

  

ӘОЖ 94







Ұлттық аударма бюросы

Жоба жетекшісі 

Кенжеханұлы Р.

Аудармашы – Әбдраман Е..

Редакторлар 

Аманжол Қ.

Сеңгірбай М.

Муминов Н.

Жауапты шығарушы  Омарбек Н.

Пікір жазғандар – Әбжанов Х., т.ғ.д., профессор

Матыжанов К., ф.ғ.д., профессор

Харари Ювал Ноаһ.

Х-23 Homo Deus: Болашақтың қысқаша тарихы. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры, 2019. – 436 бет.

ISBN 978-601-7943-77-6

Бұл еңбек Ювал Ноаһ Хараридің дүниежүзіндегі барша

оқырманның таңданысын тудырған «Sapiens: Адамзаттың

қысқаша тарихы» деп аталатын алғашқы кітабының

жалғасы іспеттес.

Жақын болашақта Google мен Facebook талғамымыз жаи лы өзімізден де артық

біліп, компьютерлер еңбек нарығынан миллиардтаған адамды ығыстырып шығарса

не істеи міз? Технологияларды меңгерген адамзаттың жои қын күшінен Жерді қалаи

сақтап қаламыз? Гендік инженерияны дін қалаи қабылдаи ды? Мәңгі өлмеу, рақатқа

бөлену және Құдаи болуға деген ұмтылысымыз XXI ғасырда іске аса ма? Осы

тақылеттес өзекті сұрақтарға жауап беруге тырысқан бұл еңбекте бүгінгі күннің

дилеммалары талқыланып, жан-жақты қарастырылған. Автор 300 жыл бои ы

үстемдік құрған гуманистік идеялардан туындаитын болашаққа болжам жасаи ды.

ӘОЖ 94

КБЖ 63.3

ISBN 978-601-7943-77-6

Маңызды жайттарды ыждағатпен үйреткен

ұстазым С.Н. Гоенкаға (1924–2013) арнаймын

Мазмұны
     Адамзат. Күн тәртібіндегі жаңа мәселелер 8
БІРІНШІ БӨЛІМ. Homo Sapiens-тің әлемді жаулауы 75
      Антропоцен 76
     Адамның ерекше қасиеті 105
ЕКІНШІ БӨЛІМ. Homo Sapiens әлемге мағына дарытады 155
     Миф тудырушылар 156
     Оғаш жұп 179
      Модерн ковенант 200
      Гуманистік революция 221
ҮШІНШІ БӨЛІМ. Homo Sapiens биліктен аи ырылатын кез 278
      Зертханадағы уақыт бомбасы 279
     Үлкен жолаи рық 302
     Сана мұхиты 349
     Датаизм 365
Сілтемелер 395

Алғыстар 431

Иллюстрациялар 433

1. In vitro ұрықтандыру. Қолдан жарату.





1-ТАРАУ

Адамзат. Күн тәртібіндегі жаңа

мәселелер

Үшінші мыңжылдыққа аяқ басқан адамзат баласы ұи қысынан

көзін тырнап ашып, керіліп-созылып оянуда. Өткеннің сұрапыл

сұмдықтары әлі есінде секілді. «Тікен сымдар ма, саңырауқұлақ

пішінді үлкен атом бұлттары ма, әи теуір, бірдеңе болған сияқты

еді, не болды? Жараи ды, түнде бір жаман түс көрген болармын».

Ваннаға келіп жуынып-шаи ынып, аи наға қарап әжімдерін көрді.

Сосын асүи ге кіріп кофесін даи ындап, күнделігіне көз жүгіртті.

«Қане, бүгін күн тәртібінде қандаи мәселе тұр екен?»

Мыңдаған жыл бои ы бұл сұрақтың жауабы еш өзгермеи келеді.

Аштық, індет және соғыс. ХХ ғасырдағы Қытаи халқының, Орта

ғасырлардағы Үндістан тұрғындары мен Ежелгі Мысыр

жұртының алдында дәл осы үш проблема тұрды. Әр заманда

адамдар құдаи ларға, әулиелерге және періштелерге сыи ынып,

қарудың, институттар мен әлеуметтік жүи елердің сан түрін ои лап

тапқанымен, бәрібір ашаршылық, жұқпалы аурулар мен зорлық-

зомбылықтың салдарынан жаппаи қырғынға ұшырады. Осыдан

келіп, көптеген ои шыл мен паи ғамбар аштық, індет және соғыс –

Жаратушының ғаламдық жоспарының ажырамас бөлігі немесе

адам баласының туабітті кемшілігі, сондықтан бұл нәубеттен бізді

тек ақырзаман құтқарады деп түи ді.

Енді, міне, үшінші мыңжылдықтың басында ұи қысынан оянған

адамзат қатты таңданып отыр. Бұл жаи т туралы көп жұрт ои лана

бермеи ді, бірақ соңғы бірнеше онжылдық ішінде бізге аштық,

індет және соғысты ауыздықтаудың сәті түсті. Әрине, үш

кесапаттың көзі мүлдем жои ылып кеткен жоқ. Дегенмен

бұрындары түсініп болмаи тын, тізгінде ұстауға көнбеи тін сол

құбылыстар бүгінде бақылауға болатын қиындықтарға аи налды.

Енді олардан құтқаруды сұрап, құдаи ларға немесе әулиелерге

жалбарынудың еш қажеті жоқ. Аштық, індет және соғыстың бетін

қаи тару әдістерін меңгердік әрі оларды тәуір қолданып келеміз.

Рас, үлкен сәтсіздіктер әлі де болып тұрады. Бірақ ондаи да біз

бұрынғыша иығымызды қиқаң еткізіп, «Енді қаи теміз? Әлем

мінсіз жаралмағандықтан ондаи -ондаи болып тұратыны заңды»

немесе «Бәрі бір Құдаи дың қолында» деп қол қусырып қарап

отырмаи мыз. Бүгінде аштық, індет және соғыс шектен шықса,

біреуден олқылық кеткенін білеміз. Сөи тіп, мән-жаи ды тексеретін

комиссия құрып, ендігіде сақ болуға бекінеміз. Бұл өз жемісін

беріп келеді. Аталған үш нәубеттің салдарынан туындаи тын

апаттар күн санап азаюда. Бүгінде мешкеи ліктен өлгендер саны

аштан өлгендер санынан асып түсіп, адамдар көбіне инфекциялық

аурулардан емес, кәріліктен қаи тыс болып жатыр, ал өз-өзіне қол

салғандар әскерилер, террористер мен қылмыскерлер қолынан

өлгендердің жалпы санынан да асып, тарихта бұрын-соңды

болмаған жаи ттар тіркелуде. ХХІ ғасыр басында жер шарының

қатардағы тұрғынының суықтан, эболадан немесе «Әл-Қаида»

жасаған терактіден гөрі «Макдональдста» шектен тыс

тамақтанудан өлу қаупі жоғарырақ.

Рас, президенттер, генералдар мен корпорация басшылары

экономикалық дағдарысқа немесе әскери қақтығыстарға

ұшыратуы мүмкін стратегияларды әлі де іске асырып жүргенімен,

адамзат басын көтеріп, жаңа көкжиектерге көз жіберетін жағдаи ға

жетті. Біз аштық, індет және соғысты толықтаи тізгіндеи алсақ,

бұлардың орнын басатын күн тәртібіндегі мәселе қандаи болмақ?

Мүлдем өрт болмаи тын әлемге тап болған өрт сөндірушілер

сияқты, ХХІ ғасырдың адамдары да бұрын-соңды ои ларына

келмеген «біз енді не істеи міз?» деген сауалға жауап іздеуге

мәжбүр. Қазіргідеи жетіліп гүлденген және керемет үи лесім

тапқан әлемде немен аи налысуымыз керек? Ақпараттық

технологиялар мен биотехнологиялар беріп отырған орасан зор

мүмкіндіктерді ескерсек, бұл сұрақтың өзектілігі арта түспек. Біз

мұндаи көл-көсір артықшылықтарды қалаи паи даланамыз?

Бұл сұрақтарға жауап бермес бұрын аштық, індет және соғыс

тақырыбына аз-кем тоқталып өтсек. Оларды тізгіндеуді үи рендік

деген паи ым кеи біреуге тым үстірт, ағат тіпті арсыз ои болып

көрінуі мүмкін. Сонда күніне екі долларға жан бағып отырған

миллиардтаған адамды, Африкада ЖИТС-тен туған апатты, Сирия

мен Ирактағы қантөгісті қаи да қоямыз? Осы сияқты

түсініспеушіліктер болмас үшін алдымен ХХІ ғасыр басындағы

адамзат өміріне тереңірек үңіліп, содан кеи ін ғана алдағы

онжылдықтардың жоспарына ден қои сақ деи міз.

Кедеи ліктің биологиялық шегі

Әңгімені мыңдаған жыл бои ы адамзаттың қас дұшпаны болып

келген аштықтан бастаи ық. Бертінге деи ін жұрт кедеи ліктің

биологиялық шегінде өмір сүріп келді. Бұл шек қауіпті еді, өи ткені

оның ар жағына өтсе, адам әлсіреп өлуі мүмкін. Бір жаңсақ қадам

немесе болмашы сәтсіздік салдарынан бүкіл отбасы, я болмаса

тұтас ауыл қырылып қалатын. Егініңізді нөсер шаи ып яки қои -

ешкіңізді ұры аи дап әкетсе, жақындарыңызбен бірге аштан

өлуіңіз кәдік. Үлкен апат не кішігірім қателік салдарынан тұтас

ауыл жаппаи аштыққа ұшыраи тын. Қатты құрғақшылық болғанда

Ежелгі Мысыр немесе Орта ғасырлардағы Үндістан халқының

бестен он паи ызға деи інгі бөлігі өлім құшатын. Көліктердің жүрісі

баяу әрі олар тым қымбат болғандықтан, апат аи мағына азық-

түлік уақытылы жеткізілмеи тін және жағдаи ды реттеуге сол

тұстағы биліктің шамасы да келмеи тін еді.

Кез келген тарихи кітапты ақтарсаңыз, аштықтан есі ауысқан

тобырды сипаттаи тын жантүршігерлік деректерге тап боласыз.

1694 жылдың сәуірінде Францияның Бове қаласы әкімшілігінің

бір шенеунігі құрғақшылықтың және азық-түліктің тез

қымбаттауының зардабын: «Аштық пен мұқтаждықтан құр

сүлдері қалып, қалжырап өлуге шақ қалған кедеи лер бүкіл

округте өріп жүр. Жұмыс жоқ болғандықтан, олардың нан сатып

алатын ақшасы да жоқ. Тіршілік үшін жанталасып, қарнын не

болса сонымен тои дыруға тырысқан жұрт мысық сияқты

мақұлықтарды немесе еті сылынып тасталған, бір жерге үи іліп

шіріп жатқан жылқы сүи ектеріндегі еттің қалдықтарын жеп

жатыр. Ал енді бірі сиыр сои ған жерден ағып шыққан қанды және

аспазшы әи елдер көшеге шығарып тастаған жуындыны қорек

қылса, кеи бір беи шаралар қалақаи мен арамшөпті немесе өсімдік

тамырларын суға қаи натып талғажау етуде», – деп сипаттаған

Осыған ұқсас көрініс Францияның жер-жерінде болып жатты.

Мұның алдындағы екі жыл қатарынан болған құрғақшылық

салдарынан бүкіл корольдікте егін шықпаи , 1694 жылдың

көктемінде қамбаларда бір түи ір дән қалмаған. Баи лар

қои маларындағы жеуге жараи тын нәрсе атаулының бағасын

шарықтатып жіберіп, кедеи лер жаппаи қырылды. 1692–

1694 жылдар аралығында шамамен 2,8 миллион француз, яғни

халықтың он бес паи ызы жер жастанды. Бұл уақытта «күн-

король» ХІV Людовик Версальда көңілдестерімен сауық құрып

жатқан еді. 1695 жылы аштықтан Эстония тұрғындарының

бестен бірі қырылса, 1696 жылы кезек Финляндияға келіп,

мұндағы халықтың төрттен бірі, бәлкім, тіпті үштен бірі аштан

өлді. Шотландияда 1695–1698 жылдар аралығында егіннің

шықпаи қалуынан елдің кеи аи мақтарындағы тұрғындардың

жиырма паи ызға жуығы опат болды

Шіркеу бекіткен оразаны ұстаи мын деп түскі ас ішуден қалған не

бірнеше күн бои ы танымал жаңа дақыл диетасын ұстанған кездегі

сезінетін күи оқырмандардың көбіне таныс болар деп ои лаи мын.

Ал енді бірнеше күн бои ы тамақ таппаи , талғажау боларлық нәрсе

ауызға қашан түсерін білмеи дал болуды ои лаңызшы? Біздің

замандастарымыздың ешқаи сысы мұндаи ды көрмегені анық.

Бабаларымыз бұл күи ді басынан өткерген, сондықтан да Құдаи ға

«Аштықтан сақтаи гөр» деп сыи ынғанда, осыны меңзесе керек.

Соңғы жүз жыл ішінде технологиялық, экономикалық және

саяси дамудың арқасында адамзат баласын биологиялық

аштықтан құтқаратын сенімді әрі қауіпсіз жүи е қалыптасты.

Дегенмен кеи аи мақта адамдардың жаппаи аштыққа ұшырауы әлі

де болып тұрады. Бірақ қазір аштық – тым сирек құбылыс және

оған көбіне табиғи апаттардан гөрі саясаткерлердің теріс

әрекеттері себеп болуда. Қазіргі кезде жер бетінде табиғи

себептерден болған аштық жоқтың қасы, бәрі тек саяси

ои ындардан туындап отыр. Сирия, Судан немесе Сомалиде

адамдар аштан қырылып жатса, бұл кеи бір саясаткерлердің

қалауы деген сөз.

Бүгін әлемнің кез келген бұрышындағы адам жұмысынан не

бүкіл дүние-мүлкінен аи ырылған күннің өзінде аштан өле қои мас.

Сақтандырудың жеке схемалары, үкіметтік ұи ымдар мен

халықаралық үкіметтік емес ұи ымдар кедеи ліктен құтқармаған

күннің өзінде де, өлмеуге жетерлік күндік азық тауып береді.

Жаһандық сауда желісі құрғақшылық пен су тасқындарын бизнес-

мүмкіндіктерге аи налдырады. Сөи тіп, азық-түлік дағдарысынан

тез әрі көп шығынсыз еңсеруге жағдаи жасаи ды. Соғыс, зілзала

мен цунами тұтас елдерді күи реткеннің өзінде бірлесе күш

жұмылдыру арқасында аштыққа жол бермеи ді. Рас, әлемде қарны

тоя тамақтануға мүмкіндігі жоқ жүздеген миллион адам бар.

Дегенмен көп елде тамақ тапшылығынан өлетін адамдардың

саны аз.

Әлбетте аурудың көбі кедеи ліктен туындаи ды әрі тамақ

сапасының төмен болуы өмірді қысқартады. Бұл баи елдерге де

қатысты нәрсе. Мысалы, Францияда алты миллион адам

(халқының шамамен 10 паи ызы) дұрыс тамақтанбаудан зардап

шегеді. Олар таңертең ұи қыдан тұрған кезде түсте тамақ ішуге

мүмкіндік болар-болмасын білмеи ді және көбіне кешкі асты ішер-

ішпестен ұи қыға кетеді. Мұндаи диетада крахмал, қант пен

тұздың үлесі тым көп болып, ақуыз бен витаминдер аз болады,

сондықтан оны дұрыс және толыққанды тамақтану деи

алмаи мыз

. Бірақ бәрібір тои ып тамақ ішпеу мен дұрыс

тамақтанбау аштық болып саналмаи ды, ал ХХІ ғасыр басындағы

Франция 1694 жылғы Франция емес. Бүгінде Бове мен Париж

маңындағы ең кедеи аудандардың өзінде жұрт апталап тамақ

ішпеуден қаи тыс болған жағдаи лар тіркелмеи ді.

Осындаи түбегеи лі өзгерістер көп елде баи қалады. Осы ретте

Қытаи ды аи рықша атап өту керек. Сары император мен қызыл

коммунистерге деи інгі аралықтағы әр билеушінің тұсында Қытаи

халқы аштықтан зардап шегіп келді. Бірнеше ондаған жыл бұрын

ғана Қытаи азық-түлік жұтаңдығының нағыз орталығындаи

көрінген. Үлкен секіріс кезеңінің өзінде он миллионға жуық қытаи

қаи тыс болып, эксперттер жағдаи қиындаи түседі деген болжам

жасаған. 1974 жылы өткен алғашқы Азық-түлік

конференциясында зәрені алатын ақырзаман сценарии лері

аи тылды. Баяндамашылар «Қытаи миллиард адамды асыраи

алмаи ды, ендеше, әлемдегі ең халқы көп ел құрдым алдында тұр»

деген болжам жасады. Шынтуаи тында, Қытаи экономикалық

кереметтер алдында тұрған еді. 1974 жылдан бері жүздеген

миллион қытаи кедеи ліктен құтылды. Рас, мұқтаждық көріп,

тамаққа жарымаи отырған әлі жүздеген миллион қытаи бар десек

те, бұл ел – аштықты жеңе білген алғашқы мемлекет.

Қазіргі уақытта көптеген елде тоя тамақтанбаудан гөрі шамадан

тыс артық тамақтану үлкен проблемаға аи налып отыр.

XVIII ғасырда Мария-Антуанетта ашығып отырған жандарға

«нандарың таусылса, тәтті торт жеңдер» деп ақыл аи тқан

көрінеді. Бүгінгінің кедеи лері оның сөзін жерге тастамаи ,

орындап жатқан тәрізді. Беверли-Хиллз ауданында тұратын

баи лар салат-латук, киноа, буға піскен тофу жесе, лашықтар мен

геттоларда тұратын кедеи лер асқазанды «Twinkie» бисквитімен,

«Cheetos» чипсімен, гамбургер және пиццамен алдауға мәжбүр.

2014 жылы әлемде 2,1 миллиардтан аса адам артық салмақтан

зардап шексе, тоя тамақтана алмағандар саны 850 миллионға

жетті. 2030 жылға қараи жер шары тұрғындарының тең жартысы

артық салмақтан зардап шегетін болады

. 2010 жылы аштық пен

тамаққа жарымаудың салдарынан бір миллион адам көз жұмса,

семіздіктен үш миллиондаи адам қаи тыс болған

Көрінбеи тін нөпір

Адамзаттың аштықтан кеи інгі дұшпаны – індет, яғни түрлі

эпидемиялар мен инфекциялық аурулар болды. Тұрғындар саны

көп, саудагерлер, шенеуніктер мен тәу етушілер тоқтаусыз шектен

тыс ағылып жатқан қарбаласқа толы қалалар адамзат

өркениетінің ошағы ғана болып қои маи , сонымен қатар сан түрлі

індет ошағы саналды. Ежелгі Афина немесе ортағасырлық

Флоренция тұрғыны кез келген сәтте індет кесірінен төсек

тартып, сосын жантәсілім етіп, тіпті тұтастаи отбасынан демде

аи ырылып қалуы мүмкін екенін ои да ұстап өмір сүретін.

Қара өлім деп аталатын оба індеті аи рықша қасіретті болып есте

қалды. Ол 1330 жылдары Орталық Азияның шөл далаларында

бүргенің денесінде өмір сүретін Yersinia pestis бактериясының

адамдарға ауру таратуынан басталды. Егеуқұи рықтар мен

бүргелер обаны Азияға тез таратып, жиырма жылға жетпеи тін

уақыт ішінде Атлантика жағалауларына деи ін жеткізді. Ауру

салдарынан 75-тен 200 миллионға деи ін адам – Еуразия

құрлығының төрттен біріне жуығы көз жұмды. Англияда

тұрғындардың оннан төрті ажал құшып, оба жаи ылған

2. Орта ғасырлардағы жұрт Қара өлімді адам баласы түсініп болмайтын не

тұсаулауға келмейтін тылсым ретінде елестеткен.

жылдардан кеи ін 3,7 миллион адамның 2,2 миллионы ғана қалды.

Флоренция жүз мың тұрғынының жартысынан аи ырылды

Билік бұл апатпен күресуге мүлдем дәрменсіз болып шықты. Ол

індеттің тоқтауын сұрап, жаппаи дұға оқытудан басқа ештеңе

істеи алмады. Ауруды емдемек тұрмақ, тоқтатудың жолын табу

мұңға аи налды. Бертінге деи ін адамзат аурудың таралуын ауаның

бұзылуынан, жын-шаи таннан және құдаи лардың қаһарынан

көрді, ал мұның бәріне себепті бактериялар мен вирустар

екенінен мүлдем беи хабар еді. Олар періштелер мен перілерге

қалтқысыз сенгенімен, титімдеи ғана бүргеде немесе бір тамшы

суда құжынаған қатерлі микробтар бар екенін көз алдарына

елестете де алмаи тын.

Қара өлім бір реттік қана құбылыс не тарихтағы ең үлкен індет

емес. Еуропалықтар алғаш Америка, Австралия және Тынық мұхит

аралдарына келген соң, бұдан да зор сұрапыл эпидемиялар

шарпыды. Алғаш келушілер мен қоныс аударушылар өздерімен

бірге аборигендердің иммунитеті төтеп бере алмаи тын

инфекцияларды алып келгенін білмеді. Нәтижесінде баи ырғы

тұрғындардың 90 паи ызға жуығы қырылып қалды

3. Қара өлімге себепші титімдей ғана бактерия Yersinia pestis

еді.

1520 жылдың 5 наурызында шағын испан флотилиясы Кубадан

шығып, Мексикаға қараи бет алды. Кемелерге аттарымен қоса,

900 испан солдаты, зеңбіректер мен мылтықтар және біраз

қаранәсілді құлдар мінді. Ең қатерлі «жүкті» құлдардың бірі

Франсиско Эгии я өзімен бірге алып шықты. Ол, әрине,

триллиондаған жасушаларының арасында баяу жарылатын

биологиялық бомба – қара шешектің қоныс тепкенін білмеді.

Франсиско Мексикаға түскен кезде вирус оның денесінде жои қын

жылдамдықпен өрістеп, ақырында, жантүршігерлік бөртпе болып

тері сыртына шыға келді. Сандырақтаған Франсисконы

Семпоаладағы үндіс отбасы қамқорлыққа алды. Ол ауруды

үи дегілердің бәріне, ал бұлар бүкіл көршілеріне жұқтырды. Он

күннен соң Семпоала қаласы қу мазарға аи налды. Қашып

шыққандар ауруды аи наладағы елді мекендерге таратты. Қара

шешек ауылдардың бірінен соң бірін жалмады. Есі шыға безген

адамдар көбеи ген саи ын ауру Мексикаға және одан тысқарыға

жаи ыла берді.

Юкатан түбегіндегі маи я үндістері ауруды адамдарға

таратушылар түнде ауылдан ауылға ұшып жүретін Экпец, Усанкак

және Сохалкак деген жауыз құдаи лар деп сенді. Ацтектер болса

Тецкатлипока мен Шипеден немесе жақында келген ақнәсілді

адамдардың қара магиясынан көріп, бақсылар мен емшілерден

ақыл сұрады. Олар дұға оқу, суық ваннаға түсу, денеге шаи ыр жағу,

қара қоңыздарды езіп, езбені жараға жағу сияқты паи дасы жоқ ем-

дом жасауға кеңес берді. Көшелерде ондаған мың өлі дене шіріп

жатты, жұрт өліктерді жерлемек түгілі, жанына жақындауға

батылы бармады. Өкімет кеи бір отбасыларды түгелдеи өртеп,

өртенген үи лерімен бірге көмгізді. Тіпті кеи елді мекендер

жартылаи бос қалды.

1520 жылы қыркүи екте эпидемия Мексика алқабына деи ін

жетті, ал қазанда ацтектер астанасы Теночтитланға да келді. Бұл

250 мың адам тұратын ғаламат мегаполис болатын. Ауру екі аи

ішінде тұрғындардың үштен бірін жалмады, оның ішінде

ацтектер императоры Куитлауака да бар еді. 1520 жылы наурыз

аи ында Мексика жағалауына испан флоты келіп тоқтағанда,

мұнда 22 миллионға жуық адам өмір сүрген болса, желтоқсан

аи ына қараи тек 14 миллионы ғана аман қалды. Алаи да бұл қара

шешектің алғашқы толқыны ғана болатын. Испаниядан келген

жаңа қожаи ындар үндістерді тонап-қанаумен аи налысып, баи ып

жатқанда, Мексикаға тұмау, қызылша және басқа да өлім

құштыратын инфекциялар бірінен соң бірі келіп отырды. Сөи тіп,

1580 жылға қараи баи ырғы тұрғындардың екі миллионы ғана

аман қалды

Арада екі ғасыр өткен соң, 1778 жылдың 18 қаңтарында

ағылшын зерттеушісі капитан Джеи мс Кук Гаваи аралдарын

ашты. Жарты миллион тұрғыны тығыз қоныстанған бұл аралдар

бұған деи ін Еуропадан да, Америкадан да оқшау еді. Сондықтан да

мұндағылар жаппаи жалмаған індет жаи ында білмеген-ді.

Капитан Кук пен оның командасы Гаваи аралдарына тұмау,

туберкулез және мерез қоздырғыштарын ала келді. Олардан

кеи інгі қонақтар сүзек пен шешекті «сыи ға тартты». 1853 жылы

Гаваи аралдарының баи ырғы тұрғындарынан небәрі 70 мың адам

ғана қалды

Індет ХХ ғасырдың өзінде де ондаған миллион адамның түбіне

жетті. 1918 жылдың қаңтарында Солтүстік Франция

окоптарындағы солдаттар «испан тұмауы» деп аталған қатерлі

тұмау штаммынан жаппаи қырыла бастады. Маи данның бұл шебі

адамзат тарихындағы ең тиімді әрі ауқымды жеткізу желісінің ең

соңғы пункті болатын. Адамдар мен жабдықтар Англиядан, АҚШ-

тан, Үндістан мен Австралиядан келіп жатты. Жанармаи – Таяу

Шығыстан, астық пен ет – Аргентинадан, резина – Малаи ядан, мыс

Конгодан жеткізілетін. Есесіне олардың бәрі де испан тұмауын

алды. Бар-жоғы бірнеше аи ішінде қатерлі вирустан жарты

миллиард адам – шамамен дүниежүзі халқының үштен бірі

қырылып қалды. Үндістан халқының бес паи ызы (15 миллион

адам), Таити тұрғындарының 14 паи ызы, Самоаның 20 паи ызы,

Конгоның мыс кенішіндегі жұмысшылардың бестен бірі опат

болды. Жалпы алғанда, бұл пандемия бір жылға жетер-жетпес

уақыт аралығында 50-ден 100 миллионға деи інгі мөлшерде адам

өмірін жалмады. 1914–1918 жылдар аралығында болған Бірінші

дүниежүзілік соғыстан 40 миллионға жуық адам өлім құшты

Бірнеше ондаған жылда аи налып соғып отыратын мұндаи індет

дауылдарынан басқа, адамзат бұлардан әлдеқаи да әлсіз, бірақ

жылына миллиондардың өмірін жалмаи тын инфекциялық

аурулардан зардап шекті. Әсіресе иммунитеті қалыптаспаған

балалар көп шетінеи тіндіктен, оларды «бала ауруы» деп атаи ды.

ХХ ғасырдың басына деи ін балалардың үштен бірі тамақтың

жетіспеуі мен аурудың қосарланған азабынан жарық дүниемен

қоштасатын.

Өткен ғасырда тұрғындар санының көбеюі және көлік

қатынасының жетілуі адамзатты эпидемиялар алдында бұрын-

соңды болмаған дәрежеде қорғансыз қылып қои ды. Токио немесе

Киншаса сияқты заманауи мегаполистерде ортағасырлық

Флоренция немесе 1520 жылғы Теночтитланмен салыстырғанда,

микробтардың кең таралуына мүмкіндік көп. Ал жаһандық көлік

желісі болса бүгінде 1918 жылғымен салыстырғанда әлдеқаи да

жылдам. Қазір Испан вирусы Конго немесе Таитиге 24 сағатта

жетіп бара алады, яғни біз өмір сүріп жатқан орта адамдарды бір

обадан кеи ін екіншісі жалмап отыратын эпидемологиялық тозақ

сияқты болуы керек еді.

Алаи да соңғы бірнеше онжылдықта эпидемиялардың ауқымы

да, қуаты да күрт төмендеді. Мысалы, дүниежүзі бои ынша

балалардың орташа өлімі бұрын-соңды болмаған дәрежеде

азаи ды: кәмелет жасына жетпеи қаи тыс болатын балалардың

саны бес паи ызға да жетпеи ді. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш бір

паи ыздан де төмен

. Бұл – бізді вакциналар, антибиотиктер және

зарарсыздандырудың жаңа құралдарымен қамтамасыз етіп

отырған ХХ ғасыр медицинасының жетістіктері және

медициналық инфрақұрылымның жетілуі арқасында болған

керемет.

Мысалы, шешекке қарсы екпе егудің бүкіләлемдік науқаны сәтті

болғаны соншалық – 1979 жылы Дүниежүзілік денсаулық сақтау

ұи ымы «адамзат бұл соғыста жеңіске жетіп, шешектің тамырына

балта шапты» деп мәлімдеді. Бұл жер бетінен жои ылған алғашқы

вирус болатын. 1967 жылдың өзінде ғана шешек 15 миллион

адамға жұғып, оның 2 миллионы ажал құшса, 2014 жылы бірде-бір

вирус жұғу оқиғасы тіркелмеген. Бұл түбегеи лі жеңіс

болғандықтан, ДДҰ бүгінде шешекке қарсы екпе егуден бас

тартып отыр

Әр екі-үш жыл саи ын бізді «әлемді жалмауы мүмкін жаңа кесел

паи да болды» деп қорқытып отырады. Мысалы, 2002–

2003 жылдары А-типті пневмония болса, 2005 жылы – құс тұмауы,

2009 жылы – шошқа тұмауы, 2014 жылы эбола шықты. Алаи да

тиімді қарсы шаралардың арқасында бұл аурулардың ешқаи сысы

апатқа ұшыратқан жоқ. Мәселен, А-типті пневмония бастапқыда

жаңа шыққан Қара өлім ретінде бағаланғанмен, індет жаппаи

сипат алған жоқ; одан дүниежүзі бои ынша мыңға тарта адам ғана

көз жұмған

. Батыс Африкада эболаның таралуы бақылаудан

шығып кете ме деген қауіптің болғаны рас. Себебі 2014 жылы

26 қыркүи екте ДДҰ оны «бүгінгі таңдағы қоғамдық денсаулыққа

төніп тұрған ең үлкен қауіп» деп атаған еді

. Дегенмен

2015 жылдың басына қараи эпидемияны тоқтатудың сәті түсті, ал

2016 жылдың қаңтарында ДДҰ оның толығымен жои ылғанын

жариялады. Эбола 30 мың адамға жұғып, 11 мың адамды жер

жастандырды. Батыс Африка аи мағының экономикасына орасан

зор зардабын тигізіп, бүкіл әлемнің зәресін алды. Дегенмен бұл

инфекцияның таралу аи мағы Батыс Африкадан әрі аспады. Ал

одан өлгендер санын испан тұмауы немесе Мексикада таралған

шешек эпидемиясымен еш салыстыруға келмесі анық.

Тіпті медицинаның соңғы онжылдықтардағы ең зор сәтсіздігі –

ЖИТС-тің өзін прогрестің нышаны деп санауға болады. ЖИТС

алғаш бұрқ еткен 80-жылдардан бастап, 30 миллионнан аса адам

көз жұмып, тағы бірнеше ондаған миллион адам физикалық және

психикалық тұрғыдан азып-тозды. Бұл жаңа аурудың қыр-сырын

біліп емдеу қиынға соқты, өи ткені ЖИТС – білдірмеи өлтіретін

залым кесел. Егер адам шешек вирусын жұқтырса, оның күні

санаулы, ал АИТВ инфекциясын жұқтырған адам өзінің ауру

екенін бірнеше апта тіпті аи лар бои ы білмеи , өзгелерге абаи сыз

жұқтыра беруі мүмкін. Сосын АИТВ-ның өзі адамды өлтірмеи ді. Ол

иммундық жүи ені бұзып, ағзаны түрлі ауруларға қарсы тұру

қабілетінен аи ырады. АИТВ тасушы адам дәл осындаи қосымша

аурулардан өледі. Осы себепті ЖИТС тарала бастаған уақытта

оның не нәрсе екенін білу өте-мөте қиын болды. 1981 жылы Нью-

И орк ауруханасына бірі пневмониядан, екіншісі рактан өлуге

аи налған екі науқас түскен кезде, бұл екеуі де ЖИТС құрбаны

екені, ЖИТС бұларды бірнеше аи , бәлкім, жыл бои ы қаусатып

келгені еш білінбеген еді

Алаи да медицина қауымдастығы бір құпия қатердің паи да

болғанын түсінген соң, ғалымдар қиындықтарға қарамастан, екі

жыл ішінде вирусты анықтап, оның қандаи жолмен берілетінін

тауып, эпидемиямен күрестің тиімді жолдарын ұсына білді. Ал

одан кеи інгі он жыл ішінде жасалған дәрілердің арқасында ЖИТС

бірден өлімге апаратын дерттен созылмалы ауруға аи налды (тым

болмағанда, қымбат тұратын емді қалтасы көтеретіндер үшін)

Ои лап көріңізші, ЖИТС 1981 жылы емес, 1581 жылы бұрқ еткенде

не болар еді? Әрине, онда жұрттың неге жаппаи қырылып

жатқанын, инфекция адамнан адамға қалаи берілетінін және оны

қалаи тоқтату керегін ешкім түсінбес те еді (емдеу туралы сөз

қозғаудың өзі артық). Мұндаи жағдаи да ЖИТС Қара өлімнен де

асып түсіп, адамзат нәсілінің әлдеқаи да көп бөлігін

жалмаи тынына еш күмән жоқ.

Ресми статистикалық деректерде «кәрілік» ешқашан өлімнің

себебі ретінде аталмаи ды. Қаусаған қарт жүріп-жүріп бір

инфекциядан құласа, сол инфекция өлімнің себебі болып

көрсетіледі; яғни ресми түрде өлімнің 20 паи ызы инфекциялық

аурулардан болып жатыр. Әи тсе де мұны инфекциялық

аурулардан балалар мен дені сау ересектер көптеп өлетін

бұрынғы ғасырлармен салыстыруға келмеи ді.

ЖИТС-тің талаи адамның өмірін қиғанына, бұрыннан белгілі

инфекциялардан (мысалы, безгек) жылына миллиондаған

адамның өлім құшқанына қарамастан, бүгінде індеттер өткен

мыңжылдықтардағы сияқты аса қатерлі емес. Қазіргі кезде

адамдардың басым бөлігі рак, жүрек ишемиясы сияқты

инфекциялық емес аурулардан немесе әшеи ін кәріліктен көз

жұмады

. Аи тпақшы, рак пен жүрек ишемиясы кеи ін шыққан

аурулар санатына жатпаи ды, олар көне замандарда да болған. Тек

адамдардың көбі олармен ауыратындаи ұзақ өмір сүрмеген.

Бұл – уақытша ғана жеңіс, Қара өлімнің біз білмеи тін бір

«туысы» тасада сәтін күтіп тұр деп қауіптенетіндер көп.

Эпидемиялардың қаи тып келмеи тініне ешкім кепілдік бере

алмаи ды, бірақ дәрігерлер мен вирустар арасындағы таласта

дәрігерлер басым түседі деп ои лауға негіз бар. Жаңа

инфекциялық аурулар көбіне патогенді микроағзалардың

геномдарындағы кездеи соқ мутациялар нәтижесінде паи да

болады. Осы мутациялар патогендердің жануарлардан адамға

өтіп, иммунды жүи есін талқандауына немесе дәрілерге, оның

ішінде антибиотиктерге қарсы тұруына мүмкіндік жасаи ды.

Адамның қоршаған ортаға тигізген әсеріне баи ланысты бүгінде

ондаи мутациялардың паи да болып таралуы жиіледі

. Десе де

медицинамен тартысқа түскен патогендерге, аи налып келгенде,

кездеи соқтық қана көмектесе алады.

Дәрігерлер болса, керісінше, тек сәттілікке ғана арқа сүи еп

отырмаи ды. Рас, ғылымның да кездеи соқтық алдындағы қарызы

бастан асады. Бірақ ғалымдар түрлі химиялық заттарды бір

сынауық ыдысқа салып қои ып, жаңа дәрі жасалып қалар деп құр

қарап отырмаи ды. Олар бұрынғыдан да тиімді дәрілер мен емдеу

әдістерін жасау үшін еңбектене жүріп жылдан жылға білімдерін

тереңдетеді. Нәтижесінде 2050 жылға қараи бұрынғыдан да жаны

сірі микробтарға кезігеріміз даусыз, бірақ медицина ол уақытта

сол микробтармен бүгінге қарағанда тиімдірек күресе алады

деген ои дамыз

2015 жылы ғалымдар антибиотиктің «теиксобактин» атты ең

жаңа түрі жасалғанын, оған бактериялардың әлі беи імделе

қои мағанын жария етті. Кеи ғалымдардың пікірінше, беи імдігі

жоғары микроағзалармен күресте «теиксобактин» шешуші рөл

атқаруы мүмкін

. Мұнымен қатар ғалымдар емдеудің

бұрынғыдан мүлдем бөлек, революциялық әдістерін жасауда.

Мысалы, кеи зертханаларда жасалып жатқан нанороботтар

күндердің күнінде тамырларды бои лаи жүгіріп, ауруды анықтап,

микробтарды тіпті рак жасушаларын жоюы мүмкін

Микроағзалар органикалық қарсыласпен күресуде төрт миллиард

жыл бои ы тәжірибе жинақтағаны рас. Алаи да бионикалық

дұшпанмен күресте олар тәжірибесіз. Сондықтан да тиімді

қорғаныс құру оларға екі есе қиын болмақ.

Рас, эболаның немесе тұмаудың әлдебір жаңа түрі әлемді

шарпып өтпесіне, сөи тіп, миллиондаған адамды қырып салмасына

кепіл бола алмаи мыз. Десе де біз оларды тағдыр жазған табиғи

апат деп қабылдамаи мыз. Керісінше, ол әлдекімнің өрескел

қателігінен болды деп, кінәліні жазалауды талап етеміз.

2014 жылы жаздың соңына қараи эбола дүниежүзілік денсаулық

сақтау жүи есін жеңіп кетеді деген қауіп болды да, жедел тексеру

комиссиялары құрылды. 2014 жылы 18 қазанда жарияланған

алғашқы баяндамада ДДҰ-ын ауру бұрқ етіп шыққан кезде лаи ық

деңгеи де жауап қатпағаны үшін сынға алды, ал ұи ымның

африкалық филиалының эпидемиологиялық қызметін

коррупцияға белшесінен батқан, кәсіби деңгеи і төмен деп аи ып

тақты. Одан соң шұғыл түрде тиісті шараларды қолданбағаны

үшін жалпы халықаралық қауымдастық сынға ұшырады. Бұл сын

індеттің алдын алуға адамзаттың білімі де, құралдары да бар

екенін, ал індет таралып кетсе, ол құдаи дың қарғысы емес,

адамдардың біліксіздігі салдарынан болды дегенді меңзесе керек.

Сөи тіп, ЖИТС пен эбола сияқты табиғи дұшпандармен күресте

таразы басы адамзат паи дасына қараи ауды. Дегенмен адамның өз

бои ында бар қауіптерді қаи теміз? Биотехнология бактериялар

мен вирустарды жеңуге мүмкіндік бергенімен, бұл адамдарға

бұрын болмаған қатер төндіреді. Дәрігерлердің жаңа ауруларды

анықтап, емдеуіне көмектесетін сол әдістер арқылы әскерилер

мен террористер бұрынғыдан да қатерлі аурулар мен

патогендердің үлгісін жасап шығаруы ықтимал. Қатігез

идеологияны іске асыру мақсатында қатерлі эпидемияларды

адамзат өзі жасап шығарған жағдаи да ғана олар келешекте бізге

қауіп төндіруі мүмкін. Адамзат табиғи індеттер алдында

дәрменсіз болған дәуір, сірә, артта қалған болар. Бірақ сол

заманды аңсап, сағынышпен еске алып отыратын кез туып

жүрмесе екен деи міз.

Джунгли заңынан бас тарту

Үшінші жағымды жаңалық – соғыстар да тиылып барады. Ерте

заманнан бері адам соғысты қалыпты жағдаи санап, беи бітшілікті

орнықсыз әрі уақытша құбылыс ретінде қабылдап келді.

Халықаралық қатынастар джунгли заңымен жүрді: екі мемлекет

беи біт тұрған күннің өзінде соғыс мүмкіндігі ешқашан жоққа

шығарылмаи тын. Мысалы, 1913 жылы Германия мен Франция

беи бітшілікті сақтап тұрғанымен, 1914 жылы бірін-бірі алқымнан

алғалы тұрғаны баршаға аян болды. Қаи заманда да саясаткерлер,

генералдар, кәсіпкерлер мен қарапаи ым азаматтар болашаққа

жоспар құрған кезде соғыс қаупін ескеретін. Көршің кез келген

сәтте жеріңе баса-көктеп кіріп, әскеріңді талқан етуі, халқыңды

қырып, жеріңді тартып алуы әбден мүмкін еді. Мұны тас дәуірінен

бу двигателі дәуіріне деи інгі, Арктикадан Сахара жұртына деи інгі

халықтардың барлығы да жақсы түсінетін.

ХХ ғасырдың екінші жартысында Джунгли заңы бұзылды, тіпті

мүлдем жои ылды деуге де болады. Көп аи мақта соғыс бұрын-

соңды болмаған сирек құбылысқа аи налды. Ежелгі аграрлы

қоғамдарда өлімнің 15 паи ызы зорлық-зомбылықтың салдарынан

болса, ХХ ғасырда дүниежүзі бои ынша өлім-жітімнің тек 5 паи ызы,

ал ХХІ ғасырдың басында небәрі бір паи ызы ғана зорлықтың

үлесіне тиетін болды

. 2012 жылы дүниежүзінде 56 миллион

адам өлсе, оның 620 мыңы зорлықтан (120 мыңы соғыс

құрбандары, 500 мың адам кісі қолынан өлді) о дүниеге аттанды.

Салыстырып қараи тын болсақ, 800 мың адам өзіне-өзі қол салса,

1,5 миллион адам диабеттен қаи тыс болды

. Қазіргі кезде қант

оқдәріге қарағанда әлдеқаи да қауіпті саналады.

Бұдан да маңызды нәрсе – соғысты ақылға сыи маи тын, мүмкін

емес нәрсе ретінде қабылдаи тын адамдар саны көбеи ді. Тарихта

бірінші рет үкіметтер, фирмалар мен жеке тұлғалар қантөгіс

ықтималдығын ескермеи -ақ, жақын болашаққа жоспар құра

алатын заман туды. Ядролық қару супердержавалар арасындағы

соғысты бірін-бірі жаппаи қыру актісіне аи налдырғандықтан, ең

күшті деген елдердің басшылары қақтығыстарды реттеудің

беи біт жолдарын іздеуге мәжбүр. Сонымен қатар мезгілдік

ресурстарға негізделген экономиканың орнын ғылымға

негізделген экономика алмастыруда. Бұрын әл-ауқаттың көзі

алтын кені, егіндік жер және мұнаи ұңғымасы сияқты

материалдық ресурстар болса, бүгінде әл-ауқаттың көзі – білім.

Мұнаи кеніштерін тартып алуға да болады, ал білімді мұндаи

арамза жолмен иелене алмаи сың. Білім экономикадағы маңызды

ресурсқа аи налғандықтан, соғыстан түсетін паи да азаи ды. Енді

соғыс әлі күнге деи ін ескі ресурстық экономика сақталған Таяу

Шығыс және Орталық Африка сияқты аи мақтарда ғана жүріп

жатыр.

1998 жылы Руандаға іргелес Конгоның колтан кеніштерін басып

алу тиімді болды. Өи ткені ұялы телефон және ноутбук

шығаратын компаниялардың бұл материалға сұранысы жоғары

болатын. Ал әлемдегі колтан қорының 80 паи ызы Конгода.

Тартып алынған кеніштер Руандаға жылына 240 миллион доллар

паи да түсіріп тұрды. Кедеи Руанда үшін бұл – қыруар ақша

. Ал,

мысалы, Қытаи әлдебір кереметтің күшімен Калифорниядағы

Кремнии алқабын басып алған күннің өзінде одан ештеңе

ұтпаи ды. Есесіне қытаи лар Apple және Microsoft сияқты

алыптармен ынтымақтасып, олардан бағдарламалық жасақтама

сатып алу және олардың техникасын өзінде құрастыру жолымен

миллиардтаған доллар табысқа кенелді. Руанданың соғыстың

арқасында иеленген кеніштерді бір жыл бои ы игеру нәтижесінде

табатын ақшасын қытаи лар беи біт ынтымақтастық арқасында

бір күнде-ақ тауып отыр.

Нәтижесінде «беи бітшілік» сөзіне жаңа мағына үстелді.

Алдыңғы буын соғыстың уақытша тоқтауын беи бітшілік деп

білсе, біз үшін беи бітшілік – соғыс атаулының мүмкін еместігі.

1913 жылы жұрт Франция мен Германия арасында беи бітшілік

орнады дегенді «қазіргі сәтте Франция мен Германия соғысып

жатқан жоқ, алаи да бір жылдан кеи ін не боларын бір құдаи

біледі» дегенге саятын. Ал қазір біз Франция мен Германия

арасында беи бітшілік орнаған десек, бұл осы екі елдің арасында

соғыстың басталуы ақылға қонбаи тын нәрсе дегенді білдіреді.

Мұндаи беи бітшілік тек Франция мен Германияда ғана емес,

көптеген елдің арасында орнаған. Ертең Германия мен Польша,

Индонезия мен Филиппин немесе Бразилия мен Уругваи арасында

соғыс туады деуге ешқандаи негіз жоқ.

Беи біт жағдаи да өмір сүру хиппилердің әшеи ін қиялы емес.

Билікқұмар өкіметтер мен баи лыққұмар корпорациялар да соны

қалаи ды. Mercedes Шығыс Еуропада өркен жаюды жоспарлаи ды,

өи ткені Германияның Польшаға шабуыл жасамаи тынына толық

сенімді. Филиппиннен арзан жұмыс күшін әкелетін корпорация

күні ертең Индонезия Филиппинді жаулап алады деп

қорықпаи ды. Бразилия үкіметінің отырысында кезекті бюджет

талқыланып жатқан кезде қорғаныс министрі орнынан атып

тұрып: «Тоқтаңыздар! Ал ертең біз Уругваи ға басып кіретін болсақ

ше? Неге мұны ескермеи сіздер? Бұған бес миллиард доллар бөлу

керек!» – деуі мүмкін бе? Ақылға сыи маи ды. Әрине, қорғаныс

министрлері осындаи сөз аи татын елдер әлемде әлі де бар және

беи бітшілік тамыр жая қои маған аи мақтар да жоқ емес. Мен мұны

жақсы білемін, өи ткені өзім осындаи аи мақтардың бірінде

тұрамын. Бірақ, жалпы алғанда, бұл – өте сирек жағдаи .

Жаңа беи біт ахуалдың мәңгілік боларына, әрине, еш кепілдік

жоқ. Ядролық қару беи бітшіліктің жаңа түрін орнатуға

көмектескені сияқты, технологиялардың дами түсуі соғыстың

жаңа түрлерін туғызуы ықтимал. Мәселен, киберқару шағын

елдер мен жеке субъектінің супердержавалармен тиімді

соғысуына жол ашып, әлемді астан-кестең етуі мүмкін. 2003 жылы

Иракпен соғысқан АҚШ Бағдат пен Мосулды талқандады, ал Лос-

Анджелеске немесе Чикагоға бірде-бір бомба түскен жоқ.

Дегенмен келешекте Солтүстік Корея немесе Иран сияқты елдер

логикалық бомбалардың көмегімен Калифорнияда электрді

сөндіріп, Техастағы мұнаи өңдеу зауыттарын жаруы және

Мичиганда пои ыздарды соғыстыруы мүмкін (логикалық бомба –

қашықтан іске қосылатын зиянды компьютерлік бағдарлама,

АҚШ-тағы және басқа көптеген елдегі өмірлік маңызы бар

инфрақұрылымдардың жұмысын бақылаи тын компьютерлік

желілер қазірдің өзінде сондаи бағдарламаларға тола болуы әбден

ықтимал).

Алаи да біз мүмкіндікті ниетпен шатыстырмауымыз керек.

Киберқару талқандаудың жаңа әдістерін ұсынатыны рас, бірақ ол

әдістерді қолдануға итермелеи тін себептер туғыза қои мас. Соңғы

жетпіс жылда адамзат Джунгли заңына ғана емес, Чехов заңына да

мои ынсұнбаи келеді. Антон Чеховтың «пьеса басында көрінген

мылтық пьеса соңында міндетті түрде атылуға тиіс» деген атақты

сөзі бар. Тарихта осылаи болып келді: корольдер мен

императорлар жаңа қару иеленсе – ерте ме, кеш пе – қолданып

көрсек деп желігетін. Алаи да 1945 жылдан кеи ін адамзат мұның

жаман әдет екенін түсінді. Қырғиқабақ соғыстың бірінші актісінде

паи да болған қарулар атылмаған күи і қалды. Тасталмаған

бомбалар мен атылмаған зымырандарға толы әлемде өмір сүруге

етіміз үи ренді және Джунгли заңын да, Чехов заңын да

ұстанбаи тын болдық. Егер күндердің күнінде ол заңдар қаи та

күшіне еніп жатса, тағдырдың жазуынан емес, өзіміздің

кінәмізден болары анық.

Ал терроризм ше? Жетекші мемлекеттердің өкіметтері

ұстамдылықты үи ренді, дегенмен террористер жаңа жои қын

қаруды шімірікпестен

4. Мәскеуде өткен шерудегі ядролық зымырандар. Қашанда көз алдында тұрғанмен,

ешқашан атылмаған қару.

қолдануы мүмкін ғои ? Әрине, бұл жөнінен алаңдауға себеп бар.

Алаи да терроризм – шын билікке жете алмаи тындар таңдаи тын

әлсіздердің стра тегиясы. Әи теуір, бұрынғы кезде террористер

аи тарлықтаи үлкен материалдық шығын келтіруден гөрі үреи

туғызуды мақсат ететін. Әдетте оларда әскермен күресуге,

қалаларды қиратуға немесе елді басып алуға күш жеткіліксіз

болады. 2010 жылы семіздік пен одан туатын аурулардан

шамамен үш миллион адам өлсе, террористер қолынан барлығы

7697 адам қаза тапты

. Қарапаи ым америкалық немесе

еуропалық үшін «Әл-Қаидаға» қарағанда «Coca cola» әлдеқаи да

қауіпті.

Олаи болса, террористер қалаи ша газеттердің бірінші бетінен

түспеи , дүниежүзіндегі саяси ахуалды өзгертіп жүр? Олар

жауларын ұшқары жауап беруге итермелеи ді. Терроризм

дегеніміз – бір үлкен шоу. Террористер бізге жантүршігерлік

қои ылым көрсетеді, бұл қои ылым бізді ортағасырлық хаосқа

қаи та оралғандаи күи ге түсіреді. Нәтижесінде мемлекеттер

өздерінің тікелеи міндеттерін орындау үшін, адамдықтан жұрдаи

бұл қои ылымды тоқтату мақсатында алдымен жария түрде

қауіпсіздік шараларын күшеи тіп, сосын тұтас елге санкция салу

немесе оған басып кіру сияқты күш көрсетудің ауқымды түрлерін

алға шығарады. Әдетте мұндаи ұшқары жауап біздің

қауіпсіздігіміз үшін террористерден де қатерлі.

Террористер ыдыс-аяқ дүкенін қиратқысы келетін шыбын

сияқты. Бірақ шыбынның ыдысты қозғауға да шамасы жетпеи ді.

Сондықтан ол бұқаның құлағына кіріп алып ызыңдаи ды. Үреи

мен ызадан аласұрған бұқа ыдыс-аяқ дүкенін қиратады. Өткен

онжылдықта Таяу Шығыста болған жағдаи ды дәл осылаи

сипаттауға болады. Ислам фундаменталистері өз күшімен Саддам

Хусеи нді құлата алмас еді. Олар 11 қыркүи ектегі шабуыл арқылы

АҚШ-ты ызаландырды. Осылаи ша АҚШ оларға Таяу Шығыстың

ыдыс-аяқ дүкенін қиратып берді. Енді олар үи інді үстінде

гүлденіп жатыр. Террористердің бізді Орта ғасырларға қаи та

апарып, Джунгли заңын қалпына келтіруге шамалары келмеи ді.

Дегенмен олар бізді итермелеп арандата алады, бірақ, саи ып

келгенде, бәрі біздің реакциямызға баи ланысты. Егер Джунгли

заңы қаи та орнаса, ол террористердің кінәсінен орнамасы анық.

Аштық, індет және соғыс таяу болашақта тағы да миллиондаған

өмірді жалмауы мүмкін. Бірақ бұл ендігі беи шара адамзаттың

түсінігі мен мүмкіндігінен тыс, маңдаи ға жазған қасіреттер емес.

Олар шешуге болатын проблемаға аи налды. Әи тсе де кедеи лік

азабын тартқан жүздеген миллион жанға жыл саи ын безгек,

ЖИТС және туберкулез жұқтырып жатқан, сонымен қатар Сирия,

Конго немесе Ауғанстанда қанқұи лы соғыс дауылына түскен

миллиондаған адамға мұның көк тиын паи дасы жоқ. Аштық, індет

және соғыс атаулы жоғалды, енді олардан қорықпауға болады

деген ои ды таңбаи мын. Керісінше, бүкіл тарих бои ы адамзат

оларды құтылудың жолы жоқ табиғи апаттар деп санап, бұлармен

күресудің еш мәні жоқ сияқты көрініп келді. Адамдар Құдаи дан

бір ғажаи ыпты күтті, бірақ аштық, індет және соғыстың түбіне

жету үшін өздері аи тарлықтаи күш жұмсамады. Бүгінгі қоғамда

1916 жылғы сияқты аш, ауру және зорлықшыл деи тіндер – баяғы

жеңілуге беи ім көзқарасты қолдаушылар. ХХ ғасыр бои ына

адамзат жұмсаған орасан зор күш-жігер еш нәтиже бермеді,

медициналық жаңалықтар, экономикалық реформалар және

беи біт бастамалардың бәрі бекер болды дегісі келеді олар. Олаи

болса, әрі қараи медициналық зерттеулерге, экономикадағы

инновациялық бағыттарға және жаңа беи біт бағдарламаларға

күш және қаржы шығындаудың қажеті қанша?

Жетістіктеріміздің елеп-ескерілуі бои ымыздағы үміт пен

жауапкершілік сезімін күшеи тіп, одан да ірі табысқа жетуге

жігерлендіреді. Егер ХХ ғасырдағы барлық жетістіктерге

қарамастан, адамзат аштық, індет және соғыстан бұрынғыша азап

шегер болса, оны табиғаттан немесе құдаи дан көрудің өзі күнә.

Жағдаи ымызды реттеп, беи шара халге түскендердің санын азаи та

алатындаи мүмкіндігіміз бар.

Жетістіктеріміздің ауқымын бағалау кезінде бір нәрсені

ұмытпауымыз керек – тарихта вакуумға орын жоқ. Аштық, індет

және соғыс жои ылса, оның орнын басқа бір нәубет басуға тиіс. Бұл

туралы әбден ои лануымыз керек. Әи тпесе жеңілген жауларды

одан әрі тұқыртып жатқанымызда, тасадан күтпеген жау шыға

келуі ықтимал. ХХІ ғасырда аштық, індет және соғыстан өзге

қандаи мәселелерді шешу басты мақсатымыз болмақ?

Негізгі міндеттің бірі – адамзатты және жалпы жер шарын өзіміз

тудыратын қауіп-қатерлерден қорғау. Жеткілікті көлемде тамақ,

дәрі-дәрмек, энергия және шикізатқа қол жеткізген кереметтеи

экономикалық өсімнің арқасында біз аштық, індет және соғысты

тізгіндеи алдық. Бірақ осы өсім алуан түрлі жолмен ғаламшардағы

экологиялық тепе-теңдікті бұзып жатыр. Біз бұл проблеманы

зерттеуді енді бастадық. Адамзат бұл қатерді тым кеш түсінді

және оны шешу жолында болмашы ғана іс-қимыл жасады.

Атмосфераның ластанғаны, жаһандық жылыну және климаттың

өзгеруі туралы әңгімелердің бәріне қарамастан, әлемдегі елдердің

көбі жағдаи ды жақсарту жолында аи тарлықтаи экономикалық

және саяси құрбандықтарға баруға даи ын емес. Экономикалық

өсім мен экологиялық тұрақтылық арасында таңдау туған кезде

басқарушылар мен саи лаушылар қашан болмасын өсімді

таңдаи ды. Апаттың алдын алғымыз келсе, біз ХХІ ғасырда

жауапкершілікті күшеи туіміз қажет.

Адамзат басқа не нәрсеге ұмтылады? Аштық, індет және

соғысты тізгіндеп ұстап, экологиялық тепе-теңдікті сақтауды

үи ренген соң, бар игіліктің жемісін жеп тыныш отыра аламыз ба?

Бәлкім, ең дұрысы осы шығар, бірақ адамзаттың бұлаи етуі

екіталаи . Ол барды қанағат тұтып әдеттенбеген. Адамзат жеңіске

жеткен кезде ол соны қанағат қылуды емес, дереу жаңа биіктерді

бағындыруды ои лаи ды. Адамзат әрдаи ым қазіргіден де жақсы,

қазіргіден де үлкен, қазіргіден де әдеміге ұмтылатын болады.

Орасан зор күш-қуат жинап, аштық, індет және соғыс мәселесін

шешіп алған соң біз немен аи налысамыз? Ғалымдар, инвесторлар,

банкирлер және президенттер күнін қалаи өткізбек? Өлең жазып

отырмақ па?

Табысқа жеткен кезде адамның амбициясы күшеи е түсетіні

белгілі. Ендеше соңғы жетістіктері қанаттандырған адамзат

бұрынғыдан да ғаламат жоспарлар құрады. Әл-ауқат, денсаулық

сақтау және беи бітшілік турасында бұрын-соңды болмаған

жоғары жетістікке, бұрын бастан кешкендерімізге және қазіргі

құндылықтарға қарап, адамзаттың мәңгі өлмеуге, рақатқа

бөленуге және Құдаи болуға ұмтылатынын аңғаруға болады.

Аштық, ауру және зорлық-зомбылықтан болатын өлімді азаи тқан

соң біз кәрілікті тіпті өлімнің өзін жеңгіміз келеді. Адамдардың

көбін кедеи лік қорлығынан құтқарған соң, біз оларды шынымен

де бақытты етсек деи міз. Аман қалу жолындағы хаи уани күрестен

жоғары деңгеи ге шыққан соң, біз адамдарды Құдаи дәрежесіне

көтеруді, Homo Sapiens-ті Homo Deus-ке аи налдыруды

армандаи мыз.

Өлімнің ақыры

Паи ымдап қарасақ, ХХІ ғасырда біз «мәңгі өлмеу» деген ұғымға

ден қои дық. Аштық пен ауру-сырқауға қарсы шаи қастың орнын

кәрілік пен өлімге қарсы күрес басты. Бұл күрес қазіргі

мәдениеттің ең жоғары құндылығы – адам өмірі жолында

жүргізілмек. Мынау ғаламда адам өмірінен қастерлі ештеңе жоқ

екенін біз ылғи естіп жүрміз. Мұны мектепте мұғалімдер,

парламентте саясаткерлер, сотта адвокаттар, театр сахналарында

актерлер үнемі қаи талаи ды. БҰҰ Бас ассамблеясы Екінші

дүниежүзілік соғыстан кеи ін қабылдаған «Жалпыға ортақ адам

құқықтары» декларациясы (егер бүкіләлемдік конституция

жасалса, бұл – соған ең жақын құжат) «өмір сүру құқығы» –

адамзаттың ең басты құндылығы» деген паи ым жасаған. Өлімнің

бұл құқықты бұзатыны аи дан анық болғандықтан, оған қарсы

жаппаи соғыс ашуымыз керек.

Бұрынғы діндер де, идеологиялар да өмірді қастерлі деп санаған

жоқ. Олар әрдаи ым қу тірліктен төмен тұрған нәрсені не одан

жоғары тұрған тәртіпті қасиет тұтты және сол себепті

салыстырмалы түрде өлімге немқұраи ды қарады. Желбегеи

жамылып, шалғы ұстаған Ажал символына іштартатындар да

болған. Христиандық, ислам және индуизм діндері біздің баянсыз

тірліктің мәні о дүниедегі өмірге даи ындық деп сендіріп, өлімді

маңызды оқиға және жақсылық деп насихаттады. Адамдар

о дүниеге Құдаи дың әмірімен кететін де, олар өлген сәт ғаламат

мәні бар құпия болып саналатын. Соңғы демі шыққалы жатқан

адамның қасына священник, раввин немесе бақсы келіп, оның

күнәларын саралап, ақиқат патшалығына шығарып салатын. Өлім

жоқ әлемдегі христиандық, ислам және индуизмді елестете

аламыз ба? Ол әлемде жұмақ пен тозақ та, реинкарнация да жоқ

қои .

Қазіргі ғылым мен модерндік мәдениеттің өмір мен өлімге деген

көзқарасы мүлдем өзгеше. Олар өлімді метафизикалық тылсым

деп санамаи ды. Өмірге мән беретін дүние деп те қарастырмаи ды.

Қазіргі адам үшін өлім – шешуге болатын және шешілуге тиіс

техникалық проблема.

Адам қалаи өледі? Ортағасырлық ертегілер Ажалды күләпаралы

қара желбегеи киіп, қолына шалғы ұстаған фигура түрінде

беи нелеи ді. Тырбанып тірлігін істеп жүрген адамның алдынан бір

күні шалғы ұстаған Ажал шыға келіп, иығынан қаңқа саусағымен

нұқып: «Жүр!» – деи ді. «Енді бір

5. Орта ғасырларда Өлім шалғы ұстаған қара фигура түрінде бейнеленетін.

жыл ғана, бір аи ғана, бір күн ғана өмір берші!» – деп жалынады

адам. Қара желбегеи лі илікпеи ді. «Жоқ. Сен ҚАЗІР жүресің!» –

деи ді ысылдап. Осылаи өлетінбіз.

Шынында, адамдар шалғы ұстаған Ажал иығынан түртіп

қалғандықтан немесе Құдаи соны қалағандықтан, яки өлім

ғарыштық ұлы жобаның ажырағысыз бөлігі болғандықтан

өлмеи ді. Адамдар әлдебір техникалық ақаудан қаи тыс болады.

Жүрек қан аи дамаи қалады немесе маи түи іншектері артерияны

бітеп тастаи ды болмаса рак жасушалары бауырға шабады яки

өкпеде микробтар қаптап кетеді. Мұндаи техникалық ақауларға

себеп болатын не нәрсе? Басқа техникалық ақаулар. Жүрекке

жеткілікті мөлшерде оттегі бармаи қалған кезде қан аи дамаи

қалады. Кездеи соқ генетикалық мутациялар программасын

өзгерткендіктен рак жасушалары көбеи іп кетеді. Өкпемде

микробтар паи да болды, өи ткені метрода біреу бетіме түшкіріп

жіберген. Мұнда ешқандаи метафизика жоқ. Мұның бәрі – әшеи ін

техникалық проблемалар.

Кез келген техникалық проблеманың техникалық шешімі

болады. Исаның екінші келуін күтпестен өлімді еңсере алатын

мүмкіндігіміз бар. Ғылым мен технологияға басыбүтін берілген

адамдарды бірнеше зертханаға біріктірсең болғаны, мәселе

шешілмек. Бұрын өліммен священниктер мен теологтар

аи налысып келсе, енді оған инженерлер кірісті. Рак жасушаларын

химиотерапия немесе нанороботтар көмегімен жоюға болады.

Өкпенің қабынуын антибиотиктер емдеи ді. Жүректің соғысы

нашарласа, оған кардиостимулятор қоюға болады, ал тіпті болмаи

бара жатса, жүректі алмастырады. Рас, техникалық

проблемалардың бәрі түгелдеи шешімін тапты деи алмаи мыз. Дәл

осы себепті онкология, микробиология, генетика және

нанотехнологиялар саласындағы зерттеулерден уақытты да,

ақшаны да аямаи мыз.

Бүгінде ғылымға аса қатысы жоқ қарапаи ым адамдардың өзі

өлімді техникалық проблема ретінде қарастыруды үи рене

бастады. Егер бір әи ел дәрігерге келіп: «Дәрігер, мен қандаи

ауруға шалдықтым?» – десе, дәрігер оған «Сіз пневмониямен

ауырасыз» немесе «Туберкулезбен ауырасыз», яки «Ракпен

ауырасыз» деуі мүмкін. Бірақ «Сіз өлесіз» демесі анық. Біздің

түсінігімізде пневмония, туберкулез және рак дегендер –

техникалық проблемалар және олар – ерте ме, кеш пе –

техникалық әдістер арқылы шешіледі.

Тіпті жұрт дауыл, жол апаты немесе соғыс құрбаны болып жатса

да, біз оны техникалық ақау деп санап, «оның алдын алуға

болатын еді» деп ои лаи мыз. Мәселен, өкімет жақсырақ жұмыс

істегенде не қала басшылығы өз міндетін бұлжытпаи атқарғанда,

немесе әскери басшылық мәселені әбден ақылға жүгініп

шешкенде ғои … адамдар өлмес еді. Біреу өлсе, дереу оның

артынан тергеу-тексеру басталады. «Неден өлді? Біреудің

салақтығынан болғаны даусыз», – деи тініміз анық.

Ғалымдар, дәрігерлер мен зерттеушілердің көбі мәңгі өлмеуге

жетуден үміт бар екенін әзірге мәлімдегісі келмеи ді. Олар осы

проблеманың бір ғана қырына көңіл бөлгенін аи тады. Бірақ

кәрілік, өлім дегендер жекелеген проблеманың нәтижесі емес пе?

Ендеше дәрігерлер мен ғалымдар бір шекке келгенде тоқтап:

«Болды, енді алға жүрмеи міз! Туберкулез бен ракты біз жеңдік, ал

Альцгеи мермен ауыратындарды құтқару үшін саусағымызды да

қимылдатпаи мыз. Өлсе өле берсін», – деи алмаи ды. «Жалпыға

ортақ адам құқықтары» декларациясында адамдардың «тоқсан

жасқа деи ін өмір сүру қақы бар» екені аи тылмаған. Онда тек әр

адамның «өмір сүру қақы бар» делінген, бітті. Бұл құқық ешбір

мерзіммен шектелмеи ді.

Заманауи медицинаның басты міндеті – өлімді жеңіп, адамзатқа

мәңгі жастық сыи лау деп білетін ғалымдар мен ои шылдар қатары

бүгінде артып келеді (ондаи лар әзірге тым аз). Олардың ішінде

геронтолог Обри ди Греи мен әмбебап өнертапқыш Рэи

Курцвеи лді (1999 жылы Технологиялар мен инновациялар

саласындағы АҚШ Ұлттық медалін иеленген) аи рықша атауға

болады. 2012 жылы Курцвеи л Google-дің техникалық директоры

болып тағаи ындалды

. Ал бір жылдан кеи ін Google «өлім

мәселесін шешумен» ресми түрде аи налысатын Calico

компаниясын құрды. Бұдан аз ғана уақыт бұрын Google өзінің

Google Ventures инвестициялық қорының басшысы етіп, мәңгі

өлмеу үшін күресіп жүрген тағы бір тұлға – Билл Маристі

тағаи ындады. 2015 жылы қаңтарда берген сұхбатында Марис:

«Бүгін менен мың жарым жыл өмір сүруге бола ма деп сұрасаңыз,

мен «иә» деп жауап берер едім», – деді. Маристің бұлаи батыл

мәлімдеме жасауының салмақты материалдық негізі бар: Google

Ventures қорының 2 миллиардтық портфолиосының 36 паи ызы

биомедицина стартаптарына, оның ішінде өмірді ұзартуды мақсат

ететін бірнеше ірі жобаға салынған. Марис өз ұстанымын америка

футболының терминдерін қолдана отырып жеткізді: «Өліммен

шаи қаста бізге керегі қосымша ярдтар емес. Бізге жеңіс керек.

Неге? Өи ткені өлгеннен гөрі өмір сүрген жақсы»

Кремнии алқабының өзге әулиелері де осыны армандаи ды.

PayPal-дың негізін қалаушы Питер Тиль біраз уақыт бұрын мәңгі

өмір сүрмек ои ында бар екенін мои ындаған. «Меніңше, [өлімге

қатысты] үш негізгі көзқарас бар, – деді ол. – Оны қабылдауға,

терістеуге және онымен күресуге болады. Біздің қоғамда оны

қабылдаи тындар мен терістеи тіндер басым деп ои лаи мын. Ал мен

күресуді дұрыс санаи мын». Көп адам мұндаи сөзді жаи балалық

қиял деп санары анық. Бірақ Тиль – сенуге тұрарлық адам. Ол

Кремнии алқабындағы ең табысты және ықпалды кәсіпкерлердің

бірі, жеке қаржысы 2,2 миллиард долларды құраи ды

. Ұзын сөздің

қысқасы – теңдік кетіп, орнын мәңгі өлмеу басады.

Гендік инженерия, регенеративтік медицина және

нанотехнологиялар сияқты салалардағы керемет секіріске қарап,

аса жағымды болжамдар жасауға болады. Кеи сарапшылар өлімді

адамзат 2200 жылға қараи жеңеді деп сенсе, енді бірі 2100 жылға

қараи деп болжаи ды. Ал Курцвеи л мен ди Греи болса оптимистік

тұрғыдан болжам жасаи ды. Олардың аи туынша, 2050 жылға

қараи дені сау және банкте қомақты есепшоты бар әр адам өлімді

жеңе алатын болады. Өи ткені олар әр он жыл саи ын емханада

жаңару курсынан өте алады. Сөи тіп, ауруларын емдетіп қана

қои маи , босаи бастаған ұлпаларын қаи та қалпына келтіріп,

қолдарын, көзі мен миын жасарта алады. Он жылдан кеи ін келетін

келесі курсқа деи ін дәрігерлер толып жатқан жаңа дәрілерді,

апгреи дтер мен гаджеттерді ои лап табады… Курцвеи л мен ди

Греи дің сөзі расқа аи налса, сіз мәңгі жасаи тын адамды қазірдің

өзінде Уолл-стрит пен Бесінші авенюде кездестіріп қалуыңыз да

ғажап емес.

Шындығында, олар ұзаққа бармаи ды. Құдаи дан

аи ырмашылығы – келешек суперадамдар соғыстар мен апаттарда

тірі қалып, о дүниеден қаи та оралатын деңгеи ге жетпеи ді. Бірақ

қазіргі бізден аи ырмашылығы – оларда жарамдылық мерзімі

деген болмаи ды. Бұлар бомба түсіп шашылып немесе жүк көлігі

таптап кеткенге деи ін өмір сүре беретін болады. Осылаи ша олар

тарихтағы ең сақ адамдарға аи налады. Біз болсақ, басымызды күн

саи ын қатерге тігеміз. Өи ткені ажалдан құтылу мүмкін емес

екенін білеміз. Қазіргі адамдар Гималаи ға шығады, теңізде жүзеді

және бағдаршамның қызыл жарығына жүгіріп өтіп, көшеде

сатылатын бәлішті жеи салу сияқты сансыз жанкешті тірліктерге

барады. Ал егер мәңгі өмір сүре алатын болсақ, мәңгілікпен бұлаи

ои нау – нағыз нақұрыстың ісі.

Бәлкім, әзірге орташа өмір жасын екі есе ұзарту сияқты

шамамыз жететін мақсаттар қои ғанымыз дұрыс шығар?

ХХ ғасырда біз орташа өмір жасын екі есеге деи ін – қырықтан

жетпіс жасқа ұзарттық. ХХІ ғасырда оны кемінде екі есеге – жүз

елу жасқа деи ін созуға мүмкіндігіміз бар. Бұл, әрине, ешқандаи да

мәңгілік өмір емес. Бірақ осының нәтижесінде адамзат қоғамды

толықтаи қаи та құратын болады. Ең әуелі отбасы, неке және ата-

ана мен бала қатынасы сияқты құрылымдар өзгеріске түседі.

Қазіргі заманда ерлі-заи ыптылар әлі де болса «өлім ажыратқанға

деи ін» бірге болуға ант беріп, өмірінің басым бөлігін бала туу мен

тәрбиелеуге арнаи ды. Ал енді 150 жыл өмір сүргелі отырған әи ел

мен еркекті елестетіңізші. Егер 40 жасында шаңырақ көтерсе,

оларды өлім тек 110 жылдан кеи ін ғана ажыратады. Ерлі-

заи ыптылардың 110 жыл бірге тұруы мүмкін бе? Нағыз

католиктердің өзі бұған шыдаи алмаи тын шығар. Ендеше қаи та

үи лену үрдісі белең алуы мүмкін. Қырық пен елу жас аралығында

екі баланы дүниеге әкелген әи ел мен еркек 120 жасқа толғанда,

бала тәрбиелеуге жұмсаған өмірінің аз ғана бөлігін әрең еске

түсіретін болады. Мұндаи жағдаи да ата-ана мен баланың қарым-

қатынасы қандаи болатынын болжаудың өзі қиын болмақ.

Олаи болса, кәсіби мансабыңызды қарастырып көрелік. Біз жас

кезімізде бір мамандықты игеріп, сосын таңдап алған салада өмір

бои ы жұмыс істеи міз. Бұл қазір қалыпты нәрсе. Сіз әлбетте қырық

жасқа, тіпті елу жасқа келгенде жаңа нәрселерді үи ренуіңіз

мүмкін. Бірақ өмір әдетте екі кезеңнен – оқу және жұмыс

кезеңінен тұрады. Ал 150 жыл жасаи тын болсаңыз, бұлаи болуы

екіталаи , әсіресе әлемде тұрмысқа жаңа технологиялар үнемі еніп

жататынын ескерсек. Адамдардың еңбек жолы әлдеқаи да

ұзарады, сондықтан олар тоқсанға келген күннің өзінде жаңа

кәсіпті меңгеруге мәжбүр болады.

Егде адам алпыс жаста зеи нетке шығудың орнына, жаңашыл

идея, жаңа арманмен келген жастармен таи таласатын болады.

Физик Макс Планктің «ғылым – жаназадан жаназаға деи ін» деген

кең танылған сөзі бар. Ол ұрпақ ауысқан кезде ғана ескі

теориялардың орнына жаңасы келеді дегісі келген еді. Мұның

ақиқаты тек ғылымға қатысты емес. Өзіңіз туралы бір сәт

ои ланып көріңізші. Сіз ғалым, журналист, аспаз немесе футболшы

болуыңыз мүмкін. Бірақ бастығыңыз жүзден асып кеткен адам

болса және ол Виктория патшаи ым дәуіріндегі категориялармен

ои лаи тын болса, тағы жиырма жыл оның қол астында жұмыс

істер ме едіңіз?

Саясаттағы зардаптар бұдан да қорқынышты болуы мүмкін.

Путин әлі тоқсан жыл билік құрса не болмақ? Адамдар 150 жыл

жасаи тын болғанда, 2018 жылы Мәскеуде 138 жасқа енді толған,

әлі тың Сталин билікте отырып, Қытаи басшысы Мао 123 жасқа

келген, орта жастағы денсаулығы мықты кісі болар еді. Елизавета

ханшаи ым болса 121-дегі VI Георгтің өлген сәтін күтіп, тақ

кезегінде тұрса, ал оның ұлы Чарльз кезегін 2076 жылға деи ін

күтер еді.

Дегенмен нақты жағдаи ға оралаи ық. Курцвеи л мен ди Греи дің

болжамы 2050, тіпті 2100 жылға қараи шындыққа аи налуының

өзі екіталаи . Меніңше, мәңгілік жастықтан үміттенуге әлі ерте,

сондықтан жоғарыда аи тылған болжамдарға шын сеніп

жүргендер болса қатты ренжитін болады. Түбінде өлетініңді біліп

өмір сүру қиын, бірақ одан да қиыны – мәңгі өлмеуге сеніп жүріп

алданып қалу.

Соңғы жүз жыл ішінде орташа өмір ұзақтығы екі есе артқаны

рас. Бірақ солаи екен деп, алдағы жүз жылда өмір ұзақтығы тағы

екі есе өсіп, 150 жасқа жететін болады деген қорытынды жасаи

алмаи мыз. 1900 жылы адамдардың орташа өмір сүру ұзақтығы

қырық жастан аспаи тын, өи ткені жастар тамаққа жарымаудан,

инфекциялық аурулар мен түрлі зорлықтан көз жұматын. Ал

аштық, індет және соғыстан аман қалғандар сексен тіпті тоқсан

жасқа деи ін өмір сүретін. Бұл Homo Sapiens-тің табиғи өмір

ұзақтығына сәи кес келеді. Адамның жетпіс жасауы өткен

ғасырларда Құдаи дың құдіреті саналатын деп ои ласаңыз,

қателесесіз. Ешбір антибиотик, вакцинация және

трансплантациясыз-ақ Галилео Галилеи – 77 жас, Исаак Ньютон –

84 жас, ал Микеланджело болса 88 жасқа деи ін өмір сүрген. Тіпті

джунглидегі шимпанзелердің арасында да алпысқа деи ін өмір

сүретіндері кездеседі екен

Шынына келсек, қазіргі медицина бізге табиғат берген жасты

бір жылға да ұзарта алған жоқ. Оның нағыз жетістігі – бізді

мезгілсіз келген өлімнен құтқарып, толыққанды өмір сүруге

жағдаи жасағаны. Рак, диабет және басқа қатерлі ауруларды

жеңген күннің өзінде адамдар 90 жасқа деи ін өмір сүре алатын

болады, бірақ 150 жасқа жете алмаи тынымыз анық (500 туралы

мүлдем сөз жоқ). Ол үшін медицина адам денесінің ең түпнегізгі

құрылымдары мен процеcтерін қолдан жасау және тіндер мен

ағзаларды өндіру жолын табуға тиіс. 2100 жылға деи ін бұл

міндетті орындаи алар-алмасымыз мүлдем белгісіз.

Дегенмен өлімді жеңу жолындағы әрбір сәтсіздік бізді

мақсатымызға бір табан болса да жақындатып, үмітімізге дем

беріп, адамдардың бұрынғыдан көп күш-жігер жұмсауына қозғау

салатын болады. Calico компаниясы «өлім мәселесін» тез арада

шешіп, Сергеи Брин мен Ларри Пеи джге мәңгі өмір сыи лаи қоюы

мүмкін емес, дегенмен ол жасуша биологиясы, гендік медицина

және адам денсаулығы саласында маңызды жаңалықтар ашуға

тиіс, яғни Google қызметкерлерінің келесі буыны өлімге жаңа

және бұрынғыдан тиімді шептерде шабуыл жасаи алатын болады.

«Мәңгі өлмеу!» деп аи ғаи лаи тын ғалымдар «қасқыр!» деп

аи ғаи лаи тын бала сияқты – ерте ме, кеш пе – қасқыр бәрібір

келеді.

Ендеше біздің буын мәңгі өлмеуге жете алмаған күннің өзінде

өлімді жеңу, шамасы, ХХІ ғасырдың басты міндетіне аи налмақ.

Адам өмірі бәрінен құнды деп сенетінімізді ескерсек, оған ғылыми

қауымдастықтың белсенділігін және капиталистік экономиканың

қажеттілігін қоссақ, өліммен күрестің бәрібір болатыны

аи қындалады. Адам өмірін жоғары қоятын идеологиямыз өлімді

қабылдауымызға жол бермеи ді. Адамдар әлдебір себептен өліп

жатқандықтан, жеңуге ұмтыла беретін боламыз.

Ғылыми қауымдастық та, капиталистік экономика да бұл

күреске жетекшілік етуге даяр. Ғалымдар мен банкирлердің көбі

үшін мәселе нақты немен аи налысуда емес, оларға, ең бастысы,

жаңалық ашуға немесе мол табысқа кенелуге мүмкіндік берілсе

болғаны. Ал өлімді алдап соғуға тырысудан да қызықты ғылыми

эксперимент немесе мәңгі жастықты сатудан да паи далы нарық

болуы мүмкін бе? Егер сіздің жасыңыз қырықтан асқан болса,

жиырма бес жастағы денеңізді еске түсіріп көріңіз. Сырт келбет

тұра тұрсын, өз-өзіңізді сезінуіңіз қалаи еді? Егер сізге сол денені

қаи тарамыз десе, қанша төлер едіңіз? Мұндаи ұсынысты

қабылдамаи тындар да табылар. Бірақ адамның көбі қанша сұраса

сонша төлеп, іс жүзінде шексіз сұраныс туғызар еді.

Мұны аз десек, өлім қорқынышы көп адамды онымен күресуге

итермелеи ді. Қалаи да өлетінін сезінгелі бері адамдар өздеріндегі

мәңгі өмір сүрсем деген арманды ерте жастан өшіруге тырысады

немесе ол тілекті арнаи ы ои лап табылған мақсаттармен

ұштастыратын болды. Мәңгі жасағысы келетіндіктен, адамдар

«өлмеи тін» симфониялар туғызады, соғыста «мәңгі даңқ» үшін

күреседі немесе жанымыз жұмақтан мәңгі орын алсын деп

өмірлерін құрбан етеді. Шығармашылық шабыт, саяси карьера

жасауға құштарлық және діндарлық – осының бәріне, негізінен,

өлім тудырған қорқыныш дем береді.

Өлім қорқынышынан үреи леніп, таңғажаи ып карьера жасаған

Вуди Алленнен: «Көгілдір экранда мәңгі жасаудан үмітіңіз бар

ма?» – деп сұрағанда, ол: «Фильмдерім арқылы мәңгі жасауды

емес, өз пәтерімде өмір сүріп, өзімнің өлмеуімді қалар едім», – деп

жауап берген екен. Өшпес даңқ, бүкіл ел болып еске алу салтанаты

және жұмаққа бару арманы – осының бәрі өлмеи тін болсам деген

тілекпен салыстыруға келмеи ді. Адамдар өлмеуге шын мүмкіндік

барын түсінген сәтте-ақ (оған негіз болсын-болмасын) өмірге

деген құштарлық өнер, идеология және дін атаулының бәрін

ысырып тастап, көшкін сияқты лақ етіп ақтарылып, алға

сүи реи тін болады.

Көзі жанып, сақалы кеудесіне түскен діни фанаттарды

қатыгездіктің нақ өзі деп ои лаи сыз ба? Онда жасартатын

сиқырлы сусын жасалуға шақ тұрғанын білген кезде сауда

желілерінің қартаң қожаи ындары мен шау тартқан Голливуд

жұлдыздарының қалаи өзгеріп сала беретінін көріңіз. Өліммен

соғыста ғылым жеңген кезде және жеңетін болса, нағыз күрес

зертханалардан шығып, парламенттерде, соттарда және

көшелерде жүретін болады. Ғалымдар еңбегі ақталған сәтте-ақ

қатыгез саяси қақтығыстар басталады. Бұрынғы соғыстар мен

қақтығыстардың барлығы ендігі аяусыз арпалыстың – мәңгі

жастық үшін шаи қастың жанында баланың ои ынына ұқсап қалуы

мүмкін.

Бақытты болу құқы

Күн тәртібіміздегі маңызы жөнінен екінші мәселе бақыт

формуласын іздеу болатын шығар. Шын жақсылық өмір сүруде

емес, бақытқа жетуде деи тін ои шылдар, паи ғамбарлар мен

қарапаи ым адамдар қаи замандарда да болған. Ежелгі Грекияда

Эпикур: «Құдаи ларға табыну – бекер іс, өлімнен кеи ін ештеңе жоқ,

сондықтан тіршілігіміздің жалғыз мәні – бақыт» деген болатын.

Ежелгі дәуірде Эпикур ілімін ұстанғандар тым аз еді, ал бүгінде ол

өздігінен аи қын нәрсеге аи налды. О дүниеде өмір барына

күмәнданған адамдар мәңгі өлмеуге ғана емес, сонымен қатар осы

дүниеде бақытты болуға ұмтылады. Ешкім беи шара боп мәңгі

өмір сүргісі келмеи тіні белгілі ғои .

Эпикур адам бақытты жеке іздеуі керек деп түи ді. Қазіргі заман

ои шылдары бақыт іздеуді ұжым болып істеи тін іс санаи ды.

Өи ткені мемлекеттің жоспарлауы, экономикалық ресурстар және

ғылыми зерттеулер болмаса, жеке адам ірі табысқа жете

қои маи ды. Еліңізде қырғын соғыс жүріп, экономикасы

дағдарыста, ал медицинасы құлдырап тұрса, онда, әрине, сізге

оңаи болмаи ды. XVIII ғасыр соңында ағылшын философы

Иеремия Бентам нағыз жақсылық туралы: «Көп адам барынша

бақытты болуға тиіс. Ал мемлекеттің, нарықтың һәм ғылыми

қоғамдастықтың жалғыз мақсаты – әлемдік бақытты молаи ту.

Саясаткерлер беи бітшілік орнатуға тиіс, кәсіпкерлер әл-ауқатты

жақсартуы қажет, ал ғалымдар корольдің, елдің немесе Құдаи дың

даңқы үшін емес, сіз бен біз бақыттырақ өмір сүруіміз үшін

табиғатты зерттеуге міндетті», – деді.

ХІХ және ХХ ғасырларда (бұл кезде Бентамның көзқарастары

кеңінен талқыланып жатты) өкіметтер, корпорациялар мен

зертханалар жаңағыдан гөрі өзекті және нақты міндеттермен

аи налысып жатты. Елдер өздерінің жетістігін азаматтарының

бақыты емес, аумағының көлеміне, тұрғындардың көбею

қабілетіне және ЖІӨ-нің өсуіне қараи бағамдаи тын. Германия,

Франция мен Жапония сияқты индустриялық елдер мықты білім

беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру

жүи елерін жасады, бірақ бұл жүи елердің мақсаты жеке адамның

бақыты емес, мемлекетті күшеи ту еді.

Мектептер ұлтқа беріле қызмет етуге даи ын, заңға бағынатын

және білімді азаматтарды көптеп шығаруға ден қои ды. Он сегізге

толған жастар жәи ғана патриоттар емес, командирдің нұсқауын

оқи білетін және ертеңгі күннің жоспарын сыза алатын сауатты

патриоттар болып шықты. Олар снарядтың траекториясын

есептеп, жаудың құпия шифрларын ашу үшін математиканы білуі

керек. Рациямен басқару, танк жүргізу және маи дандастың

жарақатын таңу үшін электротехника, механика мен медицина

негіздерімен таныс болуға тиіс еді. Әскерден кеи ін заманауи

экономиканы көтеріп, салық төлеи тін қызметкер, мұғалім және

инженер қатарына қосылуға міндетті болатын.

Денсаулық сақтау саласындағы жағдаи да осындаи еді. ХІХ

ғасырдың соңында Франция, Германия мен Жапония сияқты елде

бұқараға арналған тегін медицина қызметі іске қосылды. Олар

сәбилерге вакцина егу, балаларды дұрыс тамақтандыру және

жасөспірімдердің дене тәрбиесі бағдарламаларын

қаржыландырып отырды. Батпақты кептірді, шыбын-шіркеи ді

жои ды және орталықтандырылған кәріз жүи есін орнатты. Бірақ

осының бәрі адамдардың бақыты үшін емес, ұлтты күшеи ту үшін

жасалған дүниелер еді. Елге төзімді солдаттар мен жұмысшылар,

тағы да солдаттар мен жұмысшылар туатын дені сау әи елдер

және көрпе астында маужырап жатпаи , сағат сегіз нөл-нөлде

кеңседе болатын бюрократтар ауадаи қажет болды.

Әлеуметтік қамсыздандыру жүи есінің өзі бастапқыда

мұқтаждық көрген жеке адам емес, ұлт мүддесі үшін құрылды. ХІХ

ғасыр соңында Отто фон Бисмарк Германияда мемлекеттік

зеи нетақы мен әлеуметтік кепілдіктер енгізді, алаи да оның

көздегені азаматтардың тұрмыс деңгеи ін жақсарту емес, олардың

билікке қарсы шықпауын қамтамасыз ету болатын. Жұрт 18

жасында Отан үшін шаи қасса, 40-қа толғанда салығын төлеп, 70-

ке келгенде өздерін мемлекет асыраи ды деп сенетін

1776 жылы АҚШ-тың негізін қалаушылар бақытқа жету – өмір

сүру және бостандық құқы сияқты адамнан ажыратуға

болмаи тын үшінші құқықтың бірі деп жариялады. Алаи да,

ескеретін маңызды нәрсе, Американың Тәуелсіздік декларациясы

бақыттың өзіне емес, бақытқа ұмтылу құқына кепілдік береді.

Тағы бір маңызды жаи т – Томас Джефферсон азаматтардың

бақыты немесе бақытсыздығы үшін жауапкершілікті мемлекет

мои нына артқан жоқ. Ол тек мемлекет билігін шектегісі келді.

Идея адамның таңдау жасауына еркіндік беруде еді. Егер де мен

Мериге емес, Джонға қосылып, Солт-Леи к-Ситиде емес, Сан-

Францискода тұрсам және маи зауытында емес, сыраханада

жұмыс істесем бақыттырақ боламын деп ои ласам, онда бақытқа

өзімнің ои лаған жолыммен жетуге құқым бар, ал мемлекет

таңдауым қате болып жатса да, маған кедергі келтіруге қақысы

жоқ.

Алаи да соңғы онжылдықтарда санада үлкен өзгеріс болып,

адамдар Бентам теориясына баи ыптырақ қараи бастады. Бір

ғасыр бұрын ұлтты күшеи ту үшін жасалған жүи елер, шын

мәнінде, әрбір жеке адамның бақыты мен амандық-саулығы үшін

қызмет етуі керек деп ои лаи тын адамдардың саны көбеи іп келеді.

Біз мемлекетке қызмет ету үшін өмірге келмедік, керісінше,

мемлекет бізге қызмет ету үшін құрылған. Бір кезде мемлекет

билігін шектеу үшін белгіленген бақытқа ұмтылу құқы біртіндеп

бақыт құқына өзгеріп келеді. Енді ол адамзаттың туабітті

аи рықша артықшылығы сияқты, бізге ұнамаи тын нәрселердің

барлығы негізгі құқықтарымызды шектеу, ал мемлекет мұны

реттеу үшін қызмет етуі керек болып шықты.

ХХ ғасырда ұлт жетістігінің басты өлшемі жан басына

шаққандағы ЖІӨ болатын. Бұл тұрғыдан алғанда, әрбір тұрғыны

жылына орташа 56 мың доллардың тауары мен қызметін

өндіретін Сингапур – азаматтары жылына небәрі 14 мың

долларлық тауар мен қызметке ие Коста-Рика ға қарағанда

бақытты ел. Алаи да қазіргі кезде философтар мен саясаткерлер

тіпті кеи бір экономистер ЖІӨ-ні ЖҰБ-қа (жалпы ұлттық бақытқа)

ауыстыру керек деп санаи ды. Саи ып келгенде, адам нені қалаи ды?

Олар өндіргісі келмеи ді. Олар бақытты болғысы келеді. Өндіріссіз

тағы болмаи ды, өи ткені ол – бақыттың материалдық негізі. Бірақ

ол – мақсат емес, тек оған жеткізуші құрал ғана. Сауалнамалар

костарикалықтардың сингапурлықтармен салыстырғанда өз

өмірлеріне әлдеқаи да разы екенін көрсетті. Сіз нені таңдар едіңіз?

Аса тиімді, бірақ өміріне разы емес сингапурлық болуды ма, әлде

тиімділігі төмен, бірақ өміріне разы костарикалық болуды ма?

Бұл қисынға сәи кес, адамзат бақытқа жетуді өзінің ХХІ

ғасырдағы бағдарламасының екінші пункті етіп белгілеуі керек.

Былаи қарасаңыз, аса қиын міндет емес сияқты. Аштық, індет

және соғыс болмаса, ал орташа өмір ұзақтығы күн санап емес,

сағат санап өсіп жатса, баршаның бақытты болатын шағы иек

астында тұрғандаи .

Жоқ, олаи емес. «Шын жақсылық – бақыт» деген Эпикур

шәкірттеріне оның ауыр еңбекпен келетінін ескерткен. Алаи да

тек материалдық игіліктер бізге көп уақыт жұбаныш бола

алмаи ды. Ақша, атақ және ләззаттың соңына түсу, ақыр соңында,

адамды рухани тоқырауға ұшыратады. Мәселен, Эпикур

мөлшермен ішіп-жеп, құмарлықты тежеп ұстау керек деп кеңес

берген. Шынтуаи тында, ессіз оргиядан гөрі берік достық бізге

шынаи ы қуаныш сыи лаи ды. Эпикур адамдарды бақытқа

апаратын қауіпті жолмен жүргізу үшін «қажет» және «қажет емес»

болып бөлінетін этикалық жиынтық ұсынды.

Эпикурдың бұл мәселе жөнінде білетіні анық. Бақытты болу

оңаи емес. Соңғы онжылдықтарда бұрын-соңды болмаған

табыстарға жеткенімізбен, бүгінгінің адамдары ата-бабаларына

қарағанда бақытты деуге негіз жоқ. Мына бір адам шошырлық

симптомды қараңыз: әл-ауқат, жаи лылық және қауіпсіздік деңгеи і

біршама жоғары дамыған елдерде өзіне-өзі қол салу дәстүрлі

елдерге қарағанда әлдеқаи да көп.

Перу, Гватемала, Филиппин және Албания сияқты кедеи лік пен

саяси тұрақсыздықтың зардабын шегіп отырған дамушы елдерде

жыл саи ын 100 мың адамнан орташа есеппен 2–7 адам өзіне қол

салса, Швеи цария, Франция, Жапония және Жаңа Зеландия

сияқты баи әрі беи біт елдерде жыл саи ын 100 мыңнан 12–23 жан

өзіне қол салады. 1985 жылы авторитаризм жағдаи ында өмір

сүрген Оңтүстік Корея тұрғындарының көпшілігі кедеи әрі

қараңғы еді. Бүгінгі Оңтүстік Корея – либерал-демократиялық

кемелденген, азаматтары жоғары білімді, жетекші экономикалық

державаға аи налған мемлекет. Алаи да 1985 жылы 100 мың

оңтүстіккореялықтың шамамен тоғызы өзін-өзі өлтірсе, бүгінде

ол көрсеткіш үш еседен асып түсті (100 мыңның отызға жуығы)

Әрине, бұған қарама-қарсы қуантарлық та үрдістер бар. Мысалы,

бала өлімінің азаюы адамдардың бақытын еселеп, қазіргі

қарбалас тіршілік тудыратын күи зелісті біршама жеңілдетті.

Әи тсе де ата-бабаларымызға қарағанда сәл де болса бақыттымыз

дегеннің өзінде, өмірге разылығымыз соншалық жоғары емес. Тас

дәуірінде адам орта есеппен күніне шамамен төрт мың калория

тұтынатын. Құралдар, киім-кешек, өнер бұи ымдарын жасауға

жұмсалатын энергия да осыған кіреді. Бүгінде әр америкалыққа

күн саи ын орташа 228 мың калория керек

. Мұның ішінде

тамағына қоса, автокөлігі, компьютер, тоңазытқышы мен

теледидарының жұмыс істеуіне қажет қуат та бар. Осылаи ша, тас

дәуіріндегі қарапаи ым аңшы-терімшімен салыстырғанда,

қарапаи ым америкалық алпыс есе көп энергия жұмсаи ды. Сонда

бүгінгі таңда америкалықтар алпыс есе бақытты ма? Бұған күмән

келтірсек, ешкім дауласа қои мас.

Кешегі апаттардың көбінен құтылғанымыз рас. Бірақ шынаи ы

бақытқа жету қоғамның ашық жараларын емдеуден әлдеқаи да

қиын. Орта ғасырларда қарны ашып жүрген шаруаны бір үзім нан

қуантатын. Ал банкте мол ақшасы бар, қызықтың бәріне кенелген

толық инженерді немен қуантасыз? ХХ ғасырдың екінші жартысы

АҚШ үшін алтын ғасыр болды. Екінші дүниежүзілік соғыстағы

жеңіс және одан кеи ін қырғиқабақ соғыстағы үстемдік бұл елді

әлемдік супердержаваға аи налдырды. 1950–2000 жылдар

аралығында АҚШ-тың ЖІӨ-сі екі триллионнан он екі триллион

долларға өсті. Жан басына шаққандағы нақты табыс екі есеге

артты. Жаңа контрацептивтердің жасалуы бұрын болмаған

сексуалдық еркіндікке жеткізді. Әи елдер, гомосексуалистер,

афроамерикалықтар және басқа да азшылық топтар, ақыр

соңында, «америка бәлішінен» өз үлестерін алды. Автокөлік,

тоңазытқыш, кондиционер, шаңсорғыш, ыдыс жуатын машина,

кір жуатын машина, телефон, теледидар және компьютерлердің

арзандығы тұрмысты адам танымастаи етіп өзгертті. Алаи да,

сауалнамалар көрсеткендеи , 1990 жылдары америкалықтардың

өмірге разылығы шамамен 1950 жылдардағы деңгеи де қалған

1958–1987 жылдар аралығында Жапония тарихта ең үлкен

экономикалық секіріс жасап, бұл елде таза табыс бес есеге деи ін

өсті. Баи лықтың осынау тасқыны, өмір салтындағы жағымды

және жағымсыз өзгерістер жапондардың өмірге деген

разылығына әсер етпеді деуге болады. 1990 жылдары бұл

көрсеткіш жапондарда 1950 жылдардағы деңгеи де қалды

Қарасаңыз, біздің бақытымыз жоғарыда әлдебір көрінбеи тін

әи нек кедергіге тіреліп тұрған сияқты, нендеи толағаи табысқа

жетсек те, ол кедергі бақыттың шарықтап кетуіне жол

бермеи тіндеи . Барлық адамға көл-көсір тамақ жеткізіп, ауруды

емдеп, дүниежүзінде беи бітшілік орнатсақ та, әлгі әи нек кедергі

шытынаи қои маи тын тәрізді. Шынымен бақытты болу кәрілік пен

өлімді жеңуден оңаи болмаи ын деп тұр. Бақыттың әи нек кедергісі

психологиялық және биологиялық екі мықты діңгекке арқа

сүи еи ді. Психологиялық деңгеи де бақыт объектив жағдаи дан гөрі

үмітке баи ланысты. Тыныш та бақуатты тірлік өздігінен

ризашылық әкелмеи ді. Шын жағдаи күткенімізбен сәи кес

келгенде ғана разы боламыз. Бірақ өмір неғұрлым жаи лы болған

саи ын, біздің одан күтетін дүниелеріміз де арта түседі. Бар

қиындық осында. Өткен онжылдықтарда тұрмыстың кереметтеи

жақсаруы ризашылыққа емес, аранымыздың ашылуына әкелді.

Тәубемізге келмесек, ешқашан бақытты бола алмаи тынымыз

анық.

Биологиялық деңгеи де біздің тілектеріміз бен бақытымыз

биохимия арқылы анықталады (экономикалық, әлеуметтік

немесе саяси мәртебеге емес). Эпикур аи тпақшы: «Жағымды

сезімдерге бөленіп, жағымсыз сезімдерден ада болғанда ғана біз

бақыттымыз». «Табиғат адамды екі күштің – ләззат пен азаптың

билігіне берген, біздің не істеп, не сөи леп және не

ои лаи тынымызды сол екеуі шешеді», – деи ді Иеремия Бентам.

Бентамның ізбасары Джон Стюарт Милль: «Бақыт дегеніміз –

ләззат алу және азаптың болмауы, ал ләззат пен азап болмаса,

жақсылық пен жамандық та жоқ. Жақсылық пен жамандықты

басқа нәрсемен (мысалы, Құдаи дың еркі немесе ұлттық мүдде)

баи ланыстырғысы келетіндер бізді де, бәлкім, өздерін де алдап

жүр», – деи ді

Эпикур заманында мұндаи пікір аи ту өзгелердің сезімін қорлау

болып саналса, Бентам мен Милль заманында ол қоғамның діңін

қопарумен тең еді. Ал ХХІ ғасырдың басында бұл – ғылыми

ортодоксия. Биологтардың аи туынша, рақат пен азап – тәннің

түрлі сезінулерінің жиынтығы ғана. Біз ешқашан аи наламызда

болып жатқан дүниелерге жауап қатпаи мыз, тек денеміз

сезінгенде ғана әрекетке кірісеміз. Ешкім жұмыстан аи ырылғаны

үшін, ажырасқаны немесе өкіметтің соғысқа киліккені үшін

қиналмаи ды. Адамды бақытсыз ететін нәрсе – оның іштеи өзін

жаи сыз сезінуі. Әрине, жұмыстан шығып қалу да күи зеліске себеп

болуы мүмкін. Бірақ күи зелістің өзі – дененің жаи сыздығы.

Болмашы нәрсе бізді ыза қылуы мүмкін, бірақ ыза абстракция

емес. Ызаланған кезде дене ысынып, бұлшық еттер жиырылады,

міне, осыдан өзімізді жаи сыз сезінеміз. Ызадан өртеніп барам

деи тініміз бекер емес қои .

Ал ғылымға сенсек, қызметте жоғарылау, лотерея ұтып алу, тіпті

шынаи ы ғашық болудың өзі бізді бақытты ете алмаи ды. Адамды

тек денедегі жағымды сезімдер ғана бақытты етеді. 2014 жылғы

әлем чемпионаты финалындағы Германия-Аргентина матчының

қосымша уақытында немістің жартылаи қорғаушысы Марио

Гетценің қандаи сезімде болғанын ои лап көріңізші. Есеп

ашылмаған, ои ын қалаи аяқталатыны белгісіз, пенальтиге деи ін

жеті-ақ минут қалған. Риодағы 75 мың жанкүи ер жиылған

«Маракана» стадионының трибуналары гуілдеп тұр, әлемнің жер-

жерінде миллиондаған көрермен теледидар алдында демін ішіне

тартып отыр… Аргентина қақпасына санаулы ғана метр жерде

тұрғаныңда Андре Шюррле керемет пас берді. Допты кеудеңмен

тосып алып, жерге түсірмеген күи і сол аяқпен теуіп, қарсылас

қақпашысының жанынан өткізіп жібердің. Доп қақпадан бір-ақ

шығады. Го-о-о-о-о-о-ол! Стадион жанартаудаи жарылды. Ондаған

мың адам есі ауысқандаи аи қаи ға басады, командалас

жолдастарың сені бас салып құшақтап сүи еді, Берлин мен

Мюнхендегі миллиондаған жанкүи ерің теледидар алдында көз

жасына ерік берген. Сен шат-шадымансың! Бірақ доп қарсылас

қақпасына түскендіктен немесе бавар сыраханаларында

отандастарыңның мәз-мәи рам болып отырғандықтарынан емес.

Шындығында, сен ішкі сезімдердің дауылына осылаи үн қатасың.

Арқаң жыбырлап, денеңнен электр толқындары зулаи ды, өзіңіз

миллиондаған энергетикалық шариктерге шашылып бара

жатқандаи күи кешесің.

Мұндаи сезімді бастан кешіру үшін әлем чемпионатының

финалында міндетті түрде шешуші гол соғу керек емес. Күтпеген

жерден қызметіңіз өскенін біліп, қуаныштан орныңыздан қарғып

тұрып, балаша қуанған кезіңіз болса, сіз соған ұқсас сезімді бастан

кешірдіңіз. Мидың терең бөліктері футбол туралы да, карьера

туралы ештеңе білмеи ді. Олар тек сезінулерді біледі. Қызметіңіз

өскен кезде әлдебір себептерден жағымды сезімдер тумаса, сіз

қуанбаи сыз. Ал егер, керісінше, жұмыстан қуылсаңыз да (немесе

шешуші ои ында жеңіліп қалсаңыз), бірақ, неге екені белгісіз,

бои ыңызды қуаныш кернесе (бәлкім, әлдебір дәрі әсерінен), рақат

күи ді басыңыздан кешіреріңіз анық.

Өкінішке қараи , жағымды сезімдер тез жоғалады да, оның

орнына – ерте ме, кеш пе – көңілсіздік келеді. Әлем чемпионаты

финалындағы шешуші голдың өзі өмір бои ы бақытты болуға

кепіл бола алмаи ды. Керісінше, одан соң бәрі кері кетуі мүмкін. Бір

жыл бұрын күтпеген жерден қызметім өскен кезде жағымды күи

кешкен болсам, қазір ол сезім мүлдем жоқ. Сол бір ғажап күи ді

тағы да бастан өткергім келсе, мені тағы да қызметте өсіруі керек.

Одан кеи ін тағы да. Ал өсе алмаи қалсам, әуелгі төмен қызметте

қалғаннан бетер жабырқап, ызалануым мүмкін.

Осының бәрі – эволюцияның кері әсері. Ұрпақтан ұрпаққа

жеткен біздің биохимиялық жүи е бақытты болуға емес, өмір сүру

және ұрпақ қалдыру мүмкіндігін арттыруға беи імделді. Тірі қалу

мен ұрпақ қалдыруға ұмтылдыратын әрекеттер үшін

биохимиялық жүи е жағымды әсерлер сыи лаи ды. Бірақ бұл –

әшеи ін жарнамалық қулық. Дәмді тағам мен оргазмның рақатын

сезіну үшін тамақ және әріптес іздеи міз. Бірақ дәмді тағам мен

оргазмның ләззаты тез өтіп, тағы да рақаттанғымыз келеді,

сөи тіп, тағы да тамақ пен әріптес іздеуіміз керек.

Егер әлдебір сирек мутация нәтижесінде бір тал жаңғақты тістеи

салып-ақ, тоқтықтың рақат сезіміне бөленіп, жаны жаи табатын

тиін өмірге келсе не болар еді? Тиіннің миын қаи та бағдарламалау

арқылы осылаи жасау – техникалық тұрғыда мүмкін нәрсе. Кім

біледі, миллиондаған жыл бұрын, бәлкім, ондаи тиін өмір сүрген

де шығар. Олаи болса, ол тиін өте бақытты, бірақ тым қысқа өмір

сүрген. Сирек мутация сонымен біткен. Өи ткені әлгі бақытты тиін,

серігі былаи тұрсын, жаңғақ іздеп те әуреге түспеген. Ал оның

бәсекелестері бес минуттан кеи ін тағы бір жаңғақ жеуге тиіс еді,

сондықтан да олардың аман қалып, гендерін ұрпақтарына беру

мүмкіндіктері әлдеқаи да жоғары болды. Дәл сол себепті, бізді –

адамдарды да тапқан «жаңғақтарымыз» (табысты қызмет, жақсы

үи , әдемі әріптес) ұзақ уақытқа разы ете алмаи ды.

Қауіп төндіре берудің қажеті жоқ, бақыт – мақсатқа жету емес,

оған ұмтылу деген пікір аи тылуы мүмкін. Эверестің ұшар басында

тұрғаннан гөрі оған өрмелеу әлдеқаи да қызық. Жыныстық

қатынасқа қарағанда, ұнаған адамның жанынан шықпаи , көңілін

табу қанды тулатады, атақ пен сыи лықтан гөрі жаңа зертханада

жұмыс істеп, эксперименттер жасау еліктіреді. Бұл рас, бірақ ол

жалпы көріністі өзгерте алмаи ды, ол тек эволюцияның бізді

көптеген ләззат арқылы басқаратынын көрсетеді. Кеи де ол

тыныштық және рақат сезімімен қызықтырса, кеи де бас

аи налдырарлық шаттық және толқу сезіміне итермелеи ді.

Әлдебір жануар аман қалып, ұрпақ қалдыру мүмкіндігін

арттыратын нәрсені (яғни тамақ, әріптес немесе бәсекелестерден

үстем болу) алғысы келгенде, оның миы сақтық және қозу сезімін

тудырады, кереметтеи жағымды болғандықтан, бұл сезімдер

жануарды одан әрі қамшылаи түседі.

Бір аса танымал экспериментте ғалымдар бірнеше

егеуқұи рықтың миына электродтар орнатты. Бұл

электродтардың көмегімен егеуқұи рықтар педальды басып,

өздерін қоздыратын. Егеуқұи рықтарға дәмді тамақ пен педаль

екеуінің біреуін таңдауға мүмкіндік берілгенде, олар педальды

таңдады (тамаққа бола, компьютерлік ои ынды тастағысы

келмеген бала сияқты). Егеуқұи рықтар аштықтан бұратылып,

шаршап құлап қалғанша педальды үсті-үстіне баса берді

. Адам да

диванда жатқаннан гөрі бәи гені таңдауы мүмкін. Бірақ бәи генің

тартымды болатын себебі – ол рақат сезімін сыи лаи ды. Соңында

стресс, өкініш және көңілсіздік сезінетіні белгілі болса, ешкім

ұшар шыңға өрмелеп, видеоои ын ои намас еді және ұнаған

адаммен кездесуге бармас еді

Өкініштісі сол – бәи генің рақаты да жеңіске масаттану сияқты

өтпелі. Толқыған сезіммен сұлудың төсегіне таянған Дон Жуан да,

Доу-Джонс индекстерінің құлап-көтерілуін демін ішіне тарта

бақылаған бизнесмен де, компьютер экранында монстрларды көзі

қызарғанша талқандаған ои ыншы да сол бастан өткендерін еске

алғаннан ләззат ала алмаи ды. Педальды үсті-үстіне басқан

егеуқұи рық сияқты, Дон Жуандарға, қаржы магнаттары мен

ои ыншыларға да күн саи ын жаңа рақат керек. Ең жаманы,

мұндаи да сұраныстар да үи реншікті жағдаи ға аи налады, сөи тіп,

күні кеше арман болған нәрселердің, уақыт өте келе, адамға еш

қызығы болмаи қалады. Бәлкім, бақыттың кілті бәи геде де, алтын

медальда да емес, қанның қызуы мен дамылдау арасындағы тепе-

теңдікте шығар. Бірақ біздің көбіміз стрестен көңілсіздікке өтіп

немесе екеуінен де қиналуға беи імбіз.

Егер ғылым жаңсақ аи тпаса, біздің бақытымыз расында

биохимиялық жүи е арқылы анықталатын болса, онда тұрақты

разылыққа жетудің жалғыз жолы сол жүи ені реттеу болмақ.

Экономикалық өсім, әлеуметтік реформалар және саяси

революция дегендерді ұмытыңыз: әлемдік бақыт деңгеи ін көтеру

үшін адам биохимиясын басқаруымыз керек. Соңғы онжылдықта

дәл осыны қолға алдық. Жарты ғасыр бұрын ғана психотроптық

заттарды диагнозы тым нашар ауруларға ғана беретін. Қазір

мүлдем олаи емес. Арты жақсы бола ма, жоқ па – психотропты

дәрілерді тұрақты қабылдаи тындар қатары бүгінде артып келеді.

Оны ауыр психикалық ауруларға ғана емес, кәдімгі күи зелістен

кеи ін рухани тепе-теңдікті қалпына келтіру үшін де береді.

Мәселен, оқушыларға «риталин» сияқты жүи кестимуляторды

жазып беру жиіледі. 2011 жылы 3,5 миллион америкалық бала

НЖГС-ге (назардың жетіспеушілігі және гиперактивтілік

синдромы) қарсы таблеткалар қабылдаған. Ұлыбританияда

мұндаи науқастар саны 1997 жылы 92 мың болса, 2012 жылы 786

мыңға деи ін жеткен

. Бастапқыда бұл дәрілер назардың

жетіспеушілігін емдеу үшін қолданылатын. Ал қазіргі кезде

оларды дені сап-сау балаларға жазып береді. Мұндағы мақсат –

оларды мұғалімдер мен ата-аналардың жылдан жылға өсіп келе

жатқан талаптарына жауап бере алатындаи ету

. Бұл үрдіске

қарсы шығатындар көп. Олардың аи туынша, проблема балада

емес, білім беру жүи есінде. Егер оқушыларда назардың

жетіспеушілігі бар болса, олар стрестен қиналып, нашар баға алса,

бұған ескі оқыту тәсілдері, сыныпта баланың тым көптігі және

өмір қарқынының шектен тыс жылдамдығы кінәлі болар. Бәлкім,

оқушыларды емес, мектептерді жетілдіру керек шығар. Бұл

мәселе туралы пікірталас тарихына көз салаи ық. Адамзат

мыңдаған жыл бои ы өскелең ұрпақты қалаи тәрбиелеу керек

деген сұрақпен басын қатырып келеді. Ежелгі Қытаи , Виктория

дәуіріндегі Англия болсын, әркім өз әдістемесіне көзсіз сенді және

оны қорғады. Бірақ бәрі де білім саласын көтеру үшін мектепті

реформалау керек дегенмен келіседі. Оқушылардың биохимиясын

өзгерту керек деп санаи тындар тарих бетінде күні бүгін паи да

болған жоқ

Әскердегі жағдаи да осындаи . Ирактағы америкалық

солдаттардың 12 паи ызы және Ауғанстандағы солдаттардың

17 паи ызы соғыстың тауқыметі мен сұмдықтарын біршама жеңіл

қабылдау үшін ұи ықтатын немесе күи зеліске қарсы дәрілер

ішкен. Үреи , күи зеліс және психикалық жарақатты снаряд пен

мина тудырмаи ды. Оларды гормондар, неи ромедиаторлар және

неи рожелілер тудырады. Шаи қастағы екі солдаттың бірі

қорқыныштан тіл-аузы баи ланып, ақылынан адасып, жылдар

бои ы азап шексе, екіншісі ержүректікпен шабуылға шығып,

медаль алуы мүмкін. Бұл екі солдаттың аи ырмашылығы олардың

биохимиясында. Оны басқаруды үи ренсек, солдаттарды да

бақытты етеміз, әскерді де күшеи теміз

Биохимиялық бақыттың соңынан түсу – әлемдегі қылмыс

атаулыны туындататын басты себептердің бірі. 2009 жылғы

статистикалық зерттеулер көрсеткендеи , АҚШ-тың федералдық

түрмесіндегілердің тең жартысы қалмауға есірткінің кесірінен

түскен, Италиядағы тұтқындардың 38 паи ызы есірткінің

салдарынан сотталған. Ал Ұлыбританиядағы қамалушылардың

55 паи ызы есірткі салдарынан немесе есірткі таратқаны үшін істі

болғанын аи тқан. 2001 жылғы зерттеулер Австралия

түрмелерінде отырғандардың 62 паи ызы есірткіге еліріп жасаған

қылмыстары үшін сотталғанын көрсетті

. Адамдар қиындықты

ұмыту үшін арақ ішеді, жаны жаи табуы үшін шөп шегеді, санам

сергіп, сенімділікке ие болам деп кокаин және мет иіскеи ді.

Кеи біреулер оқу, еңбек және бала тәрбиелеумен жеткісі келген

табысқа біреулер еңбексіз, молекуланың тиісті дозасын қабылдау

арқылы жеткісі келеді. Бұл – әлеуметтік және экономикалық

тәртіпке төнетін үлкен қауіп. Осы себепті, өкіметтер биохимиялық

қылмыспен табанды түрде қатігез әрі үмітсіз соғыс жүргізіп

келеді.

Мемлекет адамның миына әсер ететін препараттарды «жаман»

және «жақсы» деп екіге бөлу арқылы биохимиялық бақыт

өндірісін реттегісі келеді. Мұндағы ұстаным түсінікті: саяси

тұрақтылыққа, әлеуметтік тәртіпке және экономикалық өсімге

жағдаи жасаи тын биохимиялық құралдарға (яғни гиперактивті

балаларды тыныштандыратын немесе қорқақ солдаттарды

шабуылға шығуға итермелеи тін) рұқсат етілген, тіпті оларды

қабылдауға кеңес беріледі. Тұрақтылық пен өсімге қатер

төндіретін түрлеріне тыи ым салынған. Алаи да

университеттердің, фармакологиялық компаниялардың және

қылмыстық ұи ымдардың зертханаларында жыл саи ын жаңа

заттар жасалып шығады. Сосын мемлекет пен нарық

қажеттіліктері де өзгеріп жатыр. Биохимиялық бақытқа елігу

саясат, қоғам және экономиканың қаи та құрылуына әкеліп, бұл

құнығуды тоқтату қиындаи бермек.

Психотроптық құралдар – бер жағы ғана. Зертханаларда мидың

белгілі бір бөлшектеріне электр жолымен стимул беру немесе

адам денесінің генетикалық кодтарын модификациялау сияқты

адам биохимиясына әсер етудің бұрынғыдан да күрделі әдістері

сыналып жатыр. Тіршіліктің негізгі ұстанымдарын түбегеи лі

өзгерту қажет болғандықтан, биологиялық манипуляция арқылы

бақытқа жету оңаи ға соқпаи ды. Бірақ аштық, індетті және

соғысты жеңу де оңаи болмағаны белгілі.

Биохимиялық бақытқа адамзат өлермендене ұмтылуға тиіс пе?

Кеи біреулердің пікірінше, бақыт маңызды емес, жеке адамның

разылығы адамзат қоғамының ұлы мақсаты бола алмаи ды. Ал

енді біреулер бақыт ең ұлы игілік екеніне келісіп, бірақ

биологтардың оны жағымды сезінулер жиынтығы деген

көзқарасын қабылдамауы мүмкін.

Екі мың үш жүз жылдаи бұрын Эпикур шәкірттеріне «ләззатқа

тои мау бақыт емес, бақытсыздық әкеледі» деп ескерткен

болатын. Одан екі ғасыр бұрын Будда Эпикурдан да өткір аи та

білген. Оның ғибраты «қиналудың себебі жағымды сезімдерге

ұмтылуда жатыр. Ол сезімдер – тек бір сәттік мағынасыз

вибрациялар. Олар біздің қалауымызды қандыра алмаи ды, біз

бірден оның қаи талануын қалаи мыз. Қаншама рақат, қуанышты

сәттерді бастан өткізсем де, бәрібір аз сияқты болып тұрады»

дегенге саяды.

Егер мен жағымды сезімдерді бақыт деп санасам, онда ылғи сол

сезімдерді қуалап отырудан басқа амалым қалмаи ды. Ал сол

ләззатқа әрең дегенде жеткен кезімде, ол әп-сәтте-ақ жоғалып

кетіп, бәрін қаи тадан бастауыма тура келеді. Өи ткені бұрынғы

қуаныштарды еске алумен бақытты бола алмаи сың ғои . Осылаи

өмір бои ы жүгірсем де, арманыма жете алмаи мын. Керісінше,

араным қатты ашылып кетсе, соғұрлым ашушаң әрі қанағатсыз

бола түсемін. Сондықтан нағыз бақытқа жету үшін адамзат

ләззаттың артынан қуалаи бермеи , тоят табуға тиіс.

Бақыт туралы буддистік бұл көзқарас бақыт жөніндегі

биохимиялық паи ымға өте жақын келеді. Екеуі де жағымды

сезімдердің паи да бола салысымен тез жоғалатынын және оны

қалағанмен, жете алмаса, адам өзін бар дүниеден мақрұм

қалғандаи сезінетінін аи тады. Мәселені биохимиялық жолмен

шешудің жолы адамдардың бір сәт те жағымды сезімдерсіз

қалмауына, оның сарқылмас шуағына шомылып жүруіне

мүмкіндік беретін құралдар мен әдістемелер жасау болса керек.

Ал Будданың кеңесі «қалауыңызды тізгіндеңіз, олардың сізді

билеуіне жол бермеңіз» дегенге саяды. Буддашылар ақылды

жаттықтыру арқылы сезімдердің келіп-кетуін мұқият бақылау

керегін аи тады. Ақыл сезімдеріміздің бір сәттік мағынасыз

вибрациялар екенін көруді үи ренген кезде, біз де оларды

қуалауды қоятын боламыз. Жалт етіп, жоқ болатын нәрсе кімге

керек?

Бүгінде адамзат, негізінен, мәселенің биохимиялық шешімін

қалап отыр. Гималаи үңгірлеріндегі монахтар мен піл сүи егінен

тұрғызылған мұнаралардағы философтар не десе де, капиталистік

сана үшін бақыт дегеніміз – ләззат. Бітті. Заман өзгерген саи ын біз

жағымсыз сезімдерге әрең шыдаи тын болдық және

жағымдыларын бұрынғыдан қатты аңсаи тын күи ге ұшырадық.

Жыл саи ын нарыққа ауруды басатын жаңа дәрілерді,

балмұздақтардың жаңа түрін, бұрынғыдан да жаи лы матрас,

смартфондағы бұрынғыдан да қатты еліктірер ои ындар

(автобусты күтіп тұрғанда бір минут та зерікпес үшін) шығаратын

ғылыми зерттеулер мен өндіріс те осыған бағытталған.

Бірақ осының бәрі де аздық ететіні ақиқат. Эволюция кезінде

таусылмаи тын рақатқа беи імделмеген Homo Sapiens ылғи

құмарлыққа ұмтыла беретін болса, ол балмұздақ пен

смартфондағы ои ынды қанағат тұтпаи ды. Биохимиямызды

ауыстырып, денеміз бен миымызды қаи та құруға тура келеді.

Қазір осы бағытта жұмыс жүріп те жатыр. Ол жақсы ма, жаман ба –

белгісіз, бірақ ХХІ ғасырдағы екінші ұлы жоба баршаның бақытты

болуына қол жеткізу десек, ол, шамасы, Homo Sapiens-тің үздіксіз

рақатқа бататын деңгеи ге деи ін жаңаруын қажет ететін болар.

Жер шарының құдаи лары

Рақат пен мәңгі өлмеуге ұмтылу арқылы адамзат нағыз Құдаи ға

аи налғысы келеді. Мәселе бұлардың тек құдаи ларға тән қасиет

екендігінде ғана емес. Кәрілік пен өлімді жеңу үшін адамзат өзінің

биологиялық субстратын Құдаи тәрізді бақылауды үи ренуі керек.

Күндердің күнінде өлім мен азаптан құтылу әдісін тапсақ, онда

бұл әдіс бізге ағзаны қалауымызша қаи та құрып, ағза, эмоция мен

ақылымызды сан түрлі жолмен жетілдіруге мүмкіндік берер еді.

Гераклдың күшіне, Афродитаның сезімталдығына, Афинаның

даналығына, немесе құтырғымыз келсе, Дионистің есалаңдығына

қол жеткізуге мүмкіндік туады. Бүгінге деи ін адамзат сыртқы

құрылғыларды дамытып келсе, болашақта адамзат өз денесі мен

ақылын жетілдіру арқылы немесе құралдармен тұтасып кету

жолымен дамымақ.

Адамдардың Құдаи ға аи налуы мына үш жолдың бірімен жүреді:

биоинженерия, киборг-инженерия және беи органикалық тіршілік

иелерінің инженериясы.

Биоинженерия органикалық денелердің барлық әлеуетін

ашпағанымызды түсінгеннен басталды. Табиғи сұрып ол

денелерді төрт миллион жыл бои ы шыңдап келді. Осы уақыт

ішінде біз амебадан бауырымен жорғалаушы мен сүтқоректіге,

одан соң Sapiens-ке аи налдық. Дегенмен эволюцияның соңғы

сатысы Sapiens деуге еш негіз жоқ. Тас пышақтан күрделірек нәрсе

жасаи алмаи тын Homo Sapiens-тің адамның ғарыш кемелері мен

компьютер жасаи тын Sapiens-ке аи налуы үшін оның гені,

гормондары мен неи рондарының аз ғана өзгеруі жеткілікті болып

шықты. ДНҚ, гормондық жүи е немесе миымыздың құрылымында

тағы бірнеше өзгеріс болғанда нәтиже қандаи болар еді, кім

білсін. Биоинженерлер табиғи сұрыптың тағы бір кереметін күтіп,

қол қусырып қарап отырмақ емес. Олар қарт Sapiens-тің денесін

алып, оның генетикалық кодын өздері жазып шығады, неи рон

тізбектерін қаи та жалғап, биохимиялық тепе-теңдікті өзгертеді,

тіпті денеде жаңа мүшелер өсіре алады. Осылаи ша біздің Homo

erectus-тан аи ырмамыз қаншалықты болса, Sapiens-тен аи ырмасы

соншалықты кішкентаи құдаи ларды жасап шықпақ.

Келесі қадамды киборг-инженерия жасаи ды. Ол органикалық

денені беи органикалық механизмдермен (мысалы, бионикалық

қол, жасанды көз немесе тамырларымызды бои лаи зулап,

ақауларды табатын және оларды түзеи тін нанороботтар)

біріктіреді. Мұндаи киборгтің қасиеттеріне кез келген

органикалық тіршілік иесі қызығатын болады. Мәселен,

органикалық дененің барлық бөліктері бір-бірімен тікелеи

баи ланыста болуға тиіс, әи тпесе олар қызмет ете алмаи ды. Егер

пілдің миы – Үндістанда, көзі – Қытаи да, ал аяғы Австралияда

жатса, ол піл, сірә, өліп қалған. Ал егер әлдебір мистикалық

тұрғыда тірі болса, ол бәрібір көре де, ести де, жүгіре де алмаи ды.

Киборг бір мезетте бірнеше жерде бола алады. Хирург-киборг

Стокгольмдегі кеңсесінде отырып, Токиода, Чикагода және Марс

орбитасында операция жасаи береді. Оған тек жоғары

жылдамдықты интернет-баи ланыс және бірнеше жұп

бионикалық қол мен көз болса жетіп жатыр. Неге жұп? Неліктен

оншақты емес? Негізінде, екі қолдың өзі көптеу болмақ. Киборг-

дәрігер миын құралға тікелеи жалғаи алатын болса, оған

скальпель ұстаудың не қажеті бар?

Бұл – ғылыми фантастика емес, шындық. Миларына электрод

орнатылған маи мылдар денелеріне жалғанбаған бионикалық қол

мен аяқты басқаруды үи ренді. Сал болып қалған науқастар

бионикалық қол-аяғын қозғап, компьютерді тек мидың көмегімен

басқарып жүр. Қаласаңыз, сіз де ои ды оқитын шлемді киіп алып,

үи дегі электр құрылғыларын басқара аласыз. Ол үшін ми

импланты керек емес. Шлем басыңыздан өтетін электр

импульстарын оқиды. Асүи дің жарығын жағу керек болса, шлемді

киіп, бағдарламаға енгізілген бір ои сигналын (мысалы, оң қолды

сілтеп қалу) елестетсеңіз – шам жанады. Мұндаи шлемді

интернет-дүкеннен небәрі 400 долларға сатып алуға болады

2015 жылдың басында Стокгольмдегі жоғары технологиялар

орталығында жүздеген қызметкердің алақанына микрочип

орнатылды. Үлкендігі күріштің дәніндеи ғана осы микрочипте

жеке құпия ақпарат сақталған еді. Ол ақпарат арқылы

қызметкерлер қолдың қимылымен ғана есіктерді ашып, көшіру

аппараттарын іске қосатын болды. Сонан соң дәл осылаи буфетте

ақша төлеуге мүмкіндік алды. Жаңалық авторларының бірі

Юханнес Шёблад: «Біз техникамен үнемі баи ланыстамыз. Қазіргі

кезде барлық жерде пин-код пен құпиясөз керек, бұл –

жалықтыратын тірлік. Қолдың ұшын тигізе салған оңаи емес

пе?» – деді

Бірақ киборг-инженерияның өзі салыстырмалы түрде

соншалықты алға жылжу емес, өи ткені команда беру, бақылау

функциясын миға қалдырады. Бұдан да батыл өзге әдіс

органиканы мүлдем жоққа шығарады, оның мақсаты – толықтаи

беи органикалық тірлік иесін жасап шығару. Неи рон желілерінің

орнына ақылды «бағдарлама» келеді, ол органикалық химияның

құрсауында қалмаи ды, қаи та виртуал және виртуал емес

кеңістіктің екеуінде де еркін жүре алатын болады. Төрт миллиард

жыл бои ы органикалық құрылымдар патшалығын кезген өмір

енді беи органикалық әлемге босап шығып, біз түсімізде көрмеген

қорқынышты формаларға енеді. Аи тпақшы, біз көретін түс те

органикалық химияның өнімі еді ғои .

Органика патшалығынан тысқарыға шығудың арқасында

тіршіліктің жерден өзге ғаламшарға ауысуына мүмкіндік туады.

Төрт миллиард жыл бои ы тіршілік біздің титімдеи

ғаламшарымызға жабысып тұрды. Өи ткені табиғи сұрыптау бүкіл

органикалық табиғатты ұшып жүрген осы бір домалақ тастағы

аи рықша жағдаи ларға тәуелді етіп қои ды. Тіпті ең төзімді

бактерияның өзі Марста өмір сүре алмаи ды. Ал беи органикалық

жасанды интеллект болса, керісінше, басқа ғаламшарларда оп-

оңаи тіршілік жасап кете алады. Органикалық тіршілік иелерінің

орнына беи органикалық тіршілік иелерінің келуі келешек

галактикалық империяның негізін салуы мүмкін. Оны капитан

Кирк емес, Mr.Data сияқтылар басқаратын болады.

Бұл жолдың қаи да апарарын, Құдаи тәріздес ұрпақтарымыздың

сырт келбеті қандаи боларын білмеи міз. Болашақты болжау оңаи

іс емес, ал революциялық биотехнология бұл шаруаны одан әрі

қиындата түседі. Көлік, коммуникация және энергетика

салаларындағы технологиялық жаңарудың салдарын болжау

қаншалықты қиын дегенмен, адамды жетілдіру технологиялары

бізге мүлдем бөлек қиындықтар әкеледі. Бұл технологиялар

адамның миы мен қалауларын трансформациялау үшін

паи даланылуы мүмкін. Сондықтан миы мен қалаулары

қарапаи ым қазіргі адамдар ол технологиялардың әлеуетін

бағамдаи тын жағдаи да емес.

Мыңдаған жыл бои ы тарихта орасан зор технологиялық,

экономикалық, әлеуметтік және саяси өзгерістер болды. Тек бір

нәрсе – адам баласы ғана өзгермеи келді. Біздің құралдар мен

институттар Библия заманындағыдан мүлдем бөлек. Бірақ адам

миының терең құрылымдары бұрынғы күи інде тұр. Дәл осы

себепті біз Библия беттерінен, Конфуции шығармаларынан,

Софокл мен Еврипид трагедияларынан өзімізді көреміз. Бұл

шедеврлер адам қолынан шыққандықтан, олардың біз туралы

аи тқанын сеземіз. Модерндік театрлық қои ылымдарда Эдип,

Гамлет пен Отелло джинсы мен футболка киіп жүруі және

Facebook-те аккаунты болуы мүмкін. Бірақ олардың азабы сол

пьесаның түпнұсқасындағы азап болмақ.

Бірақ технологиялардың арқасында адам миын қаи та құруға

мүмкіндік туа салысымен, Homo Sapiens жоғалады: адамзат

тарихы аяқталып, ақылға сыи маи тын мүлдем жаңа процесс

басталады. Көптеген ғалым 2100 немесе 2200 жылдары әлемнің

қандаи болатынын болжауға тырысады. Бұл – бекер нәрсе. Сенуге

тұрарлық деи тін кез келген болжам адам миының қаи та

жаңғыруын ескеруге тиіс. Ол мүмкін емес. «Санасы біздікіндеи

адамдар биотехнологияны қалаи қолданар еді?» деген сұраққа

керемет ақылды жауаптар беруге болады. Бірақ «Санасы басқаша

тіршілік иелері биотехнологияны қалаи қолданады?» деген

сұраққа жауап беру мүмкін емес. Бір нәрсе анық: бізге ұқсас

адамдар өз интеллектісін жаңартумен аи налыса береді, ал одан

кеи ін бізге, яғни интеллектімізге не болатынын болжаи

алмаи мыз.

Алаи да детальдары бұлдыр болса да, тарихтың негізгі бағдары

анық баи қалады. Адамзаттың ХХІ ғасырдағы үшінші ғаламат

жобасы Құдаи ша жарата алу және Құдаи ша талқандаи білу

құдіретін иелену, яғни Homo Sapiens-тен Homo Deus-ке

трансформациялану болмақ. Сөз жоқ, бұл жобаға алдыңғы екі

жоба да кіреді. Біз ең әуелі кәріліктен, өлімнен және азаптан

құтылу үшін денеміз бен миымызды қаи та құрғымыз келеді. Ал

оған қолымыз жеткен соң ол қасиеттерді қандаи мақсатқа

жұмсаи тынымызды кім біледі? Ендеше біз жаңа күн тәртібін

көптеген тармағы бар бір жобаға аи налдыра аламыз. Ол Құдаи ға

аи налу болмақ.

Мұның ғылымға қатысы жоқ, мүлдем оғаш мәлімдеме деи тіндер

болуы мүмкін. Оған себеп – адамдар «құдаи лық» сөзінің

мағынасын көбіне қате түсінеді. Құдайлық түсініксіз

метафизикалық қасиет және бар құдіретке ие болу деген де сөз

емес. Адамның құдаи ға аи налуы дегенде, Библияда аи тылатын

көктегі Құдаи ды емес, Олимп құдаи ларын және индуизмдегі

дэваларды ои лаңыз. Біздің ұрпақтарымыздың да бои ында Зевс

пен Индраның осал тұстары, қаи ран қаларлық қасиеттері және

шектеулі мүмкіндіктері болады. Бірақ олардың сүю, жек көру,

жарату және талқандау құдіреті біздікінен әлдеқаи да жоғары

болмақ.

Тарихтағы белгілі құдаи лардың барлығы дерлік бәрін жасаи тын

құдіретке емес, тіршілік иелерін жарату, келбетін өзгерту, табиғат

құбылыстарына билік ету, ои ды оқу және қашықтан сөи лесу, аса

зор жылдамдықпен қозғалу және өлмеи , мәңгі жасау сияқты

арнаи ы супермүмкіндіктерге ие еді. Адамдар осы қасиеттердің

бірінен соң бірін иеленіп келеді. Көне замандардан құдаи ларға тән

болып келген дәстүрлер тұрмысымызға еніп кеткені сонша – біз

олар туралы ои ланбаи мыз да. Ежелгі грек, индуизм немесе

Африка құдаи ларынан гөрі бүгінгі адамға алыс жерлерге жылдам

жетіп, қашықтағылармен сөи лесу оңаи .

Мысалы, Нигериядағы ибо таи пасының жұрты Жаратушы-

Құдаи Чуку әуелде адамдардарға мәңгі өлмеуді сыи лағысы келген

деп сенеді. Чуку біреу-міреу өлсе, өлікті күлмен жауып қою керек,

сонда ол тіріледі деген. Осыны адамдарға жеткізуді итке

бұи ырған. Өкінішке қараи , ит шаршап, жолда қалады. Сосын

Құдаи адамдарға қои ды жұмсаи ды. Бірақ діңкелеп, біраз есеңгіреп

келген ол өлікті топырақпен жабу керек деп маңыраи ды. Сөи тіп,

өлімді ақиқат етті. Содан бері біз өлетін болдық. Сол мимырт

жүрісті ит пен есуас қои дың орнында Чукудың Twitter-де

аккаунты болғанда ғои !

Таңғалатын нәрсе – ежелгі аграрлық қоғамдардағы діндерде

метафизикалық мәселелер мен о дүниедегі өмір туралы аса көп

мәлімет кездеспеи ді. Олар азық-түліктің мол болуына ғана көңіл

бөлген тәрізді. Мысалы, Көне Өсиеттегі Құдаи адамдарға өлгеннен

кеи інгі жақсылық пен азап туралы ешқандаи ескерту аи тпаи ды.

Керісінше, ол Израиль жұртына «Егер менің өсиеттеріме құлақ

салсаңдар… елдеріңе уақытында жауын жаудырамын… сонда

сенде нан да, шарап та, зәи түн маи ы да болады. Жаи ылымыңдағы

малыңа шөп те беремін; сонда сендер ризығын көріп,

тои ынасыңдар. Абаи болыңдар, жүректерің азғыруға ермесін,

өздерің бои алдырмаңдар, басқа құдаи ларға сеніп, оларға

табынып жүрмеңдер. Онда Құдаи қаһарын сендерге төгеді,

аспанды бүркеп, жауын жаудырмаи ды. Сонда жер жемісін

бермеи ді, ал сендер көп ұзамаи Жаратушы өздеріңе табыстаған

елден құрып, жоқ боласыңдар» (Мұсаның бесінші кітабы, 11: 13–

17) деген сөзін арнаған.

Бүгінгі ғалымдар Көне Өсиеттегі Құдаи дан асып кетті. Жасанды

тыңаи тқыштар, өнеркәсіптік инсектицидтер және гендік

модификацияланған астықтың арқасында біз қазір

ауылшаруашылық өнімдеріне кенеліп отырмыз. Мұндаи көл-көсір

азықты ежелгі диқандар түгілі, құдаи лардың өздері түсінде

көрмеген. Жері құрғақ Израильдің өзі қазір Құдаи қаһарына

мінеді де, «аспанды бүркеп, жауын жаудырмаи тастаи ды» деп

қорқып отырмаи ды. Өи ткені жақында Жерорта теңізі

жағалауында орасан зор су тұшытатын зауыт салынды, енді

израильдіктер қажет ауыз судың бәрін теңіз суынан алатын

болды.

Бүгінге деи ін біз құдаи лармен жарысып, бірінен бірі өткен озық

техника және еңбек құралдарын жасап келдік. Жақын болашақта,

бәлкім, техникалық жабдықтау жөнінен ғана емес, дене және ақыл

мүмкіндіктері бои ынша да құдаи лардан озып кететін

суперадамдар жасалады. Ондаи күн туып жатса, қазір

киберкеңістікті қалыпты нәрсе деп қабылдаи тынымыз сияқты,

Құдаи болу да жаи нәрсе болып қалады.

Адамзаттың Құдаи болуға ұмтылатынына күмән келтірмесек те

болады, өи ткені ондаи жетілуді армандауға толып жатқан себеп

пен оған жетуге көп мүмкіндік бар. Тіпті зор үміт күттірген жоба

тығырыққа тірелсе де, балама жолдар міндетті түрде табылады.

Мысалы, біз адам геномы үлкен өзгерістер жасауға келмеи тін

күрделі нәрсе екенін түсіндік деи ік. Бірақ бұл неи рокомпьютерлік

интерфеи стерді, нанороботтарды немесе жасанды интеллектіні

жетілдіруге кедергі жасаи алмаи ды.

Әзірше қорқудың жөні жоқ. Sapiens-тің жаңаруы Голливуд

киноларындағы ақырзаман сияқты емес, біртіндеп жүретін

тарихи процесс болады. Homo Sapiens көтеріліске шыққан

роботтардың шабуылынан жои ылмаи ды. Ол, сірә, роботтар және

компьютерлермен бірігу арқылы бірте-бірте өзгереді. Ақырында,

ұрпақтарымыз ои ланып, өздерінің Библияда аи тылған, Ұлы

Қытаи қорғанын салған және Чарли Чаплиннің фильмдеріне

күлген тіршілік иелеріне мүлдем ұқсамаи тынын түсінеді. Бұл бір

күнде немесе бір жылда бола қои маи ды. Ол көптеген қарапаи ым

іс-әрекет арқылы қазір де жүріп жатыр. Миллиондаған адам күн

саи ын өмірлерінің бір бөлігін смартфондарының билігіне береді

немесе жақында жасалған, бұрынғыдан да тиімді антидепрессант

ішеді. Денсаулыққа, бақыт пен билікке ұмтылған адамдар

алдымен бір қасиетін, сосын келесісін, одан соң үшіншісін

өзгертіп, ең соңында адам болудан қалады.

Тоқтататын біреу бар ма?

Болжам жасаи береміз ғои , бірақ мұндаи перспектива көп

адамның зәресін ұшыруы мүмкін. Олар смартфондарының

дегеніне көне береді немесе дәрігер жазып берген дәрілерді қуана

ішеді. Бірақ әбден жетілген суперадам туралы сөз болса, «Құдаи

сақтасын, мен ол күнге жетпеи тін шығармын» деи тіні анық. Бір

таныс әи ел өткенді аңсаумен күнін өткізіп, аи наласында не болып

жатқанын түсінбеи тін, ешкімге керегі жоқ қауқарсыз кемпір

болып қалудан қатты қорқатынын аи тқан еді. Біз суперадам

жаи лы естігенде биологиялық түр ретінде бәріміз де бұдан

қорқамыз. Ондаи әлемде тұлға ретінде өзіміз де, армандарымыз

да, тіпті үреи іміз да бекер болып қаларын, сөи тіп, мүлдем

дәрменсіз күи ге түсерімізді сеземіз. Діндар үнді, крикет

ои ыншысы немесе атаққұмар лесбиянка журналист болсын, меи лі

кім болсаңыз да, жетілген әлемде сіз өзіңізді Уолл-Стритте жүрген

неандертал аңшы сияқты сезінетін боласыз. Ол әлемде мүлдем

бөтен боласыз.

Неандерталдықтар NASDAQ-тан қорықпаи тын, өи ткені оған

деи ін мыңдаған жылдық мықты қорғаныс бар еді. Ал біздің әлем

аи наласы бірнеше онжылдық ішінде күи реп қалуы ықтимал.

Өзіңді мүлде бөтен сезінетін өмірден өлім құтқарады деп тағы

үміттене алмаи сыз. 2100 жылға қараи көшелерде кішкентаи

құдаи лар өріп жүрмес дегеннің өзінде де, ол кезде тіршілік

танымастаи өзгереді. Ғылыми-технологиялық даму көп жұрт

ои лағаннан әлдеқаи да жылдам жүріп жатыр.

Эксперттермен сөи лессеңіз, олардың көбі генетикалық

модификацияланған балалар немесе адамдардаи саналы жасанды

интеллект паи да болатын күн әлі алыс екенін аи тады. Бірақ уақыт

дегенде сарапшылардың көбі академиялық гранттар немесе

университеттегі жұмыс мерзімдері деңгеи інде ғана ои лаи ды.

Ендеше «өте алыс» деген жиырма жылға, ал «ешқашан» елу жылға

тең болуы мүмкін.

Интернетпен алғаш танысқан күнім әлі есімде. 1993 жыл

болатын, жоғары сыныпта оқитынмын. Бірнеше бала Идо атты

досымыздың (қазір ол информатика маманы) үи іне бардық. Пинг-

понг ои наи мыз дегенбіз. Сол кездің өзінде компьютерге басымен

кіріп кеткен Идо ои ынның алдында бізге жаңа шыққан бір

керемет дүниені көрсетпек болды. Ол телефонның сымын

компьютерге қосты да, бір пернелерді басты. Бір минуттаи

шиқылдаған, шырылдаған және гуілдеген дыбыстар шығып,

содан соң тыныштық орнады. Идоның керемет көрсетем деген

ои ы іске аспады. Біз күңкілдеи бастағанбыз. Идо әлі күи беңдеп

қои маи жатыр. Бір кезде ол масаттана аи ғаи лап жіберді де, бұл

компьютерді жақын университеттің бас компьютеріне

жалғағанын аи тты. «Ол компьютерде не бар еді?» – дедік біз.

«Әзірге ештеңе жоқ, – деп мои ындады Идо. – Бірақ оған әртүрлі

нәрселерді орнатуға болады». «Әртүрлі болғандаи қандаи ?» – деп

сұрадық. «Білмеи мін, – деді ол. – Әртүрлі». Қызығуға тұрарлық

ештеңе жоқ екен. Біз пинг-понг ои науға кірістік. Сосын бірнеше

апта бои ы Идоны күлкілі идеясы үшін мазақ қылып жүрдік. Одан

бері ширек ғасырға жуық уақыт өтті (кітап жазылып жатқан

уақытқа деи ін). Алдағы ширек ғасырда қандаи өзгеріс боларын

кім біледі?

Міне, осы себепті мәңгі өлмеу, рақатқа бөлену және Құдаи

сияқты құдіретті болу жолындағы ізденістерге баи ыппен

қараи тын жеке тұлға, ұи ымдар, корпорациялар мен өкіметтер

саны көбеи іп келеді. Орташа өмір жасының күрт ұзарып кеткені

қазірдің өзінде сақтандыру компанияларына, зеи нетақы

қорларына, денсаулық сақтау жүи есіне және қаржы

министрліктеріне проблема болып отыр. Адамдар күткендегіден

әлдеқаи да ұзақ өмір сүріп, нәтижесінде олардың зеи нетақысына

және медициналық қызмет көрсетуге ақша жетіспеуде. Қазір

жетпістегілердің көбі өзін қырықтағыдаи сезінетіндіктен,

мамандар зеи нетақы жасын көтеріп, тұтас еңбек нарығын қаи та

құрылымдау керегін аи тып жүр.

Белгісіз әлемге қалаи жылдам кетіп бара жатқанын, одан тіпті

өлім де құтқармаи тынын түсінген кезде адамдар әлдекім

тежегішті басып, жүрісті тежеи ді деп үміттене бастаи тын болады.

Бірақ тежегішті басуға мүмкіндік бермеи тін бірнеше себеп бар.

Біріншіден, тежегіштің қаи жерде екенін ешкім білмеи ді.

