«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен

«Рухани жаңғыру» мемлекеттік

бағдарламасы аясында

іске асырылды

POPULATION AND SOCIETY

An Introduction to

Demography

2nd edition

Dudley L. Poston, Jr.

Texas A&M University

Leon F. Bouvier

†

Old Dominion University

ХАЛЫҚ САНЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМ

демографияға

кіріспе

Екінші басылым

Кіші Дадли Л. Постон

Техас А&М университеті

Леон Ф. Бувье

Көне Доминион университеті

Нұр-Сұлтан 2020

«Жаңа гуманитарлық білім.

Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасының редакциялық алқасы:

ӘОЖ 314

КБЖ 60.7

П 61

Бас редактор Исембердиева А.Б.

Аудармашы Әбдіраман Е.

Ғылыми редакторлар Бейсембаев С.,

әлеуметтанушы

Кәрімова Ж.,

әлеуметтану бойынша философия

докторы (PhD)

Әдеби редактор және

жауапты шығарушы Жамбыл Б.

Пікір жазғандар Беймишева А.,

әлеуметтану бойынша

философия докторы (PhD),

доцент

Абдикерова Г.О.,

әлеуметтану ғылымының

докторы, профессор

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық

университетінің әлеуметтану және

әлеуметтік жұмыс кафедрасында

талқылаудан өтті

Редакция алқасы:

Төраға Көшербаев Қ.Е.

Төрағаның орынбасары Аймағамбетов А.Қ.

Жауапты хатшы Кенжеханұлы Р.

Редакция алқасының

мүшелері: Жаманбалаева Ш.Е.

Күреңкеева Г.Т.

Қарин Е.Т.

Құлсариева А.Т.

Құрманбайұлы Ш.

Масалимова Ә.Р.

Мұтанов Ғ.М.

Нұрмұратов С.Е.

Нұрышева Г.Ж.

Раев Д.С.

Саңғылбаев О.С.

Сеңгірбай М.Ж.

Сыдықов Е.Б.

This translation of «Population and Society» is published by arrangement with Cambridge University Press.

Кітапты басуға әзірлеген

«Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры

П61

Постон Дадли Л. кіші, Бувье Леон Ф.

Халық саны және қоғам. Демографияға кіріспе. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры, 2020. – 488 бет.

ISBN 978-601-7621-27-8

Бұл кітап демография ғылымының негізгі тұжырымдары мен мәселелерін қамти отырып,

демография пәніне жан-жақты кіріспе оқулық ретінде құрастырылған. Мұнда туу, өлім-жітім,

көші-қон, нәсіл, халықтың жастық және жыныстық құрамы сияқты өзекті тақырыптар кеңінен

қарастырылады. АҚШ, Азия, Еуропа және Африканың түрлі елдерінен алынған мысалдар әлем

халқының дамуы мен өзгеруін сипаттайды, олардың қоршаған ортаға һәм адамзат болашағына

әсерін зерделейді. Демография пәні бойынша қазақ тіліне аударылып отырған тұңғыш оқулық

әлеуметтанушы мамандар мен студенттерге ғана емес, аталмыш білім саласына қызығатын көп-

шілікке арналған.

ӘОЖ 314

КБЖ 60.7

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең да-

мыған 30 елдің қатарына қосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан

бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыру-

ларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.

Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыт тары

бо йынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне

аударып, жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім

алуға мүмкіндік жасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет

сияқ ты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнық тыра-

тын басты күшке айналады. Осылайша болашақтың негізі білім ордала-

рының аудиторияларында қаланады...

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен

ХАЛЫҚ САНЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМ

Демографияға кіріспе

Мәселені терең әрі жан-жақты қамтитын, бірақ түсінуге жеңіл бұл оқу-

лық – демография бойынша алғашқы курстарын оқып жатқан студент-

тер мен магистранттар үшін таптырмайтын дерек көзі. Кітап әлеуметтік

сипатқа ие, ол демографияның техникалық мәселелерін күрделі матема-

тиканың көмегінсіз-ақ айқын түсіндіреді, бірақ экономика, саясаттану,

география және тарих сияқты әлеуметтік ғылымдардың көмегіне жүгінеді.

Кітап жеке деңгейде шешім қабылдаудың (әсіресе туу, өлім және көші-қон

мәселесіне қатысты) тұрғындар санының өзгеруіне айтарлықтай әсері бар

екеніне назар аударады. Оқулықтың студенттерге қызықты болатын себе-

бі – демографияның күнделікті өмірде қолданылатын көп мысалын ұсы-

нады. Сонымен қатар АҚШ, Африка, Еуропада жиналған ауқымды мәлі-

меттерді сараптау арқылы демографияның қаншалықты өзекті екенін көр-

сетеді. Кітаптың бұл басылымы мұқият қайта қаралды. Мұнда төрт жаңа

тарау бар, олар нәсіл және сексуалдылық сияқты тақырыптарға арналған.

Оқулық студенттерді халықтардың өсуі мен өзгеруінен қоршаған ортаның

азып-тозуы тәрізді жаһандық мәселелерді қарастыруға шақырады.

Кіші Дадли Л. Постон – Техас А&М университетінің әлеуметтану про-

фессоры. Cонымен қатар ол Қытайдың Пекин халық университеті, Фужоу

және Нанкин университеттерінде адъюнкт-профессор болып қызмет іс-

тейді. Ал бұрынырақта Корнель университетінің өлкелік әлеуметтану

және Остиндегі Техас университетінің әлеуметтану факультеттерінде қыз-

мет еткен. Профессор Постонның бірлескен автор болуымен немесе редак-

торлығымен 18 кітап жарияланды. Ол – әлеуметтану мен демографияның

түрлі тақырыбына қатысты 300-ден аса ғылыми мақаланың және кітап та-

рауларының авторы немесе бірлескен авторы.

Леон Ф. Бувье 2011 жылы қайтыс болғанға дейін Көне Доминион уни-

верситетінде әлеуметтану профессоры болып қызмет атқарды. Сонымен

қатар ол Тулейн университетінің Пейсон халықаралық даму орталы-

ғында адъюнкт-профессор болды. Мұның алдында ол Колумбия округі

Вашингтонда Тұрғындар саны жөніндегі анықтамалық бюроның вице-

президенті, Конгрестің екі комитетінде демография мәселелері жөнін-

дегі кеңесші және АҚШ Халықаралық даму агенттігінде кеңесші болды.

Профессор Леонның бірлескен автор болуымен немесе редакторлығымен

он бес кітап, көп мақала мен кітапқа рецензиялар жарық көрді.

МАЗМҰНЫ

Алғы сөз ............................................................................................... 13

Кіріспе ................................................................................................ 16

Демографияға кіріспе

................................................................... 18

Демографияның теориялары

..................................................... 30

Демографиялық ақпарат көздері

.............................................. 47

Туу

.......................................................................................................69

Отбасы

............................................................................................. 103

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

............ 130

Өлім-жітім

...................................................................................... 167

Ішкі көші-қон

................................................................................ 218

Халықаралық көші-қон

.............................................................. 237

Жастық және жыныстық құрам

..............................................265

Нәсіл және этнос

.......................................................................... 309

Әлем халқы санының өзгеруі

...................................................327

АҚШ-тағы демографиялық өзгеріс

........................................342

Халықтың орналасуы

.................................................................357

Демографиялық саясат

..............................................................377

ХХІ және ХХІІ ғасырлардағы жер шары

.................................405

Глоссарий ........................................................................................... 417

Пайдаланылған әдебиеттер ...............................................................443

ТОЛЫҚ МАЗМҰНЫ

Алғы сөз ............................................................................................... 13

Кіріспе ................................................................................................ 16

Демографияға кіріспе

................................................................... 18

Бәріміз – демографиялық процеске қатысушылармыз ....................... 19

Демографияның анықтамасы .............................................................20

Демографиялық теңдеу .......................................................................20

Жас пен жыныс ....................................................................................22

Жастық құрам: мысал ..........................................................................23

Жыныстық құрам: мысал ....................................................................25

Халықтың орналасуы ........................................................................... 27

Демографиялық мәлімет .....................................................................28

Демография дегеніміз – тағдыр ...........................................................29

Демографияның теориялары

..................................................... 30

Кіріспе ..................................................................................................30

Халық саны дегеніміз не? ....................................................................30

Халық саны туралы алғашқы еңбектер ............................................... 31

Мальтус ................................................................................................32

Маркс ...................................................................................................34

Демографиялық транзит теориясы .....................................................35

Туу теориялары ....................................................................................38

Өлім-жітім теориясы ............................................................................39

Ішкі көші-қон теориялары ................................................................... 40

Халықаралық көші-қон теориялары ...................................................44

Қорытынды ..........................................................................................45

Демографиялық ақпарат көздері

.............................................. 47

Кіріспе .................................................................................................. 47

Ұлттық санақ ........................................................................................ 47

Тіркеу жүйелері ....................................................................................57

Cауалнамалық зерттеулер ...................................................................64

Түйін.....................................................................................................68

Толық мазмұны

Туу

.......................................................................................................69

Кіріспе ..................................................................................................69

Тууды тұжырымдау және өлшеу ..........................................................70

Туудың тікелей детерминанттары ....................................................... 83

Әлем бойынша туу үрдістері ...............................................................86

АҚШ-тағы туу деңгейінің өзгеруі ........................................................89

Жасөспірімдер арасындағы фертильдік ..............................................90

Некеден тыс туу ...................................................................................95

Баласыздық .......................................................................................... 97

Ер адамның фертильдігі ......................................................................99

Қорытынды ........................................................................................ 101

Отбасы

............................................................................................. 103

Кіріспе ................................................................................................ 103

Отбасы................................................................................................ 104

Жыныстық өзгешелік ........................................................................ 117

Отбасылық жұптасу ..........................................................................125

Қорытынды ........................................................................................128

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

......... 130

Кіріспе ................................................................................................ 130

Халық санын бақылаудың қысқаша тарихы .....................................130

Әлемдегі және АҚШ-тағы халық санын бақылаудың

қазіргі үрдістері ............................................................................. 132

Отбасын жоспарлау әдістері ..............................................................144

Түйін................................................................................................... 166

Өлім-жітім

...................................................................................... 167

Кіріспе ................................................................................................ 167

Өлім-жітімді есептеу .......................................................................... 169

Мальтустың ашаршылықты, эпидемияларды және соғысты

зерттеуіндегі өлім-жітімнің қысқаша тарихы .............................. 180

Дамыған және дамушы елдердегі өлім-жітім мен

оның себептері .............................................................................. 189

АҚШ-тағы өлім-жітім және өмір ұзақтығы ....................................... 194

Сәби өлім-жітімі ................................................................................. 204

Өлім-жітімнің беталысы .................................................................... 213

Ішкі көші-қон

................................................................................ 218

Кіріспе ................................................................................................ 218

Тұжырымдар мен анықтамалар ........................................................ 220

Толық мазмұны

Көші-қон өлшемдері ..........................................................................223

АҚШ-тағы ішкі көші-қон....................................................................226

Қытайдағы уақытша («кезбе») көші-қон ...........................................233

Түйін...................................................................................................236

Халықаралық көші-қон

.............................................................. 237

Кіріспе ................................................................................................ 237

Анықтамалар мен тұжырымдар ........................................................ 237

Әлемдік көші-қондағы өзгеру үлгілері ..............................................240

АҚШ-қа иммиграция .........................................................................243

Халықаралық көші-қонның экономикаға әсері ................................255

Заңсыз халықаралық көші-қон..........................................................259

Нөлдік таза халықаралық көші-қон ..................................................262

Түйін...................................................................................................264

Жастық және

жыныстық құрам ..............................................265

Кіріспе ................................................................................................ 265

Жас пен жыныс тұжырымдары .......................................................... 267

Жас пен жыныстың теориялық және практикалық мәселелері ....... 278

Жас және жыныс бойынша бөліністі талдау әдістері ........................282

Туғандардың жыныстық арақатынасы ..............................................294

Халықтың қартаюы ........................................................................... 299

Когорталар мен буындар ...................................................................304

Түйін...................................................................................................308

Нәсіл және этнос

.......................................................................... 309

Кіріспе ................................................................................................ 309

Демографтар нәсіл мен этносты не үшін зерттейді? ........................309

Нәсілдік және этностық санаттардың қысқаша тарихы ................... 310

Линней мен Блуменбах нұсқаларының АҚШ нәсілдік

санаттарына айналуы ................................................................... 312

АҚШ-тағы нәсілдік және этностық үлгілер ....................................... 314

Бейімделудің тұжырымдамалық және теориялық мәселелері ......... 318

Ассимиляция және плюрализм ......................................................... 319

Мәдени бейімделудің қазіргі үлгілері ................................................ 321

Плюралистік ассимиляция ................................................................324

Түйін...................................................................................................326

Әлем халқы санының өзгеруі

...................................................327

Кіріспе ................................................................................................ 327

Демографиялық транзит теориясы ................................................... 330

Әлем халқы санының өсуі .................................................................333

Толық мазмұны

Жер шары халқы санының болашағы ............................................... 337

Қорытынды ........................................................................................340

АҚШ-тағы демографиялық өзгеріс

........................................342

Кіріспе ................................................................................................ 342

АҚШ-тағы демографиялық өзгерістің тарихы ..................................342

АҚШ-тағы халық саны: бүгін және ертең .........................................348

Туу ......................................................................................................352

Өлім-жітім .......................................................................................... 353

Халықаралық көші-қон......................................................................354

Түйін...................................................................................................355

Халықтың орналасуы

.................................................................357

Кіріспе ................................................................................................ 357

Әлем халқының орналасуы ...............................................................357

Қалаға орналасу және урбанизация .................................................. 361

Экономикалық орналасу ...................................................................364

АҚШ халқының орналасуы ................................................................366

Метрополизация және микрополизация .......................................... 368

Мегалополис ...................................................................................... 371

Шоғырсыздану үрдісі .........................................................................372

Халықтың орналасуынан туындайтын жағдайлар ............................375

Түйін................................................................................................... 376

Демографиялық саясат

..............................................................377

Кіріспе ................................................................................................ 377

Халық санына қатысты үш әлемдік конференция ............................ 379

Тууға әсер ететін саясат ..................................................................... 382

Өлім-жітімге әсер ететін саясат ......................................................... 391

Халықаралық көші-қонға әсер ететін саясат ....................................394

АҚШ-тың иммиграциялық саясаты ...................................................396

Орын толтырушы көші-қон ...............................................................400

Түйін...................................................................................................403

ХХІ және ХХІІ ғасырлардағы жер шары

.................................405

Кіріспе ................................................................................................ 405

Экологиялық көзқарас .......................................................................407

Әлеуметтанушылық көзқарас ........................................................... 411

Философиялық көзқарас.................................................................... 412

Қорытынды ........................................................................................ 415

Глоссарий ........................................................................................... 417

Пайдаланылған әдебиеттер ...............................................................443

АЛҒЫ СӨЗ

Бұл кітаптың алғашқы басылымының жарық көруіне Американың Халық

саны жөніндегі қауымдастығының 1974 жылы Нью-Йоркте өткен жыл са-

йынғы отырысында Леон Ф. Бувьемен тұңғыш рет кездесуім себеп болды.

Алғаш кездескен екі демограф әдетте бір-біріне өзі жүргізіп жатқан демо-

графиялық зерттеулері, тапқан қызықты да маңызды фактілері мен мәлі-

меттері туралы айтқысы келеді. Бір қызығы, Леонмен алғашқы кездесуімде

олай болмады. Біз зерттеулеріміз жайлы емес, сол кездегі (және мен үшін

қазірге дейінгі) ең сүйікті ісіміз – демографияны оқыту жөнінде әңгімелес-

кен едік.

1974 жылдан бастап, 2011 жылы ол дүниеден өткенге дейін, Леон екеу-

міз отбасыларымызбен жақсы сыйлас дос болдық. Жылына бір немесе

екі рет кездесіп отыратынбыз және жиі хат алысып тұрдық. Екеуміз бір-

лесе Техас тұрғындарының саны жөнінде кітап жарияладық, сондай-ақ

көші-қон, Конгрестегі бөлініс және бұл екеуінің қарым-қатынасы туралы

бірнеше зерттеу мақала жаздық. Бірақ осы жылдар ішіндегі қай кездесуі-

мізде де әңгімеміз айналып келіп демографияны оқыту жайына ойыса-

тын. Танысқан кезден кейінгі отыз жыл бойы ылғи аудиторияда оқитын

дәрістеріміздің тақырыптары, қолданатын оқыту құралдары мен тәсілдері,

оқуға тапсырған кітаптар, демографияның қоғам және әлем үшін маңызы

мен өзектілігі жөнінде әңгіме-дүкен құратынбыз. Тоқсаныншы жылдары

ара-тұра мен Леонға немесе ол маған «күндердің күнінде демография та-

қырыбында өзіміз кітап жазуымыз керек» деп қоятынбыз. Бірақ ойға алған

кітапты сол отыз жыл ішінде жазбадық. Ақыры, бір күні – 2000 жылдардың

басында – Леонға «демография туралы өзіміз жазатын болсақ, онда оны

тез арада қолға алуымыз керек» дедім. Сөйтіп, 2005 жылдың соңына қарай

Леон екеуміз кітаптың проспектісін және демографияға кіріспенің ноба-

йын жасадық. 2006 жылдың басында мұны Кембридж университеті баспа-

сында істейтін Эд Парсонға көрсеттік. Бірнеше айдан кейін ол «Халық саны

және қоғам: демографияға кіріспе» деп аталатын кітап жазуға келісімшарт

ұсынды. «Халық саны және қоғамның» алғашқы басылымы 2010 жылғы

көктемнің соңына қарай жарық көрді.

Бірінші басылымның шығуына көп адам көмектесті. Біз оларға қашанда

қарыздармыз. Бірінші басылымның алғы сөзінде бәрінің есімі аталды.

2011 жылы 26 қаңтарда, кітабымыз жарыққа шыққан соң, тоғыз ай өт-

кенде Леон Бувье 88 жасында жүрек талмасынан Вирджиния штатындағы

Норфолк қаласында қайтыс болды. Ол кітапты қатты мақтан ететін. Оны

менімен бірлесіп жазу оған қатты ұнаған еді. Біз кітапты екі жылдан аса

Алғы сөз

уақытта жазып бітірдік. Осы уақыт ішінде Леон екеуміз ылғи байланыста

болып, бір тараудан соң екінші тарауды қайта електен өткізіп, қайта жазып

отырдық. Расында, Леон 1960 жылдары Браун университетінің аспиранту-

расында оқыған кезде, оның жетекшісі болған Сидней Голдштейн Леонның

қайтыс болғанына бірнеше апта өткенде маған хат жазып, демография та-

қырыбындағы осы кітапты жазудың қуанышы Леонның өмірін шамамен

бір жылдай уақытқа ұзартқан сияқты деп еді.

2014 жылдың басында Кембридж университеті баспасынан Роберт

Дризен хабарласып, «Халық саны және қоғамның» екінші басылымын

жазу туралы ұсыныс айтты. Кітабымыз жаңартуды қажет ететінін жақ-

сы білемін. Бірақ жаңа басылымды Леонсыз қалай жазам деп ойладым.

Роберттің өтініші жайлы бірнеше ай ойланып, ақыры жаңа басылымды

қолға алуға бел будым. Бірақ Леоннан бөлек жазу жаңаша тәжірибе бола-

рын да бағамдадым. Роберт келісімшартты 2014 жылы берді. Одан кейінгі

бірнеше ай кітаптың жаңа жоспарын жасап, кей тарауларды алып тастап,

жаңа тараулар қостым (бірінші басылымда 14 тарау болса, екінші басылым

16 тараудан тұрады) және жаңа мәліметтер мен материалдар жинадым.

Кітаптың негізгі бөлігін 2015 жылдың көктемі, жазы және күзінде жаздым.

Сөйтіп, 16 тараудың алдын ала нұсқасын Робертке 2015 жылғы тамыздың

соңы мен желтоқсан аралығында, ал кітаптың соңғы нұсқасын 2016 жыл-

дың сәуірінде жібердім.

Осы басылымды жазу барысында көп нәрсе үйрендім. Екінші басылым

десек те, расында, бұл – жаңа кітап. Леонның жазуға көмек берген кездерін

сағына еске аламын. Оның жазғандары екі-үш тарауда сақталды. Әйтсе де

бұл кітаптың басым бөлігін, шамамен 95 пайызын, мен жаздым. Солай бола

тұрғанмен, Леонның есімін авторлардың бірі ретінде қалдыруға ұйғардым.

Бұл жобаны екеуміз бірнеше ондаған жыл бұрын бірге қолға алғанбыз.

Сондықтан бірлескен автор ретінде оның есімінің тұрғанын қалаймын.

Біраз адамның көмегі мен шыдамы болмағанда «Халық саны және қо-

ғамның» екінші басылымы жазылмас еді. Біріншіден, неше түрлі ұсыныс

жасап жігер бергені, шыдамдылық танытқаны үшін Кембридж университе-

ті баспасындағы баспагерім Роберт Дризенге алғыс айтамын.

Мен магистратурада бұрын оқыған және қазір оқитын көптеген сту-

дентімнен және бакалавриаттағы бірнеше шәкіртімнен тарауларды оқып,

өңдеп және пікір білдіруін, сілтемелерді тексеріп, кестелерді жасауға кө-

мек беруін сұрадым. Сонымен қатар бұл студенттердің кейбірімен бірлесе

жариялаған еңбектер осы кітапқа бейімделіп, бірнеше тарауына енгізілді.

Осынау адал да қамқор шәкірттеріме алғыс айтамын. Олардың аты-жөн-

дерін әліппе ретімен атайын: Тейлор Бейтс, Аманда Баумле, Ютиң Чаң,

Кристофер Черри, Д’Лейн Комптон, Евгения Конде, Рэйчел Траут Кортес,

Кристина Круз, Мэри Энн Дэвис, Даниэль Сяодан Денг, Бетани ДеСальво,

Хайюн Донг, Джейлан Энгин, Николь Фаррис, Лейтон Филд, Джинни Гарсия,

Найонг Хио, Линдсей Хоуден, Хизер Кинканнон, Ханна Элизабет Кляйн,

Майкл Коец, Шерри Ландер, Дэнни Мэлоун, Гуадалупе Маркес-Веларде,

Алғы сөз

Анжелика Менчака, Мисаэль Обрегон, Джеффри Пассел, Бриттани Рико,

Ричард Роджерс Тинджеро, Шерил Ролл, Шерил Ролл Крис Рассел, Джуин

Хелен Воң, Цянь Кейт Сюн, Дан Инь және Хуаньцзюнь Джун Чжан.

Оған қоса, кітаптың бір немесе бірнеше тарауын оқып, пікірін, жетіл-

діру жөнінде ұсыныстарын айтқан және басқа еңбектер туралы ескертпе-

лерін жеткізген достарым мен әріптестеріме алғыс білдіремін. Кейбірі ме-

нің тарау тақырыбы, география, беттерге сілтеме бойынша сұрақтарыма

жауап берді. Екіншілері бір не бірнеше тарау мен тақырыпты талқылауым-

ды тыңдап, кейде араласып та отырды. Енді бірі көп талқылауым мен тү-

сіндірмемді өзі қалаған мөлшерден артығырақ тыңдады. Оларды да әліппе

реті бойынша атағым келеді: Эдуардо Бонилла-Сильва, Джон Бойс, Дэвид

Карлсон, Элвуд Карлсон, Стефани Кунц, Алекс Десслер, Джо Феджин, Надя

Флорес, Марк Фоссет, Уильям Фрей, Джеффри Гилберт, Мелани Хоторн,

Дэниел Лихтер, Джон Мационис, Кит Маггерт, Кир-якос Маркидес, Рамиро

Мартинес, Питер Моррисон, Нэнси Райли, Рохелио Саенц, Софи Х. Сэвидж,

Джейн Селл, Нэнси Заро Шоу, Джексон Шульц, Диего фон Вакано және

Джеймс Уэзерби.

Екінші басылымды ұзақ уақыт, көп күш жұмсап жазу барысында маған

отбасым түсіністікпен, шыдаммен және сүйіспеншілікпен қолдау көрсетті.

Осы себепті балаларым Нэнси мен ІІІ Дадлиге, күйеу балам Рик Эспейге,

немерелерім Дэвид, Кара және Дэниел Эспейге (Дэвид пен Кара айрықша

мақтауға лайық; олар демография курсын бітірмесе де, бірі колледж түлегі,

ал екіншісі колледждің екінші курс студенті ретінде 16 тарауды түгел оқып,

аталарына бірнеше ай бойы комментарийлер мен пікірлерін жолдап отыр-

ды) алғыс айтамын.

Сөз соңында әйелім әрі ең жақын досым, елу үш жылғы некелі серігім

Патрицияға алғыс айтамын. Ол да ешқашан демография курсын оқымаса

да, ол ілім туралы талайдан артық біледі. Демографпен жарты ғасырдан

аса өмір сүрді, сондықтан да ол сол ерлігі үшін қандай сыйлыққа да лайық.

«Халық саны және қоғамның» бұл басылымын мен Пэтке арнаймын.

Кіші Дадли Л. Постон

КІРІСПЕ

Бүгінгі таңда бұқаралық ақпарат құралдары халық саны динамикасына

қайта үңіліп, демография пәнін қайта ашып жатыр. Демография мәселе-

сі алғаш 1960 және 1970 жылдары қызу талқыға түсті деуге болады. Бұл

кезде халық саны мәселесі жаһандық проблема болып «дүниеге келген»

еді. Соңғы онжылдықтарда бұқаралық ақпарат құралдары демографиялық

мінез-құлық пен сипаттарға ерекше назар аудара бастады. Сөйтіп, «демо-

графия» сөзі кең қолданысқа ие болды. Бұл – жақсылықтың нышаны. Мен

45 жыл бұрын демографияны жаңа зерттеп, одан дәріс бере бастаған кез-

де, бұл пән қазіргідей танылмаған еді және қазіргідей талқыланбайтын.

Ал бүгінде халық санының көлем, құрам, орналасу тұрғысынан өзгеруінің

жергілікті, ұлттық және халықаралық саясат жүргізудегі маңызы арта түсу-

де. Халық санының өсуі мен азаюы ғана емес, тұрғындар құрамының жас,

жыныс, нәсіл тұрғысынан өзгеруіне де қатысты білетініміз көбею үстінде.

Алайда демографиялық мәліметтерді пайдаланатын немесе оларға жү-

гінбестен, демография мен оның динамикасы турасында пікір айтатын

журналистердің және басқалардың жұмысына мұқият баға беру керек.

Халық санына қатысты өзгерістер жөнінде хабар беру және оны түсіндіру

кезінде қателіктерге жол беріп қою оңай. Осы кітаптың оқырмандары бұ-

қаралық ақпарат құралдарында жиі кездесетін ондай қателерді көре біле-

тін болады деп үміттенеміз.

«Халық саны және қоғам: демографияға кіріспе» оқулығы демография

тақырыбында алғаш дәріс алып жатқан бакалавриат студенттеріне, со-

нымен қатар магистранттарға арналған. Кітап әлеуметтану бағытында

десек те, мұнда кей тақырыптар экономика, саясаттану, география, тарих

және басқа да әлеуметтік ғылымдардың көмегімен талқыланады. Негізгі

тақырып демография болғанымен, халық санының өзгеруі жеке адамдар

қабылдайтын, әсіресе туу, көші-қон, тіпті өлім-жітімге қатысты шешім-

дерге байланысты. Сондықтан мен кітаптың басында халық саны мәселе-

сінде жеке адамдардың рөліне тоқталам. Мемлекеттік және тіпті әлемдік

деңгейде халық санының өзгеруінен экологиялық проблемалар, бүкіл жер

шары тұрғындары тап болып отырған осыған қатысты өзге де қиындықтар

туындайды. Жаһандық жылыну немесе көші-қон сияқты мәселелерді тал-

қылау кезінде бұқаралық ақпарат құралдары неліктен кейде демография-

ның, демографиялық мәліметтер мен үлгілердің рөлін төмендетуге бейім?

Мені осы сұрақ жиі ойландырады.

Демографиядағы маңызды әрі қажетті компоненттің бірі – оның әдіс-

тәсілдері. Демографияны зерттеу дегеніміз теориялар, тұжырымдар және

Кіріспе

мәліметтер ғана емес. Басқа әлеуметтік ғылымдарға қарағанда, демо-

графия әдістер мен тәсілдердің көбірек жиынтығын қолданады және бұл

ондағы ұғымдар мен оқиғаларды талдауға айрықша қолайлы. Бұл кітапта

мен демографиялық өзгерістерді барынша тиімді түсіндіруге қажет негізгі

әдістердің кейбірін көрсетемін. Алайда тараулардағы әдістемелік талқы-

лаулар кіріспе сипатында. Әдіс-тәсілдерді тереңірек түсінгісі келетін сту-

денттер демографиялық әдістер тақырыбында бір немесе екі курс сабақ

алғаны немесе демографиялық әдістерге арналған тамаша еңбектердің

бірімен танысып шыққаны жөн (мысалы, Hinde, 1998; Pollard, Yusuf, and

Pollard, 1990; Preston, Heuveline, and Guillot, 2001; Rowland, 2003; Siegel

and Swanson, 2004; Smith, 1992; Yusuf, Martins, and Swanson, 2014).

Сонымен қатар демографияны оқып-үйренуші студенттер демография-

лық мәліметтердің негізгі дереккөздерімен танысқаны дұрыс деп санай-

мын. Осыған орай, мен Кембридж университеті баспасының осы кітапқа

арналған уеб-парақшасына интернет және басқа ресурстар арқылы халық

саны жөніндегі мәліметтерді қалай табуға болатыны жөнінде егжей-тег-

жейлі нұсқаулық орналастырдым. Демографияның өзектілігі мен маңыз-

дылығын, оның тұжырымдарын, теорияларын және әдістерін білумен

қатар, студенттер толып жатқан үкіметтік ресурстар арқылы орасан мол

мәлімет алуға болатынына да көз жеткізер деп үміттенемін. Бұл білім бо-

лашақтағы көптеген жұмыстың керегіне жарар еді.

Қорыта айтар болсам, мен бұл кітапта студенттерге және осы бір қызық-

ты да өзекті салаға қызығатын басқа да адамдар үшін барынша көп ақпа-

ратты кәсіби тілде емес, оқып-түсінуге қолайлы түрде жеткізуге тырыстым.

ДЕМОГРАФИЯҒА КІРІСПЕ

ДЕМОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Бұл кітап – демографияға кіріспе. Қысқаша анықтама берер болсақ, де-

мография дегеніміз – халық санын жүйелі және ғылыми тұрғыда зерттеу.

«Демография» сөзі гректің δημος (демос) – «халық» және γραφια (graphia) –

«сипаттау» немесе «жазу» деген сөздерінен шыққан, яғни ол «халық тура-

лы жазу» деген мағына береді. «Демография» терминін алғаш 1855 жылы

бельгиялық статист Ахилл Гиллард өзінің Elements of Human Statistics or

Comparative Demography («Адамдар статистикасының элементтері неме-

се салыстырмалы демография» (Borrie, 1973: 75; Rowland, 2003: 16) атты

кітабында қолданды. Демографияның мақсаттары мен анықтамасына қа-

тысты демографтардың басым бөлігінің (Hauser and Duncan, 1959; McFalls,

2007; Micklin and Poston, 2005) пікірі бір жерден шығады.

Әлеуметтік ғылым ретінде демографияның зерттейтіні: (1) белгілі бір

аймақта тұратын халықтың нақты бір уақыттағы саны, құрамы және ор-

наласуы; (2) халық саны мен құрамындағы өзгерістер; (3) бұл өзгерістер-

дің компоненттері (туу, өлім және көші-қон); (4) бұл компоненттерге әсер

ететін факторлар; (5) халық саны, құрамы, орналасуы және компоненттер-

дегі өзгерістердің салдары. Осылайша кеңірек мағынасында демографияға

халық саны, құрамы және орналасуы, сонымен қатар туу, өлім-жітім және

көші-қоннан болатын олардың өзгерісін ғылыми зерттеу деп анықтама бе-

руге болады. Демография халық қаншалықты көп (немесе аз); жас, жыныс,

нәсіл, отбасылық жағдай және басқа да сипаттар тұрғысынан халық қалай

құралған; және физикалық кеңістікте қалай орналасқан (яғни қала және

ауыл тұрғындарының үлесі қандай) (Bogue, 1969) деген сұрақтарды қарас-

тырады. Сонымен қатар демография уақыт өте келе халық саны, құрамы

және орналасуы қалай өзгерді, бұларға туу, өлу және көші-қон үрдістерінің

әсері қандай деген мәселелерді де зерттейді. Бұл кітаптың тарауларында осы

тақырыптар тереңірек талқыланады, яғни демографияға кіріспе жасалады.

Мен тарауды мынадан бастаймын: сезінсек те, сезінбесек те біздің әр-

қайсымыз, сіз де, мен де өмір сүру барысында демография пәніне өз үлесі-

мізді қосып үлгердік және әлі де қоса түсеміз. Одан соң жоғарыда айтылған

демографияның анықтамасына тоқталамын. Сосын демографиялық теңдеу

деп аталатын мәселені қарастырамын. Демографтар пайдаланатын аса ма-

ңызды екі айнымалы бар: жас пен жыныс. Осы себепті жас пен жыныстың

демография мен қоғамға маңызы туралы бірнеше мысал келтіремін. Әрі

қарай халықтың орналасуы мәселесіне ауысамын, сосын демографиялық

Бәріміз – демографиялық процеске қатысушылармыз

мәліметтердің кейбір негізгі дереккөздеріне қысқаша тоқталамын.

Ал бірінші тарауды «демография дегеніміз – тағдыр» деген сөзді талқылау-

мен аяқтаймын.

БӘРІМІЗ – ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ПРОЦЕСКЕ

ҚАТЫСУШЫЛАРМЫЗ

Бәріміз – демографиялық процеске қатысушылармыз. Бұл – осы кітаптың

негізгі тақырыбы. Өзіңіз ойлаңыз, cіз анаңыздың бойына бітер алдында

ата-анаңыз демографиялық әрекет жасаған болатын. Сіз де солай, балалы

болу керек пе, әлде жоқ па деген мәселені шешкен кезде жаңағыдай демо-

графиялық әрекет жасайсыз. Өмірдің белгілі кезеңдерінде бір немесе бір-

неше мәрте қоныс аударасыз. Олар да – демографиялық әрекеттер. Ақыр

соңында өлесіз.

Бірақ өлуім әке-шешемнің мені дүниеге әкелуі сияқты демографиялық

әрекет емес, өйткені қанша өмір сүретінімді және қашан өлетінімді өзім

шеше алмаймын ғой деп ойлауыңыз мүмкін. Әйтсе де біздің өмірімізді

ұзарта алатын немесе ұзартпауы мүмкін көп жол бар. Оған темекіні қою

немесе оны бастамау, ішімдік ішуді шектеу, салауатты тамақтану және

жаттығу жасау сияқты дағдылар кіреді. Өмірді ұзартатын тағы бір нәрсе –

білім. Нақтырақ айтсақ, жоғары білім.

Мәселен, жоғары білімді және жоғары білімсіз 25 жастағы ер адамдар

мен әйелдерді салыстырып көрейік. Жоғары білімді әйелдер 25 жастан

кейін орта есеппен тағы 62 жыл өмір сүреді. Ал орта біліммен шектелген

әйелдер 25-тен соң шамамен 56 жыл жасайды. Айырмашылық – алты жас.

25 жасқа келген жоғары білімді ер адамдар тағы 57 жыл өмір сүреді, ал

мектептен кейін оқымағандары – 51 жыл. Тағы да алты жас айырмашылық

(Hummer and Hernandez, 2013; Rostron, Boies, and Arias, 2010).

Яғни бұл кітаптың алғашқы беттерінен өміріңіз бен өмір жасыңыз ту-

ралы оқып-білген маңызды ақпарат мынау: мектепті аяқтаңыз, одан соң

жоғары білім алыңыз, сонда өміріңізге бірнеше жас қосылады. Ұзын сөздің

қысқасы, бәріміз – демографиялық акт жасаушылармыз. Өзіміз еш аңғар-

мауымыз мүмкін, бірақ күнделікті тірлікте біз демографиялық процестің

ішінде жүреміз.

Демография өмірдегі біз қатысатын ең маңызды оқиғалардың біразын

зерттейді. Маңайдағы адамдар сіз туралы міндетті түрде айтатын өміріңіз-

дегі екі сәт қандай, ойланып көріңізші? Иә, сіз дүниеге келген кез және дү-

ниеден өткен кез. Бұлар – демография зерттейтін екі оқиға. Біз қатысатын

бұдан басқа да аса маңызды оқиғалар – үйлену және кейбіріміздің ажыра-

суымыз. Бұлар да – демография зерттейтін жағдайлар. Бәріміз дерлік өмір-

де кемі бір мәрте, әйтпесе бірнеше рет жасайтын тағы бір шын мәніндегі

маңызды іс – бір мекеннен екіншісіне көшу. Демографтар адамдардың қо-

ныс аударуын да зерттейді. «Халық саны және қоғам» курсының студент-

теріне мынаны жиі айтамын: демографтар өмірдің басы мен аяғын және

Демографияға кіріспе

осы екі аралықтағы ең маңызды оқиғалардың бәрін болмаса да, біразын

зерттейді десек, бұл артық айтқандық емес. Немесе көрнекті демограф

Самуэль Престон (1987: 620–621) айтпақшы, халық санын зерттеудің әр-

кімге қатысы бар: секс пен өлімнің, саясат пен соғыстың күнделікті дра-

малары; (түрлі топтардағы) жеке адамдардың қым-қиғаш қатынасы; және

табиғат пен өркениеттің тіресуі. Келесі тарауда осыған және онымен бай-

ланысты мәселелерге тоқталамыз.

ДЕМОГРАФИЯНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ

Осы тараудың басында мен демографияға халық санын жүйелі әрі ғылы-

ми зерттеу деп анықтама берген едім. Енді қайта оралып, біршама толық

қарастырайын. Демография туу, көші-қон, өлім деген үш негізгі процесті

зерттейді. Бұлар демографиялық процестер деп аталады. Шынында да,

осының бәрі демографияға кіреді. Халықтың саны, құрамы және орнала-

суы өзгеріске ұшыраса, бұл өзгерістер осы үш демографиялық процестің бі-

ріне немесе бірнешеуіне тікелей тәуелді болады. Сондықтан бұл кітаптың

басым бөлігінде осы үш демографиялық процесс талқыланады.

ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ТЕҢДЕУ

Сіз жақсы түсінсеңіз керек, халық саны туу, өлім-жітім және көші-қоннан

ғана өзгереді. Халық санына қосылудың екі-ақ жолы бар: сол халық ішінде

дүниеге келу немесе оған сырттан келіп қосылу. Халық санынан шығудың

да екі, тек қана екі жолы бар: өлу немесе одан сыртқа кету. Ендеше халық

санының өзгеруіне қатысты түпнегізгі фактілердің бірі мынадай: халық са-

нын шектеулі, саусақпен санарлық оқиғалар ғана өзгертеді.

Мысал үшін бір елдің халық санын қарастырып көрейік. Бұл елде t уақы-

тында Pt адам болған, ал бір жылдан соң онда Pt+1 болды дейік. Мұны біз

мына теңдеумен көрсете аламыз:

Pt+1 = Pt + Bt-ден t+1 − Dt-ден t+1 + It-ден t+1 − Et-ден t+1 (1.1)

Мұндағы Bt-ден t+1 және Dt-ден t+1 дегеніміз, сәйкесінше, t мен t+1

уақыт аралығында халықтағы туу және өлім саны; ал It-ден t+1 және

Et-ден t+1, сәйкесінше, t мен t+1 уақыты аралығында бұл халыққа көшіп

келіп қосылған иммигрант пен көшіп кеткен эмигрант саны болады.

1.1 теңдеуі негізгі демографиялық теңдеу немесе кейде демографиялық

тепе-теңдік пен есеп теңдеуі ретінде белгілі. Оған сәйкес, аймақтағы халық

санын тек мынадай үш түрлі оқиға өзгертеді: туу, өлу және көші-қон. Бұл

үш оқиға демографиялық өзгерістердің құрамдас бөліктері, сонымен қатар

үш демографиялық процесс ретінде белгілі.

Bt-ден t+1 және Dt-ден t+1 деген ол – t мен t+1 уақыты аралығында

болған туу мен өлім саны арасындағы айырмашылық. Бұл табиғи өсім деп

Демографиялық теңдеу

аталады. Егер Bt-ден t+1 < Dt-ден t+1 болса, онда t мен t+1 уақыты аралы-

ғында өлім саны туу санынан артық деген сөз, бұл – кері табиғи өсім, яғни

табиғи кему.

It-ден t+1 – Et-ден t+1) шамасы белгілі бір уақыт аралығындағы имми-

гранттар (елге келген адамдар) мен эмигранттар (елден кеткен адамдар)

арасындағы айырмашылықты көрсетеді. Бұл таза халықаралық көші-қон

деп аталады (немесе иммиграция минус эмиграция болса, таза ішкі көші-

қон). Егер It-ден t+1 < Et-ден t+1 болса, онда аймаққа келетін адамдар-

дан кететіндер көп деген сөз, бұл кері таза халықаралық көші-қон деп ата-

лады. It-ден t+1 > Et-ден t+1 болса, онда оң таза халықаралық көші-қон

шығады.

Құрама Штаттарда ылғи оң таза халықаралық көші-қон жүреді деуге

болады, өйткені АҚШ-та және дамыған елдердің көбіндегі жағдай осы

It-ден t+1 > Et-ден t+1 теңдеуін көрсетеді. Яғни халықаралық көші-қон мә-

селесінде мигранттар қабылдаушы ел – АҚШ. Көптеген дамушы елде кері

таза халықаралық көші-қон үрдісі жиі байқалады, өйткені ондағы жағдай

It-ден t+1 < Et-ден t+1. Мысалы, Мексика, Қытай, Үндістан және

Филиппин сияқты елдер мигранттар жіберуші елдер санатына жатады;

оларда елге келетіндерден кететіндер көбірек. Осы себепті олардағы үр-

діс – кері таза халықаралық миграция. Филиппиннен жылына 1,5 млн адам

шетелге кетеді, оның 300 мыңы әлемнің әр түкпірінде кемеде жұмыс істей-

ді. Әлем халқының шамамен 10 пайызы туған елінен тысқарыда тұрады

(Martin, 2013).

Алайда елдердің өз ішіндегі демографиялық теңдеуде көптеген маңыз-

ды өзгешелік бар. Мысалы, көне ірі қалаларда көбіне таза эмиграция үрдісі

байқалады. Егер табиғи өсім мөлшері тұрғындардың басқа жаққа қоныс

аудару деңгейінен аспаса, онда қала тұрғындары азаяды. Мичиган шта-

тындағы Детройт-Дияборн-Ливония метрополиялық округі осындай де-

мографиялық ахуалдың мысалы бола алады. 2010 мен 2012 жылдар аралы-

ғында ондағы жалпы халық саны 29 045 адамға азайды. Ал табиғи өсім 12

980 адамды құрады (52 969 туу минус 39 989 өлім). Бірақ Детройт метро-

полиялық округінде келгендерден кеткендер 42 025 адамға артық болды.

Осылайша 42 025 адамдық таза эмиграция 12 980 адамдық табиғи өсімнен

әлденеше есе асып кетті.

Кей жерлерде табиғи кему бар, өйткені ондағы тұрғындардың әжеп-

тәуір бөлігін егде адамдар құрайды. Флориданың Вилладжс деп аталатын

метрополиялық округінде (Флориданың орталық бөлігінде, Галф округі

мен Атлант мұхиты жағалаулары арасында орналасқан) 2013 жылы жал-

пы 107 000 тұрғын болды. 2012 мен 2013 жылдар аралығында Вилладжс

тұрғындары 3 470 адамға өсті. Алайда бір жылда 1 215 адам өліп, небәрі

442 сәби туды, сөйтіп, өлім саны 773-ке артық болды. Әйтсе де 4 243 адам-

дық таза иммиграция мұның орнын артығымен толтырды. Неліктен өлім

саны көп? Вилладжске қоныс аударушылардың басым бөлігі зейнеткер-

лер еді. Сөйтіп, ондағы тұрғындардың басым бөлігін егде адамдар құрады.

Демографияға кіріспе

Мәліметтер бойынша, Вилладжс – АҚШ-тағы ең ірі оқшауланған зейнет-

керлер қауымы (Cohen, 2009). Аризона, Калифорния, Флорида, Солтүстік

Каролина және Техаста да ондай зейнеткерлер қауымы көптеп кездеседі.

Кей жерлерде табиғи кему мен таза эмиграция қатар жүріп жатады.

Мысалы, Батыс Вирджинияның метрополиялық округі Чарльстонда 2010

және 2012 жылдар аралығында 5 943 туу және 6 456 өлім болды, сонымен

қатар метрополиялық округке қоныс аударғандармен салыстырғанда, кө-

шіп кеткендер 592 адамға көп шықты. Яғни Чарльстонда тууға қарағанда

өлім, келуге қарағанда кету көп болды. Өлімнің көптігіне себеп – ондағы

тұрғындардың егделігі. Алайда жоғарыда айтылғандай, Вилладжс метро-

полиялық округінде табиғи өсімнің орнын аса жоғары таза иммиграция

артығымен толтырған болатын.

Бұл табиғи кему феноменінің маңызы АҚШ-та, әсіресе Еуропада ба-

ра-бара артып келеді. Мәселен, 2008 жылы Еуропа елдері аймақтары-

ның жартысынан көбінде туудан гөрі өлім көп болды. Олардың қатарына

Германия, Венгрия, Хорватия, Румыния, Болгария, Балтық елдері, Грекия

және Италияның барлық аймақтары дерлік кіреді. «Табиғи кемудің ұзаққа

созылуы тұрғындар санының ұдайы қысқаруына, сөйте-сөйте халықтың

жоғалуына апарып соғады (егер өлімге қарағанда туудың аз болуының

орны таза миграция есебінен толығып отырмаса)» (Field and Poston, 2013:

2; Johnson, Field, and Poston, 2015).

Бұл мысалдардан кез келген халық санын ғана емес, сонымен қатар құра-

мын анықтауда аталған үш демографиялық үрдістің үшеуі де маңызды рөл

атқаратыны көрінеді. Бұл айнымалылардағы өзгеріс – демографиялық үр-

діске қатысушы ретіндегі біздің іс-әрекетіміздің нәтижесі. Демографияның

түпкі мәні де осында: ол дегеніміз – демографиялық іс-әрекеттерді өзгерте-

тін және ол іс-әрекеттерден туатын факторлардың біразының бір-бірімен

өзара байланысты екенін түсіну.

ЖАС ПЕН ЖЫНЫС

Демографиялық үрдістердің кез келгеніндегі өзгеріс халықтың құрамы,

яғни оның құрылымы жөнінде де маңызды ақпарат береді. Халықтың

құрамы жайында хабар беретін ең маңызды сипаттар – жас пен жыныс.

Демография мен демографиялық үрдістерді зерттеуде аса маңызды бол-

ғандықтан, оларды демографиялық сипаттар деп атайды.

Жас пен жыныстың жаңағы үш демографиялық үрдіспен қаншалық

тығыз байланысты екенін көрсетейін. Туу мәселесіне келсек, статистика

бойынша, әйелдерге қарағанда еркектер көбірек дүниеге келеді – әдетте

әр 100 әйелге 105 еркектен келеді. Өсімталдық, яғни бала табу қабілеті

әр жыныста әртүрлі; нақтылай айтсақ, бала табатын жылдар әйелдерде

15 пен 49 жас аралығы болса, еркектерде әдетте 15 жас пен 79 жас арасы

(Poston, 2005; Zhang, Poston и Chang, 2014).

Өлімге келсек, яғни халықтағы өлімнің жиілігі туралы айтар болсақ,

Жастық құрам: мысал

кез келген жаста еркектерге қарағанда, әйелдерде өлім азырақ болады.

Дүниеге келген соң алғашқы жылы өлім көп, одан соң барынша төмендей-

ді. Қазіргі халықтарда елу және алпыс жасқа дейінгі өлім деңгейі бір жас-

тағы деңгейге жетпейді. Сосын нақты себептерден өлу көбіне жасқа байла-

нысты. Мысалы, «баласын өлтіру, әкесін өлтіру және өзін-өзі өлтіру сияқты

өлім» себептері «жас (пен жынысқа) байланысты» (Goldscheider 1971: 227;

MacKellar, 2003). Екі әйгілі демограф Джейкоб Сигел мен Генри Шрайок

«жас пен өлім қаупі арасындағы байланыс өте жақын болғандықтан, жасты

өлімге сараптама жасаудағы ең маңызды айнымалы деп санауға болады»

деп жазды (Shryock, Siegel, and Asso - ciates, 1976: 224; McGehee, 2004).

Көші-қон да әр жас пен әр жыныста әртүрлі. Өткенге көз салсақ, белгілі

бір мекенге қоныс аударатын еркектер мен әйелдер саны бірдей болмаған.

Еркектер ұзақ қашықтыққа, әйелдер жақын қашықтыққа көшуге бейім.

Бұл құбылыс әсіресе дамушы елдерге қатысты. Алайда қоғамда гендерлік

теңдіктің орнығуына орай, әйелдер көші-қоны бүгінде еркектер көші-қо-

нына жақындап келеді. Іс жүзінде, қазір бүкіл әлем бойынша халықаралық

мигранттардың жартысына жуығы әйелдер, ал АҚШ-тағы заңды имми-

гранттардың жартысынан астамы әйелдер (PRB, 2007: 9). Ішкі көші-қон да

жасқа байланысты; ел ішінде қоныс аударушылардың басым бөлігі – жас-

тар (Bernard, Bell, and Charles-Edwards, 2014).

Демографиядағы маңызды құрамдас айнымалылар тек жас пен жыныс

емес. Басқа айнымалылар да үш демографиялық үрдіспен байланысты.

Мысалы, туу жөнінде зерттеу жасағанда отбасылық жағдай туралы мәлі-

меттер маңызды. Нәсіл мен әлеуметтік-экономикалық мәртебе арасын-

да тығыз байланыс бар. Орташа есеппен алғанда, қаранәсілділер, ақтар,

азиаттар және латынамерикалықтардың өмір салты әртүрлі болып келе-

ді. Ал осының бәрі негізгі демографиялық үрдістермен байланысты. Білім

де – айрықша маңызды айнымалы. Жалпы алғанда, білім деңгейі неғұр-

лым жоғары болса, туу және өлім деңгейі соғұрлым төмен. Бұлар демо-

графтар қарастыратын көп айнымалының шамалысы ғана. Расында, олар

өте көп және соның бәрі – демографтар үшін ауқымды зерттеу саласы.

Олар демографиялық әрекетке байланысты нәрселердің барлығын дерлік

қарастырады.

Сосын құрамдас айнымалылар – халық саны өзгеруінің әрі себебі, әрі

салдары. Өз кезегінде, демографиялық өзгерістер құрамдас айнымалылар-

ға әсер етеді. Кейінірек бұл мәселе жөнінде толығырақ айтамыз.

ЖАСТЫҚ ҚҰРАМ: МЫСАЛ

Демографиядағы жастық құрамның аса маңыздылығын көрсететін бір мы-

салды қарастырайық. Бұл мысал кітапта тағы да айтылып, талқыланады.

Ол – Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, 1946 жылдар шамасында АҚШ-

та және басқа кей Батыс елдерінде басталып, шамамен 1964 жылға дейін

жалғасқан әйгілі беби-бум. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталған кезде

Демографияға кіріспе

сол тұстағы жастар бұрынғы буындарға қарағанда көбірек балалы болу-

ды қалады. Бұл жағдай жастық құрамдағы «дөңестікке» әкеліп, ақырында,

АҚШ қоғамының әр институты үшін көп мәселе туғызды. Аталған дөңестік

2010 жылғы АҚШ-тағы демографиялық пирамиданы көрсететін 1.1-сыз-

бадан бірден байқалады. Демографиялық пирамида дегеніміз – еркектер

мен әйелдер санын олардың жасына қарай көрсететін график. Бұл жөнінде

10-тарауда кеңірек айтылатын болады.

Енді 1.1-сызбадағы пирамидаға көз салайық. Беби-бум дөңестігін 45–54

арасындағы жас топтары анық көрсетіп тұр; және беби-бум кезеңінің бала-

лары, яғни беби-бумерлердің балалары 15–24 арасындағы жас топтарынан

көрінеді. Келешек онжылдықтарда АҚШ-тың демографиялық пирамида-

сындағы беби-бум дөңестігі биіктей бермек.

Ер Әйел

АҚШ-2010

100+

95–99

90–94

85–89

80–84

75–79

70–74

65–69

60–64

55–59

50–54

45–49

40–44

35–39

30–34

25–29

20–24

15–19

10–14

5–9

0–4

Халық саны (млн)Халық саны (млн) Жас тобы

12 129

63300

1.1-сызба. Жасы мен жынысына қарай халық саны

Дереккөз: АҚШ-тың халық санағы бюросы, халықаралық мәліметтер базасы. Мына сілтеме

арқылы ашылады: www.census.gov/population/international/data/idb/region.php?N=%20

Results%20&T=12&A=separate &RT=0&Y=2010&R=-1&C=US.

Макфоллс, Галлахер және Джонс (1986) айтпақшы, беби-бум кезеңінде

туғандарды біз ең жасынан ең кәрісіне дейінгі халық саны ішінде шошқа-

ны жұтып жатқан питон сияқты жылжып бара жатқан топ түрінде елестете

аламыз.

1940 жылдардың ортасы мен 1960 жылдар ортасы аралығында туған

адамдар беби-бум балалары немесе беби-бумерлер деп аталады. Өйткені

бұрынғы және кейінгі туғандармен салыстырғанда, олардың саны көп

болды. Беби-бумерлер өмір бойы қиындықтарға тап болып отырды. Олар

Жыныстық құрам: мысал

мектепке барғанда да, сосын жоғары оқу орнына барғанда да орын да,

мұғалім де жетіспеді. Ал оқу бітірген кезде жұмыс тапшылығын көрді.

Олардың көбі үшін баспана мәселесі үлкен проблема болды. Зейнет жа-

сына жеткенде қарасы көп беби-бумерлердің қаржылық талабы мен сан

жағынан аз, бірақ АҚШ-тың әлеуметтік қамту жүйесін қаржыландыруға

тиіс жас жұмысшылар арасында сәйкессіздік туды және бұл қиындық әлі

жалғасып келеді. Бұл бір жас тобы өзіне дейінгі немесе кейінгі өз жас топ-

тарынан айтарлықтай көп болғанда тууы мүмкін қиындықтардың мысалы

(Carlson, 2008).

Беби-бумерлерден кейін, яғни 1970 жылдардың ортасында туғандар-

дың, керісінше, жолы болды. 1970 жылдардың ортасында АҚШ-та 33 млн

сәби дүниеге келді, бұл 1955–1964 жылдар арасында туғандармен салыс-

тырғанда 10 миллионға аз. Беби-бумнан кейін – 1960 жылдардың ортасы

мен 1980 жылдардың басына дейінгі кезеңде туғандар беби баст когортасы

және «Х буыны» (Carlson, 2008) деп аталады. Олар сан жағынан аса көп бе-

би-бумерлердің артынан жүріп отырды да, өмірлері біршама қолайлы жағ-

дайда өтті. Беби-бумерлермен салыстырғанда, бұлар үшін оқу орындары

да, жұмыс орындары да әлдеқайда жеткілікті болды. Алайда беби-бумер-

лердің зейнетақысын қаржыландыру Х буынының мойнына түсіп отыр.

Мен 1940 жылы беби-бум басталмай тұрып тудым. Көбіне «азғантай

бақыттылар когортасы» деп аталатын біздің топ 1929 жылдан 1945 жылға

дейінгі кезеңде дүниеге келгендерден тұрады. Беби-бумерлерге қарағанда,

біз әлдеқайда аз едік; салыстырыңыз: 41 млн «азғантай бақытталар» және

78 млн беби-бумер (Carlson, 2008). Америкалықтардың өзімізге дейінгі

және кейінгі буындары сияқты емес, біз жұмыспен қамтудың жоғары дең-

гейін және көптеген әлеуметтік мүмкіндіктің пайдасын көре алдық. Оның

негізгі себебі – санымыздың аздығы.

Сөз жоқ, «азғантай бақыттылардың» немесе беби-бумерлердің, не бол-

маса Х буыны мүшелерінің бірі болу өмірде табысқа жету мүмкіндігіне ай-

тарлықтай ықпал етеді. Мен бұл жерде демографиялық детерминизм фор-

масын ұсынып отырғаным жоқ. Рас, өмірде табысқа жету адамның өзіне

байланысты. Әйтсе де үлкен немесе шағын топта болудың өмірде табысты

болу мүмкіндігіне әсері барын жоққа шығара алмаймыз (Carlson, 2008).

Бұл мәселені 10-тарауда кеңірек талқылайтын боламыз.

Жас пен жыныстың демографиядағы маңызына және жас когортасы

адам өмірі мен мүмкіндіктеріне қалай әсер ететіні туралы айтып өттік.

Енді жыныс және жыныстық құрам мәселесіне ауысайық.

ЖЫНЫСТЫҚ ҚҰРАМ: МЫСАЛ

Әлемдегі қоғамдардың көбінде туудың жыныстық пропорциясы (ТЖП)

шамамен 105 екенін, яғни жаңа туған әр 100 қызға 105 ұлдан келетінін

жоғарыда айттым. ТЖП биологиялық деңгейінің 105 шамасында тұрақ-

тауы, сірә, эволюцияның нәтижесі. Өйткені кез келген жаста еркектерге

Демографияға кіріспе

қарағанда, әйелдерде аман қалу мүмкіндігі жоғарырақ. Жыл сайын әйел-

дерге қарағанда, еркектердің көбірек өлетінін айттық. Ендеше неке жасы-

на жеткенге дейін екі топ сан жағынан теңелуі үшін жаңа туған 100 қызға

105 ұлдан келеді. (Дегенмен неке жасына келген кезде еркектерге қараған-

да, әйелдер сәл көбірек болады).

Туудың жыныстық пропорциясын кітапта кейінірек егжей-тегжейлі тал-

қылай жатармыз. Алайда осы жерде айта кететін нәрсе – 1980 жылдардың

ортасы және 1990 жылдардан бері кей елдерде, мысалы, Қытай, Оңтүстік

Корея, Тайвань, Үндістан және басқаларда ТЖП биологиялық орташа көр-

сеткіш болып саналатын 105-тен аса бастады (Hudson and den Boer, 2002,

2004; Jha et al., 2006; Poston and Glover, 2005; Poston and Morrison, 2005;

Poston, Conde, and DeSalvo, 2011). Расында, 2012 жылы Қытайда ТЖП 119

болды, яғни әр 100 қызға 119 ұл туды. Қытайда ТЖП 2005 және 2011 жыл

аралығында 120 шамасында болып келді.

Мен және студенттерім Евгения Конде, Бетани ДеСальво жасаған есеп

бойынша, Қытайда қыздармен салыстырғанда 41 млн ұл бала артық туған,

жастары 25-ке келіп, қалыңдық іздей бастағанда оларға қытай қыздары

жетіспейтін болады. Біздің есеп ескермейтін бір жайт, кейбір жаңа туған

қыздар санатқа кірмей қалады (Goodkind, 2011). Сондықтан 41 млн деге-

німіз тым жоғары болуы мүмкін. Әйтсе де ол елде миллиондаған артық ұл

бала бар екені анық. Мұның салдары қандай болмақ?

Басы артық осынша бойдақ еркекті бақылауда ұстау үшін қытай өкі-

меті басқарудың біршама авторитарлық формасына көшуі әбден мүм-

кін. Әлеуметтік зерттеулер көрсеткендей, үйленбеген еркек саны кө-

бейсе, олар үйленгендерге қарағанда қылмысқа бейім болады (Laub and

Sampson, 2006; Sampson and Laub, 1990). Бандитизм, зорлық-зомбылық

және революция салт басты еркек көп жерде болады (Hudson and den

Boer, 2002).

Осындай теңгерімсіз ТЖП-ның тағы бір салдары – АИТВ/ЖИТС эпиде-

миясының бұрын-соңды көз көрмеген дәрежеде таралу қаупі. Бойдақ ер

адамдар миллиондап Қытайдың ірі қалаларына келсе және олардың сұ-

ранысын өтеу үшін Қытайдың ақылы секс нарығы кеңейсе, әлгіндей жағ-

дай болуы мүмкін (Parish et al., 2003; Tucker et al., 2005). Бойдақтардың

көптігіне және басқа да факторларға (мысалы, Қытайда кезбе тұрғын-

дардың тым ауқымдылығы; мұны мен 8-тарауда айтамын) байланысты

Қытайда АИТВ жұқтырғандар саны суб-сахаралық Африка елдеріндегі

(Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдері) көрсеткішке жақындауы ық-

тимал. 2013 жылы суб-сахаралық Африка елдерінде АИТВ жұқтырған

24,7 млн ересек адам болды. Бұл – әлем бойынша, АИТВ жұқтырған ере-

сектердің 71 пайызға жуығы (UNAIDS, 2014). Қытай 2020–2030 жылдар-

ға қарай, бұл көрсеткіштен асып кетпегеннің өзінде, теңеліп қалуы әбден

мүмкін (Tucker et al., 2009). Жыныстар арақатынасында теңгерімсіздік ай-

тарлықтай ұлғайған кезде осындай әлеуметтік мәселелер туындайды.

Халықтың орналасуы

ХАЛЫҚТЫҢ ОРНАЛАСУЫ

Бұл тараудың соңғы нұсқасын 2015 жылы қазанның соңына қарай өңдедім.

АҚШ Халық санағы бюросындағы «Әлем халқы санының таблосы» есебі бо-

йынша, 2015 жылы қазанда жер шарында 7,3 миллиардқа жуық адам болған.

Бірақ осынау миллиардтаған тұрғын ғаламшарымызда теңдей орналаспаған.

Кей аймақтарда халық тығыз орналасса, кейбірінде олай емес. Бір аймақ тау-

лы болса, енді бірі шөлейт. Мысалға АҚШ-тағы халықтың орналасуын қарас-

тырып көрейік. 1.2-сызбада АҚШ-тың Халық санағы бюросы жасаған Құрама

Штаттардағы халықтың орналасуының картасы берілген. 2010 жылғы санақ

мәліметтері негізінде дайындалған картада жер аумағы қара түспен, ал елді

мекендер ақ нүктемен көрсетілген. Әр ақ нүкте 7 500 адамды білдіреді.

Картаға қарасаңыз, елдің солтүстік-шығыс аймағында халық тығызды-

ғы бәрінен жоғары екенін, бірақ оңтүстік аймақта тұрғын саны бәрінен

көп екенін байқайсыз.

Халықтың орналасуы туу, өлім және көші-қон деңгейін көрсетеді. Қоныс

аударушының көптігі себебінен Детройт метрополиялық округінде тұр-

ғынның азайып жатқаны жоғарыда айтылды. Бұл нәрсе АҚШ-тың көпте-

ген көне ірі қаласына қатысты. Ал енді бір қала, онда да көбіне жаңалары,

өсіп жатыр. Мен Флоридадағы Вилладжс метрополиялық округін айттым.

Prepared by Geography Division, U.S. Department of Commerce Economics and Statistics Administration U.S. Census Bureau

One dot = 7500 people

1.2-сызба. 2010 жылы АҚШ пен Пуэрто-Рикодағы халықтың орналасуы

Демографияға кіріспе

Тууға қарағанда өлім әлдеқайда көп болғанымен, округтегі тұрғын саны

көшіп келушілер есебінен өсу үстінде. Өлім саны туудан, эмигрант саны

иммигранттан көп өзге де аймақтар туралы айтылды.

Адамдар үнемі қоныс аударып отырады. Біз шынымен де кезбеміз.

Бұрыннан солаймыз және сол қалпымызда қаламыз. Демографтар үшін

қызықты жайт – үш демографиялық процесс те жер шары тұрғындарының

осы үздіксіз көшіне байланысты.

ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТ

Кіріспе тарауда мен тағы бір тақырыпқа тоқтала кетуім керек. Ол демогра-

фияны зерттеуде пайдаланылатын мәлімет туралы. Біз бұл мәліметті қай-

дан аламыз? Әлеуметтік ғылымдардағы мәліметті өзі жинап дайындайтын

көп әріптеске қарағанда, демографтардың жолы болған. Жалпы алғанда,

демографтар пайдаланатын мәліметтің көбін біз үшін басқалар жинайды.

Бұл тақырыпқа мен 3-тарауда кеңірек тоқталамын.

АҚШ Халық санағы бюросы – демографиялық мәліметтің тамаша

қоры. Бюродағы баршаға қолжетімді мәлімет тек АҚШ-қа қатысты емес.

Әсіресе АҚШ Халық санағы бюросының Халықаралық мәлімет базасы

өте жан-жақты және аса өзекті. Мәліметтің тағы бір маңызды көзі – АҚШ

Денсаулық статистикасының ұлттық орталығы (ДСҰО), оның ішінде туу,

ауру-сырқау (аурулардың тұрғындар арасында таралуы), өлім себептері

және өлім-жітім туралы мәлімет. Ішкі қауіпсіздік департаментіне қарасты

АҚШ Азаматтық және иммиграция қызметі (ААИҚ) иммиграция туралы

ауқымды мәлімет береді. Оған қоса, АҚШ штаттарының көбінде өз демо-

графиялық мәлімет орталығы бар. Олардан да мол ақпарат алуға болады

(мысалы, Техас штатының Мәлімет орталығының уеб-парақшасын мына

адрестен қараңыз: http://txsdc.utsa.edu).

Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Халық саны бөлімі де, АҚШ Орталық

барлау басқармасы да әлемнің әр елі туралы мол демографиялық ақпарат

жариялайды. Халық саны жөнінен анықтама бюросы (PRB) – халық саны,

денсаулық сақтау, қоршаған орта мәселесімен айналысатын, Колумбия ок-

ругі, Вашингтондағы жеке коммерциялық емес ұйым. PRB өзінің уеб-па-

рақшасында мол демографиялық ақпарат ұсынады, оның көбін осы кіта-

бымда пайдаланатын боламын.

Бұрын осынау ұшан-теңіз дерек көзінен мәлімет жинау деген бір азап

еді. 1950 жылдардың соңы мен 1960 жылдардың басында, Сан-Франциско

университетінде әлеуметтану бакалаврында оқып жүргенімде, кітапхана-

ға барып, өкімет басылымдарының қайда тұрғанын біліп, сосын кітап пен

жазбалар томын тауып, ал келіп мәліметтерді қолмен кодтайтынбыз. Ал

бүгін сол дерек көздерінің бәрі интернетте тұр. «Халық саны мен қоғам»

кітабы үшін пайдаланылған Cambridge University Press уеб-парақшасына

әртүрлі демографиялық мәлімет алатын нақты дерек көздерін табу жолы-

мен бірге орналастырдым.

Демография дегеніміз – тағдыр

ДЕМОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ – ТАҒДЫР

«Демография – тағдыр» деген сөзді жиі естиміз. Мұны бірінші болып әлеу-

меттанудың негізін қалаушы Огюст Конт айтқан көрінеді (Thompson,

1975: 156–157). Бүгінде комментаторлар мен жаңалықтардың сарапшыла-

ры жағдайдың қандай екенін, неге бұлай болғанын және енді қандай бола-

тынын түсіндіру үшін осы тіркесті жиі қолданады. Алайда кей демографтар

одан қашқақтайды. Өйткені бұл тіркестің негізі бар болғанымен, уақыт-

тың кез келген сәтінде жеке адамның немесе қоғамның күйін анықтауға

ықпал ететін өзге айнымалылар өте көп. Десек те демографияны зерттеу

кезінде, әсіресе тұрғындардың салыстырмалы түрде қысқа кезеңдегі мінез-

құлқын зерттеуде шынымен «демография – тағдыр» деуге тұратын жайт-

тар кездеседі.

Мәселен, көп уақыттан бері белгілі нәрсе – жоғарыда айтылған беби-

бумнан 2020 жылға қарай АҚШ пен дамыған елдердің көбінде егде адам

саны күрт өседі. Неге? Өйткені беби-бум кезеңінде қанша адам туғанын

біз білеміз, ендеше қанша адам егде жасқа енгенін және қанша адам енді

енетінін нақты айта аламыз. Қытайда, Тайваньда, Оңтүстік Кореяда және

Үндістанда дүниеге келген сан миллион ұл туралы да осыны айтуға болады.

Үйленетін жасқа жеткенде олар өз елдерінде қалыңдық таба алмайтын бо-

лады. Бұл ұлдар дүниеге келіп қойды және олардың қалыңдық болуға тиіс

қыздардан қаншалық көп екенін біз білеміз.

Осылайша көп жағдайда демография – тағдыр деп түйіндеуге болады.

Бірақ мұндай аналогия жасауда шектен шығып кетпеген жөн. Әйтсе де бі-

лімді адам демография туралы және өміріміз бен институттарымыздың әр

қырына оның қандай ықпалы бар екені туралы, тым болмағанда, базалық

білім алғаны дұрыс деп санаймын. Кітаптың алдағы тараулары бұл дәйек-

тің растығына сізді сендіреді деп үміттенемін.

ДЕМОГРАФИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛАРЫ

КІРІСПЕ

Халық саны қалай және не себепті өзгеретіні туралы демографтар бірқатар

теория мен түсіндірме қалыптастырды. Көбі әлем халқының өсуі мен кемуі

жайында жазды. Бұл тарауда мен алдымен «халық саны» деген терминнің

басты мағынасын түсіндіруге тырысамын. Одан соң халық саны және халық

санының өзгеруі туралы алғаш жазған адамдардың еңбектеріне шолу жасай-

мыз. Бұл тақырыпты зерттеген алғашқы ғалымдардың ең атақтысы Мальтус

болса керек. Сондықтан ол туралы айтып, еңбектерін талдаймыз. Сосын аз-

маз Карл Маркске тоқталамыз. Одан әрі демографиялық транзит теориясы

мен одан тараған негізгі идеяларды егжей-тегжей талқылаймыз. Ал соңын-

да туу, өлім және көші-қон мәселесімен бөлек айналысатын демографтар

дамытқан кейбір негізгі теориялар мен көзқарастарды талқылаймыз.

ХАЛЫҚ САНЫ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Демография дегеніміз – халық саны (ағылшынша «population», халық не-

месе тұрғындар және олардың саны – ауд.) туралы зерттеу. «Population»

сөзі латынның «populare» – мекендеу және «populatio» сөздерінен шыққан.

МакНиколдың айтуынша, ежелгі заманда «populare» және «populatio» сөз-

дері «негізінен, ойрандау, тонау деген мағына» берген (2003: 730). Бұл

қолданыстар ХVIII ғасырға қарай ескірді. Лэндридің (1945) пікірінше,

«population» сөзін қазіргі мағынасында алғаш 1597 жылы Фрэнсис Бэкон

өзінің эссесінде қолданды (McNicoll, 2003).

Демографтар үшін population дегеніміз – адамдардың тобы немесе

жиынтығы. Престон, Хевелин және Гийо (2001: 1) нақты бір мерзімде өмір

сүріп жатқан адамдардың нақты тобы (мысалы, 2010 жылғы 1 қараша күн-

гі есеп бойынша Қытай тұрғындарының саны) мен нақты мүшелері өзгеріп

отырғанымен, өзі ұзақ уақыт бойы сақталып келген халық (мысалы, соң-

ғы 4000 жыл ішіндегі Қытай халқы) екеуі екі бөлек нәрсе екенін айтады.

МакНиколл айтпақшы, population терминінің қазіргі ағылшын тілінде кеңі-

рек таралған мағынасына келсек, оны демографтар «мүшелік критерийле-

рі анық айқындалған нақты жиынтық» ұғымында қолданады (2003: 731).

Мысалы, Қытай Халық Республикасының 2010 жылы жүргізілген санақта

анықталып, есепке алынған халқы.

Райдер де дәл солай (1964: 448) халық санын белгілі бір кеңістік пен уа-

қыт аясындағы индивидтер жиынтығы деп білді. Оның өзара әрекеттестік

Халық саны туралы алғашқы еңбектер

пен ұйымдық сананың белгілі бір түріндегі әлеуметтік түсініктегі топ бо-

луы міндет емес. Қай жағынан алғанда да адамзат санын талдаудың құ-

былмалы сипаты өзгермейді, өйткені зерттеу оның уақытқа байланысты

өзгерістеріне бағытталған.

Райдер халық санының әрі микродинамикалық, әрі макродинамикалық

сипатта екенін айтады. Яғни туу, өлім-жітім және көші-қондағы өзгерісті

жеке (микро) деңгейде де, топтық (макро) деңгейде де анықтауға болады.

Бұл өзгешелік халық саны моделінің өзегі болып табылатын индивидуалды

тұрақтылық пен жиынтықтың тұрақтылығы арасындағы Лотка өзгешелігін

([1934] 1998) көрсетеді. Барлық адамдар дүниеге келеді, біраз уақыт өмір сү-

реді, сосын өледі. Ал адамдар жиынтығы уақытпен шектелмеген (халық құ-

рамына кіргендер, негізінен, туу арқылы кеткендердің орнын толтырып оты-

рар болса). Бұл тұрғыдан алғанда, адамдар жиынтығы, яғни халық өлмейді.

Халықтар жиынтығы сан жағынан да, келетін-кететін адамдардың сипа-

ты жағынан да өзгеріп отыруы мүмкін және ол өзгерістер халық құрамын-

дағы жеке адамдарға қатысты болмайды. Мысалы, туу немесе иммиграция

арқылы халық құрамына кірген адамдар уақыт өте келе қартаяды. Бірақ

халықтар қартайып қана қоймайды, сонымен қатар туу деңгейі өлім-жі-

тімнен көп болса және иммигранттар эмигранттарға қарағанда жас болса,

жасарады да. Барлық адами институттар мен бірлестіктерді осы тұрғыда қа-

растыруға болады. Әлеуметтік өзгерістерді зерттеу тәсілдерінің бірі – келу

мен кетуден халық құрамында болған өзгерістерді бақылау (Ryder, 1964).

ХАЛЫҚ САНЫ ТУРАЛЫ АЛҒАШҚЫ ЕҢБЕКТЕР

Халық санындағы өзгерістерге қызығушылық білдіріп, алаң болатын тек

демографтар емес. 1848 жылы ұлы ағылшын ойшылы Джон Стюарт Милль

былай деп жазды: «Жер шарын жайлы мекен десек, оған себепші нәрселер-

ді бұрынғыдан саны көбірек, бірақ бұрынғыдан бақытсыздау және нашар-

лау тұрғындардың тіршілік ету мүмкіндігі үшін байлық пен халық санының

шексіз өсуі құртуы мүмкін десек, сөйтіп, Жер жайлылық қасиетінің басым

бөлігінен айырылатын болса, онда ұрпақ қамы үшін адамдар мәжбүр-

ліктен көп уақыт бұрын қозғалыссыз күйге түседі деп шын үміттенемін»

([1848] 1965, Book 4: 756–757).

Негізі, халық санына қатысты қам жеу «Болмыс» кітабынан басталады,

онда адамдарды «өсуге, көбеюге және жер бетін толтыруға» шақырады.

Ал Платонның халық саны жөнінде өз көзқарасы болды. Ол қауым мү-

шелерінің саны 5 040 азаматтан аспауға тиіс, өйткені адамдардың тым кө-

беюі анонимдікке апарады деп ойлаған. Платон мен сол замандағы өзге

грек философтарының көрегендігі – әлі күнге таңғаларлық нәрсе. ХХІ ға-

сырдағы әлеуметтанушылар үшін басты проблема – интернет, айпод, ай-

фон, ақылды сағаттар және басқа да жаңа ойлап табылған құрылғылардан

адамдар арасында жүзбе-жүз қарым-қатынастың азаюы. Бүгін тірі болса,

жүзбе-жүз қатынастың жетіспеуі жөнінде Платон қандай пікір айтар еді?

Демографияның теориялары

Платонның идеялары ХІХ ғасыр әлеуметтанушысы Эмиль Дюркгеймнің

еңбектерімен жақсы үндеседі. Дюркгейм қоғамды механикалық және ор-

ганикалық деп екіге бөлді. Біріншісі – қарапайым еңбек бөлінісі қалыптас-

қан шағын қоғам, екіншісі – еңбек бөлінісі ауқымды және анонимдік дең-

гейі өсу үстіндегі ірі қоғам (Durkheim, [1893] 1984).

XIV ғасырдағы араб философы Ибн Халдун да халық санының өсуіне

алаңдаушылық білдірген. Оның айтуынша, жетіле отырып, қоғамдар халық

санының өсуі кезеңдерінен өтеді, жеке тұлғалар да көбіне осылай: «халқы

аз қалаларға қарағанда, халқы тығыз қалалардың тұрғындары жақсырақ

дамиды… Мұның негізгі себебі – әртүрлі жерде тұрғындар айналысатын

істің әртүрлі болуында» (Issawi, 1987: 93).

МАЛЬТУС

Халық санының өсуі туралы ертеректе жазған ғалымдардың ең атақтысы –

Томас Роберт Мальтус. Ол 1766 жылы Лондонда дүниеге келді. «Томас» де-

ген есімін қолданбады, аты-жөнін «Т. Р. Мальтус» немесе «Т. Робт. Мальтус»

деп көрсететін. Мальтус Кембридждегі Иисус колледжінде білім алды. 22

жасында ол Сюррейдегі атамекенінде, одан кейін Линкольширде викарий

болып қызмет етті. 1805 жылы Хэйлиберидегі Ист Индия колледжінің та-

рих және саяси экономия профессоры болып тағайындалды, 1834 жылы

дүние салғанға дейін осы қызметте болды. Деревняда діни қызметте жүріп

ол 32 жасында An Essay on the Principle of Population as it Aects the Future

Improvement of Society, with Remarks on the Speculations of Mr. Goodwin,

M. Condorcet, and Other Writers («Халық саны принципі және оның келе-

шекте қоғамның жетілуіне әсері туралы эссе; У. Годвин, Ж. Кондосе және

басқа авторлардың теорияларына пікірлер») атты әйгілі еңбегінің бірінші

басылымын анонимді түрде жариялады. Петерсеннің сөзіне қарағанда, бұл

кітап шыққан соң-ақ, Мальтус аса даулы тұлғаға айналды. 55 000 сөзден тұ-

ратын бірінші басылым, негізінен, «дедуктивтік кітап» болатын. Ал екінші

басылымда басты теория кеңейтілді және көптеген мәлімет көрнекі түрде

берілді, сөйтіп, ол 200 000 сөзден тұратын кітапқа айналды (Petersen, 1979:

52–53). Одан кейін кітап тағы бірнеше мәрте басылды. Жетіншісі автор

өмірден озған соң, 1872 жылы шықты, бірақ онда салыстырмалы түрде аз

ғана өзгерістер болды. Ал ең үздігі – түзетулер енгізілген, Патриция Джеймс

өңдеген екінші басылым, ол екі томнан тұрады (Malthus, [1803] 1989).

Мальтустың негізгі дәйегі бойынша, халық санының өсуіне әкелетін

нәрсе – көбеюге деген табиғи ұмтылыс. Азық-түлік, үй-жай сияқты мате-

риалдық ресурстар тек арифметикалық жылдамдықпен, ал халық саны

геометриялық жылдамдықпен өседі. Әр буында халық санының өсімі 1–2–

4–8–16–32–64 болса, тіршілікке қажет заттардың өсімі мынадай: 1–2–3–4–

5–6–7. Бақылауда ұстамаса, халық саны шамамен әр жиырма бес жылда екі

есе көбейіп отырады. Өндіріс әлеуеті мұндай өсімге ұзақ уақыт шыдас бере

алмайды, сондықтан халық санының өсімі ылғи тексеріліп отыруға тиіс.

Мальтус

Ал тіршілікке қажет заттар геометриялық прогрессиямен өспеуі мүмкін.

Жоғарыда көрсетілген қарқынмен көбейсе, 225 жылдан соң халық саны

512 миллиардқа жетеді, яғни бірінші уақытпен салыстырғанда 511 мил-

лиардқа көп. Ал осы уақыт аралығында тіршілікке қажет заттар тек 10 есе

көбейеді. 2000 жылдан кейін халық саны мен өндіріс арасындағы айырма-

шылық есептеуге келмейтін дәрежеге жетеді.

Мальтус халық санының өсімі екі түрлі жолмен тежеледі деп есептеді:

превентивті бақылаулар және позитивті бақылаулар. Басты превентив-

ті бақылаулар болып «моральдық тежеліс» немесе үйленуді кейінге қал-

дыру саналды (төменде). Позитивті жолға соғыс, ашаршылық, індет және

жоқшылықтың басқа түрлері кірді. Халық санының өсімі тежелмесе, ол

материалдық ресурстарға қарағанда әлдеқайда жылдам өсіп, адамдарды

қиындықтарға ұшыратады және ақыр соңында жоқшылыққа әкеледі.

Эссенің екінші басылымы халық саны принципін растайтын этногра-

фиялық және статистикалық мәліметтер табу мақсатында жасалған оның

саяхаттары негізінде жазылды. Бұл басылымда Мальтус туу санын шектеу-

дің жолы ретінде моральдық тежеліске көбірек тоқталды. Онда адамда от-

басын асырау мүмкіндігі пайда болғанға дейін үйленбеу туралы айтылады.

Прогресс теориясымен қатар бұл екінші басылым практикалық мәселелер-

ге де тоқталды. «Халық саны принципін» Мальтус табиғаттың заңы ретінде

қарастырды және адамның мінез-құлқы бұл принциптің зарарлы салдарын

жоя ала ма немесе шектей ала ма, соны білгісі келді.

Мальтустың эссесі тарихи контексте қарастыруды талап етеді. Ол өте

ықпалды екі ақыл-ой мектебі – меркантилизм мен утопизмге қарсы тұр-

ды және адам мінез-құлқының жетілетіні туралы үмітке күмән келтірді.

«Мальтус көрсеткендей, альтруизм мен жалпы меншік құқықтары басым-

дыққа ие идеал қоғам құру жолындағы кез келген талпынысты оның де-

мографиялық қысым проблемасын шешуге қабілетсіздігі жоққа шығара-

ды», – деп жазды Уинч (2003: 169).

Эверсли айтпақшы (1959), Мальтусты ешқашан оқымаған адамдар оны

дұрыс түсінбей жатады немесе оқыдым дейтіндер оның сөзін бұрмалайды.

Мальтус мықты әлеуметтанушы еді, жүйесіз әрі нашар жазылғанымен,

оның халық саны теориясы маңызды, «Мальтус проблемасын» елемеуге

болмайды, – дейді ол.

Ал Гласс (1953) Мальтустың бірінші эссесі адам мен қоғамның кемел-

дігі туралы Уильям Годвин мен Маркиз де Кондорсенің идеяларына деген

сенімге қарсы бағытталғанын айтады. Расында, кітаптың атауында Годвин

мен Кондорсенің есімдері бар. Гласс Мальтус теориясын тарихи проблема-

ларға қарсы қояды. Мальтус айтқан мінез-құлық принциптері халық пен

тіршілікке қажет заттар арасындағы қақтығыстың алдын алуға көмектесе

алмайды, – дейді ол. Мальтустың сәуегейлігі нашар болып шықты, өйтке-

ні Мальтус жолын ұстанған жалғыз ел Ирландия еді. Гласс оқырмандарды

экономист ретінде Мальтусты құрметтеуге, бірақ оның көп идеясынан сақ-

тануға шақырды.

Демографияның теориялары

Бірінші басылымнан соң Мальтустың эссесі көп дау туғызды. Алайда

Мальтустың көзқарастарын шынымен түсінетін адамдардан гөрі олар ту-

ралы пікір айтатындар көп. Мальтустың халық саны туралы идеяларын ға-

лымдар әлі де талқылайды. Сынаушылардың көбі Мальтустың арифмети-

калық сараптамасында олқылықтар бар дейді, бұл дәйекпен Мальтустың

өзі келісер еді. Томпсон мен Льюистің сөзіне қарағанда, Мальтус «көзқара-

сымды жеткізу мақсатында халық саны үшін геометриялық пропорцияны,

тіршілікке керек заттар үшін арифметикалық пропорцияны қолдандым»

деген (Thompson and Lewis, 1965). Алайда Мальтус қашанда тіршілікке

керек заттарға қарағанда, халық саны тезірек өседі деп санаған. Тағы бір

дәйектер бойынша, Мальтус халық санының өсуін бақылауға контрацеп-

циялардың ықпалын елеусіз қалдырған. Әйтсе де діни қызметкер болған-

дықтан, ол ерлі-зайыптылардың балалы болуын бақылауға алуды ұсына

алмас еді. Мальтус «халық санын бақылауға алуға қарсы болды, өйткені

сенімі бойынша, мұндай «табиғатқа жат» эксперименттер адамзаттың

дамуы үшін оны қажетті деңгейде қысымға ұшырататын Құдайдың жос-

парына қарсы еді (Winch, 2003: 620). Сонымен қатар Томпсон мен Льюис

Мальтустың тіршілікке қажет заттарды ешқашан азық-түлік ретінде қарас-

тырмағанын айтады (Thompson and Lewis, 1965).

Богюдің пікірін (1969) Мальтусқа берілген ең лайықты бағалардың бірі деу-

ге болады. Мальтустың демографияға сіңірген еңбегі қарапайым; Мальтусты

қорғаушылар «оны оқымаған жұрт қабылдамайды» деп өзін жұбатады, бірақ

мұнымен келісу қиын, – дейді ол. Богю Мальтустың еңбегін мұқият зерт-

тей келе, оның әдістемесі де, мазмұны да бірегей емес екенін айтады. Ол:

«Мальтус принциптері Еуропаға да, Солтүстік Америкаға да жарамсыз, өйт-

кені өнеркәсіп революциясы тіршілікке керек заттардың өсімі адамның кө-

беюі үрдісінен әлдейқайда асып түскенін көрсетті», – дейді (Poston, 2006b).

Мальтустың ойлары Чарльз Дарвиннің, Герберт Спенсердің, Дэвид

Рикардоның, Джон Мейнард Кейнстің және басқа да көптеген ғалым-

ның еңбектеріне ықпал еткені айтылады. Мысалы, өзінің Autobiography

(«Өмірбаян» ([1887] 1958: 42–43) еңбегінде Дарвин былай дейді: «Жүйелі

зерттеуімді бастаған соң, 15 айдан кейін, ермек үшін Мальтустың халық

саны туралы идеяларын оқыдым; жануарлар мен өсімдіктердің дағдыла-

рын ұзақ бақылау нәтижесінде тіршілік жолындағы күресті бағалау тәуір

дайындығы бар менің басыма әлгіндей жағдайларда «жағымды өзгерістер

сақталуға, ал жағымсыздары жойылауға бейім болады» деген ой бірден кел-

ді. Мұның нәтижесінде жаңа түр шығады. Осылайша жұмыс істеуіме көмек

беретін теорияны әйтеуір таптым».

МАРКС

Мальтустың халық саны шектен тыс көбеюінен туатын проблемалардың уни-

версалдығы туралы идеясын экономист және философ Карл Маркс теріске

шығарды. Маркс өзінің еңбектерін өнеркәсіп революциясы шарықтап тұрған

Демографиялық транзит теориясы

кезде жазды. Адамдардың буржуазия (капиталистер) және пролетариат (жұ-

мысшылар) деген екі табы бар деді ол (Marx and Engels, [1848] 1935: 32).

Өсіп-өнуге итермелеу буржуазияға тиімді, өйткені одан жұмысшылар көбе-

йеді. Жұмысшылар артық болса, пайда көбейеді, капиталистерге керегі – сол.

Мальтустың идеясы бойынша, халық саны – ол тәуелсіз айнымалы және

жоқшылық сияқты көптеген проблеманың себепшісі. Маркс, керісінше, ха-

лық санын тәуелді айнымалы деп санады: «Әрқашан жұмысшылар резерві

салыстырмалы түрде азайған кезде және жалақы деңгейі өсіп, қосымша құн

нормасын төмендеткенде, капиталистер шара қолданып (технологиялық же-

тілдіру, шетелдік инвестиция және т.б.), еңбек өнімділігі мен пайда мөлшерін

арттырады, соның себебінен жұмыс орындары керексіз болады» (Gimenez,

1971: 4). Басқаша айтар болсақ, Маркстің пікірінше, кедейлікке капитализм

кінәлі, ал Маркуске сенсек, кедейліктің басты себебі – халық санының өсімі.

Халық санының өсімі проблема туғызуы мүмкін екенін Маркс білді. Оның

көптен бергі досы, серігі Фридрих Энгельс: «Әлбетте, адам саны тым көбейіп,

оған шек қоюға мәжбүрлік туатын абстрактілі мүмкіндік бар, алайда әлде-

бір кезеңде коммунистік қоғам зат өндірісін реттегені сияқты, адам өндірісін

реттеуге мәжбүр болатын жағдайға тап болса, онда осы қоғам... тек осы қо-

ғам ғана еш қиындықсыз іске асыратын болады», – деді (Gimenez, 1971: 4).

ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ТРАНЗИТ ТЕОРИЯСЫ

Халық өсімінің ең тамаша түсіндірмесі – демографиялық транзит теориясы

(ДТТ). Әлем халқының белгілі бір кезеңдегі өсімі толықтай сол кезеңдегі

туу мен өлім көрсеткіштеріндегі өзгерістерге байланысты (әлем бойынша

қарастырған кезде көші-қон теңдеуге кірмейді). Әлем халқының белгі-

лі бір кезеңдегі саны осы кезеңде туған адамдарды қосу және өлгендерді

алып тастау арқылы өзгереді.

Демографиялық транзит теориясын алғаш Уоррен С. Томпсон (1929) мен

Фрэнк В. Нотштейн (1945) жасап, сосын оны Кингсли Дэвис (1963) дамыт-

ты. Бұл теория бойынша, модернизация процесінде қоғам өлу мен туудағы

өзгерістердің төрт сатысынан өтеді (2.1-сызбаны қараңыз). 1-саты – транзит

алдындағы немесе индустриализацияға дейінгі саты. Ол сан мыңдаған жыл-

дарға созылды; бұл кезеңде туу мен өлім саны жоғары болды және халық

саны тұрақты өсіп отырды. Бұл жағдай өлім-жітім көрсеткішінің тым тұрақ-

сыздығын және туудың көптігін көрсетеді. Өлім-жітімнің салыстырмалы тұ-

рақсыздығы ол сатыда табиғи өсім кезеңдері мен табиғи кему кезеңдері бол-

ғанын, бірақ ұзақ мерзімде халық саны болмашы ғана өзгергенін білдіреді.

Индустриализацияға дейінгі сатыдан соң, келесі сатыға өту басталды.

Көптеген себепке байланысты көп елде өлім-жітім азайды (бұл себептерді

мен 12-тарауда кеңірек қарастырамын). Индустриализация мен модерни-

зацияның басталуына орай, көп қоғамда өлім көрсеткіштері, әсіресе бала

мен ана өлімі төмендеді; содан халық саны жылдам өсе бастады. Тағы бір-

екі буыннан соң туу азая бастады. Осылайша 2-сатыда халық саны тез өсті.

Демографияның теориялары

4 саты 2 саты 1 саты

Уақыт

3 саты

Өлім-жітім

коэффициенті

Туу/Өлім-жітім коэффициенті

Туу

коэффициенті

Табиғи

өсім

2.1-сызба. Демографиялық транзиттердің классикалық сатылары

Дереккөз: Макфоллс, 2007: 27 (Халық саны жөніндегі анықтамалық

бюроның рұқсатымен басылды).

3-сатыда туу мен өлу азайып, халық өсімі төмендеді. Туудың азаюы дәл

осы сатыда басталды. Соңғы, 4-сатыда халық саны туу көбейген жағдайлар-

да (мысалы, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ-та болған беби-бум)

ғана өсіп отырды. Бірақ бұл кезеңде туу көрсеткіштерінің флуктуациясы

аз болды. Сөйтіп, табиғи өсім де, табиғи кему де осы флуктуациялар есебі-

нен жүрді. Сонымен қатар бұл саты төмендеудің басталу сатысы деп атала-

ды, өйткені туу көрсеткіштерінің қаншалықты азаюы мүмкін екенін бол-

жау өте қиын. Соңғы жылдары көптеген Еуропа елінде және Жапонияда

туудың төмендегені соншалық, өлім саны туу санынан асып кетті (Poston,

Johnson, and Field, 2015).

Демографиялық транзит теориясы – халық санындағы өзгерістер тура-

лы теориялардың ең танымалы (Browning and Poston, 1980). Бұл теория

Еуропада және өзге аймақ халықтарына қатысты көп қолданылады (Coale

and Watkins, 1986) және оның барлық халықтарда бірдей жұмыс істемей-

тіні анықталды (Hirschman, 1994; Knodel and van de Walle, 1979; K. Mason,

1997; Poston, 2000). Оның болжаушы емес, халық санындағы өзгерістерді

жалпы сипаттаушы рөлі маңыздырақ. Демографиялық транзит теориясы-

ның негізгі үлесі осында (Poston, Zhang, and Terrell, 2008).

Дамушы елдердің көбінде демографиялық транзит әлі аяқталған жоқ.

Көптеген Африка елі бүгінде 3-сатыға енді өтті; оларда өлім-жітім көрсет-

кіштері төмендеп келеді және әлі де жоғары болғанымен, туу көрсеткіште-

рі төмендеу үстінде. Енді бір Африка елдері 2-сатының соңында тұр. Таяу

Шығыстың басым бөлігінде де жағдай осындай. Латын Америкасындағы

кей елдер төмендеудің басталу сатысына жақындап келеді, бірақ жете қой-

ған жоқ. АҚШ та сол сатыда.

Демографиялық транзит теориясы

Біршама дамыған елдер мен дамушы елдердің демографиялық тран-

зитіндегі бұл айырмашылықтар халықтың орналасуындағы қызық өзге-

рістерге әкеледі. Олардың біреуін айтсақ, 2050 жылға дейінгі аралықта

әлемдегі халық саны өсімінің басым бөлігі дамыған емес, дамушы елдер-

ге қатысты болады. 2014 жылы әлем халқының 83 пайызы (6 миллиардқа

жуығы) дамушы елдерде, ал 17 пайызға жуығы (1,2 миллиардтан астамы)

дамыған елдерде тұрған. Бір ғасыр бұрын ғана көрініс басқа еді – жер шары

халқының басым бөлігі дамыған елдерде тұратын. «Бұдан шығатын қоры-

тынды айқын: ХХ ғасырда тұрғындар саны орасан өсіп қана қойған жоқ,

сонымен қатар ол халықтың орналасуындағы кері үрдіске әкелді, сөйтіп,

кедей аймақтар бай аймақтарды басып озды» (Bouvier and Bertrand, 1999:

10). Дамыған елдердегі туу көрсеткіштерінің төмендігін ескерсек, дамушы

елдерде тұратын халықтың үлесі ХХІ ғасырда өсе түспек.

Жоғарыда «демографиялық транзиттің 4-сатысында төмендеу бастала-

ды, өйткені туу мен өлім-жітім төмен болады» деген едім. Алайда қоғамда

туу мен өлімнің төмендігінен басқа да ірі өзгерістер болды. Дирк ван де Каа

(1987) мен Рон Лестэгэ (1995, 2010; Lesthaeghe and Neidert, 2006, 2009)

туудың төмендеуі үрдісін онымен қатар жүретін бірінші неке жасының

ұзаруы, некесіз бірге тұру мен ажырасудың көбеюі, бір жыныстылардың

жүруі және үйленуі, некесіз бала табудың көбеюі және баласыздықты өз

еркімен таңдау сияқты демографиялық мінез-құлықтармен бірге зерттеді.

Олар ДТТ-ның кеңеюі болып енгізілді және көбіне екінші демографиялық

транзит (ЕДТ) деп аталады. Қазір АҚШ-та және көптеген Еуропа елінде жү-

ріп жатқан жаңағыдай өзгерістердің бәрін 4 және 5-тарауларда көрсетеміз.

Коулман (Coleman, 2006) туу деңгейі төмен елдерде халық саны азай-

мауы үшін иммиграцияға арқа сүйеу үрдісі (немесе, бәлкім, қажеттілігі)

басым екенін айтқан соң, демографиялық транзит теориясы қайта қарал-

ды. Бұл мынаны білдіреді: «географиялық басқа аймақтардан көшіп келу-

шілердің көптігіне байланысты кей ел тұрғындарының тегі тез әрі тұрақ-

ты өзгеріп отырады», кей елдерде бұл процесс «жергілікті тұрғындардың

көшіп кету деңгейі қарқынының артуымен» қатар жүреді (Coleman, 2006:

401). Бұл өзгерістер көбіне үшінші демографиялық транзит деп аталады.

Бұл көзқарас аясындағы Лихтердің (2013: 364) пікірі айрықша назар

аударарлық: «Жаңа иммиграция Американың түпнегізгі сипатын өзгер-

тіп жіберді. Иммиграция штаттық немесе жергілікті емес, ұлттық саяси

мәселеге айналды». АҚШ-тың нәсілдік құрамындағы өзгерістер алдымен

балалар мен жастардан көрінеді (Johnson and Lichter, 2008, 2010), олар-

дың көбі – иммигранттардың балалары. Ол балалар «Американы өзгерте-

тін үшінші демографиялық транзиттің алғы шебінде», – деп атап көрсетеді

Лихтер (Lichter, 2013: 364).

Осылайша қазір бірінші демографиялық транзит деп аталатын класси-

калық демографиялық транзит қоғамдардың туу мен өлім-жітімнің жоғары

деңгейінен төмен деңгейге ауысуын білдіреді. Бұл процесс 1700 жылы және

кейіннен Еуропада басталды. Қазір ол Латын Америкасы мен Азияның көп

Демографияның теориялары

елінде және Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдерінің бәрінде дерлік жал-

ғасып жатыр. Көптеген Еуропа елінің және басқа да туу деңгейі өте төмен

елдердің демографиялық мінез-құлқында болған ірі өзгерістер туралы жо-

ғарыда айтып өттім. Ол өзгерістер қазір екінші демографиялық транзит де-

ген атаумен кеңінен танымал үрдіске әкелді. Демографтар осы арқылы «қа-

зіргі кезеңде Батыс қоғамдарындағы көптеген тұрғынның өмірін түбегейлі

өзгертіп жатқан (сонымен қатар түбінде барлық дамыған қоғамдарда бола-

тын) тұрмыстық және жыныстық қарым-қатынас, сонымен қатар бала табу

жағдайындағы революцияны» түсіндіруге тырысады» (Coleman, 2006: 402).

Алайда туу деңгейінің тым төмендігіне, төмендігі соншалық, кей қо-

ғамдарда тууға қарағанда өлім көп болуына байланысты, өздеріндегі халық

саны тым азайып кетуіне жол бермеу үшін халықаралық көші-қонға арқа

сүйеу үрдісі (немесе тіпті қажеттігі) бар. Бірінші демографиялық транзит

та, екіншісі де халықаралық көші-қонның рөлін ескермеген еді. Мән беріл-

меген халықаралық көші-қонның бұл шешуші рөлі ақыр соңында үшінші

демографиялық транзит деп аталатын үрдіске әкелді. Бұл нәрсе туу деңге-

йі төмен елдерге иммигранттарды барынша көп тартуды білдіреді. Оның

нәтижесі «халықтардың ұлттық құрамы, одан барып мәдениеті, сыртқы

келбеті, әлеуметтік тәжірибесі және өзінің кім екендігі туралы түсінігінің

айтарлықтай өзгеріске ұшырауы» (Coleman, 2006: 402). Енді үш демогра-

фиялық процесс: туу, өлім және көші-қонның әрбірін нақты қарастыратын

теорияларға ауысайық.

ТУУ ТЕОРИЯЛАРЫ

Демографтар туудың бірнеше теориясын жасады. Олардың ішіндегі ең әй-

гілі түсіндірмелер қатарына байлық ағыны теориясы, адам экологиясының

теориясы және саяси экономия теориясы жатады. Осылардың әрбіріне

тоқталайық.

Байлық ағыны теориясында Колдуэлл (1976) классикалық ДТТ-ның кей

ерекшеліктерін қайта қарады. Бұл теория отбасының «эмоциялық» құрылы-

мы туудың төмендеуіне төте әсер етеді деген ұғымнан шыққан. Ондай жағ-

дай ата-аналардың өз ата-бабалары мен туыстарына қарағанда, балаларын,

балаларының болашағын, тіпті немерелерінің болашағын көбірек ойлайтын

кезде туады (1976: 322). Бұл нәрсе байлық пен қызметтердің буындар ара-

сындағы ағынының бағытына тәуелді, – дейді Колдуэлл. Егер ағын балалар-

дан ата-аналарға бағытталған болса, онда ата-аналар отбасының үлкен бол-

ғанын қалайды. Ағын ата-аналардан балаларға жылжитын қазіргі қоғамдар-

да ата-аналар отбасының шағын болуын немесе тіпті мүлде баласыз болуды

қалайды (Poston and Terrell, 2006; Poston, Zhang, and Terrell, 2008).

Туудың өзгеруі туралы тағы екі әйгілі теория бар, олар адам эколо-

гиясына және саяси экономияға негізделген. Ол екеуі де демографиялық

транзит теориясын жалғастырады, бірақ екі түрлі жолмен. Адам эколо-

гиясының теориясы макродеңгейде түсіндіреді, яғни жеке тұлғаларға

Өлім-жітім теориясы

емес, қоғамдарға үңіледі. Оның айтатыны қоғам тіршілігін ұйымдастыру-

дың күрделілік деңгейі туудың өсімі мен кемуіне кері байланыста екені

(Poston and Frisbie, 2005). Біріншіден, туу деңгейінің жоғарылығы тірші-

лікті ұйымдастыру күрделеніп жатқан жерде тиімсіз. Өйткені өндірілген

азық-түліктің басым бөлігін тікелей халықтың тұтынуына жұмсауға тура

келеді. Туу жоғары болса, пайдаланылмаған тіршілік ресурстарының аб-

солютті мөлшері азаяды, сөйтіп, тұрғындардағы экологиялық, техноло-

гиялық және басқа да әлеуметтік өзгерістер мен ауытқуларға бейімделу

қабілеті шектеледі. Туудың төмендігі көбіне тіршілікті ұйымдастырудың

кеңейген формасына және оның сұраныстары мен талаптарына сәйкес

келеді. Халық өсімі баяу және туу деңгейі төмен болса, тіршілікке қажетті

ресурстарды жүйенің өзіне қайта инвестициялау мүмкіндігі молаяды. Туу

деңгейі жоғары қоғамда отбасылар және білім беру ұйымдары тіршілікке

қажетті ресурстарды көп мөлшерде тұтынады, ал туу деңгейі төмен қо-

ғамда олар мобильді ресурстар ретінде сақталады. Осылайша бұл жағдай-

да қоршаған орта және технология саласында болатын өзгерістерді ескер-

сек, тіршілікті осындай күрделі деңгейде ұйымдастыруға қажетті инвес-

тициялық ресурстар мөлшері артады. Ұйымдастырудың күрделілігі мен

туу арасындағы кері байланыс туралы гипотеза осыдан шығады (Kasarda,

1971; London, 1987; London and Hadden, 1989; Poston and Frisbie, 2005).

Тууды сараптаудың тағы бір әдісі – саяси экономикалық көзқарас.

Білімнің әртүрлі саласы қосылатын бұл көзқарас макро және микродеңгей-

дегі түсіндірмелерді біріктіреді, яғни ол «көпдеңгейлі». Күрделі болғандық-

тан, ол сандық және сапалық көзқарастарды қамтитын әдістемені қажет

етеді (Greenhalgh, 1990b, 2008; Poston and Terrell, 2006).

Туудың саяси экономиясы, шынтуайтында, туудың теориясына жатпай-

ды, оны тууды зерттеуге арналған «сараптамалық көзқарас» немесе зерт-

теу құрылымы деуге болады (Greenhalgh, 1990b: 87). Туу жөніндегі саяси

экономиялық көзқарасқа Кертцер мен Хоганның Италияның Казалеккьо

елді мекенінде жүргізген зерттеуі жақсы мысал бола алады. Олар шағын

ауылдық қауымдастықты 19 және 20 ғасыр ішіндегі бірнеше онжылдықтар

бойы бақылады; тұрғындардың тұтас өміріндегі жеке мәліметтерін сарап-

тады. Демографиялық өзгерістерді зерттеушілер көбіне елеусіз қалатын

еңбек пен некелесу үлгілеріне назар аударды. Зерттеу туу көрсеткіштері

мен туудың төмендеуі адамдардың табына немесе отбасының айналыса-

тын кәсібіне қарай әртүрлі болатынын, яғни макродеңгейдегі әлеуметтік-

экономикалық факторлар адамдардың түрлі табына өзіндік ықпал ететінін

көрсетті (Kertzer and Hogan, 1989).

ӨЛІМ-ЖІТІМ ТЕОРИЯСЫ

Өлім-жітімге қатысты әлеуметтік өзгерістерді және өлім себебінің өзге-

ріп отыратын құрылымын жақсырақ түсіну үшін демографтар қолдана-

тын маңызды теория – эпидемиологиялық транзит теориясы (ЭТТ).

Демографияның теориялары

Эпидемиологиялық транзит теориясы қоғамда инфекциялық аурулардың

төмендеу деңгейін және өлімнің созылмалы дегенеративті себептерінің

өсуін зерттейді. ЭТТ бойынша үш саты бар, – дейді Омран (1971). Бірінші

саты – індет және ашаршылық кезеңі; онда өлімнің негізгі себептері тұмау,

өкпенің қабынуы, шешек, туберкулез және басқа да қосымша кеселдер

болды; сәби және бала өлімі жоғары, ал орташа өмір ұзақтығы жиырма

мен қырық жас арасында болды. Дамыған елдерде бірінші саты шамамен

1875 жылға дейін созылды.

Екінші ЭТТ сатысы – індеттердің бәсеңсу дәуірі; бұл кезеңде санитар-

лық ахуал дұрысталып, қоғамдық денсаулық жақсарып және тұрмыс дең-

гейі өсіп, өлім-жітім азайды, сөйтіп, орташа өмір ұзақтығы отыз бен елу

жас арасына дейін барды. Роджерс пен Хакенбергтің зерттеуі бойынша

(1987), індеттердің бәсеңсу сатысы 1875 және 1930 жылдар аралығында

болды. Үшінші ЭТТ сатысы дегенеративті және антропогендік кеселдер

(жүрек ауруы, рак және инсульт) дәуірі деген атпен белгілі. Бұл кезеңде

жұқпалы аурулардың алдын алу және емдеу ісіндегі медициналық жетіс-

тіктер арқасында өлім-жітім азайды. Орташа өмір ұзақтығы күрт өсті де,

туу халық өсімінің негізгі факторына айналды. Өйткені орташа өмір ұзақ-

тығы 70 жастан асты (Omran, 1971). Бұл кезеңде өлім-жітімнің төрттен үш

бөлігі егде жастағы дегенеративті аурулар салдарынан болды (Olshansky

and Ault, 1986).

Роджерс пен Хакенберг төртінші ЭӨС сатысы туралы да айтып, оған

«гибридтік саты» деген анықтама береді. Бұл кезеңде жеке мінез-құлық

пен тұрмыс салты өлімге күшті әсер етеді. Өлім-жітімге көбіне жазатайым

оқиға, ішкілікке салыну, өзіне-өзі қол салу, кісі өлтіру сияқты әлеуметтік

ауытқулар және темекі тарту, дұрыс тамақтанбау сияқты тұрмыс салтын-

дағы келеңсіздіктер апарады (Fingerhut, 2003; Poston, Davis, and Lewinski,

2006; Robine 2003; Rogers and Hackenberg, 1987).

ІШКІ КӨШІ-ҚОН ТЕОРИЯЛАРЫ

Енді демографтардың көші-қонға қатысты кейбір негізгі теорияларын

талқылайық. Бұл бөлімде ішкі көші-қон немесе басқаша айтсақ, ел ішін-

де көшіп-қону мәселесіне назар аударамыз. Ал келесі бөлімнің тақырыбы

халық аралық көші-қон, яғни бір елден екінші елге қоныс аудару болмақ.

Адамдар не себепті қоныс аударады және неліктен кей аймақтар ішкі

көші-қон есебінен өседі де, басқалары өйтпейді? Туу мен өлім-жітімнің

биологиялық/генетикалық та, әлеуметтік те факторларға байланысты бо-

латыны жөнінде келесі тарауларда айтамыз. Мысалы, әйелдің балалы бо-

луы не болмауы оның өсімталдығына (биологиялық) және білім деңгейіне

(әлеуметтік) де байланысты. Адамның өлу немесе өлмеу мүмкіндігі де жа-

рым-жартылай биологиялық және әлеуметтік факторларға байланысты.

Алайда көші-қонда мұндай биологиялық және әлеуметтік компоненттер

жоқ. Адамда тұратын жерді ауыстыру керек пе, әлде жоқ па дегенді шешетін

Ішкі көші-қон теориялары

ешқандай генетикалық бейімдік жоқ. Оның көшу-көшпеуі толықтай туған

жердің, баратын жердің физикалық және әлеуметтік ахуалына, сонымен

қатар жеке факторларға тәуелді.

Көрнекті демограф Дональд Богю бірде былай деген болатын: «Адам ор-

ганизмі тыныштыққа бейім [яғни бір жерді тұрғылықты мекендеуге], әлде-

бір өтелмеген сұраныс немесе жайсыздық қаупіне орай қозғалуға мәжбүр

болғанға дейін… Осылайша көші-қон теориялары «жаңа қауымға барып

қосылу, яғни көшіп-қону – адамның бұрынғы жерде әлдебір қажеттілікті

еш өтей алмауына орай жасаған әрекеті не әлдебір себепке байланысты

жайсыз, қолайсыз немесе төзгісіз болған ахуалдан қашуы» деген ұйғарым-

нан басталады» (1969: 753).

Көшетіндер кімдер деген сұрақ көбіне демографтар ортасында көші-

қонның итермелеуші және еліктіргіш/тартушы факторлары деп атала-

тын нәрселерге тәуелді. Көші-қонды қай жағынан қарастырсақ та, адамды

тұрып жатқан мекенінен итермелейтін немесе итермелемейтін және жаңа

мекенге тартатын немесе тартпайтын факторлардың комбинациясын

көре аламыз. Тұрып жатқан мекенінен итермелеуші факторларға: жұмыс-

тан айырылу; алалау; әлеуметтік және өмірлік серік табудың қиындығы;

сонымен қатар су тасқыны, індет, дауыл сияқты табиғат апаты жатады.

Жаңа мекенге тартатын факторларға: жұмысқа орналасу, табыс табу, білім

алудың біршама жоғары мүмкіндіктері; климат және тіршілік ахуалы тұр-

ғысынан, сонымен қатар нәсілдік не жыныстық ориентация тұрғысынан

алғанда біршама қолайлы қоршаған орта; жаңа және әртүрлі іс-әрекеттің

қызықтыруы жатады (Bogue, 1969; Lee, 1966).

Демографтар көрсеткендей, жаңа мекендегі тартымды факторлардың

әсерінен көшіп-қонатын, яғни қоныс ауыстыратын адамдар, негізінен, «по-

зитивті» іріктеуден өтеді. Бұл не деген сөз? Әдетте олардағы білім деңгейі

көшпей қалғандарға қарағанда біршама жоғары болады (Bouvier, Macisco и

Zarate, 1976). Осылайша олардың кетуі сол мекендегі жалпы білім деңгейін

төмендетеді, сөйтіп, ол жер пайдалы машықтары бар тұлғалардан айыры-

лады. Әдетте мигранттар жаңашыл болып келеді және өмірлерін тәуір жос-

парлайды. Расында бұл – олардың негізгі көшу себептерінің бірі. Осылай

таңдаулы түрде көшіп отырса, ол мекен тұрғындарының бағалы бөлігінен

айырылуы ықтимал (Macisco, Bouvier, and Weller, 1970).

Мекенінен «итермелеуші» факторлардың әсерімен көшетіндер, керісін-

ше, «негативті» іріктеуден өтеді. Олар – білімнің нашарлығы немесе қа-

жетті қабілеттердің жоғынан табысқа жете алмағандар. Оларды тіршілігін

дұрыстау үшін кетуге мәжбүр деуге болады. Қоғамда бағаланатын жағым-

ды мінез-құлық оларда аздау. Мұндай адамдар көшіп кеткен соң, олардың

бұрынғы мекенінде оң өзгерістер жүреді (Bouvier, Macisco и Zarate, 1976).

Алайда Ли көрсеткендей (1966), көші-қон дегеніміз – артықшылық-

тар мен кемшіліктерді, тұрып жатқан мекен мен жаңа мекеннің жағымды

және жағымсыз тұстарын санамалаудан гөрі маңызды нәрсе. Ескермеуге

болмайтын кедергілер де бар. Мәселе қазіргі тұратын аймақ пен енді көшіп

Демографияның теориялары

баратын аймақ арасында көшіп-қонуға ықпал етуі немесе етпеуі мүмкін

түрлі кедергілер туралы. Олардың бірі – қашықтық. Екі аймақ арасындағы

қашықтық неғұрлым алыс болса, көші-қон мүмкіндігі соғұрлым аз болады.

Физикалық кедергілер мен көші-қон туралы заңдар да көші-қон мүмкінді-

гін төмендетуі мүмкін.

Осылайша тұрып жатқан жердің де, енді баратын жердің де жағымды

және жағымсыз жақтары бар; көшу-көшпеу мәселесін шешерде адам әдет-

те оларды ескереді. Екі аймақ арасында көшу туралы шешімге әсер етуі

немесе етпеуі мүмкін кедергілер бар. Осылайша итермелеуші және тар-

тушы факторлар кедергілерден өтуге қажет шығындармен салыстырыла

бағаланады.

Көші-қон динамикасын дұрыс түсіну үшін демографтар жасаған ішкі

миграция теорияларының көбі осыны негізге алады. Бір теория басқаларға

қарағанда, нақты итермелеуші факторларға, тартушы факторларға немесе

кедергілерге көбірек мән береді. Басты теоретикалық модельдер ішкі кө-

ші-қонды: (1) қашықтықтың ықпалы; (2) табыс; (3) көші-қонның физика-

лық шығындары; (4) ақпарат; (5) жеке мінез ерекшелігі; (6) жеке адамның

үміттері; (7) сондай-ақ қауымдық және туыстық байланыстар тұрғысынан

түсіндіруге тырысады (Poston, Luo, and Zhang, 2006).

Қашықтық моделі бойынша, қашықтықтың ұзақ болуы көші-қонға

кедергі жасайды (Lee, 1966), өйткені көші-қон шығындары қашықтыққа

тікелей байланысты. Табыс моделінің айтатыны: табыс және жұмысқа

орналасу мүмкіндіктері эмиграцияға қарағанда, иммиграцияны жақсы

түсіндіреді (Perloff et al., 1960); жаңа мекеннің ерекшеліктері мигрант-

тың қоныс аударатын орынды айқындауына көмектеседі (Poston and

Frisbie, 2005). Физикалық шығындар моделіне сәйкес, физикалық шы-

ғындар жеке адамның көші-қон шығындарына, тиісінше, ресурстардың

бөлінуіне әсер етеді (Greenwood, 1975). Ақпарат моделі айтпақшы, тұру-

ға болатын басқа жерлер туралы ақпарат қоныс аударуы мүмкін адам-

ның жаңа мекенді таңдауында маңызды рөл атқарады (Greenwood, 1975:

405). Жеке мінездер моделі бойынша, жеке демографиялық мінездеме-

лер (мысалы, жасы, жынысы, білімі, асырауындағы адамдар саны, әлеу-

меттік байланыстары және нәсілі) тұлғаның шешіміне немесе көшуге

бейімдігіне айтарлықтай ықпал етеді (Grieco and Boyd, 1998; Nam, Serow

and Sly, 1990). Жеке үміттер моделіне сәйкес, көшу жөнінде шешім қа-

былдау динамикасы қазіргі мекендегі қауыммен салыстырғанда, жаңа

мекендегі қауымның артықшылықтары мен кемшіліктері туралы бол-

жалдарға негізделген (Fis-cher, Martin, and Straubhaar, 1997). Қауымдық

және туыстық байланыстар моделіне сәйкес, «туыстар мен достардың

болуы – өмірдің бағалы қыры», ол көшуге ынталандырады, өйткені жаңа

мекенде көмектесіп, тұлғадағы ол жерге бейімделу мүмкіндігін арттыра-

ды» (Ritchey, 1976: 389).

Жоғарыда аталған ішкі көші-қон теориялары, негізінен, жеке адамдар-

ға және олардың көшу-көшпеу себептеріне үңіледі. Демографтар жиынтық

Ішкі көші-қон теориялары

теориялар деп аталатын басқа теориялар түрін де жасады. Олар жеке тұл-

ғалардан гөрі халықтарды және олар тұратын географиялық аймақтарды

көбірек зерттейді. Жиынтық теориялар адам неліктен көшеді деген емес,

неліктен кей аймақтарда көші-қон есебінен тұрғындар саны көбейіп жа-

тыр, неліктен өзгелерде көші-қоннан азайып жатыр және енді бірінде неге

көші-қон болмайды деген сұрақтарға жауап іздейді.

Адамның социологиялық экологиясы – көші-қонның тұрғындарға және

географиялық аймақтарға ықпалы туралы мағлұмат беретін жиынтық тео-

рия. Адам экологиясы тұрғысынан алғанда, көші-қон – халықтардағы әлеу-

меттік өзгеріс пен бейімделгіштіктің басты механизмі. Біз көші-қонды түсі-

нудің арқасында халықтардың қандай аймақтарда жақсы тіршілік ететінін

түсінеміз (Hawley, 1950: 149). Экологиялық көзқарасқа сәйкес, халықтар

таза көші-қон арқылы қайта орналасып отырады, өйткені өздерінің жал-

пы көлемі мен тіршілік мүмкіндіктері арасындағы тепе-теңдікке ұмтылады

(Poston and Frisbie, 1998: 30, 2005; Poston, 2015).

Адам экологиясының теориялық негіздемесі төрт ұғымдық санаттың

өзара тәуелділігіне сүйенеді. Олар: халық, ұйымдасу, қоршаған орта және

технология. Бұл төрт аспект арасындағы өзара байланыс көші-қон үлгіле-

рін түсінуімізге көмектеседі. Барлық халық қоршаған ортаға бейімделеді.

Халықтардың әлеуметтік ұйымдасуы мен тіршілікті ұйымдастыруы, тех-

нологиялары, сонымен қатар олардың көлемі, құрамы мен орналасуына

қарай бейімделуі әртүрлі болады. Қоршаған орта әлеуметтік және физика-

лық факторлардан тұрады және ол халыққа, оның ұйымдасу формасы мен

сипатына шек қояды. Халықтың қолында бар технология оның экология-

лық бейімделу формасын белгілейді. Адам экологиясы үш демографиялық

процестің ішінде көші-қонды адамның экожүйесін немесе халықтың көле-

мі мен ұйымдасуын тепе-теңдікке қайта әкеле алатын ең тиімді құрал деп

біледі (Poston and Frisbie, 1998, 2005; Poston, 2015).

Ішкі көші-қон экологиясы туралы зерттеулер (Poston and Frisbie, 1998;

Saenz and Colberg, 1988) қарастыратын негізгі гипотеза – адам топтары

арасындағы көші-қон өзгешеліктері сол топтардың тіршілікті ұйымдасты-

руы, технологиялары және қоршаған ортасы арасындағы айырмашылық-

тарының функциясына тең. Осылайша көші-қонның экологиялық теория-

сы көші-қон деңгейін болжау үшін халықтардың сипаттамасына назар ау-

дарады. Индивидуалды ұстанымдар мен бейімдіктер ескерілмейді.

Бұл бөлімнің соңында айтарымыз, жеке деңгейдегі болсын, жиынтық

болсын, ішкі көші-қонға қатысты теориялардың бәрі Э. Г. Равенштейннің

алғашқы еңбектерінің ықпалына ұшыраған. Ол 1885 және 1889 жылдары

жазған екі іргелі мақаласында көші-қон заңдарын айқындауға талпыныс

жасаған болатын. Англияда және өзге бірқатар елде жүргізген зерттеулері

негізінде Равенштейн көші-қонның көптеген заңы мен теоремасын жаса-

ды. Олардың қатарында мыналар бар: (1) көші-қон қашықтыққа тәуел-

ді – мигранттардың көбі тек қысқа қашықтыққа көшеді; (2) мигранттар

көбіне кезең-кезеңмен көшеді – олар бір өлкеден кеткенде, олардың орнын

Демографияның теориялары

біршама шалғайдағы өлкелерден келген мигранттар басады; (3) әрбір

көші-қон ағынынан соң, оның орнын толтыратын қарсы ағын болады;

(4) алыс қашықтыққа қоныс аударған мигранттар көбіне бұрынғы өлке

мен жаңа өлке арасында орналасқан ірі қалалар мен сауда орталықтарына

аялдайды; (5) және де ауыл тұрғындарымен салыстырғанда, қала тұрғын-

дары көші-қонға бейім емес.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӨШІ-ҚОН ТЕОРИЯЛАРЫ

Халықаралық көші-қон туралы бірнеше теория бар. Олардың көбі ерікті

көші-қонның факторларын анықтауды мақсат етеді. Халықаралық көші-

қонның неоклассикалық экономикалық теориясын бұл саладағы ең ал-

ғашқы және белгілі теория деуге болады. Онда еңбек көші-қонына айрық-

ша назар аударылады (Harris and Todaro, 1970; Massey et al., 1993, 1994).

Ол теория көші-қонның басқа елге қоныс аударудың шығыны мен пайдасы

жөнінде жеке шешім қабылдаумен жүретінін айтады. Жалақы деңгейі тө-

мен, бірақ жұмыс күші жеткілікті елдерден жұмысшылар жалақы деңгейі

жоғары, бірақ жұмыс күші шектеулі елдерге ұмтылады.

Көші-қонның жаңа экономикалық теориясы – неоклассикалық эко-

номиканың кей гипотезалары мен ұйғарымдарын терістеу мақсатында

соңғы жылдары жасалған халықаралық көші-қон теориясы. Бұл теория

бойынша, көші-қон туралы шешімдерді жеке адамдар ғана емес, отбасы,

шаңырақтар сияқты одан ірілеу бірліктер де қабылдайды (Massey et al.,

1993; Stark, 1984, 1991). Адамдар жеке табысты көбейту үшін ғана емес, үй

шаруашылықтарына төнетін қауіптерді азайту және отбасын нарық сәтсіз-

діктерінен қорғау мақсатында да көшеді.

Алдыңғы екеуінен де бөлек көзқарас – қос еңбек нарығы туралы тео-

рия. Оның айтатыны: халықаралық көші-қон индустриалды қоғамдардағы

экономикалық құрылымның қажеттіліктерінен туындайды (Massey et al.,

1993, 1994; Piore, 1979). Халықаралық көші-қонға тұрып жатқан елден ке-

туге мәжбүрлейтін факторлар ғана емес, басқа елдегі тартымды факторлар

да себеп болады. Қазіргі капитализмге тән үрдістерден еңбек екі сектор-

ға бөлініп кеткен: «бірінші сектор, мұнда жалақысы жоғары, жеңілдіктері

жақсы, еңбек ахуалы қолайлы және кепілді түрде иелік етуге берілетін жұ-

мыс орындары ашылады; және екінші сектор, мұнда жұмыс орны тұрақсыз,

жалақы төмен, жеңілдіктер шектеулі және еңбек ахуалы қолайсыз немесе

қауіпті» (Massey et al., 1994: 715). Жұмыс берушілер бос орындарға екінші

сектордан мигранттар алуды дұрыс көреді.

Көші-қонның әлемдік жүйелері теориясы бойынша, халықаралық

көші-қон – әлемдік экономиканың жаһандануының заңды нәтижесі

(Massey et al., 1993; Portes and Walton, 1981; Sassen, 1988). Жаһандық

индустриялану процесінде қолөнер, ауыл шаруашылығы және мемлекет

иелегіндегі өнеркәсіп сияқты дәстүрлі салалардан адамдар көптеп босай-

ды. Сондықтан ел ішінде және шетелдерге көшуге бейім мобильді адам

Қорытынды

топтары пайда болады (Massey, 1988; Massey et al., 1993). Жаһандық на-

рықтық экономиканың дамуынан адам капиталы саны салыстарымалы

түрде көп емес Нью-Йорк, Лос-Анджелес және Чикаго сияқты ірі қала-

ларға шоғырланады (Castells, 1989).

Соңғы көші-қон желілері теориясы желілерге, яғни қазіргі мекен мен

жаңа мекендегі, бұрынғы, болашақ мигранттарды және мигрант еместер-

ді байланыстыратын тұлғалар қарым-қатынасын зерттейді. Бұл желілер

халықаралық көші-қон мүмкіндігін арттырады. Өйткені мигранттарға қа-

терлер мен шығындарды азайтуға және көші-қоннан түсетін таза табысты

арттыруға жағдай жасайды (Massey et al., 1993). Желілер жаңа мигранттар-

дың жаңа мекенде жұмыс табуына және қажетті ресурстарға қол жеткізуі-

не көмектеседі.

Осы және басқа теориялар халықаралық көші-қонның себептік про-

цесін адам, шаңырақ, ел және әлем деңгейінде сараптап, түсіндіруге ты-

рысады. Осы әртүрлі көзқарас бір-бірімен сыйыспайды деуге де болмай-

ды (Poston, Luo, and Zhang, 2006). Әр теорияның барлық негізгі элементі

«итермелеу» және «тарту» аясында түсіндіріледі. Әлем елдерінің көбінде

көші-қонды жеңілдететін «итермелеуші» және «тартушы» факторлар бар.

Жеке адам немесе адамдар тобы өзге елге көшемін деп шешім қабылдауы

үшін тұрып жатқан мекенінен итермелейтін және/немесе жаңа мекенге

тартатын себептер болуға тиіс.

Халықаралық көші-қонға әкелетін жеке итермелеуші және тартушы

факторларға қосымша контекстуалдық факторлар да бар. Мысалы, басқа

елге барған (әсіресе азиялық) мигранттар кейде этностық анклав атала-

тын қауымдарға қосылады. Этностық анклав – көшіп келген адамдарға

қолдау көрсетіп, өз отанындағыдай ахуал туғызатын, сөйтіп, олардың жаңа

өмірге бейімделуіне көмектесетін қауымдастық. Итермелеуші және тарту-

шы факторлар, жеке және контекстуалдық факторлар осы бөлімде баян-

далған бес теорияны айқындаушы сипаттардың бірі немесе бірнешеуі бо-

луы мүмкін (Cortes and Poston, 2008).

ҚОРЫТЫНДЫ

Бұл тарауды «халық саны» ұғымының мағынасы туралы сұрақтан баста-

дық. Мальтустың еңбегі мен үлесіне арнайы назар аудардық, сонымен қа-

тар Маркс сияқты басқа да белгілі теоретиктердің ойларына тоқталдық.

Одан соң туу мен өлім-жітімнің жоғары деңгейінен төменгі деңгейге өткен

қоғамдардың халық санында болатын өзгерістерді түсіндіру мақсатында

жасалған демографияның негізгі теориясы – демографиялық транзит тео-

риясы қарастырылды. Бұдан кейін демографтардың бұл классикалық тео-

рияны кеңейтіп, екінші және үшінші демографиялық транзит теориялары

дүниеге келгені айтылды.

Әрі қарай туумен арнайы айналысатын теорияны қарастырып, оның

кейбір негізгі аспектілерін талқыладық. Келесі бөлімде өлім-жітімнің басты

Демографияның теориялары

теориясы – эпидемиологиялық транзит теориясының негізгі ерекшелікте-

рін айтып өттік. Содан соң ішкі және халықаралық көші-қон теорияларына

талдау жасалды. 4–14-тарауларда демографияның маңызды мәселелерін

талқылай отырып, осы аталған теорияларға жүгінетін боламыз.

Бұл тарау демографияның теориялары көп екенін көрсетті. Расында

да, демографияның теориялық көзқарастары кез келген басқа әлеуметтік

ғылымның көзқарастарымен бәсекелесе алады. Осы тарауда біз тоқтал-

ған туу, өлім-жітім, ішкі және халықаралық көші-қон туралы теорияларға

қарайық. Сонымен қатар демографиялық транзиттің классикалық үлгісін

және оның кеңеюін қараңыз. Қырық жылдай бұрын Чарльз Нам «қазіргі

демо графиялық журналдарда теориялық негіздемеге сүйенген, бұрынғы-

лардан мүлде өзгеше мақалалар өте көп» деген болатын (1979: 490; Riley

and McCarthy, 2003). Демографиялық әдебиетті оқымаған, мәселеден ха-

бары аз әлеуметтанушылар кейде демографияның теориясы жоқ деген

жаңсақ пікір айтады. Демографияда теория жоқ деген пайымның дұрыс

емес екені айқын (Burch, 2003). Демографияның формалды және маз-

мұнды теориясы басқа әлеуметтік ғылымдардың бәрінен ауқымды деуге

болады.

ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ

АҚПАРАТ КӨЗДЕРІ

КІРІСПЕ

Мәліметтер мен мәліметтер базасын өзі жасайтын басқа әлеуметтік ғы-

лымдардағы әріптестерімізге қарағанда, демографтардың жолы жеңіл

екенін 1-тарауда айтқан болатынмын. Жалпы, біз пайдаланатын мәлімет-

тердің басым бөлігін басқалар дайындайды. Рас, кей демографтар, әсіре-

се антропологиялық көзқарастарды қолданатындар мен этнографиялық

зерттеумен айналысатындар, мәліметті өзі жинайды (Greenhalgh, 1990b,

1994; Riley, 1998; Riley and McCarthy, 2003). Алайда көбіміз басқа ұйым-

дар жинаған, дайындаған мәліметтерді пайдаланамыз. Мен бұл тарауда

демо графиялық ақпараттың негізгі дереккөздері туралы айтамын. Олар

үшеу: ұлттық санақ, тіркеу, зерттеу. Ұлттық санақ пен тіркеудің айыр-

машылығы – санақ он жылда (кей елдерде бес жылда) бір рет өткізілсе,

тіркеу үздіксіз жүреді. Расында, халық санына қатысты тіркеу мәліметте-

рі жылына немесе айына бір рет қорытылып, жариялануы мүмкін, бірақ

оларды жинақтау үздіксіз жүреді. Халықты, мысалы, он жылда бір рет фо-

тоға түсіріп, сосын сол сурет негізінде оның көлемі, сипаты және кеңістік-

тегі орналасуы туралы мағлұмат алуға болады десек, ұлттық санақты да

осыған ұқсатуға болады. Ал тіркеуді, керісінше, туу, өлім, неке, ажырасу

және кейде көші-қон сияқты негізгі демографиялық оқиғалардың жинағы

дей аламыз. Адам туса немесе өлсе, өкімет оны тіркейді; осылайша тіркеу

үздіксіз жүреді.

Санақ пен тіркеу бүкіл халықты қамтуды мақсат етеді. Ұлттық санақ ке-

зінде барлық тұрғын есепке алынған және халық ішіндегі демографиялық

оқиғаның бәрі (туу, өлім т.б.) тіркелген болып саналады. Ал зерттеу халық-

тың бір бөлігін іріктеу арқылы жасалады. Зерттеулерде санақ пен тіркеудің

мәліметтерінен бөлек, оларға кірмейтін мәліметтер де болады. Енді демо-

графиялық мәліметтің осы үш дереккөзін егжей-тегжейлі қарастырайық.

ҰЛТТЫҚ САНАҚ

Ұлттық санақ дегеніміз – «елдегі және шектеулі территориядағы адамдар-

дың бәріне қатысты белгілі бір уақыттағы демографиялық, экономикалық,

әлеуметтік мәліметтерді жинау, қорыту және жариялау процесі» (United

Nations, 1958: 3). Санақтың негізгі мақсаты – халықтың саны, құрамы

Демографиялық ақпарат көздері

және орналасуы туралы мәлімет алу. Осылайша санақ мәліметінде халық-

тың саны, географиялық топтары, сонымен қатар тұрғындардың жастық

әрі жыныстық құрамы және басқа да негізгі демографиялық ерекшеліктер-

ге қатысты ақпарат болады. Олардың кейбіріне тұрғындардың білімі (сауат

және білім деңгейі, сондай-ақ мектепке бару деңгейі), экономикалық бел-

сенділік деңгейі, жұмыс істейтін тұрғындардың өнеркәсіптік және кәсіби

құрамы, сонымен қатар экономикалық жағдайы (жалақы және табыс) ту-

ралы ақпарат кіреді. Оған қоса, санақ мәліметтерінде туған елі немесе ай-

мағы, азаматтығы, тілі, таяу уақыттағы көші-қон тәжірибесі, діні, этностық

шығу тегі (бұл топтардың ортақ мәдени тамыр негізіндегі өзгешеліктеріне

қатысты) туралы ақпарат болады (Shryock, Siegel, and Associates, 1976).

АҚШ-та 1940 жылдан бері он жыл сайын жүргізілген және 2000 жылғы

санақ мәліметтерінде осы аталған ақпараттың басым бөлігі болды. Онда

анкетаның мынадай екі түрі қолданылды: қысқа анкета және ұзын анке-

та. Бәрі қысқа анкетаны толтырды және жынысы, жасы, нәсілі, этносы,

отбасылық жағдайы туралы сұрақтарға жауап берді. Ұзын анкета шама-

мен алты үй қожалығының біріндегі адамдардың бәріне берілді. Онда

әлеуметтік-экономикалық жағдайы, туған жері, азаматтығы, көші-қон

тәжірибесі, ата-бабасы туралы және басқа да сұрақтар болды (шаңырақ –

қоғамдық өнім өндіретін, оны тұтынатын және одан түскен ақшаны тауар-

лар мен қызметтер алуға жұмсайтын экономикалық бірлік; отбасынан

айырмашылығы – бір адам шаңырақ болуы мүмкін, бірақ ол отбасы бола

алмайды және үй қожалығындағы адамдар өзара туыс болмауы мүмкін –

редакция ескертпесі). Бірнеше жыл бұрын Санақ бюросы бұл анкеталарды

қайта жасады, сөйтіп, 2010 жылы санақта пайдаланылған анкетаға тек

қысқа анкетаның сұрақтары кіргізілді. Сұрақтарының саны көбірек ұзын

анкета – бүгінде «Америка қауымдық сауалнамасы» деп аталатын жыл са-

йынғы зерттеудің негізгі компоненті (бұл зерттеу туралы кейінірек осы

тарауда айтамыз).

2010 жылғы санақтың анкетасы АҚШ-тағы халық санағы тарихындағы

ең қысқа анкеталардың бірі болды. Онда әр адам тек аты-жөні, жынысы,

жасы, нәсілі, этносы, туыстық байланыстары туралы сұрақтарға жауап

берді және тұратын үйінің иесі ме, әлде жалдаушы ма, соны көрсетті. Оны

толтыру әр үй шаруашылығының шамамен 10 минутын алатын.

Тұрғындарды нақты есепке алу кезінде екі түрлі әдіс қолданылады: де-

юре және де-факто (Shryock, 1964). Де-юре әдісінде санақ бүкіл ел аумағын

қамтиды және тұрғындарды елдегі «әдепкі» немесе «қалыпты» тұрғылықты

орны бойынша есепке алады. Ал де-факто әдісі тұтас ел аумағын қамтыға-

нымен, әр адамды санақ болған күні тұрған жері бойынша есепке кіргізе-

ді. Мысалы, Техас штатының Даллас қаласында отбасымен тұратын адам

санақ болған күні сол штаттағы Колледж Стэйшнде тұратын досына қы-

дырып барған болса, де-юре әдісі бойынша ол Даллас тұрғыны болып есеп-

теледі, ал де-факто әдісі бойынша Колледж Стэйшнге жазылады. Австрия,

Бельгия, Хорватия, Чех Республикасы, Дания, Германия, Голландия,

Ұлттық санақ

Норвегия, Швеция және Швейцария сияқты көптеген еуропалық ел сияқ-

ты, Канада мен АҚШ та де-факто әдісін ұстанады (United Nations, 1998).

Колумбияда халық санағы де-факто әдісімен де (1963 және 1973 жылда-

ры), де-юре әдісімен де (1985 жылдан бері) жүргізілді. Алайда ұлттық санақ

жүргізетін 230 елдің көбі де-факто әдісін қолданады (Wilmoth, 2004: 65).

3.1-сызбада 2010 жылы АҚШ-та жүргізілген халық санағы анкетасының

көшірмесі берілген. Бұл сұрақтарға әдетте АҚШ-тағы әр үй қожалығынан

бір адам жауап берді және ол көбіне әр сұраққа үй қожалығындағы адам-

дардың бәрінің атынан жауап берді. Өзіңіз байқағандай, 2010 жылғы анке-

тада сұрақ азғантай болған.

Халық санағын жүргізу ежелгі Мысыр, Қытай және Римнен басталған,

бірақ ол деректердің бізге жеткені аз. Сірә, халық санағы Қытайда сонау

б.д.д. 3000 жылы жүргізілген. Әйтсе де Қытай және өзге елдердің өте көне

замандардағы демографиялық мәліметтері сақталмаған. Киелі кітапта ха-

лық санағы туралы айтылады. Олардың бірі б.д.д. 1491 жылы еврейлердің

Мысырдан кетуі кезінде, ал екіншісі б.д.д. 1017 жылы Дәуіт патшаның кезін-

де жүргізілген. Римде халық санағы 800 жылдан аса уақыт бойы бес жылда

бір рет жүргізіліп отырды. Римдіктер б.д. 5 жылы халық санағын бүкіл Рим

империясы аумағында жүргізді, сөйтіп, Әулие Луканың Інжілінде халық са-

нағы туралы әйгілі библиялық хикая пайда болды (Bryan, 2004: 14).

Қазіргі заманғы алғашқы халық санағы қашан жүргізілгенін нық сенім-

мен айту қиын. Ең алғашқы санақтар кезінде тұрғындардың толық қам-

тылғаны күмәнді, өйткені әйелдер мен балалар көбіне есепке алынбайтын.

Расында, АҚШ-та 1790 жылы жүргізілген алғашқы санақ қара дүрсін бол-

ды; санаққа жасы 16-ға толған және толмаған «еркін ақ» ер адамдарды,

барлық «еркін ақ» әйелді, өзге «еркін» тұрғындарды және құлдарды жасы

мен жынысын айқындамай түгел кіргізді.

3,9 млн адамды санаған АҚШ-тағы 1790 жылғы санақ пен 10,4 млн

адамды санаған Испания корольдігіндегі 1787 жылғы санақты «ірі елдер-

дегі қазіргі заманғы халық санағының алғашқы үлгілері» ретінде қарасты-

руға болады, – дейді Ливи-Баччи (2012: 24).

Санақ көбіне азаматтардың қаржылық және әскери міндеттемелерін

анықтау үшін жүргізілді (Bryan, 2004); АҚШ-тағы 1790 жылғы санақ «ер-

кін ақ» ер адамдарды 16-ға толған және толмаған деп жасына қарай дәл сол

себеппен бөлді. Бүгінде әлем елдерінің көбі халық санағын жүргізеді, алай-

да бұл мәселеде кешеуілдеп жүрген елдер де бар. Мысалы, Чад пен Оман

халық санағын 1993 жылға дейін жүргізген емес. БҰҰ-ның мәліметі бо-

йынша, қазіргі замандағы 230-дан аса ел мен өлкенің жетеуінен (Эритрея,

Ирак, Ливан, Пәкістан, Сомали, Өзбекстан және Батыс Сахара) басқасы-

ның бәрі 2005 пен 2014 жылдардың арасындағы «халық санағы кезеңінің»

соңына қарай тұрғындарын санауды аяқтады (UNSD, 2013). Санақ аумағы

әлем халқының 96 пайызын қамтиды. Бұл көрсеткіш 2000 жылы өтіп, 26 ел

қатыспай қалған халық санағында қамтылған 95 пайыздан бір санға ғана

жоғары (Johnson, 2000; United Nations, 2007).

Демографиялық ақпарат көздері

3.1-сызба.

2010 жылы халық санағын жүргізбеген жеті елдің ішінде Ливан ерекше

боп тұр: ол ешқашан ресми ұлттық санақ жүргізбеген. Бұл елді француз-

дар құрғандықтан, Ливан халық саны мен үй қожалықтарын түрлі есептік

Month

Form

D-61

(1-15-2009)

USCENSUSBUREAU

U.S. DEPARTMENT OF COMMERCE

Economics and Statistics Administration

U.S. CENSUS BUREAU

This is the official form for all the people at this address.

It is quick and easy, and your answers are protected by law.

Use a blue or black pen.

The Census must count every person living in the United

States on April 1, 2010.

Before you answer Question 1, count the people living in

this house, apartment, or mobile home using our guidelines.

• Count all people, including babies, who live and sleep here

most of the time.

The Census Bureau also conducts counts in institutions

and other places, so:

• Do not count anyone living away either at college or in the

Armed Forces.

• Do not count anyone in a nursing home, jail, prison,

detention facility, etc., on April 1, 2010.

• Leave these people off your form, even if they will return to

live here after they leave college, the nursing home, the

military, jail, etc. Otherwise, they may be counted twice.

The Census must also include people without a permanent

place to stay, so:

• If someone who has no permanent place to stay is staying

here on April 1, 2010, count that person. Otherwise, he or

she may be missed in the census.

How many people were living or staying in this house,

apartment, or mobile home on April 1, 2010?

Number of people =

Mark all that apply.

No additional people

Mark ONE box.

Owned by you or someone in this household free and

clear (without a mortgage or loan)?

Rented?

Occupied without payment of rent?

What is your telephone number? We may call if we

don’t understand an answer.

Area Code + Number

–

Please provide information for each person living here. Start with a

person living here who owns or rents this house, apartment, or mobile

home. If the owner or renter lives somewhere else, start with any adult

living here. This will be Person 1.

What is Person 1’s name? Print name below.

Last Name

First Name

What is Person 1’s sex? Mark ONE box.

Male

Female

Day Year of birthAge on April 1, 2010

What is Person 1’s race? Mark one or more boxes.

White

Black, African Am., or Negro

American Indian or Alaska Native —

Print name of enrolled or principal tribe.

Asian Indian

Chinese

Filipino

Other Asian —

Print race, for

example, Hmong, Laotian, Thai,

Pakistani, Cambodian, and so on.

Japanese

Korean

Vietnamese

Native Hawaiian

Guamanian or Chamorro

Samoan

Other Pacific Islander —

race, for example, Fijian, Tongan,

and so on.

Some other race — Print race.

10.

Does Person 1 sometimes live or stay somewhere else?

Yes — Mark all that apply.

In college housing

In the military

At a seasonal

or second residence

For child custody

In jail or prison

In a nursing home

For another reason

If more people were counted in Question 1, continue with Person 2.

OMB No. 0607-0919-C: Approval Expires 12/31/2011.

Start here

Were there any additional people staying here

April 1, 2010 that you did not include

in Question 1?

Children, such as newborn babies or foster children

Relatives, such as adult children, cousins, or in-laws

Nonrelatives, such as roommates or live-in baby sitters

Is this house, apartment, or mobile home —

People staying here temporarily

Owned by you or someone in this household with a

mortgage or loan? Include home equity loans.

What is Person 1’s age and what is Person 1’s date of birth?

Please report babies as age 0 when the child is less than 1 year old.

Print numbers in boxes.

Yes, another Hispanic, Latino, or Spanish origin —

Print origin, for example,

Argentinean, Colombian, Dominican, Nicaraguan, Salvadoran, Spaniard, and so on.

Yes, Puerto Rican

Yes, Cuban

Yes, Mexican, Mexican Am., Chicano

NOTE: Please answer BOTH Question 8 about Hispanic origin and

Question 9 about race. For this census, Hispanic origins are not races.

Is Person 1 of Hispanic, Latino, or Spanish origin?

No, not of Hispanic, Latino, or Spanish origin

Ұлттық санақ

бағалау мақсатында зерттеген де, саяси себептерге байланысты іс жүзінде

санақ жүргізуден қашқақтаған болса керек (Mary J. Chamie, 2007).

Халық санағы АҚШ-та салыстырмалы түрде ертеректе жүргізілді және

ол 1624–1625 жылдары Вирджинияда басталды. Отарлық кезеңде түрлі

санақ 1767 жылға дейін жүргізілді. АҚШ-та он жылда бір рет өткізілген

ұлттық санақтың негізгі себебі мен заңдылығы мынада: ел штаттарының

тұрғындарын санап, сол бойынша парламенттің Өкілдер палатасындағы

орындарды бөлу. Он жылда бір рет санақ өткізу талабы 1787 жылы АҚШ

Конституциясының 1-бабы, 2-тармағында былай жазылды: «Өкілдер мен

тікелей салықтар бұл Одаққа кіруі ықтимал бірнеше штат арасында олар-

дың салыстырмалы санына қарай бөлінеді… Нақты санақ заңда көрсе-

тілген тәртіп бойынша, Құрама Штаттар Конгресінің алғашқы отырысы-

нан кейін үш жыл ішінде және одан кейінгі әр онжылдық мерзім ішінде

жүргізіледі».

Ең алғашқы ұлттық санақ 1790 жылы жүргізілді және содан бері тұрғын-

дар он жылда бір рет саналып отырды. Халық санағы мен санақ мәліметте-

рі бүгінде мемлекеттік органдардың жұмысы үшін аса маңызды. 2010 жыл-

ғы санақтың мәліметтері негізінде АҚШ-тың Өкілдер палатасындағы соң-

ғы бөліністің қалай болғаны 3.1-қосымшада көрсетілді.

3.1-ҚОСЫМША.

ХАЛЫҚ САНАҒЫ МӘЛІМЕТТЕРІН АҚШ-ТЫҢ ӨКІЛДЕР

ПАЛАТАСЫНДАҒЫ БӨЛІНІСКЕ ПАЙДАЛАНУ

АҚШ Өкілдер палатасындағы орындарды бөлудің негізі мақсаты –

435 орынның 50 штатқа (Колумбия округі бөлініске кірмейді, сол се-

бепті оның тұрғындарынан Өкілдер палатасында өкіл жоқ) әділ бөлінуі.

Бірнеше шектеу бар: (1) палатадағы орындар саны 435 болуы керек;

(2) жартылай өкілдер тағайындалмайды, ал өкілдерге бөлшек дауыстар

берілмейді; (3) өкілдер екі немесе одан да көп штатқа ортақ болмайды;

және (4) әр штатқа Өкілдер палатасынан кемінде бір орын берілуге тиіс.

Елу орын әр штатқа бір-бірден автоматты түрде беріледі. Бөлу әдісі-

нің мақсаты – қалған 385 орынды бөлу. «Тең үлестер» әдісі қай штаттар

екінші орындарды, қай штаттар үшінші орындарды иеленуі керек екенін

көрсетеді. Алайда АҚШ Конституциясында қалай бөлу керек екені жа-

зылмаған, онда тек «бір адам – бір дауыс» қағидасының негізге алыну-

ға тиіс екені айтылған. Яғни ешкімнің дауысы басқадан артық болмауға

тиіс. Соған байланысты штаттардың өкілдері ондағы тұрғындар санына

қарай тағайындалады. Тең үлестер әдісі Өкілдер палатасындағы орын-

дарды бөлісу үшін алғаш 1940 жылы қолданылды және содан бері қолда-

нылып келеді. Бұл бөлу әдісі, әуелі, тұрғындардың өкілдерге мақсаттық

қатынасын анықтайды. 2010 жылы Құрама Штаттардың халқының саны

(Халық санағы бюросының санауы бойынша әр штатта тұратын адам саны,

Демографиялық ақпарат көздері

сонымен бірге шетелдерде тұратын, бірақ әлдебір штатты «тұрғылықты

мекенім» деп білетін адамдардың, яғни АҚШ әскерилері мен мемлекет-

тік қызметкерлерінің және олардың асырауындағы адамдардың саны)

309 183 463 адам болды. Осылайша мақсаттық қатынас 2010 жылы

710 766,6 болды (немесе 435-ке бөлінген 309 183 463). Тең үлестер әдісі

«кез келген екі штаттың арасындағы өкілдік айырмашылығын барынша

аз етуге ұмтылады (Schmeckebier, 1941: 22).

Бұл әдісті қолданудың бірінші қадамы – әр штаттың тұрғындары бөлі-

нісін мына бөлшекке көбейту:

(

−1

)

Мұндағы N үміткерлер иеленгісі келетін нақты орынға, яғни екінші

не үшінші, не төртінші т.с.с. орынға тең. Бұдан басымдық мәндер деп

аталатын сандар шығады. Мысалы, штаттың екінші орынға талабын

анықтау үшін қолданылатын пропорция мынадай:

(

2−1

)

√

1,41421356

=0,7071067

Штаттың үшінші орынға талабын анықтауға қолданылатын пропор-

ция мынадай:

(

3−1

)

√6

2,44948974

=0,4082482

Бұл әдісті дөңгелектеу тәртібі мынадай: штаттың көрсеткішін не жо-

ғары, не төмен дөңгелектеу (бұл көрсеткіш осы екі нұсқаның геометрия-

лық ортасынан аса ма, әлде жоқ па – соған қарай) (Balinski and Young,

1982: 62). Екі санның геометриялық ортасы – олардың нәтижесінің шар-

шы түбірі. Яғни тең үлестер әдісі бойынша, егер штаттың көрсеткіші

1,39 болса, ол бір өкіл иеленеді, өйткені 1 мен 2-нің геометриялық ортасы

1,41-ге тең; алайда егер штаттың көрсеткіші 1,42 болса, онда ол екі өкіл

иеленер еді.

Бөліністі іс жүзінде есептеуде бұл ережені қолдану қажет емес. Оның

орнына түрлі орындар үшін жасалған пропорцияға жүгінуге болады.

Осылайша түрлі орындарға арналған басымдықтарды анықтау мақсатын-

да пропорциялар жасалған соң (2 және 3-орындарға арналған есептеу-

лер жоғарыда көрсетілді), олар 50 штаттың әрқайсысындағы тұрғындар

бөлінісіне көбейтіледі. Яғни штаттардың екінші орынға қатысты басым-

дықтарын анықтау үшін қолданылатын үлесі (0,70710678) 50 штаттың

әрқайсысындағы тұрғындар бөлінісіне көбейтіледі; сосын бұл процедура

штаттардың үшінші орынға қатысты басымдығын анықтауға арналған

үлесін (0,40824829) қолдану арқылы қайталанады, әрі қарай да осылай.

ҰЛТТЫҚ

САНАҚ

Ұлттық санақ

Бұл көбейтулер жасалып болған соң, алынған басымдық мәндер

«ең ірісі – бірінші, ең кішісі – соңғы» деген тәртіп бойынша реттеле-

ді. Палатадағы 385 орын штаттарға 385 ең жоғары басым құндылық

бойынша беріледі.

Төмендегі кестеде тең үлестер әдісінің 2010 жылы қолданылуы,

сонымен қатар алғашқы алты орын және соңғы алты орынды иелен-

ген штаттар көрсетілген. Оған қоса, орындар саны 435-тен көп бол-

са, 435-ден кейінгі үш орынды алар еді дейтін штаттар да көрсетіл-

ді. 2010 жылы Калифорния 51-орынды иеленді. Оның екінші орынға

арналған 26 404 774 көлеміндегі басымдық мәні оның 2010 жылғы

тұрғындар санын, яғни 37 341 989-ды 0,70710678 көлеміндегі «екін-

ші орын» үлесіне көбейтуден шықты. Техас екінші орынға арналған

17 867 470 көлеміндегі басымдық мәнге ие 52-орынды иеленді, бұл

оның 2010 жылғы тұрғындар санын, яғни 25 268 418-ді 0,70710678-ге

көбейтуден шықты. Осылайша 51 және 52-орындар АҚШ-тағы ең ірі екі

штат – Калифорния мен Техасқа тиді. Нью-Йорк 2010 жылы тұрғындар

саны жөнінен үшінші орында болды, бірақ ол 53-орынды иеленбеді.

Өйткені оның екінші орынға арналған басымдық мәні (13 732 760)

үшінші орынға арналған басымдық мән 15 244 803-тен төмен болды

(Калифорнияның үшінші орны үшін басымдық мән Калифорния тұр-

ғындарының саны 37 341 989-ды «үшінші орын» үлесі 0,40824829-ға

бөлуден шықты). Осылайша Калифорния 53, ал Нью-Йорк 54-орынды

иеленді. Флорида өзінің екінші орны ретінде 55-орынды, өзінің төр-

тінші орны ретінде 56-орынды, өзінің үшінші орны ретінде 57-орынды

иеленді.

Сонымен қатар төмендегі кестеде Өкілдер палатасындағы 430-дан

435-ке дейінгі соңғы алты орынды иеленген штаттар да көрсетілген.

Айта кететін нәрсе, мысалы, Техастың 36-орынға арналған басымдық

мәні Калифорнияның 53-орын үшін талабынан біршама жоғары бол-

ды да, осы себепті 433-орын Техасқа, ал 434-орын Калифорнияға бұ-

йырды. Миннесота 435-орынды, яғни Өкілдер палатасындағы соңғы

орынды алды; ол Миннесотаның 8-орны ретінде бөлінді. Палата тағы

үш орын бөлген жағдайда, 436, 437 және 438-орындарды алу үшін ке-

лесі кезекте тұрғандар Солтүстік Каролина, Миссури және Нью-Йорк

штаттары болар еді. Бөліністің бұдан да толық картинасын, тарихын

және есебін Барнеттің (2011), Баумли мен Постонның (2004) еңбекте-

рінен қарауға болады.

Конгрестегі бөлініс туралы осы тақырыпқа байланысты Марта

Тиенданың «Демография және әлеуметтік контракт» атты (2002) аса

терең мақаласын да оқуды ұсынамын. Онда бөліністе есепке алына-

тын штат тұрғындарына иммигранттарды кіргізу мен шығару мәселесі

талқыланған. Мақалада бірнеше тосын түйіндер жасалады.

ҰЛТТЫҚ

САНАҚ

Демографиялық ақпарат көздері

Тең үлестер әдісінің 2010 жылы қолданылуы: алғашқы

алты және соңғы бірнеше орынның бөлінуі

Палатадағы

Басымдық мән

Штат Штаттағы

Реттік орын

Алғашқы 6 орын

51 Калифорния 2 26 404 774

52 Техас 2 17 867 470

53 Калифорния 3 15 244 803

54 Нью-Йорк 2 13 732 760

55 Флорида 2 13 364 865

56 Калифорния 4 10 779 704

Cоңғы 6 орын

430 Оңт. Каролина 7 716 890

431 Флорида 27 713 364

432 Вашингтон 10 711 868

433 Техас 36 711 857

434 Калифорния 53 711 308

435 Миннесота 8 710 231

435-тен кейінгі

3 орын

436 Солт Каролина 14 709 063

437 Миссури 9 708 459

438 Нью-Йорк 28 706 337

Халық санағын жүргізу өте қымбат. АҚШ-тағы 2010 жылғы санаққа ша-

мамен 13,1$ млрд жұмсалды. Бұл 2010 жылғыға бөлінген 14,7$ миллиард-

тан 11 пайызға көп (Roberts, 2010). Халық санағы мәліметтері мемлекеттік

қызметкерлерге ел тұрғындары туралы пайдалы да қажет ақпарат береді.

Өкімет халық санағы мәліметтерін мемлекеттік саясаттың барлық бағы-

тында, мысалы, мемлекеттік мектептерде қанша бала оқыту керек неме-

се жаңа жолдарды қайда салу керек деген сияқты мәселеде пайдаланады.

Сонымен қатар халық санағы қылмыс, өлім-жітім, жан басына шаққандағы

табыс деңгейі сияқты басқа да пайдалы статистикалық мәліметтер береді.

Бұлар жергілікті және ұлттық деңгейдегі өкіметтің саясаты үшін аса қажет.

Жеке кәсіпорындарға халық санағы мәліметтері нарыққа анализ жасауға

және жарнама қызметін жүргізуге керек (Anderson, 2003). Көп демограф

пен әлеуметтанушы санақ мәліметтерін өз теориясын тексеруде және ана-

лиз жасауда пайдаланады.

Ұлттық санақ

Мысалы, 2010 жылғы санақ сауалдарының бірі үй қожалығында екі не-

месе одан көп адаммен бір шаңырақ астында тұратындардың бәріне қойы-

лып, олардың «Бірінші тұлға» аталатын адаммен қарым-қатынасы туралы

сұрады. Көп жағдайда бұл адам «отбасы мүшесі және үй соның атында:

соның атына сатып алынады немесе жалданады» (Barrett, 1994: 16). Бұл –

санақ анкетасын толтыруға негізгі жауапты адам. 3.1-сызбадағы бірінші

тұлғаны иденитификациялауға апаратын нақты сөздерді алуға арналған

№5 сұрақты қараңыз. Бірінші тұлғадан басқа үй қожалығының әр мүшесі

оның бірінші тұлғамен қарым-қатынасы туралы сұраққа жауап беруге тиіс.

(Бірінші тұлғамен қарым-қатынасы туралы бұл сұрақ 3.1-сызбада көрсетіл-

меген, өйткені анкетаның суреттегі бөлігі тек бірінші тұлғаға қатысты).

Екінші тұлғаның, үшінші тұлғаның немесе үй қожалығындағы басқа

адамдардың «Бірінші тұлғамен қарым-қатынас» туралы сұраққа жауап-

тарына мыналар кіреді: күйеуінің, әйелінің, баласының, атасының және

сол сияқтылардың қандас немесе отбасылық қарым-қатынасы, соны-

мен қатар бірге тұратын адамның, некесіз жұптастың және сол сияқты-

лардың отбасылық емес қарым-қатынасы. «Үйленбеген жұптас» деген

жауап зерттеушілердің үй шаруашылығындағы Бірінші тұлғамен туыс-

тық байланысы жоқ, бірақ онымен үйленген адамдай тұратын жанды

нақтылауына мүмкіндік береді. Санақ процедуралары респонденттер-

дің «үйленбеген жұптасқа» қатысты жауабын тексеруге мүмкіндік бере-

ді (бұл адам мен Бірінші тұлғаның жынысы бірдей ме, жоқ па, бәрібір).

Осылайша АҚШ-тағы өзімен жынысы бір адамдармен үйленбеген жұп-

тас қатынасындағы ересектердің санын анықтауға болады. Оған қоса,

2010 жыл бойынша бір жынысты неке рұқсат етілген бірнеше штатта

Бірінші тұлғаның жұбайымын дейтін, бірақ онымен жынысы бірдей

адамдардың санын білуге болады. 2010 жылғы жағдай бойынша, «бес

штат (Коннектикут, Айова, Массачусетс, Нью-Гэмпшир және Вермонт)

және Колумбия округі бір жынысты адамдарға неке куәлігін берді…

Сонымен қатар біржынысты некені тіркемеген, бірақ басқа штаттар-

дікін мойындаған тағы үш штат бар (Мэриленд, Нью-Йорк және Род-

Айленд)» (O’Connell and Feliz, 2011: 3). 2015 жылғы маусымның соңын-

да осы тараудың соңғы нұсқасы жазылып болуға айналған кезде Құрама

Штаттардың Жоғарғы соты Конституция біржынысты неке құқына ке-

пілдік береді деп қаулы шығарды. Осы кітап жарыққа шығатын уақытқа

қарай біржынысты некеге барлық 50 штатта және Колумбия округінде

заң жүзінде рұқсат берілетін болады.

Осылайша некеде тұратын немесе некеде тұрмағанымен, бірге өмір

сүретін ересек ерлер мен әйелдерді санауға болады. Демографтардың па-

йымы бойынша, біржынысты үй қожалықтарында (еркек пен еркек не-

месе әйел мен әйел) гей жұптар немесе лесбиян жұптар тұрады (Baumle,

Compton, and Poston, 2009; Black et al., 2000).

Студентім Юйтин Чанг екеуміз 2010 жылғы халық санағының біржыныс-

ты некелер туралы мәліметтерін сараптап, АҚШ-тың 366 мегаполисіндегі

Демографиялық ақпарат көздері

гейлер мен лесбияндардың қанша пайыз екенін есептедік (Poston and

Chang, 2013). Ол зерттеу туралы 5-тарауда кеңірек баяндаймын.

Бәрінен бұрын ескеретін нәрсе – Халық санағы бюросының біржы-

нысты шаңырақтар туралы 2010 жылғы мәліметтерін сараптау кезінде

зерттеушілер «мәліметтерде сәйкессіздік бар екенін, біржынысты жұп-

тардың саны жасанды жолмен көбейтілгенін анықтады» (Bureau of the

Census, 2011). Доктор Чанг екеуміз зерттеуіміз үшін біржынысты үй қо-

жалықтарының мәліметтерін жинақтаған кезде біз Гейтс (2013) жоғары-

да айтылған проблеманы шешу үшін жасаған сәйкестеу әдісін бейімдеп

қолдандық (кеңірек Poston and Chang [2013]).

Біз «біржынысты жұптардың географиялық аймақта тұрғындарға қа-

тысты аз немесе көп болу үлесін өлшейтін гейлер мен лесбияндардың

таралу индексін қолдандық (Gates and Ost, 2004: 24). Метрополиялық ау-

дан үшін 1,0-ге тең индекс мәні біржынысты жұптың ықтималдығы мет-

рополиялық аймағында «кездейсоқ таңдала салған шаңырақ сияқты»

екенін білдіреді (Gates and Ost, 2004: 24). 1,0-ден жоғары индекс мәні

кездейсоқ таңдалған үй қожалығына қарағанда, біржынысты жұпта мет-

рополия маңында тұру ықтималдығы жоғары екенін, ал 1,0-ден төмен

мән бұл ықималдықтың төмен екенін білдіреді.

Біз 366 метрополиялық ауданда гей үй қожалықтарының орташа ин-

декстік көрсеткіштері 0,69, ал лесбияндарда 0,86 екенін көрсеттік. Бұдан

білетініміз: 2010 жылы гей жұптардың АҚШ-тың орта метрополиялық

ауданында орналасу мүмкіндігі кездейсоқ таңдалған үй қожалығының

мүмкіндігіне қарағанда 31% (яғни [0,69 – 1,0] × 100), ал лесбиян жұп-

тың мүмкіндігі 14% төмен болды.

Сан-Франциско – Окленд, Фримонт (әрі қарай Сан-Франциско) мет-

рополиялық ауданында гей жұптардағы қатынас коэффициенті бәрінен

жоғары болды – 2,78, ал Итака, Нью-Йорк метрополиялық ауданында

лесбиян жұптардікі – 2,97. Яғни Сан-Францискода гей жұптар «орта»

америкалық жұпқа қарағанда 2,8 есе көп немесе 178 пайызға көбірек

(т. е., [2,78 – 1,00] × 100) тұрады деп түсіндіруге болады. Итакадағы

индекс мәні Итакада орта америкалықтың тұру ықтималдығына қара-

ғанда, лесбиян жұптардың тұру ықтималдығы 200% жоғары екенін біл-

діреді. Сан-Францисконың Кастро ауданы гейлер анклавы ретінде аты

шыққан, олай болса, Сан-Францискода гей жұптардың көп болуы таңға-

ларлық нәрсе емес.

Неге Сан-Францисконың оғаш қауымдары әлемге соншалық таны-

мал, бұл жөнінде ойланып көріп пе едіңіз? Неге гейлер мен лесбияндар-

ға Сан-Францисконың құшағы ашық? Бұл сұрақтарға көптеген жауап

бар. Мысалы, 1900 жылдардың басында Сан-Францисконың турис-

тік аудандарында гей-барлар ашылды. Сосын Нэн Аламилла Бойдтың

Wide Open Town («Айқара ашық қала» (2003) кітабын оқысаңыз бо-

лады, онда квир Сан-Францисконың тарихы жарқын және тартымды

баяндалған.

Тіркеу жүйелері

Барлық қалалық агломерация арасындағы гейлер мен лесбияндардың

ең төменгі арақатынасына келер болсақ, Солтүстік Дакота-Миннесота

штатындағы Гранд Форкста гейлер көрсеткіші 0,26-ға тең, ал Уисконсин

штатындағы Уосауда лесбияндар көрсеткіші 0,32-ге тең. АҚШ-тағы үй

иеліктерін кездейсоқ таңдаған кезде Гранд Форксте гей жұп шамамен

бір ширекке (немесе 74 пайызға), ал Уосауда лесбиян жұп үштен бірге аз

кездеседі.

Біз лесбияндар индексі сияқты, гейлер индексінің де көп құбылаты-

нын байқадық. Гей жұптар индексі жоғары метрополияларда лесбиян

жұптар индексі де жоғары, ал біріншісі төмен жерде екіншісі де төмен

болып келеді. Бірақ метрополияның көбінде, 366-сының 328-інде, гей-

лер индексінің мәнінен лесбияндар индексінің мәні жоғары. Осы мә-

ліметтерден Сан-Франциско, Майами, Сиэтл, Сан-Диего, Вашингтон,

Колумбия округі, Лас-Вегас, Лос-Анджелес, Атланта, Денвер, Нью-Йорк,

Тампа, Феникс, Даллас, Жаңа Орлеан, Гонолулу, Чикаго және Хьюстон

секілді гей жұптардың көрсеткіші лесбиян жұптар көрсеткішінен асып

түсетін бірнеше сүйікті мекені бар екені анық көрінді. Лесбиян жұптар

болса, керісінше, метрополияларға шоғырланған, сондай-ақ гейлерден

айырмашылығы, олар жер таңдай бермейді. Осы мәселелердің кейбіріне

5-тарауда, «отбасы мен сексуалдылық» тақырыбын қозғағанда, кеңірек

тоқталатын боламын.

Бұл санақ мәліметтеріне сүйеніп жауап беруге болатын демография-

лық зерттеудің сан алуан, әрқилы мәселесінің біреуі ғана. Енді екінші

демографиялық дерек көзі – тіркеу жүйелеріне көшейін.

ТІРКЕУ ЖҮЙЕЛЕРІ

Санақ уақыттың бір кезеңіндегі халық саны, құрамы және орналасуы ту-

ралы мағлұмат берсе, тіркеу жүйелері тұрғындар өміріндегі демография-

лық оқиғаларды (туу, өлім-жітім, кей елдерде көші-қон) пайда болған сә-

тінде тіркеп отырады. Санаққа қозғалыссыздық, ал тіркеуге үздіксіздік

пен тынымсыздық тән. Тіркеуді, негізінен, туу мен өлім-жітімге қатысты

қолданады, әйтсе де көп елдерде неке, ажырасу және аборт та тіркеуге

алынады. Кей елдерде көші-қон есебін жүргізу жүйесі жұмыс істейді.

Остби айтпақшы (2003: 763), тұрғындарды тіркеу дегеніміз – адам-

дардың тізімі, онда олардың мекенжайы, туған уақыты және идентифи-

кациялық нөмірі қоса көрсетіледі. Кейде, мысалы шіркеулерде тіркеу

ғасырлар бойы жүргізіліп келді, онда жамағаттың тууы мен шоқынуы

тіркелді. Солтүстік Еуропа елдерінде және Нидерландыда тұрғындарды

тіркеу жүйесі жұмыс істейді, сонымен қатар дамушы елдердің көбі оны

қолданады, қалғаны енгізуді жоспарлап отыр. Шығыс Еуропада комму-

нистер тұсында «тіркеу (адамдарды) бақылау үшін және әкімшілік мақ-

саттарда қолданылды, ол режимдерден кейінгі биліктер көбіне тіркеу

Демографиялық ақпарат көздері

жүргізбеді» (Ostby, 2003: 763). АҚШ-та тұрғындарды тіркеу жүйесі мүлде

жұмыс істемейді.

Отбасылар мен үй қожалықтарына қатысты оқиғаларды тіркеу ең

алғаш Хань династиясы (б.д.д. 205 жыл мен б.д. 220 жыл аралығы) тұ-

сындағы Қытайда қолданылды. Расында, көп жыл бұрын Таубер атап

өткендей (1959: 261), тұрғындарды тіркеу Қытай және Шығыс Азия ай-

мағына тән демографиялық дәстүр болған. Алайда оның негізгі функ-

циясы демографиялық оқиғалар туралы үздіксіз мәліметтерді мін-

детті жинақтау емес, «тұрғындарды жергілікті деңгейде бақылау еді»

(Bryan, 2004: 25).

Тұрғындарды тіркеу демографтарды қызықтырады, өйткені оларда

туу және өлім туралы мәліметтер (куәліктер) бар. Алайда туу мен өлімді

тіркеудің бәрі бірдей тұрғындарды тіркеу аясында жүргізілмейді. Тіркеу

жүргізбейтін елдер көп болғандықтан, туу мен өлімді есепке алу тұрғын-

дарды тіркеуден бөлек жүргізіледі.

Әлемнің көптеген елінде аса маңызды оқиғаларды, яғни туу, өлім,

неке, ажырасу, эмбрионның өлуі (өлі туу) және жүктілікті қолдан тоқ-

тату (аборт) сияқты оқиғаларды тізімге алу – олардағы азаматтық хал

актілерін тіркеу жүйелерінің бір бөлігі. Алайда ол жүйелер тұрғындарды

тіркеу болуы міндет емес. Дамыған елдерде азаматтық хал актілерінің

мәліметтері 100% дәл және толық болмағанымен, олардың сапасы, ке-

дей елдердікімен салыстырғанда, әлдеқайда жоғары. Клилэнд айтпақшы

(1996: 435), дамушы елдердегі азаматтарды тіркеу жүйелері «онша же-

тілмегенімен, ол мәліметтердің демографтар үшін маңызы төмен деу дұ-

рыс болмас еді». Демографтар мәліметтерді дұрыстау және сараптаудың

арнайы әдістерін жасады. Бұлар аталған демографиялық оқиғалардағы

үрдістер мен өзгешеліктер жайлы болжалды мағлұматтар береді (Popoff

and Judson, 2004).

Демографиялық статистика, яғни «тұрғындардың табиғи тіршілі-

гінің статистикасы – фундаменталдық демографиялық және эпидемио-

логиялық өлшемдердің негізі», – дейді Фридман мен Уиид (2003: 960).

Демографиялық статистика дегеніміз – азаматтық хал актілерін тіркеу

жүйелерінен, сонымен қатар өмірдегі аса маңызды оқиғалар туралы

жазбалардан алынған мәліметтер. Қазіргі заманғы демографиялық ста-

тистиканың бастауын Англияда 1532 жылы шыққан, Лондонның шіркеу

қызметкерлеріне күн сайынғы өлім мен шоқынуды есепке алып отыруды

міндеттеген бұйрықтан табуға болады (Bryan, 2004: 25). XVI ғасырдың

басы мен XVII ғасырдың соңындағы індеттер себебінен басталған жазба-

лар ондаған жылдар бойы үздіксіз жарияланып отырды. Көпестер сол мә-

ліметтерді пайдаланып, індет кезінде ауылдық жерлердегі клиенттерінің

көшіп кетуі ықтималдығын болжауға тырысатын (Kraeger, 1988: 129).

Джон Граунттың Bills of Mortality («Өлім тізімдері») атты еңбегін ([1662]

1939) әлгіндей мәліметтерге жасалған әйгілі демографиялық анализ дей

аламыз (3.2-қосымшаны қараңыз).

Тіркеу жүйелері

3.3-ҚОСЫМША.

ДЖОН ГРАУНТ

Көп демограф Джон Граунтты (Bogue, 1969: 9; Poston, 2006a: 254)

демографияның негізін салушы деп біледі. 1620 жылы Лондонда дүниеге

келген ол пуритандық тәрбиеде өсті, кейінірек католицизмді қабылдады.

1674 жылы Лондонда кедейлікте қайтыс болды. Ешқандай жоғары

білімінің, жаратылыстану ғылымдары немесе математика саласында еш

дайындығының жоғына қарамастан, ол 1662 жылы Natural and Political

Observations Made Upon the Bills of Mortality («Өлім тізімдеріне жасалған

табиғи және саяси зерттеу») атты еңбегін жариялады.

«Өлім тізімдері» Лондонның шіркеу қызметкерлерінің барлық өлім-

жітім мен шоқындыру туралы апта сайынғы есебі мен жазбасынан тұра-

тын. Ол жазбалар XVI ғасырдың басы мен XVII ғасырдың аяғындағы ін-

деттерге жауап ретінде басталды және ондаған жыл бойы үздіксіз жария-

ланып отырды. Граунт әлдебір заңдылықтарды табу мақсатында осынау

қисапсыз мәліметтерді саралады. Қыздан ұлдың көбірек туатынын және

ерлерге қарағанда, әйелдердің ұзағырақ жасайтынын бірінші болып

Граунт түсінді деген пікір бар. Сонымен қатар ол алғашқылардың бірі

болып, ауылдық жерлерден қалаға көшу феноменін байқады. Қара дүр-

сін болса да, өлім-жітімнің кестесін жасады, осыдан келіп, ақыр соңында,

қазіргі өмір кестесі пайда болды. (Кейінірек, 7-тарауда өмір кестесі не-

гізінде өмір сүру ұзақтығы кестесі жасалатынын көрсетеміз). Сонымен

қатар Граунт демографияның ең көне дәстүрлерінің бірін бастады, яғни

«қателіктердің деңгейі, түрі және ықтимал себептерін зерттеуге керек»

мәліметтерді зерттеді (Bogue, 1969: 9). Өлім тізімдерін сандардың сәй-

кестігі мен мәліметтердің сенімділігі тұрғысынан мұқият саралады және

өзінің дәйектерін егжей-тегжейлі түсіндірді, сөйтіп, оқырмандардың

өзінше түйін жасауына мүмкіндік берді (Kraeger, 1988: 129).