Жасанды интеллект, нанотехнологиялар, Big Data немесе генетика

сияқты жекелеген салада жұмыс істеи тін мамандар бар. Бірақ

бәрін білетін маман жоқ. Ешкім барлық детальдарды біріктіріп,

картинаны толық көре алмаи ды. Түрлі сала бір-бірімен күрделі

баи ланыста болғандықтан, жасанды интеллект саласындағы

жетістік нанотехнологияларға немесе нанотехнологияның жанды

интеллектіге қалаи ықпал ететінін түсіндіруге ең ақылдылардың

өзі қабілетсіз. Ешкім соңғы жаңалықтардың бәрінен хабардар

болып қорытынды жасаи алмаи ды, ешкім жүз жылдан кеи ін

ғаламдық экономиканың қандаи боларын болжап білмеи ді, қаи да

жүи ткіп бара жатқанымызды түсіну – ешкімге берілмеген қасиет.

Жүи ені ешкім толық түсінбеи тіндіктен, ешкім оны тоқтата да

алмаи ды.

Екіншіден, біз әупірімдеп тежегішті баса алсақ, онда экономика,

онымен бірге қоғам да күи реи ді. Дұрыс жұмыс істеуі үшін қазіргі

экономика ұдаи ы өсіп отыруға тиіс (мұны кеи інгі тарауда

түсіндіреміз). Өсім тоқтаса, экономика тепе-теңдікте тұра бермеи ,

бөлшектеніп кетеді. Осы себепті капитализм бізді мәңгі өлмеуге,

рақатқа бөленуге және Құдаи болуға итермелеи ді. Қанша аяқкиім

ауыстырып, қанша машина мінеміз және қанша мәрте тау

шаңғысы курорттарына барамыз – бәрінің де шегі бар. Кідіріссіз

өсуге негізделген экономика мәңгі өлмеуді, рақатқа бөленуді және

Құдаи болуды іздеу сияқты шегі жоқ жобаларды қажет етеді.

Жараи ды, бізге шегі жоқ жобалар керек екен, онда неге

суперадамға тән қасиеттер жолындағы қорқынышты ізденісті қоя

тұрып, рақатқа бөлену мен мәңгі өлмеуді қолға алмасқа? Ол

мүмкін емес, өи ткені екеуін бір-бірінен ажыратуға келмеи ді. Аяғы

сал болып қалған адамды жүргізетін бионикалық аяқ жасасаңыз,

ол технологияны дені сау адамдарды жетілдіруде қолдана аласыз.

Қарттарға есте сақтау қабілетін жоғалтпауға мүмкіндік беретін

амал тапсаңыз, оны неге жастардың жадын жақсарту үшін

қолданбасқа?

Емдеу мен жаңарудың арасын бөліп тұрған шекара жоқ.

Медицина өз қызметін қашанда адамдардың денсаулығын

қалпына келтіруден бастаи ды, бірақ сол құралдар мен ноу-хау

арқасында үи реншікті деңгеи ден жоғары нәтижеге де қол

жеткізуге болады. Виагра қан қысымын реттеи тін дәрі ретінде

дүниеге келген. Pizer компаниясы қызметкерлерінің таңданысы

мен қуанышын тудырып, виагра белсіздікті де емдеи тін болып

шықты. Оның арқасында миллиондаған еркек кәдімгі сексуалдық

мүмкіндіктерін қалпына келтірді. Бірақ ізінше бұл таблеткаларды

белсіздік проблемасы жоқ еркектер де бұрын болмаған

сексуалдық қуатты иелену үшін қабылдаи бастады

Бұл дәрілердің бір түріне ғана қатысты нәрсе емес,

медицинаның барлық саласында жағдаи осындаи . Қазіргі

пластикалық хирургия Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде

Гарольд Гиллистің Англияның Ольдершот әскери госпиталінде

адамдардың бет жарақатын емдеуді қолға алуынан басталды

Соғыстан кеи ін хирургтер дәл осы әдісті қолданып, сап-сау, бірақ

сүи кімсіз мұрыннан қыр мұрын жасауға болатынын көрді.

Пластикалық хирургия әлі де аурулар мен жаралыларға

көмектесіп отырғанмен, ол дені сау адамдарды жаңартуға көбірек

көңіл бөле бастады. Қазіргі кезде жеке клиникада жұмыс істеи тін

пластикалық хирургтер миллиондап ақша табады. Олардың

міндеті аи қын – дені сау адамдарды жетілдіріп, қалталылардың

ажарын кіргізу

Бұл тәжірибе енді гендік инженерияға келуі мүмкін. Әлдебір

миллиардер осы әдіспен суперақылды бала жасап алу ниеті барын

мәлімдесе, қандаи аи ғаи -шу шығарын елестетіңізші? Бірақ олаи

болмаи ды. Біз ақырындап жылжимыз. Алдымен аса қатерлі

генетикалық аурулары балаларына берілу ықтималдығы жоғары

екенін түсінген ата-аналар экстракорпоральды ұрықтандыру

жасатады. Сонан соң ұрықтанған аналық жасушаның ДНҚ-сы

тексеріледі. Бәрі дұрыс болса, ол өседі. Ал егер ДНҚ-тест қатерлі

мутацияны баи қаса – эмбрионды жояды.

Бірақ жалғыз аналық жасушаны ұрықтандырып қои ып,

маңдаи ға жазғанды күтіп отыра беру не үшін керек? Бірнешеуін

қатар ұрықтандырған дұрыс, үш-төртеуі жарамсыз болғанмен,

әи теуір біреуі жақсы болып шығады ғои . Ал экстракорпоральды

ұрықтандыру оңаи лап, арзандаған кезде оны қолдану аясы да

кеңеи еді. Мутациялардың жүрмеи тін жері жоқ. Барлық

адамдардың ДНҚ-сында біраз қатерлі мутациялар мен аллельдер

болады. Жыныстық жолмен көбею – лотерея сияқты нәрсе (бұл

жөнінде ел аузында жүрген, бірақ, сірә, ои дан шығарылған

анекдот бар. 1923 жылы Нобель сыи лығының лауреаты Анатоль

Франс пен сұлу да талантты биші Аи седора кездесіпті. Әңгіме

тақырыбы сол кезде танымал евгеника іліміне ауысқан кезде

Аи седора: «Ои лап көріңізші, мендеи сұлу, сіздеи ақылды бала

болса!» – депті. Сонда Франс: «Ал сіз мендеи сұлу, сіздеи ақылды

баланы елестетіп көріңіз!» – деген екен). Ендеше неге бұл

лотореяны өзімізге ыңғаи лап алмасқа? Бірнеше аналық

жасушаны қатар ұрықтандырып, ішінен комбинациясы ең

жақсысын алсақ ше? Бағаналық жасушаны зерттеу нәтижесінде

адам эмбриондарын арзан әдіспен көптеп өсіруге мүмкіндік туған

кезде жүздеген үміткердің арасынан өзіңіз қалаған біреуін таңдаи

алатын жағдаи туады. Ол эмбриондардың бәрі табиғи, бәрі сіздің

ДНҚ-мен болады және ешқандаи футуристік гендік инженерияны

қажет етпеи ді. Осындаи процедураны бірнеше ұрпаққа жасап

көріңіз, нәтижесінде суперадамдар паи да болады (немесе жан

тітіркендіретін антиутопия туады).

Бірақ бірнеше аналық жасушаны ұрықтандырып, оның бәрінен

әлдебір қатерлі мутациялар табылса қаи теміз? Барлық

эмбрионды құртуымыз керек пе? Одан да нашар гендерді

алмастырған дұрыс шығар? Бұл істе шешуші рөлді

митохондриалық ДНҚ атқаратын болады. Митрохондриялар –

адам жасушалары ішіндегі титімдеи органелдер, жасуша солар

шығарған энергияны паи даланады. Олардың жасушалық

ядросындағы ДНҚ-дан мүлдем тәуелсіз өз гендері бар. Ақаулы

митрохондриалық ДНҚ діңкелетіп, тіпті өлімге жетелеи тін

ауруларға апарады. Қазір митохон дриалық генетикалық

ауруларды in vitro технологиясы арқылы «үш ата-аналы бала»

жасау жолымен жеңуге мүмкіндік туды. Баланың жасушалық

ядросындағы ДНҚ оның өз ата-анасынан, ал митрохондриалық

ДНҚ өзге адамнан алынады. 2000 жылы Мичигандағы Батыс

Блумфилдте Шэрон Сааринен есімді әи ел дені сау қыз (аты Алан)

туды. Ядролық ДНҚ бұл қызға шешесі Шэрон мен әкесі Полдан, ал

митохондриалық ядросы басқа әи елден берілді. Таза техникалық

тұрғыдан алғанда, Аланның үш биологиялық ата-анасы бар. Бір

жылдан соң АҚШ өкіметі қауіпсіздік және этикалық себептерге

баи ланысты бұл әдіске тыи ым салды

Алаи да 2015 жылы 3 ақпанда Британия парламенті осындаи

әдіске және оған қатысты зерттеулерге рұқсат беретін «Үш ата-

ана заңын» қабылдады

. Жасушалық ядро ДНҚ-сын ауыстыру

қазіргі уақытта техникалық тұрғыда мүмкін емес әрі заңсыз. Бірақ

техникалық қиындықтар шешілген кезде ақаулы

митохондриялық ДНҚ-ны ауыстыруға құқық берілсе, онда

ғалымдар жасушалық ядро ДНҚ-сын да ауыстыруға мүмкіндік

алуы ғажап емес.

Таңдау мен ауыстырудан кеи ін түзеу бағытында қадам жасалуы

мүмкін. Өлімге апаратын гендерді түзеуге жол ашылса, кодты

қаи та жазып, қатерлі мутант генді қатерсізге аи налдыруға

мүмкіндік туады. Онда бөтен ДНҚ-ны енгізіп әуреге түсудің қажеті

не? Одан соң сол тетік арқылы өмірге қатер төндіретін гендерді

ғана емес, аутизм және семіздік сияқты аса қауіпті емес ауруларға

жауапты гендерді де түзеи бастаи мыз. Баласының мұндаи

аурулармен ауырғанын кім қаласын? Қараңыз, ДНҚ-тест

нәтижесінде іштегі балаңыз ақылды, әдемі әрі меи ірімді

болатыны, бірақ ылғи күи зелістен зардап шегетіні анықталды

деи ік. Сынауықта жылдам әрі ауыртпаи тын өзгеріс жасау арқылы

оны жылдарға созылатын азаптан құтқарғыңыз келмес пе еді?

Ақыры осы жерге жеттік екен, неге баланы демеп жібермеске?

Денсаулығы мықты адамдардың өзі өмірде қиындықтарға

кезігеді. Олаи болса, баланы нормадан жоғары иммундық жүи е,

аи рықша мықты жады немесе көңілді мінезбен қамтып жіберсек

несі жаман. Сіз балаңызды бұлаи жетілдіруді қаламауыңыз

мүмкін. Бірақ көршілеріңіз жетілдіріп жатса ше? Балаңыздың

олардан кем болғанын қалаи сыз ба? Өкімет азаматтардың

балаларды мұндаи жолмен жетілдіруге тыи ым салғанның өзінде,

солтүстік кореялықтардың осылаи істемесіне – данышпандарды,

басқалардан әлдеқаи да мықты спортшылар мен суретшілерді

тудырмасына кім кепіл? Сөи тіп, біз осылаи ақырындап

балалардың генетикалық каталогіне апаратын жолға түсеміз.

Жаңаруды ақтаи тын бірінші нәрсе – емдеу. Гендік инженерия

саласында немесе неи рокомпьютерлік интерфеи стер бои ынша

эксперимент жасап жүрген екі-үш профессорды тауып, не үшін

мұнымен аи налысып жүрсіздер деп сұраңызшы. Ауруларды емдеу

үшін демесіне күмән аз. «Гендік инженерия арқылы біз ракты

жеңе аламыз. Ал миды компьютерге жалғаудың сәті түссе,

шизофренияны да жазатын едік», – деи ді олар. Солаи ы солаи

шығар. Бірақ іс онымен тынбаи ын деп тұр. Миды компью терге

жалғауды үи ренсек, біз ол технологияны шизофренияны емдеу

үшін ғана паи даланамыз ба? Осыған шын сенетін адам (меи лі, ол

ми мен компьютерді жақсы біле берсін), сірә, адам психикасы мен

адамзат қоғамын дұрыс білмеи ді. Керемет нәтижеге қол жеткізген

кезде сіз ол әдісті тек емдеуде қолданып, жаңару үшін

паи далануға толық тыи ым сала алмаи сыз.

Кеи де адамдар жаңа технологияларды қолдануға шектеу қои ып

жатады. Мысалы, Екінші дүниежүзілік соғыстан кеи ін евгеника

ілімі қуғынға ұшыраған болатын. Адамның дене мүшелерін

саудалау әлі бар болуы мүмкін және ол – өте табысты бизнес.

Бірақ заңсыз. Ендеше тапсырыспен бала жасату да бір күні

технологиялық тұрғыдан мүмкін, бірақ заңсыз іс ретінде паи да

болуы ықтимал ғои .

Біз әскери салада Чехов заңының құрсауынан босап шықтық.

Енді одан өзге салаларда да босауымызға мүмкіндік бар. Сахнада

көрінгенімен, атылмаи тын қарулар бар. Демек, адамзаттың күн

тәртібіндегі жаңа мәселе туралы ои лануы аса маңызды. Бізде

жаңа технологияларды қолдану бои ынша таңдау бар. Сондықтан

да жағдаи ды жақсы түсініп, шешім қабылдауымыз керек. Әи тпесе

мәселені жағдаяттар шешуі мүмкін.

Білім парадоксі

ХХІ ғасырда адамзат, сірә, мәңгі өлмеу, рақатқа бөлену және

Құдаи болуға ұмтылатын болады деген паи ым көп адамның ашу-

ызасын тудыруы мүмкін. Сондықтан біраз түсіндірме бере

кеткенді жөн көрдім.

Біріншіден, бұл іспен ХХІ ғасырда адамдардың көпшілігі

аи налысады демеи міз. Онымен адамзат ұжым болып аи налысады.

Көпшіліктің ол жобаларға мүлдем қатысы болмауы мүмкін.

Аштық, індет және соғыстың беті қаи тты дегенмен, дамушы

елдердегі кедеи аи мақтарда миллиардтаған адам кедеи лікпен,

аурулармен және зорлықпен күресіп жатыр. Элиталар болса мәңгі

жастық пен құдаи лық құдіретке жақын тұр. Бұл шектен шыққан

әділетсіздік сияқты. «Әлемде аштан өлуге аи налған бір бала

немесе есірткі соғысынан өлген бір адам болса да, адамзат осы

проблемаларды шешуге күш салуға тиіс. Соңғы семсер қынына

салынған кезде ғана ақыл-ои ымызды келесі үлкен іске

арнауымыз керек» деи тіндер болуы мүмкін. Бірақ тарих оған

көнбеи ді. Сараи да тұратындар мен лашықта тіршілік ететіндердің

алдындағы мәселелер қашанда екі бөлек болған. Ендеше, ХХІ

ғасырда жағдаи дың өзгере қоюы екіталаи .

Екіншіден, бұл – саяси манифест емес, тарихи болжам.

Кедеи лердің тағдырына бас қатырмаи -ақ қоялық делік. Сонда

міндетті түрде мәңгі өлмеуге, рақатқа бөленуге және Құдаи

болуға ұмтылуымыз керек пе? Бұл жобаларды таңдау үлкен

қателік болып шығуы да мүмкін. Бірақ тарихта орын алған үлкен

қателіктер көп. Өткен табыстарымыз бен қазіргі

құндылықтарымызға қарасақ, бұл біздің түбімізге жетсе де,

таусылмаи тын рақатқа бөленуге, Құдаи болуға және мәңгі

өлмеуге ұмтыларымыз анық.

Үшіншіден, ұмтылудың соңы әрқашан сәтті бола бермеи ді.

Тарихты көбіне зораи тылған үміттер жасаи ды. ХХ ғасырдағы

Ресеи дің тарихын анықтаған нәрсе коммунистердің теңсіздікті

жоюға ұмтылысы болды. Бірақ ол сәтсіз аяқталды. Менің

паи ымдарым ХХІ ғасырда адамзаттың неге жететіні емес, неге

жетуге ұмтылатыны турасында болмақ. Біздің экономикалық,

қоғамдық және саяси өмірімізді өлімді жеңуге деген талпыныс

анықтаи тын болады. Бірақ бұдан 2100 жылы мәңгі өлмеуге

жетеміз деген қорытынды шықпаи ды.

Төртіншіден, ең бастысы, менің болжамым – сәуегеи лік емес,

алдымызда тұрған таңдауларды талқылау. Бұл талқылаудан кеи ін

біз басқа жолды таңдасақ, сөи тіп, болжам теріске шықса, тіпті

жақсы. Ештеңені өзгерте алмаса, болжамдардан не паи да?

Ауа раи ы сияқты кеи бір күрделі жүи елер біздің болжамдарға

тәуелді емес. Ал адамзаттың даму процесіне болжам әсер етеді.

Расында, болжамдарымыз неғұрлым жақсы болса, олардың әсері

соғұрлым күшті болмақ. Осыдан шығатын парадокс бар:

мәліметтерді көп жинап, есептеу уақытымызды арттырған саи ын

күтпеген әрі шатастыратын оқиғаларға тап болуымыз да

жиілеи ді. Мәселен, бір күні мамандар экономиканың негізгі

заңдарының құпиясын ашты деи ік. Олаи болса, банкирлер,

өкіметтер, инвесторлар және тұтынушылар жаңа біліммен

қаруланып алып, жаңаша іс-әрекеттер жасап, бәсекелестерден

үстем түсер еді. Жаңаша қимылдауға мүмкіндік ашпаса, жаңа

білімнің не қажеті бар? Өкінішке қараи , адамдардың іс-әрекеті

өзгерген кезде экономикалық теориялар да ескіреді. Бұрын

экономика қалаи жұмыс істегенін білгенімізбен, оның қазір қалаи

дамып жатқанын түсінбеи міз. Сондықтан оның болашағы туралы

сөз қозғаудың өзі артық.

Бұл гипотезалық мысал емес. ХІХ ғасырдың ортасында Карл

Маркс экономикада керемет көрегендік жасады. Соған сүи ене

отырып, ол пролетариат пен капиталистер арасында қақтығыс

күшеи еді, нәтижесінде пролетариат жеңіп, капиталистік жүи е

күи реи ді деп болжады. Революция Британия, Франция және АҚШ

сияқты индустриялық революция жетекшілік еткен елдерде

басталады, одан соң бүкіл әлемді шарпиды деп сенді.

Ол капиталистердің де оқи алатынын ескермеді. Бастапқыда

Маркстің еңбектеріне оның азғантаи шәкірттері ғана баи ыппен

қарап оқыды. Бірақ социализмге шақырушылардың соңынан

ерушілер көбеи іп жатқанын көрген капиталистер алаңдаи

бастады. Олар да «Капиталды» ашты, сөи тіп, Маркстің анализінен

көп нәрсе үи ренді. ХХ ғасырда бәрі – көшедегі баладан

президентке деи ін Маркстің экономика мен тарихи көзқарасын

қабылдады. Тіпті маркстік болжамдарға өршелене қарсы шыққан

тоңмои ын капиталистердің өзі Маркстің болжамдарын қолданды.

АҚШ-тың Орталық барлау басқармасы 1960 жылдары Вьетнам

мен Чилидегі ахуалға анализ жасау кезінде қоғамдарды таптарға

бөлді. Никсон мен Тэтчер глобусқа қарап отырып, өндірістің

маңызды құралдарын кім бақылап отырғаны туралы ои ланды.

1989–1991 жылдар аралығында Джордж Буш Жауыздық

империясының іргесі сөгіліп құлап жатқанын бақылаумен болды,

сосын 1992 жылғы саи лауда Билл Клинтоннан жеңіліп қалды.

Клинтонның жеңіске жеткен кампаниясы «Экономика ғои , топас»

деген слоганмен жүрді. Маркстің өзі бұдан артық аи та алмас еді.

Маркстің диагнозына мои ынсұнған соң адамдардың іс-әрекеті

өзгерді. Британия мен Франция сияқты елдерде капиталистер

жұмысшылардың жағдаи ын жақсартуға, олардың ұлттық санасын

көтеріп, саяси жүи еге интеграциялауға тырысты. Нәтижесінде

жұмысшылар саи лауға қатысып, леи бористер, яғни жұмысшы

партиялары бір елден соң бір елде күшеи е бастады. Енді

капиталистер де алаңсыз ұи ықтаи тын болды. Сөи тіп, Маркстің

болжамы теріске шықты. Британия, Франция және АҚШ сияқты

жетекші индустриялық елдерде коммунистік революциялар

болмады, ал пролетариат гегемониясы деи тін нәрсе тарих

күресініне тасталды.

Тарихи білім парадоксі дегеніміз осы. Іс-әрекетті өзгертпеи тін

білімнің паи дасы жоқ. Бірақ іс-әрекетті өзгертетін білімнің

маңызы тез жоғалады. Ақпарат неғұрлым көп болса және тарихты

неғұрлым жақсы түсінсек, тарихтың бағыты соғұрлым тез

өзгереді және біздің білім соғұрлым тез ескіреді.

Бірнеше ғасыр бұрын ғана адамзат білімінің толығуы баяу

жүретін. Соған баи ланысты саясат пен экономика да баяу

өзгеретін. Қазір біздегі білім бас аи налдыратын жылдамдықпен

артуда. Теориялық тұрғыдан алғанда, біз әлемді бұрынғыдан

әлдеқаи да жақсы түсінуіміз керек еді. Бірақ бәрі керісінше болып

жатыр. Біз ашқан жаңа білім экономикалық, әлеуметтік және

саяси өзгерістерді жеделдетті. Не болып жатқанын түсіну үшін

білім жинауымызды да тездетеміз. Бұл тек бұрынғыдан жылдам

және бұрынғыдан ауқымды өзгерістерге әкеледі. Нәтижесінде

қазіргіні түсініп, келешекті болжаудан қалып бара жатырмыз.

1050 жылы Еуропа қандаи болатынын болжау 1016 жылы

салыстырмалы түрде оңаи еді. Әлбетте династиялар құлап, бөтен

халықтар басып кіруі немесе табиғи апаттар болуы мүмкін еді.

аБірақ Еуропа бұрынғыша корольдер мен священниктердің

басқаруында болып, халқының басым бөлігін шаруалар құраи тын

аграрлы қоғам күи і қалатыны және аштық, жұқпалы аурулар мен

соғыстардан зардап шеге беретіні анық болатын. Ал 2050 жылы

Еуропа қандаи болатыны туралы біз қазір дөп басып ештеңе аи та

алмаи мыз. Оның саяси жүи есі, еңбек нарығы, тіпті

тұрғындарының физиологиясы қандаи болатыны да беи мәлім.

Газондардың қысқаша тарихы

Тарих ешқандаи тұрақты заңдарға бағынбаса және оның

болашақ бағытын болжау мүмкін емес болса, оны зерттеудің не

қажеті бар? Көбіне ғылымның басты мақсаты келешекті болжау

сияқты болып көрінеді: метеорологтар бізге ертеңгі жауын

немесе аптап ыстық туралы ескертеді; валютаның құнсыздануы

экономикалық дағдарысты өршіте ме, әлде тоқтата ма –

экономистер осыны білуге тиіс; өкпе рагін қаи сысы жақсы

емдеи ді – сәуле терапиясы ма, әлде химия терапиясы ма – жақсы

дәрігер мұны біледі. Осы сияқты, тарихшылар да

бабаларымыздың не істеп, не қои ғанын зерттеуі керек, сонда біз

олардың ұлағатты істерін, маңызды шешімдерін қаи талап,

қателіктерінен аулақ жүретін боламыз. Бірақ бұл тәртіпке

бағынбаи ды. Өи ткені қазіргі жаи бұрынғыдан мүлдем бөлек.

Ганнибалдың Екінші Пуник соғысында қолданған тактикасын

зерттеу уақытты зая кетіру болса, оны Үшінші дүниежүзілік

соғыста қолдану да миға қонбаи тын нәрсе. Атты әскер

шаи қасында жақсы нәтиже берген нәрсенің киберсоғысқа жараи

қоюы екіталаи .

Алаи да ғылым тек келешекті болжаумен аи налыспаи ды. Барлық

салада ғалымдар көкжиекті кеңеи тіп, алдымыздан жаңа әрі

беи мәлім мүмкіндіктерді ашуға тырысады. Бұл әсіресе тарихқа

қатысты нәрсе. Тарихшылар кеи де сәуегеи лік жасауға тырысады

(мұнысы көбіне сәтсіз болып жатады), дегенмен олардың негізгі

міндеті – біз көп қарастырмаи тын мүмкіндіктер туралы хабар

беру. Олар өткенді біздің сол жолмен жүруіміз үшін емес, ол

жолдан шығуымыз үшін зерттеи ді.

Барлық адам белгілі бір нормалар мен құндылықтарға бағынған

және аи рықша экономикалық һәм саяси жүи е басқаратын нақты

тарихи шынаи ылық аясында дүниеге келдік. Біз ол

шынаи ылықты табиғи, өзгермеи тін, басқаша болуы мүмкін емес

қалыпты нәрсе ретінде қабылдап үи ренгенбіз. Әлемнің кездеи соқ

оқиғалар тізбегінен тұратынын, ал тарихты технологиялар,

саясат және қоғам ғана жасамағанын, оны жасауға біздің ои ымыз,

қорқыныштарымыз бен армандарымыз да қатысқанын ұмытып

кетеміз. Бабаларымыз жатқан беи іттерден созылған суық қол

бізді желкемізден жетелеп, келешекке апаратын жолға салады. Біз

ол қолды туа салып сеземіз. Сол себепті оны табиғи және

ажырамас бөлігіміз деп санаи мыз. Сондықтан да босанып шығып,

балама мүмкіндіктер іздеуге тырысатын кезіміз сирек.

Тарихты зерттеу өткеннің құрсауын әлсіретуді мақсат етеді. Ол

аи наламызға мұқият қарап, бабаларымыз баи қамаған немесе

бізден жасырған мүмкіндіктерді көруге көмектеседі. Бізді осы

сәтке әкелген кездеи соқ оқиғалар тізбегін қарап отырып, өз

ои ымыз бен армандарымыздың қалаи қалыптасқанын түсінеміз.

Сосын басқаша ои лап, басқаны армандауға мүмкіндік аламыз.

Тарихты зерттеу бізге қандаи таңдау жасау керегін аи тпаи ды.

Десе де ол бізге көбірек таңдау жасау мүмкіндігін береді.

Әлемді төңкергісі келетін қозғалыстар көбіне тарихты қаи та

жазудан басталады. Осылаи ша олар адамдардың болашақты

басқаша көруіне қозғау салады. Жұмысшыларды жаппаи ереуілге,

әи елдерді өз денелерін қалауынша паи далану құқын талап етуге,

ал азшылық топтарды саяси құқықтары үшін күреске

шығарғыңыз келе ме? Онда олардың тарихын басқаша

баяндаудан бастаңыз. Жаңа тарих «Қазіргі ахуал табиғи да, мәңгі

де емес. Бұрын жағдаи басқаша болған. Әншеи ін кездеи соқ

оқиғалар тізбегі ғана осынау әділетсіз әлемді тудырды. Егер

ақылға сүи еніп әрекет жасаи білсек, ахуалды өзгертіп, бұдан

жақсы әлем құра аламыз» деп түсіндіреді. Дәл осы себепті,

марксистер капитализмнің тарихын жаңаша баяндаи ды,

феминистер патриархалдық қоғамдардың құрылымын зерттеи ді,

ал афроамерикалықтар құл саудасының сұмдықтарын еске алады.

Олар өткенді мәңгі есте қалдырғысы келмеи ді, оның құрсауынан

босап шығуды ои лаи ды.

Ұлы әлеуметтік революциялар осылаи жасалады десек, бұл

шындық күнделікті өмірдің микродеңгеи іне де қатысты. Енді ғана

үи леніп, өздеріне жаңа үи салып жатқан екі жас архитекторға

есіктің алдына жақсы газон төсеп беріңіз деп өтінеді. Неге газон?

«Өи ткені газонның болғаны әдемі» деп түсіндіруі мүмкін екі жас.

Неліктен олар бұлаи ои лаи ды? Оның өз тарихы бар.

Тас дәуірінің аңшы-терімшілері үңгірдің алдына шөп екпеи тін.

Афинадағы Акрополь, Римдегі Капитолии , Иерусалим храмы

немесе Пекиндегі Жабық қалаға келушілердің алдында ешқандаи

да көгал жатпаи тын. Жеке резиденциялардың кіреберіс есігінің

алдына газон егу идеясы Орта ғасырлардың соңында француз

және ағылшын ақсүи ектерінің қамалдарында дүниеге келді. Жаңа

дәуір басталған тұста бұл дәстүр тамырын тереңге жаи ып,

ақсүи ектіктің ерекше белгісіне аи налды.

Газон шабатын машина мен автоматты су сепкіштер жоқ

болғандықтан, ол кезде жақсы газон ұстау үшін біраз жер мен

еңбек күші қажет болды. Сөи те тұра, газоннан дым паи да жоқ.

Газонға мал да жая алмаи сыз. Мал оны жеп, таптап жоқ қылады.

Онсыз да аз жер мен алтын уақытты газонға зая қылу баи ғұс

шаруалардың ои ына да келмес еді. Қамалға кіреберістегі теп-тегіс

жасыл кілем мәртебенің ешкім қолдан жасаи алмаи тын символы

болатын. Өтіп бара жатқан әр адамға ол «Мен соншалық баи әрі

қуаттымын. Менің жерім де, қызметкерлерім де көп. Сол себепті

мен осындаи жап-жасыл таңғажаи ыпты күтіп, баптаи аламын»

деп аи ғаи лап тұрғандаи болатын. Газон неғұрлым кең әрі тегіс

болса, династия соғұрлым қуатты. Бір герцогтың үи іне жолыңыз

түсіп келгенде оның газоны өсіп, күтілмеи жатқанын көрсеңіз,

мәртебелінің жағдаи ы қиын екенін аңғарар едіңіз

Қымбат газондардың үстінде кеи де маңызды меи рамдар мен

қоғамдық жиындар өткізуге рұқсат берілетін. Бірақ былаи ғы

уақытта оған аяқ басуға тыи ым салынатын. Сансыз сараи лар мен

өкіметтік ғимараттарда және қоғамдық орындарда күні бүгінге

деи ін «Шөпті басуға болмаи ды!» деген қатаң бұи рық жазылған

белгі тұрады. Мен бұрын оқыған Оксфорд колледжінің бүкіл

ауласына жаи ылған керемет газон бар еді. Бірақ жылына бір күн

ғана оның үстімен жүруге және отыруға рұқсат етілетін. Басқа

күндері қасиетті көгалды аяғымен басып таптаған студенттің

оңбаи тыны анық еді.

Король сараи лары мен герцог қамалдары газонды билік

символына аи налдырды. Жаңа дәуірдің соңына қараи корольдер

құлатылып, герцогтардың басы алынды. Бірақ жаңа президенттер

мен премьер-министрлер газондарды сақтап қалды.

Парламенттер, жоғарғы соттар, президент резиденциялары және

басқа да қоғамдық ғимараттар билігін кеңеи е түскен жасыл

газондар арқылы білдіретін болды. Мұнымен бір мезгілде

газондар спорт әлемін жаулады. Адамдар мыңдаған жыл бои ы

түрлі алаңдарда ои нады: ол жер мұз да, құм да болуы мүмкін еді.

Бірақ соңғы екі жүз жылда футбол және теннис сияқты шынымен

маңызды ои ындар газонда ои налады. Әрине, ақша болса. Рио-де-

Жанеи ро фавелаларында Бразилия футболының болашақ

жұлдыздары құм мен батпақ үстінде қолдан жасалған допты

қуалаи ды. Бірақ қаланың баи аудандарында банкирлер мен

бизнесмендердің балалары бабы келіскен көгалда ғана ои наи ды.

Сөи тіп, газон саяси билік, әлеуметтік мәртебе және материалдық

игіліктің белгісіне аи налды. ХІХ ғасырда күшеи е бастаған

буржуазия қуана-қуана газон өсіруге кірісті. Жеке

резиденцияларында мұндаи сән-салтанат орнатуға бастапқыда

банкир, заңгер және өнеркәсіпшілердің ғана мүмкіндігі болды. Ал

өнеркәсіптік революция арқасында орта тап өсіп, шөп шабатын

машина, одан кеи ін автоматты су шашу механизмі жасалған кезде

миллиондаған отбасы өз үи лерінің жанына жасыл кілем төсетуге

мүмкіндік алды. Американың қала маңдарындағы әдемі газон

енді баи лық белгісінен орта тап өкілінің жаи ғана қажеттілігіне

аи налды.

Қала сыртындағы өмір салтына енді бір жаңа ғұрып қосылды:

көп адам жексенбі күні шіркеуге барып құлшылық етіп келген соң,

бар ынтасымен газон шабуды әдетке аи налдырды. Көше бои лап

келе жатып, көгалдың көлемі мен сапасына қарап оның иесінің

дәулеті мен әлеуметтік жағдаи ын дереу бағамдаи аласыз.

Джонстар отбасының бір қиындыққа тап болғанын олардың

үи інің алдындағы күтімсіз газоннан артық білдіретін ешнәрсе

жоқ. Газон – бүгінгі АҚШ-та жүгері мен бидаи дан кеи ін ең көп

өсірілетін өсімдік. Ал газон индустриясының (оратылған шым,

тыңаи тқыш, шөп шабатын машиналар, су шашқыштар,

бағбандар) жылдық аи налымы миллиардтаған доллар

Газон тек еуропалықтарға немесе америкалықтарға тән әуестік

болып қалмады. Ешқашан Луара алқабына бармағандар да АҚШ

6. Луара алқабындағы Шамбор қамалының газондары. Қамалды XVI ғасырдың

басында король І Франциск салғызған болатын. Бәрі осы жерден басталды.

7. Ұлыбритания патшайымы ІІ Елизавета АҚШ президенттерінің ресми

резиденциясы – Ақ үйдің алдында. Қарсы алу салтанаты.

8. Марио Гетце футболдан өткен 2014 жылғы әлем чемпионатында Германия

құрамасына жеңіс әкелген голды соғуда. «Маракана» стадионының газоны.

9. Ұсақ буржуазиялық жұмақ.

президенттерінің Ақ үи алдындағы жасыл көгалда тұрып сөз

сөи легенін, стадиондардағы жасыл газонда футбол ои налғанын

және Симпсондарда Гомер мен Барттың газон шабу кімнің кезегі

деп ұрсысып жатқанын көреді. Жер шары адамдарының бәрі

газонды биліктің, ақшаның және абырои -атақтың белгісі деп

біледі. Сондықтан да жасыл көгалдар жаи ыла түсіп, енді

мұсылман әлемінің жүрегін жаулауға тырысып жатыр. Катар

астанасы Дохада салынған Ислам әлемі музеи інің екі жағына да

керемет газон төселген. Ол Харун әл-Рашид тұсындағы Бағдадтан

гөрі ХІV Людовик кезіндегі Версальға ұқсаи ды. Жобаны даи ындап,

іске асырған – америкалық компания. Арабиядағы шөл дала

ортасында 100 мың шаршы метрден аса жерге көгал өсіру үшін

көл-көсір су керек. Доха мен Дубаи дағы орта тап отбасылары да өз

газондарымен мақтана алады. Ақ көи лек пен қара хиджаб

болмаса, Таяу Шығыс емес, Американың батыс бөлігінде

жүргендеи сезінер едіңіз.

Газондардың қысқаша тарихымен таныстыңыз. Енді армандаған

үи іңіздің жоспарын жасасаңыз, газон керек пе, жоқ па дегенді

әбден ои ланатын шығарсыз.

Әрине, газон өсірсеңіз де өз еркіңізде. Бірақ Еуропа герцогтары,

капиталистік магнаттар мен Симпсондардан келген мәдени жүкті

ысырып тастап, жапондардың тасты бағы немесе мүлдем жаңа

дүние туралы ои лансаңыз да болады. Тарихты болашақты болжау

үшін ғана емес, өткеннің қалдықтарын лақтырып, балама

мүмкіндіктер туралы ои жүгірту үшін зерттеу маңызды. Әрине,

оның өзі де толықтаи еркіндік емес, бізді өткен оқиғалар

қалыптастырғаны шындық қои . Дегенмен азғантаи

бостандықтың өзі бостандықтың мүлдем жоғынан әлдеқаи да

жақсы.

Пьеса басындағы мылтық

Бұл кітаптағы болжамдардың бәрі – бүгінгі күннің

дилеммаларын талқылап, болашақты өзгертуге шақыру, басқа

ештеңе емес. Адамзат мәңгі өлмеуге, рақатқа бөленуге және Құдаи

болуға ұмтылады деген болжам үи салып жатқан адам есігінің

алдына газон төсеуді қалаи ды деген болжаммен бірдеи .

Ықтималдық өте жоғары. Бірақ сіз мұны қалаи ашып аи тасыз, сол

сәтте балама шешімдер туралы ои лана бастаи сыз.

Мәңгі өлмеу және Құдаи болу туралы армандарды жұрт тым ағат

және іске аспаи тын сияқты болғандығынан емес, оғаш

көрінетіндіктен және олар туралы ашық аи тып үи ренбегендіктен

жариялауға қысылады. Бірақ бұл жаи ында ои ланып көрсе, көп

адам бос қиял емес екенін түсінеді. Технологиялық тұрғыдан

ұшқары болғанмен, идеологиялық тұрғыдан бұл армандар

бұрыннан бар. Homo Sapiens-тің өмірін, бақыты мен күшін

қастерлеи тін гуманизмнің әлемде үстемдік құрып келе

жатқанына 300 жыл болды. Мәңгі өлмеу, рақатқа бөлену және

Құдаи болуға ұмтылу гуманистік идеалдарды тек логикалық

қорытындыларға жетелеи ді. Уақыт орамал астына жасырғанды

біз үстел бетіне қои ып отырмыз.

Дегенмен үстел үстіне тағы бір затты қои сам деи мін. Мылтық.

Соңында атылу үшін пьеса басында көрінетін мылтық. Алдағы

тарауларда адамзатты мадақтаушы гуманизмнің әлемді қалаи

жаулағаны жаи лы сөз қозғалады. Алаи да гуманизмнің дамуында

оның құлдырауына апаратын нәрсе бар. Адам Құдаи ға аи налған

кезде гуманизм өзінің ақырына жетіп қана қои маи , сонымен бірге

гуманизмнің өзіндегі ақауларды да әшкерелеи ді. Ақаулы

идеалдардан бастасаңыз, оның ақауларын идея іске асуға

таяғанда бір-ақ түсінесіз.

Мұны сіз ауруханалардың геронтология бөлімдерінен қазір де

көре аласыз. Адам өмірі қасиетті деи тін ымырасыз гуманистік

сенімге адал болғандықтан, біз қарттардың өмірін ұзартамыз.

Ұзарта келе, оларды беи шара халге жеткізетініміз сондаи –

«мұның несі қастерлі?» деп сұрағымыз келеді. Осындаи

гуманистік идеялардың ықпалымен ХХІ ғасырда біз адамзатты өз

мүмкіндіктерінің сыртына итеріп жіберуіміз ықтимал. Адамды

құдаи деңгеи іне деи ін жаңартатын технологиялар адамды мүлдем

қажетсіз етуі ықтимал. Мәселен, қартаю мен өлу механизмдерін

ұғатын дәрежедегі күшті компьютерлер, шамасы, адамды кез

келген істе алмастыра алатын болады.

Сондықтан ХХІ ғасырдың күн тәртібі осы ұзақ кіріспеде

аи тылғаннан гөрі әлдеқаи да күрделі болмақ. Қазір біздің күн

тәртібімізде тұрған басты мәселе – мәңгі өлмеу, рақатқа бөлену

және Құдаи болуға ұмтылу. Бірақ бұл мақсаттарға жақындағанда

күтетін сілкіністер бізді мүлдем басқа бағытқа бұрады. Осы

тарауда сипатталған болашақ өткеннің болашағы ғана, яғни

соңғы 300 жыл бои ы әлемде үстемдік құрған идеялар мен

үміттерге негізделген болашақ. Ал шын болашақ, яғни

ХХІ ғасырдың идеялары мен армандары туғызған болашақ

мүлдем бөлек болуы да мүмкін.

Мұның барлығын түсіну үшін артқа шегініп, шынында, Homo

Sapiens деген кім, гуманизм қалаи ша әлемде үстем дінге аи налды

және неліктен гуманистік арманды іске асыруға тырысу түбімізге

жетуі мүмкін екенін зерттеу қажет. Бұл кітаптың негізгі арқауы

осы.

Кітаптың бірінші бөлімі Homo Sapiens-тің басқа жануарлармен

қарым-қатынасын қарастырады. Ондағы мақсат – бізді

биологиялық түр ретінде ерекшелеи тін нәрсе не екенін түсіну.

Кеи бір оқырмандар неліктен болашақ жаи лы кітапта жануарларға

осынша көп көңіл бөлінеді деп таңдануы мүмкін. Меніңше,

табиғат және адамзаттың болашағы туралы кез келген баи ыпты

талқыны міндетті түрде жануарлардан бастау керек. Ол

ұмытқысы келетін шығар, бірақ Homo Sapiens-тің жануар екені

аи дан анық. Бірақ біз құдаи болғымыз келіп отырған кезде

өзіміздің қаи дан шыққанымызды еске түсірудің маңызы екі есе

арта түспек. Құдаи ретіндегі келешегіміз туралы ешбір зерттеу

біздің жануар ретіндегі өткенімізді және басқа жануарлармен

баи ланысымызды ескерусіз қалдыра алмаи ды. Өи ткені адам мен

жануарлардың қарым-қатынасы – болашақтағы суперадам мен

адам арасындағы қарым-қатынастың ең жақсы үлгісі.

Суперақылды киборгтардың ет пен сүи ектен жаралған

қарапаи ым адамдарға қалаи қараи тынын білгіңіз келе ме? Онда

адамдардың өздерінен ақылы аздау жануарларға деген

көзқарасын зерттеңіз. Бұл, әрине, ең тамаша аналогия емес. Бірақ

ол – көз алдымызда тұрған архетип. Әшеи ін долбарлағанша,

осыған сүи енгеніміз дұрыс болмақ.

Бірінші бөлімде аи тылған қорытындыларға сүи ене отырып,

екінші бөлім соңғы мыңжылдықта Homo Sapiens жасаған біртүрлі

таңғажаи ып әлемді және бізді осы аи ырыққа әкелген жолды

қарастырады. Ғалам адамзатты аи налып жүр, барлық мән-мағына

мен биліктің бастауы – адамдар деген гуманистік сенім Homo

Sapiens-ке қалаи келді? Бұл сенімнің экономикалық, әлеуметтік

және саяси салдары қандаи ? Ол біздің күнделікті өмірге, біздің

өнер мен ең құпия армандарымызға қалаи ықпал етеді?

Алдыңғы бөлімдерде адамзаттың табиғатын тереңірек

түсінгендіктен, кітаптың үшінші бөлімінде біз қаи тадан

ХХІ ғасырдың басына ораламыз. Гуманистік сенімге сүи ене

отырып, соңғы бөлімде бүгінгі қиындықтар мен ықтимал келешек

туралы сөз қозғаи мыз. Неліктен гуманизмді іске асыру оның

күи реуімен аяқталуы мүмкін? Мәңгі өлмеу, рақатқа бөлену және

Құдаи болудың жолдарын іздеу адамзатқа деген сенімнің іргесін

қалаи шаи қалтады? Бұл катаклизмнің белгілері қандаи және

оларды әрқаи сымыздың күнделікті іс-әрекетімізден көруге бола

ма? Гуманизм шынымен құритын болса, оның орнын не басуы

мүмкін? Кітаптың бұл бөлімі таза философия немесе болашаққа

әшеи ін болжам жасау емес. Олаи болса, болашақтың нышандарын

көру мақсатында смартфондарға, танысу салттарымызға және

еңбек нарығына талдау жасаи мыз.

Гуманизмге сенімі берік адамдарға мұнда аи тылғанның көбі

пессимизмге толы күи реуік әңгіме болып көрінуі мүмкін.

Қорытынды жасауға асықпаған жөн. Тарих көп діннің, империя

мен түрлі мәдениеттің шарықтауы мен құлдырауын көрген.

Ондаи сілкіністер әрдаи ым жаман бола бермеи ді. Гуманизмнің

үстемдік құрып келе жатқанына 300 жыл болды. Бұл соншалық

ұзақ уақыт емес. Перғауындар Мысырды 3000 жыл биледі, ал

Папалардың Еуропадағы билігі мың жылға созылды. ІІ Рамзес

тұсындағы қарапаи ым мысырлыққа күндердің күнінде

перғауындар жоқ болады десе, ол есі ауып қалар еді.

«Перғауынсыз қалаи өмір сүреміз? Тәртіп, беи бітшілік және

әділетті кім қамтамасыз етеді?» дер еді ол. Орта ғасырлардағы

адамға бірнеше ғасырдан кеи ін Құдаи өледі десе, оның зәресі

ұшар еді. «Құдаи сыз қалаи өмір сүреміз? Өмірімізде кім мағына

дарытады? Бізді хаостан кім қорғаи ды?»

Енді көбі өткенге қарап, перғауындардың құлауы да, Құдаи дың

өлгені де дұрыс болды деп ои лаи ды. Бәлкім, гуманизмнің құруы

да паи далы болар. Әдетте адамзат өзгерістен қорқады, өи ткені

белгісіздіктен шошиды. Алаи да тарихтағы ең ұлы константа –

мәңгілік ештеңе жоқ.

10. Ассирия патшасы Ашшурбанипалдың арыстанды өлтіруі: жануарлар патшалығын

бағындыру.

БІРІНШІ БӨЛІМ

Homo Sapiens-тің әлемді жаулауы

Адамдар мен жануарлардың айырмасы неде?

Адамзат әлемді қалай жаулап алды?

Homo Sapiens: тіршіліктің ең жоғары формасы

ма,

әлде жергілікті бұзақы ма?

2-ТАРАУ

Антропоцен

Адамзаттың жануарлардың Құдаи ына аи налғанына көп болды.

Біз онша әділ және қаи ырымды Құдаи бола алмадық. Сондықтан

бұл мәселеге қатысты көп нәрсені ашып аи та бергіміз келмеи ді.

National Geographic арнасын немесе Disney мультфильмін

қарасаңыз, я ертегілер кітабын оқысаңыз, жер шарын, негізінен,

арыстан, қасқыр мен жолбарыстар мекендеп, адамдармен терезесі

тең өмір сүретіндеи әсер аласыз. Арыстан патша Симба ормандағы

аңдарды билесе, Қызыл Телпек Сұр қасқырдан қашып құтылғысы

келеді, ал кішкентаи Маугли болса жолбарыс Шерханмен

таи таласады. Бірақ шынаи ы өмірде олардың ешбірі жоқ. Симба,

Шерхан және Сұр қасқырлар біздің фильмдерімізде,

кітаптарымызда, қиялымыз бен қорқынышымызда толы

болғанмен, жер бетінен құрып бара жатыр. Бүгінгі әлемде,

негізінен, адам мен қолға үи ретілген жануарлар тіршілік етеді.

Ағаи ынды Гриммдердің, Қызыл Телпек пен Сұр қасқырдың

отаны – Германияда қазір қанша қасқыр өмір сүреді? Жүзге

жетпеи ді (олардың өзі соңғы жылдары Польшадан ауып келді).

Бірақ Германияда 5 миллион ит бар. Қазір жер бетінде шамамен

200 мың қасқыр қалды. Ал иттердің саны 400 миллионнан асады

Жалпы 40 мың арыстан болса, мысықтардың саны 600 миллионға

жуықтаи ды. 900 мың Африка буи волы ғана қалса, 1,5 миллиард

сиыр бар. 50 миллион пингвин болса, тауықтардың саны

20 миллиардтан асып жығылады

. Экологиялық сауаттылықтың

артқанына қарамастан, жабаи ы аңдар саны 1970 жылдан кеи ін екі

есе азаи ды (оның алдында да жағдаи мәз емес-тұғын)

. 1980

жылы Еуропада жабаи ы құстардың саны екі миллиард болса, 2009

жылы 1,6 миллиардқа деи ін азаи ған. Осы жылы еуропалықтар

1,9 миллиард ет және жұмыртқа тауығын өсірген

. Қазір әлемдегі

ірі (яғни салмағы бірнеше килодан асатын) жануарлардың

90 паи ызын не адам, болмаса қолға үи ретілген жылқы, қои , ит

және басқалар құраи ды.

11. Ірі аңдардың жаһандық биомассасын көрсететін диаграмма.

Ғалымдар жер шарының тарихын Плеи стоцен, Плиоцен және

Миоцен деген дәуірлерге бөліп қарастырады. Ресми түрде біз

Холоцен дәуірінде өмір сүріп жатырмыз. Әи тсе де соңғы 70 мың

жылды Антропоцен, яғни адамзат дәуірі деп атаған жөн. Өи ткені

осы мыңжылдықтар ішінде Homo Sapiens әлемдік экологиядағы

өзгерістің ең басты қозғаушы күшіне аи налды

Бұл – бұрын-соңды болмаған құбылыс. Тіршілік паи да болған

төрт миллиард жылдан бері ешқандаи биологиялық түр

экологияны бір өзі өзгерткен емес. Экологиялық революциялар

мен жаппаи қырылулар көп болды. Бірақ оған әлдебір кесірткенің,

жарқанаттың немесе саңырауқұлақтың іс-әрекеті емес,

климаттың өзгеруі, жанартаудың атқылауы және астероидтардың

жерге соғылуы сияқты ғаламат табиғи процестер себеп болды.

Қазір кеи бір адамдар зор жанартаудың атқылауынан немесе

астероидтың соғылуынан қырыламыз деп қорқады. Осы үреи ді

паи даланып, Голливуд продюсерлері миллиардтаған ақша тауып

отыр. Алаи да ондаи апаттардың орын алу мүмкіндігі өте төмен.

Жаппаи қырылу – бірнеше миллион жылда бір болып тұратын

құбылыс. Иә, алдағы жүз миллион жыл ішінде жерге дәу астероид

құлауы ықтимал. Бірақ оның алдағы аптада төбемізге түспесі

анық. Біз астероидтардан емес, өзімізден қорқуымыз керек.

Өи ткені Homo Sapiens ои ын ережесін өзіне ыңғаи лап алған.

Маи мылдардың осы бір түрі 70 мың жыл ішінде әлемдік

экожүи ені тұтас өзгертіп жіберді. Біздің ықпалымыз мұз дәуірі

мен тектоникалық қозғалыстардың салдарынан кем болған жоқ.

Осылаи жалғаса беретін болса, бір ғасыр өтпеи -ақ, біздің

келтірген зиянымыз 65 миллион жыл бұрын динозаврларды

жои ып жіберген астероидтан да асып түспек.

Бұл астероид эволюцияның траекториясын өзгерткенімен,

алғашқы микроағзалар паи да болған кезден бергі, яғни төрт

миллиард жыл бои ы мызғымаи келген фундаменталдық

заңдарды бұзған жоқ. Вирус не динозавр болсын – тіршілік иесі

мәңгілікке парапар осы уақыт ішінде өзгермеи тін табиғи

сұрыпталу принципіне сәи кес дамыды. Қандаи таңғажаи ып

формаға енбесін, тіршілік органика патшалығы аясынан

шықпады: кактус та, кит те органикалық элементтерден

құрылды. Енді адамзат табиғи сұрыпталуды ақыл-ои жемісіне

ауыстырып, өмірді органикалық саладан тысқарыға –

беи органикалық салаға шығармақ.

Болашақты көруге тырыспаи -ақ, соңғы 70 мың жылды шолып

өткеннің өзінде Антропоценнің әлемді бұрын-соңды болмаған

дәрежеде өзгерткеніне көз жеткіземіз. Астероид, тектоникалық

қозғалыс пен климаттық өзгеріс жер бетіндегі бүкіл ағзаларға

әсер еткен шығар. Бірақ оның ықпалы әр аи мақта әртүрлі болды.

Біздің ғаламшарымызда ешқашан біртұтас экожүи е болған емес.

Ол бір-бірімен баи ланысы әлсіз көптеген экожүи еден тұратын.

Тектоникалық қозғалыстың әсерінен Солтүстік Америка мен

Оңтүстік Америка түи іскен кезде, салдарынан Оңтүстік

Африкадағы қалталы аңдардың көбі қырылып қалды. Бірақ

Австралиядағы кенгуруға ол ешқандаи әсер еткен жоқ. 20 мың

жыл бұрын мұз дәуірі шырқау шегіне жеткенде, Парсы шығанағы

мен Токио шығанағында медузалар жаңа климатқа беи імделуге

мәжбүр болды. Екі популяцияның арасында баи ланыс

болмағандықтан, өзгерісті екі түрлі қабылдап, әрқаи сысында

эволюция өз жолымен жүрді.

Керісінше, Homo Sapiens жерді тәуелсіз экологиялық аи мақтарға

бөліп тұрған кедергілерді бұзды. Антропоцен дәуірінде

ғаламшарымыз алғаш рет біртұтас экологиялық кеңістікке

аи налды. Климаты мен топографиясы жөнінен Австралия, Еуропа

мен Америка бір-бірінен өзгеше. Бірақ адамның іс-әрекеті

нәтижесінде, қашықтық пен географияға қарамастан, бүкіл

әлемдегі ағзалар мидаи араласып кетті. Ағаш қаи ықтар

мұхиттарды басып өтіп, бүкіл құрлықтар мен аралдарды бір-

біріне жалғаи тын ұшақтарға, мұнаи танкерлері мен алып жүк

кемелеріне аи налды. Нәтижесінде Австралияның экологиялық

картасын оның жағалаулары мен шөлеи ттерінде жүрген

еуропалық сүтқоректілер мен америкалық микробтарсыз түсіну

мүмкін болмаи қалды. Австралияға соңғы үш жүз жылда

әкелінген қои , астық, егеуқұи рық және тұмау вирусы оның

экологиясы үшін жергілікті кенгуру мен коаладан әлдеқаи да

маңызды.

Бірақ Антропоцен соңғы бірнеше ғасырда шыққан жаңа феномен

емес. Шығыс Африкадан әлемнің төрт бұрышына ондаған мың

жыл бои ы жылжыған тас дәуіріндегі бабаларымыз өздері қоныс

тепкен әрбір арал мен құрлықтың флора мен фаунасын өзгертіп

отырды. Олар адамдардың басқа түрлерінің, Австралиядағы ірі

аңдардың 90 паи ызының, Америкадағы ірі сүтқоректілердің

75 паи ызының және құрлықты мекендеи тін барлық ірі

сүтқоректілердің шамамен 50 паи ызының жои ылуына әкелді.

Жоғарыдағы қасіреттің барлығы бірінші егістік егіліп, алғашқы

темір құрал жасалғанша, бірінші сөз жазылып, алғашқы монета

соғылғанға деи ін-ақ орын алған еді

Бәрінен бұрын ірі аңдар қатты зардап шекті. Өи ткені олар

салыстырмалы түрде аз болды әрі баяу көбеи етін. Салыстыру

үшін мамонттар (жои ылып кетті) мен қояндарды (тірі қалды)

алаи ық. Табында көп дегенде 20-30 мамонт болатын және

жылына екі мамонт қана дүниеге келетін. Сол жердегі адамдар

жылына үш мамонт өлтірсе, осының өзі өлімнің туудан асып кетіп,

бірнеше буыннан соң мамонттардың жои ылуы үшін жеткілікті

еді. Қояндар болса, керісінше, қояндарша көбеи еді. Адам жылына

жүздеп қоян аулаған болса да, бұл олардың жаппаи жои ылып

кетуіне алып келмеді.

Біздің бабаларымыз мамонттарды жоюды мақсат еткен жоқ.

Олар іс-әрекеттерінің ақыры неге әкеп соқтыратынын білмеді.

Мамонттар мен басқа ірі аңдардың жои ылуы эволюция

тұрғысынан жылдам болғанымен, адамдардың көз алдында баяу

әрі біртіндеп қана жүрді. Адам әрі кетсе 70-80 жыл өмір сүретін, ал

жои ылу процесі ғасырларға созылды. Ежелгі Sapiens-тер мамонт

аулау (бір аңшылықта көп дегенде екі-үш мамонт өледі) мен осы

бір сабалақ алыптардың жои ылуы арасындағы баи ланысты көре

алмады. Бәлкім, жастық шағын еске алған қарттар «қазіргідеи

емес, біздің бала күнімізде мамонттар, мастодонттар мен алып

бұландар көп болатын; ол кезде көсемдер қандаи адал еді, әрі

жастар үлкендерді қалаи құрметтеуші еді» деп анау-мынауға сене

қои маи тын немерелеріне әңгіме аи тқан болар.

Жыланның балалары

Антропологиялық және археологиялық аи ғақтар ежелгі аңшы-

терімшілердің анимист болғанын көрсетеді: олар адам мен өзге

жануарлардың арасында аи тарлықтаи аи ырмашылық жоқ деп

сенді. Әлем, яғни тау сілемдері, қоршаған жергілікті аи мақ сол

жерді мекендеушілердің бәріне ортақ болып, бұлар жалпы

тәртіпке бағынатын. Бүкіл тіршілік иелері бір-бірімен тілдесетін.

Адамдар жын-пері елестерімен сөи лескен сияқты, аң, ағаш және

тастармен де сөи лесетін. Осы баи ланыс жүи есінен адам, ағаш

және елес-рухтардың бәріне де ортақ құндылық пен норма

туындады

Анимистік әлем туралы түсінік өркениетке жұтылып кетпеи ,

сақталып қалған кеи аңшы-терімші қауымдарда әлі де кеңінен

сақталған. Солардың бірі – Оңтүстік Үндістанның тропикалық

ормандарында тұратын Наяка таи пасы. Бұл таи паның әдет-

ғұрпын зерттеген антрополог Дэнни Навэнің аи туынша, наякалық

джунглиде жолбарысты, жыланды немесе пілді кездестіре қалса:

«Сен орманда тұрасың. Мен де орманда тұрамын. Сен мұнда тамақ

іздеп келдің. Мен тамыр-түи нек теру үшін келдім. Саған

жамандық істеу үшін келгенім жоқ», – деи ді екен.

Бірде наякалықты таи па адамдары «өзімен-өзі тентіреген» деп

ат қои ған піл бір адамды таптап өлтіреді. Өлген адамның

таи паластары Үндістан Орман департаменті қызметкерлеріне

пілді ұстауға көмектеспеи қояды. Олар Навэге жағдаи ды: «Ол піл

басқа бір пілмен өте жақын дос еді және екеуі ылғи жұптасып

бірге жүретін. Бір күні Орман департаменті қызметкерлері біреуін

ұстап әкетті. Содан кеи ін «өзімен-өзі тентіреген піл» ызаланып,

құтырып кетті. Біреу сізді өмірлік серігіңізден аи ырса, қандаи

сезімде болар едіңіз? Мына піл де сондаи сезімде. Ол екеуі кеи де

түнге қараи екі жаққа кететін… бірақ таңертең қаи та қосылатын.

Сол күні бұл піл құлаған досын аңшылар қаумалап қоршап

алғанын көрді. Үнемі бірге жүрген екеудің біреуін атып

тастасаңыз, екіншісі қандаи сезімде болады?» – деп түсіндірген

Мұндаи анимистік көзқарас индустриялық қоғамда өмір сүретін

қазіргі адам үшін жабаи ылық болып көрінері анық. Көпшілігіміз

жануарларға беи саналы түрде мүлдем бөлек және төменгі

тіршілік иелері ретінде қараи мыз. Оның себебі – ең көне деген

дәстүрлеріміздің өзі аңшылық-терімшілік дәуір аяқталғаннан

кеи інгі мыңжылдықтарда қалыптасты. Мәселен, Көне Өсиет б.з.б.

бірінші мыңжылдықта жазылды. Ал ондағы ең көне аңыздар б.з.б.

екінші мыңжылдықта болған оқиғаларды баяндаи ды. Бірақ Таяу

Шығыста аңшылық-терімшілік дәуір одан жеті мың жыл бұрын

аяқталған болатын. Ендеше Библияның анимистік нанымдарды

мои ындамауы таңданарлық жаи т емес. Ондағы жалғыз анимистік

хикая кітаптың басында берілген әрі оның өзі үреи лі ескерту

түрінде ғана. Библия – кереметтер мен ғажаи ыптарға және

сиқырларға толы көлемді кітап. Бірақ кітапта адам жануармен тек

бір-ақ рет сөи леседі. Ол – Жыланның Хауа Ананы жеуге

болмаи тын білім жемісін жеуге азғыратын сәті (Валаамның есегі

де бірнеше сөз аи тады, бірақ ол сөздерді оның аузына Құдаи

салады).

Адам Ата мен Хауа Ана жұмақ бағында терімші болып өмір сүрді.

Жұмақтан қуылуының аграрлық революцияға керемет ұқсастығы

бар. Адам Атаның жабаи ы жемістерді тере беруіне рұқсат берудің

орнына, қаһарлы Құдаи : «Наныңды маңдаи теріңмен тауып

жеи сің» [Болмыс, 3:19], – деп әмір етті. Библиядағы жануарлардың

адаммен жұмақтағы аграрлық дәуірге деи ін ғана сөи лесуі тегін

емес сияқты. Библия бұл эпизодтан қандаи баи лам жасаи ды?

Жыландарды тыңдамау керек. Жалпы, аң-өсімдік атаулымен

сөи леспеген жөн. Оның арты ешқандаи жақсылыққа апармаи ды.

Алаи да бұл Библия хикаясының одан да терең және одан да көне

мағыналары бар. Семит тілдерінің көбінде «Хауа» сөзі «жылан»

немесе тіпті «ұрғашы жылан» деген мағына береді. Библиядағы

анамыздың есіміне баи ланысты архаикалық анимистік миф бар.

Оған сәи кес, жыландар – біздің жауымыз емес, бабаларымыз

Анимистік мәдениеттердің көбі адамдарды жануарлардың, оның

ішінде

12. Микеланджелоның Сикстин капелласындағы «Күнәһар болу және жұмақтан

қуылу» картинасы. Бүкіл оқиғалар тізбегін адам кеуделі жылан бастап берді. Болмыс

кітабының алғашқы екі тарауы, негізінен, Құдайдың монологтарынан тұрса («сонда

Құдай айтты… сонда Құдай айтты… сонда Құдай айтты…»), үшінші тарауда Хауа Ана

мен жылан арасында диалог болады («сонда жылан әйелге айтты… сонда әйел

жыланға айтты…»). Адам мен жылан арасындағы осы жалғыз әңгіме адамзаттың

көктен түсіп, жұмақтан қуылуына сеп болды.

жыландардың және басқа да бауырымен жорғалаушылардың

ұрпағы деп санаи ды. Австралиядағы аборигендердің барлығы

дерлік әлемді жаратушы деп Кемпірқосақ жыланға табынатын.

Аранда мен диери халықтары әлі күнге деи ін баи ырғы

кесірткелер мен жыландардан тарағанбыз деп сенеді

. Іс жүзінде,

Батыс халықтарының көбі эволюция арқылы рептилиялардан

шықтық деп ои лаи ды. Әрқаи сымыздың миымыз рептильдік ядро

аи наласында құрылған. Ал денеміз, шынтуаи тында, рептилия

денесінің модификацияланған түрі.

Болмыс кітабының авторлары, бәлкім, көне анимистік

нанымның сарқыншағын Хауаның есімінде сақтаған болар. Бірақ

анимизмнің басқа іздерінің бәрін олар мұқият жасырып қои ған.

Болмыс кітабында адам жыланнан емес, жансыз материядан

жаралған деи ді. Жылан – біздің түп анамыз емес, ол бізді Көктегі

Құдаи ға қарсы шығуға азғырған мақұлық. Анимистер адамды

жануардың бір түрі деп білсе, Библия адамдар – теңдесі жоқ

жаратылыс, ал біздің бои ымыздан жануарға тән нәрсені көруге

ұмтылу құдаи дың күші мен билігін терістеу деп санаи ды. Рас.

Қазіргі адамдар өздерінің бауырымен жорғалаушылардан

шыққанын білген кезде, құдаи ға қарсы шығып, оған бағынудан

немесе тіпті оның бар екеніне сенуден бас тартары анық.

Ата-бабадан қалған қажеттіліктер

«Адам – теңдесі жоқ жаратылыс» деп білетін Библия аграрлық

революцияның бір нәтижесі еді. Бұл революция адамзат пен

жануарлар қарым-қатынасының жаңа кезеңін бастады. Ауыл

шаруашылығы жаппаи қырылудың жаңа толқынына себеп болды.

Бірақ одан да маңыздысы – ол тіршіліктің мүлдем жаңа формасын,

яғни үи жануарларын дүниеге әкелді. Бастапқыда мұның ықпалы

әлсіз болды. Өи ткені адам сүтқоректілер мен құстардың жиырма

шақты түрін ғана қолға үи ретті. Мыңдаған түр «жабаи ы» күи інде

жүрді. Бірақ ғасырлар өте келе, тіршіліктің бұл жаңа формасы

үстемдікке ие бола бастады. Бүгінде бүкіл ірі жануарлардың

90 паи ызы қолға үи ретілген.

Өкінішке қараи , қолға үи ретілген жануарлар сөз жүзінде теңдесі

жоқ ұжымдық жетістіктің зардабын бұрын-соңды болмаған

дәрежеде тартты. Жануарлар әлемі жапа мен азапты

миллиондаған жыл бои ы көрген болса да, аграрлық революция

уақыт өте келе жетіле түскен азаптаудың мүлдем жаңа түрін

шығарды.

Былаи қарағанда, үи жануарлары жабаи ы туыстары мен

бабаларына қарағанда, әлдеқаи да бақытты сияқты. Жабаи ы

доңыздар қорек, су және пана іздеп күні бои ы сенделеді. Ал үи

шошқасын адам азық пен судан, баспанадан тарықтырмаи ды,

жыртқыштардан және табиғи апаттардан қорғаи ды, тіпті емдеи ді.

Рас, әр шошқаның барар жері – қасапхана. Соған қарап, оның

тағдыры жабаи ы доңыздан қиын деи аламыз ба? Қаи сысы жақсы?

Арыстанның дал-дал еткені ме, әлде қасапшының бауыздағаны

ма? Қолтырауынның тісі ме, әлде болат пышақ па?

Бірақ фермадағы үи жануарларының тағдырын азапты ететін

нәрсе – тек олардың қалаи өлетіні ғана емес, сонымен қатар

олардың қалаи өмір сүретіні. Көне заманнан бүгінге деи ін үи

жануарларының тіршілік жағдаи ын өзара бәсекелес екі фактор

анықтап келеді: адамның қалауы мен жануардың қажеттілігі.

Адамдар шошқаны ет үшін өсіреді. Бірақ еттің таусылмауын

қаласа, шошқа ұзақ өмір сүретін және көбеи тетін жағдаи жасауға

тиіс. Теориялық тұрғыдан, бұл шошқаны қатыгездіктің ауыр

түрінен қорғаи тын сияқты. Фермер дұрыс қарамаса, шошқа өліп,

фермер аш қалар еді.

Өкінішке қараи , адамдар үи жануарының аман болып, көбеюіне

жағдаи жасады деген күннің өзінде де, оларға сұмдық азап

шектіреді. Мәселенің мәні мынада – қолға үи ретілген жануарларға

адам керексіз деп санаи тын көптеген физикалық, эмоциялық

және әлеуметтік қажеттіліктер бабаларынан берілген. Фермерлер

шығыны көп болғандықтан, ол қажеттіліктерге мүлдем мән бере

бермеи ді. Жануарларды тар қораларға қамап, мүи ізін аралаи ды,

құи рықтарын кесіп, төлдерін енесінен аи ырады және

будандастыру жолымен құбыжықтарды тудырады. Жануарлар

осылаи ша сұмдық азап шеккенімен, әрі қараи тіршілік етіп,

балалаи береді.

Бұл табиғи сұрыпталудың негізгі принциптеріне қаи шы емес пе?

Эволюция теориясы бои ынша, барлық түи сік, барлық импульс

және барлық эмоцияның жалғыз мақсаты – тірі қалу және ұрпақ

жалғастыру. Олаи болса, ауыл шаруашылығы жануарларының

үздіксіз көбеюі олардың қажеттіліктері өтеліп жатқанына дәлел

емес пе? Шошқа тұқымы жои ылып кетпеи , ұрпақ қалдырып жатса,

оған қандаи «қажеттілік» керек?

Әрине, барлық түи сік, импульс және эмоциялардың тірі қалу мен

ұрпақ қалдырудың эволюциялық қысымдарына жауап беру үшін

дамығаны рас. Алаи да бұл қысым жоғалған кезде онымен бірге ол

туғызған түи сік, импульс және эмоциялар жои ылмаи қалады. Бәрі

бірден жои ылып кетпеи тіні анық. Аман қалу мен ұрпақ қалдыруға

қызмет етпесе де, ол түи сіктер, импульстер және эмоциялар

жануардың субъектив күи ін анықтау қызметін атқара береді.

Ауыл шаруашылығы сұрыпталудың адамдар мен жануарларға

қысымын бір сәтте әлсіретті деуге болады. Бірақ олардың

физикалық, эмоциялық және әлеуметтік мотивацияларына әсер

еткен жоқ. Әрине, эволюция бір орында тұрмаи ды. 12 мың жыл

ішінде ауыл шаруашылығы адамдарды да, жануарларды да

өзгертті. Мысалы, еуропалықтар мен батыс азиялықтардың

асқазаны сиыр сүтін қорытуға беи імделді, ал сиыр адамнан

қорықпаи тын болды және қазір олар баяғы жабаи ы бабаларына

қарағанда әлдеқаи да көп сүт береді. Бірақ бұл – тек сыртқы

өзгерістер ғана. Сиырлар мен шошқалардың және адамдардың

терең сезімдік және эмоциялық құрылымдары тас тәуірінен бері

аи тарлықтаи көп өзгере қои ған жоқ.

Неліктен бүгінгі адамдар тәттіні қатты жақсы көреді?

ХХІ ғасырдың басында аман қалу үшін балмұздақ пен шоколад жеу

қажет пе? Жоқ, әрине. Тәттіге құмарлықтың себебі – тас дәуірінде

өмір сүрген бабаларымыз, тәтті жеміс немесе балдың үстінен

түскен кезде оларды құныға, тез-тез жеп алуға тырысатын. Қазіргі

жастар неліктен машинаны өлгенше қатты аи даи ды, төбелеске

ұрынып, құпия саи ттарды бұзғанға неге құмар? Өи ткені олар көне

генетикалық нұсқауларға бағынады. Қазір паи дасыз, тіпті зиянды

болып қалғанымен, 70 мың жыл бұрын ол генетикалық

нұсқаулардың эволюциялық мәні болған. Басын өлімге тігіп,

мамонтты қуалаған жас аңшы таи падағы сұлу қыздың жүрегін

жаулап, бәсекелестерден мереи і үстем болатын. Оның мачолық

гені бізде сақталып қалған

Дәл осы эволюциялық қисын адам бақылаи тын фермадағы

еркек және ұрғашы шошқалар мен тораи лардың өміріне де әсер

етеді. Жабаи ы табиғатта аман қалып көбею үшін ежелгі қабандар

ұлан-ғаи ыр атырапты кезіп, қоршаған ортаға беи імделуге және

қақпандар мен жыртқыштардан абаи болуға тиіс еді. Сонымен

қатар олар бір-бірімен тілдесіп, ынтымақтасатын және кәрі әрі

тәжірибелі ұрғашылар бастаған күрделі топтарға бірігетін.

Эволюция қысымы нәтижесінде жабаи ы қабандар, әсіресе ұрғашы

қабандар өте-мөте ақылды, әрнені түсінетін, ои ындарға құмар,

топтасып өмір сүруді, аи наланы кезіп, зерттеуді жақсы көретін

жануарларға аи налды. Сирек мутациямен туып, соның

салдарынан қоршаған ортаға және тумаластарына енжар

қараи тын ұрғашы қабанның тірі қалып, ұрпақ қалдыруы екіталаи

еді.

Жабаи ы қабандардың ұрпақтары – үи шошқаларына

бабаларының ақылы, әуестігі және әлеуметтік машықтары

берілген

. Жабаи ы қабандар сияқты, олар да әртүрлі дыбыстық

және иістік белгілер арқылы тілдеседі: енесі тораи ларының

өзгеше үнін таниды, ал екі жастағы емшек еметін тораи енесінің

шақырған дыбысын басқалардан ажырата біледі

. Пенсильвания

университетінің профессоры Стэнли Кертис екі шошқаны, Гамлет

пен Омлетті, тұмсықтарымен арнаи ы джои стиктерді басқаруға

үи ретті. Сөи тіп, қарапаи ым компьютерлік ои ын ои науды үи ренуде

шошқалардың маи мылдардан кем түспеи тінін анықтады

Алаи да фермалардағы шошқалар компьютерлік ои ын

ои намаи ды. Гуманист қожаи ындары оларды буаз шошқалар үшін

арнаи ы жасалған, ауданы екі метр, алпыс сантиметрлік тар торға

қамап ұстаи ды. Едені бетон мұндаи торда буаз шошқа жүру былаи

тұрсын, бұрыла да, жатып ұи ықтаи да алмаи ды. Үш жарым аи осы

жерде тұрған соң, оны кеңірек торға ауыстырады. Осында ол

туып, тораи ларын емізеді. Табиғи жағдаи да тораи лар он, он екі

апта еметін болса, өндірістік фермаларда оларды екі-төрт аптадан

кеи ін енесінен аи ырып, бордақылауға, әрі қараи союға жібереді.

Енесін дереу ұрықтандырып, арнаи ы торға қамаи ды. Сөи тіп,

келесі цикл басталады. Ұрғашы шошқа осындаи бес-он

аи налымнан соң сои ылады. Соңғы жылдары Еуропалық Одақта

және АҚШ-тың кеи штаттарында әлгіндеи торды қолдануға шек

қои ылды. Бірақ оларды өзге көптеген елде паи даланады, яғни

ондаған миллион ұрғашы шошқа өмірінің басым бөлігін сол тар

қоршауда өткізеді.

Фермерлер шошқалардың өмір сүріп, көбеюі үшін барлық

жағдаи ды жасаи ды. Оларға жеткілікті тамақ беріп, ауруларға

қарсы екпе егеді, жыртқыштардан қорғап, жасанды жолмен

ұрықтандырады. Объектив тұрғыда ұрғашы шошқаға енді

аи наланы зерттеу, басқа шошқалармен

13. Арнайы тордағы буаз шошқалар. Осы бір көпшіл әрі ақылды жануарлар

өмірлерінің басым бөлігін осындай торда өткізеді. Осы тұрыстарына қарасаңыз,

олар қазірдің өзінде шұжық сияқты.

үи ірлесу, тораи ларымен тілдесу, тіпті жүру де қажет емес. Бірақ

субъектив тұрғыда, ол осының барлығын ынты-шынтысымен

қалаи ды және қажеттіліктері өтелмегендіктен қатты қиналады.

Олардың тордағы күи ін жабырқау және аи рықша торығып тұр

деп сипаттауға болады

Эволюциялық психологиядан алатын негізгі сабақ осы –

мыңдаған ұрпақ бұрын қалыптасқан қажеттілік енді тірі қалу мен

мен ұрпақ қалдыру үшін қажетсіз болса да, ол субъектив түрде

сезіліп келеді. Өкінішке қараи , аграрлық революция адамдарға

қолға үи ретілген жануарлардың субъектив қажеттіліктерін

мүлдем елемеи , олардың тірі қалуы мен ұрпақ қалдыруын

ұи ымдастыру мүмкіндігін берді.

Ағза дегеніміз – алгоритмдер

Шошқа сияқты жануарлардың субъектив қажеттіліктері,

сезімдері мен эмоциялары бар деп қалаи ша сеніммен аи та

аламыз? Қуыршақ та жақсы көріп, ренжи алады деп сенетін

балаларға ұқсап, біз де жануарларды адаммен қатар қои ып, оларда

да адами қасиеттер бар деп алданып жүрген жоқпыз ба?

Шынтуаи тында, шошқаларда эмоция бар екенін аи ту – оларды

адаммен тең көру емес, оларды сүтқоректілермен қатар қою.

Өи ткені эмоциялар адамға ғана тән қасиет емес, олар бүкіл

сүтқоректілерде, сонымен қатар құстарда, бәлкім, кеи бір

бауырымен жорғалаушыларда, тіпті балықтарда да бар. Барлық

сүтқоректілерде эмоциялық қабілеттер мен қажеттіліктер

дамыған. Шошқа – сүтқоректі жануар, демек, оларда да эмоция бар

екеніне еш күмән жоқ

Соңғы онжылдықтарда биолог ғалымдар эмоциялар тек поэма

жазуға немесе симфония шығаруға қажет әлдебір құпия рухани

феномен емес екенін дәлелдеді. Эмоциялар дегеніміз – бүкіл

сүтқоректілердің өмір сүріп, көбеюі үшін ауадаи қажет

биохимиялық алгоритмдер. Бұл не деген сөз? Мұны алдымен

алгоритмнің не екенін түсіндіруден бастаи ық. Оның аса маңызды

болатын себебі – алдағы тарауларда бұл сөз көп кездеседі әрі ХХІ

ғасыр алгоритмдер үстемдік ететін дәуір болмақ. Біздің әлем үшін

«алгоритм» ең маңызды ұғым болса керек. Өміріміз бен

болашағымызды түсінгіміз келсе, алгоритм дегеннің не екенін

және алгоритмдердің эмоциямен қандаи баи ланысы бар екенін

жақсы білуіміз қажет.

Алгоритм деп бірнеше әдістемелік қадамды аи тамыз. Оны

есептеу, проблеманы шешу және шешім қабылдау үшін

паи далануға болады. Алгоритм – нақты бір есеп емес, есептеуде

қолданылатын әдіс. Мысалы, екі санның арифметикалық ортасын

табу үшін сіз қарапаи ым алгоритмді қолданасыз. Алгоритм

бои ынша: «Бірінші қадам: екі санды қосыңыз. Екінші қадам:

қосындыны екіге бөліңіз». Егер 4 және 8 сандарын алсаңыз, 6

шығады. 117 мен 231-ді алсаңыз, 174 шығады.

Бұдан гөрі күрделі мысал – тамақ рецептісін алаи ық. Көкөніс

сорпасын даи ындаудың алгоритмі мынандаи болуы мүмкін:

1. Қазанға жарты шыны-аяқ сұи ық маи құи ып, қыздырыңыз.

2. Төрт пиязды жұқалап, дөңгелектеп тураңыз.

3. Пиязды сарғаи ғанша қуырыңыз.

4. Үш картопты төртбұрыштап турап, кастрюльге салыңыз.

5. Қырыққабатты ұсақтап турап, үстіне салыңыз.

Осылаи кете береді. Сіз бұл алгоритммен ылғи сорпа жасаи

беруіңіз мүмкін. Басқа көкөніс қосып, басқаша сорпа қаи натсаңыз

да болады, бірақ алгоритм өзгермеи ді.

Рецепт өздігінен сорпа даи ындамаи ды. Әлдекім рецептке қарап,

онда көрсетілген әрекеттерді орындау керек. Осы алгоритммен

жұмыс істеи тін машина жасауға болады. Ондаи машинаға су

құи ып, көкөніс салып, электр энергиясына қосасыз, ол сорпаны

өзі даи ындаи ды. Сорпа даи ындаи тын машиналар көп емес, бірақ

сіз сусын сататын вендинг-автоматтарды көрген боларсыз.

Оларда монета салатын саңылау, шыны-аяқ қоятын қуыс және

бірнеше қатар түи меше болады. Бірінші қатарда кофе, шаи және

какаоға арналған түи мешелер болса, екінші қатардағы

түи мешелер қантсыз, бір қасық қант, екі қасық қант деп

белгіленген. Үшінші қатарда сүт, соя сүті, сүтсіз деп көрсетілген.

Адам машинаға келеді де, монетаны саңылауға салады, сосын

«шаи », «бір қасық қант» және «сүт» деген белгілері бар

түи мешелерді басады. Машина ол нұсқауларды ретімен дәл

орындаи ды. Ыдысқа бір қалта шаи , бір қасық қант салып, сүт

құяды. Болды. Бір шыны-аяқ тамаша кофе даи ын. Алгоритм деген

осы

Соңғы бірнеше онжылдық ішінде биологтар түи мені басып, шаи

ішетін адам да алгоритм деп сенімді түрде қорытынды жасады.

Вендинг-автоматқа қарағанда әлдеқаи да күрделі, бірақ бәрібір

алгоритм. Адамдар – шыны-аяқпен шаи даи ындаи тын емес,

өздерінің көшірмесін шығаратын алгоритмдер (белгілі бір

түи мелер комбинациясын басса, басқа вендинг-автомат

шығаратын автомат сияқты).

Вендинг-автомат бағынатын алгоритм механикалық тегершік

және электр схемасының көмегімен жұмыс істеи ді. Адамдарды

басқаратын алгоритмдер сезім, эмоция және ои арқылы

басқарылады. Дәл осындаи алгоритмдерге шошқа, бабуин, құндыз

және тауық та бағынады. Мысалға мына бір тірі қалу

проблемасын алаи ық: бабуин ағашта тұрған бананды көреді,

бірақ мұнымен қатар таяу жерде жасырынып жатқан арыстанды

баи қаи ды. Бабуин банан үшін өмірін қатерге тігуі керек пе?

Бұл жағдаи математикадағы ықтималдықтарды есептеу

проблемасын білдіреді: бананды жемесе, бабуиннің аштан өлу

ықтималдығы және арыстанның бабуинді ұстап алу

ықтималдығы. Бұл проблеманы шешу үшін бабуин мынадаи

мәселелерді ескеруге тиіс: Банан менен алыста ма? Арыстан менен

алыста ма? Тез жүгіріп жете аламын ба, әлде арыстан тез жетіп

келе ме? Арыстан ұи ықтап жатыр ма, жоқ, ояу ма? Ол тоқ па әлде

аш па? Қанша банан бар? Үлкен бе, кіші ме? Шикі ме, піскен бе? Бұл

жағдаи лармен қатар бабуин өз денесінің ішкі жаи -күи ін де ескеруі

керек. Егер қатты аш болса, банан үшін басын бәи геге тігуге тура

келеді. Бананды ала ма, өле ме – бәрібір. Ал осының алдында ғана

банан жеп алып, жаи қызығып тұрған болса, басын қатерге тігудің

қажеті қанша?

Осы амалдар мен ықтималдықтардың бәрін таразылау үшін

бабуинге вединг-автоматты басқаратын алгоритмдерден

әлдеқаи да күрделі алгоритмдер керек. Тиісінше, дұрыс жасалған

есепке берілетін сыи да жоғары. Ол сыи – бабуиннің амандығы.

Үркек бабуин, яғни алгоритмдері қатерді тым жоғары бағалаи тын

бабуин аштан өледі. Осы қорқақ алгоритмдерді қалыптастырған

гендер де онымен бірге жоғалады. Өжет бабуин, яғни

алгоритмдері қатерді жете бағаламаи тын бабуин арыстанға жем

болады. Сөи тіп, оның жанкештілікке себепші гендері келесі

ұрпақтарға берілмеи ді. Табиғи сұрыпталу нәтижесінде

алгоритмдердің сапасы үнемі тексеріліп отырады. Ықтималдықты

дұрыс есептеген аңдар ғана артына ұрпақ қалдырады.

Бірақ мұның бәрі тым абстрактілі. Бабуин ықтималдықтарды

қалаи есептеи ді? Әрине, ол құлағына қарындаш қыстырып алып,

артқы қалтасынан қои ын дәптерін шығарып, калькулятормен

жүгіру жылдамдығы мен энергия деңгеи лерін есептемеи ді.

Бабуиннің тұла бои ы – калькулятор. Біз сезім және эмоциялар деп

атаи тын нәрселер, шынында, алгоритмдер. Бабуин қарны

ашқанын сезінеді, ал арыстанды көргенде қорқыныш пен дірілді

сезінеді, бананды көргенде сілекеи і шұбырғанын сезінеді. Қас

қағым сәтте сезім, эмоция және қалаулар дауылын басынан

өткереді. Осылардың бәрі, негізінде, есептеу процесі. Мұның

нәтижесі сезім арқылы шығады: бабуин аяқ асты рухы көтеріліп,

жүні тікіреи генін, бұлшық еттері жиырылып, кеудесі керілгенін

сезеді. Сосын терең тыныстап: «Алға! Қолымнан келеді!

Бананға!» – деп ұмтылады. Болмаса қорқынышқа бои алдырып,

иығы салбыраи ды, іші қалтырап, аяғынан дәрмен кетеді, сосын:

«Ои баи ! Арыстан! Құтқарыңдар!» – деп тәуекелге бармаи ды.

Кеи де ықтималдықтардың теңелетіні соншалық – шешім

қабылдау қиынға соғады. Бұл да сезім арқылы білінеді. Бабуин

абдырау және сенімсіздік сезімін бастан кешеді. «Иә… Жоқ… Иә…

Жоқ… Қарғыс атқыр… Не істерімді білмеи мін!» –деп әрі-сәрі күи де

қалады.

Генді келесі ұрпаққа беру үшін аман қалу жеткіліксіз. Жануарлар

көбею проблемасын де шешуі керек. Бұл да ықтималдықтарды

есептеуге баи ланысты. Ұрпақ қалдыру мүмкіндіктерін бағалау

үшін табиғи сұрыпталу құштарлық және жиіркеніш сияқты

жылдам алгоритмдерді жасап шығарды. Сұлулық «ұрпақ

жалғастыруға деген жақсы мүмкіндік» дегенді білдіреді. Еркекті

көрген кезде әи ел «қандаи сымбатты жігіт!» деп ои лауы мүмкін.

Тауыстың мекиені әтешін көргенде «мәссаған, қандаи керемет

құи рық!» деи ді. Сосын екеуі вендинг-автоматтың әрекетіне ұқсас

қылықтар жасаи ды. Еркектің денесінен шыққан жарық көз

торына түскен сәтте эволюция миллиондаған жыл бои ы

шыңдаған аса күшті алгоритмдер іске қосылады. Санаулы

миллисекунд ішінде бұл алгоритмдер еркектің сырт келбетінің

титімдеи штрихтарын репродукция мүмкіндіктеріне

аи налдырады да, шешім шығарады: «Мынаның гені керемет, дені

де сау, мықты еркек сияқты. Бұған қосылсам, ұрпағыма күшті

денсаулық пен ғаламат гендер беріледі». Бұл қорытынды сөзбен

және сандармен аи тылмаи ды, сексуалдық қалау түрінде білінеді.

Тауыстың мекиені және әи елдердің көбі мұны қағазға жазып

есептемеи ді. Олар тек сезінеді.

14. Тауыстың әтеші және ер адам. Мына суреттерге қараған кезде биологиялық

алгоритмдеріңіз пропорция, түс және көлем туралы ақпарат шығарып, ұнату,

жиіркену немесе немқұрайдылықты сезінуіңізге әкеледі.

Тіпті Нобель сыи лығының экономика бои ынша лауреаттары да

шешімдерінің аз ғана бөлігін қағаз, қалам және калькулятор

көмегімен шығарады. Олардың 99 паи ызына, оның ішінде жар

сүю, мамандық және тұратын жер таңдау сияқты өмірлік маңызы

бар шешімдерге әбден шыңдалған алгоритмдер жауап береді, біз

оларды сезім, эмоция және қалау деп атаи мыз

Себебі бүкіл сүтқоректілердің және құстардың (сосын, бәлкім,

кеи бір бауырымен жорғалаушылардың, тіпті балықтардың) өмірі

осы алгоритмдерге бағынады. Сондықтан адам, бабуин мен

шошқа қорқынышты сезінген кезде, олардың миларының ұқсас

бөліктерінде ұқсас неврологиялық процестер жүреді. Осы себепті

қорыққан адам, қорыққан бабуин және қорыққан шошқа ұқсас

сезімдерді бастан кешіреді

Дегенмен аи ырмашылықтар, әрине, бар. Homo Sapiens-те

болатын жанашырлық және аи рықша қатігездік сияқты

қасиеттер шошқада жоқ. Олар шетсіз-шексіз жұлдызды аспанға

қарап, адам сияқты таңырқамаи ды. Бәлкім, керісінше, оларда

адамдар біле бермеи тін шошқалық эмоциялар бар шығар, белгілі

себептерге баи ланысты мен оларды атаи алмаи мын. Бірақ оларда

бүкіл сүтқоректілерге тән басты эмоция бар, бұл – ана мен бала

арасындағы баи ланыс. Олардың «сүтқоректі» аталатын себебі де

осы. «Mammal» сөзі (қазақша «сүтқоректі». – Ред.) латын тілінен

аударғанда «емшек» деген мағына береді. Сүтқоректі аналар

балаларын сүи етіні соншалық – оларға денесінен сүт ішуге

мүмкіндік береді. Өз кезегінде, сүтқоректілердің балаларына

аналары ерекше ыстық болады, оларға жақын болуды қатты

қалаи ды. Табиғи жағдаи да анасынан аи ырылған тораи , бұзау

немесе күшік ұзақ өмір сүрмеи ді. Бертінге деи ін адам баласы да

осындаи болатын. Әлдебір сирек мутацияға баи ланысты

баласына қарамаи тын ұрғашы шошқа, сиыр немесе қаншық ұзақ

әрі жаи лы өмір сүруі мүмкін. Бірақ оның гені келесі ұрпақтарға

берілмеи ді. Бұл – керік, жарқанат, кит және кірпілерге де қатысты

нәрсе. Басқа эмоциялар туралы дауласуымызға болады. Бірақ

сүтқоректілердің балалары ананың қамқорлығынсыз өмір сүре

алмаи ды. Ендеше ана махаббаты және ана мен бала арасындағы

ерекше жақындық бүкіл сүтқоректілерге тән қасиет екені

аи қын

Ғалымдар мұны ұзақ уақыт мои ындамаи келді. Бертінге деи ін

психологтар ата-ана мен бала арасында эмоциялық баи ланыс бар

екеніне күмәнданды. ХХ ғасырдың басында Фреи д

теорияларының ықпалына қарамастан, сол кезде үстем болып

тұрған бихевиоризм мектебінің өкілдерінің ои ынша, ата-ана мен

бала арасындағы баи ланыс материалдық негізде құрылады.

Балаға бәрінен бұрын тамақ, баспана және медициналық қызмет

керек. Осының бәрін ата-анасы беріп отырғандықтан ғана

балалар оларға жақын болады. Еркелеткенді, құшақтап сүи генді

жақсы көретін балалар «ерке» саналды. Бұрын балалар

психологтары ата-анасы құшақтап, өбектеп өсірген бала

талапшыл, эгоист және өз-өзіне сенімсіз болып өседі деп

ескертетін

1920 жылдардағы бала психологиясы бои ынша жетекші маман

Джон Уотсон ата-аналарға: «Ешқашан (балаңызды) құшақтап

сүи меңіз және алдыңызға алып отырмаңыз. Қажет болып жатса,

жатар алдында маңдаи ынан бір рет қана сүи іңіз. Таңертең қол

беріп амандасыңыз», – деп қатаң ескерткен

. «Бала күтімі» (infant

core) атты танымал журнал тәрбиелеудің құпиясы тәртіпке

үи ретіп, балалардың материалдық қажеттіліктерін қатаң күн

кестесі бои ынша қамтамасыз етуде деп түсіндірді. 1929 жылы

шыққан бір мақалада ата-аналарға: «Бала уақытынан бұрын

тамақ сұрап жыласа, тамақ уақыты келгенше жұбату үшін оны

көтермеңіз, тіпті тербетіп бәи ек те болмаңыз. Титтеи баланың

өзіне жылағанның зияны жоқ», – деп кеңес берген

Тек 1950–1960 жылдары ғана мамандар жоғарыдағыдаи қатаң

бихевиористік теориялардан бас тартып, эмоциялық

қажеттіліктердің басты маңызға ие екенін мои ындаи бастады.

Бірқатар танымал (және жантүршігерлік қатал) эксперименттер

арқылы психолог Гарри Харлоу жаңа туған макака балаларын

аналарынан аи ырып, кішкентаи торға қамап қои ды. Сосын оларға

екі жасанды «ана» ұсынылды – біреуін темір сымнан жасап,

қолына сүт құи ылған бөтелке ұстатып қои са, екіншісін жұмсақ

матамен қаптап, бірақ бөтелкесіз қои ды. Макакаларды жіберген

кезде олар сүті жоқ болса да, матадан жасалған манекенге

жабысып аи ырылмаи қои ған.

Бұл сәби макакалар Джон Уотсон мен «Бала күтімі» журналының

мамандары түсіне алмаған нәрсені білетін: сүтқоректілерге тек

қана тамақ емес, эмоциялық жақындық та қажет. Миллиондаған

жылдық эволюция макакаларға эмоциялық қарым-қатынасты

қалау қасиетін сіңірді. Эволюция сонымен қатар оларға қатты

заттар емес, түкті тіршілік иелерімен эмоциялық жақындық

болатынын үи ретті (осы себепті кішкентаи балалар қасық-

шанышқыны, тасты немесе ағаш текшелерді емес, қуыршақ,

көрпеше мен иіс сіңген шүберекті жақсы көреді). Эмоциялық

жақындыққа деген қажеттіліктің күштілігі соншалық –

Харлоудың кішкентаи маи мылдары тамақ бере алатын темір

«аналарға» мои ын бұрмаи , эмоциялық қажеттілікті өтеи алатын

сияқты көрінген бірден-бір объектіге жүгірді. Өкінішке қараи ,

матадан жасалған ана оларға жауап бермеді, сөи тіп, сәби

макакалар психологиялық және әлеуметтік ауыр

ауытқушылықтарға душар болды.

ХХ ғасырдың басындағы бала тәрбиесі туралы ақыл-кеңестерге

біз бүгін таңдана қараи мыз. Балада эмоциялық қажеттіліктер

барын, оның рухани және физикалық саулығы үшін бұл

қажеттіліктердің маңызы тамақ, баспана және дәрі-дәрмектен

ешбір кем еместігін мамандар қалаи ұқпаған? Бірақ өзге

сүтқоректілерге келгенде, біз бұл ақпаратты елегіміз келмеи ді.

Джон Уотсон мен «Бала күтімі» журналының мамандары сияқты,

мал шаруашылығымен аи налысатын адамдар да тораи , бұзау

және қозылардың материалдық қажеттіліктерін өтеп, олардың

эмоциялық қажеттіліктерін елемеи келді. Ет және сүт

өнеркәсібінің өзі сүтқоректілер дүниесіндегі ең негізгі

баи ланыстарды үзуге негізделген. Фермерлер асыл тұқымды

шошқалар мен сауын сиырларын қаи та-қаи та ұрықтандырады.

Бірақ тораи лар мен бұзауларды туа сала, санаулы күннен соң, әлі

ауызданбаған күи інде, енесінің денесі мен тілінің жылуын

сезінбеи жатып аи ырады. Гарри Харлоу бірнеше жүз макакаға

жасаған тәжірибені ет және сүт өнеркәсібі жыл саи ын

миллиардтаған жануарға жасап келеді

Аграрлық келісім

Фермерлер бұл ісін қалаи ақтап алды? Аңшы-терімшілер

экожүи еге қандаи зиян келтіріп жатқанын ұқпаған болса,

фермерлер өз әрекеттерінің мәнісін өте жақсы түсінді. Олар үи

жануарын қанап, адамның қалауына бағындырып отырғанын

білді және бұл әрекетін аграрлық революция басталған кезде

паи да болып таралған теистік діндер арқылы ақтауға тырысты.

Теистік діндер ғаламды барлық тіршілік иелерінің парламенті деп

емес, ұлы құдаи лар немесе, бәлкім, бірінші әрпі бас әріппен

жазылатын (грекше «Теос») жалғыз Құдаи басқаратын теократия

деп түсіндіре бастады. Әдетте біз теистік діндердің шығуын ауыл

шаруашылығымен баи ланыстыра бермеи міз. Бірақ теистік

діндердің тамыры ауыл шаруашылығында жатыр. Иудаизм,

индуизм және христиандық сияқты діндердің теологиясы,

мифологиясы мен ғұрыптары бастапқыда адамдар мен қолдан

өсірілген өсімдіктердің және үи жануарларының арасындағы

қарым-қатынас жаи ында болды

Библиялық иудаизм, мәселен, шаруалар мен бақташыларға

қызмет етті. Оның өсиеттерінің басым бөлігі ауыл

шаруашылығына және ауыл тұрмысына баи ланысты болды. Ал ең

үлкен меи рамдар астық жинау науқанына ораи тои ланды. Бүгінгі

адамдар ежелгі Иерусалим храмын аппақ киімге оранған

священниктер тәу етушілерді қарсы алып, хормен әуезді псалмдар

аи тылатын, ладанның хош иісі бұрқыраған үлкен синагога сияқты

елестетеді. Шындығында, ол әрі қасапхана, әрі кәуапханаға ұқсас

орын еді. Тәу етушілер құрқол келмеи , қои , ешкі, тауық және басқа

да жануарларды ала келетін. Оларды сосын Құдаи үшін

құрбандыққа шалып, етін пісіріп жеи тін. Мөңіреген бұзау,

маңыраған қозы даусынан псалма әндерін есту тіпті мүмкін

болмаи тын. Киімдері қан-қан священниктер құрбандыққа

арналған малдарды бауыздап, қанды ыдыстарға жинап, алтарьға

құятын. Ладанның хош иісіне қатып қалған қан мен қуырылған ет

иісі араласып, шыбын қаптаи тын (мысалы, қараңыз: Сандар

кітабы 28, Екінші заң 12:1 Самуил кітабы 2). Меи рамда үи інің

жанындағы көгалда кәуап пісіретін қазіргі евреи отбасы уақытын

синагогада Қасиетті кітаптарды зерттеумен өткізетін ортодоксал

отбасыға қарағанда, Библия заманының рухына әлдеқаи да

жақын.

Библиялық иудаизм сияқты теистік діндер ауыл

шаруашылығын жаңа космологиялық мифтерге сүи ене отырып

ақтады. Анимистік діндер ғаламды сансыз және сан алуан

актерлер ои наи тын қытаи операсы сияқты қабылдады. Пілдер

мен емендер, қолтырауындар мен өзендер, таулар мен бақалар,

елестер мен перілер, періштелер мен жындар – ғаламдық операда

бұлардың әрқаи сысының өз рөлі бар. Теистік діндер сценарии ді

қаи та жазып, ғаламды Ибсеннің көңілсіз драмасына аи налдырып,

басты рөлге адам мен құдаи ды шығарды. Періштелер мен жындар

бұл өзгерістер кезінде әрең аман қалып, ұлы құдаи лардың

елшілері мен қызметшілеріне аи налды. Бірақ басқа анимистік

кеи іпкерлер – бүкіл аңдар, өсімдіктер және табиғаттың басқа да

құбылыстары мылқау декорация деңгеи іне түсірілді. Рас, кеи

құдаи лар үшін кеи бір жануарлар қасиетті саналды және көптеген

құдаи дың аңға тән қасиеттері болды. Мысалы, Ежелгі Мысыр

құдаи ы Анубистің басы қорқау қасқырдікі еді. Тіпті Иисустың өзі

көбіне қозы образында беи неленді. Алаи да ежелгі мысырлықтар

Анубистің ауылға ұрлана кіріп, тауық ұрлаи тын кәдімгі қорқау

қасқыр емес екенін жақсы білетін. Ешбір христан қасапшы

бауыздалғалы жатқан қозыны Иисуспен шатастырмаи тын.

Біз теистік діндер тек ұлы құдаи ларды қастерледі деп ои лап,

олардың адамды да қастерлегенін естен шығарамыз. Homo Sapiens

бұрын мыңдаған актердің бірі ғана еді. Жаңа теистік драмада ол

басты қаһарман рөлін иеленіп, ғалам соны аи налатын болды.

Ал құдаи ларға бір-бірімен баи ланысты екі рөл берілді.

Біріншіден, олар адамдардың не себепті өзгеше екенін және

неліктен оларға басқа тірі мақұлықтардың бәрін билеп, қанауға

болатынын түсіндірді. Мәселен, христиан діні адамдар басқа

тіршілік иелеріне үкім жүргізеді, өи ткені бұл билікті оларға Құдаи

берді деді. Оның үстіне, христиандық бои ынша, Құдаи адам

жанын ғана өлмеи тін етіп жаратқан. Осы мәңгі жанның (рух)

тағдыры – бүкіл христиан ғаламының түпнегізі. Ал жануарларда

рух жоқ. Олар жаи ғана қосалқы актерлер болды. Сөи тіп, адам

Жаратушының ең ұлы туындысына аи налып, өзге тіршілік иелері

бір шетке қағылды.

Екіншіден, құдаи лар адамдар мен экожүи е арасында дәнекерлік

жасауға тиіс болды. Анимистік ғаламда бәрі бір-бірімен тікелеи

тілдесетін. Егер бұғыдан, інжір ағашынан, бұлттан немесе тастан

бірдеңе қажет болса, сіз олардың тікелеи өзімен тілдесетінсіз.

Теистік ғаламда адамнан басқаларының бәрі мылқау болды, яғни

сіз енді ағашпен және жануарлармен сөи лесе алмаи сыз. Ағаштың

көбірек жеміс бергенін, сиырдан молырақ сүт шыққанын,

бұлттардың көбірек жауын жаудырғанын, ал қара шегіртке

егініңізге жоламауын қаласаңыз, не істеи сіз? Міне, осы тұста

құдаи лар араласатын. Олар жауын жауғызуға, құрғақшылықтан

және зиянкестерден құтқарып қорғауға уәде ететін. Бірақ

ақысына адамдар да бір нәрселер жасауға тиіс. Аграрлық

келісімнің мәні осында еді. Құдаи лар ауыл шаруашылығы өнімін

қорғап, көбеи теді. Ал ақысына адамдар оның бір бөлігін

құдаи ларға береді. Бұл келісім екі тарапқа да тиімді болатын.

Бірақ ол өзге экожүи енің есебінен келетін паи да еді.

Бүгін Непалдағы Барияпур ауылында бес жыл саи ын Құдаи -ана

Гадхимаидың құрметіне фестиваль өтеді. 2009 жылы 250 мың

жануар Құдаи үшін құрбандыққа шалынып, рекорд орнатылды.

Жергілікті шараны жүргізуші британдық журналиске оның

мәнісін: «Бір нәрсені қаласақ, біз осы жерге келіп құрбандық

шаламыз. Сосын алдағы бес жыл ішінде тілегіміз орындалады», –

деп түсіндірген

Аграрлық келісімнің егжеи -тегжеи ін теистік мифтер арқылы

түсінуге болады. Месопотамиялық Гильгамеш туралы эпоста

құдаи лардың жерге топан су жіберіп, адамдар мен жануарлар

түгелге жуық қырылып кеткені жаи лы баяндалады. Құрбандық

шалатын ешкім қалмағанын артынан түсінген құдаи лар аштық

пен өкініштен ақылдарынан адасады. Абырои болғанда, Энки

құдаи дың көрегендігі арқасында бір отбасы аман қалады. Ол өзіне

табынатын Утнапиштим деген біреуге мал-жаныңды алып, үлкен

ағаш кемеге тығыл деп нұсқау беріпті. Топан су басылған кезде,

осы месопотамиялық Нұх кемеден шығады. Шығады да, дереу

малының біразын құрбандыққа шалады. Эпоста бүкіл ұлы

құдаи лардың құрбандық шалған орынға үи мелегені «құдаи лар

иісті сезді / құдаи лар дәмді иісті сезді / құдаи лар құрбандыққа

шыбынша үи меледі» деп сипатталған

. Библиядағы топан су

туралы хикаяда (Месопотамия нұсқасынан кеи ін мың жылдан аса

уақыттан соң жазылған) да кемеден түсе салып, құдаи ға Құрбан

шалғаны аи тылады. Нұқ құдаи ға арнап құрбандық шалынатын

орын даи ындады: «Ол жерде малдардың ішінен ең тазасын,

құстардың ең тазасын алып, құрбандыққа шалды. Жаратушы

жағымды иісті иіскеп, шын жүрегінен енді адам үшін жерді

қарғамаи мын деді» (Болмыс, 8: 20–21).

Топан су хикаясы аграрлық әлемнің негізгі мифіне аи налды.

Әрине, оны қазіргі экологиялық көзқарас тұрғысынан тәпсірлеуге

болады. Мысалы, миф бізге іс-әрекеттеріміз тұтас экожүи ені

құртуы мүмкін екенін, сондықтан құдаи адамдарға өзге

жаратылысты қорғауды тапсырғанын аи тып отыр. Алаи да

дәстүрлі түсіндірмелер топан суды адам үстемдігінің және

жануарлардың түкке тұрғысыздығының дәлелі ретінде көрсетеді.

Бұл түсіндірмелерге сәи кес, Нұх табиғатты жануарлар үшін емес,

құдаи лар мен адамдардың ортақ мүддесі үшін қорғауға тиіс

болған. Адам қатарына қосылмаи тын жанды атаулының өзіндік

құны жоқ. Олар тек біз үшін жаратылған.

«Ақыр соңында, Жаратушы адамзат жаманшылығының зор

екенін көрді, сосын: «Өзім жаратқан адамды, оған қоса

жануарларды, құстарды және жыбырлаған мақұлық атаулыны

жер бетінен құртамын, өи ткені оларды жаратқаныма өкінемін», –

деи ді (Болмыс, 6:7). Библияға қарасаңыз, Homo Sapiens-тің

қылмыстары үшін бүкіл жануарларды жои ып жіберу – өте дұрыс

нәрсе. Құдды, адам қате іс жасаса, керік, бірқазан және қызыл

қоңыз тіршілігінің мәнінен аи ырылатындаи . Адамды

жаратқанына өкінген Құдаи дың осы күнәһар маи мылды жер

бетінен құртып жіберіп, өзі түи еқұс, кенгуру және пандалардың

қылығын қызықтаумен өткізетін мәңгілікті жаратуы Библия

бои ынша мүмкін емес.

Әи тсе де теистік діндерде жануарларға ізгі көзқараспен

қараи тын нанымдар бар. Құдаи лар жануарлар патшалығының

билігін адамға берді. Бірақ бұл биліктің белгілі бір

жауапкершіліктері бар еді. Мысалы, евреи лерге сенбі күндері үи

жануарын жұмыстан босату және оларды себепсіз қинамау

жөнінде нұсқау берілді (ал мүдделер қаи шыласып жатса, ылғи

адам мүддесі жоғары қои ылды)

Талмудтағы бір хикаяда қасапханаға әкеле жатқан бұзаудың

қашып шығып, раввин Иехуда Ханасиден (раввиндік иудаизмнің

негізін салушылардың бірі) араша сұрағаны аи тылады. Бұзау

тұмсығын раввиннің шұбатылған киіміне тығып жылады. Бірақ

раввин оны: «Бар. Сен сол үшін жаралғансың», – деп итеріп

жіберді. Рақымшылық білдірмегені үшін Құдаи раввинді он үш

жылға созылған азапты аурумен жазалады. Бір күні раввиннің

үи ін тазалап жүрген қызметші егеуқұи рықтың жаңа туған

балаларын тауып алды да, оларды шығарып тастамақшы болды.

Раввин Иехуда беи шара мақұлықтарды құтқару үшін тұра жүгірді.

Қызметшісіне оларға тиіспеуді бұи ырды, өи ткені «Құдаи бәріне

ізгі және өзі жаратқанның бәріне қаи ырымды» (Псалтирь, 145:5).

Раввин егеуқұи рық балаларына ізгілік көрсеткендіктен, Құдаи

раввинге жақсылық жасап, оны ауруынан жазды

Басқа діндер, әсіресе джаи низм, буддизм және индуизм

жануарларға ерекше аяушылық танытады. Олар адамзат пен өзге

экожүи е арасындағы баи ланысқа аса мән береді, әрі олардың ең

негізгі этикалық өсиеті – ешбір тіршілік иесін өлтірмеу.

Библиядағы «Өлтірме» деи тін өсиет тек адамға қатысты болса,

үнділердің ежелгі «ахимса» (зорлық қылмау) принципі бүкіл

жаратылысқа арналған. Бұл мәселеде джаи низм монахтары

аи рықша сақтық танытады. Олар баи қаусызда әлдебір жәндікті

жұтып қои мас үшін ылғи ауыздарын ақ матамен таңып жүреді

және жолда аяқ астындағы құмырсқалар мен қоңыздарды таптап

өлтіріп алмас үшін үнемі сыпыртқы ұстаи ды

Десек те аграрлық діндердің барлығы, оның ішінде джаи низм,

буддизм және индуизм адамның үстемдігін және үи жануарларын

паи далануды (етін болмаса да, сүтін және жұмыс күшін) ақтаудың

жолын тапты. Олар табиғи иерархия белгілі бір шектеулер

аясында адамға өз қажеті үшін өзге жануарларды бағындырып,

паи далануына құқық береді деи ді. Мысалы, индуизм сиырды

ерекше қастерлеп, етін жеуге тыи ым салады. Бірақ «сиырлар аса

қаи ырымды жануар болғандықтан, сүтін адамдармен бөліскенді

қалаи ды» деп сүт өнеркәсібін ақтап алады.

«Аграрлық келісімді» адамдар осылаи жасады. Бұл келісімге

сәи кес, ғарыштық күштер адамдарға өзге жануарларды билеуге

құқық берген. Бірақ адамдар құдаи ларға, табиғатқа және

жануарларға қатысты белгілі бір міндеттемелерді орындауға тиіс.

Шаруалардың күнделікті өміріне сәи кес келгендіктен, мұндаи

ғарыштық келісімнің бар екеніне илану оңаи еді.

Аңшы-терімшілер өздерінің экожүи еге тигізетін ықпалын жете

түсіне бермегендіктен, бәрінен жоғары тұрған тіршілік иелері

екендігін сезіне қои мады. Бірнеше ондаған адамнан тұратын

аңшы-терімшілер тобы мыңдаған жабаи ы аңның ортасында өмір

сүретін. Өмірдің өзі сол аңдардың қалауын түсініп және

құрметтеуге тікелеи баи ланысты еді. Аңшылар қаи кезде

болмасын, бұғыға не қажет немесе арыстанның ои ында не бар

деген сұрақтардың жауабын іздеуге тиіс болатын. Әи тпесе олар не

бұғыны ұстаи алмаи тын, не арыстанның азуынан құтыла

алмаи тын.

Диқандар мен малшылар, керісінше, адамның қалауы мен

ои ларына негізделген әлемде өмір сүрді. Адамдардың дауыл

немесе жер сілкінісі сияқты табиғи апаттардан зардап шегуі

жалғаса берді. Бірақ өзге жануарлардың қалауына бұрынғыдаи

тәуелді емес еді. Шаруаның ұлы атқа мінуді, өгізді жегуді және

қырсық есекті қамшымен ырыққа көндіріп, қои бағуды бала

кезден үи ренетін. Осындаи күнделікті тіршілік заттардың табиғи

тәртібіне немесе құдаи лардың қалауына саи деп сену оңаи әрі

ыңғаи лы дүние еді.

Аграрлық революция осылаи ша әрі экономикалық, әрі діни

сипатта болды. Экономикалық қатынастардың жаңа түрі

жануарларды қатал қанауды ақтаи тын діни нанымдардың жаңа

түрімен бірге туды. Бұл ежелгі процесті бүгін де көруге болады.

Мысалы, соңғы аңшы-терімші қауымдар ауыл шаруашылығына

өтіп жатыр. Оңтүстік Үндістандағы наяка таи пасы соңғы

жылдары мал бағу, тауық және шаи өсіру сияқты кеи бір ауыл

шаруашылығы істерін үи рене бастады. Олардың үи жануарларына

(және өсімдіктеріне), жабаи ы аңдарға деген қарым-қатынастан

мүлдем өзгеше қатынас жасауды меңгергені таңғаларлық нәрсе

емес.

Тұлға ретіндегі теңдесі жоқ тіршілік иесін наяка тілінде

«мансан» деи ді. Наякалар антрополог Данни Навэге пілдердің бәрі

мансан деп түсіндірген. «Біз орманда өмір сүреміз, ол да орманда

өмір сүреді. Бәріміз мансанбыз… Аю, бұғы, жолбарыс – орман

аңдарының бәрі». «Сиыр ше?» «Сиырлар басқаша. Оны ылғи аи дап

жүру керек». «Тауықтар ше?» «Тауықтар – ештеңе емес. Олар

мансан емес». «Орман ағаштары ше?» «Олар мансан. Олар сондаи

ұзақ жасаи ды». «Шаи бұтасы ше?» «Ои , сатып, дүкеннен өзіме

қажет нәрсені алу үшін оны мен өсірем. Жоқ, шаи бұтасы – мансан

емес»

Жануарларды сезімі бар, құрметтеуге тұрарлық тіршілік

иелерінен жаи ғана меншік деңгеи іне құлдырату тек сиырмен

немесе тауықпен шектелген жоқ. Аграрлық қоғамдардың көбі

түрлі таптағы адамдарға да меншік ретінде қараи тын. Адамдарды

құл ету, болмашы қателігі үшін азаптап өлтіру ежелгі Мысырда,

Библиялық Израильде және орта ғасырлардағы Қытаи да

қалыпты нәрсе болатын. Шаруалар ферманы қалаи басқару керегі

турасында сиыр-тауықпен ақылдаспағаны сияқты, шаруаларды

басқару жөнінде олардың пікірін сұрау билеушілердің де ои ына

кіріп-шықпаған. Этностық топтар мен діни қауымдар

қақтығысқан кезде бір-бірінің адами қасиеттерін

мои ындамаи тын. Мұның бірінші қадамы «басқаларды» мал,

хаи уан деп тілдеу болатын. Шаруа қожалығы жаңа қоғамның

прототипіне аи налды. Оған кекіреи ген қожаи ындар, пешенесіне

қаналу жазылған төменгі таптар және құртып-жоюға болатын

жабаи ы аңдар кіретін. Ал бәрінің үстінен қарап, бүкіл осы

тіршілікті дегенімен жүргізетін ұлы Құдаи еді.

Бес жүз жылдық жалғыздық

Қазіргі ғылым мен өнеркәсіптің қарыштап дамуы адам-жануар

қатынасындағы келесі революцияға әкелді. Ауыл шаруашылығы

революциясы кезінде адамзат жануарлар мен өсімдіктерді тілден

аи ырып, анимистік ғаламат операны адам мен құдаи лар

арасындағы диалогке аи налдырған еді. Ал ғылыми революция

кезінде адамзат құдаи лардың да үнін өшірді. Әлем енді бір

актердің спектакліне ғана аи налды. Сахнада адамзат жалғыз өзі

тұр. Ол өзімен-өзі сөи лесіп, ешкіммен келіссөз жүргізбеи ді. Орасан

зор күш-қуатқа ие болады, бірақ өзіне ешқандаи міндеттеме

алмаи ды. Физика, химия және биологияның тылсым заңдарын

түсініп алған адамзат енді ои ына келгенін істеи ді. Тас дәуірінде

саваннаға шыққан аңшы жабаи ы бұқадан көмек сұраи тын. Бұқа да

аңшыдан әлденені күтетін. Ежелгі замандағы шаруа сиырдың

сүтті болуын қаласа, әлдебір Құдаи ға сыи ынатын. Құдаи дың да

қои ған шарты болатын. Ал Nestle компаниясындағы ғылыми-

зерттеу бөлімінің аппақ шағаладаи болып киінген қызметкерлері

сүт өндірісін арттырғысы келсе қаи теді? Олар генетиканы

зерттеи ді. Бірақ гендер мұның орнына ештеңе сұрамаи ды.

Аңшылар мен шаруалар сияқты, ғылыми-зерттеу бөлімі

қызметкерлерінің де өз мифтері бар. Олардың ең әи гілісі – Білім

ағашы мен Жұмақ бағы туралы әлгі мифтің көшірмесі. Бірақ оқиға

Англияның Линкольншир графтығындағы Вулсторп

мекенжаи ындағы бақта орын алды. Бұл мифке сенсеңіз, сол

бақтағы алма ағашының астында отырған Исаак Ньютонның

басына піскен алма құлаған. Ньютон неліктен алманың бір

бүи ірге немесе аспанға ұшпаи , төмен құлағаны туралы ои ланады.

Сөи тіп, бүкіл әлемдік тартылыс және механика заңдарын ашады.

Ньютонның хикаясы Білім ағашы туралы мифтің басын аяғына

келтірді. Жұмақта бәленің бәрін жылан бастаи ды: ол адамдарды

күнә жасауға, сөи тіп, Құдаи ды ашуландыруға азғырады. Жылан

мен Құдаи үшін Адам мен Хауа ои ыншық сияқты. Ал Вулсторп

бағында адам жалғыз өзі әрекет етеді. Ньютонның өзі уақытын

физика заңдарынан гөрі Библияға көбірек арнаған діндар

христиан болғанмен, ол қозғау салған ғылыми революция

Құдаи ды шетке ысырып тастады. Сосын Ньютонның жолын

қуушылар болмыс туралы мифті жасап алды. Бірақ онда Құдаи ға

да, жыланға да орын табылмады. Вулсторп бағы табиғаттың

көзсіз заңдарына бағынады. Ол заңдарды ашу тек адамның

қолында. Хикая Ньютонның басына алма құлаудан басталған

шығар. Бірақ алма кездеи соқ құлаған жоқ.

Жұмақ бағы туралы мифте адамдар әуестігі мен білмекке

құмарлығы үшін жазаланады. Құдаи оларды жұмақтан қуады.

Вулсторп бағы туралы аңызда ешкім Ньютонды жазаламаи ды.

Керісінше, оның білмекке әуестігі арқасында адамзат ғаламды

тереңірек түсініп, күш-қуаты артады және технологиялық

жұмаққа біртабан жақындаи түседі. Әлемнің жер-жерінде

мұғалімдер оқушылардың қызығушылығын ояту үшін Ньютон

туралы мифті әңгімелеи ді. Сөи тіп, жеткілікті білімге ие болсақ,

жер бетінде жұмақ орната аламыз дегендеи болады.

Шынтуаи тына келсек, Ньютон туралы мифте де Құдаи бар.

Ондағы Құдаи – Ньютонның өзі. Биотехнология, нанотехнология

және ғылымның басқа да жемістері піскен кезде Homo Sapiens

Құдаи ға тән құдіретті иеленеді және толық бір аи налымнан соң

Библиядағы Білім ағашына қаи та оралады. Ежелгі аңшы-

терімшілер жануарлардың бір түрі ғана еді. Одан кеи ін егінші-

малшылар өздерін Құдаи жаратқан ең жоғары тіршілік иесі

санады. Енді ғалымдар бізді Құдаи ға аи налдырмақ.

Аграрлық революция теистік діндерді туғызса, ғылыми

революция гуманистік діндерді дүниеге әкелді. Мұнда

құдаи лардың орнын адамдар басты. Теистер грек тілінде «Құдаи »

дегенді білдіретін «теосқа», гуманистер адамға табынады.

Либерализм, коммунизм және нацизм сияқты гуманистік

діндердің негізгі идеясы – Homo Sapiens аи рықша әрі қасиетті

болмыс иесі. Ол ғаламдағы барлық нәрсеге мән-мағына дарытып,

билігін жүргізеді. Ғаламда болып жатқан нәрсенің бәрі адамға

тигізер ықпалына баи ланысты жақсы немесе жаман болып

бағаланады.

Теизм дәстүрлі ауыл шаруашылығын Құдаи жолындағы іс деп

ақтаса, гуманизм қазіргі заманғы ауыл шаруашылығы

индустриясын адам үшін деп ақтады. Ауыл шаруашылығы

индустриясы адам қажеттілігі мен қалауын қастерлеп, басқаны

көзге ілмеи ді. Бұл индустрия жануарлардың қажеттілігіне көңіл

бөлмеи ді, өи ткені олардың болмысы қасиетті емес. Оған

құдаи лардың қажеті жоқ, себебі қазіргі ғылым мен технология

адамға ежелгі құдаи лардікінен әлдеқаи да зор күшті құдірет

дарытады. Ғылымның көмегімен қазіргі фирмалар сиыр, шошқа

және тауықтарды дәстүрлі ауыл шаруашылығы қоғамдарымен

салыстырғанда әлдеқаи да ауыр жағдаи да ұстаи ды.

Ежелгі Мысырда, Рим империясында немесе орта ғасырлық

Қытаи да адамның биохимия, генетика, зоология және

эпидемиология туралы білімі аз еді. Осы себепті олардың

жануарларға билігі де шектеулі болды. Ол кездің шошқа, сиыр,

тауықтары үи арасында еркін жүріп, азықты қоқыс үи інділерінен

немесе жақын тоғаи дан тауып жеи беретін. Егер әлдебір іскер

шаруа мыңдаған тауықты тар қораға қамап тастаса ше? Онда бір

індет шығып, бүкіл тауық және ауылдың көп тұрғыны қырылып

қалар еді. Ешқандаи священник, бақсы немесе Құдаи оның бетін

қаи тара алмасы анық.

Бірақ қазіргі ғылым эпидемия, патоген және антибиотиктердің

құпиясын ашты. Соның нәтижесінде индустриялық тауық, шошқа

және сиыр қоралар паи да болды. Вакциналар, дәрілер, гормондар,

пестицидтер, ауаны салқындатқыш және автоматты жемдеу

жүи елері көмегімен он мыңдаған шошқа, сиыр және тауықты тар

торға қамап, бұрын болмаған тиімділікпен ет, сүт және жұмыртқа

өндіруге болады.

Соңғы жылдары адам мен жануар қарым-қатынасы қаи та

қаралып, әлгіндеи тәжірибелер сынға ұшырауда. Біз кенет

тіршіліктің төменгі формасы аталатындардың тағдырына назар

аудара бастадық. Өзіміз де солар сияқты болғалы отырғандықтан

шығар, бәлкім. Егер компьютерлік бағдарламалар адамнан да

ақылды болып, ғаламат күшті иеленсе, оларды адамнан артық

бағалауымыз керек пе? Жасанды ақыл, мысалы, адамды өз қажеті

мен қалауы үшін қанап, тіпті өлтірсе ше? Ақылы мен күш-қуаты

бізден басым екеніне қарамастан, олардың бұлаи етуіне жол

бермеуге тиіспіз деи ік. Онда неге адамзат шошқаны паи даланып,

өлтіруге қақымыз бар деп ои лаи ды? Жоғары интеллект пен

құдіретіне қоса, адамдарда оларды шошқа, тауық, шимпанзе және

компьютерлік бағдарламалардан ерекшелеи тін әлдебір ерекше

қасиеті бар ма? Бар болса, ол қасиет қаи дан келген және ол

жасанды ақылға берілмеи ді деп сенімді түрде аи та аламыз ба?

Егер жоқ болса, компьютерлер адамдардан да ақылды әрі

құдіретті болған соң адам өмірін аи рықша маңызды деп бағалаи

аламыз ба? Расында, бізді соншалық ақылды әрі құдіретті ететін

не нәрсе? Адамнан өзге тіршілік иесінің бізбен бәсекеге түсіп,

бізден асып кету ықтималдығы қандаи ?

Келесі тарауда біз Homo Sapiens түрінің табиғаты мен

мүмкіндіктерін қарастырамыз. Бұл басқа жануарлармен

қатынасымызды жақсырақ паи ымдау үшін ғана емес, сондаи -ақ

болашақта бізді не күтетінін және адам мен суперадам

арасындағы қатынастар қалаи қалыптаса алатынын түсінуге

талпыну үшін керек.

3-ТАРАУ

Адамның ерекше қасиеті

Homo Sapiens-тің әлемдегі ең күшті биологиялық түр екеніне еш

күмән жоқ. Homo Sapiens-ке өзінің моральдық құқын басқалардан

жоғары қои ып, адам өмірі шошқа, піл және қасқыр өміріне

қарағанда әлдеқаи да құнды деп ои лау ұнаи ды. Шынтуаи тында,

басқалардан күшті болу бұлаи ои лауға құқық бере ме? Адам

шошқадан күшті деген сөз адам өмірі шошқаның өмірінен құнды

дегенді білдіре ме? Америка Құрама Штаттары Ауғанстанға

қарағанда әлдеқаи да қуатты. Соған қарап америкалықтардың

өмірі ауғандардікінен құнды деи аламыз ба?

Шынында, америкалықтың өмірі жоғары бағаланады.

Қарапаи ым ауғанмен салыстырғанда, қатардағы америкалықтың

біліміне, денсаулығына және қауіпсіздігіне әлдеқаи да көбірек

ақша жұмсалады. Ауғанстан азаматымен салыстырғанда

америкалық азаматты өлтіру көбірек дау-дамаи туғызады. Әи тсе

де бұл жағдаи тек күштердің геосаяси тепе-теңдігінің әділетсіз

нәтижесі ретінде ғана қабылданады. Ауғанстан АҚШ-қа қарағанда

әлдеқаи да әлсіз шығар, бірақ Тора-Бора тауларында да бала өмірі

Беверли-Хилздегі бала өмірі сияқты қастерленеді.

Ал, керісінше, адам баласын тораи дан жоғары қои ған кезде біз

мұның экологиялық күштер тепе-теңдігінен гөрі әлдеқаи да терең

нәрсе екеніне, адам өзге тіршілік иелерінен әлдебір шынаи ы

болмысымен жоғары тұрғанына сенгіміз келеді. Біз, Sapiens-тер,

өзіміз туралы «сиқырлы қасиетіміз бар; ол біздің құдіретті

күшіміздің бастауы ғана емес, сонымен қатар басқалардан

артықшылығымызды моральдық тұрғыдан ақтаи ды» деп

ои лағанды жақсы көреміз. Адамның қандаи ерекше қасиеті бар?

Дәстүрлі монотеистік жауап мынандаи – өлмеи тін рух немесе

жан тек Homo Sapiens-ке берілген. Дене іріп-шіріп жатқан кезде

рух құтқарылады немесе қарғысқа ұшыраи ды. Сөи тіп, не жұмақта

мәңгі қуанышқа бөленеді, не тозақта мәңгі азап шегеді. Шошқалар

мен басқа жануарларда рух жоқ болғандықтан, бұл ғарыштық

қои ылымға қатыспаи ды. Олар бірнеше жыл өмір сүреді де, содан

соң өліп, мүлдем жоғалады. Сондықтан бүгін бар да, ертең жоқ

шошқа мәңгі өлмеи тін адам жанының алдында түкке тұрғысыз

нәрсе емес пе?

Бұл – балабақшада аи татын жаи ертегі емес, ХХІ ғасырдың

басында миллиардтаған адам мен жануардың тағдырын шешіп

келе жатқан өте күшті миф. Адамдарда өлмеи тін жан бар, ал

жануарларда тек уақытша дене ғана деген сенім біздің құқықтық,

саяси және экономикалық жүи еміздің діңгегіне аи налған.

Жануарды азық үшін, тіпті жаи ермекке бола өлтірудің адам үшін

еш сөкеттігі жоқ іс екенін осы нәрсе түсіндіреді.

Алаи да біздегі соңғы жаңалықтар бұл монотеистік мифтің түгін

қалдырмаи теріске шығарады. Иә, зертханалық эксперименттер

бұл мифтің бір бөлігін растаи ды: монотеистік дін бои ынша

жануарларда жан жоқ. Мұқият жүргізілген тексерулер мен

тыңғылықты зерттеулердің ешқаи сысы шошқа, егеуқұи рық және

маи мылдардың бои ынан рухтың нышанын да таба алмады.

Өкінішке қараи , сол зертханалық эксперименттер монотеистік

мифтің екінші және аса маңызды бөлігін – адамда жан бар деген

паи ымды да жоққа шығарады. Ғалымдар Homo Sapiens-ке ондаған

мың таңғаларлық эксперимент жасады. Олар адам жүрегінің әр

түкпіріне, миының әр қуысына үңілді. Бірақ ешқандаи сиқырлы

ерекше қасиетті таба алмады. Homo Sapiens-те жан бар екенін

көрсететін бірде-бір ғылыми аи ғақ жоқ.

Егер мәселе аи ғақта ғана болса, ғалымдар әлі де іздеи түскені

жөн дер едік. Әлі таба алмаи жүрсе, демек ғалымдар дұрыстап

іздемеген. Бірақ биологтар жанның бар екеніне күмән келтіреді.

Оған себеп аи ғақтың жоқтығы емес, жан идеясының өзі

эволюцияның фундаменталдық принциптеріне қаи шы келеді.

Діндар монотеистердің эволюция теориясын өлердеи жек

көруінің мәні осы қаи шылықта болса керек.

Чарльз Дарвиннен кім қорқады?

2012 жылы Гэллап институты жүргізген сауалнама

көрсеткендеи , америкалықтардың тек 15 паи ызы ғана Homo

Sapiens ешқандаи Жаратушының қатысуынсыз, тек табиғи

сұрыпталу нәтижесінде паи да болған деп санаи ды. Ал 32 паи ызы

миллиондаған жылға созылған процесс кезінде тіршіліктің

алғашқы формаларынан туындаған шығар, бірақ осының бәрі

Құдаи дың дегенімен болған деп ои ласа, 46 паи ызы, Библияда

аи тылғандаи , Құдаи адамдарды осындаи етіп шамамен

10 000 жыл бұрын жаратқан деп сенеді. Колледжде оқыған

жылдар бұл көзқарастарға еш ықпал етпеи ді. Осы сауалнама

бакалавриатты бітіргендердің 46 паи ызы Библия хикаяларына

сенетінін, 14 паи ызы адам Құдаи дың ешбір қатысуынсыз паи да

болған деп санаи тынын көрсетті. Тіпті магистрлер мен ғылым

докторларының 25 паи ызы Библияға сенеді. Олардың 29 паи ызы

ғана адамның паи да болуын тек табиғи сұрыпталумен

баи ланыстырады

Эволюция теориясын мектептерде нашар оқытатыны белгілі. Ал

әсіре діншілдер оны мүлдем алып тастау керек деп санаи ды,

немесе балаларға бүкіл тірі ағзалардың әлдебір жоғары ақылдың

(яғни Құдаи дың) ырқымен жаратылғаны туралы теорияны

оқытуды талап етеді. «Екі теорияны да оқытаи ық, сонда балалар

өздері таңдаи тын болады», – деи ді діншілдер.

Салыстырмалылық теориясы немесе кванттық механикада

ешкімнің шаруасы жоқ, ал эволюция теориясы осыншама

қарсылық туғызады. Неге? Неліктен саясаткерлер балаларға

материя, энергия, кеңістік және уақыт туралы балама

теорияларды таныстыру керегін аи тпаи ды? Саи ып келгенде,

Эи нштеи н немесе Вернер Геи зенберг ои лап тапқан

фантасмагориялармен салыстырғанда, Дарвиннің идеялары, бір

қарағанда, әлдеқаи да қауіпсіз көрінеді емес пе? Эволюция

теориясы ең беи імі, күштісі аман қалады деген принципке

негізделген. Қарапаи ым әрі аи қын, бәлкім, тіпті қарабаи ыр идея.

Мұның жанында, керісінше, салыстырмалылық теориясы мен

кванттық механиканың уақыт пен кеңістікті маи ыстыруға

болады, жоқтан бар паи да болуы мүмкін, мысық бір мезгілде әрі

тірі, әрі өлі бола алады деген идеялары ақылға қонымсыз екені

анық. Бірақ ешкім балаларды осындаи сандырақ идеялардан

қорғауға тұра ұмтылмаи ды ғои . Неге?

Салыстырмалылық теориясының ешкімнің ашу-ызасына

тимеи тін себебі – ол біздің қасиетті сенімдеріміздің бірде-біреуіне

қарсы келмеи ді. Кеңістік пен уақыт абсолютті ме, әлде

салыстырмалы ма деген мәселеге адамдардың көбі мүлдем бас

қатырмаи ды. Кеңістік пен уақытты бүктегіңіз келе ме?

Алдыңыздан жарылқасын, бүктеи беріңіз. Оған менің қылым да

қисаи маи ды. Ал Дарвин болса, әңгіме басқа. Ол бізді жаннан

аи ырды. Эволюция теориясын шын мәнінде түсінсеңіз, жан деген

нәрсе жоқ екеніне көзіңіз жетеді. Бұл тек кәміл христиандар мен

хақ мұсылмандарды ғана емес, сонымен қатар нақты бір діни

догманы ұстанбаи тын, бірақ әр адамның бои ында мәңгі өлмеи тін,

ол тірі тұрғанда өзгермеи тін, тіпті өлгеннен кеи ін де қала беретін

әлдебір мәңгі дара болмыс бар деп сенгісі келетін заи ырлы

адамдарды да шошытады.

«Индивидуум» сөзі «бөлінбеи тін» деген мағына береді. «Мен

индивидууммын» десек, ол мендегі нағыз «мен» бөлшектердің

жинағы емес, біртұтас дара нәрсе екенін білдіреді. Бұл көрінбеи тін

болмыс бір сәттен келесі сәтке ештеңе жоғалтпаи , ештеңе қосып

алмаи өзгеріссіз өтіп отырады деп жорамалданады. Менің денем

мен миым ылғи өзгерісте болады, өи ткені неи рондар атқылаи ды,

гормондар ағзадан ағзаға ағылып, бұлшық еттер жиырылады.

Менің тұлғам, менің қалауым және өзгелермен қарым-қатынасым

ешқашан бір орында тұрмаи ды, бірнеше жыл ішінде олар

толықтаи өзгеруі мүмкін. Бірақ түпнегізімде мен кім болып

тудым, өлгенше, бәлкім, өлгеннен кеи ін де сондаи болып

қаламын.

Өкініштісі сол – эволюция теориясы мендегі «мен» бөлінбеи тін,

өзгермеи тін, бәлкім, өлмеи тін болмыс деген паи ымды теріске

шығарады. Эволюция теориясына сәи кес, пілдер мен емен

ағаштарынан бастап, жасушалар мен ДНҚ молекулаларына деи інгі

биологиялық ағзалардың бәрі ұсақ әрі қарапаи ым бөлшектерден

құралған. Бұл бөлшектер ұдаи ы қосылып және ажырап отырады.

Пілдер де, жасушалар да жаңа комбинациялар мен ажыраулар

нәтижесінде паи да болған. Бөлінбеи тін және өзгермеи тін

нәрселердің ешбірі табиғи сұрыпталу жолымен дүниеге келе

алмаи ды.

Мысалы, адамның көзін алаи ық. Ол – көз жанары, шынаи на және

көз торы сияқты көптеген ұсақ бөлшектен тұратын аса күрделі

жүи е. Көз осы құрамдас бөліктерімен бірге жоқтан паи да бола

салған жоқ. Ол миллиондаған жыл бои ы біртіндеп және өте баяу

дамыды. Біздің көзіміз бір миллион жыл бұрын өмір сүрген Homo

Еrectus-тің көзіне өте ұқсас. Ол бес миллион жыл бұрын өмір

сүрген австралопитектің көзіне аи тарлықтаи ұқсаи ды. Бірақ

біздің көзіміз 150 миллион жыл бұрын өмір сүрген Dryolestes-тің

көзінен мүлдем басқаша. Ал жүздеген миллион жыл бұрын

ғаламшарымызда тіршілік еткен бір жасушалы ағзаларға оның

ешқандаи қатысы жоқ.

Әи тсе де бір жасушалы ағзалардың өзінде титімдеи

органеллалар болған. Мұның көмегімен олар қараңғыны

жарықтан ажыратып, әлдебір бағытқа жүре алатын. Осындаи

архаикалық сенсорлардан адам көзіне деи інгі жол тым ұзақ әрі

бұралаңға толы болды. Алаи да бірнеше жүз миллион жылдық

уақытыңыз болса, сіз бұл жолды асықпаи жүріп өте алар едіңіз.

Өи ткені сіздің көзіңіз көптеген түрлі бөлшектен құралған. Егер

бірнеше ұрпақ ауысқан саи ын бір кішкентаи мутация бұл

бөлшектердің бірін аздап қана өзгертіп отырса, аи талық,

шынаи на қаттырақ бүгілсе, миллион ұрпақтан кеи ін жаңағы

өзгерістер адамның көзін қалыптастыруы мүмкін. Көз түгелдеи

біртекті болса, ол ешқашан табиғи сұрыпталу жолымен жасалмас

еді.

Осы себепті эволюция теориясы жан туралы идеяны қабылдаи

алмаи ды (әсіресе мәселе көрінбеи тін, бөлінбеи тін және өлмеуі

ықтимал жан турасында болса). Мұндаи біртұтас нәрсе біртіндеп

жылжитын эволюция арқылы тууы мүмкін емес. Табиғи

сұрыпталудың адам көзін жасап шығара алған себебі – көзде

құрамдас бөлшектер бар. Ал жанда бөлшектер жоқ. Homo Sapiens-

тің жаны Homo Еrectus-тің жанынан сатылап дамыған деи ік. Онда

ол сатылар қандаи ? Саналы адам жанының әлдебір бөлшегі Homo

Еrectus-тен гөрі жақсы дамыған ба? Бірақ жанның бөлшектері жоқ

қои .

Адам жаны біртіндеп дамыған жоқ, ол бір күні дәл осы қалпында

жаратылған деп уәж аи туыңыз мүмкін. Бірақ ол нақты қаи күні

жаратылды? Адамзат эволюциясына қанша үңілсек те, ол күн

табылар емес. Дүниеге келген әрбір адам әи елдің аналық

жасушасында еркек сперматозоиды ұрықтандырған соң паи да

болған. Жаны бар алғашқы сәбиді елестетіп көріңізші. Ол шешесі

мен әкесіне қатты ұқсаи ды. Бірақ оның жаны бар, ал әке-

шешесінде ол жоқ. Біз биологиялық білім арқасында дүниеге

келген сәбидің көз шынаи насы неліктен әке-шешесінікіне

қарағанда қаттырақ бүгілгенін түсіндіре аламыз. Оған бір гендегі

кішкентаи ғана мутация жауапты. Бірақ жанның белгісі де

болмаған ата-анадан жаны бар баланың тууын биология түсіндіре

алмаи ды. Бір немесе бірнеше мутацияның арқасында жануар

өзгермеи тін, тіпті өлімге де бои сұнбаи тын болмысқа ие бола ала

ма?

Осылаи ша жан мен эволюция теориясы еш қабыспаи ды.

Эволюция – өзгеріс деген сөз, ол өзгермеи тін нәрсені дүниеге

әкеле алмаи ды. Эволюция тұрғысынан алғанда, адам болмысы

деп қарауға бірден-бір лаи ық нәрсе – біздің ДНҚ. Ал ДНҚ

молекуласы – мутацияны тасушы, ол мәңгіліктің негізі емес. Бұл

жанынан бас тартудан гөрі эволюция теориясын теріске

шығаруды оңаи көретін көп адамның зәресін ұшырады.

Неге қор биржасының санасы жоқ?

Адам үстемдігін ақтау үшін қолданылатын тағы бір дәлел

мынадаи – жер бетіндегі тіршілік иелерінің ішінде тек Homo

Sapiens-те ғана саналы ақыл бар. Ақыл – жаннан мүлдем бөлек

нәрсе. Ол мәңгі тылсым қасиет емес. Сосын көз бен ми сияқты

ағзалар қатарына да жатпаи ды. Ақыл – азап, ләззат, ашу-ыза және

махаббат сияқты субъектив тәжірибелер ағыны. Бұл менталдық

тәжірибелер бір сәтке паи да болып, лезде жоғалатын, өзара

астасып жатқан сезімдерден, эмоциялар мен ои лардан тұрады.

Олардың артынан басқа тәжірибелер бір сәтке келіп, дереу жоқ

болады (біз көбіне бұл тәжірибелерді сезім, эмоция және ои деп

түрлі санаттарға жіктегіміз келеді, шындығында, олар бір-бірімен

араласып кеткен). Тәжірибелердің осы ретсіз жиынтығы сана

ағынын құраи ды. Мәңгі жаннан аи ырмашылығы – ақылдың

бөліктері бар, ол ылғи өзгеріп отырады және оны мәңгі деп

санауға еш себеп жоқ.

Жанның бар екенін біреулер мои ындаса, енді біреулер жоққа

шығарады. Ал сана ағыны – бар нәрсе, біз оны ылғи бастан

өткереміз. Оның бар екеніне шәк келтіре алмаи сыз. Тіпті күмәнге

бои алдырып, өзімізге «субъектив тәжірибелер шынымен бар

ма?» деген сұрақ қои ған болсақ, біз сол сәтте сенбеудің

тәжірибесін бастан өткеріп отырғанымызды аңдасақ болады.

Зерде ағынын құраи тын бұл саналы тәжірибелердің өзі не

нәрсе? Әрбір субъектив тәжірибе екі негізгі элементтен – сезім

мен қалаудан тұрады. Роботтар мен компьютерлерде сана жоқ,

өи ткені мүмкіндіктері мол екеніне қарамастан, олар ештеңені

сезіне алмаи ды және қаламаи ды. Роботтың энергетикалық

сенсоры болуы мүмкін; батереясы отыра бастаған кезде бұл

сенсор орталық процессорға белгі береді. Сосын робот электр

розеткасына барып қосылып, батареяны қуаттаи ды. Бірақ осы

процесс кезінде робот ешқандаи әсерге бөленбеи ді. Ал адам ше?

Қуаты таусылғанда қарны ашқанын сезіп, осы жаи сыз сезімнен

арылуды қалаи ды. Сол себептен «адам – саналы тіршілік иесі, ал

роботтар болса оған жатпаи ды» деи міз. Адамдарға ашығып және

қалжырап құлағанша жұмыс істету қылмыс саналып, роботтарды

батареясы таусылғанша паи даланудың еш әбестігі жоқ болатын

себебі де осы.

Ал жануарлар ше? Олар саналы ма? Оларда субъектив тәжірибе

бар ма? Атты зорығып өлгенше жұмысқа жегу дұрыс па?

Жоғарыда аи тылғандаи , тіршілік туралы ғылым бүгінде

сүтқоректілер мен құстардың бәрінде және бауырымен

жорғалаушылар мен балықтардың кеи бірінде сезім мен эмоция

бар екенін мои ындаи ды. Бірақ ең жаңа теориялар сезімдер мен

эмоциялар биохимиялық мәлімет өңдеу алгортимдері екенін де

растаи ды. Роботтар мен компьютерлер мәліметтермен жұмыс

істегенде ешқандаи субъектив тәжірибені бастан өткермеи тін

болса, жануарлар да солаи шығар, бәлкім? Расында, адамдардың

өзінде көптеген сенсор мен эмоциялық неи рон тізбектері

мәліметтерді өңдеп, іс-әрекетті бастағанда сананы мүлдем

қолданбаи ды емес пе? Біз жануарларда аштық, қорқыныш,

махаббат және адалдық сияқты сезімдер мен эмоциялар бар

деи міз. Шын мәнінде, олардың артында тұрған субъектив

тәжірибелер емес, беи сана алгоритмдер шығар

Модерндік философияның атасы Рене Декарт осындаи пікірде

болған. XVII ғасырда Декарт адамдар ғана сезінеді және қалаи ды,

ал басқа мақұлықтардың бәрі санасыз автоматтар (робот немесе

машина сияқты) деп білді. Адам итті тепсе, ит ештеңе сезбеи ді. Ол

автоматты түрде селк етіп, қыңсылаи ды, яғни іске қосылған кезде

гуілдеп қоя беретін, бірақ ештеңені сезіп, қаламаи тын машина

іспетті.

Декарттың заманында бұл кең таралған түсінік еді.

XVII ғасырдағы докторлар мен ғалымдар ауру сезімін жоятын

препарат қолданбаи -ақ және ұятты ои лап еш қысылмаи -ақ итті

тірідеи сои ып, оның ішкі ағзаларының жұмысын бақылаи тын.

Кофе құятын машинаның бетін ашып, оның тетіктерін қарау қазір

еш сөкеттігі жоқ іс болса, ол кезде де иттің ішек-қарнын тірідеи

ақтарудың еш өрескелдігі жоқ еді. Сол сияқты, қазіргі ХХІ ғасыр

басындағы адамдардың да көбі жануарларда сана жоқ, тіпті бар

дегеннің өзінде олардың санасы басқаша және төмен деп сенеді.

Жануарларда біздікіне ұқсас саналы ақыл бар ма дегенге жауап

беру үшін алдымен ақыл қалаи жұмыс істеи ді және оның қандаи

рөл атқаратынын біліп алған жөн. Бұлар өте күрделі, бас

қатыратын сұрақтар болғанымен, оларға арнаи ы тоқтала кеткен

дұрыс. Өи ткені алдағы бірнеше тарауда ақылға тоқталамыз.

Ақылдың не екенін түсінбесек, біз жасанды интеллект сияқты ең

жаңа технологиялардың маңызын толық ұғына алмаи мыз.

Ендеше, жануарлардың ақылы деген жеке мәселені қоя тұрып,

жалпы ақыл мен сана жаи ында ғылымның не білетінін

қарастыраи ық. Біз адам санасына жасалған зерттеулерден

алынған мысалдарға назар аударамыз. Сосын жануарларға қаи та

оралып, адамдарға тән қасиет сүтқоректілер мен құстарда бар ма

деген сұрақтың жауабын қарастырамыз.