1674 жылы қайтыс болған Граунт Лондондағы Әулие Дунстан шіркеуі-

нің орындықтары астына жерленген болуы керек (Aubrey, 1898). Әйелім

Патрисия екеуміз 2012 жылы сол шіркеуге кірдік, бірақ, өкінішке қарай,

ол жерден Граунт және оның жерленуі туралы ешқандай жазба таба ал-

мадым. Шіркеу 1930 жылы қалпына келтірілген, бәлкім, табылмағаны

содан шығар. Граунттың өлімі елеусіз қалғанымен, «Өлім тізімдеріне жа-

салған табиғи және саяси зерттеу» – оның мәңгі ескерткіші. Бұл – өте

шағын және әлі де қызыға оқитын кітап (Poston, 2006a).

Қазіргі заманға келсек, Шретер айтқандай (2007), адамның тууы мен өлуін

тіркеу – адамның түпнегізгі құқығы. БҰҰ Азаматтық және саяси құқықтар ту-

ралы халықаралық пактісінің (АСҚХП) 24-бабы, 2-тармағында былай делін-

ген: «Әр бала туа салып тіркеуге алынады және оған ат қойылады» (Szreter,

2007: 67). Сонымен қатар АСҚХП-де «мемлекеттер өз тұрғындарының өмірін

Демографиялық ақпарат көздері

қорғау және өмірдің болжалды ұзақтығын ұзарту жолында тиісті шара қол-

дануы үшін олардың қолында өлім-жітімнің сипаты мен үрдістері туралы дәл

әрі егжей-тегжейлі мәліметтер болуға тиіс» (Szreter, 2007: 68). Бұл да өлімді

тіркеп отыруды қажет етеді. (Өмірдің болжалды ұзақтығы – белгілі бір жас-

қа жеткен адамдардың енді жасайтын орташа жасы).

Қазіргі әлемде туу мен өлім-жітімді тіркеу толыққанды ма? БҰҰ Балалар

қорының (ЮНИСЕФ) зерттеу орталығының есебі бойынша, әлемде

2012 жылы туған 57 млн бала тіркеуге алынбаған; бұл – 2012 жылы дүние-

ге келген он баланың шамамен төртеуі (UNICEF, 2013). Балалардың тір-

кеусіз қалуы «тууды тіркеудің құндылығына аса мән берілмейтін не тіркеу

жүйесі нашар жұмыс істейтін немесе балаларды тіркеудің шығыны тым

көп» елдерде жиі кездеседі (UNICEF, 2002: 10). Тіркеусіз балалар, негізінен,

дамушы елдерде көп, оның басты себебі – ол елдерде тіркеу жүйесі саяси,

әкімшілік және экономикалық кедергілерге көп кездеседі. Кей елдерде ген-

дерлік кемсіту және ұл балаларға басымдық беру де қыз балалардың тір-

кеуден тыс қалуына себеп болады (Hudson and den Boer, 2004).

Тууды тіркеу деңгейінің тағы бір көрсеткіші – «туу туралы куәлігі бар

5 жасқа дейінгі (0 мен 59 ай аралығындағы) балалардың немесе тексеру-

ден кейін азаматтық органдар тіркеуге алған балалардың пайыздық үлесі»

(UNICEF, 2013: 11). 2012 жылы әлемде 5 жасқа дейінгі 230 млн бала тір-

кеуге алынбаған. Тіркелмеу және соның салдарынан туу туралы куәліктің

болмауы балаға көп қиындық әкеледі. Мысалы, «мемлекет ресми таныма-

ғандықтан, балаға медициналық қызмет көрсетілмеуі немесе білім беріл-

меуі мүмкін. Кейіннен жеке басты куәландыратын ресми құжаттың жоқ-

тығынан, бала заңда көрсетілген жасқа жетпей некелесуі не еңбек нарығы-

на шығуы, әскерге алынуы мүмкін. Қылмыс жасады деген айып тағылған

жағдайда тіркеусіз балалар өз жасын дәлелдей алмай, ересек адам ретінде

жауапқа тартылуы мүмкін» (UNICEF, 2013: 6). Өнеркәсібі дамыған елдер-

де 5 жасқа дейінгі балалардың 90 пайыздан астамы тіркелген. Керісінше,

Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдерінде 5 жасқа дейінгі балалардың 20

пайыздан азы ғана тіркеуге алынған (UNICEF, 2013).

Дамушы елдердің бәрінде бірдей тууды тіркеу мәселесі төмен деңгейде

емес. Бұрынғы Кеңес Одағы елдерінің көбінде туу толықтай дерлік тірке-

леді. Оның себебі – тууды тіркеудің жақсы жолға қойылған жүйесі, жақсы

жұмыс істейтін медициналық мекемелер және жақсы оқытылған медици-

налық персоналда болса керек.

Өлімге келер болсақ, әлемде өлімді тіркеу ісі қаншалықты толық ат-

қарылуда – ол туралы білетініміз көп емес. Тууды тіркеу мәселесіндегі

сияқты, өлімнің толық тіркелмеуі дамыған елдерден гөрі дамушы елдерде

көп кездеседі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының есебі бойынша

(2015), көп елдерде адам өлімі тіркеусіз қалып жатады, өлімнің 90 пайызы

тіркелетін елдер бар, бүгінде әлем тұрғындарының шамамен төрттен бірі

сондай елдерде тұрады және бұлардың барлығы дерлік табыс деңгейі жоға-

ры мемлекеттерді құрайды.

ТІРКЕУ

ЖҮЙЕЛЕРІ

Тіркеу жүйелері

АҚШ-та туу, неке және өлім-жітімді тіркеу 1632 жылы Вирджинияда және

одан кейін басқа штаттарда тіркеу туралы заңдардан басталды. Жоғарыда

айтылғандай, АҚШ Конституциясы он жыл сайын халық санағын жүргізіп

отыруды міндеттейді, бірақ азаматтық хал актілерін тіркеу туралы федерал-

дық талап жоқ. Маңызды оқиғаларды тіркеудің заңи өкілеті толықтай АҚШ-

тың штаттарына тиесілі. АҚШ-та ең алғашқы халық санағы 1790 жылы жүр-

гізілді, бірақ туу мен өлімді толықтай тіркеу кейіннен қолға алынды.

Жоғарыда айтқанымдай, XVII ғасырдағы Англияда шоқындыру, неке-

лесу және жерлеу туралы жазба жүргізіп отыру шіркеудің міндеті болды.

Солтүстік Америкадағы ағылшын отарлары да осы тәжірибені ұстанды.

1639 жылы Массачусетс шығанағы отарының соттары туу, өлім және неке

туралы есеп-қисапты өз әкімшілік жүйемізге кіргіземіз деп жариялады.

«Сірә, мұндай жазбаларды азаматтық үкімет лауазымды тұлғаларының

қызметіне кіргізген Батыс әлеміндегі алғашқы ел Массачусетс шығанағы

отары болған», – деп жазады Брайан (2004: 26). Бірақ мұнда да тіркеу ерік-

ті болды да, сол себепті толық болмады. 1865 жылға қарай, өлім оқиғалары

толық тіркеуге алынды, ал туу әлі де толық тіркелмеді (Bryan, 2004).

Біртіндеп осы тәжірибені АҚШ-тың өзге штаттары да енгізе бастады.

1919 жылдан бастап, барлық штаттар өз территориясында туу мен өлімді

тізімдеп отырды, бірақ тіркеусіз қалу жағдайы да болды. 1903 жылдан бас-

тап Техас, 1905 жылдан Калифорния өз территориясында туу мен өлімді

тіркеуді қолға алды.

АҚШ федералдық өкіметі 1900 жылы Өлімді тіркеу аумағын құрды және

өлгені туралы куәліктің стандарт формасын ұсынды. 1915 жылы Тууды тір-

кеу аумағы құрылды. Оған 10 штат пен Колумбия округі кірді, бұл АҚШ

тұрғындарының 40 пайызы еді. Талапқа сай болуына қарай, басқа штаттар

Тіркеу аумағына кіргізіліп отырды. Теориялық тұрғыдан алғанда, «штат

тіркеу аумақтарына кіре алуы үшін штаттағы туу мен өлімнің 90 пайызы

тіркелуі керек болды; бірақ өлшем құралдары қара дүрсін еді», – деп жа-

зады Брайан (2004: 27). 1933 жылы Техас сол кездегі 48 штаттың соңғысы

болып тіркеу аумағына қосылды.

АҚШ өкіметінің талабына сәйкес, тіркеу аумағына кірген штаттар жыл

сайын туу және өлім туралы куәліктердің көшірмесін Вашингтонға тап-

сырып отыруға тиіс болды. Тууды, өлімді және басқа да демографиялық

оқиғаларды тіркеу штаттардың құзыретінде болғанымен, материалдарды

жинақтап, ел көлемінде жариялайтын федералдық өкімет еді. Туу және

өлім-жітім туралы мәліметтер Денсаулық статистикасы жөніндегі ұлттық

орталықта (ДСҰО) жыл сайын, 1990 жылдарға дейін қағазға басылып кел-

ді, қазір олар онлайн жарияланады.

Құрама Штаттарда неке мен ажырасуды тіркеу мәселесі туу мен өлімді

тіркеуден артта келеді. Некелесу мен ажырасудың ұлттық тіркеу аумағы

тек 1957 жылы (неке) және 1958 жылы (ажырасу) құрылды. Штаттардан

алынған мұндай мәліметтерді жыл сайын жариялап отыруды өкімет

1990 жылдары тоқтатты.

ТІРКЕУ

ЖҮЙЕЛЕРІ

Демографиялық ақпарат көздері

Әдетте туу туралы куәлікте ата-анасының аты-жөні мен жасы, кәсібі,

кей штаттарда олардың білімінің деңгейі көрсетіледі. Көбіне бұл мәлімет-

терді анасы береді, бірақ Смиттің айтуына қарағанда, егер анасы баланың

әкесі туралы мәлімет бермесе немесе білмесе, куәлікте ол туралы жазыл-

майды (1992: 4). Туу туралы куәлікте әкесі туралы мәліметтер жоқ немесе

жеткіліксіз болғандықтан, әйелдерге қарағанда, ерлердің тууға қатысын

зерттеу әлдеқайда қиын. Бұл сұрақтардың кейбірі 4-тарауда талқыланады.

Туу туралы куәлікте әдетте ана мен бала туралы көп мәлімет болады.

Мысалы, Техастағы туу туралы куәлікте жүктілік тарихы, акушерлік про-

цедуралар, босандыру әдісі, баланың туған кездегі салмағы және туабітті

ауытқуы туралы болады. АҚШ штаттарының барлығы бірдей куәлікте дәл

осындай ақпараттың болуын талап етпейді.

Сонымен қатар Техастағы туу туралы куәлікте ананың тұрмыс құрғаны-

құрмағаны жөнінде де айтылады. Бірақ бұл тұсы және басқа да деректер

құпия мәлімет ретінде беріледі, туу туралы куәліктің куәландырылған кө-

шірмелеріне енгізілмейді. Осындай тәжірибені штаттардың көбі ұстанады.

Туу мына тәртіппен тіркеледі: дәрігер, акушер (акушер міндетін атқару-

шы тұлға), баланың анасы немесе әкесі туу туралы куәлікті бала туған соң,

сол ауданның тіркеу органына белгілі бір күннің ішінде тапсыруға міндет-

ті. Көп штаттарда баланың тууы бес күн ішінде тіркелуге тиіс.

Өлім туралы куәлікті әдетте жерлеу бюросы жасайды, ал марқұм жай-

лы жеке ақпаратты отбасының бір немесе бірнеше мүшесі, жан тапсыру

мезетінде қасында болған дәрігер немесе сот-медициналық сараптамашы

береді. Марқұмның жасына қоса «(бұл жөнінде отбасы мүшелері, әсіресе

қартаң адамдар қате мәлімет беруі мүмкін), куәлікке әдетте марқұмның

айналысқан ісі, сонымен қатар қайтыс болған орны мен себебі енгізіле-

ді. Орын әдетте өлімнің тікелей немесе жанама себебі ретінде кіргізіледі»

(Smith, 1992: 4).

Күндердің күнінде ата-анаңыз немесе жақын туысыңыз қайтыс болып,

ол туралы жерлеу бюросына жеке ақпарат беруіңізге тура келуі әбден мүм-

кін. Менің ата-анам Сан-Францискода 1977 және 1979 жылы қайтыс бол-

ды. Екі ретте де әпкем Кэтлин екеуіміз жерлеу бюросының директорымен

кездесіп, ата-анамыз жайлы жеке мәліметтер бердік. Мәліметтер сосын

олардың өлім туралы куәлігіне енгізілді.

Мысалы, басқа да көптеген штаттағыдай, Техастағы өлім туралы куә-

лікте марқұм туралы негізгі ақпарат (жасы, туған жері т.с.с.) болады.

Бұларды марқұмның отбасындағы адамдардың бірі (ақпарат беруші) жер-

леу бюросының қызметкеріне береді де, ол куәлікті толтырады. Сонымен

қатар куәлікте марқұмның өліміне қатысты деректер болады, оны емдеу-

ші дәрігер, сот-медициналық сарапшы немесе бітімгерлік соты толтыра-

ды. Штаттардың көбінде өлім туралы куәлікті жергілікті тіркеуге тапсыру

жерлеуге немесе денені тіркеу ауданынан әкетуге жауапты тұлғаның (та-

бытшы немесе жерлеу бюросының директоры) мойнында болады. Әдетте

адам дүние салғаннан кейін он күн өтпей тіркеуге алынуға тиіс.

Тіркеу жүйелері

Жоғарыда айтқанымдай, Денсаулық статистикасы жөніндегі ұлттық

орталық әр штаттан туу және өлім туралы мәліметтерді жинайды және

деректерін салыстырады. Сосын нозологтар, яғни аурулар мен өлім се-

бептерін жіктеп, санаттарға бөлумен айналысатын мамандар өлім себебі

туралы сипаттамаларды Халықаралық аурулар жіктемесінің өлім себебі

кодтарына аударады. Сонымен қатар АҚШ федералдық деңгейде Ұлттық

өлім индексін (NDI) жүргізеді. Бұл «өлгендердің аттары мен атрибуттарын,

сонымен қатар өлім себебі туралы ақпаратты цифровизациялайды… Әр

өлімді растау үшін NDI медициналық зерттеулерден тысқары жеке адам-

дарды бақылап отыруға мүмкіндік береді» (Smith, 1992: 4–5).

Туу және өлім сияқты демографиялық оқиғалар соншалық айқын бол-

ғандықтан, оларға анықтама беру қажет емес деген пікір болуы мүмкін.

Шынында, олай емес. Енді туу, өлім және эмбрионның өлімі туралы нақты

жайттарды қарастырамыз. Бұлар – бір-бірін жоққа шығаратын санаттар.

Туу өлімге дейін болуға тиіс. Тірі тумаған эмбрион өлі туу санатына кіреді.

Бұл терминдерге нақты анықтама берейік.

Алдымен эмбрионның өлімін алайық. Ол статистикалық тұрғыда былай

анықталады:

Эмбрионның өлімі: өмірдің тірі туудан бұрын үзілуі; яғни жүктілік

мерзімінің кез келген тұсында баланың ана бойынан толықтай шыға-

рылуы немесе алынуы. Өлімді анықтайтын нәрсе: бұлай бөлінген соң,

эмбрион тыныстамайды және жүрек қағысы, кіндік пульсациясы неме-

се бұлшық еттердің қимылы сияқты ешқандай тіршілік белгілерін біл-

дірмейді (Shryock, Siegel and Associates, 1976: 221).

Эмбрион өліміне түсік, аборт және өлі туу кіреді. Олар былай

анықталады.

Түсік – жүктіліктің бастапқы кезеңінде эмбрион тіршілігінің өздігінен

немесе кездейсоқ тоқтауы.

Аборт – өмір сүре алатын дәрежеге жетпеген эмбрионның адамның қа-

лауымен қолдан алынуы.

Жүктілікті қолдан үзу – адам қолымен жүктілікті тоқтату, бұдан эмб-

рион өмірі ерте қиылады.

Өлі туу – жиырма және жиырма сегіз апта аралығында немесе жүкті-

ліктің одан бергі мерзімінде эмбрионның өлуі (жүктілік – ұрықтанған

соң, туғанға дейін эмбрионның ана жатырында дамуы).

Өлім мен эмбрион өлімі екі бөлек нәрсе. Өлімнің алдында туу болуы ке-

рек; ал эмбрионның өлімінен бұрын туу болмайды. Статистикалық тұрғы-

да өлімнің анықтамасы былай:

Өлім – «тірі туған соң, кез келген сәтте барлық тіршілік белгілерінің жо-

ғалуы (тіршіліктің реанимация мүмкіндігінсіз постнаталды тоқтауы).

Өлім тек туудан соң болады» (Shryock, Siegel and Associates, 1976: 221).

Сондықтан эмбрион өмірінің үзілуі өлімге жатпайды.

Демографиялық ақпарат көздері

Үшінші демографиялық оқиға – туу. Оның статистикалық анықтамасы

мынадай:

Туу – «жүктілік мерзіміне қарамастан, анадан баланың толықтай шы-

ғуы немесе алынуы; бұдан соң бала тыныстайды, кіндігі кесілген бе,

жоқ па немесе жолдасы (плацента) бірге ме, әлде бірге емес пе, соған

қарамастан, жүрек қағысы, кіндік пульсациясы немесе бұлшық еттер-

дің қимылы сияқты тіршілік белгілерін көрсетеді» (Shryock, Siegel and

Associates, 1976: 273).

Жүктілік мерзімі мен өмір немесе өлім жағдайы тіркеу кезінде маңызды

емес. Ана құрсағынан шыққаннан кейін бала (жоғарыда айтылған анық-

тамаға сәйкес) әлдебір тіршілік белгілерін көрсетсе, оны тірі туды дейміз.

Құрама Штаттарда туу мен өлім де-юре негізінде есепке алынады. Яғни

бір штатта өзге штаттың тұрғыны туса немесе өлсе, ол бұл штаттың нақты

кестесіне енгізілмейді. Мысалы, Техас тұрғыны қай жерде өлсе де, Техастың

өлім-жітім кестесіне жазылады. Бір штат тұрғынының басқа штатта тууы

немесе өлуі – сирек кездесетін жағдай. Мұндай оқиғалар туралы ақпарат

штаттардың бір-біріне құжат көшірмесін жіберуінің, штаттар мен ДСҰО

арасындағы ынтымақтың арқасында жиналады. Айталық, Техас тұрғыны

Калифорнияда өлсе, марқұмға Калифорнияның өлім туралы куәлігі толты-

рылады. Калифорнияның өлім туралы куәлігіндегі ақпарат сосын Техастың

тіркеу қызметіне штат кестесіне енгізуі үшін беріледі; ал өлім Калифорния

штатының кестесіне кіргізіледі.

CАУАЛНАМАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР

Көп демограф демографиялық мәліметтің үшінші дереккөзі – іріктеме

сауалнамаларға жүгінеді. Өйткені халық санағы мен тіркеу жүйелерінде

аса маңызды демографиялық мәселелерді шешуге, әсіресе халық өсімін са-

раптауға керек мол ақпарат болмайды. Сауалнамалық зерттеулер біршама

толық ақпарат жинау үшін қажет. Демографтар біршама ірі адам тобының

ішінен мұқият алынған кездейсоқ іріктемелерге сауалнама жүргізу арқылы

демографиялық әрекеттердің негізгі заңдылықтарын анықтай алады. Тек

санақ және тіркеу жүйелерінің мәліметтерін пайдаланған жағдайда мүм-

кіндік бұдан төмен болады. Енді демографтар қолданатын негізгі сауална-

малық зерттеулердің кейбіріне тоқталайық.

Әлемдегі туу туралы сауалнамалық зерттеу

1970 жылдардан бастап статистикалық және демографиялық қоғамдастық-

тарда демографиялық ақпараттың маңызды дереккөзі ретінде туу жөнін-

дегі үйлестірілген халықаралық зерттеулер жүргізіле бастады. 1974 және

1986 жылдар аралығындағы кезеңде репродуктивтік мінез-құлық пен оған

Cауалнамалық зерттеулер

қатысты әлеуметтік-психологиялық көрсеткіштер туралы мәліметтер жи-

нау мақсатымен Әлемдегі тууды зерттеу аясында әлем халқының 40 па-

йызын құрайтын 62 елде іріктемелік сауалнамалар жүргізілді (Cleland and

Hobcroft, 1985; Cleland and Scott, 1987).

Демография және денсаулық саласындағы

сауалнамалық зерттеу

Әлемдегі туу деңгейін зерттеуден соң, тағы бір халықаралық үйлесті-

рілген зерттеу – Демографиялық және медициналық зерттеу (ДМЗ)

қолға алынды. Оның аясында 1984 жылдан бастап, 90 дамушы елде

260-тан аса іріктемелік зерттеу жүргізілді. Демография және денсаулық са-

ласындағы зерттеу – әр елден өкілдік тұрғыда кең көлемде (әдетте 5 000 мен

30 000 аралығындағы шаңырақ) іріктелген үй қожалықтарын зерттеу.

Демография және денсаулық саласындағы зерттеу де әлемдік туу деңге-

йін зерттеу сияқты, сауалнама жүргізілген елдер туралы бұрын белгісіз бо-

лып келген демографиялық ақпарат береді. Мысалы, 2013–2014 жылдары

Шығыс Африкадағы тұрғыны 14 миллионнан асатын шағын ел Замбияда

ДМЗ жобасы аяқталды. Замбия бойынша ДМЗ мәліметтері көрсеткендей,

қазіргі туу деңгейі тұра берген жағдайда замбиялық әйелде, орташа алған-

да, 5,3 бала болады. Сонымен қатар мәліметтер Замбиядағы ерлі әйелдер-

дің 45 пайызы жүктіліктің алдын алатын заманауи әдістерді қолданаты-

нын көрсетті, бұл әлемдік көрсеткіштен (57%) аз, бірақ Африканың көр-

сеткішінен (25%) жоғары. 2013–2014 жылдар бойынша ДМЗ деректеріне

сәйкес, қазіргі уақытта елдегі әрбір он үшінші бала бес жасқа жетпей ше-

тінейді. Бала өлімі әлдеқайда дамуы төмен елдердегі көрсеткіштен жоға-

ры болғанымен, бұл мәлімет 1997 жылғымен салыстырғанда Замбиядағы

ахуалдың анағұрлым жақсарғанын көрсетеді. Ол кезде әрбір бесінші бала

бес жасқа келмей өлетін (Замбияның Орталық статистика басқармасы,

ДМЗ бағдарламасы, ICF International, 2014). ДМЗ болмағанда, осындай

маңызды ақпаратты ала алмас едік.

Туу туралы өзге сауалнамалық зерттеу

Ауқымы төменірек, әдетте бір елге немесе бір қауымға бағытталған де-

мографиялық зерттеуді демографтар ондаған жылдар бойы қолданып

келді. Ертеректегі талпыныстар ретінде Индианаполис зерттеулері Kiser,

1953; Kiser and Whelpton, 1953), Принстон зерттеулері (Westo et al., 1961;

Westo, Potter, and Sagi, 1963) және де Пуэрто-Рикода жүргізілген отбасы-

лық және репродуктивтік мінез-құлық зерттеулерін (Hill, Stycos, and Back,

1959; Stycos, 1955) атауға болады.

Демографиялық зерттеулердің саны ұзақ жылдар бойы үздіксіз көбейіп

келеді. АҚШ-та көптеген зерттеу жасалады, олардың кейбірін федералдық

өкімет жүргізеді. Төменде олардың екі мысалын келтірдік.

Демографиялық ақпарат көздері

Халық саны туралы қазіргі сауалнамалық зерттеу

Халық саны туралы қазіргі сауалнамалық зерттеу – АҚШ Халық санағы

бюросы мен АҚШ Еңбек статистикасы бюросы ай сайын бірлесе жүргі-

зетін жалпыұлттық зерттеу. Оның негізгі мақсаты – институциялық емес

азаматтық тұрғындардың жұмыс күші туралы мәлімет жинау. Көбіңіз

АҚШ пен оның ірі мегаполистеріндегі соңғы айдағы жұмыссыздық деңге-

йі туралы жаңалықтарды оқыған немесе теледидардан көрген боларсыз-

дар? Олардың қайдан алынатыны жайлы ойланып көріп пе едіңіз? Ол мә-

ліметтер Халық саны туралы қазіргі сауалнамалық зерттеумен жиналады.

Бұл сауалнаманы алушылар ай сайын іріктелген үй қожалықтарының

14 және одан жоғары жастағы мүшелеріне жұмыс күші ретінде қаты-

суы туралы сұрақ қояды. Ай сайын 60 000 үй қожалығын қамтитын сол

сауалнама – АҚШ тұрғындарының ұлттық репрезентативті іріктемесі.

Сауалнама алушылар негізгі сұрақтарға қоса, қосымша сауалдар қояды.

Мысалы, наурыздағы сауалнамалық зерттеуде мобильдік, отбасылық

жағдай, табыс, кедейлік, білім деңгейі, ардагерлік мәртебеге қатысты

сұрақтар бар.

Отбасы өсімі туралы ұлттық сауалнамалық зерттеу

Отбасы өсімі туралы ұлттық сауалнамалық зерттеу алғаш 1973 жылы жүр-

гізілді. Одан кейінгілері 1976, 1982, 1988, 1995 және 2002 жылы жасалды.

2002 жылдан соң, мұндай зерттеу 2006 жылдан 2010 жылға дейін, сосын

2011 жылдан 2015 жылға дейін тұрақты жүргізіліп келді. 2015 жылдан

кейін де жалғасты.

Отбасы өсімі туралы сауалнама – 15 пен 44 жас аралығындағы ер және

әйел респонденттерді зерттейтін көпсатылы жалпыұлттық репрезента-

тивті зерттеу. Ол сауалнама отбасылық өмір, неке, ажырасу, жүктілік, бе-

деулік, контрацепцияларды қолдану және ерлер мен әйелдердің денсаулы-

ғы туралы ақпарат жинайды (NCHS, 2015). 2011–2015 аралығында ірікте-

меде 10 416 ер мен әйел болды; одан кейін 2014–2015 жылдары 10 000-нан

аса адам қосылды. Әйелдерге арналған сауалнаманы толтыруға орташа 85

минут, ерлердікіне 60 минут кетеді. Сексуалдық орентация сияқты нәзік

тақырыптарға арналған мәліметтер аудио-компьютерлік әдіспен өзінен-

өзі сұрау арқылы алынады. «Онда респондент құлаққап арқылы компью-

тер экранынан сұрақтарды оқиды да, жауаптарын компьютерге енгізеді»

(Mosher, Chandra, and Jones, 2005: 7). Мұндай әдістер «нәзік мәселелер

туралы біршама толық мағлұмат береді, сөйтіп, қағаз-қалам сауалнама-

сында болатын мәлімет тапшылығын болдырмауға жағдай туғызады»

(Mosher, Chandra, and Jones, 2005: 8). Қазіргі уақытта ондай сұрақтарға

жауап берген әйелдердің үлесі – 73%, ал ерлердікі – 72%.

Cауалнамалық зерттеулер

Жастар туралы демографиялық ақпараттың тағы бір өте маңыз-

ды дереккөзі – 1990 жылдардың басында Чапел-Хиллдегі Солтүстік

Каролина университетінің Каролина демографиялық орталығында про-

фессор Дж.Ричард Удри бастаған «Жасөспірімдер мен ересектердің ден-

саулығын ұзағынан ұлттық зерттеу» жобасы. Осы ұзағынан зерттеуде

1994–1995 жылы 7–12 сыныптарда оқитын жасөспірімдер тобы нысанаға

алынды. Әр жасөспіріммен өзінің үйінде сұхбат өткізілді, төрт рет өткен

мұндай жүздесудің соңғысы 2008 жылы болды. Кейінірек, Add Health Study

мәліметтері пайдаланылған 4-тарауда, бұл зерттеуден шыққан нәтиженің

жасөспірімдер арасындағы жүктілік пен бала табуға қатысты жағын әңгі-

мелеп беремін.

Американың қауымдар туралы сауалнамалық зерттеуі

1990 жылдардың соңында АҚШ-тың Халық санағы бюросы өзінің дәстүр-

лі ұзын анкетасын «үздіксіз өлшеу» сауалнамасына айналдыруды бастады.

Ол Американың қауымдар туралы сауалнамалық зерттеуі (АҚСЗ) деген

атаумен белгілі. 2005 жылы бұл зерттеу толыққанды жұмыс істей бастады.

Қазіргі кезде ол АҚШ пен Пуэрто-Риконың барлық округінде жыл сайын

жүргізіледі. Сол арқылы АҚШ-тағы барлық қауымның экономикалық,

әлеуметтік, демографиялық және баспана мәселесіндегі ахуалы туралы

маңызды мәліметтер алынады. Дәл осындай мәліметтер бұрын 10 жылда

бір рет қана жиналатын. Яғни «мәліметтер 10 жылда бір рет емес, онжыл-

дықтар бойы жиналады» (Taeuber, 2006: 7).

2005 жылдан бастап, АҚШ-тың кездейсоқ іріктемеге алынған үй қожа-

лықтарына АҚСЗ анкеталары ай сайын поштамен келіп тұрды. 2013 жылы

іріктемеге тұрғын үй мекенжайы кірді. Одан бұрынғы жылдары іріктелген

үй қожалықтары саны азырақ болатын: мысалы, 2000–2004 жылдары онда

740 000 мен 900 000 аралығында шаңырақ болды. Анкета поштамен кел-

ген соң, іріктелген үй қожалығына телефон арқылы хабарласады; сол кезде

жауап бермеген мекенжай респонденттерімен бетпе-бет сұхбат жасалады.

Сөз соңында айта кетерлік жайт, АҚСЗ-ны санақ жүргізу қызметінің кә-

дімгідей өзгерген түрі, шын мәнінде, санақ мәліметтерін жинау парадиг-

масының өзгеруі дей аламыз. АҚСЗ соңғы халық санақтары кезінде туын-

даған мәселелерді АҚШ Халық санағы бюросы шеше алатындай етіп жа-

салды. Ол мәселелер қатарына білікті санақшыларды жеткілікті етіп алу

қиындықтары, көп санақ анкетасының поштамен қайтарылмауы, мекен-

жайлар (әсіресе жетуге қиын жерлерде) халық санағында толық қамтыл-

ған ба, әлде жоқ па, белгісіз болуы. АҚШ Халық санағы бюросы АҚСЗ мен

оның тың мәліметтері қолданушылардың өзіне деген сенімін арттырады

және санақ кезінде туындайтын қиындықтарды азайтады деп үміттенеді

(Hillygus et al., 2006).

Демографиялық ақпарат көздері

ТҮЙІН

Бұл тарауда біз демографиялық мәліметтердің үш маңызды дереккөзі ту-

ралы айттық: ұлттық санақ, тіркеу және сауалнама. Олардың әрқайсы-

сы – демографиялық зерттеулердің маңызды дереккөзі. Кей демографтар

бұлардың біріне ғана немесе екеуіне ғана жүгінеді. Ал демографиялық са-

раптамаға әдетте бұл үш дереккөздің де мәліметі қажет. Алдағы тараулар-

да туу (4-тарау), өлім-жітім (7-тарау) және көші-қонның (8 және 9-тарау)

демографиялық процестерін қарастырамыз. Кітаптың осы және басқа та-

рауларындағы көзқарастар осы тарауда айтылған үш дереккөзден алынған

мәліметтерге негізделген.

ТУУ

КІРІСПЕ

Туу – іс жүзінде баланы дүниеге әкелуге қатысты құбылыс, мұны ең қа-

таң мағынасында биологиялық процесс дей аламыз. Аталық ұрық пен

аналық жасуша қосылып, зигота пайда болады да, шамамен тоғыз айда

бала өмірге келеді. Барлық жағдайда болмаса да, негізінен, бұл үшін еркек

пен әйел жыныстық қатынасқа түседі, әйел көтереді, сөйтіп, көтеруден

кейін тірі бала туады. Баланың тууын биологиялық процесс десек те жы-

ныстық қатынасқа, сосын баланың дүниеге келуіне әкелетін түрлі әрекет-

тер мен оқиғалар әйел мен еркектің әлеуметтік, экономикалық, мәдени

және психологиялық ерекшеліктеріне, сонымен қатар олар өмір сүретін

қоршаған ортаға байланысты. Бұл парадокстың кілті мынада: жыныстық

қатынасқа түсу, көтеру және баланың тууы – басқа факторлардың, онда

да, негізінен, әлеуметтік және мәдени факторлардың ықпалымен болатын

іс-әрекет. Яғни жарық дүниеге келген кезімізде көретін ата-ана мен туыста-

рымызға ешқандай ықпал ете алмаймыз, ал өзіміздің туғызу қабілетімізге

айтарлықтай ықпалымыз бар. Бала табу қажет пе, қанша рет қажет және

қай кезде тапқан дұрыс дегенді өзіміз шешеміз. Яғни жыныстық қатынасқа

түсемін деп шешуіміз, одан жүктілік басталып, ақырында, тірі баланың дү-

ние есігін ашуы – мұның бәрі, негізінен, әлеуметтік және мәдени тұрғыда

анықталатын іс.

Тууды бірнеше әдіспен зерттеуге болады. Оның бірі – көлденең, яғни уа-

қыттың бір сәтінде болатын зерттеу; мұны кезеңдік перспектива деп те

атайды. Егер әйелдер мен еркектердің туғызу қабілетін 2015 жылы зертте-

ген болсақ, онда туудың көлденең көрсеткіштерін (кезеңдік көрсеткіштер

деп те аталады) жасаған болар едік те, олар 2015 күнтізбелік жылы бала

тапқан әйелдер мен ерлер санын көрсетер еді. Осы тарауда біз келтіретін

туу көрсеткіштерінің көбі – көлденең көрсеткіштер; олар белгілі бір уақыт

кезеңіне қатысты. Кезеңдік коэффициент – белгілі бір сәтте немесе уақыт

кезеңінде болған іс-әрекетке негізделген ырғақ.

Сонымен қатар туу уақыт бойы зерттеледі, сөйтіп, әйелдер тобының

өмірлік циклде неше рет бала тапқаны мен туу интервалы жөнінде көр-

сеткіштер береді; мұны когорталық талдау деп атайды. Мұнда, мәселен,

1970 жылы 15 жаста бала табуды бастаған әйелдер тобын аламыз. Сосын

оларды 2005 жылға дейін, яғни 49 жасқа толып, бала табу кезеңін аяқ-

тағанға дейін бақылаймыз да, қанша баланы дүниеге әкелгенін көреміз.

Тууды топтық негізде және кезеңдік негізде өлшеуге болады.

Туу

Жекелеген әйелдердің (және ер адамдардың) ұрпақ өрбітуін демогра-

фиялық зерттеу микроанализ деп аталады, өйткені ол – жеке адамдардың

бала табуына жасалатын анализ. Ал әлем елдеріндегі тууды зерттесек, ол

макроанализ болады.

Тууды микро, яғни жеке деңгейде зерттеудің бірнеше әдісі бар: 1) әйел-

дің (немесе еркектің) халық санағы немесе сауалнама датасы сияқты белгілі

бір уақыт сәтінде дүниеге әкелген балаларының санын зерттеу; 2) бала табу

кезеңі аяқталғанға дейін әйелдің (немесе еркектің) дүниеге әкелген балала-

рының санын зерттеу; 3) және өмір циклінің түрлі кезеңінде (мысалы, 25 пен

29 жас аралығы немесе 45 пен 49 жас аралығы) туу интервалына назар аудару.

Тууды зерттеудің тағы бір әдісі макродеңгейлік тұрғыда сараптау – бел-

гілі бір уақыт кезеңінде бір елдегі немесе оның ішінде топтардағы туу қар-

қынын анықтау екенін жоғарыда айттық. Макроанализ жеке адамдардың

бала табуын емес, халықтардың бала табуын зерттейді (Poston and Frisbie

2005,). Демографтардың тууды макродеңгейде зерттеуі себептерінің бірі –

артынан оны өлім-жітіммен салыстырып, халық санындағы жалпы өзгеріс-

тердің қарқынын анықтау. Сонымен қатар олар халық ішіндегі түрлі топ-

тың бала табу деңгейін салыстырады.

Бұл тарауда, әуелі, тууды тұжырымдау мен өлшеуді қарастырамыз.

Екіншіден, туудың тікелей детерминанттары туралы айтамыз. Олар, не-

гізінен, тікелей тууға әкелетін биологиялық факторлар, ал бұлардың өзіне

әлеуметтік факторлар күшті ықпал етеді. Одан соң туудың әлемдік сипат-

тарын және уақыт өте келе қалай өзгергенін талдаймыз. Сосын АҚШ-тағы

туу үрдістері мен ерекшеліктеріне ауысамыз. Әрі қарай жасөспірімдер

арасындағы фертильдік, некеден тыс туу және бедеулік тақырыптары

талқыланады. Тарауды еркектердің туғызу қабілетін талдаумен аяқтаймыз.

ТУУДЫ ТҰЖЫРЫМДАУ ЖӘНЕ ӨЛШЕУ

Туудың негізгі үш тұжырымы бар. Фертильдік дегеніміз – ер мен әйел-

дің іс жүзінде дүниеге бала әкелуі және соған бағытталған іс-әрекеті.

Репродукция да іс жүзінде бала әкелуге жатқанымен, оның тек әйелге

ғана қатысы бар (тек еркектің ғана бала әкелуін білдіретін демография-

лық термин жоқ). Өсімталдық деп дүниеге тірі бала әкелу (потенциалдық

немесе биологиялық) қабілетін айтамыз.

Туудың жалпы коэффициенті (ТЖК) – туудың біз қарастыратын ең бірін-

ші өлшемі, көлденең (яғни кезеңдік) өлшем, халықтың әр 1 000 адамға шақ-

қанда бір жылда қанша бала туатынын қарастырады. Ол былай есептеледі:

ТЖК

туу саны

орташажылдық

халық саны

* 1 000

(4.1)

2014 жылы әлем бойынша ТЖК 20/1 000 болды. Бұл есеп 2014 жылы

әлемде әр 1 000 адамға шаққанда 20 бала туды дегенді білдіреді. Құрлықтар

Тууды тұжырымдау және өлшеу

бойынша алсақ, ТЖК 2014 жылы Африкадағы максимум 36 мен Еуропадағы

минимум 11 арасында болды. 2014 жылы Еуропамен салыстырғанда,

Африкада әр 1 000 адамға шаққанда үш жарым есе көп бала туды. Солтүстік

Америкада ТЖК – 12 (АҚШ-та – 13), Латын Америкасы мен Кариб бассейнінде

және Азия мен Океанияда 18 болды (PRB, 2014). Әлемнің өзге елдерінде ТЖК

Монакодағы – 6 мен Жапония, Тайвань, Андорра, Босния мен Герцеговина

және Португалиядағы – 8 (бұлар минимум), Нигердегі – 50, Чадтағы 48 (мак-

симум) аралығында. ТЖК 30-дан асса жоғары, 15-ке жетпесе төмен.

ТЖК-ның «жалпы» аталатын себебі, оның бөлгіші – орташа жылдық

халық санына жас әйелдер (15 жасқа дейінгі), етеккірі тоқтаған әйелдер

(49 жастан жоғары) және ерлер сияқты дүниеге бала әкелу мүмкіндігі жоқ

көптеген адам кіреді. Төтесінен айтқанда, ер адам бала көтермейді, сон-

дықтан да олар дүниеге бала әкелу мүмкіндігінен ада. Алайда кей демо-

графтар ер адамның бала табуы мүмкін бе деген сұрақ бағытында зерттеу

жүргізеді, ол туралы кейінірек осы тарауда айтамыз.

Туудың негізгі коэффициенті (ТНК) – туудың тағы бір көлденең көр-

сеткіші. Тұжырымдық және статистикалық тұрғыда ол ТЖК-дан жоғары

тұрады, өйткені оның бөлгіші бала табатын жастағы әйелдермен шектеле-

ді, ал көбейткіші ТЖК-мен бірдей. ТНК былай есептеледі:

ТНК

туу саны

орташажылдық

халық саны

ә,15−49

000

(4.2)

мұндағы бөлшектің алымы – бір жылдағы туу саны, ал бөлгіш – орта жаста-

ғы, яғни 15–49 жас аралығындағы әйелдер саны.

2013 жылы АҚШ-та 15 пен 49 жас аралығындағы әйел саны 73 649 960

болды және сол жылы онда 3 932 181 бала дүниеге келді (4.1-кестені қара-

ңыз). Екінші санды біріншіге бөліп, нәтижені 1 000-ға көбейтсек, АҚШ-тың

ТНК шамасы шығады. Яғни АҚШ-та ол шама – 53,4. Бұл есеп 2013 жылы

АҚШ-тағы 15–49 жас аралығындағы әр 1 000 әйелге шаққанда 53 бала туды

дегенді білдіреді.

Кейде ТНК бөлгіші 15 пен 49 жас аралығындағы әйелдермен шектеле-

ді. Бұлай болатын себебі (төменде көрсетеміз) – 45–49 жас аралығындағы

әйелдер көп бала таппайды. Мысалы, 2013 жылы АҚШ-та туған 3 932 181

баланың тек 8 172-сін немесе 0,21 пайызын жасы 44-тен асқан әйелдер дү-

ниеге әкелген (4.1-кестені қараңыз).

4.1-сызбада баланың тірі тууы және АҚШ-тағы ТНК 1920 жылдан

2013 жылға дейін жеке жылдар бойынша көрсетіледі. Сызбадағы жоғарғы

сызық – туу саны, ал төменгі сызық – ТНК. Назар аударатын нәрсе: 4.1-сыз-

бада ТНК бөлгіші – 15–49 жас емес, 14–44 жас аралығындағы әйелдер.

1920 жылдардың басында жылына шамамен 3 млн бала туып отырды;

1950 жылдардың соңы мен 1960 жылдардың басында жыл сайын туатын

балалар саны 4 миллионнан асты да, 1970 жылдардың соңына қарай 3 мил-

лионға төмендеді; сосын қайта өсіп, бүгінгі деңгейге – 4 миллионға жетті.

Туу

4.1-кесте. 2013 жылғы АҚШ-тағы туу туралы мәліметтер

Жас бо-

йынша

топ

Жас бойынша топ-

тағы әйелдер (орта-

ша жылдық халық

саны)

Жас бойынша

топта тірі туған

балалар саны

Жас бойынша туу коэффи-

циенті (ЖБТК) (әр 1 000

әйелге шаққанда тірі

туған балалар)

ЖБТК х 5

1-бағана 2-бағана 3-бағана 4-бағана 5-бағана

15–19

20–24

25–29

30–34

35–39

40–44

45–49

10 312 774

11 116 473

10 620 319

10 582 777

9 818 501

10 488 928

10 710 188

276 203

896 745

1 120 777

1 036 927

483 873

109 484

8 172

28,78

80,67

105,53

97,98

49,28

10,44

0,76

133,9

403,4

527,7

489,9

246,4

52,2

3,8

Барлығы 73 649 960 3 932 181 1 857,3

* Туу туралы деректер тірі бала тапқан 19 жастағы және одан да кіші әйелдерге қатысты.

** Туу туралы деректер тірі бала тапқан 45 жастағы және одан үлкен әйелдерге қатысты.

Дереккөз: Халық саны туралы мәліметтер: АҚШ Халық санағы бюросы; туу туралы мәліметтер: Martin, Hamilton,

and Osterman (2015).

4.1-сызбадағы мәліметтерден көрінгендей, ТНК арқылы өлшенетін туу

(15–44 жас аралығындағы әйелдер бөлгішімен) 1940 жылдары, Екінші дү-

ниежүзілік соғыстан кейін беби-бумнан (1946 және 1947 жылдары үлкен

серпіліс жасап) өсті; сосын 1960 жылдары төмендей бастады; содан бері

туу деңгейі 1960 жылдардағы шамада қалып келе жатыр.

Саны

Туу саны (миллион)

15–44 жас аралығындағы әрбір

1 000 әйелге шаққандағы коэффициент

200

180

160

140

120

100

1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010

2013

Коэффициент

4.1-сызба. 1920–2013 жылдардағы баланың тірі тууы және ТНК

* ТНК бөлгіші – 15–44 жас аралығындағы әйелдер.

Дереккөз: Martin, Hamilton, and Osterman (2015: 3).

ТНК-ны анықтауда оның бөлгіші ретінде бала табар жастағы әйелдерді

көрсеттік. Енді бала табар жастағы әйелдер дегенде нені меңзейтінімізге

тоқталайық. Жоғарыда айтқанымыздай, АҚШ сияқты дамыған елдерде

Тууды тұжырымдау және өлшеу

15-ке дейін және 49 жастан кейін бала табатын әйелдер іс жүзінде көп

емес. Сол себепті әдетте демографтар 15–49 жас аралығын бала табатын

жас шегі деп алады. Бірақ кейде 15 жасқа дейін және 49-жастан кейін де

әйелдер босанады. 2013 жылы АҚШ-та 15 жасқа дейінгі 3 098 әйел және

жасы 49-дан асқан 677 әйел бала тапқан. Бірақ 15-ке дейін және 49-дан

кейін босанатын әйел аз болғандықтан, 15–49 жас аралығы бала табатын

кезең ретінде алынады.

Алайда дамыған елдерде әйелдер 49 жасты күтпей, 44-тен асқанда-ақ

бала көтермей қояды. Сондықтан ТНК бөлгіші кейде 15–44 жас аралы-

ғындағы әйелдермен шектеледі (4.1-сызбадағы ТНК осындай). Яғни АҚШ

сияқты жетілген елдегі әйелдердің ТНК-сын есептейтін болсаңыз, онда

15–44 бөлгішін қолдану керек.

Тарихтағы бала тапқан ең кәрі әйел кім? Мен Үндістанда 70 жасында

босанған екі әйелдің дерегін таптым. 2008 жылдың шілдесінде Британия

телерадиохабар тарату корпорациясы (ВВС) босанған ең кәрі әйелдер ту-

ралы хабар көрсетті. 2008 жылы Үндістанның солтүстігінде 70 жастағы

Омкари Панвар егіз тапты. 1970 жылдардың ортасында оның күйеуі Чарам

Сингх екеуінің екі қызы болған. Олар ұлды болуды қатты қалап, жасанды

ұрықтандыру жолымен бала табуға банктен несие алған. Ақырында, бір ұл

мен бір қыз сүйді (BBC News, 2008).

Раджо Деви есімді тағы бір әйел... ол да үндістандық, 2008 жылы

70 жасында қыз тапты. Тұрмыс құрған соң, ол көп жыл бала көтере алма-

ды, сөйтіп, 50 жасында етеккірі тоқтады. Бұдан кейін ол донорлық ұрық

жасушасын 72 жастағы күйеуінің ұрығымен бірге енгіздіріп, бала тапты.

«Осы күнге дейін арманымыз бала боп келіп еді, енді, міне, сондай бақыт-

тымыз», – деді Раджо Деви (Belkin, 2008).

Егер қолыңызда тек ТЖК-ға арналған мәлімет болып, оны ТНК шама-

сына жақындатқыңыз келсе, ТНК есептік шамасы (әйелдерге 15–44) мына

формуламен беріледі:

ТНК = ТЖК * 4,5 (4.3)

Айтарымызды көрнекі жеткізуге талпынар болсақ, АҚШ-тағы ТЖК ша-

масы 1950 және 2013 жылдары, тиісінше 24,1 және 13,0 болды. Егер қолы-

мызда бұл екі жыл бойынша басқа мәліметтер және қажетті ТЖК шамалары

жоқ болғанда, әр ТНК-ны 4,5-ке көбейтер едік, сонда ТНК-ның 1950 жылға

арналған есептік шамасы 108,5, ал 2013 жылға арналғаны 58,5 болар еді.

ТНК-ның бұл есептік шамалары (әйелдер үшін 15–44) нақты ТНК-лардан

соншалық алшақ емес (1950 жылға – 106,2, 2013 жылға – 62,4). Бұл форму-

ланың да, алда көрсетілетін басқа формулалардың да тұрақты шамасы туу

көрсеткіштері арасындағы эмпирикалық және аналитикалық қатынастар-

ға негізделген (Bogue and Palmore, 1964).

Жоғарыда айтқанымыздай, ТНК бөлгішті бала табар жастағы әйелдер-

мен шектеу арқылы ТЖК-ның басты мәселесін шешеді. Ал ТНК мәселесі

Туу

шешілмеген күйі қалады. Сосын құрсақ көтерер жастағы (15–49) әйелдер-

дің бірі аз, бірі көп бала табады, осы да – бір ескерілмейтін факт. Әйелдер

15–19 жас аралығында аз көтереді, ең көп бала табатын уақыты 20–29 жас

аралығы; 30-дарда азая бастайды, ал 40-тарда одан әрмен сирейді. Бала та-

будың жасқа байланысты құбылыс екенін қаперде ұстау үшін демографтар

жас бойынша бөлінген әйелдер топтарына арналған туу коэффициентте-

рін шығарады.

Жас бойынша туу коэффициенті (ЖБТК) аты айтып тұрғандай, әйел-

дердің жасына қарай құрсақ көтеруін көрсетеді. ЖБТК әдетте бес-бес жас-

тан мынадай жеті жас топтарына бөлінген әйелдер бойынша есептейді:

15–19, 20–24, 25–29, 30–34, 35–39, 40–44 және 45–49.

х пен х + n аралығындағы жас топтарына кіретін әйелдер үшін ЖБТК

мына формуламен есептеледі:

БТК

туу саны

x-тен

x +

әйелдер

1 000

x-тен

x +

x-тен

x +

ЖБТК-ны қолданатын демографиялық анализдердің көбі оны осы бес

жастан тұратын топтарға арнап есептегенімен, кейде бір жастан тұратын

35 жас тобына да қолданылады, мысалы, 15 жастағылар, 16 жастағылар,

17 жастағылар деп 49 жастағыларға дейін.

4.1-кестеде АҚШ-та 2013 жылы 15–19, 45–49 жас аралығындағы топ-

тардың әрбіріндегі әйелдер саны (2-бағана) және әр жас топтарындағы

әйелдер тапқан бала саны (3-бағана) көрсетілген. 2013 жылы 20–24 жас

тобында 11 116 473 әйел болған. Сол жылы ол топтағы әйелдер 896 745

бала тапқан. Соңғы көрсеткішті біріншіге бөліп, нәтижені 1 000-ға көбейт-

сек, 20–24 жас аралығындағы әйелдердің ЖБТК-сы шығады: 80,67. Яғни

2013 жылы АҚШ-та 20–24 жас аралығындағы әр 1 000 әйелге 81 баладан

келген. 2013 жылы АҚШ-та жеті жас тобының ЖБТК-сы қандай болғаны

4.1-кестеде көрсетілген. Ең жоғарғы коэффициент 25–29 жас тобындағы

әйелдерде, одан кейінгі орында 30–34 жас тобы, ал үшіншісі – 20–24 жас

тобы. Өзге төрт топтағы әйелдерде ЖБТК аса жоғары емес.

Графикке сызылғанда жеті ЖБТК төңкерілген «U» әрпіне ұқсайды. Бұл

график жас бойынша туу қисығы деп аталады. 4.2 және 4.3-сызбада,

тиісінше, Африка мен Еуропадағы жас бойынша туу қисығы көрсетілген.

Бұл екеуінің бірі – әлемдегі туу деңгейі ең жоғары құрлық болса, екінші-

сі – туу деңгейі ең төмен құрлық. Екі аймақтың қисығы 1970–1975 және

2005–2010 жылдар бойынша берілді. Африкада ЖБТК арқылы есептел-

ген 1970–1975 және 2005–2010 жылдардағы туу көрсеткіші Еуропадан

әлдеқайда жоғары. 1970–1975 жылдары Африкада 20–24 жастағы және

25–29 жастағы әйелдер жыл сайын 1 000 әйелге 300 баладан келетін дең-

гейде бала тауып отырды. Африкадағы туу деңгейі 2005–2010 жылдары

215/1 000 және 235/1 000 болып төмендеді. Осынау жоғары көрсеткіштерді

Еуропамен салыстырайық. Мұнда 1970–1975 жылдары 20–24 жастағы және

Тууды тұжырымдау және өлшеу

25–29 жастағы әйелдердің ЖБТК-сы, тиісінше, 150/1 000 және 140/1 000

болды; Еуропаның 1970–1975 жылдардағы көрсеткіштері Африканың

2005–2010 жылдардағы көрсеткіштерінен төмен.

Туудың жиынтық коэффициенті (ТЖқК) – демографтар қолданатын

туу коэффициенттерінің ішіндегі ең кең тарағаны. ЖБТК сияқты ТЖқК туу

деңгейінің жасқа байланысты екенін ескереді. Әртүрлі жас тобы бойынша

Африка

Жас бойынша туу коэффициенті

350

300

250

200

150

100

15–19 20–24 25–29 30–3435–39 40–444

5–49

1970–1975

2005–2010

4.2-сызба. Африкадағы жас бойынша туу коэффициенті,

1970–1975 және 2005–2010 жылдар

Дереккөз: БҰҰ (2014).

Еуропа

Жас бойынша туу коэффициенті

350

300

250

200

150

100

15–19 20–24 25–29 30–3435–39 40–44

45–49

1970–1975

2005–2010

4.3-сызба. Еуропадағы жас бойынша туу коэффициенті,

1970–1975 және 2005–2010 жылдар

Дереккөз: БҰҰ (2014).

Туу

коэффициенттерді көрсететін ЖБТК-дан айырмашылығы сол, ТЖқК туу-

дың жалғыз шамасын шығарады. ТЖқК қашанда дерлік көлденең есепте-

леді, яғни белгілі бір уақыт кезеңін алады. Алайда кейде топтар бойынша

да есептейді (мұны кейінірек көрсетеміз). Нақты бір уақыт аралығына ар-

налған көлденең ТЖқК әр 1 000 әйелдің ішіндегі болжалды топтың өз бала

табу жасы кезеңіндегі, яғни 15 пен 49 (кейде 15–44) жас аралығындағы туу

санын көрсетеді (егер бұл әйелдердің әр бала табу жасындағы бала көтеруі

белгілі бір уақыт кезеңіндегі ЖБТК-дан кейін тұрса). 1 000 әйелден алын-

ған гипотетикалық топтың тірі туған бала саны бала табар жастағы ешбір

әйел өлмейді деген ұйғарым бойынша есептеледі.

ТЖқК-ны есептеу үшін ЖБТК-ның әрбірі ЖБТК-ның жас интервалы-

на көбейтіледі. Егер бес жылдық интервалға негізделген ЖБТК-ны алсақ

(әдетте осылай болады және 4.1-кестеде де осылай), онда әр ЖБТК-ны

5 шамасына көбейтеміз. ТЖқК-ны есептеу формуласы мынадай:

ТЖқК = ∑ (ЖБТK

x-тен x + n

* i) (4.5)

мұндағы i дегеніміз – жыл бойынша жас интервалы; көп жағдайда ол 5-ке

тең.

4.1-кестеде 2013 жылғы АҚШ-қа арналған ТЖқК көрсетілді. 4-бағанада-

ғы ЖБТК 5 тұрақты шамасына көбейтіліп, 5-бағанаға қойылды. Сосын бұл

шамалар қосылады да, ТЖқК 1,857 шығарылады.

Мұны былай түсіндіруге болады: егер 1 000 әйелдің бала табу кезеңі

15 пен 49 аралығында болса, сондай-ақ АҚШ-та жыл сайын ТЖқК-мен

есептелсе, онда 49 жасқа дейін олар 1 857 бала табар еді немесе әрбіріне

орташа 1,9 баладан келер еді. ТЖқК 1 000 әйелдің орташа бала табу саны-

на жүгінеді және 1 000-ға бөлген кезде әр әйелдің орташа бала табу санын

алады. ТЖқК – стандартталған көрсеткіш, яғни оған әр жас тобындағы

әйелдердің жас айырмашылықтары ықпал етпейді. Оның шамасы әсіресе

тууды түсіндіруде аса маңызды.

4.4-сызбада АҚШ-тағы 1911 және 2011 жыл аралығындағы, яғни

100 жылдағы ТЖқК көрсетілген. 1991 жылы ТЖқК 3,4 болды, Ұлы деп-

рессия жылдары 2,0-ге төмендеді, 1957 жылы (беби-бумның шарықтау

шегі болған жылы) ол ең биік көрсеткіші 3,7-ге дейін жетті, 1970 жылдары

1,7 және 1,8 деңгейіндегі минимумға түсті, ал бүгінде 1,9–2,1 деңгейінде тұрақ-

тап отыр; 2013 жылғы ТЖқК (4.1-кестені қараңыз) 1,9-дан сәл төмен болды.

Егер тек аймақ немесе ел бойынша ТЖқК қолжетімді болса немесе, ке-

рісінше, ТНК ғана қолжетімді болса, онда ТЖқК-ны мына формулалармен

есептеуге болады:

ТЖқК = ТЖК

4,5

30 (4.6)

TЖқК = ТНК

30 (4.7)

2013 жылы әлемдік ТЖқК 2,5 болды. Дамуы төмен елдерде (ДТЕ),

Қытайды қоса есептегенде, ол 2,6-ны, ал Қытайды қоспағанда 3,0-ді құра-

ды. 2013 жылы дамыған елдерде ТЖқК орташа көрсеткіші 1,6 болды.

Тууды тұжырымдау және өлшеу

ТЖқК көрсеткіштері Нигердегі 7,6 және Оңтүстік Судандағы 7,0-ден

(максимум) Тайваньдағы 1,1 және Сингапур, Жапония, Оңтүстік Корея,

Польша, Португалиядағы 1,2 (минимум) аралығында болды (PRB, 2014).

Егер 1 000 әйелдің бала табу кезеңі 2013 жылы Нигерге арналған ЖБТК-мен

4,0

3,5

3,0

2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

0,0

1911 1921 1931 1941 1951 1961 1971

Алапат

тоқырау

Әр әйелге шаққандағы бала саны

Әлемдік экономикалық

дағдарыс

1970 жылдардағы

энергия дағдарысы

1981 1991 2001 2011*

4.4-сызба. АҚШ-тағы туудың жалпы коэффициенті, 1911–2011 жылдар

Дереккөз: Mather (2012).

4.2-кесте. АҚШ-тағы жас бойынша туу коэффициенті, 1970–1974 жылдардан

2010–2014 жылдарға дейін

15–19

жас

20–24

жас

25–29

жас

30–34

жас

35–39

жас

40–44

жас

45–49

жас

Туудың

жиынтық

коэффи-

циенті

1970–1974 62,3 137,1 124,1 62,0 25,5 6,3 0,4 2 088,5

1975–1979 53,0 111,8 109,1 56,1 19,2 4,2 0,2 1 768,0

1980–1984 51,9 110,7 110,5 63,9 21,2 3,9 0,2 1 811,5

1985–1989 52,4 109,5 112,9 72,7 26,5 4,5 0,2 1 893,5

1990–1994 59,8 113,2 115,5 80,0 32,4 5,9 0,3 2 035,5

1995–1999 52,0 107,8 109,4 83,7 35,9 5,9 0,4 1 981,5

2000–2004 43,4 104,4 115,0 93,5 42,2 8,4 0,5 2 037,0

2005–2009 40,1 102,1 115,8 98,6 46,9 9,6 0,6 2 068,5

2010–2014 29,1 83,6 106,6 97,8 48,3 10,4 0,7 1 882,5

* 2014 жылға алдын ала мәліметтер берілді.

** 1997 жылға дейін 45–49 жаста баласы тірі туған әйелдердің коэффициенттері – 1 000 әйелге 45–49 жас

аралығы; 1997 жылдан бастап 45–54 жаста баласы тірі туған әйелдердің коэффициенттері – 1 000 әйелге

45-49 жас аралығы.

Кестені дайындаған Рейчел Траут Кортес және DLP.

Дереккөз: Денсаулық статистикасы ұлттық орталығы және АҚШ Халық санағы бюросы.

Туу

есептелсе, онда 49 жасқа дейін олар 7 600 бала дүниеге әкелер еді немесе

әр әйелге орташа 7,6 баладан келер еді. Ал 1 000 әйелдің бала табу кезе-

ңі 2013 жылы Тайваньға арналған ЖБТК-мен есептелсе, онда бала табу

жасы аяқталған шақта олар 1 100 бала табар еді немесе әр әйелге орташа

1,1 баладан келер еді. Осыдан туу көрсеткіштері арасындағы орасан айыр-

машылық көрінеді. Әлем елдері арасындағы ТЖқК үрдістері мен айырма-

шылықтары туралы кейінірек осы тараудың бір бөлімінде айтамыз.

Жоғарыда айтылғандай, ТЖқК көбіне көлденең, яғни белгілі бір ке-

зең немесе жыл бойынша есептеледі және ол «кезеңдік ТЖқК» немесе

«ТЖқК көлденеңі» деп аталады. Оған қоса, ТЖК топтар бойынша есеп-

телуі мүмкін. Топтық ТЖқК 1 000 әйелден гипотетикалық топты белгілі

бір уақыттағы ЖБТК-мен (яғни көлденең ТЖқК сияқты) есептемейді; ол

нақты әйелдер тобын бала табу кезеңі бойы бақылайды, сөйтіп, олардың

осы кезең бойындағы нақты бала табу кестесін шығарады. 4.2-кестеде

1970–1974, 1975–1979 және одан әрі 2010–2014 жылдарға дейінгі орта-

ша жылдық ЖБТК көрсеткіштері берілген. Енді осы мәліметтерді кезеңдік

ТЖК және топтық ТЖқК үшін есептеу әдісін көрсетейік.

1970–1974 жылдардан бастап, 2010–2014 жылдарға дейінгі кез келген

кезеңнің көлденең ТЖқК-сын есептеуге болады; ол үшін тиісті қатардағы

ЖБТК көрсеткіштерін қосып, нәтижені 5-ке көбейтеміз. Мысалы, 1970–

1974 жылдардың орташа жылдық көлденең ТЖқК-сын алу үшін осы кезең-

дегі жеті ЖБТК-ны, яғни 62,3, 137,1, 124,1, 62,0, 25,5, 6,3 және 0,4-ті қосып,

шыққан соманы 5-ке көбейтеміз. Сонда 1970–1974 жылдардың әр жылдық

көлденеңі 2 088,5 болады. Бұл шама ЖБТК-ға салынған жағдайда АҚШ-та

гипотетикалық 1 000 әйел 1970–1974 жылдарда тууы мүмкін бала санын

білдіреді. Егер 2010–2014 жылдардың орташа жылдық көлденең ТЖК-сын

алу керек болса, осы кезеңдегі жеті ЖБТК-ны, яғни 29,1, 83,6, 106,6, 97,8,

48,3, 10,4 және 0,7-ні қосып, содан шыққан соманы 5-ке көбейтеміз. Сонда

2010–2014 жылдардың әр жылдық көлденеңі 1 882,5 болады. Бұл шама

ЖБТК-ға салынған жағдайда АҚШ-та гипотетикалық 1 000 әйел 2010–

2014 жылдарда тууы мүмкін бала санын білдіреді.

Оған, керісінше, бала табуды 1970–1974 жылдары бастаған әйелдердің

(бұл әйелдерді біз 1970–1974 жылдардағы бала табу тобы деп атаймыз,

өйткені олар осы жылдары бала таба бастады) топтық ТЖқК-сын шығар-

ғымыз келсе, онда 4.2-кестедегі көлденең сызықтағы ЖБТК көрсеткіш-

терін 1970–1974 жылдардағы әйелдердің бала табу тобы үшін аламыз.

1970–1974 жылдары 15–19 жастағы бұл әйелдердің ЖБТК-сы 62,3 болды;

1975–1979 жылдары 20–24 жастағы сол әйелдердің ЖБТК-сы 111,8 болды;

1980–1984 жылдары 25–29 жастағы сол әйелдердің ЖБТК-сы 110,5 болды;

әрі қарай 2000–2004 жылдары 45–49 жастағы сол әйелдердің ЖБТК-сы

0,5 болды. Бұл коэффициенттерді қосып, нәтижені 5-ке көбейтсек, шыға-

тын топтық ТЖқК – 1 986,5. Бұл – бала табу тобына кіретін 1 000 әйелдің

1970–1974 жылдары тапқан балаларының орташа саны.

Бірақ бізге 1970–1974 жылдары бала табу тобына кірген әйелдердің

Тууды тұжырымдау және өлшеу

топтық ТЖқК-сын білу мақсатында олардың бала табу кезеңін аяқтауын кү-

туімізге тура келді. Олардың бала табу кезеңі аяқталған кезде ТЖқК көрсет-

кіштері анықталып, әрі қарай жас жөнінен үлкенірек топтағы әйелдерге ғана

қолданылады. Осылайша кезеңдік ТЖқК топтық ТЖқК-ға қарағанда дұрысы-

рақ; кезеңдік ТЖқК-ның гипотетикалық (кейде «синтетикалық» деп те ата-

лады) топқа қатысы болғанымен, ол біршама заманауи әрі кең қолданыста.

Кезеңдік (яғни көлденең) ТЖқК 1 000 әйелдегі гипотетикалық топтың

(ойша алынған) туу көрсеткіштеріне қатысты, ал топтық ТЖқК 1 000 әйел-

дегі нақты топтың нақты туу көрсеткіштерін береді. Мәселен, 2013 жылғы

кезеңдік ТЖқК қай жастағы болсын, әйелдердің 2013 жылғы, яғни нақ-

ты уақыт кезеңіндегі бала табу санына қатысты болды. Ал топтық ТЖқК

туу кезеңінен өтіп кеткен әйелдер тобының туу көрсеткіштеріне қатыс-

ты, сондықтан кейде ол ескірген болып саналады. Демографтар кезеңдік

ТЖқК-ны да, топтық ТЖқК-ны да қолданады. Бірақ жоғарыда айтқаным-

дай, кезеңдік ТЖқК дұрысырақ, өйткені ол қазір өзекті.

Қазір туудың тағы екі көрсеткішін қарастырамыз. Олардың ешқайсысы

ТЖқК сияқты кең тарамағанымен, олар халық санының орны толуы тұ-

жырымдамасына негізделген. Туу көрсеткіштерінің жиынтығын ескерсек,

халық санының орны толуына мұның қандай қатысы бар? Біз орны толуы

дегенде қыз балалардың дүниеге келуін меңзейміз, демографтар мұны реп-

родукция дейді. Ал туу дегеніміз – жынысы қандай болмасын, жалпы сәби-

лердің дүниеге келуі.

Жалпы репродукциялық коэффициент (ЖРК) – ТЖқК сияқты стан-

дартталған көрсеткіш. Бірақ ол бөлшектің алымына тек өмірге келген қыз

балаларды кіргізетін жас бойынша көрсеткіштер қосындысына негіздел-

ген. Кейде аналардың жасы бойынша есептелген тірі туған қыз балалар

саны қолда бола бермейді. Сондықтан барлық дүниеге келгендер ішіндегі

қыз балалар үлесі тұрақты шама ретінде алынып, ТЖқК-ға көбейтіледі:

РК =ТЖқК

өмірге келген қыз балалар

барлық өмірге келгендер

(4.8)

Тұрақты көбейткіштің шамасы, яғни дүниеге келген қыз балалар үлесі

халықтардың бәрінде шамамен бірдей болады. Бәрінде болмаса да, көбін-

де 100 қыз балаға 105 ұл баладан келеді. Яғни жыл сайын шарананы жарып

шыққан баланың 51,2 пайызы ұл, 48,8 пайызы қыз. Ендеше, ЖРК-ны есеп-

теу үшін біз мына формуланы қолдана аламыз:

ЖРК = ТЖқК

0,488 (4.9)

Жоғарыда айтқанымыздай, 2013 жылы АҚШ-тағы ТЖқК 1857,3 болды

(4.1-кестені қараңыз). Онда 2013 жылғы АҚШ ЖРК-сын былай есептей

аламыз:

ЖРК = ТЖқК

0,488 (4.10)

ЖРК = 1857,3

0,488 = 906,4

Туу

906,4 деген бұл шаманы 1 000 әйелден алынған гипотетикалық топ-

та тірі туады деп күтіп отырған қыз балалардың саны деп түсінуге бола-

ды (егер бала табу жасы кезеңінде бір де бір әйел өлмесе және олардың

бала табу жасы кезеңінде жас бойынша коэффициенттердің ұқсас кестесі

қолданылса).

4.3-кестеде АҚШ-қа арналған ЖРК егжей-тегжейлі көрсетілді. Онда

2005 жылдың ЖРК-сы есептелген. Алдымен жеті жас тобы (1-бағана) ті-

зілді, содан соң әр жас тобындағы жас интервалының орташа көрсеткіші

(2-бағана) берілді. Мысалы, 15–19 жас тобының орташа көрсеткіші – 17,5.

Әр жас тобындағы әйелдер саны туралы мәліметтер 3-бағанада. Әр жас то-

бындағы әйелдер тапқан бала саны 4-бағанада.

Жоғарыда айтылғандай, аналардың жасы бойынша есептелген туу саны

және ондағы ұл балалар мен қыз балалар үлесі туралы мәлімет кейде қол-

жетімді бола бермейді. Сондықтан олар көбіне шамамен алынады. Басқа да

көптеген ел сияқты, АҚШ-та туғандардың жыныстық арақатынасы (ТЖА)

шамамен 105 ұл балаға 100 қыздан. Яғни АҚШ-та туған қыз балалар үлесі –

0,488. Осылайша 4-бағанадағы туу көрсеткіштерін осы тұрақты үлес – 0,488-

ге көбейтсек, 5-бағанадағы әр жас тобындағы әйелдер тапқан қыз балалар

саны шығады. (Егер ТЖА 105 болмаса, онда басқа тұрақты шаманы қолдану

керек. Мысалы, Қытайдағы 2010 жылғы ЖРК-ны есептесем, онда бұл елде

ТЖА 2010 жылы 119 болғанын ескеруім қажет. Яғни Қытайда 2010 жыл-

ғы туған балалардағы қыздардың үлесі 0,457 болды. Ендеше, Қытайдағы

2010 жылғы ЖРК-ны есептеу үшін осы тұрақты шама – 0,457 қолданылады).

Әрі қарай әр жас тобындағы әйелдер тапқан қыз балалар санын (5-ба-

ғана) әр жас тобындағы әйелдер санына (3) бөлеміз; сонда туған қыз бала-

лардың жас бойынша коэффициенті (6-бағана) шығады; бұл жас бойынша

коэффициенттер әлі 1 000-ға көбейтілмеген.

6-бағанадағы туған қыз балалардың жас бойынша коэффициенті тек

бір жылға арналған, бірақ осы коэффициенттер әйелдердің гипотетикалық

тобына 5 жылдық интервал бойы қолданылады деуге болады. Осы себепті,

енді 6-бағанадағы көрсеткіштерді 5-ке көбейтеміз, сонда 5 жылдық интер-

валда туған қыз балалар көрсеткіштері шығады; олар 7-бағанада берілген.

Одан соң 7-бағанадағы шамаларды қосып, ЖРК-ны шығарамыз. Бұл со-

маны 1 000 әйелдегі гипотетикалық топта туған қыз балалар санын алу

үшін 1 000-ға көбейтеміз. Бір жылдағы ЖРК шамасы – 1,00296 (4.3-кесте-

дегі 7-бағананың төменгі жағын қараңыз). Оны 1 000-ға көбейтсек, 1,003

шығады. Яғни бұған қарап, 1 000 әйелдегі гипотетикалық топ 1 003 қыз

тапты деп түсіне аламыз (егер оларға бала табу жасы кезеңі бойы 2005 жыл-

ғы АҚШ-тағы жас коэффициенттері қолданылса). Осылайша 1 000 әйел

1 003 қыз бала тауып, өзінің орнын сәл асыра (3 қызға) толтырар еді.

Жоғарыда айтқанымыздай, ЖРК кей аналардың бала табу жасы аяқтал-

май өлетінін ескермейді. Сондықтан орын толтырудың дәлірек көрсеткіш-

терін алу үшін демографтар тағы бір әдісті – таза репродукция көрсеткі-

шін (ТРК) жасады.

Тууды тұжырымдау және өлшеу

4.3-кесте. АҚШ-тағы жалпы репродукция коэффициенті (ЖРК) және таза репродукция коэффициенті (ТРК), 2005 жыл

Жас тобы

(1)

Интер-

валдың

орташа

көрсеткі-

ші (2)

Жас тобындағы

әйелдер саны

(3)

Жас тобында-

ғы әйелдердің

босану саны

(4)

Жас тобын-

дағы әйелдер

тапқан қыз

балалар саны

(5)

Әр әйел

тапқан қыз

балалар

саны (6)

5 жылдық интер-

валда қыз бала

табу коэффи-

циенті (7)

Жас интервалы-

ның орташа көр-

сеткішіне дейін

өмір сүрген қыз

балалар үлесі (8)

5 жылдық интер-

валда тірі қалған

қыз балалар әр

әйелге шаққан-

да (9)

15–19 17,5 10 240 239 414 406 202 230 0,01974 0,09874 0,9889 0,09765

20–24 22,5 10 150 079 1 040 399 507 715 0,05002 0,25010 0,9848 0,24631

25–29 27,5 9 767 524 1 132 293 552 559 0,05657 0,28286 0,9801 0,27723

30–34 32,5 9 906 365 952 013 464 582 0,04690 0,23449 0,9752 0,22868

35–39 37,5 10 427 161 483 401 235 900 0,02262 0,23449 0,9691 0,10962

40–44 42,5 11 475 863 104 644 51 066 0,00445 0,02225 0,9600 0,02136

45–49 47,5 11 372 141 6 546 3 194 0,00028 0,00140 0,9462 0,00133

1,00296 = GRR 0,98218 = NRR

* 45–54 жастағы тірі бала тапқан аналардың үлесі 45–54 жастағы 1 000 әйелге шаққанда,

Дереккөз: Халық саны туралы мәліметтер: АҚШ Халық саны бюросы (2008); туу мәліметтері: Гамильтон, Мартин және Вентура (2007); есептеген DLP.

Туу

ТРК дегеніміз – аналардың бала тапқан сәттен кейінгі өлім-жітімін ес-

кергенде, 1 000 анадағы гипотетикалық топта туатын қыз балалардың көр-

сеткіші. Яғни ТРК 1 000 ананы жас бойынша репродукция коэффициентіне

ғана тартып қоймайды, сонымен қатар олардың 49 жасқа дейін өлу қаупін

де ескереді (Rowland, 2003: 246). ТРК формуласы мынадай:

ТРК

= ЖБТК

x-тен x+n

0,488

(4.11)

ТРК формуласының алғашқы екі бөлігі, яғни әр ЖБТК-ны тұрақты шама –

0,488-ге бөлу – жоғарыда айтылғандай, ЖРК-ның негізгі өзгешеліктері.

Мынаны да айттық: ЖРК – ешқайсысы өзі босанған сәттен бала табу жасы

аяқталғанға дейін өлмеген 1 000 әйелден тұратын гипотетикалық топта

туған қыз балалар саны. ТРК барлық әйелдер босанған сәттен бала табу

жасының соңына дейін өмір сүрмеуі мүмкін екенін ескереді.

4.3-кестеге қайта оралсақ, 8-бағанада әйелдердің өмір кестесі шама-

лары – L

көрсетілген (әр жас интервалы 500 000-ға көбейтілген). (Өмір

кестесі туралы 7-тарауда айтамыз). L

шамалары осы жас интервалында

адамның өмір сүрген жалпы жылын береді. Бірақ бізге жас интервалының

ортасына дейін өмір сүрген әйелдердің үлесі қажет болғандықтан, әрбір

шамасын 5-ке (l

) немесе 500 000-ға бөлеміз, сонда 0 жастан әр жас ин-

тервалының ортасына дейін өмір сүретін әйелдердің үлесі шығады. (Бұл L

және l

шамалары 7-тарауда талқыланады).

Мысалы, 15–19 жас интервалы үшін өмір кестесінен L

шамасын алып,

оны 5-ке (l

) немесе 500 000-ға бөлеміз, нәтиже – 0,9889. Бұл есеп гипо-

тетикалық топтағы әйелдердің 98,89 пайызы босанған сәттен 15–19 жас

интервалының ортасына дейін өмір сүреді дегенді білдіреді. Тірі болған

әйелдердің үлесі 8-бағанада берілген.

Сосын туған қыз балалардың 5 жылдық коэффициентін (7-бағана) тірі

қалған әйелдер үлесіне (8-бағана) көбейтеміз, сонда 9-бағанадағы әр жас

тобындағы әйелдер табатын қыз балалар саны шығады (егер олар белгі-

лі бір жас бойынша репродукция қарқынын және өмір кестесіндегі өлім

қарқынын сақтайды десек). 9-бағанадағы шамаларды қоссақ, жиынтығы

0,9822 болады. Бұл – гипотетикалық топта аналар өлімін алып тастағанда-

ғы әр әйелге шаққанда туған қыз балалардың таза орташа саны; әр әйел-

ге шаққанда туған қыз балалар саны 1-ден төмен. 1 000 әйелдегі барлық

топта туған қыз балалардың таза санын шығару үшін жаңағы санды 1 000-

ға көбейтеміз, сонда 1 000 әйелге 982,2 қыз баладан келеді (4.3-кестедегі

9-бағананың төменгі жағын қараңыз).

ТРК дегеніміз – туу мен өлімнің жас бойынша көрсеткіштері белгісіз

шекке дейін тұрақты болып отырғанда 1 000 әйелдің орнын қанша қыз

толтыратыны туралы өлшем. Олай болса, көрсеткіштің 1 000-нан жоғары

болуы тұрғындар саны өсетінін, ал 1 000-нан төмен болуы тұрғындар саны

азаятынын білдіреді – жас көрсеткіштері (туу және өлім) өзгермеген және

көші-қон болмаған жағдайда» (Palmore and Gardner, 1994: 101–102).

Туудың тікелей детерминанттары

ТУУДЫҢ ТІКЕЛЕЙ ДЕТЕРМИНАНТТАРЫ

Көп демограф бәрінен бұрын түрлі әлеуметтік, экономикалық, мәдени

және экологиялық фактор әйелдің бала табуына және оның қанша бала-

сы болатынына ықпал ете ме, ықпал етсе не себепті және қалай деген сұ-

рақты анықтауға тырысады. Мысалы, әлеуметтік тап, экономикалық мәр-

тебе, діни наным, психологиялық күй, балаға деген қатынас және басқа

да факторлардың әйелдің балалы болу керек пе және қанша бала керек

деген сұрақты шешуіне әсер ететіні анықталған. Мәселен, демографтар

әйелдің білім алуға неғұрлым көп жылы кетсе, соғұрлым баласы аз бола-

тынын көрсетті. Мұның себебі неде? Неліктен әйелдің көп жылын білім

алуға жұмсауы орташа есеппен аз балалы болуына әкеледі? Себептердің

бірі мынадай: мектепте көбірек оқыған әйел әдетте кешірек күйеуге шы-

ғады, сөйтіп, мектепте азырақ оқыған әйелге қарағанда кешірек бала та-

бады. Осылайша білім айнымалысы (туу мен әлеуметтік, экономикалық,

мәдени және экологиялық айнымалылар арасында жатқан шамалас және

«аралық» деп аталатын айнымалылар арқылы) бала табуға ықпал етеді.

1956 жылы аса әйгілі екі демограф Кингсли Дэвис пен Джудит Блейк

бала табуға тікелей ықпал ететін (мінез-құлықтық және биологиялық)

аралық айнымалылар туралы мақала жазып, оның ықпалы күшті болды.

Бұл нақты айнымалылар өзгелердің бәрінен өзгеше еді, өйткені өзге айны-

малылар тууға Дэвис пен Блейк көрсеткен бірнеше аралық айнымалылар

арқылы ықпал етеді. Қысқаша айтқанда, авторлар былай дейді: үш айны-

малы – жыныстық қатынас, бала көтеру және жүктілік/босану (бала табу

актісі немесе процесі) тууға ықпал ететін басқа да әлеуметтік, экономика-

лық, мәдени және экологиялық факторларға қатысты аралық болып сана-

луға тиіс. Осы кейінгі айнымалылар бір немесе бірнеше аралық айнымалы

арқылы өткенде ғана тууға байланысты болады.

Дэвис пен Блейк бұл үш аралық айнымалыны былай кеңітті: 1) жыныс-

тық қатынас санына үйленген адамдардың үлесі, олардың некеде тұратын

уақытының ұзақтығы және олардың некедегі жыныстық қатынасының

жиілігі ықпал етеді; 2) бала көтеру ықтималдығына контрацепция және

ерікті немесе еріктен тыс өсімсіздік (яғни бала көтере алмау) әсер етеді;

3) осы тұжырымдама бойынша бала көтеру ықтималдығы түсік тастау мен

аборт ықтималдығына байланысты. Әрі қарай олар «әр аралық айнымалы

туудың өсуіне де, төмендеуіне де ықпал етуі мүмкін» деп көрсетті. Алайда

олардың бәрі бір бағытта әрекет етпейді. Халықтағы бала табу деңгейі бар-

ша аралық айнымалылардың таза балансына тәуелді.

Осы арада сәл кідіріп, тууға қатысты енді қолданылатын кей термин-

дерге тоқтала кетейік. Туу мен өсімталдықтың айырмашылығын біле-

сіздер. Туу нақты репродукцияға, ал өсімталдық қайта өсу қабілетіне қа-

тысты. Бұларға қарама-қарсы терминдер – бедеулік (немесе стерильдік)

және өсімсіздік (бедеуліктің синонимі). Стерильдік бедеулікті білдіреді,

бірақ бедеулік әрдайымда стерильдік емес. Құрсақ көтере алатын әйел

Туу

үйленбей немесе әсері күшті контрацепцияны қолданып бедеу қалуы мүм-

кін. Ендеше, бедеулік балалы болмаймын деген ерікті шешімнен немесе

(биологиялық) өсімсіздіктен болады.

Өсімталдыққа келсек, оны кейде өсімталдықтың нашарлауы деңгейі

және айғақтардың растық деңгейі негізінде бес санатқа бөледі (Poston,

Zhang, and Terrell, 2008). Яғни ерлі-зайыптылар немесе жұптар бала табуға

қаншалықты қабілетті немесе қабілетсіз?

Біріншіден, барлық жұптарды өсімтал немесе өсімтал емес деп жіктеу-

ге болады. Екіншіден, өсімтал емес жұптарда әртүрлі деңгейде нашарлау

болады, сондықтан оларды мынадай топтарға бөле аламыз: нақты сте-

рильді, ықтимал стерильді, жартылай өсімтал және өсімталдығы нақты

емес (Badenhorst and Higgins, 1962). Нақты стерильді жұптар – белгілі бір

физикалық немесе медициналық себептерге, оның ішінде операция неме-

се етеккірдің тоқтауына байланысты бала көтере алмайтындар. Ықтимал

стерильді жұптар – нақты медициналық көрсеткіштерге байланысты бала

табуы неғайбіл жұптар. Жартылай өсімтал жұптар – контрацепцияны

қолданбай салыстырмалы түрде ұзақ уақыт некеде немесе некесіз бірге

тұрған, бірақ бала көтермегендер. Өсімталдығы нақты емес жұптар – жар-

тылай өсімталдықтың белгілері бар, бірақ әйелі кейде жыныстық қаты-

настан соң «тек тазалық үшін» бүркіп жуу туралы айтатын топтар. Бұлар

«өсімталдығы нақты емес» деп сипатталады (Badenhorst and Higgins, 1962:

281). Демографиялық зерттеулер көрсеткендей, өсімтал емес жұптардың

көбі осы анықтамаға сай ақаулардан зардап шегеді (Poston, Zhang, and

Terrell, 2008).

Тікелей және негізгі факторларға оралсақ, белгілі демограф Джон

Бонгаартс 1978 және 1982 жылдары жазған екі маңызды еңбегінде Дэвис

пен Блейктің аралық айнымалыларына қайта анықтама беріп, олардың

тууға сандық ықпалын азайтты. Ол аралық айнымалыларды «тікелей де-

терминанттары» деп атады. Бұл термин қазіргі кезде өте жиі қолданылады.

Тікелей детерминанттар перспективасы – демографиядағы туу процесін

түсінуде және оны анықтауда пайдалы құрылымдардың бірі.

Бонгаартс былай деп мойындады: «Дэвис пен Блейктің туу детерми-

нанттарын талдауға арналған тұжырымдамасы кеңінен мойындалды, бі-

рақ оны сандық репродукциялық модельдерге кіргізу қиын болып шықты»

(1982: 179). Осылайша ол мынадай жеті тікелей детерминантты атады:

(1) неке және некенің бұзылуы; (2) контрацепцияны пайдалану және олар-

дың тиімділігі; (3) жасанды аборттардың таралуы; (4) босанған соң ұзақ

уақыт бала көтере алмау; (5) бала көтеретін уақытты күту; (6) жатыр ішін-

де өлу қаупі; (7) және тұрақты стерильдіктің басталуы. Осылардың әрқай-

сысын жеке-жеке қарастырайық.

Біріншіден, неке мен оның бұзылуына келсек, бұл айнымалы халық са-

нындағы бала табу жасына жеткен және жыныстық қатынасқа тұрақты

түрде түсетін әйелдердің үлесін көрсетуге тиіс; дәстүрлі қоғамдарда жы-

ныстық қатынас, негізінен, тек некеде болатын. Екіншіден, контрацепция

Туудың тікелей детерминанттары

әдейі жүктіліктің алдын алуды, оның ішінде тежелу мен стерилизацияны

(бала көтеру мүмкіндігін азайту мақсатында) білдіреді. Үшіншіден, жүкті-

лікті жасанды жолмен тоқтатуға жүктілікті әдейі үзудің барлық тәжірибе-

лері мен іс-әрекеті кіреді. Төртіншіден, Бонгаартс айтпақшы, босанудан

кейін бала көтере алмауды былай қарастыруға болады: «Жүктіліктен соң

овуляция мен етеккір қалыпты күйге түскенше әйел бала көтере алмай-

ды. Бала көтере алмау кезеңінің ұзақтығы лактацияның ұзақтығы мен

интенсивтілігіне байланысты» (Bongaarts, 1978: 107). Бесіншіден, контра-

цепцияны қолданатын уақытты күту мына фактіге байланысты: контра-

цепцияны қолданбайтын әйел «етеккір циклінің орта тұсында, овуляция

болатын қысқа кезеңде – шамамен екі күннің ішінде ғана» көтере алады.