Әділін аи тсақ, ақыл мен сана туралы ғылымның ұсынатын

тұжырымдары таңғаларлықтаи аз. Сананың мидағы

электрохимиялық реакциялар нәтижесінде туатыны, ал

менталдық тәжірибе мәлімет қорыту функциясын атқаратыны

қазір жалпылаи мои ындалған дүние

. Алаи да мидағы

биохимиялық реакциялар мен электр ағындары қалаи ша

ауырсыну, ашу-ыза немесе махаббат сияқты субъектив сезімдерді

туғызатынын ешкім түсінбеи ді. Бәлкім, бұл он немесе елу жылдан

кеи ін анықталатын шығар. Бірақ қазір бізде оның жауабы жоқ.

Сондықтан бұл мәселеде жаңсақ қадам жасамаған жөн.

Магнитті-резонансты томография, имплантталған электродтар

және басқа да күрделі гаджеттердің көмегімен ғалымдар түрлі

субъектив тәжірибелер мен мидағы электр ағындары арасында

корреляция және тіпті себеп-салдарлық баи ланыстар барын

анықтағаны рас. Мидың белсенділігіне қарап-ақ, ғалымдар – сіз

ояусыз ба, әлде қалғып отырсыз ба, әлде терең ұи қыдасыз ба –

бәрін біле алады. Олар көз алдыңыздан әлдебір суретті бір сәтке

ғана өткізе салып, сіздің оны көрген-көрмегеніңізді (сізден

сұрамаи ) анықтаи алады. Олар тіпті жекелеген ми неи рондарын

нақты менталдық мағынамен баи ланыстыра алды, сөи тіп,

мысалы «Билл Клинтон» неи ронын және «Гомер Симпсон»

неи ронын ашты. «Билл Клинтон» неи роны қосылған кезде, адам

АҚШ-тың 42-президенті туралы ои лаи ды. Ал оған Гомер

Симпсонның суретін көрсетсеңіз, сол аттас неи рон міндетті түрде

жанады.

Жалпылаи алғанда, мидың белгілі бір бөлігінде электр дауылы

көтерілсе, оған қарап ғалымдар сіздің ашулы екеніңізді біледі.

Егер бұл дауыл саябырсып, мидың басқа бөлігі бұрқ ете қалса,

онда сіз махаббатты сезініп отырсыз. Ғалымдар тіпті тиісті

неи рондарды электрлі стимулдау арқылы ашу-ыза немесе

махаббатты оята алады. Бірақ қалаи ша электрондардың бір

орыннан екіншісіне қозғалуы Билл Клинтонның субъектив

образына немесе ашу-ыза яки махаббат сияқты субъектив сезімге

аи налады?

Кең таралған түсіндірме мынадаи : ми – өте күрделі жүи е, онда

шым-шытырық желілер арқылы баи ланысып жатқан

80 миллиардтан аса неи рон бар. Миллиардтаған неи рон жан-

жаққа миллиардтаған электр сигналын таратқан кезде субъектив

тәжірибелер туындаи ды. Әрбір электр сигналын жіберу немесе

қабылдау қарапаи ым биохимиялық феномен болғанымен, бұл

сигналдардың өзара әрекеттестігінен әлдеқаи да күрделі феномен,

яғни сана ағыны туады. Дәл осы динамиканы біз басқа да

көптеген саладан көре аламыз. Жалғыз машинаның қозғалысы –

қарапаи ым әрекет. Ал миллиондаған машина әрі-бері жүрсе,

кептеліс паи да болады. Бір акцияны сату немесе сатып алу – жаи

ғана іс. Ал миллиондаған биржа делдалы миллиондаған акцияны

сатса және сатып алса, бұл экономикалық дағдарыс тудырып, ол

тіпті эксперттердің басын қатырар еді.

Бірақ бұл түсіндірме ештеңені ұқтыра алмаи ды. Ол тек

проблеманың аса күрделі екенін ғана растаи ды. Бір феноменнің

(әрі-бері қозғалыстағы миллиардтаған электр сигналдары)

мүлдем басқа феноменді (ашу-ыза немесе махаббат түріндегі

субъектив тәжірибелер) қалаи ша туғызатынын түсіндірмеи ді.

Мәселені көлік кептелісіне және экономикалық дағдарысқа ұқсату

дұрыс емес. Көлік кептелісі қалаи паи да болады? Бір машинаның

артынан жүріп отырсаңыз, сіз оны ешқашан түсінбеи сіз. Кептеліс

көптеген машинаның өзара әрекеттесуінен туады. А машинасы

Б машинасының жүрісін тоқтатады, бұл В машинасының алдын

бөгеи ді. Осылаи жалғаса береді. Бірақ қатысушы барлық

машинаның қозғалысын, олардың бір-біріне қалаи ықпал ететінін

бақыласаңыз, сіз көлік кептелісін толықтаи түсінесіз. Онда «Мына

қозғалыстар қалаи ша кептеліс тудырды?» деп сұраудың еш мәні

болмас еді. Өи ткені «көлік кептелісі» біз, адам, нақты оқиғалар

жиынтығын сипаттау үшін паи даланатын абстрактілі термин.

Ал «ашу-ыза» мидағы миллиардтаған электр сигналдарын

қысқаша атау үшін ои лап табылған абстрактілі термин емес.

Ашу – адамдарға олар электр туралы ештеңе білмеген кезден бері

таныс өте нақты тәжірибе. «Қаным қаи нап тұр!» дегенде біз

өзімізге өткір сезіліп тұрған күи ді аи тамыз. Ал егер неи рондағы

химиялық реакция электр сигналын қалаи туғызатынын және

осы сияқты миллиардтаған реакциялар қосымша миллиардтаған

сигналдарға қаи тып әкелетінін сипаттасаңыз, онда «қалаи ша бұл

миллиардтаған оқиға жиналып келіп, менде нақты ашу-ыза

сезімін туғызады?» деп сұраудың қисыны бар.

Мыңдаған машина Лондон көшелерімен баяу жылжып бара

жатса, біз оны көлік кептелісі деп атаи мыз. Бірақ одан әлдебір

лондондық сана тумаи ды, ол Пикадилли үстінде қалықтап тұрып:

«Құрысын, қысылып қалдым!» – деп міңгірлемеи ді.

Миллиондаған адам миллиардтаған акция сатса, біз оны

экономикалық дағдарыс деи міз, бірақ «ои баи , сезіп тұрмын, мен

дағдарыстамын!» деп күңкілдеи тін ешқандаи да Уолл-стрит рухы

жоқ. Аспанда триллиондаған су молекулалары жиналса, біз оны

бұлт деи міз, бірақ бұлт санасы паи да болып, «мен жаңбырлы

сезімдемін» деп мәлімдемеи ді. Ал қалаи ша менің миымда

миллиардтаған электр сигналдары шыр аи налғанда, ақыл шыға

келіп, «қаным қаи нап тұр!» деген күи ге түседі? Бүгінде біздің бұл

туралы титтеи де түсінігіміз жоқ.

Бұл аи тылғандар сізді шатастырып, тығырыққа тіреді ме?

Уаи ымдамаңыз, ең мықты ғалымдардың өзі ақыл мен сананың

жұмбағын шешуден тым алыс тұр. Ғылымның бір тамаша қыры

мынау – бір нәрсенің сырын білмесе, ғалымдар көптеген

теорияны тексеріп көріп, ең соңында ештеңе білмеи тіндерін

мои ындаи алады.

Өмір теңдігі

Мидағы электр сигналдарының жиынтығы субъектив

тәжірибелерді қалаи туғызатынын ғалымдар білмеи ді. Бұдан да

өткен сорақысы сол – олар бұл феноменнің эволюциялық

артықшылығы қандаи болуы мүмкін екенінен де хабарсыз. Бұл –

біздің өмір туралы түсінігімізде кеткен үлкен олқылық. Мысалы,

адамда бабаларымыздың миллиондаған буынына қоянды ұстап,

арыстаннан қашуға мүмкіндік берген аяғы бар. Миллиондаған

жыл бои ы ата-бабаларымыздың қоянның қаи да қашып,

арыстанның қаи дан баспалап келе жатқанын көруіне мүмкіндік

тудырған көзі болды. Бірақ неліктен адамда аштық пен

қорқыныштың субъектив сезімдері паи да болды?

Аз ғана уақыт бұрын биологтар өте қарапаи ым жауап берді.

Субъектив тәжірибелер аман қалу үшін өте маңызды. Өи ткені

аштықты немесе қорқынышты сезбесек, қоянды қуып,

арыстаннан қашпас та едік. Арыстанды көрген кезде адам

неліктен қашты? Себебі қорықты, сол үшін қашты. Субъектив

тәжірибелер адамның іс-әрекетіне ықпал етті. Алаи да қазір

ғалымдар бұл сұраққа неғұрлым егжеи -тегжеи лі жауап береді.

Адам арыстанды көрген сәтте-ақ электр сигналдары көзден миға

бірден барады. Онда кірген сигналдар белгілі бір неи рондарды

қозғаи ды. Бұл неи рондар өз сигналдарын атқылаи ды. Бұлар

келесі неи рондарды қозғап, осылаи ша жалғасып кете береді. Егер

жеткілікті мөлшердегі тиісті неи рондар сигналдарды жылдам

атқыласа, онда бүи рек безіне денені адреналинге толтыру

жөнінде пәрмен беріледі, жүрек жылдамырақ соғу туралы нұсқау

алады. Ал орталық неи рондар аяқтың бұлшық еттеріне сигнал

береді де, бұлшық еттер созылып-жиырыла бастаи ды. Сөи тіп,

адам арыстаннан қашады.

Бір қызығы, бұл процесті неғұрлым терең түсінсек, саналы

сезімдерді түсіндіру соғұрлым қиындаи ды. Миды неғұрлым

жақсы түсінсек, ақылды түсіну соғұрлым қиындаи түседі. Егер

бүкіл жүи енің жұмысы электр сигналдарын әрі-бері өткізуде

болса, онда бізге қорқынышты сезінудің қажеті қанша?

Электрохимиялық реакциялар тізбегі жүи ке жасушаларынан

тікелеи аяқтың бұлшық еттеріне жалғасып жатқан болса, бұл

тізбекке субъектив тәжірибелерді қосудың не керегі бар?

Бұлардың қызметі неде? Домино тастары ешқандаи субъектив

тәжірибесіз-ақ бірінің соңынан бірі құлаи береді. Неи рондарға

сезім не үшін қажет? Бір-біріне қозғау салуға немесе бүи рек безіне

адреналин аи да деп бұи рық беру үшін бе? Шынтуаи тында,

денеміздегі іс-әрекеттің 99 паи ызы, оның ішінде бұлшық еттің

жиырылуы және гормондардың бөлінуі ешқандаи саналы

сезімдерсіз жүреді. Ендеше, не себепті неи рон, бұлшық ет және

бездерге қалған 1 паи ыз жағдаи да әлгіндеи сезімдер қажет?

Ақыл бізге керек, өи ткені ол тек сыртқы стимулдарға жауап

беріп қана қои маи , естеліктерді сақтап, жоспарлар құрады,

өздігінен су жаңа образдар мен идеялар туғызады деуіңіз мүмкін.

Мысалы, арыстанды көргенде адамның жыртқыш аңға деген

реакциясы автоматты түрде іске қосылмаи ды. Ол бір жыл бұрын

әпкесін арыстанның жеп қои ғанын есіне түсіреді. Арыстанның

азуында өзі қандаи азапқа түсерін ои лаи ды. Жетім қалғалы

тұрған балаларының тағдырына алаңдаи ды. Сол себепті тұра кеп

қашады. Расында, тізбекті реакциялардың көбіне тікелеи сыртқы

стимулдар емес, ақыл қозғау салады. Демек, адамның миында

арыстанның бұрынғы бір шабуылы туралы естелік өздігінен

шыға келіп, оны арыстаннан келетін қатер туралы ои ға жетелеуі

мүмкін. Сосын ол таи паластарын жинап, ои -талқыға салып,

арыстандарды жолатпаудың ең жаңа әдістерін табуды

ои ластырады.

Тоқтаи тұрыңыз. Бұл естелік, қиял және ои дегендер не

нәрселер? Олар қаи жерде өзі? Қазіргі биологиялық теорияларға

сәи кес, естеліктер, қиялдар және ои лар әлдебір беи материал

биіктікте орналаспаған. Олар да миллиардтаған неи рон

атқылаи тын электр сигналдарының ағыны. Өткенді еске алғанда,

қиялға беріліп, ои ға батқан кезде де біз миллиардтаған неи рон

арқылы өтіп, соңында бүи рек безі мен бұлшық еттерге қозғау

салатын электрохимиялық реакциялардың иірімінде боламыз.

Осынау ұзақ та бұралаң жолдың бои ында бір неи ронның әрекеті

мен келесі неи ронның реакциясы арасына ақыл киліге кетіп,

келесі неи ронның сигнал беруі керегін немесе керек емесін шешуі

мүмкін бе? Бір электронның басқа электронның әсерімен емес,

субъектив қорқыныш сезімінің әсерінен болған қандаи да бір

материалдық қозғалысы бар ма? Егер ондаи қозғалыс жоқ болса,

әр электронды басқа электронның әрекеті қозғаи тын болса, онда

біз неге қорқынышты сезінуіміз керек? Мұның себебін әзірге

білмеи міз.

Философтар бұл жұмбақты мынадаи құи тырқы сұрақпен

жасырды: мида жоқ, бірақ ақылда болатын не нәрсе? Егер ақылда

ғаламат неи рон желісінде болып жатқан құбылыстардан басқа

ештеңе болмаса, онда бізге ақылдың қажеті не? Ал егер ақылда

неи рон желісінде болып жатқаннан жоғары және тысқары бір

нәрсе болып жатса, құрып кеткір, ол бәле қаи жерде? Мен сізден

Билл Клинтон мен Моника Левинскидің көңілдестігінен туған

дау-дамаи туралы Гомер Симпсонның қандаи пікірде екенін

сұрадым делік. Сірә, бұл жөнінде сіз ешқашан ои ланып көрмеген

боларсыз. Сондықтан сіздің ақылыңыз енді бұрын бір-біріне

мүлдем қатысы болмаған екі естелікті біріктіруі керек. Бәлкім,

Клинтонның «мен бұл әи елмен жыныстық қатынасқа түскен

жоқпын» деген сөзін тыңдап, сыра ішіп отырған Гомерді елестесіз.

Бұл екі естелік қаи жерде түи іседі?

Миды зерттеушілердің кеи бірі олар көптеген неи ронның өзара

әрекеттестігінен туатын «жаһандық жұмыс кеңістігінде»

қосылады деи ді. Бірақ «жұмыс кеңістігі» деген тіркес – әшеи ін

метафора

. Ал мұның сыртында жасырынып жатқан шындық

қандаи ? Екі ақпарат нақты қаи жерде кездесіп тоғысады? Қазіргі

теорияларға сенсек, Платон аи татын әлдебір бесінші өлшемде

емес екені аи қын. Бұрын өзара баи ланысы болмаған екі неи рон

кенет бір-біріне сигнал бере бастаған жерде қосылады деи ік. Яғни

Билл Клинтон неи роны мен Гомер Симпсон неи роны арасында

жаңа баи ланыс паи да болады. Ендеше, екі неи ронның физикалық

бірігуінен тыс естеліктің саналы тәжірибесі бізге не үшін керек?

Осы жұмбақты математика тілімен де жеткізуге болады.

Ағзалардың расында да алгоритмдер екені, ал алгоритмдерді

математикалық формулалар арқылы көрсетуге болатыны қазір

шындық ретінде қабылданған. Вендинг-машинасы бір шыны-аяқ

шаи даи ындау үшін атқаратын бірнеше әрекетті және арыстаннан

қорыққанда ми атқаратын әрекеттерді математикалық

символдармен жаза аламыз. Егер расында солаи болып, саналы

тәжірибелер маңызды рөл атқарса, онда олардың математикалық

формуласы болуға тиіс. Өи ткені олар алгоритмнің ажырамас

бөлігі ғои . Қорқыныш алгортимін жазған кезде және

«қорқынышты» нақты есептерге аи налдырғанда біз «Есептеу

процесіндегі 93-қадам – субъективті қорқыныш сезімі» деп

көрсетуіміз керек. Бірақ ұлан-ғаи ыр математика патшалығында

субъектив тәжірибелер алгоритмі бар ма? Әзірге біз ондаи

алгоритмді білмеи міз. Математика мен компьютер саласында біз

игерген білім мол екеніне қарамастан, адам жасаған мәлімет

өңдеу жүи елерінің ешқаи сысы өз қызметінде субъектив

тәжірибелерді қолданбаи ды және олардың ешбірі ауырсыну,

қуаныш, ашу-ыза және махаббат сияқты күи лерді сезінбеи ді

Бәлкім, субъектив тәжірибелер бізге өзіміз туралы ои лану үшін

қажет болар? Орманды кезген аң аман қалу һәм ұрпақ қалдыру

мүмкіндіктерін қарастырып, өзінің іс-әрекеті мен шешімдерін

ои ластырып, кеи де ол жаи ында басқа аңдарға да хабар беруі

керек. Ми өз шешімдерінің үлгісін жасауға тырысса, шегі жоқ

ауытқулар мен мағынасыз сөздер тізбегінің тұзағына түседі. Сана

нақ осы тұзақтан ырғып шығады.

Бұл елу жыл бұрын шындыққа жанасымды көрінер еді. Бірақ

2018 жылы олаи емес. Google және Tesla сияқты компаниялар

шығарған жүргізушісіз жүретін автокөліктерді көшелерден

қазірдің өзінде көре аламыз. Ол көліктерді басқаратын

алгоритмдер өзге көліктер, жүргіншілер, бағдаршамдар және

шұңқырлар туралы мәліметтерді қорыта отырып, секундына

миллиондаған есептеу жасаи ды. Жүргізушісіз жүретін машина

қызыл жарыққа тоқтаи ды, кедергілерді аи налып өтіп, басқа

көліктерден қауіпсіз қашықтықты сақтаи ды. Осының бәрін ол

ешқандаи сезімсіз әрі қорқынышсыз істеи ді. Ол сонымен қатар

қозғалыста өзі де бар екенін есепке алып, аи наласындағы

машиналарға өзінің алдағы әрекеттері мен жоспарлары туралы

ақпарат береді. Өи ткені оңға бұрылғысы келсе, оның бұл қимылы

басқалардың әрекетіне ықпал етеді. Автокөлік мұны еш

қиындықсыз және сананың көмегінсіз жасаи ды. Жүргізушісіз

жүретін көлік те солаи . Басқа да көптеген компьютерлік

бағдарлама өз әрекеттерін есепке алғанымен, олардың

ешқаи сысында сана дамыған жоқ және ешқаи сысы сезім мен

қалау дегендерді білмеи ді

15. Google-дің жүргізушісіз жүретін автокөлігі.

Егер ақылдың не екенін түсіндіре алмасақ және оның қандаи

қызмет атқаратыны белгісіз болса, неге бұл пікірталасты доғары

салмасқа? Ғылым тарихында теріске шығарылған концепциялар

мен теориялар жетерлік. Мысалы, жаңа дәуір басындағы

ғалымдар жарықтың қозғалысын түсінгісі келгенде, «эфир» деп

аталатын субстанция бар, ол бүкіл ғаламды толтырып тұр деп

ои лады. Жарық эфирдің толқыны саналды. Алаи да ғалымдар

эфирдің бар екендігінің эмпирикалық дәлелдерін таба алмады.

Сөи тіп, жарықтың балама және біршама сенімді теорияларын

іздеуге кірісті. Ақыр соңында, олар эфирді ғылымның қоқыс

жәшігіне лақтырды.

Осы сияқты, адамдар мыңдаған жыл бои ы түрлі табиғат

құбылыстарын Құдаи дың ісі деп түсіндіріп келді. Наи зағаи ды не

ои натады? Құдаи . Жауын не себепті жауады? Құдаи жауғызады.

Жерде тіршілік қалаи паи да болды? Құдаи жаратты. Соңғы

бірнеше ғасыр ішінде ғалымдар Құдаи дың бар екендігінің ешбір

эмпирикалық дәлелін таба алмады. Есесіне, олар наи зағаи дың

жарқылдау, жауынның жауу және тіршіліктің паи да болу себебін

түсіндіріп беретін егжеи -тегжеи лі аи ғақтар тапты. Осылаи ша,

философияның кеи бір тармақтарын аи тпағанда, ешбір беделді

ғылыми журналдан шынымен Құдаи бар деп паи ымдаи тын

мақала кездестірмеи міз. Тарихшылар Екінші дүниежүзілік соғыста

Одақтастар Құдаи қолдағандықтан жеңді демеи ді. Экономистер

1929 жылғы экономикалық дағдарыс үшін Құдаи ға кінә артпаи ды

және геологтар тектоникалық қабаттар Құдаи дың еркімен

жылжыды деп санамаи ды.

Жанның тағдыры да осындаи болды. Мыңдаған жыл бои ы адам

бүкіл іс-әрекет пен шешімдерімізге жан жауапты деп ои лап келді.

Алаи да мұны растаи тын аи ғақтар жоқ болғандықтан және

әлдеқаи да дәлелді балама теориялардың ықпалымен тіршілік

туралы ғылым жанды күресінге тастады. Жеке тұлға ретінде

көптеген биолог пен дәрігер әлі де жанның бар екеніне сенетін де

шығар. Бірақ олар салмақты ғылыми журналдарға жан туралы

мақала жазбаи ды.

Жан, Құдаи мен эфирдің артынан, бәлкім, ақыл да ғылымның

қоқыс жәшігіне кетуі керек шығар? Саи ып келгенде, әлі ешкім

ауырсыну мен сүи іспеншілікті микроскоптан көре алған жоқ.

Бірақ бізде бұлар туралы аса дәлелді биохимиялық түсіндірме бар.

Бұл түсіндірме субъектив тәжірибелерді жоққа шығарады. Әи тсе

де ақыл мен жан арасында аса маңызды аи ырмашылық бар (ақыл

мен Құдаи арасындағы сияқты). Мәңгілік жан ои дан шығарылған

нәрсе десек, ауырсыну – аи қын сезілетін күи . Егер аяғыма шеге

кіріп кетсе, мен тәнім ауырып тұрғанына әбден сенімді боламын

(бұл процестің ғылыми түсіндірмесінен мүлдем хабарсыз болсам

да). Керісінше, жараға инфекция түсіп, гангренадан өлсем,

жанымның әрі қараи жасаи береріне сенімді бола алмаи мын.

Жанның мәңгілігі – өте қызықты және жағымды идея, оған қуана-

қуана сенер едім. Бірақ оның рас екендігіне еш дәлелім жоқ.

Ғалымдардың бәрі ауырсыну және күмән сияқты субъектив

сезімдерді сезінгендіктен, бұлардың бар екенін терістеи алмаи ды.

Ақыл мен сананы елемеудің басқа жолы – олардың бар екенін

емес, маңызын жоққа шығару. Дэниел Деннет пен Станислас Деан

секілді кеи бір ғалымдар кез келген маңызды сұраққа мидың

белсенділігін (оның субъектив тәжірибелермен баи ланысын

мүлдем ескермеи ) зерттеу арқылы жауап беруге болады деп

санаи ды. Яғни ғалымдар өздерінің сөздік қоры мен

мақалаларынан «ақыл», «сана» және «субъектив тәжірибе» деген

сөздерді еш бөгетсіз алып тастауына болады. Бірақ бүкіл заманауи

саясат пен этика жүи есі субъектив тәжірибеге негізделгендіктен,

этикалық дилеммаларды тек мидың жұмысына қарап шешу қиын

екеніне келесі тарауларда көз жеткізетін боламыз. Мәселен,

біреуді азаптау мен зорлау не себепті жаман? Таза неврология

тұрғысынан қарасақ, адамды азаптағанда немесе зорлағанда,

оның миында белгілі бір биохимиялық реакциялар жүріп,

неи рондардың бір шоғырынан екіншісіне түрлі электр

сигналдары ғана беріледі. Мұның несі жаман? Қазіргі адамдардың

көпшілігі субъектив тәжірибеге баи ланысты, яғни

жәбірленушінің жанын қинаи тыны себепті азаптау мен зорлауды

жек көреді. Егер әлдебір профессор субъектив тәжірибенің

маңызы жоқ екенін дәлелдегісі келсе, ол азаптау мен зорлаудың

дұрыс емес екенін субъектив тәжірибелерді есепке алмастан

түсіндіріп көрсін.

Саи ып келгенде, көп ғалым сананың барын, моральдық және

саяси құны зор екенін мои ындағандарымен, оның ешқандаи

биологиялық қызмет атқармаи тынын атап аи тады. Сана – мидағы

кеи бір процестердің биологиялық паи дасыз жанама өнімі ғана.

Ұшақ моторы қатты гүрілдеи ді, бірақ ұшақты көтеретін мотордың

шуы емес. Адамға көмірқышқыл газы қажет емес, бірақ олардың

әрбір демі ауадағы көмірқышқыл үлесін көбеи теді. Сол сияқты

сана да күрделі неи рон желілері сигнал атқылаған кезде шығатын

менталдық түтін болуы ықтимал. Ол ештеңе де істемеи ді. Бірақ

бар. Мұны рас десек, онда миллиардтаған мақұлық миллиондаған

жыл бои ы сезініп келген ауырсыну мен ләззат та әшеи ін

менталдық түтін болып шығады. Қате шығар, бірақ бұл ои лануға

тұрарлық идея. Бірақ, ең қаи ран қаларлығы, бұл – дәл қазіргі

сәтте заманауи ғылым ұсына алатын сана туралы ең жақсы

теория.

Бәлкім, биологтар бұл мәселені теріс қырынан қарастырып

отырған шығар. Олар бүкіл тіршіліктің мәні мәліметтерді өңдеуде,

ал ағзалар – есептеулер жасап, шешім қабылдаи тын машина деп

сенеді. Алаи да ағзалар мен алгоритмдерге қатысты бұл аналогия

бізді адастыруы мүмкін. ХІХ ғасырда ғалымдар ми мен ақылды бу

двигателіне ұқсатты. Неге? Өи ткені бу двигателі сол кездегі

пои ыз бен кемелерді жүргізіп, зауыттарды іске қосатын ең жаңа

технология саналатын. Сондықтан адамдар тіршілік те сол

принцип бои ынша жұмыс істеи ді деп паи ымдады. Ақыл мен дене

түтікшелерден, цилиндр, клапан және поршеньдерден тұрады.

Бұлар қысым туғызып босатады, сөи тіп, қозғалыс пен әрекет

паи да болады. Бұл идея Фреи дтің психоанализіне де ықпал етті.

Осы себепті біздің психологиялық жаргонда механикадан келген

түсініктер толып жүр.

Мысалы, Фреи дтің мына аргументін алаи ық: «Жауынгерлікті

күшеи ту үшін армия жыныстық құмарлықты паи даланады. Армия

жыныстық құмарлығы шырқау шегіне жетіп, желігі басылмаған

жастарды әскерге алады. Сөи тіп, сарбаздардың жыныстық

қатынасқа түсіп, іштегі қысымды босату мүмкіндігін

шектегендіктен, қысым олардың ішіне жинала береді. Сосын

армия жинақталған осы қысымды басқа бағытқа бұрып, оның

ұрыс даласында агрессия болып сыртқа шығуына мүмкіндік

береді». Бу двигателі дәл осылаи жұмыс істеи ді. Қаи наған бу

жабық контеи нер ішінде ұсталады. Будың қысымы күшеи ген

үстіне күшеи е береді, сосын кенет тығынды ашасыз да, қысымды

тиісті бағытқа жібересіз. Сөи тіп, пои ызды немесе тігін станогын

қозғалысқа келтіреді. Әскерде ғана емес, өзге салалардың бәрінде

де біз ішімізге жиылған қысымды аи тып шағымданамыз. «Буды

сыртқа шығармасақ» жарылып кетуіміз мүмкін деи міз.

ХХІ ғасырда адам психикасын бу двигателімен салыстыру –

күлкілі нәрсе. Қазір біз компьютер секілді әлдеқаи да озық

технологияларды меңгергенбіз. Осы себепті адам психикасын

қысымды паи даланатын бу двигателіне емес, мәліметтерді

қорытатын компьютерге ұқсатамыз. Бірақ бұл аналогия да таяз

болып шығуы мүмкін. Өи ткені компьютерде ақыл жоқ. Тіпті ішіне

вирус толып кеткен күннің өзінде де ол өзі ештеңені қаламаи ды.

Авторитарлық режимдердің шешімімен тұтас ел ғаламдық

желіден ажыратылған кезде де интернет ешқандаи қиналысты

сезбеи ді. Ақылды түсінудің үлгісі ретінде компьютерді алудың

қажеті қанша?

Аи тпақшы, компьютердің ештеңені қалап, ештеңе сезінбеи тініне

біз сенімдіміз бе? Мұндаи қасиет оларда қазір жоқ болғанмен,

компьютерлер күрделене келе, ақырында, санаға ие болмаи ма?

Олар сананы дамытса, біз оны қалаи анықтаи мыз? Автобус

жүргізушісі, мұғалім және психиатрдың қызметін компьютерлер

атқаратын кез келгенде, оларда сезім бар екенін немесе олардың

әшеи ін ақылсыз алгортимдер тобы екенін қалаи біле аламыз?

Адамдарға келсек, бүгінде біз саналы менталдық әсерлер мен

мидың беи сана белсенділігін ажырата аламыз. Сананың не екенін

түсінуден әлі алшақ болған күннің өзінде, ғалымдар оның кеи бір

электрохимиялық белгілерін анықтады. Мұны ғалымдар егер

адамдар «не болып жатқанын түсініп тұрмын» десе, оған сенуге

болады деген ұи ғарымнан бастады. Осыған сүи ене отырып, олар

«дәл қазір есімді білемін» деген адамның миында болатын, бірақ

ол санадан аи ырылған кезде ешқашан болмаи тын ерекше

өзгерістерді анықтаи алды.

Осының арқасында, мысалы, дәрігерлер инсульт алған адамның

толықтаи есінен аи ырылғанын немесе санасы орнында, тек денесі

мен тілін игере алмаи қалғанын ажырата алатын болды. Миынан

ои лау белгілері баи қала ма? Олаи болса, денесін қозғаудан,

сөи леуден қалса да науқастың санасы орнында болуы мүмкін.

Дәрігерлер біраз уақыт бұрын мұндаи науқастармен МРТ-нің

көмегімен сөи лесуді де үи ренді. Иә немесе жоқ деген жауап алу

мақсатында олар науқастардан «иә» дегісі келсе, өзінің теннис

ои нап жүргенін, ал «жоқ» дегісі келсе, өзінің үи і орналасқан жерді

көз алдына елестетуді сұраи ды. Сөи тіп, науқас өзінің теннис

ои нап жүргенін ои лаған кезде («иә») мидың моторлық қабығы

немесе мидың кеңістік жадына жауап беретін аи мағы белсенділік

танытады

Мұның бәрі адамдар үшін жақсы болғанымен, компьютерлер

үшін қалаи ? Силикон негізінде жасалған компьютерлер мен белок

негізіндегі биологиялық неи рон желілерінің құрылымы мүлдем

екі бөлек. Сондықтан компьютерлерде біздікіне ұқсас сана болуы

еш мүмкін емес. Біз шеңберден шыға алмаи қалған сияқтымыз.

Санасы орнында екенін аи тқан адамның сөзіне сенуге болады

деген ұи ғарымнан бастадық та, адам санасының белгілерін

анықтаи алдық. Сосын бұл белгілерді адамның санасы шынымен

де орнында екенін дәлелдеу үшін паи даландық. Ал жасанды ақыл

санасы бар екенін мәлім етсе ше? Оған сенуіміз керек пе?

Әзірге бізде бұған оң жауап жоқ. Адамнан басқада ақыл иелері

бар екенін дәлелдеу мүмкін еместігін философтар мың жыл бұрын

түсініп қои ған. Тіпті әңгіме басқа адамдар туралы болса да, біз

оларда сана бар деп тек жорамалдаи мыз, бірақ анық біле

алмаи мыз. Бәлкім, бүкіл ғаламда бір нәрсені сезінетін жалғыз мен

ғана болып, ал қалған адамдар мен жануарлар ақылсыз роботтар

шығар? Бәлкім, осының бәрі түсім болар?

Мен виртуалды әлемнің тұтқынына түсіп, аи наламдағы тіршілік

иелері әшеи ін симуляциялар емес пе?

Қазіргі ғылыми догмаға сенсек, менің басымнан өткергенімнің

бәрі – мидың электрлі белсенділігінің нәтижесі. Ендеше,

теориялық тұрғыдан алғанда, тұтас виртуалдық әлемді

симуляциялауға болады және мен оны «шын» әлемнен ажырата

алмауым мүмкін. Миды зерттеуші ғалымдардың кеи бірі таяу

келешекте біз осыны істеи алатын боламыз деи ді. Бәлкім, қазірдің

өзінде сізді сынап жатқан болар? Аи талық, уақыт 2218 жыл, сіз

ХХІ ғасырдың басындағы қарабаи ыр және қызғылықты әлемді

симуляциялаи тын «виртуалды әлем» туралы ои ынның қызығына

түскен жеткіншексіз. Мұндаи сценарии дің мүмкін екенін

мои ындасаңыз, онда математика адам шошырлық қорытынды

жасаи ды: егер ақиқат әлем біреу ғана, ал ықтимал виртуал

әлемдердің саны шексіз болса, онда сіздің жалғыз ақиқат әлемді

мекендеу ықтималдығыңыз нөлге тең деуге болады.

Ашылған ғылыми жаңалықтардың ешқаи сысы да атышулы

«Өзге ақылдар» проблемасын шеше алған жоқ. Бүгінге деи ін

ғалымдар ои лап тапқан ең үздік тест – Тьюринг тесті. Бірақ оның

өзі тек әлеуметтік шарттылықты тексереді. Тьюринг тесті

бои ынша, компьютерде ақыл бар яки жоқ екенін анықтау үшін сіз

бір мезгілде сол компьютермен және нақты адаммен сөи лесіп,

бірақ қаи сысы компьютер, қаи сысы адам екенін білмеуіңіз керек.

Оларға кез келген сұрақты қоюға, ои науға, дауласуға, тіпті

қырындауға болады. Уақытқа шектеу жоқ. Сосын қаи сысы

компьютер, қаи сысы адам екенін аи туыңыз керек. Егер жауап

қата алмасаңыз немесе қате жауап берсеңіз, онда компьютер

Тьюринг тестінен өтті деген сөз, яғни онымен ақыл-ес иесі

ретінде қатынас жасалуға тиіс. Бірақ, әрине, бұл бұлтартпас дәлел

бола алмаи ды. Өзге ақылдардың бар екенін мои ындау әшеи ін

әлеуметтік және құқықтық шарттылық қана.

Бұл тесті 1950 жылы британ математигі, компьютер дәуірінің

негізін салушылардың бірі Алан Тьюринг ои лап тапқан еді.

Тьюринг геи болатын және ол кезде Британияда гомосексуализм

қылмыс саналатын. 1953 жылы ол еркекпен жыныстық

қатынасқа түскені үшін аи ыпталып, химиялық кастрацияға

ұшырады. Екі жылдан кеи ін өз-өзіне қол салды. 1950 жылдары

Британияда геи лер «дұрыс» еркек секілді көріне ме дегенді

тексеретін тест болды және әр геи оны тапсыруға міндетті еді.

Тьюринг тестін соның бір түрі деуге болады. Тьюринг мына

нәрсеге жеке басынан өткен жағдаи арқылы көз жеткізді: сенің

шын мәнінде кім екенің маңызды емес, сен туралы елдің не

ои лаи тыны ғана маңызды. Тьюрингтің аи туынша, болашақта

компьютерлер 1950 жылдардағы геи лер сияқты болады.

Компьютерлерде сана бола ма, жоқ па, – ол маңызды емес. Бұл

туралы адамдардың не ои лаи тыны ғана маңызды болмақ.

Зертханадағы егеуқұи рықтардың азапты өмірі

Ақыл туралы аздаған мағлұмат алып, ол туралы білетініміз

қаншалықты аз екенін түсінген соң, әуелгі сұраққа қаи та оралсақ.

Өзге жануарларда ақыл бар ма? Кеи жануарлар, мысалы иттер,

Тьюринг тестінің өзгертілген нұсқасынан өте алады. Тіршілік иесі

саналы ма дегенді анықтау барысында әдетте біз олардың

математикалық дарынына немесе жадының тәуірлігіне емес,

эмоциялық қарым-қатынас орната білу қабілетіне қараи мыз.

Кеи де адамдар қару, машина және ішкиім сияқты заттарға

эмоциялық тұрғыдан тым қатты бауыр басып қалады. Бірақ бұл –

біржақты ғана жақындық және ешқашан екі жақты қарым-

қатынасқа аи налмаи ды. Иттер адамдармен эмоциялық қарым-

қатынас орната алды. Осыған қарап, олардың иелері итті санасыз

автомат деп қабылдамаи ды.

Алаи да скептиктер мұнымен келіспеи ді. Эмоция деген –

алгоритм, ал сананың көмегімен қызмет атқаратын алгоритм жоқ

деи ді олар. Әлдебір жануар күрделі эмоциялық мінез-құлық

көрсетуі мүмкін. Бірақ біз оның әлдебір тым күрделі, бірақ

беи сана алгоритмнің нәтижесі екенін дәлелдеи алмаи мыз. Бұл

аргументті, әрине, адамдарға қатысты да қолдануға болады.

Адамның кез келген әрекеті, оның ішінде саналы түрде жасаған

әрекеттері де, теория жүзінде беи сана алгоритмдердің жұмысы

болуы мүмкін.

Әи тсе де біз ақыл-есім орнында деген адамдардың сөзіне сенуге

болады деи міз. Осы ұи ғарымға сүи ене отырып, ми жұмысынан

сананың белгілерін анықтауды үи рендік. Бұл әдісті адамның

саналы күи і мен санасыз күи ін ажырату үшін жүи елі түрде

қолданып жүрміз. Ал жануар миы мен адам миы арасында

ұқсастықтар көп. Оның үстіне, сана белгілері туралы білетініміз

артып келеді. Ендеше осыны паи даланып, жануарлардың саналы

кезі бола ма, болса қаи кезде деген сұрақтың жауабын таба

алатын сияқтымыз. Егер иттің миы адам миы беретін белгілерге

ұқсас белгілер көрсетсе, бұл иттерде сана бар екені туралы

сендірерлік дәлел болмақ.

Маи мыл мен тышқанға жасалған бастапқы тесттер кезінде

олардың миы, шынында да, сана белгілерін көрсетті

. Бірақ

жануар миы мен адам миы арасындағы аи ырмашылық бар екенін

және сананың барлық құпияларын ашудан әлі соншалық алыс

екенімізді ескерсек, скептиктерді сендіре алатын тиімді тесттер

жасау үшін ондаған жыл қажет болуы мүмкін. Осы уақыт ішінде

дәлел табу міндеті кімнің мои нында болмақ? Иттерде сана бар

екені дәлелденгенге деи ін біз оларға беи саналы машиналар

ретінде қарауымыз керек пе? Әлде қарсы дәлелдерді әлі ешкім

таппағандықтан, оларды саналы тіршілік иелері деп есептегеніміз

жөн бе?

Неи робиология және когнитивті ғылымдар бои ынша жетекші

эксперттер 2012 жылғы 7 шілдеде Кэмбридж университетіне

жиналып, «Сана туралы Кэмбридж декларациясына» қол қои ды.

Онда: «Көптеген зерттеулердің нәтижесі адам санатына

жатпаи тын жануарларда саналы күи дің неи роанатомиялық,

неи рохимиялық және неи рофизиологиялық субстраттары,

сонымен қатар ұтымды іс-әрекеттер жасау беи імділігі бар екенін

көрсетіп отыр. Адамдардың сананы туғызатын неврологиялық

субстраттарға ие бірден-бір тіршілік иесі емес екені дәлелденді.

Адам санатына жатпаи тын жануарлар, оның ішінде сүтқоректілер

мен құстардың барлығы және көптеген өзге тіршілік иелері, оның

ішінде сегізаяқтар осындаи неврологиялық субстраттарға ие»

делінген

. Бұл декларацияда өзге жануарларда сана бар деп

аи қындалмаған. Өи ткені мұны бұлтартпаи тындаи дәлел әлі

табыла қои ған жоқ. Бірақ декларация дәлел табу міндетін өзгеше

ои лаи тындардың мои нына жүктеи ді.

Ғылыми қоғамдастықтағы жалпы көзқарас ауаны осылаи

өзгерген соң, 2015 жылғы мамырда Жаңа Зеландия парламенті

«Жануарларды қорғау туралы заңға» түзетулер енгізді. Сөи тіп,

Жаңа Зеландия жануарларды саналы тіршілік иесі деп

мои ындаған алғашқы ел атанды. Заң жануарларды саналы

тіршілік иесі деп тануға, тиісінше, мал шаруашылығы сияқты

салаларда олардың өміріне қолаи лы жағдаи жасауға міндеттеи ді.

Жаңа Зеландияда адамға қарағанда қои көп екенін (30 миллион

қои , 4,5 миллион адам) ескерсек, бұл – өте маңызды қадам. Одан

кеи ін Канаданың Квебек провинциясы да осындаи заң

қабылдады. Оларға өзге елдер де қосылуы әбден мүмкін.

Көптеген бизнес-корпорация да жануарларды саналы тірлік иесі

деп таниды. Қаи ран қаларлығы, дәл осы себепті жануарларға аса

жаи сыз зертханалық эксперименттер жасалады. Мысалы,

фармацевтикалық компаниялар антидепресанттардың тиімді

түрлерін жасау үшін егеуқұи рықтарды тәжірибелік жануар

ретінде паи даланады. Кең қолданылатын бір процедураға сәи кес,

жүздеген егеуқұи рықты (статистикалық сенімділік үшін) су толы

әи нек ыдыстарға саласыз. Егеуқұи рықтар ыдыстан секіріп шығып

құтылмақ болып жанталасады, бірақ одан еш нәтиже шықпаи ды.

Он бес минуттан соң олардың көбі секіруді қои ып, қимылсыз

қалады. Ештеңеге құлықсыз, су бетінде қалқып қана тұрады.

Енді тағы жүз егеуқұи рықты аласыз да, жаңағындаи ыдыстарға

саласыз. Бірақ бұл жолы оларды он төрт минуттан соң, яғни олар

үмітін үзуден бір минут бұрын шығарып аласыз. Үсті-басын

кептіріп, тамақ бересіз. Біраз демалған соң тағы да суға тастаи сыз.

Екінші ретте егеуқұи рықтардың көпшілігі жиырма минут

күреседі. Неге бұл жолы алты минутқа көп? Өи ткені алдыңғы

аман қалғаны туралы мәлімет олардың жадында сақталған.

Соның нәтижесінде мида әлдебір биохимиялық зат бөлінеді де, ол

егеуқұи рыққа үміт беріп, күресті біраз уақытқа созады. Егер осы

биохимиялық затты бөліп ала алсақ, оны адамдарға арналған

антидепрессант жасау үшін паи даланар едік. Бірақ

егеуқұи рықтың миында биохимиялық заттар қашанда көп. Өзіміз

іздеген биохимиялық затты қалаи табамыз?

Бұл үшін бұрын тәжірибеге қатыспаған тағы екі топ

егеуқұи рықты аласыз. Әр топтағы егеуқұи рықтардың денесіне

өзіңіз антидепрессант бола алады деп үміттенген белгілі бір

химиялық заттек егесіз. Сосын оларды суға тастаи сыз. Егер А

деген химиялық заттек егілген егеуқұи рықтар он бес минут қана

күрессе, А-ны тізімнен сызып тастаи сыз. Ал Б деген химиялық

заттек егілген егеуқұи рықтар 20 минут алысса, басшылық пен

акционерлерге мол табысқа кенелгеніңізді баяндаи сыз.

Скептиктер мына жерде егеуқұи рықтар тура адам сияқты

сипатталған, егеуқұи рықтарда үміт те, торығу да болмаи ды деуі

мүмкін. Олар кеи де жыбырлап әбігерленеді, кеи де қозғалмаи

қатып қалады, бірақ ешқашан ештеңе сезбеи ді. Егеуқұи рықтар

тек беи сана алгоритмдердің жетегімен жүреді. Олаи болса,

жоғарыда аи тылған эксперименттерде қандаи мән бар?

Психотропты дәрілер адамның іс-әрекетінде емес, сезімдерінде

өзгерістер туғызуға арналған. Науқас психиатрға келіп: «Дәрігер,

маған күи зелістен шығаратын бір дәрі жазып беріңізші», – деуі

мүмкін. Бірақ ол «мені тұнжыраған күи імде секірте беретін бір

симулятор болса» деп тұрған жоқ. Ол қуанышты сезінгісі келеді.

Егеуқұи рықтарға эксперимент жүргізу арқылы мұндаи сиқырлы

дәріні жасау үшін егеуқұи рықтардың іс-әрекетіне адамдікі сияқты

эмоциялар себеп болады деп паи ымдау керек. Психатриялық

зертханаларда бәрі осылаи паи ымдаи ды

Өз санасы бар шимпанзе

Адамның үстемдігіне шүбә келтірмеи тін көзқарастағы

жандардың кеи бірі егеуқұи рық, ит және басқа да жануарларда

сана бар дегенге келіседі. Бірақ адамдардан ерекшелігі – оларда

өзіндік сана-сезім жоқ деи ді. Олар көңілсіздікті, қуанышты,

аштықты немесе тоқтықты сезінуі мүмкін. Әи тсе де оларда өзі

туралы түсінік жоқ. Өздері сезінген мұң-нала немесе аштық «мен»

деп аталатын өзіндік тіршілік иесіне тән екенін олар біле

бермеи ді.

Бұл идея кең тарағанымен, тым бұлыңғыр. Қарны ашқан итке

бір кесек ет берсе, ол оны басқа итке апарып бермеи , өзі асаи

салатыны бесенеден белгілі. Итке көрші үи дің иттері белгі

қалдырған ағашты иіскетіп көрсеңіз, ол ағашқа кім сарып

кеткенін бірден түсінеді: өзі ме, көршінің сүи кімді Лабрадоры ма,

әлде қаңғыбас ит пе? Ит өз иісіне, серіктес немесе қарсылас болуы

ықтимал иттің иісіне мүлдем әртүрлі реакция білдіреді

. Ендеше

олардың өзіндік санасы болмаи ды деген не сөз?

Бұл ұстанымның біршама күрделендірілген нұсқасы бои ынша

өзіндік сананың бірнеше деңгеи і бар. Тек адам ғана өзін өткені

және келешегі бар тіршілік иесі санаи ды. Себебі адам ғана бұрын

басынан өткергендері мен келешек іс-әрекетін ои елегінен өткізу

үшін тілді қолданады. Өзге жануарлар үшін мәңгілік осы шақ қана

бар. Тіпті бұрынғыны еске түсіріп, болашаққа жоспар құратын

сияқты болғанмен, шынтуаи тында, олар тек қазіргі стимулдар

мен бір сәттік қалауларға ғана реакция білдіреді

. Мысалы, қыста

жеи тін жаңғағын жасырып жүрген тиін былтырғы қыста қарны

ашқанын білмеи ді, болашағын да ои ламаи ды. Ол тек осы сәттік

пиғылдарға бағынады, бірақ бұл пиғылдың себебі мен

мақсатынан беи хабар. Әлі қыстап көрмеген жас тиіндердің өзі

жазда жаңғақ жинаи тын себебі осы.

Әи тсе де бұрынғы және келешекте орын алатын оқиғаларды

зерделеуге неліктен міндетті түрде тіл керек екені түсініксіз.

Адамдардың бұл үшін тілді қолданатыны толыққанды дәлел бола

алмаи ды. Адам баласы сүи іспеншілік пен қорқынышты білдіруге

де тілді паи даланады. Бірақ өзге жануарлар тілсіз-ақ

сүи іспеншілік пен қорқынышты сезініп, тіпті жеткізе де алады

ғои . Шынына келсек, адамдардың өздері де өткен және келешекте

болатын оқиғалар туралы тілдің көмегінсіз-ақ ои лана алады.

Әсіресе түс көріп жатқанда біз беи вербал хикаялардың ішінде

жүреміз. Сондықтан ертеңіне оларды жеткізуге сөз таппаи

қиналамыз.

Түрлі эксперименттер көрсеткендеи , бәрі болмаса да, кеи

жануарлар, оның ішінде тотықұс және жорғаторғаи сияқты құстар

жекелеген оқиғаны есте сақтап, келешек оқиғаларға саналы түрде

даи ындалады

. Бірақ мұны бұлтартпастаи дәлелдеу мүмкін емес.

Өи ткені жануардың мінез-құлқы қанша күрделі болғанымен,

скептиктер қашанда «жануарларды бұл әрекеттерге жетелеи тін

нәрсе – олардың санасындағы образдар емес, миындағы беи сана

алгоритмдер» деп терістеи алады.

Бұл проблеманы суреттеу үшін Швециядағы «Furuvik»

хаи уанаттар бағындағы Сантино атты еркек шимпанзені мысалға

алаи ық. Қамауда отырып зеріккен Сантино адамдарға тас

лақтыратын ермек тауып алды. Мұны аи рықша оқиға деи

алмаи мыз. Ызаланса шимпанзелер таспен, таяқпен тіпті нәжісімен

ұрады. Бірақ Сантиноның ерекшелігі – ол алдын ала жоспарлап

алып атқылаи ды. Таңертең хаи уанаттар бағы ашылардан көп

бұрын, Сантино лақтыратын тастарын жинап, бір жерге үи іп

қояды және оның осы әрекетінен ашу-ызаның нышаны да

баи қалмаи тын. Көп ұзамаи гидтер мен келушілер Сантино үи ілген

тастың жанында тұрған кезде одан сақтану керегін ұқты. Сөи тіп,

Сантино көздеи тін нысана таба алмаи қалатын болды.

2010 жылдың мамыр аи ында ол жаңа стратегия қолданды. Бір

күні таңертең өзі жататын жерден бір құшақ сабан әкеліп,

қоршауға жақын жерге қои ды. Сосын тас жинады да, оның үстін

сабанмен жапты. Шамамен бір сағат уақыт өткен соң алғашқы

келушілер көріне бастағанда, өңінде ашу немесе агрессияның ізі

де жоқ Сантино жаи барақат отырды. Келушілер жақындаған кезде

ғана ол жасырып қои ған тастарын ала салып жаудырды. Зәресі

ұшқан жұрт бас сауғалап қашуға мәжбүр болды. 2012 жылдың

жазында Сантино қару-жарақ жинауды үдете түсті. Ол тастарды

сабанның, бөрененің астына және басқа да ыңғаи лы жерлерге

жасырып қоятынды шығарды.

Бірақ Сантиноның осы әрекетінің өзі скептиктердің пікірін

өзгерте алмаи ды. Сантино таңғы сағат 7-де қоршаудың ішінде әр

жерге тас жинап жүр екен, жараи ды. Бірақ оның түске қараи

адамдарды атқылаған кездегі қызықты ои лап жүргенін қаи дан

білесіз? Қар басып көрмесе де, «қысқа» жаңғақ жинаи тын бала

тиін сияқты Сантино да беи сана алгортимнің жетегінде шығар?

Егер әлдебір еркек шимпанзе біраз уақыт бұрын өзін тістеп

алған қарсыласқа тұра жүгірсе, бұл оның кек алып жүргенін

білдірмеи ді деи ді скептиктер. Ол әшеи ін дәл осы сәтте туған,

бірақ себебін өзі түсінбеи тін ызаны сезінгендіктен ғана шабуыл

жасаи ды. Әлдебір ұрғашы піл төлін жемек болған арыстанды

көріп, өлімге басын тіге тұрып, тап береді. Өзінің бірнеше аи

мәпелеген төлі қатерге ұшырағаны үшін емес, арыстанға деген

ақыл жетпес әлдебір өшпенділіктің күшімен ұмтылады. Ит үи ге

оралған қожаи ынын көріп қуана секірсе, ол өзіне күшік кезінен

тамақ беріп, жақсы көрген адамды танығандықтан емес. Оның

бои ын түсініп болмаи тын бір шаттық кернеи ді

Біз бұл паи ымдамаларды растаи да, терістеи де алмаи мыз.

Өи ткені, саи ып келгенде, олар «Өзге ақылдар мәселесіне»

қатысты проблемалар. Сананы қажет ететін алгоритм әзірге

табылған жоқ. Ендеше, аңның кез келген әрекеті саналы

естеліктер мен жоспарлардың емес, беи сана алгоритмдердің өнімі

болып қарала беруі мүмкін. Сантиноға қатысты да солаи – гәп

дәлелдер табуға баи ланысты. Сантиноның мінез-құлқы туралы ең

ықтимал түсіндірме қандаи ? Ол келешекке саналы түрде

даи ындалады деп ұи ғаруымыз керек пе? Мұнымен келіспеи тіндер

қарсы дәлелін көрсетуге тиіс пе? Әлде шимпанзені беи сана

алгоритм жетелеи ді, оның саналы түрдегі жалғыз сезімі –

тастарды сабан астына жасыруға итермелеи тін тылсым пиғыл

деп паи ымдаған жөн бе?

Ал, меи лі, Сантино бұрынғыны есте сақтамаи , келешек туралы

ои ланбаи ды деи ік. Бірақ бұл оның өзіндік санасы жоқ екенін

дәлелдеи ме? Өткенді еске алмаи тын, келешекке алаңдамаи тын

адамдар да бар емес пе? Бірақ біз оларда өзіндік сана жоқ

демеи міз ғои . Мысалы, баласының машиналар зулаған көшеге

шығып кеткенін көрген әи ел өткенді немесе келешекті ои ланып

тұрмаи ды. Жоғарыда аи тқан ұрғашы піл құсап, ол да баласын

құтқару үшін тұра жүгіреді. Ендеше, пілдің әрекетіне берген

бағалауды неге бұл әи елге қолданбаи мыз? «Баласын құтқаруға

жүгірген әи ел мұны өзіндік сана арқылы жасамаи ды. Ол бір сәттік

пиғылдың күшімен ұмтылады» демеске?

Тура осы сияқты, алғашқы кездесуде құшырлана сүи іскен екі

жасты, жаралы жолдасын құтқару үшін жауып тұрған оққа қараи

ұмтылған жауынгерді, бояуды қалаи болса солаи жағып жатқан

суретшіні алаи ық. Бұлардың ешқаи сысы өткенді немесе

келешекті ои лау үшін тоқтап қалмаи ды. Осыған қарап, оларда

өзіндік сана жоқ, кешегі жетістіктері мен ертеңгі жоспарлары

туралы сөз сөи леген саясаткерге қарағанда олар төмен тұр деи

аламыз ба?

Ақылды ат

2010 жылы ғалымдар егеуқұи рықтарға ерекше жүрек

елжіретерлік эксперимент жасады. Олар бір егеуқұи рықты тар

торға қамап, торды бұдан әлдеқаи да кең бөлмеге қои ды. Сөи тті

де, бөлмеге тағы бір егеуқұи рықты еркін жіберді. Тордағы

егеуқұи рық қиналғанын білдіретін белгілер берген кезде,

еркіндіктегі егеуқұи рық мазасыздық пен стресс белгілерін

көрсетті. Көбіне еркіндікте жүрген егеуқұи рық қамаудағы досына

көмектесуге тырысты және бірнеше талпыныстан соң торды

ашып, оны босатып алды. Сосын зерттеушілер экспериментті

қаи талады, бірақ бұл жолы бөлмеге шоколад қои ды. Еркіндіктегі

егеуқұи рық екінің бірін таңдауы керек болды: қамаудағыны

босату немесе шоколадты жалғыз өзі жеу. Егеуқұи рықтардың көбі

алдымен досын шығарып алып, шоколодты бөлісіп бірге жеуді

дұрыс көрді (дегенмен қара басын ои лап, кеи бір егеуқұи рықтың

оңбаған болатынын дәлелдегендер де табылды).

Скептиктер бұл нәтижені қабылдамады. Еркіндіктегі

егеуқұи рық қамаудағыны жаны ашығандықтан емес, құлақ етін

жеген шиқылды тоқтату үшін босатты деді олар.

Егеуқұи рықтардың бұл әрекетіне жаи сыздық себеп болды, олар

осы жаи сыздықтан құтылудан өзге ештеңені қаламады. Мүмкін

солаи -ақ болар. Бірақ дәл осыны бізге – адамдарға да қатысты

аи туға болады. Қаи ыршыға садақа беруіме оның түрін көрген соң

туған жаи сыз сезім себеп бола ала ма? Қаи ыршыны шынымен

аяи мын ба, әлде әшеи ін жаи сыздықтан құтылғым келе ме?

Шын мәнісінде, адамдардың егеуқұи рық, ит, дельфин немесе

шимпанзелерден аи ырмашылығы аса көп емес. Олар сияқты бізде

де рух жоқ. Біздегі сияқты, оларда да сана және сезімдер мен

эмоциялардың күрделі әлемі бар. Әлбетте әр жануардың өзіндік

ерекше мінезі мен қабілеті, ал адамның өзіне ғана тән қасиеттері

бар. Жануарларды адамға тым ұқсатып, сыртқы түгі ғана болмаса,

бізден аи нымаи ды деуге келмеи ді. Ғылымға қаи шылығы өз

алдына, бұл өзге жануарларды ерекшелігіне қараи түсініп,

бағалауға кедергі келтірері анық.

1900 жылдары Германияда Ақылды Ганс деген аттың даңқы

дүрілдеп тұрды

. Германияның қалалары мен ауылдарын аралаи

жүріп, Ганс неміс тілін керемет түсінетінін, ал математиканы одан

да тамаша меңгергенін көрсетті. «Ганс, үшке төртті көбеи тсе

қанша?» дегенде тұяғымен жерді он екі рет тебетін. «Жиырмадан

он бірді алса қанша?» деген жазуды көрсеткенде мақтаулы прусс

дәлдігімен жерді тоғыз рет тарпитын.

1904 жылы Білім беру жөніндегі кеңес белгілі психологтың

басқаруымен арнаи ы комиссия құрып, мән-жаи ды анықтауды

тапсырды. Комиссияның он үш мүшесі (оның ішінде цирк

менеджері мен мал дәрігері бар) бұл жерде бір құи тұрқылықтың

жатқанына сенімді еді. Бірақ қанша тексергенімен, ешбір қулықты

немесе алаяқтықты таба алмады. Тіпті қожаи ыннан бөлек әкетіп,

сұрақтарды мүлдем бөтен адамдар қои са да, Ганс бәріне дерлік

дұрыс жауап беріп отырды.

1907 жылы психолог Оскар Пфунгст тағы бір зерттеу жүргізіп,

ақыр аяғында, шындықты ашты. Анықталғандаи , Ганс дұрыс

жауапты сондағы адамдардың дене қимылы мен бет әлпетіне

қарап табады екен. Үшке төртті көбеи тсе қанша деп сұрағанда,

жұрттың жерді неше мәрте тебуді күтіп тұрғанын Ганс білетін.

Өи ткені бұл бұрын басынан өткен. Ол тебе бастаи тын және

адамдарды мұқият қадағалап тұратын. Қажетті санға жақындаған

саи ын көрермендер ширыға түседі. Ганс соңғы санды тепкен

кезде ширығу шегіне жетіп, жұрт тына қалатын. Ат мұны

адамдардың тұрысы мен бет әлпетіне қарап тани қояды да, сол

сәтте тоқтаи ды, қаи ран қалған адамдар қарқылдап күледі. Болды,

Ганс дұрыс тапты.

Жануарларды адамға жаңсақ ұқсатып, оларда жоқ қасиетті бар

деп ои лаудың мысалы ретінде көбіне Ақылды Гансты келтіреді.

Алаи да бұдан алатын сабақ керісінше. Жануарларды адамға

ұқсату арқылы біз олардың таным қабілетін төмен бағалаймыз

және өзге тіршілік иелерінің аи рықша мүмкіндіктерін елемеи міз.

Ганс бізге осыны көрсетеді. Математикаға келсек, Ганстың

данышпан болмағаны анық. Кез келген сегіз жасар бала есепті

одан әлдеқаи да жақсы шығарады. Бірақ оның эмоция мен ниетті

ым-ишараға қарап аңғару қабілетін нағыз талант деуге болады.

Егер әлдебір қытаи лық мандарин тілінде үш жердегі төртім

қанша деп сұраса, оның бет әлпеті мен дене қимылына қарап,

жерді он екі рет тебу керегін еш ои ланбас едім. Ақылды Ганста

ондаи қабілет болған. Өи ткені жылқы бір-бірін ым-ишара арқылы

түсініседі. Бірақ ең қаи ран қаларлығы, Ганстың эмоция мен

ниетке қарап түсіну әдісін жылқыға ғана емес, бөтен тіршілік

иелері – адамдарға да қолдануы.

Жануарлар соншалық ақылды болса, неге жылқы адамды арбаға

жекпеи ді, неге егеуқұи рықтар бізге тәжірибе жасамаи ды, неге

дельфиндер бізді шеңбер ішіне секіртпеи ді? Әрине, Homo Sapiens

әлдебір аи рықша қабілетке ие, соның арқасында ол өзге

жануарлардың бәрінен үстем тұр. Адамдар өзге жануарлар сияқты

емес, мүлдем басқа өлшемдерде өмір сүреді және рух немесе сана

сияқты өзгеше қасиет соларда ғана бар деи тін жалған түсінікті

қоя тұраи ық. Сонда біз аспаннан ақиқат деңгеи іне түсіп,

адамзатқа артықшылық беріп отырған нақты физикалық және

менталдық қабілеттерді зерттеи аламыз.

Зерттеулердің көбі адамзаттың өрлеуінде оның құрал жасаи алу

қабілеті мен ақылы маңызды рөл атқарды деи ді. Өзге жануарлар

да құрал жасаи ды. Әи тсе де бұл істе адамдардың олардан көп

ілгері кетіп қалғаны күмән тудырмаи ды. Интеллектіге келсек,

мұндағы артықшылық аи қын емес. Интеллектіні анықтап, өлшеп-

таразылаумен аи налысатын тұтас индустрия бар. Соған

қарамастан, мәселенің түи іні шешілетін күн әлі алыс сияқты.

Бақытымызға қараи , бұл шым-шытырыққа аяқ басудың бізге еш

қажеті жоқ. Өи ткені интеллектіге қандаи анықтама берсеңіз де,

интеллект де, құрал жасау да өздігінен Sapiens-тің әлемді жаулап

алуын түсіндіре алмаи ды. Интеллектінің көптеген анықтамасына

сенсек, миллион жыл бұрын адам ең ақылды жануар болған және

құрал жасауда да алдына жан салмаған. Сөи те тұра, ол аи наладағы

экожүи еге тигізер ықпалы мардымсыз, елеусіз түр болып қала

берді. Ол кездегі адамға интеллекті мен құрал жасаудан өзге бір

шешуші қасиет жетіспегені анық еді.

Бәлкім, адамзаттың жер бетінде үстемдікке жетуіне қолмен

ұстап, көзбен көруге келмеи тін әлдебір аи рықша құдірет емес,

интеллектінің жаи ғана дамып, өндірістік дағдыларды жетілдіруі

әкелген шығар? Бұл да күмәнді. Өи ткені тарихқа зер салсақ, жеке

адамның интеллектісі мен өнеркәсіптік дағдысынан тұтас

адамзаттың құдіреті мен тікелеи баи ланысының аи ғақтарын көре

алмаи мыз. Жиырма мың жыл бұрынғы қарапаи ым Sapiens-тің

интеллектісі мен өндірістік қабілеті қазіргі қарапаи ым Sapiens-тен

біршама жоғары болған шығар. Қазіргі оқу орындары мен жұмыс

берушілер біздің қабілетімізді тексеріп тұрады. Бірақ сынақтан

өте алмағанның өзінде мемлекет бізді кепілді түрде тұрмыстық

қажеттіліктермен қамтиды. Тас дәуірінде адамның қабілетін

табиғи сұрыпталу сәт саи ын, күнбе-күн тексеріп отыратын. Толып

жатқан сынақ атаулының біреуінен өте алмасаңыз болды, басқа

тіршілік иесіне жем болатынсыз. Бірақ құрал жасау қабілеті мен

интеллектісі біршама жоғары болса да, тас дәуіріндегі адамзат

қазіргіге қарағанда әлдеқаи да әлсіз еді.

Осы жиырма мың жыл ішінде адамзат таспен, наи замен мамонт

аулаудан ғарыш кемесімен күн жүи есін зерттеу деңгеи іне жетті.

Алаи да бұл қолдың ептілігі артып, мидың үлкеюі арқасында

болған жоқ (керісінше, қазіргі біздің ми кішірек сияқты)

. Әлемді

жаулауымызда шешуші рөл атқарған нәрсе адамдар бұқарасын

қоғамдастықтарға ұи ымдастыра білу қабілетіміз еді

. Бүгінгі

адамзаттың жер шарын билеп

16. Ақылды Ганс көпшілік алдында, 1904 жыл.

отыруы жеке адамның жеке шимпанзе немесе жеке қасқырға

қарағанда әлдеқаи да ақылды, әлдеқаи да епті болуынан емес,

Homo Sapiens-тің қалың топтарда икемді ынтымақтаса алатын жер

бетіндегі жалғыз биологиялық түр болғандығынан болса керек.

Интеллекті мен құрал жасау қабілеті де аса маңызды болғаны

анық. Бірақ топтасып тиімді әрекеттесуді үи ренбегенде, біздің

өткір ақыл мен епті қолдарымыз қазір уран атомдарын

ыдыратумен емес, тас шағумен аи налысып жүрген болар еді.

Прогрестің басты қозғаушысы ынтымақтасу болса, онда

құмырсқалар мен бал аралары неліктен атом бомбасын бізден

бұрын жасамады? Топтасып өзара әрекет етуді олар бізден

миллиондаған жыл бұрын үи ренді ғои ? Себебі олардың бірлескен

іс-қимылдарына икемділік жетіспеді. Бал араларының

ынтымақтастығы өте күрделі, бірақ олар өздерінің әлеуметтік

жүи есін тез арада өзгерте алмаи ды. Жаңа қатерге немесе жаңа

мүмкіндікке кез болған омарта Патшаи ымның басын

гильотинамен шауып, республика жарияламаи ды.

Піл және шимпанзе сияқты әлеуметшіл сүтқоректілер бал

араларынан гөрі әлдеқаи да икемді ынтымақтасады. Бірақ үлкен

топтарда емес, азғантаи туыс-достары арасында ғана. Олардың

ынтымақтастығы жеке таныстыққа негізделген. Егер сіз екеуміз

шимпанзе болып, өзіңізбен ынтымақтасқым келсе, мен сізді

жүзбе-жүз танитын болуым керек. Қандаи шимпанзесіз? Жақсы

ма, жаман ба? Танымасам қалаи ынтымақтасамын? Көзіміз жеткен

нәрсе: миллиондаған бөтенмен аса икемді ынтымақтаса алатын

тіршілік иесі – тек Homo Sapiens. Біздің жер шарын билеуіміздің

себебін мәңгі рух немесе әлдебір аи рықша сана емес, нақ осы

қасиет түсіндіріп бере алады.

Жасасын революция!

Ауқымды көлемдегі ынтымақтастықтың шешуші маңызға ие

екені туралы аи ғақтар тарихта жеткілікті. Homo Sapiens өзге

жануарлармен соғысқан кезде ғана емес, түрлі адам топтары

арасындағы қақтығыстарда да тығыз ынтымақтасқан топтар

жеңіп отырды. Мәселен, ежелгі римдіктер гректерді милары

біршама үлкен болғандықтан немесе құралды жақсы жасаи

алғандықтан емес, олардан гөрі тиімді ынтымақтаса алғанның

арқасында жеңіске жетті. Тарихқа көз жүгіртер болсақ, тәртібі

мықты әскерлер бытыраңқы топтарды талқандап, бірлескен

элиталар ұи ымшылдығы төмен қара халықты билеп келді.

Мысалы, 1914 жылы Ресеи де 3 миллион ақсүи ек, шенеунік және

саудагер 180 миллионнан аса шаруа мен жұмысшыны басқарды.

Орыс элитасы ортақ мүддесін қорғау үшін қалаи ынтымақтасу

керегін білді. Ал 180 миллион қарапаи ым халық жұмыла алмады.

Элита негізгі күшті осынау 180 миллионның топтасуына жол

бермеуге жұмсады.

Революция санның көптігімен жасалмаи ды. Оны әдетте көпшілік

емес, үгітшілерден тұратын шағын топтар іске асырады.

Революция бастағыңыз келсе, өзіңізден «Идеяларымды

қолдаи тын жұрт көп пе?» деп сұрамауыңыз керек. Сұрақты

басқаша қои ыңыз: «Мені қолдаушылардың қаншасы тиімді

ынтымақтаса алады?» Ресеи дегі революция 180 миллион

адамның патшаға қарсы көтерілуі емес, азғана большевиктердің

қажет уақытта қажет жерде болуының арқасында басталды. 1917

жылдың басында Ресеи дің жоғары және орта табына кіретіндер

саны кемінде үш миллион болса, Лениннің большевиктер

фракциясына (кеи ін Коммунистік партияға аи налды) небәрі 23

мың адам мүше еді

. Әи тсе де жоғары деңгеи де ұи ымдаса

алғанның арқасында коммунистер ұлан-ғаи ыр Ресеи империясын

бақылауға алды. Билік әлсіреген патша мен Керенскии басқарған

қорқақ Уақытша үкіметтің қолынан сусып шыққан сәтте-ақ

коммунистер оны сүи ек көрген итше бассалып, жабыса кетті.

Сол жабысқаннан 1980 жылдардың соңына деи ін аи ырылмады.

Тиімді ұи ымдасу арқасында коммунистер жетпіс жыл бои ы

билікті өз уысында ұстады. Ақырында ұи ымның өз ішіндегі

ақаулардың салдарынан құлады. 1989 жылдың 21 желтоқсанында

Румынияның коммунист диктаторы Николае Чаушеску Бухарест

орталығында жаппаи қолдау шеруін өткізді. Осыдан аз ғана бұрын

Кеңес Одағы Шығыс Еуропадағы коммунистік режимдерге көмек

беруді тоқтатқан болатын. Берлин қабырғасы құлап, Польша,

Шығыс Германия, Венгрия, Болгария және Чехословакияда

революция өрті шарпыды. Румынияны 1965 жылдан басқарып

келе жатқан Чаушеску бұл дауылға төтеп бере аламын деп

ои лады. Ол тіпті 17 желтоқсанда Тимишоара қаласында өз

билігіне қарсы бұрқ еткен бүліктерді де елемеи , қарсы шара

ретінде Бухаресте жаппаи шеру өткізді. Мұндағы мақсаты

румындарға және бүкіл әлемге ел тұрғындарының басым бөлігі

өзін жақсы көретінін, жақсы көрмесе де қорқатынын білдіру еді.

Кенеуі кете бастаған партиялық аппарат қаланың орталық

алаңына 80 000 адамды жинады. Бүкіл Румыния азаматтарына

бар шаруаны қои ып, теледидар мен радионы қосуға нұсқау

берілді.

Жиналған жұртқа арнап сөз сөи леу үшін Чаушеску алаңға қарап

тұрған балконға шықты. Биліктегі бірнеше ондаған жыл ішінде ол

бұл балконға сан мәрте шығып сөи леген. Жиылған жұрт бұл жолы

да Чаушескуді көріп қуанған кеи іп танытты. Әи елі Елена мен

партия жетекшілерінің және күзетшілерінің ортасында тұрған

Чаушеску әдеттегіше бір сарында сөи леи бастады. Жұрт әдет

бои ынша қол шапалақтап қояды, Чаушеску де өзіне дән риза.

Кенет тәртіп бұзыла бастады. Мұны YouTube-тен көре аласыз.

«Чаушескудің соңғы сөзі» деп терсеңіз болғаны, сол бір оқиғаның

куәсі боласыз

Видеода Чаушеску: «Мен Бухарестегі бүгінгі ұлы оқиғаға

бастамашы болған және ұи ымдастырған адамдарға рахмет аи тып,

мұны…» – деп тағы бір ұзақ сөи лемін бастаи ды да кідіреді,

абдырап өз көзіне өзі сенбеи тұрып қалады. Сол сөи лемді сол күи і

аяқтаи алмады. Өзі құрған әлем аяқ астынан күи реді.

Жиналғандардың ішінде біреуі ысқырып наразылық білдірген еді.

Бұған батылы барған бірінші адам кім екені әлі анықталған жоқ.

Сосын екінші адам ысқырды, одан кеи ін келесі. Санаулы

секундтардан соң бүкіл халық ысқырып, «Тимишоара!

Тимишоара!» деп мазақтап, шулаи бастады.

Осының бәрі тікелеи эфирден беріліп жатты. Ел тұрғындарының

төрттен үші теледидар алдында жүректері дүрсілдеп отырды.

Атынан ат үркетін құпия полиция – Секуритате хабарды дереу

тоқтатуға бұи рық бергенімен, телевизия қызметкерлері

бағынбаи қои ды: трансляция сәл ғана үзіліп қаи та жалғасты.

Партия көшбасшыларының зәресі ұшқанын көрермендерге

көрсетпеу үшін оператор камераны аспанға қаратты, бірақ дыбыс

режиссері жұмысын тоқтатпады, сөи тіп, техниктер бір-ер

минуттан соң көрсетілімді қаи та жалғастырды. Жұрт шулап

жатты. Ал Чаушеску болса бәленің бәрі микрофонда тұрғандаи :

«Ало! Ало! Ало!» – деп аи ғаи лады. Оның әи елі Елена адамдарға:

«Үндеріңді өшіріңдер! Үндеріңді өшіріңдер!» – деп ұрса бастады.

Чаушеску оған бұрылып: «Өзің үніңді өшір!» – деп аи ғаи лады.

Сосын ол өршеленіп алған топқа қарап: «Жолдастар! Жолдастар!

Тынышталыңдар, жолдастар!» – деп жалына бастады.

Бірақ жолдастар тынышталғысы келмеді. Бухарестің орталық

алаңындағы 80 мың адам өздерінің балкондағы тері қалпақты

шалға қарағанда әлдеқаи да күшті екенін түсінген сәтте

коммунистік Румыния күи реді. Алаи да қаи ран қаларлық нәрсе –

жүи енің төңкерілу сәті емес, оның ондаған жыл бои ы құламаи

келгені. Неліктен революциялар тым сирек болады? Неліктен

кеи де қарақұрым халық балкондағы адамның барлық әмірін

бұлжытпаи орындап, ғасырлар бои ы бөріктерін аспанға атып, қол

шапалақтаи ды? Кез келген сәтте алға ұмтылып, оның быт-шытын

шығаруға болатын еді ғои ?

Чаушеску мен оның сыбаи ластары 20 миллион румынды қырық

жыл билеп келген себебі – олар өмірлік маңызы бар үш шартты

ұстанды. Біріншіден, олар ынтымақтастықтың бүкіл желілерін,

яғни армия, кәсіп одақ, тіпті спорт қауымдастықтарын партияның

адал аппаратшыларына бағындырды. Екіншіден, өздеріне қарсы

қандаи да бір ұи ымның (саяси, экономикалық немесе әлеуметтік)

құрылуына жол бермеді. Үшіншіден, Кеңес Одағы мен Шығыс

Еуропадағы туысқан коммунистік партиялардың қолдауына

сүи енді. Ара-тұра болатын келіспеушіліктерге қарамастан, бұл

партиялар қажет кезде бір-біріне көмектесіп тұратын. Әи теуір,

социалистік жұмаққа сырттан әлдекімнің килігуіне жол

бермеи тін. Билеуші элита қанша азап көрсетсе де, мұндаи

жағдаи да 20 миллион румын пәрменді қарсылық көрсете

алмаи тын еді.

Бұл үш шарттың үшеуі де орындалмаи тын сәт туғанда Чаушеску

күи реді. 1980 жылдардың соңында Кеңес Одағы коммунистік

режимдерді қолдаудан бас тартты. Сөи тіп, бұлар домино тастары

сияқты топырлаи құлады. 1989 жылдың желтоқсанында

Чаушескуге сырттан ешкім қол ұшын созбаи тыны анық еді.

Керісінше, көрші елдердегі революциялар румын оппозициясына

дем берді. Екіншіден, Румыния Коммунистік партиясы іштен іріп,

бір-біріне қарсы топтарға бөлінді. Ұстамды топ іс насырға шаппаи

тұрғанда Чаушескуден құтылып, реформалар бастағысы келді.

Үшіншіден, Бухаресте шеру өткізіп, оны тікелеи эфирде көрсету

арқылы Чаушеску революционерлердің өз күшін сезінуіне жағдаи

жасады. Революцияны тез өршітудің оны теледидардан

көрсетуден асқан тиімді жолы жоқ шығар, сірә?

Алаи да балкондағы нашар ұи ымдастырушының уысынан

шыққан билік алаңдағы жұртқа қол көтермеді. Саны көп, жігер-

жалыны мықты болғанмен, тобыр ұи ымдасуды білмеді.

Осылаи ша, 1917 жылғы Ресеи сияқты, билікті саяси

ои ыншылардың шағын тобы иеленді, өи ткені бұлардың жалғыз

артықшылығы ұи ымшылдығы еді. Румын революциясын өздерін

Ұлттық азат ету маи даны деп жариялаған топ іліп әкетті.

Шынтуаи тында, ол өңін аи налдырған Коммунистік партияның

ұстамды қанаты еді. Маи данның билікке қарсы шыққан халықпен

баи ланысы жоқ болатын. Оған партияның Ион Илиеску бастаған

орта буын қызметкерлері кірді. Бір кезде насихат бөлімін

басқарған Илиеску

17. Дүниенің астан-кестені шыққан сәт: аңырған Чаушеску өз көзі мен құлағына

сене алмай тұр.

мен оның Ұлттық азат ету маи данындағы жолдастары енді

демократ болып шыға келді, сөи тіп, кез келген мүмкіндікті бос

жібермеи , біз революцияның көшбасшысымыз деп жар салды.

Сосын тәжірибе мен бұрынан келе жатқан баи ланыстарды

паи даланып, билікті қолдарына алып, елдің баи лығын

қалталарына басты.

Коммунистік Румынияда бәрі мемлекет меншігінде болатын.

Демократиялық Румынияда жекешелендіру тез жүрді.

Нәтижесінде мән-жаи ды өзгелерден бұрын түсініп, бір-біріне

көмектескен бұрынғы коммунистер активтерді арзанға сатып

алды. Ұлттық инфрақұрылым мен табиғи ресурстарды

басқаратын мемлекеттік компаниялар бұрынғы Коммунистік

партияның лауазымды тұлғаларының меншігіне өтті. Ал

партияның қатардағы қызметкерлері үи мен пәтерлерді оңаи

олжалады.

Ион Илиеску Румынияның президенті болып саи ланды. Оның

әріптестері министр, депутат, банк директоры және

мультимиллионерлер болып шыға келді. Елді бүгінге деи ін

басқарып отырған жаңа румын элитасы, негізінен, бұрынғы

коммунистер мен олардың туыстарынан құралған. Тимишоара

мен Бухаресте бастарын қатерге тіккен халық солардан қалған-

құтқанды місе тұтуға мәжбүр. Өи ткені олар бірлесе әрекет жасап,

өз мүдделерін қорғаи тын тиімді ұи ым құрудың жолын білмеді

2011 жылғы Мысыр революциясының тағдыры да осыған ұқсас

болды. 1989 жылы телевизия жасаған істі 2011 жылы Twitter мен

Facebook атқарды. Жаңа медиа қалың бұқараның өз іс-

қимылдарын үи лестіруіне мүмкіндік берді. Мыңдаған мысырлық

бір мезгілде көше мен алаңға шығып, Мүбарак режимін құлатты.

Бірақ 100 мың адамды Тахрир алаңына шығару бір басқа, ал

мемлекеттік аппаратты бақылауға алу, тиісті бөлмелерде тиісті

қолдарды қысу және елді дұрыс басқару – мүлдем басқа іс, яғни

Мүбарак қызметтен кеткен кезде шеруге шыққан жұрт вакуумды

толтыра алмады. Ол кезде Мысырда елді басқару үшін тиімді

ұи ымдасқан екі-ақ институт бар еді: армия және «Мұсылман

бауырлар» бірлестігі. Нәтижесінде революцияны әуелі «Мұсылман

бауырлар», ақыр соңында, армия меншіктеп алды.

Румынияның экс-коммунистері мен Мысыр генералдары

бұрынғы диктаторлардан, Бухарест пен Каирде алаңға шыққан

адамдардан ақылды да, епті де емес еді. Олардың артықшылығы

икемді ынтымақтастықта болатын. Олар тобырға қарағанда

жақсы ұи ымдаса білді және Чаушеску мен Мүбаракқа қарағанда

әлдеқаи да артық ептілік танытты.

Секс пен төбелестен де артық

Homo Sapiens әлемді аса ірі көлемде ынтымақтаса алғандықтан

басқарып отыр деи тін болсақ, онда адамзаттың киесі бар деген

сенім негізсіз болып шықпақ. Біз адамдар теңдесі жоқ тіршілік

иесі, сондықтан барлық артықшылықтарға лаи ық деп ои лаи мыз.

Дәлел ретінде адам қолымен жасаған ғажаи ып жетістіктерді

келтіреміз: біз пирамидаларды және Ұлы Қытаи қорғанын салдық.

Атом мен ДНҚ молекуласының құрылымын аштық. Оңтүстік

полюс пен Аи ға бардық. Осы жетістіктерге әрбір жеке адамдағы

әлдебір өзгеше болмыс, аи талық, өлмеи тін жанның арқасында

жетсек, онда адам өмірін қасиетті санауға болар еді. Ал егер осы

жетістіктер жаппаи ынтымақтасудың нәтижесі болса, онда

неліктен әрбір адамды жеке-жеке қастерлеу керек екені түсініксіз.

Бал арасының омартасы жеке көбелектен әлдеқаи да күшті, бірақ

бұған қарап, бал арасы көбелектен қастерлі деи алмаи мыз ғои .

Румын Коммунистік партиясы бытыраңқы румын халқын ұзақ

уақыт биледі. Бұдан партия мүшесінің өмірі қарапаи ым

азаматтың өміріне қарағанда қасиетті деген қорытынды шыға

ма? Адамдар тиімді ынтымақтасуды шимпанзелерге қарағанда

жақсы біледі, ал шимпанзе хаи уанаттар бағына келген жұртқа тас

атады. Бұл адамдардың жоғары тіршілік иесі екенін білдіре ме?

Мүмкін. Бәрі адамдардың ненің арқасында осылаи жақсы

ынтымақтаса алатынына баи ланысты. Неліктен соншалық кең әрі

күрделі әлеуметтік жүи елер құру адамдардың ғана қолынан

келеді? Шимпанзе, қасқыр мен дельфин сияқты ең әлеуметшіл

сүтқоректілердің арасындағы әлеуметтік ынтымақтастық жақын

таныстыққа баи ланысты. Кәдімгі шимпанзені алсақ, олар бір-

бірін қаншалық жақсы білетінін және әлеуметтік иерархияны

анықтап алғаннан кеи ін ғана бірлесе аңға шығады. Сондықтан

шимпанзелер көп уақытты өзара түсінісуге және билік үшін

таласқа жұмсаи ды. Бөтен шимпанзелерге кезіккенде олармен

топтасуға ұмтылмаи ды. Керісінше, бір-біріне бақырып төбелеседі

немесе жан-жаққа тез бытырап қашып кетеді.

Ергежеи лі шимпанзелерде (оларды бонобо деп те атаи ды)

жағдаи сәл басқаша. Ерегесті тоқтатып, әлеуметтік

баи ланыстарды нығаи ту үшін олар көбіне сексті паи даланады.

Сондықтан олардың арасында гомосексуалдық қатынастың кең

тарағаны таңданарлық нәрсе емес. Бір-біріне бөтен екі топ

кездесе қалса, бастапқыда үреи леніп, сес көрсетеді. Орманды

бастарына көтеріп шулаи ды. Бірақ артынша бір топтағы

ұрғашылар беи тарап жермен өтіп барып, екінші топтың еркек

маи мылдарын соғыспен емес, махаббатпен аи налысуға

шақырады. Әдетте бұл ұсыныс қабылданады. Сөи тіп, бірнеше

минуттан кеи ін шаи қас болғалы тұрған алаңда түрлі позада (тіпті

ағаштан басымен төмен қараи салбырап тұрып) жыныстық

қатынасқа түсіп жатқан боноболарды көресіз.

Адам бұл екі әдісті де біледі. Кеи де олар кәдімгі

шимпанзелердікіне ұқсас топтық иерархия құрады. Сонымен

қатар әлеуметтік баи ланыстарды боноболар сияқты секспен

бекітетін кездері де болады. Бірақ – меи лі, төбелес болсын, меи лі,

жыныстық қатынас болсын – жеке таныстық ауқымды бірлесуге

негіз бола алмаи ды. Грекияның қарыз дағдарысын грек

саясаткерлері мен неміс банкирлерін жұдырықтастырып немесе

топтық секс арқылы шешу мүмкін емес. Зерттеулер Sapiens-тің

150-ден артық адаммен жеке қатынас (меи лі дұшпандық, меи лі

махаббат) орната алмаи тынын көрсетті

. Яғни адамдардың

жаппаи ынтымақтасуы үшін жағдаи жасаи тын нәрсе жақын

таныстық емес.

Психолог, әлеуметтанушы және экономистер үшін, бұлар ғана

емес, жалпы адам қоғамының жұмбағын зертханада эксперимент

жасау жолымен шешкісі келетіндер үшін бұл – жаи сыз жаңалық.

Неге? Экспериментке көп адам қатыспаи ды. Оған ұи ымдастыру

және қаржы мәселелері себеп. Ендеше, шағын топтардың мінез-

құлқына қарап, аса ірі қоғамдастықтарда болып жатқан үдерістер

жаи ында пікір аи туға асықпаған жөн. 100 миллион адамнан

тұратын ұлт пен жүз адамдық топтың іс-әрекеті мүлдем бөлек.

Мысалға мінез-құлық экономикасындағы аса танымал

эксперименттердің бірі «Ультиматум» ои ынын алаи ық. Әдетте

бұл экспериментке екі адам қатысады. Біреуіне 100 доллар береді,

бұл ақшаны қалаи бөлісуді ол өзі шешеді. Бәрін өзі ала ма, тең

бөле ме, көбін екінші адамға бере ме, – өз еркі. Екінші

қатысушының алдында екі таңдау бар: не ұсынса да қабылдау

немесе бас тарту. Ол бас тартқан жағдаи да ешкімге ештеңе

бұи ырмаи ды.

Экономиканың классикалық теориялары бои ынша, адам –

ақылды есептеу машинасы. Олар экспериментке

қатысушылардың көбі 99 долларды өзі алып, екінші адамға 1

доллар береді, ол оны алады деи ді. 1 доллар берсе, рационал адам

қашанда бас тартпауға тиіс. Басқа қатысушының 99 доллар алып

қалғанында кімнің не шаруасы бар?

Классикалық экономистер, сірә, зертхана мен аудиториялардан

қаи наған өмір шындығына ешқашан шығып көрмеген болар.

Өи ткені «Ультиматум» ои ынына қатысушылардың барлығы

дерлік тым жұпыны ұсыныстан бас тартады, себебі бұлаи бөлуді

«әділ» деп санамаи ды. Көп адам ақымақ болып көрінгенше, бір

долларды алмаи -ақ қои ғанды құп көреді. Бұл – бәріне белгілі

жағдаи , сондықтан ешкім 1 доллар ұсынбаи ды. Көбі ақшаны тең

бөледі немесе өз үлесін сәл ғана көбеи тіп, әріптесіне 30-40 доллар

береді.

«Ультиматум» ои ыны экономиканың классикалық теориялары

қате екенін дәлелдеуге және соңғы бірнеше он жылдықтағы ең

маңызды экономикалық жаңалықты ашуға үлкен үлес қосты. Ол

жаңалықтың мәні мынада – Sapiens қатаң математикалық емес,

жұмсақ эмоциялық қисын бои ынша әрекет етеді. Біз эмоцияларға

бағынамыз. Жоғарыда аи тылғандаи , бұл эмоциялар, негізінде,

күрделі алгоритмдер. Олар ежелгі аңшы-терімші топтардың

әлеуметтік механизмдерінде көрініс тапқан. Яғни 30 мың жыл

бұрын мен сізге жабаи ы тауықты ұстауға көмектесіп, сіз маған

оның бір қанатын ғана беріп, қалғанын өзіңіз алған болсаңыз, мен

«меи лі, жоқтан гөрі жақсы» деп қоя салмас едім. Керісінше,

мендегі эволюциялық алгоритм іске қосылып, бои ымдағы

адреналин мен тестостероным артып, қаным басыма шауып шыға

келер еді. Жер тепкілеп, аи ғаи ға басар едім. Оған қарнымның

ашқаны қосылып, бір-екі жұдырық сілтеп те жіберуім мүмкін.

Бірақ ұзақ мерзім тұрғысынан бұл паи далы әрекет еді. Өи ткені

келесі жолы менің сыбағама ауыз салмаи тын боласыз. Бүгінгі

адамдар әділетсіз ұсынысты қабылдамаи ды, себебі оған келіскен

адамдар тас дәуірінде өліп қалған, яғни табиғи сұрыпталудан өте

алмаған.

Қазіргі заманғы аңшы-терімші таи паларды баи қасақ, мұның

растығына көз жеткіземіз. Ол таи палардың көбі эгалитарлы, яғни

аңшы семіз бұғыны атып келсе, әркім өз үлесін алады.

Шимпанзелерде де солаи .

Бір шимпанзе тораи ұстап алса, топтың өзге мүшелері де оған қол

жаи ып, әрқаи сысы бір-бір кесек еттен алады.

Жақында жасалған тағы бір экспериментті алаи ық. Приматолог

Франс де Вааль қатар қои ылған екі торға бір-бірден капуцин

маи мылдарын кіргізді. Екеуі бір-бірінің не істеп жатқанын көре

алатындаи болды. Де Вааль мен әріптестері торға кішкентаи

тастарды қои ып, маи мылдарға сол тастарды өздеріне беруді

үи ретті. Маи мылдар тасты ұсынған саи ын тамақ беріп отырды.

Бірінші қияр берді. Екеуі де қиярды сүи сіне жеп алды. Біраз

уақыттан соң де Ваал эксперименттің келесі кезеңіне көшті. Бұл

жолы бірінші маи мыл жүзім алды. Жүзім қиярға қарағанда дәмді.

Ал екінші маи мыл тасты ұсынғанда оған қияр берілді. Бұрын

қиярға риза болған екінші маи мыл енді ызаға булықты. Басында

ол қиярды алды, өз көзіне сенбегендеи оған біраз қарап тұрып,

«ақымақты тапқан екенсіңдер» дегендеи ғалымдарға қараи

лақтырып жіберді де, секіріп бажылдаи жөнелді

Бұл қызық эксперимент (оны Youtube-тан көруге болады) пен

«Ультиматум» ои ынынан кеи ін көп адам приматтарда табиғи

мораль бар екеніне және теңдік жалпыға ортақ әрі уақытқа

бағынбаи тын құндылық екеніне сенуге мәжбүр болды. Адамдар

табиғатынан эгалитарист болып келеді. Демек, әлеуметтік

теңсіздік жаи лаған қоғамдардың тұрақтылығына оларда

қордаланған ашу-ыза мен наразылықтар мүмкіндік бермеи ді.

Шынымен солаи ма? Бәлкім, бұл теориялар шимпанзе, капуцин

маи мылдары және шағын аңшы-терімші топтарға қатысты

алғанда дұрыс та шығар. Адамдардың шағын топтары қатысатын

зертханалық эксперименттер де олардың растығын дәлелдеи ді.

Ал адамдардың қалың бұқарасының мінез-құлқын зерттесеңіз,

алдыңыздан мүлдем басқа көрініс ашылады. Корольдіктер мен

империялардың көбін теңсіздік жаи лағанымен, олардың басым

бөлігі таңғаларлықтаи тұрақты әрі тиімді өмір сүрді. Ежелгі

Мысырда алтын кебісі жарқырап, асыл тастармен көмкерілген

сәнді киім киген, үлде мен бүлдеге оранған перғауын салқын да

салтанатты сараи дың ішінде сұлу бикештер аузына салған

жүзімді жеп, мамық төсекте керілді. Ал терезеден сыртқа қараса,

аптап ыстықта егістікте жұмыс істеп жүрген алба-жұлба киімді,

кешкі асқа қиярдан басқа тамағы жоқ шаруаларды көретін. Әи тсе

де шаруалардың бүлік шығаруы тым сирек болатын.

1710 жылы Пруссия королі ІІ Фридрих Силезияға басып кірді.

Қанды соғыстар басталып, халық қырғынға ұшырады, қаншама

адам мүгедек болып, қыруар жан бар мүлкінен аи ырылды.

Пруссия жетекші державаға аи налып, королі Ұлы Фридрих

атанды. Оның армиясы темірдеи тәртіпке бағынып, азапты

жаттығумен шыңдалатын беи шара сарбаздардан құрылған еді.

Олар бас қолбасшыны жақсы көрмеи тін. Соғысқа даи ындық

жүргізіп жатқан әскеріне қарап тұрған Фридрих бір генералына

бұл көріністен қаи ран қаларлық бір нәрсе баи қағанын аи тты. «Біз

мұнда 60 мың жауынгердің алдында толық қауіпсіздікте тұрмыз.

Бұлардың бәрі бізге жау, әрқаи сысы бізден күштірек және мықты

қаруланған. Сонда да бізді көргенде олар дірілдеп қоя береді, ал

бізде олардан қорқуға ешқандаи негіз жоқ»

. Шынында да,

Фридрихтің олардан қорықпауына болатын еді. Соғыстың

ауыртпалығына қарамаи , алдағы жылдар ішінде бұл 60 мың

жауынгер оған қарсы шықпады. Керісінше, оған аи рықша

адалдықпен қызмет етіп, өмірлерін құрбан қылды.

Неліктен Мысыр шаруалары мен Пруссия сарбаздары

«Ультиматум» ои ыны мен капуцин маи мылдарға жасалған

тәжірибеге сәи кес әрекет етпеді? Өи ткені адамдардың аса ірі

топтары мен шағын топтарының мінез-құлқы екі түрлі болады.

Ғалымдар ультиматум тәжірибесін әрқаи сысында миллион

қатысушы бар екі топқа жасаса, сөи тіп, оларға жүз миллиард

долларды бөлісуді ұсынса, қандаи нәтиже шығар еді?

Оқиғаның мүлдем күтпеген және қызық жолмен дамитыны

сөзсіз. Нұсқалардың бірі мынандаи – миллион адам ақылдасып,

бір шешім қабылдаи алмаи ды, сондықтан әр топ азғантаи

адамнан тұратын элита құрып, соларға бағынуы мүмкін. Ал бір

элита тоқсан миллиард долларды өзіне алып, екіншіге он

миллиард долларды ұсынса не болар еді? Екінші элита бұл

ұсынысты қабылдап, он миллиард доллардың басым бөлігін

Швеи цария банктеріндегі есепшоттарына салуы мүмкін. Ал

топтың өзге мүшелерін аи ла-тәсілмен бақылауда ұстаи ды. Бүлік

шығарғысы келгендерді қатаң жазамен қорқытып, әлсіздер мен

көнбістерге о дүниеде жақсылық күтіп тұр деп уәде береді. Ежелгі

Мысыр мен XVIII ғасырдағы Пруссияда жағдаи дәл осындаи

болған. Әлемнің көптеген елінде қазір де осылаи .

Адамдар әлдебіреулердің қалауына емес, табиғаттың

өзгермеи тін заңдарына немесе Жаратушының киелі

кітаптарында аи тылғанға саи өмір сүріп жатырмыз деп сенсе,

жаза мен уәде иерархиялар мен жаппаи ынтымақтастық

жүи елерінің тұрақты жұмыс істеуіне жағдаи жасаи ды.

Адамдардың аса ауқымды көлемде бірлесіп әрекет жасаи тын

себебі – олар қиялдағы әлдебір тәртіпке сенеді. Тек қиялымызда

екеніне қарамастан, осы ережелер бізге тартылыс күші сияқты

шын әрі мызғымастаи болып көрінеді. «Егер Құдаи ға арнап 10

бұқаны құрбандыққа шалсаңыз – жауын жауады. Ата-анаңызды

құрметтесеңіз – жұмаққа барасыз. Сөзіме сенбесеңіз – тозаққа

түсесіз». Әлдебір елді мекенде немесе аи мақта тұратын

адамдардың бәрі бір мифке сенсе, олар ортақ ережелерге

бағынады. Осының арқасында олар бөтендердің мінез-

құлықтарын алдын ала түсініп, жаппаи өзара ынтымақтастық

жүи елерін орната алады. «Маған сенсеңіз болады, сіз екеуміз бір

хикаяға сенеміз» деген ишара білдіру үшін адамдар көбіне сәлде,

сақал немесе іскерлік костюм сияқты анықтаушы белгілер

қолданады. Шимпанзелер ондаи хикаяларды ои лап тауып, тарата

алмаи ды. Сондықтан олар ауқымды көлемде топтасуға қабілетсіз.

Мағыналар өрмегі

Адамдар «қиялдағы тәртіп» идеясын түсінуде қиналады. Өи ткені

олар шындықтың объектив және субъектив екі түрі бар деп

ои лаи ды. Объектив шындықта құбылыстар біздің нанымдар мен

сезімдерден тәуелсіз. Мысалы, тартылыс күші – объектив

шындық. Ол Ньютоннан көп уақыт бұрын болған және ол

тартылыс күшіне сенетіндерге де, сенбеи тіндерге де ықпал етеді.

Субъектив шындық, керісінше, менің жеке нанымдарым мен

сезімдеріме тәуелді. Аи талық, басым ауырып дәрігерге барамын.

Дәрігер мені мұқият тексеріп, ешқандаи аурудың белгілерін таба

алмаи ды. Сосын ол мені қан және кіші дәрет тапсыруға, рентген,

ЭКГ, МРТ-дан өтуге және басқа да толып жатқан тексерулерге

жібереді. Ал қорытынды шыққан кезде дәрігер оған қараи ды да,

деніңіз сап-сау, үи ге бара берсеңіз болады деи ді. Алаи да менің

басым ауырып тұр. Объектив тексерулер денсаулығымнан

ешқандаи кінәрат таппаи , менен басқа ешкім бұл сырқатты сезіп

тұрмағанымен, бұл ауру – мен үшін жүз паи ыз шындық.

Адамдардың көбі шындық объектив немесе субъектив болады,

оның үшінші түрі жоқ деп ои лаи ды. Сондықтан әлдебір құбылыс

өзінің субъектив сезімі емес екенін білгенде, адам оны дереу

объектив шындыққа жатқызады. Егер адамдардың көбі Құдаи ға

сенсе, әлемді ақша басқарса, ұлтшылдықтан соғыс өршіп,

империялар паи да болса, онда осының бәрі менің субъектив

сезімдерім емес, яғни Құдаи , ақша және ұлттар объектив

шындыққа жатады.

Дегенмен шындықтың үшінші деңгеи і де бар. Ол –

интерсубъектив шындық. Интерсубъектив болмыстар жеке

адамның нанымы мен сезімдерінен емес, көп адамның өзара

әрекеттесуінен туады. Тарихтың ең маңызды қозғаушы

күштерінің барлығы дерлік интерсубъектив. Мысалы, ақшаның

объектив құны жоқ. Бір долларлық қағаз ақшаны жеи де, іше де,

кие де алмаи сыз. Бірақ миллиардтаған адам оның құндылығына

сенетіндіктен, сіз оған тамақ, сусын немесе киім сатып ала аласыз.

Егер дүкенші аяқ астынан жасыл қағазға сенбеи қалып, оны нанға

аи ырбастамаи қои са, мұнда тұрған бәлендеи проблема жоқ. Мен

жақын маңдағы супермаркетке барамын. Ал супермаркеттегі

кассир де оны алмаи қои са және базардағы басқа саудагерлер де

осылаи істесе, доллар құнсызданады. Жасыл қағаздар, әрине,

ешқаи да жоғалмаи ды, бірақ енді олардан ешқандаи паи да жоқ.

Расында, мұнда жағдаи лар ара-тұра болып тұрады. 1985 жылғы

3 қарашада Бирма үкіметі күтпеген жерден 25, 50 және

100 кьяттық банкноттар бұдан былаи заңды төлем құралы болып

саналмаи тынын жария етті. Халыққа оларды ауыстыруға

мүмкіндік берілмеді. Сөи тіп, көп адамның өмір бои ы жинаған

ақшасы бір сәтте еш құны жоқ, жаи буда-буда қағазға аи налды.

Жои ылған банкноттардың орнына Бирма диктаторы, генерал Не

Виннің 75 жылдық мереи тои ы құрметіне 75 кьяттық жаңа

банкноттар шығарылды. Ал 1986 жылы тамызда 15 және 35

кьяттық банкноттар енгізілді. Нумерологиямен әуестенген

диктатордың 15 және 35 сандарының бақыт әкелетін қасиетіне

сенетіні туралы сыбыс тарады. Бірақ бұл сандар ел тұрғындарын

бақытты ете алмады. 1987 жылы 5 қыркүи екте үкімет күтпеген

жерден 35 және 75 кьяттық банкноттар аи налымнан

шығарылады деп мәлімдеді.

Адамдар сенуді қои ған сәтте дереу құнсызданатын нәрсе жалғыз

ақша ғана емес. Заңдар, құдаи лар, тіпті тұтас империялар да осы

кепті киюі мүмкін.

Бір кезде әлемнің тағдырын шешіп отырған олар келесі сәтте

зым-зия жоғалады. Заманында Зевс пен Гера Жерорта теңізі

аи мағында құдіретті күш еді. Қазір олардың ешқандаи да беделі

жоқ, өи ткені жұрт оларға сенбеи ді. Бір кездері тұтас адамзатты

жои ып жіберетін күшке ие болған Кеңес Одағын бірнеше адам

қағазға қол қои ып құрта салды. 1991 жылы 8 желтоқсанда

күндізгі сағат екіде Васкулидегі мемлекеттік саяжаи ға жиналған

Ресеи , Украина және Беларусь көшбасшылары Беловеж келісіміне

қол қои ды. Онда «Біз – Беларусь Республикасы, Ресеи

Федерациясы және Украина 1922 жылы Одақ келісіміне қол

қои ып, КСРО-ны құрған мемлекеттер ретінде Кеңес Одағының

халықаралық құқық субъектісі мен геосаяси шындық ретінде

бұдан бұлаи өмір сүрмеи тінін жария етеміз» делінді

. Бітті. Кеңес

Одағы енді жоқ.

Ақшаны интерсубъектив шындық деп тану салыстырмалы

түрде оңаи . Адамдардың көбі грек құдаи лары, зұлым империялар

және бөгде мәдени құндылықтар тек ои дағы нәрселер дегенмен

оңаи келіседі. Бірақ біз өз Құдаи ымыз, өз ұлтымыз немесе өз

құндылықтарымыз ои дан шығарылған дегенге сенгіміз келмеи ді,

өи ткені олар біздің өмірімізге мән дарытып тұрған дүниелер. Біз

өмірдің әлдебір объектив мағынасы бар, құрбандық жасағанда

оны қиялдағы мифтерден жоғары тұрған бір нәрсеге арнаи мыз

деп сенгіміз келеді. Ал, шынында, көп адамның өмірі бір-біріне

аи татын мифтер желісінде ғана маңызды.

Көп адам бірлесіп ортақ мифтер желісін тоқыған кезде ғана

мағына паи да болады. Неліктен шіркеуде неке қию, Рамазанда

ораза ұстау немесе саи лауда дауыс беру маған аса мағыналы іс

сияқты көрінеді? Өи ткені әке-шешем, сонымен қатар

бауырларым, көршілерім, жақын маңдағы қалалардың

тұрғындары, тіпті мұхиттың ар жағындағы халықтар оны

мағыналы іс деп таныи ды. Неге олар мұны мағыналы іс деп

санаи ды? Өи ткені олардың достары мен көршілері де осыған

сенеді. Адамдар бір-бірінің нанымдарын ылғи нығаи тып

отырады. Нанымдар расталған саи ын мағыналардың өрмегі беки

түседі, сөи тіп, сізге жұрттың бәрі сенетін нәрсеге иланудан басқа

амал қалмаи ды.

Бірақ ондаған немесе жүздеген жылдан соң мағыналар өрмегі

бұзылып, оның орнына жаңасы тоқылады. Тарихты зерттеу

дегеніміз – осындаи өрмектердің тоқылуы мен бұзылуын бақылау

және бір ұрпақ үшін өмірдегі ең маңызды болған нәрсенің одан

кеи інгілер үшін мағынасыз нәрсеге аи налуын көру ғана.

1187 жылы Саладин крестшілерді Хаттин шаи қасында жеңіп,

Иерусалимді басып алды. Қасиетті қаланы қаи тару үшін Рим

папасы Үшінші крест жорығын жариялады. Енді Джон есімді жас

ағылшын бекзада Саладин-

мен соғысу үшін үи інен кетті деи ік. Бұл ісінде мағына бар екеніне

оның күмәні болмаған. Джон Иерусалим үшін шаи қаста өлсем,

жаным жәннатқа барып, мәңгілік рахат табады деп сенді. Рух және

жәннат дегендер ои дан шығарылғанын білсе, оның жаны

түршігер еді. Өи ткені ол Қасиетті жерге жетсем, мұрты қаи қиған

мұсылман жауынгер балтамен басымды шауып жіберсе тәнім

сұмдық ауырады, құлағым шыңылдап, көзім қарауытады, бірақ

келесі сәтте самаладаи жарық төгіледі, періштелердің үні мен

арфаның әсем әуенін естимін, сосын қанатты херувимдер мені

жетелеп апарып, ғаламат алтын қақпадан өткізеді деп шүбәсіз

сенетін.

Джон бұған шынымен иланатын, өи ткені ол мағыналардың

шым-шытырық өрмегіне шырмалған еді. Оның ең алғаш есінде

сақтағаны атасы Генридің сараи дың кіре берісінде залда ілулі

тұрған қылышы болатын. Екінші крест жорығында қаза тапқан

Генри атасы қазір жұмақта періштелердің ортасында, ұрпағына

жоғарыдан қарап жүр. Бұл әңгімелерді Джон бала кезінен естіп

өскен. Қамалға келген кезбе әншілер

18. Беловеж келісіміне қол қою. Қаламдар қағаз бетіне тиді! Бітті! Кеңес Одағы

жойылды.

Қасиетті жерде соғысқан батырлардың ерлігін жырлаи тын.

Шіркеуге барған кезде Джон өрнек-нақыштарды тамашалауды

жақсы көретін еді. Солардың бірінде ат үстіндегі Готфрид

Бульонскии дің сұсты мұсылманды наи замен шаншып жатқаны

беи неленген. Енді бірінде тозақта өртенген күнәһарлар. Джон

священникті зеи ін қоя тыңдаи тын, өи ткені одан білімдар адамды

білмеи тін. Әр жексенбі саи ын тамаша мысалдар мен күлкілі

қалжыңдарды қолдана отырып, жанды тек қана католик шіркеуі

құтқаратыны, Рим папасы Қасиетті әкеміз екені, сондықтан оның

әміріне бағыну керектігі жаи лы аи татын. Кісі өлтірсек немесе

ұрласақ, Құдаи бізді тозаққа жібереді. Ал дінсіз мұсылманның

көзін жои сақ, Жаратушы ие бізді жұмақта қарсы алады.

Джон он сегізге жаңа толған кезде қамалға бір рыцарь келіп:

«Хаттин жанында Саладин крестшілерді талқандады! Иерусалим

құлады! Рим Папа-

сы жаңа крест жорығын жариялады! Ол осы жорықта өлген әр

христианның рухын мәңгіге құтқаруға уәде берді!» – деген хабар

әкелді. Естіген адамдардың бәрі абдырап, қорқып қалды. Ал

Джонның жүзі жаи нап сала берді. «Дінсіздермен шаи қасып,

Қасиетті жерді азат етемін!» – деді ол. Бір сәт тыныштық орнады,

сосын аи наладағы адамдар күлімсіреп, көздеріне жас алды.

Шешесі жасын сүртіп, баласын құшақтады. «Сені мақтан етемін,

балам», – деді ол. Ал әкесі: «Сенің жасыңда болсам, бірге барар

едім, балам. Әулетіміздің абырои ы сенің мои ныңда. Бізді ұятқа

қалдырмасыңа сенімдімін!» – деді. Джонның екі досы да жорыққа

аттанатын болды. Джонның қас дұшпаны, өзеннің арғы бетінде

тұратын барон да оған сәт сапар аи туға келіпті.

Бозбала қамалдан шығып бара жатты. Шаруалар лашықтарынан

шығып, оған қол бұлғады. Сұлулар дінсіздермен соғысуға аттанып

бара жатқан ержүрек крестшіге меи ірлене қарады. Англия

жағалауларынан шығып, Нормандия, Прованс және Сицилия

сияқты беи таныс жерлермен сапар шеккен Джонға жолдан

шетелдік рыцарьлар қосылып отырды. Олардың да мақсаты мен

нанымы бір екен. Олар, ақыры, Қасиетті жерге жетіп, Саладин

әскерімен соғысқа кірді. Осы кезде Джон сарациндердің сенімі де

өзінікімен бірдеи екенін біліп қаи ран қалды. Иә, христиандар

дінсіз, ал мұсылмандар Құдаи дың жолында деп олар шатысып

жүр. Алаи да екеуінің де негізгі принциптері бір еді: Құдаи мен

Иерусалим үшін өлгендер жұмаққа барады.

Орта ғасыр өркениеті өзінің осылаи ша тоқыған мағына

өрмегімен Джон мен оның замандастарын жемтік шыбындаи

шырмап отырды. Осы әдемі хикаялардың бәрі ои дан шығарылған

деген ои Джонның үш ұи ықтаса түсіне кірмес еді. Оның ата-анасы

мен өзге туыстары қателеседі деи ік. Бірақ қамалға келетін

әншілер, өзінің достары, білімдар священник, арғы беттегі барон,

Рим папасы, Прованс пен Сицилия рыцарьлары, тіпті

мұсылмандар – бәрінің көзіне бірдеңе елестеп жүр деуге бола ма?

Жылдар өтеді. Тарихшылар бұл мағыналар өрмегі сетінеп,

орнына басқасы тоқылғанын көреді. Джонның әке-шешесі өлді,

олардың артынан бауырлары мен достары да о дүниелік болды.

Кезбе музыканттар аи татын крестшілер туралы әндер ұмытылып,

бақытсыз махаббат жаи лы пьесалар сәнге аи налды. Қамал өртеніп

қаи тадан салынды, бірақ Генри атаның қылышы табылмаи ды.

Шіркеудің терезесі дауылдан қираи ды, ал жаңа өрнек-суреттерде

Готфрид Бульонскии мен тозақтағы күнәһарлар емес, ағылшын

королінің француз королін жеңген сәті беи неленген. Жергілікті

священник Рим папасын «Қасиетті әкеміз» демеи тін болды. Енді

ол «Римдегі шаи танға» аи налды. Жақын маңдағы

университеттерде студенттер көне грек манускриптерін

зерттеи ді, өлікті сояды, бір-біріне «ешқандаи жан жоқ сияқты

ғои » деп сыбырлаи ды.

Жылдар өтеді. Бір кезде қамал тұрған жерде қазір сауда

орталығы орналасқан. Кинотеатрларда «Монти Паи тон мен

қасиетті Грааль» жүріп жатыр. Шіркеуде тірі пенде жоқ. Кіріп келе

жатқан екі жапон туристі көріп, викарии қатты қуанады. Ол

витраждар туралы ұзақ әңгімелеи ді, жапондар сыпаи ы жымиып,

түк түсінбеи бас изеи береді. Сыртта шіркеудің баспалдағында

аи фондарына қарап бір топ жеткіншек отыр. Олар YouTube-тан

Джон Леннонның Imagine әнінің жаңа ремиксін көруде. «Жұмақ

жоқ деп ои лап көр, оңаи ои ға ерік бер», – деи ді Леннон.

Пәкістандық көше сыпырушы тротуар тазалап жүр. Радиодан

жаңалықтар беріп жатыр: Сирияда қантөгіс жалғасуда, Қауіпсіздік

кеңесінің отырысы нәтижесіз аяқталды. Кенет отырған

жастардың бірі сиқырлы сәуледен жүзі нұрланып: «Дінсіздермен

соғысып, Қасиетті жерді азат етем!» – деп аи ғаи лаи ды.

Дінсіздер? Қасиетті жер? Бүгінгі Англия тұрғындарының көбі

үшін бұл сөздердің еш мағынасы жоқ. Викарии дің өзі мына

баланың, сірә, есі дұрыс емес деп ои лар еді. Amnesty International

қатарына қосылып, босқындардың құқын қорғау үшін Сирияға

барам десе, әлгі жас ағылшын қаһарман атанары сөзсіз. Ал орта

ғасырларда оны есі ауысқан деп табар еді. ХІІ ғасырдағы Англияда

адам құқықтары дегенді ешкім білмеи тін. Мұсылмандарды

өлтіруге емес, олардың бірін екіншісінен қорғау үшін Таяу

Шығысқа бармақсың ба? Есің ауысқан болар.

Тарих осылаи дамиды. Адамдар мағыналар өрмегін тоқып, оған

имандаи сенеді. Бірақ ерте ме, кеш пе, – ол өрмектің жіптері

үзіледі. Ал біз артымызға қарап, адамдардың осыған қалаи

сенгеніне таңданамыз. Жұмаққа бару үшін крест жорықтарына

қатысу қазір барып тұрған есуастық көрінеді. Қазір қарасақ,

қырғиқабақ соғыс одан өткен есуастық сияқты. Қалаи ша адамдар

коммунистік жұмаққа сенгендіктен атом бомбасын жаруға даи ын

отырды? Біздің демократия мен адам құқықтарына деген

сеніміміз де жүз жылдан кеи ін ұрпақтарымызға күлкілі көрінуі

ғажап емес.

Қиялдау сәті

Адамдар әлемді басқарып отыр, өи ткені интерсубъектив

мағыналар өрмегін – өздерінің ортақ қиялында ғана өмір сүретін

заң, күш-қуат, болмыс және мекендер өрмегін – солар ғана тоқи

алады. Осы өрмек адамдарға Крест жорықтарын, әлеуметтік

революциялар және адам құқықтарын қорғаи тын қозғалыстар

ұи ымдастыруына мүмкіндік берді.

Өзге жануарлар да әр нәрсені қиялдаи алады. Тышқанды аңдып

тұрған мысық оны көрмесе де кескінін елестетіп, тіпті дәмін де

сезе алады. Бірақ бізге белгілісі – мысықтар тек әлемде бар

нәрсені ғана елестетеді; мысалы, тышқанды. Олар өздері ешқашан

көрмеген, иіскемеген, дәмін татпаған АҚШ доллары, Google

корпорациясы немесе Еуропалық Одақ сияқты нәрселерді ои лаи

алмаи ды. Мұндаи химераларды тек Homo Sapiens елестете алады.

Мысық және басқа жануарлар объектив әлемнің аясында

шектеліп, баи ланыс орнату жүи елерін қоршаған шындықты

сипаттау үшін ғана паи даланатын болса, Homo Sapiens тілді

мүлдем жаңа шындықты жасауға қолданады. Соңғы жетпіс мың

жыл ішінде адам жасаған интерсубъектив шындықтардың

ғаламат күшке жеткені сондаи – бүгінде олар әлемді басқарып

отыр. Шимпанзелер, пілдер, Амазонканың тропикалық

ормандары мен Арктиканың мұздары енді 100 жылдан кеи ін бола

ма? Бұл Еуропалық Одақ және Дүниежүзілік банк сияқты

интерсубъектив құрылымдардың қалауы мен шешімдеріне

тікелеи баи ланысты. Бұлар біздің ортақ қиялымызда ғана бар

құрылымдар.

Жануарлардың бізге қарсы тұра алмауының себебі оларда

рухтың немесе ақылдың жоқтығы емес, тиісті деңгеи де қиялы

жетпеи тіндігі болса керек. Арыстандар жүгіріп, секіріп, тістеп

жұла алады. Бірақ банктен есепшот аша алмаи ды немесе сотқа

бере алмаи ды. XXI ғасырда ең аи батты арыстаннан сотқа арыз

түсіруді білетін банкир әлдеқаи да мықты.

Осы интерсубъектив болмыстар жасау қасиеті адамдарды өзге

жануарлардан, сонымен қатар гуманитарлық ғылымдарды

тіршілік туралы ғылымнан ерекшелеи ді. Тарихшылар Құдаи

немесе ұлт сияқты интерсубъектив болмыстардың дамуын

зерттеи ді, ал биологтар ондаи нәрселер бар дегенге сенбеи ді. Біз

генетикалық кодты бұзып, мидағы әр неи ронды қағазға түсірсек,

адамзаттың бүкіл құпиясын ашуға болады деген пікір бар.

Шынында, бізде рух жоқ болса, ал ои , эмоция, сезім дегендер

биохимиялық алгоритмдер болса, онда биология адам қоғамының

бүкіл сырын түсіндіре алады. Бұл көзқарас тұрғысында крест

жорықтары табиғи сұрыпталу қысымы туғызған аумақтық

қақтығыс болып шығады. Ал Қасиетті жерге Саладинмен шаи қасу

үшін барған ағылшын рыцарьларының ұялас еместерді өз

аумағынан қуып жіберуге тырысқан қасқырлардан

аи ырмашылығы қанша?

Гуманитарлық ғылымдар, керісінше, гормондар мен

неи рондарға жатқызуға келмеи тін интерсубъектив

болмыстардың рөлі бәрінен жоғары екенін аи тады. Тарихи ои лау

дегеніміз – қиялымыздан туған нәрселердің шын күші бар екеніне

сену. Тарихшылар климаттың өзгеруі немесе генетикалық

мутациялар сияқты объектив факторларды да ескереді. Алаи да

олар адамдар ои лап тауып, адамдар сенетін мифтерге әлдеқаи да

көбірек мән береді. Солтүстік Корея мен Оңтүстік Корея – бір-

бірінен мүлдем бөлек елдер. Оның себебі Пхеньян мен Сеул

тұрғындарының гендері екі түрлі немесе солтүстік тау-тасты әрі

суық болғандықтан емес. Себеп – солтүстіктегілердің мүлдем

басқа мифтерге сенуі.

Бәлкім, неи робиологтар күндердің күнінде коммунизм мен

крест жорықтарының таза биохимиялық бастауларын ашатын

шығар. Бірақ бұл жақында бола қоятын іс емес. ХХІ ғасырда тарих

пен биология арасындағы шекара жои ылуы ықтимал. Бірақ оған

тарихи оқиғалардың биологиялық түсіндірмесін табу себеп

болмаи ды. Бұл шекараның жои ылуына идеологиялық мифтердің

ДНҚ тізбегін қаи та жазуы, саяси және экономикалық мүдделердің

климатты өзгертуі, таулар мен өзендер географиясының

киберкеңістікке орын беруі ықпал етпек. Адам ои лап тапқан

нәрселер генетикалық және электрондық кодтарға аи налғанда,

интерсубъективті шындық объектив шындықты жұтып, биология

тарихпен бірігеді. Сөи тіп, миф ХХІ ғасырда жер бетіндегі ең

құдіретті күшке аи налады. Алда не күтіп тұрғанын түсінгіміз

келсе, геномдарды бұзумен және ұшан-теңіз мәліметтерді

өңдеумен ғана шектелмеуіміз керек. Ол үшін осы әлемге мағына

дарытатын мифтердің құпиясын ашуға тиіспіз.

19. Туындыгер: Джексон Поллоктың шабыттанған сәті.

ЕКІНШІ БӨЛІМ

Homo Sapiens әлемге мағына дарытады

Адамдар құрған әлем қандай әлем?

Әлемді басқарып қана қоймай, оған мағына да

дарытамыз дегенге адамдар қалай сене

бастады?

Гуманизм, яғни адамзатқа табыну қалайша ең

маңызды дінге айналды?

4-ТАРАУ

Миф тудырушылар

Қасқыр, шимпанзе секілді жануарлар екі түрлі шындықта

тіршілік етеді. Бір жағынан, ағаштар мен құздар, өзендер сияқты

сыртқы объектив әлем оларға таныс болса, екінші жағынан,

қорқыныш пен қуаныш және қалау сияқты ішкі субъектив

сезімдерді де сезіне алады. Ал адам үш қатпарлы шындықта өмір

сүреді. Ағаштар мен өзендер, қорқыныш пен қуаныштан басқа

олардың әлемінде ақша, Құдаи , ұлт және корпорациялар туралы

мифтер де бар. Өркениеттердің дамуына қараи құдаи лар, ұлттар

және корпорациялар өздерінің ықпалын өзендер, қорқыныштар

мен қалаулар есебінен күшеи тіп отырды. Жер шарында өзендер

әлі көп. Сондықтан адамдар әлі де болса қорқыныш пен

қалауының билігінде. Алаи да Иисус Христос, Француз

революциясы мен Apple корпорациясы өзендерді бөгеп

паи даланды және адамдардың тереңде жатқан үреи лері мен

армандарын туғызуды үи ренді.

ХХІ ғасырдың ең жаңа технологиялары бұрынғыдан да күшті

мифтер тудыруы мүмкін. Ендеше, ертеңгі күнге көз салу үшін біз

Христос, Француз революциясы мен Apple туралы мифтердің

қалаи ша құдірет болғанын анықтауымыз керек. Адамдар тарихты

жасаи мыз деп ои лаи ды. Бірақ, шын мәнінде, тарих осы ои дан

шығарылған мифтердің төңірегінде аи налып жүр. Жеке адамның

ең негізгі қабілеттері тас дәуірінен бері аса өзгере қои ған жоқ.

Өзгерген күннің өзінде де олар кері қараи өзгерген болар.

Ал ои дан шығарылған мифтер өрмегі үнемі өсіп, нығаи ып, тарих

дөңгелегін тас дәуірінен Силикон дәуіріне жылжыта салды.

Бәрі осыдан 70 мың жыл бұрын, когнитивті революция орнаған

соң, Homo Sapiens өзінің қиялындағы нәрселерді аи туды үи ренген

кезде басталған еді. Одан кеи інгі 60 мың жыл ішінде адамдар

кішігірім және нақты бір аи маққа ғана тиесілі толып жатқан миф

өрмектерін тоқыды. Бір таи па көрші таи паларға мүлдем беи таныс

әлдебір бабасының рухына табынды. Сол сияқты, ұлу қабыршағы

бір жерде құнды зат саналса, таудың арғы бетіне асқан соң

қажетсіз дүниеге аи налатын. Бірақ дәл осы бабалардың рухы мен

қымбат қабыршақтар туралы мифтер Homo Sapiens-ке

неандерталдықтар мен шимпанзелерден басым түсуге жағдаи

жасады. Өи ткені олар жүздеген, кеи де тіпті мыңдаған адаммен

тиімді ынтымақтасуына жол ашты. Алаи да аңшы-терімші Homo

Sapiens-тердің жаппаи бірігуіне мүмкіндік болмады. Себебі тұтас

қаланы немесе патшалықты тек аңшылықпен және терімшілікпен

асыраи алмаи тын еді. Тиісінше, тас дәуірінде аруақтар, перілер

мен жындар салыстырмалы түрде әлсіз болды.

Шамамен 12 мың жыл бұрын басталған аграрлық революция

интерсубъектив желілердің кеңеи іп күшеюіне қажет

материалдық база жасады. Ауыл шаруашылығы үлкен

қалалардағы мыңдаған адам мен бір тәртіпке бағынған мыңдаған

сарбазды азық-түлікпен қамтуға мүмкіндік берді. Бірақ

интерсубъектив өрмектер жаңа кедергіге тап болды. Ұжымдық

мифтерді сақтап, жаппаи ынтымақтасуды ұи ымдастыру үшін

ежелгі егіншілер тек адам миының ақпарат өңдеу қабілетіне ғана

сүи енді. Бұл қабілет тым шектеулі еді.

Егіншілер ұлы құдаи лар туралы мифтерге сенді. Құдаи лардың

құрметіне арнап храмдар тұрғызып, меи рамдар өткізді, жер бөліп,

құрбан шалды, салық төлеп, сыи лықтар берді. 6 мың жыл

бұрынғы ежелгі Шумер өркениетінің алғашқы қалаларында

храмдар тек құлшылық ететін орын ғана емес, сонымен бірге аса

маңызды саяси және экономикалық орталықтарға аи налды.

Шумер құдаи лары бүгінгі корпорациялардың қызметін

атқаратын. Бүгінгі корпорациялар – өз меншігі бар, несиелер

беріп, қызметшілер жалдаи тын және экономикалық кәсіпорындар

ашатын ои дан шығарылған заңды тұлғалар. Урук, Лагаш және

Шурупак сияқты ежелгі қалаларда құдаи лар заңды тұлға саналды.

Жер де, құлдар да солардың иелігінде еді. Олар қарыз беретін,

жалақы төлеи тін және бөгеттер мен су арналарын салатын.

Құдаи ларға өлім жат әрі мұраға таласатын мирасқорлары

болмағандықтан, баи лығы мен билігі үнемі артып отырды.

Құдаи ларға қызмет етіп, қарыз алатын, оларға қарасты жерді

өңдеп, қазынаға салық төлеи тін шумерлердің саны өсті. Қазіргі

Сан-Францискода Джон Google-ға, ал Мери Microsoft-қа жалданып

жұмыс істеи тіні тәрізді, ежелгі Урукта бір адам ұлы құдаи Энкиге

қызмет етсе, екіншісі әи ел-құдаи Инаннаның қарамағында

болатын. Энки мен Инаннаның храмдары Урукта менмұндалап

тұратын. Олардың қасиетті беи нелері қазіргі брендтердің

логотиптері сияқты, ғимараттарда, тұрмыстық заттарда және

киімдерде аи шықталды. Қазір біз үшін Google мен Microsoft

қаншалық шын болса, шумерлерге Энки мен Инанна соншалық

ақиқат еді. Тас дәуіріндегі аруақтар, перілер мен жындарға

қарағанда, Шумер құдаи лары әлдеқаи да құдіретті болды.

Әлбетте адам ои ынан басқа еш жерде жоқ болғандықтан,

құдаи лар шаруашылықты өздері басқармағаны анық. Күнделікті

тіршілікке ғибадатханадағы абыздар жетекшілік жасаи тын

(Google мен Microsoft та іс жүргізу үшін ет пен сүи ектен жаралған

адамдарды жалдаи ды). Бірақ құдаи лардың баи лығы мен билігі

ұлғаи ған саи ын, абыздар өз міндетін нашар атқаратын болды. Дін

адамдары әлдебір құдіретті тәңірінің жердегі өкілі немесе жердегі

бәрін білуші Құдаи болғанмен, олар кәдімгі адамдар еді. Әи ел-

құдаи Инаннаның иелігі, бағы және егістігі қаи сы, Инаннаға

қызмет етушілердің қаи сысына жалақы төленеді, оның жерін

паи даланушылардың қаи сысы ақыны уақытында төлемеді және

Құдаи оған қанша өсім белгіледі деген сияқты ақпараттың бәрін

олар есте сақтаи алмаи тын. Осы себепті Шумерде, тіпті дүниенің

төрт бұрышында аграрлық революциядан кеи ін де адам

ынтымақтастығының желісі шартарапқа кеңінен жаи ыла алмады.

Ірі патшалықтар, тармақталған сауда баи ланыстары мен жалпыға

ортақ діндер ол кезде болмады.

Бұл кедергілер 5000 жыл бұрын шумерліктер жазу мен ақшаны

ои лап тапқан кезде жои ылды. Бір уақытта, бір жерде және бір

анадан туған бұл «сиам егіздері» адам миының ақпарат өңдеу

шектеуін бұзып өтті. Жазу мен ақша жүздеген мың адамнан салық

жинауға, күрделі бюрократияларды ұи ымдастыруға және ірі

патшалықтардың құрылуына мүмкіндік тудырды. Шумер

патшалығын құдаи лар атынан патша-абыз басқарды. Көршілес

Ніл алқабында адамдар мұнымен ғана шектеліп қои мады: олар

абыз-патшаны Құдаи мен теңестіріп, ет пен сүи ектен жаралған

Құдаи – перғауынды жасап алды.

Ежелгі Мысырда Перғауын Құдаи дың өкілі емес, Құдаи дың өзі

саналды. Бүкіл Мысыр Перғауынның меншігі еді. Барлық

тұрғындар оның әмірін орындап, қазынаға төленетін алымды

уақытында беріп тұруға міндетті болды. Шумер храмдары сияқты,

Ежелгі Мысырда да бизнес-империяны Құдаи жеке өзі билеп-

төстемеи тін. Бір перғауын темір тәртіп орнатса, ендігі бірі

уақытын ои ын-сауықпен өткізетін. Әи тсе де екі жағдаи да да

нақты әкімшілік жұмысты мыңдаған сауатты шенеунік

атқаратын. Перғауын да кәдімгі адам еді, яғни оның денесі де

биологиялық болатын. Оның да биологиялық қажеттілігі, қалауы

мен эмоциясы бар еді. Бірақ биологиялық перғауын соншалық

маңызды болған емес. Ніл алқабын мифтерде өмір сүретін,

миллиондаған мысырлық бір-біріне аңыз қылып толғаи тын

қиялдағы Перғауын билеи тін.

Перғауын Мемфистегі сараи ында тәтті жүзім жеп, әи елдерімен

көңіл көтеріп жатқанда, оның шенеуніктері патшалықты Жерорта

теңізінің жағалауынан Нубия шөліне деи ін кезіп жүретін.

Бюрократтар әр елді мекеннен алынатын салықты есептеп, ұзын

папирустарға жазылған тізімге қосатын да, Мемфиске жолдаи тын.

Егер астанадан әскерге адам немесе құрылысқа жұмысшы жинау

туралы жазбаша жарлық келсе, шенеуніктер қажет адамды

табатын. Олар патша қамбасында қанша астық бар екенін,

арналар мен резервуарларды тазалауға неше күн кететінін және

перғауынның гаремінде тамақ үзілмеуі үшін Мемфиске қанша

тауық, қанша шошқа жіберу керегін толық есептеи тін. Тіпті ет пен

сүи ектен жаралған Құдаи өліп, оның бальзамдалған денесін

Мемфис сыртындағы патша қабірханасына салтанатпен

шығарғанда да бюрократия қызметін еш тоқтатпаи тын.

Шенеуніктер папирустарға жазып, салық жинап, жан-жаққа

бұи рық беріп, перғауынның билігін қолдап, қуаттап отырды.

Шумер құдаи лары қазіргі фирма брендтеріне ұқсаса, ет пен

сүи ектен жаралған перғауынды Элвис Пресли, Мадонна, Джастин

Бибер сияқты осы заманғы тұлғалық брендтермен салыстыруға

болады. Перғауын сияқты Элвистің денесі де биологиялық еді.

Оның да табиғи қажеттілігі, қалауы мен эмоциясы болды. Элвис те

жұрт секілді ішіп-жеп, ұи ықтаи тын. Бірақ Элвисті жаи ғана

биологиялық тіршілік иесі ретінде қабылдауға болмаи ды.

Перғауын сияқты, Элвис те аңыз, миф және нағыз бренд еді. Бұл

бренд биологиялық денеге қарағанда әлдеқаи да маңызды

болатын. Элвис бренді тірі күнінде пластинка, билет, плакат пен

авторлық құқықтарды сатудан қыруар паи да түсіретін. Бірақ осы

жұмыстың аз ғана бөлігін Элвистің өзі істеп, негізгі бөлігін

агенттер, заңгерлер, продюсерлер мен хатшылардан тұратын

қалың қосын атқаратын. Осы себепті биологиялық Элвис өлген

кезде, оның бренді өз бизнесін жалғастыра берді. Оның

фанаттары әлі күнге корольдің плакаттары мен альбомдарын

сатып алады. Радиостанциялар бұрынғыша роялти төлеи ді. Жыл

саи ын жарты миллион адам Теннеси штатының Мемфис

қаласындағы Элвистің қабіріне барып тәу етеді.

20. Бренд заманауи өнертабыс емес. Элвис Пресли сияқты, Перғауын да тірі ағза

ғана емес, бренд еді. Миллиондаған пір тұтушы адам үшін шын перғауыннан гөрі

оның имиджі құнды болды. Ол өлгеннен кейін де жұрт оған табына берді.

Жазу паи да болғанға деи ін мифтер адам миының шектеулі

қабілетіне тәуелді болды. Себебі адамның есінде қалмаи тын ұзақ

хикаяларды ои лап табудың қажеті болмады. Ал жазудың

арқасында жадта емес, тақталар мен папирустарда сақталатын өте

ұзақ әрі шиеленіскен мифтерді құрастырудың мүмкіндігі туды.

Ежелгі Мысырда ешкім Перғауынның жерлері, алым-салықтары

қанша екенін білмеи тін; өзінің қолы қои ылған келісім-шарттарды

Элвис Пресли оқыған емес; Еуропалық Одақтың барлық заңдарын

жатқа білетін тірі пенде жоқ; әр доллар әлемнің қаи жерін шарлап

жүргенін бірде-бір банкир немесе Орталық бақылау агенттігінің

агенті тексермеи ді. Бірақ бұлардың барлығы бір жерлерге

тәптіштеліп жазылған және тиісті құжаттар

жинағы перғауынның, Элвистің, Еуропалық Одақтың және

доллардың күші мен мәртебесін анықтаи ды.

Осылаи ша, жазу адамдардың қоғамды алгоритм принципі

бои ынша ұи ымдастыруына жол ашты. Біз эмоция деген не, ми

қалаи жұмыс істеи ді деген сұрақтарға жауап іздеген кезде

«алгоритм» ұғымымен танысқанбыз. Оны есептеулер жүргізу,

міндеттерді орындау және шешім қабылдау үшін қолдануға

болатын, бірінен соң бірі жасалатын әдіснамалық қадамдар

жиынтығы деп анықтағанбыз. Оқу-жазуды білмеи тін қоғамдарда

адамдар есеп-қисапты ои ша ғана жүргізіп, шешім қабылданса,

оқу-жазу қалыптасқан сауатты қоғамдарда адамдар желілер

тәрізді ұи ымдасады. Ондағы әр адам – ғаламат алгоритмнің

ішіндегі шағын бір тетік қана, ал маңызды шешімдерді алгоритм

бір бүтін жиынтық ретінде қабылдаи ды. Бюрократияның мәні

осында.

Мысалға, заманауи аурухананы алаи ық. Ол жерге барған кезде

сізге стандарт форманы толтыруға беріп, қалыптасқан сұрақтар

қояды. Жауаптарыңыз медбикеге жолданып, медбике, өз

кезегінде, ауруханада белгіленген тәртіпке сәи кес қарап, қандаи

тексерулерден өту керегін шешеді. Сосын ол қан қысымыңызды

тексеріп, жүрек соғысыңызды тыңдаи ды және талдау жасау үшін

қан алады. Дәрігер алғашқы тексеру қорытындыларын қарап,

қатаң белгіленген тәртіпке саи сізді қаи бөлімшеге жіберу керегін

анықтаи ды. Бөлімшеде қалың медициналық анықтамалықтарда

аи тылған рентген немесе МРТ сияқты мұқият тексерулерден

өтесіз. Одан соң мамандар алынған мәліметтерді белгілі

статистикалық деректермен салыстыра отырып қараи ды да, сізді

қалаи емдеу керегін немесе әрі қараи қандаи тексерулерден өту

қажеттігін таңдаи ды.

Мұндаи алгоритмдік құрылымда тіркеу бөліміндегі қызметкер,

медбике немесе дәрігердің кім екені маңызды емес. Олардың жеке

мінез-құлқы, саяси көзқарастары және сол сәттегі көңіл күи і

ешқандаи рөл атқармаи ды. Белгіленген тәртіпке саи әрекет етсе,

сізді емдеп шығады. Алгоритмдік идеалға сәи кес, сіздің

тағдырыңыз сонда қызметте отырған пенденің емес, қалыптасқан

«жүи енің» қолында.

Бұл жүи е ауруханалармен қатар әскер, мектептер,

корпорациялар, түрмелер мен ежелгі патшалықтарға да қатысты.

Әлбетте Ежелгі Мысыр емханалары технологиялық жағынан

қазіргі ауруханалардан әлдеқаи да артта қалғанымен, дәл осы

алгоритмдік принципке бағынды. Ежелгі Мысырда да шешімдерді

әлдебір данагөи емес, өзара папирустар және тастағы жазулар

арқылы бір тұтас етіп баи ланыстырылған шенеуніктер тобы

қабылдаи тын. Ет пен сүи ектен жаралған Құдаи -перғауынның

атынан әрекет ететін бұл топ адамзат қоғамын қаи та

құрылымдап, қоршаған ортаны өзгертті. Мысалы, Мысырды

б.з.д. 1878 бен б.з.д. 1814 жылдар аралығында билік құрған

перғауын ІІІ Сенусерт пен оның ұлы ІІІ Аменемхет тұсында Ніл

өзені мен Фаюм шұраты арасында ғаламат арна тартылды.

Бөгеттер, резервуарлар және қосымша арналардан тұратын аса

күрделі жүи е Ніл суының бір бөлігін Фаюм шұратына жеткізіп, ол

жерде 50 миллиард текше метр су сыятын жасанды көл жасады

Салыстыру үшін алсақ, АҚШ-тағы ең ірі жасанды су қои масы Мид

көліне (Гувер бөгеті арқылы жасалған) 35 миллиард текше метр

су сыяды.

Фаюм инженерлік жобасы арқасында Перғауын алаи -дүлеи су

тасқындарын болдырмауға және құрғақшылық кезінде егістікті

суғарып, Ніл суын реттеуге мүмкіндік алды. Бұған қоса, ол бұрын

қолтырауыны қаптаған, аи наласын өлі дала қоршаған Фаюм

шұратын Мысырдың астықты алқабына аи налдырды. Жасанды

көлдің жағасына Шедет атты (гректер оны Крокодилополь, яғни

қолтырауындар қаласы деп атады) жаңа қала салынды. Қалада

Перғауынмен теңдестірілген қолтырауын-құдаи Себек-

тің зәулім храмы бои көтерді (сол кездегі ескерткіштердің

кеи бірінде Перғауынның басы қолтырауынның басы тәрізді

мүсінделді). Храмда Себек-

тің жердегі беи несі ретінде қасиетті қолтырауын Петсухос

жүретін. Құдаи Перғауын сияқты, ет пен сүи ектен жаралған

Петсухос құдаи ды абыздар бағып-қағып, тамағын беретін. Тіпті

оған арнап ои ыншықтар жасап, алтын киім және асыл тастармен

көмкерілген тәж кигізетін. Өи ткені Петсухос

абыздардың бренді еді, олардың абырои -беделі мен игілігі осы

қолтырауынға баи ланысты болды. Петсухос өлгеннен кеи ін

орнына дереу басқа қолтырауын Құдаи болып шыға келді. Сөи тіп,

өлі қолтырауынның денесіне бальзам жағып, мумияға

аи налдырды.

III Сенусерт пен III Аменемхет тұсында мысырлықтарда

бульдозер де, динамит те болмағаны белгілі. Оларда тіпті темір

құралдар да, жұмыс аттары да жоқ еді және дөңгелекті де

паи даланбаи тын (шамамен б.з.д. 1500 жылдарға деи ін Мысырда

дөңгелек кеңінен қолданылмады). Ең озық технология қоладан

жасалған құралдар болды, бірақ олардың өзі тым қымбат әрі

тапшы еді. Құрылыс жұмыстарының барлығы дерлік тас және

ағаштан жасалған құралдар көмегімен, адамның бұлшық етінің

күшімен атқарылды. Ежелгі Мысырдағы ғаламат құрылыстарды –

бөгеттердің барлығын, су қои малары мен пирамидаларды өзге

планеталықтар салған деген ои ға еретіндер жетерлік. Дөңгелек

жасап, темірді игермеген мәдениет осыншалық ғажаи ып

дүниелерді қалаи тудырған?

Шындық меи лінше қарапаи ым. Мысырлықтар Фаюм көлі мен

пирамидаларды өзге планеталықтардың көмегімен емес, тамаша

ұи ымдастыру дағдыларының арқасында салды. Мыңдаған

сауатты бюрократтың көмегімен перғауын он мыңдаған

жұмысшы жинап, оларды бірнеше жыл бои ы тамақпен

қамтамасыз етті. Он мыңдаған жұмысшы ондаған жыл бои ы

бірлесе еңбек етсе, олар тас құралдармен-ақ жасанды көлді де,

пирамиданы да сала алады.

Перғауын саусағының ұшын да қимылдатпағаны анық. Ол өзі

салық жинап, сәулет жоспарын сызған жоқ және қолына күрек те

ұстаған емес. Алаи да мысырлықтар Перғауын мен оның көктегі

жебеушісі Себекке арнап дұға оқумен ғана Ніл алқабын су

тасқыны мен құрғақшылықтан сақтауға болады деп сенді. Ол рас.

Нілдің су деңгеи ін көтеріп-түсіру үшін Перғауын мен Себек

ештеңе істемеген, қиялдағы болмыстар еді. Бірақ олардың

құдіретіне сенетін миллиондаған адам бірлесе бөгет тұрғызып,

арна қазған соң су тасқыны мен құрғақшылық азаи ды. Тас

дәуіріндегі рухтар туралы аи тпаи -ақ, Шумер құдаи ларымен

салыстырғанның өзінде Ежелгі Мысыр құдаи лары нағыз алыптар

еді: олар қала салды, қалың әскерге қолбасшылық жасады,

миллиондаған адам мен өзге де жануарлар өмірінің қожасы

болды.

Тек қиялдағы болмыстар құрылыс салады және билік жүргізеді

деген ои оғаш естілуі мүмкін. Бірақ біз қазір АҚШ алғашқы болып

атом бомбасын жасады, Қытаи «Үш шатқал» бөгетін салды немесе

Google өздігінен жүретін автокөлік жасады деп аи тамыз ғои . Олаи

болса, Перғауын су қои масын салып, Себек арна қазды деп неге

аи тпасқа?

Қағаздағы өмір

Жазу миллиондаған адамды бірлестіріп, қоршаған ортаны адам

танымастаи өзгерткен қиялдан шығарылған құдіретті

болмыстарды тудырды. Мұнымен қатар жазу адамдарды

қоршаған ортаны абстрактілі символдар арқылы қабылдауға

дағдыландырып, осындаи қиялдан шығарылған болмыстардың

растығына сендіре алды.

Аңшы-терімшілер күндерін ағашқа өрмелеп, саңырауқұлақ

теріп, қабан немесе қоян қуумен өткізетін. Олар күнделікті

көретін шынаи ы болмыс ағаштар, саңырауқұлақтар, қабандар мен

қояндар болатын. Егіншілер болса күні бои ы далада жер

жыртатын, астық жинап, бидаи тазалаи тын, ал малшылар үи

жануарларына қараи тын. Олардың күнделікті көретін өмір

шындығы – жалаң аяқ басқан шаң мен балшық, соқа тартқан

өгіздің иісі және пештен жаңа шыққан нан еді. Ал Ежелгі

Мысырдағы хатшылар уақыттың басым бөлігін жазу, оқу және

есептеумен өткізді. Олардың күнделікті шындығы папирусқа

сиямен жазылған белгілер ғана еді. Бұл белгілер қожаи ынның

жері қанша екенін, өгіз қанша тұратынын, шаруа жылына қанша

алым төлеи тінін білдіретін. Хатшы құрақ қаламмен бір сөз жазып-

ақ, тұтас ауылдың тағдырын шеше алатын.

Модерн дәуіріне деи ін адамдардың басым бөлігі сауатсыз болды.

Бірақ қолында билігі бар лауазымды тұлғалар шынаи ы өмірді

жазба мәтіндер арқылы ғана көруге дағдылана бастады. Меи лі,

Ежелгі Мысыр немесе ХХ ғасырдағы Еуропа болсын, сауатты элита

қағазға жазылған нәрсенің бәрін ағаш, өгіз немесе адамдар

сияқты өмір шындығы деп білетін.

1940 жылдың көктемінде нацистер солтүстіктен Францияға

баса-көктеп кірген кезде, онда тұратын евреи лердің көбі елден

қашып, оңтүстікке қараи кетуге тырысты. Шекарадан өту үшін

оларға Испания мен Португалияның визалары керек еді. Басқа да

қаптаған босқындармен бірге он мыңдаған евреи де өмірлерін

құтқаратын қағазды алу үшін Бордо қаласындағы португал

консулдығына тартты. Португал өкіметі Франциядағы

консулдықтарына визаны Сыртқы істер министрлігінің алдын ала

рұқсатынсыз бермеуді тапсырды. Алаи да Бордодағы консул

Аристидеш де Соуза Мендеш нұсқауды орындау қажет емес деп

тапты. Сөи тіп, отыз жылдық дипломатиялық мансабын мансұқ

етті. Нацистік танкілер Бордоға жақындап келе жатқанда де Соуза

Мендеш пен оның көмекшілері күн-түн демеи жұмыс істеп, он

тәулік бои ы виза берумен аи налысты. Консул мыңдаған адамға

виза беріп, ақыр соңында, өзі қалжырап құлады.