«Ұрық пен аналық жасуша қаншалықты өміршең, бала көтеру кезеңінің

ұзақтығы соған байланысты» (Bongaarts, 1978: 107). Алтыншыдан, жатыр

ішінде өлу қаупі мына фактіні көрсетеді: бала көтерудің көбі баланың тірі

туумен аяқталмайды, өйткені олардың кейбірі түсікпен, ерікті абортпен

немесе өлу туумен бітеді. Жетіншіден, тұрақты бедеулікке мына жағдай

да жатады: «әйелдер менархеге дейін… және менопаузадан кейін көтер-

мейді, бірақ әйел етеккір үзілісіне жетпей тұрып контрацептивтік стери-

лизациядан басқа себептермен бала көтермеуі мүмкін» (Bongaarts, 1978:

107–108). (Менархе дегеніміз – әйелдің ұрпақ өрбіту кезеңінің басталуы,

оның белгісі – алғашқы етеккірдің келуі. Ал менопауза – құрсақ көтеру ке-

зеңінің аяқталуы, оның белгісі – етеккірдің тоқтауы).

Тууға арналған темографиялық зерттеулердің біразы тууды тікелей детер-

минанттар арқылы болжауға көмектесетін үш айнымалыны атап көрсете-

ді: отбасын жоспарлау, әлеуметтік-экономикалық, мінез-құлықтық. Бірақ

тууға ықпал етуі үшін бұлар тікелей детерминанттар арқылы әрекет жасау-

ға тиіс. Кнодель мен оның әріптестері айтқандай, тікелей детерминанттар-

дың көбі ерікті әрекет пен таңдаудың ықпалында болады, сондықтан тууға

тікелей қатысты қарым-қатынастар және тікелей детерминанттардың өзіне

қатысты қарым-қатынастар – кез келген репродуктивтік өзгерістің маңызды

ерекшелігі (Knodel, Chamratrithirong, and Debavalya, 1987: 9).

Бонгаартс (1982) тікелей детерминанттың алғашқы төртеуін алып,

оларды 0-ден 1-ге дейінгі индекстермен анықтады және ең төменгі 0 ті-

келей детерминанттың тууға ең максималды ықтимал тежеуші ықпалын

көрсетеді, ал ең жоғарғы детерминант 1-дің тежеуші ықпалы жоқ екенін

көрсетеді. Бала көтеру жасындағы әйелдердің барлығы некеде немесе

консенсуал одақта тұрған жағдайда неке үрдісі индексі (Cm) 1-ге тең, ал

тұрмаса, 0-ге тең. Егер тұрғындар арасында контрацепция қолданылмаса,

контрацепция индексі (Cc) 0-ге тең, ал өсімтал әйелдердің бәрі контрацеп-

цияның толықтай тиімді заманауи әдістерін қолданса, 0-ге тең. Бірде-бір

әйел босанудан кейінгі көтере алмаудан зардап шекпесе, босанудан кейінгі

көтере алмау индексі (Ci) 1-ге тең, ал барлық әйелдер оны сезінсе, 0-ге тең.

Тұрғындар жүктілікті жасанды тоқтатуды қолданбаса, аборт индексі (Ca)

1-ге тең, ал әр жүктілік тоқтатылса, 0-ге тең.

Туу

Сосын ол дамыған және дамушы 41 елдің индексін есептеді және олар-

ды осы 41 ел тұрғындарының ТЖқК-сын болжау үшін қолданды. Ол тууда-

ғы өзгешеліктердің 96 пайызын төрт тікелей детерминант (неке, контра-

цептив қолдану, босанудан кейін көтере алмау және аборт) арқылы түсін-

діруге болатынын көрсетті (Bongaarts and Potter [1983]). Өзге үш тікелей

детерминаттың маңызы төменірек болды және халықтарда олардың өзге-

шелігі айтарлықтай емес.

Бонгаартстың түсіндірмесі өте маңызды, өйткені ол туудағы өзгеше-

ліктердің негізгі төрт тікелей детерминанттың өзгешеліктеріне қатысты

екенін көрсетті. Осылайша барлық айнымалылар (әлеуметтік-экономика-

лық, мінез-құлықтық және жоғарыда аталған басқалары) тікелей детер-

минанттар арқылы әрекет еткенде ғана тууға ықпал етеді. Стоувер (1998)

Бонгаартс үлгілерінің бірнеше модификациясы мен кеңейтілген түрлерін

ұсынды. Оның ішінде жүктілікке бейімдік көрсеткіші ретінде некенің ор-

нына жыныстық белсенділікті қолдану, барлық себептерден болатын бе-

деулікті өлшеу үшін стерильдік индексін кеңейту, стерилизацияны қолда-

натындар 49 жасқа жетпей бала көтере алмай қалуы мүмкін болғандықтан,

контрацепция индексін қайта қарау және жалпы өсімталдықты бағалауды

өзгерту бар. Бұл өзгертулер қазіргі қоғамдардағы демографиялық реалия-

ларды ескеруге бағытталды. Мысалы, бүгінде неке адамның жыныстық

белсенділікті бастауының бірінші қадамы емес. 18 жасқа қарай АҚШ-тағы

ер және әйел адамдардың жартысынан астамы, ал 19 жасқа қарай 70 па-

йыздан көбі жыныстық қатынасқа түседі (Finer, 2007; Guttmacher Institute,

2014a). Сөз жоқ, жоғарыдағы өзгертулер Бонгаартс үлгілерін жетілдірді.

Бірақ олар Бонгаартстың қосқан үлесін төмендетті деуге болмайды. Дэвис

пен Блейктің ертеректегі еңбектері негізінде жүргізген оның жаңашыл әрі

эмпирикалық зерттеулері демографтар арасында парадигманың өзгеруіне

және олардың тууды сараптауына әкелді.

ӘЛЕМ БОЙЫНША ТУУ ҮРДІСТЕРІ

Жоғарыда атап өткенімдей, әлемдік ТЖқК 2013 жылы 2,5 болды. Бірақ бұл

көрсеткіш әлем елдері арасындағы туу процесі бойынша орасан алшақ-

тықты жасырып тұр. 2013 жылы әлемде 201 ел болды. БҰҰ анықтамасына

сәйкес, ел деп халықаралық деңгейде танылған, 150 000 немесе одан да

көп тұрғыны бар ел немесе территорияны айтамыз (тұрғындарының саны

150 000-нан азырақ болуы да мүмкін). Бұл 201-дің ішінде 66 елде туу дең-

гейі аса жоғары, яғни олардағы ТЖқК 3,2-ден жоғары. Сонымен қатар

олардың ішінде 70 елде туу деңгейі төмен, яғни олардағы ТЖқК көрсеткіші

2,0 немесе одан төмен елдер. Өзге 65 елде ТЖқК 2,1 мен 3,1 аралығында

болды. Туу деңгейі жоғары және төмен елдерге тоқталайық.

Туу деңгейі жоғары елдер, негізінен, Африкада Сахараның оңтүстігі-

не қарай орналасқан (60 елдің 45-і). Ал туу деңгейі төмен елдер, негізі-

нен, Еуропада. Мұндай елдер қазір өзге аймақта да көбейе бастады және

Әлем бойынша туу үрдістері

олардың қатарында бүгінде Азия, Латын Америкасы және Кариб бассей-

ні елдері бар (70-тің 31-і). Туу деңгейі жоғары елдерге келсек, БҰҰ олар-

дың кейбірінде, әсіресе Азия елдерінде туу деңгейі төмендейді деп болжап

отыр. Өзге елдерде әсіресе Африкада туу деңгейінің төмендеуі біртіндеп

жүреді дейді болжам. Мали мен Нигерде (2013 жылы ТЖқК, тиісінше,

6,1 және 7,6 болды) алдағы онжылдық шамасында ТЖқК айтарлықтай тө-

мендемейді. Болжамдарға сәйкес, 2030 жылға қарай туу деңгейі жоғары

елдердің 16-сында ТЖқК 2,6-ға түседі немесе одан да төмендейді. Болжалды

ТЖқК көрсеткіші 3,8 және одан жоғары 17 елдің барлығы – Сахараның оң-

түстігіндегі Африка елдері.

Туу деңгейі төмен елдердің басым көбі алдағы жиырма жыл көлемінде

ТЖқК-ны аздап өсіреді деген болжам бар. Ең жоғары өсім туу деңгейі ең тө-

мен елдерде болуға тиіс. Мысалы, ТЖқК көрсеткіші 1,5-тен төмен 18 елде

бұл көрсеткіш алдағы жиырма жылда шамамен 0,3-ке өседі. Әйтсе де олар-

дың ТЖқК-сы орын толтыру деңгейі 2,1-ден бәрібір төмен болады.

Енді туу деңгейі төмен елдер туралы тарқатып айтайық. БҰҰ анықтама-

сын біраз жұмсартып, туу деңгейі төмен елдерді ТЖқК көрсеткіші 2,1 не-

месе одан төмен елдер деп атайық. 2013 жылы 79 елде ТЖқК 2,1-ден төмен

болды. 1970 жылы ондай елдер саны небәрі 10 еді. Олардың бәрі Еуропа

елдері болатын: Дания, Финляндия, Швеция, Венгрия, Ресей және Грекия

(PRB, 2014). Бұл елдерде туу деңгейі төмендей келе, ақыры 2013 жылы ол

тарихта бұрын-соңды болмаған межеге түсті – әр әйелге 1,3 немесе одан да

аз баладан келді (Kohler, Billari, and Ortega, 2002; Morgan, 2003).

Биллари мен Колер (2004) сияқты мен де ТЖқК 2,1 мен 1,6 арасын-

да болса, тууды «төмен», 1,5 пен 1,3 арасында болса, «өте төмен», ал 1,3-тен

аз болса, «ең төменгі» деп белгілеймін. ТЖқК көрсеткіші 2013 жылы

2,1-ден төмен болған 79 елдің 41-і «туу деңгейі төмен елдер» (ТЖқК-сы 2,1 мен

1,6 арасында), 27-сі «туу деңгейі өте төмен елдер» (ТЖқК 1,5 пен 1,3 ара-

сында), ал 9-ы «туу деңгейі ең төмен елдер» (ТЖқК 1,3-тен төмен) қата-

рына кіреді. Туу деңгейі ең төмен 9 ел мыналар: Оңтүстік Корея, Тайвань,

Польша, Португалия, Сингапур, Гонконг және Макао.

Депопуляция туралы, яғни халық санының азаюы туралы айтылма-

са, әлемдік туу үрдістері туралы ешқандай толыққанды талқы болмас еді.

Мұның себебі, болжамдарға сәйкес, алдағы 50–100 жылда әлем елдерінің

көбінде депопуляция жүреді. 1960 жылдан бері халық санының тым кө-

беюі (Ehrlich [1968]; B. Friedman [2005]; Meadows et al. [1974]; Meadows,

Randers, and Meadows [2004]) феноменіне көп көңіл бөлініп келе жатқа-

нына қарамастан, 2050 жылға қарай шамамен 50 немесе одан да көп елде

халық саны азаяды, ал әрі қарай тұрғындар саны азаятын елдер көбейе түс-

пек (Howden and Poston, 2008).

Болжам бойынша, әлем халқының саны өсе түсіп, 2050 жылы 9,6 мил-

лиардқа, ал 2100 жылы 10,9 миллиардқа жеткелі отыр (United Nations,

2013d3) (12-тарауды қараңыз). Әйтсе де тұрғындар санының өсімі баяу-

лай бастады, ал әлем халқы санының азаюы шамамен 2100 жылдары

Туу

басталады. Тұрғындар саны бәрінен де Еуропада қатты азайып жатыр.

Сондықтан 2030 жылға қарай Еуропа елдерінің көбінде тұрғындар саны

бүгінгіден азырақ болады деген болжам бар.

Шындығында, қазір Еуропада тұрғындар өсімі жоқ. Ондағы жалпы туу

және өлім-жітім коэффициенті 2014 жылы 11/1 000 болды да, осының

нәтижесінде табиғи өсім коэффициенті (ТӨК) 0,0% болды. (ТӨК де-

геніміз – жалпы туу коэффициенті мен жалпы өлім-жітім коэффициенті

арасындағы пайызбен берілген айырма). Еуропадағы 41 елдің тек біреуін-

де – Косовада ТӨК 1,0 немесе одан жоғары (1,1%). 17 елде табиғи өсімнің

коэффициенті теріс, яғни 2014 жылы оларда өмірге келгеннен кеткен адам

көп болған. Бұл кері коэффициент бәрінен де Болгария мен Сербияда жо-

ғары – минус 0,5%, одан кейін Латвия, Литва, Венгрия және Украинада;

бұлардың бәрінде ТӨК деңгейі – минус 0,4%. Еуропадағы халық саны бо-

йынша алда тұрған үш елде ТӨК нөлге тең немесе теріс: 143,7 млн тұрғы-

ны бар Ресейде ТӨК деңгейі 0,0%, тұрғыны 80,9 млн Германияда минус

0,2% және тұрғынының саны 61,3 млн Италияда минус 0,1% (Johnson,

Field, and Poston, 2015; PRB, 2014).

Расында, Ресей халқы 2014 жылғы 143,7 миллионнан 2050 жылы ша-

мамен 134,1 миллионға азаяды. Демограф Николас Эбер-Штадт (2009: 51)

Ресейдегі депопуляцияға назар аудару керек екені туралы былай деп жаз-

ған болатын: «Ресей тұрғындары біртіндеп азайып келеді. Қазір елде жүріп

жатқан бұл баяу процестің салдары өте ауыр, тіпті апатты болуы мүмкін.

Яғни соның салдарынан Ресейде тіршілік пен қоғамның сипаты өзгеріп,

елдің даму перспективасының нашарлауы ықтимал; бұл алдағы жылдары

Ресейдің әлем сахнасындағы ықпалына да әсер етуі мүмкін».

Көп елдегі, соның ішінде Ресейдегі де депопуляцияның себебі – туу дең-

гейінің тұрақты түрде төмен болуы. Халық саны бірқалыпты тұруы үшін

ТЖқК орын толтыру деңгейінде немесе соған жақын болуға тиіс. Яғни әр

әйелге 2,1 баладан келуі керек және бала табу жасындағы топтар басқа жас

топтарынан көп болуға тиіс. Егер тұрғындар құрамында ата-ана жасында-

ғы адам саны көп болса, онда орын толтыру деңгейіндегі туудың өзі депо-

пуляцияға жеткізбейді. Бұған себепші – «кері демографиялық импульс»

деп аталатын құбылыс, яғни ТЖқК-ның қысқаруы мен ТЖК-ның қысқаруы

арасындағы кейін қалушылық, ілгеріде туу деңгейі жоғары болғандықтан,

ұрпақ өрбіту жасындағы әйелдердің көптігінен туындайды. 2013 жылы

әлемде туу көрсеткіші орын толтыру деңгейінде (2,1) немесе одан төмен

79 ел болды дедік. Салыстырмалы түрде туу деңгейі жоғары елдердің көбін-

де туу азайды. Мұны 1970–1975 жылдардағы және 2005–2010 жылдардағы

Африканың жас бойынша туу коэффициенті берілген (жоғарыда) 4.2-сыз-

бадан көруге болады. Қазіргі кезде Африка елдерінде туу деңгейінің бірта-

лай төмендеуін және өлім-жітім мен көші-қон көрсеткіштерінің біршама

еңістегенін ескерсек, алдағы 50 жыл көлемінде тіпті Африка елдерінің өзін-

де тұрғындар саны азая бастамақ. Кей елдерде туу көрсеткіштері репродук-

ция деңгейінен жоғары бола тұра, халық азаяды. Бұл елдер, атап айтқанда,

АҚШ-тағы туу деңгейінің өзгеруі

Ботсвана, Лесото, Оңтүстік Африка және Свазиленд АИТВ/ЖИТС індетінен

ауыр зардап шегіп, тұрғындар санында таза шығын болды (Howden and

Poston, 2008).

Дамыған елдердің көбіндегі депопуляцияның айтарлықтай экономика-

лық салдары бар. Оның негізгілері, сірә, халықтың егделенуінен болады.

Туу деңгейі төмендеген кезде бала табатын топтар бірге азаяды. Бұл бол-

жалды өмір ұзақтығының ұзарумен үйлесе келе, жасы 65-тен жоғары және

жұмысқа қабілетті тұрғындар үлесінің азаюына әкеледі. БҰҰ мәліметіне

сәйкес, 2005 және 2050 жылдар аралығында асыраудағы егде жастағылар

коэффициенті (АЕЖК, яғни 65 жастағы және одан жоғары тұрғындар са-

нының 15–64 жас аралығындағы тұрғындар санының 100-ге көбейтілген

қатынасы) дамыған елдерде екі есе көбейеді (22,6-ден 44,4-ке) (United

Nations, 2005). Көп елдегі медицина және зейнетақы бағдарламалары ал-

дыңғы буынға қарағанда, ұзақ өмір сүретін егде адам санының өсуі мәселе-

сін шешуге толық жарамады емес (Howden and Poston, 2008).

АҚШ-ТАҒЫ ТУУ ДЕҢГЕЙІНІҢ ӨЗГЕРУІ

230 жылдан аз уақыт ішінде АҚШ халқы қатты өсті: 1790 жылы ол 4 мил-

лионнан аз болса, 2014 жылы 317 миллионнан асып кетті (13-тарауда

кеңірек айтылады). Бұрынырақ осы тараудағы 4.4-сызбада 1911 және

2011 жылдар аралығында АҚШ-тағы ТЖқК қандай болғаны көрсетілді.

1790 және 1860 жыл аралығындағы кезеңнің басында АҚШ халқы са-

нының тез өсуіне, негізінен, туу деңгейінің жоғарылығы себеп болды.

Расында, 1800 жылы ақнәсілді тұрғындарда ТЖқК 7,0 болды. Мұны сол

кездегі әлем бойынша ең жоғары туу көрсеткіші дей аламыз (Haines and

Guest, 2008; Sanderson, 1979). 1810 жылы ТЖқК әлі де 7,0 шамасында бол-

ды, бірақ 1820 жылға қарай азырақ төмендеп, 6,7-ге түсті. 1860 жылы ол

5,2-ге төмендеді, ал 1900 жылы әр әйелге төрт рет босанудан келетін дең-

гейге түсті (Hamilton, Martin, and Ventura, 2007; Taeuber and Taeuber, 1958;

Us Bureau of the Census, 1975).

АҚШ-та туу деңгейінің жоғары болуына тұрғындардың жартысынан

көбінің өсімталдығы себепші еді. 1790 жылы ел тұрғындарының орташа

жасы 15,9, 1820 жылы 17,0, ал 1860 жылы 19,4 болды. Туу деңгейі жоға-

рылығының екінші себебі – ауыл шаруашылығындағы жоғары белсенді-

лік. 1790 жылы АҚШ-та алғаш халық санағы жүргізілгенде, тұрғындардың

95 пайызын ауыл тұрғындары құрады. 1850 жылдары халықтың 90 пайызы

ауыл тұрғындары болды да, 1900 жылға қарай олардың үлесі 75 пайызға

төмендеді (Kahn, 1974).

Ауыл шаруашылығы үстем болып тұрған 1790–1860 жылдар аралығында

табыс тікелей егістік алқабының ауданына байланысты болатын. Батыста

егін алқаптары арзан болғандықтан, адамдардың көбінде бала көп болды,

өйткені неғұрлым көп жұмысшы керек еді. Үлкен отбасылар жиі кездесе-

тін, ол қалыпты және экономикалық тұрғыда қолайлы болатын.

Туу

Қазіргі заманғы экономикасы дамыған елдердің барлығы туу мен

өлімнің жоғары деңгейінен төменгі деңгейіне демографиялық транзит-

ті бастан кешірді. ХІХ ғасырдан бастап АҚШ-та туу деңгейінің төмендеуі

байқалды (Sternlieb and Hughes, 1978). Ақнәсілділерде ТЖқК 1870 жылы

4,6-ға, 1900 жылы 3,6-ға дейін түсті (АҚШ Халық санағы бюросы, 1975).

1920 жылға қарай, Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталған кезде ақнәсілді-

лердің ТЖқК-сы 3,0-ге құлдырады.

ХХ ғасырдың басында АҚШ экономика, индустриализация және ур-

банизация бағытында ірі өзгерістер кезеңіне өтті (Taeuber and Taeuber,

1958). 1950 жылдардың соңында беби-бумның шарықтау шегінде ТЖқК

3,7-ге жетті. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, туу деңгейінің өсуіне

(беби-бум) соғыстан азайған халық санын толтыру қажеті де себеп болды.

1960 жылдары туу деңгейі төмендей бастады. Оған тұрмыс шығын-

дарының өсуі, білім мүмкіндіктерінің жоғарылауы және жұмыс істейтін

әйелдердің көбеюі сияқты бірнеше фактор ықпал етті. Отбасының ор-

таша көлемі кішірейді. Арзан, қолжетімді және бұрынғыдан тиімді кон-

трацептивтер, сонымен қатар аборт мүмкіндіктері (6-тарауды қараңыз)

отбасылардың бала санын бақылауына жағдай жасады: бұл да туу деңге-

йінің төмендеуіне үлес қосты. 1972 жылы АҚШ-та алғаш рет ТЖқК орын

толтыру деңгейі 2,1-ден де төмендеді (Kahn, 1974; 4.4-сызбаны қараңыз);

ал 1975 жылы ол 1,7 болды. Тіпті туу деңгейі құлдыраған «Ұлы депрессия»

жылдары ТЖқК 2,2-ден түспеген-ді. 1972 жылы халықтың жалпы өсімі не-

бәрі 0,7 пайызды құрады. Бұл көрсеткіш 1960 жылдардағы орташа жыл-

дық өсімнің жартысына тең (Kahn, 1974). АҚШ-та туу деңгейі біршама

баяу қарқынмен әрі қарай да төмендей берді. 1990 жылдан бері ТЖқК

әр әйелге екі баладан сәл жоғары немесе сәл төмен деңгейде келе жатыр

(4.4-сызбаны қараңыз). 2014 жылы 318 млн адамды құраған АҚШ халқы

өсіп жатыр, сол жылғы ТӨК 0,4% болды. Әр әйелге 1,9 бала көтеруден

келіп отырды. Орны толу деңгейі 2,1-ден сәл төмен болғанымен, бұл –

әлемнің дамыған елдері ішіндегі ең жоғары көрсеткіш. Сол процесс жал-

ғаса берсе, болжамдарға сәйкес, 2060 жылға қарай АҚШ халқының саны

416 млн адамға жетеді, яғни 2014 жылғыдан 100 млн адамға көбейеді

(13-тарауды қараңыз). Адамдар ұзағырақ өмір сүруде, сол себепті АҚШ

халқы, жалпылай алғанда, қартайып жатыр.

ЖАСӨСПІРІМДЕР АРАСЫНДАҒЫ ФЕРТИЛЬДІК

Жасөспірімдер арасындағы фертильдік – жас әйелдердің құрсақ көтеруі

туралы әңгіме. Жасөспірімдер фертильдігінің көрсеткіші 15–19 жастағы

әйелдердің ЖБТК-сімен өлшенеді. Демографтардың жасөспірімдер фер-

тильдігін зерттеуі себебінің бірі мынада: «Алғашқы баланы табуды кейінге

қалдырған анамен салыстырғанда, ертерек құрсақ көтерген ананың өмір

жолында, сірә, түрлі таңдау мен мүмкіндік болып, ұзағырақ ұрпақ өрбіту

кезеңінде көбірек бала табады. Ерте бала тапқан әйел мектептегі оқуды

Жасөспірімдер арасындағы фертильдік

уақытынан бұрын аяқтап, содан оның экономикалық мүмкіндіктері, та-

бысы және жалпы әл-ауқаты нашарлауы мүмкін. (Және де) жас аналардан

туған бала дімкәс, білімі төмен, тұрмыс жағдайы нашар болуы ықтимал,

осыдан келіп шешілуі қиын кедейлік шеңбері туындайды» (БҰҰ, 2013а: 1).

Әлемде жасөспірімдер фертильдігі көрсеткіші 2005–2010 жылдар кезе-

ңінде 1 000 адамға 48,9 болды. Осылайша 2005–2010 жылдары әлемдегі

15–19 жас аралығындағы әр 1 000 қыз жыл сайын, орташа алғанда, 49 ба-

ладан тауып отырды. Дамыған елдерде жасөсіпірімдердің бала табу көрсет-

кіші орташа 23,6 болды – Швейцария мен Словениядағы минимум 4,5 және

4,8-ден АҚШ пен Болгариядағы максимум 39,7 және 42,1-ге дейін. АҚШ

пен Болгарияны есептемегенде, дамыған елдердің ешбірінде жасөспірім-

дер фертильдігі көрсеткіші 2005–2010 жылдары 35/1 000 шамадан асқан

жоқ. Дамушы елдерде орташа көрсеткіш 52,7 болды – Солтүстік Корея (0,6)

мен Оңтүстік Кореядағы (2,1) минимумнан Нигер (209,6), Ангола (192,3)

және Чадтағы (181,9) максимумға дейін. Солтүстік Корея мен Оңтүстік

Кореяда 2005–2010 жылдары әр 1 000 жасөспірім әйелге, орташа алғанда,

бір немесе екі баладан келді. Ал осы кезеңде Нигер мен Малиде 5 жасөспі-

рім қыздың бірі құрсақ көтеріп отырды (БҰҰ, 2013a: A1 кестесі).

2013 жылы жарияланған БҰҰ мәліметтеріне сәйкес, 34 елде жасөспі-

рімдер фертильдігінің деңгейі 100-ден жоғары; олардың 29-ы Африкада,

төртеуі Латын Америкасында (Доминикан Республикасы, Никарагуа,

Гватемала және Гайана) және біреуі Азияда (Ауғанстан). 20 елде бұл көр-

сеткіш 10-ды құрайды; олардың үшеуі Африка (Алжир, Ливия және Тунис),

алтауы Азия және 11-і Еуропа елдері (оның ішінде Норвегия, Швеция,

Дания, Финляндия және Италия).

4.5-сызбада 2005–2010 жылдардағы әлемнің негізгі аймақтары мен суб-

аймақтарындағы жасөспірімдер фертильдігінің көрсеткіштері берілген. Бір

қызығы, ересектердің ең жоғары босану деңгейі және жасөспірімдердің ең

төменгі босану деңгейі дамушы елдерде. Яғни Орта Африка субаймағына

кіретін елдерде жасөспірімдер фертильдігінің көрсеткіші 15–19 жастағы әр

1 000 әйелге шаққанда орташа есеппен 144 баланың тууынан келеді. Бұл –

әлемнің субаймақтары арасындағы ең жоғары көрсеткіш. Аталған субай-

маққа Ангола мен Чад кіреді (көрсеткіштері, тиісінше, 192,3 және 181,9).

Ал Шығыс Азия субаймағындағы елдердің орташа көрсеткіші – 7,9. Бұл

субаймаққа кіретін қос Кореядағы жасөспірімдер фертильдігінің деңгейі

(Солтүстік Кореяда 0,6 және Оңтүстік Кореяда 2,1) – әлемдегі ең төменгі

көрсеткіш.

Жоғарыда айтылғандай, 2005–2010 жылдары АҚШ дамыған елдер

арасында жасөспірімдер фертильдігінің деңгейі бойынша екінші орында

болды – 1000 жасөспірімге 39,7 босанудан келді. Алайда 2015 жылы АҚШ

Денсаулық статистикасы ұлттық орталығы жариялаған 2014 жылдың жаңа

мәліметтері бойынша (Martin, Hamilton, Osterman, 2015), соңғы жылда-

ры жасөспірімдер арасындағы фертильдік деңгейі АҚШ-та төмендей келе,

2014 жылы минимум 24,2-ге түскен (4.6-сызбаны қараңыз).

Туу

050 100 150

Жасөспірімдер арасында туу

Шығыс Азия

Азия

Батыс Еуропа

Оңтүстік Еуропа

Солтүстік Еуропа

Солтүстік Африка

Оңтүстік-Орталық Азия

Оңтүстік Азия

Оңтүстік Африка

Меланезия

Кариб елдері

Оңтүстік Америка

Орталық Америка

Шығыс Африка

Батыс Африка

Орта Африка

Еуропа

Океания

Азия

Солтүстік Америка

Африка

Африка, Сахараның оңтүстігі

Әлем

Дамушы аймақтар

Дамыған аймақтар

Латын Америкасы және Кариб елдері

Шығыс Еуропа

Микронезия

Полинезия

Орталық Азия

Оңтүстік-Шығыс Азия

Батыс Азия

Австралия/Жаңа Зеландия

4.5-сызба. Дамыған аймақтар және аймақтар мен субаймақтар бойынша жасөс-

пірімдер арасындағы фертильдік көрсеткіші, 2005–2010 жылдар

Дереккөз: БҰҰ (2013a: 4).

Тарихқа көз жүгірту үшін алдымен 1940 жылдардағы АҚШ жасөспірімде-

рі арасындағы фертильдік үрдістері туралы айтайық. АҚШ жасөспірімдері

арасындағы фертильдік көрсеткіштері 1940 жылдан бері төмендеп келеді.

Жасөспірімдер арасындағы ең жоғарғы фертильдік деңгейі 1957 жылы бол-

ды – 1 000 адамға 96,3. Ол жылы әрбір оныншы жасөспірім қыз босанды дей

аламыз. «Бұл көрсеткіш 1969 жылы үштен бірге дейін, яғни 65,5-ке төменде-

ді», 1960 жылдардың соңында аздап өсті, сосын қайта басталған «төмендеу

1979–1980 жылдарға, одан соң тағы 1986 жылға дейін жалғасты»; бұл кезде

көрсеткіш 50,2 болды. Бірақ «1986 жыл мен 1991 жыл аралығында туу мөл-

шері 23 пайызға өсті. 1991 жылдан бастап бұл көрсеткіш 57 пайызға төмен-

деді және ол үздіксіз жүрді… Төмендеу қарқыны 2007 жылдан кейін тездеп,

2013 жылы 26,6» (Ventura, Hamilton, and Mathews, 2014: 2-3), ал 2014 жылы

24,2-ге түсті. 1957 жылы АҚШ-тағы әрбір оныншы жасөспірім қыз бен әйелде

бала болса, 2014 жылы әрбір 41-жасөспірім қызда бала болды.

1940 және 2014 жылдар аралығында болған жасөспірім аналарға қатыс-

ты бір қызық өзгеріс – некесі жоқ жасөспірімдер көп босанды. 1940 жылы

босанған жасөспірімдердің тек 14 пайызы ғана некесіз болған. 1960 жылы

бұл көрсеткіш аздап өсіп, 15 пайызға жетті. Одан соң, 1980 жылы күрт өсті

(48 пайызға) және 2013 жылы тағы бір тосын секіріс болды (89 пайызға)

(Ventura, Hamilton, and Mathews, 2014: 3).

Жасөспірімдер арасындағы фертильдік

Босанған-

дардың бәрі

Тегі

латынаме-

рикалық

Тегі латынаме-

рикалық

емес қаранәсілді

Тегі латынаме-

рикалық емес

ақнәсілді

Азиялық немесе

Тынық мұхитын-

дағы арал тұрғыны

Америкалық үндіс

немесе Алясканың

жергілікті тұрғыны

20 40 60

15–19 жастағы әр 1 000 әйелге шаққандағы босану саны

80 100 12

1991

2007

2013

2014

4.6-сызба. Нәсілі бойынша және Латын Америкасынан шыққандар бойынша жасөс-

пірімдер арасындағы фертильдік көрсеткіші: БҰҰ, 1991, 2007, 2013, 2014 жылдар

Дереккөз: Martin, Hamilton, Osterman (2015).

1980 жылы жасөспірімдердің босануының жартысы тұрмыс құрма-

ған аналар үлесінде еді, ал 2014 жылы оннан бірі тұрмыс құрмаған ана-

лардың үлесінде болды. Қазіргі уақытта үйленген жасөспірімдер тым аз

(2014 жылы шамамен тек 2%).

Жасөспірімдер арасындағы фертильдікті зерттеудің тағы бір әдісі –

оларды мынадай екі топқа бөлу: кіші жасөспірімдер (15–17 жас) және үлкен

жасөспірімдер (18–19 жас). 4.7-сызбада осы екі топтың 1960–2013 жыл-

дардағы көрсеткіштері берілді (4.7-сызбадағы ось логарифмдік екенін

ескеріңіз). 2013 жылы АҚШ-та үлкен жасөспірімдер арасындағы фертиль-

дік көрсеткіші 47,3, ал кіші жасөспірімдердікі 12,3 болды. 2013 жылы әр

1 000 үлкен ересек жасөспірімнің ішінде әрбір 20 ересек жасөспірімде

бала болса, 2013 жылы әр 1 000 үлкен ересек жасөспірімнің ішінде әрбір

80 ересек жасөспірімде бала болды.

1960 жылдан кіші жасөспірімдер мен үлкен жасөспірімдердің екеуінде

де фертильдік деңгейі төмендеді. 1960 пен 1975 жыл аралығында бұл көр-

сеткіш кіші қыздармен салыстырғанда, үлкен қыздарда тез төмендеді – бі-

рінші топта ол 50 пайызға, ал екінші топта 18 пайызға түсті. 1990 жылдар-

дан бастап бұл көрсеткіш кіші топтарда тез төмендеді (Ventura, Hamilton,

and Mathews, 2014: 4).

АҚШ-та нәсілі мен этностық тобына қарай жасөспірімдер арасындағы

фертильдік көрсеткіштері арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар

(4.6-сызбаны қараңыз).

Туу

200

15–17

18–19

100

1960 1970 1980 1990 2000

Жыл

Туу көрсеткіші әр 1 000 жасөспірімге шаққанда

2010

200

2013

4.7-сызба. Жасөспірімдер арасындағы фертильдік көрсеткіштері

(15–17 және 18–19 жастағылар): БҰҰ, 1960–2013 жылдар

Дереккөз: Ventura, Hamilton, and Mathews, (2014: 4).

АҚШ-тағы жасөспірімдер арасындағы фертильдіктің ең төменгі көрсет-

кіштері 2014 жылы Азиядан және Тынық мұхиты аралдарынан шыққан жа-

сөспірімдерде (АТА) болды – 1 000 адамға 7,7; бұл топтағылардың көбі азия-

лықтар. Одан кейінгі реті мынадай: тегі латынамерикалық емес (ЛЕ) ақ-

нәсілді жасөспірімдер, ақнәсілді жасөспірімдер, америкалық үндістер және

Алясканың жергілікті (АҮАЖ) жасөспірімдері, тегі латынамерикалық емес

қаранәсілді жасөспірімдер және жасөспірімдер арасындағы фертильдік

деңгейі ең жоғары топ – тегі латынамерикалық жасөспірімдер: 38.0/1,000.

1991 жылы жасөспірімдер арасындағы фертильдік көрсеткіштері 2014 жыл-

мен салыстырғанда едәуір төмен болды (4.6-сызба). Расында, 2014 жылы

барлық топтағы көрсеткіштер рекорд дәрежесінде төмендеді. 2014 жылы әр

нәсіл, әр этностық топтың жасөспірімдер арасындағы фертильдік көрсеткіш-

тері 2013 жылмен салыстырғанда төмен, ал 2013 жылы 2007 жылға қарағанда

төмен және 2007 жылы 1991 жылға қарағанда төмен болды.

Мұның себебі неде? Тікелей себептері тұрғысынан алсақ, жыныстық қа-

тынасқа сирек түссе немесе контрацептивтерді тиімді пайдаланса немесе

осы екі фактор ұштасар болса, жасөспірімдер аз босанады.

Соңғы жылдары жыныстық қатынасқа түсетін жасөспірімдердің үле-

сі сәл азайғаны туралы мәлімет бар. 1991 жылы жоғары сынып оқушы-

ларының 54 пайызы жыныстық қатынасқа түскенін айтқан. 2013 жылы

бұл көрсеткіш 47 пайызға азайды (Kann et al., 2013). Сонымен қатар

Некеден тыс туу

контрацептивтер қолданатын жасөспірімдер үлесі едәуір өскені жайлы

мәлімет бар. 2006–2010 жылдың мәліметтеріне сәйкес, жасөспірім қыз-

дардың 86 пайызы және жасөспірім ұлдардың 93 пайызы соңғы жыныс-

тық қатынаста контрацептивтер қолданғанын айтты. Яғни көрсеткіштер

1995 жылғымен (қыздарда – 71%, ұлдарда – 82%) салыстырғанда, айтар-

лықтай өскен (Martinez, Copen, and Abma, 2011).

Барлық нәсіл және этностық топтар арасында тегі латынамерикалық

жасөспірімдер арасындағы фертильдік деңгейі әр жылда бәрінен жоғары

екенін жоғарыда айттық. Ал тегі латынамерикалықтардың ішінде мекси-

калық жасөспірімдердің үлесі көп. Одан кейінгі орында пуэрторикалық,

сосын кубалық жасөспірімдер. Мысалы, мексикалық жасөспірімдер ара-

сындағы фертильдік көрсеткіштері 2012 жылы 48/1 000 болса, одан ке-

йінгі орындардағы пуэрторикалық және кубалық жасөспірімдердің үлесі,

тиісінше, 43/1 000 және 16/1 000 болды. Менің студентім Евгения Конде

өз диссертациясында жасөспірімдер арасындағы фертильдіктегі нәсілдік-

этностық сипаттар мен өзгешеліктерді талдады. Сөйтіп, мексикалық жа-

сөспірім қыздардың көп босануы себептерінің бірі – олардың алдынан шы-

ғатын және жоғары білім алуына бөгет жасайтын кедергілер деген түйін

жасады (Conde, 2011).

НЕКЕДЕН ТЫС ТУУ

Алдыңғы бөлімде 1940 жылдары жасөспірім қыздардың өте сирек некесіз

бала көтергенін айттық. Бұл бөлімде жасөспірім қыздар ғана емес, жалпы

барлық әйелге тән некеден тыс тууға тоқталамыз. Некеден тыс туу некесі

жоқ әйелдердегі босану көрсеткіштеріне қатысты. Некесі жоқ әйел дегені-

міз – тұрмыс құрмаған, жесір қалған немесе ажырасқан әйел.

1940 жылы мен туған кезде барлық босанудың 4 пайыздан азы неке-

сі жоқ әйелдердің үлесінде болатын. Ол уақытта балалардың бәрі дерлік

некедегі аналардан туатын. Ананың отбасылық жағдайы мен оның бала

табуы арасындағы байланыстың басымдығы сонша, некеден тыс тууға

«заңсыз босану» деген термин қолданылды. Некесіз бала табудың қоғам

нормаларына қайшы болғаны соншалық, ондай балаларды кейде «заңсыз

туғандар» деп атайтын еді.

Демографтардың некеден тыс тууды зерттеуі себептерінің бірі тура-

лы айтар болсақ, ананың отбасылық күйі көп жағдайда оның «қаржылық,

әлеуметтік және эмоциялық ресурстарын көрсетеді. Некесі жоқ анадан ту-

ған балада жағымсыз жайтқа ұшыраудың қаупі жоғары болатыны анық-

талды. Мысалы, некедегі аналардың балаларымен салыстырғанда, некесі

жоқ анадан туған балалар арасындағы өлім-жітім шамамен 75 пайызға жо-

ғары болады» (Mathews and MacDorman, 2013: 8).

2013 жылы барлық туған баланың 41 пайызы некесі жоқ әйелдер үле-

сінде болды. Бұл 1940 жылғы 4 пайыздан әлдеқайда көп. Бірақ нәсіл/эт-

ностық топтар арасындағы некеден тыс тууда айтарлықтай айырмашылық

Туу

бар: ең төменгі көрсеткіш азиялықтарда – 17%. Одан кейінгі рет мынадай:

тегі латынамерикалық емес ақнәсілділер – 29%, тегі латынамерикалық-

тар – 53%, үндістер және Алясканың жергілікті тұрғындары – 66%; және

2013 жылғы ең жоғары көрсеткіш некеде тұрмайтын қаранәсілді әйелдер

үлесінде – 71%.

4.8-сызбада 1940–2013 жылдардағы АҚШ-та некеден тыс туғандар саны,

некеден тыс туу коэффициенті және некесі жоқ әйелдердің бала табуы үлесі

туралы мәліметтер келтірілді. 1940 жылы некеден тыс туу саны, қарқыны

және үлесі өте төмен болды. Сосын 2008 жылы ең жоғары деңгейге жетті

және одан бері баяу төмендеп келеді.

Некесіз әйелдердің бала табуы үлесі 1940 жылы 4% болып, 1970 жылы

10%, одан соң, 1980 жылы – 18%, 1990 жылы – 28%, 2000 жылы – 33%

және 2010 жылы 41 пайызға жетті де, сол деңгейде қалды. Некеден тыс

туу коэффициенті 1940 жылы 7/1 000 – ең төменгі деңгейде болды;

1940 жылы 15–44 жастағы әр 1 000 әйелдің тек жетеуі тапты. Бұл көрсет-

кіш 1970 жылы өсіп, 26/1 000, 1990 жылы – 44/1 000, 2008 жылы 52/1 000

болды да, 2013 жылы аздап төмендеді: 45/1 000. 1940 жылы некесі жоқ

1 000 әйелдің тек жетеуі босанса, 2008 жылы некесі жоқ 1 000 әйелдің 52-сі

босанды.

1940

1,750

1,500

1,250

1,000

750

500

250

1950 1960 1970 1980 1990

Жыл

Туу саны

Үлесі

Некесі жоқтар мен бала табу үлесі

15–44 жастағы әр 1 000 әйелге шаққанда

Туу саны (мың)

Туу коэффициенті

2000 2010

2013

4.8-сызба. АҚШ-тағы некесі жоқ әйелдердің бала табу үлесі,

туу коэффициенті және туу саны, 1940–2013 жылдар

Дереккөз: Curtin, Ventura, and Martinez (2014: 1).

Ескеретін маңызды жайт, некеден тыс тууға «біреумен некесіз бір-

ге тұратын әйелдердің және некесіз бірге тұрмайтын әйелдердің бо-

сануы кіреді» (Curtin, Ventura, and Martinez, 2014: 4). Расында, қазіргі

уақытта некеден тыс туудың 60 пайызға жуығы еркекпен некесіз бірге

тұратын әйелдердің үлесінде және некесіз бірге тұратын әйелден туған

Баласыздық

балалардың шамамен жартысы жоспарланған. Бала тапқан ана неке-

сіз бірге тұра ма, әлде жоқ па деген сұрақ әлеуметтану тұрғысынан өте

маңызды, өйткені зерттеулерге сәйкес, некесіз бірге тұрмайтын ата-а-

наларға қарағанда, некесіз бірге тұратын ата-аналардың көбі соңында

үйленеді; яғни некесіз бірге тұратындардың баласы үшін ата-анасы бар

отбасында өсу ықтималдығы жоғары (Carlson, McLanahan, and England,

2004). Алайда ұзақмерзімді перспектива тұрғысынан алсақ, некесіз бір-

ге тұратын ата-ананың баласы некелі ата-ана баласынан әлеуметтік-э-

кономикалық жағынан төменірек жағдайда болады, сосын мінез-құлық

және эмоцияға байланысты ауыртпалықтардан өтуде қаттырақ қинала-

ды (Brown, 2004; Child Trends, 2015). Некесіз бірге тұру және некесі жоқ

әйелдердің бала табуы туралы отбасына арналған 5-тарауда кеңірек ай-

татын боламыз.

БАЛАСЫЗДЫҚ

Баласыздық – ерікті де еріксіз балалы болмаған әйелдерге қатысты ұғым.

Соңғы жылдары АҚШ-та некедегі, бірақ баласы жоқ әйелдердің саны күрт

өсті. 1970 жылдары ақнәсілді 25 жастағы әйелдердің жартысына жуығы ба-

ласыз болды. Риндфусс, Морган және Свайсгуд (1988) бұл ақнәсілді әйел-

дердің 20 пайызы ұрпақ өрбіту жасының соңына жеткенде де баласыз бо-

лады деген болжам жасады (Morgan and Chen, 1992).

1950 жылдары баласыздық деңгейі төмен болса және олардың ішінде

ерікті баласыздар үлесі тым аз болса, 1970 жылдан бері баласыздық белең

алып келеді (Poston and Kramer, 1983). Расында, демографтар 1950 жыл-

дары «ерікті баласыздықтың жоққа тән болғанын» айтқан-ды (Whelpton,

Camp-bell, and Patterson, 1966: 163). 1970 жылдардың басына дейін неке

мен бала табуға қатысты нормалар ұрпақ өрбітуді қолдау бағытында бол-

ды және бүгінге қарағанда кең насихатталды. 40 жылдан аса уақыт бұрын

жазылған еңбектерде баласыздықты қоғамның қолдамағаны, мақұлдама-

ғаны айтылады (Poston, 1974). Балалы болу өздігінен жоғары бағаланды

(Grith, 1973), ал баласыз адамдар көбіне қатаң да жағымсыз санкциялар-

ға ұшырады (Blake, 1974; Veevers, 1973).

1950 және 1960 жылдары АҚШ-та баласыздық деңгейі өте төмен бол-

ғанын айттық. Әйтсе де 1970 жылдары баласыздықтың көбеюін бұрын-

ғының көрінісі емес, секулярлық феномен деп аталатын құбылыстың нә-

тижесі деп қабылдау қате болар еді. Мысалы, Морган (1991) ХІХ ғасыр-

да баласыздық деңгейі 1950 жылдармен және 1960 жылдардың басымен

салыстырғанда жоғары болғанын көрсетті. Алайда 1970 жылдарға дейін

АҚШ-та баласыз әйелдерге көп көңіл бөлінбеді, ол кездегі зерттеулер, не-

гізінен, еріксіз баласыздық мәселесіне арналды. Сол алғашқы зерттеулер

баласыздыққа ерікті түрде баласыздықты таңдау емес, негізінен, бедеулік

немесе өсімталдықтың нашарлығы себеп болады деп ұйғарды (Poston and

Cruz, 2013).

Туу

Бір қызығы, 15–44 жастағы некесі жоқ баласыз әйелдердің пайыздық

үлесі АҚШ-та әр кезеңде әртүрлі болды. 1970 жылдары баласыздар саны

көбейген кезде, зерттеушілер бұған әйелдердің баласыздықты таңдауы

себеп деп ұйғарды. Баласыздық үлесі өскен кездегі (әсіресе егде жаста-

ғы) кейінгі зерттеулер бұл ұйғарымды растай түсті. Мысалы, Эбма мен

Мартинес (2006) егде әйелдер (35–44 жастағы) арасындағы баласыздық

мәселесімен айналысып, «ерікті баласыздық 1982 жылғы 5 пайыздан

1988 жылы 8 пайызға өсті, сөйтіп, 1995 жылға дейін 9% деңгейінде бол-

ды, сосын 2002 жылы 7 пайызға төмендеді» деп жазды. Сонымен қатар

олар баласыздықты таңдаған әйелдердің көбінің табысы жоғары, еңбек

тәжірибесі мол және діндарлығы төмен екенін анықтады (Poston and

Cruz, 2013).

4.9-сызбада 1976–2012 жылдардағы 30–44 жас аралығындағы АҚШ

әйелдері арасындағы баласыздықтың пайыздық үлесі көрсетілген. Соңғы

бірнеше онжылдықта баласыздар санының көбейгені диаграммада анық

байқалады. 2010 жылы 30–34 жастағы әйелдердің 30 пайызы баласыз бол-

ды, бұл – осы топ үшін ең жоғарғы көрсеткіш. 2010–2012 жылдары үш топ-

тағы әйелдерде де баласыздықтың төмендеуі, негізінен, статистикалық

сипатта болды және зерттеулерде түрлі іріктемені қолданудың нәтиже-

сі еді (Monte and Ellis, 2014: 7). 1970 жылдары баласыздық тұрақты өсіп

отырды. Зерттеушілер ұйғарымына сәйкес, ол 1960 жылдардағы гендерлік

нормалардың өзгеруінен ерікті баласыздықтың өсуіне байланысты болды.

Кокс пен Пенделл (2007) анықтағандай, 1980 жылдарда жүргізілген сауал-

намаларға қатысушылардың 80 пайызы бейтарап позиция білдірді неме-

се баласыз адамдар толыққанды өмір сүре алады деген пікірмен келісті.

Олардың зерттеулері жоғары білімі бар және/немесе баласыз әйелдердің

баласыздыққа біршама дұрыс қарайтынын, білім деңгейі төмендеу, діндар

1976

Үлесі

1980 1984 1988

30–34 жас

35–39 жас

40–44 жас

1992 19962000200420082012

4.9-сызба. 30–44 жастағы АҚШ әйелдері арасындағы баласыздықтың пайыздық

үлесі, 1976–2012 жылдар

Дереккөз: Monte and Ellis (2014: 7).

Ер адамның фертильдігі

және консерватив егде еркектердің біршама теріс қарайтынын көрсетті.

Осы нәрсе баласыздыққа қатысты көзқарас пен нормалардың жалпы ал-

ғанда позитивті болып келе жатқанын білдіреді және АҚШ-та баласыздық

деңгейі өсуінің себебін осы жайтпен түсіндіруге болады.

ЕР АДАМНЫҢ ФЕРТИЛЬДІГІ

Бұл тарауда айтылған нәрселерге қатысты ескеретін бір маңызды жайт,

тууға қатысты өлшем, тұжырымдама және зерттеудің бәрі әйелдерге жүр-

гізілген есептеулер мен талдауларға негізделген. Ер адамдардың тууға ық-

палы және оны анықтайтын факторлар аз зерттелді. Әрине, ол қажет-ақ.

Тууды зерттеу кезінде ер адамдар көбіне назардан тыс қалады.

Демографтар тууды зерттеу кезінде ер адамды санатқа алмауды ақтай-

тын бірнеше себеп ұсынды. Биологиялық себептер туралы айтсақ, әйел-

дердің өсімталдығы және бала өрбіту кезеңі (15–49) ер адамдармен са-

лыстырғанда біршама нақты әрі қысқа (ерлерде 15–79). Сосын «бала табу

арасындағы уақыт пен бала саны жөнінен де әйелдерде біршама қалыпты

норма бар; мысалы, әйел 1 немесе 2 жылда бір мәрте ғана босана алады,

ал еркек бұл уақытта жүздеген бала таптыруы мүмкін (теориялық тұрғы-

дан алсақ)» (Keyﬁtz, 1977a: 114). Кемінде екі әдістемелік себеп бар: бірін-

шіден, бала туған кезде ата-ананың жасы туралы мәлімет көбіне ананың

бала табу туралы куәлігінен алынады; екіншіден, әкенің жасы туралы мә-

ліметтің болмайтын кезі көп (әсіресе некесіз бала тапқан жағдайларда).

Әлеуметтану тұрғысындағы себеп сол, ер адамдар, негізінен, асыраушы

болып саналады, сондықтан «әйелдерді ұрықтандыратыны және олардың

контрацептивтерді қолдануына кедергі жасайтыны болмаса, олардың

бала табуға қатысы жоқ» (Greene and Biddlecom, 2000: 83; Poston, Zhang

and Terrell, 2008) деген көзқарастан шығады.

Биологиялық және демографиялық зерттеулер ер адамдардың ұрпақ

өрбітудегі рөлі маңызды екенін дәлелдейді. Биологтар еркек жыныстының

келесі ұрпаққа беретін генетикалық ақпарат мөлшері әйелдікімен бірдей

екенін анықтады. Бірақ еркектің келесі ұрпақтың өзгеше болуына қоса-

тын үлесі көбіне әйелдікінен көбірек, әсіресе полигинияда (еркектің екі

немесе одан көп әйелге қатар үйленуі). Яғни ұрпақ аналықтардың көбінен

туады, кей аталық туғызбайды, ал кей аталық көп ұрпақ қалдырады. Бұл

заңдылықтың сүтқоректілердің көбінде бар екені анықталды (Coleman,

2000). Сосын баласыз ұрғашыларға қарағанда, баласыз еркектер көп

болатыны дәлелденді.

Ер адамдарға тән көбею үлгісі және көбеюге қатысты мінез-құлқы

әртүрлі болатыны демографияда анықталды. Жас жағынан алғанда, ер-

кектің ұрық беруі әйелден кешірек басталады, бірақ әлдеқайда кеш аяқ-

талады (Paget and Timaeus, 1994). Сосын ТЖқК еркек пен әйелде бірдей

емес. Зерттеулер дамыған елдердің көбінде ер адамдардың ТЖқК-сы

әйелдердікінен жоғары екенін көрсетті (Coleman, 2000). 1990 және одан

100

Туу

кейінгі жылдары ер адамдар мен әйелдер ТЖқК-сы 2,2-ден төмен елдерде

олар ұқсас болды, керісінше, еркек пен әйел ТЖқК-сы 2,2-ден жоғары ел-

дерде өзгеше болды (Zhang, 2013). Бұдан шығатын қорытынды мынадай:

егер ер адамдар мен әйелдер белгілі бір уақыт кезеңінде бір аймақтың

жыныс және жас бойынша туу коэффициенттеріне сәйкес бала тапса әрі

ұрпақ өрбіту кезеңінде 2,2-ден көп балалы болса, ол еркектер мен әйел-

дердің бала табу көрсеткіштері біршама ұқсас болады немесе керісінше

(Myers, 1941; Smith, 1992).

Туудың детерминаттары мен оған қатысты некесіз бірге тұру және

неке сияқты іс-әрекеттерге келгенде, ер адамдардың ұрпақ өрбітуге ық-

палы айрықша маңызға ие болады. Мысалы, АҚШ-та еркектердің тууға

ықпалы көбіне олардың отбасылық және жұмыс жағдайына байланысты.

Үйлену мен жұмыс істеу олардың бала таптыру мүмкіндігін айтарлықтай

арттырады. Ал әйелдерге бұл факторлар аса ықпал етпейді Zhang, 2013).

Әйелдердің құрсақ көтеруіне әсер ететін нәрсе жұмысбастылық екенін та-

лай мәрте айттық. Білім тұрғысынан алсақ, білім деңгейі неғұрлым төмен

болса, жалпы бала табуға қатысты әйел мен еркектің айырмашылығы со-

ғұрлым жоғары (Martinez, Daniels, and Chan - dra, 2012: 5). Ал табыс тұр-

ғысынан алсақ, зерттеулер көрсеткендей, табыс еркектердің өсімталдығы-

на оң, ал әйелдердің құрсақ көтеруіне кері әсер етеді (Hopcroft, 2015).

Өзім жүргізген зерттеулерде, Тайвань провинцияларынан еркек және

әйел ТЖқК-сын болжау үшін туудың түрлі парадигмасынан алынған бір-

неше тәуелсіз айнымалыны қолдандым; атап айтсам: адам экологиясы,

саяси экономия және байлық тасқыны (осы теориялар туралы айтыл-

ған 2-тарауды қараңыз). Бұл айнымалылар еркектерден гөрі әйелдердегі

ТЖқК өзгерістерін болжауда ыңғайлы екені анықталды (Poston, Baumle,

and Micklin, 2005; Zhang, Pos-ton, and Chang, 2014).

Сосын еркектердегі некесіз бірге тұру мен некелесу үлгілері де әйелдер-

дегідей әртүрлі. АҚШ-та 1958–1987 жылдары туған топтарды алсақ, ше-

телден келген және жалғызбасты әйелдерде біреумен некесіз бірге тұруы

жиірек кездеседі. Ал еркектерде олай емес. Жергілікті еркектерден өзге-

шелігі, шетелдік еркектер үйленгенді дұрыс көреді. Алайда бұл факторлар

әйелдің тұрмыс құруына оншалық ықпал етпейтін сияқты (Zhang, 2013).

Ғалымдар Еуропаның 24 елінде 1980 және 1990 жылдардағы сауалнама

нәтижесі негізінде еркектер мен әйелдердің ересек өмірге өтуін зертте-

ді. Олар білім деңгейінің жоғары болуы еркектерден гөрі әйелдерде ұр-

пақ өрбітуге кері әсер ететінін анықтады. Сонымен қатар жұмыссыздық

еркектердің кеш үйленуіне апарады. Мұның әйелдерге зардабы екі түрлі:

жұмыссыздық салдарынан әйел не тез тұрмыс құрады, не кейінге қалды-

рады. Ерлерге қарағанда, діннің әйелдерге ықпалы күшті. Сосын католи-

цизм басым елдерде католик діні және шіркеу рәсімдеріне қатысу ерлер

мен әйелдердің балалы болатын уақытты таңдауына әсері әртүрлі. Ата-

ананың ықпалы сияқты өзге факторлар әйелдерден гөрі ер адамдарға ық-

пал ететін сыңайлы (Corijn and Klijzing, 2001).

101

Қорытынды

Тарихи тұрғыда, қоғам әрбір қыз балаға болашақ ана ретінде қарады.

Бұл ұғым заңнама мен саясатқа, нақты айтар болсақ, жұмыс орындарын

құрылымдауға және отбасылық қатынастың қалыптасуына терең орнық-

ты. Демографтар туу және ата-ана туралы зерттеулердің нәтижесіне де

жете мән бермейді (Riley, 2005). Бұл жоғарыда айтылған биологиялық

және әдістемелік себептерге қосылып, туу туралы зерттеулерде еркектер-

ге аз көңіл бөлінуіне апарды. Атап өткеніміздей, биологиялық және де-

мографиялық сараптамалар туу мен бала тәрбиесі тек әйел мәселесі емес,

еркекке де, әйелге де қатысты мәселе екенін көрсетті. Тууды зерттеу тек

әйелдермен шектелмеуі керек. Гринхалг та (1990b), Райли де (1998; 2005)

демографтардың гендерлік мәселелерді кеңірек талқылауы керек екенін

айтты. Ал сыни демография еркектерді демографиялық зерттеулерге тар-

туға мүмкіндік берді (Coleman, 2000; Horton, 1999). Демографиялық про-

блемалардың біршама теңгерімді картинасын жасау үшін демографиялық

зерттеулерге гендерлік зерттеулерді қосу қажет. Расында, ерлердің тууға

ықпалы – демографиялық зерттеулердің жаңа мәселелерінің бірі. Туудың

өзгешелігі мен өзгеруін сараптауда демографтар мен әлеуметтанушылар

еркектерге көбірек көңіл бөлуі керек. Туу және бала тәрбиесі туралы ше-

шім қабылдауға әкелетін факторларды қарастыру кезінде еркектің рөлі

мен міндетін ескеру қажет.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бұл тараудың басында туудың түрлі көрсеткішін қарастырып, сосын туу-

дың тікелей детерминанттары туралы айттық. Бұлар – тікелей тууға әке-

летін биологиялық факторлар; оларға әлеуметтік факторлар айтарлықтай

ықпал етеді. Шынында да, тууға ықпал ететін түрлі әлеуметтік, эконо-

микалық, мәдени, экологиялық және психологиялық фактор оған «тіке-

лей» айнымалылар арқылы ғана әсер етеді. Қоғамдағы туу да, жекелеген

әйелдер мен еркектердің өсімталдығы да осы факторлардың тоғысуына

байланысты. Содан соң, туудың әлемдік сипаттарын және АҚШ-тағы туу

үрдістері мен өзгешеліктерін қарастырдық. Әрі қарай жасөспірімдер-

дің фертильдігі, некесіз туу, баласыздық және еркектердің тууға ықпалы

туралы айттық.

Енді туудағы кейбір негізгі өзгешелікті қысқаша қорытумен бұл тарау-

ды аяқтайық. Көптеген дамушы елде, әсіресе Сахараның оңтүстік жағын-

дағы африкалық елдерде туу көрсеткіштері дамыған елдермен салыстыр-

ғанда әлдеқайда жоғары. Дәл осы сияқты, адамдардың түрлі типінде туу

құбылысы әртүрлі болады.

Әдетте адамның әлеуметтік-экономикалық мәртебесі жоғары болған

сайын баласы аз келеді. Дамыған елдерде жұмыс істемейтін әйелдерден

гөрі жұмыс істейтін әйелдердің баласы аз. Отбасының шағын болуы да

әйелдің жұмысқа кіруін оңайлатады, ал әйелдің жұмыс істеуі отбасының

шағын болуына апарады. Әдетте ауылды жермен салыстырғанда, қалада

102

Туу

туу деңгейі жоғарырақ. Бұл жағдай әсіресе жетілген елдерде анық байқа-

лады. Әйтсе де соңғы отыз-қырық жылда ауыл мен қаладағы туу көрсет-

кіштері арасындағы айырмашылық азайды. АҚШ-та және басқа да дамы-

ған елдерде католиктер мен католик еместер арасында туу ерекшелікте-

рі жоққа тән. Өзгешелік, негізінен, әлеуметтік-экономикалық мәртебе

арасындағы айырмашылыққа байланысты. Дамыған елдерде де, дамушы

елдерде де христиан және еврей әйелдермен салыстырғанда, мұсылман

әйелдерде ұрпақ өрбіту деңгейі жоғары. Бұл өзгешеліктерге қарамастан,

туу мәселесіне қатысты ескеретін ең маңызды нәрсе мынау: туу деңгейі

әлеуметтік, экономикалық, психологиялық, мәдени және экологиялық

факторларға байланысты; бұлар, айналып келгенде, тууға тікелей детер-

минанттар арқылы ықпал етеді.

103

ОТБАСЫ

КІРІСПЕ

Бұл тарауда демография үшін аса маңызды екі мәселе – отбасы мен сек-

суалдылықты талқылаймыз. Олардың маңызды болатын себебі, Линда Уэйт

айтпақшы, көп жағдайда отбасы – келесі ұрпақты әкелуге жауапты бірлік,

яғни ұрпақ өрбітудің жүзеге асатын жері (Waite, 2005: 88). Тұжырымы мен

құрылымы қандай болса да, өсіп-өну, яғни баланың тууы отбасы ішінде

іске асады. Сексуалдылық та демография үшін маңызды, өйткені осынау

тәни құмарлық, ылғи болмаса да, көбіне екі ересек адамды бір отбасына

байлануға, бір шаңырақ астында жұптасуға әкеледі. Және кей жағдайда

сексуалдылықтың мінез-құлықтық қыры баланың тууына апарады. Әрі қа-

рай бұл тарауда сексуалдылықтың үш қырын кеңірек талқылаймыз.

Әуелі отбасының құрылысы мен формасына тарихи шолу жасаймыз.

Бүгінде көп адам дәстүрлі отбасы «түзде жұмыс істейтін асыраушы еркек

пен бала қарап үйде отыратын әйелден» тұрады деп біледі (Iceland, 2014:

39). 1950 жылдарда Американың басым бөлігін құраған осы идеалданған

отбасы типін «Оззи мен Харриеттің басынан кешкендері» және «Мұны

Биверге қалдыр» (бала кезімде апта сайын көрген шоуым) сияқты теле-

дидар бағдарламаларынан көруге болады. Бірақ бұл отбасылық форма

«дәстүрлі» емес еді. Джон Айслэнд айтпақшы, ол «отарлау дәуірі мен ХІХ

ғасырдың басым бөлігіндегі дәстүрлі отбасынан» мүлде басқа еді (Iceland,

2014: 39). Тарихшы Стефани Кунц та (2000) өзінің The Way We Never Were:

American Families and the Nostalgia Trap («Біз ешқашан ондай болған емес-

піз: америкалық отбасы және ностальгия тұзағы») атты кітабында сондай

түйін жасайды. Отбасы құрылымы мен формасы туралы жасаған тарихи

шолуымыз оның әр заманда әртүрлі болғанын көрсетеді.

Шолуды бүгінгі отбасын эмпирикалық сипаттау арқылы жасамақпыз.

Қазіргі заманғы отбасы соңғы 65 жылда қатты өзгерді. Мысалы, 65 жыл

бұрын АҚШ-та балалардың 98 пайызы «Оззи мен Гарриет» түріндегі әкесі

де, шешесі де бар отбасыларда өссе, 2014 жылға қарай бұл көрсеткіш 68 па-

йызға төмендеді (Cavanaugh, 2015). Кейінірек көрсететін боламын: бүгінде

адамдар кеш үйленетін болды, тіпті үйленетін адам азайды, үйленгенге де-

йін бірге тұру қалыпты іске айналды және балалардың 40 пайызын тұрмыс

құрмаған әйелдер табады.

Тараудың екінші бөлімі сексуалдылыққа арналған. Алдымен сексуалды-

лықтың тұжырымын және оның негізгі үш аспектісін талқылаймыз. Содан

соң, ол аспектілердің қалай зерттеліп, қолданысқа қалай енгізілгенін

104

Отбасы

көрсетеміз. Сосын Отбасы өсіміне арналған ұлттық зерттеудің (ОӨҰЗ) соң-

ғы мәліметтерін сексуалдылықтың аспектілерін, негізінен, гетеросексуал-

дық пен гомосексуалдыққа қатысты зерттеуге қолданамыз.

Тараудың соңғы бөлімінде отбасы және сексуалдылық мәселелері жұп-

тасу (екі адамның бірге тұруы) туралы эмпирикалық зерттеуде бірге қарас-

тырылады. АҚШ-тағы 2010 жылғы халық санағы мәліметтерін пайдалана

отырып, жұптасу үрдістерін мынадай төрт конфигурацияда сипаттаймыз:

үйленген еркек пен әйел, бірге тұратын еркек пен әйел, үйленген немесе

бірге тұратын еркек пен еркек, үйленген немесе бірге тұратын әйел мен

әйел.

ОТБАСЫ

Былай қарасаңыз, «отбасыға» анықтама беру қиын іс емес сияқты. Отбасының

қоғам үшін маңызы жоғары, ол – жалпыға ортақ игілік. «Отбасы – әлеумет-

тенудың ең маңызды негізі мен құралының бірі; отбасы – біздің алғаш мәде-

ниетті, нормаларды, құндылықтарды және гендерлік рөлдерді танып-білетін

орнымыз» (Farris and Poston, 2014: vii). Отбасынсыз қоғам болмайды, бірақ

мәдениетке және уақытқа байланысты отбасының құрылымы өзгеріп оты-

рады. Мысалы, Батыс дүниесі дәстүрлі отбасы күйеу, әйел және балалардан

тұрады деп қарап келді. Бірақ бүгінде «ата-анасы бір адамнан ғана тұратын,

гей, лесбиян, аралас және баласыз отбасының» көбейгенін көрудеміз. Жалпы,

АҚШ-та және көптеген батыстық елде «біз адамның шығу тегін әкеден де,

шешеден де таратуға болады деп білетін билиниялық тек жүйесін ұстанамыз.

Алайда Қытайдың көп бөлігінде патрилиниялық сипаттағы тек жүйесі қолда-

нылады» (Farris and Poston, 2014: vii).

Қысқаша тарихи шолу

Торнтон мен Фрикенің отбасына берген аса кең мағынадағы анықтама-

сынан бастайық: отбасы – «мәдениет тұрғысынан мойындалатын биоло-

гиялық және ерлі-зайыптылық қарым-қатынасқа негізделген, бірақ жер-

гілікті болуы міндетті емес әлеуметтік жүйе» (1989: 130). Отбасының не-

гізгі қызметінің бірі – келесі ұрпақты дүниеге әкелу. Ұрпақ өрбіту қашан-

да дерлік отбасы аясында жүреді. Алайда Уэйт (2005: 88) айтпақшы, «ба-

лама отбасылық құрылымдардың, оның ішінде гей, лесбиян жұптардың,

бірге тұрушылардың көбеюінен отбасында мәдени мойындалған био-

логиялық және ерлі-зайыптылық қатынастың болуы міндетті ме деген

сұрақ туады». Бұл сұраққа берілетін жауап жұптардың мәдени тұрғыда

қаншалықты отбасы болып саналатынына байланысты. Бір немесе бір-

неше баласы бар некесіз бірге тұрушылар үйленсе, отбасына айналары

анық. Бірақ бертінге дейін АҚШ-тың біржынысты некені заңсыз санаған,

көбіне мойындамаған (Bryn and Holcomb, 2012) штаттарында тұратын

гей және лесбиян жұптар некенің отбасын заңдастырушы қызметінен

105

Отбасы

мақұрым қалып келді. Бірақ АҚШ Жоғарғы соты 2015 жылғы 26 маусым-

дағы шешімімен бүкіл Құрама Штаттарда біржынысты некені заңды деп

таныған соң, жағдай өзгерді.

Неке мен отбасы жайлы көп еңбек жазған тарихшылардың бірі Стефани

Кунцты жоғарыда атап өткен болатынмын. Оның Marriage, A History: From

Obedience to Intimacy or How Love Conquered Marriage («Неке тарихы: бағыныш-

тылықтан жақындыққа немесе махаббат некені қалай жеңді?» (2005) деген

тағы бір қызық кітабы бар. Алдағы бірнеше параграфта неке мен отбасыға

тарихи шолу жасау кезінде сол кітаптың материалдарына жүгінетін боламыз.

Неке тарихы туралы әңгімелегенде Кунц дәстүрлі неке жайлы идеал-

данған көзқарасқа қайшы келетін бірнеше пікір айтады. Ең ерте, шама-

мен XVII ғасырға дейінгі замандарда көп қоғамда неке міндетті түрде ма-

хаббатпен, жыныстық қатынаспен, бала тәрбиесімен және бауыр басумен

байланысты нәрсе емес еді. Бұл нәрселер некеде бар болуы да мүмкін-ді,

бірақ некенің басты мақсаты некенің заңдылығын қамтамасыз ете алатын

туыстарға қол жеткізу болатын. Билеушілер өз билігін асыл тегімен бай-

ланыстырды. Ресми легитимдікті бекітудің ең жақсы жолы – «өзің сияқты

асыл текті адаммен некелесу болатын» (Coontz, 2005: 53). Оған қоса, неке

әскери байланыс пен сауда-саттық орнатуға да пайдаланылды. Бүгінде би-

леушілер мен мемлекет басшылары еларалық келісімді қол қойып бекітсе,

бұрынғылар «неке рәсімімен» бекітетін» (Coontz, 2005: 54). Қарапайым

адамға да некенің берер пайдасы осы шамалас. Үйленгелі отырған бала бо-

лашақ жұбы туралы өз пікірін айта алмайтын еді; шешімді оның ата-анасы

бар, ата-әжесі бар, жалпы, үлкендер, еркек кіндік туыстары қабылдады.

Сондықтан экономикалық және саяси мүдде некеге XVIII ғасырға де-

йін үстемдік құрып келді. Алайда бірнеше ғасыр бұрын Батыс Еуропада

басталған өзгерістер 1700 жылдардағы өзгерістерге алып келді. Олардың

бірі – XII ғасырда көп әйел алуға тыйым салынуы. Және «көңілдестен туған

балалар ерте ортағасырларда болған мұрагерлік құқығынан XV ғасырға

қарай айырылды» (Coontz, 2005: 124). Тағы бір өзгеріс сол, жаңа үйлен-

ген жас жұбайлар жігіттің әке-шешесімен бірге тұрмай, өздерінше бөлек

отау құратын болды. Бірақ бәрібір әйелдер еркектерге бағынышты күйінде

қалды. Дегенмен осындай жаңа неке қатынасында «күйеудің беделін туыс-

қандары қуаттайтын кең отбасылық жүйедегі сияқты емес, енді әйелдің

күйеуіне қысымы күшейе бастады» (Coontz, 2005: 130).

1700 жылдардың соңына қарай Батыс Еуропада жаңа неке жүйесі қа-

лыптасуға бет алды. «Бес мың жылда алғаш рет неке саяси және экономи-

калық одақтардың кең жүйесіндегі бір буын емес, екі адамның жеке қа-

тынасы ретінде қарала бастады» (Coontz, 2005: 145–146). Біртіндеп күйеу

мен әйелдің рөлі өзгерді. Еркек отбасын асырау рөлін өзіне алды. Әйел от-

басына моральдық және эмоциялық тұрғыда көңіл бөлді. «Сүйіп үйлену»

1760 жылдары Англияда, 1800 жылдары Францияда және басқа уақыттар-

да Еуропаның өзге аймақтарында қалыпты нәрсеге айналды. Америкада

да нормалар «сүйіп үйленуге» жағдай жасай бастады. «Америкадағы

106

Отбасы

революциядан бірнеше ондаған жыл өткен соң, жаңа англиялықтар жұп-

тас идеалының сипаттамасын өзгерте бастады, енді үнемшілдік пен еңбек-

қорлық сияқты дәстүрлі қасиеттерге жолдастық пен ынтымақтастықты

қосатын болды» (Coontz, 2005: 147).

Отарлау дәуірінде АҚШ-тағы дәстүрлі отбасында күйеуі табыскер болып,

ал әйелі үй шаруасымен айналысатын «Оззи мен Харриеттегі» отбасында-

ғыдай емес, рөлдер айқын бөлінбеген еді. «Отағасы әлі де отбасының иесі

болып саналды» (Gill, Glazer, and Thernstrom, 1992: 147). Бірақ ері, әйелі

және балалары бірге жұмыс істеп, үйдің әл-ауқатына үлес қосты. Жүз жыл

немесе одан көп уақыт бұрын салынған отбасылық ферма және атадан бас-

тап ең кіші балаға дейін оның жұмысына қатысатыны туралы ойлаңызшы.

Уэйт (2005: 88) Еуропа мен Америкада болған әлеуметтік және құрылым-

дық өзгерістердің меншік формасының өзгеруіне қалай әсер еткенін сипат-

таған болатын. Индустриализация, урбанизация, өндірістің өсуі, нарықтық

экономиканың дамуы және индивидуализацияның кеңеюі сияқты әлеумет-

тік өзгерістер билік пен шешім қабылдау құзыретін отбасы мен кең отбасы-

лардан біртіндеп жеке адамдарға өткізді. Ауылдан қалаға көшу үрдісінің бе-

лең алуына орай, фабрикада және басқа да отбасынан өзге жерлерде жұмыс

істейтін ересек адамдардың саны өскен үстіне өсе түсті. Үй шаруасымен ай-

налысатын, мысалы, отбасылық фермада жұмыс істейтін адамдардың азаюы-

на орай, отбасының шаруасы мен байланыстары негізінде шешім қабылдау

жолы көмескіленді, сөйтіп, серік таңдауда ата-ананың ықпалы төмендеді.

Некенің маңызы мен формасының өзгеруіне таза демография да үлес

қосты. Алдыңғы тарауда айтылғандай, ХІХ ғасырда АҚШ-тағы ақнәсілді

әйелдерде орта есеппен 7 баладан болды. 1820 жылдан соң ТЖқК құлди-

лай бастады, бірақ 1900 жылға дейін 4,0-ден төмендеген емес. Бұл жағдай

ХІХ ғасырдың басым бөлігінде әйелдердің көбі соңғы баласын 40 жастан

асқанда дүниеге әкелгенін көрсетеді. Соңғы (бесінші немесе алтыншы,

тіпті жетінші) баласын 45 жаста тапқан ортастатистикалық әйелді қарас-

тырайық. Кенжесі 15-ке толғанда оның жасы 60-та болады. 1901 жылы

60 жастағы әйел өмірінің орташа болжалды ұзақтығы 14 жыл болды. Яғни

ХІХ ғасырдағы ортастатистикалық ақнәсілді әйел соңғы баласын өсірген

соң тағы 14 жыл өмір сүрді. Бізде бұл кезеңдегі қаранәсілді және тегі ла-

тынамерикалық әйелдің ТЖқК-сы мен өмірінің болжалды ұзақтығы тура-

лы мәліметтер жоқ. Бірақ қаранәсілді әйелдердің соңғы баладан кейінгі

өмірі ақнәсілді әйелдермен салыстырғанда қысқа болғаны анық, ал тегі

латын америкалықтар мен ақнәсілді әйелдердікі шамалас болды.

ХІХ ғасырдан ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарына ауысайық. Тегі

латынамерикалық емес ақнәсілді ортастатистикалық әйел бүгінде шама-

мен 27 жасында күйеуге шығады, оны төменде көрсететін боламыз. Әйтсе

де бүгінде туған балалардың 40 пайызын тұрмыс құрмаған ақ әйелдер тап-

қан (тегі латынамерикалық және қаранәсілді аналардың үлесі бұдан көп).

Яғни бұрын бала табудың алғышарты болып келген неке ендігі жерде ол

қызметінен ажырады. Қазір ортастатистикалық ана тұңғышын 26 жасында

107

Отбасы

табады. Көзге елестету үшін болжар болсам, ол соңғы рет шамамен 35 жа-

сында босанды (2012 жылы туған 4 млн баланың 85 пайызы 35 жастағы

және одан кіші әйелдерге тиесілі болды). Кенжесі 15-ке толғанда, сол ор-

тастатистикалық ана 50 жасқа келеді. Қазіргі өмір кестесі бұл 50 жастағы

анаға тағы отыз үш жыл өмір береді. Бұл не деген сөз?

ХІХ ғасырдағы ортастатистикалық әйел кенжесін 15 жасқа жеткізген

соң, тағы он төрт жыл өмір сүре алатын. Басқаша айтқанда, соңғы баласы

есейгенде ана ғұмырының бестен төрт бөлігін жасап қойған да, енді бес-

тен бірі немесе он төрт жылы қалған. Ал бүгінгі ортастатистикалық әйел

кенжесін 15 жасқа жеткізген кезде оның тағы отыз үш жыл өмірі бар, осы-

лайша өмірінің үштен екісін жасап қойған да, енді үштен бірі немесе отыз

үш жылы қалып отыр. Айтқымыз келіп отырғаны: неке мен бала өміріміз-

дегі басты қызық болудан, елеулі іс болудан қалған. Бұрындары неке мен

бала біздің адам қауымынан екенімізді білдіретін ерекшелік, тіпті жалғыз

бірегейлік еді. Ал қазір сол бірегейлік қалпынан айырылды. Немесе Кунц

(2000: 186) айтпақшы, «неке сияқты ата-ана болу да бүгінде өміріміздің

маңызды және негізгі бөлігі емес».

Бүгінгі неке мен отбасы

Енді бүгінгі неке мен отбасының талқысына ауысып, АҚШ-тағы жағдайға

ерекше назар аударамыз. Мынадай төрт сұрақтан бастаймыз:

1. Бүгінде адамдар неше жаста үйленеді?

2. Қанша адам үйленеді?

3. Қанша адам некеге дейін бірге тұрады?

4. Қанша бала тұрмыс құрмаған әйелдерден туады?

«Оззи мен Харриеттегідей» 1950 жылдардағы «дәстүрлі» отбасын алсақ,

ол кезде еркектер шамамен 22 немесе 23 жаста үйленсе, әйелдер шама-

мен 20 жаста тұрмыс құратын. Олардың бәрі немесе бәрі дерлік үйленетін.

Неке қиылмай тұрып, бірге тұратындар некен-саяқ болса да, Oxford English

Dictionary (Оксфорд ағылшын тілі сөздігіне) сәйкес, «күйеу мен әйел сияқ-

ты бірге тұру: көбіне нақты заңды некесі жоқ адамдар туралы айтылады»

деген мағына беретін «үйленбей бірге тұру» сөзі ағылшын тілінде сонау

1530 жылы пайда болған (Simpson and Weiner, 2000: III: 448). Некесіз әйел-

ден туған балалар да аз еді; некесіз таба қалса, әдетте баланы басқа біреудің

қарауына беретін. Алдағы бірнеше бетте осы аталған проблемаларды бүгін-

гі қырынан қарастырып, олардың мүлде өзгергенін көрсетеміз. Сол арқылы

қазіргі АҚШ-тағы неке мен отбасы және соңғы онжылдықтарда болған өзге-

рістер жайында білетін боламыз.

Енді бірінші сұрақты қарастырайық: бүгінде адамдар неше жаста үйлене-

ді? 5.1-сызбада 1890–2014 жылдар аралығында ер адамдар мен әйелдердің

бірінші рет үйленетін орташа жасы туралы мәліметтер берілген. ХІХ ғасыр-

дың басында ер адамдар бірінші рет 26 жаста үйленсе, әйелдер 22 жас ша-

масында тұрмыс құратын. Қисық сызық шамамен 1960 жылға дейін бірінші

108

Отбасы

рет үйленетін орта жастың ерлерде 22,8, ал әйелдерде 20,3 жасқа төменде-

генін көрсетеді. Патриция екеуміздің үйленуіміз осы мәліметтерге дәл келе-

ді. Біз 1963 жылдың қаңтарында үйлендік. Ол кез – менің 22-ден енді асқан

уағым, ал әйелім Патрицияның 21-дегі шағы, бірақ менен төрт ай ғана кіші

еді. Біз ерте үйленгеніміз жоқ. Өзіміз құралпы достарымызбен қатарласа отау

құрдық.

Айслэнд 1890 мен 1960 жылдар аралығында бірінші рет үйленетін

орта жастың төмендеуін былай түсіндіреді: «Еркектерге жалақысы жақсы

жұмыстың көбеюі мен индустриализацияның тоғысуынан олардың салыс-

тырмалы түрде жас кезінде-ақ отбасын асырауға жеткілікті табыс табуы»

(Iceland, 2014: 40). Және ол кез ер адамдар мен әйелдер ерте үйленіп, көп

бала дүниеге әкелген беби-бум жылдары болатын.

Қисық сызықтар бірінші рет үйленетін орта жастың 1960 жылдардан ке-

йін біртіндеп алға жылжып, 1990 жылы ерлерде – 26, ал әйелдерде – 24 жас;

2000 жылы 27 және 25 жас; 2014 жылы ерлерде – 29, ал әйелдерде 27 жасқа

жеткенін көрсетеді. Қазір АҚШ-та еркектердің де, әйелдердің де бұрынғы кез-

бен салыстырғанда кеш үйленетіні анық. Ал бұрынғы кезеңдердегі АҚШ-та

бірінші рет үйленетін орта жас қанша болғаны туралы мәліметтер қолымыз-

да жоқ.

Әйелдер мен еркектер кешірек үйленіп жатса, оған қарап олардың кей-

бірі мүлде үйленбейді деуге бола ма? Иә десек, онда «мүлде үйленбегендер»

үлесі өсіп, «үйленгендер» үлесі төмендеуге тиіс. Екінші сұрағымыз мынау:

қанша адам үйленеді?

5.2-сызбада 1950 мен 2014 жылдар аралығындағы 15 жасар және одан

ересек АҚШ әйелдерінің отбасы жағдайы туралы мәліметтер берілген.

1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010

2014

Жас (жыл)

Ер адамдар

Әйелдер

5.1-сызба. Бірінші рет үйленетін орташа жас: АҚШ, 1890–2014 жылдар

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, мына сілтеме арқылы көруге болады:

www.census.gov/hhes/families/ﬁles/ graphics/MS-2.pdf.

109

Отбасы

1950 жылы 15+ жастағы әйелдердің 66 пайызы тұрмыс құрған, 20 пайызы

ешқашан ерге шықпаған болды. Еркектер туралы салыстырмалы мәлімет-

тер бермедік, бірақ олардікі әйелдердікіне өте ұқсас: 68 пайызы үйленген,

28 пайызы мүлде үйленбеген. Сосын тұрмыс құрған әйелдерді көрсететін

сызық төмендеп, 2014 жылы минимум дерлік 50 пайызға барды (ерлер-

де – 52%). Ал мүлде үйленбеген әйелдер сызығы көтеріліп, 2014 жылы

39 пайыздық максимумға жетті (ерлерде 35%). Осылайша үйленетін еркек-

тер мен әйелдер үлесінің соңғы алпыс жылда қатты әрі ұдайы төмендегенін,

ал мүлде үйленбегендер үлесінің қатты әрі ұдайы өскенін көріп отырмыз.

1950 жылдары 15 жастағы және одан үлкенірек әйелдер мен ер адамдардың

үштен екісінен астамы үйленген болса; 2014 жылы әйелдер мен еркектер-

дің жартысынан сәл көбі некеде болды.

Бұл мәселені шешудің басқа жолы – 45–54 жас тобындағы ешқашан

үйленбеген адамдардың үлесін шығару. 1980 жылы бұл көрсеткіш 5%,

2000 жылы 9%, ал 2010 жылы 14% болды. Pew Research Center зерттеу ор-

талығының демографтары 2030 жылы олардың үлесі 25 пайызға жетеді

деп болжайды. Басқаша айтсақ, үйленбейтін адамдар үлесі алдағы 15 жыл-

да осы қарқынмен көбейе берсе, 2030 жылы 45–54 жастағылардың төрт-

тен бір бөлігі үйленуден бас тартады; бұл 1980 жылғы жағдай бойынша

осы жас тобындағылар ішіндегі үйленбегендер үлесінен бес есе көп (Wang

and Parker, 2014).

Үйленбейтін немесе кеш үйленетін еркектер мен әйелдер көбею үстін-

де. Олар немен айналысады? Тұрмыс салты қандай? Үшінші сұрағымыз:

қанша адам некеге дейін бірге тұрады?

1950 1960 1970 1980 1990 93 95 00 05 10 14

Ажырасқан

Үлесі

Жесір

Үйленген

Үйленіп көрмеген

5.2-сызба. 15 жастағы және одан ересек әйелдердің отбасылық жағдайы:

АҚШ, 1950–2014 жылдар

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, мына сілтеме арқылы көруіңізге болады:

www.census.gov/hhes/families/ﬁles/ graphics/MS-1b.pdf.

110

Отбасы

Бұл сұраққа байланысты Отбасы өсімі туралы ұлттық зерттеудің

(ОӨҰЗ) 2006–2010 жылғы мәліметтерін сараптаймыз (3-тарауда ОӨҰЗ ту-

ралы айтылғандарды қараңыз). Некеге қатысты екі сұраққа жауап іздей-

міз: «Сүйген адамымен кездесу және үйленуге сөз байласу сияқты, некесіз

бірге тұру да үйленуге апаратын іс пе, әлде ол да үйленудің бір түрі ме?»

(Copen, Daniels, and Mosher, 2013:2).

Бірге өмір сүру немесе жұптас болу туралы екі адам арасындағы ал-

ғашқы келісімді (оған белгілі бір міндеттемелер, романтикалық қаты-

нас және эмоциялар кіреді) білдіру үшін демографтар «алғашқы одақ»

деген ұғымды қолданады. Негізгі екі алғашқы одақ – бірге тұру және

үйлену. Бұл – өте құнды тұжырым, өйткені әр уақыттағы алғашқы одақ-

тар туралы мәліметтер арқасында біз гетеросексуалдар арасында не-

кеге дейін бірге тұрудың көбейгенін немесе азайғанын біле аламыз.