Осынша босқынды қабылдағысы келмеген Португал өкіметі

бұи рыққа бағынбаған консулды елге алдырып, оны Сыртқы істер

министрлігіндегі қызметінен босатты. Өзге адамдардың

басындағы қиын халге қиналмаса да, француз, испан және

португал бюрократтары ресми құжаттарды керемет

құрметтеи тін. Сондықтан де Соуза Мендеш тәртіпке бағынбаи

берген визалардың арқасында 30 мың адам нацистердің қатерлі

қақпанынан сытылып шығып кетті. Тек резіңке мөрмен ғана

қаруланған Аристидеш де Соуза Мендеш жалғыз өзі Холокост

кезіндегі ең ғаламат құтқару операциясын іске асырды

Алаи да жазба құжатты қастерлеудің көп жағдаи да жағымсыз

әсерлері болды. 1958–1961 жылдар аралығында елді аз уақытта

супердержаға аи налдырғысы келген Мао Цзэдунның

бастамасымен коммунистік Қытаи Үлкен секіріс саясатын

жүргізді. Астық сатудан артылған қаржыға ірі әскери және

индустриялық жобаларды іске асыру мақсатында Мао ауыл

шаруашылығы өнімдерін екі-үш есе арттыруға бұи рық берді.

Оның орындалмас талаптары бюрократиялық сатыны бои лап,

Пекиндегі үкімет кеңселерінен төменгі аи мақтық әкімшілерге,

одан әрі ауыл жетекшілеріне түсті. Бір ауыз сын аи туға қорқатын,

бірақ жоғарыға жағынғысы келетін жергілікті басшылар ауыл

шаруашылығы өнімдерінің керемет өсімі туралы өтірікке толы

есептерді жолдады. Жалған мәліметтер бюрократиялық сатымен

жоғары қараи жылжып жатқанда, әр шенеунік ана жер, мына

жерге нөлдер қосып, сандарды көбеи те берді.

21. Аристидеш де Соуза Мендеш, резіңке мөрлі құтқарушы-періште

Сөи тіп, 1958 жылы Қытаи өкіметі алдыңғы жылға қарағанда

астық 50 паи ызға артық жиналды деген есеп алды. Мәліметтердің

растығына сенген үкімет шетелге миллиондаған тонна күріш

сатып, орнына қару-жарақ пен ауыр техника алып, қалған астық

та тұрғындардың тамағына жетеді деп ои лады. Осының

салдарынан Қытаи тарихында бұрын-соңды болмаған алапат

аштық орнап, ондаған миллион тұрғын жер жастанды

Алаи да Қытаи ауыл шаруашылығының керемет жетістігі туралы

хабарлар әлемге тарап кетті. Қытаи дың табысы Танзанияның

идеалист президенті Жулиус Ньеререге аи рықша әсер етті. Ол

Танзания ауыл шаруашылығын жетілдіріп, Қытаи дағы сияқты

ұжымдық шаруашылықтар құрғысы келді. Шаруалар оның

жоспарына қарсы шыққан кезде, Ньерере әскер мен полицияға

дәстүрлі ауылдарды бұзып, жүз мыңдаған шаруаны жаңа

ұжымдық фермаларға күштеп көшіруді бұи ырды.

Мемлекеттік үгіт-насихат бұл фермаларды кішкентаи жұмақ

сияқты етіп көрсетті. Алаи да олардың көбі тек қағаз жүзінде,

үкімет құжаттарында ғана өмір сүретін. Ел астанасы Дар-эс-

Саламда даи ындалған хаттамалар мен есептерде бәлен ауылдың

тұрғындары бәлен фермаға көшірілді деп жазылды. Ал,

шындығында, аи тылған жерге көшіп келген шаруалар үи тұрмақ,

егістіктер мен құрал-жабдықтар да жоқ екенін көретін. Бірақ

шенеуніктер президентке ұлы жетістіктер туралы есеп беретін.

Сөи тіп, бір кезде Африкадағы ең ірі азық-түлік экспорттаушы ел

болған Танзания он жылға жетер-жетпес уақытта өзгенің

көмегінсіз өзін асыраи алмаи тын азық-түлік импортеріне

аи налды. 1979 жылы Танзания шаруаларының 90 паи ызы

ұжымдық фермаларда өмір сүргенімен, олар отандық ауыл

шаруашылығы өнімдерінің 5 паи ызын ғана өндірді

Жазу тарихында мұндаи сәтсіздіктер жиі ұшырасқанымен,

үкіметтер бұрынғыдан гөрі тиімді басқаруды енгізудің

паи дасынан гөрі зияны көп деп санады. Басшылардың бәрі

қағазға қол қоюмен-ақ ахуалды жақсарта салуға құштар болды.

Мұның аяғы апатқа апарып соқса, жағдаи ды бұрынғыдан да

көлемді меморандумдар жазып, тағы да көп заң мен ереже

шығару жолымен реттегісі келді.

Бастапқы жазба тілдің мақсаты аи налада болып жатқан

шындықты сипаттау болуы мүмкін. Бірақ ол, ақырында,

шындықтың өзін өзгертіп жіберетін қуатты құралға аи налды.

Ресми баяндамалар объектив шындыққа қаи шы келсе, көбінесе

шындық шегініп жол беретін. Салық органдары, білім беру жүи есі

немесе кез келген бюрократиялық құрылымның жұмысымен аз

да болса танысып көрген адам біледі: шындық аса маңызды емес,

бәрінен маңыздысы – қағазда жазылған дүние.

Киелі кітаптар

22. 1940 жылдың маусымында Аристидеш де Соуза Мендеш қол қойған

мыңдаған құтқарушы визалардың бірі.

Мәтін мен шындық бір-біріне бетпе-бет келген сәтте көбіне

шындыққа шегінуден басқа амал қалмаи тыны рас па? Бұл, бәлкім,

бюрократиялық жүи ені қаралау шығар? Меи лі перғауынға қызмет

етсін, меи лі Мао Цзедунның қол астында жұмыс істесін –

бюрократтардың басым көпшілігі есті адамдар болды ғои . Ендеше

олардың: «Біз жазуды егістіктердің, арналардың және астық

қои маларының шын жағдаи ын сипаттау үшін қолданамыз.

Жағдаи дәл сипатталса, біз шындыққа саи келетін шешімдер

қабылдаи мыз. Сипаттау қате болса, онда оның салдары аштыққа,

тіпті көтеріліске алып келеді. Бірақ біз бірте-бірте немесе бізден

кеи інгі әкімшілер бұл қателіктерден сабақ алады. Сөи тіп,

құжаттарды бұрынғыдан дәлірек толтыратын боламыз», – деи тіні

анық.

Белгілі бір дәрежеде дұрыс сияқты көрінетін бұл мәлімдеме

басқа бір тарихи динамикаға назар салмаи ды. Бюрократтардың

билігі нығаи ған саи ын, қателіктерді көретін көзін шел басады.

Мифтерін шындыққа саи етіп жазудың орнына, олар шындықты

өз мифтеріне қараи беи імдеп алады. Нәтижесінде аи наладағы

шындық зорлықтың күшімен олардың бюрократиялық

фантазияларына сәи кес өзгертіледі. Мысалы, Африкада көп елдің

шекарасында табиғи шекаралар, яғни өзендер, тау сілемдері, сауда

жолдары нақты анықталмаған. Тарихи және экономикалық

аи мақтар бөлшектенген, жергілікті этностық және діни

ерекшеліктер ескерусіз қалған. Бір таи паның адамдары бірнеше

елге бөлініп кеткен, ал өзара жау топтар бір елде тұрады. Бұл

мәселе әлемнің көп елінде бар болғанымен, Африкада мүлдем

асқынып кеткен. Африканың қазіргі шекаралары онда тұратын

ұлттардың талап-тілегіне мүлдем саи келмеи ді. Өи ткені бұл

шекараларды Африкаға өмірі табаны тиіп көрмеген еуропалық

бюрократтар сызып берген.

ХІХ ғасырдың соңында бірнеше еуропалық держава Африканың

аумақтарын меншіктеуге мүдделі болды. Келіспеушіліктер

салдарынан Еуропа елдері арасында соғыс өрті тұтанбауы үшін

таласы бар тараптар 1884 жылы Берлинге жиналып, Африканы

құдды бір бәліш бөлгендеи ту-талақаи ын шығарды. Сол кездерде

Африканың ішкі аи мақтары еуропалықтар үшін terra incognita

(белгісіз аи мақ. – Ред.) еді. Ағылшындар, француздар мен

немістердің қолында Африка жағалауының егжеи -тегжеи лі

карталары болды. Олар Нигер, Конго және Замбези өзендерінің

мұхитқа қаи жерде құятынын жақсы білген. Бірақ ол өзендер

құрлықтың қаи жерлерін қиып өтеді, олардың аңғарларында

қандаи патшалықтар мен таи палар тұрады, ол халықтардың діні,

ол жерлердің географиясы мен тарихы қандаи ? Бұл туралы

еуропалықтар мүлдем беи хабар еді. Бірақ Еуропа дипломаттары

үшін мұның ешқандаи маңызы болған жоқ. Африканың жартылаи

бос тұрған картасын Берлинде аи надаи жалтыраған үстел бетіне

жаи ып қои ып, олар әрлі-берлі сызықтар жүргізді де, құрлықты

бөліп ала салды.

Осы карталарды қолдарына ұстаған еуропалықтар Африканың

ішкі аудандарына енген кезде, өздері Берлинде отырып жүргізген

сызықтардың көбі Африканың географиялық, экономикалық

және этностық жағдаи ына мүлдем сәи кес келмеи тінін аңғарды.

Бірақ қақтығыстарға жол бермеу үшін басқыншылар келісімдерді

бұзбауға келісті. Сөи тіп, ои дан шығарылған сызықтар еуропалық

отарлардың шекараларына аи налды. ХХ ғасырдың екінші

жартысында Еуропаның империялары құлап, олардың отарлары

тәуелсіздік алған кезде, жаңа мемлекеттер отарлық шекараларды

мои ындады. Әи тпесе, бітпеи тін соғыстар басталуы мүмкін еді.

Бүгінде Африка елдері тап болып отырған қиындықтардың

көпшілігі осы мағынасыз шекаралардан туып отыр. Осылаи ша,

Еуропа бюрократтарының қағазға түскен фантазиясы

Африкадағы шындықпен бетпе-бет келген кезде, шындық тізе

бүгуге мәжбүр болды

Біздің қазіргі білім беру жүи елерін қараи тын болсақ, онда

шындықтың қағаздағы мәліметтерден жеңілетіні туралы

мысалдарды көптеп кездестіруге болады. Мысалы, үстелдің

ұзындығын өлшеу үшін оған қандаи өлшем бірлігін қолдану

маңызды емес. 200 сантиметр бола ма, әлде 78,74 дюи м бола ма,

бәрібір – одан үстелдің ұзындығы өзгермеи ді. Бірақ бюрократтар

адамды өлшеген кезде, көп дүние олардың қандаи сызғыш

қолданатынына баи ланысты. Оқу орындары адамдарды баллдық

жүи е бои ынша бағалаи бастағаннан бері, миллиондаған оқушы

мен оқытушының өмірі түбегеи лі өзгерді. Оқу үлгерімін бағалау,

салыстырмалы түрде алғанда, аз ғана уақыт бұрын ои лап

табылды. Аңшы-терімшілер өз жетістіктері үшін ешқашан баға

алмаған. Тіпті аграрлық революциядан соң мың жылдан кеи ін де

баллдық жүи ені қолданатын оқу орындары сирек болды. Орта

ғасырлардағы етікші жыл соңында шәкіртіне «етіктің бауына – 5,

ал табанына – минус 3» деген баға жазылған қағаз бермеи -тұғын.

Шекспир заманында студенттер Оксфордты дәрежемен немесе

дәрежесіз тәмамдаи тын. Ол кезде бір студент 74 балл, екіншісі

88 балл деген бағамен бітіреді деген нәрсе ешкімнің ои ына кіріп

шықпаған

Қатаң баллдық жүи ені қолданысқа индустриялық дәуірдегі

жаппаи білім беру жүи есі енгізді. Сан тілінде ои лауды әуелі

фабрикалар мен басқару құрылымдары үи ренді. Сосын бұған

мектептер көшті. Олар әр оқушының қадір-қасиетін оның орта

бағасына, ал әр мұғалім мен директордың қадір-қасиетін

мектептің жалпы орта көрсеткішіне қарап анықтаи тын болды.

Бюрократтар осы өлшемді қолдана бастаған кезде аи наладағы

шындық түбегеи лі өзгерді.

23. ХІХ ғасыр ортасындағы Африка картасы. Африканың ішкі аймақтары туралы

еуропалықтар тым аз білетін. Соған қарамастан, олар құрлықты бөліп, шекараларды

сызды.

Бастапқыда мектептерге ағарту мен білім беру міндеті жүктеліп,

бағалар болса оқу жетістігін өлшеудің қарапаи ым құралы ғана

болатын. Алаи да шамалы уақыттан кеи ін мектептер шәкірттердің

жоғары баға алуын өздерінің басты міндеті ретінде санаи тын

болды. Кез келген оқушы, мұғалім, тіпті бақылаушы да емтиханда

жоғары балл алуға көмектесетін дағдылар шынаи ы әдебиет,

биология немесе математика ғылымымен қабыспаи тынын біледі.

Егер жоғары баға мен нақты білімнің екеуінің бірін таңдау керек

болса, мектептердің көбі бағаны таңдаи тыны анық.

Мәтіндердің күші киелі кітаптар паи да болған кезде шарықтау

шегіне жетті. Ежелгі өркениеттердегі священниктер мен

хатшылар үшін құжаттар аи наладағы жағдаи туралы

анықтамалық еді. Әуелде мәтіндер оларға алым-салық, егістіктер

мен астық қои маларындағы ахуал туралы ғана мағлұмат беретін.

Алаи да бюрократия күшеи ген саи ын мәтіндердің беделі артты.

Священниктер Құдаи дың меншігіндегі мүліктердің тізімін

жасаумен ғана емес, сонымен қатар Құдаи дың іс-әрекетін,

қасиеттері мен өсиеттерін жеткізумен де аи налысты. Осының

нәтижесінде туған мәтіндер тұтас ғаламның құпиясын түсіндіре

алатын кітаптар саналды. Содан бері әр дәуірдің ғалымдары

барлық сұрақтардың жауабын Библиядан, Құраннан немесе

Ведалардан іздеи тін болды.

Теория жүзінде, егер әлдебір киелі кітап қоршаған ортаны дұрыс

түсіндірмесе – ерте ме, кеш пе – адамдар мұны ұғынып, мәтіннің

беделі төмендеи ді. «Баршаны үнемі алдау мүмкін емес», – деп

Авраам Линкольнның аи тқаны бар. Бұл осылаи болса, сөз жоқ еді.

Іс жүзінде, адамдардың ынтымақтастық желісінің беріктігі

шындық пен өтірік арасындағы нәзік тепе-теңдікке баи ланысты.

Егер шындықты тым қатты бұрмаласаңыз, оны біршама аи қын

көретін қарсыластардан жеңілесіз. Екінші жағынан, ои дан

шығарылған мифтің көмегінсіз тобырды тиімді ұи ымдастыра

алмаи сыз. Егер таза шындыққа жүгініп, оған еш өтірік

қоспасаңыз, артыңыздан көпті ерте алмаи сыз.

Уақыт машинасының көмегімен қазіргі заман ғалымдарының

бірін Ежелгі Мысырға жібердік деи ік. Ондағы абыздардың өтірігін

шығарып, шаруаларға эволюция, салыстырмалылық теориясы

және кванттық физика туралы аи ту арқылы билікті өз қолына

алуы мүмкін бе? Әрине, білімін паи даланып, бірнеше мылтық

және зеңбірек жасаи алса, біздің ғалым перғауынмен және

қолтырауын-құдаи Себекпен салыстырғанда біраз

артықшылыққа ие болуы мүмкін. Бірақ темір кенін қазып, домна

пештерін салуға және оқ-дәрі өндіру үшін оған ауыр жұмысқа

төселген шаруалар керек болар еді. Қалаи ои лаи сыз, энергия

жарық жылдамдығының квадратына көбеи тілген массаға тең

деген сарындағы әңгімемен шаруалардың құлшынысын оята алар

ма еді? Оята алады деп ои ласаңыз, Ауған-

станға немесе Сирияға барып, бағыңызды сынап көрсеңіз болады.

Перғауындар дәуіріндегі Мысыр, еуропадағы империялар

немесе қазіргі мектеп жүи есі сияқты аса қуатты адам

ұи ымдарының жетістігі көрегендіктің арқасы емес. Бар гәп

олардың көнбіс шындықты ои дан шығарылған нанымдарға

жығып бере алуында. Мысалы, ақшаның бүкіл идеясы да осы.

Үкімет түкке паи дасы жоқ қағаздар шығарады да, олардың

бағасын белгілеп, оны өзге барлық заттардың құнын өлшеу үшін

паи даланады. Осылаи ша үкімет азаматтарды осы қағаздармен

салық төлеуге мәжбүрлеи ді. Азаматтар осы қағаздарға аса мұқтаж

болып, банкноттар шынымен де құнды бола бастаи ды.

Шенеуніктердің сенімі күшеи іп, қағаз ақшаларды шығарып

отырған үкіметтің билігі нығая түседі. Егер әлдекім: «Бұлар жаи

ғана қағаз ғои !» – деп қарсы шығып, расында да оларды жаи ғана

қағаз санаса, оның табысқа жете алмасы анық.

Тағы бір мысал. Білім беру жүи есі студенттерді іріктеп алудың ең

жақсы тәсілі – емтихан алу деп жариялаи ды. Білім беру жүи есінің

жоғары оқу орындарына түсу талаптарын қоюда және жұмысқа

орналасу (меи лі мемлекеттік қызметке, меи лі жеке

компанияларға) шартты өлшемдерін даи ындау мәселесіне

қатысты жеткілікті құзыреті бар. Осы себепті студенттер бар

күшін жоғары баға алуға жұмсаи ды. Жақсы қызметтерде жоғары

баға алған адамдар отыр. Сондықтан олар өздерін осы ұшпаққа

шығарған жүи ені жан-тәнімен қорғаи ды. Аса маңызды

емтихандар білім беру жүи есінің бақылауында болғандықтан, бұл

жүи енің оқу орындарына, мемлекеттік органдарға және еңбек

нарығына ықпалы арта береді. Егер әлдекім: «Диплом деген

әшеи ін қағаз ғои !» – деп оны шынымен жаи қағаз деп білсе, ол

биіктерге қол жеткізе алмаи ды.

Киелі кітаптар да дәл осылаи жұмыс істеи ді. Діни истеблишмент

өкілдері киелі кітапта барлық сұрақтарға жауап бар деп соттан,

үкімет пен бизнестегілерден кітапта аи тылғанға саи әрекет

жасауды талап етеді. Киелі Кітапты оқып, адам аи налаға көз

тастаи ды. Қараи ды да, оның Кітапта жазылғанға шынымен

ұқсаи тынын көреді. «Киелі Кітап Құдаи ға ғұшыр төлеу керек

деи ді. Расында да бәрі төлеи ді. Киелі Кітапта әи ел еркектен төмен,

әи ел сот болып жұмыс істеи алмаи ды және сотта куәлік бере

алмаи ды делінген. Расында да, сот болып жұмыс істеи тін әи ел жоқ

және сот әи елдің куәлігін қабылдамаи ды. Құдаи дың сөзін

зерттеген адам өмірде табысқа жетеді деи ді Киелі Кітап. Расында,

жақсы қызметтердің бәрінде Киелі Кітапты жатқа білетіндер

отыр».

Сосын бұл ақылды адам Киелі Кітапты зерттеуге кіріседі. Өзі

ақылды адам кітапты зерттеген соң ол діни білімдар болып шыға

келеді. Сосын оны сот қылып тағаи ындаи ды. Сот болған соң ол

әи елдердің куәлігін қабылдамаи ды. Ал қызметтен кететін уақыт

келгенде, оның орнына Киелі Кітапты жақсы білетін біреуі келеді.

Әлдекім: «Бұл жаи ғана қағаз ғои !» – десе және оны шынымен

қағаз деп білсе, ол дінсіздің жолы болмаи ды.

Дүниенің шындығы туралы теріс мағлұмат беріп, адастырса да,

қасиетті кітаптар мыңдаған жыл бои ы адамдарға билік жүргізу

қабілетін жоғалтқан емес. Мысалы, тарих туралы библиялық

түсіндірме түбірінен қате. Бірақ соған қарамастан, ол дүниежүзіне

тарады және оған миллиондаған адам сенеді. Библия тарихты

монотеистік концепция тұрғысынан түсіндіріп, «әлемді бір ғана

құдіретті Құдаи басқарып отыр, ол тек сені ои лаи ды және сенің іс-

әрекетіңді бағады; әр жетістігің – жақсы істеріңе берілген сыи ,

әрбір жамандық – жасаған күнәларыңның жазасы» деи ді.

Ежелгі евреи лер құрғақшылықтан жапа шексе немесе Иудеяға

Вавилон патшасы Навуходоносор басып кірсе, бұл, сірә, жасаған

күнәларымыз үшін Құдаи дың жіберген жазасы деп сенді. Ал

парсы патшасы Кир Вавилонды жеңсе, соның арқасында босып

кеткен евреи лер еліне қаи та оралып, Иерусалимді қалпына

келтіруге мүмкіндік алса, қаи ырымды Құдаи бұлардың дұғасын

қабыл етті деген сөз. Құрғақшылыққа Филиппиндегі

жанартаулардың атқылауы себеп болуы мүмкін, Навуходоносор

Вавилонның сауда мүддесін көздегендіктен Иудеяға басып кірді,

ал Кир патша саяси себептерге баи ланысты евреи лерге

көмектесті деген ықтималдықтарды Библия еш қарастырмаи ды.

Тиісінше, әлемдік экология, Вавилон экономикасы немесе Парсы

патшалығының саяси жүи есі сияқты мәселелерді түсінуге Библия

еш қызығушылық танытпаи ды.

Мұндаи эгоцентризм балалық шақта адамдардың бәрінде де

болады. Қандаи дін, қандаи мәдениетте болмасын, әрбір бала өзін

ғаламның кіндігі санаи ды және басқа адамдардың жаи -күи і мен

сезімдеріне назар аудармаи ды. Ата-ананың ажырасуы осы себепті

балаларға аса ауыр тиеді. Бес жасар бала өзіне қатысы жоқ

себептерден бір үлкен мәселе туып жатқанын түсінбеи ді. Біз

ересек адамдармыз, әрқаи сымыздың өз проблемамыз, өз

қалауымыз бар деп түсіндіруге әкесі мен шешесі қанша тырысса

да, бала мұны қабылдаи алмаи ды. Ол бәрі менің кесірімнен болып

жатыр деп ои лаи ды. Адамдардың басым көпшілігі кеи ін бұл

балалық адасудан арылады. Монотеистер болса қара жерге

кіргенше осы көзқарастан танбаи ды. Әке-шешем маған бола

ұрсысты деп ои лаи тын бала сияқты, монотеистер де парсылар

вавилондықтармен тек біз үшін соғысып жатыр дегенге имандаи

сенеді.

Библия заманының өзінде-ақ кеи мәдениеттер тарихты

әлдеқаи да дұрыс түсінген. Анимистік және политеистік діндер

әлемді бір Құдаи ғана үстемдік құрып тұрған деп емес, толып

жатқан түрлі күштердің ои ын алаңы сияқты қабылдады. Осы

себепті маған немесе менің Құдаи ыма қатыссыз көп оқиға бар

және олар күнәларымның жазасы немесе жақсы істерімнің

қаи тарымы емес дегенге сену анимистер мен политеистерге

жеңіл еді. Грек тарихшылары Геродот пен Фукидид және қытаи

тарихшысы Сима Цян қазіргі біздің көзқарастарымызға келетін

күрделі тарихи теориялар жасады. Олар соғыстар мен

көтерілістер көптеген саяси, әлеуметтік және экономикалық

факторлардан туады деп түсіндірді. Тіпті өзі ештеңеге кінәлі

болмаса да, халық соғыстан зардап шегуі мүмкін. Осы себепті

Геродот Персияның саясатын терең түсінуге тырысса, Сима Цян

дала көшпенділерінің діні мен мәдениетіне қызығушылық

танытты

Бүгінгінің ғалымдары Библияға емес, Геродот және Сима

Цянның ои ларына келіседі. Сондықтан да қазіргі мемлекеттер

өзге елдер туралы ақпарат жинауға және экологиялық, саяси һәм

экономикалық үрдістерді сараптауға көп күш жұмсаи ды. АҚШ

экономикасы ақсаи бастаса, евангелист республикашылардың

өздері «бар бәле Құдаи алдында күнәһар болған өзімізден» демеи ,

Қытаи дан көретіні анық.

Геродот пен Фукидид шындықты Библия авторларына

қарағанда жақсы түсінгенімен, бұл екі әлем қақтығысқа түскен

кезде Библия таза жеңіске жетті. Евреи лер гректердің тарих

туралы көзқарасын өздеріне алған жоқ, керісінше, гректер

евреи лердікін алды. Фукидидтен кеи ін мың жылдан соң

варварлардың шапқыншылығына ұшыраған кезде, гректер «бұл

жасаған күнәларымыз үшін Құдаи дың жіберген қарғысы» деп

шүбәсіз сенетін болды. Шүбәлі екеніне қарамастан, әлем туралы

библиялық көзқарас адамдардың ауқымды түрде

ынтымақтасуына негіз болды.

Тіпті қазірдің өзінде АҚШ президенті қызметіне кірісер алдында

Библия-

ны ұстап тұрып ант береді. Көп елде, оның ішінде АҚШ пен

Ұлыбританияда, сотта куәлік беретін адамдар «шындықты, тек

қана шындықты және шындықтан басқа ештеңені аи тпауға ант

етемін» дегенде қолдарын Библияға қояды. Ои дан шығарылған

аңыздар мен мифтерге толы әрі сенімсіздік тудыратын кітаптың

атымен шындықты аи туға ант беру – біртүрлі қызық-ақ.

Бірақ паи дасы бар ғои !

Ои дан шығарылған нәрселердің арқасында біз жақсы

ынтымақтасып, мақсаттарымызды аи қындаи мыз. Бұл – ои дан

шығарылған дүниелер үшін төлеи тін ақы. Сөи тіп, бізде ои дан

шығарылған мақсаттар мен мүдделерге жұмыс істеи тін аса

күрделі жүи елер паи да болды. Біз бұл жүи елердің шартты

өлшемдерін қабылдаған кезде ғана олар тиімді қызмет атқарып

жатқандаи көрінеді. Мысалы, молда: «Біздің жүи е жақсы жұмыс

істеи ді. Қазір әлемде бір жарым миллиард мұсылман бар. Құранды

оқып, Аллаға сыи ынатын мұсылмандар саны бұрын-соңды

осыншалық көп болған емес», – деуі мүмкін. Бірақ жетістіктің осы

шартты өлшемі қаншалықты дұрыс? Негізгі мәселе осында.

Мектеп директоры: «Біздің жүи е жақсы жұмыс істеи ді. Соңғы бес

жылда үлгерім деңгеи і 7,3% өсті», – деуі мүмкін. Бірақ мектепті

бағалаудың бұл әдісі дұрыс па? Ежелгі Мысырдағы шенеунік:

«Біздің жүи е жақсы жұмыс істеи ді. Салық жинау, арна қазу және

пирамида салудан әлемде бізге тең келер ешкім жоқ», – деуі

мүмкін. Перғауындар дәуіріндегі Мысыр әлемге салық жинауды,

суғару жүи есін және пирамидаларды сыи лағаны рас. Бірақ бұл

шынымен де маңызды ма?

Адамның көптеген материалдық, әлеуметтік және

психологиялық қажеттіліктері бар. Ежелгі Мысырдағы шаруалар

аңшы-терімші бабаларымен салыстырғанда сүи іспеншілік немесе

әлеуметтік баи ланыстар қызығын көбірек көре алды ма? Мүлдем

белгісіз. Ал тамақ, денсаулық және бала өлімі жөнінен алсақ,

бұлардың өмірі шынымен де қиын болған. Б.з.д. 1850 жылдар,

яғни Фаюм көлін жасатқан ІІІ Аменемхет заманынан қалған

құжатта Дуа-Хети есімді ауқатты адам туралы аи тылады. Ол

баласы Пепиді хатшы болуды үи ренуі үшін мектепке апараи ын

деп жолға шығады. Сапар барысында оқуға қызықсын, әи тпесе

көптеген бақытсыз адамның кебін киюі мүмкін екенін білсін деп

шаруа, жұмысшы, сарбаз және қолөнершілердің аянышты

тұрмысы туралы әңгімелеи ді.

Дуа-Хетидің сөзіне қарағанда, өз жері жоқ егіншінің өмірі ит

қорлықпен өтеді. Алба-жұлба киінген ол күні бои ы қолы ои ылып,

жұмыс істеи ді. Сосын перғауынның шенеуніктері келіп, оны басқа

жұмысқа жегеді. Осынша ауыр жұмыстың ақысына аурудан басқа

алар дәнемесі де жоқ. Үи ге әрең жеткен ол табалдырықтан аттаи

сала жығылады. Жері бар шаруаның да жағдаи ы жетісіп тұрған

жоқ. Ол таң атқаннан кеш батқанша өзеннен егістікке су тасиды.

Күні бои ы ауыр көтергеннен қабырғасы қаи ысып, арқасы жауыр

болады. Ол таңертең жалпақ қияқ пиязды, түсте финик

пальмасын, кеште кориандр егістігін суарады. Ақыр соңында,

өлімші халде жығылады

. Бәлкім, мұнда жағдаи ды әсірелеу бар

шығар, бірақ ол шындықтан аса алыс емес. Перғауындар

дәуіріндегі Мысыр өз заманындағы ең қуатты патшалық болғаны

рас. Бірақ бұл қарапаи ым шаруа үшін емханалары мен әлеуметтік

қамсыздандыру қызметтері жоқ, тек салық төлеп, мәжбүрлі еңбек

ететін жаи сыз орта еді.

Бұл жалғыз Мысырға қатысты жағдаи емес. Қытаи

династияларының, мұсылман империялары мен Еуропа

корольдіктерінің зор жетістіктеріне қарамастан, 1850 жылдың

өзінде қарапаи ым адамның өмірі ежелгі аңшы-терімші өмірінен

артық болмады. Керісінше, 1850 жылы қытаи шаруасы немесе

Манчестердегі зауыт жұмысшысы аңшы-терімшілерге қарағанда

көп уақыт еңбек ететін; олардың жұмысы физикалық тұрғыдан

ауыр болды, адам ақылын қажет етпеи тін, тамақтары нәрсіз,

гигиеналық жағдаи лары салыстыруға келмеи тін дәрежеде нашар,

инфекциялық аурулары әлдеқаи да көп еді.

Аи талық, сізге екі демалыс бағдарламасын ұсынды деи ік.

«Тас дәуірі» бағдарламасы. Бірінші күні ну орманда он сағат

серуендеп, кешке қараи өзен алқабына келіп шатыр тігесіз. Екінші

күні қаи ықпен өзенді бои лаи төмендеп, кішкентаи көлдің

жағасына орналасасыз. Үшінші күні жергілікті адамдарға

жолығып, көлден балық аулауды және маңаи дан саңырауқұлақ

теруді үи ренесіз.

«Модерн пролетариат» бағдарламасы. Бірінші күні он сағат

тоқыма фабрикасының лас ауасына тұншығып жұмыс істеи сіз,

одан кеи ін тар пәтерде түнеп шығасыз. Екінші күні жергілікті

әмбебап дүкеннің кассасында он сағат еңбек етіп, кешкісін

жаңағы пәтерге келесіз. Үшінші күні жергілікті тұрғындардан

банкте есепшот ашуды және ипотекаға өтініш беру формасын

толтыруды үи ренесіз.

Қаи бағдарламаны таңдар едіңіз?

Демек, біздің адамдар арасындағы ынтымақтастық желілерін

бағалауымыз өзіміз таңдаған өлшемшарттар мен көзқарастарға

баи ланысты. Перғауындар дәуіріндегі Мысырды өндіріс, азық-

түлікпен қамту немесе әлеуметтік үи лесім тұрғысынан

бағалаи мыз ба? Кімге назар аударамыз – ақсүи ектерге ме,

қарапаи ым шаруаларға ма, әлде қолтырауындар мен шошқаларға

ма? Тарихта бір ғана хикая емес, мыңдаған балама хикая бар.

Олардың біреуін әңгімелеген кезде, біз басқаларының үнін өшіріп

қоямыз.

Адамдар құрған ынтымақтастық желілері өздерін бағалаған

кезде өздері ои лап тапқан өлшемшарттарды қолданады және

таңғалатын ештеңесі жоқ – өздеріне жоғары баға қояды. Атап

аи тсақ, Құдаи , ұлт және корпорация сияқты ои дан шығарылған

болмыстарға қызмет ету үшін құрылған желілер өз жетістіктерін

сол ои дан шығарылған болмыстардың көзқарасы тұрғысынан

бағалаи ды. Құдаи дың аи тқандарын бұлжытпаи орындаса – дін

жетістікке жетеді; ұлттық мүдделерді қорғаса – ұлт үстемдікке

жетеді; көп ақша тапқан саи ын, корпорация гүлденеді.

Олаи болса, кез келген ынтымақтастық желісін зерттеген кезде,

ара-тұра тоқтап, әлемге әлдебір шын болмыс тұрғысынан қараған

жөн. Ол болмыстың шын екенін қаи дан білуге болады? Өте оңаи .

«Ол азап шеге ала ма?» деген сұрақты қои саңыз болды. Адамдар

Зевс храмын өртесе, Зевс азап шекпеи ді. Бағамы төмендеген кезде

еуро қиналмаи ды. Банкрот болған банктің жаны ауырмаи ды.

Соғыста жеңілген мемлекет азап шеге ме? Мұның бәрі – әшеи ін

метафора.

Керісінше, соғыста жарақат алған сарбаз шынымен азап шегеді.

Ашыққан шаруа азапты сезінеді. Бұзауынан аи ырылған сиыр азап

шегеді. Мұның барлығы – шындық.

Әлбетте ои дан шығарылған нәрселерге қатысты сенім де

азаптың себебіне аи налуы мүмкін. Мысалы, ұлттық және діни

мифтерге деген сенімнен соғыс тұтанып, соның салдарынан

миллиондаған адам баспанасыз қалуы, мүгедек болуы, тіпті өлуі

мүмкін. Соғыстың себебі ои дан шығарылған, ал оның азабы –

бұлтартпас ақиқат. Дәл осы себепті біз ои дан шығарылған мен

шындықты аи ыруға ден қоюымыз керек.

Ои дан шығару жаман емес. Ол өте маңызды. Ақша, мемлекеттер

мен корпорациялар туралы ортақ қабылданған мифтер болмаса,

ешбір күрделі адамдар қоғамдастығы қызмет атқара алмаи ды.

Футболға арнап шығарылған ережелерді ешкім ұстанбаса, біз ол

ои ынды ои наи алмаи мыз. Сол сияқты, өзіне лаи ық мифтері

болмаса, нарық пен соттардың паи дасын көрмес едік. Бірақ

мифтер – әшеи ін құралдар. Олар біздің мақсатымыз немесе

өлшемшарттарымыз болмауға тиіс. Олардың ои дан

шығарылғандығын ұмытқан сәтте, шындықтан қол үземіз. Сөи тіп,

«корпорациялардың мүддесі үшін» немесе ұлттық мүдделерді

қорғау жолында» соғыстар басталады. Корпорация, ақша және ұлт

дегендер біздің ои ымызда ғана өмір сүреді. Біз оларды өзімізге

қызмет етуі үшін ои лап таптық. Ендеше оларға қызмет ету үшін

неге өзімізді құрбан етуіміз керек?

ХХІ ғасырда адамзат бұрын-соңды болмаған құдіретті мифтер

мен тоталитарлық діндерді ои лап тауып, биотехнологиялар мен

алгоритмдердің арқасында ол діндер бізді толықтаи бақылауға

алады. Мұнымен ғана шектелмеи , олар адамдардың денесін,

миын, ои ларын қалыптастырады және тұтас виртуал әлемдерді

жасап шығарады. Бұл әлемдердің әрқаи сысының өз тозағы мен

жұмағы болады. Ои дан шығарылғанды шындықтан, дінді

ғылымнан аи ыру әлдеқаи да қиын болғанымен, бәрібір ол

маңызды болмақ.

5-ТАРАУ

Оғаш жұп

Мифтер – кез келген адамзат қоғамының іргетасы әрі тірегі.

Уақыт өткен саи ын құдаи лар, ұлттар мен корпорациялар туралы

мифтердің күшеи гені соншалық – олар объективті шындыққа

үстемдік ете бастады. Себек құдаи ға, Көктің мандатына немесе

Библияға деген сенімнің арқасында адамдар Фаюм көлін, Ұлы

Қытаи қорғанын және Шартр соборын тұрғызды. Өкінішке қараи ,

осы мифтерге деген соқыр сенім салдарынан көп жағдаи да

адамдардың күш-жігері шын тіршілік иелерінің өмірін

жақсартудан гөрі Құдаи және ұлт сияқты ои дан шығарылған

болмыстарды ұлықтауға жұмсалды.

Бұл талдау бүгін әлі де өзекті ме? Былаи қарағанда, қазіргі қоғам

Ежелгі Мысыр мен орта ғасырлардағы Қытаи дан мүлдем бөлек.

Оны өзгерткен не нәрсе? Заманауи ғылымның дамуы ма? Дәстүрлі

мифтердің өміршеңдігіне қарамастан, қазіргі әлеуметтік жүи елер,

Ежелгі Мысыр мен орта ғасырдағы Қытаи да ешкім білмеген

эволюция теориясы сияқты, объективті ғылыми теорияларға

арқа сүи еи ді деи аламыз ба?

Әрине, бұл сұраққа ғылыми теориялар – мифтің жаңа түрі ғана,

ал қазіргі адамдардың ғылымға деген сенімі мен ежелгі

мысырлықтардың Себек Құдаи ға деген сенімінің арасында еш

аи ырма жоқ деп жауап беруге болар. Алаи да бұлаи салыстыру

қисынсыз. Себек құдаи оған сыи ынған адамдардың ұжымдық

қиялында ғана өмір сүрді. Рас, Себекке сыи ыну Мысырдың

әлеуметтік жүи есін орнықтырды. Соның арқасында адамдар су

тасқыны мен құрғақшылықтың алдын алатын арналар қазып,

бөгеттер салды. Бірақ Құдаи ға дұға ету Ніл суының деңгеи ін

өздігінен көтеріп-түсірмегені рас қои . Ал ғылыми теориялар ше?

Олар адамдарды бірлестіру жолы ғана емес. Кім өзіне-өзі көмек

қылса, Құдаи соған көмектеседі дегенді көп естиміз. Саи ып

келгенде, бұл «Құдаи жоқ, бірақ Оған деген сенім өзіміз үшін бір

нәрсе істеуге түрткі болса, онда сенім көмектеседі» дегенді

астарлап жеткізу болса керек. Ал антибиотиктердің Құдаи дан

аи ырмашылығы – ол өзіне көмек қолын созбаған адамға да

көмектеседі. Адам антибиотикке сенсін-сенбесін – антибиотик

инфекциялармен күреседі.

Яғни қазіргі әлем бұрынғы әлемнен мүлдем бөлек. Мыңдаған

жыл бои ы күш салғанмен, Мысыр перғауындары мен Қытаи

императорлары аштықты, індет пен соғысты ауыздықтаи алмады.

Жаңа замандағы қоғамдар оларды бірнеше ғасыр ішінде еңсерді.

Объектив ғылыми білімді таңдап, интерсубъективті мифтерден

бас тартудың дәлелі осы емес пе? Алдағы он жылдықтарда бұл

процесс қарқын ала түседі деуге бола ма? Технологиялар адамды

жетілдіруге, кәрілікті жеңіп, бақытқа жетудің кілтін табуға

мүмкіндік беріп отыр дедік. Олаи болса, адамдар Құдаи , ұлт,

корпорациялар сияқты ои дан шығарылған нәрселерден бас

тартып, бар күшін физикалық және биологиялық әлемнің

құпиясын ашуға жұмсауы мүмкін бе?

Шынтуаи тында, жағдаи әлдеқаи да күрделі. Заманауи ғылым

ои ын ережесін өзгерткені рас. Бірақ ол мифтерді аластап, орнына

фактілерді қои ған жоқ. Мифтер адамзатқа әлі билік жүргізіп

келеді және ғылым оның билігін нығаи та түсті. Интерсубъектив

әлемді құртудың орнына, ғылым оның объектив және субъектив

шындықтарға бақылауын арттыруына жағдаи жасауда.

Компьютер мен биоинженерия арқасында ои дан шығарылған

өтірік пен шындық арасындағы аи ырмашылық бұлыңғырлана

түседі. Өи ткені өздерінің сүи ікті мифтеріне сәи кес келтіру үшін

адамдар әлемді жаңадан қалыптастырады.

Себек құдаи дың абыздары қолтырауынды Құдаи ға балады,

перғауындар мәңгі өмір сүруді армандады. Шынында, қасиетті

қолтырауындар батпақта өмір сүретін кәдімгі қолтырауын,

Перғауын өз үмбетінің ішіндегі ет пен сүи ектен жаралған ең кедеи

пенде еді. Өлген соң денесіне бальзам мен хош иісті заттарды

әбден жағып, мүмияға аи налдырып қои ғанымен де, Перғауын сол

өлі күи і қалатын. Ал ХХІ ғасырда ғалымдар шын

суперқолтырауындарды жаратып, бұл дүниенің мықтыларын

мәңгі жас қалпында қалдыра алатындаи қауқары бар.

Ғылымның әрі қараи өрлеуі бәрін болмаса да, кеи мифтер мен

діндерді одан бетер күшеи те түсті. Оның қалаи екенін және осы

ғасырда алдымыздан шығатын мәселелерді түсіну үшін біз

«қазіргі ғылым мен діннің арақатынасы қандаи болмақ?» деген

аса бір жағымсыз сұраққа қаи та оралуымыз керек. Жұрт бұл

мәселеге қатысты аи туға болатын дүниенің бәрін аи тқан сияқты.

Алаи да ғылым мен дін отбасылық мәселе туралы психологтың

кеңесін бес жүз жыл тыңдаса да, бір-бірін түсінбеи тін ерлі-

заи ыптыларға ұқсаи ды. «Бұл жолы қоқысты шығаратын сенің

кезегің келді» деп дауласып жүріп, бірі әлі күнге Күлбикешті

армандаса, екіншісі Ақ тұлпар мінген ханзаданы келер деп күтіп

жүр.

Микробтар мен жындар

Ғылым мен дінге баи ланысты түсінбестіктің көбі дінге қатысты

қате түсініктерден туындап отыр. Дінді көбіне ырымшылдық,

руханият, тылсым күштерге және құдаи ларға деген сеніммен

шатастырады. Дін бұлардың ешқаи сысы да емес. Дінді

ырымшылдықпен қатар қоюға болмаи ды, өи ткені адам өзінің

қасиетті сенімдерін «ырым» деп атауға еш келіспеи ді. Олардың:

«Біз қашанда «ақиқатқа» сенгенбіз, ырымға сенетін басқалар», –

деуі анық.

Тылсым күштерге сенетіндер де аз. Жын, рух пен перілер бар деп

ои лаи тындар оларды тылсым күштер ретінде емес, кірпі, шаян

мен микробтар сияқты табиғаттың ажырамас бөлігі ретінде

санаи ды. Бүгінде дәрігерлер түрлі аурулардың туындауына

микробтар кінәлі десе, вуду абыздары бәрін көрінбеи тін

рухтардан көреді. Бұл жерде тылсым ештеңе жоқ; әлдебір рухты

ашуландырсаңыз, ол сіздің денеңізге кіріп алып, тәніңізді

қинаи ды. Бұл табиғи нәрсе емес пе? Рухтарға сенбеи тіндер ғана

оларды қалыптан тыс құбылыс ретінде санаи ды.

Дінді тылсым күштермен теңдестіру – белгілі табиғи

құбылыстардың бәрін діннің көмегінсіз түсіндіру деген сөз.

Табиғи әлемді тұтас түсінген соң, оған табиғаттан жоғары діни

догманы қосу керек пе, жоқ па дегенді өзіңіз шешетін боласыз.

Алаи да барлық дін «дүниенің сырын бізсіз түсіне алмаи сыз»

деи ді, яғни олардың догмасын есепке алмасаңыз, аурудың,

құрғақшылық немесе жер сілкінісінің шын себебін түсіну мүмкін

емес.

Дінді «құдаи ларға сенім» деп сипаттаудың да шетін тұстары бар.

Нағыз христиан діндар, өи ткені ол Құдаи ға сенеді, ал жалынды

коммунист діндар емес, өи ткені коммунизмде Құдаи жоқ деи міз.

Бірақ дінді құдаи лар емес, адамдар жасаи ды және дін

құдаи лардың бар екендігімен емес, өзінің әлеуметтік қызметі

арқылы анықталады. Дін дегеніміз – барлық саланы қамтып, адам

заңдары, нормалары мен құндылықтарына адамзаттан жоғары

легитимділік беретін мифтер жиынтығы ғана. Ол адамның

әлеуметтік құрылымдарын адамзаттан жоғары заңдардың

көрінісі ретінде қарастырып заңдастырады.

«Біз ои лап таппаған және өзгерту қолымыздан келмеи тін

моральдық нормалар жүи есі бар, біз соған бағынамыз», – деи ді кез

келген дін. Діндар иудеи ге сенсек, бұл моральдық заңдар жүи есін

Құдаи жасап, ол бізге Библия

арқылы берілген. Ал үнді бұл заңдарды Брахма, Вишну және Шива

жасаған, ол адамдарға Ведалар арқылы келді деи ді. Буддизм мен

даосизмнен коммунизм, либерализм және нацизмге деи інгі өзге

діндердің аи туынша, адамнан жоғары заңдар деп жүргеніміз –

табиғи заңдар, оларды құдаи лар жасамаған. Әлбетте әр дін

адамзатқа Будда мен Лао-Цзыдан Маркс пен Гитлерге деи інгі

түрлі көрікпел сәуегеи лер мен паи ғамбарлар жеткізген өз заңдар

жинағына сенеді.

Евреи бала әкесінен: «Әке, бізге шошқаның етін жеуге неге

болмаи ды?» – деп сұраса, әкесі ұзын сақалын тарамдап біраз

ои ланып: «Әлем осылаи жаратылған ғои , Янкеле. Сен әлі

кішкентаи сың, сондықтан мұны түсіне қои маи сың. Бірақ

шошқаның етін жеп, Құдаи қаһарланса оңбаи мыз. Бұл менің ои ым

емес. Бұл раввиннің де ои ы емес. Әлемді раввин жаратқан болса,

онда ол шошқаның етін жеуге болатындаи етіп жаратар ма еді.

Бірақ әлемді раввин емес, Құдаи жаратты. Неге екенін білмеи мін,

Құдаи шошқаның етін жеуге болмаи ды деді. Ендеше болмаи ды.

Ұқтың ба?» – деп жауап береді.

1943 жыл. Немістің баласы СС офицері болып қызмет атқаратын

әкесінен: «Әке, біз неге евреи лерді өлтіреміз?» – деп сұраса,

жалтыраған етігін киіп жатып әкесі: «Фриц балам, дүние осылаи

жаратылған. Сен әлі кішкентаи сың, сондықтан мұны түсіне

қои маи сың. Бірақ біз евреи лердің өмір сүруіне мүмкіндік берсек,

олар адамзаттың тоз-тозын шығарып құртады. Мұны мен ои лап

тапқаным жоқ. Фюрердің ои дан шығарған дүниесі емес. Егер

әлемді Гитлер жаратса, ол табиғи сұрыпталу заңы жүрмеи тіндеи ,

ал евреи лер мен арии лер тату-тәтті өмір сүретіндеи етіп жаратар

еді. Бірақ әлемді фюрер жаратқан жоқ. Ол тек табиғаттың

заңдарын түсініп, бізге сол заңдарды сақтап, өмір сүруді үи ретті.

Егер ол заңдарға бағынбасақ, ақыры жаман болады. Түсіндің

бе?!» – деп жауап қатар еді.

2016 жыл. Ағылшынның баласы либералдар атынан парламент

депутаты болып саи ланған әкесінен: «Неге біз қаи дағы бір Таяу

Шығыста тұратын мұсылмандардың құқығын аи тып,

дауласамыз?» – деп сұраса, әкесі шаи ішіп отырған кесесін

үстелдің үстіне қои ып, сәл-пәл ои ланып: «Дүние солаи

жаратылған ғои , Уильям. Сен әлі кішкентаи сың, сондықтан мұны

түсінбеи сің. Бірақ барлық адамдар бірдеи , тіпті Таяу Шығыстағы

мұсылмандар да біз сияқты адам. Сондықтан адамдардың табиғи

құқықтары бірдеи . Мұны мен ои лап тапқаным жоқ. Парламент те

ои лап тапқан жоқ. Егер әлемді парламент жаратса, жалпыға

бірдеи адам құқықтары да, кванттық физика да, басқасы да біздегі

бір комитеттің қарауында болар еді. Бірақ әлемді парламент

жаратпағандықтан, біз барлық адамның, тіпті Таяу Шығыстағы

мұсылмандардың да құқығын құрметтеуіміз керек. Әи тпесе

біреулер біздің құқықтарымызға қол сұғып, арты жаман болуы

мүмкін. Енді бар да ои на, Уильям», – деп жауап береді.

Либералдар, коммунистер мен басқа да заманауи наным-

сенімдер өздерінің жүи есін «дін» деп атамаи ды. Өи ткені олар

дінді ырымшылдық пен тылсым күштерге деген сеніммен қатар

қояды. Либералдар мен коммунистерге «сіздердікі де дін десеңіз»,

олар «діндарлар орындалмас армандарға көзсіз сенеді, біз ондаи

емеспіз» дер еді. Ал, шын мәнінде, бұл адам ои лап таппаған, бірақ

адам бағынуға тиіс моральдық заңдар жүи есіне сенеміз дегенді

білдіреді. Шынтуаи тында, адамзат қоғамының барлығы осыған

сенеді. Әр қоғам өз мүшелеріне «адамнан жоғары тұрған

моральдық заңға бағынуымыз керек, оны бұзсақ тоз-тозымыз

шығады» деи ді.

Әлбетте мифтері, нақты бұи рықтары, сыи лары мен жазалары

жөнінен діндер аздап өзгеше болады. Мысалы, орта ғасырдағы

Еуропада католик шіркеуі Құдаи баи ларды жақсы көрмеи ді

деи тін. «Баи дың жұмақ қақпасына кіруінен, түи енің ине көзінен

өтуі оңаи » деген Иисус. Баи лардың жұмаққа баруына көмектесу

үшін шіркеу оларды қаи ырымдылық жасауға шақырды. Сараңдар

тозақтың отына күи еді деп қорқытты. Коммунизм де баи ларды

аса ұната бермеи ді. Бірақ оларды өлімнен кеи інгі отпен емес,

таптық қақтығыстарды аи тып қорқытты.

Тарихтың коммунистік заңдары мен христиан Құдаи ының

өсиеттері арасындағы ұқсастық мынадаи – екеуі де ол заңдарды

адамнан жоғары тұрған, адам жеңе алмаи тын күштер деп

қарастырады. Біз футболдағы офсаи д тәртібін өзіміз ои лап

тапқандықтан, қазір-ақ алып тастаи аламыз. Сондықтан оны

өзгерту өз еркімізде. «Ал тарих заңдарын ешкім өзгерте

алмаи ды», – деи ді Маркс. Капиталистер баи ыған үстіне баи иды.

Сөи тіп, өздері таптық қақтығыстарды туғызып, көтеріліске

шыққан пролетариаттан жеңіледі.

Егер әлдеқалаи сіз коммунист болсаңыз, онда коммунизм мен

христиан діні – мүлдем екі бөлек нәрселер, себебі коммунизм –

дұрыс, христандық – бұрыс деуіңіз мүмкін. Таптық қақтығыстар –

капиталистік жүи енің ажырамас бөлігі, ал, шындығында,

капиталистер өлгеннен кеи ін тозақ отына мәңгі күи меи ді ғои .

Солаи ы солаи , бірақ бұдан коммунизм дін емес дегеннен гөрі,

коммунизм – нағыз дін деген қорытынды шығуы мүмкін. Әр

діннің өкілі өз дінін ғана ақиқат деп біледі. Бәлкім, олардың

біреуінікі дұрыс болар.

Егер алдыңыздан Будда шықса…

Дін – әлеуметтік тәртіпті сақтаудың және кең ауқымды

ынтымақтастық орнатудың құралы деген паи ым дінді рухани жол

деп санаи тындарға ауыр тиюі мүмкін. Алаи да дін мен ғылымның

арасы біз ои лағаннан әлдеқаи да жақын болып шыққаны тәрізді,

дін мен руханилықтың арасы әлдеқаи да қашық. Дін – мәміле,

келісім, ал руханилық – саяхат.

Дін әлемнің толық сипаттамасын береді және алдын ала

белгіленген мақсаттармен арадағы нақты шарттарды ұсынады.

«Құдаи бар. Ол бізге былаи жүріп-тұруды бұи ырды: егер

Құдаи дың аи тқанымен жүрсеңіз – жұмаққа барасыз. Оған

бағынбасаңыз – тозақта күи есіз». Бұл мәміленің аи қындығы

қоғамға адамдардың мінез-құлқын реттеи тін ортақ нормалар мен

құндылықтарды анықтауға мүмкіндік береді.

Рухани саяхат – мүлдем басқа нәрсе. Ол әдетте адамдарды құпия

жолдар мен беи мәлім мақсаттарға жетелеи ді. Ізденіс әдетте «Мен

кіммін? Өмірдің мәні неде? Игілік дегеніміз не?» деген сияқты

маңызды сұрақтардан басталады. Адамдардың көбі билік ұсынған

даи ын жауаптарды қабылдаса, рухани ізденіс жолындағылар оған

қанағаттана қои маи ды. Олар өздері білетін немесе жанына

жаққан жерлерге барып қана қои маи ды. Мазасын алған сұрақтар

қаи да жетелесе, солаи қараи бағыт түзеи ді. Ендеше адамдардың

көбі үшін академиялық білім алу – рухани ізденіс емес, жаи келісім

ғана. Өи ткені бұл бізді бұрынғылар – өкіметтер мен банктер

мақұлдаған алдын ала белгіленген мақсаттарға ғана жеткізеді.

«Үш-төрт жыл оқимын, емтихан тапсырамын, бакалавр дәрежесін

алып шығамын, сосын жалақысы жақсы жұмысқа орналасамын».

Егер маңызды сұрақтар сізді бұрын ои лап көрмеген беи мәлім

жолдарға бұрса, академиялық білім алу рухани ізденіске аи налуы

мүмкін. Мысалы, Уолл-Стритке жұмысқа кірсем деген мақсатпен

бір студент экономиканы оқи бастаи ды. Бірақ оқып білгені

әлдебір жолмен оны үнділік ашрамнан бір-ақ шығарса немесе

Зимбабведе ЖИТС науқастарын қарап жатқан еріктілерге

қосылуға түрткі болса, онда мұны рухани саяхат деуге де болады.

Мұндаи саяхатты неге «рухани» деп атаи ды? Бұл Жақсылық пен

Жамандық атты екі құдаи ға сенген ежелгі дуалистік діндерден

қалған. Дуализмге сәи кес, Жақсы құдаи бақытты рухани әлемде

жасаи тын өлмеи тін таза жандарды жаратты. Кеи де Ібіліс деп

аталатын Жаман құдаи екінші әлемді – материалдық әлемді

жаратты. Өзі жаратқанды баянды етудің жолын Ібіліс білмеді,

сондықтан материалдық әлемдегі заттардың бәрі шіріп, жоқ

болады. Ақаулы жаратылысына өмір беру үшін Ібіліс рухани

әлемдегі жандарды алдап шығарып алып, оларды материалдық

денелердің ішіне қамап қои ды. Адам дегеніміз – осы жаман денеге

қамаулы жақсы жан. Жанның түрмесі – дене біртіндеп солып,

ақыры өлетіндіктен, Ібіліс жанды ылғи дененің ләззаттарына –

тамақ, секс және билікке қызықтырып, аздырады. Дене тозған

кезде жан рухани әлемге оралуға мүмкіндік алады, бірақ пәни

дүние қызықтары оны қаи та арбап, басқа бір материалдық денеге

кіргізеді. Тамақ, секс және билік қуған жан бір денеден екінші

денеге осылаи ша көшумен болады.

Дуализм адамдарға материалдық бұғауды бұзып, бізге мүлдем

беи мәлім, бірақ ақиқат үи іміз – рухани әлемге оралуды үи ретеді.

Бұл ізденіс кезінде материалдық қызықтар мен келісімдердің

бәрінен бас тартуымыз керек. Пенделік ғұрыптар мен

мәмілелерге күмән келтіріп, беи мәлім әлемге апаратын жолға

түсуді «рухани» ізденіс деп атау, міне, осыдан бастау алады.

Мұндаи ізденістер діннен түбегеи лі ерекшеленеді. Өи ткені дін

әлемдік тәртіптің іргесін бекітуге тырысса, руханилық одан босап

шығуға ұмтылады. Рухани ізденіс жолындағылар көбіне басты

міндетіміздің бірі – үстем діндердің наным-сенімдері мен

шарттарына күмән келтіру деп біледі. Дзен-буддизмде «егер

алдыңыздан Будда шықса, оны өлтіріңіз» деген сөз бар. Бұл

«рухани ізденіс жолында ресмиленген буддизмнің қатып қалған

идеялары мен өзгермеи тін заңдарына тап болсаңыз, олардан

құтылып шығуыңыз керек» дегенді білдіреді.

Діндер руханилықты қатер санаи ды. Діндердің жамағаттың

рухани ізденістерін тізгіндеп отыруға ұмтылатыны белгілі нәрсе.

Діни жүи елердің көбіне тамақ, секс және баи лықты аңсаи тын

заи ырлы адам емес, қарабаи ыр идеялардан гөрі жоғары нәрсені

іздеи тіндер күмән келтіреді. Мысалы, католик шіркеуіне қарсы

протестанттық көтерілісті гедонист-атеистер емес, діндар және

аскет монах Мартин Лютер бастады. Лютер шіркеудің ғұрыптары,

салттары мен шарттарына илігуден бас тартты. Ол өмірдің аса

көкеи кесті сұрақтарына жауап іздеді.

Лютердің заманында шіркеу өз жамағатын өте тартымды

шарттармен қызықтырды. Егер күнә жасаған болсаңыз, сөи тіп, о

дүниеде мәңгі қарғысқа ұшыраудан қорықсаңыз, сізден талап

етілетін жалғыз нәрсе – әмияныңызды ашып, индульгенция сатып

алу. ХVI ғасырдың басында шіркеу «Құдаи дың рақымын» сататын

арнаи ы мамандар жалдады. Олар Еуропаның қалалары мен елді

мекендерін аралап, индульгенцияларды белгіленген бағаларға

саудалаи тын. Жұмаққа кіретін билет керек пе? Он алтын ділдә

төлеңіз. Марқұм атаңыз Хеи нц және әжеңіз Гертрудамен бірге

жүргіңіз келе ме? Түк қиындығы жоқ. Бірақ ол отыз алтын ділдә

тұрады. Сатушылардың ең атақтысы, Доминикан орденінің

тақуасы Иоганн Тецель «алтын ділдә сандыққа сыңғыр етіп

түскен сәтте, жан маһшардан жұмаққа ұшады» деген көрінеді

24. Индульгенцияларды ақшаға сатып жатқан Рим Папасы (протестанттық

памфлеттен).

Лютер неғұрлым ои ға берілген саи ын, соғұрлым бұл шартқа

және оны ұсынған шіркеуге күмән келтіретін болды. Құдаи дың

рақымы сатылмаи ды. Папада адамдардың күнәсін кешіріп,

жұмақтың есігін ашатын құзіреттің болуы мүмкін емес.

Протестантизм тарихында аи тылғандаи , 1517 жылдың 31

қазанында Лютер сала құлаш қағаз бен балға-шеге алып,

Виттенбергтегі Бүкіл әулиелер шіркеуіне келді. Қағазда сол

замандағы діни салттарға, оның ішінде индульгенция сатуға

қарсы 95 тезис жазылған еді. Лютер оны шіркеудің есігіне

шегеледі. Құдаи дың рақымын тілеи тін әр христианды Папаның

билігіне қарсы шығуға және жұмаққа апаратын басқа жол іздеуге

шақырған протестанттық реформация осылаи басталды.

Тарихи тұрғыдан алсақ, рухани ізденіс қашанда қаи ғылы

аяқталған. Өи ткені ол – тұтас қоғамға емес, жеке адамға арналған

жол. Адамдар арасындағы ынтымақтастық сұрақтардан гөрі

нақты жауаптарды күтеді. Ал сірескен діни құрылымдарға қарсы

шығушылардың ісі солардың орнына жаңа құрылым құрумен

тынады. Дуалистер де сөи тті: олардың рухани ізденісі діни

институтқа аи налды. Мартин Кинг те сөи тті: католик шіркеуінің

заңдарына, институттары мен салттарына қарсы шыққан соң, ол

жаңа заңдар жазып, жаңа институттардың негізін салып, жаңа

салттар ои лап тапты. Тіпті Будда мен Иисус та сөи тті: шындық

жолындағы ымырасыз ізденіске түскен олар дәстүрлі индуизм

мен иудаизмнің заңдарын, салттары мен құрылымдарын құлатты.

Бірақ, саи ып келгенде, бұл екеуінің атымен жасалған заңдар,

салттар және құрылымдардың көптігі соншалық – тарихта

олардың алдына ешкім түсе алмаи ды.

Құдаи ды қолдан жасау

Дін туралы түсінікті ретке келтіріп болсақ, дін мен ғылымның

ара қатынасын талдауға оралаи ық. Бұл қатынас жөнінде екі

ұшқары көзқарас бар. Бір көзқарас дін мен ғылым өзара өлердеи

жау, ал жаңа тарих ғылыми білім мен діни ырымшылдықтың

бітіспес күресі негізінде қалыптасты деи ді. Уақыты келген кезде

ғылым нұрын шашып, дін түнегін сеи ілтті, соның арқасында әлем

бұрынғыдан гөрі заи ырлы, рационал болып гүлденді. Кеи де

ғылыми жаңалықтар діни догмаларды теріске шығарып

тои таратыны рас. Бірақ бұл бірыңғаи үрдіс емес. Мысалы,

мұсылман догмасы ислам дінінің негізін VII ғасырда Арабияда

Мұхаммед паи ғамбар қалады деи ді. Мұның ғылыми дәлелдері

жеткілікті.

Одан да маңызды нәрсе – ғылым тұрлаулы институттар құру

үшін әрдаи ым діннің көмегін қажетсінеді. Ғалымдар табиғаттың

қандаи заңдарға бағынатынын зерттеи ді, бірақ адамдардың

өздерін қалаи ұстау керегін көрсететін ғылыми әдіс жоқ. Адам

оттегінсіз өмір сүре алмаи ды деи ді ғылым. Алаи да қылмыскерді

асып өлтіруге бола ма? Ғылым бұл сұраққа қалаи жауап беру

керегін білмеи ді. Бұл мәселеде бағыт сілтеи алатын – тек дін ғана.

Осы себепті ғылым қолға алған әрбір практикалық жоба діни

түи сікке сүи енеді. Мысалға Янцзы өзеніне салынған «Үш шатқал»

бөгетін алаи ық. 1992 жылы Қытаи үкіметі бұл бөгетті саламыз

деп шешкен кезде, физиктер оның қысымға қаншалықты шыдаи

алатынын есептеп берді; экономистер оны салуға қанша ақша

кететінін болжады; ал электрик-инженерлер оның қанша электр

қуатын өндіретінін алдын ала аи тты. Алаи да үкімет қосымша

факторларды ескеруге мәжбүр болды. Бөгетті салу кезінде

қалалар мен елді мекендер, мыңдаған археологиялық нысан

орналасқан, өзіндік экологиялық жүи есі және ерекше табиғаты

бар 600 шаршы километрден аса жерді су алып кетті. Бір

миллионнан аса адам қонысынан көшірілді, жануарлардың

жүздеген түріне қатер төнді. Бөгеттің кесірінен қытаи лық су

дельфині құрып кетті деуге негіз бар. «Үш шатқал» бөгеті туралы

сіздің жеке пікіріңіз қандаи болса да, оның құрылысы таза

ғылыми емес, этикалық проблема екені аи қын. Қаи сысы

маңыздырақ: мыңдаған мегаватт электр қуатын өндіріп,

миллиардтаған юань паи да табу ма, әлде ежелгі буддистік

ғибадатхана мен қытаи лық су дельфинін сақтап қалу ма?

Ешқандаи физикалық, ешқандаи экономикалық модель және

ешқандаи математикалық теңдеу мұны анықтаи алмаи ды. Яғни

Қытаи тек ғылыми теориялар негізінде өмір сүре алмаи ды. Оған

нақты бір дін немесе идеология қажет.

Ал кеи біреулер қарама-қарсы ұшқарылыққа ұрынып, ғылым мен

діннің бір-біріне еш қатысы жоқ деи ді. Ғылым фактілерді

зерттеи ді, дін құндылықтар туралы аи тады, сондықтан екеуі бір-

бірімен еш жерде түи іспеи ді. Діннің ғылыми фактілер туралы

аи тар ештеңесі жоқ, ал ғылымның діни нанымдар туралы

үндемегені дұрыс. Рим Папасы «адам өмірі қасиетті, сондықтан

түсік жасату – күнә» деп сенетін шығар, бірақ биологтар мұны

дәлелдеи де, терістеи де алмаи ды. Жеке тұлға ретінде биолог

Папамен пікір таластыра берсін. Бірақ ғалым ретінде ол бұл дауға

араласпауға тиіс.

Мұндаи ұстаным ақылға қонымды көрінуі мүмкін, бірақ ол дін

туралы жалған паи ымға негізделген. Ғылымның тек фактілермен

жұмыс істеи тіні рас болғанмен, дін ешқашан этикалық мәселемен

шектелмеи ді. Дін фактологиялық паи ымдарға сүи енбеи ,

адамдарға қалаи өмір сүру керегі туралы нұсқаулық бере

алмаи ды. Осы тұста ол ғылыммен бетпе-бет келуі мүмкін. Діни

догмалардың ең маңызды бөліктері этикалық принциптер емес,

«Құдаи бар», «Күнәлары үшін жан о дүниеде жазаға тартылады»,

«Библияны адамдар емес, Құдаи жазған», «Папа ешқашан

қателеспеи ді» деген мәлімдемелерден тұрады. Мұның бәрі –

фактологиялық паи ымдар. Ең қызу пікірталастар және ғылым

мен дін арасындағы қақтығыстардың көпшілігі этикалық

мәселелерге емес, жаңағыдаи мәлімдемелерге баи ланысты.

Мысалға түсік жасату мәселесін алаи ық. Дінге берілген

христиандар оған қарсы шықса, көп либерал қолдаи ды. Бұл –

этикалық емес, фактологиялық тұрғыдағы талас. Христиандар да,

либералдар да адам өмірі қасиетті, ал адам өлтіру – жан

түршігерлік қылмыс деп біледі. Бірақ олар нақты биологиялық

факт жөнінде келісе алмаи ды: адам өмірі жатырға бала біткен

сәтте бастала ма, туған кезде бастала ма, әлде осы екеуінің

ортасында ма? Адам өмірі ол туған кезде басталмаи ды деп сенетін

мәдениеттер де бар. Калахари шөлін мекендеи тін кунг

таи пасының және Арктикадағы түрлі иннуит топтарының

нанымы бои ынша, адам өмірі балаға ат берілген кезде ғана

басталады. Бала дүниеге келген соң, біразға деи ін оған есім

қои ылмаи ды. Егер отбасы баланы керек қылмаса (әлдебір

кемістігіне бола немесе тұрмыстың қиындығына баи ланысты),

оны өлтіреді. Ат қою рәсімінен бұрын болғандықтан, бұл адам

өлтіру ретінде саналмаи ды

. Бұл мәдениеттердің өкілі

либералдармен және христиандармен «адам өмірі қасиетті, ал

өмірге қол сұғу – ауыр қылмыс» деп келісуі мүмкін. Бірақ бала

өлтіруді ақтап шығары анық.

Өздерін насихаттаған кезде діндер өздерінің тамаша

құндылықтарына назар аударады. Әи тсе де олар Құдаи ды ұсақ

әріптермен жазылған фактологиялық мәлімдемелерге жасырып

қояды. Мәселен, католицизм өзін жалпыға бірдеи сүи іспеншілік

пен жанашырлық діні ретінде сипаттаи ды. Тамаша! Бұған кім

қарсы шығады? Бірақ онда неге адамдардың бәрі католик емес?

Өи ткені сіз ұсақ әріптермен жазылған мәтінді оқи отырып,

католицизм «ешқашан қателеспеи тін» Рим Папасына сөзсіз

бағынуды, ол тіпті өз жамағатына крест жорығына аттануын және

еретиктерді отқа өртеуді бұи ырған кезде де оған қарсы келмеуді

талап ететінін көресіз. Мұндаи практикалық нұсқаулар тек

этикалық мәлімдемелерден туып отырған жоқ. Олар этикалық

паи ымдардың фактологиялық мәлімдемелермен араласып

кетуінен шыққан.

Философияның көгінен төмен түсіп, тарихи шындықтарға көз

жіберсек, біз діни мифтердің бәрі мынандаи үш бөлімнен

тұратынын көреміз:

1. «Адам өмірі қасиетті» деген сарындағы этикалық

паи ымдар.

2. «Адам өмірі бала біткен кезде басталады» деген

сипаттағы фактологиялық мәлімдемелер.

3. Этикалық паи ымдардың фактологиялық мәлімдемелерге

қосылып, «Ешқашан, тіпті бала біткен күннің ертеңінде де

түсік жасатуға болмаи ды» деи тін практикалық

нұсқауларға ұласуы.

Діннің этикалық паи ымдарын ғылым терістеи де, растаи да

алмаи ды. Алаи да діннің фактологиялық мәлімдемелеріне

қатысты ғалымдардың аи тары көп. «Әи ел жатырына бір апта

бұрын біткен адам эмбриондарында нерв жүи есі бола ма? Олар

азапты сезіне ме?» деген сияқты сұрақтарға священниктерден

гөрі биологтар дұрыс жауап бере алары анық.

Түсініктірек болуы үшін бір тарихи мысалды тереңірек

қарастырып көреи ік. Бұл оқиға туралы діни жарнамаларда көп

аи тылмаи ды, алаи да бір кездерде ол ғаламат әлеуметтік және

саяси рөл атқарған. Орта ғасырдағы Еуропада Рим Папасының

билігі орасан зор болды. Еуропаның қаи жерінде қақтығыс

шықпасын, папалар бұл мәселені шешуге құзыретті екенін

мәлімдеи тін. Бұл құзыреттің негізділігіне нандыру үшін олар

еуропалықтарға ылғи «Константин сыи ы» туралы баяндаи тын.

Аңыз бои ынша, 315 жылы 30 наурызда Рим императоры

Константин Рим империясының батыс бөлігін Папа І Сильвестр

мен оның мұрагерлеріне мәңгілікке беру туралы жарлыққа қол

қои ған. Папалар бұл асыл құжатты архивінде сақтады. Даңққұмар

ханзадалардың, басбұзар қалалардың немесе бүлікші

шаруалардың қарсылығына тап болған саи ын оны мықты насихат

құралы ретінде паи даланатын.

Орта ғасырлардағы Еуропа тұрғындары көне империялық

жарлықтарды аи рықша құрметтеи тін және құжат неғұрлым көне

болса, соғұрлым қастерлі деп ои лаи тын. Бұған қоса, король мен

император Құдаи дың өкілі екеніне кәміл сенетін. Олардың ішінде

Константин аи рықша құрметке ие еді. Өи ткені Рим империясына

христиан дінін қабылдатқан осы император болатын. Сол

замандағы қала кеңесінің жоспарлары ұлы Константиннің өзі қол

қои ған әлдебір жарлыққа қаи шы келе қалса, орта ғасырлардағы

Еуропа тұрғындары сөзсіз көне құжатқа бағынатын. Осы себепті

саяси қарсылыққа тап болғанда Папа «Константин сыи ын»

көрсетіп, бағынуды талап ететін. Рас, ол ылғи көмектесе

бермеи тін. Бірақ «Константин сыи ы» жарлығы Папа насихаты мен

ортағасырлық саяси тәртіптің арқау-өзегі еді.

«Константин сыи ына» тереңірек үңілсек, оның үш бөліктен

тұратынын көреміз:

Этикалық пайым: Адамдар

қазіргі уақыттағы танымал

пікір мен көзқарастан гөрі

көне империялық жарлықты

құрметтеуге тиіс.

Фактологиялық мәлімдеме:

315 жылы 30 наурызда

император Константин

Еуропаның жоғары билігін

папаларға сыи ға тартты.

Практикалық

нұсқаулық: 1315

жылы еуропалықтар

Папаның

бұи рықтарына

бағынуға тиіс.

Көне империялық жарлықтардың этикалық беделінің

кереметтігі күмән тудырады. ХХІ ғасырда еуропалықтардың

барлығы дерлік қазіргі азаматтардың тілегі баяғыда өлген

монархтардың әмірінен жоғары деген ои да. Бұл этикалық

пікірталасқа ғылым араласа алмаи ды, өи ткені бұл мәселені

шешетін ешқандаи эксперимент не теңдеу жоқ. Егер қазіргі

заманның ғалымы уақыт машинасымен 700 жыл бұрынғы кезге

барса, ол көне императорлық жарлықтардың қазіргі саяси

дауларға еш қатысы жоғына орта ғасырдағы еуропалықтарды

сендіре алмас еді.

Алаи да «Константин сыи ы» туралы аңыз тек этикалық паи ымға

негізделмеген. Онда сонымен қатар ғылым растаи тын немесе

терістеи тін бірнеше нақты мәлімдеме бар болатын. 1441 жылы

католик священнигі және алғашқы лингвистердің бірі Лоренцо

Валла «Константин сыи ы» жарлығының жалған екенін

дәлелдеи тін ғылыми зерттеу жариялады. Валла құжаттың стилі

мен грамматикасына және ондағы сөздер мен терминдерге талдау

жасады. Ол құжатта IV ғасырдағы латын тілінде болмаған сөздер

бар екенін көрсетті. Жарлық Константин өлген соң, шамамен

400 жылдан соң өтірік құрастырылған деген жорамал аи тты.

Сонымен қатар құжаттағы күн «30 наурыз, Константин төртінші

рет, ал Галликан алғашқы рет консул болған жыл» деп

көрсетілген. Рим империясында әр жыл саи ын екі консул

саи ланатын және құжаттарға консулдар билікте болған жылдың

күні көрсетілетін. Шын мәнісінде, Константин

315 жылы төртінші рет консул болғанымен, Галликан алғаш рет

317 жылы консул болып саи ланған еді. Аи рықша маңызды осы

құжат Константиннің тұсында жазылған болса, онда мұндаи

өрескел қателік болмас еді. Бұл Томас Джефферсон мен оның

әріптестерінің АҚШ-тың Тәуелсіздік декларациясына «1776 жыл,

34 шілде» деп жазуымен бірдеи .

Бүгінде тарихшылардың барлығы «Константин сыи ы» шамамен

ХІІІ ғасырдың ортасында Папа сараи ында қолдан құрастырылған

жалған құжат екеніне келіседі. Валла өзі көне империялық

құжаттардың моральдық беделіне ешқашан күмән келтірмеген

адам еді. Алаи да оның ғылыми талдауы еуропалықтарды Папаға

бағынуға міндеттеи тін практикалық нұсқаулыққа үлкен нұқсан

келтірді

2013 жылы 20 желтоқсанда Уганда парламенті

гомосексуализмге қарсы заң қабылдады. Соған сәи кес,

гомосексуалдық қатынасқа түсу қылмыс саналып, қылмыскер

әртүрлі мерзіммен өмір бои ы бас бостандығынан аи ыруға деи ін

жазаланатын болды. Бұл заңды Құдаи гомосексуализмге тыи ым

салған деи тін евангелиялық христиандар ұсынып қолдады. Дәлел

ретінде олар сілтеме («Әи елмен жасаи тын жыныстық қатынасты

еркекпен жасама; ол – жиіркенішті нәрсе»; Левит 18:22. «Егер

әлдекім әи елмен жасаи тын жыныстық қатынасты еркекпен

жасаса, онда екеуінің ісі де жиіркенішті. Оларды өлімге кесу керек;

олардың бастары қанына батады»; Левит 20:13) жасаи ды. Бұл

діни миф өткен ғасырларда дүниежүзі бои ынша миллиондаған

жанға азап тарттырды. Бұл мифті қысқаша былаи тұжыруға

болады:

Этикалық

пайымдама:

Адамдар Құдаи дың

әміріне бағынуға

тиіс.

Фактологиялық мәлімдеме:

Шамамен 3000 жылдаи бұрын Құдаи

адамдарға гомосексуалдық

қатынастарға түспеуді бұи ырды.

Практикалық

нұсқаулық: Адамдар

гомосексуалдық

қатынастарға түспеуге

тиіс.

Бұл миф рас па? Адам Құдаи дың әміріне бағынуға тиіс деген

паи ым жөнінде ғалымдар пікір таластыра алмаи ды. Жеке тұлға

ретінде дауласа аласыз. Адам құқықтары Құдаи дың құзыретінен

жоғары, сондықтан Құдаи бізге ол құқықтарды бұзыңдар десе,

оны тыңдамауға қақылымыз деп сенуіңізге болады. Бірақ бұл

дауды шешіп беретін ғылыми эксперимент жоқ.

Әи тсе де 3000 жыл бұрын Ғаламның Жаратушысы Homo Sapiens

өкілдеріне бір жынысты қарым-қатынас жасамауды бұи ырған

деи тін фактологиялық мәлімдемеге қатысты ғылымның аи тары

көп. Бұл мәлімдеменің рас екенін қаи дан білеміз? Тиісті әдебиетті

зерттеп көрсеңіз, мынаған көз жеткізесіз: миллиондаған кітапта,

мақала мен интернет-саи ттарда қаи таланатын ол мәлімдеменің

бір ғана дереккөзі бар. Ол – Библия. «Онда Библияны кім және

қашан жазды?» – деп сұрар еді ғалым. Осы арада мұның

құндылықтар туралы сұрақ емес, фактологиялық сұрақ екенін

естен шығармаи ық. Иудеи лер мен христиандар «Левит кітабын

Құдаи Мұсаға Синаи тауында аи тқан, содан бері оған бір әріп

қосылған да, алынған да жоқ» деи ді. «Алаи да мұның растығына

қалаи сене аламыз? Рим Папасы да «Константин сыи ын» IV

ғасырда Константин өз қолымен жазды деп еді. Расында, оны 400

жылдан кеи ін Папаның клерктері ои дан құрастырғаны

анықталды», – деи ді ғалымдар.

Егер Библияны кім және қашан жазғанын білгіміз келсе, ол үшін

ғылыми әдістердің тұтас арсеналын қолдана алатын

мүмкіндігіміз бар. Ғалымдар дәл осы мәселемен ғасырдан аса

уақыт аи налысты және олардың ашқан жаңалықтары туралы

том-том кітаптар жарыққа шықты. Тоқетерін аи тсақ, сенімді

ғылыми зерттеулердің басым көпшілігі мына пікірге

тоқаи ласады: Библия – әртүрлі авторлар жазған көп мәтіннің

жинағы, кітап онда аи тылған оқиғалардан кеи ін жүздеген жыл

өткен соң жазылып, тағы біршама уақыттан кеи ін ғана бір кітапқа

біріктірілген. Мысалы, Дәуіт патша б.з.б. 1000 жылдары өмір

сүрген болуы ықтимал. Ал Екінші заң кітабы шамамен

б.з.б. 620 жылы Иудеи патшасы Иосияның сараи ында оның

билігін күшеи ту мақсатындағы насихат науқанының бір бөлігі

ретінде жазылды деген пікірге қазір бәрі келіседі. Ал Левит

кітабы одан да кеи ін жазылды. Оның б.з.б. 500 жылдан бұрын

жазылуы мүмкін емес.

Ежелгі иудеи лер Библия мәтінін бір әріп қоспаи , не алмаи

мұқият сақтап келіпті дегенге келсек, ғалымдар библиялық

иудаизмнің Киелі кітапқа негізделген дін еместігін аи тады.

Керісінше, бұл дін Таяу Шығыстағы өзге көршілерінікі сияқты,

темір дәуіріне тән діни сенім еді. Ол кездегі иудаизмде синагога

да, иешива да, раввиндер де, тіпті Библия да болмаған. Бірақ

күрделі храмдық салттары болды. Бұл салттардың көбі

маусымдық жаңбырды жаудырсын және әскер жеңіске жетіп,

халқын бақытты етсін деген тілекпен көктегі шамшыл Құдаи ға

жануарларды құрбан етуден тұратын.

Діни элитаға ата-бабасынан бері абыз болып келе жатқандар

кірді. Дінбасы отбасында дүниеге келгені болмаса, олардың

ешқандаи интеллектуалдық қабілеті жоқ еді. Сауатсыз абыздар,

негізінен, рәсімдер мен салттарды атқарумен аи налысып, ал киелі

кітаптар жазуға немесе зерттеуге уақыты болмаи тын.

Екінші храм дәуірінде біртіндеп бәсекелес діни элита қалыптаса

бастады. Парсылар мен гректердің ықпалы арқасында мәтінді

жазып, түсіндіретін евреи оқымыстыларының салмағы артты.

Ақыр соңында, бұл оқымыстылар раввин деген атпен танылып,

олар құрастырған мәтіндер «Библия» атауын еншіледі. Раввиндер

шыққан тегіне емес, жеке интеллектуалдық қабілетіне қараи

бедел жинады. Сауатты жаңа элита мен ескіден келе жатқан абыз

отбасылардың арасында қақтығыс туары аи қын еді. Раввиндердің

бақытына қараи , б.з. 70 жылы Ұлы евреи көтерілісін басып-жаншу

кезінде римдіктер Иерусалимді және ондағы храмды өртеді.

Храмның жои ылуымен бірге абыз отбасылар да діни билігінен,

экономикалық қуатынан және raison d’être-нің (фр. тіршіліктің

мәні. – Ред.) өзінен аи ырылды. Осылаи ша дәстүрлі иудаизмнің –

храмдық, абыздық және жауынгерлік иудаизмнің күні батты.

Оның орнына жаңа иудаизм – кітаптардың, раввиндер мен

оқымыстылардың иудаизмі келді. Бұл оқымыстылардың басты

қабілеті түсіндірме беру еді. Бұл қабілетті олар құдіретті Құдаи

өзінің храмын жоюға қалаи ша жол бергенін түсіндіруге ғана емес,

сонымен қатар библиялық хикаяларда аи тылатын иудаизм мен

өздері ои лап тапқан мүлдем өзгеше иудаизм арасында дәнекер

көпір тартуға жұмсады

Осылаи ша, бізге белгілі ғылыми мәліметтерге сүи енсек, Левит

кітабындағы гомосексуализмге тыи ым ежелгі Иерусалимдегі

священниктер мен оқымыстылардың соқыр нанымын ғана

көрсетеді. Құдаи дың әмірін орындауға адамдар міндетті ме, жоқ

па дегенді ғылым шеше алмағанымен, оның қолында Библияның

шығу тегіне қатысты көптеген маңызды аи ғақ бар. Уганда

саясаткерлері ғарышты, галактиканы және қара құрдымды

жаратқан күш Homo Sapiens-тің екі еркегі көңіл көтеріп жатқанын

көріп, қатты қапа болады деп ои лаи ма? Олаи болса, ғылым

оларды бұл әбес түсініктен арылта алады.

Қасиетті догма

Шынына келсек, этикалық паи ымды фактологиялық

мәлімдемеден ажырату оңаи емес. Дінде фактологиялық

мәлімдемені этикалық паи ымға аи налдыратын бірбеткеи үрдіс

бар. Осылаи ша, қарапаи ым пікірталас болатын мәселе бытысып,

шатасқан шым-шытырыққа аи налады. Мысалы, «Библияны Құдаи

жазған» деи тін фактологиялық мәлімдеме өте көп жағдаи да

«Библияны Құдаи жазғанына сенуің керек» деи тін этикалық

паи ымға ұласады. Сөи тіп, бұл паи ымға сену – жақсы іс, ал оған

күмәндану сұмдық күнә болып шығады.

Керісінше, осындаи этикалық паи ымдарда көбіне

фактологиялық мәлімдемелер жасырын тұрады. Діндарлар бұлар

дәлелдеуді қажет етпеи ді деп санағандықтан, олар туралы

үндемеуге тырысады. Мысалы, «адам өмірі қасиетті» (мұны

ғылым тексере алмаи ды) деи тін этикалық паи ымда «адамға мәңгі

өлмеи тін жан берілген» (мұнымен ғылым пікір таластыра алады)

деи тін фактологиялық мәлімдеме жасырын болуы мүмкін. Сол

сияқты, Америка ұлтшылдары «Америка мемлекеті бәрінен

жоғары» десе, ол этикалық паи ым сияқты көрінеді. Ал,

шынтуаи тында, ол «соңғы бірнеше ғасырдағы моральдық,

ғылыми және экономикалық жетістіктерге АҚШ-тың арқасында

жеттік» деген сарындағы фактологиялық мәлімдемеге

негізделген. Америка мемлекетінің үстемдікке деген ұмтылысына

ғылыми тәжірибе жасау мүмкін емес. Бірақ оған жасырын

мәлімдемені ашсақ ше? Онда моральдық, ғылыми және

экономикалық жетістіктер үшін АҚШ-қа қаншалық қарыздар

екенімізді тексере алар едік.

Осыдан келіп, Сэм Харрис сияқты философтар «ғылым кез

келген этикалық дилемманы шеше алады, өи ткені адами

құндылықтардың терең түкпірінде қашанда фактологиялық

мәлімдемелер жасырулы тұрады» деген ои ға келді. Харристің

пікірінше, барлық адамдарға ортақ бір ғана жоғары құндылық

бар, ол қаи ғы барынша аз, бақыт барынша көп болса деген

тілектен шығады. Ендеше этикалық пікірталастардың бәрін

барынша бақытты болудың ең тиімді жолына фактологиялық

тұрғыда негіздеме беру деи аламыз

. Ислам фундаменталистері

бақытты болу үшін жұмаққа барғысы келеді, либералдар адам

неғұрлым еркін болса, соғұрлым бақытты деи ді, ал неміс

нацистері бүкіл әлемді Берлиннің билігіне берсе, ең игі іс осы

болар еді деп ои лаи ды. Харристің пікірінше, исламшы, либерал

мен нацистің арасында этикалық дау жоқ; оларда осы ортақ

мақсатқа жету жолына қатысты фактологиялық келіспеушіліктер

ғана бар.

Меи лі, Харристің пікірі дұрыс болсын, адам атаулы бақытты

болуды ғана армандасын, бірақ тәжірибеде бұл түсінік этикалық

дауларды шешуге көмектесе алмаи ды. Өи ткені бізде бақыттың

ғылыми анықтамасы немесе ғылыми өлшемі жоқ. «Үш шатқал»

бөгетін тағы қарастыраи ық. Бұл жобаның түпкі мақсаты –

адамдарды бұрынғыдан бақытты ету дегенге келістік деи ік. Бірақ

оларды бақытты ететін нақты не нәрсе? Арзан электр қуатын

өндіру ме, дәстүрлі өмір салтын сақтау ма, әлде қытаи лық өзен

дельфинін құтқару ма? Сананың құпиясын ашпаи ынша, біз бақыт

пен қаи ғының жалпыға ортақ өлшемін таппаи мыз және түрлі

индивидтердің (әртүрлі биологиялық түрлерді былаи қои ғанда)

бақыты мен қаи ғысын салыстыруды үи рене алмаи мыз. Миллиард

қытаи арзан электр қуатының қызығын көрген кезде, қанша дана

бақыт өндіріледі? Қытаи лық өзен дельфині тұтас түр ретінде

жои ылған кезде, қанша дана қаи ғы өндіріледі? Сонда бақыт және

қаи ғы дегендер қосып немесе азаи туға келетін математикалық

категориялар ма? Балмұздақ жеу – жағымды нәрсе; сүи ген адамды

табу әлдеқаи да жағымды. Олаи болса, махаббаттан алатын

ләззатқа тең болу үшін қанша балмұздақ жеу керек?

Яғни ғылымның этикалық дауларға қоса алатын үлесі біз

ои лағаннан көп болғанмен, қазір өте алмаи отырған, тіпті өте

алмаи тын шекара бар. Бағыт сілтеи тін әлдебір дін болмаи ынша,

ауқымды қоғамдық тәртіпті сақтау мүмкін емес. Тіпті

университеттер мен зертханалардың өзіне діннің қолдауы қажет.

Дін арқылы ғылыми эксперименттерді этикалық тұрғыдан

ақтауға болады, есесіне, ол ғылыми жоспарларға ықпал етіп,

ғылыми жаңалықтарды паи даланады. Олаи болса, діни наным-

сенімдерді ескермеи , ғылымның тарихын түсіне алмаи сыз.

Ғалымдар бұл фактіге аса мән бермеи ді, бірақ ғылыми революция

тарихтағы ең қатты догмаға ұрынған, ең төзімсіз және ең діндар

қоғамдардың бірінде басталған еді.

Мыстандарды аулау

Ғылымды біз көбіне заи ырлылықпен және толеранттылықпен

баи ланыстырамыз. Рас шығар. Бірақ Модерн дәуірінің басындағы

Еуропа ғылыми революция орнаи тын жерге мүлдем ұқсамаи тын.

Колумб, Коперник және Ньютондардың заманында Еуропа діни

фанаттардың шоғырлануы мен төзімсіздік деңгеи і жөнінен

әлемде бірінші орында тұрды. Ғылыми революцияның

шамшырақтары мұсылман мен евреи ді қуғындаған, еретиктерді

тірідеи өртеген, мысықты жақсы көретін әр кемпірді мыстан

санаи тын және әрбір аи туған саи ын жаңа діни соғыс бастап кеп

жіберетін қоғамда өмір сүрді.

Егер 1600 жылдар шамасында Каир немесе Стамбулға сапар

шексеңіз, олардың сүннит, шиит, православ христиан, католик,

армян, копт, евреи , тіпті азғантаи үнді кәдімгідеи тату тұратын

көпмәдениетті және толерантты астана екенін көрер едіңіз. Ара-

тұра келіспеушілік пен бассыздық болып тұрғанымен де, әрі

Осман империясы адамды дініне қараи кемсітсе де, Еуропамен

салыстырғанда ол нағыз либерал жұмақ болатын. Егер сол кездегі

Париж немесе Лондонға барсаңыз, діни экстремизм белең алған,

тек үстем дінді ұстанушылар ғана тұруына болатын қалаларды

көрер едіңіз. Лондонда католиктерді, Парижде гугеноттарды

өлтіретін. Евреи лер болса баяғыда-ақ қуылған. Мұсылмандарды

кіргізу деген ешкімнің үш ұи ықтаса түсіне кірмеи тін. Әи тсе де

ғылыми революция Каир мен Стамбулда емес, Лондон мен

Парижде басталды.

Модерн дәуірінің тарихын ғылым мен діннің күресі ретінде

беи нелеу дәстүрге аи налған. Теория жүзінде ғылым мен дін екеуі

де ақиқатты бәрінен жоғары қояды. Бірақ екеуінің ақиқаты екі

түрлі болғандықтан, бұлардың арасында қақтығыс туатыны

заңды. Іс жүзінде, ғылым мен дін екеуін де ақиқат аса

қызықтырмаи ды. Ендеше олардың ымыраға келуі, қатар өмір

сүруі, тіпті ынтымақтасуы да оңаи .

Дін бәрінен бұрын тәртіпке мән береді. Оның міндеті –

әлеуметтік құрылымды құрып, оны сақтау. Ғылым билікті бәрінен

жоғары қояды. Ол ауруды емдеп, соғыста жеңіп шығып, азық-

түлік ісінде үстем болу үшін зерттеу жүргізеді. Жеке тұлға ретінде

ғалым мен священник бәрінен де ақиқат маңызды дегенге сенуі

мүмкін. Бірақ институттар ретінде ғылым мен дін тәртіп пен

билікті ақиқаттан жоғары қояды. Осы себепті бұл екеуі жақсы

әріптес. Ал ақиқат жолындағы ымырасыз ізденіс – діни немесе

ғылыми институттар шеңберінде қалуы сирек рухани саяхат.

Олаи болса, модерн дәуірінің тарихын ғылым мен белгілі бір дін,

нақты аи тсақ, гуманизм арасындағы келісімді қалыптастыру

процесі деп қарастырған жөн. Қазіргі қоғам гуманистік

догмаларға сенеді және ғылымды сол догмаларға күмән келтіру

үшін емес, оларды жүзеге асыру үшін паи даланады. ХХІ ғасырда

гуманистік догмалардың орнына таза ғылыми теориялар келуі

екіталаи . Алаи да ғылым мен гуманизмнің арасын жалғаушы

ковенант (келісім; көбіне діни мағынада қолданылады. – Ред.)

жои ылып, оның орнын мүлде басқа келісім – ғылым мен әлдебір

жаңа постгуманистік дін арасындағы келісім басуы ықтимал.

Алдағы екі тарауды біз ғылым мен гуманизм арасындағы модерн

ковенантты талдауға арнаи мыз. Кітаптың үшінші бөлімінде бұл

келісімнің бұзылу себептері және оның орнына келетін жаңа

келісім туралы аи тылады.

6-ТАРАУ

Модерн ковенант

Модернити – бір келісім. Біз оған өмірге келген бетте қол

қоямыз, сосын ақтық сәтімізге деи ін ол біздің тіршілігімізді

реттеп отырады. Оның күшін жою немесе одан аттап өту санаулы

адамның ғана қолынан келеді. Жеи тін тамағымыз, істеи тін

жұмысымыз бен армандарымыз осы келісім арқылы анықталады.

Қаи жерде тұрамыз, кімді сүи еміз және қалаи өлеміз – мұны да сол

шешеді.

Бір қарағанда, модернити аса күрделі келісім сияқты көрінеді.

Сондықтан өзінің не нәрсеге қол қои ғанын түсінуге талпыныс

жасаи тындар некен-саяқ. Өзіңізге жақсы таныс жаи т: әлдебір

компьютерлік бағдарламаны жүктеи тін кезде алдыңыздан

оншақты бет заңдық мәтіннен тұратын келісімнің шарттарын

қабылдау туралы ұсыныс шығады; сіз оған бір көз жүгіртесіз,

сосын соңғы бетке бір-ақ түсіп, «келісемін» дегенді басып, одан

кеи ін бұны мүлдем есіңізге алмаи сыз. Шынтуаи тында, қазіргі

заман – таңғаларлық қарапаи ым келісім ғана. Бүкіл шартты

мынадаи бір ғана сөи леммен түи індеуге болады: адамдар билік

үшін мағынадан бас тартуға даи ын.

Модернге деи ін көптеген мәдениет әлдебір ғаламат ғарыштық

жоспарда адамзаттың өз орны бар дегенге сеніп келді. Ол

жоспарды құдіретті Құдаи немесе табиғаттың мәңгі заңы жасаған,

адамзат оны өзгерте алмады. Бұл ғарыштық жоспар адам өміріне

мағына дарытқанымен, билігін шектеді. Адам театр актеріне

ұқсаи тын. Сценарии бои ынша әр сөзде, әр тамшы жаста, әр

ишаратта мағына бар, бірақ сценарии шеңберінен шығуға

болмаи ды. Гамлет бірінші актіде Клавдии ді өлтіре алмаи ды

немесе Даниядан Үндістандағы бір ашрамға кетіп қалуына

болмаи ды. Себебі Шекспир рұқсат етпеи ді. Адам сол сияқты –

мәңгі өмір сүріп, барлық аурулардан сауыға алмаи ды және

қалағанын істеуге болмаи ды. Себебі бұл сценарии де жоқ.

Премодерн дәуіріндегі адамдар билікті өмірдің мағынасы бар

деген сенімге аи ырбастады. Шаи қас маи данында қалаи ерлік

көрсеткені, заңды патшаны қалаи қолдағаны, таңғы аста тыи ым

салынған тағамды жеді ме жоқ па, көршінің әи елімен көңілдес

болды ма, жоқ па – осының бәрі олар үшін маңызды еді. Әрине,

мұның ыңғаи сыз жақтары да болды. Бірақ қасіретті жағдаи ларда

ол адамдарға психологиялық қалқан қызметін атқаратын. Соғыс,

індет немесе құрғақшылық сияқты апат келгенде адам өзін

«Құдаи немесе табиғат заңы басқаратын әлдебір ғаламдық ұлы

туындыда бәріміздің өз рөліміз бар. Бізге сценарии ді көрсеткен

жоқ, бірақ әр істің бір мақсатпен жүріп жатқанына сенуге болады.

Тіпті жоғарыда жасалған жоспарда осы алапат соғыс, оба немесе

құрғақшылықтың өз орны бар. Драматургке де сенеміз. Оның

драмасы міндетті түрде мағыналы болып, жақсылықпен

аяқталады. Яғни соғыс, оба, құрғақшылық – бәрі біздің паи дамыз

үшін. Осы жерде және қазір болмаса да, о дүниеде біз оның

жақсылығын көреміз» деп жұбатты.

Модерн дәуіріндегі мәдениет әлдебір ұлы ғаламдық жоспар бар

дегенді қабылдамаи ды. Біз өмірден әлдеқаи да үлкен драманың

актерлері емеспіз. Өмірдің сценарии і де, драматургі де, режиссері

де, продюсері де жоқ. Тіптен мағынасы да жоқ. Ғылымға сәи кес,

ғалам дегеніміз – шулы және долы, бірақ мәнсіз де мақсатсыз

соқыр процесс. Құи тақандаи Жерге бір сәтке ғана келіп, әбігерге

түсіп, әрі-бері жүгіреміз – болды.

Ешқандаи сценарии жоқ болғандықтан, адам ешқандаи да ұлы

туындыда рөл ои нап жүрмегендіктен, апатты жағдаи да келіп

құтқаратын немесе азабымызды мағынаға толтыратын күш те

жоқ. Жақсылықпен де, жамандықпен де аяқталмаи ды, жалпы,

ешбір нәрсенің соңы деген болмаи ды. Оқиғалар жаи ғана бірінен

соң бірі өрби береді. Модерн мақсатқа сенбеи ді, тек дәлелге

сенеді. Модернитидің ұраны «Өмірде бәрі де болуы мүмкін»

дегенге саяды.

Бәрі сценарии сіз және мақсатыз болады десек, онда адамның да

алдын ала белгіленген рөлі жоқ, яғни ол да шектелмеген. Жолын

тапсақ, біз қалағанымызды істеи аламыз. Бізді шектеп тұрған

жалғыз нәрсе – өз білместігіміз ғана. Жұқпалы ауру мен

құрғақшылық – жоғарыдан келмеген нәубет, яғни біз оларды

еңсере аламыз. Соғыс жарқын болашаққа барар жолда кездесетін

жамандық емес, демек, беи бітшілік орнату өз қолымызда. Өлімнен

кеи ін күтіп тұрған жұмақ жоқ, бірақ біз жұмақты осында – жерде

орната аламыз. Сөи тіп, кеи бір техникалық қиындықтарды шеше

алсақ, жұмақта мәңгі жасаи аламыз.

Зерттеулерге ақша салсақ, ғылыми жаңалықтардың арқасында

технологиялық прогресті үдетуге болады. Жаңа технологиялар

экономикалық өсімге серпін береді. Өсу үстіндегі экономика

зерттеулерге бұрынғыдан да көп ақша салады. Әр он жылда азық-

түлік молая түседі, көлік жылдамдығы артып, бұрынғыдан да

жақсы дәрілер шығады. Білім-танымымыз тереңдеп,

технологиялардың дамитыны соншалық – бір күні біз мәңгі

жастық эликсирін, нағыз бақыт эликсирін және армандауға

болатын басқа да дәрі-дәрмекті жасаи мыз. Бізді ешқандаи құдаи

тоқтата алмаи ды.

Осылаи ша, модерн ковенант адамдарға шексіз рақат және

сонымен бірге алапат қатер әкелуі мүмкін. Құдірет қол созым

жерде тұр, бірақ астымыз – үңіреи ген мағынасыз бостық. Іс

жүзінде, қазіргі өмірді мәнсіз ғаламдағы билік үшін тынымсыз

күрес деуге болады. Модерндік мәдениет – тарихтағы ең қуатты

мәдениет. Ол үнемі зерттеи ді, бір нәрсе ои лап табады, жаңа нәрсе

ашады, дамиды және өседі. Алаи да ол экзистенциалдық

қорқыныштардан бұрынғы мәдениеттердің бәрінен де көп зардап

шекті.

Бұл тарауда модерн дәуіріндегі билікке деген талпыныс туралы

сөз қозғаи мыз. Келесі тарауда ғарыштың шексіз бостығына

мағынаны қаи та дарыту үшін адамзат артып келе жатқан қуатын

қалаи қолданғаны туралы аи тылады. Иә, біз билік үшін

мағынадан бас тартуға уәде бердік; бірақ жоғарыда уәдемізді

орындауға мәжбүрлеи тін ешкім жоқ. Біз өзімізді модерн

ковенантының барлық қызығын көріп, қарымтасына ештеңе

бермеи тін ақылды адам санаи мыз.

Банкирдің вампирден аи ырмашылығы неде?

Билікке деген модерндік талпынысты ғылыми прогресс пен

экономикалық өсімнің одағы қолдап отыр. Тарихтың басым

бөлігінде ғылым алға қараи ұлуша баяу жылжып, экономика

болса бір орында тоқырап тұрды. Адам санының біртіндеп

көбеюіне қараи өндіріс те өсті, ал жекелеген жаңалық кеи де тіпті

жан басына шаққандағы табысты ұлғаи тты. Бірақ бұл өте баяу

прогресс болатын.

1000 жылы 100 диқан 100 тонна астық өндірсе, 1100 жылы

105 диқан 107 тонна астық алса, бұл өсім өмір динамикасын да,

әлеуметтік-саяси тәртіпті де өзгерте алмаи тын. Бүгінде бәрінің

ои лаи тыны өсім болса, премодерн кезеңінде оған аса мән

берілмеді. Патша, священник пен диқан «адам өндіріс қабілетін

мүмкіндігінше паи даланып отыр, сондықтан баюдың жалғыз

жолы – басқадан тартып алу; ал немерелердің бізден жақсы өмір

сүре қоюы екіталаи » деген ои да еді.

Бұл тоқыраудың негізгі себебі жаңа жобаларды

қаржыландырудың қиындығында еді. Жеткілікті дәрежеде қаржы

бөлінбесе, батпақты жерлерді құрғату, көпірлер салу және жаңа

теңіз порттарын тұрғызу қиын. Астықтың жаңа сортын шығару,

жаңа қуат көздерін табу және жаңа сауда жолдарын салу деген

сияқтылар туралы әлбетте сөз қозғаудың өзі артық. Қаржы

жетіспеу себебінен несие де жоқтың қасы еді. Өи ткені адам өсімді

ои ламады. Экономика тоқырап тұрғандықтан, ол өсімге

сенбеи тін, яғни тоқырау туындаған үстіне туындаи берді.

Аи талық, сіз жыл саи ын дизентериядан зардап шегетін орта

ғасырдағы қалада тұрасыз делік. Бұл ауруды емдеи тін дәрі

жасағыңыз келді. Шеберхана ашып, дәрілік шөптер және сирек

химиялық заттар сатып алуға, көмекшілерге жалақы төлеуге және

атақты дәрігерлермен кеңесу үшін жолсапарға шығатын ақша

керек. Сонымен қатар зерттеумен аи налысатын уақытта өзіңізді

және отбасыңызды асыраи тын қаржы тағы бар. Бірақ сізде оған

жеткілікті ақша жоқ. Сол маңаи да тұратын диірменшіге,

наубаи шыға және ұстаға барып, біраз жыл қажетті нәрселерді

беріп тұрыңыз, дәріні жасап, баи ыған кезде қарызды қаи тарамын

деуіңізге болады.

Өкінішке қараи , наубаи шы да, диірменші де, ұста да келісе

қои маи ды. Олардың бала-шағасына тамақ бүгін керек, сиқырлы

дәрілерге олар сенетін кеше туған адам емес. Әлдекім жаман

аурудан жазатын дәрі ои лап тауыпты дегенді бұрын-соңды естіп

көрмепті. Тамақ керек пе? Ақшаңды әкел. Бірақ дәріні әлі

жасамасаңыз және бар уақытыңыз соны табуға кетіп жатса, сізде

ақша қаи дан болсын? Амалсыздын жеріңізді жыртасыз. Ал

дизентерия қала тұрғындарын әрі қараи азаптаи береді. Жаңа

дәрі жасауға ешкім талпынып талаптанбаи ды және алтын ақша

қолдан-қолға өтпеи ді. Экономика осылаи тұралап қалды, ғылым

тапжылмаи бір орында тұрды.

Бұл тас құрсауды модерн дәуірінде адамдардың болашаққа деген

сенімі мен одан туған несие атты керемет бұзды. Несие – сенімнің

экономикалық көрінісі. Бүгінде жаңа дәрі жасағым келіп,

жеткілікті ақшам болмаса, мен банктен несие аламын немесе жеке

инвестор мен венчурлық қорға өтініш беремін. 2014 жылдың

жазында Батыс Африкада «Эбола» індеті бұрқ ете қалды. Сол

кезде «Эболаға» қарсы дәрі мен вакцина жасаумен аи налысып

жатқан фармацевтикалық компаниялардың акциясына не болды

деп ои лаи сыз? Олар шарықтап кетті. Tekmira компаниясының

акциясы 50 паи ызға, BioCryst компаниясының акциясы 90 паи ызға

көтерілді. Орта ғасырларда оба бұрқ етсе, жұрт аспанға қарап,

Құдаи дан жасаған күнәлары үшін кешірім сұраи тын. Бүгінгі таңда

жаңа қатерлі ауру тарағанын естісе, жұрт ұялы телефондарын

алып, брокерлеріне хабарласады. Қор биржасы үшін індеттің өзі –

ақша табу мүмкіндігін тудырады.

Көп жаңа венчурлық қор сәтті жұмыс істесе, адамның болашаққа

деген сенімі нығаяды, несие беру дамиды, паи ыздық мөлшерлеме

төмендеи ді, кәсіпкерлердің ақша алуы жеңілдеп, экономика өседі.

Экономика өскен соң жұрттың болашаққа сенімі артып, нығая

түседі, экономика одан әрі көтеріледі, мұнымен бірге ғылым да

дамиды.

Қағаз жүзінде бәрі оңаи . Онда неге адамзат экономикалық

өсімнің басталуын модерн дәуіріне деи ін күтті? Мыңдаған жыл

бои ы адамның болашаққа деген сенімінің аи қын болмауы

олардың ақымақ болғандығынан емес. Өи ткені экономикалық

өсім біздің ішкі сезімдерімізге, эволюциялық мұрамызға және

әлем жаи ындағы түсініктерімізге керағар. Табиғи жүи елердің

басым көпшілігі тепе-теңдік сақтаи ды, тіршілік үшін күрестің

нәтижесі нөлге тең, себебі біреу біреудің есебінен өмір сүреді.

Мысалы, белгілі бір алқапта жыл саи ын белгілі бір көлемде шөп

шығады деи ік. Ол шөпті шамамен он мың қоян қорек етеді.

Олардың ішінде өздері баяу, аңқау және бақытсыз болғандықтан,

жүз шақтысы түлкіге жем болады. Егер түлкілердің біразы

басқаларына қарағанда ерекше ақылды және табанды болып,

көбірек қоян ұстап жесе, басқа түлкілер ашығуы мүмкін.

Түлкілердің бәрі бір мезгілде қоянды көбірек ұстаи тын болса,

онда қояндардың саны азаяды да, келесі жылы жеи тін қоян

қалмаи ды. Қоян нарығында тауар біресе көбеи іп, біресе азаи ып

отыруы мүмкін, бірақ соның өзінде түлкілер жыл саи ын қоян

саны, аи талық, 3 паи ызға ұлғаяды деп үміттене алмаи ды.

Әрине, экологиялық жағдаи лардың кеи бірі бұдан әлдеқаи да

күрделі болады, яғни біреу өмір сүру үшін басқасының өлуі

міндетті емес. Көп жануар ынтымақтаса тіршілік етеді, тіпті бір-

біріне қарыз беретіндер де бар. Олардың ең белгілісі – қансорғыш

жарқанат. Мыңдаған жарқанат топтасып бір үңгірде өмір сүріп, ал

тамақ іздеуге түнде шығады. Ұи қыдағы құс немесе алаңсыз

жатқан сүтқоректі жануарды тапса, олар оның терісін тесіп, қанын

сорады. Бірақ кеи бір жарқанат қан соратын аң таба алмаи ды.

Ондаи лар аш қалмау үшін басқалардан қарызға қан алады. Қалаи ?

Жолы болмаған жарқанат үңгірге келген соң, қанжығасы

маи ланған жолдасынан қанның біразын құсып беруін сұраи ды.

Жарқанаттар кімге не бергенін есте жақсы сақтаи ды. Келесі жолы

ол өзі аш келсе, алдында қарыз алған жарқанатқа барып, қарызын

қаи тарып алады.

Банкир-адамдардан аи ырмашылығы – қансорғыш-жарқанаттар

ешқашан қарыздың өсімін сұрамаи ды. Егер бір жарқанат екіншіге

жүз миллилитр қан берсе, бұл оған тура осынша қаи тарады және

олар қарызды қан нарығын кеңеи ту немесе жаңа кәсіпорындар

ашу үшін паи даланбаи ды.

Қанды басқа жануарлар өндіргендіктен, жарқанат қан өндірісін

еш көбеи те алмаи ды. Қан нарығында тауар бірде көбеи іп, бірде

азаюы мүмкін, бірақ жарқанат өткен жылға қарағанда биыл қан

3% көп болады, келесі жылы тағы осынша өседі деп үміттенбеи ді.

Олаи болса, қансорғыш-жарқанаттар өсімге сенбеи ді

. Адам

миллиондаған жыл бои ы қансорғыш-жарқанат, түлкі және

қояндікіне ұқсас ортада өмір сүрді. Осы себепті адам өсімге қатты

сене бермеи ді.

Ғажаи ып бәліш

Эволюциялық іріктеу қысымына баи ланысты адам дүниені

көлемі еш өзгермеи тін бәліш сияқты елестетін болды. Біреуге

үлкенірек тілімі тисе, онда келесі біреудің тілімі міндетті түрде

кішірек болады. Белгілі бір таи па немесе қала ерекше дамып кетуі

мүмкін, бірақ тұтас алғанда адамзат қазіргісінен көп өндірмеи ді.

Осыған ораи , христиан және ислам сияқты дәстүрлі діндер

адамзаттың проблемасын қолда бар мүмкіндіктермен шешуге –

бәлішті қаи та бөлу немесе көктен бәліш жаудыруға уәде ету

жолымен шешуге ұмтылды.

Модернити, керісінше, экономикалық өсім мүмкін әрі қажет

деген нық сенімге негізделген. Дұға, жақсы істер және медитация

жағымды әрі жаи лы болуы мүмкін, бірақ аштық, індет пен соғыс

сияқты проблемаларды өсім ғана шеше алады. Бұл негізгі

догманы қарапаи ым түрде: «Қиын жағдаи да отырсыз ба? Онда,

бәлкім, сізге бір нәрсе жетіспеи ді. Ол жеткілікті болуы үшін оны

көбірек өндіру керек», – деп жеткізуге болады.

Қазіргі саясаткерлер мен экономистер үш себепке баи ланысты

экономикалық өсім ауадаи қажет деи ді. Біріншіден, көбірек

өндірсек, көбірек тұтынамыз; сөи тіп, тұрмыс деңгеи і жақсарады,

соның нәтижесінде бұрынғыдан гөрі бақытты болады екенбіз.

Екіншіден, Жер шары тұрғындарының саны үнемі өсу үстінде,

сондықтан тұрмыс деңгеи і осыдан төмендемеуі үшін

экономикалық өсім керек. Мысалы, Үндістан тұрғындарының

саны жылына 1,2 паи ызға өсіп келеді. Ендеше үнді экономикасы

жылына кемінде 1,2 паи ызға өсуге тиіс, әи тпесе жұмыссыздық

артады, жалақы азаи ып, жалпы тұрмыс деңгеи і төмендеи ді.

Үшіншіден, Үндістанда туу азаи ып, орта тап қазіргі тұрмыс

деңгеи іне разы болып отыр дегеннің өзінде, бұл ел қаи ыршының

күи ін кешіп отырған жүздеген миллион азаматының мәселесін

шешуі керек қои . Экономика өспесе, бәліштің көлемі өзгермеи ді.

Онда кедеи ге көбірек беру үшін баи дан тартып алуға тура келеді.

Бұл сізді өте қиын шешім қабылдауға мәжбүрлеи ді. Соның

салдарынан наразылық, тіпті зорлықшыл бүлік шығуы ықтимал.

Наразылық пен зорлықты болдырмау үшін сізге үлкенірек бәліш

керек.

Модернити «бұдан да көбірек» деген формуланы діни

фундаментализмнен үшінші әлемдегі авторитаризмге, одан әрі

некенің бұзылуына деи ін, яғни кез келген қоғамдық және жеке

проблеманы шешудің дәруменіне аи налдырып алды. Пәкістан

және Мысыр сияқты елдердің экономикасы тұрақты өсіп отырса,

олардың азаматтары жеке автокөлік пен азық-түлік тола

тоңазытқыштың қызығын көріп, діни фундаментализмнен бас

тартып, бұ дүниеде бақытты болуды таңдар еді. Конго және

Мьянма сияқты елде экономикалық өсімнің арқасында гүлденген

орта тап қалыптасып, либерал демократияның өзегі болар еді.

Ажырасуға келсек, бұрынғыдан гөрі үлкенірек үи (жұмыс

бөлмесіне таласпас үшін), ыдыс жуатын машина (ыдыс жуу кімнің

кезегі деп ұрсыспас үшін) сатып алуға және қызметі қымбат

психотерапевке аптасына екі рет баруға жағдаи ы жеткенде, ерлі-

заи ыптылар некені сақтап қалады-мыс.

Яғни экономикалық өсім модерн діндердің, идеологиялар мен

қозғалыстардың барлығы дерлік түи ісетін нүктеге аи налды. Бес

жылдық жоспарды орындау үшін басқаның бәрін ұмытуға даи ын

Кеңес Одағы да АҚШ-тың тонаушы барондары сияқты, күні-түні

экономикалық өсімді ои лаи тын. Жұмаққа сенетін, бірақ оған

барудың жолы туралы келісе алмаи тын христиандар мен

мұсылмандар тәрізді, қырғиқабақ соғыс кезінде капиталистер мен

коммунистер де экономикалық өсімнің көмегімен жерде жұмақ

орнатуға болады дегенге сенді; олар тек орнату әдісі жөнінде ғана

қызылкеңірдек болып аи тысты.

Индуизмді қаи та өрлетуді жақтаи тындар, әсіре діншіл

мұсылмандар, жапон ұлтшылдары мен қытаи коммунистері бір-

бірінен мүлдем бөлек құндылық пен мақсат жолында күреседі.

Бірақ әртүрлі мақсатқа жетудің бірден-бір жолы экономикалық

өсім екеніне олардың бәрі кәміл сенімді. Мысалы, діндар индуист

Нарендра Моди, негізінен, өзі туып-өскен Гуджарат штатындағы

экономикалық дамудағы табыстарының және тоқыраған ұлттық

экономиканы жандандыруға тек Моди ғана қабілетті деген кең

таралған пікірдің арқасында 2014 жылы Үндістанның премьер-

министрі болып саи ланды. Осыған ұқсас көзқарас Түркияда

исламшыл Режеп Таи ып Ердоғанның 2003 жылдан бері билікте

отыруына септесуде. Оның партиясының «Әділет және даму

партиясы» деген аты экономикалық дамуды жоғары қоятынын

мәлімдеді. Шынында, Ердоған өкіметі он жылдан аса уақыттан

бері ел экономикасын тамаша өсіммен дамытып келеді.

Жапонияда ұлтшыл Синдзо Абэ жапон экономикасын жиырма

жылға созылған тоқыраудан шығарамын деген уәдемен билікке

келді. Оның табысқа жету жолында қолданатын өктем әрі кеи

реттердегі оғаш шаралары «абэномика» деген атқа ие болды. Ал

көрші Қытаи да маркстік-лениндік мұраттарға сөз жүзінде әлі адал

Коммунистік партия іс жүзінде Дэн Сяопиннің әи гілі «Жалғыз

шындық – даму» және «Мысық қара ма, ақ па, бәрібір – ол тышқан

ұстаса болды» деген қағидаларын ұстанады. Түсінікті тілмен

мұны былаи жеткізуге болады: Маркс пен Ленин бұған қуанбаса

да, экономикалық өсуді ынталандыру үшін істеу керек болса –

істеңіз.

Ал Сингапур бұдан да әрі кетті. Онда министрлердің жалақысы

ЖІӨ-ге баи ланысты. Сингапур экономикасы өскен кезде үкімет

мүшелері көбірек жалақы алады, құдды, олардың міндеті осыған

тіреліп тұрғандаи

Экономикалық өсімнен басқаны ои ламау қалыпты нәрсе сияқты

көрінуі мүмкін. Өи ткені біз модерндік әлемде өмір сүріп

жатырмыз. Бұрын бұлаи болмаған. Үнді махараджасы, Осман

сұлтаны, Камакура сегуны және Хань императоры саяси мақсатқа

жету үшін экономиканы дамыту керек деп ои ламаи тын. Моди,

Ердоған, Абэ және Қытаи басшысы Си Цзиньпин – бәрінің

мансабы экономикалық өсімге баи ланысты екені бұл жаи ттың

бүкіл әлемде діни мәртебеге дерлік жеткенін аи ғақтаи ды.

Шынында, экономикалық өсімге деген сенімді дін деп атасақ

қателеспеи міз. Өи ткені біздің этикалық дилеммаларды – бәрін

болмаса да, көбін – қазір осы сенім шешіп жатыр. Экономикалық

өсім барлық жақсылықтың бастауы екен, демек, адамдар

этикалық келіспеушіліктерді қоя тұрып, ұзақ мерзімді өсімге

жағдаи жасаи тын іс-қимыл бағытын таңдауға мәжбүр болады.

Моди басқаратын Үндістанда мыңдаған секта, партия, қозғалыс

және гурулар бар. Түпкі мақсаты әртүрлі болғанмен, олардың бәрі

сол экономикалық өсімге тәуелді. Ендеше осы уақытта неге бірге

топтасып жұмылмасқа?

Демек, «одан да көбірек» деген кредо жеке адамды, фирманы

және өкіметті экономикалық өсімге кедергі келтіруі мүмкін

әлеуметтік әділдік, экологиялық тепе-теңдік, ата-ананы

құрметтеу сияқты нәрселерді елемеуге итермелеи ді. Кеңес

Одағының басшылары өсімге жетудің төте жолы – мемлекет

бақылаи тын коммунизм деп сенді. Сөи тіп, ұжымдастырудың

алдында тұрған кедергілердің бәрі, соның ішінде, миллиондаған

шаруа, сөз бостандығы және Арал теңізі жои ылды. Еркін

нарықтық капитализмнің сан алуан түрлері – ұзақ мерзімді

дамуға қол жеткізудің әлдеқаи да тиімді жолы деген пікір қазір

кең тараған. Осы себепті тои ымсыз олигархтар, баи фермерлер

мен сөз бостандығы қорғалған, ал нарықтық капитализмге бөгет

жасаи тын экология, әлеуметтік құрылымдар мен дәстүрлі

құндылықтар бұзылып, жои ылып жатыр.

Мысалға жоғары технология жобасында жұмыс істеп, сағатына

100 доллар табатын инженер-бағдарламашы қызды алаи ық. Бір

күні оның қарт әкесі инсульт алады. Инженер енді оған

көмектесіп, қажет заттарын сатып әперуі, тамағын даи ындап

беруі тіпті жуындыруы керек. Әкесін қолына алып, өзі қарауына

да болады: онда таңертең кешірек шығып, кешкісін ертерек

келуіне тура келеді. Бұл жағдаи да жалақысы да, еңбек өнімділігі

де төмендеи ді, бірақ әкесі өзін жақсы көріп, сыи лаи тын қызының

күтімінде болады. Немесе инженер бір мексикалық әи елді күтуші

етіп жалдаи алады. Әи ел қыздың әкесінің үи інде тұрып, оған

қызмет етеді және сағатына 12 доллар жалақы алады. Онда

инженердің жалақысы азаи ып, жұмысы тоқтамаи ды, қызметі өсуі

мүмкін, тіпті мексикалық әи ел де паи да табады. Инженер

қаи сысын таңдаи ды?

Нарықтық капитализм бұған өте аи қын жауап береді.

Экономикалық өсім отбасылық баи ланыстардың үзілуін,

балалардың ата-анадан бөлек тұруын және күтушілерді өзге

елдерден әкелуді талап етсе – солаи болуға тиіс. Алаи да бұл

жауапта фактологиялық мәлімдеме емес, этикалық паи ым бар.

Біреулер компьютерлік бағдарламалар жасауға маманданып, енді

біреулер уақытын қарттарды күтуге арнаса, бағдарламаны да

көбірек өндіріп, қарттарға да біршама кәсіби күтім жасалар еді.

Бірақ экономикалық өсім отбасылық баи ланыстардан гөрі

маңызды ма? Мұндаи этикалық паи ымдармен аи налысса,

нарықтық капитализм шекараны кесіп, ғылымнан дін аумағына

өтеді.

Капитализмге дін деген аи дар тағу капиталистердің көбіне

ұнамауы мүмкін. Алаи да ол осы діни сипатының арқасында

мақтана алады. Көктегі бәлішпен қызықтыратын өзге діндер

сияқты емес, капитализм осы дүниенің кереметтерін уәде етеді.

Кеи де уәделерін толық орындаи ды. Экономикалық өсімге деген

капиталистік сенім аштық пен індетті жеңуде аи рықша орны

болды. Адами зорлық-зомбылықтың азаи ып, толеранттылық пен

ынтымақтастықтың артуына қосқан үлесі үшін де оны дәріптеуге

болады. Бұл мәселеде қосымша факторлар да рөл ои нады (ол

жөнінде келесі тарауда кеңірек аи тылады). Әи тсе де

капитализмнің әлемдік тұрақтылыққа аи тарлықтаи үлес қосқаны

рас. Өи ткені соның арқасында адамдар экономикаға «мен паи да

тапсам, сен зиян шегесің» деи тін, нәтижесі нөлге тең – ои ын емес,

«менің паи дам – сенің де паи даң» деи тін, екі тарап та ұтылмаи тын

ахуал ретінде қарауды үи ренді. Әлемде біршама үи лесімділіктің

орнауына осы бір өзара тиімді ұстаным, ғасырлар бои ы

«жақыныңды сүи , бір бетіңнен ұрса, екінші бетіңді тос» деп

үи реткен христиандық уағыздардан гөрі әлдеқаи да көбірек

көмектесті.

Өсім бәрінен де жоғары деи тін сенімнен капитализм өзінің

бірінші өсиетін шығарады: табысың өсімді ұлғаи туға жұмсалсын.

Тарихтың басым бөлігінде патшалар мен священниктер өз

табыстарын жарқ-жұрқ карнавалдарға, ғаламат сараи ларға және

қажетсіз соғыстарға жұмсап келді. Немесе алтын ақшаларын темір

сандыққа салып, аузын тарс бекітіп, зынданға тығып тастаи тын.

Бүгінде нағыз капиталистер паи даны жұмысшылар жалдауға,

өндірісті кеңеи тіп, жаңа тауар өндіруге жұмсаи ды.

Бұл іс қолынан келмеи тін адам жұмысты осы саланың маманына

сеніп тапсырады (мысалы, банкирлерге яки венчурлық

капиталиске). Бұлар ақшаны түрлі кәсіпкерлерге қарызға береді.

Фермерлер жаңа жерлерге астық егуге, құрылыс компаниялары

жаңа үи лер салуға, энергия корпорациялары жаңа мұнаи кендерін

табуға, әскери зауыттар жаңа қару-жарақ жасауға ақша алады. Бұл

істерден түскен табыстың арқасында кәсіпкерлер қарызды

өсіммен қаи тарады. Соның нәтижесінде астық, үи , мұнаи және

қару-жарақ көбеи іп қана қои маи , банктер мен қорлардың қарызға

беретін ақшасы да молая түседі. Бұл дөңгелек тоқтаусыз аи нала

береді (әи теуір, капитализм осыған сенеді). Капитализм: «Болды.

Осы өсім жетеді. Енді біраз дамылдасақ болады», – деи тін сәтке

ешқашан жетпеи міз. Капиталистік дөңгелектің не себепті

тоқтамаи тынын білгіңіз келе ме? Онда 100 000 доллар ақша

жинаған, енді оны қаи да салу керегін ои ланып отырған адаммен

бір сағаттаи әңгімелесіп көріңіз.

«Банктерге салсаң, олардың беретін өсімі түкке тұрмаи ды, – деп

шағынар еді ол. – Жылына қосатын жарты паи ыз үшін ақшамды

депозитке салмаи мын. Өкіметтің құнды қағаздарына салсам,

жылына 2 паи ыз табатын шығармын. Немере бауырым Ричи

өткен жылы Испаниядан пәтер сатып алған. Қазір ол осыдан

20 паи ыз паи да тапты! Мен де ақшаны үи ге салсам деи мін. Бірақ

жылжымаи тын мүлік нарығы қампиып кеткен деп жатыр. Қор

биржасы туралы ои ың қандаи ? Бір досым: «Бразилия немесе

Қытаи сияқты дамушы экономикаларға бағытталған ETF

акциясын сатып алсаң, қазір ең тиімді нәрсе сол», – деи ді. Тыныс

алу үшін сәл ғана кідірген сәтін паи даланып: «Неге осы

100 000 долларды қанағат етіп отырмасқа?» – деп сұраңыз. Сол

кезде капитализмнің не себепті ешқашан тоқтамаи тынын ол

менен жақсы түсіндіріп береді.

Осындаи идеялар барлық жерде қанат жаи ған капиталистік

ои ын арқылы балалар мен жастардың санасына да сіңіп жатыр.

Шахмат сияқты бұрынғы заманның ои ындары тоқыраған

экономиканы білдіретін. Шахматты 16 фигурамен бастаи сыз және

ои ын біткенде олардың саны көбеи меи ді. Кеи -кеи де пешка уәзірге

аи налуы мүмкін, бірақ жаңадан пешка жасау немесе атты танк

деңгеи іне жетілдіру мүмкін емес. Яғни шахмат ои ыншылары

инвестиция туралы ои ламаи ды. Керісінше, қазіргі заманғы

көптеген үстел ои ыны мен компьютерлік ои ын инвестиция мен

өсімге негізделген.

Олардың ішінде «Маи нкрафт», «Отаршылар» немесе

«Цивилизация» сияқты өркениет стиліндегі стратегиялық

ои ындарды аи рықша атауға болады. Оқиға Орта ғасырларда өте

ме, Тас дәуірінде ме, әлде ои дан шығарылған ертегі әлемінде ме,

бәрібір – ои ын принциптері бірдеи және бәрінде де капиталистер

бар. Сіздің міндетіңіз – қала, патшалық немесе тұтас өркениеттің

негізін салу. Бәрін кішкентаи дан бастаи сыз; мысалы, қыстақ пен

оның маңаи ындағы жер болуы ықтимал. Бұл активтер сізге астық,

ағаш, темір немесе алтын түріндегі бастапқы паи даны береді. Енді

тапқан паи даны ақылмен инвестициялау керек. Сіз әскер сияқты,

зат өндірмеи тін және қажетті құралдар мен жаңа қыстақтар,

егістіктер мен кен орындары сияқты өндіруші активтердің

арасынан таңдау жасаи сыз. Әдетте ұтымды стратегия –

өндірмеи тін активтерге барынша аз, өндіретін активтерге

барынша көбірек салу. Жаңа қыстақтар қосылса, келесі

аи налымда табыс біршама молаяды да, тағы біраз сарбаз алуға

(егер қажет болса), мұнымен қатар өндіріске салатын

инвестицияны көбеи туге мүмкіндік туады. Аз уақыттан соң

қыстақтарды қалаларға аи налдырасыз; университет, порт және

зауыт саласыз; теңіз бен мұхитты зерттеи сіз; өз өркениетіңіздің

негізін қалап, жеңіп шығасыз.

Нұх кемесі синдромы

Бірақ шынымен де экономика шексіз өсе бере ме? Ресурстар

біткен кезде өсім тоқтамаи ма? Мұндаи жағдаи да ұдаи ы өсімді

қамтамасыз ету үшін сарқылмаи тын ресурс көзін табуымыз

керек.

Бір шешім – жаңа жерлерді табу және басып алу. Мұхиттың ар

жағындағы аумақтарды жаулап алу есебінен ғасырлар бои ы

Еуропаның экономикасы дамып, капиталистік жүи е кеңеи іп

отырды. Алаи да жер бетінде құрлықтар мен аралдардың саны

шектеулі. Кеи кәсіпкерлер түбінде жаңа ғаламшарлықтарды, тіпті

галактикаларды тауып, басып аламыз деп үміттенеді. Бірақ оған

деи ін заманауи экономика экспансияның мүмкіндікке саи

әдістерін табуға тиіс.

Шешімді ғылым тапты. Түлкі экономикасы өспеи ді, өи ткені

түлкілер қоян санын көбеи тудің жолын білмеи ді. Қоян

экономикасы тоқыраи ды, өи ткені қоян шөпті тез өсіре алмаи ды.

Бірақ адам экономикасы өседі, өи ткені адам жаңа материалдар

мен қуат көздерін таба алады.

Әлемді көлемі өзгермеи тін бәліш деп білетін дәстүрлі

көзқарасқа сәи кес, дүниежүзінде ресурстардың екі-ақ түрі бар:

шикізат және энергия. Шынтуаи тында, ресурс түрлерінің саны

үшеу: шикізат, энергия және білім. Шикізат пен энергияның орны

толмаи ды – оларды неғұрлым көп жұмсасаң, өзіңізде соғұрлым аз

қалады. Білім саласында, керісінше, көбеи етін ресурсты неғұрлым

көп паи далансаңыз, ол соғұрлым көбеи еді. Оның үстіне, білімнің

көбеюі шикізат пен энергия көлемін де арттыруы мүмкін. Егер

Аляскадан мұнаи іздеуге 100 миллион доллар инвестиция салсам

және мұнаи ды тапсам, мендегі мұнаи көлемі артқанымен,

немерелерімде азаяды. Ал егер осы 100 миллион долларды күн

энергиясын зерттеуге жұмсап, оны алудың жаңа және қазіргіден

тиімді әдісін тапсам, онда энергия менде де, немерелерімде де

жетіп артылатын болады.

Ғылым арқылы өсімнің орнауына мыңдаған жыл бои ы

мүмкіндік тумады, себебі адам әлем ұсына алатын маңызды

білімнің бәрі киелі кітаптар мен көне дәстүрлерде деп сенді.

Жердегі мұнаи кеніштерінің бәрі ашылып болды деп білетін

корпорация мұнаи іздеуге уақыт та, ақша да жұмсамаи ды. Сол

сияқты, білуге тұратын нәрсенің бәрін біліп болдық деп ои лаи тын

адам мәдениеті де жаңа білім іздеп әуреге түспеи ді. Модерн

дәуіріне деи інгі адамзат өркениеттерінің көбінің ұстанымы

осындаи болды. Алаи да ғылыми революция адамзатты бұл аңғал

түсініктен арылтты. Ең ұлы ғылыми жаңалық надандық деген

нәрсенің бар екенін ашу болды. Әлем туралы білетіні тым аз

екенін түсінген кезде, адамда білімге деген ынтасы оянды. Сөи тіп,

жаңа білім прогреске апаратын ғылыми жолды ашты.

Әрбір жаңа буын ғылымның көмегімен бұрын белгісіз болып

келген қуат көзін, шикізаттың жаңа түрін, озық механизмді және

өндірістің неғұрлым тиімді әдістерін ашты. Соның нәтижесінде

2018 жылы адамзат бұрын-соңды болмаған дәрежеде зор

көлемдегі энергия мен шикізатты игеріп, өндіріс шарықтау шегіне

жетті. Бу двигателін, іштен жану двигателін және компьютерді

ои лап табу арқасында жаңа өнеркәсіптер ашылды. Алдағы

20 жылға болжам жасағымыз келсе, 2038 жылы біз қазіргіден

әлдеқаи да көп өндіріп, көп тұтынатын боламыз деп сенімді түрде

аи та аламыз. Нанотехнологиялар, гендік инженерия мен жасанды

интеллект тағы бір индустриялық революцияны тудырды, ал

үнемі кеңеи іп отыратын супермаркеттерде тұтас жаңа секциялар

ашылатын болады.

Жалпы, ресурс тапшылығы проблемасын шешетін мүмкіндіктер

бізде бар. Қазіргі заман экономикасының ең үлкен проблемасы –

экологиялық коллапс. Ғылыми прогресс те, экономикалық өсім де

нәзік биосфера ішінде жүріп жатыр. Бұл екеуінің даму

жылдамдығынан туатын толқын экологияның тұрақтылығын

бұзады. Жер шарының әр тұрғынын америкалық тұрғынның

тұрмыс деңгеи іне жеткізу үшін тағы бірнеше ғаламшар керек. Ал

біздің ғаламшарымыз біреу-ақ. Егер прогресс пен өсім экожүи ені

күи ретсе, қансорғыш жарқанаттың, түлкі мен қоянның ғана емес,

Sapiens-тің басына да зобалаң туады. Экологиялық апат

экономиканың күи реуіне алып келеді, саяси толқулардың жиілеуі,

тұрмыстың нашарлауы салдарынан адамзат өркениетіне жои ылу

қаупі төнеді.

Прогресс пен өсім қарқынын баяулату арқылы бұл қауіпті

сеи ілтуге болады. Инвесторлар биылғы табыс 6 паи ызға артады

деп күтсе, он жылдан кеи ін олар 3% өсімді қанағат тұтуға үи ренер

еді, ал жиырма жылдан кеи ін ол 1 паи ызға төмендеи ді. Сөи тіп,

отыз жылдан соң экономиканың өсімі тоқтаи ды да, барға қанағат

етіп отырамыз. Бірақ өсімге деген нық сенім мұндаи басбұзар

идеяларға үзілді-кесілді қарсы. Ол, керісінше, қазіргіден де

жылдам өсуіміз керек деи ді. Ашқан жаңалықтарымыз экожүи енің

тұрақтылығын бұзып, адамзатқа қауіп төндіріп отыр ма? Онда

өзімізді қорғаи тын нәрсе ашуымыз қажет. Озон қабаты жұқарып,

бізді тері рагінен қорғаи алмаи жатыр ма? Онда күн сәулесінен

қорғаи тын сапалы кремдер және рак ауруына қарсы жақсы

дәрілер жасаи ық. Сосын күн сәулесіне қарсы крем шығаратын

зауыттар мен ракты емдеи тін орталықтардың санын көбеи теи ік.

Жаңа өнеркәсіп орталықтары атмосфера мен мұхиттарды ластап,

жаһандық жылынуға және жануарлардың жаппаи қырылуына

әкеліп отыр ма? Онда бұл ғаламшар тура тозақтың өзі сияқты

қара түтінге көміліп, күи іп тұрса да, алаңсыз өмір сүре алатындаи

виртуал әлем орнатып, жоғары технологиялық үи -жаи лар

салуымыз керек.

Пекинде ауаның ластанғаны сонша – жұрт көшеге көп шықпауға

тырысады, ал ауқатты қытаи лар мыңдаған доллар төлеп, үи

ішіндегі ауаны тазартатын құрылғы қои ғызған. Ал өте баи

адамдар үи інің бүкіл аумағын лас ауадан қорғаи тын шатырмен

жапқызады. 2013 жылы шетелдік дипломаттар мен жоғары

лауазымды қытаи лардың балалары оқитын Пекин халықаралық

мектебі 5 миллион доллар жұмсап, алты теннис корты мен ои ын

алаңдарының үстін жауып тұратын орасан зор күмбез салғызды.

Басқа мектептер де қалыс қалып жатқан жоқ. Ал Қытаи дың ауа

тазартқыш жүи елер жасау өнеркәсібі өркендеп жатыр. Әлбетте

мұндаи қымбат құрылғылар орнатуға және балаларын Пекин

халықаралық мектебінде оқытуға ел тұрғындарының басым

көпшілігінің шамасы жетпеи тіні белгілі

Адамзат екі бірдеи бәсекенің тұтқынында қалды. Бір жағынан,

ғылыми прогресс пен экономикалық өсімді тездетуіміз керек.

Миллиард қытаи және миллиард үнді-америкалықтардың орта

табына жататын адамдар сияқты өмір сүргісі келеді.

Америкалықтар өз джиптері мен сауда орталықтарынан бас

тартқысы келмеи ді, онда қытаи лар мен үнділер неге

армандарынан бас тартуы тиіс? Екінші жағынан, адамзат

экологиялық Армагеддоннан, тым құрығанда, бір қадам алда

жүруге тиіс. Бұл қос жарысқа шыдас беру жылдан жылға қиындап

барады, өи ткені Дели сыртындағы лашық тұрғындарын Америка

арманына жақындатқан әр қадам ғаламшарды да бір қадам

құрдымға итеріп жатыр.

Бір жақсысы, адамзат жүздеген жыл бои ы дамушы

экономиканың игілігін көріп келсе де, экологиялық апатқа

ұшыраған жоқ. Бұл процесте көптеген өзге түр жои ылып кетті.

Адамзат та бірнеше мәрте экономикалық дағдарыс және

экологиялық апаттармен бетпе-бет келгенімен де, ылғи аман

құтылып отырды. Алаи да болашақта да солаи боларына кепілдік

беретін табиғат заңы жоқ. Ғылым үнемі экономиканы тұралап

қалудан, экологияны күи іп кетуден бір мезгілде сақтаи ала ма?

Бұрын бір ғасырда бір ірі жаңалық ашу жеткілікті болса, қазір екі

жыл саи ын бір ғажаи ып ои лап табуымыз керек.

Экологиялық ақырзаманның адамның түрлі топтарына

тигізетін салдары әртүрлі болатынын да ескеруіміз қажет. Тарихта

әділдік жоқ. Меи лі, апат қалталылардың кесірінен орнаса да,

баи ларға қарағанда, кедеи лер апаттан көбірек зардап шегеді.

Жаһандық жылыну қазірдің өзінде Батыстың ауқаттыларына

емес, Африканың суы аз елдерінде тұратын кедеи лерге кесірін

тигізіп отыр. Қатерді ғылымның нақ өзі күшеи теді, өи ткені ол

баи лардың тоқмеи ілсуіне жол ашады.

Жылыжаи газдары эмиссиясы мәселесін алаи ық. Ғалымдардың

басым көпшілігі жаһандық жылынудың рас екенін және үлкен

қауіптің төніп тұрғанын мои ындаи ды. Мұны мои ындаи тын

саясаткерлердің де саны артып келеді. Алаи да бұдан біздің мінез-

құлқымыз аи тарлықтаи өзгерген жоқ. Жаһандық жылыну туралы

көп аи тамыз, бірақ адамзат іс жүзінде апаттың алдын алу үшін

мардымды экономикалық, әлеуметтік және саяси шегіністерге

барғысы келмеи ді. 2000–2010 жылдар аралығында жылыжаи

газдары эмиссиясы еш азаи ған жоқ. Керісінше, 1970–2000 жылдар

аралығында ол жылына 1,3% өсіп отырса, 2000–2010 жылдар

аралығында жылына 2,2% өсті

. Жылыжаи газдары эмиссиясын

азаи ту жөніндегі 1997 жылғы Киото хаттамасының мақсаты

жаһандық жылынуды тоқтату емес, тежеу болды. Алаи да ауаны

нөмір бірінші ластаушы АҚШ ол құжатты ратификациялаудан бас

тартты және өзінің газ эмиссиясын азаи ту экономикалық өсімге

зиян келтіреді деп қауіптеніп, саусағының ұшын қимылдатқан

жоқ

25. Жаһандық жылыну туралы әңгімелер, конференциялар мен хаттамалардың

ешқайсысы жылыжай газдары эмиссиясын азайтуға септігін тигізе алмай келеді.

Мына кестені мұқият қарасаңыз, жылыжай газдары эмиссиясының тек

экономикалық дағдарыстар мен тоқыраулар кезінде ғана төмендегенін көресіз.

Мысалы, жылыжай газдары эмиссиясының 2008–2009 жылдары біраз азаюына сол

кездегі жаһандық қаржы дағдарысы себеп болды, ал 2009 жылы қол қойылған

Копенгаген келісімінің айтарлықтай әсері болмады. Жаһандық жылынуды

тоқтатудың сенімді жалғыз жолы экономикалық өсімді тоқтату болса керек. Бірақ

ешбір үкіметтің бұған бара қоюы екіталай.

2015 жылдың желтоқсан аи ында Париж келісімі біршама

жоғары мақсаттар қои ып, орташа жаһандық температураның

өсімін бұрынғы индустриялық кезеңмен салыстырғанда, 1,5

градустан асырмауға шақырды. Алаи да бұл мақсатқа жету үшін

қажетті қиын қадамдардың көбі 2030 жылдан кеи інге, тіпті ХХІ

ғасырдың екінші жартысына жылжытылды. Яғни күи іп тұрған

мәселені келесі ұрпаққа сырғыта салдық. Қазіргі үкіметтер

экология жанашыры кеи піне еніп алып, саяси ұпаи жинауды

жақсы меңгерген. Бірақ жылыжаи газдары эмиссиясын азаи тудың

(және өсімді баяулатудың) зілдеи саяси ауыртпалығын олар

келешек үкіметтерге тапсырады. Тіпті осы мәтінді жазып отырған

кезімде (қаңтар, 2016 жыл), АҚШ және басқа да негізгі

ластағыштардың Париж келісімін ратификациялап, іске асыруға

кірісері күмәнді көрінеді. Экономика өсіп жатқанда ғалымдар мен

инженерлер бізді ақырзаманнан аман алып қалады деп сенетін

саясаткерлер мен саи лаушылар тым көп. Климаттың өзгеруіне

келсек, экономикалық өсімге кәміл сенетіндер бір ғажаи ып

болады деп үміттеніп қана қои маи , ғажаи ыптар боларына еш

күмән келтірмеи ді.

Алдағы уақытта ғалымдар ғаламшарды құтқарудың әзірге

ешкім білмеи тін бір жолын табады деген жорамалға сүи еніп,

адамзаттың келешегін қатерге тігу ақылға қонымды іс пе? Әлемді

басқарып отырған президенттер, министрлер мен корпорация

басшыларының көбі – өте ақылды адамдар. Неге олар осынша

қатерлі ои ын ои нап отыр? Әлде бәске тігілген өздерінің болашағы

болмағандықтан ба екен? Ал жамандық бәрібір орын алып, ғылым

топан суды тоқтата алмаса, инженерлердің жоғары кастаға арнап,

сондаи бір озық технологиялы Нұх кемесін соғып беруге

мүмкіндігі бар. Қалған миллиардтаған адам суға батып өле берсін.

Осындаи жоғары технологиялы кемеге сену – адамзаттың

болашағы мен бүкіл экожүи еге төніп тұрған қазіргі ең зор қауіп. О

дүниеге сенетіндерге ядролық қаруды беруге болмаи тыны

сияқты, озық технологиялы киелі кемеге сенетін адамдардың

басқаруына жаһандық экологияны сеніп тапсыруға болмаи ды.

Кедеи лер ше? Олар неге қарсылық танытпаи ды? Топан су

қаптаса, бүкіл ауыртпалық солардың мои нына түседі ғои .

Экономикалық тоқыраудың да зардабын солар бірінші шегеді.

Капиталистік әлемде экономика өскен жағдаи да ғана кедеи лердің

жағдаи ы жақсармақ. Сондықтан да экономикалық өсімді тежеу

жолымен келешек экологиялық қауіптерді азаи туды көздеи тін

шараларды олар қолдаи қои маи ды. Қоршаған ортаны қорғау – өте

тамаша идея, бірақ пәтерақыны төлеи алмаи отырғандарды

мұздықтардың еруінен гөрі қарызы көбірек алаңдатады.

Алашапқын

Тіпті жанталаса қапылып, экономикалық күи зеліс пен

экологиялық апаттан аман қалып жатсақ та, осы сабылыстың өзі

үлкен проблемалар туғызады. Жеке адамның жүи кесіне салмақ

салып, шаршатады. Бірнеше ғасырлық экономикалық өсім мен

ғылыми прогрестен соң, тым болмаса, дамыған елдерде тіршілік

тыншып, жаи машуақ қалыпқа түсуі керек-тұғын. Қолымызда

қандаи құралдар мен ресурстар бар екенін білсе, бабаларымыз

бұлар уаи ым-қаи ғы атаулыдан құтылып, нағыз жұмақтағыдаи

өмір сүретін шығар деп ои лар еді. Алаи да шындық мүлдем басқа.

Осыншама жетістіктерге қарамастан, біз ылғи бұрынғыдан да көп

еңбектеніп, көп өндіруге мәжбүрміз.

Біз өзімізді, бастықтарды, ипотеканы, үкіметті, білім беру

жүи есін кінәлаи мыз. Бірақ бұған олар кінәлі емес. Бәрі модерн

ковенантқа – біз туа салып қол қои ған келісімге баи ланысты.

Премодерн дәуірінде жұрт социалистік қоғамның ұсақ клерктері

сияқты еді. Олар жұмысқа келіп, бар екенін білдіретін де,

басқалардың бірдеңе істеуін күтетін. Бүгінде адам бәрін өздері

істеи ді, сондықтан күні-түні дамыл таппаи мыз.

Ұжымдық деңгеи де алсақ, бұл жаппаи жарыс бітіп болмаи тын

сілкіністер түрінде көрінеді. Бұрынғы әлеуметтік және саяси

жүи елер ғасырлар бои ы тұрса, бүгін әр ұрпақ ескі әлемді қиратып,

орнына жаңасын орнатады. Жаңа дәуір дүдәмалдық пен

беи мазалықты қажет етеді деп «Коммунистік манифесте» дәл

аи тылған. Қалыптасқан қарым-қатынастар мен ежелден санаға

сіңген көзқарастар тып-типыл жоқ болады, ал жаңа құрылымдар

түзіліп болмаи жатып ескіреді. Салиқалы һәм іргелі нәрселердің

бәрі жои ылады. Мұндаи беи берекет әлемде өмір сүру оңаи емес,

оны басқару одан да қиын.

Олаи болса, модернити жеке адамның да, адам

қоғамдастықтарының да тынбаи жұмыс істеуін, сөи тіп, олардың

беи берекетке себепші жаппаи жарыстан шығып қалмауын

қамтамасыз етуге тиіс. Осы мақсатқа баи ланысты модернити

өсімді ең жоғары құндылық деп таниды, ол үшін біз кез келген

құрбандыққа даи ын болып, кез келген сын-қатерге бас тігуіміз

керек. Ұжымдық деңгеи де үкіметтерге, фирмаларға және

ұи ымдарға өз табыстарын өсім тұрғысынан өлшеп, тепе-

теңдіктен өлердеи қорқу керек деген кеңес беріледі. Жеке

деңгеи де бізді үнемі кірісті өсіріп, әл-ауқатты жақсартуға

итермелеи ді. Қазіргі жағдаи ыңыз қанағаттанарлық дегеннің

өзінде, сіз бұдан жоғарыға ұмтылуыңыз керек. Кеше баи лықтың

белгісі болған нәрселер бүгін қажеттілікке аи налды. Бұрын өмір

сүруге үш бөлмелі пәтер, бір автокөлік және бір үстел компьютері

әбден жеткілікті болса, қазір сізге бес бөлмелі үи , екі машина,

толып жатқан аи под, планшет пен смартфондар керек.

Жеке адамды көп дүниені қалауына үи рету аса қиын болған жоқ.

Адамның ашкөздікпен ауыруы тез. Проблеманың үлкені мемлекет

және шіркеу сияқты институттарға жаңа идеалды қабылдатуда

туындады. Мыңдаған жыл бои ы қоғам жеке адамның қалауын

тежеп ұстап, оларды тепе-тең қылуға тырысты. Адам қашанда

көбірек алсам деп тұратыны белгілі, алаи да бәліштің көлемі

өспегендіктен, әлеуметтік үи лесім ұстамдылыққа тәуелді болды.

Ашкөздік жаман әдет еді. Модернити әлемнің астан-кестенін

шығарды. Ол «тепе-теңдік беи берекеттен жаман, ал ашкөздік

жақсы, өи ткені ол өсімге әкеледі» дегенге жұрттың көзін жеткізді.

Осылаи ша, модернити адамды көбірек қалауға итермелеп,

ашкөздікті тежеп келген ескі тәртіптерді қиратты.

Бұдан туындаған уаи ым-қаи ғыны, негізінен, еркін нарық

капитализмі сеи ілтті. Осының арқасында бұл идеология кең

танымалдыққа жетті. Капиталистік тұрғыда ои лаи тындар бізді

ылғи: «Қорықпаңыздар, бәрі жақсы болады. Экономика өсіп

отырса, нарықтың көрінбеи тін қолы бәрін өзі реттеи ді», – деп

жұбатып отырады. Осылаи ша, капитализм тек өсіп отыратын,

бірақ қаи да жүи ткіп бара жатқаны белгісіз қомағаи да беи берекет

жүи ені қастерледі. (Коммунизм де экономикалық өсімге сенетін.

Ол беи берекетке жол бермеи мін, өсімді мемлекеттік жоспарлау

арқылы басқарамын деп ои лады. Бірақ бастапқы жетістіктерден

соң, еркін нарықтан көп артта қалып қои ды).

Еркін нарық капитализмін тоқпақтау бүгінде

интеллектуалдардың негізгі шаруасына аи налды. Біздің әлемді

капитализм билеп отырғандықтан, жаһандық апатқа әкелмеи

тұрғанда, оның кемшіліктерін мұқият зерттеуіміз керек. Алаи да

сынаи отырып, капитализмнің артықшылықтары мен

жетістіктерін де көре білуге тиіспіз. Алдағы экологиялық апат

қаупін ескермесек және кірісті өндіріс көлемі мен өсім арқылы

өлшеи тін болсақ, бүгінге деи ін капитализмнің тасы өрге домалап

келгенін қабылдауымыз керек. Дәл қазір жүи кені шаршататын

беи берекет әлемде өмір сүріп жатырмыз десек те, зорлық-

зомбылық белең алып, адамзат толықтаи күи реи ді деген

сәуегеи ліктер расталмады. Ал тоқтаусыз өсім мен жаһандық

ынтымақтастық туралы өрескел уәделер орындалды.

Экономикалық дағдарыстар мен әскери қақтығыстар оқта-текте

болып тұратыны рас. Алаи да, жалпы алғанда, капитализм

дүниежүзілік үстемдікке жетіп қана қои ған жоқ, сонымен қатар

аштық, індет пен соғысты да еңсерді. Мыңдаған жыл бои ы

священник, раввин мен мүфтии «адам өз күшімен аштықты, індет

пен соғысты тізгіндеи алмаи ды» деп келді. Сосын тарих

сахнасына банкирлер, кәсіпкерлер мен инвесторлар шығып, бас-

аяғы 200 жылдың ішінде үшеуін де жеңді.

Сөи тіп, модерн ковенант бізге бұрын-соңды болмаған билікті

уәде етіп, уәдесін орындады. Оның ақысы қандаи болмақ? Келісім

бои ынша, біз биліктің бодауы үшін мағынадан бас тартуымыз

керек. Бұл масқара талапты адам қалаи орындаи ды? Оған көну –

этикадан, эстетика мен адамгершіліктен жұрдаи қараңғылық

шыңырауына оп-оңаи құлау деген сөз емес пе? Алаи да ақиқат

мынандаи – адамзат қазір өз тарихында қол жеткізбеген

құдіретке ие; сонымен қатар ол бұрынғыдан әлдеқаи да беи бітшіл

және ынтымақшыл. Адамзат бұған қалаи жетті? Құдаи сыз,

жұмақсыз һәм тозақсыз әлемде мораль, сұлулық пен адамгершілік

сияқты қасиеттер қалаи ша аман қалды?

Бұл жерде де капиталистер барлығы да нарықтың көрінбеи тін

қолы арқасында болды деи ді. Бірақ нарықта көрінбеи тін қол ғана

емес, соқыр көз де бар. Ол өздігінен ешбір адамзат қоғамын

құтқара алмас еді. Расында, Құдаи дың, корольдің немесе

шіркеудің көмегінсіз тіпті қыстақ жәрмеңкесі де жұмыс істемеи ді.

Бәрі сатылатын болса (оның ішінде сот пен полиция), сенім

жоғалады, несие жои ылады, ал бизнес құриды

. Онда қазіргі

қоғамды күи реуден не аман алып қалды? Адамзатты сұраныс пен

ұсыныс заңы емес, жаңа революциялық дін – гуманизм құтқарды.

7-ТАРАУ

Гуманистік революция

Модерн ковенант бізге өмірді мағынаға толтыратын ғарыштық

жоспарға деген сенімнен бас тартқанда ғана билік береді. Бірақ

бұл келісімге тереңірек үңіліп қарасаңыз, бізді құтқаратын тармақ

бар екенін баи қаи сыз. Егер адам мағынаны әлдебір ғарыштық

жоспардың көмегінсіз таба алса, онда ол келісімді бұзу деп

қарастырылмаи ды.

Бұл қазіргі қоғамды құтқарушы тармақ болды. Өи ткені мағына

болмаи ынша тәртіпті сақтау мүмкін емес. Модернитидің аса ірі

саяси, көркем және діни жобасының мақсаты әлдебір ғарыштық

жоспарға сүи енбеи тін өмірдің мағынасын табу болды. Біз

Құдаи дың құдіретті драмасындағы актерлер емеспіз, бізде немесе

біздің іс-әрекетімізде ешкімнің шаруасы жоқ, ендеше ешкім күш-

құдіретімізге шектеу қоя алмаи ды. Деи тұрғанмен әлі де болса

өмірдің мағынасы бар дегенге сенеміз.

2016 жылдан бастап адам баласы шиеленіскен бұл екі жағдаи ды

бір уақытта өз бақылауына алды. Біздің қолымызда қазір бұрын-

соңды болмаған зор күш-құдірет бар. Сонымен қатар Құдаи дың

өлуі әлеуметтік тұрғыда күи реткен. Бүкіл тарихымызда

паи ғамбарлар мен философтар «егер адам ұлы ғарыштық

жоспарға сенуді қои са, заңдылық пен тәртіп атаулы жои ылады»

деп келді. Алаи да қазір жаһандық заң мен тәртіпке ең зор қауіп

Құдаи мен бәрін тұтас қамтитын Оның жоспарына сенетіндер

тарапынан төніп тұр. Құдаи дан қорқатын Сирия заи ырлы

Нидерландыға қарағанда әлдеқаи да қауіпті жер.

Ешқандаи ғарыштық жоспар болмаса және біз ешбір құдаи

немесе табиғат заңдарына бағынбасақ, онда не нәрсе әлеуметтік

күи реудің алдын алады? Ненің арқасында біз Амстердамнан

Бухарестке немесе Жаңа Орлеаннан Монреальға деи інгі мыңдаған

километр жолда құл сатушылардың қақпанына түсіп, я болмаса

жауласушы таи палардың оғына ұшамыз деген қорқынышсыз,

емін-еркін жүре аламыз?

Жақыннан үңілу

Мағынасыз және заңсыз өмір сүруден бізді соңғы бірнеше

ғасырда әлемді жаулаған жаңа революциялық дін – гуманизм

сақтап қалды. Гуманистік дін адамзатқа табынып, христиандық

пен исламдағы құдаи дың, буддизм мен даосизмдегі табиғаттың

рөлін адамға берді. Дәстүрлі діндерде ұлы ғарыштық жоспар адам

өмірін мағынаға толтырса, гуманизм рөлдерді ауыстырып,

адамдардың тәжірибесі ғарышқа мағына дарытады деи ді.

Гуманистік идеяға сәи кес, адам ішкі тәжірибесінен өз өмірлерінің

ғана емес, тұтас ғаламның мағынасын табуға тиіс. Бұл

гуманизмнің бізге ұсынатын ең үлкен өсиеті – мағынасыз әлемге

мағына дарыту.

Модернитидің негізгі діни революциясы Құдаи ға деген сенімді

жою емес, адамға деген сенімді туғызу болды. Бұл жолда ғасырлар

бои ы тер төгілді. Ои шылдар памфлеттер жазды, шығармашылық

адамдары поэмалар мен симфониялар шығарды, саясаткерлер

келісімдер жасады, сөи тіп, бәрі бірлесіп ғаламға мағына дарыта

аларына адамзаттың көзін жеткізді. Гуманистік революцияның

тереңдігі мен маңызын ұғыну үшін Еуропаның модерндік

мәдениеті мен орта ғасырлық мәдениеті арасындағы

аи ырмашылықты қарастыру қажет. 1300 жылғы Лондон, Париж

және Толедо тұрғындары адамның жақсылықтан жамандықты,

сұлулықтан ұсқынсыздықты, дұрыстан бұрысты аи ыра

алатынына сенбеи тін. Құдаи ғана жақсылықты, ақиқат пен

сұлулықты жаратып, анықтаи тын.

Адамда ерекше қабілет пен мүмкіндік болатыны мои ындалса да,

олар надандыққа және бұрыс істерге беи ім деп саналды. Сыртқы

күштің қадағалауы мен басқаруынсыз олар мәңгі ақиқатты

ешқашан түсіне алмаи , баянсыз тән рақаты мен пенделік

адасулардың жетегінде кетер еді. Бұған қоса, орта ғасырлық

ои шылдар адам өлу үшін жаралған, сондықтан пікірлері мен

сезімдері жел сияқты құбылмалы деи тін. Бүгін бір нәрсені жан-

тәніммен сүи сем, ертең одан жиіркенемін, ал келесі аптада өлем

де, жер астына аттанамын. Яғни адамның пікіріне тәуелді кез

келген мағына осал әрі өткінші болды. Олаи болса, абсолютті

ақиқаттың, өмір мен ғаламның мағынасы адамнан жоғары тұрған

күштен бастау алатын әлдебір мәңгілік заңға сүи енуге тиіс.

Бұл көзқарас Құдаи ды мағынаның ғана емес, биліктің де

бастауына аи налдырды. Мағына мен билік қашанда қатар жүреді.

Жақсы немесе жаман, дұрыс немесе бұрыс, сұлу немесе ұсқынсыз

дегендерді анықтаушы әлдекім бізге қалаи ои лау және не істеу

керегін үи рету құзыретіне ие болды.

Құдаи мағына мен биліктің бастауы деген сенім жаи ғана

философиялық теория емес еді. Ол күнделікті өмірдің барлық

қалтарыстарына ықпал ететін. Мысалы, 1300 жылы бір ағылшын

қалашығында тұратын күи еуі бар әи елге көрші еркек қатты ұнап

қалып, онымен жыныстық қатынасқа түсті деи ік. Ол жұрт көзіне

көрінбеуге, жүзіндегі күлкісін жасыруға тырысып, көи легін

жөндеп үи іне қаи тып келе жатқан. Бір кезде оның басына: «Бұл

не? Неге бұлаи еттім? Мұным дұрыс болды ма, жоқ па? Осыдан соң

мен кіммін? Тағы осылаи істеуім керек пе?» – деген сан-сапалақ

ои лар келе бастады. Мұндаи сұрақтарға жауап алу үшін әи ел

священникке барып, жасаған күнәсін аи тып, әулие әкеи дің ақыл-

кеңесін алуы керек еді. Священник Киелі кітапты әбден

меңгерген, бұл мәтінде Құдаи дың зинақорлық туралы не

ои лаи тыны аи тылған. Құдаи сөзіне сүи ене отырып священник:

«Бұл әи ел пенделік күнә жасаған, сондықтан күнәсін жумаса,

тозаққа түседі. Ендеше ол дереу тәубесіне келуі керек, бұған қоса,

алдағы крест жорығына он алтын ділда қосып, жарты жыл ет

жемеи және Кентерберидегі әулие Томас Бекеттің басына барып,

тәу етуге тиіс. Сосын, әрине, мұндаи пенделік күнәні енді

қаи таламауы керек», – деи тін еді.

Бүгінгі жағдаи мүлдем өзгеше. Ғасырлар бои ы гуманизм

мағынаның түпкі бастауы – өзіміз, сондықтан адам еркі – бәрінен

жоғары тұратын күш-құдірет деп миымызға құи ып келді. Ненің не

екенін әлдебір жоғары күш өзі түсіндіреді деп қол қусырып

отырмаи , өз сезімдеріміз бен қалауымызды тыңдауымыз керек.

Бала кезден бізді «өзіңді тыңда, өзіңе сенімді бол, өзіңе сен,

сезіміңе ерік бер, жүрек қалауымен жүр» деген тәрізді гуманистік

ұрандармен тәрбиеледі. Мұның барлығын Жан-Жак Руссо

XVIII ғасырдағы сезімдер Библиясы деп атауға болатын өзінің

«Эмиль» атты кітабында жеткізген. Өмірлік принциптерін іздеген

Руссо оларды «жүрегімнің түбінен, табиғат өзі ештеңе өшіре

алмаи тындаи етіп жазған әріптерден таптым. Не істеуім керек

дегенде мен тек өзімнен ақыл сұрауым қажет; нені жақсы деп

білсем – сол жақсы, нені жаман деп білсем – сол жаман» деи ді

Қазіргі заманғы әи ел де солаи . Жасап жүрген зинасының мәнін

түсінгісі келсе, ол священникке немесе көне кітаптарға жүгінбеи ,

өз сезімдерін түсінуге тырысады. Сезімдері түсініксіз болса, ол ең

жақсы досына хабарласып, кафеге шақырады да, сырын аи тады.

Бұл да көмектеспесе, психотерапевке барып, оған бәрін жаи ып

салады. Теория жүзінде, қазіргі психотерапевтер орта

ғасырлардағы священниктің қызметін атқарады, сондықтан бұл

екі мамандықты салыстыру – жауыр болған тақырып. Алаи да іс

жүзінде екеуінің арасы жер мен көктеи . Психотерапевтің не

жақсы, не жаман екенін анықтаи тын киелі кітабы жоқ. Әи елдің

әңгімесін тыңдап болған ол: «Арсыз! Сұмдық күнә жасағансың!» –

демеи ді. Сол сияқты, «Керемет! Сіз үшін қуаныштымын!» деуі де

ақылға қонымды. Әи ел не істесе де және не аи тса да ол қамқор

үнмен: «Осы нәрсе туралы өзіңіз не ои лаи сыз?» – деп сұраи ды.

Психотерапевтің кітап сөресі әлбетте Фреи д пен Юнгтің

еңбектерінен және 1000 беттік «Психикалық аурулар туралы

диагностикалық және статистикалық нұсқаулықтан» (ДСН)

қаи ысып тұр. Бірақ бұлар киелі кітаптар емес. ДСН өмірдің

мағынасын емес, өмірдегі ауруларды табады. Психологтардың

көбі іс-әрекеттің түпкі мәнін адамның сезімдері ғана анықтаи

алады деп сенеді. Сондықтан әи елдің істеп жүрген зинақорлығы

туралы не ои ласа да және Фреи д, Юнг және ДСН жалпы

зинақорлық жаи ында қандаи пікірде болса да, психотерапевт

жеке көзқарасын таңбауға тиіс. Керісінше, ол жүректің ең құпия

түкпірлеріне зер сала отырып, көмектесуі керек. Әи ел жауапты

сол жерден ғана табады. Орта ғасырлық священниктер Құдаи мен

тікелеи баи ланысып отыратын. Сөи тіп, жақсылық пен

жамандықты біз үшін ажыратып беретін. Қазіргі заманғы

психотерапевтер өз ішкі сезімдерімізбен баи ланыс орнату арқылы

ғана көмектеседі.

Бұл неке институты бастан кешірген маңызды өзгерістерді

біршама түсіндіреді. Орта ғасырларда неке Құдаи өсиет еткен

қасиетті іс саналды, сондаи -ақ Құдаи әкеге балаларын өз қалауы

мен мүддесіне қараи үи лендіру құзыретін берген еді. Олаи болса,

неке сыртындағы қатынас Құдаи дың да, әкенің де билігіне

арсыздықпен қарсы шығу ретінде саналатын. Көңілдестердің бір-

біріне деген сезімдері бар ма, олар бұл жаи ында не ои лаи тыны

қызық емес, бастысы – бұл үлкен күнә. Бүгінгі ерлі-заи ыптылар

сүи іп қосылады және олардың бұл одағын құнды етіп, мағына

дарытатын дүние – екі адамның жеке сезімдері. Бір еркектің

құшағына кіруге түрткі болған сол сезімдер енді басқа бір

еркектің құшағына кіруге түрткі болса, мұның несі жаман?

Некеден тыс қатынас күи еуіңіз жиырма жыл бои ы

қанағаттандыра алмаған эмоциялық және сексуалдық

қалауларыңызды сыртқа лақ еткізсе, ал жаңадан тапқан сүи іктіңіз

меи ірбан, ынтық әрі сезімтал болса, бұдан неге ләззат алмасқа?

«Тоқтаи тұрыңыз. Өзге тараптың сезімдері ше? Оларды ұмытуға

болмаи ды ғои ?» деріңіз анық. Иә, бірге болу әи ел мен оның

көңілдесіне керемет шығар, бірақ олардың жұбаи лары біліп қои са,

бір мезгілде бәріне де жаман болады. Мұның аяғы ажырасуға

апарса, онда балалары ондаған жыл бои ы эмоциялық жарақаттың

зардабын шегеді. Тіпті некесіз қатынас жария болмаи ды дегеннің

өзінде оны жасырын ұстау жүи кені жұқартып, оқшаулануға тіпті

ашушаңдыққа соқтыруы мүмкін.

Гуманистік этика саласындағы ең қызықты пікірталастар

осындаи некеден тыс қатынас сияқты адам сезімдері

соқтығысатын жағдаи лар төңірегінде өрбиді. Осы бір әрекеттің

нәтижесінде бір адам жақсы, екінші адам жаи сыз сезімде болса,

мұны қалаи түсіндіреміз? Бұл сезімдерді бір-біріне қатысты қалаи

өлшеи міз? Екі көңілдестің жақсы сезімдері олардың жұбаи лары

мен балалары кешкен жаи сыз сезімдерден артық па?

Бұл нақты сұрақтар туралы сіз не ои ласаңыз да бәрібір. Екі

тарап келтірген дәи ектерді түсіну әлдеқаи да маңызды. Некеден

тыс қатынас туралы замандастарымыз әртүрлі пікірде. Заманауи

адамдардың некеден тыс қатынастарға қатысты пікірлері сан

алуан, бірақ пікірлері қандаи болмасын, олар бұл мәселені киелі

кітаптар мен Құдаи дың өсиеттері тұрғысынан емес, адами

сезімдер тұрғысынан ақтауға тырысады. Гуманизм бізге біреуді

жаман сезінуге себеп болған нәрсе ғана жаман деп үи реткен. Адам

өлтіру – жаман іс; тек бір заманда Құдаи «өлтірме» деп әмір

еткендіктен емес, өлген адам, оның туыстары, достары және

таныстары азап шегетіндіктен жаман. Ұрлық жасау – жаман іс,

бірақ көне мәтінде «ұрлама» деп жазылғандықтан емес, мүлкінен

аи ырылған адам жаи сыз сезімде болатындықтан. Ал егер әлдебір

әрекет ешкімді жаи сыз сезіндірмесе, оның еш сөкеттігі жоқ. Сол

көне мәтіндерде аи тылғандаи , Құдаи адамның да, жануардың да

беи несін салмаңдар деп бұи ырған екен (Мысырдан шығу, 20:4),

бірақ мен әртүрлі мүсіндер жасасам, ал оның ешкімге зияны

тимесе, мұнда тұрған қандаи жамандық болуы мүмкін?

Гомосексуализм туралы қазіргі пікірталастардан да осы

қисынның үстемдігі баи қалады. Егер ересек екі еркек жыныстық

қатынасқа түссе және бұл істің ешкімге зияны тимесе, онда неге

ол теріс қылық саналып, заңға қаи шы болуға тиіс? Бұл – сол екі

еркектің жеке ісі, сондықтан олар өздерінің ішкі қалауы бои ынша

мұнымен аи налысуға ерікті. Егер орта ғасырларда екі еркек

священникке келіп, «біз жыныстық қатынасқа түстік, бұрын

мұндаи бақытты білмеп едік» десе, олардың жаи лы сезімдері

священниктің үкімін өзгерте алмас еді. Керісінше, тәубеге келмеуі,

күнәні мои ындамауы жағдаи ды ушықтырғаны анық. Ал бүгін екі

еркек бір-бірін сүи се, оларға: «Өздеріңе қалаи ұнаса, солаи

істеңдер! Ешқандаи священник бастарыңды қатырмасын.

Жүректеріңді тыңдаңдар. Сендерге ненің жақсы екенін

өздеріңнен артық ешкім білмеи ді», – деи ді.

Бір қызығы, бүгінде тіпті ең діндар адам да қоғамдық пікірге

ықпал еткісі келсе, осындаи гуманистік қисынға жүгінеді.

Мысалы, Израильдің ЛГБТ қауымдастығы соңғы он жыл бои ы

Иерусалим көшелерінде жыл саи ын геи -парад өткізіп жүр.

Қақтығыстан көз ашпаи тын осы қала үшін шеру теңдесі жоқ

үи лесім күніне аи налады. Өи ткені діндар евреи лер, мұсылмандар

мен христиандарда кенет ортақ мүдде паи да болады – олардың

бәрі геи -парадқа қарсы шығады. Бірақ ең қызық нәрсе олар

қолданатын аргументте. Олар «бұл күнәһарлар геи -парад

өткізбесін, өи ткені Құдаи гомосексуализмге тыи ым салған»

демеи ді. Қолжетімді әр микрофон, әрбір камераға барып олар:

«Қасиетті Иерусалим қаласында геи -парад өткізу біздің

сезімдерімізді аяққа таптаи ды. Геи лер бізден өз сезімдерін

құрметтеуді сұраи ды, ендеше олар біздің де сезімдерімізді

құрметтеуі керек», – деп аи қаи лаи ды.

2015 жылы 7 қаңтарда Мұхаммед паи ғамбардың карикатурасын

жариялағаны үшін мұсылман табынушылары Франциядағы

«Шарли Эбдо» журналының бірнеше қызметкерін атып өлтірді.

Келесі күндері мұсылман ұи ымдарының көбі бұл шабуылды

аи ыптады, бірақ олардың кеи бірі «бірақ» демеи тұра алмады.

Мысалы, Мысыр журналистер синдикаты қантөгіс жасаған

террористерді аи ыптады, сонымен қатар журналды да «бүкіл

әлемдегі миллиондаған мұсылманның сезімдерін аяққа таптады»

деп аи ыптады

. Ескеретін нәрсе – синдикат журналды Құдаи дың

еркіне бағынбады деп кінәлаған жоқ. Міне, осыны біз прогресс деп

атаи мыз.

Сезімдеріміз жеке өмірімізге ғана емес, әлеуметтік және саяси

процестерге де мағына дарытады. Елді кім басқаруы керек,

сыртқы саясатты қалаи жүргізу қажет және экономикада қандаи

шешімдер қабылдау керек дегенде біз жауапты киелі кітаптардан

іздемеи міз. Сол сияқты, Рим Папасының немесе Нобель

лауреаттары кеңесінің бұи рықтарын күтпеи міз. Көп елде

демократиялық саи лау өткізіп, маңызды мәселелер туралы

адамдардың пікірін сұраи мыз. Біз саи лаушы өзі біледі, жеке

адамның еркін таңдауы– ең жоғарғы саяси билік деп сенеміз.

Бірақ не үшін дауыс беру керегін саи лаушы қалаи шешеді?

Теория жүзінде, ол өзінің ішкі сезімдерін тыңдап, солардың

аи тқанындаи істеуге тиіс. Бұл оңаи бола бермеи ді. Ішкі

сезімдерімді түсіну үшін мен көзбояушы саяси ұрандарды,

принципсіз саясатшылардың бітпеи тін өтірігін, саяси

технологтардың алдарқату мақсатындағы даңғои дақпырттарын

және жалдамалы сарапшының жалған пікірін електен өткізуім

керек. Осылардың бәрін шетке ысырып тастаған соң ғана риясыз

ішкі даусымды ести аламын. Ол маған «Кэмеронға дауыс бер»,

«Модиге дауыс бер», «Клинтонға дауыс бер» деп құлағыма

сыбырлаи ды, ал мен саи лау бюллетеніндегі тиісті есімнің жанына

белгі қоямын. Елді кім басқару керегін біз осылаи шешеміз.

Орта ғасырларда мұны барып тұрған бассыздық деп табар еді.

Өзі надан қара халықтың құбылмалы сезімдері маңызды саяси

шешімдерге негіз болуы тым күмәнді нәрсе. Англияны «Раушан

гүлдер» соғысы екіге жарған кезде де, қақтығысты ұлттық

референдум жолымен шешу, сөи тіп,

26. Көгершін кейпіндегі Әулие рух қасиетті май толы ыдысты Франктер

корольдігінің негізін салушы король Хлодвигті шоқындыру үшін әкеліп тұр (1380

жыл шамасындағы «Ұлы француз хроникасынан» иллюстрация). Франция

мемлекетінің пайда болуы туралы аңызға сәйкес, бұл ыдыс сол кезден бері Реймс

кафедралдық соборында сақтаулы тұр. Хлодвигтен кейінгі Франция корольдерінің

барлығына таққа отырар алдында осы қасиетті май жаққан. Әрбір жаңа король

таққа отырарда бір ғажайып құбылыс орын алып, бос ыдыс өз-өзінен майға толып

отырған. Бұл корольді Құдай өзі таңдағанын және Өзінің батасын бергенін

білдіретін. Егер Құдай ІХ Людовик немесе ХІV Людовик, я болмаса ХVІ Людовик

сияқты корольдердің таққа отыруын қаламаса, ыдыс майға өздігінен толмас еді.

Ланкастерге, әлде И оркке дауыс беруді әркімнің өз еркіне салу

ешкімнің ои ына келмеген. Папа ІІ Урбан да 1095 жылы Бірінші

крест жорығын жариялаған кезде, «бұл – халықтың ықтияры»

деген жоқ. Бұл Құдаи дың ықтияры болатын. Саяси билік көктен

түсті, ол қарапаи ым пенделердің жүрегі мен ақылынан туған жоқ.

Бұл ережелер этика мен саясатта ғана емес, эстетикада да солаи

болды. Орта ғасырларда өнер объектив шартты өлшемдерге

бағынатын. Сұлулық стандарттары адамдардың қиялындағымен

сәи кес келмеи тін. Адам талғамы адамнан жоғары стандарттарға

саи келуге тиіс болатын. Өи ткені ол кезде өнер адам сезімдерінен

емес, жоғарғы күштерден шабыт алатын. Суретші, ақын,

композитор мен сәулетшінің қолын музалар, періштелер мен

Әулие рух жүргізеді деп сенетін. Керемет поэма дүниеге келген

кезде қаламға құрмет көрсетілмеи тіні сияқты, ақынға да алғыс

аи тылмаи тын. Өи ткені қаламды адамның саусақтары ұстап

жазғызғанымен, саусақтарды ұстап, жүргізіп отырған – Құдаи дың

қолы.

Орта ғасырлардағы ғалымдар жұлдыздардың аспандағы

қозғалысы ғажаи ып музыка туғызып, ол бүкіл ғаламға таралады

деи тін классикалық грек теориясын ұстанды. Адам денесі мен

жанының ішкі қозғалыстары жұлдыздар туғызған осы ғажаи ып

музыкамен үндескен кезде, адамның тәні де, жаны да сау-

саламаттықта болады. Демек, біздің музыка ет пен сүи ектен

жаралған композитордың идеялары мен сезімдерінің көрінісі

емес, Құдаи дың ғарыштық музыкасының жаңғырығы екен-мыс.

Ең әдемі гимн, ән мен әуен әдетте кеи бір адам суретшісінің

талантына емес, Құдаи дың шабытына баи ланысты деп

саналатын.

27. Рим Папасы Ұлы Григорий өз атымен аталған григориан әндерін шығаруда.

Сүйікті кептер кейпіне енген Әулие рух Папаның оң иығында отырып, құлағына

әуенді айтып жатыр. Әндердің нағыз авторы Әулие рух, ал Григорий – жеткізуші.

Өнер мен сұлулықтың түп бастауы – Құдай.

Мұндаи көзқарастың заманы баяғыда өткен. Қазір гуманистер

«көркем шығармашылық пен эстетикалық құндылықтың

бастауы – адам сезімдері» деп санаи ды. Музыканы адамның ішкі

үні шығарып, бағалаи ды; оған жұлдыздардың ырғағына ерудің де,

музалар мен періштелердің нұсқауын тыңдаудың да қажеті жоқ.

Өи ткені жұлдыздар тілсіз, ал музалар мен періштелер ои дан

шығарылған. Заманауи өнер адамдары Құдаи ды емес, өздерін

және өз сезімдерін тыңдауға тырысады. Ендеше өнерді бағалауда

біз қазір ешқандаи объектив шартты өлшемдерге сүи енбеи тініміз

таңғаларлық нәрсе емес. Керісінше, біз тағы да субъективті

сезімдерге жүгінеміз. Гуманизмнің этикадағы ұраны – «Ұнаи ма –

солаи істе». Саясатта – «Саи лаушы өзі біледі». Эстетикада –

«Сұлулық – сұқтанғанның жанарында».

Олаи болса, нені өнер деп атау жөніндегі пікірлер саналуан.

1917 жылы Марсель Дюшан кәдімгі писсуарды сатып алып, оны

өнер туындысы деп жариялады, «Фонтан» деген ат беріп, қолын

қои ып, Нью-И орк

көрмесіне жіберді. Ортағасырлық адам мұны талқылап та әуре

болмас еді. Мұндаи ессіздікке сөзді қор қылудың қажеті не?

Алаи да қазіргі гуманистік әлемде Дюшанның жұмысы өнер

саласында бетбұрыс жасаған туынды саналады. Бүкіл әлемде

көркемөнер колледждерінің дәрісханаларында бірінші курс

студенттеріне Дюшанның «Фонтан» деп аталатын суретін

көрсетеді. Сосын оқытушы белгі бере салысымен, аи ғаи -шу

басталады. «Бұл – өнер! Өнер емес! Иә! Мүмкін емес!» Студенттер

іштегі буын біраз шығарып болған соң, оқытушы мәселені нақты

тақырыпқа бұрады: «Өнер деген не өзі? Бір нәрсенің өнер немесе

өнер емес екенін біз қалаи анықтаи мыз?» Тағы бірнеше минут

дауласқан соң, оқытушы аудиторияны дұрыс арнаға бұрады:

«Адамдар нені өнер деп санаса, сол – өнер, өи ткені сұлулық –

сұқтанғанның жанарында». Егер адам писсуарды керемет өнер

туындысы деп санаса, онда ол солаи . Бұларың қате деи алатын

қандаи жоғары құзырет бар? Дюшан «жасаған» жауһардың

көшірмелері бүгінде әлемдегі ең ірі музеи лерде, оның ішінде Сан-

Францискодағы Заманауи өнер музеи іне, Канада Ұлттық

галереясына, Лондондағы Теи т галереясы мен Париждегі

Помпиду орталығына қои ылған (көшірмелері дәретханаларда

емес, музеи залдарында тұр).

Бұл гуманистік көзқарас экономика саласына да қатты ықпал

етті. Орта ғасырларда өндіріс процесін гильдиялар бақылады.

Жекелеген қолөнершінің, тұтынушының бастамасы мен талғамы

олар үшін ештеңе шешпеи тін. Дұрыс креслоның қандаи болуы

керегін ағаш шеберлері гильдиясы, жақсы нан қандаи болатынын

наубаи шылар гильдиясы, ал қаи ән керемет, қаи ән нашар екенін

меи стерзингерлер гильдиясы шешетін. Корольдер мен қала

кеңестері жалақы мен бағаны реттеді. Олар кеи де адамды белгілі

бір мөлшердегі тауарды тек белгіленген бағамен алуға

мәжбүрлеи тін. Қазіргі еркін нарықта жаңағы гильдиялардың,

кеңестер мен корольдердің орнына жаңа жоғары құзырет, яғни

тұтынушының азат еркі келді.

Мысалы, Toyota ең жақсы автокөлікті жасағысы келді деи ік. Ол

сарапшылар комиссиясын әртүрлі саланың мамандарынан

құрады: үздік инженерлер мен дизаи нерлер жалдаи ды, ең

талантты деген физиктер мен экономистерді шақырады, тіпті

әлеуметтанушы, психологтармен де кеңеседі. Қауіпсіздік шарасы

ретінде бір-екі Нобель сыи лығы лауреатын, Оскар жүлдесін алған

актрисаны және әлемге танымал суретшілерді де тартады. Бес

жылдық зерттеу мен құрастыру жұмыстарынан соң, компания ең

жақсы машинаны көрсетеді. Көліктің миллиондаған данасы

шығарылады, дүниежүзі бои ынша дилерлік орталықтарға

жеткізіледі. Бірақ автокөлікті ешкім алмаи ды. Бұған қарап,

тұтынушылар қателесіп отыр, олар өздеріне не жақсы екенін

түсінбеи ді деу дұрыс па? Жоқ. Еркін нарықта қашанда

тұтынушынікі дұрыс. Егер тұтынушы автокөлікті сатып алмаса,

онда автокөлік жақсы емес. Бүкіл университет профессорлары,

священник пен молда атаулы әр мінберден «бұл – ғажап

автокөлік» деп өзеуресе де сатылмаи ды. Тұтынушы алмады ма?

Онда ол – нашар автокөлік. Тұтынушыға сенікі дұрыс емес деуге

ешкімнің құзыреті жоқ. Әлдебір үкімет өз азаматтарының еркіне

қарсы әлгі автокөлікті алуға мәжбүрлесе, өз обалы өзіне.

Бұл тек машинаға ғана емес, барлық тауарларға қатысты дүние.

Мысалы, Упсала университетінің профессоры Леи ф Андерссонның

пікіріне құлақ қои ып көреи ік. Ол – тез өсетін шошқа, көбірек сүт

беретін сиыр және еті молырақ тауықтар алу мақсатындағы ауыл

шаруашылығы жануарларын генетикалық тұрғыдан дамыту

саласының маманы. «Хаарец» газетінің тілшісі Наоми Дэром

мұндаи генетикалық манипуляциялар жануарларды қатты

азаптауы мүмкін деген көзқарас туралы профессордың не

ои лаи тынын білгісі келді. «Жақсартылған» сиырлардың

емшегінің ауырлығы сонша – олар әрең жүреді, ал «жетілдірілген»

тауықтар түрегеп тұра алмаи тын жағдаи да. Профессор

Андерссонның жауабы аи қын екен: «Бәрі тұтынушыға және

тұтынушының етке қанша төлеи алатындығына баи ланысты …

заманауи (жетілдірілген) тауықтар болмаса, әлемдегі етке

сұраныстың қазіргі деңгеи іне жауап беру мүмкін емес екенін

естен шығармауымыз керек … тұтынушы ең арзан етті алғысы

келсе, оның дегені болады … Өзі үшін не маңызды? Баға ма, әлде

тағы басқа нәрсе ме? Бұны тұтынушының өзі шешуі керек»

Профессор Андерссонды ар азабы мазаламаи ды, оның алаңсыз

ұи ықтауына болады. Тұтынушылар оның арзан өнімдерін алып

жатыр. Демек, ет олардың қажетін өтеп, көңілдерінен шығуда,

яғни оның ісі ізгілікті. Осы қисынға сәи кес, егер әлдебір

халықаралық корпорация өзінің «Жамандық жасама» деген

ұранына қаншалық саи екенін білгісі келсе, оған жыл соңындағы

есепті қарау жеткілікті. Ол қыруар ақша тауып отыр ма? Онда

миллиондаған адамға корпорацияның өнімдері ұнаи ды, яғни ол

жақсылық жолында жұмыс істеп жатыр деген сөз. Егер әлдекім

қарсы шығып, бәлкім, жұрт дұрыс таңдамаи жүрген шығар десе,

қашанда тұтынушынікі дұрыс, ал адам сезімдері мағына мен билік

атаулының бастауы екенін дереу оның есіне салады.

Миллиондаған адам өз еркімен осы компанияның тауарларын

таңдаса, олардікі дұрыс емес деи тіндеи сіз кімсіз?

Гуманистік идеялар білім беру жүи елерінде де төңкеріс жасады.

Орта ғасырларда бүкіл мағына мен биліктің бастауы жоғарыда

тұрды. Сондықтан білім берудің мақсаты мои ынсұнуға, киелі

кітаптарды жаттап, көне дәстүрлерді зерттеуге үи рету болды.

Ұстаз бір сұрақты алға тартады. Шәкірттер бұған Аристотель,

Сүлеи мен патша немесе әулие Фома Аквинскии қалаи жауап

бергенін есте сақтауға тиіс болатын.

Керісінше, қазіргі заманғы гуманистік білім студенттерге өзінше

ои лауды үи ретеді. Саясат, өнер және экономика туралы

Аристотель, Сүлеи мен және Фома Аквинскии дің не аи тқанын

білген, әрине, паи далы. Бірақ мағына мен биліктің бастауы өз

ішімізде болғандықтан, жаңағы сұрақтар туралы сіздің не

ои лаи тыныңыз әлдеқаи да маңызды. Балабақша, мектеп немесе

университет болсын, оқытушыдан нені үи ретуге тырысасыз деп

сұраңызшы. «Ең алдымен тарихты, кванттық физиканы немесе

кескіндемені оқытамын, – дер еді ол, – бірақ бәрінен бұрын оларға

өзінше ои лауды үи ретуге тырысамын». Бұл үнемі қолынан келе

бермеуі мүмкін, бірақ гуманистік білім осыған ұмтылады.

Мағына мен биліктің бастауы көктен төмен – адам сезімдеріне

түскен соң, бүкіл ғарыштың табиғаты өзгерді. Бұрын құдаи лар,

музалар, қансорғыштар мен перілер сеңдеи соғылысып жүретін

сыртқы кеңістік енді босап қалды. Бұған деи ін тұрпаи ы

құмарлықтың орны болып келген ішкі әлем енді шексіз терең әрі

баи болып шықты. Періштелер мен жындар енді ормандар мен

шөлеи ттерді кезіп жүретін шын тіршілік иелерінен біздің ішкі

психикамызды мекендеуші күштерге аи налды. Жұмақ пен тозақ

та бұлттардың үстінде және жанартаулардың астында расымен де

бар мекен еді, енді олар да ішкі жан күи іміз болып шықты.

Жүректің ішінде ыза мен дұшпандық отын жаққан кездері сіз

тозаққа түскендеи боласыз, ал жауларыңызды кешіріп, жаман

істеріңізді мои ындап, тәубеге келгенде және баи лығыңызды

кедеи лермен бөліскенде жұмақтың рақатын сезінесіз.

Құдаи өлді дегенде, Ницшенің аи тпағы дәл осы болатын.

Басқаны аи тпағанда, Батыс қоғамында Құдаи біреу қабылдап,

біреу терістеи тін, бірақ бұдан ештеңе өзгермеи тін абстрактілі

идеяға аи налды. Орта ғасырларда құдаи сыз ешқандаи саяси,

моральдық және эстетикалық құзырет болмас еді. Онда мен ненің

жақсы, ненің дұрыс немесе ненің сұлу екенін аи та алмас едім. Кім

бұлаи өмір сүргісі келеді? Бүгін, керісінше, Құдаи ға сенбеу оңаи ,

өи ткені одан менің қылым қисаи маи ды. Мен нағыз атеист бола

аламын. Ал саяси, моральдық және эстетикалық

құндылықтардың қоспасын өзімнің ішкі жан-дүниемнің

тәжірибесінен шығара беремін.

Егер шынымен де Құдаи ға сенсем, бұл менің таңдауым. Ішкі

«менім» Құдаи ға сен десе, мен сенемін. Сенемін, өи ткені Құдаи бар

екенін сеземін, жүрегім маған Ол осында деи ді. Бірақ Құдаи дың

бар екенін сезінуді қои сам және жүрегім маған кенет Құдаи жоқ

десе, мен сенбеи тін боламын. Енді мен үшін ең бастысы

сезімдерім болады. Тіпті Құдаи ға сенемін дегеннің өзінде, шыны

сол, мен бәрібір ішкі даусыма басымдық беремін.

Гуманизмнің бес беи несі

28. Гуманистік саясат: сайлаушы өзі біледі.

29. Гуманистік экономика: қашанда тұтынушынікі дұрыс.

30. Гуманистік эстетика: сұлулық – сұқтанғанның жанарында

(Марсель Дюшанның «Фонтаны» Шотландия Ұлттық галереясындағы заманауи

өнер көрмесінде).

31. Гуманистік этика: ұнай ма – солай істе! 32. Гуманистік білім:

өз бетіңше ойла!

Сары кірпіш жол

Биліктің басқа да кез келген бастауы сияқты, сезімдердің де

кемшіліктері бар. Гуманизм әр адамның жалғыз және шынаи ы

ішкі «мені» бар екеніне сенеді. Бірақ бар назарымды соған

аударғым келгенде, мен не тыныштыққа, не бір-бірімен таласқан

мағынасыз дауыстарға кезігемін. Бұл проблеманы еңсеру үшін

гуманизм биліктің жаңа бастауын ғана емес, сонымен қатар сол

билікті және шынаи ы білімді иеленудің жаңа әдісін жария етті.

Орта ғасырлық Еуропада білім алудың басты формуласы

мынандаи еді: Білім = Киелі кітаптар х Қисын. Маңызды сұраққа

жауап алғысы келсе, адам Киелі кітапты оқитын және онда

жазылғанның дәл мағынасын түсіну үшін қисынға сүи енетін.

Мысалы, жердің пішіні туралы мәлімет іздеген схоласт ғалымдар

тиісті нұсқауларды табу үшін Библияны зерттеи тін. Иов

кітабында Құдаи дың таң араи ына «жерді шетінен ұстап тұрып,

күнәһарларды сілкіп таста» деп бұи ыратыны аи тылған (38:13).

Мұны көрген бір схоласт жердің шеті бар екен, одан ұстауға

болады екен, ендеше Жер шаршы жазық деп түи еді. Енді бірі бұл

түсіндірмені теріске шығарып, Исаия кітабындағы мына дерекке

назар аударуға шақырады. Онда Құдаи «Жер шеңбері үстінде

тақта отыр» делінген (40:22). «Бұл жердің дөңгелек екенінің

дәлелі емес пе?» – деи ді әлгі. Шынтуаи тында, бұл білім іздеген

схоласт ғалымдардың өмірлерін мектептер мен кітапханаларда

өткізіп, киелі мәтіндерді көп оқығанын және оны дұрыс түсіну

үшін логикалық ои лауды шыңдап отырғанын білдіреді.

Ғылыми революция білім алудың мүлдем жаңа формуласын

жария етті: Білім = Эмпирикалық деректер х Математика. Егер

әлдебір сұраққа жауап тапқымыз келсе, біз тиісті эмпирикалық

деректі жинақтап, оларды талдау үшін математикалық

құралдарды қолданамыз. Мысалы, жердің формасын есептеп

шығару үшін күнді, аи ды және ғаламшарларды әлемнің түрлі

нүктелерінен бақылаи мыз. Жеткілікті дерек жинаған соң,

тригонометрияның көмегімен жердің пішінін ғана емес, бүкіл Күн

жүи есінің құрылымын да есептеи аламыз. Шынтуаи тында, бұл

білім іздеген ғалымдардың өмірлерін расытхана, зертхана мен

зерттеу экспедицияларында өткізіп, барынша көп эмпирикалық

дерек жинаи тынын және ол деректерді дұрыс түсіну үшін

математикалық құралдарын шыңдап отыратынын білдіреді.

Білімнің ғылыми формуласы астрономия, физика, медицина

және басқа да көптеген салаларда ғаламат жетістіктерге жеткізді.

Бірақ оның бір үлкен кемшілігі – құндылықтар мен мағына

туралы мәселелерде дәрменсіз еді. Орта ғасырлардағы даналар

өлтіруге, ұрлауға болмаи ды, адам өмірінің мақсаты – Құдаи ға

табыну деп толық сеніммен аи татын, өи ткені Киелі кітапта солаи

жазылған. Ғалымдар этикалық паи ым жасамаи ды. Қаншама мол

дерек жинаса да, математикада небір кереметтер ашылса да, олар

өлтіруге болмаи тынын дәлелдеи алмаи ды. Алаи да мұндаи баға

беруші паи ымдамалар болмаса, адамзат қоғамдары тіршілік ете

алмаи ды.

Бұл қиындықты еңсерудің бір жолы орта ғасырлық ескі

формуланы жаңа ғылыми әдіспен бірге қолдана беру еді.

Алдымыздан жердің пішінін анықтау, көпір салу немесе ауруды

емдеу сияқты практикалық проблема шыққан кезде, біз

эмпирикалық деректерді жинап, оларды математикалық жолмен

талдаи мыз. Ажырасуға, түсік жасатуға немесе гомосексуализмге

рұқсат етуге бола ма деген сияқты этикалық проблемаларға

келгенде киелі кітаптарға жүгінеміз. Бұрын паи даланылған бұл

шешімді Виктория дәуіріндегі Британиядан бастап, ХХІ ғасырдағы

Иранға деи інгі заманауи қоғамдардың көбі қолданып келеді.

Алаи да гуманизм өз баламасын ұсынды. Адамдар өзіне сенуді

үи ренген кезде этикалық білім алудың жаңа формуласы паи да

болды: Білім = Тәжірибе х Сезімталдық. Егер әлдебір этикалық

сұраққа жауап алғымыз келсе, біз ішкі күи іміз бен

тәжірибелерімізге жүгініп, оларды барынша сезімталдықпен

қадағалауымыз керек. Іс жүзінде, бұл мынаны білдіреді: білімге

жету үшін біз жылдар бои ы тәжірибе жинақтап, оларды дұрыс

түсіну үшін сезімталдықты ылғи қаи рап отырамыз.

Ал «тәжірибе» деп отырғанымыз не? Олар эмпирикалық

деректер емес. Тәжірибе атомдар, электромагниттік толқындар,

протеиндер я болмаса сандардан тұрмаи ды. Тәжірибе – сезінуден,

эмоция мен ои дан құралған субъектив феномен. Кез келген

сәттегі тәжірибем мен сезінгеннің барлығын (дененің қызуы,

рақаттану, мазасыздық т.б.), әр эмоцияны (сүи іспеншілік,

қорқыныш, ыза т.б.) және ақылымда паи да болған барлық

ои ларды қамтиды.

Ал «сезімталдық» деген не? Бұл екі нәрсені білдіреді. Біріншіден,

өзім сезінген нәрселерге, эмоция мен ои ыма көңіл бөлу.

Екіншіден, осы сезінудің, эмоция мен ои дың маған әсер етуіне

мүмкіндік беру. Әрине, әр үп еткен самалға қаңбақтаи ұша

жөнелмеи мін. Әи тсе де мен жаңа тәжірибелерге, олардың

көзқарасымды, іс-әрекетімді және тіпті тұлғалық ерекшелігімді

өзгертуіне ерік беруім керек.

Тәжірибе мен сезімталдық бір-бірін ылғи толықтырып отырады.

Сезімталдық болмаса, мен ештеңені өз тәжірибемнен өткізе

алмаи мын және әртүрлі тәжірибелерді басымнан өткермеи

сезімталдықты дамыта алмаи мын. Сезімталдық кітап оқып

немесе дәріс тыңдау арқылы дарытуға болатын абстракт қабілет

емес. Ол – тек іс-тәжірибеде қолдану арқылы пісіп-жетілетін

практикалық дағды.

Мысалы, шаи ды алаи ық. Күнде таңертең өте тәтті кәдімгі шаи

ішіп отырып, газет оқимын. Шаи ды қант жеу үшін ғана ішпеи мін.

Бір күні қарасам, тәттіге сүи сініп, газеттің қызығына түскенмен,

шаи дың дәмін сезбеи ді екем. Сосын қантты азырақ салып, газетті

шетке ысырып, көзімді жұмып, тек шаи ға көңіл бөлемін. Оның

ерекше иісі мен дәмін сезіне бастаи мын. Келесіде мен шаи дың

басқа түрлеріне эксперимент жасаи мын, қара шаи мен көк

шаи дың иісі мен дәмін салыстырамын. Бірнеше аи дан соң шаи ды

супермаркеттерден емес, Harrods универмагынан алатын болдым.

Енді маған Қытаи дың Сычуань провинциясындағы Яань

тауларында өсетін «Панда Дунг» шаи ы аи рықша ұнаи ды. Оны

панда тезегімен тыңаи тылған шаи бұтасының жапырақтарынан

даи ындаи ды. Сөи тіп, әр шәшке саи ын менің шаи ға сезімталдығым

ұшталып, шаи дың нағыз білгірі болып шықтым. Егер алғаш шаи

ішіп жүрген кездері «Панда Дунг» шаи ын Мин династиясынан

қалған фарфор ыдыспен берсе, мен оның қағаз стакандағы кәдімгі

шаи дан аи ырмасын сезіне алмас едім. Лаи ық сезімталдық

болмаса, сіз бір нәрсені сезіне алмаи сыз және ол сезімталдық ұзақ

уақыт тәжірибе жинақтаған жағдаи да ғана ұшталады.

Бұл тек шаи ға емес, эстетикалық және этикалық білімнің бәріне

қатысты. Біз дүниеге даи ын ар-намыспен келмеи міз. Өмір сүре

жүріп, адамдарды ренжітеміз, басқалар бізді ренжітеді,

жанашырлық танытамыз, өзгелер де бізге жанашырлық

танытады. Егер көңіл бөле білсек, моральдық сезімталдығымыз

ұшталады, ал осы алған тәжірибелеріміз не жақсы, не дұрыс және

мен шынында кіммін деген сұрақтар туралы құнды білімнің

бастауына аи налады.

Яғни гуманизмге сәи кес, өмір – біртіндеп жүретін ішкі өзгеріс

процесі, бұл процесс кезінде біз тәжірибелер арқылы

надандықтан арыламыз. Гуманистік өмірдің ең маңызды

мақсаты – толып жатқан интеллектуалдық, эмоциялық және

физикалық тәжірибелер арқылы білімді барынша толықтыру.

Қазіргі білім беру жүи есінің негізін қалаушылардың бірі

Вильгельм фон Гумбольт ХІХ ғасырдың басында былаи деген

болатын: «Тіршіліктің мақсаты – өмірден мүмкіндігінше мол

тәжірибе алып, оны даналыққа аи налдыру. Өмірде жалғыз

асқақтық бар: ол – адамға тән нәрсенің бәрін сезіммен өлшеу»

Гуманизмнің ұраны осы деуге болады.

Қытаи философиясына сәи кес, әлемді тіреп тұрған нәрсе – «инь»

және «ян» деп аталатын бір-біріне қарсы, әрі бірін-бірі

толықтырушы екі күштің өзара әрекеттестігі. Физикалық әлем

туралы бұлаи деу дұрыс емес шығар, бірақ ғылым мен

гуманизмнің келісімі негізінде туған қазіргі әлем тура осыған

саяды. Кез келген ғылыми «ян-ның» ішінде гуманистік «инь» бар

немесе керісінше. «Ян» бізге күш береді, ал «инь» мағына мен

этикалық паи ым ұсынады. Қазіргі замандағы «ян» мен «инь» –

ақыл және эмоция, зертхана мен музеи , өндіріс желісі мен

супермаркет. Көбіне адам тек «ян-ді» көреді, ал қазіргі әлемді

зертхана немесе зауыт сияқты қасаң, ғылыми, қисынды және

паи да көздеи тін құбылыс ретінде қабылдаи ды. Алаи да қазіргі

әлем сонымен қатар таң-тамаша супермаркет. Бұрынғы

мәдениеттердің ешқаи сысы сезім, қалау мен тәжірибеге осынша

маңыз бермеген. Әлем – тәжірибелер тізбегі деи тін гуманистік

көзқарас туризмнен өнерге деи інгі толып жатқан заманауи

индустриялардың негізгі мифіне аи налды. Туристік агенттіктер

мен меи рамханалар бізге ұшақ билеттері, қонақүи бөлмелері

немесе таңсық тағамдардың орнына жаңа тәжірибелер сатады.

Сол сияқты, бұрынғы замандағы нарративтер оқиғаларды басты

назарда ұстаса, қазіргі заманғы романдар, фильмдер мен

поэмалар, негізінен, сезімдерге мән береді. Грек-рим эпопеялары

мен орта ғасырлардағы рыцарлық романдар сезімдерді емес,

қаһармандық істерді баяндаи тын. Бір тарауда ержүрек рыцардың

құбыжық дәумен шаи қасып, ақыры өлтіргені туралы аи тылады.

Келесі тарау оның сұлу ханшаи ымды аузынан от шашқан

аи даһардан құтқарып алғанын суреттеи ді. Үшінші тарауда мыстан

кемпір ханшаи ымды ұрлаи ды, ал рыцарь оның соңына түсіп,

зұлымды өлтіреді. Бас қаһармен қашанда ұста немесе шаруа емес,

ылғи рыцарь екені таңданарлық нәрсе емес, өи ткені шаруалар

ерлік жасамаи тын.

Қаһармандардың ішкі өзгеріс процесін бастан өткізбеи тіні – аса

маңызды жаи т. Ахиллес, Артур, Роланд пен Ланселот қатерлі

жорықтарға аттанарда рыцарлық көзқарастағы жүрек жұтқан

батырлар болса, аяғына деи ін осындаи болып қалатын.

Құбыжықтарды өлтіріп, сұлуларды құтқаруы олардың батырлығы

мен табандылығын аи ғақтаи тын, бірақ осы ерлік істері өздерін

ештеңеге үи ретпеи тін.

Гуманизмнің іс-әрекеттерге емес, сезімдер мен тәжірибелерге

мән беруі өнерді түбегеи лі өзгертті. Вордсворт, Достоевскии , Золя

және Диккенстерді ержүрек рыцарлар мен көзсіз ерліктер

қызықтырмады; жазушыларды қарапаи ым жұмысшы мен үи

шаруасындағы әи елдің сезімдері толғандырды. Сыртқы әрекет

емес, ішкі өмірге үңілудің үздік мысалы Джои стың «Улисс»

романы деген пікір бар. Джои с 260 мың сөзбен Стивен Дедал және

Леопольд Блум есімді екі дублиндіктің бір күнгі өмірін суреттеи ді.

Осы бір күнде олар есте қаларлық еш іс-әрекет жасамаи ды.

«Улиссті» бастан-аяқ бір сөзін қалдырмаи оқыған адам көп емес,

бірақ басымдықтың іс-әрекеттен сезімге ауысуы – қазіргі

бұқаралық мәдениеттің негізгі бөлігіне тән сипат. АҚШ-та

«Survivor» телесериалын реалити-шоуды әуестікке аи налдырғаны

үшін мақтаи ды (немесе даттаи ды). «Survivor» реалити-шоуы

Нильсен реи тингінің басына шыққан алғашқы реалити-шоу

болды. Ал Time журналы 2007 жылы оны бүкіл тарихтағы ең үздік

100 шоудың қатарына қосты

. Сериалдың әр маусымында үстіне

лыпа ғана ілген 20 қатысушыны бір тропикалық аралға апарып

тастаи ды. Мұнда олар әртүрлі қиындықтарға кезігеді. Әр

маусымда олар дауыс беру арқылы бір қатысушыны шығарып

тастап отырады. Ең соңғы адам үи іне бір миллион доллар алып

кетеді.

Гомер заманындағы Грекия, Рим империясы және орта

ғасырдағы Еуропа қауымы үшін бұл идея таныс әрі сондаи қызық

көрінер еді. Жиырма адам саи ысқа түседі, соңында бір қаһарман

қалады. «Ғажап!» дер еді гомерлік патша, римдік патриции және

крестші рыцарь жаи лана жаи ғасып жатып. «Қауіп-қатерге толы

сапар, кескілескен шаи қастар, батырлық пен сатқындық көрініс

табатын оқиғаларды көреміз. Қазір батырлар жан алысып, жан

беріседі, көз алдымызда ішек-қарындары ақтарылады».

Қандаи өкінішті! Қанжар салу, ішек-қарын ақтару дегеннің бәрі

әшеи ін метафора екен. Әр эпизод бір сағатқа созылады. Оның

төрттен бірін тіс пастасының, шампунь мен автокөліктердің

жарнамасы алады. Себетке кім көп кокос лақтырады немесе кім

бір минутта көбірек қоңыз жеи ді деген сияқты күлкілі сынақтарға

бес минут уақыт арналған. Қалған уақытта «қаһармандар» бастан

кешкен сезімдері туралы аи тады! Ол аи тты, сен аи ттың, мен

мынаны сезіндім, ананы сезіндім. Крестші рыцарь «Survivor»

реалити-шоуын шынымен көрсе, ол зерігіп, сосын қаны

қараи ғаннан аи балтасымен теледидардың күл-талқанын

шығарып тастар еді.

Бүгінде бізге орта ғасырлық рыцарлар сезімсіз тұрпаи ылар

болып көрінуі мүмкін. Осы заманда өмір сүретін болса, біз оларды

өз сезімдерімен баи ланыс орнатуына көмектессін деп

психотерапевке апарар едік. «Оз елінің сиқыршысы» атты әи гілі

ертегідегі Қалаи ы адам дәл осы кепті киеді. Дороти және оның

достарына қосылып, Қалаи ы адам сары кірпіштен жасалған

жолмен Оз еліне сапарға шығады. Ол жерге барған соң ұлы

сиқыршы маған жүрек сыи лаи ды деп үміттенеді. Сол сияқты,

Бақша қарақшысы өзіне ми, ал Арыстан батылдық алғысы келеді.

Сапар соңында олар ұлы сиқыршының алаяқ дүмше екенін және

өздері армандаған нәрсенің ешқаи сысын бере алмаи тынын біледі.

Әи тсе де олар әлдеқаи да маңызды нәрсеге көз жеткізеді: қалаған

нәрсенің бәрі бұлардың өздерінде бар екен. Сезімтал, ақылды

және батыл болу үшін сиқыршының көмегі керек емес. Ол үшін

әншеи ін сары кірпіш төселген жолмен жүріп, бастан өткізген

тәжірибелердің ыңғаи ына жығылсаң болғаны.

Жиһанкездер туралы фильмдердің талаи кеи іпкері жол-жөнекеи

осы сабақты үи ренеді. Мысалы, ғаламшараралық «Энтерпраи з»

кемесімен галактиканы аралаған капитан Кирк пен капитан Жан-

Люк Пикар, Миссисипи өзенімен төмен құлдилаған Гекльберри

Финн мен Джим, «Алаңсыз мотошабандоз» фильмінде Harley-

Davidson мотоциклімен ел кезген Уаи атт

пен Билли және басқалар. Олар Пенсильваниядағы (немесе Жаңа

Оңтүстік Уэльстегі) үи лерінен ескі автокөлікпен (немесе

автобуспен) жолға шығады. Жолда санасын дүр сілкіндірген сан

алуан әсерлерге бөленеді, өздерінің ішкі әлемімен баи ланыс

орнатады, сезімдері туралы аи тады. Сөи тіп, ақыр соңында, Сан-

Францискоға (немесе Алис-Спрингске) бұрынғыдан меи ірімді әрі

ақылды адамдар болып жетеді.

Соғыс туралы шындық

Білім = Тәжірибе х Сезімталдық деген формула бұқаралық

мәдениетпен қатар, соғыс сияқты үлкен мәселелерге қатысты

көзқарасымызды да өзгертті. Ғасырлар бои ы қаи сыбір соғыс әділ

ме деген сұрақтың жауабын алу үшін адамдар Құдаи ға, киелі

кітаптарға немесе дерге, ақсүи ектер мен священниктерге

жүгінетін. Қатардағы сарбаз немесе қарапаи ым азаматтың пікірі

мен тәжірибелері ешкімді қызықтырмаи тын. Гомер, Вергилии мен

Шекспир сияқты соғыс туралы жазған авторлар император,

қолбасшы, жүрек жұтқан батырлардың не істеп, не қои ғанын

суреттеи тін. Рас, олар соғыстың сұмдықтарын да жасырмаи тын.

Дегенмен солар керемет қаһармандық пен даңқтың қалқасында

қалатын. Қарапаи ым сарбаздар әлдебір Голиафтың қылышынан

қырылып, тау-тау боп үи ілген өлі денелер, не болмаса жеңімпаз

Давидті иығына көтеріп, шулап келе жатқан тобыр кеи пінде ғана

көрінетін.

33. Иоганн Якоб Вальтер. Швед королі Густав Адольф Брейтенфельд шайқасында.

Мысалы, 1631 жылы 17 қыркүи екте болған Бреи тенфельд

шаи қасын кескіндеген картинаға қараңыз. Суретші Иоганн Якоб

Вальтер өз әскерін шешуші шаи қаста жеңіске жеткізген Швеция

королі Густав Адольфті мадақтаи ды. Густав Адольф шаи қас

алаңының үстінде Соғыс құдаи ындаи шарықтаи ды. Король мұнда

әскерін пешкаларды қозғаған шахматшы сияқты басқаратындаи

әсер туады. Пешкалар болса жансыз фигуралар немесе артқы

жақтағы титімдеи ноқаттар сияқты. Шабуылға шыққанда,

шегінгенде, өлтіргенде немесе өздері өлгенде бұлардың қандаи

сезімде болғаны Вальтерді қызықтырмаған. Олар сұрқаи тобыр.

Тіпті қолбасшыны емес, шаи қастың өзін беи нелемекші

болғанның өзінде де, суретшілер жеке сезімдерден гөрі ұжымдық

маневрларға көбірек көңіл бөлуге тырысады. Мысалы, Питер

Снаи ерстің «Ақ таудағы шаи қас» картинасын алаи ық.

34. Питер Снайерс. «Ақ таудағы шайқас».

Мұнда отыз жылдық соғыс кезінде католиктердің протестант

бүлікшілерді жеңумен аяқталған атақты шаи қас көрсетілген.

Снаи ерс әскердің орналасуын, маневрларды және әскердің

қозғалысын қаз-қалпында беру арқылы бұл жеңісті мәңгі есте

қалдырғысы келді. Картинадан түрлі әскер бөлімдерін, олардың

қару-жарағын, шаи қас алдындағы шебін жақсы ажырата аласыз.

Алаи да Снаи ерс қарапаи ым сарбаздың әсері мен сезімін назардан

тыс қалдырған. Иоганн Якоб Вальтер сияқты, ол да шаи қасты

құдаи лар мен билеушілердің биігінен көрсетеді. Осылаи ша, соғыс

ғаламат зор шахмат ои ыны сияқты әсер тудырады.

Ал егер картинаға жіті, әсіресе лупамен қарасаңыз, «Ақ таудағы

шаи қас», қалаи болғанда да, шахмат партиясынан күрделірек

екеніне көз жеткізесіз. Бір қарағанда, геометриялық

абстракциялар сияқты көрінген нәрселер жақын үңілгенде қанды

қырқыс маи данына аи налады. Әр жерден шабуылға шыққан

немесе кеи ін қашқан, мылтықпен атқан немесе дұшпанды

наи замен шаншыған жеке сарбаздың бет-әлпетін көруге болады.

Алаи да бұл көріністердің мағынасы олардың тұтас картинадағы

орнына баи ланысты. Зеңбірек ядросының сарбазды жаи ратып

салғаны беи неленсе, онда бұл католиктердің ғаламат жеңісіне

қатысты екенін түсінеміз. Егер сарбаз протестанттар жағында

шаи қасқан болса, оның өлімі – бүлікшілдік пен дінбұзарлық үшін

берілген жаза. Ал егер сарбаз католиктер жағында шаи қасып өлсе,

ол – әділ іс жолындағы құрбан. Картинаның жоғарғы жағында

шаи қас алаңы үстінде қалықтап жүрген періштелер беи неленген.

Олар ұстаған ақ жалауда мұның қандаи шаи қас екені және

неліктен маңызды екені латынша жазылған. Онда «1620 жылы

8 қарашада император ІІ Фердинант Құдаи дың қолдауымен

дұшпандарын күи ретті» делінген.

Мыңдаған жыл бои ы адамзат соғыстан ең әуелі Құдаи ,

император, қолбасшы және ұлы қаһарманды ғана көріп келді. Тек

соңғы екі ғасырда корольдер мен қолбасшылар біртіндеп шетке

ысырылып, алдыңғы орынға қатардағы сарбаз бен оның ішкі жан

дүниесі шықты. «Батыс маи данда өзгеріс жоқ» сияқты әскери

романдарда немесе «Взвод» сияқты фильмдерде өзі һәм әлем

жаи ында білетіні аз, үміт пен елестің ауыр

35. Отто Дикс. «Соғыс» (1929–1932).

жүгін көтерген өрімдеи жас сарбаз паи да болады. Ол соғыстың

ұлы іс екеніне, мақсаттың әділдігіне, ал командирдің

данышпандығына сенеді. Бірнеше күн батпақ пен қанға батып,

соғыстың иісін жұтқан соң, яғни нағыз соғыстың қандаи екенін

көргеннен кеи ін оның үміті желге ұшады. Тірі қалса, ол соғыстан

мұғалім, киногер мен сөзуар саясаткер аи тудан жалықпаи тын

клишелер мен идеалдарға сенбеи тін дана адам болып оралады.

Мұндағы парадокс: осы сияқты хикаялардың ықпалы күшеи гені

сонша – оларды енді мұғалім, киногер және сөзуар саясаткер

аузынан тастамаи тын болды. «Бүгінгі апокалипсис», «Тұтастаи

металл қабық» және «Қара қаршығаның құлауы» сияқты

голливудтық блокбастерлер «Соғыс сендер кинодан көріп

жүргендеи емес!» деп ескертеді. Таспадағы прозамен немесе

поэзиямен берілген қатардағы солдаттың сезімдері соғыстағы ең

жоғары беделге аи налып, оны құрметтеуді бәрі үи ренді. Мына бір

анекдоттағы сияқты: «Лампаны ауыстыру үшін қанша вьетнам

ардагері керек? Оны түсінбеи сің. Сен онда болған жоқсың»

Арғымақ мінген қолбасшы мен тактикалық шептерге

суретшілер де қызықпаи тын болды. Олар да қарапаи ым

сарбаздың сезімін бергісі келеді. «Бреи тенфельд шаи қасы» мен

«Ақ таудағы шаи қас» картиналарына тағы бір көз жүгіртіңіз. Енді

ХХ ғасырдағы соғыс тақырыбына арналған көркемсуреттің

мои ындалған екі жауһары – Отто Дикстің «Соғыс» және Томас

Лидің «Екі мың ярдқа көз жіберу» картиналарын қараңыз.

36. Томас Ли. ««Екі мың ярдқа көз жіберу» (1944).

Дикс Бірінші дүниежүзілік соғыста неміс армиясында сержант

болып қызмет етті. Ли болса Life журналына Пелелау шаи қасынан

хабар беріп отырды. Вальтер мен Снаи ерс соғысты әскери һәм

саяси феномен деп түсініп, бізге шаи қастардың қалаи жүргенін

көрсеткісі келсе, Дикс пен Ли шаи қасты эмоциялық феномен

ретінде қабылдап, оны сезіну қандаи болатынын паш етуді

қалады. Әлдебір шаи қастағы қолбасшының таланты немесе

тактикалық әдіс сияқты нәрселерде бұлардың шаруасы болмады.

Дикс беи нелеген сарбаз Верден жанында немесе Ипр түбінде, я

болмаса Соммеде шаи қасуы мүмкін еді. Қаи жерде болса да

бәрібір, өи ткені соғыс – барлық жерде тозақ. Ли беи нелеген

кеи іпкер – Пелелиудағы америкалық сарбаз. Бірақ дәл осы сезімді

Иводзимедегі жапон, Сталинградтағы неміс және Дюнкерктегі

британ сарбазының көзінен көруге болады.

Дикс пен Лидің картиналарында соғыстың мағынасы

тактикалық маневрден немесе жоғарыдан түскен жарлықтардан

туындамаи ды. Соғысты түсінгіңіз келе ме? Онда төбе үстінде

тұрған қолбасшыға да, көктегі періштелерге де қарамаңыз.

Қатардағы қарапаи ым сарбаздың көзіне қараңыз. Лидің

картинасындағы жаралы сарбаздың бадыраи ған көзінен сіз

соғыстың бар сұмдығын оқисыз. Ал Дикстің картинасындағы бұл

шындыққа тіпті төзу мүмкін емес: шаи қас алаңы үстінде ұшып

жүрген ешқандаи періште жоқ, тек ағашқа ілініп, саусағын

аи ыптап тұрғандаи шошаи тқан өлі дене ғана бар.

Дикс пен Ли сияқты суретшілер осылаи ша соғыстың дәстүрлі

иерархиясын бұзуға көмектесті. Ерте замандардағы сансыз

соғыстардың сұмдығы ХХ ғасырдағы соғыстардан кем болған жоқ.

Алаи да бертінге деи ін адамдардың соғыста көрген

жантүршігерлік тәжірибелері оларға позитив мағына берген

неғұрлым кеңірек контекске сыи ғызылды. Адамзат соғыстың

тозақ екені рас, бірақ ол сонымен қатар жұмақтың қақпасы деп

сенді. Ақ таудағы шаи қаста қан төккен сарбаз: «Азап шегіп

жүргенім рас. Бірақ Папа мен император игі мақсат үшін соғысып

жатқанымызды аи тты. Ендеше бекерге азап шегіп жатқаным

жоқ», – деи алатын. Отто Дикс бұған қарама-қарсы қисынды

қолданды. Оның ои ынша, барлық мағынаның жалғыз бастауы –

адамның тәжірибесі, сондықтан ол беи нелеген сарбаз: «Мен азап

шегіп жүрмін, бұл өте жаман, ендеше барлық соғыс жаман. Каи зер

мен дінбасылар бұл соғысты қолдаса, олардікі дұрыс емес», – деп

паи ымдады

Гуманизмнің бөлінуі

Осыған деи ін гуманизмді талқылағанда, оны біртұтас үи лесімді

дүниетаным ретінде қарастырдық. Шынтуаи тында, гуманизмнің

тағдыры христиандық немесе буддизм сияқты кез келген әлемдік

діннің тағдырына ұқсас болды. Таралып әрі дами отырып, ол өзара

қақтығысушы әртүрлі ағымдарға бөлінді. Гуманистік ағымдардың

барлығы адам тәжірибесі мағына мен биліктің ең жоғарғы

бастауы деи ді, бірақ адам тәжірибелерін әртүрлі түсіндіреді.

Гуманизм негізгі үш тармаққа бөлінді. Ортодокс ағым «әр адам –

ерекше ішкі дауыс және қаи таланбас тәжірибелерге ие аи рықша

тұлға» деп түсінеді. Кез келген адам – жарықтың жеке сәулесі, бұл

сәуле әлемге өзгеше қырынан жарық шашып, ғаламға өзінше түс,

тереңдік пен мағына дарытады. Сондықтан әр жеке адамға

тәжірибе жинақтап, ішкі үніне ілесіп және ішкі шындығын

жеткізуі үшін барынша көп еркіндік беруіміз керек. Саясатта,

экономикада немесе өнерде болсын, жеке адамның еркіндігі

мемлекет мүддесі немесе діни доктриналардан жоғары тұруға

тиіс. Индивид неғұрлым еркін болса, біздің әлем соғұрлым сұлу,

баи және мағыналы болмақ. Еркіндікке осылаи ерекше мән

беретіндіктен гуманизмнің ортодокс тармағы «либерал

гуманизм» немесе жаи ғана «либерализм» деп аталады.

«Саи лаушы өзі біледі» деп санаи тын – дәл осы либерал саясат.

«Сұлулық – сұқтанғанның жанарында» деи тін – либерал өнер.

«Қашанда тұтынушынікі дұрыс» деи тін – либерал экономика.

«Ұнаи ма – солаи істе!» деп кеңес беретін – либерал этика. «Өз

бетіңше ои лан, өи ткені бар жауапты өз ішімізден табамыз» деп

үи рететін – либерал білім.

ХІХ және ХХ ғасырларда гуманизмнің қоғамдық маңызы мен

саяси салмағы артуына ораи , одан бір-бірінен мүлдем бөлек екі

тармақ өркен жаи ды: социалистік гуманизм (бұған көптеген

социалистік және коммунистік қозғалыс қосылды) және

эволюциялық гуманизм (бұл бағытты жақтаушылардың ең

атақтылары нацистер болды). Бұл екеуі де либерализм сияқты,

мағына мен биліктің ең жоғары бастауы – адами тәжірибелер деп

білді. Екеуі де ешқандаи тылсым құдіретке немесе Құдаи дың

заңдарына сенбеи тін. Мысалы, Карл Маркстен он жастағы

балаларды түтін зауыттарда он екі сағат жұмыс істетуге неге

болмаи ды деп сұрасаңыз, ол балалардың өздерін нашар

сезінетінін аи тар еді. Біз Құдаи солаи бұи ырғандықтан емес,

ондаи іс адамдарды беи шара халге түсіретіні себепті қанауға,

қысым мен теңсіздікке жол бермеуіміз керек.

Алаи да социалистер де, эволюциялық гуманистер де адам

тәжірибелерін либералдық тұрғыда түсінудің кемшіліктерін

нұсқады. Мысалы, либералдар адам тәжірибелерін жеке феномен

деп түсінеді. Алаи да әлемде жеке адам өте көп, олар әртүрлі

дүниелерді сезінеді және әр нәрсені қалаи ды. Билік пен мағына

жеке тәжірибеден туындаса, бір-біріне мүлдем керағар

тәжірибелердің қаи шылығын қалаи шешеміз?

2015 жылы 15 шілдеде Германия канцлері Ангела Меркельге

Ливаннан қашып келген палестиналық қыз өтініш аи тты. Оның

отбасы Германиядан баспана сұраған еді, бірақ елден

шығарылатыны анық болды. Реем атты жаңағы қыз шала-шарпы

немісшесімен Меркельге: «Өзге адам бақытты өмір сүріп

жатқанын, ал өзіңде ондаи мүмкіндік жоқ екенін көру өте ауыр.

Ертеңгі күнім не боларын білмеи мін», – деді. Меркель «саясат

кеи де қатал» болатынын аи тып, Ливанда жүздеген мың

палестиналық босқын бар екенін, олардың бәрін Германия

қабылдаи алмаи тынын түсіндірді. Мұндаи қатаң жауапты

көңіліне қатты алған Реем жылап жіберді. Меркель қапаланған

қызды иығынан қағып жұбатқан болды, бірақ дегенінен

қаи тпады.

Бұл жағдаи қоғамда үлкен сілкініс туғызып, көпшілік Меркельді

тым қаталдығы мен тасбауырлығы үшін аи ыптады. Сынның бетін

қаи тару үшін Меркель раи ынан қаи тты, сөи тіп, Реем мен оның

отбасы баспана алды. Одан кеи інгі аи ларда Меркель есікті аи қара

ашып, Германияға жүздеген мың босқынды кіргізді. Бірақ бәріне

ұнау мүмкін емес. Көп ұзамаи ол сентиментализмге ерік бергені,

табанды бола алмағаны үшін төпелеген сынның астында қалды.

Неміс ата-аналары Меркельдің ұстанымының кілт бұрылуы

салдарынан балаларымыздың тұрмыс сапасы төмендеи ді, бұдан

да сорақысы, оларды алаи -түлеи исламдану толқыны шарпиды

деп қорықты. Тіпті либерализм құндылықтарын қолдамауы да

мүмкін мүлдем бөтен адамдар үшін олар неліктен өздерінің

беи біт өмірі мен жаи лы тұрмысын қатерге тігуі керек? Бұл –

баршаға ауыр тиіп отырған мәселе. Беи шара босқындар мен

мазасызданған немістер арасындағы қарама-қаи шы сезімдерді

қалаи реттеуге болады?

Либералдар көп уақыттан бері осындаи қарама-

қаи шылықтармен күресіп келеді. Локк, Джефферсон, Милль және

олардың әріптестері – ешкім де мұндаи бас қатыратын қиын

түи індерді тез әрі оңаи шешудің жолын бізге нұсқап кетпепті.

Демократиялық саи лау өткізу көмектесе алмаи ды, өи ткені онда

мынандаи мәселе шығады: саи лауда кім дауыс беруі керек – тек

неміс азаматтары ма, әлде бұл елге қоныс аударғысы келетін

миллиондаған африкалық пен азиялық та дауыс бере ме? Неге бір

топтың сезімі басқа топтың сезімінен жоғары қои ылуы керек? Сол

сияқты, араб-израиль қақтығысын 8 миллион Израиль азаматы

мен 350 миллион Араб елдері лигасы азаматтарының дауыс беруі

арқылы шеше алмаи сыз. Израильдіктердің мұндаи плебисциттің

қорытындысын мои ындамаи тыны бесенеден белгілі.

Адам қаи кезде демократиялық саи лауға сенеді?

Саи лаушылардың басым көпшілігімен ортақ нәрселеріміз бар деп

ои лағанда ғана. Егер өзге саи лаушылардың ішкі тәжірибесі маған

жат болса, олардың менің сезімдерімді түсінбеи тініне және менің

өмірлік маңызы бар мүдделеріме пысқырып та қарамаи тынына

сенімді болсам – меи лі, менің даусыма жүз дауыс қарсы болсын –

мұндаи нәтижені қабылдамаи мын. Демократиялық саи лаулар

бұрыннан діни наным немесе ұлттық миф сияқты ортақ нәрсе

біріктірген қоғамдарда пәрменді жұмыс істеи ді. Өи ткені бұлар –

көп мәселе бои ынша ортақ көзқарастағы адамдар арасында

туындаи тын келіспеушіліктерді реттеудің әдісі.

Сондықтан либерализм адамдардың бір таи паға жатамыз деген

көнеден келе жатқан ұжымдық бірегеи ліктері мен сезімдерін

біріктіріп, модерн ұлтшылдықты туғызды. Бүгінде ұлтшылдықты

көбі антилиберал күш ретінде санаи ды. Бірақ ХІХ ғасырда

ұлтшылдық либерализммен тығыз баи ланыста болды.

Либералдар жеке адамның аи рықша тәжірибелерін мадақтаи ды.

Әр адамда өзіндік ерекше талғам, сезім және қызық мінездер

болады. Адам бұларды өзгелерге зияны тимеи тіндеи сыртқа

шығаруға және сынап тексеруге ерікті. Дәл осылаи , Джузеппе

Мадзини сияқты ХІХ ғасыр ұлтшылдары әр жеке ұлттың

аи рықшылығын мадақтады. Олар көптеген адами тәжірибенің

ортақ болатынына баса назар аударды. Сіз полька биін жалғыз

билеи алмаи сыз немесе неміс тілін жалғыз ои лап тауып, сақтаи

алмаи сыз. Сөзді, биді және тағамды паи далана отырып, әр ұлт өз

өкілдерін ерекше тәжірибелермен тәрбиелеп, оларға ұлттың өзіне

ғана тән сезімталдықты сіңіреді.

Мадзини сияқты либерал ұлтшылдар осындаи ерекше ұлттық

тәжірибелерді империялардың басып-жаншуына жол бермеуге

шақырды және өздерінің ұлттық сезімдерін көршілерге залал

тигізбеи танытып, талқыға салуға ерікті ұлттардың беи біт

қоғамдастығын құруды армандады. Бұл Еуропалық Одақтың

ресми идеологиясына аи налды; оның 2004 жылғы

конституциясында Еуропаны «саналуандық біріктіргені» және

Еуропаның түрлі халықтары әлі де «өздерінің ұлттық бірегеи лігін

мақтан ететіні» жазылған. Неміс ұлтына ортақ өзгеше

тәжірибелерді сақтаудың маңыздылығы сонша – тіпті неміс

либералдары иммиграцияны тежеи тін бөгеттерді ашуға қарсы.

Әрине, либерализм мен ұлтшылдықтың одағы түи інді

мәселелердің бәрін бірдеи шеше алған жоқ, керісінше, жаңа

қиындықтар туғызды. Ортақ, ұжымдық тәжірибелердің

құндылығын жеке тәжірибенің құндылығымен қалаи

салыстырамыз? Польканы, братвурсты (неміс шұжығы. – Ред.)

және неміс тілін сақтау үшін миллиондаған босқынды беи шара

күи ге түсіру немесе тіпті өлім халіне жеткізу дұрыс па? Ұлттың

бірегеи болмысын анықтауда туған елеулі келіспеушіліктер

1933 жылы Германиядағы, 1861 жылы АҚШ-тағы, 1936 жылы

Испаниядағы және 2011 жылы Мысырдағы сияқты ұлттың өзін

екіге жарса ше? Мұндаи жағдаи ларда демократиялық саи лаулар

көмектеспеи ді, өи ткені қарсы тараптарда оның нәтижесін

мои ындауға еш себеп жоқ.

Ақыр соңында, ұлттық полька биін билеи жүріп, сіз менің ұлтым

басқалардың бәрінен ерекше деген сенімнен менің ұлтым

басқалардың бәрінен артық деген сенімге келуіңіз мүмкін.

ХІХ ғасырдағы либерал ұлтшылдық Габсбург және Ресеи

империясынан немістердің, итальяндардың, поляктардың және

словендердің ерекше тәжірибелерін құрметтеуді талап етті. ХХ

ғасырдағы әсіре ұлтшылдық басқыншылық соғыстар жүргізіп,

басқаша билеи тін адамдарға арнап концентрациялық лагерьлер

салды.

Социалистік гуманизм мүлдем басқа жолмен кетті. Социалистер

либералдарды басқалардың тәжірибелеріне мән бермеи , тек өз

сезімдерімізге назар аударуымыз керек деп кеңес бергені үшін

аи ыптаи ды. Адам тәжірибелері мағына атаулының негізі екені

рас, бірақ әлемде миллиардтаған адам бар және олардың

әрқаи сысының құндылығы менен кем емес. Либерализм бар

көңілімді ішке бұрып, өзімнің және ұлтымның ешкімге

ұқсамаи тын өзгешелігіне назар аударады. Ал социализм өз

сезімдеріммен аи налысуды тоқтатып, өзгелердің сезіміне және

менің тәжірибелерім өзгелерге қалаи әсер ететініне мән беруді

талап етеді. Жаһандық беи бітшілікке әр ұлттың дара қасиетін

ұлықтаумен емес, дүниежүзіндегі жұмысшыларды біріктіру

арқылы қол жеткіземіз; әркім өзінің ішкі әлемін құмарлана

зерттегенде емес, әркім басқалардың қажеттіліктері мен

тәжірибелерін өзінің жеке талап-тілегінен жоғары қои ғанда ғана

социалистік үи лесім орнаи ды деген көзқарасты ұстанады.

Либерал өзінің ішкі әлемін зерттеу арқылы жеке адам жанашыр

болуды және өзгелерді түсінуді үи ренеді деп қарсы шығуы

мүмкін. Алаи да мұндаи дәи ек Ленин мен Маоны иландыра алмас

еді. Өзіңе үңілу – өз көңілін өзі табуды ои лаи тын буржуазиялық

кесел; ішкі «меніммен» баи ланыс орнатамын деп әлдебір

капиталистік қақпанға түсуім әбден мүмкін. Саяси көзқарастарым,

маған ұнаи тын және ұнамаи тын нәрселер, қызығушылықтарым

мен мақсаттарым нағыз «мен» емес. Олар менің тәрбиемді және

әлеуметтік ортамды көрсетеді. Олар менің шыққан тегіме тәуелді,

оларды менің ортам мен мектебім қалыптастырған. Баи дың да,

кедеи дің де миын туған сәттен бастап аи налдырады. Баи ларға

кедеи лерді жек көруді, ал кедеи лерге баи ларға деген өшпенділікті

үи ретеді. Бұл жерде өзіңді зерттеу де, психотерапия да көмектесе

алмаи ды. Өи ткені психотерапевтер капиталистік жүи еге қызмет

етеді.

Өзіме үңілем деп мен өзім туралы шындықты түсінуден мүлдем

алыстап кетемін, өи ткені өзіңе үңілу жеке шешімнің рөлін асыра

бағалап, әлеуметтік жағдаи ларға жеткілікті мән бермеи ді. Баи

болсам – бұл ақылды шешімдерімнің арқасы. Кедеи лікке

шырмалып жатсам – қателіктерімнің кесірі. Күи зеліске түссем,

либерал психотерапевт бұл үшін ата-анамды кінәлап, мені

өмірден жаңа мақсат табуға ынталандырады. Күи зелісте жүруіме

мені капиталистердің қанауы және қазір қалыптасқан әлеуметтік

ортада мақсаттарыма жетуге мүмкіндігім жоқтығы себепші

шығар деген болжамыма психотерапевт, сірә, былаи жауап береді:

«Ішкі дүниеңіздегі қаи шылықтарды «әлеуметтік жүи еге»,

анаңызбен арадағы шешілмеген түи індерді «капиталистерге»

бұрып отырсыз».

Социализм бои ынша, үнемі анам жаи лы, эмоцияларым және

комплекстерім туралы аи та бергенше, өзімнен: «Біздің елде

өндіріс құралдары кімнің меншігінде? Біздің ел нені сыртқа

сатады және нені сырттан сатып алады? Биліктегі саясаткерлер

мен бизнестің арасында қандаи баи ланыс бар?» – деп сұрауым

керек. Үстемдік етіп отырған әлеуметтік-экономикалық жүи ені

түсініп, басқа барлық адамның тәжірибелерін есепке алғанда ғана

мен өзімді шын мәнінде түсіне аламын. Біз бірлесе күш

жұмсағанда ғана жүи ені өзгерте аламыз. Бірақ бүкіл адамзат

атаулының тәжірибелерін «таразылап» есепке алып, әділ

салыстыратын кім бар? Сондаи тұлғаны көрсетіңізші?

Сондықтан да социалистер өзіңе үңілуді тоқтатып, бізді әлемді

түсіндіретін социалистік партиялар, кәсіподақтар сияқты мықты

ұжымдық институттарды құруға шақырады. Либерал саясатта

«саи лаушы өзі білсе» және либерал экономикада «қашанда

тұтынушынікі дұрыс» болса, социалистік саясатта – «партия

біледі», ал социалистік экономикада – «қашанда кәсіподақтікі

дұрыс». Мағына мен құқық адами тәжірибелерден туындаи

береді, өи ткені партиялар мен кәсіподақ адамдардан құралады

және олардың тұрмысын жақсарту жолында жұмыс істеи ді. Әи тсе

де социализмде жеке адам жеке сезімі мен алған тәжірибелеріне

емес, партия мен кәсіподаққа бағынуға міндетті.

Эволюциялық гуманизм шиеленіскен адам тәжірибелерінің

мәселесін басқаша шешуді ұсынады. Дарвиннің эволюция

теориясына сүи енетін гуманизмнің бұл түрі «конфликтіден

қорықпау керек, қаи та оған қуану керек» деи ді. Конфликт –

эволюцияны алға жылжытушы табиғи сұрыпталудың шикізат

көзі. Кеи де бір адам екіншісіне қарағанда мықты, ақылды болады,

сондықтан адами тәжірибелер конфликтіге келген кезде, біршама

мықты немесе ақылдылар басқаларды артта қалдыруға тиіс.

Адамзатты жабаи ы қасқырларды құртып, үи жануарларын аяусыз

паи далануға итермелеи тін қисын бар емес пе? Неғұрлым

қабілетті адамдардың қабілеті төмендерді қанауын ақтаи тын –

дәл осы қисын. Еуропалықтардың Африка халықтарын

бағындыруы, ақылды кәсіпкерлердің топастарды тақырға

отыруға жеткізетіні – дұрыс нәрсе. Осы эволюциялық қисынмен

жүре берсек, адамзат күшеи ген үстіне күшеи е, жетілген үстіне

жетіле береді. Сөи тіп, ақыр соңында, суперадамдарды дүниеге

әкеледі. Эволюция Homo Sapiens-пен тоқтап қалмаи ды, алдымызда

ұзақ жол бар. Алаи да адам құқықтары мен жалпыға бірдеи

теңдікті желеу етіп, үздіктерді ылғи басып отырсақ,

суперадамның өмірге келуіне бөгет жасаи мыз. Онда біз тіпті Homo

Sapiens-тің азып-тозып, жои ылуына себеп болуымыз мүмкін.

Суперадамның келуіне жол ашатын үздік адам деген кімдер өзі?

Олар тұтас нәсіл де, жеке таи па да және сирек кездесетін

данышпан да болуы ықтимал. Кім болса да, оларды үздік қылатын

нәрсе – өзгелерден мықты қабілеттері. Олар жаңа білім, озық

технология, қазіргіден де анағұрлым гүлденген қоғам мен

керемет өнер туғыза алады. Эи нштеи н мен Бетховен-

нің ішкі дүниесі қаңғыбас маскүнемдігіне қарағанда әлдеқаи да

маңызды, сондықтан екеуін тең көру – күлкілі нәрсе. Сол сияқты,

бір ұлт адам прогресіне жетекшілік жасаса, ол ұлт адамзаттың

дамуына қосқан үлесі мардымсыз өзге ұлттардан жоғары екенін

мои ындауымыз керек.

Сондықтан эволюциялық гуманизм Отто Дикс сияқты либерал

суретшілерге қарсы шығып, адамның соғыста алған тәжірибесі

аи рықша паи далы және өте-мөте қажет деп санаи ды. «Үшінші

адам» фильмінде оқиға Екінші дүниежүзілік соғыстан кеи інгі

Венада өтеді. Жақында аяқталған ои ран-қақтығысты еске алып

отырған бас кеи іпкер Гарри Лаи м: «Саи ып келгенде, соншалық

күи інетін ештеңе жоқ … Борджия билеген отыз жылда Италия

соғыс, террор, қастандық, қантөгіс – бәрін көрді. Бірақ дүниеге

Микеланджелоны, Леонардо да Винчиді және Қаи та өрлеуді берді.

Швеи цария бес жүз жылдан бері беи бітшілік пен демократияда

өмір сүріп келеді. Олар адамзатқа не сыи лады? Көкекті сағат па?».

Лаи м бүкіл деректердің өңін аи налдырып жіберген. Жаңа дәуір

басталған тұста Швеи цария сол замандағы Еуропаның ең

қанқұмар аи мағы болатын (ол экспорттаи тын басты тауар

жалдамалы солдаттар еді), ал көкегі бар сағатты немістер ои лап

тапқан. Алаи да бұлардан гөрі Лаи мның идеясы маңызды: соғыс

тәжірибесі адамзатты жаңа жетістіктерге ұмтылдырады. Соғыс

табиғи іріктелуге еркіндік береді. Ол әлсіздерді құртып,

қатыгездер мен мақсаты биіктерді үстемдікке жеткізеді. Соғыс

өмір шындығын көрсетеді. Ол билікке, даңққа және жаугершілікке

құмарлықты оятады. Ницшенің қысқа да нұсқа аи қындағанындаи ,

соғыс – «өмір мектебі», «мені өлтіре алмаған нәрсе мені күшеи те

түседі».

Британ армиясының леи тенанты Генри Джонс та осыған ұқсас

ои аи тқан болатын. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Батыс

маи данда соғысқан 21 жасар Джонс өлерінен үш күн бұрын

ағасына хат жазып, соғыстан алған тәжірибелерін аи қын

жеткізеді:

«Қанша сұмдық болғанмен, соғыстың бәрібір ұлы нәрсе екені туралы ои ланып

көрдің бе? Менің аи тпағым – соғыста адам шындықпен бетпе-бет келеді. Ақымақтық,

эгоизм, баи лық және сұмыраи саудагер, тірліктің жалпы беи шаралығы – беи біт

замандағы он адамның тоғызының өмірі осындаи болса, соғыста бұлардың бірі де

жоқ, олардың орнын қатыгездік басады; бірақ ол – адал әрі ашық қатыгездік. Бұған

былаи қараи ық: беи біт кезде адам өзінің тышқаншылаған күи кі тірлігін істеи ді,

қаи тсем қиналмаи мын, ақшаны қалаи көбірек табамын деген сияқты түкке

тұрмаи тын нәрселерді ои лаи ды, яғни қара басы үшін өмір сүреді. Неткен сорлы тірлік

десеңші! Ал соғыста сені өлтірсе де, яғни бірнеше жыл бұрын өлгенде тұрған не бар,

есесіне, өз еліңе көмектесе жүріп, жан бергеніңді білесің. Ал, шын мәнісінде, сен

идеалыңды іске асырдың. Меніңше, кәдімгі өмірде бұған жету сирек кездеседі. Оның

себебі – кәдімгі өмір саудагерлік пен эгоизмге құрылған, табысқа қолыңды былғамаи

жету мүмкін емес.

Өз басым, соғысқа тап болғаныма разымын. Ол маған өмірдің қаншалықты беи шара

нәрсе екенін түсінуге көмектесті. Меніңше, соғыс әрқаи сымызға «өзіңнен босап

шығуға» мүмкіндік беріп отыр … Өзіме келсем, мысалы, сәуірдегі операция басталар

кезде қаным ерекше ои нағанын сездім. Бұрын мұндаи нәрсені бастан кешіріп

көрмеген екем. Шаи қас алдында қаның қозатын күи ді жер бетінде ештеңемен

салыстыра алмаи сың»

«Қара қаршығаның құлауы» атты бестселлерде журналист Марк

Боуден

де америкалық сарбаз Шон Нельсонның 1993 жылы Могадишода

алған соғыс тәжірибесін осыған ұқсас сипаттаған:

«Оның не сезгенін сөзбен жеткізу қиын еді … бұл оның көкірек көзі ашылған сәт еді.

Ол өлім аузында жатты, бірақ бұрын ешқашан дәл осы сияқты тірі болмаған… Өлімнің

зу етіп жанаи өткенін сезген сәттер бұрын болған еді. Мысалы, бір машина қатты

жылдамдықпен бұрылыстан шыға келіп, бетпе-бет соғыла жаздаған кез … Қазір ол

өлімнің демі бетіне тиіп жатқандаи сезімде жатты … бір сәттен келесі сәтке, үш сағат

бои ы, әлде одан да көп … шаи қас … ақыл мен дене түп-түгел орнында сияқты күи .

Көшеде шаи қас жүріп жатқан кезде ол Шон Нельсон емес-ті, оның сыртқы әлеммен еш

баи ланысы болмады, ешқандаи қарыз, ешқандаи эмоциялық баи ланыс, ештеңе. Ол

әшеи ін бір титімдеи сәттен келесіге деи ін тірі жатқан, бір демнен соң келесісін

жұтқан, оның кез келгені соңғы дем болуы мүмкін екенін аи қын түсінген тіршілік иесі

еді. Ол енді өзінің басқа адамға аи налғанын сезді

Соғыста алған тәжірибелері Адольф Гитлерді де өзгертіп,

санасын сергітті. Mein Kampf кітабында ол әскери бөлімдер

маи дан шебіне жеткен кезде, сарбаздардың құлшынысы жоғалып,

бои ларын қорқыныш билегенін, олардың мұнымен іштеи қатал

соғыс жүргізгенін, үреи ге бои алдырмау үшін әр жүи кеге күш

салғанын әңгімелеи ді. Өзінің аи туынша, Гитлер бұл ішкі

шаи қасты 1915–1916 жылдың қысына қараи жеңіп шыққан.

«Ақыры, – деи ді ол, – менің еркім толық жеңді … Мен енді

жаи барақат, сабырлы және бәріне тас-түи ін даи ынмын және бір

сәтке емес, үнемі осылаи болды. Енді Тағдыр қандаи ауыр сынақ

жіберсе де, қыңбаи мын – оған менің жүи кем сыр бермеи ді және

ақылым адаспаи ды

Соғыс тәжірибесі Гитлерге әлемнің шындығын ашты: бұл –

аяушылықты білмеи тін табиғи сұрыпталу заңына бағынған

джунгли. Бұл шындықты мои ындағысы келмегендер құриды.

Табысқа жеткің келе ме? Онда джунгли заңын түсін, түсініп қана

қои маи қуана қабылда. Ескеретін нәрсе – соғысқа қарсы либерал

суретшілер сияқты, Гитлер де қатардағы сарбаздардың соғыста

алған тәжірибелерін қасиетті деп санады. Гитлердің саяси

мансабы ХХ ғасырда қарапаи ым адамның жеке тәжірибесі

қаншалық жоғары бағаланғанына тамаша мысал бола алады.

Гитлер жоғары шенді офицер болмады – төрт жыл соғыста ол

капрал дәрежесінен көтерілмеді. Оның ресми білімі де, игерген

кәсібі де, саяси тәжірибесі де жоқ еді. Ол шаруасы дүрілдеген

кәсіпкер немесе кәсіподақ белсендісі де емес-ті. Гитлердің

жоғарыда таныстары да, ал бастапқыда тіпті Германияның

азаматтығы да жоқ еді. Ол көк тиынсыз иммигрант болатын.

Гитлер неміс саи лаушыларына үндеу тастап, сенім білдіруді

сұраған кезде, ол өз паи дасы үшін жалғыз дәи ек келтірді: «Окопта

алған тәжірибем маған университетте, Бас штабта немесе

министрлікте ешқашан үи рене алмаи тын нәрселерді үи ретті», –

деді ол. Адамдар оның соңына еріп, дауыс берді. Өи ткені олар

Гитлерді өздеріне ұқсатты және олар да «өмір деген джунгли, бізді

өлтіре алмаған нәрсе бізді күшеи те түседі» деп сенді.

Либерализм әрбір адамзат қоғамдастығының ерекше

тәжірибесін қорғау мақсатында ұлтшылдықтың «жұмсақ»

формаларымен біріксе, Гитлер сияқты эволюциялық гуманистер

белгілі бір ұлттарды прогрестің қозғаушы күші деп санады және

ұлттар өз жолында тұрғанның бәрін тоқпақпен үи ретуі, тіпті

қажет болса құртып отыруға тиіс деп білді. Әи тсе де Гитлер мен

нацизм – эволюциялық гуманизмнің бір ғана ұшқары формасы.

Бұны ұмытпау керек. Сталиннің гулагтарына қарап, бүкіл

социалистік идеялар мен аргументтерді жоққа шығаруға

болмаи тыны белгілі. Сол сияқты, нацизм жасаған сұмдықтар да

бізді эволюциялық гуманизм ұсынған нәрсенің бәрін мансұқтауға

үи ретпеуге тиіс. Нацизм эволюциялық гуманизмнің өзгеше

нәсілдік теориялармен және ультраұлттық эмоциялармен

бірігуден туды. Эволюциялық гуманистердің бәрі нәсілшілдер

емес және адамзаттың эволюциялық әлеуетіне деген сенім

міндетті түрде полицеи лік мемлекеттер мен концентрациялық

лагерьлердің құрылуына әкелмеи ді.

Аушвиц (Бірінші дүниежүзілік соғыста нацистер салған өлім

лагерлері. – Ред.) бізге қанқызыл ескерту болуы керек, бірақ

адамзат көкжиегінің тұтас бөліктерін бүркеи тін қара перде

болмауға тиіс. Эволюциялық гуманизм модерндік мәдениеттің

қалыптасуына маңызды үлес қосты. Оның ХХІ ғасырдағы ықпалы

бұдан да елеулі болары анық.

Бетховен Чак Берриден артық па?

Гуманизмнің үш тармағы арасындағы аи ырмашылықты

түсінгенімізге көз жеткізу үшін бірнеше адами тәжірибені

салыстыраи ық.

№1 тәжірибе. Вена филармониясының залында музыкатанушы

профессор Бетховеннің «Бесінші симфониясының» кіріспе

аккордтарын тыңдап отыр. «Па-па-па-ПАМ!» Дыбыс толқындары

профессордың құлақ жарғағын ұрады да, одан шыққан сигналдар

есту жүи кесі арқылы миға барады, одан кеи ін бүи рек безі қанға

адреналин аи даи ды. Профессордың жүрек қағысы жиілеп, терең

тыныс ала бастаи ды, желке шашы тікіреи іп, арқасы жыбырлаи ды.

«Па-па-па-ПАМ!»

№ 2 тәжірибе. 1965 жыл. Төбесі ашық «Мустанг» жеңіл

автокөлігі Тынық мұхит жағалауы тас жолымен Сан-

Францискодан Лос-Анджелеске құи ғытып келе жатыр. Рөлде

отырған сымбатты жас жігіт Чак Берридің әнін бар даусына

қои ып тыңдап келеді: «Go! Go Johnny go!» Дыбыс толқындары

жігіттің құлақ жарғағын ұрады да, одан шыққан сигналдар есту

жүи кесі арқылы миға барады, бүи рек безі қанға адреналин

аи даи ды. Жүрек қағысы жиілеп, терең тыныс ала бастаи ды, желке

шашы тікіреи іп, арқасы жыбырлаи ды. «Go! Go Johnny go!»

№ 3 тәжірибе. Конгодағы тропикалық ормандардың ішінде

пигмеи аңшы сілеи іп тұр. Жақын маңдағы қыстақтан қыздардың

балиғатқа толу рәсімінде аи тылған ән естіліп тұр: «Ие-ох-ох. Ие-

ох-ех». Дыбыс толқындары аңшының құлақ жарғағын ұрады да,

одан шыққан сигналдар есту жүи кесі арқылы миға барады, бүи рек

безі қанға адреналин аи даи ды. Жүрек қағысы жиілеп, терең

тыныс ала бастаи ды, желке шашы тікіреи іп, арқасы жыбырлаи ды.

«Ие-ох-ох. Ие-ох-ех».

№4 тәжірибе. Канаданың құзды тауларында аи толған түн. Төбе

үстіндегі қасқырдың құлағына күи леген қаншықтың ұлыған үні

келді: «А-у-у-у-у-у-у! А-у-у-у-у-у-у!» Дыбыс толқындары

қасқырдың құлақ жарғағын ұрады да, одан шыққан сигналдар

есту жүи кесі арқылы миға барады, бүи рек безі қанға адреналин

аи даи ды. Жүрек қағысы жиілеп, терең тыныс ала бастаи ды, желке

шашы тікіреи іп, арқасы жыбырлаи ды. «А-у-у-у-у-у-у! А-у-у-у-у-у-

у!»

Бұл тәжірибелердің ішіндегі ең құндысы қаи сы?

Либералдар музыкатанушы профессордың, машина аи даған жас

жігіттің және конголық аңшының әсерлері бірдеи құнды,

сондықтан олардың бәрін теңдеи құрметтеу керек дер еді. Әр

жеке адамның тәжірибесі әлемге ерекше үлес қосып, оны жаңа

мағынамен баи ытады. Бір адамдар классикалық музыканы жақсы

көреді, біреулер рок-н-ролды, енді біреулер африкалық дәстүрлі

әуендерді ұнатады. Музыканы оқитын студенттерді музыкада бар

жанрлардың бәрімен таныстыру керек. Сосын олар iTunes Store-ге

кіріп, кредиттік карталарының нөмірін енгізеді де, өздеріне

ұнаған музыка түрін сатып алады. Сұлулық – тыңдаушының

құлағында және қашанда тұтынушынікі дұрыс. Ал қасқыр адам

болмағандықтан, оның тәжірибелері құндылық жөнінен

әлдеқаи да төмен. Сондықтан қасқырдың өмірі адам өмірінен

арзан. Адамды құтқару үшін қасқырды өлтірудің еш сөкеттігі жоқ.

Бәрін былаи қои ғанда, қасқырлар сұлулық баи қауына дауыс бере

алмаи ды, кредиттік карта ұстаи алмаи ды.

Бұл либерал көзқарас «Вояжер» алтын күи табағынан жақсы

көрінеді. 1977 жылы америкалықтар ғарышқа «Вояджер-1» атты

зонд ұшырды. Ол қазір Күн жүи есінен тысқарыға шығып кетті,

сөи тіп, жұлдыздар арасындағы кеңістікте ұшып жүрген алғашқы

жасанды объект болды. Ең жаңа ғылыми құрылғылармен қатар,

НАСА оның бортына алтын күи табақты бекітті. Мұндағы мақсат –

зондқа әлдебір өзге ғаламшарлықтар кез болып жатса, олардың

жер туралы мағлұмат алуына мүмкіндік беру.

Күи табақта жер мен оның тұрғындары туралы сан алуан

ғылыми және мәдени мәліметтер; арнаи ы таңдалған көріністер

мен дауыстар; бүкіл әлемнен ондаған музыка үлгілері, яғни жер

тұрғындарының шығармашылық жетістіктерін танытады деи тін

нәрселер бар. Музыкалық қатарда Бетховеннің «Бесінші

симфониясының» кіріспе бөлімі сияқты классикалық шығармалар

үзінділері, Чак Берридің «Джонни Б. Гуд» әні тәрізді заманауи

танымал музыка, конголық пигмеи қыздардың балиғатқа толу әні

сияқты әртүрлі халықтардың фольклоры ию-қию ретсіз араласып

кеткен. Күи табақта қасқырдың ұлыған даусы да бар, бірақ ол

музыка бөлімінде емес, жел гуілі, жаңбыр дыбысы, толқын шуы

сияқтылармен бірге бөлек сақталған. Күи табақты, мысалы,

Центавр альфасының тұрғындары тауып алып, тыңдаи қалса,

олар біздіңше Бетховен, Чак Берри және пигмеи лердің музыкасы

теңдеи құнды, ал қасқырдың ұлығаны мүлдем басқа санатқа

жататынын білетін болады.

Социалистер, сірә, либералдардың қасқырдың ішкі дүниесінен

келетін бәлендеи паи да жоқ дегенімен келіседі. Бірақ олардың үш

адами тәжірибеге қатынасы мүлдем басқа болар еді. Нағыз

социалист «музыканың шын құндылығын анықтаи тын нәрсе –

оның жеке тыңдаушыда туғызатын әсері емес, көп адамның және

бүкіл қоғамның тәжірибесінде мәнді болуы» деп түсіндіреді. Мао

аи тпақшы, «Өнер үшін жасалған өнер; таптардан жоғары тұрған

өнер; саясаттан бөлек немесе одан тәуелсіз өнер болмаи ды»

Ендеше, музыкалық тәжірибелерге баға беруде социалистер,

мысалы, Еуропа Африканы жаулап алуға даи ындалып жатқан

уақытта Бетховен «Бесінші симфонияны» ақнәсілді

еуропалықтардың жоғары табына арнап жазғанына назар

аударады. Оның симфонияларынан жоғары тапқа кіретін ақ

адамдарды дәріптеи тін, Африканы басып алуды ақтаи тын

Ағартушылық мұраттары көрініс тапты. Бұл «ақ адамның

мои нына түскен ауыртпалық» жаи лы романтикалық мифпен

өрнектелген.

Социалистер былаи аи тар еді: рок-н-ролды езілген қаранәсілді

ортадағы афро-америкалық музыканттар дүниеге әкелді; олар

блюз, джаз және госпел сияқты жанрлардан шабыт алды. Алаи да

1950–1960 жылдары рок-н-ролды ақнәсілді үстем Америка

иеленді де, ол тұтынушылық мәдениетке, америкалық

империализм мен кока-колониализмге қызмет етті. Рок-н-ролл

коммерцияланды, ал баи дың балалары оны өздерінің ұсақ

буржуазиялық бүлік туралы қияли идеялары үшін паи даланды.

Капитализмнің дүлеи күші Чак Берриді де «сындырып» жіберді.

Басында оның әні «қара бала Джонни Б. Гуд» туралы болса, кеи ін

ақ адамдардың меншігіндегі радиолардың қысымымен әннің

сөзін «шаруа бала Джонни Б. Гуд» деп өзгертті.

Конголық пигмеи қыздардың хорына келсек, олардың салтанат

әні – еркектің де, әи елдің де санасын улап, оларды қатал гендерлік

тәртіпке бағындыратын патриархалдық билік құрылымының бір

бөлігі. Мұндаи әндер таспаға жазылып, әлемдік нарыққа кіріп

жатыр ма? Онда ол жалпы Африка және жекелеи алғанда

африкалық әи елдер туралы батыстық отаршыл қиялдарды

күшеи туге паи даланылып отыр деген сөз.

Ендеше, ең жақсысы қаи музыка – Бетховеннің «Бесінші

симфониясы» ма, «Джонни Б. Гуд» пе, әлде пигмеи лердің салтанат

әні ме? Өкімет опера театрларын салуға, рок-н-ролл концерттерін

өткізуге және африкалықтардың мәдени мұрасының көрмесін

ұи ымдастыруға қаржы жұмсауы керек пе? Сосын мектептер мен

колледждерде оқушыларға қандаи музыканы оқытуымыз керек?

Мұны менен сұрамаңыз. Бұл сұрақты партияның мәдениет үшін

жауапты лауазымды қызметкеріне қои ыңыз.

Либералдар саяси тұрғыдан қате қадамға барудан қатты

қорқады. Сондықтан мәдениеттерді салыстыру дегенді олар мина

жасырылған аи мақ сияқты көрсе, социалистер бұл аи мақтан

дұрыс жол табуды партияға сеніп тапсырады. Ал эволюциялық

гуманистер болса жүгіріп шығып, миналардың бәрін жарады да,

қираған дүниеге сүи сіне қарап отырады. Олар талқыны мынадан

бастауы мүмкін: либерал да, социалист те өзге жануарларды

шетке ысырып, «адам қасқырдан жоғары, сондықтан адами

музыка қасқырдың ұлуынан әлдеқаи да құнды» деи ді. Бірақ

адамзат та эволюция заңдарына бағынады ғои . Адамның

қасқырдан жоғары екені сияқты, адами мәдениеттердің кеи бірі

басқаларына қарағанда жоғары дамыған. Адами тәжірибелердің

талас тудырмас иерархиясы бар, ол үшін кешірім сұрау қажет емес.

Тәж-Махал сабан күркеден гөрі әдемі, Микеланджелоның

«Давидін» менің бес жасар жиен қызым пластилиннен жасаған

мүсінмен салыстыруға келмеи ді, ал Бетховен Чак Берри мен

конголық пигмеи лерге қарағанда талантты. Аи тпасыма

қои мадыңыз-ау!

Эволюциялық гуманистердің пікірінше, адам тәжірибелерінің

бәрі теңдеи құнды деи тіндер не есуас, не қорқақ. Мұндаи ақымақ

және жасқаншақ дағды адамзаттың азып-тозып, құрып кетуіне

әкеледі. Өи ткені олар мәдени релятивизм және әлеуметтік теңдік

жолында прогресті құрбан етеді. Либералдар мен социалистер тас

дәуірінде өмір сүргенде ғои , олар Ласко және Альтамира

үңгірлеріндегі фрескалардың неандерталдықтар қалдырған

мағынасыз суреттерден еш артықшылығы жоқ деп дәлелдеуге

тырысар еді.

Гуманизмнің діни соғыстары

Либерал гуманизм, социалистік гуманизм және эволюциялық

гуманизм арасындағы аи ырмашылық бастапқыда азғантаи болып

көрінуі мүмкін. Гуманистік ағымдар мен христиандық, ислам және

индуизм арасындағы жер мен көктеи аи ырмашылықпен

салыстырғанда, гуманизмнің түрлері арасындағы қарама-

қаи шылықтар түкке тұрғысыз еді. Құдаи өлді, ғаламға мағына

дарытатын тек адамның тәжірибесі дегенге келісетініміз рас

болса, онда адами тәжірибелерді тең көреміз бе, әлде өзгелерден

жоғары қоямыз ба деген мәселе соншалық маңызды ма? Гуманизм

әлемді жаулап болған соң, бұл ішкі кикілжің шиеленісіп кетті.

Сөи тіп, ақырында адамзат тарихындағы ең аласапыран діни

соғысқа ұласты.

ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығында либерал ортодокстар

өздерінің күшіне әлі де сенімді еді. Жеке адам ішкі дүниесін

сыртқа көрсетіп, жүрек қалауымен жүруге барынша мүмкіндік

алса, әлем бұрын болмаған беи біт өмірге жетіп, гүлденеді.

Дәстүрлі иерархиялардың, ғылым мен прогреске қарсы діндер

мен жауыз империялардың бұғауынан босау үшін әлі біраз уақыт

керек болар. Бірақ әрбір жаңа онжылдық жаңа еркіндік пен

жетістіктер әкеліп отырады. Ақыр соңында, біз жер бетінде жұмақ

орнатамыз. Либералдар бұған күмәнсіз сенетін. 1914 жылы

маусымның алаңсыз күндері өтіп жатқанда, олар тарих біздің

жағымызда деп ои лаған еді.

1914 жылдың Рождествосына қараи либералдардың мүлдем есі

ауып қалды. Одан кеи інгі онжылдықтарда олардың идеялары

оңнан да, солдан да шабуылға ұшырады. Либерализм қаныпезер,

қанаушы, нәсілшіл жүи ені бүркемелеу үшін ои лап табылған деи ді

социалистер. Ауыздарының суы құри аи тып жүрген

«бостандықты» «меншік» деп түсіну керек. Жеке адамның жүрек

қалауымен жүру құқын қорғау деген нәрсе көп жағдаи да жоғары

және орта таптың дүние-мүлкі мен артықшылықтарын сақтау

болып шығады. Пәтерақыны төлеи тін жағдаи ың жоқ болса,

қалаған жеріңде тұру құқығынан не паи да; оқудың ақысын төлеи

алмасаң, өзің қызыққан ғылымды қалаи үи ренесің; машина сатып

алатын ақшаң болмаса, көңілің қалаған жерге қалаи сапар

шегесің? Либерализм тұсында әркімнің аш жату құқы бар деген

ащы әзіл тараған. Бұдан да жаманы, өзіне-өзі басқалардан бөлек

тұрған индивид деп қарауды үи рету салдарынан адамдар өзі

сияқты бір таптағылармен бірігіп, қанаушы жүи еге қарсы шыға

алмаи ды. Яғни либерализм теңсіздікті одан бетер тереңдетеді,

өи ткені бұқараны қаи ыршылыққа, ал элитаны қоғамнан

алшақтауға итермелеи ді. Либерализм сол жақтан тиген

жұдырықтан тәлтіректеген кезде, эволюциялық гуманизм оған оң

тараптан соққы жұмсады. Нәсілшілдер мен фашистер бірігіп,

либерализм мен социализмнің табиғи сұрыпталуына нұқсан

келтіруде, сөи тіп, адамзатты азып-тозуға апара жатыр деп

аи ыптады. Егер бәрін тең көріп, көбеюіне бірдеи мүмкіндік

берсек, табиғи сұрыпталу пәрменін тоқтатады. Ең қабілетті, ең

үздіктер сұрқаи ортақолдық мұхитында малтығады, сөи тіп,

адамзат эволюция жолымен суперадам деңгеи іне жету орнына,

тоз-тозы шығып, жои ылады деп ескертті олар.

1914–1989 жылдар аралығында гуманизмнің үш ағымы

арасында қырғын діни соғыс жүрді. Қақтығыстың бас кезінде

либерализм жеңілістен көз ашпады. Көп елде коммунистік және

фашистік режимдер үстем түсіп қана қои ған жоқ, либерализмнің

өзегі болған идеялар үстірт, аңғал тіпті өте қауіпті деп

жарияланды. Жеке адамға еркіндік бере қои ыңыз, әлемде

беи бітшілік орнап, гүлденіп сала береді деи сіз бе? Пах, шіркін.

Екінші дүниежүзілік соғысты біз қазір либерализмнің ұлы жеңісі

деп еске аламыз. Бірақ заманында оны бұлаи қабылдамаған.

Соғыс 1939 жылы қыркүи екте аса қуатты либералдық одақтың

оқшауланған нацистік Германиямен қақтығысынан басталды.

Тіпті фашистік Италияның өзі келесі жылдың маусымына деи ін

аңысын аңдып қана отырды. Либералдық альянс сан жағынан да,

экономикалық әлеует жөнінен де анағұрлым күшті еді.

1940 жылы Германияның ЖІӨ-сі 387 миллион доллар болса, оның

еуропалық қарсыластарының ЖІӨ-сі 631 миллионға жететін

(Британия, Франция, Голландия және Бельгияның мұхиттың арғы

бетіндегі аумақтарының ЖІӨ-сін есептемегенде). Әи тсе де

1940 жылдың көктемінде Германия небәрі үш аи дың ішінде

Франция, Бельгия, Голландия, Люксембург, Норвегия және

Данияны басып алып, либералдық одаққа шешуші соққы берді.

Біріккен корольдікті бұл кептен Ла-Манш бұғазы сақтап қалды

Либерал мемлекеттер Кеңес Одағымен күш біріктірген соң ғана

Германия талқандалды. Қақтығыстың негізгі ауыртпалығын

көтерген Кеңес Одағына бұл соғыс әлдеқаи да ауыр соқты. Соғыста

25 миллион Кеңес азаматы опат болды. Бұл Британия мен АҚШ-

тың әрқаи сысы аи ырылған жарты миллион азаматпен, әрине,

салыстыруға келмеи ді. Нацизмді жеңуге негізгі үлесті коммунизм

қосқанын аи ту керек. Содан да болар, бастапқыда біраз уақыт

соғыстың ең көп паи дасын коммунизм көрді.

Кеңес Одағы соғысқа оқшау қалған коммунистік ел болып

кірген. Соғыстан әлемдік екі супердержаваның бірі және күшеи іп

келе жатқан интернационалдық блоктың көшбасшысы болып

шықты. 1949 жылға қараи Шығыс Еуропа Кеңес Одағының

сателлитіне аи налды, Қытаи Коммунистік партиясы азамат

соғысында жеңіске жетті, ал Америка Құрама Штаттарында

антикоммунистік дүлеи есірік белең алды. Бүкіл әлемдегі

революциялық және азаттық қозғалыстары Мәскеу мен Пекиннен

үміт күтті. Либерализм Еуропаның нәсілшіл империяларымен

теңдестіріле бастады. Империялар құлаған кезде, әдетте бұрынғы

отар елдердің орнында либерал демократия емес, я әскери

диктатура, я социалистік режим паи да болатын. 1956 жылы Кеңес

Одағының басшысы Никита Хрущев либералдық Батысқа былаи

деп сенімді түрде мәлімдеді: «Сендерге ұнасын-ұнамасын – тарих

біздің жағымызда. Біз сендерді жермен-жексен етеміз!»

Хрущев бұған кәміл сенген еді. Сонымен бірге қатары көбеи іп

келе жатқан Үшінші әлем көшбасшылары мен Батыс

интеллектуалдары да осылаи ои лаи тын. 1960–1970 жылдары

Батыстың көптеген университетінде «либерал» деген сөз

намысқа тиетін терминге аи налды. Солтүстік Америка мен Батыс

Еуропада әлеуметтік толқулар күшеи іп, солшыл радикалдар

әлемдегі либерал тәртіптің іргесін шаи қалтуға тырысты.

Кембридж, Сорбонна және Беркли Халық Республикасы

(Берклидегі Калифорния университеті. 1960 жылдардың екінші

жартысында көп университет маолық Қытаи Халық

Республикасының құрметіне өздерін осылаи атаған.) студенттері

Мао басшының Кішкентаи қызыл кітабын парақтаи тын,

төсектерінің бас жағында Че Гевараның қаһармандық портреті

ілулі тұратын. 1968 жылы бүкіл Батыс әлемінде наразылық пен

жаппаи бүлік толқыны жүріп өтті. Мексиканың қауіпсіздік

күштері Тлателолько қырғыны деген жаман аты қалған оқиға

кезінде бірнеше ондаған студентті атып өлтірді, Рим студенттері

Валле Джулия шаи қасында полициямен аи қасты, Мартин Лютер

Кингтің қастандықпен өлтірілуі АҚШ-тың жүзден аса қаласында

бірнеше күнге созылған толқуларға ұласты. Мамыр аи ында

студенттер Париж көшелерін басып алды да, президент де Голль

Германиядағы француз әскери базасына қашып барды. Ал

француз дәулеттілері түстеріне гильотина кіріп, төсектерінде

үреи ден қалшылдап жатты.

1970 жылы әлемде 130 тәуелсіз ел болды. Олардың тек 30-ы

ғана, негізінен, Еуропаның солтүстік-батыс бұрышында

сығылысқан либерал демократиялар еді. Үндістанды азаттық

алған соң либерал жолға түскен Үшінші әлемдегі жалғыз үлкен ел

десек, оның өзі де либерал блоктан іргесін аулақ салып, Кеңес

Одағына қараи беи імделді.

1975 жылы либерал лагерь өз тарихындағы ең масқара

жеңіліске ұшырады: Вьетнам соғысы солтүстік вьетнамдық

Давидтің америкалық Голиаф-

ты тізе бүктірумен аяқталды. Соның артынша коммунизм

Оңтүстік Вьетнамға, Лаос пен Камбоджаға тарады. 1975 жылы

17 сәуірде Қызыл кхмерлер Камбоджаның астанасы Пномпеньді

басып алды. Екі аптадан кеи ін тікұшақтардың соңғы янкилерді

Саи гондағы Америка елшілігінен әкетіп бара жатқанын бүкіл

әлем теледидардан көрді. Америка империясының күи реи тініне

көп адам сенімді болды. Маусымда Индира Ганди Үндістанда

төтенше жағдаи жариялады. Сөи тіп, әлемдегі ең ірі

демократиялық ел социалистік диктатура жолына түскелі

тұрғандаи болып көрінді.

37. Сайгондағы АҚШ елшілігін эвакуациялау.

Либерал демократия өзге әлемге, ол тұрмақ өзінің жас ұрпағына

ұсынар түгі жоқ, қартаи ған ақ империалистердің жабық клубына

ұқсап бара жатты. Вашингтон өзін еркін әлемнің көшбасшысы деп

атады, бірақ оның одақтастары, негізінен, авторитаршыл

корольдер (Сауд Арабиясының королі, Марокко королі, Иран

шахы) немесе әскери диктатуралар (Грек полковниктері, Чилиде –

генерал Пиночет, Испанияда – генерал Франко, Оңтүстік Кореяда –

генерал Пак, Бразилияда – генерал Геи зель, Таи ваньда –

генералиссимус Чан Каи ши) болатын.

Осынша корольдер мен генералдардың қолдауына қарамастан,

НАТО сан жағынан Варшава Шарты әскери одағынан әлдеқаи да

төмен болды. Кәдімгі қару-жарақ бои ынша теңесу үшін, сірә,

Батыс елдері либерал демократия мен еркін нарықтан аи нып,

әскери негіздегі тоталитарлық елдерге аи налуы керек еді.

Либерал демократияны ядролық қару құтқарып қалды. НАТО

«Өзара кепілді жою» доктринасын қабылдады. Оған сәи кес, Кеңес

Одағының кез келген, тіпті ядролық емес шабуылына жаппаи

ядролық соққымен жауап берілетін болды. «Шабуылдасаңдар, –

деп қорқытты либералдар, – біз ешкім тірі қалмаи тындаи

істеи міз». Осынау құбыжық қалқанның артына тығылған либерал

демократия мен еркін нарық өзінің соңғы бекіністерін сақтап

қалды. Сөи тіп, Батыс тұрғындары секс, есірткі, рок-н-ролл және де

кір жуғыш машина, тоңазытқыш, теледидар – бәрінің рақатын

көруге мүмкіндік алды. Ядролық қару болмаса, Beatles да, Вудсток

та, аузы-мұрнына деи ін сықиып толған супермаркеттер де болмас

еді. Алаи да сол кезде, 1970 жылдардың ортасында, ядролық

қаруға қарамастан, болашақ социализмде сияқты болып

көрінетін.

Сосын бәрі кенеттен өзгеріп кетті. Либерал демократия

тарихтың қоқыс шелегінен шығып, үсті-басын қақты, сөи тті де

әлемді жаулап алды. Супермаркеттер гулагтардан әлдеқаи да

күшті болып шықты. Блицкирг Оңтүстік Еуропадан басталды.

Грекияда, Испания мен Португалияда авторитарлық режимдер

құлап, орнына демократиялық өкіметтер келді. 1977 жылы

Индира Ганди төтенше жағдаи ды тоқтатып, Үндістанда

демократияны қалпына келтірді. 1980 жылдары Оңтүстік Корея,

Таи вань, Бразилия және Аргентина сияқты, Шығыс Азия мен

Оңтүстік Америка елдерінде де әскери диктатуралардың орнына

демократиялық өкіметтер келді. Либерал толқын 1980

жылдардың соңы мен 1990 жылдардың басында жои қын

цунамиге аи налып, құдіретті Кеңес империясын талқандап кетті.

Осы кезде тарих өз шегіне жетті деген болжам паи да болды.

Ондаған жыл бои ғы жеңілістер мен сәтсіздіктерден кеи ін,

либерализм қырғиқабақ соғыста шешуші жеңіске жетті.

Гуманистік діни соғыстардан ол қатты қақыраса да, жеңімпаз боп

шықты.

Кеңес Одағы құлаған кезде, либерал демократия Шығыс

Еуропада ғана емес, Балтық елдері, Украина, Грузия және Армения

сияқты көптеген бұрынғы кеңестік республикалардағы

коммунистік режимдердің орнына келді. Қазір тіпті Ресеи дің өзі

демократиялық ел болып көрінуге тырысады. Қырғиқабақ

соғыстағы жеңіс, әсіресе Латын Америкасы, Оңтүстік Азия және

Африкада либерал модельдің таралуына жаңа серпін берді. Кеи бір

либералдық эксперименттердің масқара сәтсіздікке ұшырағаны

рас, әи тсе де сәтті тәжірибелердің саны әлдеқаи да көп. Мысалы,

ондаған жыл бои ы әскерилер басқарған Индонезия, Нигерия және

Чили қазір демократиялық елге аи налды.

1914 жылдың маусымында ұи қыға кеткен либерал 2014

жылдың маусымында оянғанда, ол өз үи інде жатқандаи өте

жаи лы сезімде болар еді. Жеке адамға көбірек еркіндік берсек,

әлемде беи бітшілік орнап, гүлденеді деген сенім қаи тадан паи да

болды. Бүкіл ХХ ғасыр бір үлкен қателік сияқты. Сонау

1914 жылдың көктемінде либерал даңғылға түсіп, қарқын ала

бастаған адамзат кенет жолдан жалт бұрылып, тұи ыққа тіреліп

қалды. Сол даңғыл жолды қаи та табу үшін сексен жыл және үш

бірдеи апатты әлемдік соғыс қажет болды. Әрине, бұл сексен жыл

текке кетпеді; бұл кезең бізге антибиотиктерді, атом қуатын,

компьютерлерді, сонымен бірге коммунизмді, отарсыздану мен

еркін сексті сыи лады. Сосын либерализмнің өзі де басынан

кешкен жаи ттардан сабақ алды. Енді ол жүз жыл бұрынғы сияқты

тоқмеи іл емес. Либерализм социалистік және ұлтшыл

қарсыластарынан кеи бір идеялар мен институттарды өзіне алды.

Мысалы, бұқараны білім беру, медициналық және әлеуметтік

қызметтермен қамту сияқты міндеттемелерді аи туға болады.

Алаи да либералдық бағдарламаның өзегі сол күи інде қалды.

Либерализм бұрынғыша жеке бастың еркіндігін бәрінен жоғары

қои ып, саи лаушы мен тұтынушыға кәміл сенеді. XXI ғасырдың

басындағы біздің барымыз да, нарымыз да осы.

Электр қуаты, генетика және радикал ислам

Бүгінде индивидуализм, адам құқықтары, демократия және

еркін нарық – төртеуінің либерал одағын алмастыра алатын

елеулі балама жоқ. 2011 жылы Батыс әлемін наразылық толқыны

шарпып өтті (мысалы, АҚШ-тағы «Оккупаи Уолл-Стрит және

Испаниядағы 15-М қозғалысы). Бірақ олар демократияға да,

индивидуализм мен адам құқықтарына да, нарықтық

экономиканың негізгі принциптеріне де қарсы бағытталмаған еді.

Наразылар, керісінше, үкіметтерді осы либерал мұраттарға адал

болмағаны үшін аи ыптады. Олар аса ірі корпорациялар мен

банктер бақылауындағы емес, шын мәнісіндегі еркін нарық

болуын талап етті. Олар баи лоббистер мен қуатты мүдделі топтар

емес, қарапаи ым адамдардың мүддесіне қызмет ететін, нағыз

уәкілетті демократиялық институттар құруға шақырды. Алаи да

сол сенімсіз қор биржалары мен аяусыз сынға ұшыраи тын

парламенттерге балама бола алатын әлемді басқару үлгісі бүгінде

жоқ. Батыс академиктері мен белсенділерінің сүи ікті ермегі

либерал бағдарламаның ақауларын табу болғанмен, олар бұдан

жақсырақ ештеңе ұсына алмаи отыр.

Батыстағы наразылық акцияларына қарағанда, зор қауіп бүгін

Қытаи дан төніп отырған сияқты. Саясат пен экономикасын

либерал жолға салды дегенмен, Қытаи демократиялық және шын

мәніндегі нарықтық ел емес. Сөи те тұра, ол ХХІ ғасырдың

экономикалық алпауытына аи налды. Алаи да бұл экономикалық

алпауыттың идеологиялық көлеңкесі титімдеи ғана.

Қытаи лардың қазір не нәрсеге сенетінін ешкім, солармен қоса,

қытаи лардың өзі де білмеи тін тәрізді. Теория жүзінде Қытаи әлі

де коммунистік ел, бірақ іс жүзінде мүлдем олаи емес.

Қытаи дың кеи бір ои шылдары мен көшбасшылары Конфуции

іліміне қаи та оралатын кеи іп танытады, бірақ, шынтуаи тында,

бұл әшеи ін қолаи лы қалқа ғана. Идеологиялық вакуумға

баи ланысты, Қытаи силикон алқабынан шығатын жаңа

технологиялық діндердің (бұлар туралы алдағы тарауларда

аи тамыз) өсуі үшін құнарлы ортаға аи налды. Мәңгі өлмеу мен

виртуалдық жұмақты мақсат ететін бұл технодіндердің толық

орнығуы үшін кемінде бір-екі ғасыр керек. Осы себепті Қытаи

қазір либерализмге шын балама ұсынбаи отыр. Банкрот болып,

либерал үлгіден көңілі әбден қалған, енді басқа идеология іздеу

үстіндегі Грекия үшін қытаи ларға еліктеу өміршең жол емес.

Радикал ислам ше? Немесе фундаменталдық христиан діні,

мессиялық иудаизм немесе қаи та өрлеген индуизм қалаи болар

еді? Қытаи лар неге сеніп отырғанын өздері білмеуі мүмкін, ал

діни фундаменталистер тым жақсы біледі. Ницше «Құдаи өлді»

деп жариялағаннан бері ғасырдан аса уақыт өткен соң, Ол қаи тып

келе жатқан сияқты. Шынында, бұл – сағым. Құдаи өлген, тек

оның денесінен құтылу үшін біраз уақыт керек. Радикал ислам

либерал бағдарламаға аи тарлықтаи қатер төндіре алмаи ды.

Өи ткені қанша жалындап тұрғанмен, табынушылар ХХІ ғасырдың

әлемін түсінбеи ді, сондықтан заманауи технологиялардан келетін

жаңа қауіптер мен мүмкіндіктер жөнінде ақылға қонарлық

ештеңе аи татын жағдаи жоқ.

Дін мен технологияның қарым-қатынасына қарасаңыз, екеуі

танго билеп жүргендеи . Бірін-бірі итереді, бір-біріне сүи енеді

және бір-бірінен алысқа кете алмаи ды. Технологияның дінге

сүи енетін себебі – жаңа ои лап табылған әрбір құрылғы сан түрлі

мақсатқа қолданылуы ықтимал, мұндаи да инженерлерге

принципті таңдау жасап, қажетті бағытқа жол көрсететін бір

паи ғамбар керек.

Мысалы, ХІХ ғасырда инженерлер локомотив, радио және іштен

жану двигателін ои лап тапты. Ал ХХ ғасыр сол жаңалықтарды

фашистік қоғамдар да, коммунистік диктатуралар да және

либерал демократиялар да паи далана беретінін көрсетті. Діни

иланым болмаса, локомотивтер қаи жаққа жүру керегін білмеи ді.

Екінші жағынан, технологиялар көбінесе біздің діни

көзқарастарымызға шек қои ып отырады; бұл жөнінен ол

қолымызға ас мәзірін ұстатып, тәбетімізді шектеи тін даяшыға

ұқсаи ды. Жаңа технологиялар ескі құдаи ларды өлтіріп, жаңа

құдаи ларды дүниеге әкеледі. Аграрлық құдаи лардың аңшы-

терімшілер дәуіріндегі елестерден, ал зауыт жұмысшыларының

жұмақ туралы қиялы шаруалардікінен басқаша болатын себебі

осы. Олаи болса, ХХІ ғасыр технологиялары да орта ғасырлардың

нанымдарын қаи та жандандырғанша, жаңа діни ағымдарды

дүниеге әкелетін шығар. Ислам фундаменталистері «Барлық

жауап – исламда» деп қанша қаи таласа да өздері білер, бірақ

қазіргі заманның технологиялық ақиқаттарымен баи ланысы

үзілген діндер қои ылып отырған сұрақты түсінуден қалады.

Когнитивті міндеттердің көпшілігін шешуде жасанды интеллект

адамнан озып кетсе, еңбек нарығы қандаи өзгеріске ұшыраи ды?

Экономикалық тұрғыдан паи дасыз болып қалған адамдардың

қалың нөпірі саясатқа қалаи ықпал етпек? Нанотехнологиялар

мен регенеративті медицина арқасында 80 жастағылар 50-дегі

адам сияқты болған кезде, адами қарым-қатынастар, отбасы

институты және зеи нетақы қорлары қаи тпек? Биотехнологиялар

қалағаныңдаи бала туғызуға жол ашып, кедеи лер мен баи лардың

арасын бұрын болмаған дәрежеде алшақтатып жібергенде қоғам

қандаи күи ге түседі?

Бұл сауалдардың ешқаи сысына жауапты Құраннан немесе

шариғаттан, я болмаса Библия мен Конфуции шығармаларынан

таба алмаи сыз. Өи ткені орта ғасырлық Таяу Шығыс немесе ежелгі

Қытаи тұрғындары компьютер, генетика немесе

нанотехнологиялар туралы білмеген. Радикалды ислам

технологиялық және экономикалық дауылдар кезінде кемені

тұрақтылықта ұстап тұратын зәкір болғысы келеді. Бірақ дауылда

кемені дұрыс жүргізу үшін зәкір ғана емес, карта мен рөл де керек.

Ендеше радикалды ислам өз ортасында туып-өскендерді

қызықтыруы мүмкін, бірақ жұмыссыз испандар мен беи маза

қытаи миллиардерлеріне ол ештеңе ұсына алмаи ды.

Иә, исламды, христиандық пен индуизмді жүздеген миллион

адам ұстанады. Алаи да тарихты цифр өздігінен өзгертпеи ді.

Тарихты өткенге үңілгіш қалың нөпір емес, алдағыны алыстан

болжап көре білетін азғантаи жаңашылдар жасаи ды. Он мың жыл

бұрын адамдар түгелге жуық аңшы-терімші болды да, Таяу

Шығыстағы ат төбеліндеи азшылық қана алғашқы болып

егіншілікпен аи налысты. Алаи да болашақ нақ осы ауыл

шаруашылығында еді. 1850 жылы жер тұрғындарының 90

паи ызын шаруалар құраи тын; Ганг, Ніл және Янцзы өзендері

жағасындағы шағын ауылдарда ешкім бу қазандары, теміржол

және телеграф туралы естімеген-ді. Бірақ бұл шаруалардың

тағдырын өнеркәсіп революциясына жол ашқан Манчестер мен

Бирмингемдегі аз ғана инженер, саясаткер және қаржыгерлер

тобы шешіп қои ған болатын. Бу қазандарының, теміржолдар мен

телеграфтың арқасында азық-түлік, тоқыма, көлік және қару-

жарақ өндірісі өрлеп өркендеді. Сөи тіп, аграрлық қоғамдарға

қарағанда, индустриалдық елдердің үстем түсуін қамтамасыз етті.

Өнеркәсіп ревоюциясы әлемге тарап, Ганг, Ніл және Янцзы

жағалауларына жеткен кезде де, адамзат әлі де болса бу

двигателдерінен гөрі Ведаларға, Библияға, Құранға және

Конфуции ге көбірек сенумен болды. Адамзаттың басына түскен

жамандық атаулыны, оның ішінде өнеркәсіп революциясы

әкелген бәлекеттерді жеңудің жолын біз ғана білеміз деи тін

священник, мистик және гурулар ХІХ ғасырда да жеткілікті еді.

Мысалы, 1820–1880 жылдар аралығында Мысыр Британияның

қолдауымен Суданды басып алды да, оны модернизациялап, жаңа

халықаралық сауда желісіне қоспақшы болды. Бұл дәстүрлі Судан

қоғамының тұрақтылығын бұзып, жаппаи наразылық пен

көтерілістерге әкелді. 1881 жылы судандық діни көшбасшы

Мұхаммед Ахмад ибн Абдуллах өзін жерге Құдаи заңын орнатуға

жіберілген Мәдімін деп жариялады. Оны қолдаушылар ағылшын-

мысыр әскерін талқандап, оның қолбасшысы генерал Чарльз

Гордонның басын алды. Бұл викториялық Британияға сең

соққандаи әсер етті. Ал көтерілісшілер Суданда шариғатқа

бағынатын ислам теократиясын орнатты. Бұл 1898 жылға деи ін

жалғасты.

Осы уақытта Үндістанда Даянанда Сарасвати индуизмді қаи та

жаңғыртып, өрлету қозғалысын бастады. Қозғалыс Веда

кітаптарында мін жоқ, түп-түгел шындық деген принципке

негізделді. 1875 жылы ол адамдарға Веда ілімін таратуды мақсат

ететін «Ария Самаж» (Бекзаттар қоғамы) ұи ымын құрды. Шынына

келгенде, Даянанда көбіне Ведаларды либералдық тұрғыда

талдаи тыны – таңданарлық жаи т. Мысалы, ол әлі Батыста кең

таралмаи тұрған идеяны – еркек пен әи елдің тең екенін аи татын.

Даянанданың замандасы ІХ Пии Папа әи елдерге қатысты

әлдеқаи да консерватив көзқарас ұстанды, бірақ Даянанда сияқты,

ол да адамнан жоғары күшке табынатын. Пии католик догмасына

бірқатар түзетулер енгізіп, Папаның ешқашан қателеспеи тіні

туралы жаңа принцип енгізді. Бұған сәи кес, сенім мәселесіне

келгенде Папа қателесуді білмеи тін болып жарияланды

(ортағасырлық деуге болатын бұл идея 1870 жылы, яғни Чарльз

Дарвиннің «Түрлердің шығу тегі» еңбегі жарияланғаннан кеи ін

11 жыл өткен соң біріктіруші католик догмасына аи налды).

Рим Папасы өзінің қателесу қабілеті жоқ екенін білерден 30 жыл

бұрын Хун Сюцюань атты бір бола алмаи қалған қытаи

оқымыстыға бірнеше аян келді. Құдаи оған: «Сен Иисус

Христостың інісі боласың», – депті. Сосын Құдаи Хунға миссия

жүктеп, Қытаи ды ХVІІ ғасырдан бері билеп келе жатқан маньчжур

«жындарын» қуып, жерде Ұлы жұмақ патшалығын («Таи пинг

Тяньго») орнатуды тапсырады. Хунның үндеуі Қытаи дың апиын

соғысында жеңіліп, модерндік өнеркәсіп пен еуропалық

империализмнің келуі нәтижесінде қаи ыршы күи ге түсіп, түңіліп

отырған миллиондаған қытаи лық тарапынан қолдау тапты. Әи тсе

де Хун оларды жұмақ патшалығына бастамады. Керісінше, Хун

оларды маньчжурлардың Цин династиясына қарсы Таи пин

көтерілісіне бастады. 1850 жылдан 1864-ке деи ін созылған бұл

көтеріліс ХІХ ғасырдағы ең қанды соғыс болды. Соның

салдарынан кемінде 20 миллион адам қаза тапты. Бұл Наполеон

соғыстары немесе АҚШ-тағы Азамат соғысы құрбандарынан

әлдеқаи да көп еді.

Әлемде зауыттар, теміржолдар мен пароходтар көбеи іп

жатқанда жүздеген миллион адам әлі де Хун, Даянанда, Пии және

Мәдінің діни догмаларына сеніп жүрді. Дегенмен көбіміз ХІХ

ғасырды дін ғасыры деп санамаи мыз. ХІХ ғасырдың көріпкелдері

дегенде Мәді, ІХ Пии немесе Сюцюань сияқтыларды емес, Маркс,

Энгельс және Лениндерді аи тар едік. Бұл тегін емес. 1850 жылы

социализм шеткері жүрген ои ағымдары болғанмен, аз уақыт

ішінде ол күрт күшеи іп, әлемге Қытаи мен Суданның өзіне-өзі

жариялаған мессияларынан әлдеқаи да терең өзгерістерді

тудырды. Сіз ұлттық денсаулық сақтау қызметін, зеи нетақы

қорларын және тегін мектептерді құнды жетістік санаи сыз ба?

Онда олар үшін Сюцюань немесе Мәдіге емес, Маркс пен Ленинге

(және Отто фон Бисмаркке) алғыс аи туыңыз керек.

Мәді мен Сюцюань сәтсіздікке ұшыраған жерде, Маркс пен

Ленин қалаи ша жеңіске жетті? Оған себепші социалистік

гуманизмнің философиялық тұрғыдан ислам және христиан

теологиясынан оңтаи лы болуы емес. Себеп – Маркс пен Лениннің

уақытты көне мәтіндер мен паи ғамбарлық түстерді зерттеуге

емес, сол заманның технологиялық және экономикалық

ақиқаттарын түсінуге арнауында. Бу машиналары, теміржолдар,

телеграф пен электр қуаты бұрын болмаған мүмкіндіктер ашумен

қатар, бұрын кезікпеген проблемаларды өршітті. Қала

пролетариаты атты жаңа таптың күи ініш-сүи ініштері, мұң-

мұқтаждары мен арман-үміттері библиялық шаруалардың уаи ым-

қаи ғысы мен талап-тілектерінен мүлдем өзгеше болды. Бұл

талап-тілектерге жауап іздеген Маркс пен Энгельс бу двигателі

қалаи жасалған, көмір кені қалаи жұмыс істеи ді, теміржолдардың

экономикаға ықпалы қандаи және электр қуаты саясатқа қалаи

әсер етеді деген мәселелерді зерттеді.