5.3-сызбада 15–44 жастағы әйелдердің алғашқы одақтары туралы де-

ректер және 1995, 2002, сондай-ақ 2006–2010 жылдардағы ОӨҰЗ мәлі-

меттері берілді.

15 пен 44 жас арасындағы одақ құрмаған әйелдер үлесінде аз ғана өз-

геріс болды – 28%. Үш кезеңнің әрбірінде ұрпақ өрбіту жасындағы ересек

әйелдердің шамамен 28 пайызы алғашқы одақ құрмады. Бірақ үйленетін-

дер мен бірге тұратындардың пайыздық үлесі қарама-қарсы бағытта қат-

ты өзгерді. Әйелдердің көбі алғашқы одақта жұптасымен некелеспейді,

некесіз бірге тұрады. 1995 жылы әйелдердің үштен бірі алғашқы одақта

жұптасымен бірге тұрды; 10–15 жылдан соң әйелдердің жартысына жуы-

ғы бірге тұрушы болды. 2006–2010 жылдар арасындағы кезеңде алғашқы

одақта некесіз тұратын қаранәсілді, ақнәсілді және тегі латынамерикалық

әйелдер үлесі шамамен бірдей болды, тиісінше, 49, 49 және 47; азиялық

әйелдердің үлесі едәуір төмен болды – 22%. Осыдан келіп алғашқы одақта

үйленетін әйелдердің үлесі 1995 жылғы 39 пайыздан 2006–2010 жылдары

23 пайызға төмендеді.

Біреумен некесіз бірге тұратын әйелдер ше? Олар бірге тұратын серігі-

не түбінде тұрмысқа шыға ма, болмаса бірге тұра бере ме, жоқ әлде айы-

рылыса ма? 2006–2010 жылдары әйелдерде некесіз бірге тұрудың орташа

ұзақтығы екі жыл болды. Бірақ біз екі жыл емес, үш жылдық уақыт бөлігін

аламыз; бұл ұзағырақ интервал қарым-қатынастың біршама тұрақтылы-

ғын көрсетеді.

Некесіз бірге тұрғанына 3 жыл өткенде ғана бұл уақыттағы мән-жайды

қарастыруға көшеміз. Америкалық әйелдердің жартысы алғашқы одақта

некесіз бірге тұрғанын айтты, олардың 40 пайызы үш жылдан соң тұрмыс

құрған, шамамен үштен бірі (32 пайызы) бірге тұра берген, ал 27 пайы-

зы айырылысып кеткен. Үш жыл бірге тұрған соң үйленген ақнәсілділер

(44%) қаранәсілділер мен тегі латынамерикалықтардан (31%) көбірек.

Бірге тұратындардың үштен бірге жуығының сол қатынаста қала беруі бү-

гінде үйленбей бірге тұрудың әйелдер үшін қалыпты нәрсеге айналғанын

көрсетеді.

111

Отбасы

Одақ құрмағандар

Үлесі

ҮйленгендерНекесіз бірге тұрушылар

199520022006–2010

5.3-сызба. АҚШ-тағы алғашқы одақ түрлері, 1995, 2002 және 2006–2010 жылдар

Дереккөз: Copen, Daniels, and Mosher (2013: 4).

Әйелдердің біреумен алғаш некесіз бірге тұра бастаған кездегі жасы ту-

ралы мәліметтерді қарасақ, 20 жасқа қарай әрбір төртіншісі, 30 жасқа қа-

рай төрттен үші некесіз бірге тұрғанын көреміз. Осы мәліметтерге қарап,

демограф Памела Смок «мәселе – кімнің бірге тұратынында емес, кімнің

бірге тұрмайтынында» (Aleccia, 2013) деген болатын.

Тағы бір демограф Уенди Мэннинг (2013) әйелдердің біреумен бірге

тұру үлгісіне қатысты осы сұрақты сәл басқаша қойды. Ол әйелдердің ал-

ғашқы одағы туралы емес, бірінші некеге дейін бірге тұрған-тұрмағанын

сұрады. Оның мәліметтері 19–44 жас аралығындағы әйелдерге қатысты.

Мэннинг мәліметтері 5.4-сызбада көрсетілді.

1965–1974 жылдары әйелдердің тек 11 пайызы алғашқы некеге дейін

біреумен бірге тұрғандарын айтқан; 1985–1989 жылға қарай 46 пайызға,

1995–1999 жылға қарай 59, ал 2005–2009 жылға қарай 66 пайызға өсті.

2005–2009 жылдары әйелдердің үштен екісі некеге дейін біреумен бірге

тұрғанын айтты. Бүгінде некесіз бірге тұру – жаңа норма. Бірге тұру, онда

да алғашқы некеге дейін бірге тұру қалыпты жағдайға айналып жатыр.

Соңғы бірнеше онжылдықта адамдардың көбі некесіз одақтасатын болды.

Бірақ 40–50 жыл бұрын ол қалыпты жағдай емес еді.

Колледжде және аспирантурада оқып жүрген кезімде (1958–1967) дос-

тарымның әрі кетсе бес-алтауының қызбен «бірге тұрып» жүргенін біле-

тінмін. Біз «бірге тұру» деген тіркесті айтпайтынбыз. Сөз қорымызда ондай

112

Отбасы

сөз болмайтын. Мэннинг мәліметтері (5.4-сызба) ол кезеңде әйелдердің

11 пайызы ғана некеге дейін біреумен бірге тұрғанын көрсетеді. Бұл көр-

сеткіш 2005–2009 жылдары алты есеге жоғарылап, 66 пайызға жетті.

Әйелдердің некесіз бірге тұруы олардың толық аяқталған білімінің дең-

гейіне байланысты. 5.5-сызбада бұл мәселе сәл басқа қырынан көрінеді.

Ол сызбада «бұрын-соңды біреумен бірге тұрып көрген» әйелдердің үлесі

аяқтаған оқу жылына қарай берілген; «бұрын-соңды біреумен бірге тұрып

көрген» әйелдер алғашқы некеге дейін бірге тұрған да, тұрмаған да болуы

мүмкін. Аяқталған білім төрт санатқа бөле қарастырылады: 12 жылға де-

йінгі аяқталған білім, аяқталған орта білім, бірден үш жылға дейінгі аяқ-

талған жоғары білім және төрт жылдан аса аяқталған жоғары білім.

5.5-сызба мәліметінен екі түйін жасауға болады. Біріншіден, білім дең-

гейі қандай болса да, бірге тұрып көргендердің үлесі 1987 жылдан 2009–

2010 жылдарға дейін ұдайы көбейіп отырған. 2009–2010 жылдары біреу-

мен бірге тұрғанын айтқан мектеп түлектерінің саны (67%), 1987 жыл-

мен салыстырғанда (32%), екі еседен де көп болды. Бірге тұрып көрген

төрт жыл және одан көп білімі бар әйелдердің үлесі 1987 жылғы 31 пайыз-

дан 2009–2010 жылы 50 пайызға көбейді.

Екіншіден, әйелдің білімі неғұрлым жоғары болса, оның бірге тұру ық-

тималдығы соғұрлым төмен. 2009–2010 жылдары ортадан төмен білімі бар

әйелдердің 74 пайызы, бір жылдан үш жылға дейін жоғары білімі бар әйел-

дердің 57 пайызы және төрт немесе одан көп жоғары білімі бар әйелдердің

50 пайызы бірге тұрып көріпті.

Енді соңғы сұраққа келейік: тұрмыс құрмаған әйелдерден қанша бала

туады? 5.6-сызбада нәсілі және латынамерикалық тегі бойынша 1959–

2013 жылдары туған балалардың үлесі көрсетілген. 2013 жылы туған бар-

лық баланың 41 пайызының анасы тұрмыс құрмаған еді. 1950 жылдардың

соңы және 1960 жылдардың басында, колледжде оқып жүрген кезімде тұр-

мыс құрмаған әйелдің бала табуы өте сирек кездесетін жағдай еді – 5 па-

йыздан сәл ғана көп болатын.

1965–74 1975–79 1980–84 1985–89 1990–94 1995–99 2000–4 2005–9

5.4-сызба. АҚШ-тағы алғашқы некеге дейін біреумен бірге тұратын әйелдердің

пайыздық үлесі, 1965–1974 және 2005–2009 жылдар

Дереккөз: Manning, (2013:2).

113

Отбасы

43%

32%

30%

31%

58%

50%

40%

37%

64%

63%

49%

45%

74%

67%

57%

50%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

12 жылдан аз 12 жыл 1–3 жылдық жоғары білім

4 жылдан аса жоғары білім

1987 1995 2002 2009–10

5.5-сызба. Бұрын-соңды біреумен бірге тұрып көрген әйелдердің

(19–44 жастағы) аяқталған білімінің деңгейі бойынша пайыздық үлесі: АҚШ,

1987 жылдан 2009–2010 жылдарға қарай

Дереккөз: Manning, (2013:2).

1959

Барлық туған баланың пайыздық үлесі

100

1962 1965 1968 1971 1974 1977 1980 19831986 1989 1992 1995 199820012004200720102013

23,6

29,5

36,7

43,1

42,5

53,2

29,0

22,5

21,2

16,9

12,4

9,5

32,6

66,7

14,3

41,0

40,

29,

71,

72,8

68,5

70,7

62,0

57,2

10,7

5,3

7,7

53,

Барлығы

Тегі латынаме-

рикалық емес

ақнәсілді

Тегі латынаме-

рикалық емес

қаранәсілді

Тегі латынамерикалық

5.6-сызба. Нәсілі және латынамерикалық тегі бойынша тұрмыс құрмаған әйел-

дердің босану пайызы, 1959–2013 жылдар

Дереккөз: Child Trends (2015: 3) (Child Trends рұқсатымен жарияланды).

1950 және одан бұрынғы жылдары тұрмыс құрмаған әйел бала тапса,

сірә, оны бақпас еді. Некесіз туған бала бүкіл әулеттің абыройына түс-

кен дақ болмақ. Ал аборт заңсыз еді. Ендеше, некесіз бала көтеріп қойған

қыздың мәселесі қалай шешілетін? Көбіне оны ешкім танымайтын бөтен

114

Отбасы

қалаға жіберетін. Сол жерде босанатын. Сосын баланы көп ұзатпай, көбіне

туа салып, бірнеше айдан кейін басқа біреудің бағуына береді. Мұның бәрі

қалай іске асатын?

Үйленгенге дейінгі жиырма екі жылдық өмірімнің басым бөлігі өткен

Сан-Францискодағы Парксайдта, менің үйімнен бірнеше квартал жерде,

бір үй бар еді. Оны сол кезгі тілмен «тұрмыс құрмаған аналар үйі» деп атай-

тын. Әр жақтан келген ері жоқ жүкті әйелдер сол жерде босанғанша тұра-

тын. Үй қаланың оңтүстік-батыс бөлігінде, Висент пен Уауона көшелерінің

арасында еді. Оның қандай үй екенін біз білетінбіз, маңайда серуендеп

жүрген жүкті әйелдерді көретінбіз; олардың «үйде» тұратынын білуші едік.

Марқұм нағашы әпкем әрі кіндік шешем Дороти Кара Заро 1960 жыл-

дардан 1980 жылдарға дейін Сан-Францискодағы тағы бір «некесіз ана-

лар үйінде» әкімші болып жұмыс істеді. «Тұрмыс құрмаған аналарға ар-

налған Әулие Елизавета сәбилер үйі» деп аталатын ол мекемені католик

монах әйелдердің ордені «Қайырымдылық қыздары» басқаратын. Әулие

Елизавета үйіне тұрмыс құрмаған жүкті әйел келіп түскенде, оған басқа

есім беретін де, кеткенше сол есіммен жүретін. 1980 жылдары нағашы әп-

кем маған ол үйде тұратын үйленбеген жүкті әйелдер аса көп емес екенін

айтқан еді. 1990 жылдары Әулие Елизавета үйіне келетін үйленбеген жүкті

әйелдер азайды да, сол себепті ол үй қызметін өзгертті. Тұрмыс құрмаған

жүкті әйелдерге босанғанша қамқорлық жасаудың орнына енді ол кішкен-

тай сәбиі бар тұрмыс құрған да, құрмаған да әйелдерді күтумен айналыса-

тын болды. 1993 жылы Әулие Елизавета үйінің аты «Эпифания отбасылар-

ды сауықтыру орталығы» болып өзгерді.

1960 және одан бұрынғы жылдары некесіз көтеріп қойған әйелді қоғам

масқаралап, жазғыратын. Жүкті екені белгілі болған қызды үйі басқа қа-

ладағы немесе басқа штаттағы тұрмыс құрмаған аналар үйіне жіберетін.

20–30 жас шамасындағы қыз «іші біліне» бастағанда, яғни іштегі баласы

4 айлық болғанда келетін де, босанғанша сол үйде болатын. Босанған соң,

көп ұзамай бала жат қолына өтеді; одан кейін анасы перзентін, сірә, еш-

қашан көрмейді. ХХ ғасырдың басынан, шамамен 1970 жылға дейін, он-

дай үй көп болды. Қалалардың көбінде бірнешеуден болатын да, оларды

діни ұйым басқаратын. Ондай үйдегі жас әйелдің көбі жатжерлік болатын.

Үйде олар қауіпсіз және жасырын өмір сүретін. Джуди Денч пен Стив Куган

ойнаған 2013 жылғы атақты «Филомена» фильмі – Ирландиядағы тұрмыс

құрмаған аналар үйінде тұрған әйелдің (Джуди Денч ойнайтын Филомена

Ли) басынан кешкендері туралы шынайы хикая.

5.6-сызбада көрсетілген мәліметтер тұрмыс құрмай босанатын әйел-

дің күрт көбейгенін көрсетеді: 1950 жылдардың соңындағы 5 пайыздан

1970 жылдардың ортасында 14 пайызға, 1980 жылдардың ортасындағы

30 пайыздан 2013 жылы 41 пайызға. 1950 жылдардың соңында жаңа ту-

ған әр 100 баланың бесеуі тұрмыс құрмаған анадан еді. 2013 жылы жаңа

туған әр 100 баланың қырық бірі тұрмыс құрмаған анаға тиесілі болды.

Шамамен 65 жыл ішінде бұлардың үлесі сегіз есеге артты.

115

Отбасы

Тұрмыс құрмаған аналар үйі әлі де бар, бірақ аз. Олардың азаюына аборт-

тың заңдастырылуы, контрацептивтердің кең тарауы әрі тиімділігінің артуы

(келесі тарауда талқылаймыз), жалғызбасты ананың көбеюі (5.6-сызбаны қа-

раңыз) сияқты факторлар себеп болды. Ондай мекеме қазір «тұрмыс құрма-

ған аналар үйі» емес, «болашақ аналар үйі», «сәби мен ана үйі» немесе «пер-

зентхана» деп аталады. Әдетте атауында «жүкті», «тұрмыс құрмаған» деген

сөз де болмайды. 1991 жылы аты «Глэдни асырап алу орталығы» болып өзгер-

ген Техас штатының Форт-Уэрт қаласындағы «Эдна Глэдни үйі» ол жердегі ең

белгілі мекемелердің бірі болды, қазір де солай; ол 1930 жылдардан бастап,

әлі күнге жалғызбасты жүкті әйелдерге қызмет көрсетіп келеді. Аризона шта-

ты Финикс қаласындағы «Мэггис Плейс» пен Нью-Джерси штаты Хобокен қа-

ласындағы «Гууд Кэнсл Хоумс» та сол тәріздес мекеме.

Тұрмыс құрмаған әйелдердің бала табу үлесі әр нәсілде және тегі латын-

америкалық әйелдерде әртүрлі (5.6-сызба). Нәсілдік-этностық өзгешеліктер

бойынша мәліметтер 1980 жылдан бері бар. Үлесі ең төмендер – тегі латынаме-

рикалық емес ақнәсілділер (5.6-сызбадағы төменгі қисық сызық); 1980 жылы

ол 10 пайызға жуық болса, 2013 жылы 30 пайызға жақындады; яғни 1980 жыл-

дан бері үш есеге артты. Бүгінде тегі латынамерикалық емес ақнәсілді әйел

тапқан әр 10 баланың үшеуі тұрмыс құрмағанына тиесілі дей аламыз.

Тегі латынамерикалық емес қаранәсілді әйелдердің үлесі бәрінен жоға-

ры. 1980 жылы бала тапқан қаранәсілді әйелдердің тұрмыс құрмағаны 57%

болса, 2013 жылға қарай бұл көрсеткіш 72 пайызға жуықтады. Бүгінде қа-

ранәсілді әйелдер тапқан әр он баланың жетісінен көбі тұрмыс құрмағаны-

на тиесілі. Тегі латынамерикалықтардың үлесі ақтар мен қаралардың орта

тұсында. 1980 жылы тегі латынамерикалықтар тапқан барлық баланың

төрттен біріне жуығы тұрмыс құрмағанына тиесілі болса, 2013 жылға қа-

рай бұл көрсеткіш еке есеге жоғарылап, 53 пайыздан асты. Бүгінде латын-

америкалық аналардың жартысынан астамы тұрмыс құрмай-ақ босанады.

Неліктен қаранәсілді әйелдердің үлесі ақнәсілділерден ерекше көп?

2013 жылы жаңа туған қаранәсілді балалардың 72 пайызға жуығы қара-

нәсілді тұрмыс құрмаған анадан туды, ақнәсілді аналарда бұл көрсеткіш –

30%. Қаралардың көрсеткіші ақтардан 2,5 есеге жуық көп. Біріншіден, тұр-

мыс құрмаған әйел босанса, баланы жалғыз өсіріп жатыр деген сөз емес.

Жаңа айтылған 72% қаранәсілді әйелдің үштен бірі – некесіз бірге тұрушы

(Martinez, Daniels, and Chandra, 2012), яғни ол шаңырақта анасымен бірге

бала қарасып жүрген әке бар. Келесісі – таза демографиялық себеп, яғни

қаранәсілді еркек аз. АҚШ-тағы 25 пен 54 жас арасындағы 8 млн қаранәсіл-

ді еркектің 1,5 миллионы қаранәсілді әйелге мүлде бұйырмайды. Түрмеге

түсу мен өлім-жітімнің көптігі – жаңағы 1,5 млн еркекті неке майданынан

мақұрым қалдыратын негізгі фактор. Олардың 600 мыңы бас бостандығы-

нан айырылған, оның көбі ажал құшады. «Қаранәсілді емес еркектерде әр

60-тың біреуі түрмеде отырса, қаранәсілді еркектерде әр 12-нің бірі темір

тордың арғы жағында» (Blow, 2015: A21).

Қаранәсілді еркектер неке нарығында әлдеқайда аз болғандықтан,

116

Отбасы

«олардың кейбірінің бірнеше әйелден баласы бар, бірақ, әрине, біреуімен

ғана тұра алады» (Blow, 2015: A21). Әлбетте, әке басқа, бір шаңырақ ас-

тында тұрмайтын балаларын көрмейді деген сөз емес.

Әлеуметтанушылар Кэтрин Эдин мен Мария Кефалас Promises I Can

Keep: Why Poor Women Put Motherhood before Marriage («Мен орындай ала-

тын уәде: неліктен кедей әйелдер ана болуды некенің алдына қояды?»

(2007) деген өте қызық әрі сананы дүр сілкіндірер этнографиялық еңбек

жазды. Бұл кітаптың негізіне Филадельфияда тұратын нәсілі қара, ақ және

тегі латынамерикалық 162 кедей ана алынды.

Олар ашқан көп қызықты мәліметтің біреуі біз үшін айрықша маңызды:

олар сөйлескен жас кедей әйелдің көбі балалы болғымыз келгендіктен көтер-

дік деген. Бала табу олар үшін тұлғалық легитимация болған. Әйелдің әйелді-

гі балада деп білген олар. Олардың көбі баласыз, ерсіз өмір сүру өмір емес деп

түсінген. Баласыздықты қасірет санаған (баласыздық туралы 4-тарауда ай-

тылғандай, ақнәсілдіден гөрі қаранәсілді және тегі латынамерикалық әйел-

дер арасында баласыздық көрсеткішінің төмен болатынын еске алайық).

Енді соңғы сұрағым мынау: тұрмыс құрмаған аналар қай кезде бала

табады? Қанша жасында табады? 5.7-сызбада 2013 жылы тұрмыс құрмай

босанған әйелдердің жасы туралы мәлімет берілген.

Барлық туған баланың 41 пайызға жуығы тұрмыс құрмаған әйелдер-

ге тиесілі екенін еске сала кетейік. 5.7-сызбадағы гистограмма мәліметі

2013 жылы бала тапқан 15 жасқа дейінгі әйелдердің барлығы дерлік тұрмыс

құрмағанын көрсетеді; бұл – таңғаларлық іс емес; жалпы, 15 жасқа жетпей

босанған әйелдер өте аз – 2013 жылы АҚШ-та олардың саны небәрі 3 098

болды (4-тарауды қараңыз). Жас бойынша келесі топ – 15–19 жас; бұл топта

туған баланың 89 пайызға жуығы тұрмыс құрмаған әйелдерге тиесілі.

Жалпы

40,6

99,2

88,7

65,4

35,9

22,3

21,2

23,7

100

15 жастан

кіші

Барлық туған баланың пайыздық үлесі

15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40 жас және

одан үлкен

5.7-сызба. Барлық тұрмыс құрмаған ананың босану көрсеткіші,

жасы бойынша: АҚШ, 2013 жыл

Дереккөз: Child Trends (2015: 4) (Child Trends рұқсатымен жарияланды).

117

Жыныстық өзгешелік

Ең көп босанған 20 мен 30 жас аралығындағы әйелдер еді (4-тараудағы

«жас бойынша бала табу қисық сызығын» еске түсіріңіз). Олардың қанша-

сы тұрмыста емес? 20–24 жаста босанған әйелдердің 65 пайыздан астамы,

25–29 жастағылардың 36 пайызға жуығы және 30–34 жаста босанғандар-

дың 32 пайыздан көбі некесіз. Бұл деректер алғаш үйленетін орта жастың

жоғарылағанын дәл көрсетеді (5.1-сызба). Әйелдің жасы неғұрлым үлкен

болса, ондағы күйеуге шығу ықтималдығы соғұрлым жоғары және тұрмыс

құрмай бала табу ықтималдығы соғұрлым төмен.

Біз қазіргі АҚШ қоғамындағы неке мен отбасын бірнеше қырынан тал-

қыладық. Қай заманда да дәл қазіргідей еркектер мен әйелдер кеш отас-

пайтын еді. Бұрынғы онжылдықтарға қарағанда үйленетін адам аз. Некесіз

бірге тұратын еркек пен әйел көбеюде; бірге тұру шынымен қалыпты іске

айналды. Және де барлық босанған әйелдің 40 пайызы тұрмыс құрмаған

(72 пайызы қаранәсілді, 53 пайызы тегі латынамерикалық, 29 пайызы ақ-

нәсілді). Біз зерттеп талқылаған бұл төрт аспект 1950 жылдармен салыс-

тырғанда сан жағынан мүлде өзгеше. «Оззи мен Харриетте» көрсетілетін

дәстүрлі қоғамда еркек-әйел ерте отасатын, адамдардың көбі үйленетін,

бірге тұратындар аз болатын және балалардың барлығы дерлік тұрмыста-

ғы анадан туатын. «Оззи мен Харриеттің» заманы өтті.

ЖЫНЫСТЫҚ ӨЗГЕШЕЛІК

Тараудың бұл бөлімінде сексуалдылықтың тұжырымы мен аспектілерінің

өлшемі үшін ОӨҰЗ-ның сексуалдылық туралы мәліметтерін пайдаланамын.

Мұнда айтылатындардың басым бөлігі бұрын студентім Юйтинг Чанг екеу-

міз жариялаған зерттеулерден алынды (Poston and Chang, 2015). Әуелі әлеу-

меттанушылар жыныстық ориентацияны тұжырымдауға қолданатын екі

көзқарас – эссенциализм мен әлеуметтік конструкционизмді қарастырамыз.

Содан соң, жыныстық ориентацияны зерттеген бұрынғы эмпирикалық ең-

бектердің кейбіріне тоқталамыз. Сосын сексуалдылықтың үш түрлі аспекті-

сін талдаймыз: өмір бойғы жыныстық мінез-құлық, адамның өзін жыныстық

тұрғыда айқындауы және сексуалдылық талғамы. Одан кейін ОӨҰЗ мәлімет-

терін пайдаланып, сексуалдылықтың көп аспектісін зерттейміз.

Сексуалдылықтың тұжырымы

Сексуалдық ориентацияға арналған әдебиеттің басым бөлігі бұл құбылыс-

ты негізгі екі көзқарасты немесе ол екеуінің үйлесуін пайдалана отырып

тұжырымдайды. Ол екі көзқарас – эссенциализм мен әлеуметтік конструк-

ционизм (Baumle, Compton, and Poston, 2009: 19-21; Laumann et al., 1994:

284). Биологияға негізделген эссенциалистік көзқарас – диморфизм; ол

адамның бәріне ортақ та, жыныстық өзгешелік беретін де эссенциалистік,

яғни айрықша маңызды биологиялық немесе психологиялық сипаттама

бар дейді. Осы жалпы сипаттама немесе болмыс түпнегізгі жетелеуші күш

болуы не адамды гомосексуал, не гетеросексуал ретінде бір сексуалдық

118

Отбасы

санатқа жатқызатын белгі болуы мүмкін (Baumle, Compton, and Poston,

2009: 19–20; Laumann et al., 1994: 285).

Ал әлеуметтік конструкционизм болса, эссенциалистік көзқарасқа қар-

сы шығады, сынайды. Әлеуметтік конструкционизм бинарлық санаттар

ұғымына, яғни адам белгілі бір сексуалдық санатқа жатады не жатпай-

ды деген ойға қарсы тұрады (Baumle, Compton, and Poston, 2009: 20–21;

Foucault, 1978). Мәселеге бұлай келуді бұрысқа шығарып, оның орнына

сексуалдық санаттың түрлі деңгейі бар дегенді алға тартады. Бір мәдениет

«гомосекуализм» деп анықтама беретін нәрсені екінші мәдениет басқаша

қабылдауы мүмкін. Немесе Бланк айтпақшы (2012: xviii), «көбіміз «гетеро-

сексуал» терминін соншалық сенімді әрі асқақ түрде қолданып жүрсек те,

«гетеросексуалдықтың» темірдей анықтама беруге болатын еш аспектісі

жоқ деуге болады. «Гомосексуалдық» туралы да айтылатын сөз – осы.

Альфред Кинси мен оның әріптестері (Kinsey, Pomeroy, and Martin, 1948;

Kinsey et al., 1953) сексуалдылықты зерттеген 1940 және 1950 жылдарға

дейінгі уақытта зерттеушілердің көбі эссенциалистік көзқарасты ұстанды.

Сексуалдылықты эссенциализм тұрғысынан қарастыруға нүкте қойған дәл

осы Кинси болды.

АҚШ-та сексуалдылыққа барынша толық анализ жасаған ең үздік еңбек

деп, бәлкім, 1994 жылы жарияланған The Social Organization of Sexuality:

Sexual Practices in the United States (Laumann, Gagnon, Michael and Michaels)

(«Сексуалдылықтың әлеуметтік ұйымдасуы: АҚШ-тағы сексуалдық тәжі-

рибелер») деген кітапты атауға болар. Сол кітапта және соңғы бірнеше он-

жылдықта шыққан сексуалдылыққа арналған басқа да бірталай еңбекте

сексуалдық ориентацияның құбылмалы болатыны туралы қорытынды жа-

салады. Анализдердің көбі көрсеткендей, гомосексуалдық, гетеросексуал-

дық, бисексуалдық және асексуалдықтың тарауын бағалаушы көрсеткіш

нақты сексуалдылықтың аспектісіне қарай әртүрлі болып келеді (мінез-құ-

лық, құштарлық/қалау немесе өзін жыныстық тұрғыда айқындауы). Енді

сексуалдылықтың аспектілеріне ауысайық. Сосын оларды гомосексуалдық

пен гетеросексуалдықты эмпирикалық тұрғыда талдау үшін қолданамыз.

Бұл жерде айтылмаған басқа еңбектерде осы мәселелерді бисексуалдыққа

(Poston and Chang, 2015) және асексуалдыққа (Poston and Baumle, 2010)

қатыстыра зерттеп, бисексуалдық пен асексуалдықты да мінез-құлық, құш-

тарлық/қалау немесе өзін жыныстық тұрғыда айқындауына қатысты тұжы-

рымдауға болатынын көрсеттік (Compton, Farris, and Chang, 2015).

Сексуалдылықтың үш аспектісі

Сексуалдылықтың үш аспектісі мынадай: өзін жыныстық тұрғыда айқын-

дауы, сексуалдық талғам және сексуалдық мінез-құлық. Кесіп айтар бол-

сақ, өзін жыныстық тұрғыда айқындауы соншалық күрделі мәселе емес,

оны анықтау да оңай болса керек. Егер адам өзін гомосексуалға неме-

се гетеросексуалға жатқызса, ол туралы мәліметте де сол айтылуға тиіс.

119

Жыныстық өзгешелік

Бірақ олар сексуалдылықтың өзге аспектілеріне, яғни мінез-құлық пен

талғамға қатысты сұраққа да дәл, дұрыс жауап береді деген сөз емес. Яғни

адам өзін гомосексуалға жатқызуы ықтимал, бірақ ол еркекпен де, әйел-

мен де жыныстық қатынасқа түскенін айтуы мүмкін.

Екінші жағынан, сексуалдық құштарлық, әуейілік немесе талғам – құ-

былмалы нәрсе, өзін жыныстық тұрғыда айқындауы сияқты оңай мәселе

емес. Құмарлық – мінез-құлық пен өзін жыныстық тұрғыда айқындауы-

нан тәуелсіз, сезім мен іңкәрлікке қатысты нәрсе. Егер бір респондент өз

жынысындағы біреумен жыныстық қатынасқа түсуді қалайтынын немесе

талғамына сол келетінін айтса, онда ол сексуалдылықтың талғам аспектісі

бойынша гомосексуалист болып белгіленер еді.

Мінез-құлық – сексуалдылыққа деген конструктивті көзқарастың тағы

бір қыры. Мысалы, адам өз жынысының өкілімен жақындасқанымен, өзін

гомосексуалға жатқызбауы мүмкін. 2006–2008 жылдардағы ОӨҰЗ сұрақ-

тары сексуалдылықтың жоғарыда аталған үш аспектісінің әрбірін тікелей

бағалауға мүмкіндік береді. Енді сол сұрақтарға кеңінен тоқталайық.

ОӨҰЗ-ның сексуалдылық туралы мәліметтері

Респонденттерден сексуалдылықтағы мінез-құлық аспектісі туралы дерек алу

мақсатында 2006–2008 жылдардағы ОӨҰЗ-ның екі сұрағын пайдаландық.

Әйелдерге қойылған екі сұрақ:

Бір рет қана жыныстық қатынасқа түскендерді де қоса алғанда, өміріңізде жал-

пы қанша еркекпен жақындастыңыз?

Бүкіл өміріңізде әйелжынысты қанша сексуалдық серігіңіз болды?

Еркектерге қойылған екі сұрақ:

Қанша әйелмен жыныстық қатынас жасадыңыз? Мейлі, бір рет қана болсын,

мейлі, онша танымаған болсаңыз да, барлығын жинақтап айтқанда қанша?

Бүкіл өміріңізде еркекжынысты қанша сексуалдық серігіңіз болды?

Серіктерім қарсы жыныстан, өз жынысымнан сексуалдық серіктерім

жоқ деп жауап берген респондент сексуалдылықтағы мінез-құлық аспекті-

сі бойынша гетеросексуал болып белгіленеді.

Серіктерім өз жынысымнан, қарсы жыныстан сексуалдық серіктерім

жоқ деп жауап берген респондент сексуалдылықтағы мінез-құлық аспектісі

бойынша гомосексуал болып белгіленеді. Айта кететін маңызды нәрсе, осы

бір мінез-құлық тұрғысынан белгілеу адамның өмір бойғы мінез-құлқын

бағалауға келгенде шектеулі. Мінез-құлықты бағалаудың тағы бір әдісі –

соңғы бес немесе бір жыл туралы сұрау. Мен өзге зерттеулерде бұл балама

сұрақтарды мінез-құлық өлшемі үшін қолдандым. Мәліметтердің жалпы

сипаттары өмір бойына қатысты сұрақтар негізіндегі мәліметтерге ұқсас.

Сексуалдық ориентация бойынша өзін жыныстық тұрғыда айқындауына

келсек, 2006–2008 жылдардағы ОӨҰЗ әр респондентке мына сұрақты қойды:

Өзіңізді кім санайсыз – гетеросексуал, гомосексуал: гей немесе лесбиян, бисек-

суал әлде басқа?

120

Отбасы

Санаттар (%)

Мінез-құлқы

23,19

Қалауы

22,37

Өзін сексуалдық тұрғыда

айқындауы

4,40

Мінез-құлқы және қалауы

0,58

Мінез-құлқы және өзін сек-

суалдық тұрғыда айқындауы

0,63

Қалауы және өзін сексуалдық

тұрғыда айқындауы

31,21

Мінез-құлқы, қалауы және өзін

сексуалдық тұрғыда айқындауы

17,62

Іріктеме мөлшері

179

Жалпы іріктеме үлесі

(өлшенбеген)

2,43

Мінез-құлқы

Қалауы

Өзін сексуалдық

тұрғыда айқындауы

ӨМІР БОЙЫ

23,19%

0,58%

0,63%

17,62%

22,37%

4,4%

31,21%

5.8-сызба. Гомосексуализм компонентерінің өзара байланысы, әйелдер,

АҚШ, 2006–2008 жылдар

Дереккөз: Boston and Chang (2015). Сызбаны дайындаған Ютинг Чанг.

Сексуалдық ынтызарлық пен құштарлыққа келсек, 2006–2008 жылдар-

дағы ОӨҰЗ еркекке де, әйелге де мына сұрақты қойды:

Басқа адамдарға сексуалдық құштарлық тұрғысынан адамдар әртүрлі болып

келеді. Сізге мыналардың қайсысы дәл келер еді? Сізді… тек әйелдер тартады;

негізінен, әйелдер тартады; әйелдер мен еркектер бірдей тартады; негізінен,

еркектер тартады; тек еркектер тартады; нақты айта алмайсыз.

Қалауы бойынша еркектердің сексуалдығын былай белгіледік. Тек

әйелдер тартатын немесе, негізінен, әйелдер тартатын еркектер – гетеро-

сексуал; ал тек еркектер тартатын немесе, негізінен, еркектер тартатын

еркектер – гомосексуал.

Қалауы бойынша әйелдердің сексуалдығын да осылай белгіледік.

Сексуалдылықты эмпирикалық тұрғыда талдау

Енді сексуалдылықтың үш аспектісінің қалай тоғысатыны туралы айтайық.

Гомосексуалдардың (немесе гетеросексуалдардың) жауаптарын мынадай

жеті түрлі болады деп болжаймыз: респондент (1) тек өзін сексуалдық тұрғыда

айқындауы сұрағына, (2) тек қалау туралыға, (3) тек мінез-құлыққа, (4) өзін

сексуалдық тұрғыда айқындауы мен қалау екеуіне де, (5) өзін сексуалдық тұр-

ғыда айқындауы мен мінез-құлық екеуіне де, (6) қалау мен мінез-құлық екеуі-

не де, (7) өзін сексуалдық тұрғыда айқындауы, қалау және мінез-құлық үшеуі-

не де гомосексуал ретінде жауап береді. АҚШ-тағы 15–44 жас арасындағы

әйелдер мен еркектердің гомосексуалдығы туралы сараптама қорытындысы

5.8 және 5.9-сызбадағы Венн диаграммаларында көрсетілген.

121

Жыныстық өзгешелік

Санаттар (%)

Мінез-құлқы

12,66

Қалауы

13,53

Өзін сексуалдық тұрғыда

айқындауы

4,27

Мінез-құлқы және қалауы

0,82

Мінез-құлқы және өзін сек-

суалдық тұрғыда айқындауы

0,00

Қалауы және өзін сексуалдық

тұрғыда айқындауы

40,03

Мінез-құлқы, қалауы және өзін

сексуалдық тұрғыда айқындауы

28,69

Іріктеме мөлшері

176

Жалпы іріктеме үлесі

(өлшенбеген)

2,87

Мінез-құлқы

Қалауы

Өзін сексуалдық

тұрғыда айқындау

ӨМІР БОЙЫ

12,66%

0,82%

28,69%

13,53%

4,27%

40,03%

5.9-сызба. Гомосексуализм компоненттерінің өзара байланысы, еркектер,

АҚШ, 2006–2008 жылдар

Дереккөз: Boston and Chang (2015). Сызбаны дайындаған Ютинг Чанг.

Лауманн мен оның әріптестері (1994: 298) сексуалдылық туралы ең-

бектерінде осындай Венн диаграммаларын қолдана отырып жазғанын-

дай, «бұл диаграммалар түйісетін шеңберлерді (сексуалдылықтың) түрлі

санаты арасындағы логикалық түрде ықтимал барлық қиысуларды көр-

сету үшін қолданады». Барлық ықтимал комбинацияны көрсеткенімен,

диаграммалар әр шеңбердің аудандарын өлшемейді; керісінше, сызбада

әр ауданға қатысты пайыздар көрсетілген. Әр шеңбер сексуалдылықтың

өлшемін білдіреді.

5.8-сызбада әйел гомосексуалдығының сексуалдылық аспектілерінің

қиылысуы туралы мәліметтер берілген. Венн диаграммасы әйел гомосек-

суалдығына қолданылатын сексуалдылықтың тұжырымдық тұрғыда әр

басқа өлшемдерінің сәйкестік деңгейін көрсетеді. 5.8-сызбада өзінің гомо-

сексуал мінез-құлқы, қалауы және өзін сексуалдық тұрғыда айқындауы ту-

ралы айтқан 179 әйелдің сексуалдылықтың үш аспектісінің бір-бірін жоқ-

қа шығаратын жеті комбинациясына қалай бөлінгенін көрсеттік.

5.8-сызбадағы мәліметтер мен диаграмма мынаны көрсетеді: 2006–

2008 жылдары сауалнамаға қатысқан барлық әйелдің 2,4 пайызы, яғни

ОӨҰЗ-ның 7 356 әйелден тұратын жалпы іріктемесінен алынған 179 әйел сек-

суалдық мінез-құлық, өзін сексуалдық тұрғыда айқындауы және қалауы ту-

ралы үш сұрақтың кемінде біреуіне «гомосексуал» ретінде жауап берді (Венн

диаграммасының сол жағындағы кестенің төменгі екі жолын қараңыз). Енді

сызбадағы Венн диаграммасына қарайық. Көрнекілік үшін айтатын бол-

сақ, 5.8-сызбадағы «қалау» шеңберінің «мінез-құлық» немесе «өзін сексуал-

дық тұрғыда айқындауы» шеңберлерімен қиылыспайтын бөлігі мынаны

122

Отбасы

көрсетеді: үш сұраққа да гомосексуал ретінде жауап берген әйелдердің

22 пайыздан астамы өз жынысындағы адамды қалайтынын айтты, бірақ

өзін гомосексуалдар тобына жатқызбады және өмір бойы тек гомосексуал

жыныстық қатынаста болғанын айтпады. Үш сұрақтың кемінде біреуіне

гомосексуал ретінде жауап берген әйелдердің тек 17,6 пайызы ғана үш

сұраққа да гомосексуал ретінде жауап берді (Венн диаграммасының ор-

тасындағы үш шеңбердің де қиылысқан жерін қараңыз). Осылайша гомо-

сексуал әйелдер іріктемесінінің бестен бірі ғана өзін гомосексуал тобына

жатқызды, өмір бойы өз жынысындағы адамдармен ғана жыныстық қаты-

наста болып келе жатқанын және өзін көбіне әйелдің тартатынын айтты.

Гомосексуал еркектерде бұл көрсеткіш 28,7 пайызды құрайды (5.9-сызба).

5.8 және 5.9-сызбалардағы мәліметтер көрсетіп отырғандай, өзін сек-

суалдық тұрғыда айқындауы, мінез-құлқы және қалауы туралы үш сұрақ-

тың кемінде біреуіне гомосексуал ретінде жауап берген әйелдер мен еркек-

тер өте аз. Әйелдердің 2,4 пайыздан сәл көбі және еркектердің 2,9 пайызға

жуығы өмір бойы тек өз жынысымдағы адамдармен қатынаста болдым

және/немесе өз жынысымдағы адамды қалаймын немесе тартады және/

немесе өзімді гомосексуал тобына жатқызамын деп жауап берді.

Бұл пайыздық мәліметтер адамдардың гетеросексуал емес мінез-құлқы,

қалауы және топқа жатқызуына қатысты сұрақтарға берген жауаптарының

рас екенін білдіреді. Сексуалдылықтың осы аспектілері жөнінде толық әрі

рас жауап алу мақсатында ОӨҰЗ аудио-компьютер арқылы сұхбат алудың

кеңейтілген нұсқасын қолданды. Ондайда «респондент сұрақтарды құлақ-

қап арқылы тыңдайды, экраннан оқиды немесе екеуін қатар істеп, жауа-

бын компьютерге енгізеді. Бұл әдісте сұхбат алушы адамға респонденттен

жауап беруін өтіну қажет емес және жауап берушінің өте жеке мәселелер

туралы толық мағлұмат беретіні анықталды» (Chandra, Mosher, and Copen,

2011: 3). Әйтсе де гетеросексуалдық емес мәселелерге қатысты сұрақтар-

ға жауап беруде қорыну әлі де болуы мүмкін, бұл нәрсе гетеросексуалдық

емес мінез-құлық, қалау және өзін сексуалдық тұрғыда айқындауы үлесі-

нің шын мәніндегіден төмен болуына әкеледі (Herek, 2007).

Алайда мен гетеросексуалдар туралы осындай Венн диаграммасын да-

йындағанымда (мәліметтер мұнда көрсетілмеді), эссенциалистік көзқарас-

ты гетеросексуал еркектер мен әйелдерге қолданудың тиімді екенін байқа-

дым; гетеросексуалдарға бинарлық тұрғыда қарау басым, яғни әйелдердің

75 пайызы, ал еркектердің 83 пайызы үш сұраққа да гетеросексуал ретінде

жауап берді. Басқаша айтқанда, сексуалдылық туралы үш сұрақтың кемін-

де біреуіне гетеросексуал ретінде жауап берген әйелдердің 75 пайызы мен

еркектердің 83 пайызы үш сұраққа да гетеросексуал ретінде жауап берді.

Бірақ оған қарап гомосексуалдар арасында ортақ келісім бар деуге болмай-

ды. Эссенциалистік көзқарас әйел және еркек гетеросексуалдарды зерттеу-

де жақсы жұмыс істейді десек, әйел және еркек гомосексуалдығына кел-

генде ондай тиімді емес. Гетеросексуалдыққа қарағанда, гомосексуалдық

әлдеқайда құбылмалы.

123

Жыныстық өзгешелік

Мен жасаған эмпирикалық сараптама сексуалдылықты түсінуде конс-

трукционистік көзқарастың маңызды екенін көрсетеді.

Кей адамдар үш аспектіге де бірдей жауап (мысалы, гетеросексуал не-

месе гомосексуал ретінде) бергенімен, респонденттердің көбі ОӨҰЗ-ның

бір аспекті туралы сұрағына басқаша (мысалы, гомосексуал ретінде),

екінші аспект туралы сұрағына басқаша (мысалы, бисексуал немесе гете-

росексуал ретінде) жауап берді. Сексуалдылықты сараптауда әлеуметтік

конструкционистік көзқарасты қолдану сексуалдылықты жан-жақты түсі-

нуге мүмкіндік береді.

Еркек және әйел сексуалдығы аспектілерінің гомосексуалдар мен гете-

росексуалдарға қатысын зерттеп болып, таралу көрсеткіштерін қарасты-

райық. Ол үшін жоғарыда аталған үш сұраққа (гетеросексуал немесе гомо-

сексуал) екі жауаптың бірін берген адамдардың үлесіне назар аударамыз.

Осылайша АҚШ-тағы 14–55 жас аралығындағы гетеросексуалдар мен го-

мосексуалдар үлесі туралы мәліметтер ала аламыз.

5.1 және 5.2-кестеде 2006–2008 жылдар кезеңінде әйелдер мен еркек-

терде гетеросексуалдық (5.1-кесте) пен гомосексуалдықтың (5.2-кесте)

таралуы туралы статистикалық түзетілген пайыздық үлестері көрсетілген.

5.1-кесте. Әйел және еркек гетеросексуалдығының пайыздық көрсеткіші,

АҚШ, 2006–2008 жылдар

Әйелдер Еркектер

ГЕТЕРОСЕКСУАЛДЫҚ % Қателік шегі % Қателік шегі

Мінез-құлқы 0,41 +/−0,17 0,11 +/−0,11

Қалауы 1,38 +/−0,41 0,39 +/−0,18

Өзін сексуалдық тұрғыда айқындауы 0,54 +/−0,25 0,21 +/−0,16

Мінез-құлқы және қалауы 0,48 +/−0,21 0,27 +/−0,15

Мінез-құлқы және өзін сексуалдық тұрғыда

айқындауы

0,84 +/−0,31 0,22 +/−0,14

Қалауы және өзін сексуалдық тұрғыда

айқындауы

20,25 +/−2,53 15,47 +/−2,48

Мінез-құлқы, қалауы және өзін сексуалдық

тұрғыда айқындауы

71,54 +/−2,33 79,09 +/−2,45

Іріктеме (n) 6 878 5 768

Жалпы іріктеме (N) 7 356 6 139

Өлшенген үлес 95,43 +/−0,83 9,77 +/−0,88

Дереккөз: Рoston and Chang (2015).

Кестенің ең төменгі қатарында сексуалдық тұрғыда өзін айқындауы,

мінез-құлқы және қалауы/тартуға қатысты сұрақтардың кез келгеніне

тиісінше жауап таңдаған адамдардың өлшеулі пайызын бердік. Мысалы,

әйел гетеросексуалдығы туралы (5.1) кестедегі 95,43 деген көрсеткіш

124

Отбасы

2006–2008 жылдары 15–44 жас аралығындағы америкалық әйелдердің

95,4 пайызы сексуалдылық туралы үш сұрақтың кемінде біреуіне гетеро-

сексуал ретінде және америкалық әйелдердің 72 пайызы үш сұраққа да ге-

теросексуал ретінде жауап бергенін білдіреді. Еркектерде ондай көрсеткіш-

тер, тиісінше, 96 және 79%.

Сонымен, 2006–2008 жылдары АҚШ-та әйелдер мен еркектер арасында

гетеросексуалдықтың таралу деңгейі қандай болды? Жауап жоқ, өйткені ол

адамның гетеросексуалдықты қалай түсінетініне байланысты. Жоғарыда

келтірілген Бланктың (2012: xviii) сөзін тағы қайталаймын: «Көбіміз «ге-

теросексуал» деген терминді соншалық сенімді әрі асқақ түрде қолданып

жүрсек те, «гетеросексуалдықтың» темірдей анықтама беруге болатын еш

аспектісі жоқ деуге болады».

Сонымен, гетеросексуал деп өзін гетеросексуал ретінде танитын, гете-

росексуал ретінде ғана мінез-құлық танытатын және гетеросексуалды ғана

қалайтын не тартатын адамды айтсақ, онда тұрғындар ішінде әйелдердің

шамамен 72 пайызы, ал еркектердің 79 пайызы осындай. Ал егер әлеумет-

тік конструкционистік көзқарас ұстанып, өзін гетеросексуал деп танитын

және/немесе гетеросексуал ретінде ғана мінез-құлық танытатын және/

немесе гетеросексуалды ғана қалайтын не тартатын адамды айтсақ, онда

көрсеткіш әйелдерде 95, ал еркектерде 96 пайызды құрайды.

5.2-кестеде әйелдер мен еркектердің гомосексуалдығы туралы осыған

ұқсас ақпарат берілген. 2006–2008 жылдары АҚШ-та әйелдер мен еркектер

арасында гомосексуалдықтың пайыздық үлесі қандай болды? Бұл да дәл

5.2-кесте. Әйел және еркек гомосексуалдығының пайыздық көрсеткіші,

АҚШ, 2006–2008 жылдар

Әйелдер Еркектер

ГЕТЕРОСЕКСУАЛДЫҚ % Қателік шегі % Қателік шегі

Мінез-құлқы 0,43 +/−0,18 0,28 +/−0,11

Қалауы 0,42 +/−0,19 0,30 +/−0,22

Өзін сексуалдық тұрғыда айқындауы 0,08 +/−0,09 0,10 +/−0,09

Мінез-құлқы және қалауы 0,01 +/−0,02 0,02 +/−0,02

Мінез-құлқы және өзін сексуалдық тұрғыда

айқындауы

0,01 +/−0,02 0,00 N/A

Қалауы және өзін сексуалдық тұрғыда

айқындауы

0,58 +/−0,24 0,89 +/−0,29

Мінез-құлқы, қалауы және өзін сексуалдық

тұрғыда айқындауы

0,33 +/−0,16 0,64 +/−0,22

Іріктеме (n) 179 176

Жалпы іріктеме (N) 7 356 6 139

Өлшенген үлес 1,86 +/−0,45 2,24 +/−0,48

Дереккөз: Рoston and Chang (2015).

125

Отбасылық жұптасу

солай анықтамаға байланысты. Егер өзін гомосексуал деп білетін және өз

жынысындағы адаммен ғана жыныстық қатынас жасайтын әрі өз жынысын-

дағы адам ғана тартатын не соны қалайтын адамды гомосексуал десек, онда

15–44 жас аралығындағы АҚШ тұрғындары ішінде әйелдердің 0,3 пайызы,

ал еркектердің 0,6 пайызы осындай. Ал егер бәрін қамтитын мұндай эссен-

циалистік анықтаманы қолданбай, гомосексуалға біршама құбылмалы және

еркін анықтама берсек, онда өзін гомосексуал деп білетін және/немесе өз

жынысындағы адаммен ғана жыныстық қатынас жасайтын және/немесе өз

жынысындағы адам ғана тартатын не соны қалайтын адамды гомосексуал

дейміз, яғни осылайша гомосексуалды анықтауда конструкционистік көзқа-

рас ұстансақ, онда әйелдер үлесі – 1,9%, ал еркектердікі – 2,2%. Мәліметтерді

әлеуметтік конструкционизм тұрғысынан түсіндірсек, 2006–2008 жылдар

кезеңінде АҚШ-тағы 15–44 жас арасындағы әйелдердің шамамен 2 пайызы

және еркектердің шамамен 2 пайызы гомосексуал болған. Эссенциалистік

түсіндірме бойынша, гомосексуализм үлесі әлдеқайда төмен.

ОТБАСЫЛЫҚ ЖҰПТАСУ

Бұл тараудың негізгі екі бөлімінде біз отбасыға, сосын сексуалдылыққа

тоқталдық. Енді соңғы бөлімде отбасы мен сексуалдылықты отбасылық

жұптасуға арналған эмпирикалық зерттеумен байланыстамыз. Отбасылық

жұптасу деп отырғанымыз – үйленген еркек пен әйел сияқты не некесіз

тұратын еркек пен әйел сияқты, үйленген не некесіз бірге тұратын еркек

пен еркек сияқты немесе үйленген не некесіз бірге тұратын әйел мен әйел

сияқты бірге өмір сүретін екі адам. 2010 жылғы халық санағы мәліметте-

рінен АҚШ-тағы отбасылық жұптасу сипаттары туралы не білуге болады?

3-тарауда біз 2010 жылғы халық санағы мәселесін талқылап, онда бір

шаңырақта екі немесе одан да көп адаммен тұратын жанға оның Бірінші

тұлғамен (әдетте бұл тұлға халық санағы анкетасын толтырудың негізгі

жауапкершілігін өзіне алады) қатынасы туралы сұрақ қойылғанын айттық.

Шаңырақтың Бірінші тұлғадан басқа әр мүшесінен оның Бірінші тұлға-

мен қатынасы туралы сұралады. 5.10-сызбада халық санағы анкетасының

Екінші тұлғаға арналған бөлігі берілген. Сызбадағы 2-сұрақты қараңыз.

Екінші тұлға «Бірінші тұлғамен қатынас» туралы сұраққа жауап беру

үшін қолдана алатын бірнеше нұсқаға назар аударыңыз. Оған күйеу, әйел,

ұл, ата және басқалардың қандас, отбасылық қандасы, сонымен қатар

бірге тұратын адамның, бөлмелес көршінің, некесіз жұптастың және сол

сияқтылардың отбасылық емес қатынасы кіреді. «Күйеу/әйел» және «не-

кесіз жұптас» деген жауаптар жыныс туралы жауаптар сияқты (3-сұрақ)

зерттеушілердің екі немесе одан көп тұрғыны бар шаңырақтарды гетеро-

сексуал ерлі-зайыптылар, гетеросексуал бірге тұрушылар, гей әріптестер

және лесбиян әріптестер деп белгілеуіне мүмкіндік береді.

3-тарауда айтылғандай, студентім Ютинг Чанг екеуміз (Poston and

Chang, 2013) 2010 жылғы АҚШ-тағы 366 метрополиялық округтің

126

Отбасы

әрқайсысындағы біржынысты жұптасу туралы мәліметтерді зерттеп (14-та-

рауда метрополиялық округ тұжырымдамасын талқылайтын боламыз),

жұптасудың төрт түрінің таралу индексін дамыттық. Осы зерттеу туралы

кеңірек айта кетейік.

5.10-сызба. АҚШ-тағы 2010 жылғы халық санағы анкетасының бір бөлігі

Біз қолданған индексті алғаш Гейтс пен Ост (2004) жасап, одан соң Чанг

екеуміз кеңейттік (Poston and Chang, 2013). Біржынысты жұптасу индек-

сі «[метрополиялық округте] тұратын біржынысты жұптар үлесінің [мет-

рополиялық округте] орналасқан барлық шаңырақ үлесіне қатынасын

көрсетеді… Бұл қатынас… белгілі бір географиялық ауданда біржынысты

жұптардың жалпы тұрғындар ішіндегі үлесінің көптігін немесе аздығын өл-

шейді» (Gates and Ost, 2004: 24). Метрополиялық округ үшін 1,0-ге тең ин-

декстің шамасы «біржынысты жұптың ықтималдығы метрополиялық ок-

ругте орналасқан кездейсоқ шаңырақтың ықтималдығымен бірдей» еке-

нін білдіреді (Gates and Ost, 2004: 24). Индекс шамасы 1,0-ден көп болса,

бұл кездейсоқ алынған отбасылық жұпқа қарағанда, біржынысты жұптың

метрополиялық округіндегі тұру ықтималдығы жоғары екенін, 1,0-ден аз

шама төмен екенін білдіреді.

127

Отбасылық жұптасу

5.3-кестеде 2010 жылы 366 метрополиялық округтегі гей жұптар, лес-

биян жұптар, екіжынысты ерлі-зайыптылар және екіжынысты бірге тұру-

шылардың таралу индексі туралы мәліметтер берілген.

366 метрополиялық округте гомосексуал еркек жұптардың орта ша-

масы – 0,69, лесбиян жұптардікі – 0,86. Бұл мынаны білдіреді: кездейсоқ

алынған метрополиялық үйге қарағанда, гей жұптардың орта метропо-

лиялық округте орналасу ықтималдығы 31 пайыз төмен (яғни [0,69 – 1,0]

x 100); және кездейсоқ алынған метрополиялық үйге қарағанда, лесбиян

жұптың онда орналасу ықтималдығы 14 пайызға аз. Кездейсоқ алынған

жұпқа қарағанда, қарсы жынысты ерлі-зайыптылардың орта метропо-

лиялық округте орналасу ықтималдығы 2% жоғары, ал қарсы жынысты

бірге тұрушыларда ол 3% жоғары. Орташа алғанда, гомосексуал еркек

жұптар кездейсоқ жұптарға қарағанда орта метрополиялық округте сирек

орналасады.

Кез келген метрополиялық округте қарсы жынысты ерлі-зайыптылар –

басым көпшілік; олардан кейінгі орында қарсы жынысты бірге тұрушылар;

сосын гей және лесбиян жұптар. Яғни қарсы жыныстылардың, әсіресе ер-

лі-зайыптылардың орта метрополиялық округте тұру статистикалық мүм-

кіндігі шамамен бірдей (егер коэффициент 1-ге тең болса, дәл осы округте

тұру мүмкіндігі бірдей деген сөз).

Әрі қарай 5.3-кестенің екі бағанасында көрсетілгендей, төрт индекстің

максимум және минимум шамаларын қарастырайық. Еркек гомосексуал-

дардың ең жоғары шамасы – 2,78, ол Калифорнияның метрополиялық

округі Сан-Франциско-Окленд-Фримонтқа (әрі қарай Сан-Франциско)

тиесілі. Лесбиян жұптардың ең жоғары көрсеткіші Нью-Йорктің метропо-

лиялық округі Итакада – 2,97. Сан-Францисконың шамасын былай түсін-

діруге болады: гомосексуал еркек жұп АҚШ-тың орташа метрополиялық

5.3-кесте. Орта шамалар, стандартты ауытқулар (СА), максимум және минимум шамалар:

АҚШ-тың 366 метрополиялық округіндегі гомосексуал еркек жұптар,

лесбиян жұптар, қарсы жынысты ерлі-зайыптылар және қарсы жынысты некесіз

бірге тұрушылардың көрсеткіші, 2010 жыл

Коэффициент Орта

шама

СА Максимум

шама

Минимум

шама

Гомосексуал еркек жұптар индексі 0,69 0,31 2,78

Сан-Франциско

0,26

Гранд-Форкс

Лесбиян жұптар индексі 0,86 0,37 2,97

Итака

0,32

Уосо

Қарсы жынысты ерлі-зайыптылар индексі 1,02 0,09 1,46

Прово-Орем

0,78

Гейнсвилл

Қарсы жынысты бірге тұрушылар индексі 1,03 1,17 1,63

Люистон-Оберн

1,63

Прово-Орем

Дереккөз: Boston and Chang (2013).

128

Отбасы

шаңырағымен салыстырғанда, Сан-Францискода 2,8 есе немесе 180 пайыз-

ға көбірек орналасады (яғни [2,78 – 1,00] x 100). Итаканың индексі мынаны

көрсетеді: АҚШ-тағы орта статистикалық метрополиялық шаңыраққа қа-

рағанда, лесбиян жұпта Итакада тұру ықтималдығы екі есеге жуық жоғары.

Минимум шамаларға келсек, гомосексуал еркек жұптардың ең төмен-

гі коэффициенті Солтүстік Дакота-Миннесотаның метрополиялық округі

Гранд-Форксте – 0,26. Ал лесбиян жұптардың ең төменгі коэффициенті

Уисконсин штатындағы Уосо метрополиялық округінде – 0,32. АҚШ-тағы

кездейсоқ алынған метрополиялық шаңырақпен салыстырғанда, еркек

гомосексуал жұптар Гранд-Форксте 74% аз тұрады, ал лесбиян жұптар-

дың кездейсоқ алынған шаңыраққа қарағанда Уосода тұруы үштен бірге

жоғары.

Қарсы жынысты жұптардың максимум және минимум шамаларына кел-

сек, барлық метрополиялық округтер ішінде Прово-Оремде қарсы жыныс-

ты ерлі-зайыптылар көп – 1,46. Ал қарсы жынысты бірге тұрушылар ең көп

кездесетін метрополиялық округ деп Мэн штатындағы Льюистон-Обернді

айта аламыз. Қарсы жынысты ерлі-зайыптылар коэффициенті бойынша ең

төменгі көрсеткіш Флорида штатындағы Гейнсвилл метрополиялық окру-

гінде – 0,78. Ал қарсы жынысты бірге тұрушылар коэффициенті бойынша

ең төмені Юта штатындағы Прово-Орем метрополиялық округі – 0,34.

Бұл сараптама бойынша, АҚШ-та отбасылық жұптасудың төрт түрі қар-

сы жынысты жұптастыққа, әсіресе некедегі жұптастыққа қатысты теңдей

бөлінген, бірақ біржынысты жұптастыққа қатысты бөліну теңдей емес деп

түюге болады. Атап айтсақ, гей жұптар бір округтерге қарағанда, басқа ок-

ругтерде көп кездеседі, лесбиян жұптарға да қатысты осылай дей аламыз.

3-тарауда айтылғандай, гей жұптар көп қоныстанатын бірнеше жер бар,

олардың ішінде Сан-Франциско, Майами, Сиэтл, Сан-Диего, Вашингтон

(Колумбия округі), Лас-Вегас, Лос-Анджелес, Атланта, Денвер, Нью-Йорк,

Тампа, Феникс, Даллас, Жаңа Орлеан, Гонолулу, Чикаго және Хьюстонда

олардың көрсеткіштері лесбиян жұптардан көп. Ал лесбиян жұптар, гей

жұптарға қарағанда, жалпы метрополиялық округтерге көбірек шоғыр-

ланады, бірақ олар сияқты белгілі бір метрополиялық округтерді артық

көрмейді. Қарсы жынысты серіктерде, әсіресе ерлі-зайыптыларда, жаңағы

метрополиялық округтердің қай-қайсысында да өмір сүру ықтималдығы

бар, мұны олардың орташа индексінен байқай аламыз – 1,02 және 1,03

(5.3-кесте). Рас, ұшқары көрсеткіштер де бар, бірақ бұл максимум және

минимум шамалар біржынысты жұптардың максимум және минимум ша-

маларының ауқымында емес.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бұл тарауда негізгі екі бөлім бар, оның бірі отбасына, екіншісі сексуалды-

лық тақырыбына арналған. Тараудың үшінші бөлімінде отбасы және сек-

суалдылық мәселелері отбасылық жұптасумен бірге қаралды.

129

Қорытынды

Бұл тарауда бірінші рет отбасын экономикалық және сол тектес одақ

негізінде қалыптасқан кезінен бүгінге дейін қарастырдық. Адамдардың бұ-

рынғыға қарағанда кеш үйленетіні, үйленудің азайғаны, некеге дейін бірге

тұрудың көбейгені және балалардың 40 пайыздан астамы тұрмыс құрма-

ған анадан туатыны көрсетілді. Отбасының формасы соңғы алпыс жылда

ғана емес, соңғы 5 000 жыл ішінде өзгерді.

Содан соң сексуалдылық тақырыбына ауыстық. Сексуалдылықты тұ-

жырымдаудың екі әдісі бар екенін айттық: эссенциализм және әлеуметтік

конструкционизм. Бүгінде АҚШ-та гомосексуал қанша, гетеросексуал қан-

ша деген сұраққа көп жағдайда мәселеге эссенциалистік немесе конструк-

ционистік көзқараспен қарауға байланысты жауап берілетінін көрсеттік.

Конструкционистік көзқарас бойынша, 15–44 жастағы АҚШ әйелдерінің

2 пайызы – лесбияндар және ерлердің 2 пайызы – гейлер. Ол сондай-ақ ма-

ған әйелдердің 95 пайызы, ал ерлердің 96 пайызы гетеросексуал деп жауап

беруге мүмкіндік берді.

Тараудың соңғы бөлімінде отбасы мен сексуалдылықты отбасылық жұп-

тасу тақырыбымен байланыстыра зерттедік. Отбасылық жұптасуға бір

отбасында немесе отбасы түріндегі үй қожалығында бірге тұратын қарсы

жынысты немесе біржынысты екі адам деген анықтама бердік. 2010 жылы

АҚШ-та жұптасудың төрт түрі қарсы жынысты жұптасуға, әсіресе қарсы

жынысты некеге қатысты тең бөлінгенін, ал біржынысты жұптасуға (лес-

бияндар мен гейлер) қатысты тең бөлінбегенін көрсеттік.

130

ЖҮКТІЛІКТІҢ АЛДЫН АЛУ ЖӘНЕ

ХАЛЫҚ САНЫН БАҚЫЛАУ

КІРІСПЕ

Контрацепция және халық санын бақылау мәселелерін талдап-талқы-

ламай, 4 және 5-тараулардағы «туу», «отбасы» және «сексуалдылық» та-

қырыптары толық ашылмақ емес. АҚШ-тағы және өзге дамыған елдердегі

жыныстық қатынаста белсенді үйленген және үйленбеген ер адамдар мен

әйелдер отбасының көлемін және/немесе бала табу мерзімі мен аралығын

шектеп ұстауға тырысуда. Ал дамушы елдерде жүктіліктің алдын алу әдіс-

терін қолданатындар көп емес.

Жүктіліктің алдын алудың әйелдер мен ер адамдар үшін оңай қол жет-

кізуге болатын түрлі әдісі бар. Әлемге ең кең тарағаны – контрацепция,

стерилизация және аборт. Кейбір әдіс басқаларынан гөрі анағұрлым

нәтижелі, бірақ қай-қайсысының да артықшылығы мен кемшілігі бар.

Алдымен бұл тарауда біз бала санын шектеудің тарихына қысқаша шолу

жасап өтеміз. Халық санын шектеу әдістерінің қоғам тұрғысынан мойын-

далып, кеңінен қолданылып жүргеніне елу не одан сәл көбірек жыл ғана

болды, жалпы, адамзаттың бала санын шектеуге талпыныс жасап келе жат-

қанына ғасырлар өтті. Біз бұл шолуда контрацепцияны, стерилизацияны

және абортты қолдануға қатысты әлемдегі және АҚШ-тағы ахуалды сипат-

таймыз. Тараудың басым бөлігі жүктіліктің алдын алудың негізі әдістерін

және олардың тиімділігін талқылауға арналған.

ХАЛЫҚ САНЫН БАҚЫЛАУДЫҢ ҚЫСҚАША ТАРИХЫ

Туудың алдын алу идеясы немесе ұғымы адамзат тарихының бастапқы ке-

зеңінде пайда болды.

Контрацепция жайындағы бүгінде қолда бар тамаша әрі толымды мәлі-

меттердің нақты бірнешеуіне назар аударғымыз келеді. Олардың көрнек-

тісі – Норман Хаймстың алғаш 1936 жылы жарияланған, содан соң жұмсақ

мұқабамен шыққан Medical History of Contraception («Контрацепцияның

медициналық тарихы») атты кітабы. Бұл еңбек – әлемдегі көп мәдениеттің

3 000 жылын қамтитын кон трацепция туралы жан-жақты шолу. Онда жазу

пайда болардан бұрынғы қоғамдардан бастап, ХХ ғасырға дейінгі кезеңдегі

тарихи және антропологиялық деректер керемет талданған.

1966 жылы Джон Т. Нунан Contraception: A History of Its Treatment by the

Catholic Theologians and Canonists («Контрацепция: католик теологтары мен

канонистерінің қолдануы») атты тамаша кітап жазды. Аты айтып тұрғандай,

131

Халық санын бақылаудың қысқаша тарихы

онда контрацепцияның христиан заманынан бұрынғы дәуір мен 1960 жыл-

дарға дейінгі қызықты тарихы баяндалған, онда да контрацепцияны като-

лик шіркеуінің түсіндіруі мен қолдануына айрықша көңіл бөлінген.

Үшінші маңызды көзқарас – бертінде (2008) Германияда жарық көрген

кітап, Роберт Юттенің Contraception: A History («Контрацепция тарихы»)

деген еңбегі. Бұл кітап Химес пен Нунанның еңбектерін кеңейтеді әрі то-

лықтырады. Осы үш кітап та қоғамдардың «халық санын бақылауға деген

талпынысының тым ертеден басталатыны соншалық – оның пайда болған

уақытын анықтау мүмкін емес екенін көрсетеді. Туу қарқынын шектеудің

кей формалары адамзат тарихы сияқты көне» (Himes, [1936] 1970: 3).

Одан басқа, тағы екі зерттеу де маңызды, олар – Маклареннің History

of Contraception: From Antiquity to the Present Day («Контра цепция тарихы:

ежелгі дәуірден бүгінге дейін» 1992) және Риддлдің Eve’s Herbs: A History

of Contraception and Abortion in the West («Ева шөптері: Батыстағы контра-

цепция мен аборт тарихы» (1999) кітабы. Бұлардың соңғысы бала санын

реттеуде өсімдік пен шөп дәрілер ді қолдану жөнінен көп мағлұмат береді.

Мысыр папирустарында (б.з.д. 1900–1100), Үлкен Плинийдің (б.з. 23–79)

және Диоскоридтің (б.з. 40–90) латын тіліндегі жазбаларында, Соранның

грек тіліндегі еңбектерінде (шамамен 100 жылдар) және Х ғасырдағы араб ме-

дицинасы туралы еңбектерде контрацепция құралдары мен аборт техникасы

туралы жазба деректер кездеседі. Контрацепцияның әдістерін сипаттайтын

ең көне құжаттар – б.з.д. 1900 және 1100 жылдар арасындағы кезеңде жазыл-

ған бес мысырлық папирус; бұлардың әрбірінде жүктілікке қарсы құралдар-

дың түрлі рецептісі бар. Нунанның (1966: 9) айтуынша, «Кахун папирусында

әйелдің жыныс мүшесіне қолтырауынның уатылған тезегін ферменттелген

шырышқа шылап жағу туралы және бал мен натрий карбонатын себу туралы

айтылады… Эберс папирусында акация, колоквинт (лимонның көлеміндей

сары ащы жеміс, кейде іш жүргізу үшін қолданылады) және құрманы балға

шылап жатырға салса, жүктілікті бір, екі немесе үш жылға тоқтатуға бола-

тыны айтылған». Қолдан түсік тастату мен абортты қоспағанда, бала санын

шектеу әдістері бертінге дейін салыстырмалы түрде тиімсіз болып келді.

Контрацепцияның осы тарауда қарастырылатын әдістерінің барлығы

дерлік (гормондық әдістерден басқасы) ХІХ ғасырдың соңына дейін, кейбі-

рі одан да бұрын қолжетімді болды және қолданылып келді (Himes, [1936]

1970; Jutte, 2008). Мүшеқап тарихы XVII ғасырдан басталады. Расында, The

Life of Samuel Johnson («Сэмюэль Джонсонның өмірі») деген кітаптың авторы

Джеймс Босуэлл 1763 жылы Лондонда жезөкшемен жыныстық қатынаста

мүшеқап пайдаланғанын жазады» (Potts, 2003: 96). Жатырға салатын спи-

раль (ЖСС) алғаш 1920 жылдары Германияда жасалды. Алайда құқықтық

және өзге де шектеулерге байланысты ЖСС-қа қатысты зерттеулер АҚШ-та

кейіннен басталды. Жүктілікті вакуумдық аспирация әдісімен тоқтату ту-

ралы алғаш рет Англияда Виктория патшайымның гинекологы жазды.

Ішетін контрацептивтер негізінде жатқан физиологиялық принциптер

1920 жылдары дайындалды, бірақ бұл әдіс дамымады, өйткені стероидтың

132

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

арзан көзі табылмады және контрацепция зерттеулері академиялық тұрғы-

да жөн саналмады» (Potts, 2003: 96). Поттс пен Кэмпбелл (2002) халық өсі-

мін бақылауға алу бағытындағы биологиялық білім жинау мен оны қолда-

нудың арасында орасан зор тарихи алшақтықтың жатқаны туралы жазды.

Контрацепцияның нақты түрлеріне арналған бұл тараудың кіріспесінде

олардың кейбірін қолдану тарихына тоқтала кетеміз. Одан соң қазіргі за-

мандағы халық өсімін бақылау мәселелерін талқылаймыз.

ӘЛЕМДЕГІ ЖӘНЕ АҚШ-ТАҒЫ ХАЛЫҚ САНЫН

БАҚЫЛАУДЫҢ ҚАЗІРГІ ҮРДІСТЕРІ

Халық санағы туралы анықтама бюросы 2013 жылы бірқатар ұлттық өкі-

мет пен халықаралық ұйымның 2002 және 2013 жылдар аралығында жүр-

гізген сауалнамалық зерттеуі кезінде алынған отбасын жоспарлау мен ха-

лық өсімін бақылау туралы мәліметтерді жариялады. Халық өсімін бақы-

лау мәліметтері үйленген немесе некесіз бірге тұрушы 15 пен 49 жас ара-

лығындағы әйелдер бойынша берілген. Бұл – қазір қолда бар ең толымды

мәлімет, ол 1950 жылдары әлемде болған репродуктивтік революцияның

қазіргі эмпирикалық картинасын көрсетеді.

6.1-кестеде әлемдегі және көптеген аймақтағы отбасын жоспарлаудың

түрлі әдісін қолданатын тұрмыстағы әйелдердің пайыздық үлесі туралы

негізгі мәліметтер келтірілді. Байқасаңыз, кестеде Еуропа мен Океания бо-

йынша мәліметтер жоқ. Мұның себебі – сол аймақтардағы елдерде отбасын

жоспарлау туралы зерттеулердің жұтаңдығы (3-тараудағы отбасын жоспар-

лау бойынша мәліметтер жинайтын зерттеулер туралы айтылғанды қара-

ңыз). Алайда Еуропаның бірнеше елі (мысалы, Бельгия, Франция, Голландия,

Ұлыбритания, Ресей, Грекия, Португалия және Испания) бойынша зерттеу

мәліметтері бар. Океаниядан Австралия (аймақтың ең ірі елі) бойынша бар

да, Жаңа Зеландия мен Папуа Жаңа Гвинея (келесі екі ірі ел) бойынша жоқ.

Әлемнің дамуы төмен елдерінде отбасын жоспарлау әдістерін қол-

данатын тұрмыстағы әйелдер үлесі 1960 жылғы 9 пайыздан 2007 жылы

60 пайызға өсті, ал 2012 жылы 62 пайыздан асты. 2002 және 2012 жылдар

аралығында түрлі елде жүргізілген соңғы зерттеулерге қарағанда, әлемде

тұрмыстағы әйелдердің 63 пайызы отбасын жоспарлау әдістерін пайдала-

нады: оның ішінде дамыған елдерде әйелдердің 72 пайызы, дамушы елдер-

де 62 пайызы (6.1-кестені қараңыз). Дамушы елдерде контрацептивтерді

қолдану деңгейі қазір дамыған елдердің деңгейіне жетті. Әйтсе де отбасын

жоспарлау әдістерін қолдану деңгейі әлемде әртүрлі; заманауи әдістерді

қолданатын тұрмыстағы әйелдердің үлесі Оңтүстік Судан мен Сомали (1%)

және Чадтағы (2%) минимумнан Ұлыбритания мен Қытайдағы максимум-

ға (84%) дейін. Әйелдері заманауи әдістерді ғана емес, отбасын жоспар-

лаудың басқа да әдістерін ең көп қолданатын екі ел: Норвегия (88%) мен

Португалия (87%) (PRB, 2013). Соңғы жарты ғасырдағы ең ғаламат демо-

графиялық оқиға деп репродуктивтік революцияны атай аламыз.

133

Әлемдегі және АҚШ-тағы халық санын бақылаудың қазіргі үрдістері

6.1-кесте. Отбасын жоспарлау әдістерін қолданатын тұрмыстағы әйелдер үлесі:

әлем және әлемнің негізгі аймақтарының көбі, 2002–2012 жылдар

Барлық

әдіс

Барлық

заманауи

әдіс Түйірлер ЖС

Инемен

салына-

тындары

Еркек

мүше-

қабы

Стерилизация

Еркек Әйел

Әлем 63 57 8 13 5 8 3 18

Әлдеқайда дамыған 72 63 – – – – – –

Азырақ дамыған 62 56 7 14 6 6 2 19

Ең дамуы төмен 34 29 10 1 11 2 – 3

Африка 33 27 9 4 9 2 – 2

Сахараның

оңтүстігіндегі

Африка

26 21 5 1 10 2 – 2

Солтүстік Америка 78 73 17 5 1 12 14 22

Латын Америкасы

мен Кариб елдері 75 68 14 6 6 10 – 23

Азия 66 61 6 17 5 7 2 22

Батыс Азия 56 36 8 15 – 8 – 5

Орталық Азия 54 50 3 39 2 4 – 2

Оңтүстік Азия 54 47 7 2 – 6 1 29

Оңтүстік-Шығыс

Азия

62 54 15 7 19 4 – 7

Шығыс Азия 82 81 1 37 – 11 5 26

Еуропа

Океания 63 – – – – – – –

Австралия 72 68 30 2 2 15 9 7

Дереккөз: PRB (2013).

6.1-сызбадағы үлес мәліметтері отбасын жоспарлау әдістеріне қатысты.

Егер елдегі қолданушылар үлесін 100-ден алып тастасақ, контрацепцияны

қолданбайтын әйелдер үлесі шығады. Қолданбайтындар үлесі Норвегияда

12% болса, Оңтүстік Судандағы көрсеткіш – 99%.

Контрацептивтерді кімдер қолданбайды? Олардың алты санаты бар.

Қолданбайтындар санатының біреуіне – тізімнің соңындағы санатқа жа-

татын әйелдер сақтанбай жыныстық қатынасқа түседі, сөйтіп, жүкті болу

қаупіне ұшырайды. Ол санаттар мынадай:

1. Гистерэктомия әдісімен жатырды және кейде жатыр түтіктері

мен аналық жасушаларын да алып тастаған немесе басқа контра-

цептивтік операциялар арқылы стерильді болған әйелдер; мұндай

әйелдер контрацепцияны қолданбайды деуге болады, өйткені олар

стерильді.

134

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

2. Өзі немесе жұптас еркегі хирургиялық емес жолмен стерильді болған

әйелдер; мұндай әйелдер контрацепцияны қолданбайды деуге бола-

ды, өйткені олар (немесе серіктері) стерильді.

3. Жүкті немесе жаңа босанған әйелдер; жүкті әйелдер контрацепция-

ны қолданбайды деп нық айтуға болады; ал жаңа босанған әйелдер-

де бірнеше ай ішінде қайта жүкті болып қалудың болмашы қаупі бар

(4-тарауда босанғаннан кейінгі өсімсіздік туралы айтқанымыз есіңіз-

де болар).

4. Жүкті болғысы келетін әйелдер; олардың контрацепцияны қолдан-

байтыны анық.

5. Ешқашан немесе соңғы үш ай ішінде жыныстық қатынасқа түспеген

әйелдер; егер ешқашан немесе сауалнаманың алдындағы үш айда

жыныстық қатынасқа түспеген болса, олар «жыныстық қатынас тұр-

ғысынан белсенді» болып саналмайды.

6. Сауалнама алдындағы үш ай ішінде жыныстық қатынасқа түскен

әйелдер; дәл осы санаттағы әйелдер «жыныстық қатынас тұрғысы-

нан белсенді» болып саналады, сондықтан оларда жүкті болып қалу

қаупі бар («жыныстық қатынас тұрғысынан белсенді» әйел деп де-

мографтар соңғы үш айда кемінде бір жыныстық қатынасқа түскен

әйелді айтады).

6.1-сызба қолданбаушылардың түрлі санаты туралы мәлімет бермейді.

Мысалы, әлемдегі тұрмыстағы әйелдердің 63 пайызы немесе үштен бірі

отбасын жоспарлау әдістерін қолданады деп айтқан болатынбыз; демек,

қолданбайтындар – 37%. Алайда 6.1-сызба мәліметтері негізінде бұл қол-

данбайтындардың нешеуі еріксіз бала көтеріп қалуы мүмкін екенін айта

алмаймыз. Яғни қолданбайтындардың нешеуі алтыншы санатқа тап бола-

тынын білмейміз.

Дегенмен АҚШ-тағы қолданбайтын әйелдер туралы мәліметтер қолы-

мызда бар, ол туралы кейінірек тарқатып айтамыз. Мысалы, АҚШ-тағы

15–44 жас аралығындағы әйелдердің 62 пайызы отбасын жоспарлау әдісте-

рін қолданатынын, осылайша олардың 32 пайызы контрацепция әдістерін

қолданбайтынын көрсететін боламыз. Осы 38 пайыздың 8-і контрацепция

әдістерін қолданатынын, олардың «жыныстық қатынас тұрғысынан бел-

сенді» екенін; жоспарсыз жүкті болып қалу қаупіне шынымен ұшырайтын

осылар екенін айтамыз. Бірақ америкалық әйелдердің контрацептивтерді

қолдануы жайлы айтпас бұрын, бүкіл әлемдегі контрацепцияның нақты

әдістерінің қолданылуы туралы сөз қозғайық.

Алдыңғы параграфтарда айтылған отбасын жоспарлау туралы мәлімет-

тердің контрацепцияның барлық әдісіне қатысы бар, сондай-ақ оларды

заманауи және дәстүрлі әдістер деп жіктеуге болады. Отбасын жоспарлау-

дың заманауи әдістерінің қатарына ішетін (яғни түйір) контрацептивтер,

жатыр ішілік спираль (ЖС), контрацепциялық инъекция, еркек мү-

шеқабы және еркектерді де, әйелдерді де стерилизациялау жатады.

Өзге заманауи әдістерге диафрагма, қынаптық контрацептив (оның

135

Әлемдегі және АҚШ-тағы халық санын бақылаудың қазіргі үрдістері

ішінде түрлі көбіктер мен желелер, түрлі контрацептивтік имплатанттар),

әйел мүшеқабы және отбасын жоспарлаудың «табиғи» әдістері, мұны «туу

туралы ақпарат беру әдістері» дейді, оған Standard Days Method мен

Биллингс овуляция әдісі жатады. Отбасын жоспарлаудың дәстүрлі әдісте-

рі қатарында тиімділігі төмендеу «табиғи» әдістер бар, мысалы, күнтізбелік

ырғақ әдісі (яғни белгілі бір мерзім ішінде тежелу), жыныстық қатынасты

тоқтату, ұзақ уақыт тежелу және ұзақ уақыт емізу. Осылардың көбін және

басқа әдістердің кейбірін келесі бөлімде қарастыратын боламыз.

6.1-сызбада әрі отбасын жоспарлаудың түрлі әдісін қолданатын тұрмыс-

тағы әйелдердің үлесі туралы әлем және бірқатар негізгі аймақтар бойын-

ша мәліметтер берілді (Еуропа бойынша шектеулі зерттеулер бар); бұл мә-

ліметтер 2002 және 2012 жылдар аралығында жүргізілген сауалнамалық

зерттеулер арқылы алынған. Контрацептивтерді қолданудағы әлем аймақ-

тарының бір-бірінен айырмашылығы 6.1-сызбада қысқаша берілген.

Әлемнің әр бөлігінде қолданатын негізгі контрацептив әдісі бойынша

әйелдер бір-бірінен өзгешеленеді. Бірақ қолдану үлгісі 1990 және 2012 жыл-

дар аралығында айтарлықтай өзгере қойған жоқ. «Әйелдер стерилизация-

сы бұрынғыша Азия, Латын Америкасы және Солтүстік Америкада кең

тараған, ал ЖС, әлі де Азия мен Еуропада көп қолданылады. Барлық әдіс

ішінде географиялық тұрғыдан алғанда, ең кең тарағаны – түйір (UNDESF,

2013: 1). Әйел стерилизациясына келер болсақ, әлемдегі бала табар жаста-

ғы тұрмыс құрған әйелдердің 18 пайызы жүктілікке қарсы стерильденген.

Танымалдығы бойынша одан кейінгі орындарда ЖС (13%), ішетін контра-

цепция мен еркек мүшеқабы (8%), инемен құйылатын дәрілер (5%) және

еркек стерилизациясы (3%). Гормондық имплатанттар, диафрагма және

спермицидтер сияқты, өзге заманауи әдістердің қолданылу үлесі аз.

6.1-сызба. Контрацепцияның түрлі әдісін қолданатын тұрмыстағы және

біреумен некесіз бірге тұратын әйелдер үлесі: әлем және әлем аймақтары,

1990 және 2011 жылдар

Дереккөз: БҰҰ Экономика және әлеуметтік істер департаменті (UNDESF, 2013: 1).

2011 19901990 2011 1990 2011199020111990201119902011 1990201

Әлем Африка Aзия Еуропа ЛАК Cолтүстік

Америка

Океания

Дәстүрлі

Басқа

заманауи әдістер

ЖСА

Инемен

салатындары

Түйір-

лер

Әйел стерилизациясы

136

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

Отбасын жоспарлаудың жоғарыда айтылған дәстүрлі әдістерін әлемдегі

некелі әйелдер мен еркектердің 6 пайызы ғана қолданады. Алайда отбасын

жоспарлау әдістерін қолданудың жалпы деңгейі төмен Африкада әрбір ал-

тыншы тұрмыстағы әйел, ал Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдерінде

әрбір бесінші әйел дәстүрлі әдісті қолданады. Расында, Сахараның оңтүсті-

гіндегі Африка елдерінің көбінде қолданылатын барлық әдістің жартысы –

дәстүрлі әдістер. Мысалы, Сомалиде әйелдердің 15 пайызы отбасын жоспар-

лаудың кез келген әдісін, тек 1 пайызы заманауи әдісті қолданады; Конго

Демократиялық Республикасында әйелдердің 18 пайызы басқа әдістерді, тек

5 пайызы заманауи әдістерді қолданады; Камерунда әйелдердің 23 пайызы

басқа әдістерді, тек 14 пайызы заманауи әдісті қолданады (PRB, 2013).

Ерекше назар аударуға тұрарлық факт – әлемнің барлық елінде дерлік

«тұрмыстағы немесе некесіз тұратын әйелдердің жартысы» контрацепция-

ның бір немесе екі әдісін қолданады (UNDESF, 2013: 2). Жиырма елде таб-

леткалар, он бір елде дәстүрлі әдістер басымдыққа ие.

Әлем бойынша отбасын жоспарлау әдістері туралы айта келе, енді аборт

әдістеріне көшейік. Әлемде аборттың заманауи үрдістері қандай?

Аборт – «баланың тірі тууынан басқа мақсатты көздеп» жүктіліктің

адам қолынан үзілуі (Henshaw, 2003: 529). Бұл іс туралы анағұрлым толық

мәлімет аборт рұқсат етілген елдерден алынды, бірақ соның өзінде әр ел-

ден келген мәлімет саны мен сапасы жағынан әртүрлі. 6.2-кестеде әлем

және әлемнің негізгі аймақтары бойынша 1995, 2003 және 2008 жыл-

дардағы түсік тастатудың саны мен жиілігі берілген. Есептеулер бо-

йынша, 2008 жылы әлемде 44 млн әйел өз қалауымен түсік тастады,

бұл көрсеткіш 1995 жылғы 46 миллионнан азырақ, бірақ 2003 жылғы

42 миллионнан көбірек. Алайда аборт көрсеткіштері (15–44 жастағы

1 000 әйелге шаққандағы аборт саны) 1995 жылы 35/1 000 болса, 2003 жылы

29-ға және 2008 жылы 28-ге түсті. 2008 жылы әлемдегі бала туу жасындағы

әр 1 000 әйелге шаққанда 28 аборт жасалды (Guttmacher Institute, 2012).