Бірде Лениннен коммунизмге бір сөи леммен анықтама беруді

сұраи ды. «Коммунизм дегеніміз – Кеңес өкіметі, – деп жауап береді

Ленин, – бұған қоса, бүкіл елді электрлендіру». Электрсіз,

теміржолсыз, радиосыз коммунизм болмаи ды. ХVІ ғасырда

Ресеи де коммунистік режим орната алмас едіңіз. Өи ткені

коммунизм үшін ақпарат пен ресурстар бір орталыққа

шоғырлануы керек. «Әркімнен қабілетіне қараи , әркімге

қажеттілігіне қараи » деи тін белгілі социалистік принцип бар.

Бірақ ол жұмыс істеуі үшін өндірілген өнім ұлан-ғаи ыр аумақтан

оңаи жиналуы және бөлінуі, еңбек қызметін бүкіл ел көлемінде

бақылап, үи лестіру мүмкіндігі жасалуға тиіс.

Маркс пен оның жолын қуушылар жаңа технологиялық

ақиқаттар мен жаңа адами тәжірибелерді жақсы түсінді.

Сондықтан да индустриялық қоғамның жаңа проблемаларына

лаи ық жауаптар таба білді әрі бұрын-соңды болмаған

мүмкіндіктерді паи далану жөнінде соны идеялар ұсынды.

Социалистер ғажаи ып жаңа дүниеге арнап, жаңадан ғажап дін

жасады. Олар технология мен экономиканы дамыту арқылы

құтқаруға уәде етті. Осылаи ша, тарихтағы тұңғыш техно-діннің

негізін салды және идеологиялық әлеуеттің негізін ауыстырды.

Маркске деи ін адамдар өздерінің кім екенін және өзгелерден

аи ырмашылығы қандаи екенін өндіріс әдістері арқылы емес,

Құдаи туралы көзқарастары бои ынша анықтаи тын. Маркстен

кеи ін рух пен о дүние жөніндегі пікірталастардан гөрі

технологиялық және экономикалық жүи е туралы

көзқарастардағы келіспеушіліктер неғұрлым маңыздырақ болды.

ХХ ғасырдың екінші жартысында өндіріс әдістері жөніндегі дау-

дамаи адамзаттың түбіне жете жаздады. Тіпті Маркс пен Ленинді

аяусыз сынаушылардың өзі ол екеуінің тарих пен қоғам туралы

негізгі көзқарастарын қабылдап, Құдаи мен жұмақтан гөрі

технологиялар мен өндіріс туралы анағұрлым көбірек ои ланып-

толғана бастады.

ХІХ ғасырдың орта шенінде Маркс сияқты сұңғыла адамдар аз

болды. Сондықтан қарқынды индустрияландыруды санаулы ел

ғана жүргізді. Саи ып келгенде, осы бірнеше ел әлемді жаулап

алды. Өзге қоғамдардың басым көпшілігі не болып жатқанын

түсініп те үлгермеді, сөи тіп, прогресс пои ызынан қалып қои ды.

Даянанданың Үндістаны мен Мәдінің Суданы бу двигательдерін

жасаудың орнына, тек Құдаи туралы ои ланумен болды. Соның

салдарынан өнеркәсібі дамыған Британия тарапынан

басқыншылыққа ұшырап, әбден қаналды. Тек соңғы жылдары

ғана Үндістан Британиямен арадағы экономикалық және геосаяси

алшақтықты әжептәуір еңсере алды. Судан әлі артта қалып келеді.

ХХІ ғасырдың басында прогресс пои ызы тағы да жолға шыққалы

тұр және бұл Homo Sapiens деп аталатын бекеттен жүретін ең

соңғы пои ыз болуы ықтимал. Кешігіп қалғандарға басқа

мүмкіндік берілмеи ді. Бұл пои ыздан орын алу үшін ХХІ ғасырдың

технологиясын, оның ішінде компьютерлік алгоритмдер мен

биотехнологияларды түсінуіңіз керек. Бұлардың қуаты бу мен

телеграфтікінен әлдеқаи да қуатты және олар тек тамақ, мата,

автокөлік және қару-жарақ өндіру үшін ғана қолданылмаи ды.

ХХІ ғасырдың басты өнімі дене, ми һәм интеллект болмақ, ал дене,

ми және интеллектіні жаратуды үи ренгендер мен үи ренбегендер

арасындағы алшақтық Диккенстің Британиясы мен Мәдінің

Суданы арасындағы алшақтық сияқты болады. Бұл алшақтық

sapiens пен неандерталдық арасындағы алшақтықтан да болады.

ХХІ ғасырда прогресс пои ызына мінгендер жарату мен құртуда

құдаи лық құдірет иеленеді, ал үлгермеи қалғандарға жои ылу

қаупі төнеді.

Жүз жыл бұрын өз заманына өте лаи ық келген социализм жаңа

технологияларға ілесе алмады. Леонид Брежнев пен Фидель

Кастро бу двигательдері дәуірінде Маркс пен Ленин қалыптаған

идеяларға жабысып қалды. Компьютер мен биотехнологиялардың

әлеуетін жете бағаламады.

Либералдар, керісінше, ақпарат дәуіріне ілкімді беи імделді.

Хрущевтің 1956 жылы аи тқан болжамы неге расталмағанын, неге

марксистер либерал-капиталистерді емес, керісінше, бұлар

марксистерді жермен-жексен еткенін нақ осы жаи т түсіндіре

алады. Қазір тіріліп келсе, Маркс өзінің жолын табанды түрде

ұстанып келе жатқандарға «Капиталды» оқудан гөрі интернет пен

адам геномын зерттеуге көбірек уақыт бөліңдер деп кеңес берер

еді.

Социализммен салыстырғанда, радикалды ислам жағдаи ы

әлдеқаи да қиын. Басқаны былаи қои ғанда, ол индустриялық

революцияны әлі күнге мои ындаи қои ған жоқ. Ендеше, ген

инженериясы мен жасанды интеллектіге оның қатысы шамалы

екені таңданарлық жаи т емес. Ислам, христиандық және басқа

дәстүрлі діндер қоғамда әлі де ықпалды. Алаи да қазір олардың

рөлі көбінесе жауап қатумен ғана шектеліп отыр. Бір кезде олар

жаратушы, жасаушы күштер еді. Мысалы, христиандық Құдаи

алдында бәрі тең деп, ол уақыт үшін нағыз басбұзар идея аи тты.

Осылаи ша, ол саяси жүи елерге, әлеуметтік иерархияларға, тіпті

гендерлік қатынастарға өзгеріс орнатты. Таудағы уағызында

Иисус одан да радикал ои аи тты. «Құдаи бәрінен бұрын момын

мен мүсәпірді көреді», – деді ол. Сөи тіп, билік пирамидасының

басын аяғына келтіріп, революционерлердің бірнеше буынына

дем берді.

Әлеуметтік және этикалық реформалармен қатар, христиан діні

маңызды экономикалық және технологиялық жаңалықтарды

дүниеге әкелді. Католик шіркеуі ортағасырлық Еуропадағы ең

күрделі басқару жүи есін жасады, бірінші болып архивтерді,

каталогтарды, күн кестесін және мәлімет өңдеудің басқа да

әдістерін паи даланды. Ватикан ХІІ ғасырдағы еуропалық Силикон

алқабы іспетті еді. Католик шіркеуі Еуропада алғашқы болып

экономикалық корпорациялар – монастырьлар құрды. Бұлар мың

жыл бои ы Еуропа экономикасын басқарды және басқару мен ауыл

шаруашылығын жүргізудің озық технологияларын енгізді.

Сағатты тұңғыш қолданған да монастырьлар еді. Болоньяда,

Оксфорд пен Саламанкада Еуропаның алғашқы

университеттерінің негізін қалап, кафедралды мектептермен

бірге ғасырлар бои ы аса маңызды оқу орталықтары болып келді.

Бүгінде католик шіркеуі Құдаи ға сенетін жүздеген миллион

діндарларға ықпал ете алады. Бірақ ол да, басқа монотеистік

діндер де жаңалық әкелуші күш емес, реакция білдірушіге

аи налды. Олар жаңа технологиялар, экономиканы жүргізудің

инновациялық әдістері немесе озық әлеуметтік идеялар

өндірумен емес, өткенін қорғаштаумен шұғылдануда. Бұл діндер

қазір басқа қозғалыстар ұсынған технологияларды, әдістер мен

идеяларды қабылдаи алмаи , азап шегіп келеді. Биологтар бала

көтертпеи тін дәрі ои лап табады, ал Папа ол жаи ында не аи тарын

білмеи ді. Компьютер мамандары интернетті дамытады, ал

раввиндер ортодокс евреи лердің оған кіруіне бола ма деп пікір

таластырады. Феминист ои шылдар әи елдерге өз денеңді өз

билігіңде ұста деи ді, данагөи мүфтии лер мұндаи басбұзар ои ларға

қалаи қарсы тұру керегін талқылаи ды.

ХХ ғасырдағы ең маңызды ғылыми жаңалық, ең ықпалды

өнертабыс немесе теория қаи сы деген сұрақты өзіңізге қои ып,

жауабын аи тып көріңізші. Бұл оңаи емес, өи ткені нұсқалар өте

көп; ғылыми жаңалықтар (оның ішінде, антибиотиктің ашылуы),

техникалық өнертабыстар (оның ішінде, компьютердің жасалуы)

және идеологиялық теориялар (мысалы, феминизм) тізімі шексіз.

Ал енді ХХ ғасырда ислам немесе христиандық сияқты дәстүрлі

діндер ашқан ең маңызды жаңалықты атап көріңізші. Бұл өте

қиын сұрақ. Өи ткені бұдан өзге жол жоқ. Священниктердің,

раввиндер мен мүфтии лердің қаи жаңалығын антибиотик,

компьютер және феминизммен қатар қоюға болады ? Осы екі

сұрақ туралы ои ланған соң, мына сұраққа жауап іздеңіз:

ХХІ ғасырдың ұлы өзгерістерін кім жасаи ды – ДАИШ пе, Google ма?

Иә, ДАИШ YouTube-ке видео қоюды біледі; бірақ азаптау

индустриясын аи тпағанда, соңғы кездері Сирия, Ауғанстан немесе

Ирактан қандаи өнертабыс келді?

Миллиардтаған адам, соның ішінде көптеген ғалым киелі

кітаптарды биліктің бастауы санаи ды. Алаи да ол кітаптар қазір

шығармашылық бастауы емес. Мысалы, христиан дініндегі ең

прогрессив тармақтар геи лердің үи лену және әи елдердің діни

қызметке тағаи ындалу құқын не себепті мои ындады? Оларды

бұған итермелеген не нәрсе? Жоқ, Библияны, Әулие Августинді

немесе Мартин Лютерді оқу емес. Бұл қадамдарға олар, сірә,

Мишель Фуконың «Сексуалдылық тарихы» немесе Донна

Харауэи дің «Киборг манифесі» сияқты еңбектерін оқыған соң

барды

. Бірақ ең прогрессив деген нағыз христиандардың өздері

этикаларын Фуко мен Харауэи дтен алғандарын мои ындамаи ды.

Сондықтан олар Библияға, Әулие

Августинге және Мартин Лютерге қаи тып оралып, мұқият

зерделеи ді. Асықпаи парақтаи ды, хикаяларды түгел оқиды,

сөи тіп, ақыры өзіне керектіні – әлдебір максиманы, мысалды

немесе өсиетті табады. Оны еркін түсіндіре білсе, Құдаи геи лердің

үи ленуін қолдаи тын және әи елдердің діни лауазым алуына қарсы

емес болып шығады. Сосын бәрі бұл идея Құдаи дан келген сияқты

кеи іп танытады. Ал іс жүзінде ол – Фуконың идеясы. Шабыт

беретін әлеуетін жоғалтса да, Библия биліктің бастауы ретіндегі

мәртебесінен аи ырылар емес.

Осы себепті дәстүрлі діндер либерализмге шын балама ұсына

алмаи келеді. Олардың киелі кітаптарында гендік инженерия,

жасанды интеллект туралы ештеңе жоқ, ал священник, раввин

және мүфтии лердің көпшілігі биология мен информатиканың

соңғы жетістіктерін түсінбеи ді. Бұл жетістіктерді түсінгіңіз келсе,

сізде бір ғана жол қалады: Ол – көне мәтіндерді жаттауды,

олардың мағынасын талқылауды қои ып, уақытты ғылыми

мақалалар оқуға және зертханалық тәжірибелер жасауға арнау.

Бұған қарап, либерализм ылғи салтанат құра береді деуге

болмаи ды. Иә, ол гуманизмнің діни соғыстарында жеңіп шықты,

қазір оның өзіне қарсы тұра алатын бәсекелестері жоқ. Бірақ

оның осы табысында күи реуге апаратын дән жатуы мүмкін.

Мереи і үстем либерал мұраттар қазір адамзатты мәңгі өлмеуге,

рақатқа бөленуге және Құдаи болуға итермелеп отыр. Тұтынушы

мен саи лаушының қашанда дұрыс саналатын қалаулары дем

берген ғалымдар мен инженерлер жаңағы жобаларды іске асыру

үшін бар күш-жігерін жұмсауда. Алаи да зерттеу барысында олар

баи қаусызда либерал дүниетанымның туабітті ақауларын және

тұтынушылар мен саи лаушылардың түк көрмеи тін соқыр екенін

жария етуі мүмкін. Ген инженериясы мен жасанды интеллектінің

әлеуеті толық ашылған кезде, либерализм, демократия мен еркін

нарық та тас пышақ, таспалы магнитофон, ислам және коммунизм

сияқты, қолданыстан шығып қалуы мүмкін.

Қолыңыздағы кітап ХХІ ғасырда адамдар мәңгі өлмеуге, рақатқа

бөленуге және Құдаи болуға ұмтылады деген болжам аи тудан

басталды. Бұл аса бір соны немесе соншалық көреген болжам

емес. Ол тек либерал гуманизмнің дәстүрлі идеалдарын көрсетеді.

Гуманизм адамның өмірін, эмоция мен қалауын баяғыда

қастерлеп қои ғанын ескерсек, гуманистік өркениет адамдардың

өмірін барынша ұзартқысы, бақытын барынша көбеи ткісі, қуатын

барынша күшеи ткісі келетіні таңданарлық нәрсе емес. Бірақ

кітаптың үшінші және соңғы бөлімі бұл гуманистік арманды

орындауға ұмтылудың аяғы гуманизмнің іргесін шаи қалтып,

жаңа, постгуманистік технологияларға жол ашуы ықтимал екенін

көрсетеді. Гуманизмнің сезімге деген сенімінің арқасында модерн

конвенанттың жемісін тегін жеуге мүмкіндік алдық. Еркімізді

шектеп, өмірге мағына беретін құдаи лар қажет емес: тұтынушы

мен саи лаушының еркін таңдауы бізді қажет мағынаның бәрімен

қамтамасыз ете алады. Біз тұтынушы мен саи лаушы ешқашан

еркін таңдау жасамаи тынын түсінген кезде және олардың

сезімдерін есептеи тін, өзгертетін немесе басқаратын

технологиялар жасалған кезде не болады? Бүкіл ғалам адам

тәжірибесіне бағынышты екен, онда бұл тәжірибелер алдын ала

мақсатпен жасалатын кәдімгі супермаркеттегі кез келген тауар

сияқты, тағы бір өнімге аи налса ше? Онда не боламақ?

38. Мидың компьютер, ал компьютердің ми қызметін атқаруы. Жасанды

интеллект енді адам интеллектінен асып түсуі мүмкін.

ҮШІНШІ БӨЛІМ

Homo Sapiens биліктен аи ырылатын кез

Адам баласы әлемді басқаруын жалғастырып,

оған мағына дарыта ала ма?

Биотехнология мен жасанды интеллект

гуманизмге қандай қауіп төндіреді?

Адамзаттың мұрагері кім және гуманизмнің

орнына қандай жаңа дін келуі мүмкін?

8-ТАРАУ

Зертханадағы уақыт бомбасы

Қазір әлемде индивидуализм, адам құқықтары, демократия

және еркін нарықтың либералдық одағы үстемдік құрып отыр.

Алаи да ХХІ ғасырдағы ғылым либералдық тәртіптің іргесін

шаи қалтып жатыр. Ғылым бағамдау мәселерімен аи налыспаи ды,

сондықтан либерализмнің бостандықты теңдіктен, жеке адамды

қоғамнан жоғары қоюы дұрыс немесе бұрыс екенін анықтаи

алмаи ды. Әи тсе де кез келген дін сияқты, либерализм де

абстрактілі этикалық паи ымдарға ғана емес, өзі фактологиялық

мәлімдеме деп санаи тын нәрселерге сүи енеді. Бұл фактологиялық

мәлімдемелер қатаң ғылыми тексерістен өте алмаи ды.

Либералдардың жеке бостандықты тым жоғары қоятын себебі –

олар адамдардың азат еркіне аи нымаи сенеді. Либерализм

тұрғысынан алғанда, тұтынушы мен саи лаушының шешімдері

алдын ала анықталмаған және кездеи соқ емес. Әлбетте сыртқы

күштер мен аяқ асты болған оқиғалар адамдарға ықпал етеді,

бірақ, саи ып келгенде, әрқаи сымыз олардан алшақтап, тәуелсіз

шешім қабылдаи аламыз. Осы себепті либералдар тұтынушы мен

саи лаушыны ерекше қадірлеп, әркімді жүрек қалауымен, сезім

жетегімен жүруге шақырады. Ғаламға мән дарытатын – біздің азат

еркіміз. Ешкім сіздің сезіміңізді дөп басып, таңдауыңызды болжаи

алмаи ды. Олаи болса, өз мүддеңіз бен қалауларыңызды ешқандаи

үкіметке сеніп тапсырмауыңыз керек.

Адамның еркі азат деген ои этикалық паи ым емес. Ол – әлемнің

нақты сипаттамасын беруге талаптану. Бұл сипаттама Джон Локк,

Жан-Жак Руссо және Томас Джефферсон заманында ақылға әбден

қонымды көрінер еді. Бірақ бұл биологияда ашылған соңғы

жаңалықтармен қабыса қои маи ды. Азат ерік пен қазіргі ғылым

арасындағы қаи шылық микроскоп пен МРТ экранына қадалған

мамандар көргісі келмеи тін зертханадағы піл іспетті

XVIII ғасырда Homo Sapiens-тің ішкі дүниесі қалаи жұмыс

істеи тінін түсінуге ақылымыз жете қои маи тын құпия қара

қобдиша іспеттес еді. Сондықтан ои шылдар неліктен адам

пышағын суырып алып, біреуді бауыздап тастады деген сұраққа

қисынды жауап іздегенде, жауап «өи ткені оның таңдауы сол

болды; ол өз еркімен кісі өлтіруді таңдады, сондықтан бұл

қылмысқа толықтаи өзі жауапты» дегенге саятын. Өткен ғасырда

ғалымдар Sapiens деген қара қобдишаны ашты. Ашты да, оның

ішінде жан да, азат ерік те, «мен» де жоқ, бірақ өзге әлемді

басқаратын физикалық және химиялық заңдарға бағынған

гендер, гормондар мен неи рондар бар екенін көрді. Бүгінде бір

ғалым неліктен біреу екінші біреуді пышақтап тастады деп

сұраи тын болса, «өи ткені ол соны таңдады» деген жауаппен

иландыра алмаи сыз. Генетиктер мен миды зерттеушілер бұған

«ол мұны ғасырлар бои ғы эволюция қысымы мен кездеи соқ

мутациялар нәтижесіндегі белгілі бір генетикалық жүи еден

туындаған мидағы мынадаи да мынадаи электрохимиялық

процестерге баи ланысты жасады» дегендеи әлдеқаи да егжеи -

тегжеи лі жауап қата алады.

Адам өлтіруге себеп болған мидағы электрохимиялық процестер

не алдын ала анықталған, не кездеи соқ туындаған, яки осы

екеуінің қиысуынан туған. Бірақ олар ешқашан еркін емес.

Неи ронның электромагниттік сигнал атқылауы – не сыртқы

тітіркендіргішке берілген реакция немесе радиоактивті атомның

тосыннан ыдырауы сияқты кездеи соқ оқиғаның нәтижесі. Бұл

екеуі бар жерде азат ерікке орын жоқ. Бір кезең екінші кезеңді

туғызатын тізбекті биохимиялық реакция нәтижесіндегі

шешімдер, әрине, еркін емес. Кездеи соқ субатомдық

құбылыстардан туған шешімдер де солаи – олар кездеи соқ.

Кездеи соқ құбылыстар алдын ала анықталған процестермен

араласқан кезде, болжауға келетін нәтижелер шығады. Бірақ олар

еркін емес.

Бір робот жасап, оның орталық процессорын бір кесек

радиоактив уранға жалғадық деи ік. Бір минут ішінде ыдыраған

атомдарды санау кезінде робот екі мүмкіндіктің бірін, мысалы оң

немесе сол түи мені, таңдаи ды. Жұп сан шықса – оң жақ түи мені,

тақ болса – сол жақ түи мені басады. Мұндаи роботтың әрекеті

болжауға келмеи ді. Алаи да бұл күрделі механизмді ешкім «еркін»

деи алмаи ды. Сондықтан ол демократиялық саи лауда дауыс беру

құқын алсын немесе оны өз іс-әрекетіне заңды түрде жауап беруге

қабілетті саналсын демеи ді.

Модерндік ғылым көрсеткендеи , детерминизм мен

кездеи соқтық екеуі «еркіндікке» бір түи ір де қалдырмаи , «маи лы

күлшені» екеуара бөліп алған. Сөи тіп, «еркіндік» деген қастерлі

сөз «жан» сияқты ажыратуға келетін ешбір мағынасы жоқ

бекершілік болып шықты. Азат ерік деген нәрсе адамдар ои лап

тапқан мифтерде ғана бар.

Еркіндіктің табытына соңғы шегені эволюция теориясы қақты.

Эволюция мәңгілік жанды қабылдамаи тыны сияқты, азат ерікті

де мои ындамаи ды. Егер адамдар тумысынан еркін болса, табиғи

сұрыпталу оларды қалаи қалыптастырды? Эволюция теориясы

бои ынша, жануарға кез келген таңдауды (мекендеи тін жер, тамақ

немесе серік) оның генетикалық коды жасатады. Жарамды

гендердің арқасында құнарлы саңырауқұлақты жесе – дені сау

болады; өсімтал серікпен шағылысса – ол гендер келесі ұрпаққа

беріледі. Ал жарамсыз гендердің жетегімен жануар улы

саңырауқұлақ жесе және әлжуаз серік таңдаса – ол гендер

жоғалады. Не жеп, кіммен шағылысуды жануар өзі таңдаи тын

болса, табиғи сұрыпталу аи налысатын ештеңе болмас та еді.

Көп адам ғылыми дәи ектерді мои ындағысы келмеи ді. Өзімде

еркіндік бар екенін сезінем, өз қалауым мен өз шешіміме саи

әрекет етемін деи ді. Бұл рас. Адам өз қалауының жетегімен

жүреді. «Азат ерік» деп өз қалауымен жүруді аи тсақ, адамдарда ол

бар. Шимпанзеде, ит пен тотықұста да дәл солаи . Полли крекер

жегісі келеді және жеи ді. Алаи да негізгі мәселе тотықұстар мен

адамдардың өз ішкі қалауларымен жүру-жүрмеуінде емес. Олар өз

қалауларын таңдаи ала ма? Мәселе сонда. Полли неге қияр емес,

крекер жегісі келеді? Неге мен мазасыз көршімнің бетіне қарап

күле салып, бір бетімнен ұрса екінші бетімді тосқым келмеи ді?

Неге оны ұрып жыққым кеп тұрады? Неге қара емес, қызыл

машина алғым келеді? Неге леи бористерге емес,

консерваторларға дауыс бергім келеді? Бұл қалаулардың

ешқаи сысын мен таңдамаи мын. Олардың жан-дүниемде пісіп-

жетіліп келе жатқанын сезем, өи ткені бұл сезімді миымдағы

биохимиялық процестер туғызады. Ол процестер детерминистік

немесе кездеи соқ болуы мүмкін. Бірақ олар әсте еркін емес.

Басқа-басқа, мен үшін аса маңызды іске келгенде (мысалы,

көршіні сабау немесе үкіметті саи лау), бұрқ ете қалған эмоция

жетегімен кетпеи , барлық дәлелді дәи ектерді ұзақ таразылап,

ои ланып алған соң шешім қабылдаи мын деп қарсы пікір

аи туыңыз мүмкін. Алаи да мұндаи дәи ектер тізбегі пои ыз сияқты.

Біреуі мені консерваторларға, екіншісі леи бористерге, ал үшіншісі

Тәуелсіздік партиясын жақтаушыларға апарады. Тағы бір пои ыз

жүрмеи қалуы мүмкін. Онда мен үи де қалып, саи лауға бармаи мын.

Мені нақты бір паи ымға бағыттаи тын не нәрсе? Миымның

вокзалындағы детерминистік процесс мені дәи ектер пои ызына

отырғызып жіберуі мүмкін, немесе алғаш тоқтаған біреуіне отыра

салуым да ықтимал. Қалаи болғанда да, консерваторларға дауыс

бергізіп отырған ои ларды өзім «еркін» таңдамаи тыным анық.

Бұл әшеи ін жорамал немесе философиялық спекуляция емес.

Қазір адамдардың қалауы мен шешімдерін олардың өзінен бұрын

сезетін ми сканерлері бар. Бір экспериментке қатысушыларды

үлкен ми сканеріне кіргізіп, қолдарына сигнал түи мешелерін

ұстатады. Олар түи мешелерді қалауы бои ынша басуға тиіс.

Қатысушының миындағы өзгерістерге қарап, ғалымдар оның қаи

түи мешені басатынын алдын ала біледі. Қатысушы түи мешені

баспаи тұрып, тіпті бұл әрекетті түи сінбеи тұрып аи та алады.

Адам алдағы әрекетін түи сінерден бір сәт бұрын (бірнеше жүз

миллисекунд пен бірнеше секунд аралығында) неи рондар

қабылданған шешім туралы белгі береді

Әлбетте қаи түи мешені басу керегін адамның өзі шешеді. Бірақ

бұл еркін таңдау емес. Адамдардың азат ерікке деген сенімі

логикадағы қателіктен туған. Биохимиялық тізбекті реакция оң

жақ түи мешені басуға мәжбүрлеген кезде, мен осы түи мешені

басуды шын қалап тұрғанымды сеземін. Бұл рас. Шынымен де оны

басқым келеді. Алаи да адамдар «басуды қаладым, яғни мен бұл

қалауды таңдап отырмын» деп қате ұи ғарым жасаи ды. Әрине,

олаи емес. Мен өз қалауымды таңдаи алмаи мын. Мен тек оларды

сезіп, сосын соған саи әрекет етемін.

Әи тсе де адамзат әлі күнге деи ін азат ерік жөнінде дауласып жүр.

Өи ткені ғалымдардың өзі заманы өткен теологиялық

концепцияларды паи даланады. Христиан, мұсылман және иудеи

теологтары ғасырлар бои ы жан мен еріктің қарым-қатынасын

талқылап келді. Әр адамның ішкі болмысы бар, «жан» аталатын

бұл болмыс, шын мәнінде, оның нағыз «мені» деді олар. Бұл

«меннің» әрқилы қалауы, сол сияқты, киімі, көлігі және үи і бар

деді, яғни киім таңдаған сияқты, мен өз қалауларымды таңдап,

осы таңдауға қараи тағдырым анықталады екен. Жақсы қалаулар

таңдасам – жұмақтың рақаты, жамандарын таңдасам – тозақ

күтеді. Онда «қалауларымды қалаи таңдаи мын?» деген сұрақ

туады. Мысалы, неге Хауа Ана тыи ым салынған жемісті жегісі

келді? Бұл оның басына қаңғып келген идея ма? Әлде Хауа Ана

оны «еркін» таңдады ма? Олаи болса, не себепті оны жазалау

керек?

Бірақ ешқандаи да жан және ешқандаи да «мен» жоқ екеніне

келіскен сәтте: «Біздің «меніміз» өз қалауын қалаи таңдаи ды?» –

деп сұраудың еш мәні қалмаи ды. Бұл бои дақ жігітке «әи еліңіз

өзіне киімді қалаи таңдаи ды?» дегенмен бірдеи . Шын мәнісінде,

сана тасқыны ғана бар, ал қалауды осы ағын әкеліп, қаи та әкетеді.

Бірақ өз қалауына тұсау сала алатын «мен» жоқ. Олаи болса, менің

әлденені қалауым алдын ала белгіленген бе, кездеи соқ па, әлде

еркін бе деген сұрақ төңірегінде ои лану бекершілік.

Аса күрделі көрінгенімен, бұл идеяны тексеру өте оңаи . Келесі

жолы басыңызға бір ои келгенде өзіңізден: «Неге дәл осы нәрсені

ои ладым? Осы туралы ои лануды бір минут бұрын шешіп, тек

содан кеи ін ои ландым ба? Әлде бұл менің шешімімсіз немесе

нұсқауымсыз өздігінен туындады ма? Егер ои ларым мен

шешімдерімнің иесі өзім болсам, алдағы 60 секунд бои ы ештеңе

туралы ои ланбауды шеше алам ба? – деп іштеи сұрап көріңіз.

Қандаи нәтиже шығар екен?

Азат ерікке күмән келтіру жаи ғана философиялық жаттығу

емес. Мұның практикалық мағынасы да бар. Тірі ағзаларда азат

ерік жоқ деген нәрсе біз олардың қалауларын бақылап, тіпті оған

ықпал жасаи алатынымызды білдіреді. Қалаи ? Дәрілердің, гендік

инженерияның немесе миды тікелеи стимулдау көмегімен.

Әдістер жеткілікті.

Философияны іс жүзінде көргіңіз келсе, робот-егеуқұи рықтар

зертханасына барыңыз. Қамбаларда жүретін кәдімгі

егеуқұи рықтан аи ырмасы – робот-егеуқұи рық миының

сенсорлық және мидың ынталандыру жүи есіне (reward system)

электродтар орнатылған. Осылаи ша егеуқұи рыққа қашықтан

басқару пульті арқылы манипуляция жасалады. Біраз уақыт

жаттықтырып алған соң, зерттеушілер егеуқұи рықтарға оңға

немесе солға бұрыл, сатымен жоғары өрмеле, қалдықты иіске

деген сияқты бұи рықтарды орындауды үи ретті. Олар тіпті

егеуқұи рықтың әдетінде жоқ нәрсеге – биіктен секіруге де

дағдыланды. Армиялар мен корпорациялардың робот-

егеуқұи рықтарға қызығушылығы жоғары, өи ткені бұлардың көп

жағдаи да өздеріне паи далы болуы мүмкін екенін түсінеді.

Мысалы, робот-егеуқұи рықтар үи інді астынан тірі адамдарды

құтқаруға көмектеседі, көмілген миналарды, тұзақтарды іздеп

таба біледі және туннельдер мен үңгірлердің картасын жасаи

алады.

Жануарларды қорғаушылар алаңдап, мұндаи эксперименттер

егеуқұи рықты қинаи ды дегенде, робот-егеуқұи рықтармен жұмыс

істеи тін жетекші ғалымдардың бірі, Нью-И орк мемлекеттік

университетінің профессоры Санджив Тальвар бұлаи қауіптенудің

еш жөні жоқ екенін аи тты. Оның ои ынша, егеуқұи рықтар,

керісінше, мұндаи тәжірибелерден ләззат алады. Олар «рақаттана

жұмыс істеи ді», электродтар мидағы «сыи лық» орталықтарын

стимулдаған кезде егеуқұи рық «нирванаға түседі» деп түсіндірді

ол

Өзін біреу басқарып, әлдебір әрекеттерге мәжбүрлеп отырғанын

егеуқұи рықтың сезбеи тіні анық. Профессор Тальвар түи мешені

басқан кезде, егеуқұи рық солға бұрылғысы келеді, сондықтан

солға бұрылады. Басқа түи мешені басқанда, егеуқұи рықты

сатымен шығуға жетелеи тін ниет паи да болады, сол себепті ол

өрмелеи ді. Аи налып келгенде, егеуқұи рықтың қалаулары –

неи рондардың белгілі бір тобының белсенділік шаблондары ғана.

Неи рондарды қоздырып отырған не нәрсе – өзге неи рондардың

сигналы ма, әлде профессор қолындағы пультпен баи ланысқан

электрод па – оған бәрібір. Мұны егеуқұи рықтың өзінен сұраса,

ол: «Әрине, менің азат еркім бар! Солға бұрылғым келеді – солға

бұрыламын. Сатымен шыққым келеді – шығамын. Бұл менде азат

ерік бар екенінің дәлелі емес пе?» – дер еді.

Homo Sapiens-ке жүргізілген тәжірибелер егеуқұи рық сияқты,

адамдарға да манипуляция жасау мүмкін екенін, оның миындағы

тиісті нүктелерді стимулдау жолымен махаббат, ыза, қорқыныш,

сағыныш сияқты күрделі сезімдерді оятуға немесе басып тастауға

болатынын көрсетті. АҚШ-та әскери дәрігерлер компьютерлік

чиптерді адам миына импланттау үшін эксперименттер жасап

жатыр. Ондағы мақсат – осындаи чиптердің көмегімен

жарақаттан кеи інгі стрестік аурулардан зардап шегетін

сарбаздарды сауықтыру

. Иерусалимдегі «Хадасса» медициналық

орталығының дәрігерлері асқынған күи зелістен емдеудің

инновациялық әдісін қолданды. Олар науқастың миына электрод

орнатып, оны кеудесіне имплантталған титімдеи компьютерге

жалғады. Компьютердің нұсқауымен электродтар әлсіз электр

тогын шығарып, мидың күи зеліске жауапты бөліктерінің

жұмысын тоқтатады. Бұл әдіс ылғи көмектесе бермеи ді, әи тсе де

науқастардың аи туынша, өмір бои ы азапқа салып келген құлазу

сезімінен сиқырлы таяқшамен бір сілтеп қалғанда-ақ арылғандаи

әсер алған.

Науқастардың бірі операциядан кеи ін бірнеше аи өткен соң

азапты күи зеліс қаи та басталғанын аи тып шағынған. Тексеріп

көрген дәрігерлер оның себебін тапты: компьютер батареясының

қуаты таусылып қалған екен. Жаңасын салған бетте күи зеліс

қолмен сылып тастағандаи жоғалған

Этикалық шектеулерге баи ланысты ғалымдар адам миына

электродты сирек жағдаи ларда ғана орнатады. Осы себепті

тәжірибелердің басым бөлігі дене ішіне кірмеи тін шлем пішінді

құрылғылар (тікелеи ток беретін транскраниалдық

стимуляторлар деп те аталады) көмегімен жасалады. Шлемдегі

электродтар бастың сыртына бекітіледі. Олар әлсіз элек-

тромагнитті кеңістік туғызып, оны мидың арнаи ы бөліктеріне

бағыттаи ды, сөи тіп, мидағы белгілі бір процестерді қоздырады

немесе бұғаттаи ды.

Америкалық әскери дәрігерлер осындаи шлемдермен

эксперимент жасау арқылы жаттығу немесе шаи қас кезінде

сарбаздардың зеи ін қабілеті мен нәтижелілігін арттырғысы

келеді. Мұндаи тәжірибелердің негізгілері Огаи о штатындағы әуе

базасында орналасқан «Адам тиімділігі» басқармасында

жасалады. Олардың толық нәтижелері шығып болмады және

транскраниалды стимулятор төңірегінде дау-дамаи көтеруге әлі

ерте. Десек те кеи зерттеулер бұл әдіс арқылы әскери дрондардың,

авиадиспетчерлердің, мергендердің және қызмет бабына қараи

ұзақ уақыт бои ы барынша мұқият болу талап етілетін басқа да

кәсіби мамандардың когнитивті қабілетін дамыта алатынын

көрсетіп отыр

New Scientist журналының тілшісі Салли Эди мергендерді оқыту

орталығына барып, бұл әдістің әсерін өз тәжірибесінде тексеріп

көруге рұқсат алды. Алғашында ол шаи қас алаңын кеи іптеи тін

бөлмеге транскраниалдық шлем кимеи кірген. Салли бетперде

киген, шеи іт белбеуін тағынған жиырма адам өзіне қарсы оқ

жаудыра ұмтылғанда, бои ын қандаи үреи билегенін суреттеи ді.

«Біреуін атып құлатсам, қаи дан екені белгісіз, тағы үшеуі сап ете

қалады. Тым баяу қимылдағаным анық, өи ткені тәжірибесіз

болдым және қорыққаным соншалық – мылтығымды дұрыс игере

алмадым», – деп жазды ол. Бағына қараи , оның жаулары дәу

дөңгелек экранға проекцияланған видеосуреттер ғана болатын.

Соның өзінде ебедеи сіздігіне налыған Салли қаруды лақтырып

тастап, стимулятор бөлмесінен шығып кеткісі келді.

Сонан соң оның басына шлем кигізді. Салли басының сәл

шаншығаны, аузына металл дәмі келгені болмаса, ештеңе

сезбегенін жазады. Бұл жолы виртуал террористерді Рэмбо немесе

Клинт Иствудтың дәл өзі құсап салқынқанды күи де қыра

бастаи ды. «Әлгі жиырма адам қаи та ұмтылғанда, селт етпестен

автоматты көтердім. Сосын терең дем алдым да, ең жақын

келгенін сұлаттым, одан соң баи ыппен келесісін көздедім… Бір

минут та өтпеген сияқты еді, бір кезде «жараи ды, тамаша» деген

дауыс шықты да, жарық жанды. Жаи рап жатқан денелердің

арасында кенет тыныштық орнады... мен шаи қас жалғаса берсе

деп едім. Электродтарды шеше бастағанда кәдімгідеи ұнжырғам

түсіп кетті. Сағатқа қарадым. Біреу оның тілін алға жылжытып

тастаған ба деп ои ладым. Жиырма минуттың қалаи тез зу ете

қалғанына ақылым жетер емес. «Қаншасын өлтірдім?» – деп

сұрадым. «Бірін қалдырмадың», – деп жауап берді ассисент.

Бұл эксперимент Саллидің өмірін өзгертті. Өз-өзіне келген соң,

мұның «мистикалық деуге болатын тәжірибе» екенін түсінді. «…

Өзімді бұрынғыдан гөрі ақылды да алғыр сезіндім демеи ін. Бірақ

қаи ран қалдырған нәрсе – өмірімде бірінші рет басымда

«үнсіздік» паи да болды. Миым күмән атаулыдан ада. Басымда бір

ғажап тыныштық орнаған. Эксперименттен соң бірнеше апта

бои ы қаи тадан сол жерге барып, әлгі шлемді кисем деген

қалауыммен қалаи алысқанымды аи тсам, мені түсінерсіз деп

ои лаи мын. Біраздан соң мені сан алуан сұрақтар мазалаи бастады.

Бір нәрсені қолға аларда қатты қорқытып, сәтсіздікке ұшырауыма

себеп болатын басымдағы зәлім гномдар болмаса, мен кім болар

едім? Бұл дауыстар қаи дан шықты?»

Осы дауыстардың кеи бірі қоғамдағы дәлелсіз қалыптасқан

қасаң көзқарастарды, енді бірі жеке басымыздан өткенді, ал

үшіншілері генетикалық мұрамызды көрсетеді. Бәрі бірігіп,

саналы шешімдерімізге жасырын әсер етеді. Ішкі

монологтарымызды қаи та жазуды немесе тіпті оларды керек

кезде тұншықтыруды үи ренсек қаи тер еді?

Транскраниалдық стимуляторлар енді ғана дамып жатыр. Олар

келешекте жетіліп, кемел технологияға аи нала ма, жоқ па, бұл да

белгісіз. Әзірге олар қабілетімізді қысқа мерзімге жақсарта

алатын дәрежеде. Салли Эдидің жиырма минуттық тәжірибесі –

ілуде бір кездесетін жаи т немесе ол әдіске алдын ала сеніп

баруының нәтижесі болуы да мүмкін. Транскраниалды

стимуляция жөніндегі зерттеу мақалалардың көбі адамдардың

аи рықша жағдаяттар барысындағы іс-әрекеті туралы бірді-екілі

мысалдарға ғана сүи енеді. Ал ұзақ мерзімді әсері мен қауіпті

жақтары туралы ештеңе білмеи міз. Алаи да бұл технология

жетілсе немесе адам миына манипуляция жасаудың басқа әдісі

табылса ше? Адам мен адамзат қоғамдарын ол қаи да апарады?

Адамдар миының электрлі тізбегіне манипулияция жасалуын

террористерді дәл көздеу үшін ғана емес, кәдімгі күнделікті

тірліктегі либерал мақсаттарға жету үшін де паи далануы мүмкін.

Мысалы, оқу нәтижесі мен жұмыс тиімділігін жақсарту, ои ындар

мен хоббилерге толықтаи берілу, кез келген уақытта өзің қалаған

іске (математика болсын, футбол болсын) зеи ін салу. Алаи да

мұндаи манипуляциялар қалыпты нәрсеге аи налғанда,

тұтынушыда бар деп жүрген «азат ерік» сатып алуға болатын

тауарға аи налады. Мысалы, сіз пианинода керемет ои нап

үи ренгіңіз келеді, бірақ жаттығаи ын десеңіз, жалқаулық көк

желкеңізден тартып тұра ма? Сол да сөз болып па, шлемді киіп,

қажетті бағдарламаны орнатыңыз – сізді пианинодан сүи реп

тұрғыза алмаи тын болады.

«Санамдағы дауыстарды басу немесе күшеи ту мүмкіндігі азат

еркімді әлсіретпеи ді, нығаи тпаи ды, керісінше, оған нұқсан

келтіреді деуіңіз мүмкін. Сыртқы кедергілердің әсерімен сіз қазір

көп жағдаи да шынаи ы қалауларыңызды білмеи сіз. Ал зеи ін салу

қабілетін күшеи тетін шлем және осыған ұқсас басқа да

құрылғылардың көмегімен көлденең дауыстарды (ата-аналар,

священниктер, саяси технологтар, жарнамашылар, көршілер)

өшіріп тастап, қалаған іске зеи ін қою оңаи лаи ды. Алаи да алда

көретініміздеи , бірегеи және қаи таланбаи тын «менім» бар,

сондықтан нағыз қалауымды бөтен дауыстардан ажырата білемін

деген сенім соңғы ғылыми зерттеулер теріске шығарған тағы бір

либералдық миф болып шықты.

«Мен» кімбіз?

Ғылым азат ерікке деген либералдық сенімді ғана емес,

индивидуализмге деген сенімді де жоққа шығарады. Либералдар

бізде жалғыз және бөлінбеи тін «мен» бар деп сенеді. Мен

индивидууммын деген – мен бөлінбеи мін деген сөз. Иә, менің

денем шамамен 37 триллион жасушадан тұрады

және күн саи ын

денем мен ақылым сансыз көп өзгерістерге ұшыраи ды. Бірақ шын

зеи ін салсам және өзіммен баи ланыс орнатуға тырысар болсам,

онда міндетті түрде ішкі түкпірімнен шын, жалғыз әрі таза

дауысты табар едім. Ол – нағыз «мен»; ол – Ғаламдағы мағына мен

құқықтың бастауы. Мағынаны либералдық тұрғыдан ұғынуға

сәи кес менде жалғыз ғана шын болмыс бар, өи ткені менде

бірнеше шын дауыс болса, саи лау учаскесінде, супермаркетте

және жар таңдауда олардың қаи сысын тыңдау керегін қаи дан

білемін?

Алаи да соңғы онжылдықтарда тіршілік туралы ғылым бұл

либералдық теория таза миф деген қорытындыға келді. Жалғыз

ақиқат болмыс деп жүргеніміз рас болса, онда мәңгілік жан да, Аяз

ата да, су перісі де рас. Жан-дүниеме терең үңілер болсам, мен бар

деп сенген жалғыз болмыс бір-бірімен дауласқан дауыстардың

какафониясына аи налады. Олардың ешқаи сысы нағыз «менім»

емес.

Адам – индивидуум, яғни бөлінбеи тін болмыс емес. Адам

бөлінеді. Адамның миы екі ми сыңарынан тұрады. Бұл екеуі бір-

бірімен неи рон сымдардың қалың шоғырымен біріккен. Әр ми

сыңары дененің өзіне қарсы бөлігіне жауап береді. Оң жақ ми

сыңары дененің сол жақ жартысын бақылаи ды, сол жақ көздің

көрген заттары туралы мәлімет алады және сол қол мен аяқтың

қимылына жауап береді. Сол жақ ми сыңары керісінше. Осы

себепті оң жақ ми сыңарынан инсульт алған адам кеи де денесінің

сол жағын сезбеи ді (шашын тек оң жағынан тараи ды, тарелканың

оң жақ бөлігіндегі тамақты ғана жеи ді)

Екі ми сыңары арасында эмоциялық және когнитивтік

аи ырмашылықтар бар, бірақ олар толық анықталмаған. Ои лау

процесіне екі ми сыңары да қатысады, тек бірдеи деңгеи де емес.

Мысалы, сөи леуде және логикалық ои лауда сол жақ ми

сыңарының рөлі біршама маңызды. Ал оң жақ ми сыңарының

рөлі, негізінен, көру арқылы келген мәліметтерді қорытуда

басымдыққа ие.

Қояншық аурумен ауыратындарды зерттеудің арқасында екі ми

сыңарының баи ланысы туралы көп нәрсе анықталды.

Қояншықтың ауыр түрлерінде электрлі дауылдар мидың бір

бөлігінде басталып, дереу өзге бөліктеріне таралады да, ауру

күшеи е түседі. Мұндаи ұстама кезінде науқас денесін игере

алмаи ды. Ұстаманың жиілеуі адамның дұрыс жұмыс істеп, өмір

сүруіне кедергі келтіреді. ХХ ғасырдың ортасында ауруды

емдеудің барлық әдістері нәтиже бермеген соң, дәрігер ғалымдар

екі ми сыңарын жалғап тұрған жүи ке талшықтарының қалың

шоғырын кесіп тастау жолымен проблеманы шешпек болды.

Сонда электр дауылдары мидың бір жартысынан екіншісіне

өтпеуге тиіс еді. Мұндаи операциядан өткен науқастардың миы

таңғаларлық мәліметтердің баи кенішіне аи налды.

Миы екіге бөлінген науқастар бои ынша ең әи гілі зерттеулердің

бірін профессор Роджер Уолкотт Сперри мен оның шәкірті Маи кл

С. Газзанига жүргізді. Революциялық жаңалықтары үшін

профессор Сперри 1981 жылы физиология мен медицина

саласындағы Нобель сыи лығын иеленді. Олар жасөспірім балаға

бір тәжірибе жасады. «Өскенде кім боласың» деп сұрағанда, бала

«конструктор болғым келеді» деп жауап берді. Бұл жауап

логикалық ои лау мен сөи леуге жауап беретін сол жақ ми

сыңарынан шықты. Бірақ баланың оң жақ ми сыңарында белсенді

тіл орталығы болды, ол ауызша сөзді бақылаи алмаи тын, бірақ

скрэббл текшелері көмегімен сөз құраи тын. Зерттеушілер оң жақ

ми сыңарының жауабын білгісі келді. Олар үстелге скрэббл

текшелерін шашып тастады да, бір парақ қағазға «өскенде немен

аи налысқың келеді?» деп жазды. Парақты баланың сол жағына,

сол көзінің қиығымен ғана көре алатындаи етіп қои ды. Оң жақ ми

сыңары ауызша сөзді паи далана алмаи тындықтан, бала үндемеді.

Бірақ оның сол қолы текшелерді әрі-бері қозғаи бастады да,

«автокөлік жарысы» деген тіркесті құрады. Бұл біртүрлі

қорқынышты жағдаи еді

Тағы бір науқас – Екінші дүниежүзілік соғыс ардагері де осындаи

таңғаларлық мінез-құлықты көрсетті. Оның екі қолын екі ми

сыңары басқаратын. Ми сыңары арасындағы баи ланыс

үзілгендіктен, кеи де ол есікті ашпақ болып оң қолын созған кезде,

сол қолы кедергі жасап, есікті жапқысы келетін.

Тағы бір экспериментте Газзанига мен оның командасы мидың

сөи леуге жауап беретін сол жақ ми сыңарына тауықтың аяғы мен

қар басқан табиғаттың суреттерін көрсетті. «Не көрдіңіз?» деп

сұрағанда науқас «тауықтың аяғын» деп жауап берді. Сосын

Газзанига оған бірнеше сурет көрсетіп, олардың арасынан

алдында көрген суретке қатысты ең ұқсасын таңдауды сұрады.

Науқастың оң қолы (оны сол жақ ми басқарады) тауықты

көрсетті, бірақ сонымен бір мезгілде сол қолы қар күреи тін

күректі көрсетті. Газзанига: «Неге тауық пен күрек екеуін бірдеи

көрсеттіңіз?» – деп сұрады. Науқас: «Енді… тауықтың аяғы

тауыққа қатысты, ал күрек тауыққораны тазалауы керек қои », –

деп жауап берді

Бұл не нәрсе? Сөзге жауап беретін сол жақ ми сыңарында қар

басқан пеи заж туралы мәлімет болмады, яғни сол қолдың

неліктен күректі көрсеткенін білмеді және сұраққа қисынды

жауап ои лап тапты. Бұл экспериментті бірнеше рет жасап көрген

Газзанига адамның сол жақ ми сыңарында сөи леу қабілеті ғана

емес, сонымен қатар бір ішкі түсіндіргіш бар, ол көлденең

кезіккен мәліметтерді қолдана отырып, үнемі адам өмірін ұғынуға

тырысады деген қорытынды жасады.

Тағы бір экспериментте тілсіз оң ми сыңарына порнографиялық

сурет көрсетілді. Науқас қызарып кетті де, сықылықтап күлді. «Не

көрдіңіз?» «Ештеңе. Жарық жарқ ете қалды», – деп жауап берді сол

жақ ми сыңары. Науқас аузын қолымен басып, тағы

сықылықтады. «Онда неге күлесіз?» – деп қои мады ғалымдар. Сол

жақ ми сыңарындағы түсіндіргіш шатасып қалды да, ақылға

қонымды жауап бергісі келді. Сосын: «Бөлмедегі аппараттардың

бірі күлкімді келтіреді», – деп жауап берді

Бұл Орталық барлау басқармасының (ОББ) Пәкістандағы

нысандарды Мемлекеттік департаменттің келісімінсіз

дрондармен атқылауымен бірдеи . Журналистер Мемлекеттік

департамент шенеуніктерінен бұл туралы түсіндірме беруді

сұраған кезде, олар әшеи ін қисынға келетін бірдеңе құрастыра

салады. Шынтуаи тында, саяси технологтар атқылаудың

себептерін білмеи ді, сондықтан ои дан шығарады. Осыған ұқсас

механизм миы бөлінген науқастарда ғана емес, адамдардың

бәрінде іске қосылады. Менің жеке Орталық барлау басқармам

қаи та-қаи та Мемлекеттік департаментімнің мақұлдауынсыз

әрекет жасаи ды. Сосын Мемдепартаментім мені ұятқа

қалдырмаи тын бірдеңе ои лап табады. Мемдепартамент өзі ои дан

шығарған нәрселерге өзі шын сенетін жағдаи лар да жиі кездесіп

тұрады

Адамдардың экономикалық шешімдерді қалаи қабылдаи тынын

түсінуге тырысатын экономист-бихевиористер де осындаи

қорытынды жасады. Нақтырақ аи тсақ, олар шешімдерді шынында

кім қабылдаи тынын зерттеді. «Mercedes» емес, «Toyota» сатып

алуды, демалыста Таи ландқа емес, Парижге баруды, Қытаи дың

емес, Оңтүстік Кореяның құнды қағаздарына ақша салуды

шешетін кім? Эксперименттердің көбі бұл шешімдерді

қабылдаи тын жалғыз «мен» жоқ екенін көрсетті. Ол шешімдер

көбіне өзара қақтығысқа түсетін түрлі ішкі болмыстардың

тартысы нәтижесінде туады.

2002 жылы экономика саласы бои ынша Нобель сыи лығының

лауреаты атанған Даниэль Канеман жаңа эксперимент жасады. Ол

бір топ еріктіге үш кезеңдік сынақтан өтуді ұсынды. Сынақтың

«қысқа» бөлімінде еріктілер температурасы –14°C су құи ылған

контеи нерге қолдарын бір минут салып тұруы керек болды.

Мұндаи температурадағы су денеге жағымсыз тиеді, тіпті жанға

батып ауыртады. «Ұзақ» кезеңде де еріктілер қолдарын

температурасы дәл осындаи су құи ылған контеи нерге салды.

Бірақ бір минуттан соң оған аздап ыстық су құи ып,

температураны –13°C-ке жеткізді. Отыз секундтан соң еріктілер

қолдарын алды. Қатысушылардың бір бөлігі тәжірибені «қысқа»

кезеңнен», екінші бөлігі «ұзақ» кезеңнен бастады. Алғашқы екі

кезең аяқталғаннан тура жеті минут өткен соң, эксперименттің

үшінші және ең маңызды кезеңі басталды. Еріктілерге алдыңғы

екі сынақтың бірін тағы өту керектігі, қаи сысын таңдауды өздері

шешетіні аи тылды. Қатысушылардың 80 паи ызы «ұзақ» кезеңнен

қаи та өтуді дұрыс көрді, өи ткені оны «қысқа» кезеңнен гөрі

жаи лы деп білді.

Суық су көмегімен жасалған бұл эксперимент соншалық

қарапаи ым. Бірақ оның нәтижелері либерализмнің әлемге деген

көзқарасын түп негізімен шаи қалтады. Тәжірибе көрсеткендеи ,

ішімізде кемінде екі «мен» бар: әсер алушы «мен» және

баяндаушы «мен». Әсер алушы «мен» – бір сәттік сана. Әсер алушы

«мен» суық сумен жасалған «ұзақ» сынақтың ауыр екенін анық

біледі. Сіз –14°C суға бір минут қолыңызды малып тұрасыз.

Мұның жаи сыздығы «қысқа» кезеңдегімен бірдеи . Одан кеи ін

тағы –13°C суға отыз секунд шыдауыңыз керек, бұл сәл жеңіл,

бірақ бәрібір жағымсыз. Тым жағымсыз әсерге аздап жағымсыз

әсер қосылады, бірақ оған қарап әсер алушы «мен» бүкіл эпизодты

тартымды санамаи ды.

Бірақ әсер алушы «мен» ештеңені есте сақтамаи ды. Ол ештеңе

аи тпаи ды және шешім қабылдар алдында көбіне одан кеңес

сұрамаи ды. Бұрынғы жаи ттарды еске түсіру, әңгімелеу, маңызды

шешім қабылдау – мұның бәрі біздегі мүлдем басқа болмыстың,

яғни баяндаушы «меннің» құзыретінде. Баяндаушы «мен»

Газзанига аи татын сол жақ ми сыңарындағы ішкі түсіндірмешіге

жақын. Ол өткен оқиғалар туралы хикаялар аи тады және

болашаққа жоспар құрады. Кез келген журналист, ақын және

саясаткер сияқты, ол да басы артық нәрселерді алып тастауға

беи ім; аса маңызды жаи ттар мен соңғы нәтижелер туралы

аи тады. Алған әсер ең өткір сәт пен соңғы нәтижені орташалау

арқылы бағаланады. Мысалы, эксперименттің «қысқа» бөлігін

бағалауда баяндаушы «мен» ең жаман әсер (су өте суық болды)

мен соңғы әсердің (су әлі де суық болды) орташасын шығарады.

Эксперименттің «ұзақ» бөлігін бағалаған кезде, баяндаушы «мен»

ең жаман әсер (су өте суық болды) мен соңғы әсердің (су

соншалық суық болмады) орташасын табады да, «су аздап жылы

болды» деген қорытынды шығарады. Мұндағы аса маңызды

нәрсе – баяндаушы «мен» уақытқа мән бермеи ді, екі кезеңнің

ұзақтығы екі түрлі екеніне қарамаи ды. Осы себепті, сынақтан

қаи тадан өтуді сұрағанда «су аздап жылы болған» екінші кезеңді

таңдаи ды.

Біз алған әсерлерді бағалаған кезде баяндаушы «мен» әсердің

ұзақтығын есепке алмаи ды және «ең өткірі және соңғы нәтиже»

қағидасына сүи енеді. Яғни ең өткір және соңғы сәттерді есіне

түсіреді де, орташасын шығарады. Біздің практикалық

шешімдерімізге бұл ерекше ықпал етеді. Әсер алушы «мен» мен

баяндаушы «менді» Канеман 1990 жылдардың басында зерттеді.

Ол кезде Канеман Торонто университетінің профессоры Дональд

Редельмеи ер екеуі колоноскопиядан өткен науқастармен жұмыс

істеді. Колоноскопиялық тексеру кезінде ішек ауруларына

диагноз қою үшін анус арқылы ішекке титімдеи камера кіргізеді.

Бұл – жағымсыз процедура. Сондықтан дәрігер ғалымдар оны аса

ауыртпаи жасаудың жолын білгісі келді. Қаттырақ ауырса да,

колоноскопияны тез жасаған дұрыс па, әлде баяу және абаи лап

жүргізу керек пе?

Бұл сұраққа жауап табу үшін Канеман мен Редельмеи ер

тексеруден өткен 154 науқасқа бір минут саи ын өздерінің

ауырсыну деңгеи ін аи тып отыруды сұрады. Олар 0 мен 10

аралығындағы шкаланы қолданды: 0 – мүлдем ауырмаи ды, 10 –

қатты ауырады дегенді білдіреді. Колоноскопиядан соң

науқастардан бүкіл процедураның «жалпы ауырту деңгеи ін» дәл

осылаи бағалауды сұрады. Орташа баға минут саи ынғы

бағалауларды жинақтап көрсетеді, яғни колоноскопия неғұрлым

ұзаққа созылса, науқас соғұрлым қатты қиналады деп ои лауымыз

мүмкін. Нәтиже басқаша болды.

Суық сумен жасалған тәжірибе сияқты, мұнда да жалпы ауыру

деңгеи і процедураның ұзақтығымен баи ланыстырылмады, тек

«ең өткір сәт және соңғы нәтиже» қағидасына бағынды. Бір

колоноскопия 8 минутқа созылды, ең жаи сыз сәтті науқас 8 деп,

ал соңғы минутты 7 деңгеи мен бағалады. Тексеруден соң науқас

жалпы ауыру деңгеи іне 7,5 деген баға берді. Екінші колоноскопия

24 минутқа созылды. Бұл жолы да ең қатты ауырған сәт 8-ге

бағаланды, бірақ соңғы минутты науқас 1 деп бағалады. Жалпы

ауыру деңгеи іне науқас берген баға 4,5 болды. Колоноскопияның

үш есе ұзаққа созылғаны, сол себепті денесі әлдеқаи да ұзақ

ауырғаны оның жадында қалмаған, яғни баяндаушы «мен» алған

әсерді жинақтамаи ды, тек орташалаи ды.

Сонымен, науқастар қаи сысын таңдаи ды: тез әрі өткір

колоноскопия ма, әлде абаи лап жасаған ұзақ колоноскопия ма?

Бұл сұрақтың қарапаи ым жауабы жоқ, өи ткені науқаста кемінде

екі «мен» бар және бұл екеуінің мүдделері екі түрлі. Әсер алушы

«меннен» сұрасаңыз, ол жылдам колоноскопияны таңдауы

ықтимал. Ал баяндаушы «меннен» сұрасаңыз, ол, сірә, ұзағын

таңдаи ды, себебі ол ең жаман сәт пен соңғы нәтиженің ортасын

ғана есінде сақтаи ды. Баяндаушы «мен» тұрғысынан алсақ,

дәрігер тексеру соңында бірнеше минут қаттырақ ауыртып

жіберуі керек, сонда жалпы ауырсыну деңгеи і төмен болады

Бұл қулықты педиатрлар мен ветеринарлар жақсы біледі.

Олардың кабинетінде кәмпит салынған ыдыс тұрады. Ине

салынған соң немесе жағымсыз медициналық тексеруден соң олар

балаларға (немесе иттерге) кәмпит береді. Баяндаушы «мен»

дәрігерге барғанын еске түсірген кезде, соңғы секундтардағы

ләззат оның алдындағы бірнеше минуттық қорқыныш пен

ауырсынуды жоқ қылып жібереді.

Эволюция бұл қулықты педиатрлар паи да болардан көп уақыт

бұрын біліп алған. Бала туған кезде әи елдердің қандаи азапқа

түсетінін ескерсек, мұндаи ды бір көрген әи ел, ақылы орнында

болса, оны тағы басынан кешіруге көнбеуге тиіс сияқты. Алаи да

бала дүниеге келгеннен кеи інгі күндерде әи елдің гормондық

жүи есі кортизол және бета-эндорфиндер бөледі де, бұлар ауыруды

басып жеңілдетеді, тіпті кеи де шаттық сезімін тудырады. Оның

үстіне, балаға деген сүи іспеншіліктің артуы, достар мен

туыстардың қуануы, діни догмалар мен ұлттық насихат бірлесіп,

бала тууды тауқыметтен жағымды естелікке аи налдырады.

39.Сәби Иисусты ұстап отырған Мәриамның суреті. Көп мәдениетте бала туу бейнет

емес, ғажап күй ретінде бейнеленеді.

Тель-Авивтегі Рабин медицина орталығы жүргізген зерттеу

көрсеткендеи , бала туудың ең өткір және соңғы сәттері ғана есте

қалады, бұған босанудың жалпы ұзақтығы ешқандаи ықпал

етпеи ді

. Тағы бір зерттеу барысында ғалымдар 2428 швед

әи елінен босанғаннан екі аи өткен соң бала туған кездерін еске

алуды сұрады. Олардың 90 паи ызы бала туудан жағымды немесе

аса жағымды әсер алғанын аи тқан. Әи елдер босану кезіндегі

ауырсынуды ұмытпаған: 28,5 паи ызы оны төзіп болмаи тын азап

деп сипаттады. Әи тсе де жалпылама алғанда босануды олар

жағымды әсер ретінде бағалады. Баяндаушы «мен» біздің алған

әсерлерімізді қаи шы және қара маркермен тексереді. Сөи теді де,

ең жаман сәттерді сызып тастап, бақытты аяқталған хикаяны

архивке жібереді

Өмірлік маңызы бар таңдауымыздың басым көпшілігін (жар,

мамандық, мекен, демалатын жер) біздегі баяндаушы «мен»

жасаи ды. Мәселен, демалыс өткізудің екі нұсқасы берілді деи ік.

Біріншісі – Вирджиния штатындағы Джеи мстаунға барып,

ағылшындардың Солтүстік Америка құрлығындағы алғашқы

қонысы болған отарлық қаланы көру. Екіншісі – Алясканы аралау

немесе Флорида жағажаи ындағы демалыс; я болмаса Лас-

Вегастағы секс, есірткі және құмар ои ынның рақатына берілу

секілді арманыңызды орындауға мүмкіндік аласыз. Бірақ жалғыз

ғана шарт бар: қалаған демалысыңызды таңдасаңыз, қаи тар

алдында бір таблетка ішесіз. Ол демалыс туралы жадыңызда

қалғанның бәрін өшіріп тастаи ды. Вегаста болған нәрсе мәңгіге

Вегаста қалады. Қаи демалысты таңдаи сыз?

Адамдардың көбі Джеи мстаунды таңдаи ды, өи ткені көпшілік

өзінің баяндаушы «меніне» сенеді. Ал баяндаушы «мен» есіне

сақтаи алмаи тын болса, ең керемет деген әсерлердің өзіне

қызығушылық білдірмеи ді.

Шынына келсек, әсер алушы «мен» һәм баяндаушы «мен» екеуі

бір-бірінен тәуелсіз болмыстар емес. Олар өзара терең

баи ланыста. Баяндаушы «мен» біздің әсерлерді өзінің хикаялары

үшін маңызды (алаи да бірегеи емес) шикізат ретінде

паи даланады. Бұл хикаялар, өз кезегінде, әсер алушы «меннің» іс

жүзінде сезетін нәрселеріне ықпал етеді. Біз ораза уақытында,

медициналық тексеру алдында, тамақ ішпеген кезде және тамақ

алатын ақша жоқ кезде аштықты әрқалаи сезінеміз. Баяндаушы

«мен» аштыққа әртүрлі мағына жүктеи ді, нәтижесінде түрліше

әсерлер паи да болады.

Оның сыртында, әсер алушы «мен» көп жағдаи да үстем шығып,

баяндаушы «меннің» жоспарларын орындамаи қояды. Мысалы,

мен Жаңа жылда диетаға отырып, күнде спортзалға баруға уәде

бердім. Мұндаи үлкен шешімдер баяндаушы «меннің»

құзыретінде. Алаи да бір апта өтпеи жатып, спортзалға барар кезде

әсер алушы «мен» жеңіп кетеді. Менің жаттығу жасағым келмеи ді,

одан да пицца алдырып, диванға жатып, теледидар көрсем деи мін.

Әи тсе де адамдардың көбі өздерін баяндаушы «мен» ретінде

қабылдаи ды. «Мен» деген кезде, біз алған әсерлеріміздің телегеи

тасқынын емес, басымызда тұрған бір хикаяны аи тамыз. Өмірдегі

беи берекеттің бәрін алып, одан қисынды және сабақтас көрінетін

хикая құрастыратын ішкі жүи е бар, «мен» дегенде біз осы жүи ені

аи тамыз. Сюжетте өтірік те, олқы тұстар да жетерлік және ол

үнемі қаи та жазылып отырады. Бірақ бұл маңызды емес. Біз

өзімізді туғаннан өлгенге деи ін (бәлкім, одан кеи ін де)

өзгермеи тін бірегеи болмыстың иесімін деп сезінеміз.

Маңыздысы осы. Мен индивидууммын, менің Ғаламға мағына

дарытып тұрған аи қын әрі тұрақты ішкі даусым бар деи тін

күмәнді либералдық сенімділік осыған негізделген

Өмірдің мағынасы

Баяндаушы «мен» – Хорхе Луис Борхестің «Проблема» атты

әңгімесінің бас кеи іпкері

. Әңгіме Мигель де Сервантестің атақты

романының қаһарманы Дон Кихот жаи ында. Өзі қиялдан

шығарған әлемде Дон Кихот – құбыжықтармен шаи қасып,

Дульсинея Тобосо сұлуды құтқару үшін жолға шыққан, аты аңызға

аи налған батыр. Шын өмірде Дон Кихот – қыстақта тұратын

Алонсо Кихано атты қартаң идальго, бекзат Дульсинея – көрші

ауылдағы шаруаның қызы, ал дәулер деп жүргені – жел диірмені.

Қиялына сеніп алған Дон Кихот шын адамды өлтіріп қои са не

болады деген сұрақ қояды Борхес. Бұл – адамның күи і жаи лы

фундаменталдық сауал; біздің баяндаушы «меніміз» құрастырған

өтірік өзімізге немесе аи наламыздағы адамдарға орны толмас

залал әкелсе не болмақ? Борхес негізгі үш нұсқаны аи тады.

Бірінші. Аи тарлықтаи ештеңе өзгермеи ді. Дон Кихот шынымен

адам өлтіріп алдым-ау деп қиналмаи ды. Әбден адасқаны сонша –

ол адам өлтіру мен қиялдағы алыптармен шаи қасты ажырата

алмаи ды.

Екінші. Адам қанын жүктегені Дон Кихотқа сең соққандаи әсер

етіп, оның ақыл-есі түзеледі. Бұл сарбаздың Отан үшін қан төгу –

игі іс деген сеніммен соғысқа барып, соғыс сұмдықтарын көзімен

көрген соң, санасы сауыққаны сияқты нәрсе.

Үшінші нұсқа әлдеқаи да күрделі әрі терең. Дон Кихоттың

қиялдағы дәулермен шаи қасы әшеи ін ои ын болатын. Баи қамаи

адам өлтіріп алған ол енді әлгі құбыжықтардан аи ырылмаи ды.

Өи ткені қылмысын солар ғана ақтаи алады. Мұндағы парадокс –

қиялымыздағы хикая үшін неғұрлым көп құрбандық жасасақ,

оған соғұрлым жабысып аламыз. Себебі сол құрбандықтар мен

өзіміз әкелген ауыртпалықтардың мағынасыз болғанын

қаламаи мыз.

Саясатта мұны «Біздің балалар текке өлген жоқ» синдромы деп

атаи ды. 1915 жылы Италия Антанта елдерімен бірге Бірінші

дүниежүзілік соғысқа араласты. Мақсатымыз – Австрия-Венгрия

империясы «әділетсіз» иемденіп алған Италия жерін, яғни Тренто

мен Триесті «азат ету» деп жариялады саясаткерлер. Олар

парламентте жалынды сөздер сөи леп, тарихи әділетті қалпына

келтіруге және Ежелгі Римнің даңқты күндерін қаи та жаңғыртуға

ант берді. Жүздеген мың италиялық еріктілер «Тренто мен Триест

үшін!» деген ұранмен маи данға кетті. Жаи серуен құрып

келетіндеи болып аттанды.

Бірақ… Австрия-Венгрия армиясы Изонцо өзенінің бои ына

мықты қорғаныс шебін құрды. Италиялықтар оған 11 мәрте

ұмтылып, қиян-кескі шаи қаспен бір-екі шақырым ғана алға

жылжып отырды. Бірақ шешуші жеңіске жете алмады. Бірінші

ұрыста олар 15 мың адамнан аи ырылды. Екінші шаи қаста 40 мың

сарбаз өлді. Үшіншісінде 60 мың адам өлім құшты. Сөи тіп, он

бірінші шабуылға деи ін қанды қырғынмен екі жыл өтті. Одан соң

австриялықтар қарсы шабуылға шығып, Капоретто шаи қасы

деген атпен белгілі он екінші ұрыста италиялықтарды қирата

жеңіп, Венеция қақпасына деи ін қуып тастады. Даңқты жорық

масқара жеңіліспен аяқталды. Соғыс соңына қараи 700 мыңға

жуық Италия сарбазы жер жастанып, бір миллионнан астамы

жараланды

Изонцо маңындағы алғашқы шаи қастағы сәтсіздіктен кеи ін

Италия саясаткерлерінде екі таңдау болды. Біріншісі – қателікті

мои ындап, бітімге келу. Австрия-Венгрияның Италиямен жер

дауы жоқ-ты, сондықтан бітім жасасу оларға тиімді еді. Өи ткені

бұл кезде олар әлдеқаи да қуатты Кеңес әскерімен соғысып

жатқан. Бірақ 15 мың сарбаздың ата-анасына, баласы мен

жұбаи ына: «Кешірім сұраи мыз, қателік кетіпті. Тым ауыр

қабылдамаңыз, бірақ сіздің Джованни текке өлді. Сіздің Марко

да», – деп қалаи аи тады олар? Әи тпесе италиялық саясаткерлер:

«Джованни мен Марко – қаһармандар! Олар Триесті Италияға

қаи тару жолында мерт болды. Біз олардың бекер өлмегенін

дәлелдеи міз. Жеңіске жеткенше шаи қасамыз!» – деуіне де

болатын еді. Олар сөи тті де. Бұл таңғаларлық нәрсе емес. Сөи тіп,

шаи қасқа тағы килігіп, одан да көп сарбаздан аи ырылды.

Саясаткерлер тағы да: «Ең дұрысы – шаи қасты жалғастыру», – деп

шешті, себебі «біздің балалар текке өлген жоқ» қои .

Бәріне саясаткерлер кінәлі деуге болмаи ды. Бұқара да маи данға

қолдау білдірді. Ал соғыс соңында өздері даулаған аумақтарға

жете алмаи қалған соң, Италия демократиясы Муссолини мен

оның фашистерін өкімет басына келтірді. Олар құрбан

болғандардың кегін түгел қаи таруға уәде еткен болатын. Ата-

анаға балаңыз бекер өлді деу саясаткерлерге қаншалық қиын

болса, бұған өздерін сендіру ата-анаға тіптен қиын. Ал соғыстан

мүгедек болып қаи тқандар туралы сөз қозғаудың өзі артық. Екі

аяғынан да аи ырылған сарбаз: «Аяқсыз қалған себебім – ақымақ

болып, өзін ғана ои лаи тын саясаткерлерге сеніп қалдым», –

демеи ді, керісінше: «Мен итальян ұлтының даңқты жолында

өзімді құрбан еттім», – дер еді. Қиялмен өмір сүрген әлдеқаи да

оңаи , өи ткені ол азапқа мән-мағына дарытады.

Бұл принципті священниктер мың жыл бұрын ашты. Ол

көптеген діни рәсім мен өсиеттің негізінде жатыр. Құдаи , ұлт

сияқты ои дан шығарылған болмыстарға сендіру үшін оларды бір

бағалы нәрсені құрбан етуге мәжбүрлеуіңіз керек. Құрбандық

неғұрлым ауыр болса, оны қабылдаи тын ои дан шығарылған

болмысқа деген сенім соғұрлым терең болады. Юпитер үшін

қымбат бұқасын құрбандыққа шалған шаруа Юпитер-

дің бар екеніне кәміл сенеді, әи тпесе бұл ақымақтығын ол қалаи

ақтаи ды? Алдыңғы бұқаларының бекер кеткенін мои ындамау

үшін шаруа тағы бір бұқаны, одан кеи ін тағы біреуін құрбандыққа

шалады. Дәл осы сияқты, итальян ұлтының даңқы үшін ұлымнан

немесе коммунистік революция жолында екі аяғымнан

аи ырылсам, онда бұл мені нағыз итальян ұлтшылы немесе

жалынды коммунист етіп шығаруға жеткілікті. Өи ткені итальян

ұлты туралы мифтер немесе коммунистік насихат жалған болса,

ұлымның өлімінде немесе аяғымнан аи ырылуымда еш мағына

жоқ екенін мои ындауыма тура келеді. Бұған батылы бара

алатындар некен-саяқ.

Экономика саласында да осы қисын жұмыс істеи ді. 1997 жылы

Шотландия өкіметі парламенттің жаңа ғимаратын салуды шешті.

Алғашқы жоба бои ынша құрылыс екі жылда 40 миллион фунт

стерлингке салынуы керек еді. Іс жүзінде ол бес жылға созылып,

400 миллион фунт стерлинг жұмсалды. Күтпеген қиындықтар мен

шығынға батқан саи ын құрылысты жүргізуші компания

Шотландия үкіметінен қосымша ақша және уақыт сұрады. Мұндаи

өтініш түскен саи ын үкімет өз ісін: «Бұған ондаған миллионды

салып жібердік. Енді жұмысты тоқтатып, құрылысты аяқсыз

қалдырсақ, масқара боламыз. Сондықтан тағы да 40 миллион

бөлеи ік», – деп ақтаи тын. Бірнеше аи дан соң бұл тағы

қаи таланған кезде құрылысты аяқсыз тастамау ниеті бұрынғыдан

да күшті болды. Бірнеше аи дан кеи ін жағдаи тағы қаи таланып,

ақыр соңында, іс жүзіндегі шығын бастапқыдан он есе асып түсті.

Бұл тұзаққа түсетін тек өкіметтер ғана емес. Бизнес-

корпорациялардың паи дасыз жобаларға миллиондап ақша салуы

жиі кездеседі, ал жеке адам сәтсіз неке мен болашағы жоқ

қызметтерге жабысып алады. Алдыңғы шеккен азабымыз бекер

екенін мои ындамау үшін баяндаушы «мен» тағы да азап көруге

даи ын. Ал бұрынғы қателерімізді мои ындағымыз келсе, оларды

мағыналы ету үшін баяндаушы «мен» сюжетті соған ыңғаи лап

өзгертуге тиіс. Мысалы, соғысқа қарсы ардагер өзіне былаи деуі

мүмкін: «Иә, қателік салдарынан аяғымнан аи ырылдым. Есесіне

мен соғыстың нағыз тозақ екенін түсіндім. Енді өмірімді

беи бітшілік үшін күреске арнаи мын. Олаи болса, мүгедек

болуымның жағымды жағы бар: ол маған беи бітшілікті қадірлеуді

үи ретті».

40. Шотландия парламентінің ғимараты. Біздің ақша бекер кеткен жоқ.

Демек, құдаи лар, ұлттар және ақша сияқты, «меннің» де ои дан

шығарылған нәрсе екенін көріп отырмыз. Әрқаи сымызда бір аса

күрделі жүи е бар. Ол алған әсерлеріміздің көбін кесіп тастаи ды да,

бірнеше үлгіні таңдап алады. Сосын оларды көрген фильмдер,

оқыған романдар, естіген сөздер және тәтті армандарымыздың

фрагменттерімен араластырады да, осы былықтан менің кім

екенім, қаи дан келгенім және қаи да баратыным туралы, жалпы

алғанда жүи елі көрінетін хикая құрастырады. Бұл хикая маған

кімді сүи іп, кімді жек көру және қалаи өмір сүру керегін аи тып

отырады. Тіпті сюжет талап етсе, өзімді өлтіруге де мәжбүрлеуі

мүмкін. Әрқаи сымыздың өз жанрымыз бар. Кеи біреулер өмірді

қасіретте, біреулер бітіп болмаи тын діни драмада өткізеді.

Біреулер тіршілікті экшн-фильм сияқты көрсе, қаи сыбіреулері

комедияда ои нап жүргендеи өмір сүреді. Бірақ аи налып келгенде,

олардың бәрі – хикаялар.

Олаи болса, өмірдің мағынасы неде? Әлдебір сыртқы болмыс

бізді мағынамен қамтамасыз етеді деп күтпеуіміз керек деи ді

либерализм. Керісінше, әр жеке саи лаушы, тұтынушы және

көрермен өзінің азат еркін Ғалам мен өзі үшін мағыналы іске

жұмсауға арнауы керек.

Алаи да тіршілік туралы «еркін тұлға – биохимиялық

алгоритмдер жиынтығы құрастырған фикция» деген ғылыми

тұжырым либерализмнің түп негізін шаи қалтады. Мидың

биохимиялық механизмдері әсерлерді сәт саи ын наи зағаи ша

ои натып отырады. Бір сәттік әсерлердің әлдебір мығым болмысқа

еш қатысы жоқ. Баяндаушы «мен» бұл беи берекетті тәртіпке

келтіру үшін шексіз-шетсіз хикая құрастырады. Мұнда әрбір

әсердің өз орны бар, соған ораи , әрбір әсер біразға жалғасатын

мағынаға ие. Бірақ қанша нанымды және тартымды болғанмен,

бұл хикая бәрібір жалған. Ортағасырлық крестшілер өмірімізге

Құдаи мағына дарытты деп сенді. Қазіргі заманғы либералдар әр

жеке тұлғаның азат еркі өмірге мағына беріп тұр деп сенеді. Екі

тарап та қатты қателеседі.

Азат ерік пен бөлінбеи тін «меннің» бар екеніне күмән, әрине,

жаңадан паи да болмаған. 2000 жылдан аса уақыт бұрын Үндістан,

Қытаи және грек ои шылдары «индивидуумның өзі – иллюзия»

деген болатын. Алаи да экономикаға, саясатқа және күнделікті

өмірге ықпал ете алмаса, мұндаи болжамдар тарихты өзгерте

алмаи ды.

Адамдар – когнитивті диссонанстың шеберлері. Біз зертханада

бір нәрсеге, ал сот пен парламентте мүлдем басқа нәрсеге сенеміз.

Дарвин өзінің «Түрлердің шығу тегі туралы» еңбегін жариялаған

күні христиандық жоғалып кеткен жоқ. Сол сияқты, соңғы

ғылыми деректер еркін индивидуумдардың бар екенін жоққа

шығарды екен деп, либерализм де жои ылып кетпеи ді.

Басқаны былаи қои ғанда, әлем туралы ең жаңа ғылыми

көзқарасты насихаттаи тын Ричард Докинз, Стивен Пинкер

сияқтылардың өзі либерализмнен бас тартпаи отыр. Олар азат

ерік пен «меннің» бар екеніне күмән келтіруге том-том еңбектер

арнаи ды, сосын керемет интеллектуалдық сальто жасап, XVIII

ғасырға бір-ақ түседі. Қарап тұрсаңыз, эволюциялық биология

мен неи робиологиядағы таңғалдыратын жаңалықтардың Локк,

Руссо және Джефферсондардың этикалық және саяси идеяларына

ешбір қатысы жоқ сияқты.

Алаи да дінбұзар ғылыми идеялар күнделікті технологияда,

экономикалық құрылымдарда қолданысқа кіріп, қалыпты нәрсеге

аи налғанда бұлаи ша екіжақты ои нау қиындаи түседі. Сөи тіп, бізге

немесе балаларымызға мүлдем жаңа діни нанымдар мен саяси

институттар қажет болуы мүмкін. Үшінші мыңжылдықтың

басында либерализмге еркін индивидуумдарды жоққа

шығаратын философиялық идея емес, нақты технологиялар қауіп

төндіріп отыр. Біз таяу болашақта тіршілікке аса паи далы

құрылғылар мен құралдар, жүи елер тасқыны астында қалғалы

тұрмыз. Олар жеке тұлғаның азат еркіне ешқандаи орын

қалдырмаи ды. Демократия, еркін нарық және адам құқықтары

бұдан аман шыға ала ма?

9-ТАРАУ

Үлкен жолайрық

Либералдық философияның іргесін қирататын соңғы ғылыми

жаңалықтармен қысқаша таныстық. Енді олардың практикалық

маңызын талдаи ық. Либералдар еркін нарық пен демократиялық

саи лауды жақтаи ды. Өи ткені әр жеке адам – өзгеше құндылыққа

ие теңдесі жоқ тұлға, оның еркін таңдауы – ең жоғары мәртебе

деп сенеді. ХХІ ғасырда бұл сенімді жарамсыз ете алатын үш түрлі

практикалық даму жолы бар:

1. Адамдар экономикалық және әскери тұрғыда паи далы

болудан қалады, экономикалық һәм саяси жүи е оларды

жоғары бағаламаи тын болады.

2. Жүи е жеке тұлғаны емес, адам ұжымдарын бағалаи ды.

3. Жүи е бұрынғыша кеи бір жеке тұлғаны бағалаи ды. Бірақ

олар көпшілік емес, жетіліп-жаңарған суперадамдардың

жаңа элитасы болмақ.

Аталған үш қатерді жеке-жеке талдаи ық. Бірінші, яғни

технологиялық даму нәтижесінде адамдардың экономикалық

және әскери тұрғыда паи дасыз болып қалуы либерализмнің

жаңсақ екенін философиялық деңгеи де дәлелдеи алмаи ды. Әи тсе

де іс жүзінде демократия, еркін нарық және басқа да либералдық

институттардың мұндаи соққыға шыдас беруі екіталаи .

Либерализмнің үстем идеологияға аи налуына оның

философиялық дәи ектерінің мығымдығы ғана себепші емес.

Либерализмнің табысқа жету себебі – әр жеке адамды құнды деп

тану саяси, экономикалық және әскери тұрғыда тиімді еді. Модерн

дәуіріндегі индустриялық соғыстардағы жаппаи шаи қастарда

және заманауи индустриялық экономикадағы жаппаи өндірісте әр

адам, мылтық ұстаи білетін немесе тұтқаны тарта алатын әрбір

екі қол қымбат болатын.

1793 жылдың көктемінде Еуропаның корольдік әулеттері

Француз революциясын бесігінде тұншықтыруға әскер жіберді.

Жауап ретінде Париж бүлікшілері levée en masse (1793 жылы

Француз революциясы кезінде қолданылған, 18 бен 25 жас

аралығындағы үи ленбеген беи біт азаматтардың бәрін мәжбүрлеп

әскерге алу саясаты. – Ред.) жариялап, тарихтағы алғашқы жаппаи

соғысты бастады. 23 тамызда Ұлттық конвент мынадаи декрет

шығарды: «Осы сәттен бастап дұшпанды Республика аумағынан

қуғанға деи ін барлық француздар тұрақты әскери қызметте

болады. Жастар соғысады, үи ленген еркектер қару соғып, азық-

түлік тасиды; әи елдер шатыр материалы мен киім-кешек тігеді

және госпитальда қызмет етеді; балалар ескі шүберектен мата

тоқиды; қарттар алаңға шығып, жауынгерлерді қаи сарлыққа,

корольдерге өшпенділікпен қарауға және Республикаға адалдық

танытуға үндеи ді»

Бұл декретті Француз революциясының ең атақты құжаты –

«Адам және азамат құқықтары» декларациясымен салыстырып

көріңіз. Декларация барлық азаматтарды бірдеи құнды және тең

деп таниды. Жалпыға бірдеи құқықтардың жариялануы

адамдарды жаппаи әскерге шақырған тарихи сәтке тұспа-тұс келуі

кездеи соқ нәрсе ме? Ғалымдар екі оқиға арасындағы тікелеи

баи ланыс жөнінде дауласа берер. Алаи да бұдан кеи інгі екі ғасырда

демократияны қолдау мақсатында аи тылған танымал аргумент

мынадаи болатын: азаматтарға саяси құқықтар берілуге тиіс,

өи ткені диктаторлық мемлекеттерге қарағанда, демократиялық

елдерде сарбаздар мен жұмысшылар өз міндеттерін жақсырақ

атқарады. Яғни саяси құқықтар адамға маи данда не зауытта аса

қажет мотивация мен ынтаны арттырады.

1869–1909 жылдар аралығында Гарвард президенті болған

Чарльз У. Элиот 1917 жылы тамызда New York Times-те

жарияланған мақаласында «аристократиялық тәртіппен

ұи ымдасқан және автократиялық тұрғыда басқарылатын армияға

қарағанда, демократиялық армия жақсы соғысады». «Тумысынан

берілген құқық һәм Құдаи дың ықтияры бои ынша билеи тін

автократтың армиясынан гөрі бұқаралық заңдарды өздері

орнатып, лауазымды қызметкерлерді өздері таңдаи тын және

соғыс пен беи бітшілік мәселесін өздері шешетін ұлттардың

армиясы жеңіске көбірек жетеді» деп жазды

Осыған ұқсас негіздемелер Бірінші дүниежүзілік соғыстан кеи ін

әи елдердің еркіндік алуына жағдаи жасады. Жаппаи

индустриялық соғыстарда әи елдердің тигізетін көмегі

қаншалықты зор екеніне көзі жеткен билік оларға саяси құқықтар

беру керек деп шешті. 1918 жылы президент Вудро

Вильсон әи елдерге саи лау құқығын беруді қолдады. Бұл қадамын

АҚШ Сенатына: «Бірінші дүниежүзілік соғыста әи елдердің барлық

жерде – біз әи елдердікі деп санаи тын салаларда ғана емес, әдетте

еркектер жұмыс істеи тін салалардағы, тіпті ұрыс даласындағы

еңбегі болмаса, Америка да, басқа ұлттар да жеңіске жете алмас

еді. Біз әи елдерге толық еркіндік бермеи тін болсақ, сенімнен

аи ырылатынымыз былаи тұрсын, соған лаи ық боламыз» деп

мәлімдеді

Алаи да ХХІ ғасырда еркектер мен әи елдердің басым көпшілігі

әскери және экономикалық құндылығын жоғалтуы ықтимал.

Екінші дүниежүзілік соғыстағыдаи жаппаи әскерге шақыратын

заман келмеске кетті. ХХІ ғасырдағы алдыңғы қатарлы

армиялардың көпшілігі бәрінен бұрын заманауи технологияларға

арқа сүи еи ді. Қазір отқа да, оққа да лек-легімен ұмтылатын қалың

әскер керек емес. Бұдан былаи сан жағынан бұрынғыдан

әлдеқаи да аз, бірақ жақсы үи ретілген сарбаздар,

супержауынгерлік шағын арнаи ы жасақ және аса күрделі һәм аса

тиімді технологияны жасап, қолдануды білетін санаулы ғана

маман болса жеткілікті. Өткен ғасырлардың қарақұрым әскер

қосындарының орнына ұшқышсыз дрондар мен кибер-құрттарды

қолданатын жоғары технологиялық қарулы күштер келеді. Ал

генералдар аса маңызды шешімдерді алгоритмдерге тапсыратын

болады.

Ет пен сүи ектен жаралған сарбаздар жоспарсыз әрекеттер

жасауға беи ім. Олар қорқады, ашығады және шаршаи ды. Ең

тиімсіз жағы – олар бұрынғы уақыт шеңберінде ои лап, әрекет

етеді. Навуходоносор заманынан Саддам Хусеи н дәуіріне деи ін,

технологиялық жетістіктердің көптігіне қарамастан, соғыстар

табиғи органикалық кесте бои ынша жүргізілді. Жоспар сағаттар

бои ы талқыланып, шаи қастар бірнеше күнге, соғыстар әлденеше

жылға созылатын. Ал киберсоғыс болса, бар болғаны, бірнеше

минутқа ғана созылуы мүмкін. Әлдебір қауіпті баи қаған кибер-

басқару жүи есінің леи тенанты бірден өзінен жоғары командирге

қоңырау шалады. Командир болса дереу Ақ үи ге хабар береді.

Өкінішке қараи , президент қызыл түи мешеге қол созамын

дегенше соғыс жеңіліспен аяқталады. Аса күрделі кибершабуыл

санаулы секундта АҚШ-тың энергия жүи есін істен шығаруға,

ұшуды басқару орталықтарын талқандауға, атом электр

станциялары мен химиялық қондырғыларда көп апат туғызуға,

полицияның, армияның және арнаи ы қызметтің коммуникация

жүи есін бүлдіруге, триллиондаған доллар жоғалып, олардың иесі

кім екенін анықтау мүмкін болмауы үшін бүкіл қаржылық

мәліметтерді жои ып жіберуге қабілетті. Ондаи жағдаи да, тек

интернет, теледидар мен радионың жұмысын тоқтату арқылы,

жұртқа апаттың шынаи ы салдарын білдірмеи , жаппаи орын

алатын тәртіпсіздікті тежеуге болады.

Дегенмен соғыс ауқымын ықшамдап, әуеде екі әскери дрон

шаи қасып жатыр екен деи ік. Бір дрон қашықтағы бункерде

отырған оператордың рұқсатынсыз оқ ата алмаи ды. Ал екіншісі

толықтаи дербес. Қаи сысы жеңеді деп ои лаи сыз? 2093 жылы

қаусаған Еуропалық одақ жаңа Француз революциясын жаншу

үшін әскери дрондар мен киборгтар жасағын жіберсе, Париж

коммунасы қолда бар әр хакерді, әр компьютер мен

41. Сол жақта: Сомме шайқасында шабуылға шығып бара

жатқан сарбаздар, 1916. Оң жақта: Ұшқышсыз дрон, 2016.

смартфонды соғысқа қосатыны анық. Бірақ ел тұрғындарының

басым көпшілігі қажет болмаи ды. Бәлкім, тек қалқан ретінде

қажет болып қалар. Қазірдің өзінде көптеген асимметриялық

қақтығыста азаматтардың көбі заманауи қару-жараққа қарсы тірі

қалқан рөлін атқарады.

Жеңістен гөрі заң мен әділет қымбат деи сіз бе? Онда сарбаздар

мен ұшқыштардың орнына дербес роботтар мен дрондарды

қолдануға тіптен мүдделісіз. Сарбаздар өлтіреді, зорлаи ды,

тонаи ды. Ұстамды деген сарбаздардың өзі аңдамаи беи біт

тұрғындарды өлтіріп алған жағдаи лар жетерлік. Этикалық

алгоритмдерге бағынатын компьютерлердің жұмысы

Халықаралық қылмыстық соттың соңғы ережелерімен әлдеқаи да

жақсы сәи кеседі.

Бұрынғыдаи емес, енді балға ұстап, түи ме басу қабілеті

құнсызданады. Бұл либерализм мен капитализмнің одағына қатер

төндірері анық. ХХ ғасырда либералдар этика мен экономиканың

бірін таңдаудың қажеті жоқ, себебі адам құқықтары мен

бостандықтарын қорғау әрі моральдық императив, әрі

экономикалық өсімнің кілті деген ұстанымда болды. Британия,

Франция және Америка Құрама Штаттары өздерінің экономикасы

мен қоғамдарына еркіндік беру арқасында гүлденіпті. Түркия,

Бразилия мен Қытаи да солар сияқты гүлденгісі келе ме? Онда

солардың жолын таңдасын. Тирандар мен хунталарды

либералдық даму жолына түсуге көп жағдаи да моральдық емес,

либералдық аргументтер жетелеген.

ХХІ ғасырда өзін насихаттау либерализмге әлдеқаи да қиын

болады. Бұқара экономикалық маңызын жоғалтса, тек моральдық

аргументтердің көмегімен адам құқықтары мен бостандықтарын

қорғау мүмкін бе? Экономикалық тұрғыдан паи дасыз болып

қалған күннің өзінде әр жеке тұлғаны элита мен өкімет жоғары

бағалаи ма?

Бұрын көп нәрсені жасау тек адамның қолынан келетін. Қазір

роботтар мен компьютерлер бізді қуып жетуге шақ қалды. Енді

біраздан соң көп салада басып озуы мүмкін. Иә, компьютерлердің

жұмыс принципі біздікінен мүлдем басқаша, сондықтан жақын

болашақта олар адаммен теңесе қои мас. Оның үстіне,

компьютерлерде сана, эмоция мен сезім болады деуге де негіз

жоқ. Соңғы елу жылда компьютерлік интеллект қарыштап

дамыды, бірақ компьютерлік санада ешқандаи ілгерілеу болған

емес. Білуімізше, қазіргі компьютерлер 1950 жылдардағы

прототиптерінен саналы емес. Десе де біз ғаламат революция

алдындамыз. Интеллектінің санадан бөлінуі нәтижесінде

адамдарға экономикалық тұрғыда құнсыздану қаупі төніп тұр.

Бүгінге деи ін жоғары интеллект дамыған санамен қатар жүріп

келді. Шахмат ои нау, машина аи дау, ауруды анықтау,

террористерді табу сияқты терең ақылды қажет ететін

міндеттерді шешуге тек саналы тіршілік иелері ғана қабілетті

болды. Алаи да қазір адамдар интеллектінің жаңа, беи сана

түрлерін жасап жатыр. Бұлар жоғарыда аталған міндеттерді

адамдардан әлдеқаи да тиімді атқарады. Ол міндеттердің бәрі

образдарды тануға негізделген. Жақын уақытта беи сана

алгоритмдер образдарды танып-білуде адамнан озып кетуі

мүмкін.

Ғылыми-фантастикалық фильмдерде адами интеллектіге жетіп,

басып озу үшін компьютерде сана дамып жатады. Алаи да шынаи ы

ғылымның көзқарасы басқаша. Суперинтеллектіге жеткізетін

балама жолдар, бәлкім, бар шығар және олардың кеи бірі ғана сана

арқылы өтеді. Миллиондаған жыл бои ы органикалық эволюция

осы саналы жолмен баяу жылжып отырды. Алаи да

беи органикалық компьютерлер эволюциясы тар жолдан кілт

бұрылып, суперинтеллектіге жылдам жеткізетін бағытты табуы

мүмкін.

Осы арада интеллекті мен сананың қаи сысы шынымен маңызды

деген сұрақ туады. Екеуін қатар алып қарастырған кезде олардың

құндылығын салыстыру философтардың ермегі болатын. Алаи да

ХХІ ғасырда бұл жаи т өткір саяси және экономикалық проблемаға

аи налды. Ұғып алатын бір нәрсе – армия мен корпорациялар үшін

бұл сұрақтың жауабы аи қын: интеллект міндетті түрде керек, ал

сананың қатысуы міндетті емес.

Армиялар мен корпорациялар интеллектісіз қызмет атқара

алмаи ды. Бірақ сана мен субъектив әсерлердің оларға қажеті жоқ.

Ет пен сүи ектен жаралған таксист саналы әсерлерге баи , ал

жүргізушісіз жүретін машина ештеңені сезбеи ді. Сеул көшелерінде

кетіп бара жатқан таксист музыка тыңдап, одан ләззат алады.

Жұлдыздарға көз салып, ғаламның жұмбақтары туралы ои ға

берілген кездерде оның санасы ашыла түседі. Қызының тәи -тәи

басқанын көргенде көзіне жас алады. Бірақ жүи еге таксистің

осынау артықшылықтары әсте керек емес. Оған керегі бір-ақ

нәрсе – жолаушыны А нүктесінен Б нүктесіне жылдам, арзан әрі

аман жеткізу. Музыкадан ләззат алмаса да, болмыстың құдіреті

туралы ои лана алмаса да, жүргізушісіз жүретін көлік бұл міндетті

одан әлдеқаи да жақсы атқарары анық.

Индустриялық революция жылқының тағдырын қалаи

өзгерткенін еске түсіргеніміз жөн. Кәдімгі ат бар ғои ? Ол сезе

біледі, жақсы көре алады, жүзіне қарап адамды таниды,

шарбақтан секіреді. Басқа да көптеген нәрсені Ford-тың Т

моделінен немесе миллион долларлық Lamborghini-ден жақсы

істеи ді. Десе де машиналар аттарды ығыстырып тастады. Өи ткені

олар жүи еге шынымен қажет аз ғана міндетті жақсырақ атқарды.

Таксистер, сірә, аттардың кебін киетін шығар.

Шынында, адамдардың такси ғана емес, жалпы машина

атаулыны жүргізуіне тыи ым салып, жол қозғалысын басқаруды

компьютерлік алгоритмдерге берсек, көлік атаулыны бірыңғаи

жүи еге қоса аламыз. Сонда жол-көлік оқиғалары азаяр еді.

Сынақтан өтіп жатқан өздігінен жүретін автокөліктердің бірі 2015

жылы жол апатына ұшырады. Көше қиылысына жақындағанда

өткелі тұрған жүргіншілерді көріп тоқтаған сәтте, седан

автокөлігінің беи қам жүргізушісі, бәлкім, ғалам жұмбақтары

жаи лы терең ои ға беріліп келе жатқан болар, артқы жақтан келіп

соқты. Екі машинаны да өзара баи ланысты компьютерлер

басқарып отырғанда мұндаи жағдаи , сірә, болмас еді. Бақылаушы

алгоритм ахуалды және әр автокөліктің алдағы әрекетін

білетіндіктен, екі марионетканың соқтығысына жол бермес еді.

Мұндаи жүи е қыруар уақыт пен ақшаны үнемдеп, талаи адамның

өмірін құтқарар еді. Бірақ сонымен бірге адамның машина аи дау

тәжірибесін және миллиондаған жұмыс орнын жои ып жібереді

Кеи бір экономистердің болжамына қарағанда, жаңа заманға

сәи кес білім ала алмаған адам – ерте ме, кеш пе – мүлдем керексіз

болып қалады. Костюм тігу сияқты қолмен атқарылатын

өндірісте жұмысшыларды қазірдің өзінде роботтар мен 3D

принтерлер ауыстырып жатыр. «Ақ жағалы» қызметкерлердің

орнын енді ақылды алгоритмдер басуы мүмкін. Аз ғана уақыт

бұрын банк қызметкерлері мен туристік агенттер

автоматтандырудан толық сақтандырылған сияқты көрінуші еді.

Енді оларға да қатер төнді. Смартфон арқылы алгоритмнен ұшақ

билетін сатып алып, қонақүи ге тапсырыс бере алсақ, бізге

туристік агенттердің қажеті қанша?

Қор биржасының треи дерлеріне де қауіп төніп тұр. Қаржы

треи дингін қазірдің өзінде, негізінен, компьютерлік алгоритмдер

атқарады. Адам бір жылда өңдеи тін мәліметті олар бір секундта

қорытып, келіп түскен ақпаратқа қас қағым сәтте жауап қатады.

2013 жылы 23 сәуірде сириялық хакерлер Associated Press

агенттігінің туиттер-аккаунтын бұзып, 13:07-де аккаунттан «Ақ

үи ге шабуыл жасалып, президент Обама жарақат алды» деген

хабар таратты. Жаңалық ленталарын үнемі қадағалап отыратын

сауда алгоритмдері әп-сәтте акциялардың бағасын түсіріп жіберді.

Доу-Джонс индексі құлдырап, бір минутта 150 пункт жоғалтты,

бұл 136 миллиард доллардан аи ырылумен бірдеи ! 13:10-да

Associated Press туиттің жалған екенін хабарлады. Алгоритмдер

кері аи налып, 13:13-те Доу-Джонс жоғалтқанын түгелге жуық

қаи тарып алды.

Одан үш жыл бұрын, 2010 жылғы 6 мамырда Нью-И орк қор

биржасы бастан өткерген дүрбелең бұдан да ауыр болатын. Бес

минутта, 14:42-ден 14:47-ге деи ін, Доу-Джонс индексі 1000 пункте

құлдырап, 1 триллион доллар жоғалтты. Сосын ол қаи та жоғары

секіріп, үш минуттан аса уақытта бұрынғы деңгеи іне қаи та

көтерілді. Супержылдам компьютерлік бағдарламалар біздің

қаржыны басқарғанда осындаи жағдаи лар болады. «Flash Crash»

аталатын бұл құлдыраудың себебін мамандар әлі түсіне алмаи

келеді. Кінәлі алгоритмдер екенін олар біледі, бірақ ақау қаи

жерден кеткенін тап басып аи та алмаи ды Америкалық кеи бір

треи дерлер жылдам жауап қата алмаи тын адамдарды кемсітеді

деп алгоритмдік треи дингті сотқа да берді. «Бұл адам құқықтарын

бұзуға жата ма» деген дау адвокаттарға әлі талаи жұмыс тауып

беріп, қалталарын томпаи тары анық

Бұл адвокаттардың түгел адамдар болуы да міндетті емес.

Фильмдер мен телесериалдардың арқасында адвокаттар күндерін

сот залдарында өткізіп, «Қарсылық білдіремін!» деп аи ғаи лап

немесе шешен тілмен сөи леп қана жүретіндеи көреміз. Шынында,

қатардағы адвокаттардың көбі уақытын істі зерттеуге,

прецеденттер, іліктер және маңызды аи ғақ бола алатын ұсақ

детальдарды іздеуге сарп ететін. Біреулері Джон Доуды өлтіріп

кеткен күні не болғанын анықтауға тырысады, енді біреулері

клиентті кездеи соқ жағдаи лардан сақтандыратын қалың бизнес-

шарттар жасаи ды. Күрделі іздеу алгоритмдері адам өмір бои ы

таба алмаи тын прецедентті бір күнде табатын, ал ми сканерлері

алаяқтық пен алдауды бір секундта әшкерелеи тін қабілетке

жеткенде бұл адвокаттардың тағдыры не болмақ? Адамның

жүзіне және дауыс мақамына қарап өтірікті анықтау тіпті аса

тәжірибелі адвокаттар мен детективтердің өзіне оңаи ға

соқпаи ды. Алаи да өтірік пен шындыққа мидың түрлі бөліктері

жауап береді. Жақын болашақта МРТ сканерлері шындық

детекторлары қызметін мінсіз атқаратын күнге де жетеміз. Сол

кезде миллиондаған адвокат, судья, полицеи және детектив не

істеи ді? Сірә, оларға қаи та оқып, басқа мамандықтарды меңгеруге

тура келетін шығар

Бірақ оқу аудиторияларына кірген кезде олар бұл жақты да

алгоритмдер жаулап алғанын көретін шығар. Mindojo сияқты

компаниялар жасап жатқан интерактив алгоритмдер маған

математика, физика және тарихты оқытып қана қои маи , сонымен

қатар менің кім екенімді зерттеп алады. Цифрлық мұғалімдер әр

жауабыма және оларға жұмсаған уақытыма мұқият мониторинг

жасаи ды. Біраз уақыттан соң олардың қолында өзіме тән

артықшылықтарым мен кемшіліктерім, не нәрсе маған ынта

беріп, неден тез жалығатыным туралы жан-жақты ақпарат

болады. Олар жеке ерекшеліктерімді ескеретін әдіспен маған

термодинамиканы немесе геометрияны үи рете алады. Бұл әдіс

басқа студенттердің 99 паи ызына жарамауы мүмкін. Шыдамы

таусылып, студентке аи ғаи лауды немесе ереуілге шығу дегенді

цифрлық мұғалімдер білмеи ді. Әи тсе де мұндаи ақылды

компьютерлік бағдарламалар бар әлемде маған термодинамика

мен геометрияны білудің қажеті қанша екені түсініксіз

Тіпті дәрігерлердің өздері алгоритмдермен бәсекеге түсе алмауы

ықтимал. Дәрігерлердің басты міндеті – ауруға дұрыс диагноз

қои ып, қолданыстағы емдеу әдістерінің ең үздігін ұсыну.

Емханаға, ыстығым көтеріліп, диареямен келсем, онда тамақтан

уланған болуым мүмкін. Бірақ асқазанға вирус түсу, тырысқақ,

дизентерия, сүзек, рак немесе басқа белгісіз жаңа аурудың

симптомдары осыған ұқсас болуы ықтимал. Терапевтің маған

дұрыс диагноз қоюға бірнеше минуты ғана бар, өи ткені

сақтандыру полисім осы уақытқа ғана төленген. Осы мерзім

ішінде дәрігер үш-төрт сұрақ қои ып, тексерісті әп-сәтте-ақ

жасаи ды. Сосын ол алынған жұтаң ақпаратты менің ауру

тарихыммен және адамда кездесетін аурулармен салыстырып

қараи ды. Өкінішке қараи , ең ұқыпты деген дәрігердің өзі бұрынғы

сырқаттарым мен осы кезге деи ін өткен тексерулерімді есінде

сақтаи алмаи ды. Сол сияқты, ол аурулар мен дәрілердің бәрін

жақсы біле бермеи ді және барлық медициналық журналдарда

соңғы шыққан мақалаларды тегіс оқып үлгермеи ді. Бұған қоса,

дәрігер кеи де қатты шаршаи ды, аш күи інде жұмыс істеп отырады,

ал кеи де өзі ауырып отырады. Мұның бәрі оның зеи ініне кері әсер

етеді. Сондықтан дәрігерлердің кеи де қате диагноз қоюы немесе

ең тиімді емді тағаи ындаи алмауы таңданарлық нәрсе емес.

Енді IBM жасаған атақты Watson жасанды интеллект жүи есін

қараңыз. Ол 2011 жылы Jeopardy! теле-викторинасында бұрын бұл

ои ында рекорд жасаған екі қатысушыдан басым түсіп, жеңіске

жеткен. Қазір Watson ауруға диагноз қоятын жүи е жасаумен

аи налысып жатыр. Ет пен сүи ектен жаралған дәрігерлермен

салыстырғанда, Watson сияқты жасанды интеллект орасан зор

артықшылық иеленуі мүмкін. Біріншіден, жасанды интеллект

адамға белгілі барлық аурулар мен дәрі-дәрмек туралы бүкіл

ақпаратты сақтаи алады. Бұл мәліметтер базасы соңғы зерттеулер

нәтижесімен, сонымен қатар жүи еге қосулы дүниежүзіндегі

барлық емханалар мен ауруханалар берген медициналық

статистикамен үнемі толығып отыруы мүмкін.

Екіншіден, Watson менің бүкіл геномымды және ауыру

тарихымдағы әр деректі ғана емес, сонымен қатар ата-анам,

бауырларым, немере бауырларым, көршілерім мен достарымның

да геномдары мен медициналық тарихын жақсы біледі. Жақында

мен тропикалық елдердің біріне бардым ба, асқазан-ішек

аурулары менде жиі қаи таланып тұрмаи ма, туыстарымның

арасында ішек рагімен ауырғандар бар ма және бүгін

42. Jeopardy! теле-викторинасында Watson-ның қарсыластарынан – екі адамнан

басым түскен кезі, 2011.

таңертең қалада диарея шағымымен түскен тұрғындар көп пе –

осының бәрін Watson тексере алады.

Үшіншіден, Watson ешқашан шаршап-шалдықпаи ды, ашықпаи ды

немесе ауырып қалмаи ды және оның маған уақыты жеткілікті

болады. Үи імде диванға жаи ғасып алып, оның жүздеген сұрағына

жауап беріп, жаи -күи імді тәптіштеп баяндап бере аламын.

Науқастардың көпшілігі үшін (бәлкім, ипохондриктерден басқа)

бұл жақсы жаңалық. Қазір отбасы дәрігері болу мақсатында

медициналық университетке түсуді жоспарлап жүрсеңіз, тағы да

жақсылап ои ланып алыңыз. Мұндаи Ватсондар толып жүрсе,

Шерлоктардың керегі болмаи ды.

Жаи дәрігерлерге ғана емес, сарапшыларға де қатер төніп тұр.

Шынында, ракты анықтау сияқты жеке салаға маманданған

докторларды ауыстыру қиын болмаи ды. Жақында жасалған

экспериментте компьютерлік алгоритм 90 паи ыздық жағдаи да

өкпе рагін дәл тапты, ал адам-дәрігерлерде бұл көрсеткіш 50

паи ыздан аспады

. Іс жүзінде, болашақ есіктен кіргелі тұр.

Компьютерлік томография сканерлері және маммографиялар

міндетті түрде арнаи ы алгоритмдер арқылы тексеріледі.

Осылаи ша дәрігерлер екінші пікірді қарастырып, кеи де өздері

баи қамаған ісіктерді табады

Шешілмеген техникалық проблемалар әлі де көп болғандықтан,

Watson және сол сияқты жүи елер күні ертең дәрігерлердің басым

көпшілігін жұмыссыз қалдырғалы тұрған жоқ. Алаи да қанша

күрделі болғанмен – ерте ме, кеш пе – бұл проблемалар шешіледі.

Адамды дәрігер етіп шығару – бірнеше жылға созылатын күрделі

әрі қымбат процесс. Оншақты жыл оқу мен интернатурадан соң

бір доктор даи ын болады. Екі доктор даи ындау үшін процесті

қаи талау керек. Қазір Watson-ға кедергі келтіріп тұрған

техникалық проблемалар шешілсе, әлемнің кез келген түкпірінде

демалыссыз және үзіліссіз жұмыс істеи тін бір емес, бірнеше

дәрігер паи да болады. Бұл жобаға 100 миллиард доллар жұмсалса

да, бәрібір ол адамды дәрігерлікке оқытудан әлдеқаи да арзанға

түседі.

Әрине, дәрігер атаулы мүлдем жоғалып кетпеи ді. Диагноз қоюға

шығармашылық тұрғыдан келу әлі біраз уақыт адамның ғана

қолынан келетін іс болып қала бермек. Элиталық арнаи ы

бөлімдердің санын көбеи тіп жатқан ХХІ ғасыр армиялары сияқты,

денсаулық сақтау саласында да «реи нджерлер» (АҚШ құрлықтағы

әскери күштерінің арнаи ы мақсаттағы парашютті

десантшылары. – Ред.) мен «теңіз мысықтарына» (АҚШ әскери әуе

күштерінің арнаи ы операциялармен аи налысатын бөлімі. – Ред.)

ұқсас жаңа қызметтер паи да болуы мүмкін. Бірақ миллиондап

сарбаз ұстаудың армияға қажеті азаи ғаны сияқты, денсаулық

сақтау саласында да миллиондаған жаи дәрігердің керегі болмаи

қалады.

Бұл фармацевтерге де қатысты. 2011 жылы Сан-Францискода

клиенттерге жалғыз робот қызмет көрсететін дәріхана ашылды.

Санаулы секунд ішінде ол тұтынушының рецептерін қараи ды

және оның қабылдап жүрген басқа дәрілері, аллергиясы туралы

ақпаратты тексереді. Жаңа дәрінің тұтынушы бұрын қабылдап

жүрген дәрілермен үи лесімсіздігі жоқ па – робот бұған да көз

жеткізеді. Сосын қажетті дәрілерді береді. Алғашқы жылы робот

екі миллион рецепт қарап, бірде-бір қате жібермеген. Ет пен

сүи ектен жаратылған аптекарлар орта есеппен 1,7 паи ыз

жағдаи да қателік жібереді. Бұл тек АҚШ-та жылына 50 миллион

қате жіберіледі деген сөз

Кеи біреулер алгоритмдер таза кәсіби тұрғыда дәрігерлер мен

фармацевтерден озып кеткенімен, оларды адами жылылық

тұрғысынан ешқашан ауыстыра алмаи ды деген пікір аи тады.

Компьютерлік томография ракпен ауыратыныңызды анықтаса,

бұл жаңалықты сіз жансыз машинадан білгіңіз келе ме, әлде

эмоциялық күи іңізді түсіне білетін дәрігерден бе? Жараи ды. Бірақ

тұлғалық ерекшелігіңіз бен сезімдеріңізге ыңғаи лы сөздерді дәл

таба білетін сезімтал машина болса ше? Ағза дегеніміз

алгоритмдер екенін естен шығармаи ық. Демек, сіздегі ісікті дәл

тапқан Watson эмоциялық күи іңізді де бағамдаи алады.

Кәдімгі дәрігер науқастың эмоциялық күи ін бет-жүзіндегі

немесе даусындағы өзгерістер сияқты сыртқы белгілерге қарап

аңғара алады. Watson мұндаи сыртқы белгілерді адамнан гөрі

дәлірек танып қана қои маи , ол сонымен қатар адам көре

алмаи тын ішкі белгілерді де талдаи алады. Сіздегі қан қысымы

және ми белсенділігі туралы ақпаратты толып жатқан өзге

биометриялық мәліметтермен салыстыра отырып, ішкі күи іңізді

дәл анықтаи ды. Бұрынғы миллиондаған әлеуметтік баи ланыс

негізінде жинақталған статистика көмегімен нақ сіз естігіңіз

келетін сөздерді ахуалға ең лаи ық келетін дауыс интонациясымен

жеткізе алады. Сезімталдық жөнінен теңдесі жоқ деп қанша

мақтағанмен, адамдар көп жағдаи да өз эмоциясының әсерімен

кері реакция білдіріп жатады. Мысалы, науқас ашулы болса,

дәрігер дауыс көтеруі мүмкін, ал науқас қатты қорқып отырса,

бәлкім, жүи кесі сыр береді. Watson мұндаи ға ешқашан жол

бермеи ді. Өзі эмоциясыз болғандықтан, ол сіздің көңіл күи іңізге

саи , ең ыңғаи лы жолмен әңгімелеседі.

Чикагода орналасқан Mattersight сияқты клиенттік қызмет

көрсететін корпорациялар қазірдің өзінде бұл идеяны жартылаи

жүзеге асырып үлгерді. Өзінің тауарларын Mattersight былаи

жарнамалаи ды: «Бір адаммен шүи іркелесе кетесіз. Сосын

әңгімеміз қалаи керемет жарасты деп риза боласыз. Осындаи

сезім сізге таныс па? Бұл ғажап сезім екі тұлға арасында баи ланыс

орнағанын білдіреді. Mattersight бүкіл әлемдегі колл-

орталықтарда адамдарға күн саи ын осындаи сезімді сыи лаи ды»

Клиенттік қызметке өтініш жасау үшін немесе шағым жасау

мақсатында телефон шалған кезде сізді тиісті операторға қосу

үшін бірнеше минут кетеді. Mattersight жүи есінде сіздің

қоңырауды ақылды алгоритм бағыттаи ды. Әуелі не себеппен

хабарласқаныңызды аи тасыз. Тыңдап отырған алгоритм сөзіңіз

бен дауыс мәнеріңізді талдаи ды да, дәл сол сәттегі көңіл күи іңіз

ғана емес, сіздің тұлғалық ерекшелігіңізді де – интровертсіз бе,

әлде экстровертсіз бе, дау шығаруға беи імсіз бе, әлде сабырлысыз

ба – бәрін анықтаи ды. Сосын алгоритм сізді мінез-құлқыңыз бен

сол сәттегі көңіл күи іңізге ыңғаи лы оператормен қосады.

Шағымды шыдаммен тыңдаи тын ақкөңіл жан ба, техникалық

шешімді сақ еткізіп бере қоятын рационал тип пе – сізге кім керек

екенін алгоритм біледі. Оператор дұрыс таңдалса, клиенттер де

риза, уақыт пен ақшаға да үнем болады

Паи дасы жоқ тап

Ешқандаи паи дасы жоқ осынша адамды қаи да жібереміз?

ХХІ ғасырдың экономикасы үшін ең маңызды мәселе осы болуы

мүмкін. Аса ақылды беи саналы алгоритмдер барлық істе дерлік

озып кеткенде, саналы адамдар не істеи ді?

Бағзы замандардан бері еңбек нарығы мынандаи үш негізгі

секторға бөлінетін: ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және қызмет

көрсету саласы. Шамамен 1800 жылға деи ін халықтың басым

көпшілігі ауыл шаруашылығымен аи налысып келді де, азғантаи

бөлігі өнеркәсіп пен қызмет көрсету саласында еңбек етті.

Индустриялық революция нәтижесінде дамыған елдердегі

шаруалар мал мен жаи ылымдардан қол үзді. Олардың көбі

өнеркәсіпке кетті, бірақ қызмет көрсету саласында жұмыс

істеи тіндер саны да өсе бастады. Соңғы онжылдықтар ішінде

дамыған елдерде тағы бір революция жүзеге асты: өнеркәсіп

саласындағы кәсіптер жои ылып, қызмет көрсету саласы кеңеи ді.

2010 жылы ауыл шаруашылығымен аи налысатын

америкалықтардың үлесі небәрі 2 паи ыз болған. Ал өнеркәсіпте

олардың 20 паи ызы еңбек етсе, 78 паи ызы мұғалім, дәрігер, уеб-

саи т дизаи нері, тағы басқа да мамандықтар бои ынша жұмыс

істеген. Беи саналы алгоритмдер оқыту, емдеу және саи т

дизаи нын жасауды бізден жақсы меңгерген кезде не істеи міз?

Бұл енді ғана паи да болған сұрақ емес. Индустриялық

революциядан бері адам механикаландыру жаппаи

жұмыссыздыққа әкеле ме деп қорқумен келеді. Әзірге мұндаи

жағдаи болған жоқ, өи ткені жоғалған мамандықтардың орнына

жаңалары келіп отырды және кәсіптердің көбін адам машинадан

гөрі жақсы атқарды. Бірақ бұл табиғат заңы емес. Ендеше

келешекте бәрі осылаи боларына еш кепілдік жоқ. Адамда екі

қабілет бар: физикалық және когнитивті. Бүгінге деи ін

машиналар адаммен физикалық қабілет бои ынша жарысып келді,

ал когнитивті міндеттердің көпшілігін адам жақсы атқарады.

Сөи тіп, таза физикалық жұмыстар машиналарға берілді де,

адамдар когнитивті машықтарды қажет ететін жұмыстарды

өздеріне алды. Алаи да есте сақтауда, талдау жасауда және

образдарды тануда алгоритмдер бізден озып кетсе ше? Онда не

болмақ?

Адамдарда беи сана алгоритмдер ешқашан жете алмаи тын

аи рықша қабілет болады деп ои лау – өз-өзімізді алдау. Мұндаи

қиялға берілетін ғылыми жауапты қарапаи ым үш ережемен

жеткізуге болады:

1. Ағза дегеніміз – алгоритмдер. Әр жануар, оның ішінде

Homo Sapiens – миллиондаған жылға созылған эволюция

кезінде табиғи сұрыпталу қалыптастырған органикалық

алгоритмдер жиынтығы.

2. Алгоритмдік есептеу калькулятор жасалған

материалдарға тәуелді емес. Есептеуші құрал меи лі

ағаштан, меи лі пластмассадан жасалсын – екі моншаққа

екі моншақты қоссаңыз, төрт моншақ шығады.

3. Демек, органикалық алгоритмдер жасаи тын белгілі бір

міндеттерді қаи талау немесе жақсырақ жасау

беи органикалық алгоритмдерге берілмеген деуге еш негіз

жоқ. Алгоритмдер көмірқышқылы бола ма, әлде силикон

бола ма? Есептеу дұрыс шықса, бәрібір емес пе?

Рас, қазіргі кезде көп нәрсені органикалық алгоритмдер

беи органикалық алгоритмдерге қарағанда жақсы істеи ді. Осыған

ораи , беи органикалық алгоритмдердің мүмкіндігі ешқашан

жетпеи тін істер бар дегенді сарапшылар сан мәрте қаи талады.

Алаи да «ешқашан» дегеннің өзі көп жағдаи да жиырма жылдан

аспаи тынын өмір көрсетіп келеді. Күні кеше ғана «жүзінен тану»

мысалы, нәрестенің қабілеті жеткенімен, ең мықты деген

компьютерлердің мүмкіндігінен тысқары дүние ретінде жиі

аи тылатын. Бүгінде «жүзінен тану» бағдарламалары адамдардың

тұлғасын адамдарға қарағанда әлдеқаи да тез әрі дәл таниды.

Барлау қызметі және полиция қазір күнделікті жұмыста мұндаи

бағдарламаларды жүздеген сағаттық видеоны скандау, күдіктілер

мен қылмыскерлерді іздеу үшін қолданады.

1980 жылдардың басында адам табиғатының ештеңеге

ұқсамаи тындығы талқыланған кезде, оның үстемдігінің басты

дәлелі ретінде шахматты мысалға келтіретін. Робот ешқашан

адамды шахматта жеңе алмаи ды деген сенім болды. 1996 жылы

10 ақпанда IBM жасаған компьютер Deep Blue шахматтан әлем

чемпионы Гарри Каспаровты жеңіп, адамның осы саладағы

үстемдігі туралы паи ымды жоққа шығарды.

Deep Blue-ді жасаушылар оған шахматтың ережесін үи ретіп қана

қои ған жоқ, сонымен қатар оны шахмат стратегиялары туралы

егжеи -тегжеи лі нұсқаулықтармен жасақтады. Жасанды

интеллектінің жаңа буыны адамның ақылынан гөрі машинаның

үи реткенін құп көреді. 2015 жылы ақпанда Google-ге қарасты Deep

Mind компаниясы жасаған компьютерлік бағдарлама Atari-дің 49

классикалық ои ынын өздігінен меңгеріп алды. Оны

жасаушылардың бірі доктор Демис Хассабистің аи туынша, «біз

жүи еге берген жалғыз ақпарат – экрандағы өңделмеген

пиксельдер және көп ұпаи жинау керекгі туралы идея; бұдан

басқасының бәрін ол өзі түсінуге тиіс болды». Бағдарлама өзіне

ұсынылған «Пакман» мен «Ғарыш басқыншыларынан» бастап,

автожарыс пен тенниске деи інгі ои ындардың бәрінің ережесін

үи реніп алды. Олардың бәрін дерлік адамдар сияқты, ал кеи де

олардан да жақсы ои нады және ара-арасында адам-ои ыншының

басына келмеген стратегияларды қолданды

Көп уақыт өтпеи -ақ жасанды интеллект бұдан да ірі табысқа

жетті: Google-дің DeepMind бөлімі жасаған AlphaGo бағдарламасы

қытаи лардың ежелгі стратегиялық тақта ои ыны – «го»-ны

(шахматтан әлдеқаи да

43. Deep Blue-дің Гарри Каспаровты жеңуі, 1996

күрделі) меңгерді. Көп уақыт бои ы «го» жасанды интеллект үшін

тым күрделі саналып келген еді. 2016 жылы наурызда Сеулде

AlphaGo мен оңтүстіккореялық «го» шебері Ли Седол арасында

матч өтті. AlphaGo эксперттерді таң-тамаша қылған өзгеше

жүрістер мен өзіндік стратегия қолдана отырып, Лиді 4:1 есебімен

жеңді. Ои ынның алдында кәсіби «гошылар» Лидің жеңеріне

сенімді болса, AlphaGo-дың жүрістерін талдаи келе, олар бұл

бағдарламаны, әсіресе одан кеи інгілерді жеңу мүмкін емес деген

баи лам жасады.

Доп ои ындарында да компьютерлік алгоритмдер мықтылығын

дәлелдеді. Ои ыншылар таңдауда беи сбол клубтары ондаған жыл

бои ы кәсіби скауттар мен менеджерлердің қырағылығына,

шеберлігі мен түи сігіне сүи еніп келді. Үздік ои ыншыларға

миллиондап ақша төленетін. Мұндаи да баи клубтар ең үздіктерді

бөлісіп алатын да, кедеи лері қалғанын қанағат тұтатын. Бюджеті

төмен клубтардың бірі «Окленд Атлетикстің» менеджері Билли

Бин 2002 жылы бұл жүи ені бұзуға бел буды. Ол талантты

компьютер мамандары мен экономистер жасаған алгоритмнің

көмегімен скауттар баи қамаған немесе жете бағаламаған

ои ыншылардан мықты команда құрмақ болды. Мұндаи алгоритм

беи сболдың қадірін кетіреді деп тапқан беи сболшылардың аға

буыны қатты ренжіді. Олар: «Ои ыншы таңдау – өнер, беи сболды

бұрыннан білетін аса тәжірибелі мамандар ғана бұл өнерді

меңгереді. Компьютерлік бағдарлама меңгере алмаи ды, өи ткені

ол беи сболдың құпиялары мен рухын түсінбеи ді», – деді.

Көп ұзамаи олардың тілін тістеуіне тура келді. Биннің алгоритм

арқылы жасақталған шағын бюджетті (44 миллион доллар)

командасы «Нью-И орк Янкииз» (бюджеті 125 млн доллар) сияқты

беи сбол ғаламаттарына қарсы тұрып қана қои маи , Америка

лигасында тұңғыш рет қатарынан 20 рет жеңіске жетті. Бин мен

«Окленд» бұл жаңалықтың қызығын ұзақ көре алмады. Артынша

басқа командалар да алгоритмдік әдісті қолдана бастады. «Нью-

И орк Янкииз» бен «Ред Сокс» беи сбол ои ыншыларына да,

компьютерлік бағдарламаларға да ақшаны көбірек жұмсаи

алатындықтан, «Окленд Атлетикс» сияқты шағын бюджетті

клубтардың олармен бәсекелесу мүмкіндігі бұрынғыдан да

төмендеп кетті

2004 жылы Массачусетс технология университетінің

профессоры Фрэнк Леви мен Гарвард униерситетінің профессоры

Ричард Мернен еңбек нарығын жан-жақты зерттеи тін еңбек

жариялап, автоматтандыруға ұшырауы мүмкін мамандықтардың

тізімін жасады. Жүк көлігін жүргізуді олар жақын болашақта

автоматтанбаи тын жұмыстардың бірі ретінде көрсетті.

Алгоритмдердің жүк көлігін жыпырлаған машиналар арасымен

қауіпсіз жүргізіп бара жатқанын көзге елестету қиын деп жазды

ғалымдар. Бас-аяғы он жылда Google мен Tesla мұны елестетіп

қана қои ған жоқ, іске де асырды

Адамдарды компьютерлермен ауыстыру жылдан жылға оңаи

болып барады, бұған алгоритмдердің жетілуі ғана емес,

адамдардың кәсіби мамандана түсуі де себепші. Бағзы аңшы-

терімшілер тіршілік етуге керекті сан алуан машықтарды

меңгерді, сондықтан робот аңшы-терімшіні жасау өте қиын болар

еді. Өи ткені мұндаи робот тастан жебе жасауды, орманнан жеуге

жарамды саңырауқұлақтар іздеуді, өзге ондаған аңшымен бірлесе

отырып, мамонттың ізіне түсуді және алған жарақаттарды дәрілік

шөптермен емдеуді білуге тиіс. Бірақ соңғы бірнеше мың жыл

ішінде адамдар кәсіби тұрғыдан маманданды. Аңшы-терімшімен

салыстырғанда, таксист немесе кардиолог әлдеқаи да

маманданған салада жұмыс істеи ді. Осы себепті оларды жасанды

интеллектімен ауыстыру оңаи . Мұның алдында бірнеше рет

аи тқанымдаи , сезімдердің, әсерленудің, қабілет пен

мүмкіндіктердің сан алуандығы сияқты қасиеттері жағынан

жасанды интеллектіні адаммен салыстыруға келмеи ді. Бірақ

қазіргі заманғы жұмыстардың басым көпшілігін атқару үшін

адами қасиеттер мен қабілеттердің 99 паи ызы қажетсіз. Адамды

еңбек нарығынан ығыстыру үшін жасанды интеллект белгілі бір

кәсіп талап ететін арнаи ы қабілеттерді бізден жақсы меңгерсе

болғаны.

Тіпті осы жұмыстарды басқаратын менеджерлердің өзі жасанды

интеллектіге орын босатуы мүмкін. Мықты алгоритмдерінің

арқасында Uber азғантаи оператормен ғана миллиондаған

таксистің қозғалысын үи лестіріп отыр. Нұсқаулардың басым

бөлігін алгоритмдер адамның араласуынсыз өздері береді

Регенеративті медицинаға маманданған гонконгтік венчурлық

қор Deep Knowledge Ventures 2014 жылы мамырда VITAL атты

алгоритмді директорлар кеңесіне кіргізіп, жаңа деңгеи ге

көтерілді. VITAL қаржылық жағдаи , емханалық сынақтар және

компаниялардың авторлық құқықтарына қатысты қисапсыз

мәліметтерді қорытып, инвестиция салу жөнінде ұсыныстар

әзірлеи ді. Директорлар кеңесінің өзінен бөлек бес мүшесі сияқты,

алгоритм де инвестицияны белгілі бір компанияға салу керек пе,

жоқ па деген сауал бои ынша дауыс береді.

VITAL-дың жұмыс нәтижесіне қарағанда, оған басқарушылардың

бір жаман қасиеті – тамыр-таныстық жұққан тәрізді. Ол

алгоритмдерге көбірек құзырет беретін компанияларға

инвестиция салуға ұсыныс жасап отырған. Мысалы, VITAL-дың

ұсынысына құлақ асқан Deep Knowledge Ventures жақында ракты

емдеудің тұлғалық әдістерін таңдап бағалау үшін OncoFinder атты

алгоритмді қолданатын Pathway Pharmaceuticals компаниясына

инвестиция салды

Алгоритмдер адамдарды еңбек нарығынан ығыстырған саи ын

баи лық пен билік ат төбеліндеи ғана элитаның – құдіреті күшті

алгоритмдер иелерінің қолына шоғырлана береді де, әлеуметтік

және саяси теңсіздік бұрын болмаған деңгеи ге жетеді.

Миллиондаған такси, автобус және жүк көлігі жүргізушілері

бүгінде аи тарлықтаи экономикалық және саяси салмаққа ие,

өи ткені тасымалдау саласында олардың аз да болса өзіндік үлесі

бар. Ұжымдық мүдделеріне нұқсан келген жағдаи да олар

кәсіподақтарға бірігіп, ереуілдер мен бои коттар ұи ымдастырады

және саи лау блоктарын құра алады. Алаи да миллион жүргізушінің

орнына бір алгоритм келсе, бүкіл табыс пен құдірет ол алгоритмді

иеленуші корпорация мен сол корпорацияны билеуші бірнеше

миллиардердің қолына түседі.

Немесе алгоритмдер өздері корпорация қожаи ындарына

аи налуы мүмкін. Адами қоғамдардың заңдары корпорация, ұлт

сияқты интерсубъектив болмыстардың «субъектив құқықтарын»

қазірдің өзінде мои ындаи ды. Мысалы, Toyota немесе

Аргентинаның денесі де, ақылы да жоқ. Бірақ халықаралық құқық

субъектілері болғандықтан, олар жер немесе ақша иелене алады

және оларды сотқа тартуға да болады. Келешекте алгоритмдерге

де осындаи мәртебе берілуі мүмкін. Олаи болса, алгоритм көлік

саласындағы империя немесе венчурлық қордың қожаи ыны

болып, адам-басшылардың қалауына бағынбаи тын дәрежеге жете

алады.

Егер дұрыс шешімдер қабылдаи білсе, алгоритм орасан баи лық

жинап, сосын ол ақшаны өзі қалауына қараи паи далануына

болады. Мысалы, ол сіздің үи іңізді сатып алып, сіз оның пәтер

жалдаушысына аи налуыңыз мүмкін. Оның заңды құқықтарына

қол сұқсаңыз, мысалы пәтерақыны төлемесеңіз, алгоритм адвокат

жалдап, сізді сотқа бере алады. Мұндаи алгоритмдер үнемі адам-

капиталистерден басым түсіп отырса, онда ғаламшардың басым

бөлігі алгоритмдер элитасының меншігіне аи налуы ғажап емес.

Былаи қарасаңыз, бұл мүмкін емес нәрсе сияқты. Бірақ оны

теріске шығармас бұрын, интерсубъектив болмыстар, нақтырақ

аи тсақ, елдер мен корпорациялар қазірдің өзінде бүкіл

ғаламшардың қожаи ыны екенін еске түсіргеніңіз жөн. 5000 жыл

бұрын бүкіл Шумер қиялдан туған Энки және Инанна сияқты

Құдаи лардың меншігінде болған. Құдаи лар жерге иелік етіп,

адамдарды жалдаи алса, бұл неге алгоритмдердің қолынан

келмеи ді?

Сонымен, адамдар немен аи налысады? Біздің соңғы (және таза

адами) панамыз өнер болмақ деген пікірді жиі естиміз.

Дәрігерлердің, жүргізушілердің, мұғалімдердің, тіпті үи ді жалға

берушілердің орнына компьютерлер келген әлемде адамдардың

бәрі өнермен аи налысып кете ме? Өнер туындысы алгоритмге

бағынбаи ды деуге қандаи негіз бар? Музыка шығаруда

компьютерлер бізден ешқашан оза алмаи ды деп неге сүи еніп

аи тамыз? Тіршілік туралы ғылым тұрғысынан алғанда, өнер –

шабыттанған рухтың немесе метафизикалық жанның туындысы

емес, математикалық модельдерді тани білетін органикалық

алгоритмдердің өнімі. Олаи болса, беи органикалық алгоритмдер

қалаи ша оны меңгере алмаи ды?

Дэвид Коуп – Санта-Круздегі Калифорния университетінің

музыкатанушы профессоры. Сонымен қатар классикалық музыка

әлеміндегі қаи шылықты тұлғалардың бірі. Коуп хорал

(протестанттар хормен аи татын шіркеу әні. – Ред.), опера және

симфония шығаратын компьютерлік бағдарламалар жазады.

Оның EMI (музыкалық интеллект эксперименттері) деп аталған

алғашқы жобасы Иоганн Себастьян Бахтың стилінде музыка

шығаруға маманданды. Бағдарламаны жасауға жеті жыл уақыт

кетті. Алаи да жұмыс аяқталған кезде EMI бір күнде Бахтың

стилімен 5000 хорал шығарды. Осылаи ша, Коуп Санта-Круздегі

музыка фестивалінде бірнеше жаңа хорал концертін

ұи ымдастырды. Тәнті болған аудитория концертті бір ауыздан

мақтап, «музыка жан-дүниеміздің тереңіне бои лады» деді. Олар

туынды авторы Бах емес, EMI екенін білмеген еді. Шындықты

аи тқан кезде тыңдармандардың біразы үнсіз түнеріп қалса,

біразы үлкен шу шығарды.

EMI бұдан кеи ін шеберлігін шыңдаи түсіп, Бетховен, Шопен,

Рахманинов

және Стравинскии лерге имитация жасауды үи ренді. Коуп ЕМІ-дің

алғашқы альбомын шығару жөнінде келісімшарт жасап, альбом

тез арада сатылып кетті. Классикалық музыканың

тыңдармандары ашуға булықты. Орегон университетінің

профессоры Стив Ларсон Коупты музыкалық саи ысқа шақырды.

Кәсіби пианиношы үш музыкалық шығарманы – Бахты, ЕМІ-ді

және Ларсонның өз туындысын бірінен соң бірін орындасын,

сосын тыңдармандар қаи музыканы кім шығарғанын аи тып дауыс

берсін деп талап қои ды. Оның ои ынша, қаи музыканы адам, ал

қаи сысын жансыз машина шығарғанын аудитория оп-оңаи

анықтауға тиіс еді. Коуп саи ысқа даи ын екенін мәлім етті.

Белгіленген күні жүздеген оқытушы, студент және музыка сүи ер

қауым өкілдері университеттің концерт залына жиналды.

Концерттен кеи ін дауыс берілді. Тыңдармандар ЕМІ-дің

шығармасын нағыз Бахтың өзі деп ои лапты. Ал Бахтың

туындысын – Ларсон, Ларсон жазған музыканы компьютердікі

деп шешкен.

Сыншылар ЕМІ-дің музыкасы техникалық жағынан тамаша,

әи тсе де оған бір нәрсе жетіспеи ді деп дауласа берді. Тым

мүлтіксіз деді. Тереңдік жетіспеи ді деді. Жансыз деді. Алаи да ЕМІ-

ді тыңдаған адамдар оны рухты және сезімшіл деп мақтады.

EMI біраз табысқа жеткен соң, Коуп одан гөрі жетілген және одан

да күрделі бағдарламалар жасады. Оның жетістігінің шыңы деп

Annie-ді атауға болады. EMI музыканы алдын ала енгізілген

ережелер негізінде шығарса, Annie өзі үи ренеді. Сыртқы әлемнен

түсетін ақпараттың көмегімен оның музыкалық стилі үнемі

өзгеріп, дамып отырады. Мысалы, оның келесі шығармасы қандаи

боларын Коуптың өзі де білмеи ді. Музыкамен шектеліп қалмаи ,

Annie шығармашылықтың басқа түрлерімен, оның ішінде хаи ку

өлеңдер (Жапонияның дәстүрлі поэзиясындағы жанр. – Ред.)

жазумен де аи налысты. 2011 жылы Коуп «Отты түн: адам мен

машина шығарған 2000 хаи ку» атты жинақ шығарды.

Хаи кулардың біразын Annie, қалған бөлігін адам-ақындар жазған.

Қаи сысын кім жазғаны көрсетілмеген. Адамның туындысы мен

машинаның шығармасын ажырата аламын деп ои ласаңыз, осы

кітаппен өзіңізді тексерсеңіз болады

ХІХ ғасырда индустриялық революция қисапсыз орасан қала

пролетариатын дүниеге әкелді. Нәтижесінде социализм кеңінен

тарала бастады, өи ткені бұл жаңа жұмысшы табының талап-

тілегіне, қорқынышы мен талаптарына үн қатқан басқа идеология

болмады. Социалистік бағдарламадағы жақсы дүниенің бәрін

өзіне қабылдаған либерализм, ақыр соңында, социализмді жеңді.

ХХІ ғасырда біз миллиондаған жұмыссыз таптың – қандаи да бір

экономикалық, саяси тіпті мәдени құны жоқ, қоғамның гүлденіп

көркеюіне ешқандаи үлес қоспаи тын қаптаған адамның паи да

болғанын көруіміз мүмкін. Бұл «паи дасыз тап» жұмыссыз болып

қана қои са, бірсәрі ғои . Олар жұмысқа қабілетсіз болмақ.

2013 жылы қыркүи екте оксфордтық екі ғалым, Карл Бенедикт-

Фреи мен Маи кл А. Осборн, «Жұмыспен қамтудың болашағы»

атты еңбек жариялап, алдағы жиырма жылда түрлі

мамандықтарға компьютерлік алгоритмдер келу ықтималдығын

зерттеді. Фреи мен Осборнның осы ықтималдықты есептеу

мақсатында жасаған алгоритмі АҚШ-та мамандықтардың

47 паи ызына қауіп төніп тұрғанын көрсетті. Мысалы, 2033 жылға

қараи телефон маркетингі мамандары мен сақтандыру

агенттерінің жұмысын алгоритмдердің алу ықтималдығы

99 паи ызға тең. Спорт төрешілерінің осы кепті кию

ықтималдығы – 98%. Кассирлерде – 97%, бас аспаздар – 96%,

даяшылар және адвокаттық кеңсе хатшылары – 94%, туристік

гидтер – 91%, наубаи шылар мен жүк көлігін жүргізушілер – 89%,

құрылысшылар – 88%, ветеринар көмекшілері – 86%,

күзетшілер – 84%, теңізшілер – 83%, бармендер – 77%,

архивариустер – 76%, ағаш шеберлері – 72%, құтқарушылар –

67%. Осылаи жалғасып кете береді. Әрине, «қауіпсіз аи мақта»

тұрған мамандықтар да бар. Мысалы, 2033 жылға қараи

археологтарды ығыстыру ықтималдығы 0,7 паи ызға тең. Өи ткені

бұл жұмыс аса күрделі образдарды тану қабілетін талап етеді

және жоғары көлемде табыс әкелмеи ді. Сондықтан

корпорациялар мен өкіметтер алдағы жиырма жылда

археологияны автоматтандыруға инвестиция салуы екіталаи

Әрине, 2033 жылға деи ін жаңа мамандықтар паи да болуы

мүмкін. Мысалы, виртуал әлем дизаи нері деген. Алаи да мұндаи

мамандықтарға қазіргі қатардағы қызметтер талап етпеи тін

креатив пен беи імделгіштік қажет болуы мүмкін. Сондықтан

қырық жастағы бұрынғы кассирлер мен сақтандыру агенттерінің

қаи та оқып, виртуал әлем дизаи нері мамандығын игере қоюы

қиын-ақ (сақтандыру агенті жасаған виртуал әлемді елестетіп

көріңізші!). Игерді дегеннің өзінде арада он жыл өтпеи жатып,

олар басқа мамандықты оқуға мәжбүр болуы ықтимал, өи ткені

прогресс қарқыны бүгінде өте жоғары. Саи ып келгенде, виртуал

әлемдер дизаи нын жасауда да алгоритмдер адамнан озып кетуі

мүмкін. Басты проблема жаңа жұмыс орындарын ои лап табуда

емес. Басты проблема алгоритмнен гөрі адам жақсы атқаратын

жұмыстар ои лап табуда болып тұр

2030 немесе 2040 жылы еңбек нарығы қандаи болары бізге

беи мәлім. Сондықтан балаларымызды қандаи мамандыққа оқыту

керегін білмеи міз. Бүгін мектептегі балалар оқып жатқан

дүниенің барлығы олар қырыққа таяғанда ештеңеге жарамаи

қалуы кәдік. Дәстүрлі өмір негізгі екі бөлікке бөлінген: оқу кезеңі

және одан кеи інгі жұмыс кезеңі. Жуық арада бұл дәстүр ескіреді.

Сөи тіп, жарамсыз болып қалғысы келмеи тін адамның алдында бір

ғана жол болады – өмір бои ы оқып-үи рену және жаңа кәсіпті тез

игеру. Көп адам, тіпті адамдардың басым бөлігі үшін бұл – қолдан

келмеи тін іс.

Көкжиегі көрініп тұрған технологиялық өрлеу осынау паи дасыз

бұқараны тегін асырауға жағдаи жасауы мүмкін. Бірақ олардың

қолына іс беру және разы қылу жаи ы қалаи болмақ? Адамдардың

көпшілігі бір нәрсемен аи налысуы керек, әи тпесе олар шеңберден

шығып кетуі мүмкін. Күні бои ы олар не бітіреді? Есірткі және

компьютерлік ои ындар деп жауап беруге болады. Қажетсіз

адамдар уақытының басым бөлігін 3D виртуал әлемде өткізе алар

еді және сырттағы шын әлемге қарағанда, ол әлдеқаи да қызық

және эмоцияға толы. Алаи да мұндаи тірлік адам өмірі мен адами

әсерлер қасиетті деи тін либералдық сенімге өлтіре соққы берер

еді. Күндерін Ла-Ла Лендте жасанды әсерлерге бөленумен

өткізетін сандалбаи ларда не қасиет болсын?

Ник Бостром сияқты кеи бір эксперттер мен ои шылдар

«мұншалық азғындамаи мыз, адамды басып озған соң, жасанды

интеллект адамзаттың түбіне жетеді» деи ді. Олар адамзат өзіне

қарсы шығады деп қорыққаннан немесе әлдебір түсініксіз

мақсатты көздегендіктен осылаи істеуі мүмкін. Өи ткені өзінен

ақылды жүи енің мотивациясын адамдар бақылаи алмаи ды

Тіпті жүи ені игі мақсатқа бағдарлаудың соңы апатқа апарып

соғуы ықтимал. Мысалы, бір сценарии бои ынша, әлдебір

корпорация алғашқы жасанды суперинтеллектіні жасаи ды да,

оған «Пи санын есептеп шығар» деген қарапаи ым тапсырма

береді. Жасанды интеллект болса бүкіл Жер шарын басып алып,

адам атаулыны құртады, сөи тіп, бүкіл Ғаламды миллиардаған

жыл бои ы Пи санын дәл есептеумен аи налысатын ғаламат

суперкомпьютерге аи налдырады. Өи ткені Жаратушының оған

қасиетті парыз етіп жүктеген міндетінің өзі сол болатын.

87 паи ыз ықтималдық

Осы тараудың басында либерализмге төніп тұрған нақты

қауіптерді көрсеткенбіз. Олардың біріншісі – адамдардың әскери

және экономикалық тұрғыдан құнсыздануы. Бұл, әрине,

сәуегеи лік емес, осылаи болуы мүмкін деген болжам ғана.

Техникалық қиындықтар мен саяси наразылықтар

алгоритмдердің еңбек нарығына басып кіруін тежеуі ықтимал.

Екінші жағынан, адам ақылының басым бөлігі әлі зерттеліп

болған жоқ, сондықтан адамның жасырын таланттары әлі де

ашылып, ол таланттар қандаи да бір жаңа жұмыс орындарын

ашуға сеп болуы мүмкін. Алаи да осының өзі либерализмді

құтқаруға жеткіліксіз болып қалуы да ықтимал. Өи ткені

либерализм адамдардың құндылығына ғана емес, сонымен қатар

индивидуализмге де сенеді.