2008 жылы аборттың көбі дамыған елдерде емес (6 млн), дамушы елдерде

жасалды (38 млн). Бірақ бұл көрсеткіш екі топтағы елдердің халық санын-

дағы айырмашылықты көрсетеді. Өйткені 2008 жылғы аборт көрсеткіштері

екі топта шамамен деңгейлес: дамушы елдерде – 29, дамыған елдерде – 24.

1995 және 2008 жылдар аралығында әлемнің негізгі аймақтарын-

да аборт деңгейі не төмендеді, не өзгеріссіз қалды. Ең қатты төмендеу

Еуропада болды – 1995 жылғы 48-ден 2008 жылы 27-ге дейін. Бүкіл Еуропа

бойынша аборт деңгейінің төмендегеніне қарамастан, Коэннің айтуына

қарағанда (2007: 2), дәл «шығыс Еуропадағы күрт түсу тұтас құрлықта

төмендеуге әкелді де, бүкіл әлем бойынша аборт деңгейін төмендетті» –

1995 жылғы 35-тен 2008 жылғы 27-ге дейін.

Аборт заңсыз саналатын елдерге қарағанда, заңдастырылған елдерде

азырақ жасалады. Мысалы, 6.2-кестедегі мәлімет көп бөлігінде аборт заң-

сыз болып табылатын Африкада бұл көрсеткіш 2008 жылы – 29, ал аборт

заңдастырылған Еуропада 27 болғанын көрсетеді.

137

Әлемдегі және АҚШ-тағы халық санын бақылаудың қазіргі үрдістері

Қауіпсіз емес абортқа Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы «тиіс-

ті машығы жоқ адамның немесе ең төменгі медициналық шарттарға сай

келмейтін жағдайда не екеуі де бар жағдайда жүктілікті үзу процедурасы»

деген анықтама береді (Guttmacher Institute, 2012: 2). Аборт заңсыз елдер-

мен салыстырғанда, заңдастырылған елдерде әлдеқайда қауіпсіз болып ке-

леді. Дегенмен бүкіл әлемде қауіпсіз емес аборттар деңгейі 1995 жылдан

2008 жылға дейін өзгермеді, яғни бала табатын жастағы әр 1 000 әйелдің

он төрті өз деңгейінде қалды. Алайда барлық қауіпсіз емес аборттар үлесі

1995–2008 жылдар кезеңінде 44 пайыздан 49 пайызға өзгерді. 2008 жылы

Африкада жасалған барлық аборттың 97 пайызы қауіпсіз емес болып та-

нылды. Азияда қауіпсіз емес аборттар үлесі субаймаққа қарай әрқалай –

Шығыс Азияда мүлде жоққа тән болса, Оңтүстік және Орталық Азияда

65 пайызға дейін (Guttmacher Institute, 2012: 2).

Дамыған және дамушы елдер арасында қауіпсіз емес аборт үлесі жағы-

нан үлкен айырмашылық бар. Дамыған елдерде аборттың барлық түрі дер-

лік қауіпсіз, ал дамушы елдерде ахуал басқа. Шығыс Азия елдерінде аборт

өте қауіпсіз болса, Африка елдерінде тым қауіпті.

Ал енді америкалық әйелдердің контрацепцияға қатысты мінез-құлқы-

на ойысайық. 6.3-кестеде және 6.2-сызбада 2006–2010 жылдар кезеңінде

15–44 жас аралығындағы америкалық әйелдердің контрацепцияны қолда-

нуы мен қолданбауы туралы мәлімет берілген.

6.2-кесте. Әлем және аймақтар бойынша жасанды түсік мәліметтері,

1995, 2003 және 2008 жылдар

Аборт саны

(миллион)

Аборт

көрсеткіші

Аймақ және субаймақ 1995 2003 2008 1995 2003 2008

Әлем 45,6 41,6 43,8 35 29 28

Дамыған елдер 10,0 6,6 6,0 39 25 24

Шығыс Еуропаны қоспағанда 3,8 3,5 3,2 20 19 17

Дамушы елдер 35,5 35,0 37,8 34 29 29

Қытайды қоспағанда 24,9 26,4 28,6 33 30 29

Аймақ

Африка 5,0 5,6 6,4 33 29 29

Азия 26,8 25,9 27,3 33 29 28

Еуропа 7,7 4,3 4,2 48 28 27

Латын Америкасы 4,2 4,1 4,4 37 31 32

Солтүстік Америка 1,5 1,5 1,4 22 21 19

Океания

0,1 0,1 0,0 21 18 17

* 15–44 жастағы әр 1 000 әйелге шаққандағы аборт.

** Дамушы елдер: Африка, қос Америкадағы (Канада мен АҚШ-ты қоспағанда), Азия (Жапонияны қоспағанда)

және Океания (Австралия мен Жаңа Зеландияны қоспағанда).

Дереккөз: Гутмахер институты (2012).

138

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

Контрацепцияны

қолданбау, 38%

Ешқашан/соңғы

3 айда ешқандай

жыныстық қатынас

болған жоқ

Аяғы ауыр/босанған/

іздеуші

Әйел

стерилизациясы

Түйірлер

Мүшеқап

Контрацепцияның

барлық басқа әдісі

Қолданбаудың барлық

басқа себебі

Контрацепцияны

қолдану, 62%

18%

10%

17%

10%

19%

6.2-сызба. 15–44 жас аралығындағы әйелдердің контрацепцияны қолдану-қол-

данбау үлесі және қолданбау себептері мен қолданылатын әдістер бойынша үлесі,

АҚШ, 2006–2010 жылдар

Дереккөз: Jones, Mosher, and Daniels (2012: 5).

Бұл мәліметтер ОӨҰЗ арқылы жинақталды (қараңыз: бұл мәселе 3-та-

рауда талқыланды).

6.2-сызбадан 2006–2010 жылдар аралығында америкалық әйелдердің

62 пайызы контрацепцияны қолданғанын, 38 пайызының қолданбаға-

нын көреміз. Америкалық әйелдер арасында ең кең тараған әдіс – таблет-

ка (17,1%), одан кейін әйел стерилизациясы (16,5%) (6.3-кесте). Үшінші

орында ерлер мүшеқабы (10,2%) болса, ал еркек стерилизациясы (6,2%)

төртінші орында. Бүкіл әлемдегі жағдайдан айырмашылығы – АҚШ әйел-

дері арасында ЖС – ең аз қолданылатын әдіс.

Ал контрацептив қолданбайтындар ше? Алдыңғы параграфта әйел-

дердің 38 пайызының контрацептив қолданбайтынын айттық. 6.3-кесте-

нің төменгі жағындағы мәліметтер контрацептив қолданбайтын әйел-

дерге қатысты. АҚШ әйелдерінің 38 пайызы контрацепцияның еш түрін

қолданбаса, олардың 2 пайызы (хирургиялық немесе хирургиялық емес)

стерильді, 9 пайызы жүкті, жаңа босанған немесе жүкті болғысы келеді.

12 пайызға жуығы ешқашан жыныстық қатынасқа түспеген. Контрацептив

қолданбайтын әйелдердің 7,7 пайызы ғана жыныстық қатынас тұрғысы-

нан белсенді (демографтар зерттеу алдындағы үш айда кемінде бір рет

жыныстық қатынасқа түскендерді белсенді деп санайды). Яғни контрацеп-

тив қолданбайтын 38 пайыздың басым бөлігі – не стерильді, жүкті, жүкті

болғысы келетін, жаңа босанған, жыныстық қатынасқа түсіп көрмеген не

жыныстық қатынас тұрғысынан белсенді емес әйелдер; тек контрацептив

қолданбайтын әйелдердің әрбір бесіншісі жыныстық қатынас тұрғысынан

139

Әлемдегі және АҚШ-тағы халық санын бақылаудың қазіргі үрдістері

белсенді, сондықтан басқа санаттардың ешбіріне кірмейді; жыныстық қа-

тынас тұрғысынан белсенді әйел ғана жоспардан тыс жүкті болу қаупіне

жақын болады.

Жоғарыда АҚШ әйелдерінің бәрі қолданатын контрацепция әдістері ту-

ралы негізгі фактілерді атап өттік. Америкалық әйелдердің отбасын жос-

парлау әдістерін қолдануына қатысты біршама толық көрініс беру үшін

6.4-кестеде әр әдіс туралы мәліметті әйелдердің отбасылық жағдайы бо-

йынша көрсеттік: тұрмыста, бірге тұрады, бұрын тұрмыста болған (қазір

ешкіммен бірге тұрмайды) және ешқашан тұрмыста болмаған (қазір еш-

кіммен бірге тұрмайды). Бұл кестедегі мәліметтер тек контрацепцияны

қолданатын әйелдер туралы; барлық әйел туралы емес.

15–44 жас аралығындағы контрацепцияны пайдаланатын барлық

әйелдер (кестедегі бірінші бағана) үшін контрацепцияның негізгі әдісі –

6.3-кесте. 15–44 жастағы әйелдер қазіргі контрацепциялық статусы мен

қолданатын әдісі бойынша: АҚШ, 2006–2010 жылдар

Барлық әйел

100,0 %

Контрацепцияны қолдану (контрацепторлар) 62,2

Әйел стерилизациясы 16,5

Еркек стерилизациясы 6,2

Түйір 17,1

Басқа гормондық әдістер 4,5

Имплант, Lunelle

немесе жапсырма 0,9

Үш ай инемен құятын (Depo-Provera

) 2,3

Контрацептивтік сақина 1,3

ЖС 3,5

Еркек мүшеқабы 10,2

Мерзімді абсистенция, күнтізбелік ырғақ 0,6

Мерзімді абсистенция, отбасын жоспарлаудың табиғи әдістері 0,1

Алып тастау 3,2

Басқа әдістер* 0,3

Контрацепцияны қолданбау 37,8

Хирургия жолымен стерильді – әйел (контрацептивтік емес) 0,4

Хирургиялық емес стерильді – әйел немесе еркек 1,7

Жүкті немесе босанудан кейінгі 5,0

Жүктілікті қалау 4,0

Қолданбаудың басқа себептері

Ешқашан жыныстық қатынасқа түспеген 11,8

Сауалнама алдындағы үш айда жыныстық қатынасқа түспеген 7,3

Сауалнама алдындағы үш айда жыныстық қатынасқа түскен 7,7

* Оған кіретіндер: диафрагма (желе не креммен, не оларсыз), төтенше контрацепция, әйел

мүшеқабы немесе қынап қапшығы, көбік, қынаптық қалпақша, Today сорғышы, суппозиторий

немесе ішпек, желе немесе крем (диафрагмасыз) және басқа әдістер.

Дереккөз: Jones, Mosher, and Daniels (2012: 14).

140

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

ішетін түрлері. Сауалнамаға қатысқандардың 27 пайыздан астамы 2006–

2010 жылдары ішетін түрлерін қолданған. Кең тарағаны жөнінен екінші

әдіс – әйел стерилизациясы – 26,6%. Бұл екеуі 1982 жылдан бері амери-

калық әйелдер арасында контрацепцияның ең кең тараған әдісі болып

келеді.

Контрацептив қолданудың бұл үрдістері отбасылық жағдайы бойынша

бөлінген төрт топтағы әйелдерде қандай? Қазір тұрмыстағы және бұрын

тұрмыста болған әйелдер арасында ең кең тараған әдіс – әйел стерили-

зациясы; тұрмыстағы әйелдердің 30 пайыздан астамы контрацептивтер

қолданды және бұрын тұрмыста болған әйелдердің 55 пайыздан көбі жүк-

тілікке қарсы стерильденген. Бірақ біреумен бірге тұратын және бірге тұр-

майтын жалғызбасты (ешқашан тұрмыста болмаған) әйелдер арасында ең

кең тараған әдіс – ішетін түрлері. Контрацептив қолданатын жалғызбасты

әйелдердің 47 пайызға жуығы ішетін түрлерін пайдаланады.

Ал тұрмыстағы және бұрын тұрмыста болған әйелдер арасында ішетін

контрацептивтер – екінші кең тараған әдіс. Бірге тұрушы әйелдердегі сте-

рилизация – екінші кең тараған әдіс, ал жалғызбасты әйелдер үшін екінші

орында – еркек мүшеқабы.

Жоғарыда атап өткеніміздей, әлем бойынша екінші кең тараған әдіс –

ЖС. ЖС әдісі АҚШ әйелдері арасында кеңінен белгілі емес.

6.4-кесте. 15–44 жастағы тұрмыстағы және біреумен некесіз бірге тұратын әйелдердің

контрацепция әдісі бойынша үлесі: АҚШ, 2006–2010 жылдар

Отбасылық

жағдайдың

барлық түрі

бойынша

Қазіргі

уақытта

үйленген

Қазіргі

уақытта

біреумен

бірге тұрады

Бұрын

үйленген,

біреумен бірге

тұрмайды

Мүлде

үйленбеген,

біреумен бірге

тұрмайды

Барлық әдіс 100,0 100,0 100,0 100,01 100,0

Әйел

стерилизациясы 26,6 30,2 24,0 55,5 10,2

Еркек

стерилизациясы 10,0 17,1 4,0 6,1 0,6

Түйірлер 27,5 18,6 32,2 16,5 46,6

Еркек мүшеқабы 16,4 15,3 15,8 7,7 22,0

Басқа гормондық

әдістер ∗ 7,2 3,9 10,1 7,3 12,0

ЖС 5,6 7,1 5,9 3,6 3,0

Мерзімді

абсистенция∗ 1,2 1,7 1,4 – –

Басқа әдістер 5,7 6,1 6,6 3,1 5,4

* Сондай-ақ мұның қатарында импланон, бір айлық инъекция (Lunelle), жүктілікке қарсы

жапсырма мен сақина бар.

** Күнтізбелік ырғақ, отбасын жоспарлаудың табиғи әдістері (ОЖТӘ), жатыр мойыны тесті және

температуралық ырғақ та осы топқа жатады.

Дереккөз: Jones, Mosher, and Daniels (2012: 17).

141

Әлемдегі және АҚШ-тағы халық санын бақылаудың қазіргі үрдістері

ЖС-ны тұрмыстағы әйелдердің 7 пайызы, біреумен бірге тұратын әйел-

дердің 6 пайызы, бұрын тұрмыста болған әйелдердің 4 пайызы және жал-

ғызбасты әйелдердің 3 пайызы ғана қолданады.

Ал енді америкалық әйелдердің контрацептивтерді қолдану және қол-

данбау үрдістері туралы кестеде көрсетілмеген мәліметтерге тоқталайық.

Контрацепцияны қолданатындар арасында жас әйелдер үшін ең белгілі әдіс –

жүктілікке қарсы таблеткалар; оларды контрацептивті қолданатын 15–24

жас арасындағы әйелдердің 49 пайызы пайдаланады. Мұнымен салыстыр-

ғанда таблетка қолдану 24 жастан кейінгілер арасында 33 пайызға, ал 40 жас-

тан үлкен әйелдерде 10 пайызға аз. Керісінше, 40–44 жас арасындағы қолда-

нушылардың 51 пайызы жүктілікке қарсы стерильденген; стерильділер үлесі

30–34 жас аралығындағы әйелдерде 30 пайызға, 20–24 жас аралығындағы

әйелдерде 3 пайызға төмен (Jones, Mosher and Daniels, 2012: 17).

АҚШ-тағы жүктіліктің алдын алатын әйелдер арасында білімі төменірек-

тер әдетте әйел стерилизациясына жүгінсе, ал білімі біршама жоғарылар

таблетка қолданады. Жоғары білімі жоқ әйелдердің 11 пайызы ғана ішетін

контрацептив қолданса, кемінде төрт жылдық жоғары білім дипломы бар

әйелдерде бұл көрсеткіш – 35% (Jones, Mosher and Daniels, 2012: 19).

Бала табар жастағы америкалық әйелдердің шамамен 90 пайызы тұр-

мысқа дейін жыныстық қатынас жасағанын айтады. Әйелдер орта шама-

мен 17 жаста алғаш жыныстық қатынасқа түседі, бірақ 20 жастың орта-

сына дейін тұрмыс құрмайды. АҚШ әйелдерінің 70 пайыздан астамы 20

жасқа дейін жыныстық қатынас жасап үлгерген және ешбірі дерлік некеге

тұрмаған. Осы себепті некеге дейінгі алғашқы жыныстық қатынаста әйел-

дердің контрацепцияны қолдануы мен қолданбауы туралы сұрақ қойып

отырмыз. Бұл – аса маңызды мәселе, өйткені некеге дейінгі алғашқы жы-

ныстық қатынас «некесіз жүкті болу мен босану және жыныстық жолмен

берілетін инфекция жұқтыру қаупінің басталғанын білдіреді» (Mosher et

al., 2004: 5). Сосын алғашқы жыныстық қатынас кезінде контрацепция

қолданатын жасөспірімдермен салыстырғанда, алғашқы жыныстық қаты-

наста контрацепция қолданбайтын жасөспірімдерде жүкті болып, босану

ықтималдығы екі есе жоғары.

6.3-сызбада алғашқы жыныстық қатынаста контрацептив қолданға-

нын айтқан жасөспірім қыздардың үлесін төрт кезең бойынша көрсеттік.

1982 жылы алғашқы жыныстық қатынасқа түскен америкалық жасөспірім

әйелдердің жартысынан азы (тек 48 пайызы) жүктілікке қарсы әдіс қол-

данған. Олардың үлесі жылдар бойы ұдайы өсіп, 2002 жылы 75 пайызға,

ал 2006–2010 жылдарда 78 пайызға жетті. Сосын, алғашқы жыныстық

қатынасқа түскенде, әйелдің жасы неғұрлым үлкен болса, оның жүктілік-

ке қарсы әдісті қолдану ықтималдығы соғұрлым жоғары болып шықты

(Guttmacher Institute, 2014a).

АҚШ-тағы аборт туралы не білеміз? 1973 және 2011 жылдар аралығында

АҚШ-та шамамен 53 млн заңды аборт жасалған. 2011 жылы 1 миллионнан

сәл көп заңды аборт тіркелді, бұл көрсеткіш 2008 жылғы 1,2 млн аборттан

142

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

азырақ, бұл көрсеткіш те, өз кезегінде, 2000 жылғы 1,3 млн аборттан аз.

«45 жасқа дейін аборт жасайды деген болжамға сипаты келетін әйелдердің

үлесі 1992 жылғы 43 пайыздан 2008 жылы 30 пайызға төмендеді... Дегенмен

45 жасқа дейінгі әйелдердің үштен бірінің аборт жасауы мұның соншалық

сирек жасалатын процедура емес екенін көрсетеді» (Jones and Kavanaugh,

2011: 1 365). АҚШ-та әрбір бесінші жүктілік аборт жасаумен аяқталады;

осылайша қазіргі кезде аборт америкалық әйелдер арасында ең кең тараған

хирургиялық процедураның бірі болып отыр. Оның тарауы мен үрдістері-

нің, меніңше, үлкен демографиялық әрі әлеуметтік маңызы бар.

6.4-сызбада америкалық әйелдер арасындағы 1973 және 2011 жыл-

дар аралығында жасалған аборт үлесі көрсетілген. 2011 жылы 15 пен 44

жас аралығындағы әр 1 000 әйелге 16,9 аборттан келді, бұл көрсеткіш –

1970 жылдардың басынан кейінгі ең төменгісі. Ал аборт заңдастырылған

1973 жылы көрсеткіш ең төменгі дейгейде болды – 16,3. 1981 жылы макси-

мум 29,3-ке жетіп, одан соң 2011 жылы ең төменгі деңгейі – 16,9-ға түсті.

2011 жылы аборт жасатқан әйелдердің жартысынан көбі (57 пайызы)

20 жаста болды; 20–24 жастағы әйелдерге барлық аборттың 33 пайызы,

25–29 жастағы әйелдерге 24 пайызы тиесілі. 2011 жылы барлық аборттар-

дың 30 пайызын қаранәсілділер, 36 пайызын ақнәсілділер, 25 пайызын

тегі латынамерикалықтар және 9 пайызын басқа нәсілдің әйелдері жасат-

қан. 2011 жылы аборт жасатқан АҚШ әйелдерінің дініне келсек, олардың

37 пайызы – протестанттар, ал 28 пайызы – католиктер еді. Тұрмыста бо-

лып көрмеген және қазір біреумен бірге тұрмайтын әйелдерге аборттың

Алғашқы жыныстық қатынаста контрацептив

қолданудың пайыздық үлесі

100

1982 1988 2002 2006–2010

Басқа әдістер ғана Мүшеқап (өзін ғана немесе басқа әдістермен бірге)

6.3-сызба. Алғашқы жыныстық қатынаста жүктілікке қарсы әдіс қолданатын

жасөспірімдер үлесі: АҚШ, 1982 және 2006–2010 жылдар

Дереккөз: Guttmacher Institute (2014a: 2) (Гутмахер институтының рұқсатымен басылды).

143

Әлемдегі және АҚШ-тағы халық санын бақылаудың қазіргі үрдістері

45 пайызы, ал бір немесе бірнеше баласы бар әйелдерге 61 пайызы тиесілі

болған (Guttmacher Institute, 2014b).

1973 жылы Жоғарғы сот «Роудың Уэйдке қарсы ісі» бойынша «әйелдер

өз дәрігерімен ақылдаса отырып, жүктілікті ерте мерзімде, яғни ұрық тір-

шілікке жарамды болмай тұрып тоқтатуға Конституциямен қорғалған құ-

қыққа ие, оған мемлекет араласпайды» (Guttmacher Institute, 2008: 2) де-

ген шешім шығарып, абортты АҚШ бойынша заңдастырды.

6.5-сызбада 2010 жылы аборт жасатқан америкалық әйелдердің сол

кездегі жүктілік мерзімі туралы мәлімет берілген. Сол мәлімет бойынша,

барлық заңды аборттың 63 пайызын әйелдер жүктіліктің алғашқы сегіз ап-

тасында, 26 пайызын тоғыз және он екі апта арасында жасатқан.

Яғни 2010 жылы АҚШ-тағы барлық аборттың шамамен 89 пайызын

жүктіліктің алғашқы он екі аптасындағы әйелдер, 1 пайызын ғана жиырма

бір немесе одан көп мерзіміндегі әйелдер жасатқан.

Әлемдегі және АҚШ-тағы отбасын жоспарлау үрдістері мен аборт жа-

сау және жасамау көрсеткіштерін қарастырып болып, енді келесі бөлімде

отбасын жоспарлаудың негізгі әдістерінің әрбірін талқылауға көшеміз.

Отбасын жоспарлаудың түрі көп; олардың бірі әйел құзырында болса, енді

бірі еркек құзырында. Еркек пен әйел деп жіктелуі «серіктердің қайсысы-

ның денесі жүктілікке қарсы әдістің әсерін қабылдағыш екеніне байланыс-

ты» (Shepard, 1980: 72).

Контрацептивтерді санаттарға бөлудің бірнеше жолы бар. Ол әдістердің

бірі «контрацептив еркек спермасының әйелге енуіне кедергі жасай ма»

2011 жылы АҚШ-тағы аборт көрсеткіші 1973 жылдан кейінгі ең төменгі деңгейге түсті

1973 1975 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007

2011

16,9

29,3

15–44 жастағы 1 000 әйелге шаққандағы аборт саны

16,3

6.4-сызба. 15–44 жастағы 1 000 әйелге шаққандағы аборт саны

жылдар бойынша: АҚШ, 1973–2011жылдар

Дереккөз: Guttmacher Institute (2014b) (Гутмахер институтының рұқсатымен басылды).

144

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

деген сұраққа, енді бірі «контрацептив құрамында гормондар бар ма» де-

ген сұраққа байланысты. Тағы бір мәселе контрацептив ылғи қолдануды

талап ете ме (мысалы, таблетка немесе мүшеқап) немесе ол ұзақ мерзім-

ге арналған ба (мысалы, ЖС және имплатанттар) деген сұраққа қатысты.

Енді бір жолы – контрацептивтерді жүктіліктің алдын алудағы тиімділігіне

қарай жіктеу. Біз дәл осы әдісті қарастыратын боламыз. Келесі бөлімде, ең

әуелі, контрацепция тиімділігі мен сәтсіздігі тұжырымдамасын талдай-

мыз, сонымен қатар сәтсіздіктің жиілігі қалай өлшеніп, анықталатыны

туралы айтамыз. Одан соң контрацептивтік әдістердің әрбіріне жеке-жеке

тоқталамыз.

ОТБАСЫН ЖОСПАРЛАУ ӘДІСТЕРІ

Отбасын жоспарлау әдістерін екі жолмен бағалауға болады: теория-

лық тиімділігі мен қолдану тиімділігі тұрғысынан. Теориялық тиімді-

лік – әдісті «белгілі бір ережеге сәйкес үнемі қолдануға» қатысты мәселе

(Trussell, 2004: 91). Басқаша айтсақ, бұл – «мүлтіксіз» қолданған жағдайда

нәтиже беруге тиіс жүктіліктің алдын алу тиімділігінің деңгейі. Ал қолда-

ну тиімділігі кей қолданушылардың нұсқаулық пен ережелерді мүлтіксіз

немесе мұқият орындамайтындығын және/немесе әдісті үнемі қолдан-

байтындығын ескере отырып, әдістің тиімділігін өлшейді; қолдану тиім-

ділігі туралы мәліметтер ол әдісті әдеттегі қолдануда қаншалық тиімді

екенін көрсетеді.

6.5-кестеде контрацепция сәтсіздігінің пайыздық көрсеткіштері қолдану

тиімділігі мен теориялық тиімділігі туралы мәліметтер негізінде берілді (мә-

ліметтер дереккөзі: Trussell and Guthrie, 2011: table 3–2). Қолдану тиімділігі

3,6%

6,2%

25,7%

29,8%

33,3%

1,2%

7–8

9–12

13–15

16–20

21+

Әйелдер қай кезде аборт жасайды?*

Аборттың үштен бірі жүктіліктің алғашқы алты аптасында немесе одан бұрын жасалады;

89 пайызы алғашқы он екі аптада жасалады, 2010 жыл

*Соңғы етеккірден соң, бірнеше аптадан кейін.

6.5-сызба. АҚШ әйелдері арасындағы аборт жүктілік мерзімі

бойынша, 2010 жыл

Дереккөз: Guttmacher Institute (2014b) (Гутмахер институтының рұқсатымен басылды).

145

Отбасын жоспарлау әдістері

туралы мәліметтер – соңғы онжылдық шамасында, негізінен, АҚШ-тағы

әйелдердің контрацепция мен бала табуға қатысты мінез-құлқына жүр-

гізілген сауалнамалық зерттеулер берген эмпирикалық деректер. Ерлі-

зайыптыларға олардың белгілі бір кезеңде, әдетте бір жылда, отбасын

жоспарлау әдістерін қалай қолданғаны туралы сұрақтар қойылды. Белгілі

бір әдісті бір жыл «типті» сипат та қолданды, бірақ жүктілікке ұшыраған

жұптар үлесі – әдістің қолдану тиімділігі мәліметтері бойынша тиімсізді-

гінің көрсеткіші. Типті қолданудың мағынасы кең екенін де ескерген жөн.

Жүктіліктің алдын алатын құралдарды қолдану туралы мәлімет жина-

ған зерттеулердің көбінде «өзін контрацепцияның әлдебір әдісін қолда-

нам деп санаған» әйел сол әдісті «қолданатын» болып ұйғарылады. Яғни

6.5-кесте. Контрацептивте сәтсіздік көрсеткіші (алғаш қолданған жыл ішінде жоспардан

тыс жүктілікке ұшыраған әйелдер үлесі) контрацептивтік әдіс бойынша, қолдану

(яғни типті) тиімділігі және теориялық (яғни мүлтіксіз) тиімділігіне сәйкес,

АҚШ, 2000 жылдан бері

Әдіс

Қолдану

тиімділігі

Теориялық

тиімділігі

Әдіс жоқ 85 85

Спермицидтер

∗

28 18

Туу туралы хабардар болу әдістері 24 –

Стандарт күндер әдісі

Ⓡ

– 5

Екі күн әдісі – 4

Овуляция әдісі – 3

Симптотермалдық әдіс _ 0,4

Алып тастау 22 4

Сорғыш

Бала табатын әйелдер 24 20

Бедеу әйелдер 12 9

Әйел мүшеқабы

∗∗

21 5

Еркек мүшеқабы

∗∗

18 2

Диафрагма

†

12 6

Тоғыстырма түйір және прогестиннен ғана тұратын түйір 9 0,3

Ortho Evra жапсырмасы 9 0,3

Қынап сақинасы, NurvaRing 9 0,3

Инемен құятындары, Depo-Provera 6 0,2

ЖС

ParaGard 0,8 0,6

Mirena 0,2 0,2

Әйел стерилизациясы 0,5 0,5

Еркек стерилизациясы 0,15 0,10

Implanon 0,05 0,05

Ескерту: *көбіктер, кремдер, гельдер және қынаптық суппозиторий;**

спермицидтерсіз;

†

спермицидтік креммен немесе желемен.

Дереккөз: Trussell and Guthrie (2011: ch. 3, table 3–2).

146

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

презервативті анда-санда қолдану да оны типті қолдануға жатқызылуы

мүмкін (Trussell, 2004: 91). Немесе «таблетка қолданам» деп тұрған әйел-

дің онысы бірнеше ай бұрын таусылып қалған болуы мүмкін» (Trussell and

Guthrie, 2011: 53). Ендеше біз «типті қолдану дегеннің тым майысқақ тұ-

жырымдама» екенін ескеруге тиіспіз» (Trussell, 2004: 91). Оған мүлтіксіз

қолданбау да кіреді, сондықтан ол «контрацепция әдісін мүлтіксіз, дұрыс

және үнемі қолдану кезіндегі өлшем» бола алмайды (Kost et al., 2008: 11).

Теориялық тиімділік негізінде алынған контрацепцияның тиімсіздік

көрсеткіштері белгілі бір әдісті мүлтіксіз орындалған, яғни әдіс нұсқаулық

пен ережелер бойынша қолданылған жағдайда болған жүктілікке қатысты.

Сұрақты «контрацепция қолданылмаса, қанша жүктілік болар еді» де-

ген сауалдан бастайық. Сәтсіздік көрсеткіштері «контрацепцияны сирек

қолданатын халықтарға және «бала көтеруді қалап, контрацептив қолда-

нуды тоқтаттық» деген жұптарға жүргізілген зерттеулерге негізделген»

(Trussell, 2011: 780). Қолданбау кезіндегі сәтсіздік көрсеткіші 85 пайызға

тең. Бұдан түсінетініміз: егер жыныстық қатынас тұрғысынан белсенді

100 жұп бір жыл бойы контрацепцияны қолданбаса (яғни сақтанбай жы-

ныстық қатынас жасаса), онда әйелдердің 85 пайызы кездейсоқ жүктілікке

ұшырайды. Жүктіліктің басым бөлігі контрацепцияны қолданбаудан бола-

тыны анық.

Ал теориялық тиімділік тұрғысынан болсын, қолдану тиімділігі тұр ғысы-

нан болсын, сәтсіздік көрсеткіші ең төмен әдіс – имплантат. Имлантаттың

танымал маркасы Implanon-ның сәтсіздік көрсеткіші – 0,05% (бұл әдіс жө-

нінде кейінірек тарқатып айтамыз). Implanon имплантатын бір жыл бойы

қолданған 10 000 әйелдің бесеуі жоспардан тыс жүктілікке ұшырайды.

6.5-кестеде контрацептивтердің барлық негізгі түрінің сәтсіздік көрсет-

кіштері берілген. Оларды қолдану тиімділігі мәліметтеріне сәйкес, тиімді-

лік көрсеткішін ең жоғарысынан ең төменіне қарай орналастырдық.

Қынаптық спермицид – тиімділігі ең төмен әдіс, бірақ ол мүлде сақтан-

бағаннан жақсы. Спермицид – жүктілікке қарсы крем, желе, көбік, жыныс-

тық қатынастың алдында қынапқа салынады. Олар әдетте «диафрагмамен

бірге қолдану үшін сатылады, бірақ контрацепциялық мақсатта өзін ғана

қолдануға болады» (Cates and Harwood, 2011: 395). Оларды жыныстық қа-

тынастан бірнеше минут бұрын қынапқа салу керек. Барынша тиімді бо-

луы үшін қынап шырышы мен жатыр мойнына жағылады. Кей спермицид-

ті дұрыс салу үшін апликатор керек. Спермицидті әр жыныстық қатынас

алдында пайдаланған жөн. Сперматозоидтардың физикалық қозғалысына

кедергі жасаумен қатар, көп спермицидтің құрамындағы химиялық зат

ноноксинол-9 (N-9) сперманы өлтіре алады, бұл жүктілік ықтималдығын

одан әрі төмендетеді.

Қынаптық контрацептив идеясы өте ертеде пайда болған. Аристотель

балқарағай майы мен хош иісті шайырды зәйтүн майына қосқанда ұрық-

ты жатыр мойнына кіргізбейтін бөгет болатынын айтады. Орта ғасыр-

ларда қынаптық контрацептив ретінде тастұз бен ашудас қолданылған

147

Отбасын жоспарлау әдістері

(Himes, [1936] 1970: 80). Одан көп уақыт өткенде қынапқа сорғышты ли-

мон шырыны қосылған суға малып салу жайында көп айтылды. 1920 және

1930 жылдары қынаптық суппозиторийлар мен көбік таблеткалар жаса-

лып, көптеп сатыла бастады.

Қынаптық спермицидтердің мынадай маркалары АҚШ дәріханалары

мен супермаркеттерінде сатылады: Advantage-S, Conceptrol, Crinone, Delfen

Foam, Emko, Encare, Endometrin, Gynol II, Prochieve, Today Sponge және т.б.

Барлық жерде бар әрі арзан болғанымен, қолдану тиімділігі жағынан да,

теориялық тиімділік тұрғысынан да өте жаман емес. Сәтсіздік көрсеткіші

типті қолдануда – 28%, ал мүлтіксіз қолдануда – 18%. Сосын спермицид-

тің тиімділігі оның нақты түріне де байланысты. Бүркетін көбіктер мен

кремдер желе мен көбік таблеткасына қарағанда тиімді. Күнтізбелік ыр-

ғақ әдісімен (алдағы талқылауды қараңыз) салыстырғанда, көбік біршама

тиімді, бірақ сәтсіздік көрсеткіштері дәлелдегендей, басқа бірталай әдіс-

тен сәтсіздігі көбірек.

Салыстырмалы тиімсіздігі – қынаптық спермицидтердің басты кемші-

лігі. Жоғарыда айтып өткеніміздей, оларды жыныстық қатынастан бірне-

ше минут бұрын енгізу керек, бұл аймаласудың шырқын бұзып, мәнісін

кетіреді. Барынша тиімді болуы үшін оларды қынаптың жоғарғы жағына

салу керек, сондықтан кей әйелдер оны ынтасыз салады, салмай қоюы да

ықтимал. Ал, екінші жағынан, оларды қолдану маманның бақылауын қа-

жет етпейді. Сәл күйдіргендей әсер ететіні (оны әйел де, еркек те сезуі

мүмкін) және қынаптың тітіркенгені (басқа препаратқа ауысса тоқтауы

мүмкін) болмаса, басқа ешқандай белгілі жанама әсері жоқ. Ал жағымды

жанама әсерлеріне келсек, спермицидтер қынапты майлы етіп тұрады.

Аз ғана америкалық әйелдер (1 пайыздан да аз) спермицидті әдеттегі

контрацепция ретінде пайдаланады. Саны тым аз болғандықтан, 6.4-кес-

теде олар «басқа әдістер» санатына кірді.

Хабардарлық – отбасын жоспарлаудың табиғи әдістерінің бірі, ол етек-

кірдің келу уақытын есептеп, айдың көтеріп қою ықтималдығы жоғары

күндерін біліп отырудан тұрады. Осы тектес әдістер «жүктілік саңылауын»

анықтауға, басқаша айтсақ, әр етеккір цикліндегі көтеріп қою ықтималды-

ғы ең жоғары күндерді білуге байланысты» Jennings and Burke, 2011: 417).

Жалпы алғанда, бұл әдістердің көбі спермицидтерге қарағанда сәл тиімді,

ал алып тастауға қарағанда сәл тиімсіз (қолдану тиімділігі бойынша).

Бұл әдістер жүктілік ықтималдығы жоғары кезде әйелдің жыныстық қа-

тынастан тартынуын талап етеді. Хабардарлық әдістерінің кейбірі «зама-

науаи», ал енді бірі «дәстүрлі» деп қарастырылады. Олардың ең тиімділері

әйел және оның етеккірінің циклі туралы симптомдық ақпаратты пайда-

ланудан тұрады.

Хабардарлық әдістерінің дәстүрлісі және тиімділігі жөнінен ең наша-

ры – күнтізбелік ырғақ әдісі, оны мерзімді абстиненция немесе тарты-

ну деп те атайды. Күнтізбелік әдістің бірнешеуі бар, олардың алғашқы-

сын 1920 жылы жапон ғалымы Куюсака Огино мен австралиялық ғалым

148

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

Герман Кнаус бір-бірінен бөлек жасады. Бұл әдістің идеясы – бала көтеріп

қалмау үшін әйелдің аналық жасуша бөлінетін овуляция кезінде жыныс-

тық қатынастан тартынуы. Әдетте бір етеккір циклі кезінде бір ғана ана-

лық жасуша бөлінеді және ол овуляциядан соң шамамен жиырма төрт сағат

ішінде ұрықтана алады. Сперма әйелдің жынысында алты немесе жеті күн

тірі болады деп саналады (Ryder, 1993: 723; Segal, 2003: 171), осылайша ол

жыныстық қатынастан соң бірнеше күннен кейін аналық жасушаны ұрық-

тандыра алады. Теориялық тұрғыдан алғанда, аналық жасуша мен сперма-

ның тіршілікке қабілетті кезінде жыныстық қатынасқа түспеген жұптар

бала көтермеуге тиіс. Бірақ жыныстық қатынастан тартынатын уақытты

дәл білу оңай емес.

Әйелдер етеккір циклінің басым бөлігінде бала көтермейді деген ұғым

өте көне заманда пайда болған (Himes, [1936] 1970), бірақ циклдің қай

бөлігінің «қауіпсіз» болмағаны туралы ерте түсініктердің кейбірі қате еді.

Мысалы, Кнаус овуляция қашанда келесі цикл басталардан он төрт күн

бұрын болады деді (Jutte, 2008: 204), мұның қате екені қазір бізге белгілі.

Енді біреулер әйел етеккірден кейін бірден бала көтереді, яғни цилдің бас-

қа бөлігі қауіпсіз, өйткені бұл кезеңде әйелде аналық ұрық бөлінбейді деп

санады. Бұл принциптерді ұстанған әйелдер көбіне көтеріп қалып жүрді де,

содан күнтізбелік ырғақ әдісіне сенім азайды. Мысалы, мен өзімнің демо-

графия мамандығы бойынша оқитын студенттеріме «ырғақ әдісін қолдана-

тын адамдар – ата-аналар» деп қалжыңдаймын. «Жасанды» емес, «табиғи»

болып саналған бұл әдісті Рим католик шіркеуі қолдады, сондықтан ол кей-

де «Ватикан рулеткасы» немесе «күнтізбелік махаббат» деп аталды.

Күнтізбелік ырғақ әдісін әдетте былай қолданады. Әйел бір жыл не

одан да көп уақыт бойы өзіндегі етеккір циклінің ұзақтығын жазып жүре-

ді. Сосын ең қысқа және ең ұзақ циклдегі овуляцияның долбарлы уақы-

тын анықтайды. Ең қысқа циклден он тоғыз, ал ең ұзақ циклден он күнді

алып тастайды. Осылайша қай кезде жыныстық қатынасқа түсуден қауіп

жоқ екенін есептейді. Мысалы, әйел өзіндегі етеккір циклінің отыз бір күн

мен отыз бес күн аралығында болғанын анықтаса, онда циклдің алғашқы

он екі күні ішінде жыныстық қатынасқа түссе көтермейді (31–19 =12),

бірақ он үшінші және жиырма төртінші күндер аралығы – көтеретін ке-

зең, одан соң жиырма бесінші күннен тағы қауіпсіз кезең басталады (35–

10 = 25) (Kipley and Kipley, 1996). АҚШ-та аз да болса күнтізбелік ырғақ

әдісін қолданатын әйелдер бар (0,6%), бірақ сәтсіздік көрсеткіші туралы

нанымды мәліметтер жоқ, өйткені «жақсы ұйымдастырылған зерттеулер

жүргізілмеді және ұлттық деңгейдегі зерттеу мәліметтері жоқ» (Jennings

and Burke, 2011: 419). Сол себепті 6.5-кестеде бұл әдіске қатысты мәлімет

жоқ.

Хабардарлық әдісінің тағы бірі – Стандарт күндер әдісі де «көтеретін

күндерді анықтау мақсатында етеккір цикліндегі күндерді санаудан» тұра-

ды (Jennings and Burke, 2011: 418). Етеккірінің циклі жиырма алтыдан отыз

екі күнге созылатын әйелдерге осы әдіс жақсы. Бұл – жаңа ғана айтылған

149

Отбасын жоспарлау әдістері

күнтізбелік ырғақ әдісінің бір нұсқасы, бірақ (теориялық тиімділік мәлі-

меттерінің негізінде) оған қарағанда тиімді, сосын үйренуге және қолда-

нуға жеңіл. Джорджтаун университеті Репродукциялық зерттеулер инсти-

тутының мамандары дайындаған бұл әдіс мынаған негізделген: «Мерзімді

етеккір циклі 26–32 күнге созылатын әйелдер сегізінші және он тоғызын-

шы күндер аралығында сақтанбаған жыныстық қатынастан шектелсе, кө-

теріп қалудың алдын алады. Бұл 12 күндік фертильдік саңылау овуляция

мерзімінің өзгеруін және сперманың әйел жынысы жолындағы өміршең-

дігін ескереді» (Arévalo, Sinai, and Jennings, 1999; Gribble, 2003: 188). Яғни

көтеруден сақтанғысы келетін әйел үшін циклдің алғашқы жеті күнінде

жыныстық қатынасқа түсу қауіпсіз де, сегізіншіден он тоғызыншы күнге

дейінгі аралық қауіпті, сосын жиырмасыншы күннен циклдің аяғына дейін

тағы қауіпсіз.

CycleBeads

– көтеретін және көтермейтін күндерді көрсететін түрлі-түс-

ті моншақтар тізілген алқа, оны әйелдер етеккір цикліндегі күндерін қада-

ғалауға пайдаланады (6.6-сызбаны қараңыз). Моншақтардың түсі қызыл,

қоңыр және ақ; ақ моншақтар қараңғыда көрінуі үшін. Алқада бір қызыл

моншақ бар, ол етеккір цикліндегі бірінші (яғни етеккірі басталатын) күн-

ді белгілеуге арналған. Қызылдан кейін алты қоңыр моншақ бар, олар жы-

ныстық қатынас үшін қауіпсіз күндерді білдіреді. Олардан кейін қараңғыда

жарқырап көрінетін он екі ақ моншақ тізілген, ол – көтеріп қалуы мүмкін

күндер. Олардан кейінгі қоңыр моншақтар етеккір басталардан бұрынғы

қауіпсіз күндерді білдіреді, сосын сақинаны қызыл моншаққа жылжытып,

басынан бастайды.

Әйел күнде таңертең қара резеңкені бір моншақтан келесіге жылжытып

отыруға тиіс (6.6-сызбаны қараңыз). Жыныстық қатынасқа түспес бұрын

алқаны қарайды, резеңке тұрған моншақ ақ болып, қараңғыда жарқырап

тұрса, бұл күні бала көтеріп қалуы мүмкін деген сөз.

Стандарт күндер әдісі

көптеген дамушы елде бірінші рет контрацептив

қолданып отырған жас әйелдерге ұсынылды, олар бұл әдістің ұнағанын ай-

тады. Гриббл (2003: 188) мәліметі бойынша, «Сальвадор мен Үндістанда

жасалған сынақта бұл әдісті қолданған әйелдердің жартысына жуығы

бұрын жанама әсері мен келешекте бала табуға тигізуі мүмкін зардабы-

нан қорқып, отбасын жоспарлау әдістерін қолданбаған әйелдер болды».

Қолдану тиімділігі негізінде Стандарт күндер әдісінің

сәтсіздік көрсеткіш-

тері туралы мәлімет жоқ. Теориялық тиімділік мәліметтері бойынша, оның

сәтсіздік көрсеткіші 5 пайызға тең (6.5-кесте).

Хабардарлық әдісінің басқа түрлеріне «секрецияның бар немесе жоқты-

ғы, қынаптың секрециялық сипатының немесе дененің базалдық қызуының

өзгеруі сияқты көтеруге бейімділік белгілерін қадағалау жатады» (Jennings

and Burke, 2011: 418). Овуляция уақытын дененің базалдық қызуы (ДБҚ)

диаграммасы арқылы есептеуге болады. Ол «овуляция метаболизмнің негіз-

гі жылдамдығын арттырады, сөйтіп, дене қызуының 0,3-тен 0,9-ға көтері-

луіне себеп болады» деген принципке негізделген. Осылайша дене қызуын

150

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

күнделікті бақылап, тіркеу арқылы овуляция уақытын анықтауға болады.

Бұл әдіс тартыну уақытын айтарлықтай қысқартады, бірақ кемшіліктері де

жоқ емес. Мысалы, дене қызуы болмашы ғана өзгеретіндіктен, әйел дер ке-

зінде түсінбеуі мүмкін, сондықтан овуляция кезінде қызудың көтерілу прин-

ципі бәрі үшін бірдей қолайлы емес (Shepard, 1980).

Овуляцияны анықтаудың басқа бір әдісі қынап шырышы мен овуляция

арасындағы байланысқа негізделген. Организм овуляцияға дайындалған

кезде қынап шырышы біршама дымқылданып, ал қынап секрециялары су-

лануға бейім болады. Тиісті дайындығы бар әйел күнде саусағын қынапқа

салып, шырыштың дымқылдығы мен секрецияның қоюлығын тексеру ар-

қылы овуляция басталғалы тұрғанын немесе қашан басталатынын анық-

тай алады.

6.5-кестеде хабардарлық әдісінің төрт түрінің теориялық тиімділік бо-

йынша сәтсіздік көрсеткіштері берілген. Біз Стандарт күндер әдісі

туралы

және оның сәтсіздік көрсеткіші 5% екенін айттық. Екі күн әдісі және ову-

ляция әдісі (Биллингс овуляция әдісі деген атпен белгілі) қынаптық сек-

рециялардың бар-жоғына негізделген әрі Джон Биллингс, Эвелин Биллингс

және басқалардың 1950 жылдардан бастап жүргізген зерттеулері бойынша

жасалған (Billings, 1984; Billings et al., 1972; Billings and Westmore, 2000).

Овуляция әдісінен гөрі екі күн әдісін қолдану оңай (Jennings and Burke,

2011: 426–429), бірақ екі күн әдісінің сәтсіздік көрсеткіші (4%) овуляция

әдісіне (3%) қарағанда біршама жоғары; бұл екі сәтсіздік деңгейі де тео-

риялық тиімділікке негізделгенін естен шығармау керек.

Қоңыр моншақтар:

бала көтеру

мүмкіндігі өте төмен

Ақ моншақтар: бала көтеру

мүмкіндігі өте жоғары

Қою қоңыр моншақ:

циклдің 26 күннен қысқа

екенін білдіреді

Қызыл моншақ:

циклдің бірінші күні

Жылжымалы

резеңке сақина

6.6-сызба. Стандарт күндер әдісі

, алқа

Дереккөз: Репродукциялық зерттеулер институты, Джорджтаун Университеті, Вашингтон,

Колумбия округі, мына сілтемеден қарауға болады: http:/irh.org/standard-days-method,

соңғы рет ашар кілті 2015 жылғы 1 шілдеде алынды.

(Репродукциялық зерттеулер институтының рұқсатымен қайта басылды).

151

Отбасын жоспарлау әдістері

6.5-кестеде көрсетілген хабардарлық әдісінің соңғы түрі – симптотер-

малдық әдіс. Бұл – «көтеретін уақытты анықтау үшін қынаптық секреция-

ларды да, дененің базалдық температурасын да қолданатын аралас немесе

симптотермалдық әдіс. Қолдану тәсілі жағынан бұл әдіс овуляция әдісіне

қарағанда қиындау (Jennings and Burke, 2011: 429–431), бірақ (теориялық

тиімділік бойынша) хабардарлық әдістері ішіндегі сәтсіздік көрсеткіші бә-

рінен төмені – 0,4%.

Әдістің сәтсіздігінен болатын жүктілікті айтпасақ, хабардарлық әдісте-

рінің айтарлықтай жанама әсерлері туралы мәлімет жоқ. Оған ешқандай

арнайы құрал керек емес (күнтізбе, термометр, моншақты алқа немесе

диа грамманы айтпағанда). Оларды қолданар кезде аймаласуды тоқтата тұ-

рудың қажеті жоқ және қандай да бір механикалық немесе химиялық қол-

данысты керек етпейді, оның үстіне, бұл әдістердің ешбіріне Рим католик

шіркеуі қарсы емес. Алайда барынша тиімді пайдалану үшін серіктердің

ынтасы жоғары болуы және овуляция уақытын дәл анықтай білуі қажет.

Сонымен қатар психологиялық кемшілігі де бар, яғни сәтсіздікке де жол

бар екенін алдын ала білгендіктен, қолданушы уайымдап мазасыздануы

мүмкін. Америкалық әйелдер арасында хабардарлық әдістерін қолдану

деңгейі өте төмен (6.3-кесте).

Біз талқылайтын келесі әдіс – абстиненция, сонымен қатар бұл жыныс-

тық қатынасты үзу және шығарып алу әдісі деп те аталады. Жыныстық қа-

тынасты үзудің сипаты мынадай: «Жыныстық қатынас кезінде еркек жы-

ныстық мүшесін әйелдің қынабынан ұрық атылмай тұрып суырып алады.

Еркек ұрығы шығатын кезде дәл суырып үлгеруі керек» (Kowal, 2011: 410).

Жыныстық қатынасты үзуден бөлек нәтижесі дәл сондай coitus reservatus

(екінші атауы amplexus reservatus) деген әдіс бар. Сoitus reservatus әдісі

бойынша еркек жыныстық қатынас жасайды, бірақ ұрығын шығармайды

және жыныстық қатынас ырғағы мен қозу күйін үзбейді, сөйтіп, ләззатты

сәтті соза түседі, кейде күшейтеді. Жыныстық қатынасты үзуден айырма-

шылығы, мұнда шәует шықпайды немесе шегеріледі.

Жыныстық қатынасты үзу – контрацепцияның ең көне әдістерінің бірі

(Jutte, 2008). Ол туралы Көне өсиетте де айтылады (Болмыс кітабы, 38)

және оны қолдану туралы әлемнің әр бөлігіндегі зерттеушілер жазған.

Шынтуайтында, демографтар абстиненция әдісі туудың азаюында маңыз-

ды рөл атқарды, туудың азаюы ХІХ ғасырда Францияда демографиялық

транзиттің бір бөлігі болды деп санайды (Ryder, 1959; Shepard, 1980: 74).

Бұл туралы 12-тарауда әлі айтамыз, индустриализациямен қатар жүретін

әлеуметтік және экономикалық өзгерістер шағын отбасыларға ұтымды

жағдай туғызып, үлкен отбасылардың шығынын көбейтті. Ол кезде зама-

науи кон трацептивтер жасалмаған еді, сондықтан абстиненция мәдени

тұрғыда қайшылық туғызбайтын белгілі және жеңіл әдіс болды. Бұл жағдай

әлеуметтік, экономикалық және мәдени факторлардың бала санын шектеу

әдістеріне қалай ықпал ететінін тамаша көрсетеді.

Абстиненцияны тиімді қолдану адамның өзін мықты ұстай білуін

152

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

талап етеді. Еркек өзінің сексуалдық сезімдерін толықтай дерлік бақылауда

ұстауы және сексуалдық қозу шарықтау шегіне жетіп, эякуляцияны тоқта-

ту немесе шегеру мүмкін болмайтын сәт келгенін дәл білуге тиіс; ол жы-

ныстық мүшесін осы сәт келерден бұрын әйелдің қынабынан суырып алуы

керек. Бірақ ол жыныс мүшесін дер кезінде шығарып алғанның өзінде, эя-

куляциядан бұрын келетін сұйықтық құрамындағы алдыңғы эякуляциядан

қалған сперма жоспардан тыс көтеріп қалуға жеткілікті болуы мүмкін. Яғни

несеп жолында шәует қалдығы қалмас үшін еркек екі эякуляция арасында

кіші дәрет сындыруы керек. Еркек жыныс мүшесін дер кезінде суырып алға-

нымен, шәуетті әйел қынабының үстіне немесе жанына ағызса, кейде әйел

содан-ақ көтеріп қалуы мүмкін (Segal and Nordberg, 1977).

Рим католик шіркеуі суырып алу әдісін қолдамайды, өйткені әр жыныс-

тық қатынас бала көтеру мүмкіндігімен аяқталуға тиіс деп біледі (Jutte,

2008; Noonan, 1966). Сосын суырып алу физикалық және психологиялық

тұрғыда зиян әдіс деп санайтындар бар, бірақ бұл пікірді растайтын еш-

қандай мығым дәлел жоқ. Әйтсе де бұл әдіс еркектің тәжірибе жинауы мен

ынталы болуынан тұратын толық ынтымақтастығын талап етеді. Ерте эя-

куляцияға бейім еркектерге жыныстық қатынасты үзу қолайлы әдіс емес

екені анық. Сонымен қатар ол жыныстық қатынаста тәжірибесі жоқ не аз

еркектерге қолдануға ұсынылмайды, өйткені еркек эякуляция басталайын

деп жатқанын нақты сезетін дәрежеге жетуі үшін үлкен тәжірибе керек.

Қолайлы жақтарын айтатын болсақ, суырып алу әдісін қолдануға ешқан-

дай қаржы, арнайы дайындық немесе құрал қажет емес.

Қолдану тиімділігі мәліметтері бойынша суырып алудағы сәтсіздік көр-

сеткіштері жоғары – 22% (6.5-кесте). АҚШ әйелдерінің болмашы ғана бөлі-

гі (3,2%) мұны контрацепция әдісі ретінде серігінің қолданатынын айтқан

(6.3-кесте).

Енді бір-ақ рет қолдануға арналған қынаптық спермицид – контра-

цептивтік сорғыш туралы айтайық. Ол – құрамында 1 грамм спермицид

бар «жастық пішінді кішкентай полиуретан сорғыш». «Бір қапталындағы

ойық жатыр мойнына бекіп, жыныстық қатынас кезінде жылжып кетпеуі-

не арналған… Сорғыштың екінші қапталында алып тастауға ыңғайлы

болу үшін полиэстерден өріп жасалған ілмек бар». «Әйел сорғышты сулап,

қынаптың түп жағына қарай салады. «Қанша мәрте жыныстық қатынас

жасалса да, ол жиырма төрт сағат бойы қорғайды» (Кейтс и Харвуд, 2011:

395–396). Ондағы сәтсіздік көрсеткіші бала тапқан және таппаған әйел-

дерде екі түрлі. Бұрын бала тапқан әйелдерде қолдану тиімділігі бойын-

ша сәтсіздік үлесі – 24%. Бұрын бала таппаған әйелдерде сәтсіздік көр-

сеткіші екі есе төмен (6.5-кесте).

Тағы бір бөгеу әдісі – мүшеқап, оның еркекке де, әйелге де арналған

түрі бар. Еркек мүшеқабы ХІХ ғасырдың соңына дейін кең тарамай кел-

ді. Алайда ол туралы алғаш сонау 1564 жылы италиялық анатом Габриэле

Фаллапио соңына қалдырып кеткен мерез туралы еңбектерінде айтыла-

ды (сонымен қатар Фаллапио кейін өз атымен фаллопио түтіктері аталған

153

Отбасын жоспарлау әдістері

түтіктерді де суреттеген). Фаллапио мүшеқапты соз ауруларының алдын

алу үшін қолдануға кеңес берді (Jutte, 2008: 96). Ал әйел мүшеқабы одан

көп уақыт өткеннен кейін пайда болды; оны дат дәрігері Лассе Хессель жа-

сап, насихаттады және бүкіл әлемге 1991 жылы тарай бастады. АҚШ-та

Reality деген әйел мүшеқабы алғаш 1992 жылы сатыла бастады.

Еркек мүшеқабы – еркектік жыныс мүшесіне кигізгенде жабысып тұ-

ратын, шыққан шәуеттің қынапқа баруына жол бермейтін механикалық

бөгет. Мүшеқаптың аты көп: резеңке, профилактика, сэйф, сулық, футляр

және джимми. Химес жазғандай, «француздар мүшеқапты «le capot anglais»

немесе ағылшын күләпарасы деп атайды; ағылшындар да қарап қалған

жоқ, олар «француз әрпі» деп атайды» (Himes, [1936] 1970: 194).

Мүшеқап XVI ғасырда соз ауруларының алдын алатын құрал ретінде ұсы-

нылып, сол кезде алғаш тіркелді. Жүктіліктен қорғауы ол уақытта екінші

орындағы мәселе еді. Өйткені зығырдан жасалатын да, онша тиімді болмай-

тын. Қой ішегінен жасалған мүшеқаптар алғаш XVIII ғасырда пайда болды.

«Бұл жаңа құрал Кундум деген ағылшынға телінеді, оны ІІ Карл сарайын-

дағы дәрігер деп те шатасады жұрт», – деп жазады Тиец (Tietze, 1965: 70;

Bernstein, 1940; and Himes, [1936] 1970: 191–194). Алайда ХІХ ғасырдың

ортасында резеңке өндіріле бастаған соң ғана мүшеқапты пайдаланудың

ауқымы кеңейді. 1930 жылдардың ортасында сұйық латекстің шығуы жыр-

тыла қоймайтын, шыдамды мүшеқап жасауды оңайлатты.

Қауіпсіз және салыстырмалы түрде тиімді контрацепция әдісіне қа-

жеттілік бар екенін, сонымен қатар мүшеқаптың АИТВ-мен күресте қан-

дай маңызды рөл атқарып отырғанын ескерсек, әлемдік мүшеқап нарығы

2018 жылы 5,2 млрд АҚШ доллары көлемінде болады деген болжам бар

(Companies and Markets, 2015).

Мүшеқап – едәуір тиімді әдіс. Сәтсіздіктің барлығы дерлік мүшеқаптың

ақауынан емес, пайдаланбаудан және/немесе дұрыс пайдаланбаудан бола-

ды. Мүшеқапты мүлтіксіз қолдану ережесі толып жатыр (Warner and Steiner,

2011: 382–384). Қолдану тиімділігі бойынша еркек мүшеқабындағы сәтсіздік

көрсеткіші 18 пайызға тең (6.5-кесте). Әсіресе еркек мүшеқабы қынаптық

спермицидпен бірге қолданылса, бұған дейін айтылған әдістердің бәрінен

тиімдірек. Алайда еркек мүшеқабы аймаласуды біраз тоқтата тұруды қажет

етеді. Тағы бір кемшілігі – кей еркектің алар ләззатын азайтады. Ал негізгі

артықшылығы – тиімділігі мен медициналық кері әсерлерінің болмайтыны.

Мүшеқапты сатып алу да, сақтау да оңай, оны қолдану арнайы дайындықты

қажет етпейді. Медициналық, бақылау және одан кейін де тексеріс қажет

емес. Ең маңыздысы – мүшеқаптың тиімділігі бірден нәтижесінен көрініп

тұратындығы ғана емес, сонымен қатар ол соз ауруларынан да жақсы қор-

ғайды. АҚШ-тағы бала табар жастағы әйелдердің 10 пайыздан астамы еркек

мүшеқабының өзі үшін негізгі әдіс екенін айтқан (6.3-кесте).

Әйел мүшеқабы – әйел қолданатын бөгеу әдісі, ондағы сәтсіздік көр-

сеткіші – 21%, бұл еркек мүшеқабынан аз ғана жоғары. Онда еркек

мүшеқабында бар кемшіліктерден гөрі, артықшылықтары көп. Әйел

154

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

мүшеқабы – көлемі жағынан еркек мүшеқабымен шамалас (шамамен

17 сантиметр), жұмсақ, мықты, мөлдір полиуретан қауыз, екі жағында

жұмсақ сақинасы бар. Оны жыныстық қатынас алдында қынапқа салады.

Жабық жағының ішіндегі сақина арқылы салынады. Ашық басындағы са-

қина жұмсақ, ол қынаптың сыртында қалады. Бұл мүшеқап еркек мүшесі-

нің тұруын қажет етпейді, сондықтан жыныстық қатынасты үзбейді. Еркек

мүшеқабынан тағы бір айырмашылығы – оны шәует атыла салып дереу

шешудің қажеті жоқ. Қынапты қыспай, босаң тұратындықтан, кей адам-

дар, әсіресе еркектер әйел мүшеқабын еркектікіне қарағанда, сексуалдық

жағынан артық деп біледі.

YouTube-қа әйел мүшеқабы, оны қолдану ережесі туралы Әйелдер ұжымы

жасаған мағлұматы мол (3 минуттан сәл асатын) фильм бар. Оны мына сіл-

темеден көруге болады: www.youtube.com-смотреть?v=NQ5N6WJFHMQ.

1990 жылдардың ортасында арзандап, қолжетімді болғалы әйел мүшеқабы

әлемге кең тарай бастады, бірақ әлемдік нарыққа деген ықпалы жөнінен

еркек мүшеқабымен салыстыруға келмейді.

Қынаптық бөгеу әдісінің тағы екі түрі: диафрагма және қынаптық қал-

пақша. Қынаптық диафрагма – шәует пен аналық жасуша арасына бөгет

болатын зат. Металл серіппесі бар жұмсақ резеңке ойма. Оны жыныстық

қатынастан бір-екі сағат бұрын қынапқа салып, сосын шәует аққаннан ал-

ты-сегіз сағат өткенге дейін алмау керек. Диафрагманың негізгі қызметі –

шәуетті жатыр мойнына (жатырға кіретін саңылауға) жеткізбеу, сол орын-

да оны серіппе, қынап бұлшық еті және шат сүйегі бірлесе керіп ұстап тұ-

рады. Диафрагма сперматозоидтардың басым бөлігіне бөгет болғанымен,

ешбірі өте алмайтындай жабысып тұрмайды. Сондықтан оған спермицид-

тік крем немесе желені қоса қолдану керек.

Жатыр мойны қалпақшасы – оймақ пішінді кішкентай ойма, ол жатыр

мойнына кигізіліп, бөгеу контрацептиві қызметін атқарады. Алғаш зама-

науи қынаптық қалпақша 1838 жылы неміс гинекологы Фридрих Уайльд

жасады, ол өзінің пациенттеріне арнап тапсырыспен жатыр мойнына ар-

налған резеңке қалып істеді (Himes, [1936] 1970: 211). Қазір қалпақшаны

латекстен немесе силиконнан жасайды. Шәуетті механикалық бөгеу тұр-

ғысынан ол диафрагмаға қарағанда тиімді жұмыс істейді.

Сондықтан мұнда спермицидтік қоспалар соншалық қажет емес, деген-

мен әлі де оларды бірге қолдануға кеңес береді. Жатыр мойны қалпақшасы

бала тапқан әйелдерден гөрі таппаған әйелдер үшін тиімдірек.

Диафрагмалар мен жатыр мойны қалпақшалары контрацепция мақ-

сатында алғаш ХІХ ғасырда дайындалды. Диафрагманы ХІХ ғасырдың ба-

сында Маргарет Сэнгер (ішуге арналған контрацептив тақырыбына кел-

генде ол туралы кеңірек айтамыз) насихаттады. Алайда «ЖС және ішетін

контрацептивтер шыққан соң», оларды аз қолданатын болды (Shepard,

1980: 75). 1930–1940 жылдары АҚШ пен Еуропада жекелеген дәрігерлер

мен клиникалар бала санын шектеу мақсатында бәрінен бұрын диаф-

рагма мен қалпақшаны (контрацептивтік желе немесе креммен бірге)

155

Отбасын жоспарлау әдістері

қолдануға кеңес берді. 62–63). 1940 жылдары отбасын жоспарлауды мақ-

сат еткен америкалық ерлі-зайыптылардың шамамен үштен бір бөлігі

диафрагма немесе қынаптық қалпақшаны пайдаланды.

Спермицидтермен бірге дұрыс қолданғанның өзінде диафрагмада сәт-

сіздік көрсеткіші салыстырмалы түрде жоғары – қолдану тиімділігі бойын-

ша 12%, ал теориялық тиімділік бойынша бұдан 6 пайызға төмен (6.5-кес-

те). Ол спермицидтерден және өзге кей әдістерден гөрі сәл ғана тиімді.

Дұрыс салмаудан, жыныстық қатынас кезінде жылжып кетуінен және өз

ақауларынан диафрагмада сәтсіздіктер көп болады. Диафрагма мен қы-

наптық қалпақша қолданамыз деген әйелдер тым аз болғандықтан, бұл екі

әдіс 6.3-кестеде «басқа әдістер» санатына енгізілді.

Диафрагма мен қынаптық қалпақша екеуінің де физиологиялық жана-

ма әсерлері туралы белгілі дерек жоқ. Олар еркектің көмегін қажет етпейді

және керек кезде ғана қолданылады. Яғни екеуі де жыныстық қатынасқа

сирек түсетін және ылғи сақтануды қажет етпейтін әйелдерге қолайлы.

Спермицидтік крем немесе желе жыныстық қатынас кезінде қосымша

майлаушы қызметін атқарады. Алайда диафрагма мен қынаптық қалпақ-

ша жыныстық қатынастан бірнеше сағат бұрын салынуы керек болғандық-

тан, оны қолданатын әйел жыныстық қатынас қашан басталатынын алдын

ала білуге тиіс; әйтпесе құралды салу үшін ол жақындасу алдындағы ай-

маласуды үзуге мәжбүр болады. Әйел айтарлықтай мотивациясы болғанда

ғана ұдайы қолданады. Кей әйелдерге кіргізу барысы ұнамайды, ал кейбірі

одан спермицид жағылғандықтан жиіркенеді.

Диафрагма мен қынаптық қалпақша пайдалану тәртібін үйрететін ар-

найы дағдысы бар маман орналастырады. Дамушы елдерде, алып-салатын

оңаша жер және қолданып болған соң жуатын таза су табыла бермейтін-

діктен, бұл екеуі де қолайсыз. Сосын құралды орналастыратын медици-

на маманының табыла бермейтіні мен үнемі спермицидтік крем неме-

се желені қажет ететіні бұл әдісті салыстырмалы түрде қымбат қылады

(Wortman, 1976).

Контрацептивтердің келесі бір аса тиімді әрі заманауи түрі – гормон

негізіндегі әдістер, олардың ең белгілісі – ішетін контрацептивтер, яғни

бала көтертпейтін таблеткалар. Әуелі гормондық әдістердің қалай жұ-

мыс істейтінін айтып өтейік. 1960 жылы нарыққа шыққан алғашқы ішетін

контрацептив «тоғыстырма» түйір еді, өйткені оның құрамында аналық

жасуша бөлетін және гипофиз реттейтін эстроген мен прогестерон секілді

екі гормон болды. Түйір құрамындағы гормондардан гипофиз «алданып»,

әйел жүкті екен деп ойлайды. Яғни әйелде аналық без гормондары мол

болса, гипофиз «аналық жыныс безін (аналық жасуша бөлуге) итерме-

лейтін гормон бөлмейді (Guillebaud, 2005: 7). Құрамында эстроген мен

прогестин (прогестеронның бір түрі) бар жүктілікке қарсы тоғыстыр-

ма түйір осылайша, ең әуелі, овуляцияның, сосын бала көтерудің алдын

алады. Оның жүктілікке қарсы әсерін күшейтетін қосымша екі жағдай

бар. Овуляция болмағандықтан, қынаптық шырыштың консистенциясы

156

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

сперматозоидтарды ішке өткізбейтін күйін сақтайды. Сосын секретор-

лық құрылым толық түзілмегендіктен, жатырдың ішкі қабаты ұрықтанған

аналық жасушаның орналасуына қолайсыз болады.

Гормондық әдістердің бүгінде бірнеше түрі бар, олар контрацептивте-

гі гормонның түрі мен мөлшеріне, әйелдің гормон алу әдісіне және гор-

монның әсері үзіліссіз немесе мерзімді болуына қарай бөлінеді. Жоғарыда

айтылғандай, мұндағы гормондар – эстроген мен прогестин – әйел орга-

низміне ішу арқылы немесе жапсырма, тері астына енгізу, тінге тігу не қы-

напқа енгізу жолымен барады.

Алғашқы гормондық әдіс ішетін контрацептив болды. Америка ата-ана-

лықты жоспарлау федерациясының маманы Маргарет Сэнгер (1879–1966)

Массачусетстен шыққан суфражист және филантроп Кэтрин Маккормиктің

(1875–1967) қаржысына Шрусберидегі Ворчесте экспериманталдық биоло-

гия институтының директоры, репродукция физиологы Грегори Пинкус

(1875–1967) пен Кембридждегі Гарвард медицина мектебінде гинекология

және акушерліктің профессоры Джон Роктың (1890–1984) қарапайым да

тиімді ішетін контрацептив жасап шығаруына қолдау көрсетті. Олардың

бірлескен жұмысы Джонатан Эйгтің The Birth of the Pill: How Four Crusaders

Reinvented Sex and Launched a Revolution («Таблетканың пайда болуы: төрт

кресшінің сексті қайта ойлап табуы және революцияны бастауы») деген аса

қызық та көңілді кітабында (2014) баяндалады. Оқып шығуға кеңес береміз.

1953–1954 жылдары Пинкус пен оның әріптестері стероидты овуляцияны

басуға салып сынады. Сосын Пинкус пен Рок екеуі Уорстер қорында жүкті-

лікке қарсы түйір жасауды қолға алды. Пинкус зерттеудің ғылыми жағын

басқарса, Рок жаңа түйірдің қауіпсіз әрі тиімді екенін көрсету бағытындағы

клиникалық сынақтарға жетекшілік жасады. Бұл түйірді алғаш Бостонда Рок

кей пациенттеріне сынады, бірақ ол кезде Массачусетсте контрацептив тара-

ту қылмыс еді, сондықтан жүйелі сынақ жасау мүмкін емес-тін. Сондықтан

сынақ Пуэрто-Рикода, сосын Гаити, Мексика және Лос-Анджелесте жүргізіл-

ді. Пинкус пен Роктың жұмысы ақырында G. D. Searle and Company фирмасы-

ның 1960 жылы АҚШ-та Enovid-10

атты ішетін контрацептив шығаруына

апарды.

Бұл жұмыстарға 1951 жылы стероидты ішетін контрацептивтік алғаш

синтездеген зерттеу тобын басқарған химик Карл Джерасси де үлес қосты

(бұл жаңалық туралы қызық мәліметті 5-тараудағы оның өмірбаянынан

[Djerassi, 1992] оқуға болады). Пинкус, Рок және Джерассиді кейде іше-

тін контрацептивтің «әкесі» дейді, әйтсе де Джерасси өзін оның «шешесі-

мін» деп есептейді (Marks, 2001: 11). Алайда мен ол түйірдің «шешесі» деп

Маргарет Сэнгерді айтар едім.

Джон Рок берілген діндар католик еді, жаңа ойлап табылған жүктілікке

қарсы түйірді Рим католик шіркеуі қолдайды деп сенді. Жүктілікке қарсы

түйірді ол 1951 жылы ХІІ Папа Пий мақұлдаған күнтізбелік ырғақ әдісіне

теңеді. Күнтізбелік ырғақ сияқты түйір де сперманы өлтірмейді және әйел-

дің жыныс жолына өтуіне кедергі жасамайды. Ол эстроген мен прогестин

157

Отбасын жоспарлау әдістері

комбинациясы арқылы овуляцияны басып тастайды, әйел организмі де

жүктілік кезінде овуляцияны дәл солай басады. Роктың 1963 жылы жарық

көрген The Time Has Come: A Catholic Doctor’s Proposals to End the Battle over

Birth Control («Уақыт келді: католик дәрігердің халық санын шектеу төңі-

регіндегі күресті аяқтау туралы ұсыныстары») атты кітабы – түйірді халық

санын шектеудің табиғи әдісі ретінде ақтауға деген көркем де салиқалы

талпыныс еді. Америка ата-ана болуды жоспарлау федерациясы маман-

дарының қолымен жазылғанымен, кітап тап-таза Роктың көзқарасы мен

пікірінен тұрды (Tentler, 2008). Кітапта «дұрыс ішсе, түйір етеккірді еш бұз-

байды, дененің ешбір органын зақымдамайды, ешқандай табиғи процес-

ті бүлдірмейді. Бар болғаны адамдағы интеллектіге овуляцияны зиянсыз

реттеу құралын – оған дейін аналық безден, ал жүкті кезінде плацентадан

келіп тұрған құралды береді» делінген (Rock, 1963: 169).

1968 жылы VI Папа Павел Humanae Vitae (латыннан аударғанда «Адам

өмірі туралы») атты энцикликасын жариялап, ішетін контрацептивтер

мен басқа да бала санын шектеудің жасанды әдістері адамдыққа жат деп

мәлімдеуі Рокқа ауыр тиді. Папаның мәлімдемесі ішетін контрацепцияны

зерттеп, оған қатысты кеңестер дайындауға Ватикан құрған Бала санын

шектеу мәселесі жөніндегі папалық комиссияның (мұның құрамында, айт-

пақшы, екі демограф болды) баяндамасында айтылған кеңестердің көбіне

тікелей қайшы еді. Роберт Макклоридің Turning Point («Бетбұрысты сәт»,

1995) атты еңбегі комиссияның жұмысын баяндайды. Маргарет Марш

пен Уанда Роннердің The Fertility Doctor («Туу докторы», 2008) деген Джон

Роктың өмірбаяны туралы кітабында «ХХ ғасырдағы медицина алыбының

шын мінездемесі берілген» (Tentler, 2008: 24) және ол кісі мен католик шір-

кеуі арасындағы жанжал егжей-тегжейлі баяндалған.

1960 жылы АҚШ-та және басқа елдерде қолданысқа енгізілген соң, іше-

тін контрацептивтер айрықша кең тарап кетті және қазір де кең қолданыс-

та. Оны ауызекі тілде әншейін «таблетка» (түйір) дейді. «Егер қайсыбір

әйел өз жігітіне соңғы бірнеше күнде «таблетка» ішпей кеттім десе, онда

жігіті ішінен «не таблетканы айтып тұр, аспирин бе, ұйықтататын дәрі ме,

әлде дәрумен бе, қандай таблетка» деп дал болмайды. Серігінің жүктілікке

қарсы түйірді айтып тұрғанын бірден түсінеді.

Әлем бойынша тұрмыстағы әйелдердің 8 пайызы, ал АҚШ-тағы әйел-

дердің 17 пайызы ішетін контрацептив қолданатынын жоғарыда (6.1 және

6.3-кестеде) айтып өттік. АҚШ-та 8 млн, әлемде 104 млн әйел ішетін кон-

трацептив пайдаланады (Guttmacher Institute, 2015).

Ішетін контрацептивтер 1960 жылдардың басында алғаш шыққан кезде,

оның басты кемшілігі – жағымсыз жанама әсерлері еді. Олардың кейбірі: бас-

ты ауырту, семірту, таңертең жүректі айныту – мұндай әурешілігін тым жай-

сыз деп тапқан әйелдер мүлде түйір ішпейтін болды. Кей жанама әсерлері

өмірге қауіпті еді. Тромбоэмболиялық (қанды қойылтатын) әсері – солардың

бір ғана мысалы. Көбірек тараған аяқтағы беткі көктамыр тромбозы (неме-

се флебит) сондай бір қауіпті болмағанымен, ми тамыры аурулары (инсульт,

158

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

ол да тромбтық дертке жатады) ажал құштыруы мүмкін. Тромбоэмболиялық

қиындықтарды, негізінен, түйір құрамындағы эстроген туғызады. Одан бө-

лек, кері жанама әсерін айтар болсақ, олар: қан қысымын көтеретіні және

қынапты құрғатып жіберетіні (Guillebaud, 2005). Түйір ішіп, оның үстіне,

шылым шегу мен жүрек аурулары арасында байланыс бар екені де байқал-

ған. Алайда қазіргі қолданыстағы ішетін контрацептивтерде «түпнұсқа

түйірдегі дозаның жиырмадан бірі ғана бар, сондықтан жанама әсерлері

әлсіреген» (Segal, 2003: 171).

Ал етеккірдің өзге жанама әсерлерінің, мәселен, физикалық және пси-

хологиялық жақтарына қатысты әсерлерінің пайдалы екені көрсетілді.

Олардың қатарында меноррагияның (қанның көп ағуы), дисменореяның

(ет-сіңірдің тырысуы), темір тапшылығы анемиясының және етеккір алдын-

дағы мазасыздықтың саябырсуы бар. Осылайша көп әйелде ішетін контра-

цептивтен етеккір циклі тұрақтанады, оның өту барысы қысқарады, қан

азырақ ағады, құрсақтағы жайсыздық пен етеккір алдындағы мазасыздық

әдеттегідей болмай, біршама саябырсиды (Potts, Diggory, and Peel, 1977: 38).

Сонымен қатар денсаулыққа контрацептивтік емес қосымшаның пайдалы

жақтары да бар, атап айтсақ, «эндометрия мен аналық жыныс безі обыры,

тоқ ішегі обырының пайда болуы ықтималдығын төмендетуі… сүйектің ты-

ғыздығын жақсартуы» (Segal, 2003: 171).

Ішетін заманауи контрацептивтер «ішетін тоғыстырма контрацептив»

ретінде белгілі, құрамында эстроген мен прогестин бар тоғыстырма түйір

не «тек прогестинді түйір» ретінде белгілі, құрамында тек прогестин бар

түйір немесе кейде мини-таблетка. Тоғыстырма түйір күн сайын беретін

эстрогені мен прогестинінің мөлшеріне қарай бірфазалы, екіфазалы не-

месе үшфазалы болып бөлінеді. Бірфазалы түйір күн сайын эстроген мен

прогестиннің тұрақты мөлшерін берсе, өзге екі түрі түрлі мөлшерде береді

(Nelson and Cwiak, 2011: 256–257). Өндірушісіне қарай (шамамен қырық

түрлі тоғыстырма түйір шығарылады), тоғыстырма түйірдің көбі жиырма

бір немесе жиырма сегіз күндік қаптамамен шығарылады. Біріншісін алған

әйел жиырма бір күн бойы күн сайын бір түйірден ішеді де, етеккір бастал-

ған кезде тоқтатады, сосын процесс қайта басталады. Жиырма сегіз күн-

дік қаптамада алғашқы жиырма бір күнге арналған түйірлерде гормондық

препараттар, ал одан кейінгі жеті күндік түйірлерде плацебо бар.

Құрамында тек прогестин бар түйір немесе мини-таблетка – ішетін

контрацептивтердің тағы бір түрі, ол АҚШ нарығына 1973 жылы шықты.

Құрамында прогестиннің мөлшері аз, оны күнделікті, тіпті етеккір кезінде

де ішеді.

Тоғыстырма түйірлермен салыстырғанда, жанама әсері азырақ, сондай-

ақ оны бала емізетін және денсаулығына байланысты эстроген қабылдауға

болмайтын әйелдер де қолдана алады. Мини-таблеткада эстроген жоқ, сон-

дықтан ол қай кезде де овуляцияны баса бермейді. Осылайша тек прогес-

тиннен тұратын түйірді қолданушыларда етеккір кезеңі көбіне табиғи өтеді.

Мини-таблетканың контрацептив ретіндегі негізгі жұмысы – «сперманың

159

Отбасын жоспарлау әдістері

жатырға кіреберістегі шырыштан өтуіне кедергі жасау» (Guillebaud, 2005:

176), ал аналық жасушаның бөліну-бөлінбеуі маңызды емес. Яғни ішу ар-

қылы қабылданғанымен, мини-таблетка контрацепцияның бөгеу әдісін

қолданады. Мини-таблетканың жүктілікке жол бермейтін тағы бір себе-

бі – эндометрия (жатырдың шырышты қабаты) өзгереді, нәтижеде овуля-

ция болса да, ұрықтанған аналық жасуша оған орналаспайды (Raymond,

2011b: 237). Мини-таблетка тоғыспалы түйір сияқты белгілі емес; қазіргі

уақытта нарықта олардың Camila, Errin, Heather және Jolivette сияқты бес-

алты маркасы бар.

Ішетін контрацептив түйір де, мини-таблетка да аса тиімді. 6.5-кестеде-

гі мәлімет көрсеткендей, қолдану тиімділігі мәліметі бойынша тоғыстырма

түйір мен құрамында прогестин ғана бар түйірде сәтсіздік көрсеткіші – 9%,

ал теориялық тиімділік бойынша мүлде төмен – 0,3%. Түйір ішкен әйелдер

көтеріп қалса, көп жағдайда оның себебі – түйірді тұрақты қабылдамау.

Негізгі артықшылықтары: жоғары тиімділігі мен жыныстық қатынасқа еш

кедергі жасамай қолданылатыны. Жыныстық қатынас өз мәресіне жеткен-

де, аймаласуды тоқтатудың немесе тәни белсенділікті доғарудың қажеті

жоқ. Оның үстіне, бұл контрацепцияны әйелдің қолдануына еркектің еш

көмегі (немесе білімі) керек емес. АҚШ-та әйелдердің 17 пайыздан аста-

мы тоғыстырма түйір мен мини-таблетканы қолданады. Жүктілікке қарсы

әдіс қолданатын АҚШ әйелдері арасында, әсіресе біреумен бірге тұратын

әйелдер және бірге тұрмайтын жалғызбасты әйелдер арасында түйір кең

қолданыста; жүктіліктің алдын алушы жалғызбасты және біреумен бірге

тұрмайтын әйелдердің 47 пайызға жуығы түйір ішеді (6.4-кесте).

Гормонды контрацептивтерді қолданудың ішуден басқа да жолы бар

екенін айттық. Оны жеткізудің басқаша жүйелерінің бірі – трансдермал-

дық контрацептивтік жапсырма. Оны 2002 жылы АҚШ-тың Дәрі-дәрмек

жөніндегі федералдық басқармасы (FDA) мақұлдаған болатын. Көлемі

20 шаршы сантиметр бұл жұмсақ жапсырма үш қатпарлы: полиэстерден

жасалған сыртқы қоңыр-сары түсті қорғаныш қабаты; ортанғы емдік же-

лімді қабаты; және мөлдір астары» (Nanda, 2011: 343). Көлемі елу центтік

тиынмен шамалас жапсырма жамбасқа, білекке немесе қарынға жапсы-

рылады. Ол тура жаңа айтылған тоғыстырма түйір сияқты жұмыс істей-

ді, айырмашылығы тек сонда, қолданушыдан күнделікті емес, апталық

режимді талап етеді. Жаңа жапсырма теріге жеті күнде бір жапсырыла-

ды. Жапсырмадан үздіксіз, күн сайын екі гормон бөлініп тұрады. Үш ап-

тадан соң етеккірге мүмкіндік беріліп, жапсырма бір апта жапсырылмай-

ды. Қазір нарықта бала санын шектеуге арналған жапсырманың бір ғана

маркасы бар, ол – Ortho-Evra. Ондағы тиімділік көрсеткіші тоғыстырма тү-

йірмен және мини-таблеткамен бірдей. АҚШ әйелдерінің аз ғана пайызы

жапсырма қолданады (Nanda, 2011).

Әйелдер NuvaRing

сауда маркасымен шығатын қынаптық сақина

арқылы да контрацептивтік гормон қабылдай алады. Оны 2001 жылы

FDA мақұлдаған. Ол – тоғыстырма түйірге ұқсайтын, жұқа, мөлдір және

160

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

майысқақ сақина; құрамында әйел ағзасына үздіксіз барып тұратын эстро-

ген де, прогестин де бар. Оны әйел әдетте етеккір циклінің алғашқы бес кү-

нінің бірінде қынабына салады да, үш апта тиіспейді. Сосын алып тастайды

да, етеккір келетін апта бойы салмайды. Жеті күннен соң жаңа сақинаны

салады. Диафрагма, қалпақша немесе әйел мүшеқабы сияқты бөгеу әдісі-

не жатпайтындықтан, қынаптық сақинаны дәл әрі дұрыс салу қиын емес.

Қынаптық сақина тиімділік көрсеткіші жағынан түйірмен және жапсырма-

мен бірдей (Nanda, 2011).

Әйелдер үшін гормондық контрацепция алудың тағы бір жолы – контра-

цептивті инемен құю. АҚШ-та ең жиі қолданылатын бренд Depo-Proverа

құрамында прогестині ғана бар түйірге ұқсайды; «жүктілікке, ең әуелі,

овуляцияны басу жолымен кедергі жасайды… сонымен қатар мойындық

шырышты қоюлату және азайту арқылы жүктіліктің алдын алады… сон-

да (шырыш) сперматозоидтың кіруіне бөгет болады» (Bartz and Goldberg,

2011: 210). Тоғыстырма түйірге ұқсас Lunelle

атты тағы бір марка болған,

ол 2002 жылы тоқтады. Depo-Proverа-ны медицина қызметкері он екі ап-

тада бір рет қолға, жамбасқа, санның жоғарғы жағына немесе қарынға

инемен салады. Оның бағасы түйірдікімен шамалас (Bartz and Goldberg,

2011).

Depo-Proverа-дағы сәтсіздік көрсеткіші қолдану тиімділігі бойынша тө-

мен – 6% (6.5-кесте). Сәтсіздік болып жатса, әйелдің инені көрсетілген уа-

қытта салғызбауынан. Теориялық тиімділік бойынша, оның сәтсіздік көр-

сеткіші небәрі – 0,2%. Әдетте бір жыл қолданған жағдайда әйелдің етеккірі

толығымен тоқтайды.

Әйел үшін гормондық контрацепция алудың тағы бір әдісі – тері асты-

на контрацептивтік имплант қойғызу. Алғашқы имплант 1980 жылдары

Norplant® сауда белгісімен шықты (Sivin, Nash, and Waldman, 2002). Ол әр-

бірінің құрамында прогестині бар капсула пішінді алты кішкентай силикон

біліктен тұратын және қол терісінің астына бес жылға қойылатын. Имплант

әдетте кішкентай тамыр сияқты көзге көрініп тұрады. Біртіндеп Norplant

импланты қолданыстан шығып, оның орнына капсуласы аз им планттар

пайда болды. Қазір АҚШ-та кездесетін негізгі имплант – Implanon

, оның

үш жыл қорғайтын бір ғана білігі бар (Sivin, Nash, and Waldman, 2002;

Raymond, 2011a). Алайда осы тарау жазылып жатқан уақытта Implanon-ды

шығарушы Merck компаниясы оны өндіруді тоқтатып, орнына Nexplanon

имплантын шығарды. Мұның екеуі де жалғыз бірлікті имплант, Nexplanon-ды

салу оңай етіп жасалғанын айтпасақ, екеуі бірдей.

Жүктілікке қарсы түйірді күн сайын ішу, жапсырманы апта сайын жап-

сыру немесе қынаптық сақинаны үш аптада бір рет салу не жүктілікке қар-

сы инені ай сайын, үш ай сайын салып отыру керек болса, имплант тіккізу

үшін клиникаға үш жылда бір-ақ рет бару керек, мұның айқын артықшы-

лығы сонда. Бірақ, әрине, импланттың басты артықшылығы – тиімділігін-

де. Бұл – ең тиімді контрацептив, еркек және әйел стерилизациясынан да

тиімді. Қолдану тиімділігі және теориялық тиімділігі мәліметі бойынша

161

Отбасын жоспарлау әдістері

Implanon

-ндағы сәтсіздік көрсеткіші небәрі – 0,05% (6.5-кесте) (Raymond,

2011a: 195; Ramchandran and Upadhyay, 2007). Яғни Implanon

-ды бір жыл

бойы қолданған 10 000 әйелдің бесеуі ғана көтеріп қалады.

Шынтуайтында, Раймонд айтпақшы, «бүгінде [яғни оның зерттеуі жа-

рияланған 2011 жылғы жағдай бойынша] 4 500-ден аса әйелдің қатысуы-

мен Implanon-ға жасалған проспективтік және ретропроспективтік топтық

зерттеулер кезінде жүктілік анықталған жоқ (2011a: 195). Медициналық

органдарға әйелдер арасында бұл әдіске тән сәтсіздік жағдайлары болғаны

туралы бірнеше мәлімет түсті, бірақ олар статистикалық репрезентативтік

зерттеулерге кіргізілмеді; әйтсе де бұл бірнеше сәтсіздікке «импланттың

қойылмауы» немесе әйелдің Implanon-ды қолданардан бұрын көтеріп қа-

луы себеп болды (Raymond, 2011a: 195).

Отбасын жоспарлаудың жоғарыда аталған әдістерінің бәрі – бала көте-

ру қабілетін қалпына келтіруге болатын әдістер, яғни әйел немесе оның

серігі олардың кез келгенін қолдануы мүмкін, ал егер кейін бала керек етіп

жатса, қолданбауына болады.

Келесі қарастыратынымыз: контрацептивтік мақсаттағы хирургиялық

стерилизация. Бұл әдіске жүгінген адамның бұрынғы қалпына қайта ке-

луі неғайбіл. Хирургиялық стерилизацияны еркекке де, әйелге де жасауға

болады. Әйелге қатыстысы түтіктерді байлау (түю) деп аталады. Ол жатыр

түтігін кесуден, байлаудан және алып тастаудан тұрады. Әйел стерилиза-

циясы бірнеше тәсілдің бірі арқылы жасалады.

Лапароскопиялық стерилизация – лапароскопты пайдаланып стери-

лизация жасау (грекше lapara – тарап, жақ және skopein – тексеру; яғни

«қарынның ішін қарау» деген мағына береді). Бұл үшін жалпы анестезия

керек, сол кезде әйелдің кіндік тұсын сәл тіледі, екінші тілік қасаға жүні сы-

зығының тура үстінен жасалады. Сосын бірінші тіліктен лапароскоп, яғни

телескоп сияқты құрылғы енгізіледі, ол арқылы дәрігер жатыр түтіктерін

көреді. Одан кейін сақина немесе қысқыш екінші тіліктен (екінші тілік

болмаса, біріншіден) салынады да, жатыр түтіктері бітеледі.

Минилапаротомия – жаңа босанған әйелге бірнеше күн ішінде жаса-

латын хирургиялық стерилизация. Оған да жалпы анестезия қажет. Маман

адам әйелдің қарнын сәл тіледі де, жатыр түтіктерін бір-бірлеп кесіп алып

тастайды (Roncari and Hou, 2011: 450–451)

Гистероскопиялық стерилизация, сонымен қатар ол Essure

проце-

дурасы деп те аталады, жергілікті анестезиямен ғана жасалады. Қынап

пен жатыр арқылы жатырдың әрбір түтігіне титімдей шиыршық енгізіледі.

Essure механизмін енгізген соң әр түтікте үш ай ішінде тыртық тіні пайда

болады да, екі түтік те бітеледі (Conceptus, Inc., 2010).

Әйел стерилизациясының тиімділігі жоғары. Қолдану және теориялық

тиімділігі мәліметі бойынша ондағы сәтсіздік көрсеткіші – 0,5%. Сол себеп-

ті әйел мен оның серігі кездейсоқ көтеріп қалуды ойлап мазасызданбайды.

Бірақ контрацепцияның біржола жасалатын түрі болғандықтан, ол жүкті-

лікті кейінге қалдырғысы келетіндер мен баланың керек-керек емесін әлі

162

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

шешпегендерге қолайлы әдіс емес. Барлық америкалық әйелдердің 17 па-

йызға жуығы стерильденген. Сосын бұл – отбасын жоспарлаудың әлемдегі

ең белгілі түрі (6.1-кесте).

Куинакриндік стерилизация (КС) – әйелді хирургиялық емес жолмен

стерильдейтін қызықты әдіс. Ол қазір зерттеліп, бағалану үстінде. Отбасын

жоспарлау саласының маманы, Family Health International ұйымының бұ-

рынғы президенті, қазір Берклидегі Калифорния университеті Халық саны

және отбасын жоспарлау профессоры, белгілі ғалым Малкольм Поттс:

«КС – отбасын жоспарлаудың түйірден кейінгі ең маңызды жаңа әдісі», –

деді (Donald A. Collins, pers. comm. with Leon F. Bouvier, May 26, 2008).

КС – бүкіл әлем әйелдерінің басым бөлігі қол жеткізе алатын стерили-

зация әдісі, өйткені әр өтінімді орындауға шамамен 1 АҚШ доллары ғана

жұмсалады. Әйел квинакримнің титтей жеті түйірін араға бір ай салып екі

рет алады. Ол қынап арқылы жатырға салынады. Түйіршектер еріп, жатыр

түтігінің ашық бөлігіне барады да, сол жерді аздап ісітеді, содан тыртық

тіні пайда болып, түтіктерді бітейді. Тұжырымдамасы жағынан ол Essure

процедурасына ұқсайды, бірақ пациент үшін мұны қолдану оңай және әл-

деқайда арзан (Collins, pers. comm. with Bouvier, 2008).

Алайда КС әдісінің даулы тұстары да жоқ емес (Schwartz and Gabelnick,

2011: 527). Оның жанама әсерлерінің бәрі ашылған жоқ, бұл әдіс әлі зерт-

телу үстінде (Whitney, 2003).

Еркек стерилизациясы вазэктомия деп аталады. Ондай процедура

шәует шығаратын түтіктің бір бөлігін кесуден, байлаудан және алып тастау-

дан тұрады. Мұндай отаны жасаудың бірнеше тәсілі бар. Біз екі түріне тоқ-

таламыз. Дәстүрлі вазэктомия – жергілікті анестезиямен жасалатын шағын

процедура. Хирург әр атабездің шәует жүретін түтігі көрінуі үшін ұманың

екі жағынан терісін тіледі. Түтікті ұмадан шығарыңқырап кесіп, түйеді, кей-

де күйдіреді. Сөйтіп, түйілген түтікті ұмаға қайта салып, екі тілікті тігеді.

Вазэктомиядан кейін де еркектен шәует шыға береді, бірақ шәуетінде спер-

матозоид болмайды.

Еркек стерилизациясының екінші түрі – скальпельсіз вазэктомия

(ойма вазэктомиясы деп те аталады). Оны 1974 жылы қытайлық хи-

рург Ли Шунцян ойлап тапты, қазір бүкіл әлемде қолданылады. АҚШ-та

1988 жылдан бері қолданыста. Аты айтып тұрғандай, бұл әдісте скальпель

қолданылмайды, бірақ бәрібір ұманы аздап тесуді қажет етеді. Дәрігер

жергілікті анестезия жасайды (инесіз де жасауға болады), сосын ұма ішін-

дегі шәует жүретін түтіктерді қолымен табады. Одан кейін кішкентай өткір

тістеуіктермен ұма тінін ажыратады да, теріге құлыптың оймасы секілді

тесік түсіреді. Содан соң дәстүрлі вазэктомиядағыдай, ұмадан шәует түтік-

терін шығарып, кеседі немесе күйдіреді, сосын қайтадан ұмаға салады. Өте

кішкентай болғандықтан, ұма терісіндегі тесікті міндетті түрде тігудің қа-

жеті жоқ (Roncari and Hou, 2011: 468–471).

Еркек стерилизациясы – контрацепцияның өте тиімді әдісі. Оны қолда-

ну тиімділігі және теориялық тиімділігі туралы мәлімет бойынша сәтсіздік

163

Отбасын жоспарлау әдістері

көрсеткіштері – 0,15% және 0,10% (6.5-кесте), яғни әйел стерилизация-

сынан да төмен. Оның үстіне, әйел стерилизациясымен салыстырғанда,

еркектікі тез жасалады, жергілікті анестезияны ғана қажет етеді, бағасы

қымбат емес және отадан соң асқыну қаупі аз. Бәрін былай қойғанда, сте-

рилизацияны жойып, ұрпақ өрбіту қабілетін қайта қалпына келтіру қиын

әрі көбіне нәтижесіз ота болғанымен, кейде әйел стерилизациясына қара-

ғанда, еркектікін қалпына келтіру оңайырақ.

Жалпы алғанда, стерилизацияның нәтижелілігі дәрігер қолданатын тә-

сіл мен пациенттің жынысына қарай әртүрлі болады. Жаңа айтылғандай,

сәтсіздіктер көрсеткіші өте төмен. Сәтсіздіктің көбі хирургиялық проце-

дурадағы кемшіліктен немесе түтіктердің қайта жетілуінен болады. Кей

еркектер вазэктомиядан өте сала сақтанбай жыныстық қатынас жасайды.

Егер ол шәует жүретін түтіктері сперматозоидтары бар шәуеттен тазалан-

бай тұрып жыныстық қатынас жасаса, онда әйелдің көтеріп қалуы ықти-

мал. Дегенменен бұл – оңай шешілетін қысқамерзімді мәселе.

Бұл әдіс үздіксіз мотивацияны қажет етпейді: стерилизация бір-ақ рет

жасалады ғой. Жыныстық қатынас ләззатына да ешқандай кедергі келтір-

мейді. Бірақ бұл әдісте бала сүю қабілетін қалпына келтіру қиын, сондық-

тан балалы болмаймын деген ниетінен айнуы мүмкін адамдарға жарамай-

ды. Микрохирургиялық әдістерді дамытып қолданудың арқасында вазэк-

томиядан соң қалпына келтіру ықтималдығы едәуір жоғарылағанымен,

дәрігерлердің көбі баяғыша хирургиялық стерилизацияны контрацепция-

ның тұрақты формасы деп санайды.

Хирургиялық стерилизация еркектің де, әйелдің де тәни құштарлығы

мен қабілетін төмендетпейді. Расында, вазэктомия жасатқан еркектер

жыныстық қатынас ләззатының күшейе түскенін айтады, әдетте оның се-

бебі әйел көтеріп қалады деп мазасызданбауда жатыр деп түсіндіріледі.

Жүктіліктің алдын алу әдісін қолданатын АҚШ әйелдерінің 6 пайызынан

астамының еркек серіктері стерильденген болып шықты (6.3-кесте).

ЖС, яғни жатырға салынатын гормондық не гормонсыз аспап – уақыт-

ша контрацепцияның әлемге ең кең тараған әдісі. Жүктіліктің алдын алу

үшін жатырға аспап салу идеясы ертеде пайда болған. XVIII ғасырда өмір

сүрген италиялық алаяқ әрі зинақор Джакомо Казанова жүктіліктің алдын

алуға алтын шар қолдануды ұсынған (Himes, [1936] 1970: 180). Қазіргі

жатырға салынатын аспаптың алғашқы үлгісі 1860 жылдары жасалған

сабақты жатыр сақинасы болатын. Ол жатыр мойнына кіретін қуысты

жауып тұратын кішкентай түйме немесе қалпақша еді. 1920 жылдары не-

міс Эрнст Графенберг жатырға қоятын күміс сақина жасады. 1934 жылы

жапон ғалымы Тенрей Ота алтын сақина жасады. Бұл екеуі де 1950 жыл-

дардың соңына дейін кең қолданысқа енбеді (Peel and Potts, 1969: 128–129;

Tietze, 1965: 79). Басқа да пластик ЖС-лармен қатар, Липпс ілмегі де

1960 жылдары кең тарады.

Заманауи ЖС-ларды зерттеу ішетін контрацепцияға қатысты зерт-

теулер аяқталар шақта басталды. Алайда, Сигал айтпақшы, «қарқынды

164

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

зерттеулерге қарамастан, ғалымдар (бүгінге дейін) жатырдағы бөтен

заттың қалайша жүктіліктің алдын алатынын әлі толық түсінген жоқ.

Мәліметтер ЖС-ның алдын ала ұрықтандыру әдісі екенін меңзейді: ЖС

қолданушылардағы ұрықтанған аналық жасушаны көзге көрсету мүмкін

емес» (2003: 173).

Бүгін АҚШ-та алуға болатын ЖС-ның екі түрі – «Т» әрпіне ұқсайтын

жұмсақ полиэтилен құрылғы. Олардың біреуінде оралған мыс сымы бар:

ресми атауы Т 380А, ал кейде «Т» мысы деп аталады; АҚШ-та бұл құралдың

ParaGard

IUD деген маркасы сатылады. Мыс сымның арқасында құрыл-

ғының контрацептивтік тиімділігі едәуір артады, «әйтсе де жүктілікке бө-

гет болуда неге мыстың нәтижелі екені түсініксіз» (Segal, 2003: 173).

Екінші «Т» пішінді ЖС-ның ресми атауы «Левоноргестрел ЖС»; АҚШ-та

оның Mirena IUD атты маркасы сатылады. Оның құрамында 52 мг лево-

норгестрел (прогестин гормонының екінші буыны) бар, «ол тікелей эндо-

метрия қуысына барып түседі» (Dean and Schwarz, 2011: 149).

ЖС-ның кез келген түрі жатырға салынады және бұл істі медицина

қызметкері атқарады. Оның соңғы жағынан шығып тұратын кішкентай

қылдан әйел ЖС-ның шығып кетпегенін біліп отырады. ЖС көбіне алғаш

қолданған бірнеше айда немесе етеккір кезеңінде жатырдан шығып кетеді.

ParaGard-ты он-он екі жыл, ал Mirena-ны бес жыл қолданған соң ауыстыру

керек (Dean and Schwarz, 2011:164, 183).

ЖС-ның алғашқы түрлерінің көбі сияқты ParaGard та гормонсыз,

яғни оның құрамында овуляцияны басатын әйелдік гормондар жоқ. Ал

Mirena гормонды. Жатырға салынатын, құрамында әйел организміне бө-

лінетін гормондары бар қынаптық сақина (NuvaRing) туралы айттық.

Прогестиннен ғана тұратын Mirena-дан айырмашылығы, NuvaRing құ-

рамында эстроген де, прогестин де бар. Сосын Mirena бес жылға жараса,

NuvaRing-ді ай сайын ауыстырып отыру керек.

ЖС-ның нәтижелілігі өте жоғары. Қолдану тиімділігі мен теориялық

тиімділігіне қатысты мәлімет бойынша, ParaGard-тағы сәтсіздік көрсет-

кіші – 0,8% және 0,6%. Mirena-дағы сәтсіздік көрсеткіші бұдан да төмен:

тиімділіктің екі түрі бойынша – 0,2%. Бұл құрылғылардың басты кем-

шілігі – байқалмай жатырдан шығып кетіп, әйелдің көтеріп қалатыны.

Негізгі артықшылығына келсек, ParaGard-ты он-он екі жылда, ал Mirena-

ны бес жылда бір рет қана салғызу керек. Сосын ЖС жыныстық қатынасқа

ешқандай кедергі келтірмейді.

Байқаусызда шығып кеткен жағдайда, ЖС-ны медицина қызметкері қайта

салады. Көп құрсақ көтерген егде әйелдерден гөрі, көбіне бала таппаған не аз

тапқан жас әйелдер ЖС байқаусыз шығып кетіп, көтеріп қалып жатады.

Сонымен қатар кейде медициналық себептерге, оның ішінде етеккір

кезінде көп қан кетуге және ауырсынуға байланысты ЖС-ны алып тастау-

ға тура келеді. Тағы бір кемшілігі – қынаптық сақина сияқты емес, ЖС-ны

салу үшін медицина маманына жүгіну керек. Бүгінде жүктілікке қарсы әдіс

қолданатын АҚШ әйелдерінің 3,5 пайызы ЖС салғызады.

165

Отбасын жоспарлау әдістері

Енді контрацепцияның айрықша түрі – жедел контрацепция таблетка-

сы (ЖКТ) туралы айтайық, оны таңғы таблетка деп те атайды. ЖКТ – сақ-

танбай жыныстық қатынасқа түскен соң ішетін, ұрықтанған аналық жа-

сушаның жатырдың шырышты қабатына бекінуіне кедергі жасау арқылы

жүктіліктің алдын алатын контрацептивтік дәрмек. Мұның стратегиясы

овуляцияның алдын алу арқылы жүктілікке кедергі жасайтын: ішетін не-

месе жоғарыда айтылған басқа да гормондық контрацептивтерден өзгеше.

«Таңертеңгі» деген атау жалпы дұрыс емес. ЖКТ сақтанбаған жыныстық

қатынастан соң жетпіс екі сағат ішінде қолдануға арналған.

Бүгінде ЖКТ-лардың АҚШ-та үш түрі кездеседі: Plan BOne-Step

– құра-

мында 1 500 мкг левоноргестрел (прогестин гормоны, жоғарыдан қара-

ңыз) бар ақ түсті жалқы түйір, оны 2009 жылы Федералдық дәрі-дәрмек

басқармасы (FDA) мақұлдаған; Еlla

– 30 мг улипристалы (антипрогестин)

бар ақ түсті жалқы түйір, 2010 жылы мақұлданған; және Next Choice

, бұл –

Plan B-ның әмбебап нұсқасы, 2009 жылы мақұлданған. Plan BOne-Step пен

Next Choice екеуі жасы 17 және одан үлкендерге рецептісіз беріледі, ал Еlla-

ға рецепт қажет (Trussell and Schwarz, 2011: 113–114).

Plan BOne-Step пен Next Choice – прогестиннен ғана тұратын дәрмек-

тер, араға 12 сағат салып екі дозасын немесе бір дозасын ішеді; прогестин

овуляцияны басады және шәуетті жүргізбеу үшін жатыр мойны шырышын

қойылтады. Ella басқаша жұмыс істейді, оның құрамында овуляцияны бес

күн бойы басатын улипристал бар. ЖКТ-ны аборттық түйірлермен (олар

туралы төменде айтатын боламыз) шатастыруға болмайды. ЖКТ ұрықта-

нудан соң, бірақ ұрықтанған аналық жасуша жатырға бекімей тұрып әсер

етеді. ЖКТ имплантациядан бұрын әсер ететініндіктен, Халықаралық гине-

кология және акушерлік федерациясы заңдық және медициналық тұрғыда

оларды контрацептивтер деп санайды. Алайда зерттеушілер мен практик

дәрігерлердің ішінде мұнымен келіспейтіндер де бар.

Осы жыныстық қатынастан кейін қолданатын әдістер жыныстық қа-

тынасқа сирек түсетін және/немесе жыныстық қатынас алдында контра-

цептив қолдану мүмкіндігі болмаған әйелдерге, сонымен қатар қатынас

кезінде, мүшеқаптың жыртылуы сияқты, контрацептив жарамай қалған

жағдайда айрықша тиімді.

ЖКТ кездейсоқ жүктіліктің алдын алудың өте тиімді әдісі болып санала-

ды. Мұны қолдану кезінде көтеріп қалып жатса, оған: (1) ұрықтанған ана-

лық жасушаның бекініп үлгеруі; (2) сақтанбаған жыныстық қатынас пен

ЖКТ ішу арасында тым көп уақыттың өтуі; (3) дозаның дұрыс болмауы;

(4) түйірдің регургитациясы; (5) немесе дәрмектегі өз ақауы себеп. ЖКТ-

ның негізгі артықшылығына кездейсоқ және сақтанбай жыныстық қаты-

нас жасаған (мысалы, зорланған) әйелдер үшін тиімділігі жатады. Ең кең

тараған жанама әсерлер қатарында жүрек айну, бастың ауыруы, етеккір

циклінің бұзылуы және емшектің ауыруы бар (Trussell and Schwarz, 2011).

Енді бөлім соңында аборт құралдарына тоқталайық. Аборт құралда-

ры – бекіп үлгерген зиготаның тіршілік ету қабілетін бұзу арқылы ерте

166

Жүктіліктің алдын алу және халық санын бақылау

жүктілікті үзетін фармацевтикалық заттар. RU-486 деп аталатын антипро-

гестин әсері бар синтетикалық стеоридтық қоспаны 1982 жылы француз

репродукция физиологы Этьен-Эмиль Болье мен Франциядағы Roussel Uclaf

компаниясының өзге зерттеушілері ашты, бұл компания сосын препаратты

шығара бастады (осы себепті ол «RU» деп аталды). Құрамында антипрогес-

тин агенттері бар дәрмек жатырда ұрықтанған аналық жасушаға қолайлы

жағдай жасайтын прогестеронға қарсы бағытта жұмыс істейді. Дәрмектің

негізгі аты – Мифепристон, АҚШ-та ол Mifeprex

деген сауда белгісімен са-

тылады. Мифепристон «плацентаның бекінуі мен тіршілік етуіне көмек-

тесетін прогестеронның әсерін тоқтатады» (Paul and Stein, 2011: 706). Ол

Қытайда шығарылады және бекінген зиготаны 49 күн ішінде тоқтататын

дәрмек ретінде АҚШ Дәрі-дәрмек федералдық басқармасы мақұлдаған.

Дәрігер Мифепристонның 600 грамдық мөлшерін жазып береді, ал екі күн-

нен соң пациент толғақ келтіру үшін простогландиннің үлкен дозасын іше-

ді (Paul and Stein, 2011; Spitz et al., 1998).

ТҮЙІН

Xалықтағы туу деңгейін терең түсіну үшін адамдардың отбасы көлемін

қаншалық шектегісі келетінін білу қажет. Адам жүктіліктің алдын алатын

әдісті қолдана ма, әлде жоқ па, бұл әдіс қаншалық тиімді қолданылады де-

ген мәселе адамның мотивациясына және әдістердің түріне байланысты

болады. Өз кезегінде, оларға әлеуметтік, экономикалық және діни себеп-

тер ықпал етеді.

Отбасы көлемін шектеу үшін қолданылатын негізгі құралдар – контра-

цептивтік әдістер мен құрылғылар, хирургиялық стерилизация және жа-

санды аборт. Бір әдіс екіншісінен гөрі тиімді. Алайда жүктіліктің алдын

алатын мінсіз әдіс жоқ. Әрбірінде сәтсіздік қаупі мен салдары бар.

Жүктіліктің алдын алатын әдістер кейде медициналық тұрғыда қатер-

лі (оның ішінде өлімге апаруы) болғанымен, жүктілік кезінде және бала

үстінде өлу қаупіне қарағанда әлдеқайда төмен. Сосын күнделікті өмірде

түрлі себеппен болатын өлім-жітім қаупінен де аз.

167

ӨЛІМ-ЖІТІМ

КІРІСПЕ

Халық субъектісі ретінде біздің жер бетіндегі соңғы, ақтық әрекетіміз –

өлім. Осы демографиялық оқиға болған кезде көбіміздің аты-жөніміз жер-

гілікті жаңалықтарда, жоқ дегенде, екінші рет аталады.

Туған кезімізде ныспымыз шешеміздің, бәлкім, әкеміздің есімімен қа-

тар жергілікті баспасөзде жазылды. Бірақ туған кезімізде біз туралы еш-

теңе айтылмады, өйткені айтатын да ештеңе жоқ еді. Алайда өлген кезде

қазанамада атымыз ғана емес, оған қоса, басқа ақпарат та беріледі. Онда

туған уақытымыз бен жеріміз, отбасының тірі мүшелері және, бәлкім, тір-

шілікте айналысқан негізгі кәсібіміз, біліміміз, сондай-ақ басқа да қызық-

ты жайттар айтылуы мүмкін.

Оксфордтық ағылшын тілінің сөздігі «қазанамадағы (газеттегі) өлім ту-

ралы ақпарат… әдетте өлген адамның қысқа өмірбаяны түрінде болады»

деп анықтама береді (Simpson and Weiner, 2000: X, 640). Басқа қай уақыт-

та біз туралы өмірбаяндық материал барша жұрттың оқуына арналып жа-

рияланады? Басқа ондай кез жоқ болар. Өлуіміз – өміріміздегі соңғы оқиға

ғана емес, сонымен қатар ең маңызды оқиғалардың да бірі.

«Тумақ бар жерде өлмек бар». Оған дау жоқ. Өлімнен ешкім құтылмай-

ды. Іс жүзінде биологиялық түрлердің бәрі туады және өледі. Бірақ өлімді

ойлап толғанатын жалғыз түр – біз ғанамыз, адамзат қана.

Өлім бәріне бір уақытта келмейді. Біреу ерте, біреу кеш... барар жері-

міз – көр. Орта есеппен алсақ, өлім әйелден гөрі, еркекке және көп жағдай-

да нәсілдік көпшілікке қарағанда, нәсілдік азшылыққа ерте келеді. Алайда

егер сіз латынамерикалық болсаңыз, сірә, өлім ерте емес, кештеу келеді.

Ал енді АҚШ-та тұратын латынамерикалық әйел болсаңыз, онда сіздегі

орташа өмір ұзақтығы бәрінен ұзын болуы мүмкін. Афроамерикалық ер-

кек болсаңыз, онда өміріңіз бәрінен қысқа болады. 2010 жылғы өмір кес-

тесіне сәйкес, АҚШ-тағы латынамерикалық әйелдер туған сәтінен бастап

орта есеппен – 83,8 жыл, ал қаранәсілді еркектер 71,4 жыл өмір сүреді

(Arias, 2014: 3).

Қашан өлетініміз туралы мәселеде өзіміз де маңызды рөл атқарамыз.

1-тарауда демография субъектісі ретіндегі рөлімізді талқылау кезінде айт-

қанбыз, жеке шешіміміздің өлу мәселесінде емес, туу мәселесінде ықпалы

бар. Қашан және қайда туарымызға еш ықпалымыз болған жоқ; біздің дү-

ниеге келуіміз – биологиялық ата-анамыздың шешімімен болған іс. Бірақ

біз баламыздың қашан және қайда туарын өзіміз шеше аламыз. Өлуіміз де,

168

Өлім-жітім

түптеп келгенде, демографиялық оқиғаға жатады. Өмірімізді ұзартатын

не қысқартатын бірнеше жол бар, соның қайсысын таңдаймыз, ол өз ер-

кімізде. Өлім – ақиқат, ал өмір ұзақтығына көп фактордың қатысы бар.

Олардың кейбірін (мысалы, жыныс және нәсіл) өзгерте алмаймыз, ал кей-

бірін кәдімгідей бақылай аламыз. Оның үстіне, өз өліміміздің уақыты мен

сипатына белгілі бір дәрежеде ықпал етуімізбен қатар, басқалардың өлі-

міне де әсер ететін мүмкіндігіміз бар.

Өлім-жітім ықпалы әлеуметтік және демографиялық жағдайларға қа-

рай әртүрлі болады. Төменгі тап өкілдеріне қарағанда, жоғарғы тап өкіл-

дері біршама ұзақ, ал кедейлерден гөрі, байлар көбірек өмір сүреді.

Жалғызбасты, оқшау, ажырасқан адамдарға қарағанда, үйленген

адамдар ұзақтау өмір сүреді. Бұл мәселелердің бірсыпырасын кейінірек

талдаймыз.

Өлім-жітім мен оның салдарын қоғам тұрғысынан талқылаған дұрыс.

Демографтар, негізінен, барлық адамды біртұтас қоғамның (мемлекеттің,

елдің) мүшелері ретінде қарастырып, олардың орташа өмір ұзақтығын әр-

түрлі ететін факторларды зерттейді.

Мысалы, Жапонияда туған қыз бала өмірінің болжалды ұзақтығы

2013 жылы 86 жыл болды; яғни оның дүниеге келген күннен бастап,

орташа 86 жыл өмір сүретін мүмкіндігі бар; Сингапурда, Испанияда,

Швейцарияда немесе Францияда туған қыз бала өмірінің болжалды ұзақ-

тығы 85 жыл болды; бұл екеуі – әлем бойынша ең жоғары көрсеткіштер.

Салыстырар болсақ, 2013 жылы Лесотода (Оңтүстік Африка) туған қыз ба-

ланың орташа 45 жыл, Сьерра-Леонеде (Батыс Африка) туған қыз баланың

шамамен 46 жыл өмір сүретін мүмкіндігі бар (PRB, 2014). Неге Жапония,

Испания, Швейцария және Францияда туған қыздармен салыстырғанда,

Лесото мен Сьерра-Леонеде туған қыздардың орташа болжалды өмірі қыс-

қа? Мұнда даму деңгейі, медицинаның деңгейі және басқа да көптеген

фактор бар, олардың кейбірін кейіннен қарастырамыз.

Өлімнің басты себептерінің тарихында айтарлықтай өзгерістер болып

өтті. Бұрын адамдар, негізінен, инфекциялық және паразиттік аурулардан

өлсе, бүгін АҚШ сияқты дамыған елдерде өлімнің негізгі себептері: жү-

рек аурулары, обыр және инсульт. Алайда бүгінде болжалды өмірі ұзақ та,

қысқа да елдерде өлімнің негізгі себептері ылғи бірдей бола бермейді. Бұл

мәселе де келесі бөлімде талқыланады.

Бұл тарау бірнеше бөлімнен тұрады. Талдауға қатысты мәселелерді қа-

раған соң, өлім мен өмір ұзақтығы мәселесін халықаралық көзқарас тұр-

ғысынан қарастыратын боламыз. Одан кейін дамыған және дамушы ел-

дердегі өлімнің негізгі себептері мен олардың уақыт өте қалай өзгергені

жайында айтып өтеміз. Тағы бір бөлім нақты АҚШ-тағы өлім-жітім сипа-

тының өзгеруіне арналған, одан кейін сәбилердің өлім-жітіміне көшеміз.

Оған қоса, өлім-жітімнің келешек деңгейі және болжалды өмірді ұзарту

мәселесі туралы сөз қозғаймыз. Ал қазір өлім-жітім өлшемі деген сұрақты

талдайық.

169

Өлім-жітімді есептеу

ӨЛІМ-ЖІТІМДІ ЕСЕПТЕУ

Өлім-жітімнің сан бойынша өлшемі – демографияның ең үлкен мәселесі.

Өлім-жітімді есептеу Джон Граунттан (1620–1674) және оның «Өлімнің

есеп-қисабы» атты анализінен басталады (3-тарау, 3.2-қосымшадағы

Граунт туралы жазғанымды қараңыз). Өлім-жітім дегеніміз – тұрғындар

арасындағы өлімнің салыстырмалы түрдегі жиілігі.

Өлім мәселесіне келгенде демографтар екі түрлі ұғымды алға тартады:

өмір ұзақтығы – «адам өмірінің жас бойынша шегі» (Kintner, 2004: 307);

және болжалды өмір ұзақтығы – бір халықтың белгілі бір уақыт шеңбе-

ріндегі өмірінің орташа ұзақтығы. Адам немесе кез келген биологиялық

түр өмірінің ұзақтығын ешкім дәл айта алмайды (Carey, 1997). Алайда де-

мографтар көбіне «өлім сәтінде тіркелген ең жоғары жасты» адам өмірі

ұзақтығын шұғыл белгілеуге қолданады (Kintner, 2004: 307). 2016 жылы

бұл кітап жазылып болып, өңделіп жатқан кезде біз білетін және тіркелген

ең ұзақ өмір жасы – француз әйел Жанна Луиза Калмент (7.1-қосымшаны

қараңыз) сүрген 122 жыл, 164 күн болатын. Демографтар өмір ұзақтығы

ұғымынан гөрі, көбірек қолданатын өмірдің болжалды ұзақтығы ұғымын

кейінірек қарастыратын боламыз.

Өлім-жітімнің жалпы коэффициенті

Өлім-жітімді саны бойынша өлшеудің түсінуге және талдауға оңай әдісі –

өлім-жітімнің жалпы коэффициенті (ӨЖК), ол белгілі бір жылда тұрғындар

арасында 1 000 адамға шаққанда қанша өлім-жітімнің болғанын білдіреді.

ӨЖК =

жыл ішіндегі өлім саны

халық жыл ортасында

1 000

(7.1)

деген нобайда беріледі.

Көрнекілік мақсатта 2013 жылғы АҚШ-қа қатысты мәліметтерді пайда-

ланғанда (7.1) теңгерімі мынадай болады:

ӨЖК =

2 596 993

316 497 531

1 000 = 8,2

(7.2)

Яғни АҚШ-та 2013 жылы мың адамға 8-ден сәл көп өлімнен келді.

Әлем елдері бойынша алсақ, ӨЖК 2014 жылы Біріккен Араб Әмірліктері

(БАӘ) мен Катардағы ең төмен деңгей 1-ден Лесотодағы 21-ге дейінгі ара-

лықта болды. ӨЖК ауқымы ТЖК-ге (4-тарауда айтылды) қарағанда тар.

Алайда ӨЖК-ні түсіндіруде барынша абай болған жөн . Ел мен елді са-

лыстырғандағы ӨЖК айырмашылығы кейде жастық құрамдағы айырма-

шылық себебінен болуы мүмкін. Мысалы, ӨЖК-нің БАӘ-де – 1, ал АҚШ-та

8 болуы ана елге қарағанда, АҚШ-та өлім-жітім сегіз есе жоғары екенін

көрсетеді.

170

Өлім-жітім

Неге БАӘ-ге қарағанда АҚШ-та өлім-жітім сегіз есе жоғары? Неге мың

адамға шаққанда АҚШ-та өлім-жітім БАӘ-ден көп? Оның негізгі себебі –

орташа жас бойынша АҚШ-қа қарағанда БАӘ әлдеқайда жас, ендеше егде

адамдардан гөрі, жас адамдарда өлім деңгейі төмен болатыны белгілі.

Басқаша айтсақ, жастар үлесі көп, егде адамдар үлесі аз елдерде ӨЖК тө-

мен болады.

Сосын ӨЖК-ні бір халықтың әр уақыт сәтіндегі өлім тәжірибесін са-

лыстыру үшін де қолданбаған дұрыс, әсіресе халықтың жастық құрылымы

уақыт өте келе өзгерген болса. Мысалы, АҚШ-тың 1960 жылы 9,5/1 000

болған ӨЖК-сін 2014 жылы 8,2/1 000 болған кезімен салыстырып, АҚШ-

тағы өлім-жітім деңгейі осы елу төрт жылда аз ғана өзгерді деп қорытын-

ды жасауға болмайды. Мұның қате болатын себебі – 1960–2014 жылдар

аралығында АҚШ айтарлықтай қартайды; оның орташа жасы (халықты

жас және егде – екі топқа тең бөлетін жас) 1960 жылғы 29-дан 2014 жылы

37-ге өсті. Осы уақыт ішінде АҚШ-та өлім-жітім деңгейі (өлім-жітімнің

стандарт коэффициентімен (ӨСК) өлшенетін – әрі қарай айтатын боламыз)

30 пайызға жуық төмендеді, ал ӨСК өзгермеді деуге болады. Елу төрт жыл-

да АҚШ-та өлім-жітім халықтың егде тартуы есебінен азайды. ӨЖК осы екі

құбылыс арасындағы айырмашылықты көрсете алмайды.

ӨЖК-нің «жалпы» аталатын себебі – оның бөлгіші тұтас халықты қамти-

ды, ал халыққа кіретін адамдардың бәрі бірдей өлім қатеріне жақын емес.

Өйткені өлім қатері жасқа, жынысқа, нәсіл мен этносқа, әлеуметтік-эко-

номикалық статусқа және басқа да көп жайтқа байланысты. Ендеше ӨЖК

7.1-ҚОСЫМША. БІЗГЕ БЕЛГІЛІ ЕҢ ҰЗЫН ӨМІР

ҰЗАҚТЫҒЫ (122+ ЖЫЛ)

Кітап жазылып жатқан 2015 жылы белгілі де тексерілген ең ұзақ

өмір ұзақтығы – 122 жыл және 164 күн. Бұл – 1875 жылғы 21 ақпанда

Францияның оңтүстігіндегі Арле қаласында туған француз әйел Жанна

Луиза Калменттің жасаған жасы. Кейуана 1997 жылғы 4 тамызда қарт-

тар үйінде дүние салды. Мадам Калмент өмірінің соңына қарай былай

деп жазды деген сөз бар:

«Біздің мейірімді Жаратушы Иеміз мені ұмытты».

«Ыңғайы келгеніне қарай ләззат алдым. Әр ісімді айқындықпен,

адамгершілікпен және өкінбейтіндей жасадым. Менің жолым болды».

«Менде бір ғана әжім бар, мен оның үстінде отырмын».

«Бұған қарсы амалың болмаса, оған бола уайымға салынба».

(Крейг Уитнидің New York Times-тағы мадам Калмент туралы қазана-

масын қараңыз, 1997 жыл).

171

Өлім-жітімді есептеу

бөлгішінде тұрған адамдардың бәрі түбінде өледі десек те, олардың бәрі

бірдей өлім қатеріне жақын емес.

Жасқа қарай өлім-жітім деңгейі айтарлықтай әртүрлі болады. Бір жас-

тағы нәрестелер арасында өлім деңгейі өте жоғары, алайда бір жастың

өзінде әр ай, әр күнде оның деңгейі әртүрлі. Мысалы, кейінгі он бір айға

қарағанда, бірінші жылдың бірінші айында, айдың басқа күндеріне қара-

ғанда бірінші күні, алғашқы күннің қалған жиырма үш сағатына қарағанда

бірінші сағатында, бірінші сағаттың қалған елу тоғыз минутына қарағанда

бірінші минутында өлім қаупі жоғары. Осы себепті өлім-жітімді зерттейтін

демографтар балалар арасындағы өлім-жітімге айрықша көңіл аударады

(Frisbie, 2005). Бұл тақырыпты төменде қарастырамыз.

Жас бойынша өлім-жітім коэффициенті

Жасқа қарай әртүрлі болатындықтан, демографтар өлім-жітімді өлшеудің

біршама дәл әдісі ретінде жас бойынша өлім-жітім коэффициентін (ЖБӨК)

қолданады. Мұны кейде «М» коэффициенті деп те атайды. ЖБӨК (немесе

) – АҚШ-тағы белгілі бір жас тобындағы әр 1 000 адамға шаққандағы

өлім саны. Оның формуласы мынадай:

х пен х + n жас арасындағы адамдардың өлім

саны халықтағы х пен х + n жас арасындағы адамдар

1 000

(7.3)

Мұндағы n және x төменгі индекстері, тиісінше, жас тобының ұзынды-

ғы мен ондағы алғашқы жылды білдіреді. Мысалы, 15–19 жас тобының

ЖБӨК-сі 5M15 болады.

ЖБӨК жалпы емес, өйткені х пен х + n жас арасындағы адамдардың

өлім саны х пен х + n жас арасындағы адамдардың жалпы санына қарай

қарастырылады.

Өлім-жітім деңгейінің жасқа байланысты екенін айттық. Ол бір жаста

жоғары болады да, сосын күрт төмендейді; одан соң шамамен қырық жас-

тан кейін өсе бастайды (бірақ АИТВ/ЖИТС белең алған қоғамдарда ол бұ-

дан да ерте жаста басталады). ЖБӨК бір жастан кейінгі немесе сол шама-

дағы жас адамдарда өте төмен болады. Сондықтан nMx шамалар кестесін

түзу үшін демографтар айтатын жас бойынша өлім-жітім қисығын жасауы-

мыз керек. Естеріңізде болса, тууға арналған 4-тарауда ЖБТК диаграмма-

сы ретінде жас бойынша туу қисығы туралы айтқанбыз. Естеріңізде болса,

жеті ЖБТК жасағанымызда төңкерілген U пішінді қисық шыққан болатын.

Ал енді ең төменгі жастан ең жоғарғы жасқа дейінгі жас мөлшері бо-

йынша өлім-жітім коэффициентін жасасақ, U қисығы шығар еді.

7.1-сызбада АҚШ-тағы жас мөлшері бойынша өлім-жітім сызығының

кесіндемесі берілген. Сызбада ЖБӨК, яғни

шамалары < 1 жастан

(1 жастан төмен) бастап, сосын 1–4, 5–9, әрі қарай 85+ көрсетілген. АҚШ-

та < 1 жастағы өлім-жітім деңгейі 55–59 жаста қайтадан осы деңгейге

жетеді; осы сәттен кейін өлім-жітім тез өседі, ал 75–79 жастан соң одан

172

Өлім-жітім

да жылдам өседі. Сызбада ең төмені – 5–9 жастағы ЖБӨК, ал ең жоғары

ЖБӨК – 85+ жастағыларда. 2007 жылы АҚШ-тағы барлық өлімнің 72 па-

йызы 65 жастан жоғарыларда, ал 30 пайызға жуығы 85 жастағы адамдарда

болды.

Стандарттау

Жастық құрамдағы айырмашылықтары белгілі елдердегі өлім-жітім дең-

гейін салыстыру үшін ӨЖК-ні емес, ЖБӨК-ті қолдану қажет. Осы тұста

мысал келтірейік. 2006 жылы ӨЖК АҚШ-та – 8, ал Венесуэлада 4 бол-

ды. Бұл сандар 2006 жылы АҚШ-та 1 000 адамға шаққандағы өлім саны

Венесуэламен салыстырғанда екі есе жоғары болғанын көрсетеді. Бірақ

бұдан Венесуэладан гөрі АҚШ-та жастар, егде адамдар және қарттар көп

өледі деп ой түюге бола ма? Бұл сұраққа жауап беру үшін ӨЖК емес, ЖБӨК

мәліметтерін қарау керек.

7.1-кестеде 2006 жылғы АҚШ пен Венесуэладағы ЖБӨК көрсетілген.

Кестенің 2 және 4-бағанасындағы ЖБӨК мәліметтеріне назар аудары-

ңыз. Бірден басқа жастың бәрінде Венесуэладан гөрі АҚШ-та ЖБӨК дең-

гейі төмен. Бірақ жаңа ғана айтып өткеніміздей, Венесуэлаға қарағанда,

АҚШ-та ӨЖК екі есе жоғары. Не себепті? Венесуэлада бір ЖБӨК-тен басқа-

сы АҚШ-тікімен салыстырғанда жоғары, ал ӨЖК-сі екі есе төмен болуының

себебі неде?

14 000

12 000

10 000

8 000

6 000

4 000

2 000

100 000 тұрғынға шаққандағы көрсеткіш

100 000 тұрғынға шаққандағы көрсеткіштер

1–4

5–9

10–14

15–19

20–24

25–29

30–34

35–39

40–44

45–49

50–54

55–59

60–64

65–69

70–74

75–79

80–84

85+

Жас (жылдар)

700

600

500

400

300

200

100

<1 1–4 5–9 10–1415–19 20–24 25–29 30–34 35–39

Жас (жылдар)

7.1-сызба. Жас бойынша өлім-жітім коэффициенті, АҚШ, 2017 жыл

Дереккөз: Minino et al. (2009: 2).

173

Өлім-жітімді есептеу

Сұрақтың жауабын 7.1-кестенің 3 және 5-бағанасынан, нақты айтсақ,

екі елдегі тұрғындардың жас топтары бойынша үлесі туралы мәліметтер-

ден таба аламыз. АҚШ-пен салыстырғанда, Венесуэлада кіші жас топта-

рында адам көбірек. Мысалы, Венесуэлада 10–14 жастағылар тұрғындар-

дың 10,2 пайызын құрайды, АҚШ-та бұл көрсеткіш – 7,2%.

Орта және үлкен жастағы адамдарда жағдай керісінше, олардың үлесі

Венесуэладан гөрі АҚШ-та көбірек. 35–39 жастан әрі қарай жастық құрамдағы

Венесуэламен салыстырғанда АҚШ-та ұлғая бастайды. 65–69 жастағылардың

7.1-кесте. Халықтағы жас бойынша өлім-жітім көрсеткіші мен жас жағынан пропорциясы:

АҚШ және Венесуэла, 2006 жыл

АҚШ Венесуэла

Жас тобы ЖБӨК

Халық

пропорциясы ЖБӨК

Халық

пропорциясы

<1 0,00654 0,0139 0,01623 0,0219

1–4 0,00029 0,0548 0,00064 0,0800

5–9 0,00014 0,0675 0,00032 0,1038

10–14 0,00018 0,0719 0,00041 0,1023

15–19 0,00064 0,0724 0,00146 0,1012

20–24 0,00091 0,0702 0,00238 0,0925

25–29 0,00090 0,0671 0,00221 0,0842

30–34 0,00106 0,0679 0,00203 0,0726

35–39 0,00153 0,0706 0,00215 0,0688

40–44 0,00231 0,0766 0,00289 0,0630

45–49 0,00341 0,0757 0,00411 0,0515

50–54 0,00493 0,0675 0,00568 0,0437

55–59 0,00742 0,0575 0,00775 0,0346

60–64 0,01150 0,0437 0,01173 0,0251

65–69 0,01780 0,0339 0,01877 0,0180

70–74 0,02771 0,0284 0,02838 0,0136

75–79 0,04350 0,0248 0,04270 0,0097

80–84 0,06958 0,0187 0,07531 0,0053

85–89 0,11056 0,0107 0,12769 0,0024

90–94 0,17477 0,0045 0,20820 0,0007

95–99 0,27656 0,0013 0,32576 0,0001

100+ 0,43892 0,0003 0,48975 0,0001

Дереккөз: АҚШ Халық саны бюросы, Халықаралық мәлімет базасы. DLP бойынша есептеу.

174

Өлім-жітім

үлесі АҚШ-та – 3,4%, Венесуэлада – 1,8%. 85–89 жас тобындағы адамдар

АҚШ тұрғындарының 1,1 пайызын құраса, Венесуэлада бұл көрсеткіш – 0,2%.

Венесуэлаға қарағанда, АҚШ – «кәрі» ел, яғни егде адамдары көбірек. Ал

Венесуэла АҚШ-пен салыстырғанда, әрине, «жас» ел. Егде адамдарға қараған-

да, жастар арасында өлім азырақ, сондықтан «кәрі» елдерден гөрі «жас» елдер-

дің көбінде (бәрінде емес) ӨЖК төмендеу болады.

Түрлі елдегі өлім-жітім көрсеткішін салыстырған кезде демографтар

«жастық құрам» деген факторды ескереді. Ол фактор «стандарттау» деп

аталады. Біз стандарттаудың ең танымал түрі туралы айтпақпыз. ЖБӨК

әдетте жастарда төмен, ал кәрілерде жоғары болады. Бұл мәселені қарас-

тыру әдістерінің бірі – ӨЖК-ні әр жас тобындағы тұрғындар көлеміне өл-

шенген ЖБӨК қосындысы ретінде алу. Басқаша айтсақ, ӨЖК-ні «әр жаста-

ғы өлім-жітім көрсеткішінің орташа өлшенген шамасы» деп алуға болады,

«ал өлшеуіштер – зерттелуші халықтың әр жасындағы сандар» (Pollard,

Yusuf, and Pollard, 1981: 71–72).

Жоғарыда ұсынған формуламызда (7.1) ӨЖК формуласын көрсеттік.

Формуладағы бөлшектің алымы, бір жылдағы өлім саны немесе D деп

отырғанымыз – әр жас тобындағы тұрғындар санына көбейтілген әр ЖБӨК

қосындысы. Ендеше (7.1) формуласына балама ретінде мына формуланы

қарастырайық:

ТЖК

= ЖБӨК

nPx

1 000

(7.4)

мұндағы P – тұрғындардың жалпы саны; nPx – х жас тобындағы тұрғындар

саны; және ЖБӨКx – х жас тобына тән ЖБӨК (Palmore and Gardner, 1994: 15).

Формуланы (7.4) түсінудің ең қарапайым жолы мынау: ӨЖК-сі 40-қа тең

гипотетикалық халықты алайық. Оны екі жас тобына бөлеміз: 0–34 және

35+. 7.2-кестеде осы гипотетикалық жұрт туралы мәлімет бар.

7.2-кестедегі мәліметтерді формулаға (7.4) былай салуға болады:

ТЖК

1 000 =

120

3 000

1 000 =0,04

1 000 =4

(7.5)

7.2-кесте. Гипотетикалық халық үшін жас мәліметі

Жас Орта жастағы халық Өлім-жітім ЖБӨК

0–34 2 000 40 20/1 000

35+ 1 000 80 80/1 000

Жалпы 3 000 120 40/1 000

Дереккөз: Palmore and Gardner (994: 15–16).

175

Өлім-жітімді есептеу

Енді ӨЖК-ні ЖБӨК-тердің өлшенген қосындысы деп алып, формуланы (7.4)

пайдалана отырып, 7.2-кестедегі мәліметтерді былай орналастырайық:

ТЖК

2 000

3 000

1 000

3 000

(7.6)

ТЖК

120

(7.7)

Бұл мысал ӨЖК-нің (халық бойынша) өлшенген ЖБӨК-тердің қосынды-

сы екенін жақсы әрі дәл көрсетеді.

Енді екі және одан көп халықтағы өлім-жітімді салыстырайық.

АҚШ сияқты елдерде кіші жас топтарына қарағанда, үлкен жас топта-

рында адамдар көп болса, онда кіші жас топтарымен салыстырғанда, үл-

кен жас топтарында өлім-жітім көрсеткіштері жоғары болады, ал үлкен

жас топтарына қарағанда, кіші жас топтарындағы адам көбірек Венесуэла

сияқты елдерде керісінше.

Бұл жағдай АҚШ пен Венесуэланың ЖБӨК-і туралы 7.1-кестеден жақ-

сы көрініп тұр. Басқаша айтсақ, «жас бойынша бөлінісі мүлде екі бөлек

екі халықты салыстырғанда өлшемдер де мүлде екі бөлек болады, ендеше

бұл әдіс (яғни ӨЖК) тым қате нәтижелер беруі мүмкін» (Pollard, Yusuf, and

Pollard 1981: 72). Сондықтан демографтар халық жасының құрамын естен

шығармауға тиіс.

Шынтуайтында, халық құрамына қатысты басқа да өзгешеліктер бар,

мәселен, жынысты алайық, екі халықтың өлім-жітімін салыстырған кезде

мұны да ескеру керек. Егер бір халықта әйелдер, ал екіншісінде еркектер

көп және бұл екі топтағы жастық құрам ұқсас болса, онда еркегі көбірек

екінші топта ЖБӨК біршама жоғары болады. Осы сөзіміздің нәсілдік құ-

рамға да қатысы бар: азшылықты құрайтын нәсілге қарағанда, көпшілік-

ті құрайтын нәсілде өлім-жітім көрсеткіші төменірек болады. Жоғарыда

айтылғандай, бір халықтың әр уақыт сәтіндегі ӨЖК-сін салыстыру онша

дұрыс емес, әсіресе ол уақыт аралығында халықтағы жастық құрылым өз-

герген болса.

Бұл айтқанымыз жастық құрамды стандарттауға қатысты болғанымен,

стандарттау әдістерін жыныстық құрылымға және демография өлім-жітім

деңгейіне әсер етеді деп санайтын басқа да құрамдық аспектілерге қолда-

нуға болады.

Жастық құрам бойынша өлім-жітім көрсеткіштерін стандарттауда де-

мографтар статистикалық есептеулер үшін қолданатын басқа да статис-

тикалық программа көп. Мен Stata Statistical Software бағдарламасын

(StataCorp, 2015) дұрыс көрем, әйтсе де басқа статистикалық бағдарла-

малардың да (7.4) формуласына негізделген стандарттау тетіктері бар.

Stata-ның тікелей стандарттау бағдарламасы мен Венесуэладағы өлім-жі-

тім көрсеткішін стандарттау үшін пайдаланып, Венесуэлаға АҚШ-қа тән

176

Өлім-жітім

жастық құрамды бердік. Венесуэлада ӨЖК – 4, ал АҚШ-та 8 екенін еске

сала кетейік. Венесуэланың ӨЖК-сінің 11,1 болуы – стандарттау жұмысы-

ның нәтижесі. Яғни егер Венесуэлаға тән жастық құрам АҚШ-тікімен бір-

дей болса және өз ЖБӨК-сін сақтаса, онда ӨЖК-сі 4 емес, 11,1 болар еді де-

ген сөз. Венесуэланың 4-ке тең ӨЖК-сі 8-ге тең АҚШ-тікінен төмен болуы

Венесуэладағы жастық құрамның кіші болуына байланысты.

Яғни Венесуэлаға АҚШ-тағы жастық құрамды берсек, онда Венесуэланың

тікелей ӨЖК-сі 11,1 болып, 8-де тұрған АҚШ ӨЖК-сінен асып кетер еді.

Өмір кестесі

Халық өлім-жітімінің ең маңызды көрсеткіштерінің бірі – өмір кестесі. Ол

Джон Граунттың (1620–1674) «Өлім тізімдерінен» (3-тараудағы 3.2-қосым-

шаны қараңыз) бастау алады. Өмір кестесі 0 жастағы 100 000 тұрғыннан

(радикс) басталады. Радикс 100 000 деп кездейсоқ алынды, бірақ бәрібір

оны осылай алу әдетке айналған. Бір жастан келесіге дейін жасқа қарай

өлім қатерінің ұлғаюына сәйкес, тұрғындар саны азая келеді де, соңында

бәрі өледі. Өлім кестесі бекітілген, ол халықтың өмірі барысында өзгер-

мейді. Базалық кестеде жеті бағана бар, оның ішінде x пен x + n жас ара-

сындағы өлім ықтималдығы (nqx), әр х жастағы (lx) тірілер саны (lx) және

әр жастағы болжалды өмір ұзақтығы (ex) бар. 7.2-қосымшада 2010 жылғы

АҚШ халқына қатысты өмір кестесі туралы таратып айттық.

Болжалды өмір ұзақтығы – өмір кестесінің соңғы бағанасынан тіке-

лей алынған статистика (7.2-қосымшадағы кестені қараңыз), ол – өмір

сапасының негізгі көрсеткіші. 2013 жылы әлемде туған кездегі болжалды

өмір ұзақтығы ерлерде – 69 жас, әйелдерде – 73 жас. Дамыған елдерде ол –

75 және 82 жас, ал дамуы төмен елдерде (Қытайды қоспағанда) –

65 және 69 жас. Жапония – туған кездегі болжалды өмір ұзақтығы ең жо-

ғары ел: ерлерде – 80 жас, әйелдерде – 86 жас. Болжалды өмір ұзақтығы

бойынша ең төменгі көрсеткіш Лесото (ерлерде – 42, әйелдерде – 45) мен

Сьерра-Леонеде (ерлерде – 45, әйелдерде – 46) болды (PRB, 2014).

7.2-ҚОСЫМША. ӨМІР КЕСТЕСІ

Өмір ұзақтығы кестесін демографтар тек туған кездегі емес, кез келген

жастағы болжалды өмір ұзақтығын анықтау үшін қолданады. Өмір кес-

тесі де – ТЖК сияқты (4-тарауда ТЖК туралы талдауды қараңыз) синте-

тикалық және гипотетикалық өлшем. Ол бізге халық саны туралы мол

мағлұмат береді. Ол жауап беретін аса маңызды сұрақтардың бірі мы-

нау: өмір бойы жасқа байланысты өлім ықтималдығына ұшырар бол-

са, осы сәттегі белгілі бір халықтағы адам орташа қанша өмір сүреді?

Яғни АҚШ халқының туған кездегі болжалды өмір ұзақтығы 2010 жылы

78,7 жас болды дегенде айтпағымыз мынау: 100 000 адамдық когортаға

177

Өлім-жітімді есептеу

өмір бойы 2010 жылғы АҚШ-тың жалпы санының ЖБӨК, яғни

коэффициенттері әсер етсе, онда олар орташа 78,7 жас өмір сүрген бо-

лар еді.

Төменгі кестеде АҚШ тұрғындарына тән 2010 жылғы өмір ұзақтығы-

ның қысқартылған кестесі берілген. Өмір ұзақтығының қысқартылған

кестесі деп аталатын себебі, негізінен, бір жылдық емес, бес жылдық

жас топтарына есептелген.

Тұтас халыққа арналған өмір кестесі, АҚШ, 2010

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

Жас диапазоны

x n

<1 0,006123 100 000 612 99 465 7 866 027 78,7

1–4 0,001071 99 388 106 397 294 7 766 561 78,1

5–9 0,000573 99 281 57 496 250 7 369 267 74,2

10–14 0,000708 99 224 70 495 989 6 873 017 69,3

15–19 0,002463 99 154 244 495 240 6 377 028 64,3

20–24 0,004317 98 910 427 493 529 5 881 789 59,5

25–29 0,004791 98 483 472 491 249 5 388 260 54,7

30–34 0,005497 98 011 539 488 744 4 897 011 50,0

35–39 0,006913 97 472 674 485 753 4 408 267 45,2

40–44 0,009979 96 798 966 481 758 3 922 514 40,5

45–49 0,016044 95 833 1 538 475 584 3 440 756 35,9

50–54 0,024343 94 295 2 295 466 066 2 965 173 31,4

55–59 0,035106 92 000 3 230 452 347 2 499 106 27,2

60–64 0,049847 88 770 4 425 433 348 2 046 759 23,1

65–69 0,074406 84 345 6 276 406 912 1 613 411 19,1

70–74 0,112315 78 069 8 768 369 612 1 206 499 15,5

75–79 0,174782 69 301 12 113 317 694 836 886 12,1

80–84 0,274384 57 188 15 692 248 038 519 193 9,1

85–89 0,430820 41 497 17 878 162 723 271 155 6,5

90–94 0,615282 23 619 14 532 79 720 108 432 4,6

95–99 0,783397 9 087 7 119 24 670 29 212 3,2

100+ 1,00000 1 968 1 968 4 542 4 542 2,3

Дереккөз: Arias (2014: 62).

Өмір кестесі 0 жаста тірі туған 100 000 адамнан басталады (3-баға-

надағы 10 тұсындағы 100 000 санын қараңыз). Бұл 100 000 адамдық

бастапқы топқа түгел өліп бітпейінше, әрбір жаста өлім қауіп төндіріп

178

Өлім-жітім

отырады. Енді өмір кестесінің жеті бағанасының әрбірін 2010 жылғы

АҚШ халқына қатысты қарастырайық.

1-бағанада әр топтағы жас интервалы көрсетілген. Мұндағы жас бо-

йынша топтар екі туған күн арасындағы жылдар диапазонына қарай

алынған. Мәселен, 5–9 жас тобына бесінші және оныншы туған күндер

арасындағы бес жылдық интервал тән.

2-бағанада әр жас тобына деген өлім ықтималдығы көрсетіліп, олар

деп белгіленген. Өмір кестесінің ең негізгі бағанасы – осы.

шама-

сы жас интервалының басында тірі болғандардың келесі жас интерва-

лына жетпей, сол интервалда өлу ықтималдығын көрсетеді. Мұндағы

көрсеткіші

көрсеткішіне ұқсас болғанымен, екеуінің арасында

едәуір айырмашылық бар. Ол айырмашылық бөлгіште;

коэффи-

циентінің бөлгіші – жыл ортасындағы халық саны, ал

коэффициен-

тінің бөлгіші – жас интервалының басында өмір сүретін халық саны.

Көп жағдайда nqx коэффициенттері өзгермелі теңдеу көмегімен

коэффициенттерінен алынады (Kintner, 2004). Ең үлкен жас санатында

(осында көрсетілген өмір кестесінде 100+)

шамасы 1,0-ге тең болуы

керек, өйткені бұл жас интервалының басында өмір сүретін адамдар-

дың бәрі өлуге тиіс. Бірнеше жас тобына, нақты айтсақ 1, 1 – 4 және

100+ шамасынан төмендерге түрлі формулалар қолданылады (Kintner,

2004: 312).

3-бағанада жас интервалының басында өмір сүретін адамдар саны

берілген; бұл бағана l

деп белгіленген және кейде оны «кіші L баға-

насы» деп те атайды. Оны есептелетінінің дәл алдындағы жас интер-

валындағы l

шамасынан

шамасын (5-бағана) алып тастау арқылы

есептейді. Мысалы, 10–14 жас интервалының (яғни 110) басында өмір

сүретін 99 224 адамның 70-і оныншы және он бесінші туған күні ара-

сындағы жас интервалында (

) өледі. Сөйтіп, келесі 15–19 жас ин-

тервалында 70 адам кем болады; сонда l15 шамасы 99 154-ке тең (яғни

99,224 алу 70).

4-бағанада белгілі бір жас интервалында өлетін адамдар саны көр-

сетіліп, ол

деп белгіленеді. Ол үшін l

-ті

-ке көбейтеміз. Осылайша

40–44 жас интервалында өлетін адамдар саны үшін

шамасы

966-ге тең; мұнысы

мәніне тең болатын 0,009979-ге тең, ол

96,798-ге тең l

мәніне көбейтілген.

5-бағанада әр жас интервалындағы барлық адамның өмір сүрген

жылдарының жалпы саны берілген.

Ол

деп белгіленген және оны кейде «үлкен L бағанасы» деп

атайды. Мысалы, өмір кестесі 30–34 жас интервалының басында

98,011 адамның тірі екенін көрсетеді. Егер осы жас интервалы бойын-

да олардың ешқайсысы өлмесе, отызыншы және отыз бесінші туған

күні арасындағы кезеңде олар 490,055 жыл немесе 5-ке көбейтілген

98,011 жыл өмір сүрген болар еді. Бірақ олардың біразы, нақты айтсақ,

539 адам 30–34 жас интервалында өлді (539-дың

шамасын қараңыз).

179

Өлім-жітімді есептеу

Демографтар бұл 539 өлім жас интервалының көбі үшін бес жыл бойына

бөлінген деп ұйғарады. Алайда бұл ұйғарым жас интервалының алғашқы

бірнешеуіне қатысты емес. Өмірдің бірінші жылына келсек, осы тарауда

өлім-жітім бірінші жыл бойына тең бөлінеді деудің қате екенін айтқан

болатынбыз.

Алғашқы бірнеше жас тобына қатысты

шамасын алу үшін қолда-

нуға болатын бірнеше формула бар (қараңыз: Kintner, 2004: 313–315).

Өмір кестесіндегі 100+ үшін басқа формула қолданылады (қараңыз:

Kintner, 2004: 314).

6-бағанада халықтың осы және бұдан кейінгі жас интервалында

сүрген жылдарының жалпы саны көрсетіліп, ол T

деп белгіленген. Әр

жасқа арналған T

шамасын анықтау үшін

-ті ең үлкен жастан бастап

кері қарай қосады, оған мына формуланы қолданады:

i=x

мұндағы L

–

бағанасындағы i жазбасы және

х жазбасынан соң-

ғы

жазбасына, яғни w-ға дейінгі

бағанасының қосындысы.

2010 жылғы АҚШ халқына қатысты өмір кестесі бойынша T95-ті бы-

лай есептеп шығарамыз:

100

= 24 670 + 4 542 = 29 212

7-бағанада жас интервалының басында қалған жылдардың орташа

саны берілген. Бұл, e

деп аталатын мәліметтер бағанасы, әр жастағы

болжалды өмір ұзақтығын көрсетеді; оны 7-бағананы 4-бағанаға бөлу

жолымен шығарады. Жоғарыда айтқанымыздай, АҚШ-тың жалпы хал-

қының орташа болжалды өмір ұзақтығы 2010 жылы 78,7 жас болды.

Ол өмір кестесінде 78,7-нің e

шамасы болып берілген және T

(7 866 027)

бөлу l

(100 000) тең 78,7 болып есептеледі. 2010 жылы АҚШ-тың

20 жасқа толған тұрғындарының әрі қарай орташа қанша өмір сүреті-

нін есептеу үшін өмір кестесіндегі 54,7-ге тең e

шамасын қолданамыз;

ол T

(5 388 260) бөлу l

(98 483) тең 54,71 болып есептеледі. Мұның

ұқтырары сол – 2010 жылғы бүкіл АҚШ халқының жасқа байланыс-

ты өлім қаупіне шаққанда, 25–29 жас аралығындағы жандардың тағы

54,7 жыл өмір сүруі мүмкін екенін білдіреді.

Өмір кестелері адам өлім-жітімін зерттеуден басқа мақсаттарға да

қолданылады. Мысалы, контрацептивтегі сәтсіздік көрсеткіштерін ба-

ғалауға, бірінші курс студенттерінің жоғары оқу орнында ілгерілеуін

қадағалауға, некенің құрылуы мен бұзылуын өлшеуге қолданылуы

мүмкін. Екінші мысалға қатысты айтарымыз – жоғары оқу орнына түс-

кен бірінші курс студенттері санын өмір кестесіндегі радикс деп алып,

180

Өлім-жітім

сосын оларды жасқа байланысты өлім, оқудан шығып қалу және оқуды

аяқтау ықтималдықтарына телуге болады.

Содан соң, мысалы, Техас штатының мемлекеттік университеттері-

не төрт жылдық оқуға 2010 жылы күзде түскен еркек кіндік бірінші курс

студенттерінің университетте өткізген орташа жыл санын анықтап,

сосын осы ex шамасын Техас штатының жекеменшік университеттері-

не төрт жылдық оқуға 2010 жылы күзде түскен бірінші курстың еркек

кіндік студенттерімен салыстырамыз. Мемлекеттік және жекеменшік

университеттерді салыстырғанда, бірінші курста оқитын еркек кіндік

студенттердің университетте өткізген орташа жыл саны көп пе, әлде аз

ба? Білім саласындағы өмір кестесі осы сұраққа жауап берген болар еді.

Алайда туған кездегі болжалды өмір ұзақтығын (e

) есептеуде бала өлімі

аса маңызды рөл атқаратынын естен шығармауымыз керек.

Лесото мен Сьерра-Леонедегідей, e

деңгейі төмен болса, оның негізгі

себебі – бала өлімі деңгейінің тым жоғары болуында. Ендеше түрлі елдегі,

әсіресе дамушы елдердегі болжалды өмір ұзақтығы шамаларын салыстыр-

ған кезде e

-ді өлімнің тиісті жасы ретінде қарастырмауымыз керек.

Демографтардың көбі Джон Граунтты демографияның негізін қалаушы

деп санаса, Альфред Лотканы (1880–1949) заманауи демографияның дамуы-

на ең көп үлес қосқан адам деп білетіндер де жетерлік. Лотка өзінің «тұрақты

халық саны» теориясын жасауға өмір кестесін пайдаланды. Тұрақты халық

саны тұжырымдамасының алғышартын қалыптастырған Леонхард Эйлер

([1760] 1970) болғанымен, бұл ойды нақтылап, қазіргі даму деңгейіне жеткіз-

ген Лотканың еңбектері еді. Ол бұл тұжырымдаманы алғаш 1907 жылы өзінің

қысқаша жазбасында алға тартқан болатын. Кейін Шарп пен Лотканың (1911)

математикалық тұрғыда дәлелдегені мынау еді: егер көші-қонға жабық елге

жас бойынша туу және өлім-жітім коэффициенттерінің тұрақты кестелері

әсер етсе, онда ол бастапқы жастық құрамы қандай болғанына қарамастан,

тұрақты жастық құрамымен және тұрақты көрсеткішпен өседі. Бұл маңызды

демографиялық тұжырымдама туралы 10-тарауда кеңірек айтатын боламыз.

Өлім-жітімді зерттеуге қатысты кейбір әдістемелік мәселені қарас-

тырып болып, енді негізгі сұрақтарға ауысайық. Келесі бөлімде әлемдегі

өлім-жітім тарихы мен Мальтустың үш жағымды тексерісі туралы қысқаша

айтамыз. Одан соң дамыған және дамушы елдердегі өлім-жітімнің негізгі

себептерін және уақыт өте келе олардың қалай өзгергенін талдаймыз.

МАЛЬТУСТЫҢ АШАРШЫЛЫҚТЫ, ЭПИДЕМИЯЛАРДЫ

ЖӘНЕ СОҒЫСТЫ ЗЕРТТЕУІНДЕГІ ӨЛІМ-ЖІТІМНІҢ

ҚЫСҚАША ТАРИХЫ

Өнеркәсіп революциясына дейінгі өлім-жітім деңгейі және ол кездегі ахуал

туралы білетініміз шамалы. Біз ол кезде өлім-жітім деңгейінің жоғары

181

Әлемдегі өлім-жітімнің қысқа тарихы...

болғанын білеміз, бірақ өлім-жітімге қатысты мәліметтердің толық және

қолжетімді болмауы көп сұрақтарды жауапсыз қалдырады.

Жерлеу жазбалары негізінде жинақталған Ежелгі Грекияға қатысты

өмір кестесі туған кездегі болжалды өмір ұзақтығы (e

) шамамен 30 болға-

нын көрсетеді (Dublin, Lotka, and Spiegelman, 1949). Рим империясы құра-

мындағы Мысырдағы халық санағы барысында алынған мәліметтер біздің

дәуіріміздің І–ІІІ ғасырларында туған кездегі орташа болжалды өмір ұзақ-

тығы 22 мен 25 жас арасында болғанын көрсетеді және мұны Рим дәуірін-

дегі Солтүстік Африка құлпытастарындағы деректер де растайды (Scheidel,

2003: 45). Джон Граунт жасаған өмір кестесі (3-тарауды қараңыз) бізге

XVII ғасырда Лондонда туған балалардың 35 пайызынан астамы 6 жас-

қа жетпей өліп отырғанын хабарлайды. Салыстырар болсақ, 2010 жылғы

АҚШ-қа қатысты өмір кестесіне сәйкес, АҚШ-та туған адамдардың 1 па-

йыздан кемі 6 жасқа дейін өлген (7.2-қосымшадағы кестені қараңыз).

Граунттың өмір кестесі көрсеткендей, XVII ғасырда Лондонда туған адам-

дардың 94 пайызы 56 жасқа қарай өлетін болған, ал 2010 жылғы АҚШ-та

бұл көрсеткіш шамамен 8 пайызға тең. Бүгінде біз төрт ғасыр бұрынғы

Лондон тұрғындарынан әлдеқайда ұзақ жасаймыз. Құдайға шүкір!

Еуропа мен АҚШ-тың көп бөлігінде XVIII ғасырдың өзінде болжал-

ды өмір ұзақтығы 30 бен 40 жас аралығында болды (Dublin, Lotka, and

Spiegelman, 1949). Менің әкем туған 1901 жылдың өзінде АҚШ-тағы бол-

жалды өмір ұзақтығы ерлерде – 47,9 жас, ал әйелдерде 50,7 жасқа жетті

(АҚШ Сауда департаменті, 1921 жыл) (менің әкем 1977 жылы 75 жаста

қайтыс болды, яғни ол туған кездегі e

шамасынан 27 жыл артық жасады).

Оның үстіне, өткен ғасырларда өлім-жітім деңгейі әр жылы әр басқа

болып отырды. Жоғары деңгейлі өлім-жітімнің негізгі себебінің өзгеруіне,

яғни ашаршылық, індет және соғысқа байланысты ара-тұра қысқамерзімді

құбылулар болып тұрды.

Өлім-жітімді жоғары деңгейде ұстайтын Мальтус айтқан «жағымды тең-

герімдер» – осы (Malthus, [1803] 1989) (2-тараудағы Мальтус туралы тал-

қылауды қараңыз). Қала аудандарындағы тұрмыстың нашарлығы да өлім-

жітім деңгейін жоғары етіп тұрды (Johnson, 2006).

Ашаршылық

Енді өлім-жітімнің бір себебі ретінде ашаршылықты қарастырайық.

Индустрияға дейінгі замандарда халықтың азық-түлік қорын жасау мүм-

кіндігі бүгінгіден әлдеқайда төмен болды. Қол жұмысының тиімсіздігі, ке-

мірушілер мен жәндіктердің шабуылы және өсімдік аурулары салдарынан

ауыл шаруашылығы өнімдерінің көлемі шектеулі болды. Азық-түлікті сақ-

тауға қажет жабдық жеткілікті болмаған соң, мол астықтан пайда жоқ еді.

Жеткізу технологиясы да, жол да дұрыс дамымаған-ды. Сондықтан

азық-түлігі аз оқшау аудандар өзге аудандардан артық өнімді әкеле алмай-

тын. Сол себепті ашаршылық басты мәселеге айналды.

182

Өлім-жітім

Көп жағдайда ашаршылықтың демографиялық салдары алапат болды.

Ашаршылық қашанда дерлік ауылды жерлер мен кедей-кепшік-

тің арасында болғандықтан, оның салдарының дәл сипатын беру де

қиын (O’Grada, 1999, 2001, 2003a). 1315–1317 жылғы ашаршылықтан

Еуропаның едәуір бөлігінде халық саны қатты азайды. 1690 жылдары кей

швед провинцияларында егін дұрыс шықпай, халықтың алтыдан бір бөлігі

қырылып қалды.

Ирландияда Ұлы ашаршылық деп аталатын 1846–1851 жылдардағы кар-

топ ашаршылығы бір миллиондай адамның басын жалмады, ал кей мәлі-

меттер 1,5 миллионға жуық адамның өлгенін айтады (Foster, 1988: 324;

Miller, 1985: 284). 1840 жылдардың басында Ирландия халқының саны

8 миллионнан сәл ғана көп болғанын ескерсек, бұл – алапат қырғын. Сол

заманда өмір сүрген ирландиялық пірәдарлардың бірі: «Ақиқаты сол,

өлім мен ойран періштесі Ирландияда салтанат құрып тұр», – деп жазды

(Miller, 1985: 285). Бұл өлім-жітім тізіміне «түсіктердің және Ұлыбритания

мен одан тысқары жерлердегі ашаршылықта өлгендердің» қосылмағанын

ұмытпауымыз керек (O’Grada, 2003b: 391; O’Grada, 1999).

Еуропадағы ең соңғы ірі ашаршылық 1868 жылы Финляндияда болды

(O’Grada, 2001). Ал Үндістандағы 1891 жылдан 1910 жылға дейінгі ашар-

шылықта өлген адам саны 19 миллионға жуықтайды-ау (Davis, 1951;

Wrigley, 1969).

Демография тарихындағы ең алапат ашаршылықтың бірі 1958 жылдан

1961 жылға дейінгі аралықта Қытайда болды. Өнеркәсіп құлдырап, астық же-

тіспей, тіршілік деңгейінің төмендеуі туу деңгейіне де әсер етті (Peng, 1987).

Алдымен азық-түлік тапшылығы басталды, арты ашаршылыққа ұласты

және бұл аз болғандай, Қытайдың азық-түлігі өзіне жетпей отырған ау-

дандарының қамбасына қол салынды. Есеп бойынша, таза ашаршылық-

тан қырылған адам саны 30-дан 40 миллионға дейін барады, олардың

12 миллионы – 10 жасқа дейінгі балалар (Ashton et al., 1984 г.; MacDonald,

2003). Ашаршылықтың негізгі себебі – 1958 жылы «ұжымдық экономика

артықшылықтарын барынша пайдалану жолымен ауыл шаруашылығы-

ның орасан әлеуетін іске асыру үшін революциялық күресті табиғатқа қар-

сы жұмылдыру» мақсатында Мао Цзэдун бастаған, бірақ дұрыс ойласты-

рылмаған және тым асқақ меже қойған «Үлкен секіріс» бағдарламасы еді

(Aird, 1972: 278). Су тасқыны, өсімдік аурулары, құрғақшылық, оған қоса,

бюрократиядағы епсіздік пен басқарудағы орашолақтық экономикалық

дағдарысқа, одан әрі ашаршылыққа апарды (Ashton et al., 1984; Dikotter,

2010; Yang, 2012).

Адамы өте аз шағын халықтарда болмаса, адамзаттың бүкіл тарихында

ашаршылық халықтың бірнеше пайызын қырған емес, ондай жағдай өте

сирек кездеседі. Сұрапыл деген Қытайдағы ашаршылықтан «бүкіл халық-

тың бар болғаны 2–3 пайызы өмірмен қоштасты» (O’Grada, 2003a: 383).

Ал Ирландиядағы ашаршылықтан халықтың 12-ден 18-ге дейінгі пайызы

қырылып қалды. Енді індеттерге ауысайық.

183

Әлемдегі өлім-жітімнің қысқа тарихы...

Эпидемия

Дерт атаулыны эндемиялық және эпидемиялық деп екі топқа бөлуге бола-

ды. Эпидемия – алдымен жұртқа тарап, талайға ажал құштырып, артынан

саябырситын жұқпалы дерт. Жәншау, желшешек, қызылша, тұмау және

тырысқақ сияқты көп инфекциялар мен жұқпалы кеселдер індетті болды.

Егер ауру тұрақты деңгейде сақталса, оны эндемиялық ауру деп атайды

(Caldwell, 2006). Эпидемия «бұрқ етеді, сосын шарықтау шегіне жетіп ба-

рып басылады; эндемиялық аурулар уақыт өте келе салыстырмалы түрде

тұрақты өлім-жітімге әкеледі» (Johansson, 2003: 303). Эпидемия көбіне

жергілікті деңгейде басталып, сосын жақын аудандарға тарайды. Осы эпи-

демия бірнеше елді немесе құрлықты шарпыса, оның аты пандемия болып

өзгереді. Эпидемияға қарағанда, пандемияның демографиялық, экономи-

калық және әлеуметтік салдары ауыр болады.

Колдуэлл (2006): «Заманауи демографияның дамуы үшін эпидемиялар

маңызды болды, өйткені өлім-жітімді қадағалаудың керек және маңызды

екені сол кезде анықталды», – деп жазды. Мысалы, испан тұмауынан соң

(сәл кейінгі талқылауды қараңыз), Ұлттар лигасы Өсімді қадағалау жүйе-

сін құрды.

Еуропадағы аранын аша бұрқ ете қалған ең зұлмат эпидемиялардың

бірі – «Қара өлім», шамасы, Орталық Азияда шығып, Жібек жолы бойымен

Жерорта теңізі аймағына жеткен, содан соң кемелердегі егеуқұйрықтар ар-

қылы 1347 жыл мен 1352 жыл аралығында Еуропаға келіп, ақыр соңында,

Солтүстік Еуропаға тарады. Індет құрлық халқының шамамен үштен бірін

қырып салды (Caldwell, 2006; Herlihy, 1997; Martin, 2007). Одан кейін де

Еуропада эпидемияның жиі әрі қарқынды болғаны сонша – халық саны

50 пайызға дерлік қысқарды, сосын екі ғасырдан аса уақытта ғана әрең

қалпына келді (Johansson, 2003). Мәліметтерге қарағанда, «Қара өлім»

жалмаған адам саны 25 пен 60–75 миллионның арасында. Орта есеппен

алғанда, 40–50 миллионның төңірегінде. XIV ғасырда Еуропада шамамен

80–90 млн адам өмір сүргенін ескерсек, бұл – орасан зор көлем.

1660 жылдары Лондонды шарпыған «Ұлы оба» бірнеше ондаған жылға

жалғасты, бірақ сонда да оны «Қара өліммен» салыстыруға келмейді. Бір

кездері бұл індетті бубон обасы деп санаған еді, алайда қазір көбі оны ви-

рустық безгекке ұқсатады (Caldwell, 2006).

Джон Граунттық «Өлім тізімдері» (3-тарауды қараңыз) «Ұлы оба» дәуі-

рінде жасалды.

ХІХ ғасырда Британияда тырысқақ эпидемиясы төрт рет ойран салды.

1854 жылы эпидемия Англия мен Уэльсті тағы шарпыған кезде тырыс-

қақтың таралу құпиясын Джон Сноу атты ғұлама дәрігер ашты, (бұл жаңа-

лық сонымен қатар) Британияны, соңында бүкіл Батыс әлемін тырысқақтың

тұзағынан азат етуге көмектесті (Epstein, 2007a: 41). Лондонда Сноу кейбір

құдықтардың суы лас екенін, ол құдықтардан су ішкен адамның көбі өле-

тінін дәлелдеді. Ол Лондонның түрлі ауданындағы құдықтар мен тырысқақ

184

Өлім-жітім

ошақтарын картаға түсірді, қазір ол «ғылым тарихындағы ең атақты құ-

жаттардың бірі саналады (Epstein, 2007a: 42). Ол жергілікті шенеуніктерді

суы уланған құдықтардың тартпасын алып тастауға көндірді; содан соң ты-

рысқаққа шалдығу саны күрт төмендеді. Бұл географиялық ақпарат жүйе-

сі (ГАЖ) кей құдықтардың жабылуына әкелген саясатты қалыптастырған

алғашқы жағдайлардың бірі болатын (Swanson and Stephan, 2004). Стивен

Джонстың The Ghost Map («Елес карта», 2006) кітабы – Сноудың жаңашыл

еңбегі туралы аса қызықты да тартымды хикаят.

Қазір Лондонда Бродуик көшесінде орналасқан John Snow пабы бар. Ол

тура бір кездегі суы қатерлі құдықтың орнында тұр. Енді Лондонға жолы-

ңыз түсе қалса, сол пабқа кіріп, эпидемиологияның атасы атанған Джон

Сноуға тағзым етіп қойсаңыз болады.

Біршама беріде болған індет – испан тұмауы, ол Еуропада бірінші болып

Испанияға тарағандықтан осылай аталды. 1918 жылы ол бүкіл Еуропаға,

содан соң әлемге тарады. Эпидемиологтар Найл Джонсон мен Юроен

Мюллер (2002) бұл індеттен шамамен 50 млн адам қырылды деп есепте-

ді, өлгендер саны одан көп дейтіндер де бар (Barry, 2004). Испан тұмауы

1 миллиардқа жуық адамға немесе сол кезгі әлем халқының жартысына

жұққан болуы мүмкін. Кей ғалымдар дамуы төмен елдерде бұл тұмаудан

өлгендердің көбі тіркелмей қалған деген пікірде. Эпидемия Солтүстік

Америкаға жеткенде, одан АҚШ-та 700 мыңға жуық, ал Канадада шама-

мен 50 мың адам өлді. Квебек пен Лабрадорда кей шағын ауылдар тұтас

дерлік жойылып кетті. Бұл індеттен көбіне 20–40 жастағы жас адамдар қы-

рылды (Barry, 2004; Caldwell, 2006; Crosby, 2003; Kolata, 1999). АҚШ-тағы

1911–1917 жылдың және 1918 жылдың айдағы өлім-жітім көрсеткіштерін

сараптасақ, испан тұмауының әсіресе 1918 жылдың соңғы маусымында,

онда да қазан айында арыны қатты болғанын көреміз.

АҚШ-та немесе тіпті бүкіл әлемде менің туған қалам Сан-Франциско

сияқты бұл індеттің ылаңын көрген қала кемде-кем шығар, «айналасы

бірнеше айдың ішінде қаланың 50 000 тұрғынына жұғып, 3 500 адам жан

тапсырды» (Espey, 2014:1). Ахуалдың қиындағаны соншалық – қалада

1918 жылы қоғамдық орындарға баратын тұрғындарды далаға бетперде

тағып шығуға міндеттейтін заң қабылданып, қаланың денсаулық сақтау

департаменті: «Бетперде тағыңыз, сөйтіп, өміріңізді сақтаңыз! Бетперде

тұмаудан 99% қорғайды» деген үндеу жариялады (интернетте мына сіл-

темеден табуға болады: www.pbs.org/wgbh/americanexperience/features/

general-article/inﬂuenza-san-francisco). Алайда бетперде тағу анау айтқан-

дай нәтиже бермегенін хабарлайтын да мәліметтер бар (Espey, 2014: 3, 24).

Сан-Франциско мен оның маңайындағы тұрғындар ішінен құрбан бол-

ғандар арасында менің үш ата-әжем мен нағашы әпкем болды. 7.2-сыз-

бада солардың бірі, нағашы әжем Энни Караның өлгені туралы куәліктің

көшірмесі берілген. Ол 1918 жылы 20 желтоқсанда 42 жасында «тұмау-

дан» өліп, келесі күні Сан-Францисконың оңтүстігінде орналасқан Колма

атты шағын қаладағы «Қасиетті крест» католиктер қорымына жерленді.

185

Әлемдегі өлім-жітімнің қысқа тарихы...

Ол кезде 9 жастағы анам Кэтрин Кара да 1918 жылы күзде Сан-Францискода

испан тұмауымен ауырып, бақытымызға қарай, аман қалды. 1936 жылы

ол әкем Үлкен Дадли Постонға тиіп, 1940 жылы мені, ал қызы Кэтлинді

1943 жылы дүниеге әкелді. 1979 жылы Сан-Францискода 69 жасында қай-

тыс болған шешемді тірісінде балалары мен немерелері қатты құрметте-

ді. Қызым Нэнсидің ол кісіге деген құрметінің күштілігі сондай – өзінің

тұңғыш қызына әжесінің есімін беріп, Кара деп атады. Егер өлім-жітім

мен эпидемия 1918 жылы басқа сипатта болып, Кэтрин Кара туыста-

рымен және әпкесімен, сондай-ақ Сан-Франциско аймағындағы басқа

3 500 тұрғын сияқты Барри (2004) адамзат тарихындағы ең өлім сепкіш

оба деп атаған аурудың құрбаны болғанда, осы параграфта аты аталған

көп адам өмірге келмейтін, ал демография туралы бұл оқулық жазылмайтын

және басқа да көп адамның өмірі бүгінде мүлде басқа сипатта болар еді.