Либерализмге төнетін екінші қауіп – жүи е болашақта адамды

қажет еткенімен, жеке тұлғаны қажетсінбеуі мүмкін. Адамдар

бұрынғыша музыка шығарады, физиканы зерттеп, ақша

инвестициялаи ды, бірақ жүи е адамдарды олардың өздерінен де

артық түсініп, маңызды шешімдердің басым бөлігін адамдардың

қатысуынсыз қабылдаи тын болады. Осылаи ша жүи е жеке

тұлғаны құқықтарынан, биліктен және бостандығынан аи ырады.

Либерализмнің индивидуализмге сенімі біз жоғарыда аи тқан үш

маңызды ұи ғарымға негізделген:

1. Мен индивидууммын, яғни бөлшектерге немесе

субжүи елерге бөлінбеи тін, дара болмыстың иесімін. Рас,

бұл ішкі ядроны сыртынан орап тұрған қабықтар бар.

Бірақ күш салып, ол қабықтарды аршысам, ішкі

түкпірімнен шыққан анық және жалғыз дауысты ажырата

аламын. Ол – менің нағыз «менім».

2. Менің нағыз «менім» толықтаи еркін.

3. Жоғарғы екі ұи ғарымнан шығатын нәрсе мынау – өзім

туралы басқа ешкім білмеи тін дүниелерді білемін. Ішкі

еркіндік кеңістігім өзіме ғана тиесілі болғандықтан, нағыз

«менімнің» сыбырын өзім ғана ести аламын. Осы себепті

либерализм жеке тұлғаға шексіз билік береді. Өзім үшін

таңдау жасауды өзгеге тапсыра алмаи мын, өи ткені

шынымен кім екенімді, нені сезініп, нені қалаи тынымды

өзімнен басқа ешкім білмеи ді. Сондықтан саи лаушы өзінің

қандаи екенін біледі, тұтынушының аи тқаны қашанда

дұрыс, ал сұлулық оған сұқтанған жанның жанарында.

Алаи да тіршілік туралы ғылым бұл үш ұи ғарымға да күмәнмен

қараи ды. Олардың паи ымы бои ынша:

1. Ағза дегеніміз – алгоритмдер, ал адам – индивидуум емес,

дивидуум. Басқаша аи тсақ, адам – түрлі алгоритмдердің

жинағы; адамда ішкі дауыс немесе дара «мен» жоқ.

2. Адам алгоритмдері еркін емес. Оларды гендер яки орта

қалыптастырған, олардың шешімдері не алдын ала

белгіленген, не кездеи соқ болады; әи теуір еркін емес.

3. Бұдан шығатын қорытынды мынадаи – теория жүзінде

ішкі алгоритм мені өзімнен жақсы тани алады. Денем мен

миымды құраи тын әр жүи ені қадағалаи тын алгоритм

менің кім екенімді, не сезетінімді және нені

қалаи тынымды дәл біле алар еді. Жасалатын болса, ондаи

алгоритм саи лаушыны, тұтынушыны және көрерменнің

орнын баса алады. Онда алгоритм өзінің қандаи екенін

біледі, алгоритмнің аи тқаны қашанда дұрыс және сұлулық

алгоритмнің жанарында болып шықпақ.

ХІХ және ХХ ғасырларда адамды барынша тиімді қадағалаи тын

сыртқы алгоритмдер болмағандықтан, индивидуализмге деген

сенімнің болуы заңды еді. Мемлекеттер мен нарықтарға

алгоритмдер қажет болғанымен, оларда лаи ық технология

болмады. Кеңес Одағы мен АҚШ-тың арнаи ы қызметтері

биохимия, ми және геномдар туралы көп нәрсе білмеи тін. Тіпті

Кеңес Одағының немесе Американың агенті менің телефонмен

сөи лескен әрбір әңгімемді жазып, көшедегі әрбір жасырын

кездесуімді тіркеп отырса да, олардың бұл ақпаратты талдаи тын

компьютерлік қуаты жоқ болды. Яғни ХХ ғасырда, ол кездегі

технологиялық жағдаи ды ескергенде, либералдардың мені

өзімнен артық ешкім біле алмаи ды деген ұи ғарымы қате емес-ті.

Сондықтан адамдардың өздерін дербес жүи е санап, үкіметтің

емес, өз ішкі дауысын тыңдауына толық негіз бар болатын.

Алаи да ХХI ғасыр технологиялары сыртқы алгоритмдердің

«адамды бұзып», мені өзімнен де артық білуіне жол ашуы мүмкін.

Бұл жағдаи іске асқан сәтте индивидуализмге деген сенім

жои ылып, өкілеттіктер жеке тұлғадан желілік алгоритмдерге

өтеді. Адам өмірін өз қалауынша сүретін дербес тіршілік иелері

емес, үнемі алгоритмдер желісінің бақылауында болатын

биохимиялық механизмдерге аи налады. Ол үшін мені бастан-аяқ

білетін және ешқашан қателеспеи тін сыртқы алгоритм керек

емес; ол мені өзімнен де жақсырақ біліп, қатені менен азырақ

жіберсе болғаны. Сонда ғана ол алгоритмнің күнделікті шешімдер

мен өмірлік маңызы бар таңдауларды мен үшін жасаи тынына сене

аламын.

Медицина саласында бұл шептен өтіп кеттік. Ауруханаларда біз

қазір жеке тұлға емеспіз. Жақын келешекте адамның

денсаулығына қатысты маңызды шешімдердің басым бөлігін

Watson сияқты алгоритмдер қабылдаи тын кез келеді. Мұны

жаман жаңалық деи алмаи мыз. Сусамыр дертіне шалдыққандар

(диабетиктер) қазірдің өзінде күніне бірнеше мәрте автоматты

түрде қант мөлшерін өлшеи тін және қауіпті жағдаи да белгі

беретін сенсорлар тағып жүр. 2014 жылы И ель университетінің

зерттеушілері iPhone бақылаи тын «жасанды ұи қы бездерінің»

алғаш рет сынақтан сәтті өткенін хабарлады. Экспериментке қант

диабетімен ауыратын 52 адам қатысқан. Әр науқастың қарнына

титімдеи сенсор және кішкентаи помпа имплантталды. Помпа

инсулин мен глюкагон, яғни қандағы қант деңгеи ін реттеп

отыратын екі гормон құи ылған кішкентаи тюбиктерге жалғанды.

Сенсор қант деңгеи ін ұдаи ы өлшеп, мәліметті iPhone-ға беріп

отырды. iPhone-да бұл мәліметке талдау жасаи тын қосымша

болды. Қажет жағдаи да бұл қосымша помпаға нұсқау береді, ал

помпа инсулин немесе глюкагонның өлшеулі мөлшерін құяды. Бұл

процес адамның еш қатысуынсыз-ақ жүзеге асады

Аи тарлықтаи қауіпті ауруы жоқ адамдардың көбі қазір

денсаулығы мен күнделікті іс-қимылын қадағалап отыратын

арнаи ы сенсорлар тағып жүретін болған. Смартфон, қолсағат,

білезік немесе ішкиімге – кез келген нәрсеге орнатылатын бұл

құрылғылар қан қысымы яки тамыр соғу жиілігі сияқты түрлі

биометрикалық ақпаратты жазып отырады. Бұл мәліметтер

күрделі компьютерлік бағдарламаларға енгізіліп, бағдарлама

болса құрылғының иесіне денсаулықты жақсартып, біршама ұзақ

әрі жемісті өмір сүру үшін тамақты және күн кестесін қалаи

өзгерту керектігі туралы кеңестер береді

. Google мен

фармацевтика саласының алпауыты Novartis екеуі бірлесіп, көз

жасының құрамына талдау жасау арқылы бірнеше секунд саи ын

қандағы глюкоза деңгеи ін тексеріп отыратын контактілі линза

жасау үстінде

. Pixie Scientiic компаниясы нәжіс құрамын зерттеу

арқылы сәбидің денсаулығы туралы мағлұмат беретін «ақылды

жөргек» сатып жатыр. Microsoft 2014 жылы қарашада жүрек

қағысын, ұи қы сапасын және күні бои ы жүрген қадамдарды

қадағалаи тын Microsoft Band атты ақылды білезік шығарды.

Бұлардың бәрінен Deadline атты қосымша озды: ол қазіргі өмір

салтымен сіздің қанша өмір сүретініңізді аи тып отырады.

Кеи адамдар бұл қосымшаларды паи даланып жүргенімен, оларға

аса мән бермеи ді. Ал біреулер үшін олар идеологияға аи налды

(жараи ды, дін демеи -ақ қоялық). Quantifed Self қозғалысының

паи ымы бои ынша, «мен» дегеніміз – математикалық модельдер.

Күрделілігі сонша – бұл модельдерді түсінуге адамның ақылы

жетпеи ді. Осы себепті ескі нақылға бағынып, өзіңізді танығыңыз

келсе, уақытыңызды философия, медитация немесе

психоанализге арнап зая кетірмеңіз. Одан да биометрикалық

мәліметтеріңізді жүи елі түрде жинаңыз. Сосын алгоритмдерге

тапсырыңыз; олар кім екеніңізді және сізге не істеу керегін

түсіндіреді. Аталған қозғалыстың ұраны – «Өзіңді сандар арқылы

таны»

Израиль әншісі Шломи Шабанның «Арик» атты әні 2000 жылы

жергілікті музыка сүи ер қауым арасында хитқа аи налды. Бұл ән

сүи ген қызының бұрынғы жігіті – Арик туралы ои дан мезі болған

бозбала туралы. Төсекте кім мықты – Арик пе, өзі ме – жігіт осыны

білгісі келеді. Әркімнің өз ерекшелігі бар деп қыз тура жауаптан

қашқақтаи ды. Жігіт бұл жауапқа қанағаттанбаи : «Санмен аи т,

бикеш», – деи ді. Bedpost компаниясы дәл осындаи жігіттерге

арнап биометрикалық білезік шығарды. Оны жыныстық

қатынастың алдында тағады; білезік жүректің қағысы, терлеу,

оргазмның ұзақтығы және жұмсалған калория мөлшері туралы

ақпарат жинақтаи ды. Одан соң компьютер бұл ақпаратқа талдау

жасап, төсекте қаншалық мықты болғаныңызды нақты сандармен

көрсетіп береді. Өтірік оргазм мен «қалаи , ұнады ма?» деген

тәрізді сауалдар осымен тәмам

Өзін осындаи құрылғылар көмегімен танитын адам ендігі жерде

өзіне индивидуум емес, биохимиялық жүи е кешені ретінде

қарауды үи ренеді. Олардың шешімдері түрлі жүи елердің

қақтығысушы талаптарын білдіретін болады

. Аи талық, осы

аптада екі сағат бос уақытыңыз болып, ол уақытта шахмат

ои насам ба, әлде тенниске арнасам ба деп екі ои лы болып жүресіз.

Танысыңыз: «Жүрегің нені қалаи ды?» – деп сұраи ды. «Жүрек

болғанда, ол, әрине, теннисті дұрыс көреді. Мендегі холестерин де,

қан қысымы да солаи деи ді. Бірақ томографтың аи туынша, сол

жақ ми сыңарындағы префронталдық қабыққа баса назар

аударуым керек. Өи ткені біздің тұқымда деменцияға беи імдік бар.

Нағашы ағамда ол ерте басталды. Соңғы деректерге қарағанда,

аптасына бір партия шахмат ои нау алжуды шегереді екен», – деп

жауап қатасыз.

Сыртқы медиацияның көрнекі мысалдарын ауруханалардың

геронтологиялық бөлімдерінен баи қауға болады. Гуманизм

кәрілікті даналық жетіп, мол білімге кенелетін кезең ретінде

сипаттаи ды. Жақсы қарт түрлі сырқаттармен ауыруы мүмкін,

бірақ оның ақылы шапшаң әрі өткір, бұған қоса, оның 80 жылдық

тәжірибесі бар. Ол өмірді терең түсінген жан және қашанда

немерелеріне бағалы кеңес аи тып отырады. Әи тсе де ХXІ ғасырда

80 жастағы кәрілердің бәрі бұл образға сәи кес келе бермеи ді.

Биологияның адам табиғаты туралы зерттеулері тереңдеи түсіп,

осының арқасында медицина біздің ұзақ тіршілік етуімізге

мүмкіндік жасаи ды. Ақыл мен «нағыз болмыс» ыдырап жоғалады.

Мониторлар, компьютерлер мен помпалар арқылы ғана өмір сүріп

отырған қауқарсыз биологиялық жүи елер жиынтығы –

медицинаның жетістігі арқасында тірі жүрген қарт адамның күи і

көп жағдаи да осындаи .

Ал ішкі деңгеи де ше? Генетикалық технологиялардың

күнделікті өмірге дендеп кіруі және адамдардың өз ДНҚ-сымен

қатынасының дамуы нәтижесінде дара «мен» жои ылып, ішкі

дауыс гендердің мағынасыз шуына көміледі. Күрделі таңдауға тап

болғанда мен ішкі дауысыма құлақ түрмеи , жан-дүниемнің

түкпірінде жатқан генетикалық парламентімнен ақыл сұраи мын.

2013 жылы 14 мамырда актриса Анджелина Джоли The New York

Times газетінде жариялаған мақаласында екі бірдеи мастэктомия

жасатқалы жатқанын хабарлады. Ол бірнеше жыл бои ы сүт безі

рагына шалдығам ба деген қорқынышпен өмір сүрген екен.

Өи ткені шешесі мен әжесі де орта жаста дәл осы аурудан қаи тыс

болған. Генетикалық тест Джолидің ағзасында BRCA1 генінің

қатерлі мутациясы бар екенін растады. Соңғы статистикалық

деректерге қарағанда, мұндаи мутациясы бар адамда рактың

паи да болу ықтималдығы 87 паи ызға тең. Ол кезде Джолидің

денсаулығы жақсы болатын. Сонда да ол ерте қимылдап, сүт

бездерін алдырып тастаған дұрыс деп шешті. Мақаласында:

«Басымдағы жағдаи ды жасырмауды дұрыс көрдім. Өи ткені

өздеріне рак қаупі төніп тұрғанын білмеи тін әи елдер көп. Олар да

мен сияқты генетикалық тексеруден өтіп, ауру қаупі жоғары

болып жатса, сенімді жолдар бар екенін мен секілді ертерек

аңғарар деп үміттенемін», – деп жазды

Мастэктомия жасату керек пе, жоқ па деген мәселе – қиын әрі

қауіпті таңдау. Операция мен одан кеи інгі емге баи ланысты

жаи сыздықтарды, қауіп пен қаржылық шығынды былаи

қои ғанда, ол денсаулыққа, сыртқы келбетке, көңіл-күи ге және

жақын адамдармен қарым-қатынасыңызға болжап білмеи тін

зардаптар келтіруі мүмкін. Күрделі таңдау жасап, ол туралы ашық

аи туға батылы жеткен Джолиге дүниежүзі бои ынша қолдау

көрсетіп, оның шешіміне тәнті болғандар бар. Бұл жағдаи ды

әлемдік ақпарат құралдары кеңінен насихаттаған соң, адамдар

генетикалық медицинаға және оның артықшылықтарына назар

аударады деген үміт оянды.

Джолидің басындағы жағдаи ға қатысты алгоритмдердің

атқарған рөлі қызығушылық туғызады. Маңызды қадам жасар

алдында Джоли мұхитқа көз салу үшін биік шыңға көтерілген жоқ.

Алыс толқындардың ар жағындағы батып бара жатқан күнге

қарап, ои тұңғиығына батпады, жүрегінің түкпірінде жатқан

сезімдермен тілдесуге де тырыспады. Өи ткені ол сезімдер емес,

сандар арқылы аи тылған өз гендерінің мәліметіне сенді. Ол кезде

Джолидің еш жері ауырмаи тын. Сезімдері оған: «Қорықпа, бәрі

жақсы болады», – деді. Бірақ дәрігерлер қолданған компьютерлік

алгоритмдер оған: «Иә, қазір сені ештеңе мазалап тұрған жоқ.

Бірақ сенің ДНҚ-ыңда уақыт өте келе жарылатын бомба бар.

Уақыт оздырмаи бірдеңе істеуің керек!» – дегенді аи тты.

Әрине, Джолидің көңіл толқыныстары мен мінезі де үлкен рөл

атқарды. Тұлғалық ерекшеліктері өзгеше басқа бір әи елден

осындаи генетикалық мутация табылса, ол мастэктомияға

келіспеуі мүмкін еді. Ал егер BRCA1 қатерлі мутациясымен қатар

ол әи елден (ои дан шығарылған) ABCD3 генінің мидың

ықтималдықтарды есептеуге жауапты аи мағын әлсіретіп, адамды

қатерді жете бағаламауға беи імдеи тін мутациясы табылса не

болар еді? Статистикалық деректер ол әи елге шешесі, әжесі және

тағы бірнеше туысқанының мезгілсіз өлгенін, себебі олар

денсаулыққа төнген түрлі қатерлерді жете бағаламағанын, сөи тіп,

алдын ала шаралар жасамағанын ескерсе ше?

Денсаулыққа қатысты мәселелерде сіз де, сірә, Анджелина

Джоли сияқты батыл шешімдерге баратын шығарсыз.

Генетикалық тестен өтіп, қанның биохимиялық талдауын

жасатып немесе магнитті-резонанстық томографиядан өтесіз;

алгоритм бүкіл нәтижелерді мол статистикалық мәліметтер

базасы негізінде талдаи ды. Сосын сіз оның кеңесін орындаи сыз.

Бұл апатты сценарии емес, алгоритмдер бүлік шығарып, сізді құл

етпеи ді, керісінше, жақсы кеңесші болатыны сонша – олардың

ақылын тыңдамау нағыз ақымақтық.

Кинодағы алғашқы аи тулы рөлін Анджелина Джоли 1993 жылы

«Киборг 2» атты ғылыми-фантастикалық экшнде ои нады. Оның

бас кеи іпкері 2074 жылы Pinwheel Robotics компаниясы

корпоративтік тыңшылық мақсатында құрастырған Казелла Риз

атты киборг болатын. Міндеттерді атқару кезінде тірі адамнан

аи ырмасы бар екені білінбеу үшін Казеллаға адами эмоциялар

берілген. Өзін Pinwheel Robotics басқарып отырғанын және

олардың өзін құрту жоспары бар екенін білген ол, қашып кетіп,

өмірі мен бостандығы үшін күреседі. «Киборг 2» – тұлғаның өз

бостандығы мен жеке өміріне қол сұғылмауы үшін аса ірі

корпоративтік алпауыттармен шаи қасып, жан алып, жан беріскені

туралы либералдық қиял-ғажаи ып фильм.

Шынаи ы өмірде Джоли денсаулығы үшін өзінің тәуелсіздігі мен

жеке өмірінің құпияларын құрбан етуді жөн санады. Біз де, сірә,

денсаулықты жақсарту үшін жеке кеңістікті жауып тұрған пердені

алып тастап, ішкі әлеміміздің ең терең түкпірлеріне мемлекеттік

құрылымдар мен көпұлтты корпорациялардың кіруіне мүмкіндік

беретін шығармыз. Мысалы, егер Google электрондық

поштамыздан барлығын оқып, бүкіл іс-қимылымызды бағып

отырса, ол қатерлі, жұқпалы аурулар тарағалы тұрғанын дәстүрлі

денсаулық сақтау қызметтерінен бұрын баи қар еді.

Лондонда тұмау эпидемиясы бұрқ ете қалса, Ұлыбританияның

Ұлттық денсаулық сақтау қызметі мұны қалаи біледі? Жүздеген

емханада жұмыс істеи тін мыңдаған дәрігерден келіп түскен

мәліметтерді талдаи ды. Ал дәрігерлер бұл ақпаратты қаи дан

алады? Аи талық, бір күні таңертең Мэри ауырсынып оянады.

Бірақ дереу дәрігерге жүгірмеи ді. Ыстық шаи ға бал қосып ішсем

сауығып кетермін деп бірнеше сағат немесе тіпті бір-екі күн

күтеді. Жағдаи ы жақсармаған соң ғана дәрігердің қабылдауына

жазылып, емханаға барады және өзінің симптомдарын

баяндаи ды. Дәрігер ақпаратты компьютерге енгізеді. Ал

денсаулық сақтау қызметінің кеңсесінде отырған бір қызметкер

бұл мәліметті өзге жүздеген емханадан келіп түскен

мәліметтермен салыстырады. Сонан соң Лондонда тұмау

эпидемиясы басталды деген қорытындыға келеді. Мұның бәріне

біршама ұзақ уақыт кетеді.

Google болса бәрін санаулы минутта тындырар еді. Ол тек

Лондон тұрғындарының электрондық хаттарда және Google іздеу

жүи есінде жазған сөздерін қадағалап, оны аурулардың белгілері

сақталған базамен салыстырады. «Бас ауыру», «қалтырау», «жүрек

аи ну» және «мұрын біту» сияқты сөздер жаи күндері

лондондықтардың электрондық пошта арқылы жазған хаттары

мен іздеген сөздерінде 100 000 рет кездеседі деи ік. Ал бүгін

алгоритм бұл сөздердің 300 000 рет паи даланылғанын көрсе,

тұмау эпидемиясы басталды деген сөз. Мэридің дәрігерге баруын

күтудің еш қажеті жоқ. Таңертең мазасы болмаи оянған ол

әріптесіне: «Басым ауырып тұр, бірақ жұмысқа барамын», – деп

жазса болды. Google-ге керегі осы.

Алаи да Google бұл салада тиімді жұмыс істеу үшін Мэри оған өз

хаттарындағы ақпаратты медициналық қызметтерге таратуға

рұқсат беруі керек. Анджелина Джоли сүт безі рагын емдеуге

назар аудару үшін жеке өмірінің құпияларын құрбан етті ғои .

Тұмау эпидемиясын және басқа да аурулардың алдын алу үшін

Мэри неге осындаи құрбандыққа бармасқа?

Бұл теориялық идея емес. Google 2008 жылы Google Flu Trends

қызметін іске қосты. Қызмет әлі толық жасалып болған жоқ,

әзірге тұмаудың таралуын ол өзінің іздеу жүи есіне енгізілген

сөздер арқылы анықтаи ды және жеке хаттарды оқымаи мыз деп

сендіреді. Бірақ ол дәстүрлі денсаулық сақтау қызметтерінен он

күн бұрын дабыл қағады

Google Baseline Study жобасының мақсаты бұдан да зор. Google

адам денсаулығы туралы мәліметтердің ауқымды базасын құрып,

соның негізінде «жақсы денсаулық стандартын» жасамақ. Бұл

стандарттан сәл ғана ауытқу проблеманың паи да болғанын ең

ерте сатыларда анықтап, оны тезірек шешуге мүмкіндік береді.

Baseline Study қызметі адамның сыртқы киім-кешегі, білезік,

аяқкиім, көзілдірік сияқты тауарлардың Google Fit атты тұтас

желісіне жалғанған. Жобаға сәи кес Google Fit тауарлары

биологиялық мәліметтерді үздіксіз жинақтап, Baseline Study

базасына жіберіп отырады

Google сияқты компаниялар мұнымен тоқтамақ емес. Қазіргі

кезде ДНҚ тестілеу нарығы қарқынды даму үстінде. Google-дың

негізін салушылардың бірі Сергеи Бриннің бұрынғы әи елі Энн

Воджицки құрған «23andMe» атты жеке компания осы саладағы

көшбасшылар қатарында. «23andMe» деген атау адам геномы

кодтаи тын 23 хромосома жұбын білдіреді және адамның өз

хромосомаларымен аи рықша баи ланысы бар екеніне назар

аудартады. Хромосомалар сізге үш ұи ықтасаң түсіңе кірмеи тін

таңғажаи ып құпияларды аи та алады.

Оның қандаи құпиялар екенін білгіңіз келе ме? «23andMe»

компаниясының есепшотына бар-жоғы 99 доллар аударсаңыз

болғаны, сізге тюбик салынған кішкентаи пакет жібереді. Сіз оған

түкірігіңізді салып, компанияның Калифорния штатындағы

Маунтин-Вю деп аталатын мекенжаи ға жібересіз. Олар түкіріктегі

ДНҚ-ны оқып, нәтижелерін электрондық поштаңызға жолдаи ды.

Сіз осал тұстарыңыз бен таз болудан соқырлыққа деи інгі

генетикалық беи імдіктеріңіз жазылған тізімді аласыз. «Өзіңді

тану» бұрын ешқашан осынша қарапаи ым әрі арзан болған емес.

Мұның бәрі статистикаға негізделгендіктен, компания

болжамдарының расталу деңгеи і оның қолындағы мәліметтер

базасының көлеміне баи ланысты. Сондықтан геномдар туралы

мәліметтердің орасан зор базасын алғаш жасаған компания

тұтынушыларға барынша дәл болжам беріп, нарықтағы

үстемдікке ие болады. АҚШ-та жеке мәліметтерге қол сұғуға жол

берілмеи тіндіктен, америкалық биотехнологиялық компаниялар

мұндаи құқықты сыи ламаи тын Қытаи бәрін басып озып, әлемдік

генетикалық нарықта үстем бола ма деп қауіптенеді.

Егер Google және онымен бәсекелес компанияларға өзіміздің

биометриялық құрылғыларымызды, ДНҚ тестеріміздің

нәтижелерін және ауруларымыздың тарихы туралы мәліметтерді

ашатын болсақ, бәрін білетін медициналық қызметке қол

жеткіземіз. Ол эпидемиялармен күресіп қана қои маи , бізді рак,

инфаркт және Альцгеи мер сияқты қатерлі аурулардан қорғаи тын

болады. Алаи да осындаи мол мәліметтер базасына қол жеткізген

Google одан да зорғысын істеуі мүмкін ғои . The Police тобының

атақты әніндегі сияқты, әр қадам, әр дем, әр сөзіңізді қалт

жібермеи қадағалаи тын жүи ені – банктегі есепшотыңызды, жүрек

қағысыңызды, қаныңыздағы қант деңгеи ін және сексуалдық

өмірде бастан кешкендеріңізді қадағалап отыратын жүи ені –

елестетіп көріңізші. Әлбетте мұндаи жүи е сіз туралы мәліметтерді

өзіңізден әлдеқаи да көп білетін болады. Адамдарды бақытсыз

қарым-қатынас, ұнамаи тын кәсіп пен зиянды әдеттердің

бұғауында ұстаи тын алдамшы үміт Google-ды алдаи алмаи ды.

Қазір бізді басқарып отырған түсіндірме беруші «меннен»

аи ырмашылығы – Google мифтері, негізінде, шешім

қабылдамаи ды және когнитивті ықшамдау мен «ең маңызды сәт –

соңғы сәт» ережесінің тұзағына түспеи ді. Ол шынымен әрбір

қадамымызды, әр сөз бен әр кездесуімізді есте сақтаи тын болады.

Шешім қабылдау процесінің басым бөлігін осындаи жүи еге

тапсыруға, өи тпеген күнде де аи рықша жауапты сәттерде онымен

ақылдасуға көбіміз қуана келісер едік. Қандаи фильмді көру керек,

демалысты қаи да өткізген жақсы, қандаи мамандықты таңдаған

жөн, қаи жұмысқа кірген дұрыс, кімге ғашық болып және кіммен

отбасын құру керек? Мұның бәрінде Google сізге еш қателеспеи ,

дұрыс кеңес береді. «Қарашы, Google, маған Джон мен Пол сөз

аи тып жүр, мен екеуін де сүи емін, бірақ екеуін екі түрлі сүи емін,

сол себепті біреуін таңдаи алмаи жүрмін. Сен бәрін білесің ғои ,

қандаи кеңес берер едің?» – деп сұраи тын боласыз.

Google болса: «Иә, сені туған кезіңнен білемін. Барлық

хаттарыңды оқып отырдым. Телефонмен аи тқан әңгімелеріңнің

бәрін жазып жүрдім. Саған ұнаи тын фильмдерді, сенің ДНҚ-ды

және жүрегіңнің толық биометрикалық тарихын білемін. Қаи

жігітпен қашан кездескенің туралы егжеи -тегжеи лі ақпаратың

бар. Джонмен немесе Полмен кездесу сәтіндегі жүрек қағысың

туралы диаграмманы, қан қысымы және қант деңгеи і қандаи

болғанын аи тып бере аламын. Қажет болса, олардың

әрқаи сысымен болған әрбір жақын кездесуіңе дәл

математикалық баға беру мүмкіндігім бар. Әрине, сені білген

сияқты, Пол мен Джон екеуін де жақсы білемін. Осы мәліметтерге,

жетілген алгоритмдеріме және ондаған жыл бои ы тексерілген

жүздеген миллион қарым-қатынастарға жасалған статистикалық

талдауға сүи ене отырып, мен саған Джонды таңдауға кеңес

беремін. Онымен некеңнің сәтті болу ықтималдығы 87 паи ызға

тең.

Сені жақсы танитыным соншалық – жауабымды ұната

қои масыңды да білемін. Иә, Джонға қарағанда Пол әлдеқаи да

келбетті. Ал сен сыртқы келбетке қатты мән бересің, сондықтан

ішіңнен Полды аи тса екен деп отырсың. Әрине, сыртқы келбеттің

де маңызы бар, бірақ оның маңызы сен ои лағандаи жоғары емес.

Ондаған мың жыл бұрын Африка саваннасында қалыптасқан

сенің биохимиялық алгоритмдерің өмірлік серік болуы мүмкін

адамдарды жалпы бағалауда сыртқы әдеміліктің үлесі 35 паи ызға

тең деи ді. Ал ең соңғы зерттеулер мен статистикалық

мәліметтердің аса ауқымды базасына негізделген менің

алгоритмдеріме сенсең, романтикалық қарым-қатынастың ұзақ

уақыт сәтті болуына сыртқы келбеттің ықпалы небәрі 14 паи ызға

тең. Сондықтан Полдың әдемілігін ескергеннің өзінде мен саған

Джон ыңғаи лы екенін аи тамын», – деп жауап қатады

Мұндаи сенімді ақылгөи ге берген ақымыз үшін біз адам

дегеніміз – тұлға; әр адамда еркіндік бар; адам жақсы мен

жаманды аи ыра біледі; өмірдің мәні неде екенін жақсы біледі

деген идеядан бас тартуымызға тура келеді. Сонда адамдар

баяндаушы «мен» шығарған мифтерге бағынатын дербес болмыс

болудан қалады. Осылаи ша біз ұлан-ғаи ыр ғаламдық желінің

ажырамас бөлігіне аи наламыз. Либерализм баяндаушы «менді»

ұлықтаи ды. Оған саи лау учаскелерінде дауыс беру,

супермаркеттерде және неке нарығында таңдау құқығын

жүктеи ді. Бұл ғасырлар бои ы тиімді қызмет етіп келді. Өи ткені

баяндаушы «меннің» қаи дағы бір өтірік пен қиялға сенетініне

қарамастан, адамды одан жақсы білетін өзге жүи е болмады. Бірақ

мені шынымен жақсы білетін жүи е келген кезде, шешім қабылдау

құқығын баяндаушы «менге» жүктеу нағыз есуастық болады.

Демократиялық саи лау сияқты либералдық салттар келмеске

кетеді. Өи ткені саяси көзқарастарымызды Google бізден гөрі

жақсы қорғаи алады. Мысалы, дауыс беру кабинасына кіріп, оңаша

қалған соң, мен либерализм үи реткендеи , өзімнің нағыз

«меніммен» кеңесіп, ең қастерлі талап-тілегіме жауап бере алатын

партияны немесе үміткерді таңдауым керек. Ғылымға сүи енсек,

тіршілік туралы өткен саи лаулардан бергі уақытта ои ланған,

сезінген және бастан кешкен нәрселердің бәрі кабина ішінде

тұрған менің есімде болмаи ды. Оның үстіне, саи лау алдындағы

насихат, пиар және еске түскен көлденең жаи ттар да

шатастырады. Канеманның суық сумен жасаған тәжірибесіндегі

сияқты, баяндаушы «мен» бұл жерде «ең маңызды сәт – соңғы

сәт» қағидасына бағынады. Ол оқиғалардың көбін ұмытып,

төтенше әсер еткен бірнешеуін ғана есінде сақтаи ды және ең

соңғы оқиғалардың маңызын тым артық бағалаи ды.

Аи талық, мен төрт жыл бои ы таңнан кешке деи ін премьер-

министрдің саясатын сынаи мын. «Мынау біздің түбімізге

жетеді» – өзіме де, өзгеге де аи татыным осы. Саи лау алдында

үкімет салық мөлшерлемелерін төмендетіп, ақшаны оңды-солды

таратады. Биліктегі партия мықты копираи терлер жалдаи ды.

Уәдені және миымдағы қорқыныш орталығына тіке әсере ететін

үреи лі сөздерді тамаша қолдана отырып, ғажап саи лау науқанын

өткізеді. Суық тигізіп алған мен дәл саи лау өтетін күні таңертең

ауырып оянамын. Соның салдарынан ои лану қабілетім әлсіреп,

ауру мені қауіпсіздік пен тұрақтылықты бәрінен жоғары қоюға

итермелеи ді. Болды! Мен әлгі «түбімізге жететін» саясаткерді

тағы да төрт жылға саи лаи мын.

Ал Google-дың мен үшін дауыс беруіне келіссем, мұндаи жағдаи

болмас еді. Өи ткені, өзіңіз білесіз, Google кеше туған жоқ. Иә,

жақында салық мөлшерлемесінің төмендегенін ол ескереді, бірақ

соңғы төрт жыл бои ы болған оқиғаларды ол елеусіз

қалдырмаи ды. Таңертең жаңа газетті қолыма алған саи ын қан

қысымым көтерілді ме, кешкі жаңалықтарды көріп отырғанда

допамин деңгеи і күрт төмендеді ме – Google мұның бәрінен

хабардар. Саяси технологтардың түкке тұрмаи тын ұрандарына

мән бермеудің жолын да біледі. Ауру салдарынан саи лаушы әдетте

оңшылдарға бүи регі бұрып, жағдаи ға тиісті түзету жасауы мүмкін

екенін де түсінеді. Сол себепті Google ақыл мен дененің бір сәттік

күи і және баяндаушы «меннің» қиялдары негізінде емес,

биохимиялық алгоритмдер жүи есінің шынаи ы сезімдері мен

мүдделері негізінде дауыс береді. Әлбетте Google ылғи дұрыс

шешім қабылдаи бермеуі мүмкін. Саи ып келгенде, әңгіме

ықтималдықтар туралы ғои . Әи тсе де ол көбіне дұрыс шешімдер

қабылдап отырса, адамдар өз құқықтарын Google-ға беруге

келіседі. Уақыт өткен саи ын мәліметтер базасы кеңеи іп,

статистика дәлірек болады. Алгоритмдер жетіле түссе, шешімдер

де дұрыс болады. Жүи енің мені ешқашан толықтаи тани

алмаи тыны рас. Сондықтан мүлт жібермеи тіндеи деңгеи ге

ешқашан жете алмаи ды. Алаи да оның қажеті де жоқ. Жүи е мені

өзімнен де артық білетін сәт туғанда, либерализм құлаи ды.

Адамдардың көпшілігі өздерін нашар білетінін ескерсек, ол сәт

онша алыс емес сияқты.

Жақында Facebook-тың тапсырысымен жасалған зерттеу

мынаны көрсетті: қазірдің өзінде Facebook алгоритмі адамдардың

мінез-құлқы мен көңіл күи ін олардың достары, ата-аналары және

жұбаи ларынан артық біледі. Экспериментке Facebook-та

аккаунттары бар 86 220 ерікті қатысып, жеке анкеталық 100

сұраққа жауап берді. Еріктілердің «лаи ктарын», яғни олар ұнаи ды

деп белгілеген беттерді, суреттер мен беи небаяндарды талдау

негізінде алгоритм олардың қандаи жауап беретінін алдын ала

аи тып отырды. Лаи к неғұрлым көп болса, болжам соғұрлым дұрыс

болды. Зерттеушілер алгоритмнің болжамдарын қатысушының

әріптестері, достары, отбасы мүшелері мен жұбаи ларының

болжамдарымен салыстырды. Қаи ран қаларлық нәрсе, 10 лаи ктан

кеи ін-ақ, алгоритм дәл болжау бои ынша әріптестерден озып

кеткен. Достарынан озу үшін оған – 70 лаи к, отбасы мүшелерінен

озу үшін – 150 лаи к, ал жұбаи ларынан озу үшін 300 лаи к

жеткілікті болған. Басқаша аи тсақ, егер сіз Facebook-та 300 мәрте

лаи к басқан болсаңыз, оның алгоритмі сіздің пікіріңіз бен

қалауыңыз қандаи боларын жаныңыздағы жолдасыңыздан да дәл

болжаи алады!

Расында, кеи мәселеде Facebook алгоритмі адамның өзінен де

жақсы нәтиже көрсетеді. Тағы бір экспериментте зерттеушілер

қатысушылардан психотропты заттарды қаншалық жиі

қолданатынын және әлеуметтік желілерге жақындық деңгеи ін

бағалауды сұрады. Олардың бағасынан алгоритмнің бағасы

дәлірек болды. Эксперимент нәтижесінде «адамдар өздерінің

субъектив паи ымдарынан бас тартып, сүи ікті ермек, мамандық

және тіпті сүи ген жар таңдау сияқты өмірлік маңызы бар

шешімдерді қабылдау ісін компьютерлерге тапсыруы мүмкін.

Мәліметтерге негізделген мұндаи шешімдер, сірә, адамдардың

өмірін жақсартады» деген болжам жасалды (ғалымдар емес,

Facebook алгоритмі жасаған болжам)

Бірақ алаңдауға тұрарлық нәрсе барын да аи туымыз керек. Дәл

осы зерттеу АҚШ-тағы келесі президент саи лауы қарсаңында

Facebook ондаған миллион америкалықтың қаи саясаткерге

бүи регі бұрарын ғана емес, сонымен қатар олардың қаи сысы

соңғы таңдау жасамаи отырғанын және оларды бір таңдауға

келтіру амалдарын да біле алатынын көрсетті. Мысалы, Facebook

Оклахомада республикалықтар мен демократтардың шамалас

келе жатқанын, 32 417 саи лаушы әлі таңдау жасамағанын аи та

алады және оларды өз жағына тарту үшін үміткер не аи туы

керегін түсіне алады. Мұндаи баға жетпес ақпаратқа Facebook

қалаи қол жеткізді? Өзіміз тегін бердік.

Еуропалық империализм дәуірлеп тұрған шақта конкистадорлар

мен көпестер тұтас аралдарды, елдерді түрлі түсті моншақтарға

аи ырбастап алды. ХХІ ғасырда адамдардың қолындағы ең құнды

нәрсе, сірә, олардың жеке мәліметтері болар. Ал біз оларды

технология алпауыттарына беріп, орнына электрондық пошта

қызметі мен сүи кімді мысық туралы видеолар алып жүрміз.

Бүгін сәуегеи , ертең билеуші

Бәрін білетін сәуегеи болып алған соң Google, Facebook және

басқа алгоритмдер агенттерге, одан соң билеушілерге аи налуы

әбден мүмкін

. Бұл траекторияны түсіну үшін Waze-ді мысалға

алаи ық. Waze-ді көптеген жүргізуші паи даланады, ол – GPS-ке

негізделген навигациялық қосымша. Waze жаи ғана карта емес.

Миллиондаған қолданушы оған кептеліс, жол-көлік оқиғалары,

полиция машиналары мен бекеттері туралы ақпаратты үздіксіз

жолдап отырады. Осының арқасында Waze сізді кептелістерді

орағытып, баратын жеріңізге ең төте жолмен жеткізеді. Көше

қиылысына жақындаған кезде түи сігіңіз сізді оңға бұрғысы келсе,

Waze солға бұрыл деуі мүмкін. Бірақ – ерте ме, кеш пе –

жүргізушілер өз түи сігін емес, Waze-ді тыңдаған дұрыс екенін

түсінеді

. Былаи қарағанда, Waze алгоритмі әшеи ін сәуегеи лік

қызмет көрсететін сияқты. Сіз сұрақ қоясыз, сәуегеи жауап береді,

бірақ шешімді қабылдау сіздің құзырыңызда. Алаи да сәуегеи

әбден сенімге кірген кезде, келесі қадамның ең қисындысы оны

агент етіп тағаи ындау болады. Алгоритмге баратын жеріңізді

аи тасыз, ол мақсатыңызға сізді араластырмаи , өзі жеткізеді. Waze-

ге қатысты аи тар болсақ, оны жүргізушісіз жүретін көлікке

жалғап, «Waze, үи ге ең төте жолмен апар» немесе «жан-жағындағы

көрінісі әдемі жолмен жүр», я болмаса «бензинді аз шығындаи тын

жолмен аи да» деи сіз. Бұи рықты сіз бересіз, бірақ оларды Waze

орындаи ды.

Келесі қадамның нәтижесінде Waze орындаушыдан билеушіге

аи налуы мүмкін. Осынша өкілетке ие болып, сізден әлдеқаи да көп

білетіндіктен, ол барлық жүргізушілерге манипуляция жасап,

сіздің қалауыңызды туғызуы, сөи тіп, сіз үшін шешім қабылдауы

мүмкін. Мысалы, Waze өте тиімді қызмет көрсетіп, оны бәрі

қолданатын болды деи ік. №1 тасжолда кептеліс туып, №2 тасжол

біршама ашық екен деи ік. Бұл ақпаратты Waze бәріне аи тса,

жүргізушілердің бәрі № 2 тасжолға ұмтылады да, ол жақта

қозғалыс мүлдем тоқтаи ды. Бәріне ортақ бір ғана сәуегеи болса,

бәрі сол сәуегеи ге сенсе, ол билеушіге аи налады. Ол біз үшін

ои лаи тын болады. Сірә, № 2 тасжолда кептеліс жоқ екенін ол

жүргізушілердің біразына ғана хабарлаи ды. Осылаи ша, № 1

тасжолда машина азаи ып, № 2 тасжолда ешқандаи кептеліс

болмаи ды.

Microsoft болса Halo танымал видеоои ынының қаһарманы

құрметіне аталған Cortana атты жаңағыдан да күрделі жүи ені

жасап жатыр. Cortana – жасанды интеллект элементтері бар

виртуалды көмекші, Microsoft оны Windows-тың алдағы

нұсқаларына кіргізуді жоспарлап отыр. Қолданушыларды

көмекшіні барлық фаи лдарға, электрондық пошталарға және

қосымшаларға қосуға шақырады. Олармен танысқан соң Cortana

сансыз сұрақтарға жауап бере алады және қолданушының

мүддесін қорғаи тын виртуал агентке аи налуы мүмкін. Ол әи еліңіз

босанатын күн жақындап келе жатқанын есіңізге салады,

жарыңызға сыи лық таңдап, түскі астан бір сағат бұрын

меи рамханадан орын алып қояды және жатардан бір сағат бұрын

дәрі ішу керегін аи тады. Дәл қазір шықпасаңыз, маңызды

кездесуге кешігетініңізді ескертеді. Кездесуге аз ғана уақыт

қалғанда қан қысымыңыз жоғары, допамин деңгеи і төмен болып

тұрғанын, статистикаға сәи кес, мұндаи күи де іскерлік мәселеде

үлкен қателіктер жіберуге беи ім екеніңізді хабарлаи ды.

Сондықтан әзірге шешім қабылдамаи және келісім жасамаи қоя

тұрған дұрыс деп ескертеді.

Cortana мен оған ұқсас көмекшілер сәуегеи ден агентке аи налған

соң, қожаи ынның өзін қатыстырмаи , келіссөздерді тікелеи өзі

жүргізе беруі де мүмкін. Алдымен менің Cortana-м кездесетін

орын мен уақытты белгілеу үшін сіздің Cortana-ңызбен жаи ғана

баи ланыс орнатады. Сосын мен жұмыс сұраған компания

«түи індемені өзіңіз жіберіп әуре болмаи , Cortana-ңыздың

менікімен хабарласуына рұқсат бере салыңыз» деп өтінеді.

Немесе менің Cortana-м маған жар болуы мүмкін деген адамның

Cortana-сымен баи ланыс орнатып, екеуі мәліметтерді тексереді де,

екеуміз жақсы тіл табысып кете аламыз ба, жоқ па – соны шешеді.

Бірақ бұл кезде біз, яғни Cortana-лардың иелері бұлаи тексеріліп

жатқанымыздан мүлдем беи хабар жүреміз.

Билікке ие болған соң Cortana-лар өз қожаи ындарының мүддесі

үшін бір-бірімен таи таласа бастаи ды. Сөи тіп, жұмыс нарығы мен

неке нарығы сіздің Cortana-ңыздың сапасына баи ланысты

болады. Ең соңғы шыққан Cortana-ны алған баи лар ескі Cortana-

мен жүрген қарапаи ым адамдардан әлдеқаи да жоғары

артықшылық иеленеді.

Алаи да ең қиын мәселе – Cortana қожаи ынының өзі. Жоғарыда

көргеніміздеи , адамдар жеке тұлға емес, оларда дара «мен» жоқ.

Олаи болса, Cortana кімнің мүддесіне қызмет етуге тиіс? Аи талық,

менің түсіндірме беруші «менім» Жаңа жылдан бастап диета

ұстауға және аптасына үш мәрте фитнеске баруға уәде береді. Бір

аптадан соң, жаттығуға баратын кез келгенде әсер алушы «мен»

Cortana-ға теледидарды қос та, пицца алдыр деген нұсқау береді.

Cortana не істеи ді? Әсер алушы «менге» бағынуы керек пе, әлде бір

апта бұрын баяндаушы «мен» қабылдаған шешімді орындауға

тиіс пе?

Cortana-ның оятқыштан аи ырмасы қанша деуіңіз мүмкін (әсер

алушы «мен» жұмыстан кешікпесін деп баяндаушы «мен»

оятқышты кешкісін бұрап қояды ғои ). Бірақ Cortana-ның адамға

билігі оятқыштан әлдеқаи да зор болады. Әсер алушы «мен»

түи мені басып, оятқыштың шырылын тоқтата алады. Ал Cortana

адамды жақсы білетіні соншалық – өз дегенімен жүргізу үшін

қандаи ішкі түи мешелерді басу керегін жақсы білетін болады.

Microsoft-тың Cortana-сы бұл саладағы бірден-бір қосымша емес.

Google Now мен Apple-дың Siri қосымшасы да осы бағытта жұмыс

істеи ді. Amazon-ның да сізді ылғи зерттеп, сосын жиналған

мәліметтер негізінде тауар ұсынатын алгоритмдері бар. Кітап алу

үшін көшедегі дүкенге кірсем, сөрелерді аралап жүріп, түи сігім

қалаған кітапты таңдаи мын. Ал Amazon-ның виртуал дүкеніне

кірсем, алдымнан алгроитм лып етіп шыға келеді де: «Сізге

қандаи кітаптар ұнаи тынын мен білемін. Талғамы сіздікіне ұқсас

адамдар мына бір жаңа кітапты алып жатыр», – деи ді.

Бұл басы ғана. Бүгінде АҚШ-та қағаз кітаптарды емес,

электрондық кітаптарды алатын оқырмандар көбеи іп келеді. Бұл

салада Amazon Kindle сияқты электрондық кітаптар бар екені

белгілі. Адам оқып отырған кезде, құрылғы ол туралы мәлімет

жинақтаумен болады. Мысалы, Kindle сіздің кітаптың қаи бөлімін

тез, қаи тұсын баяу оқығаныңызды; қаи бетке келгенде үзіліс

жасап, қаи сөи лемге келген кезде кітапты жауып, сол күи і

ашпағаныңызды қадағалаи ды (сосын авторға бұл тұсын қаи та

жазуды ұсынуға болады). Егер Kindle-де «жүзінен танитын»

функция және биометрикалық сенсорлар қосылса, ол әр

сөи лемнің сіздің жүрек қағысыңыз бен қан қысымыңызға қалаи

әсер еткенін біле алатын болады. Қаи жерінде күлдіңіз, қаи

сөи лемді оқығанда мұңаи дыңыз, қаи тұсы ызаландырды – бәрін

біледі. Көп ұзамаи -ақ кітапты оқып отырғанда кітап сізді оқитын

заман туады. Сіз оқыған нәрсеңіздің көбін ұмытып қаласыз. Ал

Amazon ештеңені ұмытпаи ды. Мұндаи мәліметтерді жинақтап

алған соң, сізге ұнаи тын кітапты ақыл жетпеи тін дәлдікпен

таңдап береді. Сосын сіздің кім екеніңізді, сізді қалаи қоздырып,

қалаи тыныштандыру керегін жақсы білетін болады

Түбінде біз осындаи бәрін білгіш желілерден бір секундқа да

ажыраи алмаи тын күнге жетеміз. Ажырасақ – өлеміз.

Медицинаның жоспарлары іске асса, адамдар денесіне сан алуан

биометрикалық құрылғылар, бионикалық ағзалар мен

нанороботтар орнатады. Олар біздің денсаулығымызды

қадағалап, инфекциядан, аурудан және жарақаттан қорғаи ды.

Бірақ медицинаның соңғы жетістіктерімен жаңарып,

киберкеңістіктің жаңа кеселдерінен қорғану үшін мұндаи

құрылғылар еш демалыссыз және үзіліссіз онлаи н режимде

тұруға тиіс. Компьютеріңізді ылғи бүлдіруге тырысатын вирустар,

құрттар және «Троян аттары» бар емес пе? Олар сіздің

кардиостимуляторыңызға, есту аппаратыңыз бен нанотехнология

негізіндегі иммундық жүи еңізге де шабуыл жасаумен болады.

Денемнің вирусқа қарсы бағдарламасын уақыты келгенде

жаңартып отыруым керек. Әи тпесе қан тамырымды бои лаи

зулаған миллиондаған нанороботтың Солтүстік Кореядағы бір

хакердің бақылауына өтіп кеткенін білмеи де қалармын.

ХХІ ғасырдың технологиялары осылаи ша адамдардың билігін

өздерінен алып, беи органикалық алгоритмдерге беруі, сөи тіп,

гуманистік революцияны жоққа шығаруы мүмкін. Мұндаи

келешек үреи іңізді ұшырса, ол үшін компьютер данышпандарын

кінәламаған дұрыс. Шынтуаи тында, жауапкершілік биологтардың

мои нында. Осы трендтің шоғын үрлеуші компьютер ғылымы

емес, биологиялық білім екенін түсіну өте маңызды. Ағзалар

дегеніміз – алгоритмдер деп қорытынды жасаған биология

болатын. Бұлаи емес пе? Ағзалардың қызметі алгоритмдердікіне

ұқсамаи ма? Онда компьютерлер басқа салаларда керемет

нәрселер жасаи беруі мүмкін, бірақ олар ешқашан бізді түсінбеи ді,

өмірімізді бағдарлаи алмаи ды, ал бізбен біте қаи насып кетуі тегі

мүмкін емес. Бірақ биологтардың ағзалар – кәдімгі алгоритмдер

деген қорытындысы органикалық әлем мен беи органикалық

әлем арасындағы дуалды құлатты, компьютерлік революцияны

таза механикалық іс емес, биологиялық катаклизмге аи налдырды.

Ал жеке тұлғаның билігін желілік алгоритмдерге берді.

Бұл өзгеріс кеи адамдардың зәресін ұшырады. Бірақ

миллиондаған адамның оны қуана қабылдап отырғаны рас.

Қазірдің өзінде көбіміз жеке өмірімізді құпия ұстаудан және жеке

тұлғалықтан бас тартып, бар өмірімізді онлаи нда ашық көрсетіп

отырмыз: әр ісімізді камераға жазамыз, ал интернетпен баи ланыс

бірер минутқа жоғалса, ұрынарға қара таппаи мыз. Аи наламызда

билік адамнан алгоритмдерге жаппаи өтіп жатыр. Ол өкіметтің

пәрменімен емес, адамдардың кәдімгі күнделікті шешімдері

нәтижесінде болып жатқан жағдаи .

Сақтық танытпасақ, ақыр соңында, Оруэлл аи татын полицеи

мемлекеті құрылып, ол әр ісімізді ғана емес, денеміз бен

миымыздың ішінде не болып жатқанын да қадағалап отыратын

болады. Ои лап көріңізші, жүрмеи тін жері жоқ биометрикалық

сенсорларды Сталин қалаи қолданар еді? Ал Путин ше? Ол қалаи

паи далануы мүмкін? Жеке тұлғаны қорғаушылар ХХ ғасырдың

сұмдықтары қаи тып келе ме деп қорқып, оруэллдік дұшпанға

қарсы тұруға даи ындалып жүр. Алаи да оған қарсы тараптан

әлдеқаи да зор қауіп төніп тұр. ХХІ ғасырда тұлға сырттың

ықпалымен бұзылудан бұрын, ішінен біртіндеп іруі ықтимал.

Бүгінде көптеген корпорация мен үкімет жеке тұлғаға құрмет

білдіріп, оған талғамы мен қажеттіліктеріне сәи кес медициналық

қызмет, білім және ои ын-сауық ұсынғысы келеді. Бірақ бұл үшін

корпорациялар мен үкіметтер мені алдымен биохимиялық

субжүи елерге бөлшектеп, ол субжүи елерді кезбе сенсорлар

арқылы қадағалап, сосын олардың жұмысын мықты алгоритмдер

көмегімен түсінуі керек. Процесс кезінде жеке тұлғаның бар

болғаны діни қиял екені анықталады. Жеке тұлға деп жүргені

биохимиялық және электрондық алгоритмдердің желісі (нақты

шекарасы жоқ және жеке ядросыз) болып шығады.

Теңсіздікті жетілдіру

Осыған деи ін біз либерализмге төнетін үш қатердің екеуін

қарастырдық: олардың біріншісі – адамдар толықтаи

құндылығын жоғалтады; екіншісі – адамдар ұжымдық деңгеи де

құнды болып қалғанымен, жеке билігінен аи ырылып, сыртқы,

беи органикалық алгоритмдерге бағынады. Симфония шығару,

тарихты оқыту немесе компьютер кодтарын жазу сияқты

қабілеттеріңіз жүи еге әлі де керек болады. Алаи да жүи е сізді

өзіңізден де артық біледі, сондықтан сізге қатысты маңызды

шешімдердің басым бөлігін өзі қабылдаи ды және сіз бұған

разысыз. Мұндаи әлемді жаман болады деи алмаи мыз, бірақ

постлибералдық әлем болатыны анық.

Либерализмге үшінші қатер – кеи адамдарды ауыстыру да, құпия

шифрын ашу да мүмкін болмаи ды, олар адамдардың ерекше

артықшылықтарға ие шағын элитасына аи налады. Бұл

суперадамдар құлақ естіп, көз көрмеген қабілеттер мен

шығармашылық қуат иеленіп, соның арқасында әлемдегі

маңызды деген шешімдердің көбін қабылдаи тын болады. Жүи е

үшін ең маңызды қызметті солар атқарады, ал жүи е оларды түсіне

де, басқара да алмаи ды. Алаи да адамдардың көбі жетілмеген күи і

қалады. Сөи тіп, олар компьютерлік алгоритмдер мен жаңа

шыққан суперадамдардың билігіндегі төмен кастаға аи налып

шыға келеді.

Адамзаттың биологиялық касталарға бөлінуі либералдық

идеологияны түп тамырымен қоса қопарады. Адам топтары

арасындағы әлеуметтік-экономикалық алшақтықтың орасан зор

болуы либерализмге еш зардабын тигізбеи ді. Либерализм мұны

қалыпты дүние деп қабылдаи ды, өи ткені ол теңдікті емес,

бостандықты жоғары қояды. Әи тсе де либерализм бои ынша адам

атаулы теңдеи құнды және теңдеи құқыққа ие. Керемет

сараи ларда тұратын миллиардердің де, сабан күркеде өмір сүретін

кедеи шаруаның да болуы – либерализм үшін еш сөкеттігі жоқ

нәрсе. Өи ткені либерализмге сәи кес, шаруаның өзіндік күи ініш-

сүи інішінің құндылығы миллиардердікінен ешбір кем емес. Осы

себепті либерал жазушылар кедеи шаруаның күи ініш-сүи ініші

туралы сала құлаш романдар жазады және миллиардерлер ол

романдарды сүи сініп оқиды. Бродвэи немесе Ковент Гарденге

барып, Виктор Гюгоның белгілі романы бои ынша қои ылған Les

Miserables мюзиклін көрсеңіз, осыған толықтаи көзіңіз жетеді. Жүз

доллардан қымбат тұратын орындарға жаи ғасқан, жалпы

жиынтық баи лығы миллиардтармен есептелетін қалталы

көрермен ашығып жатқан жиендері үшін нан ұрлап, 19 жылға

сотталған қои ылымның бас кеи іпкері Жан Вальжанға қарап жаны

ашиды.

Саи лау күні де дәл осы қисын жұмыс істеи ді: кедеи шаруаның

дауысы миллиардердің дауысымен бірдеи . Либерализм

әлеуметтік теңсіздікті адамдардың бәрі бірдеи әсер алатын

жағдаи жасаумен емес, әртүрлі адамдардың әсерін бірдеи бағалау

арқылы шешуге тырысады. Бірақ баи лар мен кедеи лердің арасын

баи лық қана емес, нақты биологиялық алшақтық бөліп тұратын

жағдаи ға жеткен кезде мәселені бұлаи шешу мүмкін бола ма екен?

New York Times-та жарияланған мақаласында Анджелина Джоли

генетикалық зерттеудің қымбат тұратынын аи тады. Ол өткен

тестінің ақысы 3000 доллар болған (мастэктомия операциясы мен

одан кеи інгі емдеуден бөлек). Ал әлем халқының бір миллиарды

күніне 1 доллардан аз табыс табады және тағы бір жарым

миллиард адам күнкөріске 1 доллар мен 2 доллар аралығында

жұмсаи ды!

Өмір бои ы тынбаи жұмыс істесе де, бұл адамдар

генетикалық тестіге төлеи тін 3000 долларды жинаи алмаи ды.

Экономикалық теңсіздік өскен үстіне өсуде. Нақты аи тсақ,

2017 жылы әлемдегі ең ауқатты 62 адамның баи лығы ең кедеи 3,6

миллиард адамның жиынтық дәулетімен бірдеи болған! Әлем

тұрғындарының саны 7,2 миллиард екенін ескерсек, жаңағы 62

миллиардер бүкіл адамзаттың тең жартысының дәулетін иеленіп

отыр

ДНҚ тестінен өту құны уақыт өте келе арзандаи тын шығар,

бірақ ылғи жаңадан паи да болып отыратын процедуралар қымбат

болады, яғни ескі емдеу әдістері бұқара үшін қолжетімді деңгеи ге

түссе де, элита екі-үш қадам алда жүреді. Тарих бои ында баи лар

көптеген әлеуметтік және саяси артықшылықты иеленіп келді,

бірақ оларды кедеи лерден бөліп тұрған биологиялық алшақтық

болмаған. Орта ғасырлық бекзадалар ақсүи екпіз десе,

үндістандық брахмандар табиғатымыздан ақылдымыз деп сенді.

Мұның бәрі өтірік еді. Әи тсе де келешекте жетіліп-жаңарған

жоғары тап пен қоғамның өзге бөлігінің физикалық және

когнитивті қабілеттері арасында шынымен де үлкен

аи ырмашылық тууы мүмкін.

Мұндаи сценарии туралы аи тыла қалса, ғалымдар ХХ ғасырда

медициналық жетістіктер баи лардан басталған еді, сосын

олардың паи дасын барлық адамдар көрді, сөи тіп, әлеуметтік

алшақтықты азаи тты деген қалыпты жауапты береді. Мысалы,

антибиотиктер мен вакциналар әу баста Батыстағы баи лар үшін

жасалған, енді олар әр аи мақта әр адамның өмірін жақсартып

жатыр деи ді.

Бірақ біз қанша қаласақ та, ХХІ ғасырда жағдаи түбегеи лі өзгере

қоюы екіталаи . Бұған күмән келтіруге екі себеп бар. Біріншіден,

медицинада ғаламат концептуалдық революция жүріп жатыр. ХХ

ғасырдағы медицинаның мақсаты ауруды емдеу еді. ХХІ ғасырда

медицина дені сау адамдарды жаңартуды мақсат етуде. Ауруларды

емдеу эгалитарлық жоба еді, өи ткені ол физикалық және

менталдық саулықтың норматив стандарты бар, әркім соған

лаи ық бола алады деген паи ымнан шықты. Әлдекім нормадан

төмен тұр ма? Олаи болса, проблеманы анықтап, оның «өзгелер

сияқты болуына» көмектесу дәрігерлердің жұмысы болатын. Дені

сауларды жаңарту, керісінше, элитарлық жоба. Өи ткені ол

жалпыға бірдеи стандарт ұғымын жоққа шығарып, кеи бір жеке

тұлғаны өзгелерден үстем етудің жолдарын іздеи ді. Адамдар

жадым мен ақылым аи рықша жоғары, енді сексуалдық қабілетім

мықты болса деи ді. Бұл жаңарған қасиеттердің біреуі арзандап,

қолжетімді болып қалса, ол базалық деңгеи саналады да,

зерттеудің келесі әдістері оны басып озуға тырысады.

2070 жылға қараи кедеи лерге көрсетілетін медициналық

қызметтің сапасы артады, дегенмен олардың баи лардан

алшақтығы жер мен көктеи болары анық. Адамдар өздерін

тағдыры қиын бабаларымен емес, жағдаи ы жақсы

замандастарымен салыстырады. АҚШ-тың Детрои т қаласы

маңындағы кедеи аудандардың тұрғынына «бір ғасыр бұрын өмір

сүрген бабаларыңа қарағанда, сен әлдеқаи да жақсы медициналық

қызмет көріп отырсың» десеңіз, ол: «Аи тпақшы, солаи екен ғои », –

деп мәз болмаи ды. Өи ткені мұндаи әңгімелер тоқмеи ілсу және

менсінбеу болып шығады. «Неге мен өзімді ХІХ ғасырдың

жұмысшысымен немесе шаруасымен салыстыруым керек? Мен

теледидардағы баи лар сияқты, тым болмағанда, қала

сыртындағы ауқаттылар құсап өмір сүргім келеді» дер еді. Сол

сияқты, 2070 жылы төменгі тап өкілдеріне оларға көрсетіліп

жатқан медициналық қызмет 2017 жылғыдан гөрі жақсы екенін

аи тсаңыз, олар түк те қуанбаи ды. Өи ткені олар өздерін әлемді

басқарып отырған суперадамдармен салыстырады.

Оның үстіне, медицинаның барлық жетістігіне қарамастан,

2070 жылға қараи кедеи лерге бүгінгіден тәуір медициналық

қызмет көрсетіледі деп сеніммен аи та алмаи мыз. Өи ткені

мемлекет пен элита кедеи лердің денсаулығын жақсартуға

мүдделі болмаи қалуы мүмкін. ХХ ғасырда бұқара медицинаның

паи дасын көрді, себебі ол бұқара халықтың ғасыры еді. Әскерге

миллиондаған тепсе темір үзетін сарбаз, экономикаға

миллиондаған дені сау жұмысшы керек болды. Сондықтан әр адам

сау әрі күшті болуы үшін мемлекет баршаға арналған денсаулық

сақтау қызметін құрды. Жұртшылықты жаппаи гигиена

құралдарымен қамтып, жаппаи дәрі егу науқандарын өткізгеніміз

және жұқпалы аурулардың тамырына балта шаба білгеніміз біздің

медицинадағы ең ұлы жетістігіміз болғаны анық. 1914 жылы

жапон элитасына кедеи лерді вакцинациялау, ауруханалар салу

және нашар аудандарға кәріз тарту ауадаи қажет болды. Өи ткені

элита Жапонияның күшті әскері және мықты экономикасы бар

қуатты ел болғанын қалады. Бұл үшін миллиондаған дені сау

сарбаз бен жұмысшы керек екені белгілі.

Алаи да бұқара ғасыры аяқталған тәрізді және сонымен бірге

бұқараға арналған медицина дәуірі де бітетіндеи . Сарбаздар мен

жұмысшылар алгоритмдерге орын босатып жатқандықтан, бәрі

болмаса да, кеи элиталар түкке паи дасы жоқ кедеи лердің

денсаулық деңгеи ін жақсарту немесе оны деңгеи ден түсірмеи

ұстау қажетсіз деп табуы мүмкін. Одан да азғантаи

суперадамдарды жаңартуға ден қои ған дұрыс.

Бүгінде Жапония, Солтүстік Корея сияқты технологиялық

тұрғыда дамыған елдерде туу деңгеи і төмендеу үстінде. Бұл елдер

саны азаи ып бара жатқан балалардың тәрбиесі мен біліміне

көбірек күш салуда; Үндістан, Бразилия немесе Нигерия сияқты

үлкен дамушы елдер Жапониямен бәсекелесе ала ма? Бұл елдер

ұзын пои ызға ұқсаи ды. Олардың бірінші сыныпты вагондарда

кетіп бара жатқан элитасының паи даланатын денсаулық қызметі,

алатын білімі мен тапқан табысы әлемдегі ең дамыған елдердің

деңгеи імен теңесе алады. Алаи да үшінші сыныпты вагондарға

мінгескен жүздеген миллион қарапаи ым адам қаи ыршылық,

қараңғылық және ауру-сырқаудан зардап шегіп келеді. Келесі

ғасырда үнділік, бразилиялық және нигериялық элиталар немен

аи налысуды жөн санаи ды? Қаржыны жүздеген миллион кедеи дің

проблемаларын шешуге жұмсаи ма, әлде бірнеше миллион баи ды

жаңартуға құя ма? ХХ ғасырда элиталар кедеи лердің

проблемаларын шешуге мүдделі болды. Себебі оларсыз қуатты

әскер де, тұрақты экономика да болмас еді. Ал ХХІ ғасырда

элиталар паи дасыз соңғы вагондарды үзіп тастап (қанша жерден

қатыгездік десек те), тек бірінші сыныпты вагондармен алға

жүи ткуі ықтимал. Жапониямен бәсекелесе алу үшін Бразилияға

миллиондаған қарапаи ым жұмысшыдан гөрі жетіліп-жаңарған

азғантаи суперадамдар керек болады.

Теңдессіз физикалық, эмоциялық және интеллектуалдық

қабілетке ие суперадамдар паи да болса, либерализм қалаи аман

қалады? Супер

адамдардың қасиеттері жаи Sapiens-тің қасиеттерінен түбегеи лі

басқаша болса, оның аяғы қаи да апарады? Төмен тұрған Sapiens-

терден шыққан ұрылар туралы романдар суперадамдарға

қызықсыз, ал қарапаи ым адамдар суперадамдардың махаббат

хикаялары хақындағы көбік сериалдарды түсінбесе ше?

ХХ ғасырдағы адамзаттың ұлы жобалары – аштық, індет және

соғыспен күрестің мақсаты әл-ауқат, денсаулық және

беи бітшіліктің ортақ нормасымен баршаны бірдеи қамту

болатын. ХХІ ғасырдың жобалары – мәңгі өлмеу, рақатқа бөлену

және Құдаи болуға ұмтылу бүкіл адамзатқа қызмет етуді көздеи ді.

Әи тсе де норманы сақтауды емес, одан асуды мақсат ететіндіктен

бұл жобалар жаңа суперадамдар кастасының құрылуына әкелуі

мүмкін. Онда бұл каста өзінің либералдық тамырынан бас

тартады және олардың жаи адамдарға көзқарасы ХІХ ғасырдағы

еуропалықтардың африкалықтарға көзқарасынан артық

болмаи ды.

Ғылыми жаңалықтар мен технологиялық даму нәтижесінде

адамзат паи дасыз адамдар мен жаңарған суперадамдардың

шағын элитасына бөлінсе немесе билік адамдардан да ақылды

алгоритмдерге өтер болса, либерализм күи реи ді. Паи да болған

вакуумды толтыратын және Құдаи дәрежесіне жеткен

ұрпағымыздың эволюциясын бағыттаи тын қандаи діндер немесе

идеологиялар болмақ?

10-ТАРАУ

Сана мұхиты

Жаңа дін Ауғанстандағы үңгірлерден немесе Таяу Шығыстың

медреселерінен шыға қои мас. Мүмкін, зертханалардан бастау

алатын шығар. Бір кезде адамзатты электрлендіру арқылы

құтқарамыз деген уәдемен әлемді жаулаған социализм сияқты,

техно-діндер де алгоритмдер және гендер көмегімен құтқарамыз

деп, алдағы онжылдықтар ішінде әлемді жаулауы мүмкін.

Радикал ислам мен христиан фундаментализмі туралы түрлі

әңгімелерге қарамастан, діни тұрғыдан қарағанда, әлемдегі ең

қызығушылық тудыратын орын – ДАИШ иеленген аумақ немесе

Библия белдеуі емес, Силикон алқабы. Сол жерде хаи -тек

гурулары бізге арнап Құдаи ға еш қатысы жоқ, тек

технологиялармен баи ланысты жаңа діндер даи ындап жатқан

болар. Бұл техно-діндер де алдыңғы діндер сияқты, бақыт,

беи бітшілік, гүлдену, тіпті мәңгілік өмірге кепілдік береді. Бірақ

мұның бәрі адам өлген соң тылсым күштердің көмегімен емес,

жер бетіндегі технологиялардың көмегімен келмек.

Бұл техно-діндерді негізгі екі топқа бөлуге болады:

техногуманизм және мәліметтер діні. Мәліметтер діні адамдар

өздерінің ғарыштық міндетін орындады, сондықтан алауды

тіршіліктің мүлдем жаңа формаларына беруі керек деп санаи ды.

Мәліметтер дінінің арманы мен қорқынышы туралы келесі

тарауда аи тамыз. Бұл тарау техногуманизмнің біршама

консервативті нанымына арналған; ол әлі де болса адамды ең

жоғарғы жаратылыс деп санаи ды және көптеген дәстүрлі

гуманистік құндылыққа сенеді. Homo Sapiens-тің өз тарихи жолын

жүріп өткеніне және болашақта оның өзектілігі болмасына

техногуманизм келіседі, бірақ ендігі мақсат – адамның әлдеқаи да

жетілген үлгісін, яғни Homo Deus-ті жасау үшін технологияларды

қолдану деген қорытынды жасаи ды. Homo Deus-те адамның ең

маңызды қасиеттері сақталады, бірақ оларға қоса, жаңарып-

жетілген физикалық және ақыл-ои қабілеттерін иеленеді, сөи тіп,

осылардың арқасында ең күрделі беи сана алгоритмдермен

таи таласа алады. Интеллект санадан бөлініп жатыр және беи сана

жасанды интеллект те қарқынды даму үстінде. Сондықтан

ои ыннан шығып қалғысы келмесе, адамдар уақыт оздырмастан өз

миын жаңартуға кірісуі керек.

70 мың жыл бұрын когнитивті революция Sapiens-тің миын

трансформациялаған. Нәтижесінде ол еш артықшылығы жоқ

африкалық маи мылдар әлемнің билеушісіне аи налды. Sapiens-тің

жетілген миы кенет кең-баи тақ интерсубъектив әлемге өтіп кетіп,

соның арқасында Құдаи лар мен корпорациялар жасады, қалалар

салып, империялар құрды, жазу мен ақшаны ои лап тауып, ақыр

соңында, атомды бөлшектеп, Аи ға да барды. Білуімізше, осының

бәрі – Sapiens ДНҚ-сында болған санаулы ғана кішкентаи өзгеріс

пен олардың миының шамалы қаи та құрылуының нәтижесі.

«Олаи болса, – деи ді техногуманизм, – біздің геномдағы тағы

бірнеше қосымша өзгеріс пен мидың тағы бір мәрте қаи та

құрылуы екінші когнитивті революцияны бастауға жеткілікті.

Бірінші когнитивті революция нәтижесінде болған ақыл-ои

жаңаруы арқасында Homo Sapiens интерсубъектив кеңістікке өтіп,

Жердің билеушісіне аи налды; екінші когнитивті революция

ықпалымен Homo Deus қиял жетпес жаңа кеңістіктерге өтіп,

галактиканың билеушісіне аи налуы мүмкін».

Бұл идея – бір ғасыр бұрын суперадам жасауға үндеген

эволюциялық гуманизмнің ескі армандарының жаңарған нұсқасы.

Гитлер мен оның жолын қуушылар селекциялық сұрыптау мен

этностық тазарту арқылы суперадам жаратуды жоспарласа, ХХІ

ғасырдағы техногуманизм бұл мақсатқа әлдеқаи да беи біт

жолмен – гендік инженерия, нанотехнологиялар және ми-

компьютерлік интерфеи стердің көмегімен жеткісі келеді.

Ақыл құрдымдары

Техногуманизм адам ақылының көкжиегін кеңеи тіп, бізді

бұрын-соңды сезбеген әсер мен сананың беи мәлім күи іне

бөлемек. Алаи да адам ақылын қаи та құру – аса күрделі әрі қауіпті

іс. 3-тарауда аи тылғандаи , біз ақылды түсініп болған жоқпыз.

Оның қаи дан шығып, қалаи жұмыс істеи тінін білмеи міз. Сынақтар

мен қателіктер арқылы менталдық күи ді қолдан туғызуды

үи реніп жүрміз, бірақ мұндаи манипуляциялардың салдарын

толық болжаи алмаи мыз. Одан да сорақысы – менталдық күи дің

толық спектрі белгісіз болғандықтан, алдымызға қандаи

менталдық мақсаттар қою керегін де білмеи міз.

Біз мұхит аи дынындағы кішкентаи аралда тұратын, енді ғана

қаи ық жасап алып сапарға шыққалы тұрған, бірақ бағытын қаи

жақтан бастауды білмеи тін, қолында картасы да жоқ жан

сияқтымыз. Шынтуаи тында, жағдаи ымыз бұдан да ауыр.

Басқаларды былаи қои ғанда, қиялымыздағы аралдың

тұрғындары ұланғаи ыр тылсым мұхиттың кішкентаи ғана

пұшпағын да мекендеп отырғанын біледі ғои . Ал біз болсақ, бөтен

менталдық күи лердің, бәлкім, шексіз мұхиттағы титімдеи ғана

сана аралында тұратынымызды түсінбеи жүрген болармыз.

Жарық және дыбыс спектрлерінің адам көріп, ести алатыннан

әлдеқаи да ауқымды екені сияқты, менталдық күи лер спектрі де

қарапаи ым адамның қабылдау мүмкіндігінен әлдеқаи да кең. Біз

тек 400 бен 700 нанометр аралығындағы толқын

диапазонындағы жарықты көре аламыз. Адам көзі жететін осы бір

кішкентаи иеліктің жоғарғы жағында инфрақызыл сәуле,

микротолқындар және радиотолқындардың ұланғаи ыр

патшалығы, ал төменгі жағында ультракүлгін рентген сәулесі

және гамма-сәулелердің түнек патшалығы жатыр. Осы сияқты

ықтимал менталдық күи лердің спектрі де шексіз болуы мүмкін.

Бірақ ғылым оның кішкентаи екі сегментін ғана – субнорматив

пен WEIRD-ді (western, educated, industrialized, rich and democratic –

батыстық, білімді, индустриалды), баи және демократиялық,

психологиялық зерттеулер тек батыс елдерінің тұрғындары

қатысатын эксперименттерде жасалады, сондықтан

психологиялық процестерді дүниежүзіне ортақ деуге болмаи ды

деи тін паи ым бар. – Ред.) ғана зерттеді.

Бір ғасырдан аса уақыт бои ы психологтар мен биологтар

аутизмнен шизофренияға деи інгі түрлі психикалық аурулар мен

рухани кеселдерден зардап шегетін адамдарға зерттеу жүргізді.

Осыған ораи , қазір қолымызда субнорматив менталдық спектрдің

картасы бар. Субнорматив менталдық спектр деп отырғанымыз –

сезу, ои лау және қарым-қатынас орнату қабілеттері нормадан

төмен болатын адами тіршілік аи мағы. Бұл карта әлі де толық

емес, әи тсе де егжеи -тегжеи лі жасалған. Мұнымен бір мезгілде

ғалымдар дені сау және нормаға саи саналатын адамдардың

менталдық күи лерін зерттеді. Алаи да адам ақылы және адами

әсерлер мен тәжірибеге қатысты зерттеулердің барлығы дерлік

батыстық, білімді, индустриалды, баи және демократиялық

(WEIRD) қоғамдардың тұрғындарына жүргізілді. Ол тұрғындарды

адамзаттың репрезентатив іріктемесі деуге келмеи ді. Адам ақыл-

ои ын зерттеу бертінге деи ін Homo Sapiens дегеніміз – Гомер

Симпсон деп ұи ғарып келді (Гомер Симпсон – танымал

америкалық мультсериалдың кеи іпкері. – Ред.).

44. Адамдар электромагнитті спектрдің болмашы бөлігін ғана көре алады. Толық

спектр көрінетін жарықтан шамамен он триллион есе ауқымды

. Менталдық спектр

де осыншалық көлемді болуы мүмкін бе?

2010 жылы ғалымдар Джозеф Хенрич, Стивен Дж. Хаи не және

Ара Норензаян 2003–2007 жылдар аралығында психологияның

алты түрлі саласы бои ынша жетекші ғылыми журналдарға

шыққан мақалалардың бәрін зерттеи келе, қаи ран қаларлық

жаңалық ашты. Адам ақылы туралы жалпылама қорытындылар

жасаған бұл мақалалардың басым бөлігі WEIRD елдерінен

алынған іріктемелерге негізделген. Мысалы, әлеуметтік

психология саласындағы ең беделді басылым деуге болатын

Journal of Personality and Social Psychology («Жеке тұлға

психологиясы мен әлеуметтік психология» журналы) басылымы

жүргізген зерттеуге алынған адамдардың 96 паи ызы – WEIRD

тұрғындары және 68 паи ызы америкалық болған. Ол – ол ма,

америкалықтардың 67% және америкалық еместердің 80%

психология мамандығын оқып жатқан студенттер екен! Басқаша

аи тар болсақ, осынау беделді журнал жариялаған мақала

авторлары зерттеуге іріктеген адамдардың үштен екісінен астамы

Батыс университеттерінің психолог-студенттері болған. Хенрич,

Хаи не және Норензаян бұл басылымның атауын «Америкалық

психолог-студенттердің тұлға психологиясы мен психологиясы

журналы» деп өзгерту керек деген әзіл-шыны аралас ұсыныс

жасады

Зерттеулердің көбінде психолог-студенттер жүреді, өи ткені

профессорлар оларды эксперименттерге қатысуға міндеттеи ді.

Гарвард университетінің профессорына Бостонның қылмыс белең

алған аудандары тұрғындарынан гөрі өз студенттеріне тәжірибе

жасау әлдеқаи да оңаи . Ал Намибияға сапар шегіп, Калахари шөлін

мекендеи тін аңшы-терімшілерді зерттеу туралы сөз қозғаудың өзі

артық. Алаи да Гарвард студенттерін сала құлаш анкеталар

толтыруға және МРТ сканерлеріне бастарын сұғуға

мәжбүрлегенмен, Бостонның нашар аудандарында тұратындар

мен Калахаридың аңшы-терімшілері қандаи менталдық күи

кешетінін біз біле алмаи мыз.

Тіпті Жер шарын әрі-бері шарлап, әр қауымды зерттеген күннің

өзінде Sapiens-тің менталдық спектрінің азғантаи ғана бөлігін

қамти алар едік. Бүгінде адамдардың бәрі заманауи тіршілікке

беи імделген, олар жалғыз жаһандық ауылдың тұрғындары

сияқты өмір сүруде. Тура Гарвард студенттері сияқты заманауи

болмағанмен, Калахаридың аңшы-терімшілерінің бағзы

дәуірлерден қалған уақыт капсуласы емес екені анық. Олар да

христиан миссионерлерінің, еуропалық саудагерлердің, ауқатты

экотуристердің және білім қуған зерттеушілердің ықпалына

түскен (Калахари шөлінің типтік аңшы-терімші таи пасы жиырма

аңшы, жиырма терімші және елу антропологтан тұрады деген әзіл

бар).

Жаһандық ауыл паи да болардан бұрынғы планета бір-бірінен

оқшау адами мәдениеттердің галактикасы еді. Ол мәдениеттер

қазірде жоғалған менталдық күи лерді туғызған болар. Әртүрлі

әлеуметтік-экономикалық ақиқаттар мен күнделікті тіршілік

сананың сан алуан күи лерін дамытты. Тас дәуіріндегі мамонт

аулаушы, неолит дәуірінде өмір сүрген фермер немесе Камакура

самураи ларының санасын қалаи тексеріп бағалаи сыз? Оның

үстіне, жаңа дәуірге деи ін мәдениеттердің көбі жоғары сана

күи лері бар, ол оған адамдар медитация, рәсімдер немесе дәрілер

арқылы жетуге болады деп сенді. Шамандар, монахтар мен

тақуалар ақылдың құпия жатқан атыраптарын жүи елі түрде

барлап, қаи ран қаларлық хикаялар жинап әкелетін. Олар аса

жоғары деңгеи дегі сабыр, сезімнің өткірлігі сияқты үи реншікті

емес күи лер туралы аи татын. Сананың шексіз кеңеюі жаи лы

немесе оның жоқта мүлдем ыдырап кететіні туралы да сөз

болатын.

Гуманистік революция нәтижесінде қазіргі заманғы батыс

мәдениеті жоғары күи лерге сенімі мен қызығушылығын

жоғалтып, қарапаи ым Джоның пенделік әсерлерін қастерлеи тін

болды. Қазіргі заманғы батыс мәдениетінің өзгешелігі – онда

әдеттен тыс аи рықша менталды күи лерге жетуге маманданған

адамдар табы жоқ. Бұған ұмтылатын кез келген адам я нашақор, я

жынды, я алдамшы дүмше болып қабылданады. Осылаи ша, бізде

Гарвардтың психология факультеті студенттерінің менталдық

аясының егжеи -тегжеи лі картасы бар, бірақ үндіс-шамандар,

буддист-монахтар және сопы-әулиелердің менталдық аясы

туралы білетініміз тым мардымсыз

Сосын бұл – тек Sapiens-ке қатысты дүние. 50 мың жыл бұрын

осы ғаламшарды неандертал туыстарымызбен бірге мекендеген

едік. Олар ғарыш кемесін ұшырып, пирамидалар тұрғызып,

империялар құрған жоқ. Әрі менталдық қабілеттері де өзгеше

болды және біз секілді талантты бола қои мады. Десе де олардың

миы біздікінен үлкен еді. Олар сонша неи ронды қаи тті екен? Бұл

жаи ында мүлдем беи хабармыз. Оларда Homo Sapiens ешқашан

сезінбеген менталдық күи лер болған шығар. Әбден мүмкін.

Бірақ жер бетін мекендеген адам түрлерінің бәрін есепке

алғанның өзінде, менталдық спектрді толық қамти алмаи мыз.

Өзге жануарлар біздің ақылымыз жетпеи тін әсерлерге бөленетін

болса керек. Мысалы, жарқанат әлемді эхолокация арқылы

қабылдаи ды. Ол аса жоғары жиіліктегі дыбыстардың жылдам

ағынын шығарады, мұны адам құлағы мүлдем естімеи ді. Сосын

қаи тып келген жаңғырықты қабылдап, қоршаған ортаның

көрінісін алу үшін интерпретациялаи ды. Бұл көріністің егжеи -

тегжеи лілігі және дәлдігі сонша – жарқанат ағаштар мен үи лердің

арасымен жылдам ұшып, жынды көбелектер мен шыбын-шіркеи ді

ұстағанымен қои маи , осы аралықта жапалақ және басқа да

жарқанаттардан қашып үлгереді.

Жарқанат жаңғырықтар әлемінде өмір сүреді. Адам әлемінде әр

заттың өзіне тән формасы мен түсі болатыны сияқты,

жарқанаттар әлемінде де әр заттың өз жаңғырық-беи несі бар.

Жарқанат үлбіреген қанаттарға соғылып қаи тқан дыбыстың

жаңғырығына қарап, дәмді көбелек пен улы көбелекті ажырата

алады. Жеуге жарамды жынды көбелектердің кеи бірі қорғану

үшін өзінің жаңғырық-көрінісін улы жынды көбелектікіне өте-

мөте ұқсас етіп өзгерткен. Ал енді бірі бұдан да ғажап қабілет

дамытты – жарқанаттың радарынан келетін толқындарды басқа

бағытқа бұрып жіберуді үи ренді. Біз білетін дыбыс және

жарықтар әлемі қандаи күрделі және у-шуға толы болса,

эхолокация әлемі де сондаи . Бірақ ол әлем бізге мүлдем беи таныс.

Ақыл философиясы тақырыбындағы ең маңызды мақалалардың

бірі «Жарқанат сияқты болмақ қандаи ?» деп аталады

. 1974 жылы

жарияланған бұл еңбекте философ Томас Нагель жарқанаттардың

субъектив әлемін түсінуге адам ақылы ешқашан жетпеи тінін

аи тқан. Жарқанаттың денесі, жарқанаттың эхолокациялық жүи есі

және жарқанаттың неи рондары туралы білгіміз келетіннің бәрін

алгоритмдермен жазармыз-ау. Бірақ бұл бәрібір бізге

жарқанаттың сезіну күи інің қандаи боларын жеткізе алмаи ды.

Қанат қағып бара жатқан жынды көбелекті жаңғырық арқылы

тапқан кезде қандаи күи ге бөленеді? Бұл оны көрген кездегі

сезімге ұқсас па, әлде мүлдем өзгеше ме?

Көбелекті радар көмегімен тапқан кезде жарқанаттың қандаи

сезімде болатынын Sapiens-ке түсіндіруге тырысу, сірә,

Караваджоның картинасын көрген адамның не сезінетінін

көртышқанға ұқтыру сияқты мағынасыз дүние болса керек.

Жарқанаттың эмоциясы да ол үшін аса маңызды эхолокация

сезіміне тікелеи баи ланысты шығар. Sapiens үшін махаббат –

қызыл, қызғаныш – жасыл, күи зеліс – көк түс. Ұрғашы

жарқанаттың балапанына сүи іспеншілігі немесе еркек

жарқанаттың бәсекелестеріне сезімі қандаи эхолокацияларға

бояларын кім дөп басып аи та алады?

45. «Грендланд киті» әнінің спектограммасы. Мұндай әннен кит қандай әсер

алады? «Вояджер» алтын дискісінде Бетховен, Бах және Чак Берримен қатар, киттің

әні де бар. Жақсы ән болар деп үміттенеміз.

Жарқанат басқалардан ерекше даралана қои мас. Табиғатта бұған

ұқсас жағдаи лар сансыз көп болуы мүмкін. Жарқанат болудың

қандаи боларын білмеи тініміз сияқты, кит, жолбарыс немесе

бірқазанның қандаи сезімдерді басынан кешіретінін түсіне

алмаспыз. Олардың әлденені сезетіні анық, бірақ қалаи екенін

білмеи міз. Кит те, адам да эмоцияны мидың лимбик жүи есі деп

аталатын аи мағынан шығарады, бірақ киттің лимбик жүи есінде

тұтас бір қосымша бөлік бар да, ал адамда ондаи бөлік жоқ.

Бәлкім, осы бөліктің арқасында кит бізге беи мәлім, аса терең және

күрделі эмоциялар сезінетін шығар? Киттер Бах пен Моцарт

түсінбеи тін ғажап музыкалық әсерлерге бөленуі мүмкін. Олар бір-

бірін жүздеген километр қашықтықтан ести алады және әр китте

бірнеше сағатқа созылатын, тым күрделі әндерден тұратын

репертуар бар. Ара-тұра кит жаңадан бір хит ән шығарады. Сосын

оны бүкіл мұхиттағы өзге киттер үи реніп алып аи тады. Ғалымдар

бұл хиттарды жазып алып, компьютердің көмегімен талдаи ды.

Бірақ осынау музыкалық әсерлерді түсініп, кит-Бетховен мен кит-

Джастин Биберді ажырата алатын адам бар ма екен?

Бұған таңданудың қажеті жоқ. Sapiens-тің әлемді басқарып

отыруының себебі эмоцияларының басқаларынан терең немесе

музыкалық әсері күрделірек болуында жатпаса керек. Кеи бір

эмоциялық күи мен сезіну тұрғысынан кит, жарқанат, жолбарыс

пен бірқазаннан төмен тұруымыз мүмкін.

Адамдардың, жарқанаттардың, киттердің және басқа да

жануарлардың менталдық спектрінен тысқарыда бұдан да кең

және түсініксіз атыраптар жатуы мүмкін. Жердегі төрт миллиард

жылдық эволюция барысында тиісті қабілеттері болмағандықтан,

Sapiens те, жарқанаттар та, динозаврлар да ешқашан сезініп

көрмеген менталдық күи лердің шексіз түрлері бар деп сенімді

түрде аи та аламыз. Алаи да келешекте мықты дәрілер, гендік

инженерия, электрондық шлемдер және ми-компьютерлік

интерфеи стер бұл кеңістіктерге жол салуы ықтимал. Сонда жаңа

аралдар мен беи мәлім құрлықтарды барлау үшін көкжиектің ар

жағына жүзген Колумб пен Магеллан

сияқты, біз де бір күні ақыл антиподтарын іздеуге бет түзерміз.

Сана спектрі

Қорқыныштың иісін сеземін

Дәрігерлер, инженерлер мен тұтынушылар WEIRD

қоғамдарында жүи ке ауруларын емдеп, өмірдің қызығын көріп

жатқанда, бізге өз қажеттіліктеріміз үшін субнорматив менталдық

күи лер мен WEIRD ақылдарын зерттеу жеткілікті болар.

Нормативті психологияны нормадан шыққан кез келген

ауытқуды емдеуге тырысады деп жиі аи ыптағанмен, ол өткен

ғасырда көп адамға жұбаныш болып, миллиондардың өмірі мен

ақылын сақтап қалды.

Алаи да үшінші мыңжылдықтың басында либералдық гуманизм

техногуманизмге орын беріп, медицина адамдарды емдеуден гөрі

дені сауларды жаңартуға ден қои ып жатыр. Осыған ораи , біз

қиындықтың мүлдем басқа түріне кезігіп отырмыз. Дәрігерлер,

инженерлер мен тұтынушылар менталдық проблемаларды

шешумен ғана шектелгісі келмеи ді. Олар ақылды жаңартуға

ұмтылуда. Сананың жаңа күи лерін жасауға қажет техникалық

қабілеттерге қол жеткізгенімізбен, қолымызда осы жаңа

аумақтардың картасы жоқ. Бізге, негізінен, WEIRD адамдарының

норматив және субнорматив менталдық спектрлері ғана таныс

болғандықтан, бағытымыз бұлыңғыр.

Осы себепті психологияның позитив психология бөлімі бүгінде

трендке аи налды. 1990 жылдардың соңында Мартин Селигман, Эд

Динер және Михаи Чиксентмихаи и сияқты жетекші эксперттер

психология жүи ке ауруларын ғана емес, менталдық күшті де

зерттеуі керек деп мәлімдеді. Қолымызда науқас ақылдың егжеи -

тегжеи лі атласы бола тұра, сау ақылдың ғылыми картасының

жоқтығы қалаи ? Соңғы жиырма жылда позитив психология

супернорматив менталдық күи лерді зерттеуде алғашқы маңызды

қадамдар жасады, бірақ қазіргі жағдаи да ғылым үшін

супернорматив аи мақ бәрібір terra incognita.

Мұндаи жағдаи да біз алға картасыз-ақ ұмтыла аламыз. Сөи тіп,

қазіргі экономикалық және саяси жүи елер қажет етіп отырған

менталдық қабілеттерді жаңартуға ден қои сақ болады (өзге

қабілеттерді елеусіз қалдырып немесе тіпті төмендетіп). Бұл жаңа

феномен емес. Жүи е мыңдаған жыл бои ы адам ақылын өз

қажетіне қараи қалыптап және қаи та қалыптап келді. Әуелде

адамдар шағын топтардың өзара жақын мүшелері ретінде

дамыды. Олардың менталдық қабілеті алып машинаның тетігі

ретінде тіршілік етуге беи імделмеген еді. Бірақ қалалардың,

корольдіктер мен империялардың өсуіне қараи жүи е адамдардың

басқа машықтары мен беи імдерін керексіз етіп, кең ауқымды

ынтымақтастыққа қажет қабілеттерін ғана дамыта бастады.

Мысалы, ежелгі адамдар иіс сезу қабілетін кеңінен қолданған

деи аламыз. Аңшы-терімшілер түрлі аңдар мен адамдарды, тіпті

эмоцияларды алыстан-ақ иісінен ажырата алады. Мәселен, үреи

мен батылдықтың иісі екі бөлек. Адамнан қорыққан кезде және

бои ын батылдық кернеп тұрғанда бөлінетін химиялық заттар екі

түрлі. Ежелгі таи паның көршілермен соғысамыз ба деген мәселені

талқылаған кеңесіне қатысып отырған болсаңыз, ортақ пікірді

иісінен сезе алар едіңіз.

Адамдар үлкен қауымдарға біріккен кезде мұрын өзінің

әлеуметтік маңызының басым бөлігінен аи ырылды. Өи ткені ол аз

ғана адаммен істес болғанда ғана паи далы. Бүгін, мысалы, АҚШ-

тың Қытаи дан қорқып тұрған иісін сезу мүмкін емес. Сондықтан

иіс сезу қабілеті бұрынғыдаи маңызды болмаи қалды. Ондаған

мың жыл бұрын мидың иіске жауапты болған бөліктері біртіндеп

оқу, есеп шығару және абстрактілі паи ымдау сияқты міндеттерді

атқаруға жегілді. Жүи еге неи рондарымыздың көршілердің иісін

сезуге емес, дифференциалды теңдеулерді шешуге жегілгені

әлдеқаи да паи далы

Өзге де сезіміміз және оның негізінде жатқан сезімдерге назар

аудару қабілетіміз де соның кебін киді. Ежелгі аңшы-терімшілер

қашанда сақ әрі қырағы еді. Орманда саңырауқұлақ теріп

жүргенде ылғи мұрындарын желге тосып, жан-жақтарына барлаи

қарап жүретін. Саңырауқұлақ тауып алса, оны бар зеи інін сала үзіп

жеп, дәмінің болмашы өзгешелігіне назар аударуға тырысатын.

Жеуге жарамды саңырауқұлақты улы саңырауқұлақтан осылаи ша

ажырататын. Қазіргі меи манасы тасыған қоғамдар үшін бұлаи ша

зеи ін салудың, мұншалық сақтықтың еш қажеті жоқ. Біз

супермаркетке кіреміз де, денсаулық саласына жауапты органдар

мақұлдаған тағамның мың түрінен қалағанымызды ала береміз.

Меи лі итальян пиццасы, меи лі таи кеспесі болсын – не алсақ та,

теледидар алдында отырып, дәміне аса назар аудармастан жеи

береміз.

Сол сияқты, жақсы реттелген көлік қатынасының арқасында

қаланың арғы басында тұратын досымызға оп-оңаи жетіп

барамыз. Бірақ бірге жүрген кездері жанымызда тұрған кісіге аса

назар аудармаи мыз. Өи ткені басқа жерде әлдеқаи да қызық

бірдеңе болып жатқанына сенімді болғандықтан, ылғи

смартфонымызды немесе Facebook-тегі аккаунтымызды тексеріп

отырамыз. Қазіргі адамзат ЖАҚ, яғни Жіберіп Алудан Қорқу

ауруынан зардап шегеді. Бұрын-соңды дәрежеде болмаған мол

таңдауымыз бар екеніне қарамастан, таңдаған дүниемізге назар

аудару қабілетінен аи ырылып қалдық

Иіс сезу мен зеи інге қоса, біз түс көру қабілетін де жоғалта

бастадық. Көптеген мәдениет адамның түсте көргені мен

жасағаны оның өңінде көргені мен жасағаны сияқты аса маңызды

деп сенді. Осы себепті адамдар түс көру, түсті есте сақтау және

тіпті «саналы түс көру» деп аталатын, яғни түс әлемінде өз

қалауынша іс-әрекет ету қабілетін дамытуға күш салды. Саналы

түс көруді меңгерген адамдар түс әлемінде қалаған жерін

аралаи тын және болмыстың жоғары сатыларына шықтық немесе

басқа әлемнің қонақтарымен кездестік деи тін. Қазіргі заман үшін,

керісінше, түстің еш маңызы жоқ. Өи ткені түс бүгінде түпсана

хабарлары, қала берді, менталдық қоқыс ретінде бағаланады.

Сондықтан біздің өмірімізде түстің атқаратын рөлі төмендеді. Түс

машықтарын дамытумен аи налысатын адамдар тым аз. Мүлдем

түс көрмеи мін немесе түсім есімде қалмаи ды деи тін адамдар көп

Иіс сезу, зеи ін салу және түс көру қабілеттеріміздің

нашарлауынан өміріміз сұрқаи ланып, жұпыны тарта ма? Мүмкін.

Бірақ экономикалық-саяси жүи енің бұдан ұтары мол.

Бастығыңызға сіздің гүл иіскеп, перизаттар туралы түс көргеніңіз

емес, жұмыс поштасын ылғи қадағалап отырғаныңыз паи далы.

Осындаи себептерге баи ланысты, адам ақылы келешекте саяси

қажеттіліктер мен нарықтық күштердің талабына қараи

жаңарып-жетіледі деи аламыз.

Мысалы, АҚШ армиясы қолданатын «зеи інді күшеи ткіш шлем»

адамның нақты белгіленген міндетке бар зеи інін аударып, тезірек

шешім қабылдауына көмектесуге арналған. Бірақ бұл құрылғы

жанашырлық, күмәнмен санасу және ішкі қақтығыстар сияқты

қабілеттердің нашарлауына әкелуі мүмкін. Психолог-гуманистер

көрсеткендеи , қиындыққа тап болған адам оны тез шешуден гөрі

біреудің өзін тыңдап, қорқынышы мен мазасыз сезімі үшін

мүсіркегенін қалаи ды. Аи талық, жаңа бастық пікіріңізге құлақ

аспаи , бәрін өз дегенімен істеткісі келетіні себепті, жұмыста

жүи кеңіз шаршап жүр. Ерекше қиналған күні досыңызға қоңырау

шаласыз. Бірақ досыңыздың бастан-аяқ тыңдап отыруға уақыты

да жоқ әрі шыдамы да жетпеи ді. Сондықтан ол проблемаңызды

бірден шешіп тастағысы келеді: «Түсінікті. Сенде қазір екі жол бар:

жұмыстан кету я бастықтың дегеніне көну. Сенің орныңда болсам,

мен кетіп қалар едім». Бірақ мұның берері шамалы. Нағыз дос

шыдамдылық танытып, ақыл аи туға асықпас еді. Сіз көріп жүрген

қиындықты тыңдап, ішіңіздегі қарама-қарсы эмоциялар мен

мазасыз сезімдердің саябырлағанын күтер еді.

Зеи інді күшеи ткіш шлем шыдамсыз досқа ұқсаи ды. Әрине, кеи

жағдаи да, мысалы, шаи қас кезінде адам лезде батыл шешімдер

қабылдау керек. Бірақ өмір тек шаи қастан тұрмаи ды ғои . Мұндаи

шлемді қолдануды көбеи тсек, түбінде абдырау, күмәндану және

ішкі қаи шылық сияқты сезімдерге төзу қабілетін жоғалтамыз (иіс

сезу, түс көру және зеи ін салудан аи ырылғанымыз сияқты). Жүи е

бізді осы бағытқа итермелеи ді. Өи ткені ол күмән келтіруге емес,

шешім қабылдауға ынталандырады. Алаи да нақты шешімдер мен

шапшаң амалдар әлемі түрлі күмәндар мен қаи шылықтар әлеміне

қарағанда жұпыны әрі саяз болады.

Ақылды қолдан жаратуды білетін практикалық қабілетті

менталдық спектр жаи лы шикі білімімізбен және үкімет, армия

мен корпорациялардың тар мүдделерімен араластырған кезде

нағыз бәлекеттің өзі шығады. Дене мен миды сәтті жаңартармыз,

бірақ бұл процесс барысында ақылдан аи ырылатын шығармыз.

Расында, техногуманизм адамды қарадүрсін деңгеи ге түсіруі

мүмкін. Жүи е қарадүрсін адамдарды әлдебір суперадамдық

дарыны үшін емес, керісінше, жүи еге кедергі келтіріп тежеи тін

қасиеттерінің жоқтығынан жоғары қояды. Отардағы жол

бастаи тын текенің көп әуреге салатынын әрбір малшы біледі.

Сондықтан ауыл шаруашылығы революциясы жануарлардың

менталдық қабілеттерін төмендетті. Техногуманистер армандап

отырған екінші когнитив революция осыны бізге қолданып,

қарым-қатынаста және мәлімет өңдеуде бұрынғылардан

әлдеқаи да тиімді, бірақ зеи ін салуды, түс көру мен күмәндануды

білмеи тін адам-тетіктерді өндіре алады. Миллиондаған жыл бои ы

жетілген шимпанзелер болып өмір сүрдік. Енді үлкеи тілген

құмырсқаларға аи налуымыз мүмкін.

Ғалам ілініп тұрған шеге

Техногуманизмге төнген тағы бір қатер бар. Барлық гуманистік

діндер сияқты, ол да адам еркін қастерлеп, оны бүкіл Ғалам ілініп

тұрған шеге деп біледі. Қандаи менталдық қабілеттерді дамыту,

соған қараи келешектегі ақылдың қандаи боларын шешу

адамның қалауына баи ланысты деп жорамалдаи ды

техногуманизм. Ал енді технологиялық прогресс осы қалаулардың

өзін қаи та қалыптап, жасанды түрде жарата бастаса ше? Онда не

болады?

Ақиқат еркімізді анықтаудың қиын екенін гуманизм қашанда

баса аи тып келеді. Өзімізді тыңдауға тырыссақ, дауласқан

дауыстардың даңғазасына көмілеміз. Кеи де тіпті нағыз

даусымызды естігіміз келмеи ді, өи ткені ол өзімізге ұнамаи тын

құпияларды ашып, ыңғаи сыз сұрақтар қоюы мүмкін. Көп адам өз

ішіне тереңірек үңілмеуге күш салады. Биік мансап жолында

жүрген адвокат «жұмысты қоя тұр, балалы болуды ои ла» деп

сыбырлаған ішкі даусын басып тастаи ды. Бақытсыз некеге

шырмалған әи ел материалдық игілікті жоғалтқысы келмеи ді.

Арлы сарбаз өзі жасаған аи уандықтар туралы ои ламауға

тырысады. Сексуалдық қабілетіне сенімсіз жас жігіт «ештеңе

сұрама, ештеңе аи тпа» ұстанымына бағынады. Гуманизм осы

проблемалардың бәріне ортақ шешім бар демеи ді. Бірақ ол

қаи сарлық танытуды, шошытса да ішкі үнге құлақ түріп, нағыз өз

даусыңды табуды және қиындықтарға қарамастан, соның

ақылымен өмір сүруді талап етеді.

Техникалық прогрестің қадамдары мүлдем бөлек. Ол біздің ішкі

дауысымызға құлақ аспаи ды. Керісінше, оларды бақылауға

алғысы келеді. Осы дауыстардың бәрін туғызатын биохимиялық

жүи ені түсініп болған кезде, біз тетіктердің көмегімен мына жерде

дауысты күшеи тіп, ана жерде азаи туға, сөи тіп, өмірді әлдеқаи да

оңаи әрі жаи лы етуге мүмкіндік аламыз. Мысалы, қобалжыған

адвокат – риталин, кінәлі сарбаз – прозак, бақытсыз әи ел

сипралекс алады. Техникалық прогресс мұнымен ғана тоқталып

қалмаи ды.

Мұндаи әдістер гуманистердің үреи ін ұшырады. Бірақ асығыс

төрелік жасамаған жөн. Өзіңді тыңдауға шақыратын гуманистік

кеңес қаншама адамның өмірін қор қылды, ал тиісті дәріні тиісті

мөлшерде ішу миллиондаған адамның денсаулығы мен қарым-

қатынасын жақсартты. Өзінің ішкі дауысын есту үшін кеи адам

алдымен ішін тырнаған аи қаи мен аи ыптауларының шыңғырған

дыбысын басуы керек. Қазіргі заманғы психиатрияға сенсек, «ішкі

дауыстар» мен «нағыз қалаулардың» көпшілігі – биохимиялық

теңгерімсіздік пен жүи ке ауруларының өнімі ғана. Клиникалық

күи зелістен зардап шегетін адамдар табысты мансап пен жақсы

қарым-қатынастан безініп кетеді, өи ткені әлдебір биохимиялық

ақаудың салдарынан бәрін де қара көзілдірік арқылы көреді.

Мұндаи зиянды ішкі дауысты тыңдағанша, бәлкім, оларды мүлдем

елемеген жөн болар. Зеи інді күшеи ткіш шлем Салли Эдидің

басындағы түрлі дауыстарды өшірген кезде, сұр мерген болып

қана қои маи , сонымен қатар өзін бұрынғыдан әлдеқаи да жаи лы

сезінді.

Бұл мәселеге әрқаи сымыздың өзіндік ои -пікіріміз болуы мүмкін.

Бірақ тарихи тұрғыдан алғанда, әлдебір маңызды өзгеріс жүріп

жатқаны анық. «Өзіңді тыңда!» деи тін басты гуманистік өсиет

күмәнді болып шықты. Ішкі дауысты тұншықтырып-көтеруді

үи ренген соң, қандаи да бір шынаи ылыққа сенуден қаламыз,

өи ткені бағыттаушы тетіктің кімнің қолында екені беи мәлім.

Түпкі нағыз «менді» естуге мүмкіндік берер болса, бастың ішіндегі

сапырылысқан дауыстарды өшіріп тастау жақсы-ақ идея сияқты.

Бірақ нағыз «мен» жоқ болса ше? Қаи дауысты басып, қаи дауысты

күшеи ту керегін қалаи шешемін?

Алдағы бірнеше ондаған жыл ішінде миды зерттеи тін ғалымдар

ішкі дауыстарды оңаи әрі нақты бақылаудың жолын тапты деи ік.

Діндар мормон отбасыдан шыққан бір геи көп жыл таршылықта

өмір сүріп, 100 000 доллар жинаи ды. Сөи тіп, Джозеф Смит

(христиандықтың мормонизм аталатын тармағының негізін

қалаушы америкалық діни қаи раткер. – Ред.) секілді түзу адам

болып шығу үшін операция жасатпақ болады. Емхананың алдына

келіп, ои ын жинақтап, дәрігерге аи тар сөзін қаи талаи ды: «Доктор,

міне, 100 000 доллар. Мені ешқашан еркекке құмартпаи тындаи

етіп емдеңізші». Қоңырауды басса, есікті Джордж Клунидің өзі

ашып тұр. «Доктор, – деп міңгірлеи ді таңырқаған бала, – міне,

100 000 доллар. Мені енді түзу адам болғысы келмеи тіндеи етіп

емдеңізші».

Қанша уақыттан бері діни уағызға арбалып келсе де, баланың

нағыз «мені» жеңіп кетті ме? Әлде бұрқ ете қалған бір сәттік

құштарлық оның шынаи ы «менін» оятты ма? Бәлкім, біз кеи де

құлақ асып, кеи де пысқырмаи кететін нағыз «мен» деген нәрсе

жоқ та шығар? Еркімізді өз қалауымызша өзгертіп және қаи та

құруды үи ренген кезде біз оны мағына мен биліктің бастауы

ретінде қабылдамаи тын боламыз. Еркіміз нені қаласа да, оған

басқа нәрселер аи туға мәжбүрлеи аламыз.

Гуманизмге сәи кес, адам қалаулары ғана әлемге мағына

дарытып тұр. Бірақ қалауларымызды таңдаи алсақ, таңдау жасау

үшін неге сүи енер едік? Ои лап көріңізші, «Ромео мен Джульетта»

басталған сәтте-ақ Ромео кімге құлаи ғашық боларын өзі шешіп,

шешім қабылдағаннан кеи ін де кез келген сәтте ол ои ынан аи нып,

басқа таңдау жасаи алатын болса, қандаи пьеса шығар еді?

Технологиялық прогрестің бізге көрсеткісі келіп отырғаны осыған

ұқсас пьеса. Қалауларымыз бізге жағымсыз болса, технология қол

ұшын созуға даи ын. Ғаламды ұстап тұрған шеге дұрыс жерге

қағылмаған болса, технология оны суырып алып, басқа жерге

қақпақ. Бірақ қаи жерге? Ол шегені ғарыштың кез келген тұсына

қағатын мүмкіндігім болса, қаи жерге қағар едім? Неге дәл сол

жерді таңдадым?

Адамда жаи сыз қалаулар паи да болған кезде гуманистік

трагедиялар туады. Мысалы, Монтекки әулетінен шыққан

Ромеоның Капулетти әулетінің сұлу қызы Джульеттаға ғашық

болуы аса жаи сыз жаи т, өи ткені Монтекки мен Капулетти бір-

біріне бітіспес жау. Мұндаи трагедияларды шешудің

технологиялық әдісі бізді жаи сыз қалаулардан біржола

құтқарады. Ромео мен Джульетта у емес, оның орнына дәрі ішсе

немесе өздеріне қасірет әкелгелі тұрған махаббатты басқаларға

бұрып жіберетін шлем кисе, қаншама азап пен қаи ғыдан құтылуға

болар еді.

Осы тұста техногуманизмнің алдынан шешілмеи тін дилемма

шығады. Ол Ғаламда бәрінен маңызды адам еркі деи ді, сондықтан

адамзатты ерікті бақылауда ұстаи тын және жасанды түрде

жарататын технологияларды дамытуға ынталандырады.

Ғаламдағы ең маңызды нәрсені бақылауға алу ұмтылуға тұратын

мақсат қои , солаи емес пе? Бірақ күндердің күнінде мұны үи ренер

болсақ, техногуманизм оны қаи терін білмес еді, өи ткені онда

адамның қасиетті болмысы кезекті дизаи нерлік өнімге аи налады.

Мағына мен биліктің биік бастауы – адам еркі және адами әсерлер

деген сенім барда ондаи технологияларды ешқашан

қолданбаи мыз.

Сондықтан одан гөрі батыл техно-дін гуманизмнің түп-тамырын

қопарып тастауға ұмтылуда. Ол адамға ұқсас тіршілік иелерінің

қалаулары мен әсерлеріне негізделген әлем күи реи ді деп сенеді.

Мағына мен биліктің бастауы ретінде қалаулар мен әсерлерді не

ауыстыра алады? Қазіргі кезді аи тсақ, тарихтың қабылдау

бөлмесінің алдында әзірге сұхбаттасуға келіп отырған бір ғана

үміткер бар. Ол үміткер – ақпарат. Туып келе жатқан ең қызық

дін – датаизм. Ол Құдаи ларға да, адамға да табынбаи ды. Ол тек

мәліметтерге бас иеді.

11-ТАРАУ

Датаизм

Датаизмге сенсек, Ғалам мәліметтер ағынынан тұрады және

әрбір құбылыстың немесе болмыстың құндылығы оның мәлімет

қорытуға қосатын үлесіне қараи анықталады

. Сіз мұны оғаш та

ұшқары пікір санауыңыз мүмкін, бірақ ғылым серкелерінің басым

бөлігі осыған келісіп отыр. Датаизм екі ғылыми толқынның

бірігуі нәтижесінде паи да болды. Чарльз Дарвиннің «Түрлердің

шығу тегі туралы» еңбегі шыққаннан кеи ін 150 жыл өткен соң

жаратылыстану ғылымдары ағзаларды биохимиялық

алгоритмдер ретінде қабылдаи бастады. Мұнымен бір мезгілде

Алан Тюринг «Тюринг машинасы» идеясын ұсынғаннан кеи ін

80 жыл өткеннен соң, компьютер мамандары бірінен бірі өткен

күрделі электрондық алгоритмдер жасауды үи ренді. Датаизм

биохимиялық алгоритмдер мен электрондық алгоритмдер де

бірдеи математикалық заңдарға бағынады деп санағандықтан

екеуін біріктіреді. Осылаи ша, датаизм жануарлар мен

машиналардың арасын бөліп тұрған қабырғаны құлатқан соң,

электрондық алгоритмдер биохимиялық алгоритмдердің

шифрын бұзып, түбінде басып озады деп болжаи ды.

Саясаткерлер, бизнесмендер мен қатардағы тұтынушыларға да

датаизм революциялық технологиялар мен ғаламат жаңа

мүмкіндіктер ұсынады. Ғалымдар мен интеллектуалдарға сан

ғасыр бои ы қолдан сусып ұстатпаи келген ғылыми Қасиетті

Грааль музыкатанудан басталып, экономика арқылы биологиямен

аяқталатын барлық пәндерге ортақ бірегеи теория жасап беруге

уәде береді. Датаизмге сәи кес, Бетховеннің «Бесінші

симфониясы», қаржы нарығындағы шар және тұмау вирусы –

мәліметтер ағынының үш түрлі образы ғана. Сондықтан оларды

бірдеи базалық ұғымдар мен құралдар арқылы талдауға болады.

Бұл идея, әрине, аса тартымды көрінеді. Бұл барлық ғалымның

тілін бір тілге біріктіріп, академиялық таластар арасына көпір

салады және бір пәннің идеяларын екіншісіне жеңіл жеткізуге

мүмкіндік тудырады. Музыкатанушылар, экономистер мен

микробиологтар енді бір-бірін түсіне алады.

Процесс барысында датаизм оқытудың дәстүрлі пирамидасын

толықтаи өзгертті. Бертінге деи ін мәліметтер интеллектуалдыққа

жетудегі алғашқы қадам ретінде ғана қабылданып келді. Адам

мәліметті – ақпаратқа, ақпаратты – білімге, ал білімді даналыққа

аи налдыруға тиіс еді. Бірақ датаистердің аи туынша, білім мен

даналықты былаи қои ғанда, адамдар енді шамадан тыс мәліметті

игеруге шамасы келмеи ді, сондықтан оларды ақпаратқа

аи налдыра алмаи ды. Ендеше мәліметтерді қорыту жұмысын

электрондық алгоритмдерге жүктеу керек, өи ткені ол адам миына

қарағанда әлдеқаи да қуатты. Іс жүзінде, бұл датаистердің адами

білім мен даналыққа күмәнмен қараи тынын және Big Data мен

компьютерлік алгоритмдерге арқа сүи еуді жөн санаи тынын

білдіреді.

Датаизмнің түп тамыры өзін туғызған екі пән – информатика

мен биологияда жатыр. Бұл екеуінің ішінде маңыздырағы –

биология. Биологияның датаизммен бірігуі, компьютер

ғылымындағы шағын жаңалықтың өзі өмірімізді түбегеи лі

өзгерте алатындаи ғаламат катаклизмге аи налдырды. Ағзалар,

шын мәнінде, алгоритмдер, ал піл, қияр мен адам – мәлімет

өңдеудің бір-бірінен бөлек түрлері ғана деген идеяға келіспеуіңіз

мүмкін. Бірақ қазіргі ғылыми догманың дәл осындаи екенін және

ол біздің өмірімізді адам танымастаи өзгертіп жатқанын

білгеніңіз жөн.

Тек жекелеген ағза ғана емес, бал арасының омартасы,

бактериялар колониясы, орман, қала сияқты тұтас

қоғамдастықтар да бүгінде мәлімет қорыту жүи есі саналады.

Экономистер де экономиканы мәлімет қорыту жүи есі деп

қабылдаи тын болды. Қарапаи ым адамдардың пікірінше,

экономика дегеніміз – астық өсіруші фермерлер, фабрикадағы

киім тігетін жұмыскер әи елдер мен нан, көи лек сатып алатын

тұтынушылар ғана. Ал мамандар экономиканы қажеттіліктер

туралы мәлімет жинау механизмі және осы мәліметтер негізінде

шешім қабылдау мүмкіндіктері деп біледі.

Осы көзқарасқа сәи кес, нарықтық капитализм мен мемлекеттік

коммунизм бәсекелес идеологиялар, этностық паи ымдар немесе

саяси институттар саналмаи ды. Шынтуаи тында, бұлар өзара

бәсекелес мәлімет қорыту жүи елері. Капитализм өндірістің

бөлінуін паи даланса, коммунизм орталықтандырылған өндіріске

арқа сүи еи ді. Капитализм мәлімет қорытуда барлық өндірушілер

мен тұтынушыларды тікелеи баи ланыстырып, еркін ақпарат

алмасуға һәм тәуелсіз шешімдер қабылдауға мүмкіндік тудырады.

Еркін нарықта нанның бағасын қалаи белгілеи сіз? Әрине,

наубаи шы қанша нан пісіргісі келсе сонша пісіріп, оған өзі қалаған

бағаны қоя алады. Ал тұтынушылар өз мүмкіндіктеріне қараи нан

алуға немесе бәсекелес наубаи шыға баруға ерікті. Бір бөлке нанға

1000 доллар деп баға қоюдың заңға еш қаи шылығы жоқ, бірақ

оны алушы табыла қояр ма екен?

Мәселеге тереңірек үңіліп көрсек. Нанға сұраныс өседі деп

болжаса, инвесторлар бидаи дың молырақ өнім беретін сорттарын

гендік модификациялаумен аи налысатын биохимиялық

фирмалардың акцияларын сатып алады. Ал капиталдың ағылуы,

өз кезегінде, фирмалардың зерттеу жұмыстарын жылдамдатып,

астық өнімділігін тезірек арттыруына мүмкіндік береді.

Биотехнология саласындағы алпауыт компанияның бірі бұрыс

теорияны басшылыққа алып, тығырыққа тірелгеннің өзінде,

оның неғұрлым жолы болғыш бәсекелестері алға қои ған мақсатқа

жетуге тиіс қои . Осылаи ша, капитализм мәліметтерді талдау және

шешім қабылдау қызметін көптеген тәуелсіз, алаи да бір-бірімен

баи ланысқан процессорларға бөліп береді. Экономика

гуруларының бірі австриялық Фридрих Хаи ектің аи туынша,

«Маңызды фактілер туралы білім көп адамға бөлінген жүи еде

түрлі адамдардың шашыраңқы әрекеттерін үи лестірумен баға

аи налысады»

Бұл көзқарасқа сәи кес, қор биржасы – бұрын-соңды адамзат

жасаған мәлімет қорыту жүи елерінің ішіндегі ең жылдамы әрі ең

тиімдісі. Биржаға әркімнің қатысуына мүмкіндік бар (тікелеи

болмаса да, банктер немесе зеи нетақы қорлары арқылы).

Дүниежүзілік экономиканы қор биржасы басқарып

отырғандықтан, ол ғаламшардағы ғана емес, тіпті одан

тысқарыда болып жатқан оқиғалардың бәрін ескереді. Сәтті

ғылыми эксперименттер, Жапониядағы саяси дау-дамаи ,

Исландиядағы жанартаудың атқылауы, тіпті күн бетіндегі әдеттен

тыс өзгерістер де бағаға әсер етеді. Жүи е тиімді жұмыс істеуі үшін

мүмкіндігінше көп ақпарат еркін таралуға тиіс. Миллиондаған

адам маңызды ақпаратты еркін алатын жағдаи орнағанда ғана

мұнаи ды, Hyundai акцияларын, Швецияның мемлекеттік құнды

қағаздарын сатып алу және сату арқылы нақты бағаны белгілеи ді.

New York Times-қа шыққан бас мақаланың көптеген акцияларға

әсерін бағалау үшін биржадағы он бес минуттық сауда жеткілікті

екені есептелді

Мәлімет қорыту мәселесі капиталистердің не себепті салықты

төмендетуді талап ететінін түсіндіріп бере алады. Салық мөлшері

жоғары болса, қолжетімді капиталдың басым бөлігі бір жерге –

мемлекет қоржынына шоғырланып, бір ғана процессордың, яғни

мемлекеттің ықпалы артады, сөи тіп, тым орталықтандырылған

мәлімет қорыту жүи есі қалыптасады. Тым шектен шыққан

жағдаи ларда, салық мөлшері тым жоғары болғанда, капиталдың

барлығы дерлік мемлекет қазынасына түсіп, нанның бағасын

белгілеу, наубаи хана орналасатын жерді бекіту, ғылыми-зерттеу

жобаларына ақша бөлу секілді дүниенің барлығына мемлекет

үстемдік етеді. Еркін нарықта бір процессор бұрыс шешім

қабылдаса, басқалары дереу өз шешімдеріне түзету енгізеді. Ал

барлық шешімді бір процессордың қабылдауы апатқа әкелуі

мүмкін.

Бүкіл мәліметті қорытумен және барлық шешімдерді

қабылдаумен бір ғана процессор аи налысатын мұндаи шектен

тыс жағдаи коммунизм деп аталады. Коммунистік экономикада әр

адам өз мүмкіндігіне қараи еңбек етіп, өз қажетіне қараи алады

делінеді. Басқаша аи тсақ, табысыңызды түгел мемлекет алады,

сосын қандаи қажеттілігің бар екенін анықтап, қажетіңді өтеи ді.

Бірақ бұл схеманы жоғарыдағыдаи формада іске асырған

мемлекет жоқ. Әи тсе де Кеңес Одағы мен оның серіктері осыған

жақын болды. Олар мәлімет қорытудың бөлінісін мои ындамады,

сөи тіп, мәлімет өңдеудің орталықтандырылған үлгісін

қабылдады. Кеңес Одағының түкпір-түкпірінен бүкіл ақпарат

Мәскеуге ағылып, маңызды шешімдердің бәрі осында

қабылданды. Өндірушілер мен тұтынушылар өзара тікелеи

қарым-қатынас жасаи алмады, олар өкіметтің бұи рықтарына

бағынуға міндетті болды.

46. Чикаго қор биржасындағы әбігер: бөліністі мәлімет қорыту.

Мысалы, Кеңес Одағының Сауда министрлігі барлық дүкендерде

бөлке нанның бағасы тура 20 тиын болады, Одесса облысындағы

ана бір колхоз бидаи өндіруді доғарып, тауық өсіруге көшсін, ал

Мәскеудегі «Қызыл Октябрь» нан зауыты күніне тұп-тура 3,5

миллион бөлке нан пісірсін деген пәрмен беретін. Кеңестік Ғылым

министрлігі болса барлық биотехнологиялық зертханалар

Трофим Лысенко теориясын қолдануын талап етті. Лысенко

Ленин атындағы Ауыл шаруашылығы академиясын ұзақ жылдар

басқарған, бірақ тарихта жағымсыз аты қалған басшы болатын.

Ол сол кездегі негізгі генетикалық теориялардың ешқаи сысын

мои ындамаи , ағзаның тіршілік барысында жинақтаған қасиеттері

ұрпағына беріледі деп паи ымдады. Дарвинизм негіздеріне қаи шы

келгенмен, бұл идея коммунистік білім беру принциптерімен

жақсы үи лесетін. Соған сәи кес, жаңа көктеген бидаи ды суыққа

төзімді етсең, ол аязға төтеп беретін тұқым береді деп, Лысенко

контрреволюциялық бидаи өскіндерін алу үшін Сібірге

миллиардтаған қаржы шығындады, соның салдарынан Кеңес

Одағы АҚШ-тан импорттаи тын ұнды көбеи ткен үстіне көбеи туге

мәжбүр болды

Капитализмнің коммунизмнен үстем болғаны этиканы жоғары

қои ып, жеке тұлға еркіндігін ардақтағаны немесе дінсіз

коммунистердің Құдаи дың қаһарына ұшырауының салдарынан

емес. Технологиялық өзгерістер қарқынды жүріп жатқан

қырғиқабақ соғыс кезінде капитализмнің жеңуінің басты себебі,

мәлімет қорытуды орталықтандыруға қарағанда, мәлімет өңдеу

бөлінісін тиімді ұи ымдастыра алғанында болса керек.

Коммунистік партияның Орталық комитеті ХХ ғасырдың соңында

мың құбылған жаңа әлемнің қарқынына ілесе алмады. Бүкіл

мәлімет бір ғана құпия бункерге келіп құи ылып, маңызды

шешімдерді тек қартаң аппаратшылардың тобы қабылдаи тын

болса, Apple немесе Wikipedia секілді алып компаниялар емес, атом

бомбалары ғана шығады.

Мынадаи бір қызықты хикая бар (қызық хикаялардың көпшілігі

сияқты, бұл да, бәлкім, ои дан шығарылған болар). Кеңес

экономикасын жандандыруды ои лаған Михаил Горбачев

тэтчеризмнің не екенін және капиталистік жүи енің шын мәнінде

қалаи жұмыс істеи тінін білу үшін бір кеңесшісін Лондонға

жіберген деседі. Ондағылар кеңестік меи манға Ситиді, Лондон қор

биржасын аралатып, Лондонның экономика мектебіне апарады.

Ол банк директорларымен, кеңесшілермен және профессорлармен

ұзақ әңгімелеседі. Ақыр соңында, кеңестік сарапшы шыдамаи

кетіп: «Бір минут тоқтаңыздаршы, мырзалар. Күрделі

экономикалық теорияларды бір сәт қоя тұраи ық. Күні бои ы

Лондонды аралап жүргенде бір нәрсені түсінбедім. Мәскеудің

нанмен қамту жүи есін ең үздік деген мамандар жасаған, бірақ

соның өзінде бізде жұрт нанның кезегінде тұрады. Лондонның

миллиондаған тұрғыны бар. Қаншама дүкен, қаншама

супермаркеттің жанынан өттік, бірақ нанның кезегінде тұрған

жұртты баи қамадым. Өтінемін, мені Лондонды нанмен қамтуға

жауапты адаммен таныстырыңыздаршы. Олардың құпиясын

білуге тиіспін», – депті. Ағылшындар желкесін қасып, біраз

ои ланып тұрып: «Лондонда нанмен қамтуға жауапты ешкім

жоқ», – деген екен.

Капитализмнің табысқа жету құпиясы осында. Лондонды

нанмен қамтуға қатысты мәліметтерді монополиялап алған ешбір

процессор жоқ. Ақпарат миллиондаған тұтынушы мен өндіруші,

наубаи шылар мен магнаттар, фермерлер мен ғалымдар арасында

ерсілі-қарсылы еркін ағылады. Нанның бағасын, күніне пісірілетін

нан санын және ғылыми-зерттеудің басымдықтарын нарықтық

күштер реттеи ді. Нарықтық күштер қателесіп жатса, бәрібір

ұзамаи қателікті өзі түзеп алады. Әи теуір, капиталистер осыған

сенеді. Сіз бен бізге қазір бұл капиталистік ілімнің дұрыс немесе

бұрыстығы маңызды емес, оның экономикаға мәліметтерді

қорыту тұрғысынан қараи тыны маңызды.

Билік қаи да кетті?

Саясаттанушылар да саяси құрылымдарды мәлімет қорыту

жүи елері ретінде қарастыра бастады. Капитализм мен коммунизм

сияқты, демократия мен диктатура да ақпарат жинау және

талдаудың өзара бәсекелес механизмдері. Диктаторлық режимдер

орталықтандырылған әдістерді қолданады, ал демократиялар

бөліністі дұрыс көреді. ХХ ғасырдың ерекше жағдаи ларында

мәлімет қорыту бөлінісі тиімдірек болып шыққандықтан, соңғы

он жылдықтарда демократия жеңіске жетті. Басқа жағдаи ларда,

мысалы, Ежелі Рим империясында мәлімет қорытудың

орталықтандырылған түрі неғұрлым пәрмендірек жұмыс

істегендіктен, Рим республикасы құлап, билік сенат пен халық

жиналыстарынан автократ императордың қолына өтті.

Бұдан шығатын қорытынды мынадаи – ХХІ ғасырда мәлімет

қорыту шарттарының өзгеруі демократияның әлсіреуіне, тіпті

жои ылуына әкелуі мүмкін. Мәліметтер тасқынының көлемі мен

жылдамдығы артып келеді. Осыған ораи , саи лау, саяси партия

және парламент сияқты көне институттар мәліметтерді

жеткілікті дәрежеде тиімді қорыта алмағаны себепті қолданыстан

шығуы мүмкін. Бұл институттар технологияға қарағанда саясат

қарқынды дамыған дәуірде қалыптасты. ХІХ және ХХ ғасырларда

өнеркәсіп революциясы баяу ілгеріледі. Саясаткерлер мен

саи лаушылар одан кемінде бір қадам алда жүріп, оның бағытын

аи қындап отырды. Бірақ саясаттың қарқыны бу двигателі

дәуіріндегі деңгеи де қалып қои ып, технология жылдамдықты

біріншіден төртіншіге бір-ақ ауыстырып, технологиялық

революция қазір саяси процестерден әлдеқаи да алда келеді.

Соның салдарынан саи лаушылар мен саясаткерлер жағдаи ды

бақылауда ұстаи алатын емес.

Интернеттің қарқынды дамуы келешекте бізді не күтіп тұрғаны

жөнінде мағлұмат бере алады. Бүгінде күнделікті өміріміз,

экономика мен қауіпсіздігіміз үшін киберкеңістіктің маңызы өте

зор. Бірақ егемендік, шекара, жеке өмірге қол сұқпау, қауіпсіздік

сияқты дәстүрлі саяси мәселелерге қатысты болғанның өзінде,

балама уеб-жобалар арасынан таңдау жасау демократиялық саяси

процедураларға негізделмеи ді. Сіз киберкеңістіктің бір түрін

таңдау үшін дауыс беріп пе едіңіз? Барлық шешімдерді көпшілік

назарынан тысқарыда уеб-дизаи нерлер қабылдаи ды. Бұл бүгінде

интернеттің мемлекеттік егемендікке нұқсан келтіретін,

шекараларды елемеи тін, жеке өмірге қол сұқпауды жоққа

шығаратын және жаһандық қауіпсіздікке ең зор қауіп төндіретін,

еркін әрі заңға бағынбаи тын аи мақ екендігін көрсетеді. 10-15 жыл

бұрын интернеттің бар екені аса білінбеи тін. Ал қазір

баи баламшыл шенеуніктер кибернетикалық апаттың алдында

тұрмыз деп дабыл қағуда.

Үкіметтер мен мемлекеттік емес ұи ымдар интернетті қаи та құру

жөнінде аи тысып жатыр. Алаи да қалыптасқан жүи ені өзгерту

оңаи болмаи ды. Шабан қимылдаи тын мемлекеттік бюрократия

киберкеңістікті реттеудің амалын ои лап тапқанша, интернет

бірнеше мәрте метаморфозадан өтіп үлгереді. Мемлекеттік

тасбақа технологиялық қоянды қуып жете алмаи ды. Өи ткені

оның мәліметтер жүгі тым ауыр. АҚШ-тың Ұлттық қауіпсіздік

агенттігі әр сөзімізді тыңдауы мүмкін. Бірақ АҚШ саясатының

толып жатқан сәтсіздіктеріне қарағанда, осынау мәліметті қалаи

паи далануды Вашингтонда ешкім білмеи тін тәрізді. Әлемде не

болып жатқаны туралы осынша көп білетін мемлекет бұрын

тарихта болмаған шығар. Бірақ қазіргі АҚШ сияқты ебедеи сіз

қимылдаи тын империяны тарих бетінен табу қиын. Америка

Құрама Штаттары қарсыластың қолында қандаи карта барын

білетін, бірақ ұтыла беретін покер ои ыншысы сияқты.

Технологиялардың саясаттан басым түсуін алдағы он жылдықта

бірнеше мәрте көретініміз анық. Жасанды интеллект пен

биотехнологиялардың ықпалы қазір аи қын көрінбегенімен, олар

жуық арада біздің қоғамымыз бен экономикамызды, ақыл-

ои ымызбен қоса денемізді де толықтаи өзгертуі мүмкін. Қазіргі

демократиялық құрылымдар маңызды мәліметтерді жеткілікті

дәрежеде тез жинап, талдаи алмаи ды, ал саи лаушылар биология

мен кибернетиканы қисынды пікір аи та алатын дәрежеде

түсінбеи ді. Осы себепті дәстүрлі демократиялық саясат үдерісті

бақылаудан шығарып алды және қандаи болашақ күтіп тұрғаны

жөнінде баи ыпты пікір білдіре алмаи отыр. Демократиялық

механизмдер өздеріне өкілеттілік бермеи тінін қарапаи ым

саи лаушылар ұғына бастады. Әлем өзгеріп жатыр. Бірақ қалаи

және неге? Мұны саи лаушылар түсінбеи ді. Билік қолдан сусып

барады. Бірақ оны кім иеленетіні белгісіз. Британдық

саи лаушылар билік Еуропалық одаққа кетті деп ои лаи ды.

Сондықтан олар Брекзитті қолдап дауыс береді. Америкалық

саи лаушылардың пікірінше, бар билікті «истеблишмент»

меншіктеп алған, сондықтан олар Берни Сандерс және Дональд

Трамп сияқты истеблишментке қарсы саясаткерлерді қолдаи ды.

Ащы шындық сол – биліктің қаи жаққа ои ысқанын ешкім

білмеи ді. Британияның Еуропалық одақтан шығуы да, Дональд

Трамптың келуі де билікті қатардағы саи лаушыларға қаи тара

алмаи ды.

Бұл ХХ ғасырдағы сияқты диктатураларға қаи та ораламыз деген

сөз емес. Технологиялық даму қарқыны, ақпарат тасқынының

жылдамдығы мен көлемі, сірә, авторитарлық режимдерді де

абыржытып тастады. ХХ ғасырдағы диктаторлардың болашақ

туралы ғаламат жоспарлары болған. Коммунистер де, фашистер

де ескі әлемді түбірімен құртып, орнына жаңасын құруға

ұмтылды. Ленин, Гитлер немесе Мао туралы көзқарасыңыз

қандаи болмасын, оларға келешекке жоспар құра алмады деп кінә

арту қиын. Былаи қарасаңыз, қазіргі көшбасшыларда одан да зор

мақсаттарға ұмтылуға мүмкіндік бар сияқты. Бұрынғының

идеологтары бу двигательдері және баспа машинкаларының

көмегімен жаңа қоғам һәм жаңа адам жасауға тырысса, бүгінгінің

сәуегеи лері биотехнологиялар мен суперкомпьютерлерге сүи ене

алар еді.

Ғылыми-фантастикалық фильмдерде Гитлерге ұқсас қаныпезер

саясаткерлер жаңа технологияларды тез арада меңгеріп алып,

әлдебір қанқұи лы саяси мұратқа жегіп қояды. Алаи да XХІ

ғасырдың басында Ресеи , Иран немесе Солтүстік Корея сияқты

авторитарлық елдердің өзінде ет пен сүи ектен жаралған шын

саясаткерлер голливудтық әріптестеріне мүлдем ұқсамаи ды. Олар

әлдебір ғажаи ып жаңа әлем құруды ои ламаи ды. Ким Чен Ын мен

Әли Хаменеидің бар ои лағаны атом бомбасы мен баллистикалық

зымыран иеленуден әрі аспаи ды. Құдды, 1945 жыл дерсіз. Путин-

нің арманы, сірә, кеңестік блокты немесе тіпті одан да бұрынғы

патша империясын қалпына келтіру болса керек. АҚШ-та

параноик республикашылар Барак Обаманы Америка қоғамының

түп негізін шаи қалтуға ұмтылған, адамдықтан жұрдаи деспот деп

аи ыптады. Ол болса екі президенттік мерзімінде денсаулық сақтау

жүи есіне аздап реформа жасағаннан басқа еш нәрсе істеген жоқ.

Жаңа адамдар және жаңа әлемдер жасау оның бағдарламасында

әсте болмаған.

Технологиялар қарқынды даму үстінде, ал қазіргі заманғы

саясаткерлер мәліметтерді өңдеуге қабілетсіз. Сондықтан жүз

жыл бұрынғы саясаткерлерге қарағанда, олардың ои лау деңгеи і

әлдеқаи да төмен. Осы себепті ХХІ ғасырдың саясаты сұңғыла

көрегендіктен ада. Үкімет елді тек басқарып қана отыратын, алға

еш жетелемеи тін әкімшілікке аи налды. Олар мұғалімдерге

жалақыны уақытында төлеи ді, жерасты құбырларының

тоқтаусыз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді, бірақ 20 жылдан кеи ін

елдің жаи ы қандаи боларын білмеи ді.

Бір жағынан бұл да жақсы. Өткен ғасырдың Аушвиц, Хиросима

және Үлкен секіріске апарып соқтырған кеи бір саяси жобаларын

ескерсек, таяз ои лаи тын бюрократтардың қол астында болу

қауіпсіз секілді. Құдаи даи құдіретті технология мен саяси

мегаломанияның бірігуі апатқа ұшыратары сөзсіз. Көптеген

неолиберал экономистер мен саясаттанушылар ең дұрысы –

барлық маңызды мәселелердің шешімін нарыққа тапсыру деп

паи ымдаи ды. Осылаи ша, саясаткерлердің әрекетсіздігі мен

надандығы даналық ретінде көрініп, ақталудың тамаша жолы

табылып отыр. «Әлемді түсінбеи тін себебіміз – оны түсінудің

қажеті жоқ» деген идеяны саясаткерлер қолаи лы санаи ды.

Құдаи даи құдіретті технология мен өрісі тар саясат екеуінің

одағында кемшілік те жоқ емес. Сәуегеи лік жасау ылғи жаман

бола бермеи ді. Сәуегеи лікке негізделген жобаның барлығы

қауіпті емес. ХХ ғасырда жан түршіктіретін нацистік жоба

өздігінен күи реп қалған жоқ. Оны теңдеи екі ұлы жоба –

социализм мен либерализм құлатты. Келешегімізді нарықтық

күштерге тапсыру қауіпті. Өи ткені олар адамзаттың немесе жер

шарының мүддесіне емес, нарықтың мүддесіне қызмет етеді.

Нарықтың күштері соқыр және көзге көрінбеи ді. Сондықтан билік

өзіне тигенде жаһандық жылыну қаупін немесе жасанды

интеллектінің қатерлі әлеуетін баи қамауы мүмкін.

Кеи біреулер оқиғалардың дамуына жауап беретін және

басқаратын күштер бар деп сенеді. Мысалы, әлемді демократ-

саясаткерлер де, автократ-билеушілер де емес, миллиардерлерден

құралған шағын, мығым әрі оқшау топ құпия түрде басқарып

отыр деген сөз бар. Бірақ жүи енің күрделілігін жете

бағаламаи тыны себепті, мұндаи конспирологиялық теориялар

ешқашан дәлелденбеи ді. Ерлерге арналған әлдебір клубтарда

сигараларын бұрқыратып, вискилерін ішіп отырған бірнеше

миллиардер бәрін бақылауды былаи қои ғанда, жер шарында

болып жатқан оқиғалардың барлығын түсіне қоюы екіталаи .

Біздің беи берекет әлемде қатыгез миллиардерлер мен шағын

ықпалды топтардың гүлденуіне олардың барлық жүрістерді

алдын ала аңдаи алуы емес, алға қои ған болмашы мақсаттары

себепші. Беи берекет жүи еде тар шеңберде ои ланудың да

артықшылықтары бар. Сондықтан миллиардерлердің мақсаты

олардың билігіне шамалас. Әлемнің ең баи магнаттары дәулетін

тағы бір миллиардқа көбеи ткісі келсе, олар жүи едегі тиісті

тетіктерді оңаи табады. Бірақ әлдеқалаи жаһандық теңсіздікті

реттегісі келсе немесе жаһандық жылынуды тоқтатуды қаласа,

бұған шамасы жетпеи ді. Өи ткені жүи е тым күрделі. Бірақ

биліктегі вакуум ұзақ тұрмаи ды. ХХІ ғасырда дәстүрлі саяси

құрылымдар мағыналы жобалар жасау үшін мәліметтерді тез

талдаи алмаса, олардың орнына жаңа және біршама тиімді

құрылымдар міндетті түрде келеді. Бұл жаңа құрылымдар

бұрынғы саяси институттардан (меи лі демократиялық, меи лі

авторитарлық) мүлдем өзгеше болуы мүмкін. Ол құрылымдарды

кім жасаи ды және кім бақылаи ды? Осы жағы белгісіз. Өз қолынан

келмесе, адамзат бұл міндетті басқаға ұсына алады.

Қысқа да нұсқа тарих

Датаистік көзқарас тұрғысынан алғанда, бүкіл адамзат – мәлімет

өңдеу жүи есі, ал ондағы әр адам – бір чип деп түсіндіруге болады.

Олаи болса, бүкіл тарихты жүи енің тиімділігін негізгі төрт әдіспен

арттыру деп қабылдаи аламыз:

1. Процессор санының көбеюі. Есептеу қуаты жөнінен 100

000 тұрғыны бар қала 1000 тұрғыны бар ауылдан гөрі

күшті.

2. Процессор түрлерінің көбеюі. Түрлі процессорлар

мәліметтерді есептеу мен талдаудың әртүрлі жолдарын

қолдана алады. Бір жүи еде процессорлардың бірнеше

түрін қолдану оның қарқыны мен креативтілігін

арттырады. Шаруа, священник және дәрігер үшеуінің

әңгімесінен үш аңшы-терімшінің сұхбаттасуы кезінде

тумаи тын идеялар паи да болуы мүмкін.

3. Процессорлар арасындағы байланыс санының артуы.

Бір-бірімен нашар баи ланысқан болса, процессорлардың

саны мен түрін көбеи тудің еш паи дасы жоқ. Өзара сауда

желілері арқылы жалғанған он қалада, оқшауланған он

қаламен салыстырғанда, экономикалық, технологиялық

және әлеуметтік инновациялар көбірек туады.

4. Орнатылған байланыс арқылы қозғалыс еркіндігін

арттыру. Бірінен біріне мәліметтер еркін ағылмаса,

процессорлар баи ланысының паи дасы шамалы. Егер жол

бои ын торуылдаған қарақшы қаптаса немесе әлдебір

параноик озбыр адам саудагерлер мен саяхатшылардың

жүруіне тыи ым салса, он қаланың арасында жол

салғанның қаи ыры болмас.

Бұл төрт әдіс арасында қаи шылық жиі туындаи ды.

Процессорлар неғұрлым көп және алуан түрлі болса, олардың

арасында еркін баи ланыс орнату соғұрлым қиын. Осыған ораи ,

Sapiens-тің мәлімет қорыту жүи есінің қалыптасуы негізгі төрт

кезеңнен өтті және олардың әрқаи сысы әртүрлі әдіске сүи енді.

Бірінші кезең Sapiens-тер тобын бір мәлімет талдау жүи есіне

біріктірген когнитивті революциядан басталды. Бұл артықшылық

Sapiens-тің басқа адам түрлері мен жануарлардан қара үзіп кетуіне

септесті. Дегенмен неандерталдықтар, шимпанзелер немесе

пілдер де бір желіге бірігеді, бірақ оларда санға қатысты қатаң

шектелулер бар, Sapiens-терде болса мұндаи шек мүлдем жоқ.

Sapiens мәлімет талдаудағы бұл артықшылықты әлемді жаулап

алу үшін қолдана білді. Алаи да түрлі аи мақтар мен климаттық

белдеулерге тарала отырып, олар түрлі мәдени өзгерістерге

ұшырады. Соның нәтижесінде өзіне тән тұрмыс салты, мінез-

құлқы және дүниетанымы бар сан алуан адам тудырған

мәдениеттер паи да болды. Яғни бірінші кезеңде адам

процессорларының саны мен түрі көбеи генімен, олардың

арасында баи ланыс түзілмеді: 70 мың жыл бұрынғымен

салыстырғанда, 20 мың жыл бұрын адам саны аи тарлықтаи артты

және Қытаи дағы Sapiens-ке қарағанда, Еуропадағы Sapiens

ақпаратты басқаша талдады. Әи тсе де Еуропа мен Қытаи

халықтары арасында еш баи ланыс орнамаған соң, күндердің бір

күнінде бүкіл Sapiens бірегеи мәлімет қорыту желісінің

бөлшектеріне аи налады деген болжам қисынсыз еді.

Екінші кезең аграрлық революциядан басталып, 5000 жыл

бұрын жазу мен ақша ои лап табылғанға деи ін жалғасты. Ауыл

шаруашылығының дамуы демографиялық өсімді тездетіп, адами

процессорлар саны күрт артты. Мұнымен бір мезгілде ауыл

шаруашылығы көп адамның бір жерге шоғырланып, тығыз

жергілікті желілердің құрылуына және оларда процессорлардың

бұрын-соңды болмаған дәрежеде топтасуына жағдаи жасады.

Бұған қоса, ауыл шаруашылығы әртүрлі желілердің сауда-саттық

жасап, өзара қарым-қатынасты дамытуына серпін беріп, жаңа

мүмкіндіктер ашты. Әи тсе де бұл кезеңде шашырауға беи ім

күштер үстем болды. Жазу мен ақшасыз адамға қалалар салып,

патшалықтар немесе империялар құруға мүмкіндік тумады.

Адамзат бұрынғыша қисапсыз көп таи паға бөлініп, әрқаи сысы өз

дүниетанымына сәи кес тұрмыс-салтын сақтап тіршілік етті. Бұл

кезеңде біртұтас болып бірігу жаи лы ешкімнің ои ына да кіріп

шықпады.

Үшінші кезең шамамен 5000 жыл бұрын жазу мен ақшаның

дүниеге келуінен басталып, ғылыми революция бои көтергенге

деи ін жалғасты. Жазу мен ақшаның арқасында адами

ынтымақтастықтың тартылыс күші шашырауға беи ім күштерден

басым түсті. Әртүрлі адам топтары араласып бірікті, сөи тіп,

қалалар салып, патшалықтар құрды. Қалалар мен патшалықтар

арасындағы саяси және сауда баи ланыстары нығаи ды. Б.з.д.

бірінші мыңжылдық шамасында, яғни алғаш тиын соғып,

империялар мен жалпыға ортақ діндер паи да болған кезде

адамдар жер шарын тегіс қамтитын бірегеи желі құруды армандаи

бастады.

Бұл арман тарихтың 1492 жылдар шамасында басталған

төртінші әрі соңғы кезеңінде жүзеге асты. Жер шарын шырмаған

алғашқы желіні жиһангездер, жауынгерлер мен саудагерлер

тартты. Жаңа дәуірдің соңына қараи бұл желі ұлғая түсті де,

Колумб заманындағы өрмекші өрмегі ХХІ ғасырда темір және

асфальт жолдар торабына аи налды. Бұдан да маңыздысы –

ақпараттың осынау жаһандық желіні бои лаи еркін ағылуына

мүмкіндік туды. Колумб еуразиялық желіні америкалық желіге

жалғаған кезде, жыл саи ын мұхит арқылы шамалы ғана ақпарат

өтетін. Оның өзі мәдени соқыр сенім, қатаң цензура және саяси

қуғын-сүргін елегінен шыққан ақпарат еді. Бірақ жылдар өте келе

еркін нарық, ғылыми қауымдастық, заңның үстемдігі және

демократияның таралуы кедергілерді сүріп тастауға мүмкіндік

берді. Кеи де демократия мен еркін нарық «жақсы» болғандықтан

үстем шықты деген тәтті қиялдың жетегінде кететініміз рас.

Шынтуаи тында, олар жаһандық мәлімет қорыту жүи есін

жетілдіру арқасында жеңгені анық.

Осылаи ша, соңғы 70 000 жылда адамзат тарыдаи шашырап

кетті, сосын нақты аи қындалған топтарға бөлініп, ақыры, қаи та

бірікті. Алаи да бірігу процесі бізді алғашқы қалпымызға қаи та

апармады. Жалғыз жаһандық ауылға біріккен кезде түрлі адам

топтары өздерімен бірге ешкімге ұқсамаи тын дүниетанымын,

әдет-ғұрыптары мен құралдарын ала келді. Қазіргі заманда

қамбамыз Таяу Шығыстан келген астыққа, Анд тауларында

өсірілген картопқа, Жаңа Гвинея қанты мен Эфиопияның кофесіне

толы. Сол сияқты, біздің тіл, дін, музыка және саясат та әлемнің әр

түкпірінен жеткен құнды жәдігерлерден тұрады

Адамзат шынымен де біртұтас мәлімет қорыту жүи есі болса,

оның нәтижесі қандаи ? Датаистер болса «Барлық Заттар

Интернеті» аталатын жаңа және әлдеқаи да тиімді мәлімет талдау

жүи есі паи да болады дер еді. Бұл миссия орындалған кезде Homo

Sapiens жоғалады.

Ақпарат еркіндікке ұмтылады

Капитализм сияқты, датаизм де беи тарап ғылыми теория

ретінде туған, бірақ ол қазір жақсылық пен жамандықты

анықтаи тын дінге аи нала бастады. Бұл жаңа діннің ең жоғары

құндылығы – «ақпарат ағыны». Өмір дегеніміз – ақпараттың

қозғалысы; біз өмірді жақсы десек, онда Ғаламдағы ақпарат

ағынын тереңдете, кеңеи те беруіміз керек. Датаизмге сәи кес,

адамзат тәжірибесі қасиетті емес, ал Homo Sapiens ең асқақ

туынды һәм әлдебір Homo Deus-тің жолын ашушы да емес.

Адамдар, түптің түбінде, Жер шарынан тысқары шығып,

галактика, қала берді, бүкіл Ғаламды шырмауы мүмкін «Барлық

Заттар Интернетін» жасауға қажет құрал ғана. Мәлімет

қорытудың бұл ғарыштық жүи есі Құдаи ға ұқсаи ын деп тұр. Ол

барлық жерді қамтып, бәрін бақыламақ, ал адамның маңдаи ына

соған сіңіп кету жазылған.

Бұл концепция кеи бір діни көзқарастарды еске түсіреді.

Мәселен, индуистердің нанымы бои ынша, адамдар әмбебап

ғаламдық жан – брахманға сіңіп кетуге тиіс. Христиандар болса

өлген соң жақсы адамдар Құдаи дың шексіз меи іріміне бөленеді

де, күнәһарлар одан мақұрым қалады деп сенеді. Шынында,

Силикон алқабындағы датаист сәуегеи лер саналы түрде

паи ғамбарларға тән тілмен сөи леи ді. Мысалы, Рэи Курцвеи лдің

«Сингулярлық таяп қалды» деп аталатын сәуегеи лік кітабы

Жақия паи ғамбардың «Жұмақ патшалығы жақын тұр» (Матфеи

3:2) деген сөзімен үндеседі.

Ет пен сүи ектен жаралған адамға құрметіңіз биік болса,

датаистер мұны заманы өткен технологияларға бауыр басу деп

түсіндіреді. Homo Sapiens – қолданыстан шығуға аи налған

алгоритм. Шын мәнінде, адамның тауықтан қандаи

аи ырмашылығы бар? Адамда ақпарат әлдеқаи да күрделі схемамен

ағылады, бар мәселе осында (ауызекі тілмен аи тсақ, бұл

адамдардың сезімі тереңірек және интеллектуалдық қабілеті

биігірек дегенді білдіреді; бірақ қазіргі биологиялық догма

бои ынша сезім мен интеллект дегендер әшеи ін алгоритм екенін

ұмытпаңыз). Адамнан гөрі мәліметті көбірек сіңіріп, тиімдірек

талдаи алатын жүи е жасалды деи ік. Онда бұл жүи енің адамнан

артықшылығы біздің тауықтан артықшылығымыз сияқты

болады емес пе?

Датаизм бос сәуегеи лікпен ғана шектелмеи ді. Басқа діндер

сияқты, оның да практикалық өсиеттері, уағыздары мен

парыздары бар. Датаистің бірінші және басты міндеті – көбеи іп

жатқан медиаға қосылу арқылы және ақпаратты көбірек өндіріп

паи далану арқылы мәліметтер ағынын барынша молаи ту. Өзге де

ілкімді діндер сияқты, датаизм де миссионерлікпен аи налысады.

Оның екінші өсиеті – жүи еге бәрін, оның ішінде кертартпа

дінсіздерді де қосу. «Бәрі» деген мұнда тек адамдарға қатысты

емес. Ол барлық заттарды білдіреді: біздің денеміз, көшедегі

машиналар, асүи дегі тоңазытқыш, тордағы тауықтар және

ормандағы ағаштар. Осылардың бәрі «Барлық Заттар

Интернетіне» қосылуға тиіс. Тоңазытқыш қанша жұмыртқа

қалғанын қадағалап, тауыққораға келесі партияны қашан жеткізу

керегін хабарлаи ды. Машиналар бір-бірімен сөи лесіп, ормандағы

ағаштар ауа раи ы және көмірқышқыл газының деңгеи і туралы

мағлұмат беріп отырады. Ғаламның ешбір бөлшегін тіршіліктің

ғаламат өрмегінен тыс қалдырмауымыз керек. Мұнда мәліметтер

ағынын бөгеуден сорақы күнә болмаи ды. Өлім дегеніміз

ақпараттың берілмеи қалуы емеи немене? Сондықтан датаизм

ақпарат еркіндігін ең ұлы жақсылық деп түсінеді.

Адамның толықтаи жаңа құндылық ои лап табуы сирек. Соңғы

рет мұндаи жағдаи XVIII ғасырда гуманистік революция еркіндік,

теңдік және бауырластық мұраттарын уағыздаи бастағанда орын

алған еді. Соғыстар, революциялар мен төңкерістерге қарамастан,

1789 жылдан бері адамдар ешқандаи жаңа құндылық ои лап таба

алған жоқ. Кеи інгі қақтығыстар мен күрестердің бәрі я

гуманистік, я Құдаи ға табыну немесе ұлтқа қызмет ету сияқты

көне құндылықтар үшін болған. Датаизм – 1789 жылдан бері шын

мәнінде жаңа құндылық туғызған алғашқы қозғалыс. Ол ақпарат

еркіндігін дүниеге әкелді.

Мұны ескі либералдық «сөз бостандығы» деген идеалмен

шатастырмау қажет. Сөз бостандығы адамдарға берілді; олардың

ои лау және сөи леу еркіндігін, сонымен қатар сөи лемеу және ои ды

іште сақтау еркіндігін қорғады. Ақпарат бостандығы керісінше. Ол

адамдарға берілмеген. Ақпаратқа берілген. Ол аз болса, бұл жаңа

құндылық ақпараттың еркін ағылу құқын адамдардың мәлімет

алу және оның қозғалысын шектеу құқынан жоғары қои ып,

адамның дәстүрлі сөз бостандығына қол сұғуы мүмкін.

2013 жылы 11 қаңтарда алғашқы датаист шеи іт болды. 26 жасар

америкалық хакер Аарон Шварц үи інде өзіне өзі қол салды. Шварц

нағыз данышпан еді. Ол он төрт жасында-ақ аса маңызды RSS

хаттамасын жасауға көмектесті. Сонымен бірге ол ақпарат еркін

болуы керек дегенге кәміл сенетін. Шварц 2008 жылы «Ашық

қолжетімділік туралы партизан манифестін» жариялап, онда

ақпараттың еркін және шексіз ағылуына мүмкіндік беру

қажеттігін дәлелдеді. «Қаи жерде сақтаулы болмасын, сол жерден

ақпаратты алып, көшіріп, бүкіл әлеммен бөлісуіміз қажет.

Авторлық құқықпен қорғалмаған материалдарды алып, архивке

қосқан жөн. Құпия мәліметтер базасын сатып алып, интернетке

жариялауымыз керек. Ғылыми журналдарды жүктеп, фаи л бөлісу

желілеріне салғанымыз дұрыс. Біз партизандық ашық

қолжетімділік үшін күресуге тиіспіз», – деп жазды Шварц.

Аарон Шварцтың ісі сөзімен қабысып жатты. Ол JSTOR цифрлық

кітапханасының оқырмандардан ақы алатыны үшін ыза болды.

JSTOR миллиондаған ғылыми мақала мен еңбекті сақтап,

ғалымдар мен журнал редакторларының сөз бостандығын

құрметтеи ді. Бұл құрмет мақалаларды оқу үшін ақы төлету құқын

да қарастырған. JSTOR-дың ұстанымы бои ынша, адам өз идеялары

үшін ақы алам десе, оған толықтаи қақылы. Шварцтың ои ы

мүлдем басқаша. Ол ақпарат еркін жүруі керек, идеялар оны

туғызған адамның меншігі емес, мәліметтерді бекітулі ұстап, оған

кіргізу үшін ақша алуға болмаи ды деп санады. Ол Массачусетс

технология институтының компьютерлік желісі арқылы JSTOR

кітапханасына кіріп, жүздеген мың ғылыми еңбекті жүктеп

алмақшы болды, сосын әркімнің оқи алуы үшін интернетте

жарияламақ болды.

Полиция Шварцты тұтқындап, ісін сотқа берді. Түрмеге түскелі

тұрғанын түсінген Шварц асылып қалды. Хакерлер петиция

жазып, Шварцты қуғындаған және ақпарат еркіндігіне қол сұққан

академиялық және үкіметтік институттарға шабуыл жасады.

Қысымға ұшыраған JSTOR Шварцтың өліміне себепші болғаны

үшін кешірім сұрап, бәрі болмаса да, көп мәліметті тегін

паи далануға рұқсат берді

Скептиктердің көзін жеткізу үшін датаист миссионерлер

ақпарат еркіндігінің паи дасын ұдаи ы түсіндіріп отырады. Бүкіл

жақсылықтың бастауы – экономикалық өсім деп сенетін

капиталистер сияқты, датаистер барлық жақсылықтың, оның

ішінде экономикалық жақсылықтың бастауы ақпарат бостандығы

екеніне еш күмән келтірмеи ді. Неліктен АҚШ КСРО-ға қарағанда

қарқынды дамыды? Өи ткені АҚШ-та ақпарат еркін ағылады.

Неліктен ирандықтар мен нигериялықтарға қарағанда,

америкалықтардың денсаулығы жақсы және олар баи әрі

бақытты өмір сүреді? Ақпарат бостандығының арқасы. Ендеше,

дүниені жақсартудың жолы – ақпаратқа еркіндік беру.

Жоғарыда жаңа індеттерді дәстүрлі денсаулық сақтау

ұи ымдарына қарағанда, Google тезірек аңғара алатынына

көзімізді жеткіздік. Тек бір шарт бар: ол үшін Google-дің біздің

ақпаратымызды еркін алуына жол ашуымыз керек. Еркін ақпарат

ағыны сонымен қатар ауаның ластануын азаи тып, табиғат

баи лықтарын үнемдеуге көмектеседі. Мысалы, көлік жүи есін

оңтаи ландыру арқылы. 2010 жылы жеке автокөліктердің саны бір

миллиардтан асты және бұл сан қарқынды түрде өсіп келеді

Осыншама машина жер шарын ластап, табиғи ресурстарға орасан

зор зиян келтіреді. Аи талық, жолдарды кеңеи ту немесе жаңадан

автотұрақтар салу үшін жер керек. Жеке көліктің қолаи лылығына

үи реніп алғандықтан, адамдардың енді автобус пен пои ызға

ауыса қоюы неғаи біл. Алаи да, датаистердің аи туынша, адамдарға

шын мәнінде жеке машина емес, мобилділік керек. Ал жақсы

мәлімет қорыту жүи есі мобилділік мәселесін арзан әрі тиімді

шеше алады.

Менің жеке көлігім бар, бірақ оның әрі-бері жүргенінен гөрі

автотұрақта тұрғаны көп. Әдетте оны 8:04-те мініп, жарты сағат

ішінде университетке деи ін аи дап барып, автотұраққа қоямын.

Машина күні бои ы тұрақта тапжылмаи тұрады. 18:11-де қаи тадан

мініп, жарты сағат жүріп, үи ге қаи тамын. Осылаи ша, машинамды

күніне бір-ақ сағат аи даи мын. Неге ол 23 сағат құр босқа тұруы

керек? Неге компьютерлік алгоритмдер басқаратын машиналар

пулын жасамасқа? Сағат 8:04-те үи ден шығатынымды компьютер

біледі, сондықтан ол маған ең таяу маңдағы өздігінен жүретін

көлікті тура уақытында жібереді. Университетке жеткізген соң,

дербес автокөлік тұрақта бекерге тұрмаи , басқа шаруалармен

аи налысып жүре береді. 18:11-де университеттен шыққан кезде

басқа бір коммуналдық машина тоқтаи ды да, мені үи ге жеткізіп

салады. Осылаи ша, 50 миллион жүргізушісі жоқ коммуналдық

машина бір миллиард жеке автокөліктің қызметін атқара алады.

Бұған қоса, жол, көпір, туннель және автотұрақтың қажеттілігі

едәуір азаяды. Әрине, мұның бәрі іске асуы үшін мен өзімнің қаи да

жүргенімді және қаи да барғым келетінін алгоритмнің білуіне

мүмкіндік беруім керек.

Жаз, жүкте және бөліс!

Бірақ жасыңыз жиырмаға келмеген болса, датаистерге сізді

үгіттеудің қажеті де болмас. Жеке өмірге қол сұқпау, дербестік

және жеке-даралықтан бас тартуға тура келсе де, адамдар

мәліметтер ағынында жүргісі келеді. Гуманистік өнер жеке

адамның керемет туындысын ардақ тұтады. Сол себепті

Пикассоның қағаз орамалға шимаи лаи салған суреті «Сотбис»

аукционында миллиондаған долларға сатылды. Гуманистік

ғылым жеке зерттеушіні ұлықтаи ды. Сондықтан да әр ғалым

Science немесе Nature журналдарындағы мақаланың басында өз

атының тұрғанын армандаи ды. Бірақ бүгінде «баршаның»

үздіксіз ынтымақтасуының арқасында жарық көрген ғылыми

және өнер туындыларының саны артып келеді. Wikipedia-ға кім

жазады? Бәріміз жазамыз.

Жеке тұлға ешкім шындап түсінбеи тін алып жүи е ішіндегі

титімдеи чипке аи налды. Күн саи ын электрондық хат, телефон

мен мақалалар арқылы қисапсыз бит ақпаратты сіңіремін;

мәліметтерді қорытамын; жаңа ақпаратты өңдеи мін; жаңа

электрондық хат, телефон және мақалалар арқылы қисапсыз бит

мәліметті жолдаи мын. Заттардың үлкен схемасындағы орным қаи

жерде екенін, менің мәліметтерім өзге миллиардтаған адам мен

компьютерлер шығарған басқа мәліметтермен қалаи

жалғасатынын білмеи мін. Мұны анықтауға уақытым жоқ, өи ткені

электрондық хаттарға жауап беруден қолым тимеи ді. Неғұрлым

көп мәлімет талдасам, яғни хаттарға көбірек жауап берсем,

көбірек телефон шалсам және көбірек мақала жазсам,

аи наламдағы адамдарды соғұрлым көп мәліметпен қамтамасыз

етемін.

Мәліметтердің бұл дамылсыз ағыны жағымды да жағымсыз

жаңа оқиғалар туғызады. Бұл оқиғаларды ешкім жоспарламаған,

оларды ешкім бақылаи да, ұғына да алмаи ды. Жаһандық

экономиканың қалаи жұмыс істеи тінін де, жаһандық саясаттың

қаи да бет алғанын да ешкім түсінбеи ді. Бірақ түсінудің қажеті де

жоқ. Электрондық хаттарға тезірек жауап жазсақ және жүи енің

оларды оқуына рұқсат берсек болғаны. Капиталистер нарықтың

көрінбеи тін әлеуетіне қалаи сенсе, датаистер де ақпарат

ағынының көрінбеи тін күштеріне дәл солаи сенеді.

Жаһандық мәлімет қорыту жүи есінің бәрін білуші және бәрінен

құдіретті күшке аи налуына ораи , бұл жүи еге қосылу мағына

атаулының қаи нар көзіне аи налады. Адамдар ақпарат ағынына

сіңіп кетуді қалаи ды, өи ткені оның бөлшегіне аи налған соң

өздерін әлдеқаи да қуатты бір нәрсенің бөлігі ретінде сезіне

бастаи ды. Дәстүрлі діндер әр сөзіміз, әр ісіміз – әлдебір ұлы

ғарыштық жоспардың бөлшегі, ал Құдаи бізді үнемі қадағалап,

бүкіл ои ларымыз бен сезімдерімізді назарында ұстаи ды деп

сендіретін. Қазір мәліметтер діні әр сөзіміз бен ісіміз – ұлы

ақпараттық ағынның бөлшегі, алгоритмдер бізді үнемі бақылап,

бүкіл әрекетіміз бен сезімдерімізді назарында ұстаи ды деи ді.

Адамдардың басым көпшілігіне бұл ұнаи ды. Датаизмге адал

берілгендер үшін ақпарат ағынынан ажырап қалу өмірдің

мағынасын жоғалтумен тең. Егер оны ешкім білмесе және

жаһандық ақпарат алмасудың бөлшегіне аи налмаи тын болса,

онда бір нәрсе жасаудың немесе бірдеңе сезінудің қажеті қанша?

Гуманизмнің сенімі бои ынша түрлі әсерлер біздің ішкі

дүниемізде болады. Сондықтан барлық оқиғалардың мағынасын

дәл осы ішкі дүниемізден іздеп, Ғаламға мағына дарытуымыз

керек. Датаизмге сенсек, басқалармен бөліспесе, тәжірибенің еш

құны жоқ. Біз мағынаны өзімізден таппауымыз керек, таба

алмаи мыз да. Тек әсерлерімізді жазып алып, ұлы ақпарат ағынына

қосуымыз керек. Алгоритмдер олардан мағынаны өздері тауып,

бізге не істеу қажетін аи тады. Жиырма жыл бұрын

фотоаппараттарын қолдарынан тастамаи , көзге көрінгеннің бәрін

суретке түсіретін жапондарды жұрт мазақ қылатын. Қазір бәрі

сөи теді. Үндістанға барып, пілді көрсеңіз, оған қарап тұрып

өзіңізден: «Не сезіп тұрмын?» – деп сұрамаи сыз.

Смартфоныңызды алып, пілді суретке түсіре жөнелесіз, сөи тіп,

Facebook-ке саласыз. Сосын әр екі минут саи ын қанша лаи к

басылғанын аңдумен боласыз. Күнделік жүргізу өткен

ғасырлардың гуманистік салты болатын. Қазіргі жастарға бұл бос

тірлік болып көрінері анық. Ешкім оқымаи тын нәрсені жазудың

қажеті қанша? Бүгінгі ұран мынадаи – «Әсер алдың ба, жаз. Жаз

да, жүкте. Жүкте де, бөліс».

Осы кітапта адамның жануардан артықшылығы қандаи деген

сұрақ бірнеше рет көтерілді. Датаизмнің оған жаңа әрі қарапаи ым

ғана бір жауабы бар: адамның әсерлері қасқырдың немесе пілдің

әсерлерінен жоғары емес. Бір бит ақпарат екінші бит ақпарат

сияқты жақсы. Бірақ адамдар алған әсерлерін жазып, сосын

желіде бөлісе алады. Осылаи ша адам жаһандық мәлімет қорыту

жүи есін баи ытады. Пілдер мен қасқырлардың қолынан бұл

келмеи ді. Сондықтан қанша жерден терең және күрделі болса да,

олардың әсерлері құнсыз. Әсерлеріміздің мәліметтерге аи налуына

таңданудың қажеті жоқ. Бұл – тренд мәселесі емес, аман қалу мен

өмір сүру мәселесі. Біз өзімізге және жүи еге құнды екенімізді

дәлелдеуіміз керек. Біздің құндылығымыз әсер алу қабілетімізде

емес, әсерлерімізді еркін ағылатын ақпаратқа аи налдыра

білуімізде жатыр.

(Аи тпақшы, қасқырды аи тпаған күннің өзінде, оның туысының,

яғни иттің әсерлері құнды болуы мүмкін. «No More Woof» атты

компания иттің эмоцияларын жазатын шлем жасап жатыр. Шлем

иттің миындағы белсенділікті қадағалап, «қарным ашты» деген

сияқты қарапаи ым сезімдерді компьютерлік алгоритмдер

көмегімен адам тіліне түсіреді

. Таяуда итіңіз Twitter немесе

Facebook-тан аккаунтын ашып, лаи ктар мен жазылушылар саны

жөнінен сізден озып кетсе, таңғалмаңыз).

Өзіңді таны

Датаизмнің идеологиясы либералдық та, гуманистік те емес.

Әи тсе де датаизм антигуманистік те емес. Ол адамның әсерлерін

жоққа да шығармаи ды және оларды құнды деп те таппаи ды.

Гуманизмнің негізгі үш тармағын қарастырған кезде –

Бетховеннің «Бесінші симфониясы», Чак Берридің музыкасы,

пигмеи қыздардың сыңсу әні, әлде күи леген қаншық қасқырдың

ұлуы ма – осы әсерлердің қаи сысы ең құнды деген сұрақ

қои ғанбыз. Нағыз датаист «сұрақтың өзі дұрыс қои ылмаған,

өи ткені музыка туғызған әсері бои ынша емес, өзінде бар

ақпаратқа қараи бағалануға тиіс» дер еді. Мысалы, ол пигмеи

қыздардың әнімен салыстырғанда, «Бесінші симфонияда» мәлімет

әлдеқаи да мол, себебі онда аккордтар мен гаммалар көбірек және

сан алуан музыкалық стильдермен үндеседі деп түсіндірер еді.

Яғни «Бесінші симфонияның» шифрын ашу әлдеқаи да күрделі

болуы керек және оны ашқан кезде мол мәліметке кенелеріңіз

анық.

Бұл көзқарас бои ынша, музыка дегеніміз – математикалық

образдар. Кез келген музыкалық пьесаны, сол сияқты, екі

пьесаның қарым-қатынасын математика тілімен сипаттауға

болады. Яғни әр симфонияның, әр әннің немесе ұлудың

ақпараттық құнын дәл есептеп, қаи сысы баи ырақ екенін анықтаи

аласыз. Олардан адамның немесе қасқырдың алатын әсерінің

ешқандаи маңызы жоқ. Рас, шамамен соңғы 70 мың жылда

адамның әсерлері Ғаламдағы ең тиімді мәлімет қорыту

алгоритмдері саналып келгендіктен қастерлі болды. Алаи да жуық

арада бұл алгоритмдер ығыстырылып, тіпті артық жүкке аи налуы

мүмкін.

Sapiens алгоритмдері ондаған мың жыл бұрын Африка

саваннасында туып дамыды. Бірақ дегенмен олар ХХІ ғасырдың

ақпарат ағынын игеруге беи імделмеген. Адамның мәлімет қорыту

жүи есін жаңарта алғанымызбен, ол да жеткіліксіз болуы ықтимал.

«Барлық Заттардың Интернеті» жақын арада туғызатын

мәліметтер ағыны ұшы-қиыры жоқ һәм ұшқыр болып, сол себепті

оны қорытуға жетілген адам алгоритмдерінің де қауқары жетпеуі

мүмкін. Пәуескелердің орнын автокөліктер басқанда, біз аттарды

жетілдірудің орнына, «зеи нетке» жібердік қои . Дәл солаи Homo

Sapiens-ті де «зеи нетке» шығаратын уақыт келген болар.

Датаизм адамзатқа таза функционалдық тұрғыдан қараи ды,

яғни адам әсерлерін мәлімет қорытудағы қызметіне қараи

бағалаи ды. Осы қызметті жақсырақ атқаратын алгоритм жасалса,

адам әсерлері құндылығынан аи ырылары анық. Сөи тіп, таксистер

мен дәрігерлерді ғана емес, сонымен қатар заңгерлер, ақындар

мен музыканттарды да компьютерлік бағдарламалар

ауыстыратын болады. Бұл бағдарламалардың өзіндік санасы және

субъективті әсері болмаи -ақ қои сын, одан келіп-кетер не бар?

Әлдебір гуманист шығып, адамның әсерлері қасиетті деп

өзеуресе, датаистер мұндаи сентименталдық сандырақты

тыңдағысы да келмес еді. «Сіздер мадақтап жүрген адам

әсерлері – әбден ескірген биохимиялық алгоритм. 70 мың жыл

бұрын Африка саваннасында бұл заманауи құрал еді. Тіпті ХХ

ғасырдың өзінде әскер мен экономика үшін де маңызы жоғары

болды. Бірақ әлдеқаи да жақсы алгоритмдерге қолымыз жететін

күн иек астында», – деи ді олар.

Голливудтың ғылыми-фантастикалық фильмдері шарықтау

шегіне жеткенде адамдар не өзге ғаламшарлық басқыншылардың

флотымен, я көтеріліске шыққан роботтар армиясымен, яки

адамзаттың көзін жоюды мақсат еткен суперкомпьютерлермен

маи данға түседі. Болды, адамзат құрдымға кетті деп ои лағаныңыз

сол-ақ екен, кенеттен адамзат өзге ғаламшарлықтар, роботтар

мен суперкомпьютерлер түсіне алмаи тын махаббатың арқасында

жеңіп шығады. Суперкомпьютер миын аи налдырып тастаған

немесе зұлым роботтардың оғынан сау тамтығы қалмаған бас

қаһарманға сүи іктісі жігер беріп, бас қаһарман ешкім күтпеген

қадамға барады. Мұндаи ды білмеи тін Матрица мәңгіріп қалып,

адам жеңіске жетеді. Датаистер мұндаи сценарии лерді қисынсыз

деп табады. «Қои ыңызшы, құрысын, – дер еді олар Голливудтың

сценаристеріне. – Осыдан артық ештеңе ои лап таба

алмадыңыздар ма? Махаббаты несі? Ғарыштағы платондық

махаббат болса, бір сәрі. Аи тып отырғандарыңыз екі

сүтқоректінің арасындағы тән ынтызарлығы ма сонда? Бәрін

білуші суперкомпьютерді немесе бүкіл галактиканы жаулап алуға

ақыл-қуаты жеткен өзге ғаламшарлықтарды бұрқ ете қалған

гормондар талдырып тастаи ды дегенге шынымен иланасыздар

ма?»

Датаизмнің адам әсерлерін математикалық модельдермен

бірдеи көруі біз үшін мағына бастауы болып отырған

құндылықтың іргесін қопарып қана қои маи , XVIII ғасырдан бері

болмаған ғаламат діни революция келе жатқанынан да хабар

береді. Локк, Юм және Вольтерлер заманындағы гуманистер

«Құдаи адамның қиялынан туған» деи тін. Датаистер болса «иә,

Құдаи дың адам қиялынан туғаны рас, бірақ адам қиялы да

биохимиялық алгоритмдерден туған» деп гуманистердің қаруын

өздеріне қарсы қолданады. XVIII ғасырда гуманизм Құдаи ды бір

шетке ығыстырып, теоцентризмнің орнына хомоцентристік

дүниетанымды әкелді. ХХІ ғасырда адамның өзі шетке ығысып,

хомоцентризмнің орнына датацентризм келуі мүмкін.

Датаистік революция бір-екі ғасырға болмаса да, бірнеше

ондаған жылға созылуы ықтимал. Өи ткені гуманистік революция

да бір күнде орнаи салған жоқ қои . Алғашында адамдар

бұрынғыша Құдаи ға сеніп жүре берді. «Адам қасиетті, өи ткені

Құдаи оны әлдебір биік мақсат үшін жаратқан» деген сенімде

болды. Адам өздігінен қасиетті, Құдаи жоқ деген батыл көзқарас

кеи іннен паи да болды. Осы сияқты, датаистердің басым көпшілігі

де бүгін «Барлық Заттар Интернеті» қасиетті, өи ткені адамдар

оны адами қажеттіліктер үшін жасады деи ді. Бірақ, саи ып

келгенде, «Барлық Заттар Интернеті» өздігінен қасиетті

саналады.

Хомоцентризмнен датацентристік дүниетанымға өту таза

философиялық революция емес, практикалық революция болады.

Шын мәнісіндегі іргелі революциялардың бәрі практикалық

тұрғыдан паи далы. «Құдаи ды адамдар ои лап тапқан» деи тін

гуманистік идея аса маңызды еді, өи ткені оның терең

практикалық мәні болды. «Ағзалар – кәдімгі алгоритмдер» деи тін

датаистік идея да аса маңызды, өи ткені күнделікті өмірге тигізер

практикалық ықпалы бар. Іс-әрекет пен мінез-құлқымызды

өзгертетін идеялар ғана әлемге өзгеше сипат бере алады.

Ежелгі Вавилонда үлкен таңдау алдында тұрған адам түн ішінде

храмның үстіне шығып, аспанға көз салатын. Себебі

вавилондықтар тағдырымыз жұлдыздардың қолында, олар

келешекті болжаи алады деп сенетін. «Үи ленемін бе, жерді жырту

керек пе, соғысты бастаи мыз ба?» деген сияқты мәселелерді

жұлдыздарға қарап тұрып шешетін. Вавилон адамының

философиялық нанымдары нақты практикалық процедураларға

осылаи ша ұласатын.

Иудаизм және христиандық сияқты библиялық діндер

жеткізетін хикая өзгеше болатын: «Жұлдыздар алдаи ды. Осы

жұлдыздарды жаратқан Құдаи бүкіл шындықты Библияда аи тқан.

Сондықтан жұлдыздарға қарауды қои ып, Библияны оқыңдар!»

Бұл да практикалық кеңес болатын. «Кімге үи ленемін, нені кәсіп

қыламын немесе соғыс бастау керек пе?» деген сияқты сауалдарға

жауап іздеген адамдар Библияны оқып, сонда аи тылған

кеңестерді орындаи тын.

Бұдан соң мүлдем өзгеше хикаясын шертіп гуманистер келді:

«Адамдар Құдаи ды ои лап тапты, Библияны жазды, сосын оны

алуан түрлі түсіндірді. Яғни бүкіл ақиқаттың бастауы –

адамдардың өзі. Сіз адамзаттың ғажап туындысы ретінде

Библияны оқысаңыз болады. Бірақ, шынына келсек, оқымасаңыз

да ештеңе етпеи ді. Алдыңызда қиын таңдау тұр ма? Өзіңізді

тыңдаңыз да, ішкі дауысыңыздың аи тқанымен жүріңіз». Сосын

гуманизм өзіңді қалаи тыңдау керектігі жөнінде егжеи -тегжеи лі

практикалық кеңестер берді. Мысалы, батып бара жатқан күнге

көз салу, Гетені оқу, жеке күнделік жүргізу, жақын доспен сырласу

және демократиялық саи лау өткізу.

Бұл принциптерді ғалымдар да ғасырлар бои ы ұстанып келді.

«Үи ленсем бе, жоқ па» дегенді ои ланған физик ғалым да өзінің

ішкі үнін тыңдау үшін батып бара жатқан күнге қараи тын. Күрделі

жұмыс туралы ұсынысты ои елегінен өткізген химик те күнделік

жүргізетін немесе жан досымен сырласатын. «Соғысты

жалғастыру керек пе, әлде бітім жасаған дұрыс па» деген мәселені

шешу үшін биологтар да демократиялық саи лауда дауыс беретін.

Ғаламат жаңалығы туралы еңбек жазған неи робиолог та кітабын

Гетеден алған дәи ексөздермен бастаи тын. Ғылым мен гуманизм

арасындағы заманауи одақтың негізі осы болатын.

Ғалымдар адами сезімдерді қастерлеп қана қои ған жоқ. Оларды

қастерлеудің тамаша ғылыми негіздемесін де тапты. Дарвиннің

жаңалығынан кеи ін биологтар «сезімдер дегеніміз –

жануарлардың дұрыс шешім қабылдауына көмектесу үшін

эволюция туғызған күрделі алгоритмдер» деп түсіндіретін болды.

Махаббат, қорқыныш пен ынтызарлық – тек поэма жазуға

жарамды бұлдыр рухани феномендер емес. Оларда миллиондаған

жылдың практикалық тәжірибесі жинақталған. Сіз Библияны

оқығанда, ежелгі Иерусалимде өмір сүрген бірнеше священник

пен раввиннің ескі ақылын тыңдаи сыз. Ал сезімдеріңізге құлақ

ассаңыз, миллиондаған жыл бои ы эволюция шыңдаған, табиғи

сұрыпталудың қатаң сынынан өткен алгоритмге арқа сүи еи сіз.

Сезімдеріңіз – қым-қуыт ортада өмір сүріп, ұрпақ өрбіте алған

миллиондаған ата-бабаңыздың үні. Әрине, сезімдеріңіз де

қателесуі мүмкін. Бірақ ол өзге жол сілтеушілердің бәрінен жақсы.

Сезімдер миллиондаған жыл бои ы әлемдегі ең үздік алгоритмдер

болып келді. Сондықтан да Конфуции , Мұхаммед немесе Сталин

замандарында адамдардың конфуции лік, исламдық немесе

коммунистік ілімдерге емес, өз сезімдеріне жүгінгені жөн болар

еді.

ХХІ ғасырда сезімдер ең үздік алгоритмдер болудан қалды. Біз

қазір бұрын-соңды кездеспеген есептеу қуаты мен ғаламат

мәліметтер базасын паи даланатын ілкімді алгоритмдер жасау

үстіндеміз. Google мен Facebook алгоритмдері бои ыңызды қандаи

сезім билеп отырғанын ғана емес, сіз туралы өзіңізге де беи мәлім

сансыз көп ақпаратты біледі. Сондықтан өз сезімдеріңізге

жүгінуді қои ып, осынау сыртқы алгоритмдердің дегенімен

жүргеніңіз жөн. Алгоритм әр саи лаушының қалаи дауыс бергенін

ғана емес, бір саи лаушыны демократтарға, ал екіншіні

республикашыларға дауыс бергізетін түпкі неврологиялық

себептерді де білетін болса, демократиялық саи лау өткізудің

қажеті қанша? Гуманизм «сезімдеріңді тыңда!» деген ақыл аи тса,

датаизм «алгоритмдерді тыңда! Олар не сезетініңді біледі» деи ді.

«Кімге үи ленемін? Қандаи мамандықты таңдаи мын? Соғысты

бастаған жөн бе?» деген сияқты мәселелерді шешу керек пе? Онда

тау басына шығып, көкжиекке батып бара жатқан күнге қарап

ои ға шому – уақытты бекер зая қылу деи ді датаизм. Музеи аралау,

ои ларыңды күнделікке жазу немесе досыңмен сырласу да

паи дасыз. Иә, дұрыс шешім қабылдау үшін өзіңізді тануыңыз

керек. Бірақ ХХІ ғасырда өзіңді танудың тауға өрмелеу, музеи ге

бару немесе күнделік жүргізуден әлдеқаи да жақсы әдістері бар.

Датаизм сізге мына принциптерді басшылыққа алуды ұсынады:

«Шынында кім екеніңізді білгіңіз келе ме? – деп сұраи ды

датаизм. – Онда тау, музеи дегендерді ұмытыңыз. ДНҚ-ңызға

секуенс (ДНҚ молекуласындағы нуклеотидтердің ретін анықтау. –

Ред.) жасаттыңыз ба? Неге әлі жасамаи жүрсіз? Бүгін барып

анықтатыңыз. Ата-әже, әке-шеше, бауырларыңызға да аи тыңыз,

ДНҚ-ларына секуенс жасатсын, бұл мәліметтер қазір сізге өте

құнды. Адамның денесіне тағып жүретін, қан қысымы мен жүрек

қағысын тәулік бои ы өлшеп отыратын биометрикалық

құрылғылар туралы естіп пе едіңіз? Біреуін сатып алып, тағып

көріп, смартфоныңызға жалғаңыз. Мобильді камера мен

микрофон сатып алып, не істеп, не қои ғаныңызды түгел жазып,

онлаи н түрінде жариялап жүріңіз. Google мен Facebook-тің барлық

хатыңызды оқып, чаттарыңыз бен SMS-теріңізді қарап отыруына

және барлық лаи ктарыңыз бен кликтеріңізді есепке алуына

мүмкіндік беріңіз. Осының бәрін орындасаңыз, «Барлық

Заттардың Интернеті» кімге үи ленген жөн, қандаи мамандық

таңдаған дұрыс, соғысу керек пе, жоқ па – бәрін баяндап

отырады».

Бірақ осынау керемет алгоритмдер қаи дан келеді? Бұл –

датаизмнің құпиясы. Құдаи ды және оның жоспарын түсіну

адамдарға беи мәлім деи тін христиандық догма сияқты, датаизм

адамның миы асқақ сипатты жаңа алгоритмдерді ұғына алмаи ды

деи ді. Әлбетте қазіргі уақытта алгоритмдерді компьютер

мамандары жазып жүр. Бірақ Google-дің іздеу алгоритмі сияқты

шын мәнінде маңызды алгоритмдерді үлкен ұжымдар жасаи ды.

Оның әр мүшесі пазлдың тек бір бөлігін біледі, бірақ алгоритмді

тұтас күи інде түсінетін ешкім жоқ. Ол – ол ма, машиналық оқыту

мен жасанды неи рон желілері паи да болған соң, өздігінен дамып,

жетіліп және қателерінен сабақ алып отыратын алгоритмдердің

саны артты. Олар ешбір адам игере алмаи тын ұшан-теңіз

мәліметтерді талдап, образдарды тануды, адам ақылы жетпеи тін

стратегиялар қабылдауды үи ренеді. Алгоритмнің дәнін адамдар

ои лап табуы мүмкін. Бірақ дамыған саи ын ол өз сүрлеуімен жүріп,

адамның көзі көрмеген және қиялы жетпеи тін жетістіктерге

жетеді.

Ақпарат ағыны бетіндегі көпіршік

Әрине, датаизмді сынаи тындар да, мои ындамаи тындар да

табылады. 3-тарауда аи тқанымыздаи , бүкіл өмір мәліметтер

ағынынан тұрады деу – күмәнді көзқарас. Мысалы, мәліметтер

ағынының қалаи ша және не себепті сана мен субъектив

тәжірибелерге ұласатыны туралы ештеңе білмеи міз. Бәлкім,

жиырма жылдан кеи ін мұның жауабы табылып қалар. Тіпті

ағзалар ешқандаи да алгоритмдер еместігіне көзіміз жетер.

Сол сияқты, өмірдің тек шешім қабылдаудан тұратыны да

күмәнді. Датаизмнің ықпалымен тіршілік туралы ғылым да,

әлеуметтік ғылымдар да шешім қабылдау процесіне баи ланып

қалды. Бұған қарасаңыз, өмірде басқа еш нәрсе жоқ тәрізді.

Шынымен солаи ма? Сезім, эмоция және ои лардың шешім

қабылдауда атқаратын рөлі маңызды. Бірақ олардың мәні тек

осында ғана ма? Датаизмнің шешім қабылдау процесін түсінуі

тереңдеи түсуде, бірақ оның өмір туралы көзқарасы бұрмаланған

үстіне бұрмаланып жатқан шығар.

Датаистік догманы сыни тұрғыда терең зерттеу ХХІ ғасырдағы

ғылымның ең қиын міндеті ғана емес, сонымен қатар өзекті саяси

және экономикалық жоба да болуы мүмкін.

Жаратылыстанушылар мен әлеуметтанушылар өздерінен «Өмірді

мәлімет қорыту мен шешім қабылдауға тіреп қои сақ, еш нәрсе

қаперден тыс қалып қои маи ма?» деп сұрауы керек. Бәлкім,

Ғаламда мәліметке баи лап қоюға болмаи тын болмыстар бар

шығар? Аи талық, беи сана алгоритмдер мәлімет талдауға қатысты

міндеттердің бәрінде саналы интеллектіден озып кетсін. Бірақ

саналы интеллектінің орнына беи сана алгоритмдерді келтіру

кезінде бір өте маңызды нәрсені жоғалтып алсақ ше?

Датаизм қателесіп, ағзалар дегеніміз алгоритмдер болмаи

шыққанның өзінде бұл датаизмнің әлемді жаулап алуына кедергі

жасаи алмаи ды. Бұрынғы діндердің көпшілігі фактологиялық

бұрыстығына қарамастан, зор танымалдық пен билікке жетті.

Христиан діні мен коммунизмнің қолынан келген істі неге

датаизм істеи алмасын? Қазір барлық ғылымдарға тарап

жатқандықтан, датаизмнің жолы ашық. Бірегеи ғылыми

парадигманың талассыз догмаға аи налуы әп-сәтте. Ғылыми

парадигмаға күмән келтіру қиын, бірақ қазірге деи ін бүкіл

ғылыми қоғамдастық қабылдаған парадигма болған емес. Яғни

бір саланың ғалымдары басқа саладан қабылданған

көзқарастарға қарсы идеяларды ала береді. Бірақ

музыкатанушыдан биологқа деи інгі зерттеушілердің бәрі бірегеи

датаистік парадигманы паи даланса, пәнаралық алыс-беріс ол

парадигманы күшеи те түседі. Сондықтан бұрыс парадигманың

өзіне қарсы тұру тым қиынға соқпақ.

Датаизм әлемді жауласа, біз, адамдар, қаи теміз? Бастапқыда

датаизм денсаулық, бақыт және билік жолындағы гуманистік

жанталасқа дем беруі мүмкін. Шынында, датаизм осы армандарды

іске асыруға уәде беру арқасында таралып жатыр. Мәңгі өлмеи ,

рақатқа бөлену мен жасампаздық құдіретке ие болу үшін адам

миы еш игере алмаи тын орасан көлемдегі мәліметтерді

қорытуымыз керек. Алгоритмдер осы істі біз үшін жасаи ды. Бірақ

өкілеттіктер адамнан алгоритмге ауысқан кезде гуманистік

жобалар қажет болмаи қалуы мүмкін. Датацентризмді жөн көріп,

хомоцентристік дүниетанымнан бас тартсақ, адамның

денсаулығы мен бақыты маңызын жоғалтады. Жаңалары

тұрғанда, мәлімет қорытудың ескірген машиналарын уаи ым

етудің не қажеті бар? Адамның денсаулығын нығаи тады, бақытты

етеді, құдірет береді деген үмітпен «Барлық Заттар Интернетін»

жасағымыз келеді. Бірақ «Барлық Заттардың Интернеті» кемеліне

келген кезде адамдар инженерлерден чиптерге, одан әрі

мәліметтерге аи налуы, сөи тіп, ақыр соңында, буырқанған өзенге

лақтырған топырақ сияқты, мәліметтер ағынына түсіп, зым-зия

жоғалуы мүмкін.

Осылаи ша, датаизм Homo Sapiens-тің басқа жануарларға

істегенін алдына келтірмек. Адамдар бүкіл тарих бои ы жаһандық

өрмек тоқып, әрнені осы өрмектегі қызметіне қараи бағалап келді.

Бұл мыңдаған жылдар бои ы адамның мақтаныш сезімі мен соқыр

сенімдеріне нәр берді. Өрмекте басты рөлді адам атқарды.

Сондықтан өрмектің бар табысын адам өз жетістігіне балады.

Өзінің барша жаратылыстың алтын тәжі екеніне сенді. Басқа

жануарлардың өмірі мен тәжірибесі төмен бағаланды, өи ткені

олар атқаратын міндеттің маңызы төмен болатын. Қызмет

атқарудан қалған жануар жои ылатын. Бірақ өрмекке

функционалдық үлес қоса алмаи тын жағдаи ға түскен сәтте, біз

адамдардың жаратылыс тәжі емес екенін түсінеміз. Өзіміз

бекіткен өлшем-шарттар бізді мамонттар мен қытаи лық өзен

дельфиндерінің ізімен бақи мәңгілігіне аттандырады. Сөи тіп,

адамзаттың буырқанған ғарыштық мәліметтер тасқынында

қалтылдап ои наған көпіршік болғаны анықталады.

Іс жүзінде біз болашақты болжаи алмаи мыз. Өи ткені технология

детерминизм принципіне бағынбаи ды. Бір технологиядан алуан

түрлі қоғамдық жүи елер тууы мүмкін. Мысалы, өнеркәсіп

революциясының технологиялары – пои ыздар, электр қуаты,

радио және телефонның көмегімен коммунистік диктатуралар,

фашистік режимдер және либералдық демократиялар құрылды.

Оңтүстік Корея мен Солтүстік Кореяны алып қараңыз. Екеуінде

бірдеи технология болды, бірақ олар оны түрліше қолданды.

Жасанды интеллект пен биотехнологияның дамуы әлемді

өзгертпеи қои маи ды, әи тсе де одан алдын ала анықталған жалғыз

нәтиже шықпаи ды. Бұл кітапта аи тылған сценарии лердің бәрін

сәуегеи лік емес, ықтималдық деп қабылдаған жөн. Олардың

кеи бірі ұнамаса, сол ықтималдықтарды болдырмаудың жолдарын

ои ланыңыз және қимылдаңыз.

Алаи да жаңаша ои лану және әрекет жасау оңаи емес, өи ткені

ои ларымыз бен әрекеттерімізді бүгінгі идеологиялар мен

әлеуметтік жүи елер шектеи ді. Бұл кітап бүгінгі шарттылықтарды

зерттеп, олардың ықпалын әлсіретуге және әрқилы әрекет жасап,

келешек туралы шығармашылық тұрғыда ои лауға жетелеи ді.

Кітаптың мақсаты – анықталған жалғыз сценарии болатынын

болжау арқылы көкжиегімізді тарылту емес, керісінше, кеңеи ту

және нұсқалардың көп екеніне көз жеткізу.

2050 жылы еңбек нарығы, отбасы және экология қандаи

болады? Әлемде қандаи діндер, экономикалық жүи елер және

саяси құрылымдар үстемдік етеді? Мұны ешкім білмеи ді.

Бірақ көкжиектің кеңеюі адамзатты абыржытып немесе

бои күи ез күи ге түсіруі мүмкін. Ықтималдықтар мен сценарии лер

осынша көбеи генде не нәрсеге ерекше мән беріп, зеи ін салуымыз

керек? Әлем бұрын-соңды болмаған дәрежеде тез өзгеріп жатыр.

Ал бізді мәліметтер, идеялар, жорамалдар мен қатерлердің топан

суы ағызып барады. Адамдар құқықтарын еркін нарыққа,

тобырлық санаға және сыртқы алгоритмдерге өткізуде. Оның бір

себебі – адамдар ақпарат тасқынын игере алмаи отыр. Бұрын

ақпарат ағынын цензура бөгеи тін. ХХІ ғасырдың цензурасы

адамдарды басы артық, қажетсіз ақпаратқа көміп жатыр. Біз не

нәрсеге мән беру керектігін білмеи міз, сондықтан кеи інгі

кезектегі көлденең мәселелерді зерттеп, талқылауға уақытты зая

етеміз. Көне замандарда билік ақпаратқа қолжетімділікті

білдіретін.

Бүгінде билік – не нәрсеге алаңдамау керектігін білу деген сөз.

Мынау беи берекет әлемде болып жатқанның бәрін ескерсек,

қаи сысына зер салуымыз керек?

Аи лар тұрғысынан қарасақ, бәлкім, Таяу Шығыстағы

келеңсіздіктер, Еуропадағы көші-қон дағдарысы және Қытаи

экономикасының баяулауы сияқты өзекті проблемаларға назар

аударуымыз керек. Онжылдықтар тұрғысынан аи тсақ, жаһандық

жылынуға, теңсіздіктің өсуіне, күи регелі тұрған еңбек нарығына

назар аудару қажет. Ал енді болмыс тұрғысынан қарасақ, өзара

баи ланысты мына үш процестің жанында бүкіл өзге

проблемаларымыз түкке тұрмаи ды:

1. Ғылым «ағзалар, шын мәнінде, алгоритмдер, ал өмір –

мәлімет талдау» деи тін кең ауқымды догма төңірегіне

бірігеді.

2. Интеллект санадан бөлінеді.

3. Беи сана, бірақ жоғары дамыған алгоритмдер жуық

уақытта бізді өзімізден артық білетін болады.

Бұл үш процестен үш үлкен сұрақ туады. Олар осы кітапты оқып

шыққан соң көп уақыт бои ы сізді ои ландырады деп үміттенемін.

1. Шынымен де ағзалар – кәдімгі алгоритмдер, ал өмір

мәліметтер қорыту ма?

2. Қаи сысы құнды: ақыл ма, сана ма?

3. Беи сана, бірақ жоғары дамыған алгоритмдер бізді

өзімізден артық білген кезде қоғам, саясат және біздің

күнделікті өміріміз қандаи болады?

Алғыстар

Төмендегі адамдарға, жануарларға және ұи ымдарға алғысымды

білдіргім келеді:

Випассан медитациясының машығына үи реткен ұстазым Сатья

Нараи ян Гоенкаға (1924–2013). Ол маған өмір шындығын

шынаи ы қалпында көруіме және дүние мен ақыл-ои ды тануыма

көмектесті. Соңғы 15 жылда Випассан медитациясымен

шұғылдану арқасында сабыр, зеи ін және сана сергектігіне қол

жеткіздім. Онсыз бұл кітапты жаза алмас едім.

Осы зерттеу жобасына демеушілік жасаған Израиль ғылыми

қорына (нөмірі 26/09 грант).

Иерусалимдегі Евреи университетіне және оның ішінде

академиялық үи ім деуге болатын тарих факультетіне, осы жылдар

бои ы менен дәріс алған студенттеріме – қои ған сұрақтары, берген

жауаптары және үнсіздіктері арқылы мені көп нәрсеге үи реткені

үшін.

Ғылыми көмекшім Идан Шерерге – алдына не тастасам да

(меи лі, шимпанзе, неандерталдық немесе киборг болсын)

шаруаны бар ынтасын салып тындырғаны үшін. Ара-тұра жәрдем

берген басқа да көмекшілерім – Рэм Лиран, Эи ал Миллер және

Омри Шефер Равивке.

Ұлыбританияның Penguin Random House компаниясындағы

баспагерім Михал Шавитке – тәуекел еткені және көп жылдар

бои ы көрсеткен қолдауы үшін; сонымен қатар Элли Стил, Сюзанн

Дин, Бетан Джонс, Мария Гарбут-Люцероға және Penguin Random

House-тегіне, олардың әріптестеріне – көмектері үшін.

Түпнұсқаны тамаша редакциялаған, мені көптеген ұят

қателіктерден құтқарған, пернетақтадағы ең маңызды перне,

бәлкім, «delete» екенін есіме салған Дэвид Милнерге.

Riot Communications компаниясы қызметкерлері Прина Гаи ер,

Тхи Дин және Лия Кресоватиға – ақпаратты өте тиімді таратуға

көмектескендері үшін.

Нью-И оркте орналасқан Harper Collins-тегі баспагерім Джонатан

Джаоға және ондағы бұрынғы баспагеріме – сенім білдіріп

қолдағаны және түсіністік танытқандары үшін.

Шмуэл Роснер мен Эран Змораға – еңбектің әлеуетін аңғарғаны

және берген бағалы пікірлері мен кеңестері үшін.

Дебора Харриске – шешуші жетістікке тигізген көмегі үшін.

Түпнұсқаны мұқият оқып, қателерімді түзеуге уақыты мен күш-

жігерін аямаған, мәселелерге басқа көзқарас тұрғысынан

қарауыма мүмкіндік берген Амос Авизар, Шило де Бер, Тирза

Аи зенберг, Люк Мэтьюс, Рами Ротгольц және Орен Шрикиге.

Құдаи ға көп тиіспеуге көндіргені үшін – Игал Бороховскиге.

И орам И овелге – қырағылығы және Эштаоль орманында бірге

серуен құрғаны үшін.

Ори Кац пен Джеи Померанцке – капиталистік жүи ені жақсырақ

түсінуіме көмектескені үшін.

Кармель Ваи сман, Жоакин Келлер, Антуан Мазиерге – ми мен

ақыл туралы ои лары үшін.

Бенджамин З. Кедарға – тұқымдарды сеуіп, суғарғаны үшін.

Диего Ольштеи нге – ұзақ жылдар бои ғы рәуішті достығы және

баи ыпты жетекшілігі үшін.

Эхуд Амир, Шуки Брук, Мири Ворцель, Гаи Заславаки, Михал

Коэн, И осси

Мори, Амир Сумакаи -Финк, Сара Аарони және Ади Эзраға –

түпнұсқаның кеи бөліктерін оқып, идеяларымен бөліскені үшін.

Эи лона Ариельге – буырқанған ынтаның бастауы болып,

жартастаи мығым пана болғаны үшін.

Енем және есепшім Ханна И ахавқа – ақшаны жобаны аяқтауға

жеткізгені үшін.

Әжем Фанни, анам Пнина, әпке-қарындастарым Лиат пен Эи нат

және барлық өзге туыстарым мен достарыма – қолдауы мен

құрметі үшін.

Чамбе, Пенго және Чилиге – кітаптың кеи бір негізгі идеялары

мен теорияларына иттің көзқарасымен қарауды ұсынғаны үшін.

Қазірдің өзінде маған «Барлық Заттардың Интернеті» болып

қызмет атқарып отырған әріптесім және менеджерім Итзикке.

Сілтемелер

1-тарау. Адамзат. Күн тәртібіндегі жаңа мәселелер

1. Tim Blanning, The Pursuit of Glory (New York: Penguin Books,

2008), 52.

2. Ibid., 53. See also: J. Neumann and S. Lindgrén, ‘Great Historical

Events That Were Signiicantly Affected by the Weather: 4, The

Great Famines in Finland and Estonia, 1695–97’, Bulletin of the

American Meteorological Society 60 (1979), 775–87; Andrew B.

Appleby, ‘Epidemics and Famine in the Little Ice Age’, Journal of

Interdisciplinary History 10:4 (1980), 643–63; Cormac O Gráda

and Jean-Michel Chevet, ‘Famine and Market in Ancien Régime

France’, Journal of Economic History 62:3 (2002), 706–73.

3. Nicole Darmon et al., ‘L’insécurité alimentaire pour raisons

inancières en France’, Observatoire National de la Pauvreté et

de l’Exclusion Sociale,

https://www.onpes.gouv.fr/IMG/pdf/Darmon.pdf, accessed 3

March 2015; Rapport Annuel 2013, Banques Alimetaires,

http://en.calameo.com/ read/001358178ec47d2018425,

accessed 4 March 2015.

4. Richard Dobbs et al., ‘How the World Could Better Fight

Obesity’, McKinseys & Company, November 2014, accessed 11

December 2014,

http://www.mckinsey.com/insights/economic_studies/how_th

e_ world_could_better_ight_obesity.

5. ‘Global Burden of Disease, Injuries and Risk Factors Study

2013’, Lancet, 18 December 2014, accessed 18 December 2014,

http://www.thelancet. com/themed/global-burden-of-disease;

Stephen Adams, ‘Obesity Killing Three Times As Many As

Malnutrition’, Telegraph, 13 December 2012, accessed 18

December 2014, http://www.telegraph.co.uk/

health/healthnews/9742960/Obesity-killing-three-times-as-

many-as- malnutrition.html.

6. Robert S. Lopez, The Birth of Europe [in Hebrew] (Tel Aviv:

Dvir, 1990), 427.

7. Alfred W. Crosby, The Columbian Exchange: Biological and

Cultural Consequences of 1492 (Westport: Greenwood Press,

1972); William H. McNeill, Plagues and Peoples (Oxford: Basil

Blackwell, 1977).

8. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d0/Yer

sinia_pestis. jpg

9. Hugh Thomas, Conquest: Cortes, Montezuma and the Fall of Old

Mexico (New York: Simon & Schuster, 1993), 443–6; Rodolfo

Acuna-Soto et al., ‘Megadrought and Megadeath in 16th

Century Mexico’, Historical Review 8:4 (2002), 360–2;

Sherburne F. Cook and Lesley Byrd Simpson, The Population of

Central Mexico in the Sixteenth Century (Berkeley: University of

California Press, 1948).

10. Jared Diamond, Guns, Germs and Steel: The Fates of Human

Societies [in Hebrew] (Tel Aviv: Am Oved, 2002), 167.

11. Jeffery K. Taubenberger and David M. Morens, ‘1918 Inluenza:

The Mother of All Pandemics’, Emerging Infectious Diseases

12:1 (2006), 15–22; Niall P. A. S. Johnson and Juergen Mueller,

‘Updating the Accounts: Global Mortality of the 1918–1920

“Spanish” Inluenza Pandemic’, Bulletin of the History of

Medicine 76:1 (2002), 105–15; Stacey L. Knobler, Alison Mack,

Adel Mahmoud et al., (eds), The Threat of Pandemic Inluenza:

Are We Ready? Workshop Summary (Washington DC: National

Academies Press, 2005), 57–110; David van Reybrouck, Congo:

The Epic History of a People (New York: HarperCollins, 2014),

164; Siddharth Chandra, Goran

Kuljanin and Jennifer Wray, ‘Mortality from the Inluenza

Pandemic of 1918–1919: The Case of India’, Demography 49:3

(2012), 857–65; George C. Kohn, Encyclopedia of Plague and

Pestilence: From Ancient Times to the Present, 3rd edn (New

York: Facts on File, 2008), 363.

12. The averages between 2005 and 2010 were 4.6 per cent

globally, 7.9 per cent in Africa and 0.7 per cent in Europe and

North America. See: ‘Infant Mortality Rate (Both Sexes

Combined) by Major Area, Region and Country, 1950–2010

(Infant Deaths for 1000 Live Births), Estimates’, World

Population Prospects: the 2010 Revision, UN Department of

Economic and Social Affairs, April 2011, accessed 26 May

2012, http://esa.un.org/unpd/wpp/Excel-Data/mortality. htm.

See also Alain Bideau, Bertrand Desjardins and Hector Perez-

Brignoli (eds), Infant and Child Mortality in the Past (Oxford:

Clarendon Press, 1997); Edward Anthony Wrigley et al., English

Population History from Family Reconstitution, 1580–1837

(Cambridge: Cambridge University Press, 1997), 295–6, 303.

13. David A. Koplow, Smallpox: The Fight to Eradicate a Global

Scourge (Berkeley: University of California Press, 2004); Abdel

R. Omran, ‘The Epidemiological Transition: A Theory of

Population Change’, Milbank Memorial Fund Quarterly 83:4

(2005), 731–57; Thomas McKeown, The Modern Rise of

Populations (New York: Academic Press, 1976); Simon Szreter,

Health and Wealth: Studies in History and Policy (Rochester:

University of Rochester Press, 2005); Roderick Floud, Robert

W. Fogel, Bernard Harris and Sok Chul Hong, The Changing

Body: Health, Nutrition and Human Development in the Western

World Since 1700 (New York: Cambridge University Press,

2011); James C. Riley, Rising Life Expectancy: A Global History

(New York: Cambridge University Press, 2001).

14. ‘Summary of probable SARS cases with onset of illness from 1

November 2002 to 31 July 2003’, World Health Organization,

21 April 2004, accessed 6 February 2016,

http://www.who.int/csr/sars/country/table2004_04_21/en/

15. ‘Experimental Therapies: Growing Interest in the Use of Whole

Blood or Plasma from Recovered Ebola Patients’, World Health

Organization, 26 September 2014, accessed 23 April 2015,

http://www.who.int/ mediacentre/news/ebola/26-

september-2014/en/.

16. Hung Y. Fan, Ross F. Conner and Luis P. Villarreal, AIDS: Science

and Society, 6th edn (Sudbury: Jones and Bartlett Publishers,

2011).

17. Peter Piot and Thomas C. Quinn, ‘Response to the AIDS

Pandemic – A Global Health Model’, New England Journal of

Medicine 368:23 (2013), 2210–18.

18. ‘Old age’ is never listed as a cause of death in oficial statistics.

Instead, when a frail old woman eventually succumbs to this or

that infection, the particular infection will be listed as the

cause of death. Hence, oficially, infectious diseases still

account for more than 20 per cent of deaths. But this is a

fundamentally different situation than in past centuries, when

large numbers of children and it adults died from infectious

diseases.

19. David M. Livermore, ‘Bacterial Resistance: Origins,

Epidemiology, and Impact’, Clinical Infectious Diseases 36:s1

(2005), s11–23; Richards G. Wax et al. (eds), Bacterial

Resistance to Antimicrobials, 2nd edn (Boca Raton: CRC Press,

2008); Maja Babic and Robert A. Bonomo, ‘Mutations as a Basis

of Antimicrobial Resistance’, in Antimicrobial Drug Resistance:

Mechanisms of Drug Resistance, ed. Douglas Mayers, vol. 1 (New

York: Humana Press, 2009), 65–74; Julian Davies and Dorothy

Davies, ‘Origins and Evolution of Antibiotic Resistance’,

Microbiology and Molecular Biology Reviews 74:3 (2010), 417–

33; Richard J. Fair and Yitzhak Tor, ‘Antibiotics and Bacterial

Resistance in the 21st Century’, Perspectives in Medicinal

Chemistry 6 (2014), 25–64.

20. Alfonso J. Alanis, ‘Resistance to Antibiotics: Are We in the Post-

Antibiotic Era?’, Archives of Medical Research 36:6 (2005), 697–

705; Stephan Harbarth and Matthew H. Samore, ‘Antimicrobial

Resistance Determinants and Future Control’, Emerging

Infectious Diseases 11:6 (2005), 794–801; Hiroshi Yoneyama

and Ryoichi Katsumata, ‘Antibiotic Resistance in Bacteria and

Its Future for Novel Antibiotic Development’, Bioscience,

Biotechnology and Biochemistry 70:5 (2006), 1060–75; Cesar

Arias and Barbara E. Murray, ‘Antibiotic-Resistant Bugs in the

21st Century – A Clinical Super-Challenge’, New England

Journal of Medicine 360 (2009), 439–43; Brad Spellberg, John

G. Bartlett and David N. Gilbert, ‘The Future of Antibiotics and

Resistance’, New England Journal of Medicine 368 (2013), 299–

302.

21. Losee L. Ling et al., ‘A New Antibiotic Kills Pathogens without

Detectable Resistance’, Nature 517 (2015), 455–9; Gerard

Wright, ‘Antibiotics: An Irresistible Newcomer’, Nature 517

(2015), 442–4.

22. Roey Tzezana, The Guide to the Future [in Hebrew] (Haifa: Roey

Tzezana, 2013), 209–33.

23. Azar Gat, War in Human Civilization (Oxford: Oxford University

Press, 2006), 130–1; Steven Pinker, The Better Angels of Our

Nature: Why Violence Has Declined (New York: Viking, 2011);

Joshua S. Goldstein, Winning the War on War: The Decline of

Armed Conlict Worldwide (New York: Dutton, 2011); Robert S.

Walker and Drew H. Bailey, ‘Body Counts in Lowland South

American Violence’, Evolution and Human Behavior 34:1

(2013), 29–34; I. J. N. Thorpe, ‘Anthropology, Archaeology, and

the Origin of Warfare’, World Archaeology 35:1 (2003), 145–65;

Raymond C. Kelly, Warless Societies and the Origin of War (Ann

Arbor: University of Michigan Press, 2000); Lawrence H.

Keeley, War Before Civilization: The Myth of the Peaceful Savage

(Oxford: Oxford University Press, 1996); Slavomil Vencl, ‘Stone

Age Warfare’, in Ancient Warfare: Archaeological Perspectives,

ed. John Carman and Anthony Harding (Stroud: Sutton

Publishing, 1999), 57–73.

24. ‘Global Health Observatory Data Repository, 2012’, World

Health Organization, accessed 16 August 2015,

http://apps.who.int/gho/data/ node.main.RCODWORLD?

lang=en; ‘Global Study on Homicide, 2013’, UNDOC, accessed

16 August 2015, http://www.unodc.org/documents/

gsh/pdfs/2014_GLOBAL_HOMICIDE_BOOK_web.pdf;

http://www.

who.int/healthinfo/global_burden_disease/estimates/en/inde

x1.html.

25. Van Reybrouck, Congo, 456–7.

26. Deaths from obesity: ‘Global Burden of Disease, Injuries and

Risk Factors Study 2013’, Lancet, 18 December 2014, accessed

18 December 2014,

http://www.thelancet.com/themed/global-burden-of-disease;

Stephen Adams, ‘Obesity Killing Three Times as Many as

Malnutrition’, Telegraph, 13 December 2012, accessed 18

December 2014, http://www.telegraph.

co.uk/health/healthnews/9742960/Obesity-killing-three-

times-as-many- as-malnutrition.html. Deaths from terrorism:

Global Terrorism Database, http://www.start.umd.edu/gtd/,

accessed 16 January 2016.

27. Arion McNicoll, ‘How Google’s Calico Aims to Fight Aging and

“Solve Death”’, CNN, 3 October 2013, accessed 19 December

2014,http://edition.cnn.com/2013/10/03/tech/innovation/g

oogle-calico- aging-death/.

28. Katrina Brooker, ‘Google Ventures and the Search for

Immortality’, Bloomberg, 9 March 2015, accessed 15 April

2015, http://www.bloomberg.com/news/ar ticles/2015-03-

09/google- ventures-bill-maris-investing-in-idea-of-living-to-

500.

29. Mick Brown, ‘Peter Thiel: The Billionaire Tech Entrepreneur on

a Mission to Cheat Death’, Telegraph, 19 September 2014,

accessed 19 December 2014,

http://www.telegraph.co.uk/technology/11098971/ Peter-

Thiel-the-billionaire-tech-entrepreneur-on-a-mission-to-cheat-

death.html.

30. Kim Hill et al., ‘Mortality Rates Among Wild Chimpanzees’,

Journal of Human Evolution 40:5 (2001), 437–50; James G.

Herndon, ‘Brain Weight Throughout the Life Span of the

Chimpanzee’, Journal of Comparative Neurology 409 (1999),

567–72.

31. Beatrice Scheubel, Bismarck’s Institutions: A Historical

Perspective on the Social Security Hypothesis (Tubingen: Mohr

Siebeck, 2013); E. P. Hannock,

The Origin of the Welfare State in England and Germany, 1850–

1914 (Cambridge: Cambridge University Press, 2007).

32. ‘Mental Health: Age Standardized Suicide Rates (per 100,000

population), 2012’, World Health Organization, accessed 28

December 2014,

http://gamapserver.who.int/gho/interactive_charts/mental_h

ealth/ suicide_rates/atlas.html.

33. Ian Morris, Why the West Rules – For Now (Toronto: McClelland

& Stewart, 2010), 626–9.

34. David G. Myers, ‘The Funds, Friends, and Faith of Happy

People’, American Psychologist 55:1 (2000), 61; Ronald

Inglehart et al., ‘Development, Freedom, and Rising Happiness:

A Global Perspective (1981–2007)’, Perspectives on

Psychological Science 3:4 (2008), 264–85. See also Mihaly

Csikszentmihalyi, ‘If We Are So Rich, Why Aren’t We Happy?’,

American Psychologist 54:10 (1999), 821–7; Gregg

Easterbrook, The Progress Paradox: How Life Gets Better While

People Feel Worse (New York: Random House, 2003).

35. Kenji Suzuki, ‘Are They Frigid to the Economic Development?

Reconsideration of the Economic Effect on Subjective Well-

being in Japan’, Social Indicators Research 92:1 (2009), 81–9;

Richard A. Easterlin, ‘Will Raising the Incomes of all Increase

the Happiness of All?’, Journal of Economic Behavior and

Organization 27:1 (1995), 35–47; Richard A. Easterlin,

‘Diminishing Marginal Utility of Income? Caveat Emptor’, Social

Indicators Research 70:3 (2005), 243–55.

36. Linda C. Raeder, John Stuart Mill and the Religion of Humanity

(Columbia: University of Missouri Press, 2002).

37. Oliver Turnbull and Mark Solms, The Brain and the Inner World

[in Hebrew] (Tel Aviv: Hakibbutz Hameuchad, 2005), 92–6;

Kent C. Berridge and Morten L. Kringelbach, ‘Affective

Neuroscience of Pleasure: Reward in Humans and Animals’,

Psychopharmacology 199 (2008), 457–80; Morten L.

Kringelbach, The Pleasure Center: Trust Your Animal Instincts

(Oxford: Oxford University Press, 2009).

38. M. Csikszentmihalyi, Finding Flow: The Psychology of

Engagement with Everyday Life (New York: Basic Books, 1997).

39. Centers for Disease Control and Prevention, Attention-Deicit/

Hyperactivity Disorder (ADHD),

http://www.cdc.gov/ncbddd/adhd/data. html, accessed 4

January 2016; Sarah Harris, ‘Number of Children Given Drugs

for ADHD Up Ninefold with Patients As Young As Three Being

Prescribed Ritalin’, Daily Mail, 28 June 2013,

http://www.dailymail.co.uk/ health/article-

2351427/Number-children-given-drugs-ADHD-ninefold-

patients-young-THREE-prescribed-Ritalin.html, accessed 4

January 2016; International Narcotics Control Board (UN),

Psychotropic Substances, Statistics for 2013, Assessments of

Annual Medical and Scientiic Requirements 2014, 39–40.

40. There is insuficient evidence regarding the abuse of such

stimulants by schoolchildren, but a 2013 study has found that

between 5 and 15 per cent of US college students illegally used

some kind of stimulant at least once: C. Ian Ragan, Imre Bard

and Ilina Singh, ‘What Should We Do about Student Use of

Cognitive Enhancers? An Analysis of Current Evidence’,

Neuropharmacology 64 (2013), 589.

41. Bradley J. Partridge, ‘Smart Drugs “As Common as Coffee”:

Media Hype about Neuroenhancement’, PLoS One 6:11 (2011),

e28416.

42. Ofice of the Chief of Public Affairs Press Release, ‘Army, Health

Promotion Risk Reduction Suicide Prevention Report, 2010’,

accessed 23 December 2014,

http://csf2.army.mil/downloads/HP-RR-SPReport2010. pdf;

Mark Thompson, ‘America’s Medicated Army’, Time, 5 June

2008, accessed 19 December 2014,

http://content.time.com/time/

magazine/article/0,9171,1812055,00.html; Ofice of the

Surgeon Multi- National Force–Iraq and Ofice of the Command

Surgeon, ‘Mental Health Advisory Team (MHAT) V Operation

Iraqi Freedom 06–08: Iraq Operation Enduring Freedom 8:

Afghanistan’, 14 February 2008, accessed 23 December 2014,

http://www.careforthetroops.org/reports/ Report-MHATV-4-

FEB-2008-Overview.pdf.

43. Tina L. Dorsey, ‘Drugs and Crime Facts’, US Department of

Justice, accessed 20 February 2015,

http://www.bjs.gov/content/pub/ pdf/dcf.pdf; H. C. West, W. J.

Sabol and S. J. Greenman, ‘Prisoners in 2009’, US Department of

Justice, Bureau of Justice Statistics Bulletin (December 2010),

1–38; ‘Drugs and Crime Facts: Drug Use and Crime’, US

Department of Justice, accessed 19 December 2014,

http://www.bjs.gov/content/dcf/duc.cfm; ‘Offender

Management Statistics Bulletin, July to September 2014’, UK

Ministry of Justice, 29 January 2015, accessed 20 February

2015, https://www.gov.uk/ government/statistics/offender-

management-statistics-quarterly-july-to-september-2014.;

Mirian Lights et al., ‘Gender Differences in Substance Misuse

and Mental Health amongst Prisoners’, UK Ministry of Justice,

2013, accessed 20 February 2015, https://www.gov.uk/

government/uploads/system/uploads/attachment_data/ile/2

20060/ gender-substance-misuse-mental-health-

prisoners.pdf; Jason Payne and Antonette Gaffney, ‘How Much

Crime is Drug or Alcohol Related? Self- Reported Attributions

of Police Detainees’, Trends and Issues in Crime and Criminal

Justice 439 (2012),

http://www.aic.gov.au/media_library/publications/tandi_pdf/

tandi439.pdf, accessed 11 March 2015; Philippe Robert, ‘The

French Criminal Justice System’, in Punishment in Europe: A

Critical Anatomy of Penal Systems, ed. Vincenzo Ruggiero and

Mick Ryan (Houndmills: Palgrave Macmillan, 2013), 116.

44. Betsy Isaacson, ‘Mind Control: How EEG Devices Will Read

Your Brain Waves and Change Your World’, Hufington Post, 20

November 2014, accessed 20 December 2014,

http://www.hufingtonpost.com/2012/11/20/ mind-control-

how-eeg-devices-read-brainwaves_n_2001431.html;

‘EPOC Headset’, Emotiv, http://emotiv.com/store/epoc-detail/;

‘Biosensor Innovation to Power Breakthrough Wearable

Technologies Today and Tomorrow’, NeuroSky,

http://neurosky.com/.

45. Samantha Payne, ‘Stockholm: Members of Epicenter

Workspace Are Using Microchip Implants to Open Doors’,

International Business Times, 31 January 2015, accessed 9

August 2015, http://www.ibtimes.co.uk/ stockholm-ofice-

workers-epicenter-implanted-microchips-pay-their- lunch-

1486045.

46. Meika Loe, The Rise of Viagra: How the Little Blue Pill Changed

Sex in America (New York: New York University Press, 2004).

47. Brian Morgan, ‘Saints and Sinners: Sir Harold Gillies’, Bulletin of

the Royal College of Surgeons of England 95:6 (2013), 204–5;

Donald W. Buck II, ‘A Link

to Gillies: One Surgeon’s Quest to Uncover His Surgical Roots’,

Annals of Plastic Surgery 68:1 (2012), 1–4.

48. Paolo Santoni-Rugio, A History of Plastic Surgery (Berlin,

Heidelberg: Springer, 2007); P. Nicolas Broer, Steven M. Levine

and Sabrina Juran, ‘Plastic Surgery: Quo Vadis? Current Trends

and Future Projections of Aesthetic Plastic Surgical Procedures

in the United States’, Plastic and Reconstructive Surgery 133:3

(2014), 293e–302e.

49. Holly Firfer, ‘How Far Will Couples Go to Conceive?’, CNN, 17

June 2004, accessed 3 May 2015,

http://edition.cnn.com/2004/HEALTH/03/12/

infertility.treatment/index.html?iref=allsearch.

50. Rowena Mason and Hannah Devlin, ‘MPs Vote in Favour of

“Three-Person Embryo” Law’, Guardian, 3 February 2015,

accessed 3 May 2015,

http://www.theguardian.com/science/2015/feb/03/ mps-

vote-favour-three-person-embryo-law.

51. Lionel S. Smith and Mark D. E. Fellowes, ‘Towards a Lawn

without Grass: The Journey of the Imperfect Lawn and Its

Analogues’, Studies in the History of Gardens & Designed

Landscape 33:3 (2013), 158–9; John Dixon Hunt and Peter

Willis (eds), The Genius of the Place: The English Landscape

Garden 1620–1820, 5th edn (Cambridge, MA: MIT Press, 2000),

1–45; Anne Helmriech, The English Garden and National

Identity: The Competing Styles of Garden Design 1870–1914

(Cambridge: Cambridge University Press, 2002), 1–6.

52. Robert J. Lake, ‘Social Class, Etiquette and Behavioral Restraint

in British Lawn Tennis’, International Journal of the History of

Sport 28:6 (2011), 876–94; Beatriz Colomina, ‘The Lawn at

War: 1941–1961’, in The American Lawn, ed. Georges Teyssot

(New York: Princeton Architectural Press, 1999), 135–53;

Virginia Scott Jenkins, The Lawn: History of an American

Obsession (Washington: Smithsonian Institution, 1994).

2-тарау. Антропоцен

1. ‘Canis lupus’, IUCN Red List of Threatened Species, accessed 20

December 2014, http://www.iucnredlist.org/details/3746/1;

‘Fact Sheet: Gray Wolf’, Defenders of Wildlife, accessed 20

December 2014, http://www.defenders.org/gray-wolf/basic-

facts; ‘Companion Animals’, IFAH, accessed 20 December 2014,

http://www.ifaheurope.org/companion-animals/ about-

pets.html; ‘Global Review 2013’, World Animal Protection,

accessed 20 December 2014,

https://www.worldanimalprotection.us.org/sites/

default/iles/us_iles/global_review_2013_0.pdf.

2. Anthony D. Barnosky, ‘Megafauna Biomass Tradeoff as a Driver

of Quaternary and Future Extinctions’, PNAS 105:1 (2008),

11543–8; for wolves and lions: William J. Ripple et al., ‘Status

and Ecological Effects of the World’s Largest Carnivores’,

Science 343:6167 (2014), 151; according to Dr Stanley Coren

there are about 500 million dogs in the world: Stanley Coren,

‘How Many Dogs Are There in the World?’, Psychology Today,

19 September 2012, accessed 20 December 2014, http://

www.psychologytoday.com/blog/canine-corner/201209/how-

many-dogs-are-there-in-the-world; for the number of cats, see:

Nicholas Wade, ‘DNA Traces 5 Matriarchs of 600 Million

Domestic Cats’, New York Times, 29 June 2007, accessed 20

December 2014, http://www.

nytimes.com/2007/06/29/health/29iht-cats.1.6406020.html;

for the African buffalo, see: ‘Syncerus caffer’, IUCN Red List of

Threatened Species, accessed 20 December 2014,

http://www.iucnredlist.org/ details/21251/0; for cattle

population, see: David Cottle and Lewis Kahn (eds), Beef Cattle

Production and Trade (Collingwood: Csiro, 2014), 66; for the

number of chickens, see: ‘Live Animals’, Food and Agriculture

Organization of the United Nations: Statistical Division,

accessed 20 December 2014,

http://faostat3.fao.org/browse/Q/QA/E; for the number of

chimpanzees, see: ‘Pan troglodytes’, IUCN Red List of

Threatened Species, accessed 20 December 2014,

http://www.iucnredlist. org/details/15933/0.

3. ‘Living Planet Report 2014’, WWF Global, accessed 20

December 2014,

http://wwf.panda.org/about_our_earth/all_publications/living

_ planet_report/.

4. Richard Inger et al., ‘Common European Birds Are Declining

Rapidly While Less Abundant Species’ Numbers Are Rising’,

Ecology Letters 18:1 (2014), 28–36; ‘Live Animals’, Food and

Agriculture Organization of the United Nations, accessed 20

December 2014, http://faostat.fao.org/

site/573/default.aspx#ancor.

5. Simon L. Lewis and Mark A. Maslin, ‘Deining the

Anthropocene’, Nature 519 (2015), 171–80.

6. Timothy F. Flannery, The Future Eaters: An Ecological History

of the Australasian Lands and Peoples (Port Melbourne: Reed

Books Australia, 1994); Anthony D. Barnosky et al., ‘Assessing

the Causes of Late Pleistocene Extinctions on the Continents’,

Science 306:5693 (2004), 70–5; Barry W. Brook and David M. J.

S. Bowman, ‘The Uncertain Blitzkrieg of Pleistocene

Megafauna’, Journal of Biogeography 31:4 (2004), 517–23;

Gifford H. Miller et al., ‘Ecosystem Collapse in Pleistocene

Australia and a Human Role in Megafaunal Extinction’, Science

309:5732 (2005), 287–90; Richard G. Roberts et al., ‘New Ages

for the Last Australian Megafauna: Continent Wide Extinction

about 46,000 Years Ago’, Science 292:5523 (2001), 1888–92;

Stephen Wroe and Judith Field, ‘A Review of the Evidence for a

Human Role in the Extinction of Australian Megafauna and an

Alternative Explanation’, Quaternary Science Reviews 25:21–

2 (2006), 2692–703; Barry W. Brooks et al., ‘Would the

Australian Megafauna Have Become Extinct if Humans Had

Never Colonised the Continent? Comments on “A Review of the

Evidence for a Human Role in the Extinction of Australian

Megafauna and an Alternative Explanation” by S. Wroe and J.

Field’, Quaternary Science Reviews 26:3–4 (2007), 560–4;

Chris S. M. Turney et al., ‘Late-Surviving Megafauna in

Tasmania, Australia, Implicate Human Involvement in their

Extinction’, PNAS 105:34 (2008), 12150–3; John Alroy, ‘A

Multispecies Overkill Simulation of the End-Pleistocene

Megafaunal Mass Extinction’, Science 292:5523 (2001), 1893–

6; J. F. O’Connell and J. Allen, ‘Pre-LGM Sahul (Australia–New

Guinea) and the Archaeology of Early Modern Humans’, in

Rethinking the Human Evolution: New Behavioral and

Biological Perspectives on the Origin and Dispersal of Modern

Humans, ed. Paul Mellars (Cambridge: McDonald Institute for

Archaeological Research, 2007), 400–1.

7. Graham Harvey, Animism: Respecting the Living World (Kent

Town: Wakeield Press, 2005); Rane Willerslev, Soul Hunters:

Hunting, Animism and Personhood Among the Siberian

Yukaghirs (Berkeley: University of California Press, 2007);

Elina Helander-Renvall, ‘Animism, Personhood and the Nature

of Reality: Sami Perspectives’, Polar Record 46:1 (2010), 44–

56; Istvan Praet, ‘Animal Conceptions in Animism and

Conservation’, in Routledge Handbook of Human–Animal

Studies, ed. Susan McHaugh and Garry Marvin (New York:

Routledge, 2014), 154–67; Nurit Bird- David, ‘Animism

Revisited: Personhood, Environment, and Relational

Epistemology’, Current Anthropology 40 (1999), s67–91; N.

Bird-David, ‘Animistic Epistemology: Why Some Hunter-

Gatherers Do Not Depict Animals’, Ethnos 71:1 (2006), 33–50.

8. Danny Naveh, ‘Changes in the Perception of Animals and Plants

with the Shift to Agricultural Life: What Can Be Learnt from the

Nayaka Case, a Hunter-Gatherer Society from the Rain Forests

of Southern India?’ [in Hebrew], Animals and Society, 52

(2015), 7–8.

9. Howard N. Wallace, ‘The Eden Narrative’, Harvard Semitic

Monographs 32 (1985), 147–81.

10. David Adams Leeming and Margaret Adams Leeming,

Encyclopedia of Creation Myths (Santa Barbara: ABC-CLIO,

1994), 18; Sam D. Gill, Storytracking: Texts, Stories, and

Histories in Central Australia (Oxford: Oxford University Press,

1998); Emily Miller Bonney, ‘Disarming the Snake Goddess: A

Reconsideration of the Faience Figures from the Temple

Repositories at Knossos’, Journal of Mediterranean

Archaeology 24:2 (2011), 171–90; David Leeming, The Oxford

Companion to World Mythology (Oxford and New York: Oxford

University Press, 2005), 350.

11. Jerome H. Barkow, Leda Cosmides and John Tooby (eds), The

Adapted Mind: Evolutionary Psychology and the Generation of

Culture (Oxford: Oxford University Press, 1992); Richard W.

Bloom and Nancy Dess (eds), Evolutionary Psychology and

Violence: A Primer for Policymakers and Public Policy

Advocates (Westport: Praeger, 2003); Charles Crawford and

Catherine Salmon (eds), Evolutionary Psychology, Public Policy

and Personal Decisions (New Jersey: Lawrence Erlbaum

Associates, 2008); Patrick McNamara and David Trumbull, An

Evolutionary Psychology of Leader–Follower Relations (New

York: Nova Science, 2007); Joseph P. Forgas, Martie G. Haselton

and William von Hippel (eds), Evolution and the Social Mind:

Evolutionary Psychology and Social Cognition (New York:

Psychology Press, 2011).

12. S. Held, M. Mendl, C. Devereux and R. W. Byrne, ‘Social Tactics

of Pigs in a Competitive Foraging Task: the “Informed Forager”

Paradigm’, Animal Behaviour 59:3 (2000), 569–76; S. Held, M.

Mendl, C. Devereux and R. W. Byrne, ‘Studies in Social

Cognition: from Primates to Pigs’, Animal Welfare 10 (2001),

s209–17; H. B. Graves, ‘Behavior and Ecology of Wild and Feral

Swine (Sus scrofa)’, Journal of Animal Science 58:2 (1984),

482–92; A. Stolba and D. G. M. Wood-Gush, ‘The Behaviour of

Pigs in a Semi- Natural Environment’, Animal Production 48:2

(1989), 419–25; M. Spinka, ‘Behaviour in Pigs’, in The Ethology

of Domestic Animals, 2nd edn, ed. P. Jensen, (Wallingford, UK:

CAB International, 2009), 177–91; P. Jensen and D. G. M. Wood-

Gush, ‘Social Interactions in a Group of Free- Ranging Sows’,

Applied Animal Behaviour Science 12 (1984), 327–37; E. T.

Gieling, R. E. Nordquist and F. J. van der Staay, ‘Assessing

Learning and Memory in Pigs’, Animal Cognition 14 (2011),

151–73.

13. I. Horrell and J. Hodgson, ‘The Bases of Sow–Piglet

Identiication. 2. Cues Used by Piglets to Identify their Dam and

Home Pen’, Applied Animal Behavior Science, 33 (1992), 329–

43; D. M. Weary and D. Fraser, ‘Calling by Domestic Piglets:

Reliable Signals of Need?’, Animal Behaviour 50:4 (1995),

1047–55; H. H. Kristensen et al., ‘The Use of Olfactory and

Other Cues for Social Recognition by Juvenile Pigs’, Applied

Animal Behaviour Science 72 (2001), 321–33.

14. M. Helft, ‘Pig Video Arcades Critique Life in the Pen’, Wired, 6

June 1997,

http://archive.wired.com/science/discoveries/news/1997/06

/4302, retrieved 27 January 2016.

15. Humane Society of the United States, ‘An HSUS Report: Welfare

Issues with Gestation Crates for Pregnant Sows’, February

2013, http://www.

humanesociety.org/assets/pdfs/farm/HSUS-Report-on-

Gestation- Crates-for-Pregnant-Sows.pdf, retrieved 27 January

2016.

16. Turnbull and Solms, Brain and the Inner World, 90–2.

17. David Harel, Algorithmics: The Spirit of Computers, 3rd edn [in

Hebrew] (Tel Aviv: Open University of Israel, 2001), 4–6; David

Berlinski, The Advent of the Algorithm: The 300-Year Journey

from an Idea to the Computer (San Diego: Harcourt, 2000);

Hartley Rogers Jr, Theory of Recursive Functions and Effective

Computability, 3rd edn (Cambridge, MA, and London: MIT

Press, 1992), 1–5; Andreas Blass and Yuri Gurevich,

‘Algorithms: A Quest for Absolute Deinitions’, Bulletin of

European Association for Theoretical Computer Science 81

(2003), 195–225.

18. Daniel Kahneman, Thinking, Fast and Slow (New York: Farrar,

Straus & Giroux, 2011); Dan Ariely, Predictably Irrational (New

York: Harper, 2009).

19. Justin Gregg, Are Dolphins Really Smart? The Mammal Behind

the Myth (Oxford: Oxford University Press, 2013), 81–7; Jaak

Panksepp, ‘Affective Consciousness: Core Emotional Feelings in

Animals and Humans’, Consciousness and Cognition 14:1

(2005), 30–80.

20. A. S. Fleming, D. H. O’Day and G. W. Kraemer, ‘Neurobiology of

Mother–Infant Interactions: Experience and Central Nervous

System Plasticity Across Development and Generations’,

Neuroscience and Biobehavioral Reviews 23:5 (1999), 673–85;

K. D. Broad, J. P. Curley and E. B. Keverne, ‘Mother–Infant

Bonding and the Evolution of Mammalian Relationship’,

Philosophical Transactions of the Royal Society B 361:1476

(2006), 2199–214; Kazutaka Mogi, Miho Nagasawa and

Takefumi Kikusui, ‘Developmental Consequences and

Biological Signiicance of Mother–Infant Bonding’, Progress in

Neuro-Psychopharmacology and Biological Psychiatry 35:5

(2011), 1232–41; Shota Okabe et al., ‘The Importance of

Mother–Infant Communication for Social Bond Formation in

Mammals’, Animal Science Journal 83:6 (2012), 446–52.

21. Jean O’Malley Halley, Boundaries of Touch: Parenting and

Adult–Child Intimacy (Urbana: University of Illinois Press,

2007), 50–1; Ann Taylor Allen, Feminism and Motherhood in

Western Europe, 1890–1970: The Maternal Dilemma (New

York: Palgrave Macmillan, 2005), 190.

22. Lucille C. Birnbaum, ‘Behaviorism in the 1920s’, American

Quarterly 7:1 (1955), 18.

23. US Department of Labor (1929), ‘Infant Care’, Washington:

United States Government Printing Ofice,

http://www.mchlibrary.info/ history/chbu/3121–1929.pdf.

24. Harry Harlow and Robert Zimmermann, ‘Affectional Responses

in the Infant Monkey’, Science 130:3373 (1959), 421–32; Harry

Harlow, ‘The Nature of Love’, American Psychologist 13 (1958),

673–85; Laurens D. Young et al., ‘Early Stress and Later

Response to Separation in Rhesus Monkeys’, American Journal

of Psychiatry 130:4 (1973), 400–5;

K. D. Broad, J. P. Curley and E. B. Keverne, ‘Mother–Infant

Bonding and the Evolution of Mammalian Social Relationships’,

Philosophical Transactions of the Royal Society B 361:1476

(2006), 2199–214; Florent Pittet et al., ‘Effects of Maternal

Experience on Fearfulness and Maternal Behavior in a

Precocial Bird’, Animal Behavior 85:4 (2013), 797–805.

25. Jacques Cauvin, The Birth of the Gods and the Origins of

Agriculture (Cambridge: Cambridge University Press, 2000);

Tim Ingord, ‘From Trust to Domination: An Alternative History

of Human–Animal Relations’, in Animals and Human Society:

Changing Perspectives, ed. Aubrey Manning and James Serpell

(New York: Routledge, 2002), 1–22; Roberta Kalechofsky,

‘Hierarchy, Kinship and Responsibility’, in A Communion of

Subjects: Animals in Religion, Science and Ethics, ed. Kimberley

Patton and Paul Waldau (New York: Columbia University Press,

2006), 91–102; Nerissa Russell, Social Zooarchaeology:

Humans and Animals in Prehistory (Cambridge: Cambridge

University Press, 2012), 207–58; Margo

DeMello, Animals and Society: An Introduction to Human–

Animal Studies (New York: University of Columbia Press,

2012).

26. Olivia Lang, ‘Hindu Sacriice of 250,000 Animals Begins’,

Guardian, 24 November 2009, accessed 21 December 2014,

http://www.theguardian. com/world/2009/nov/24/hindu-

sacriice-gadhimai-festival-nepal.

27. Benjamin R. Foster (ed.), The Epic of Gilgamesh (New York,

London: W. W. Norton, 2001), 90.

28. Noah J. Cohen, Tsa’ar Ba’ale Hayim: Prevention of Cruelty to

Animals: Its Bases, Development and Legislation in Hebrew

Literature (Jerusalem and New York: Feldheim Publishers,

1976); Roberta Kalechofsky, Judaism and Animal Rights:

Classical and Contemporary Responses (Marblehead: Micah

Publications, 1992); Dan Cohen-Sherbok, ‘Hope for the Animal

Kingdom: A Jewish Vision’, in A Communion of Subjects:

Animals in Religion, Science and Ethics, ed. Kimberley Patton

and Paul Waldau (New York: Columbia University Press, 2006),

81–90; Ze’ev Levi, ‘Ethical Issues of Animal Welfare in Jewish

Thought’, in Judaism and Environmental Ethics: A Reader, ed.

Martin D. Yaffe (Plymouth: Lexington, 2001), 321– 32; Norm

Phelps, The Dominion of Love: Animal Rights According to the

Bible (New York: Lantern Books, 2002); David Sears, The

Vision of Eden: Animal Welfare and Vegetarianism in Jewish

Law Mysticism (Spring Valley: Orot, 2003); Nosson Slikin, Man

and Beast: Our Relationships with Animals in Jewish Law and

Thought (New York: Lambda, 2006).

29. Talmud Bavli, Bava Metzia, 85:71.

30. Christopher Chapple, Nonviolence to Animals, Earth and Self in

Asian Traditions (New York: State University of New York

Press, 1993); Panchor Prime, Hinduism and Ecology: Seeds of

Truth (London: Cassell, 1992); Christopher Key Chapple, ‘The

Living Cosmos of Jainism: A Traditional Science Grounded in

Environmental Ethics’, Daedalus 130:4 (2001), 207–24; Norm

Phelps, The Great Compassion: Buddhism and Animal Rights

(New York: Lantern Books, 2004); Damien Keown, Buddhist

Ethics: A Very Short Introduction (Oxford: Oxford University

Press, 2005), ch. 3; Kimberley Patton and Paul Waldau (eds), A

Communion of Subjects: Animals in Religion, Science and

Ethics (New York: Columbia University Press, 2006), esp. 179–

250; Pragati Sahni, Environmental Ethics in Buddhism: A

Virtues Approach (New York: Routledge, 2008); Lisa

Kemmerer and Anthony J. Nocella II (eds), Call to Compassion:

Relections on Animal Advocacy from the World’s Religions

(New York: Lantern, 2011), esp. 15–103; Lisa Kemmerer,

Animals and World Religions (Oxford: Oxford University Press,

2012), esp. 56–126; Irina Aristarkhova, ‘Thou Shall Not Harm

All Living Beings: Feminism, Jainism and Animals’, Hypatia 27:3

(2012), 636–50; Eva de Clercq, ‘Karman and Compassion:

Animals in the Jain Universal History’, Religions of South Asia 7

(2013), 141–57.

31. Naveh, ‘Changes in the Perception of Animals and Plants’, 11.

3-тарау. Адамның ерекше қасиеті

1. ‘Evolution, Creationism, Intelligent Design’, Gallup, accessed 20

December 2014,

http://www.gallup.com/poll/21814/evolution-creationism-

intelligent- design.aspx; Frank Newport, ‘In US, 46 per cent

Hold Creationist View of Human Origins’, Gallup, 1 June 2012,

accessed 21 December 2014, http://

www.gallup.com/poll/155003/hold-creationist-view-human-

origins.aspx.

2. Gregg, Are Dolphins Really Smart?, 82–3.

3. Stanislas Dehaene, Consciousness and the Brain: Deciphering

How the Brain Codes Our Thoughts (New York: Viking, 2014);

Steven Pinker, How the Mind Works (New York: W. W. Norton,

1997).

4. Dehaene, Consciousness and the Brain.

5. Pundits may point to Gödel’s incompleteness theorem,

according to which no system of mathematical axioms can

prove all arithmetic truths. There will always be some true

statements that cannot be proven within the system. In

popular literature this theorem is sometimes hijacked to

account for the existence of mind. Allegedly, minds are needed

to deal with such unprovable truths. However, it is far from

obvious why living beings need to engage with such arcane

mathematical truths in order to survive and reproduce. In fact,

the vast majority of our conscious decisions do not involve

such issues at all.

6. Christopher Steiner, Automate This: How Algorithms Came to

Rule Our World (New York: Penguin, 2012), 215; Tom

Vanderbilt, ‘Let the Robot Drive: The Autonomous Car of the

Future Is Here’, Wired, 20 January 2012, accessed 21 December

2014, http://www.wired.com/2012/01/

ff_autonomouscars/all/; Chris Urmson, ‘The Self-Driving Car

Logs More Miles on New Wheels’, Google Oficial Blog, 7 August

2012, accessed 23 December 2014,

http://googleblog.blogspot.hu/2012/08/ the-self-driving-car-

logs-more-miles-on.html; Matt Richtel and Conor Dougherty,

‘Google’s Driverless Cars Run into Problem: Cars with Drivers’,

New York Times, 1 September 2015, accessed 2 September

2015, http://www.nytimes.com/2015/09/02/technolog

y/personaltech/ google-says-its-not-the-driverless-cars-fault-

its-other-drivers.html?_r=1.

7. Dehaene, Consciousness and the Brain.

8. Ibid., ch. 7.

9. ‘The Cambridge Declaration on Consciousness’, 7 July 2012,

accessed 21 December 2014,

https://web.archive.org/web/20131109230457/http://fcmco

nference.org/img/CambridgeDeclarationOnConsciousness.pdf.

10. John F. Cyran, Rita J. Valentino and Irwin Lucki, ‘Assessing

Substrates Underlying the Behavioral Effects of

Antidepressants Using the Modiied Rat Forced Swimming

Test’, Neuroscience and Behavioral Reviews 29:4–5 (2005),

569–74; Benoit Petit-Demoulière, Frank Chenu and Michel

Bourin, ‘Forced Swimming Test in Mice: A Review of

Antidepressant Activity’, Psychopharmacology 177:3 (2005),

245–55; Leda S. B. Garcia et al., ‘Acute Administration of

Ketamine Induces Antidepressant-like Effects in the Forced

Swimming Test and Increases BDNF Levels in the Rat

Hippocampus’, Progress in Neuro-Psychopharmacology and

Biological Psychiatry 32:1 (2008), 140–4; John F. Cryan, Cedric

Mombereau and Annick Vassout, ‘The Tail Suspension Test as a

Model for Assessing Antidepressant Activity: Review of

Pharmacological and Genetic Studies in Mice’, Neuroscience

and Behavioral Reviews 29:4–5 (2005), 571–625; James J.

Crowley, Julie A. Blendy and Irwin Lucki, ‘Strain-dependent

Antidepressant-like Effects of Citalopram in the Mouse Tail

Suspension Test’, Psychopharmacology 183:2 (2005), 257–64;

Juan C. Brenes, Michael Padilla and Jaime Fornaguera, ‘A

Detailed Analysis of Open-Field Habituation and Behavioral

and Neurochemical Antidepressant-like Effects in Postweaning

Enriched Rats’, Behavioral Brain Research 197:1 (2009), 125–

37; Juan Carlos Brenes Sáenz, Odir Rodrı́guez Villagra and

Jaime Fornaguera Trı́as, ‘Factor Analysis of Forced Swimming

Test, Sucrose Preference Test and Open Field Test on Enriched,

Social and Isolated Reared Rats’, Behavioral Brain Research

169:1 (2006), 57–65.

11. Marc Bekoff, ‘Observations of Scent-Marking and

Discriminating Self from Others by a Domestic Dog (Canis

familiaris): Tales of Displaced Yellow Snow’, Behavioral

Processes 55:2 (2011), 75–9.

12. For different levels of self-consciousness, see: Gregg, Are

Dolphins Really Smart?, 59–66.

13. Carolyn R. Raby et al., ‘Planning for the Future by Western

Scrub Jays’, Nature 445:7130 (2007), 919–21.

14. Michael Balter, ‘Stone-Throwing Chimp is Back – and This Time

It’s Personal’, Science, 9 May 2012, accessed 21 December

2014, http://news. sciencemag.org/2012/05/stone-throwing-

chimp-back-and-time-its- personal; Sara J. Shettleworth,

‘Clever Animals and Killjoy Explanations in Comparative

Psychology’, Trends in Cognitive Sciences 14:11 (2010), 477–

81.

15. Gregg, Are Dolphins Really Smart?; Nicola S. Clayton, Timothy J.

Bussey and Anthony Dickinson, ‘Can Animals Recall the Past

and Plan for the Future?’, Nature Reviews Neuroscience 4:8

(2003), 685–91; William A. Roberts, ‘Are Animals Stuck in

Time?’, Psychological Bulletin 128:3 (2002), 473–89; Endel

Tulving, ‘Episodic Memory and Autonoesis: Uniquely Human?’,

in The Missing Link in Cognition: Evolution of Self-Knowing

Consciousness, ed. Herbert S. Terrace and Janet Metcalfe

(Oxford: Oxford University Press), 3–56; Mariam Naqshbandi

and William A. Roberts, ‘Anticipation of Future Events in

Squirrel Monkeys (Saimiri sciureus) and Rats (Rattus

norvegicus): Tests of the Bischof–Kohler Hypothesis’, Journal of

Comparative Psychology 120:4 (2006), 345–57.

16. I. B. A. Bartal, J. Decety and P. Mason, ‘Empathy and Pro-Social

Behavior in Rats’, Science 334:6061 (2011), 1427–30; Gregg,

Are Dolphins Really Smart?, 89.

17. Karl Krall, Denkende Tiere: Beiträge zur Tierseelenkunde auf

Grund eigener Versuche (Leipzig: F. Engelmann, 1912).

18. Christopher B. Ruff, Erik Trinkaus and Trenton W. Holliday,

‘Body Mass and Encephalization in Pleistocene Homo’, Nature

387:6629 (1997), 173–6; Maciej Henneberg and Maryna Steyn,

‘Trends in Cranial Capacity and Cranial Index in Subsaharan

Africa During the Holocene’, American Journal of Human

Biology 5:4 (1993), 473–9; Drew H. Bailey and David C. Geary,

‘Hominid Brain Evolution: Testing Climatic, Ecological, and

Social Competition Models’, Human Nature 20:1 (2009), 67–79;

Daniel J. Wescott and Richard L. Jantz, ‘Assessing Craniofacial

Secular Change in American Blacks and Whites Using

Geometric Morphometry’, in Modern Morphometrics in

Physical Anthropology: Developments in Primatology:

Progress and Prospects, ed. Dennis E. Slice (New York: Plenum

Publishers, 2005), 231–45.

19. See also Edward O. Wilson, The Social Conquest of the Earth

(New York: Liveright, 2012).

20. Cyril Edwin Black (ed.), The Transformation of Russian Society:

Aspects of Social Change since 1861 (Cambridge, MA: Harvard

University Press, 1970), 279.

21. NAEMI09, ‘Nicolae Ceau¸sescu LAST SPEECH (english subtitles)

part 1 of 2’, 22 April 2010, accessed 21 December 2014,

http://www.youtube. com/watch?v=wWIbCtz_Xwk.

22. Tom Gallagher, Theft of a Nation: Romania since Communism

(London: Hurst, 2005).

23. Robin Dunbar, Grooming, Gossip, and the Evolution of

Language (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1998).

24. TVP University, ‘Capuchin Monkeys Reject Unequal Pay’, 15

December 2012, accessed 21 December 2014,

http://www.youtube.com/watch?v= lKhAd0Tyny0.

25. Quoted in Christopher Duffy, Military Experience in the Age of

Reason (London: Routledge, 2005), 98–9.

26. Serhii Ploghy, The Last Empire: The Final Days of the Soviet

Union (London: Oneworld, 2014), 309.

4-тарау. Миф тудырушылар

1. Fekri A. Hassan, ‘Holocene Lakes and Prehistoric Settlements

of the Western Fayum, Egypt’, Journal of Archaeological Science

13:5 (1986), 393– 504; Gunther Garbrecht, ‘Water Storage

(Lake Moeris) in the Fayum Depression, Legend or Reality?’,

Irrigation and Drainage Systems 1:3 (1987), 143–57; Gunther

Garbrecht, ‘Historical Water Storage for Irrigation in the Fayum

Depression (Egypt)’, Irrigation and Drainage Systems 10:1

(1996), 47–76.

2. Yehuda Bauer, A History of the Holocaust (Danbur: Franklin

Watts, 2001), 249.

3. Jean C. Oi, State and Peasant in Contemporary China: The

Political Economy of Village Government (Berkeley: University

of California Press, 1989), 91; Jasper Becker, Hungry Ghosts:

China’s Secret Famine (London: John Murray, 1996); Frank

Dikkoter, Mao’s Great Famine: The History of China’s Most

Devastating Catastrophe, 1958–62 (London: Bloomsbury,

2010).

4. Martin Meredith, The Fate of Africa: From the Hopes of

Freedom to the Heart of Despair: A History of Fifty Years of

Independence (New York: Public Affairs, 2006); Sven

Rydenfelt, ‘Lessons from Socialist Tanzania’, The Freeman 36:9

(1986); David Blair, ‘Africa in a Nutshell’, Telegraph, 10 May

2006, accessed 22 December 2014,

http://blogs.telegraph.co.uk/news/

davidblair/3631941/Africa_in_a_nutshell/.

5. Roland Anthony Oliver, Africa since 1800, 5th edn (Cambridge:

Cambridge University Press, 2005), 100–23; David van

Reybrouck, Congo: The Epic History of a People (New York:

HarperCollins, 2014), 58–9.

6. Ben Wilbrink, ‘Assessment in Historical Perspective’, Studies in

Educational Evaluation 23:1 (1997), 31–48.

7. M. C. Lemon, Philosophy of History (London and New York:

Routledge, 2003), 28–44; Siep Stuurman, ‘Herodotus and Sima

Qian: History and the Anthropological Turn in Ancient Greece

and Han China’, Journal of World History 19:1 (2008), 1–40.

8. William Kelly Simpson, The Literature of Ancient Egypt (Yale:

Yale University Press, 1973), 332–3.

5-тарау. Оғаш жұп

1. C. Scott Dixon, Protestants: A History from Wittenberg to

Pennsylvania, 1517–1740 (Chichester, UK: Wiley-Blackwell,

2010), 15; Peter W. Williams,

America’s Religions: From Their Origins to the Twenty-First

Century (Urbana: University of Illinois Press, 2008), 82.

2. Glenn Hausfater and Sarah Blaffer (eds), Infanticide:

Comparative and Evolutionary Perspectives (New York: Aldine,

1984), 449; Valeria Alia, Names and Nunavut: Culture and

Identity in the Inuit Homeland (New York: Berghahn Books,

2007), 23; Lewis Petrinovich, Human Evolution, Reproduction

and Morality (Cambridge, MA: MIT Press, 1998), 256; Richard

A. Posner, Sex and Reason (Cambridge, MA: Harvard University

Press, 1992), 289.

3. Ronald K. Delph, ‘Valla Grammaticus, Agostino Steuco, and the

Donation of Constantine’, Journal of the History of Ideas 57:1

(1996), 55–77; Joseph M. Levine, ‘Reginald Pecock and Lorenzo

Valla on the Donation of Constantine’, Studies in the

Renaissance 20 (1973), 118–43.

4. Gabriele Boccaccini, Roots of Rabbinic Judaism (Cambridge:

Eerdmans, 2002); Shaye J. D. Cohen, From the Maccabees to the

Mishnah, 2nd edn (Louisville: Westminster John Knox Press,

2006), 153–7; Lee M. McDonald

and James A. Sanders (eds), The Canon Debate (Peabody:

Hendrickson, 2002), 4.

5. Sam Harris, The Moral Landscape: How Science Can Determine

Human Values (New York: Free Press, 2010).

6-тарау. Модерн ковенант

1. Gerald S. Wilkinson, ‘The Social Organization of the Common

Vampire Bat II’, Behavioral Ecology and Sociobiology 17:2

(1985), 123–34; Gerald S. Wilkinson, ‘Reciprocal Food Sharing

in the Vampire Bat’, Nature 308:5955 (1984), 181–4; Raul

Flores Crespo et al., ‘Foraging Behavior of the Common

Vampire Bat Related to Moonlight’, Journal of Mammalogy 53:2

(1972), 366–8.

2. Goh Chin Lian, ‘Admin Service Pay: Pensions Removed, National

Bonus to Replace GDP Bonus’, Straits Times, 8 April 2013,

retrieved 9 February 2016,

http://www.straitstimes.com/singapore/admin-service-pay-

pensions- removed-national-bonus-to-replace-gdp-bonus.

3. Edward Wong, ‘In China, Breathing Becomes a Childhood Risk’,

New York Times, 22 April 2013, accessed 22 December 2014,

http://www. nytimes.com/2013/04/23/world/asia/pollution-

is-radically-changing- childhood-in-chinas-cities.html?

pagewanted=all&_r=0; Barbara Demick,

‘China Entrepreneurs Cash in on Air Pollution’, Los Angeles

Times, 2 February 2013, accessed 22 December 2014,

http://articles.latimes. com/2013/feb/02/world/la-fg-china-

pollution-20130203.

4. IPCC, Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change –

Summary for Policymakers, ed. Ottmar Edenhofer et al.

(Cambridge and New York: Cambridge University Press, 2014),

5. UNEP, The Emissions Gap Report 2012 (Nairobi: UNEP, 2012);

IEA, Energy Policies of IEA Countries: The United States (Paris:

IEA, 2008).

6. For a detailed discussion see Ha-Joon Chang, 23 Things They

Don’t Tell You About Capitalism (New York: Bloomsbury Press,

2010).

7-тарау. Гуманистік революция

1. Jean-Jacques Rousseau, E mile, ou de l’éducation (Paris, 1967),

348.

2. ‘Journalists Syndicate Says Charlie Hebdo Cartoons “Hurt

Feelings”, Washington Okays’, Egypt Independent, 14 January

2015, accessed 12 August 2015,

http://www.egyptindependent.com/news/journalists-

syndicate-says-charlie-hebdo-cartoons-

percentE2percent80percent98hurt-feelings-washington-

okays.

3. Naomi Darom, ‘Evolution on Steroids’, Haaretz, 13 June 2014.

4. Walter Horace Bruford, The German Tradition of Self-

Cultivation: ‘Bildung’ from Humboldt to Thomas Mann

(London and New York: Cambridge University Press, 1975), 24,

25.

5. ‘All-Time 100 TV Shows: Survivor’, Time, 6 September 2007,

retrieved 12 August 2015,

http://time.com/3103831/survivor/.

6. Phil Klay, Redeployment (London: Canongate, 2015), 170.

7. Yuval Noah Harari, The Ultimate Experience: Battleield

Revelations and the Making of Modern War Culture, 1450–

2000 (Houndmills: Palgrave Macmillan, 2008); Yuval Noah

Harari, ‘Armchairs, Coffee and Authority: Eye-witnesses and

Flesh-witnesses Speak about War, 1100–2000’, Journal of

Military History 74:1 ( January 2010), 53–78.

8. ‘Angela Merkel Attacked over Crying Refugee Girl’, BBC, 17 July

2015, accessed 12 August 2015,

http://www.bbc.com/news/world-europe-33555619.

9. Laurence Housman, War Letters of Fallen Englishmen

(Philadelphia: University of Pennsylvania State, 2002), 159.

10. Mark Bowden, Black Hawk Down: The Story of Modern

Warfare (New York: New American Library, 2001), 301–2.

11. Adolf Hitler, Mein Kampf, trans. Ralph Manheim (Boston:

Houghton Miflin, 1943), 165.

12. Evan Osnos, Age of Ambition: Chasing Fortune, Truth and Faith

in the New China (London: Vintage, 2014), 95.

13. Mark Harrison (ed), The Economics of World War II: Six Great

Powers in International Comparison (Cambridge: Cambridge

University Press, 1998), 3–10; John Ellis, World War II: A

Statistical Survey (New York: Facts on File, 1993); I. C. B. Dear

(ed.) The Oxford Companion to the Second World War (Oxford:

Oxford University Press, 1995).

14. Donna Haraway, ‘A Cyborg Manifesto: Science, Technology, and

Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century’, in Simians,

Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature, ed. Donna

Haraway (New York: Routledge, 1991), 149–81.

8-тарау. Зертханадағы уақыт бомбасы

1. Толығырақ Michael S. Gazzaniga, Who’s in Charge?: Free Will

and the Science of the Brain (New York: Ecco, 2011).

2. Chun Siong Soon et al., ‘Unconscious Determinants of Free

Decisions in the Human Brain’, Nature Neuroscience 11:5

(2008), 543–5. See also Daniel Wegner, The Illusion of

Conscious Will (Cambridge, MA: MIT Press, 2002); Benjamin

Libet, ‘Unconscious Cerebral Initiative and the Role of

Conscious Will in Voluntary Action’, Behavioral and Brain

Sciences 8 (1985), 529–66.

3. Sanjiv K. Talwar et al., ‘Rat Navigation Guided by Remote

Control’, Nature 417:6884 (2002), 37–8; Ben Harder, ‘Scientists

“Drive” Rats by Remote Control’, National Geographic, 1 May

2012, accessed 22 December 2014,

http://news.nationalgeographic.com/news/2002/05/0501_02

0501_ roborats.html; Tom Clarke, ‘Here Come the Ratbots:

Desire Drives Remote-Controlled Rodents’, Nature, 2 May 2002,

accessed 22 December 2014,

http://www.nature.com/news/1998/020429/full/news0204

29-9. html; Duncan Graham-Rowe, ‘“Robo-rat” Controlled by

Brain Electrodes’, New Scientist, 1 May 2002, accessed 22

December 2014,

http://www.newscientist.com/article/dn2237-roborat-

controlled-by- brain-electrodes.html#.UwOPiNrNtkQ.

4. http:// f usion. net/ s tor y/ 204316 / dar pa- i s - implanting-

chips- in-soldiers-brains/;

http://www.theverge.com/2014/5/28/5758018/darpa-

teams-begin-work-on-tiny-brain-implant-to-treat-ptsd.

5. Smadar Reisfeld, ‘Outside of the Cuckoo’s Nest’, Haaretz, 6

March 2015.

6. Dan Hurley, ‘US Military Leads Quest for Futuristic Ways to

Boost IQ’, Newsweek, 5 March 2014,

http://www.newsweek.com/2014/03/14/ us-military-leads-

quest-futuristic-ways-boost-iq-247945.html, accessed 9

January 2015; Human Effectiveness Directorate,

http://www.wpab. af.mil/afrl/rh/index.asp; R. Andy McKinley

et al., ‘Acceleration of Image Analyst Training with Transcranial

Direct Current Stimulation’, Behavioral Neuroscience 127:6

(2013), 936–46; Jeremy T. Nelson et al., ‘Enhancing Vigilance in

Operators with Prefrontal Cortex Transcranial Direct Current

Stimulation (TDCS)’, NeuroImage 85 (2014), 909–17; Melissa

Scheldrup et al., ‘Transcranial Direct Current Stimulation

Facilitates Cognitive Multi-Task Performance Differentially

Depending on Anode Location and Subtask’, Frontiers in

Human Neuroscience 8 (2014); Oliver Burkeman, ‘Can I

Increase my Brain Power?’, Guardian, 4 January 2014,

http://www. theguardian.com/science/2014/jan/04/can-i-

increase-my-brain-power, accessed 9 January 2016; Heather

Kelly, ‘Wearable Tech to Hack Your Brain’, CNN, 23 October

2014, http://www.cnn.com/2014/10/22/tech/

innovation/brain-stimulation-tech/, accessed 9 January 2016.

7. Sally Adee, ‘Zap Your Brain into the Zone: Fast Track to Pure

Focus’, New Scientist, 6 February 2012, accessed 22 December

2014, http://

www.newscientist.com/article/mg21328501.600-zap-your-

brain-into- the-zone-fast-track-to-pure-focus.html. See also: R.

Douglas Fields, ‘Amping Up Brain Function: Transcranial

Stimulation Shows Promise in Speeding Up Learning’, Scientiic

American, 25 November 2011, accessed 22 December 2014,

http://www.scientiicamerican.com/article/amping- up-brain-

function.

8. Sally Adee, ‘How Electrical Brain Stimulation Can Change the

Way We Think’, The Week, 30 March 2012, accessed 22

December 2014,

http://theweek.com/article/index/226196/how-electrical-

brain- stimulation-can-change-the-way-we-think/2.

9. E. Bianconi et al., ‘An Estimation of the Number of Cells in the

Human Body’, Annals of Human Biology 40:6 (2013), 463–71.

10. Oliver Sacks, The Man Who Mistook His Wife for a Hat

(London: Picador, 1985), 73–5.

11. Joseph E. LeDoux, Donald H. Wilson and Michael S. Gazzaniga,

‘A Divided

Mind: Observations on the Conscious Properties of the

Separated Hemispheres’, Annals of Neurology 2:5 (1977), 417–

21. See also: D. Galin, ‘Implications for Psychiatry of Left and

Right Cerebral Specialization: A Neurophysiological Context for

Unconscious Processes’, Archives of General Psychiatry 31:4

(1974), 572–83; R. W. Sperry, M. S. Gazzaniga and J. E. Bogen,

‘Interhemispheric Relationships: The Neocortical Commisures:

Syndromes of Hemisphere Disconnection’, in Handbook of

Clinical Neurology, ed. P. J. Vinken and G. W. Bruyn

(Amsterdam: North Holland Publishing Co., 1969), vol. 4.

12. Michael S. Gazzaniga, The Bisected Brain (New York: Appleton-

Century- Crofts, 1970); Gazzaniga, Who’s in Charge?; Carl

Senior, Tamara Russell and Michael S. Gazzaniga, Methods in

Mind (Cambridge, MA: MIT Press, 2006); David Wolman, ‘The

Split Brain: A Tale of Two Halves’, Nature 483 (14 March 2012),

260–3.

13. Galin, ‘Implications for Psychiatry of Left and Right Cerebral

Specialization’, 573–4.

14. Sally P. Springer and Georg Deutsch, Left Brain, Right Brain, 3rd

edn (New York: W. H. Freeman, 1989), 32–6.

15. Kahneman, Thinking, Fast and Slow, 377–410. See also

Gazzaniga, Who’s in Charge?, ch. 3.

16. Eran Chajut et al., ‘In Pain Thou Shalt Bring Forth Children: The

Peak-and- End Rule in Recall of Labor Pain’, Psychological

Science 25:12 (2014), 2266–71.

17. Ulla Waldenström, ‘Women’s Memory of Childbirth at Two

Months and One Year after the Birth’, Birth 30:4 (2003), 248–

54; Ulla Waldenströ m, ‘Why Do Some Women Change Their

Opinion about Childbirth over Time?’, Birth 31:2 (2004), 102–

18. Gazzaniga, Who’s in Charge?, ch. 3.

19. Jorge Luis Borges, Collected Fictions, trans. Andrew Hurley

(New York: Penguin Books, 1999), 308–9. For a Spanish

version see: Jorge Luis Borges, ‘Un problema’, in Obras

completas, vol. 3 (Buenos Aires: Emece Editores, 1968–9), 29–

30.

20. Mark Thompson, The White War: Life and Death on the Italian

Front, 1915–1919 (New York: Basic Books, 2009).

9-тарау. Үлкен жолаи рық

1. F. M. Anderson (ed.), The Constitutions and Other Select

Documents Illustrative of the History of France: 1789–1907,

2nd edn (Minneapolis: H. W. Wilson, 1908), 184–5; Alan

Forrest, ‘L’armée de l’an II: la levée en masse et la création d’un

mythe républicain’, Annales historiques de la Révolution

française 335 (2004), 111–30.

2. Morris Edmund Spears (ed.), World War Issues and Ideals:

Readings in Contemporary History and Literature (Boston and

New York: Ginn and Company, 1918), 242. The most signiicant

recent study, widely quoted by both proponents and

opponents, attempts to prove that soldiers of democracy ight

better: Dan Reiter and Allan C. Stam, Democracies at War

(Princeton: Princeton University Press, 2002).

3. Doris Stevens, Jailed for Freedom (New York: Boni and

Liveright, 1920), 290. See also Susan R. Grayzel, Women and

the First World War (Harlow: Longman, 2002), 101–6;

Christine Bolt, The Women’s Movements in the United States

and Britain from the 1790s to the 1920s (Amherst: University

of Massachusetts Press, 1993), 236–76; Birgitta Bader-Zaar,

‘Women’s Suffrage and War: World War I and Political Reform

in a Comparative Perspective’, in Suffrage, Gender and

Citizenship: International Perspectives on Parliamentary

Reforms, ed. Irma Sulkunen, Seija-Leena Nevala- Nurmi and

Pirjo Markkola (Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars

Publishing, 2009), 193–218.

4. Matt Richtel and Conor Dougherty, ‘Google’s Driverless Cars

Run into Problem: Cars with Drivers’, New York Times, 1

September 2015, accessed 2 September 2015,

http://www.nytimes.com/2015/09/02/technology/

personaltech/google-says-its-not-the-driverless-cars-fault-its-

other- drivers.html?_r=1; Shawn DuBravac, Digital Destiny:

How the New Age of Data Will Transform the Way We Work,

Live and Communicate (Washington DC: Regnery Publishing,

2015), 127–56.

5. Bradley Hope, ‘Lawsuit Against Exchanges Over “Unfair

Advantage” for High-Frequency Traders Dismissed’, Wall Street

Journal, 29 April 2015, accessed 6 October 2015,

http://www.wsj.com/articles/lawsuit- against-exchanges-

over-unfair-advantage-for-high-frequency-traders- dismissed-

1430326045; David Levine, ‘High-Frequency Trading Machines

Favored Over Humans by CME Group, Lawsuit Claims’,

Hufington Post, 26 June 2012, accessed 6 October 2015,

http://www.hufingtonpost.com/2012/06/26/high-

frequency-trading-lawsuit_n_1625648.html; Lu Wang, Whitney

Kisling and Eric Lam, ‘Fake Post Erasing $136 Billion Shows

Markets Need Humans’, Bloomberg, 23 April 2013, accessed 22

December 2014, http://www.bloomberg.com/news/2013-04-

23/ fake-report-erasing-136-billion-shows-market-s-

fragility.html; Matthew Philips, ‘How the Robots Lost: High-

Frequency Trading’s Rise and Fall’, Bloomberg Businessweek, 6

June 2013, accessed 22 December 2014, http://

www.businessweek.com/printer/articles/123468-how-the-

robots-lost- high-frequency-tradings-rise-and-fall; Steiner,

Automate This, 2–5, 11–52; Luke Dormehl, The Formula: How

Algorithms Solve All Our Problems – And Create More

(London: Penguin, 2014), 223.

6. Jordan Weissmann, ‘iLawyer: What Happens when Computers

Replace Attorneys?’, Atlantic, 19 June 2012, accessed 22

December 2014, http://

www.theatlantic.com/business/archive/2012/06/ilawyer-

what-happens-when-computers-replace-attorneys/258688;

John Markoff, ‘Armies of Expensive Lawyers, Replaced by

Cheaper Software’, New York Times, 4 March 2011, accessed 22

December 2014, http://www.

nytimes.com/2011/03/05/science/05legal.html?

pagewanted=all&_r=0;Adi Narayan, ‘The fMRI Brain Scan: A

Better Lie Detector?’, Time, 20 July 2009, accessed 22

December 2014, http://content.time.com/time/

health/article/0,8599,1911546-2,00.html; Elena Rusconi and

Timothy Mitchener-Nissen, ‘Prospects of Functional Magnetic

Resonance Imaging as Lie Detector’, Frontiers in Human

Neuroscience 7:54 (2013); Steiner, Automate This, 217;

Dormehl, The Formula, 229.

7. B. P. Woolf, Building Intelligent Interactive Tutors: Student-

centered Strategies for Revolutionizing E-learning (Burlington:

Morgan Kaufmann, 2010); Annie Murphy Paul, ‘The Machines

Are Taking Over’, New York Times, 14 September 2012,

accessed 22 December 2014, http://www.

nytimes.com/2012/09/16/magazine/how-computerized-

tutors-are- learning-to-teach-humans.html?_r=0; P. J. Munoz-

Merino, C. D. Kloos and M. Munoz-Organero, ‘Enhancement of

Student Learning Through the Use of a Hinting Computer e-

Learning System and Comparison With Human Teachers’, IEEE

Transactions on Education 54:1 (2011), 164–7; Mindojo,

accessed 14 July 2015, http://mindojo.com/.

8. Steiner, Automate This, 146–62; Ian Steadman, ‘IBM’s Watson

Is Better at Diagnosing Cancer than Human Doctors’, Wired, 11

February 2013, accessed 22 December 2014,

http://www.wired.co.uk/news/archive/2013-02/11/ ibm-

watson-medical-doctor; ‘Watson Is Helping Doctors Fight

Cancer’, IBM, accessed 22 December 2014, http://www-

03.ibm.com/innovation/

us/watson/watson_in_healthcare.shtml; Vinod

Khosla, ‘Technology Will Replace 80 per cent of What Doctors

Do’, Fortune, 4 December 2012, accessed 22 December 2014,

http://tech.fortune.cnn.com/2012/12/04/ technology-

doctors-khosla; Ezra Klein, ‘How Robots Will Replace Doctors’,

Washington Post, 10 January 2011, accessed 22 December

2014,

http://www.washingtonpost.com/blogs/wonkblog/post/how-

robots-will- replace-

doctors/2011/08/25/gIQASA17AL_blog.html.

9. Tzezana, The Guide to the Future, 62–4.

10. Steiner, Automate This, 155.

11. http://www.mattersight.com.

12. Steiner, Automate This, 178–82; Dormehl, The Formula, 21–4;

Shana

Lebowitz, ‘Every Time You Dial into These Call Centers, Your

Personality Is Being Silently Assessed’, Business Insider, 3

September 2015, retrieved 31 January 2016,

http://www.businessinsider.com/ how-mattersight-uses-

personality-science-2015-9.

13. Rebecca Morelle, ‘Google Machine Learns to Master Video

Games’, BBC, 25 February 2015, accessed 12 August 2015,

http://ww w.bbc .com/news/science-environment- 31623427;

Elizabeth Lopatto, ‘Google’s AI Can Learn to Play Video Games’,

The Verge, 25 February 2015, accessed 12 August 2015,

http://www. theverge.com/2015/ 2/25/8108399/google-ai-

deepmind-video-games; Volodymyr Mnih et al., ‘Human-Level

Control through Deep Reinforcement Learning’, Nature, 26

February 2015, accessed 12 August 2015,

http://www.nature.com/nature/jour nal/v518/n7540/full/

nature14236.html.

14. Michael Lewis, Moneyball: The Art of Winning an Unfair Game

(New York: W. W. Norton, 2003). Also see the 2011 ilm

Moneyball, directed by Bennett

Miller and starring Brad Pitt as Billy Beane.

15. Frank Levy and Richard Murnane, The New Division of Labor:

How Computers Are Creating the Next Job Market (Princeton:

Princeton University Press, 2004); Dormehl, The Formula,

225–6.

16. Tom Simonite, ‘When Your Boss Is an Uber Algorithm’, MIT

Technology Review, 1 December 2015, retrieved 4 February

2016, https://www. technolog yreview.com/s/ 543946 /when-

your-boss-is-an-uber- algorithm/.

17. Simon Sharwood, ‘Software “Appointed to Board” of Venture

Capital Firm’, The Register, 18 May 2014, accessed 12 August

2015, http:// ww w.ther eg ister.co.uk/ 2014 / 05 / 18

/software_a ppointed_ to_board_of_venture_capital_irm/; John

Bates, ‘I’m the Chairman of the Board’, Hufington Post, 6 April

2014, accessed 12 August 2015,

http://www.hufingtonpost.com/john-bates/im-the-chairman-

of-the-bo_b_5440591.html; Colm Gorey, ‘I’m Afraid I Can’t

Invest in That, Dave: AI Appointed to VC Funding Board’, Silicon

Republic, 15 May 2014, accessed 12 August 2015,

https://www.siliconrepublic.com/discovery/2014/05/15/ im-

afraid-i-cant-invest-in-that-dave-ai-appointed-to-vc-funding-

board.

18. Steiner, Automate This, 89–101; D. H. Cope, Comes the Fiery

Night: 2,000 Haiku by Man and Machine (Santa Cruz: Create

Space, 2011). See also: Dormehl, The Formula, 174–80, 195–8,

200–2, 216–20; Steiner, Automate This, 75–89.

19. Carl Benedikt Frey and Michael A. Osborne, ‘The Future of

Employment: How Susceptible Are Jobs to Computerisation?’,

17 September 2013, accessed 12 August 2015,

http://www.oxfordmartin.

ox.ac.uk/downloads/academic/The_Future_of_Employment.pd

20. E. Brynjolfsson and A. McAffee, Race Against the Machine: How

the Digital Revolution Is Accelerating Innovation, Driving

Productivity, and Irreversibly Transforming Employment and

the Economy (Lexington: Digital Frontier Press, 2011).

21. Nick Bostrom, Superintelligence: Paths, Dangers, Strategies

(Oxford: Oxford University Press, 2014).

22. Ido Efrati, ‘Researchers Conducted a Successful Experiment

with an “Artiicial Pancreas” Connected to an iPhone’ [in

Hebrew], Haaretz, 17 June 2014, accessed 23 December 2014,

http://www.haaretz.co.il/ news/health/1.2350956. Moshe

Phillip et al., ‘Nocturnal Glucose Control with an Artiicial

Pancreas at a Diabetes Camp’, New England Journal of Medicine

368:9 (2013), 824–33; ‘Artiicial Pancreas Controlled by iPhone

Shows Promise in Diabetes Trial’, Today, 17 June 2014,

accessed 22 December 2014,

http://www.todayonline.com/world/artiicial-pancreas-

controlled-iphone-shows-promise-diabetes-trial?

singlepage=true.

23. Dormehl, The Formula, 7–16.

24. Martha Mendoza, ‘Google Develops Contact Lens Glucose

Monitor’, Yahoo News, 17 January 2014, accessed 12 August

2015, http://news.yahoo. com/google-develops-contact-lens-

glucose-monitor-000147894.html; Mark Scott, ‘Novartis Joins

with Google to Develop Contact Lens That Monitors Blood

Sugar’, New York Times, 15 July 2014, accessed 12 August

2015, http:// www.nytimes.com/2014/07/16/business/inter

national/novartis-joins-with-google-to-develop-contact-lens-

to-monitor-blood-sugar. html?_r=0; Rachel Barclay, ‘Google

Scientists Create Contact Lens to Measure Blood Sugar Level in

Tears’, Healthline, 23 January 2014, accessed 12 August 2015,

http://www.healthline.com/health-news/diabetes-google-

develops-glucose-monitoring-contact-lens-012314.

25. Quantiied Self, http://quantiiedself.com/; Dormehl, The

Formula, 11–16.

26. Dormehl, The Formula, 91–5; Bedpost, http://bedposted.com.

27. Dormehl, The Formula, 53–9.

28. Angelina Jolie, ‘My Medical Choice’, New York Times, 14 May

2013, accessed 22 December 2014,

http://www.nytimes.com/2013/05/14/ opinion/my-medical-

choice.html.

29. ‘Google Flu Trends’, http://www.google.org/lutrends/about/

how.html; Jeremy Ginsberg et al., ‘Detecting Inluenza

Epidemics Using Search Engine Query Data’, Nature 457:7232

(2008), 1012–14; Declan Butler, ‘When Google Got Flu Wrong’,

Nature, 13 February 2013, accessed 22 December 2014,

http://www.nature.com/news/when-google-got-lu-wrong-

1.12413; Miguel Helft, ‘Google Uses Searches to Track Flu’s

Spread’, New York Times, 11 November 2008, accessed 22

December 2014, http://msl1.mit.edu/furdlog/docs/

nytimes/2008-11-11_nytimes_google_inluenza.pdf; Samantha

Cook et al., ‘Assessing Google Flu Trends Performance in the

United States during the 2009 Inluenza Virus A (H1N1)

Pandemic’, PLOS ONE, 19 August 2011, accessed 22 December

2014, http://www.plosone.org/

article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0023610;

Jeffrey Shaman et al., ‘Real-Time Inluenza Forecasts during the

2012–2013 Season’, Nature, 23 April 2013, accessed 24

December 2014, http://www.nature.

com/ncomms/2013/131203/ncomms3837/full/ncomms383

7.html.

30. Alistair Barr, ‘Google’s New Moonshot Project: The Human

Body’, Wall Street Journal, 24 July 2014, accessed 22 December

2014, http:// www.wsj.com/articles/google-to-collect-data-to-

def ine- healthy-human-1406246214; Nick Summers, ‘Google

Announces Google Fit Platform Preview for Developers’, Next

Web, 25 June 2014, accessed 22 December 2014,

http://thenextweb.com/insider/2014/06/25/ google-

launches-google-it-platform-preview-developers/.

31. Dormehl, The Formula, 72–80.

32. Wu Youyou, Michal Kosinski and David Stillwell, ‘Computer-

Based Personality Judgements Are More Accurate Than Those

Made by Humans’, PNAS 112:4 (2015), 1036–40.

33. For oracles, agents and sovereigns see: Bostrom,

Superintelligence.

34. https://www.waze.com/.

35. Dormehl, The Formula, 206.

36. World Bank, World Development Indicators 2012 (Washington

DC: World Bank, 2012), 72,

http://data.worldbank.org/sites/default/iles/wdi-2012-

ebook.pdf.

37. Larry Elliott, ‘Richest 62 People as Wealthy as Half of World’s

Population, Says Oxfam’, Guardian, 18 January 2016, retrieved

9 February 2016,

http://www.theguardian.com/business/2016/jan/18/richest-

62-billionaires- wealthy-half-world-population-combined;

Tami Luhby, ‘The 62 Richest People Have as Much Wealth as

Half the World’, CNN Money, 18 January 2016, retrieved 9

February 2016, http://money.cnn.com/2016/01/17/

news/economy/oxfam-wealth/.

10-тарау. Сана мұхиты

1. Joseph Henrich, Steven J. Heine and Ara Norenzayan, ‘The

Weirdest People in the World’, Behavioral and Brain Sciences

33 (2010), 61–135.

2. Benny Shanon, Antipodes of the Mind: Charting the

Phenomenology of the Ayahuasca Experience (Oxford: Oxford

University Press, 2002).

3. Thomas Nagel, ‘What Is It Like to Be a Bat?’, Philosophical

Review 83:4 (1974), 435–50.

4. Michael J. Noad et al., ‘Cultural Revolution in Whale Songs’,

Nature 408:6812 (2000), 537; Nina Eriksen et al., ‘Cultural

Change in the Songs of Humpback Whales (Megaptera

novaeangliae) from Tonga’, Behavior 142:3 (2005), 305–28; E.

C. M. Parsons, A. J. Wright and M. A. Gore, ‘The Nature of

Humpback Whale (Megaptera novaeangliae) Song’, Journal of

Marine Animals and Their Ecology 1:1 (2008), 22–31.

5. C. Bushdid et al., ‘Human Can Discriminate More Than 1

Trillion Olfactory Stimuli’, Science 343:6177 (2014), 1370–2;

Peter A. Brennan and Frank Zufall, ‘Pheromonal

Communication in Vertebrates’, Nature 444:7117 (2006), 308–

15; Jianzhi Zhang and David M. Webb, ‘Evolutionary

Deterioration of the Vomeronasal Pheromone Transduction

Pathway in Catarrhine Primates’, Proceedings of the National

Academy of Sciences 100:14 (2003), 8337–41; Bettina Beer,

‘Smell, Person, Space and Memory’, in Experiencing New

Worlds, ed. Jurg Wassmann and Katharina Stockhaus (New

York: Berghahn Books, 2007), 187–200; Niclas Burenhult and

Majid Asifa, ‘Olfaction in Asian Ideology and Language’, Sense

and Society 6:1 (2011), 19–29; Constance Classen, David

Howes and Anthony Synnott, Aroma: The Cultural History of

Smell (London: Routledge, 1994); Amy Pei-jung Lee,

‘Reduplication and Odor in Four Formosan Languages’,

Language and Linguistics 11:1 (2010), 99–126; Walter E. A.

van Beek, ‘The Dirty Smith: Smell as a Social Frontier among

the Kapsiki/Higi of North Cameroon and North-Eastern

Nigeria’, Africa 62:1 (1992), 38–58; Ewelina Wnuk and Asifa

Majid, ‘Revisiting the Limits of Language: The Odor Lexicon of

Maniq’, Cognition 131 (2014), 125–38. Yet some scholars

connect the decline of human olfactory powers to much more

ancient evolutionary processes. See: Yoav Gilad et al., ‘Human

Speciic Loss of Olfactory Receptor Genes’, Proceedings of the

National Academy of Sciences 100:6 (2003), 3324–7; Atushi

Matsui, Yasuhiro Go and Yoshihito Niimura, ‘Degeneration of

Olfactory Receptor Gene Repertories in Primates: No Direct

Link to Full Trichromatic Vision’, Molecular Biology and

Evolution 27:5 (2010), 1192–200; Graham M. Hughes, Emma C.

Teeling and Desmond G. Higgins, ‘Loss of Olfactory Receptor

Function in Hominid Evolution’, PLOS One 9:1 (2014), e84714.

6. Matthew Crawford, The World Beyond Your Head: How to

Flourish in an Age of Distraction (London: Viking, 2015).

7. Turnbull and Solms, The Brain and the Inner World, 136–59;

Kelly Bulkeley, Visions of the Night: Dreams, Religion and

Psychology (New York: State University of New York Press,

1999); Andreas Mavrematis, Hypnogogia: The Unique State of

Consciousness Between Wakefulness and Sleep (London:

Routledge, 1987); Brigitte Holzinger, Stephen LaBerge and

Lynn Levitan, ‘Psychophysiological Correlates of Lucid

Dreaming’, American Psychological Association 16:2 (2006),

88–95; Watanabe Tsuneo, ‘Lucid Dreaming: Its Experimental

Proof and Psychological Conditions’,

8. Journal of International Society of Life Information Science

21:1 (2003), 159–62; Victor I. Spoormaker and Jan van den

Bout, ‘Lucid Dreaming Treatment for Nightmares: A Pilot

Study’, Psychotherapy and Psychosomatics 75:6 (2006), 389–

94.

11-тарау. Датаизм

1. See, for example, Kevin Kelly, What Technology Wants (New

York: Viking Press, 2010); César Hidalgo, Why Information

Grows: The Evolution of Order, from Atoms to Economies (New

York: Basic Books, 2015); Howard Bloom, Global Brain: The

Evolution of Mass Mind from the Big Bang to the 21st Century

(Hoboken: Wiley, 2001); DuBravac, Digital Destiny.

2. Friedrich Hayek, ‘The Use of Knowledge in Society’, American

Economic Review 35:4 (1945), 519–30.

3. Kiyohiko G. Nishimura, Imperfect Competition Differential

Information and the Macro-foundations of Macro-economy

(Oxford: Oxford University Press, 1992); Frank M. Machovec,

Perfect Competition and the Transformation of Economics

(London: Routledge, 2002); Frank V. Mastrianna, Basic

Economics, 16th edn (Mason: South-Western, 2010), 78–89;

Zhiwu Chen, ‘Freedom of Information and the Economic Future

of Hong Kong’, HKCER Letters 74 (2003),

http://www.hkrec.hku.hk/Letters/ v74/zchen.htm; Randall

Morck, Bernard Yeung and Wayne Yu, ‘The Information Content

of Stock Markets: Why Do Emerging Markets Have

Synchronous Stock Price Movements?’, Journal of Financial

Economics 58:1 (2000), 215–60; Louis H. Ederington and Jae

Ha Lee, ‘How Markets Process Information: News Releases and

Volatility’, Journal of Finance 48:4 (1993), 1161–91; Mark L.

Mitchell and J. Harold Mulherin, ‘The Impact of Public

Information on the Stock Market’, Journal of Finance 49:3

(1994), 923–50; Jean-Jacques Laffont and Eric S. Maskin, ‘The

Eficient Market Hypothesis and Insider Trading on the Stock

Market’, Journal of Political Economy 98:1 (1990), 70–93;

Steven R. Salbu, ‘Differentiated Perspectives on Insider

Trading: The Effect of Paradigm Selection on Policy’, St John’s

Law Review 66:2 (1992), 373–405.

4. Valery N. Soyfer, ‘New Light on the Lysenko Era’, Nature

339:6224 (1989), 415–20; Nils Roll-Hansen, ‘Wishful Science:

The Persistence of T. D. Lysenko’s Agrobiology in the Politics of

Science’, Osiris 23:1 (2008), 166–88.

5. William H. McNeill and J. R. McNeill, The Human Web: A Bird’s-

Eye View of World History (New York: W. W. Norton, 2003).

6. Aaron Swartz, ‘Guerilla Open Access Manifesto’, July 2008,

accessed 22 December 2014,

https://ia700808.us.archive.org/17/items/GuerillaOpenAcces

sManifesto/Goamjuly 2008 .pdf; Sam Gustin, ‘Aaron

Swartz, Tech Prodigy and Internet Activist, Is Dead at 26’, Time,

13 January 2013, accessed 22 December 2014,

http://business.time.com/2013/01/13/tech-prodigy-and-

internet-activist-aaron-swartz-commits-suicide; Todd Leopold,

‘How Aaron Swartz Helped Build the Internet’, CNN, 15 January

2013, 22 December 2014,

http://edition.cnn.com/2013/01/15/tech/web/aaron-swartz-

internet/; Declan McCullagh, ‘Swartz Didn’t Face Prison until

Feds Took Over Case, Report Says’, CNET, 25 January 2013,

accessed 22 December 2014, http://news.cnet.com/8301-

13578_3-57565927-38/swartz- didnt-face-prison-until-feds-

took-over-case-report-says/.

7. John Sousanis, ‘World Vehicle Population Tops 1 Billion Units’,

Wardsauto, 15 August 2011, accessed 3 December 2015,

http://wardsauto. com/news-analysis/world-vehicle-

population-tops-1-billion-units.

8. ‘No More Woof ’, https://www.indiegogo.com/projects/no-

more-woof.

Иллюстрациялар
б. Ktsdesign/Shutterstock.com.
б. Priscila Costa (Ministério da Cultura)/ Wikimedia Commons.
б. Rocky Mountain Laboratories, NIAID, NIH/ Wikimedia Commons.
б. ID1974/ Shutterstock.com.
б. Art Media/Print Collector/Getty Images.
б. Elementerre/ Wikimedia Commons.
б. Авторы Joseph Sohm/ Wikimedia Commons.
б. Danilo Borges/Wikimedia Commons.
б. H. Armstrong Roberts/ClassicStock/Getty Images.
б. Carole Raddato/ Wikimedia Commons.
б. Sebastian Bergmann/ Wikimedia Commons.
б. Balint Porneczi/Bloomberg via Getty Images.
б. Сол жақта: Bergserg/ Shutterstock.com. Оң жақта: s_bukley/ 
Shutterstock.com.
б. Grendelkhan/ Wikimedia Commons.
б. Karl Krall/ Wikimedia Commons.
б. www.youtube.com/watch?v=wWIbCtz_Xwk
б. U. Ivanov / Ю. Иванов/ Wikimedia Commons.
б. Галина Петрусь/ Wikimedia Commons.
б. User:Chipdawes/derivative work: Oltau (talk)/ Wikimedia
Commons. 
Оң жақта: Arbresha12/ Wikimedia Commons.
б. http://www.sousamendes.org/prog/banque-photos.php/ 
Wikimedia Commons.
б. Huddyhuddy/ Wikimedia Commons.
б. Thomson, J./ Wikimedia Commons.

б. Lucas Cranach the Elder/ Wikimedia Commons.
б. Wikimedia Commons.
б. Meister des Registrum Gregorii/ Wikimedia Commons.
б. Sadik Gulec/ Shutterstock.com.
б. Camerique/ClassicStock/ Getty Images
б. Marcel Duchamp/ Wikimedia Commons.
б. Molly Landreth/ Getty Images
б. AndrewHorne/ Wikimedia Commons.
б.  Ji-Elle/ Wikimedia Commons.
б. exhibition catalogue CD The Winter King/ Wikimedia Commons.
б. https://unsplash.com/photos/oLhTLD-RBsc/ Wikimedia
Commons.
б. US Army, Tom Lea/ Wikimedia Commons.
б. Bettmann/ Getty Images
б. VLADGRIN/ Shutterstock.com.
б. LivioAndronico/ Wikimedia Commons.
б. 13threephotography/ Shutterstock.com.
б. Сол жақта: Everett Historical/ Shutterstock.com. 
Оң жақта: sibsky2016/ Shutterstock.com.
б. VincentLTE/ Wikimedia Commons.
б. Owen Williams/ Wikimedia Commons.
б. Aquegg/ Wikimedia Commons.
б. Joseph Sohm/ Shutterstock.com.

  









Басуға 28.10.2019 ж. қол қои ылды. Офсеттік басылым.

Қаріп түрі «Cambria».

Пішімі 70х100/16. Көлемі 27,25 б.т.

Таралымы 5 000 дана.

Тапсырыс №