Испан тұмауы туралы әңгімемізді аяқтамас бұрын, назар аударуға

тұрарлық екі сілтемені келтірелік. Біріншіден, 1918 жылғы тұмау эпи-

демиясы туралы бірнеше кітап оқыдым. Олардың ең жақсысы, ең көп

7.2-сызба. Тұмау індетінің құрбаны Энни Караның өлгені туралы куәлік,

Сан-Франциско, 1918 жыл

186

Өлім-жітім

оқылатыны – Кросби жазған America’s Forgotten Pandemic («Американың

ұмыт қалған пандемиясы») атты кітап (2003). Өте қызық кітап және сол

эпидемия туралы ең тыңғылықты зерттеу деуге болады. Екіншісі – жазу-

шы Кэтрин Энн Портердің 1939 жылы жазған, Pale Horse, Pale Rider («Жүдеу

ат, жүдеу салт атты») деп аталатын, үш новелладан тұратын кітабы. Кітап

соның атымен аталған үшінші новелла газетте жұмыс істейтін әйел мен

сарбаз және ол екеуінің қарым-қатынасы туралы әңгімелейді.

Әйел тұмаумен ауырып қалады, сарбазға да одан жұқса керек. Небәрі

алпыс-ақ беттен тұратын осынау тартымды кітапты оқыған адам өкінбей-

ді. Портердің өзі де тұмауратқан, сондықтан бұл кітапты өзінің өмірбаяны

десе де болады. Альфред Кросби бұл қысқа көркем шығарманы теңдесі жоқ

туынды деп тауып, өзінің «Американың ұмыт қалған пандемиясы» кітабын

«тірі қалған Энн Портерге» арнады (Crosby, 2003: v).

Алдыңғы параграфта «Қара өлім» шамамен 50 млн адамның өмірін жал-

мағанын, бірақ бұл мәліметтің шындықтан тым алыс болуы мүмкін екенін

айттық; испан тұмауы да 50 млн адамды жұтты және бұл санның да шын-

дықтан тым алыс болуы ғажап емес. Қазір әлемде эпидемиялық ауру қа-

ғынып тұр. Мен айтып отырған АИТВ/ЖИТС құрбандарының саны жуық

арада «Қара өлім» мен испан тұмауынан өлгендердің санын қоса алғанда-

ғы 100 миллионнан асып кетуі мүмкін.

Бұл кітап жазылған 2015 жылы әлемге АИТВ/ЖИТС эпидемиясы та-

рағанына отыз бес жылдан асты. Жұқтырылған иммунитет тапшылығы

синдромы (ЖИТС) алғаш 1981 жылы АҚШ-та гей еркектерден табыл-

ды (Shilts, 1987). ЖИТС жұқтырған гемофилиямен ауыратындар алғаш

1982 жылы тіркелді. ЖИТС-қа апаратын адамның иммунитет тапшылығы

вирусы (АИТВ) 1983 жылы Парижде Пастер институтында анықталды, ал

1980 жылдардың соңы және 1990 жылдары АИТВ/ЖИТС әлемнің барлық

елдерінде табылды. АИТВ адамнан-адамға ағза сұйықтықтары арқылы

өтеді. Заба жазғандай (2003: 37), «ол жүктілік кезінде анадан балаға өтуі,

босану не емізу кезінде немесе жыныстық қатынас уағында жұғуы мүмкін.

Сонымен қатар вирус қан құю кезінде қан арқылы да беріледі… [Сол сияқ-

ты] ол стерильденбеген және хирургиялық құралдар арқылы да жұғады».

Вирус, негізінен, АИТВ инфекциясы бар адаммен жыныстық қатынас жа-

сау, екіншіден, ине және шприцті АИТВ инфекциясы бар адаммен бірлесе

қолдану арқылы тарайды.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының 2014 жылдың басында-

ғы деректері бойынша, вирус алғаш тіркелген 1981 жылдан бері инфек-

ция әлемде 74 млн адамға жұғып, оның 39 миллионы өлді және АИТВ-

мен өмір сүретін 35 млн адамның көбі, сірә, сонымен байланысты ауру-

лардан өледі. 2013 жылдың өзінде АИТВ-мен байланысты себептерден

1,5 млн адам өлді. Жыл сайын әлемде 2 миллионнан аса АИТВ жұғуы тір-

келеді. Бұл – алдағы он бес жылда немесе сонымен шамалас уақытта, бәл-

кім, 2030 жыл маңайында әлемде 100 млн адамның АИТВ-ны жұқтырғаны

тіркеледі және олардың барлығы дерлік АИТВ-ға байланысты себептерден

187

Әлемдегі өлім-жітімнің қысқа тарихы...

өледі деген сөз. Сан жағынан ол «Қара өлім» мен испан тұмауынан өлді де-

лінетін 100 миллионнан асып түспек.

АИТВ-мен өмір сүретін 35 млн адамның 25 миллионы – Сахараның оң-

түстігіндегі Африка елдерінің тұрғындары. АИТВ-ны жұқтыратындардың

70 пайызы Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдеріне тиесілі (ДСҰ, 2014).

7.3-сызбадағы әлем картасында 2013 жылы әлемнің ірі аймақтарындағы

АИТВ-мен өмір сүрген балалар мен ересектер саны көрсетілген. Сенімгерлік

интервалдары жақша ішінде.

2013 жылы жұқтырғандар саны ең көп аймақ Сахараның оңтүстігіндегі

Африка елдері болғанын анық көрсетеді: 35 млн жұқтырған адамның 25

миллионға жуығы.

Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдерінде АИТВ жұқтыру деңгейінің

жоғары болуының себебі – еркектер мен әйелдердің бір уақытта, бір тө-

секте бірнеше адаммен жыныстық қатынасқа түсетіні. Еркектің өз әйеліне

қоса, бір немесе екі тұрақты көңілдесі болуы мүмкін. Әйелдің де еріне қоса,

бірнеше жігіті болуы мүмкін. Бұл жағдай вирус жұқтыру қаупін айтарлық-

тай жоғарылатады (Epstein, 2007b).

Әлемдегі ең ауыр зардап шегіп отырған аймақ – Сахараның оңтүстігін-

дегі Африка елдері десек те, індет Орталық Азия мен Шығыс Еуропаға да

таралу үстінде.

Сосын Қытайда басы артық 30–40 млн еркек бар, олар өз елінде үйлене-

тін қыз таба алмайтын болады, бұл жағдай да АИТВ/ЖИТС індетінің жап-

пай таралуына жағдай жасауы мүмкін (Poston, Conde, and DeSalvo, 2011;

Жалпы: 35,0 млн

[33,2 миллионнан 37,2 миллионға дейін]

Таяу Шығыс және Солтүстік Африка

230 000

[160 000 – 330 000]

Сахараның оңтүстігіндегі Африка

24,7 млн

[23,5 млн – 26,1 млн]

Шығыс Еуропа және

Орталық Азия

1,1 млн

[980 000 – 1,3 млн]

Азия және Тынық мұхиты аймағы

4,8 млн

[4,1 млн – 5,5 млн]

Солтүстік Америка мен Батыс және Орталық Еуропа

2,3 млн

[2,0 млн – 3,0 млн]

Латын Америкасы

1,6 млн

[1,4 млн – 2,1 млн]

Кариб аймағы

250 000

[230 000 – 280 000]

7.3-сызба. АИТВ-мен өмір кешіп жатыр деп есептелетін

ересектер мен балалар, 2013 жыл

188

Өлім-жітім

Tucker et al., 2005; Tucker et al., 2009). Ол бойдақтар, сірә, үлкен қалаларда

өмір сүріп, жыныстық қызмет көрсететін әйелдерге тәуелді болады.

АИТВ/ЖИТС-тің әлем елдерінің көбіне әсерінің орасан болғаны әрі бо-

лып жатқаны анық. Жоғарыда айтылғандай, 39 млн адам ЖИТС-тен өлді,

тағы 35 млн адам АИТВ-мен өмір сүреді (Lamptey, Johnson, and Khan, 2006).

2012 жылғы World Population Prospects («Әлемдік демографиялық болжам»)

туындысында Біріккен Ұлттар Ұйымы (2013d) мынадай мәлімет берді: АИТВ

ең көп тараған отыз тоғыз елде оны 15–49 жастағы тұрғындардың 2 пайы-

зы немесе одан көбі жұқтырған және бұл елдердің 36-ы Африкада орналас-

қан. АИТВ таралу деңгейі 1 пайыздан төмен аса ірі төрт ел: Бразилия, Қытай,

Үндістан және АҚШ-ты да ескеру керек, өйткені бұл елдерде АИТВ-мен өмір

сүретін адам саны өте көп.

Сахараның оңтүстігіндегі тоғыз елде АИТВ таралу деңгейі сұмдық жо-

ғары. Свазилендте 15–49 жастағы тұрғындардың 25 пайызы АИТВ жұқ-

тырған, одан кейін Лесото – 23%, Ботсвана – 22%, Оңтүстік Африка – 19%,

Зимбабве – 15%, Намибия – 14%, Мозамбик – 11% және Малави – 10%.

Одан кейінгі сегіз жоғары көрсеткіш: Угандадағы 7 пайыздан Гвинея-

Биссаудағы 4 пайызға дейін – бұлар да Сахараның оңтүстігіндегі Африка

елдері. Сахараның оңтүстігіндегі аймақтан өзге аймақтардың ешбірінде

АИТВ-ны жұқтырғандар үлесі 3 пайыздан (Багам аралдары) немесе 2 па-

йыздан (Гаити) аспайды (Central Intelligence Agency, 2015).

Африканың бірқатар елінде соңғы жылдары АИТВ/ЖИТС індетінен

өлім-жітім күрт көбейді. ЖИТС-тің салдары орасан екеніне дау жоқ. Одан

ең көп зардап шегуші елдерде өмірдің орташа ұзақтығы іс жүзінде қысқа-

рып кетті. Мысалы, Ботсванада «болжалды өмір ұзақтығы 1985–1990 жыл-

дағы 64 жастан 2005–2010 жылы 47 жасқа түсті... Жалпы алғанда, ең қатты

зардап шегуші елдер қатарына кіретін Оңтүстік Африкада болжалды өмір

ұзақтығы соңғы 20 жылда 61 жастан 52 жасқа төмендеді» (БҰҰ, 2013d: 18).

Енді Мальтустың соңғы жағымды теңгерімі – соғысты талқылауға көшейін.

Соғыс

Соғыстың өлім-жітім тұрғысынан демографиялық салдарын анықтау оңай

емес. Біріншіден, анықтамасының өзінде мәселе бар. Соғыс дегеніміз не?

Кей әскери тарихшылар мен археологтар екеуден көп жауынгер қатыса-

тын кез келген қақтығысты соғыс деп біледі. Алайда бұл – дәлдігі төмен

көзқарас. Қазір ғалымдар соғысқа өлген адамның саны негізінде анықтама

беретін болды. Уилкинсон (1980) 1820 жылдан бергі соғыстардың тізімін

жасап, оған 300-ден көп адам құрбан болған 315 шайқасты кіргізді (қара-

ңыз: Etherington, 2003). Тіркелген әскерилердің өлімінен басқа сол соғыс-

тың кесірінен бейбіт тұрғындардың опат болуы деген де мәселе бар, оның

арғы жағында сарбаздардан кеселдің тарауы, тонау кезінде өлтіру, ауыл

шаруашылығының күйреуінен болатын ашаршылық, сондай-ақ экономи-

калық және әлеуметтік күйзелістен туатын қиындықтар жатыр.

189

Дамыған және дамушы елдердегі өлім-жітім мен оның себептері

Соғыс әкелген өлім-жітім басқа дәуірлерге қарағанда, жиырмасыншы

ғасырда жақсы тіркелген. Адам ең көп қырылған заман өткен ғасырдың

бірінші жартысы екеніне дау жоқ. Мәлімет нақты болмаса да, «шамамен

Бірінші дүниежүзілік соғыста 8,5 млн, Екінші дүниежүзілік соғыста 40 млн

әскери мен бейбіт тұрғын қаза тапты деуге болады» (Etherington, 2003:

964). Көбіне әскерилерден гөрі бейбіт тұрғындар көбірек мерт болады.

Мысал үшін айтар болсақ, Екінші дүниежүзілік соғыс уағында Ресейде өл-

гендердің 60 пайызы бейбіт тұрғындар болса керек (Petersen, 1975: 269).

Өлген америкалықтардың саны жағынан АҚШ-тағы Азамат соғысы бұл

елде бұрын-соңды болған соғыстардың бәрінен асып түсті. 1861–1865 жыл

арасындағы төрт жылдық соғыста шамамен жартысы солтүстіктен, жарты-

сы оңтүстіктен, барлығы 620 000-дай адам қаза тапты.

Тәуелсіздік жолындағы соғыстан бастап, Корея соғысына дейінгі ел-

дің басқа соғыстарының бәрінде шамамен осынша америкалық жан тап-

сырды (Faust, 2008). Азаматтық соғыста өлген 620 000 адамды сол кезде

31 млн болған АҚШ халқы санымен есептесек, ол бүкіл ел тұрғындарының

2 пайызы еді. 2015 жылғы АҚШ халқының санымен есептегенде шамамен

6,4 миллионға тең.

ДАМЫҒАН ЖӘНЕ ДАМУШЫ ЕЛДЕРДЕГІ

ӨЛІМ-ЖІТІМ МЕН ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ

Белгілі демограф Дональд Богю «өлімге жалғыз, дара күш деп қарау – үс-

тірттік… Өлім деген, ақиқатында, көптеген себептің немесе аурулардың

тоғысуынан болатын жайт, сондықтан өлімді толық түсіну үшін оның

негізгі себептерінің әрбіріндегі үрдістерді түсіну керек» деген болатын

(1969: 578).

Тіпті қазірдің өзінде өлімнің себептері туралы толық мәлімет жоқ.

Әлемде адам өлімі тіркелмей қалатын жағдай да жиі кездеседі. Көп елде

талай адам дәрігердің қарауынсыз өледі, сондықтан өлім себебі не бел-

гісіз, не дұрыс анықталмаған күйінде қалады. Кейде өз-өзіне қол салу,

соз және АИТВ/ЖИТС сияқты өлім себептері бұрмаланады немесе

жасырып-жабылады.

Оның үстіне, әр елдегі өлім себептері туралы мәліметті бір-бірімен са-

лыстыру қиын, өйткені терминология, сертификаттау әдісі, диагноз қою

әдісі, мәліметті кодтау және жинау жүйесінің сапасы әр елде әртүрлі.

Әйтсе де өлім себептерінің жалпы құрылымына қатысты кей нәрселерді

жалпылама түрде айтуға болады.

Бүгінгі әлемде ұлттық өкіметтердің көбі өлім себептерін Дүниежүзілік

денсаулық сақтау ұйымы (ДСҰ, 1992) жасаған Аурулардың халықаралық

жіктемесіне (АХЖ) сәйкес жіктейді. Бұл жіктеме ауық-ауық қайта қара-

лып отырады. Қазір жіктеме оныншы мәрте қайта қаралу үстінде (АХЖ-10);

АХЖ-11 2017 жылы шығады. АҚШ-тағы өлім себептері 1999 жылдан бері

АХЖ-10 бойынша жіктеледі.

190

Өлім-жітім

АХЖ-10 (1992 жылы енгізілді) ішінде өлім себептері негізгі 22 айдарға

жіктелген. Осы айдарларды және кейбір нақты себеп мысалын (толығы-

рақ мәлімет үшін қараңыз: ДСҰ, 1992) тізіп көрсетейік:

I. Кей инфекциялық және паразиттік аурулар (туберкулез; вирустық

инфекциялар; АИТВ).

II. Ісік (обыр).

III. Қан аурулары.

IV. Эндокриндік, ас қорыту және зат алмасу жүйесі аурулары (көте-

ремдік; диабет).

V. Психикалық және мінез-құлықтық аурулар (шизофрения; ақыл-

естің кемдігі).

VI. Жүйке жүйесінің аурулары (менингит).

VII. Көз аурулары (глаукома).

VIII. Құлақ аурулары.

IX. Қан айналымы жүйесінің аурулары (жүректің ишемиялық дертте-

рі; ми-тамырлық кеселдер).

X. Тыныс жолдарының аурулары (тұмау; пневмония).

XI. Ас қорыту жүйесінің аурулары (бауыр аурулары; жарық).

XII. Тері және шел аурулары.

XIII. Қимыл-тірек аппараты аурулары (бұлшықет жұмысының бұзылуы,

сүйек тіні тығыздығының бұзылуы).

XIV. Несеп-жыныс жүйесінің аурулары (еркектің жыныстық мүшесінің

кеселдері; сүт безі аурулары).

XV. Жүктілік, босану және босанудан кейінгі кезең.

XVI. Перинаталдық кезеңде пайда болатын кей жағдайлар (босану ке-

зіндегі жарақат).

XVII. Туабітті кемтарлық, деформация және хромосомалық аномалия

(омыртқаның жарылуы, жырық таңдай).

XVIII. Басқа айдарларда жіктелмеген симптомдар, белгілер және анома-

лиялық клиникалық және зертханалық мәліметтер (баланың ке-

нет өлуі синдромы; қараусыз өлім).

XIX. Жарақат, улану және сыртқы себептердің басқа да салдары (бас-

тың зақымдануы; үсу).

XX. Ауру мен өлімнің сыртқы себептері (жол-көлік апаты, өз-өзіне қол

салу).

XXI. Денсаулықтың күйіне әсер ететін факторлар және медициналық

қызметтермен қатынасқа түсу.

XXII. Арнайы мақсаттағы кодтар (этиологиясы белгісіз жаңа аурулар).

Жоғарыдағы тізімде өлім себептерінің құрылымы туралы егжей-тег-

жейлі мәліметтер берілген.

Оған қарап, өлімнің күрделі нәрсе екенін және өлудің мыңдаған себебі

бар екенін көре аламыз. Әйтсе де өлімнің кей себептері өзгелеріне қара-

ғанда жиі кездеседі.

191

Дамыған және дамушы елдердегі өлім-жітім мен оның себептері

2012 жылы әлемде шамамен 56 млн адамның өлімі тіркелді. 7.4-сызбада

өлімнің әлем бойынша 2012 жылғы негізгі 10 себебі туралы ДСҰ мәлімет-

тері көрсетілген. Өлім-жітімнің басты себептері мыналар болған: жүректің

ишемиялық ауруы – 7,4 млн адам өлімі, инсульт – 6,7 млн, өкпенің созыл-

малы обструктивті ауруы (ӨСОА) (дұрыс тыныс алуға кедергі жасайтын

өкпе ауруы) – 3,1 млн. Сызбадағы 10 ауру түрі 2012 жылы әлемдегі барлық

өлімнің жартысына себеп болды.

Алайда адамның бәрі сол негізгі себептерден өлмейді. Өлімнің себеп-

тері әртүрлі және олар көбіне елдің әлеуметтік-экономикалық деңгейі-

не байланысты болады. ДСҰ-ның 2011 жылы жасаған көрнекі мысалы

бұл мәселені айқындай түседі. 2008 жылы әлемде өлген барлық әйел,

еркек және баланы қамтитын гипотетикалық 1 000 тұрғынды алайық.

Ол 1 000 өлген адамның 159-ы – бай елдердің, 677-сі – табысы орташа ел-

дердің және 163-і – кедей елдердің тұрғыны.

Бұл үш топтың әрбірінде өлім-жітімнің негізгі 10 себебі бойынша қалай

бөлінгенін қарайық. Олар бірдей емес және үш топта әрқалай.

Жүректің

ишемиялық ауруы

Инсульт

ӨСОА

Төменгі тыныс жолдары

инфекциялары

Трахея, бронх,

өкпе обыры

АИТВ/ЖИТС

Диареялық аурулар

Қант диабеті

Жол-көліктен

зақымдану

Жүректің

гипертониялық ауруы

0 млн 2 млн 4 млн 6 млн 8 млн 10 млн

7,4 млн

6,7 млн

3,1 млн

1,6 млн

1,5 млн

1,3 млн

1,1 млн

7.4-сызба. Әлемдегі өлімнің он басты себебі, 2012 жыл

Дереккөз: ДСҰ, мына сілтемеде: www. who. int/mediacentre/factsheets/fs310/en,

last accessed 29 сәуір 2016 жыл.

192

Өлім-жітім

Бай елдердің (негізінен, Солтүстік Америка мен Еуропа) 159 тұрғыны

туралы айтсақ, олардың үштен екісінен көбі 70 жастан асқан және көбі-

не созылмалы аурулардан өлген. Жартысынан көбі ДСҰ-ның 10 себебінің

бірімен қайтыс болды. 159 өлімнің 25-іне инсульт себеп болды. АИТВ/

ЖИТС бұл елдердегі өлім-жітім себептерінің алғашқы ондығына кірмейді

(7.5-сызба).

Табысы орташа елдерде тұрғындардың жартысы 70 жасқа дейін өмір сү-

реді және бай елдер сияқты мұнда да өлімнің негізгі себебі – созылмалы

аурулар. Алайда бұл топта себептердің алғашқы ондығына АИТВ/ЖИТС,

жол-көлік оқиғалары және туберкулез кіреді; бұл үш себеп бай елдердегі он

себептің қатарында жоқ. Табысы орташа елдерде өлген 677 адамның 93-і

жүрек ауруларынан, 86-сы инсульттан қайтыс болған.

Жүректің

ишемиялық

ауруы

Инсульт

және басқа

целебро-

васкулярлық

аурулар

Трахея,

бронх,

өкпе

обыры

Альцгеймер

және басқа

да демен-

циялық

аурулар

Төменгі

тыныс

жолдары

инфекция-

лары

Өкпенің

созылмалы

обструк-

тивті

ауруы

Тоқ

ішек пен

тік ішек

обыры

Қант

диабеті

Жүректің

гипер-

тониялық

ауруы

Сүт

безі

обыр

Жүректің

ишемиялық

ауруы

Инсульт

және басқа

целебровас-

кулярлық

аурулар

Төменгі

тыныс

жолдары

инфекция-

лары

Диареялық

ауру

АИТВ/ЖИТС Жол-

көлік

оқиға-

лары

Тубер-

кулез

Өкпенің

созылмалы

обструктивті

ауруы

Қант

диабеті

Жүректің

гиперто-

ниялық

ауруы

Жүректің

ишемиялық

ауруы

Шала

туу және

салмағы

жетіспей

туу

Малярия Туу

кезінде

тұншығу

Нәрестелік

инфекция

Инсульт

және

басқа

целебро-

васкуляр-

лық аурулар

Төменгі

тыныс

жолдары

инфекциялары

Диареялық

аурулар

Тубер-

кулез

АИТВ/ЖИТС

Табысы төмен елдер

Табысы орташа елдер

Табысы жоғары елдер

1 000-нан 163

1 000-нан 167

1 000-нан 159

18 13 13 10 8 8 7 5 5 4

18 17

15 15

14 9

6 5

443

7.5-сызба. Өлімнің негізгі 10 себебі: әлемнің табысы төмен,

орташа және жоғары елдері, 2008 жыл

Дереккөз: БҰҰ (2011).

193

Дамыған және дамушы елдердегі өлім-жітім мен оның себептері

Кедей елдерде (олардың көбі – Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдері)

бес адамның бірінен кемі 70 жасқа дейін өмір сүреді және барлық өлімнің

үштен бірі 15 жасқа дейінгі балаларға тиесілі. Бұл елдерде 2008 жылы өл-

ген 163 адамның 18-і төменгі тыныс жолдарының инфекциясынан (өлім-

нің негізгі себебі), 13-і диареялық аурулардан қайтыс болды. Өлімнің үшін-

ші негізгі себебі – АИТВ/ЖИТС 163 өлімнің 13-іне себепші (ДСҰ, 2011).

Әлем бойынша өлімнің себептерінде едәуір айырмашылық бар.

Өмір ұзақтығы да айтарлықтай әртүрлі. Жоғарыда айтқанымыздай,

2013 жылы Жапонияда туған қыз баланың орта есеппен 86 жыл өмір сүру

мүмкіндігі бар, ал Лесотода туған қыз бала орта есеппен 45 жыл өмір сүреді.

Бұрын өлім-жітім деңгейінің әлдеқайда жоғары болғанын да айттық.

«Әлем халқының саны туралы болжам: 2012 жылғы шолу» баяндамасын-

да (2013d) БҰҰ жиырмасыншы ғасыр адамзат тарихындағы өлім-жітімнің

ең күрт азайған дәуірі болғанын айтты. 1950 жылдардың басында әлем бо-

йынша өмірдің орташа ұзақтығы 46 жас болған, ал 2010 жылы 69 жасқа

жетті. 7.6-сызбада 1950–2100 жыл кезеңіндегі әлем мен негізгі үш аймақ

бойынша өмірдің болжалды орташа ұзақтығының деңгейлері берілген.

БҰҰ болжамына сәйкес, 2050 жылы әлемде өмірдің болжалды ұзақ-

тығы 76 жасқа жетеді. Ал 2100 жылы 82 жас болады. Дамыған елдер-

де өмірдің болжалды ұзақтығы 2010 жылдың өзінде жоғары болған –

65 жас, 2010 жылы 77 жасқа жетті, болжам бойынша 2050 жылы – 83 жас,

7.6-сызба. Туған кездегі өмірдің болжалды ұзақтығы: әлем және дамыған,

нашарлау дамыған, өте дамуы төмен аймақтар, 1950–2100 жылдар

Дереккөз: БҰҰ (2013d: 16).

100

1950 1960 1970 19801990 2000201020202030204020502060207020802090 210

Кезең

Туған кездегі өмірдің болжалды ұзақтығы

(жылдар)

Әлем

Дамуы төмендеу аймақтар

Әлдеқайда дамыған аймақтар

Дамуы өте төмен елдер

194

Өлім-жітім

ал 2100 жылы 89 жас болмақ. Керісінше, ішінде жиырмасы АИТВ/ЖИТС-

тан ауыр зардап шеккен 49 ең дамуы төмен елде өмірдің болжалды ұзақты-

ғы 1950 жылы небәрі 35 жас болған; 2005–2010 жылдары ол 58 жасқа жетті;

2050 жылы 70 жасқа, ал 2100 жылы 77 жасқа жетеді деген болжам бар.

Дамыған және дамуы төмен елдерде өмірдің болжалды ұзақтығы арт-

қанымен, бұл нәрсе әлемнің негізгі аймақтары арасындағы өзгерістерді

көрсете алмайды. Азия, Латын Америкасы мен Кариб бассейні, Солтүстік

Америка және Океания елдерінде өмірдің болжалды ұзақтығы ұдайы арту

үстінде, алайда Еуропаның көп елінде 1960 жылдардың аяғынан 1980 жыл-

дардың аяғына дейін арту қарқыны бәсеңдеді. Оған «Шығыс Еуропа ел-

дерінде, әсіресе Ресей Федерациясы мен Украинада өмірдің болжалды

ұзақтығының күрт қысқаруы себеп болды. Еуропаның өзге аймақтарын-

да өмірдің болжалды ұзақтығының артып жатқаны байқалады және ол

қазірдің өзінде Солтүстік Америка деңгейімен бірдей немесе сәл жоғары»

(БҰҰ, 2013d: 15).

Әлемнің өзге аймақтарынан айырмашылығы – Африкада өмірдің бол-

жалды ұзақтығы 1980 жылдардың соңынан кейін қысқарды. «Мұның не-

гізгі себебі – АИТВ/ЖИТС эпидемиясы болғанымен, одан өзге қарулы қақ-

тығыстар, экономикалық тоқырау және туберкулез және малярия тәріздес

инфекциялық аурулардың қайта бас көтеруі сияқты факторлар да рөл ат-

қарды. Африканың көп елінде бой көтерген соңғы жылдардағы келеңсіз

оқиғалар өлім-жітімді азайтуға айтарлықтай кедергі болып отыр. Алайда

АИТВ/ЖИТС індетінің таралуын тоқтату және онымен ауыратындарды ем-

деу жолындағы күрес сәтті болған жағдайда... [өмірдің болжалды ұзақтығы

қайтадан арта бастайды деген үміт бар]» (БҰҰ, 2013d: 17).

Әрі қарай АҚШ-тағы өлім-жітім үрдісін және өмір ұзақтығы мәселесін

талқылауға көшеміз.

АҚШ-ТАҒЫ ӨЛІМ-ЖІТІМ ЖӘНЕ ӨМІР ҰЗАҚТЫҒЫ

АҚШ-та өлім-жітімнің азаюы демографиялық өзгеріс теориясына (бұл ту-

ралы 2-тарауда айтқан болатынбыз) сәйкес келеді. Әлеуметтік модерниза-

цияның бір бөлігі болған әлеуметтік және экономикалық ахуалдың, соны-

мен қатар қоршаған ортаның өзгеруіне орай өлім-жітім деңгейі біртіндеп

төмендей бастады.

Өлім-жітімнің төмендеуі қоғам денсаулығын сақтау саласында ешқан-

дай айтуға тұрарлық шара қолданылмай тұрып-ақ басталған-ды.

Өлім-жітімнің азаюы

АҚШ-тағы өлім-жітім туралы мәліметтер 1800 жылдардың ортасына дейін

шектеулі болды. АҚШ-тағы өлім-жітім туралы жүйелі ақпарат тек 1933 жыл-

дан бастап қолға тие бастады (3-тарау). Отарлық дәуірде ӨЖК орташа бол-

ды, ол 1 000 адамға шаққанда 20 мен 40 өлімнің арасында болды деген

195

АҚШ-тағы өлім-жітім және өмір ұзақтығы

жорамал айтылады (алайда ӨЖК-ні салыстыру үшін қолданудағы мәселе-

лер туралы талқылауымызды еске түсіріңіз). Әлбетте өмірдің болжалды

ұзақтығы 40 жастан асқан жоқ және көп жерде одан да төмен болды. Нью-

Гэмпшир мен Массачусетсте өмірдің болжалды ұзақтығы шамамен 35 жас

болды, ал 1850 жылға қарай 40 жасқа жетті (Kitagawa and Hauser, 1973).

Расында, 1850 жылдың мәліметтеріне қарағанда, ақнәсілділердің туған кез-

дегі өмірдің болжалды ұзақтығы орта есеппен 39 жастан сәл ғана жоғары,

ал қаранәсілділерде небәрі 23 жас болды. Бала өлімі өте көп еді.

Мынадай өзгерістер шамамен 1850 жылдардан бастап өлім-жітімді

шамалы азайтты: «Қоғам денсаулығын сақтау мен санитария жақсарды,

әсіресе сумен қамту және кәріз жүйесі дұрысталды. Шамамен 1870 жыл-

дардан бастап америкалықтардың ішіп-жемі, киімі және баспанасы жақ-

сарды, мұның да маңызы зор болды. Қоғам денсаулығын сақтаудың жалпы

экологиялық шараларынан тысқары нақты медициналық өзгерістердің

ХХ ғасырдың басына дейін статистикалық тұрғыда айтарлықтай рөлі

болмады» (Haines, 2007). Көбіне Еуропаның қалалық жерлерінде өлім-

жітімнің көп болғанын жоғарыда айттық. АҚШ-та да солай еді. Алайда

1890 жылдары АҚШ-тың көптеген ірі қаласы «санитария (су құбыры, кә-

різ, суды сүзу және хлорлау сияқты) бойынша қоғамдық жобаларды қолға

алды» (Haines, 2007). Осындай күш-жігердің арқасында өлім-жітім деңге-

йі төмендеп, ауылдық және қалалық жерлер арасында өлім-жітім деңгейі

бойынша алшақтық жойылды. Бірақ ақ және қаранәсілділер арасындағы

айырмашылық сақталды және әлі бар.

АҚШ-та өмірдің болжалды ұзақтығы 1900 жылы еркектерде – 46 жас,

ал әйелдерде 48 жас болса, 2013 жылға дейінгі аралықта ол күрт артып,

еркектерде – 76 жас, әйелдерде 81 жасқа жетті. Арту барысы, негізінен,

1900 жылдан 1950 жылға дейін жүрді. Бұл жетістік аурудың себебі – мик-

робта деген теорияның кеңінен мойындалуынан келді, содан кейін сәби-

лер мен балаларға тән көптеген инфекциялық және паразиттік ауруды

анықтап, тоқтатуға мүмкіндік туды (Preston and Haines, 1991; Shrestha,

2006). Микроб теориясы инфекциялық аурулармен күрестің «бөтелке мен

сүтті қайнату, қолды жуу, тамаққа шыбын жолатпау, ауырған балаларды

оқшаулау, бөлменің ауасын тазарту, сумен қамту және кәрізді жақсарту»

сияқты шараларын жасауға әкелді (Shrestha, 2006: 3). Бұл профилактика-

лық шаралар бүгінде қалыпты іс ретінде қабылданады және оларды бәрі

дерлік сақтайды.

Ғасырдың ортасынан бастап өмірдің болжалды ұзақтығының өсуіне, не-

гізінен, ересектер ауыратын жүрек ауруы және инсульт сияқты созылмалы

аурулардың алдын алу және емдеудің күшеюі себеп болды.

Өмірдің болжалды ұзақтығы жас топтарының бәрінде біркелкі артпады.

Ілгерілеу, негізінен, кіші жас топтарында болды. Мысалмен сөйлер бол-

сақ, 1900 жылы туған ұл өмірінің болжалды ұзақтығы – 46 жас, ал қызда

48 жас болды. Ал 2010 жылғы ұл – 76, қыз 81 жыл жасай алады. Яғни өмір-

дің болжалды ұзақтығы ұлдарда отыз, ал қыздарда отыз үш жылға артты.

196

Өлім-жітім

Егде жастағыларға келсек, өткен ғасырда соншалық бір күрт өзгеріс байқал-

мады. 1901 жылы 60 жастағы ер адам тағы он төрт жыл, сол жастағы әйел он

бес жыл өмір сүруден үміттене алатын (Glover, 1921: 57, 61). Ал 2010 жылы

60 жастағы еркектің тағы жиырма екі жыл, онымен жасты әйелдің жиырма

төрт жыл жасай алатын мүмкіндігі болды (Arias, 2014: 3). 110 жылдық ке-

зеңде өмірдің болжалды ұзақтығы 60 жастағы еркектерде – 7, 60 жастағы

әйелдерде 9 жылға артты. Алдында айтылғандай, ең жоғары өсім біршама

төмен жаста болды, өйткені бұрын бала және сәби өліміне апарған түрлі

инфекциядан жазылатын мүмкіндік туды. Алайда егде адамдарға өлім құш-

тыратын созылмалы ауруларды бақылайтын деңгейге әлі жеткен жоқпыз.

Нәсілдік және этностық айырмашылықтар

ХХ ғасырда өмірдің болжалды ұзақтығы артқанымен, нәсіл бойынша айыр-

машылықтар сақталып отыр. Алшақтық азайды, бірақ нәсілдер арасында

айырмашылық әлі де бар. Туған кездегі өмірдің болжалды ұзақтығы өткен

ғасырда қаранәсілділерден гөрі ақнәсілділерде әлдеқайда жоғары болды.

1900 жылы ақнәсілді әйел елу бір жыл өмір сүруден үміттене алса, қа-

ранәсілді әйелде бұл көрсеткіш отыз жыл еді. Ақнәсілді ер бала өмірінің

болжалды ұзақтығы 1900 жылы – 48 жыл, ал қаранәсілді сәбидікі 33 жыл

болатын. Яғни 1900 жылы ақнәсілді қыз баланың басымдығы – 16, ал ер

баланікі 15 жыл еді.

Енді 2010 жылға келейік. Ақнәсілді өмірінің болжалды ұзақтығындағы

қаранәсілдіден басымдық әлі бар, бірақ ол қысқарды. 2010 жылы өмір-

дің болжалды ұзақтығы бойынша ақнәсілді әйелдің басымдығы 3 жыл-

ға, ал ақнәсілді еркектікі 5 жылға дейін қысқарды. Бұл жетістіктер, әри-

не, қуантады, бірақ нәсіл бойынша айырмашылықтар әлі жойылған жоқ.

Қаранәсілділер әлі де, орта есеппен алғанда, ақнәсілділерден аз өмір сүре-

ді. АҚШ-тағы өлім-жітім бойынша нәсілдік айырмашылықтарды медицина

және әлеуметтану ғалымдары бірнеше ондаған жыл бойы зерттеді, бірақ

айырмашылықтар жойылмады.

Нәсіл бойынша айырмашылықтың басты себептерінің бірі – жұпыны

тіршіліктің әлеуметтік-экономикалық салдары. Басқа да ықтимал фактор-

лардан туған кезде салмақтың жетіспеуі және баланың тамақтану деңгейі-

нің төмендігі сияқтылары бар. Орта жаста ықпал ететін факторлардан жұ-

мыс берушінің медициналық сақтандыру жасамауы, «дене еңбегінің ауыр-

лығы, токсиндердің әсері, мінез-құлықтық (мәселен, темекі шегу) және

экологиялық (мысалы, жұмыс орнының әсері) себептер бар» (Shrestha,

2006: 17). Оған қоса, нәсілдік алалау болғанын да естен шығаруға болмай-

ды, оның психологиялық және физиологиялық салдары өз алдына, ең қиы-

ны сол, қолжетімді медициналық қызметтерді сан жағынан да, сапа жағы-

нан да шектейді (Shrestha, 2006).

Көпшілік және азшылық топтар арасындағы өлім-жітім бойын-

ша өзгешеліктерді кез келген сараптауда айрықша назар аударарлық

197

АҚШ-тағы өлім-жітім және өмір ұзақтығы

жайт – АҚШ-тағы тегі латынамерикалықтар, әсіресе мексикалықтар

өмірінің болжалды ұзақтығы англосакстарға (яғни тегі латынамерика-

лық емес ақнәсілділерге) қарағанда жоғары (Rogers et al., 1996; Rogers,

Hummer, and Nam, 2000). Бұл демографиялық жағдай қаранәсілділерге

қатысты жағдайға қарама-қарсы. Мексикадан шыққан америкалықтар

мен афроамерикалықтарда жұмыссыз, кедей және жоғары білімсіз болу

ықтималдығы жоғары… [сонымен қатар олар] ұзақ уақыт алалау көр-

ді» (Rogers, Hummer, and Nam, 2000: 55; Bean and Tienda, 1987). Әйтсе

де өмірдің болжалды ұзақтығы және басқа да ұзақ жасау көрсеткіштері

бойынша мексикалық америкалықтар англоамерикалықтардан төмен

тұрған жоқ, іс жүзінде олар басым жағдайда, мұнда оңтайсыз жағдайда

тұрғандар – афроамерикалықтар.

Бұл кейде өлім-жітімнің латынамерикалық парадоксы (Abraido-Lanza et

al., 1999) немесе латынамерикалық парадокс (Palloni and Moreno, 2001) деп

те аталатын, латынамерикалық эпидемиологиялық парадоксты (Markides

and Coreil, 1986) түсіндірудің бірнеше гипотезасы ұсынылды, бұған тегі ла-

тынамерикалықтарда, әсіресе тегі мексикалықтарда өлім-жітім деңгейінің

англоамерикалықтармен бірдей, ал кейде төмен екені туралы эмпирика-

лық жаңалық түрткі болды (Markides and Eschbach, 2011; Riosmena et al.,

2015). Гипотезаларды үш топқа бөлуге болады: мәліметтің бұрмалануы,

көші-қон эффектісі және мәдени эффект. Мәліметтің бұрмалануы деген-

де, тегі латынамерикалықтардың өлгені туралы куәлікте мәліметтің өз-

гертілуін (Palloni and Arias, 2004; Rosenberg et al., 1999) және егделеу жас-

қа келгенде жастың бұрмалануын, онда да, бәлкім, көбейтілуін айтамыз

(Rosenwaike and Preston, 1983). Көші-қон эффектісі, негізінен, екеу: бірін-

шісі – дені сау мигрант эффектісі... АҚШ-тағы тегі мексикалық америка-

лықтардың ұзақ жасайтын себебі – басқа жерде туғаны (Rogers, Hummer,

and Nam, 2000: 56) және қоныс аудару денсаулығы мен психологиялық

саулығы мықты адамды ғана іріктеп алады (Palloni and Moreno, 2001;

Rosenwaike, 1991) (9-тарауды қараңыз). Екіншісі – мигранттардың оралу

эффектісі, «ақсерке балықтың дағдысы» деп те аталады, яғни денсаулығы

нашар мексикалық америкалықтар қалған өмірін туған елінде өткізу ойы-

мен Мексикаға қайтып барады, сөйтіп, олардың өлімі АҚШ статистикасына

кірмейді (Abraido-Lanza et al., 1999; Palloni and Arieas, 2004). Гипотезаның

үшіншісі – түрлі мәдени эффектілер, оның ішінде тегі латынамерикалық-

тардың АҚШ-тың өзге тұрғындары секілденбей, салауатты тамақтанатыны

және отбасы алдындағы міндеттері мен туыстық қарым-қатынасқа берік-

тігі (LeClere, Rogers, and Peters, 1997; Markides and Coreil, 1986; Scribner,

1996; Scribner and Dwyer, 1989).

Латынамерикалық парадоксты зерттеудің бір әдісі – өмірдің болжал-

ды ұзақтығының мәліметтері. 7.7-сызбада АҚШ-тағы тегі латынамери-

калық еркектер мен әйелдердің, тегі латынамерикалық емес ақнәсілді

еркектер мен әйелдердің, тегі латынамерикалық емес қаранәсілді еркек-

тер мен әйелдердің туған кездегі өмірінің болжалды ұзақтығы туралы

198

Өлім-жітім

2006–2011 жылдар бойынша мәліметтер берілген. 2006–2011 жылдардағы

кез келген басқа нәсілдік/этностық жыныстық топтармен салыстырғанда,

латынамерикалық әйелдердің туған кездегі өмірінің болжалды ұзақтығы

артық, e

2011 жылы 83,7 жас болды. Одан кейін тегі латынамерикалық

емес ақнәсілді әйелдер, олардың e

шамасы – 81,1. Сосын тегі латынамери-

калық еркектер, олардың e

шамасы 2011 жылы 78,9 болды. Әрі қарай тегі

латынамерикалық емес қаранәсілді әйелдер (e

шамасы – 77,8), сосын тегі

латынамерикалық емес ақнәсілді еркектер (e

шамасы – 76,4) және ең со-

ңында тегі латынамерикалық емес қаранәсілді еркектер (e

шамасы – 71,6).

Бұл парадокс болмаса, әйелдерді e

шамасы бойынша мынадай ретпен

тізуге болар еді: тегі латынамерикалық емес ақнәсілді әйелдер, одан соң

тегі латынамерикалық әйелдер, сосын тегі латынамерикалық емес қара-

нәсілді әйелдер. Еркектердің реті де осындай болар еді. Бірақ сызбадан

көріп отырғанымыздай, әр жылда тегі латынамерикалық әйелдердің e

шамасы тегі латынамерикалық емес ақнәсілді әйелдер мен қаранәсілді

әйелдерден жоғары, сол сияқты тегі латынамерикалық еркектер e

шама-

сы бойынша әр жылда тегі латынамерикалық емес ақнәсілді еркектер мен

қаранәсілді еркектерден жоғары екенін көріп отырмыз. Бұл – парадокс,

7.7-сызба. Нәсіл бойынша және тегі латынамерикалықтардағы туған кездегі

өмірдің болжалды ұзақтығы, АҚШ, 2006–2011 жылдар

Дереккөз: Hoyert and Xu (2012: 3).

Тегі латынамерикалық әйел

Тегі латынамерикалық емес ақнәсілді еркек

Тегі латынамерикалық емес ақнәсілді әйел

Тегі латынамерикалық емес қаранәсілді әйел

Барлық нәсілдер және еркектер мен әйелдер

Тегі латынамерикалық еркек

Тегі латынамерикалық емес қаранәсілді еркек

2006 2007 2008 2009 2010 2011

Жыл

Жылдардағы жас

199

АҚШ-тағы өлім-жітім және өмір ұзақтығы

өйткені мұның тәртібі біздің әлеуметтік-экономикалық нашар ахуал,

өмірдің болжалды ұзақтығы деген ұйғарымдарымызға сәйкес келмейді.

Біршама нашар жағдайда тұрған әлеуметтік-экономикалық топтар, мы-

салы қаранәсілділер мен тегі латынамерикалықтар, жоғарыда айтылған қо-

лайсыз әлеуметтік-экономикалық ахуалға, сонымен қатар кедейшілік пен

алалауға байланысты мұншалық ұзақ өмір сүрмеуге тиіс сияқты көрінеді.

Кей зерттеулер «ақсерке балықтың дағдысы» және дені сау мигрант тео-

риясын біршама қуаттады (мысалы, Palloni and Arias, 2004). Әйтсе де бұл

эффектілерді, әсіресе «ақсерке дағдысын» аса қолдамаған зерттеулер де

болды (мысалы, Turra and Elo, 2008).

Бұл парадокс өлім-жітім себептері туралы мәліметтер көмегімен де

зерттелді. Өлім-жітімнің негізгі он бес себебі бойынша ақнәсілділерге қа-

рағанда, тегі латынамерикалықтардың, әсіресе мексикалықтардың көр-

сеткіштері төмен (Dominguez et al., 2015). Мысалы, тегі латынамерикалық

емес ақнәсілділермен салыстырғанда, тегі латынамерикалықтар арасында

темекі шегу аз, бұл жайт оларда өлім-жітімнің аз болуына әкеледі.

Сонымен қатар бұл парадокс жыныстық жолмен берілетін инфекция-

лардың таралуы (Obregon, 2015) және қылмыстық мінез-құлықтың басым-

дығы (Martinez, 2010, 2014; Martinez and Valenzuela, 2006; Romero, 2014)

тұрғысынан да сарапталды. Жыныстық жолмен берілетін инфекциялар

(ЖЖБИ) мүмкіндігін әлеуметтік-экономикалық мәртебемен (ӘЭМ) байла-

ныста зерттеу қажет. Яғни ӘЭМ неғұрлым жоғары болса, ЖЖБИ мүмкіндігі

де соғұрлым жоғары болады. Әйтсе де Оберонның талдауы тегі латынаме-

рикалық емес қаралармен салыстырғанда, тегі мексикалық жас босанған

әйелдердерде ЖЖБИ қатері төмен екенін көрсетті.

Менің студентім Фабиан Ромеро жасаған зерттеу қаранәсілділер ба-

сым қоныстанған аудандарда қылмыс, әсіресе адам өлтіру көп болатынын,

алайда тегі латынамерикалықтар тұратын аудандарда мұндай байланыс

жоқ екенін анықтады. Бұл зерттеуге сәйкес, тегі латынамерикалықтар сег-

реграциялық жағдайда тұратын аудандармен салыстырғанда, қаранәсілді-

лер дәл сондай жағдайда тұратын аудандарда қылмыс деңгейі, әсіресе зор-

лық-зомбылық деңгейі жоғары болады (Romero, 2014: 107).

Яғни зерттеулер өмірдің болжалды ұзақтығы және өлімнің көптеген

негізгі себептері көрсеткіштерінің төмендігі бойынша тегі латынамерика-

лықтардың қаранәсілділерге, ал кей жағдайда ақтарға қарағанда артық-

шылыққа ие екенін көрсетіп отыр. Қаранәсілді әйелдермен салыстырған-

да, тегі мексикалық әйелдерде жыныстық қатынаспен берілетін инфек-

цияларды жұқтыру ықтималдығы төмен. Бөлектенген аудандарда тұратын

қаранәсілділермен салыстырғанда, бөлектенген аудандарда тұратын тегі

латынамерикалықтар арасында қылмыс деңгейі едәуір төмен. Бұл зерттеу

көп өлшем бойынша тегі латынамерикалықтардың алда екенін көрсетеді.

Тегі латынамерикалықтардағы әлеуметтік-экономикалық мәртебенің тө-

мендігін, кедейлік деңгейінің жоғарылығын және ондаған жылдар бойы

көпшіліктен көрген алалаушылығын ескерсек, бұл – күтпеген қорытынды.

200

Өлім-жітім

Латынамерикалықтарға қатысты парадоксты түсіндіру үшін ұсынылған

бірнеше гипотезаны қарастырдық. Бірақ әлі күнге оны біржола түсіндіре

алған бірде-бір талдау жоқ. Егер мен латынамерикалықтардың осы озық-

тығын түсіндіруге мәжбүр болып жатсам, онда мәдени эффектілер жағы-

нан түсіндіру жолын таңдар едім. Меніңше, түпкі себеп ол қауымдағы күш-

ті әлеуметтік байланыстар мен салауатты өмір салтын қалыптастырушы

әдеттерде жатыр. Не десек те, ешкімде кесімді жауап жоқ. Бұл парадокс

демографтар үшін қызық тақырып күйінде қалып отыр.

Өлім-жітімдегі нәсіл бойынша айырмашылық мәселесінде назар аудару-

ға тұрарлық тағы бір жайт бар.

Туған кездегі өмірдің болжалды ұзақтығы (e

) тегі латынамерикалықтар

мен ақнәсілділерден гөрі қаранәсілділерде төмен екенін жоғарыда айттық.

Расында, латынамерикалықтар мен ақнәсілділердей емес, қаранәсілділер-

де өлім-жітім деңгейі біршама жоғары. Алайда ең кәрі жас кезеңіне кел-

генде бұл жағдай өзгереді. Өмірдің соңына қарай ақнәсілділерге, ал кейде

тегі латынамерикалықтарға қарағанда да, қаранәсілділердегі өлім-жітім

деңгейі төмендейді. Мұны демографияда «нәсілдік өлім-жітімнің қиылы-

суы» дейді.

2010 жылғы АҚШ-тың өмір кестесінен (Arias, 2014) өмірдің болжалды

ұзақтығы туралы мәліметтер алып, оларды 7.3-кестеге орналастырдық.

Кестеде тегі латынамерикалық ерлер мен әйелдердегі, тегі латынамери-

калық емес (ТЛЕ) ақнәсілді ерлер мен әйелдердегі және ТЛЕ қаранәсілді

ерлер мен әйелдердегі 70, 80, 90, 100 жастағы өмірдің болжалды ұзақтығы-

ның шамалары көрсетілген. Ең әуелі, 70 жастағы тегі латынамерикалық-

тарға қарайық, оларға тән өмірдің болжалды ұзақтығы – 15,4 жыл, ақтар-

да бұл көрсеткіш – 14,2, ал қараларда – 12,8 жыл. 70 жастағы әйелдердің

жағдайы да осындай. Өмір кестесінің көп бөлігінде осы көрініс, яғни тегі

латынамерикалықтар бәрінен ұзақ өмір сүреді, одан кейінгі орында ТЛЕ

ақтар, ең соңында ТЛЕ қаралар.

Бірақ 80 жас тұсында не болатынын қараңыз. 80 жастағы әйелдерде ТЛЕ

қаралар мен ТЛЕ ақтардың көрсеткіші бірдей – 9,6 жыл. 80 жаста әйелдер-

де нәсілдік қиылысу басталады. Ал еркектерде әлі басталған жоқ. 80 жас-

тағы еркектерде тегі латынамерикалықтар бұрынғыша бәрінен көп өмір

сүреді, одан кейін ТЛЕ ақтар, сосын ТЛЕ қаралар: өмір кестесінің басым

бөлігіндегі жағдай осындай.

90 жаста ТЛЕ қара еркектер мен әйелдерде өмірдің болжалды ұзақтығы

бойынша ТЛЕ ақ ерлер мен әйелдерден озу байқалады. Ал 100 жаста ТЛЕ

ақ ерлер мен әйелдерге және тегі латынамерикалық ерлер мен әйелдерге

қарағанда, ТЛЕ қара ерлер мен әйелдерде өмірдің болжалды ұзақтық көр-

сеткіштері біршама жоғары.

Нәсілдік қиылысу мәселесін демографтар да, басқа әлеуметтанушылар

да (Corti et al., 1999; Dupre, Franzese, and Parrado, 2006; Eberstein, Nam, and

Heyman, 2008; Johnson, 2000; Manton, Poss, and Wing, 1979; Manton and Stallard,

1997; Nam, Weatherby, and Ockay, 1978; Sautter et al., 2012; Wing et al., 1985)

201

АҚШ-тағы өлім-жітім және өмір ұзақтығы

кеңінен зерттеді және АҚШ бойынша зерттеу нәтижелері 7.3-кестеде көр-

сетілген нәтижелерге ұқсас болып шықты. Оған қоса, басқа зерттеулер әр-

түрлі уақыт кезеңінде және әлемнің түрлі бөліктерінде нәсілдік өлім-жітім-

нің қиылысуы болатынын дәлелдеді (Nam, 1995).

Яғни мәселе қиылысудың бар-жоғында емес. Бар екені анық. Оның се-

бебіне келгенде сұрақ туындайды. Нақты айтқанда, неге кәрілік кезеңінде

қара ақтан көп өмір сүреді? Демографтар ұсынған негізгі түсіндірме екеу:

өлгені туралы куәлікте мәліметтердің дұрыс көрсетілмеуі және «әлсіздік

деңгейі бойынша тұрғындардың әркелкілігі» (Sautter et al., 2012).

Бірінші себеп туралы айтар болсақ, Соуттер мен оның әріптестері (2012)

«өлгені туралы куәлікте жастың дұрыс көрсетілмеуі (яғни асыра көрсеті-

луі) қаранәсілділер арасында жиі кездеседі; осы нәрсе кәрілік кезеңіндегі

өлім-жітімді қате есептеуге әкеледі. Алайда кей талдаулар көрсеткендей,

жас мәліметтері түзетілген кезде қиылысу жойылмайды, тек кейінгі жас

кезеңдеріне сырғиды» (Sautter et al., 2012: 1566).

Екінші себеп, яғни «тұрғындардың әлсіздік бойынша әркелкі болуы»,

АҚШ-тағы қаранәсілділер сияқты әлеуметтік-экономикалық топтардың

жоғарыда айтылған себептерге байланысты басқа көпшілік тұрғындарға

қарағанда өлім-жітімнен көбірек зардап шегетініне қатысты. Сол себепті

ажал құрығынан аман қалған қаранәсілді қарт тұрғындар арасында «қиын

халдегі адамдардың біршама мықты тобы пайда болады». Олардың жасы

ұлғайған сайын өлім ықтималдығы қиын ахуалдағы топ ішіндегі дені сау

адамдардың пайдасына қарай өзгереді, олардың арасында өлім-жітім енді

азаяды, ал артықшылықты топ мүшелері (яғни ақтар) кәрілік кезеңінде

көп өледі» (Sautter et al., 2012: 1566). Бір жағынан, бұл – «ең бейімделген-

дердің тірі қалатынын» көрсетуші дәлел. Қаранәсілділердің әлсіздеулері

80 немесе 90 жаста өледі де, соңында көпшілікке қарағанда ұзақтау өмір

сүретін біршама мықтылары қалады. Нәсілдік өлім-жітімнің қиылысуы,

сөз жоқ, демографтарды қызықтырар тақырып. Жоғарыда айтылған тегі

латынамерикалықтарға қатысты парадокс сияқты, бұл саланы да демо граф-

тар алдағы онжылдықтарда зерттеп, талдайтын болады.

7.3-кесте. Жынысы, нәсілі және латынамерикалық тегі бойынша 70, 80,

90, 100 жастағы өмірдің болжалды ұзақтығы: АҚШ, 2010 жыл

Тегі латынамерикалықтар ТЛЕ ақтар ТЛЕ қаралар

Жас Еркектер Әйелдер Еркектер Әйелдер Еркектер Әйелдер

70 15,4 18,0 14,2 16,4 12,8 15,7

80 9,0 10,8 8,1 9,6 7,8 9,6

90 4,5 5,4 4,0 4,8 4,4 5,2

100 2,3 2,6 2,0 2,3 2,5 2,8

Дереккөз: Arias (2014: table A).

202

Өлім-жітім

Өлімнің жиі кездесетін себептері

АҚШ-тағы өлім-жітім себептерінің өзгеруін біршама болжап, алдын ала бі-

ліп отыруға болады. Бірнеше ондаған жыл бұрын инфекциялық және пара-

зиттік аурулар өлімнің негізгі себебі болудан қалып, енді дегенеративті ау-

рулар алға шықты. Бүгінгі АҚШ-та өлім-жітімнің негізгі себебі – дегенера-

тивті және созылмалы аурулар. 2011 жылы АҚШ-та барлық өлімнің 60 па-

йыздан астамы негізгі бес себептен (жүрек аурулары, обыр, төменгі тыныс

жолдарының созылмалы ауруы, инсульт және жазатайым оқиға) болды.

Алайда «негізгі өлім себептерінің осы жалпы көрінісі өлген адамдардың

жасына қарай әртүрлі болады (Minino, 2013: 4). 7.8-сызбада 2011 жылғы

АҚШ-тағы негізгі бес өлім себебі төрт жас санаты бойынша берілді.

1–24 жастағы өлім-жітімнің үш негізгі себебі – сыртқы себептер, яғни

жазатайым оқиға, кісі қолынан өлу және өз-өзіне қол салу; ең жас топтағы

барлық өлімнің 64 пайызы осыларға тиесілі. Өлімнің бұл үш сыртқы себебі

25–44 жастағылар үшін алғашқы бестікке кіреді және осы топтағы барлық

өлімнің 43 пайызын құрайды. 45–64 жаста сыртқы себептердің біреуі ғана –

жазатайым оқиға – өлім-жітімнің негізгі бес себебінің қатарына кіреді; бұл

жас тобында өлімнің басым көпшілігі созылмалы аурулардан, атап айтсақ,

обыр, жүрек ауруы, төменгі тыныс жолдарының және өкпенің созылмалы

ауруларынан болады; оларға осы жас тобындағы өлім-жітімнің 61 пайызы

тиесілі. Ең кәрі жас тобы, яғни 65 жас пен одан жоғарыларға келсек, бес не-

гізгі себептің ішінде бірде-бір сыртқы себеп жоқ; керісінше, мұндағы өлімдер,

негізінен, жүрек ауруы, обыр, төменгі тыныс жолдарының созылмалы ауруы,

инсульт және Альцгеймер ауруынан болады; оларға қарттар арасындағы

өлімнің 66 пайызы тиесілі. Яғни өлім-жітімнің өзі ғана емес (өлім-жітімнің

жас бойынша қисығын еске алыңыз), оның себебі де жасқа қарай құбылады.

Альцгеймер ауруы (АА) қарт адамдар үшін бесінші орында. Менің сту-

денттерімнің бірі Мэри Энн Дэвис өзінің докторлық диссертациясында мы-

надай аса қызық фактіні айтады: кез келген жаста әйелдерге қарағанда,

еркектер АА-дан сирек өледі және бұл алшақтық қартайған сайын ұлғая-

ды. Неге? Оның айтуынша, әйелдер еркектерге қарағанда ұзақ өмір сүреді,

сондықтан АА сияқты созылмалы және дегенеративті аурулардан көбірек

өледі (Davis, 2008).

Өлім-жітімдегі әлеуметтік-экономикалық

айырмашылықтар

Әдетте әлеуметтік-экономикалық мәртебе (ӘЭМ) неғұрлым жоғары бол-

ған сайын, өлім-жітім соғұрлым төмен болады.

Табыс не кәсіп немесе білім тұрғысынан болсын, яғни ӘЭМ қай жа-

ғынан есептелсе де, бұл байланыс жоғалмайды (Stockwell, Wicks, and

Adamchak, 1978).

АҚШ және басқа көп елдегі мәліметтің ең ертедегісінен бастап бүгінге

203

АҚШ-тағы өлім-жітім және өмір ұзақтығы

дейінгісінен осы кері байланысты көруге болады (Krieger et al., 1993; Rogers,

Hummer, and Nam, 2000; Williams and Collins, 1995).

Әлеуметтік-экономикалық айырмашылықтар туралы екі көлемді де белгі-

лі зерттеу айрықша атауға тұрарлық. Біріншісі – Эвелин Китагава мен Филип

Хаузердің (1973) Dierential Mortality in the United States («АҚШ-тағы әркел-

кі өлім-жітім») деген еңбегі. Осы аса маңызды әрі жаңашыл кітапта автор-

лар 1960 жылғы АҚШ-тағы өлгені туралы куәліктер іріктемесін 1960 жылғы

халық санағы мәліметтерімен салыстыра отырып зерттеген. Олар әсіресе

25–64 жаста табыс пен білім деңгейінің өлім-жітіммен кері байланысы бар

екенін көрсетті. Бұл еңбек – әлеуметтік-экономикалық мәртебе мен өлім-жі-

тімнің өзара байланысын көрсеткен алғашқы зерттеулердің бірі.

Одан кейін тағы бір маңызды талдау Ричард Роджерс, Роберт Хаммер

және Чарльз Намның (2000) Living and Dying in the USA («АҚШ-тағы өмір

мен өлім») атты еңбегінде жасалды. Ересектер арасындағы өлім-жітім ту-

ралы осынау баға жетпес зерттеуде авторлар әлеуметтік факторлардың

өлім-жітімге әсерін талдау үшін екі түрлі мәлімет топтамасын салыстырды.

Мәліметтердің бір топтамасы – Денсаулық туралы сауалнамалық зерттеу

(ДТҰСЗ) АҚШ тұрғындарының денсаулығы мен әлеуметтік-демография-

лық жағдайы туралы жыл сайынғы сауалнамаға негізделді.

1–24 жас

Өлім саны – 39 213

Жазатайым оқиға (38%)

Кісі қолынан өлу (13%)

Өз-өзіне қол салу (13%)

Обыр (7%)

Жүрек ауруы (3%)

Барлық басқа себеп (26%)

Жазатайым оқиға (26%)

Обыр (13%)

Жүрек ауруы (12%)

Өз-өзіне қол салу (11%)

Кісі қолынан өлу (6%)

Барлық басқа себеп (32%)

Обыр (32%)

Жүрек ауруы (21%)

Жазатайым оқиға (7%)

Төменгі тыныс

жолдарының созылмалы

аурулары (4%)

Бауырдың созылмалы

ауруы және цирроз (4%)

Барлық басқа себеп (32%)

Жүрек ауруы (26%)

Обыр (22%)

Төменгі тыныс

жолдарының созылмалы

аурулары (7%)

Инсульт (6%)

Альцгеймер ауруы (5%)

Барлық басқа себеп (34%)

44–64 жас

Өлім саны – 505 730

65 жас және жоғары

Өлім саны – 1 830 553

24–44 жас

Өлім саны – 113 341

11 12

7.8-сызба. Өлімнің негізгі бес себебінің пайыздық үлесі жас топтары бойынша:

АҚШ, 2011 жыл

Дереккөз: Minino (2013: 4).

204

Өлім-жітім

1980 жылдардың соңы мен 1990 жылдардың басында ДТҰСЗ-ның 18 жас

және одан жоғары жастағы тұрғындар туралы мәліметтері бірнеше жыл

бойы ДТҰСЗ-ға енгізілген, бірақ кейін 1986 жыл мен 1995 жыл аралығында

өлген тұрғындардың мәліметтерімен салыстырылды. Роджерс пен оның әріп-

тестері ДТҰСЗ жүргізілген адамдардың көптеген әлеуметтік-экономикалық

сипатын 1990 жылдардың ортасына дейінгі кезеңде өлгені не өлмегені тура-

лы мәліметтермен байланыстырды. Сөйтіп, олар барлық жас топтары үшін

өлім-жітім көрсеткіштерінің бірдей емес екенін статистикалық тұрғыда нақ-

ты көрсетті. Өлім-жітімнің күші «бай, жоғары білімді және өзін сақтандырған

адамдарға қарағанда, кедей, білімі төмен, жұмыссыз және өзін сақтандыр-

маған адамдарда қаттырақ сезіледі... Діни рәсімдерге жиі баратындарға қа-

рағанда, сирек баратындарда [өлім-жітім жоғары]… ешқашан темекі шекпе-

ген, орнымен ішетін және үнемі спортпен айналысатын [адамдармен салыс-

тырғанда] темекі шегетін, көп ішетін және аз қимылдайтын адамдарда [өлім-

жітім жоғары]» (Rogers, Hummer, and Nam, 2000: 321). Олардың кітабында

келтірілген мәліметтер мен нәтижелер біздің шынымен де халық санының

субъектілері екенімізді және өмір бойы жасаған жеке таңдаулар мен шешім-

деріміз бірқатар әлеуметтік-экономикалық және мінез-құлықтық аспект

бойынша өміріміздің ұзақтығына зор ықпал ететінін дәлелдейді.

СӘБИ ӨЛІМ-ЖІТІМІ

Өлім-жітімнің демографтар айрықша назар аударатын аспектісі – сәби

өлім-жітімі. Мұны кемінде екі пікірмен түсіндіруге болады. Біріншіден,

Фрисби айтпақшы, «адам үшін сәби, бала өлімінен асқан уытты, эмоция-

лық тұрғыда күйретуші қайғы жоқ» (2005: 251). Екіншіден, жоғарыда айт-

қанымыздай, өмірдің кейінгі онжылдықтарынан гөрі бірінші жылында

өлім қаупі көп болады. Расында, өлім-жітімі жоғары халықтарда өмірдің

алғашқы жылындағы өлім-жітім деңгейі 70 жас немесе одан кейінгі кезеңге

дейін қайталанбайды. Осы айтқанымыздай, өлім-жітімі жоғары кей халық-

тарда өлім-жітімнің ең жоғары деңгейі өмірдің бірінші жылында болады.

Сәби өлім-жітімінің коэффициенті

Сәби өлім-жітімінің коэффициенті (СӨК) – сәби өлім-жітімін есептеудің ең

кең тараған көрсеткіші, ол – бір жылда туған 1 000 сәбиге шаққанда 1 жас-

қа жетпей өлген нәрестенің саны. Оны былай есептейміз:

СӨК

1 жасқа дейінгі нәрестелер арасындағы

біржылдағы өлім саны

біржылдағы тірі туғандар саны

000

(7.9)

1 000-ға шаққанда 200 және одан көп нәрестенің өлуі 1800 жылы-ақ,

тіпті дамыған елдердің өзінде қалыпты нәрсе болатын. Яғни жаңа туған

әрбір бесінші бөбек бір жасқа жетпей шетінейді деген сөз. Демографиялық

205

Сәби өлім-жітімі

транзит кезеңі аяқталардың алдында да елдерде СӨК жоғары деңгейде бол-

ды. Сол ерте кезеңдерде «1 000 тірі туған шақалаққа шаққанда, СӨК 260–370-

тің айналасында болған сияқты» (Frisbie, 2005: 260).

1870 жылдары Еуропа елдерінде СӨК Норвегиядағы 100-ден Германия-

ның оңтүстігіндегі 300 аралығында болды (БҰҰ, 1973: 124).

1900 жылдардың басында Қытайда сәби өлім-жітімі шамамен 300 бол-

ды. Расында, бұл елде 1949 жылы Халық Республикасы құрылғанға дейін

СӨК 200-дің деңгейіне түспеді (Banister, 1992: 167).

СӨК-тің жоғары болуынан Қытай мен Кореяда, сонымен қатар басқа да

көптеген Азия қоғамында жаңа туған балаға бірнеше ай өтіп, өмір сүріп ке-

тетіні белгілі болғанша ат қоймау дәстүрі пайда болған. Мысалы, Кореяда

қазірдің өзінде 100 күн толған балаға арнап кішігірім салтанат жасайды.

Дастарқанға күріш, қызыл түйебұршақ қосып пісірген тәтті нан және ша-

рап қояды. Бұрын бұл жоралғы сәбидің ең ауыр кезеңі – алғашқы бірнеше

айдан аман өтуінің құрметіне жасалатын. Көне заманда 100 күнге толған-

ша сәбиге ат қоймайтын. Баладағы бір жасқа жету мүмкіндігі оннан төртке

тең болса, оған есім беріп, бауыр басудың мәні жоқ еді.

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында дамыған ел-

дердің көбінде СӨК төмендеді. Батыс елдерінде сәби өлім-жітімі және бала

мен ересектер өлім-жітімі деңгейінің төмендеуі, негізінен, инфекциялық

және паразиттік аурулардың тізгінделуіне байланысты болатын. Расында,

ХХ ғасырдың 30 және 40-жылдарына дейін «дәрігерлер мен дәрілік емнің

өлім-жітімді төмендетудегі үлесі салыстырмалы түрде мардымсыз еді»

(Frisbie, 2005: 260; McKeown, 1976).

2013 жылы АҚШ-та СӨК деңгейі 1 000 тірі туған сәбиге 5 өлім бол-

ды. Бұрынғы жылдар мен онжылдықтарда ол әлдеқайда жоғары еді.

1915–1916 жылдары СӨК АҚШ-та 100 болса, 1960 жылға қарай ол 26-ға,

ал 1980 жылға қарай 13-ке дейін түсті (АҚШ Халық санағы бюросы, 2004).

7.9-сызбада 2000–2010 жыл арасында АҚШ-та СӨК-тің төмендеуі нәсіл

және тегі латынамерикалықтар бойынша көрсетілген.

АҚШ-та СӨК 1980 жылы 1 000 сәбидің он бір деңгейінде болса, 1990 жылда-

ры ол 9-ға, 2000 жылдары 7-ге, ал 2010 жылы 6-ға түсті. Негізгі нәсілдік/этнос-

тық топтар бойынша сәби өлім-жітімі қаранәсілділер арасында бәрінен жоға-

ры; тегі латынамерикалықтар мен англоларда (яғни тегі латынамерикалық

емес ақтар) СӨК 2010 жылы бірдей болды – 5-тен сәл жоғары. Қаранәсілділер

арасындағы сәби өлім-жітімі 2000 жылы 1 000 сәбидің 14-і болса, 2010 жылы

ол 11-ден сәл жоғары болды. Алайда 2010 жылы қаранәсілділердегі сәби өлім-

жітімі тегі латынамерикалықтар мен ақнәсілділерден екі есе жоғары болды.

Қазіргі заманда сәби өлім-жітімі әр елде әртүрлі деңгейде. Жалпы алған-

да, ел неғұрлым жетілген болса, СӨК соғұрлым төмен болмақ. 2013 жылы

әлем бойынша СӨК 1 000 тірі туған сәбидің 38-і деңгейінде болды. Бұл –

2013 жылы орта есеппен әр 26 баланың біреуі 1 жасқа жетпей шетінеді де-

ген сөз. Дамыған елдерде СӨК – 5, ал дамуы төмен елдерде 42 болды (PRB,

2014).

206

Өлім-жітім

7.4-кестеде 2013 жыл бойынша СӨК деңгейі ең жоғары алты ел мен ең

төмен алты ел туралы мәлімет берілді.

2013 жылы әлем бойынша СӨК көрсеткіші ең жоғары ел Орталық

Африка Республикасы болды: тірі туған 1 000 сәбидің 116-сы шетінеді.

Одан сәл артта Конго Демократиялық Республикасы тұрды – 109, СӨК

шамасы ең жоғары келесі елдер мыналар: Чад, Ангола, Гвинея-Биссау

және Сьерра-Леоне. 2013 жылы бес елде СӨК 80 және одан жоғары болды

(Бурунди, Мозамбик, Сомали, Экваториялық Гвинея және Лесото) (PRB,

2014). Олар сәби өлім-жітімінің қайран қаларлық жоғары көрсеткіштері.

Өткен ғасырда сәби өлім-жітімін төмендетуде мол жетістіктер болғаны-

мен, ол игіліктерді аталған елдер толық пайдалана алмады.

2010 жыл бойынша әлемде СӨК көрсеткіші ең төмен елдер – Исландия

(1 000 тірі туған нәрестенің 1,8-і шетінеген), Финляндия (1,8) және

Жапония (1,9).

Олардағы 2 және 3-деңгейлік ең төменгі СӨК бұрын-соңды болған емес.

2013 жылы АҚШ-тың СӨК көрсеткіші 5,4 болды. Көп елмен салыстырған-

да әлдеқайда төмен десек те, бұл көрсеткіш дамыған елдердегі орташа

СӨК деңгейінен (5/1 000) жоғары. Дамыған елдердің көбінде және көп-

теген дамушы елде СӨК 2013 жылы АҚШ-тағыдан төмен болды. Расында,

АҚШ Орталық барлау бюросы дайындаған World Factbook-ке (2013) қара-

сақ, 2014 жылы 54 елде СӨК АҚШ-тағыдан төмен болды. СӨК көрсеткіші

бойынша АҚШ-қа жақын елдердің реті мынадай: Сербия – ең жақыны,

әрі қарай Литва, Хорватия, Босния және Герцеговина, Фарер аралдары,

Гуам, Солтүстік Мариана аралдары, Жаңа Каледония, Словакия, Венгрия,

Француз Полинезиясы, Грекия, Канада, Куба, Жаңа Зеландия, Сан-Марино,

Уоллис және Фортуна, Тайвань, Португалия, Ұлыбритания, Австралия,

Лихтенштейн, Люксембург, Бельгия, Мэн аралы, Австрия, Дания, Словения,

Израиль, Оңтүстік Корея, Джерси, Ирландия, Швейцария, Андорра,

Нидерланд, Беларусь, Мальта, Гернси, Германия, Ангилья, Финляндия,

Испания, Франция, Италия, Исландия, Макао, Гонконг, Чех Республикасы,

Швеция, Сингапур, Бермуд аралдары, Норвегия, Жапония, Монако.

Неліктен АҚШ-та СӨК бұл 54 елден жоғары болды? Оның себебі ста-

тистикада жатса керек. АҚШ-та қандай да бір тіршілік белгісін көрсеткен

сәби тірі туған болып есептеледі (3-тараудағы тірі туудың анықтамасы мен

талқылауымызды қараңыз), ал басқа көп елде олай емес. АҚШ Ұлттық ден-

саулық сақтау институтының бұрынғы директоры, АҚШ Қызыл Крест ұйы-

мының бас атқарушы директоры доктор Бернадин Хили айтпақшы, «АҚШ-

тағы сәби өлім-жітімін басқа елдердің мәліметтерімен салыстыру дұрыс

емес. АҚШ-та шала туғанына немесе салмағына қарамастан, қандай да бір

тіршілік белгісін байқатқан сәбилердің бәрі тірі болып саналады. Оның

ішінде көптеген басқа ел өлі туды деп санайтын жайттар да бар. Австрия

мен Германияда сәбидің салмағы 500 грамнан кем болмаса ғана тірі ту-

ған болып саналады; Швейцария сияқты Еуропаның өзге елдерінде нәрес-

тенің бойы 30 сантиметрден кем болмауға тиіс. Бельгия мен Францияда

207

Сәби өлім-жітімі

26 аптаға жетпей туғандар өлі саналады. Ал кей елдер туғаннан кейінгі ал-

ғашқы 24 сағат ішінде шетінеген сәбиді анықтап емес, үстірт тіркейді. Осы

себептерге байланысты АҚШ-та сәби өлім-жітімінің деңгейі жоғары бола-

ды» (Healy, 2006).

Алайда бұл аталған жайттарды ескеріп, түзету жасағаннан кейін де

АҚШ-тағы СӨК деңгейі Жапония мен Швециядан жоғары (Haub and

Yanagishita, 1991). Оның үстіне, АҚШ-тың ақнәсілді тұрғындарының ғана

СӨК-ін есептесек те, ол бәрібір СӨК деңгейі ең төмен елдерден жоғары.

АҚШ-тағы жағдайдың мұншалық нашар екенін түсіндіре алатын нәр-

селердің бірі – ананың әлеуметтік-экономикалық статусының сәбидің тірі

қалуына қатты ықпал ететіні. АҚШ сияқты дамыған елдерде сәби өлімінің

негізгі себебі – туабітті кемістіктер. Дұрыс тамақтану мен пренаталдық

7.4-кесте. Әлемдегі сәби өлім-жітімінің көрсеткіші ең жоғары және ең төмен елдер, 2013 жыл

Сәби өлім-жітімінің ең жоғарғы көрсеткіштері Сәби өлім-жітімінің ең төменгі көрсеткіштері

Орталық Африка Республикасы 116 Исландия 1,8

Конго Демократиялық Республикасы 109 Финляндия 1,8

Чад 96 Жапония 1,9

Ангола 96 Сингапур 2,0

Гвинея-Биссау 94 Эстония 2,1

Сиерра-Леоне 92 Швеция 2,3

Дереккөз: PRB (2014).

Әр 1 000 тірі тууға шаққандағы көрсеткіш

Тегі латынамерикалық емес қаранәсілділер

Тегі латынамерикалық емес ақнәсілділер

Жалпы

Тегі латынамерикалықтар

2000 2002 2004 2006 2008 2010

7.9-сызба. Анасының нәсілі бойынша және тегі латынамерикалықтар

арасындағы сәби өлім-жітімінің көрсеткіші, АҚШ, 2000–2010 жылдар

Дереккөз: Mathews and MacDorman (2013: 1).

208

Өлім-жітім

дәрумендер көмегімен бұл кемістіктерді жоймағанның өзінде түзетуге бо-

лады. Алайда әсіресе жоқшылықта өмір сүретін аналардың көп жағдайда

ондай игіліктерге қол жеткізетін әлеуметтік-экономикалық мүмкіндігі

бола бермейді. Oлар босанар алдындағы толық күтімнен де бас тартып жа-

тады, сол себепті босану кезінде әйел зардап шегеді, бұл – сәби өлімінің

тағы бір негізгі себебі. Көптеген дамыған елде бүкіл тұрғындарды медици-

налық сақтандыратын бағдарламалар бар, сондықтан да СӨК бұл елдерде

АҚШ-тағыдан төмен.

Сәби өлім-жітімін әрі қарай азайту – АҚШ-тың басты мақсаттарының

бірі. Ұлттық денсаулық сақтау институты, Азық-түлікті және дәрі-дәрмекті

бақылау басқармасы, сонымен қатар Ауруларды бақылау және алдын алу

отарлықтары сияқты федералдық мекемелер іске асырып жатқан, денсау-

лық саласындағы бастамалар кешенін қамтитын Healthy People («Дені сау

халық: 2010») бағдарламасы мақсаттарының бірі – АҚШ-тағы сәби өлімін

1 000 тірі тууға шаққанда 4,5 өлім болатын деңгейге дейін төмендету бо-

латын. Мақсат орындалған жоқ; 2010 жылы СӨК алтыдан жоғары болды

(жоғарыдағы талқылауды қараңыз).

АҚШ-та және әлемнің көптеген дамыған елінде сәби өлім-жітімінің

шамамен үштен екісі босанғаннан кейін алғашқы айда болады және оған,

негізінен, «себеп болатыны – туабітті кемістік немесе шала туу сияқты

сәби денсаулығы мен жүктіліктің қиындықтары» (Federal Interagency

Forum on Child and Family Statistics, 2007: 61). Сәбидің бірінші айда ше-

тінеуі мен бірінші айдан кейін, бірақ алғашқы жыл ішінде өлуі екі бөлек

талданады.

Неонаталдық өлім-жітім коэффициенті және

постнеонаталдық өлім-жітім коэффициенті

СӨК-ті мына екі көрсеткіштің қосындысы ретінде қарастыруға болады: нео-

наталдық өлім-жітім коэффициенті (НӨК) – 28 күн және одан аз уақытта

шетінеген сәбилер саны 1 000 тірі тууға шаққанда және постнеонаталдық

өлім-жітім коэффициенті (ПӨК) – 29 күн мен 1 жыл ішінде шетінеген сәби-

лер саны 1 000 тірі тууға шаққанда. Бұл екі көрсеткіш былай белгіленеді:

СӨК

28 күнге дейінгі нәрестелер арасындағы

бір жылдағы өлім саны

бір жылдағы тірі туғандар саны

000

(7.9)

ПНӨК

29 күндік және бір жасқа дейінгі нәрестелер

арасындағы бір жылдағы өлім саны

бір жылдағы тірі туғандар саны

1 00

(7.10)

ЮНИСЕФ (2014) деректері бойынша 2013 жылы әлемде 2,8 миллионға

жуық жаңа туған сәби өлімі тіркелген; бұл – осы жылы әлемде шетінеген сә-

билердің 60 пайызы. 7.5-кестеде дамыған аймақтар мен дамушы әлемдегі

209

Сәби өлім-жітімі

түрлі аймақ бойынша 1990 және 2013 жылдардағы НӨК берілген. 2013 жылы

НӨК әлемде 1 000 тірі тууға 20 өлім деңгейінде болды; 2000 жылы бұл көр-

сеткіш – 30, ал 1990 жылы 33 еді. Дамыған елдерде 2013 жылы ол – 3 (АҚШ-

та 4), ал дамушы аймақтардағы елдерде 22 болды.

Басқаша айтсақ, 2013 жылы дамыған елдермен салыстырғанда, дамушы

аймақтардағы НӨК жеті есе жоғары болды.

ЮНИСЕФ-тің есебі бойынша, «барлық неонаталдық өлімнің үштен екісі

он елге тиесілі болды, онда да Үндістанға төрттен бірінен көбі, ал Нигерияға

шамамен оннан бірі тиесілі болды» (UNICEF, 2014: 1).

Неонаталдық өлім-жітімнің, жалғыз демесек те, негізгі себептеріне «туа-

бітті даму кемістігі, хромосомалық ауытқу және ауыр босану… сонымен

қатар сәбидің салмағының аз болуы» (Pebley, 2003: 534) сияқты эндогендік

жағдайлар жатады. Олардың әдетте туу процесінің өзіндегі генетикалық

бұзылыстарға қатысы бар. Көп уақыт бойы неонаталдық өлім-жітімге әке-

летін басты нәрсе эндогендік себептер болып саналды. Алайда зерттеулер

эндогендік себептердің туғаннан кейінгі алғашқы айдағы емес, алғашқы

күндердегі сәби өлім-жітімінің басты себебі екенін көрсетті (Bouvier and

van der Tak, 1976; Poston and Rogers, 1985).

2013 жылы әлемдік ПӨК деңгейі – 18, ал дамыған елдерде 2 болды.

Өмірдің алғашқы жылдарындағы өлім сияқты, постнеонаталдық кезеңдегі

7.5-кесте. 1990–2013 жылдағы негізгі даму аймақтары бойынша неонаталдық

өлім-жітім көрсеткіштері мен саны

Неонаталдық өлім-жітім

көрсеткіші

(1 000 тірі тууға шаққандағы

өлім саны)

Неонаталдық өлім-

жітім саны

(мыңдап)

Төмендеу (%)

Аймақ 1990 2013 1993–2003 1993 2003

Дамыған аймақтар 8 3 55 118 48

Дамушы аймақтар 36 22 40 4 554 2 714

Солтүстік Африка 30 13 56 109 53

Африкадағы Сахараның оңтүстігі 46 31 32 977 1 066

Латын Америкасы және Кариб елдері 22 9 58 255 101

Кавказ және Орталық Азия 26 15 42 51 26

Шығыс Азия 25 8 69 784 150

Қытайды қоспағанда 12 8 35 11 7

Оңтүстік Азия 51 30 42 1 940 1 086

Үндістанды қоспағанда 49 30 39 578 338

Оңтүстік-Шығыс Азия 27 14 47 321 160

Батыс Азия 28 14 50 111 67

Океания 26 21 19 5 6

Әлем 33 20 40 4 672 2 763

Дереккөз: UNICEF (2014: 13).

210

Өлім-жітім

өлім-жітімге де, негізінен, инфекциялық ауру, жазатайым оқиға және за-

қымдану сияқты экзогендік себептер душар етеді. Өлім-жітім деңгейі тү-

сіп жатқан елдерде әдетте НӨК-ке қарағанда, ПӨК жылдам төмендейді.

Мұның негізгі себебі – «тұрмыс деңгейінің көтерілуі, денсаулық сақтау са-

ласының жақсаруы және қоғам денсаулығы бағытындағы бағдарламалар

өлім-жітімнің эндогендік себептерінен гөрі экзогендік себептеріне көп

ықпал етеді» (Pebley, 2003: 534). Экзогендік себептер, негізінен, инфек-

ция немесе жазатайым оқиға сияқты экологиялық не сыртқы факторлар-

дан туындайды. Сәби өлімінің эндогендік себебі генетикалық қиындық-

тан, нәрестенің іште даму жағдайынан немесе босану процесінен туын-

дауы мүмкін.

Өлі туу коэффициенті

Демографтар басқамен қатар өлі туу (іш тастау немесе нәрестенің іште өлуі

деп те аталады) көрсеткіштерін де зерттейді. Өлі туу – нәрестенің тірі ту-

мауы. Сондықтан ол өлім болып тіркелмейді, өйткені ол туған жоқ. Алайда

өлі туу аурухананың акеушерлік процедураға қатысты есептеріне жазыла-

ды. Анасының ауруынан немесе ауыр жүктілік салдарынан нәресте толғақ

басталмай жатып, яғни іште өлуі мүмкін. Немесе толғақ басталған кезде

тірі болып, босану кезінде өлуі, сөйтіп, ананың ішінен өлі шығуы мүмкін.

«Осы себепті [нәрестенің] туғанға дейін қай сәтте өлгенін білу маңызды,

сонда келесі жолы дер кезінде тиісті шара қолдануға болады… Толғақ ке-

зінде күтімі жақсы жерде [мұндай] өлім-жітім өлі туудың 10 пайыздан азын

құрайды», – деп мәлімдеді ДСҰ (2006: 3). Өлі туу коэффициентінің (ӨТК)

формуласы мынадай:

ӨТК

өлі туу саны

біржылдағы тірі туу плюс өлі туу

1 00

(7.11)

Елдердің бәрі өлі туу мәліметтерін бермейді, сондықтан демографтар

ДСҰ деректеріне сүйенеді (2015a). ДСҰ мәліметтері бойынша 2009 жылы

әлемде 2,6 млн өлі туу болды. Әлем бойынша ӨТК көрсеткіші бұл жылы тірі

және өлі туған 1 000 балаға шаққанда (ӨТК бөлгіші – тірі туу плюс өлі туу

екені есіңізде болар) 18,9 өлі туу болды.

ӨТК көрсеткіші Финляндия мен Сингапурдегі минимум – 2 мен

Пәкістандағы максимум – 47, Нигериядағы – 42, Бангладештегі – 36 және

Джибутидегі 34 арасында.

Өлі туудың басым бөлігі дамушы елдерге тиесілі. Және де өлі туудың

жартысына жуығы әйелдің босануы кезінде болады.

Оның негізгі себептері – босану кезіндегі қиындықтар, ананың бойын-

дағы инфекция мен аурулары, әсіресе диабет пен гипертония.

ДСҰ мәліметтері бойынша, көп жағдайда өлі туудың алдын алуға бола-

ды (2015a).

211

Сәби өлім-жітімі

Перинаталдық өлім-жітім коэффициенті

Ерте жастағы және туғанға дейінгі өлімнің тағы бір көрсеткіші – перина-

талдық өлім-жітім коэффициенті (ПеӨК). Өйткені «туғаннан кейінгі ал-

ғашқы аптадағы өлімнің эндогенді себептері өлі туу себептеріне ұқсайды…

оларды ПеӨК-ке қосуға болады, ол тікелей туу алдындағы және кейінгі ке-

зеңдегі өлімге жатады» (Rowland, 2003: 202). ПеӨК көрсеткішін демограф-

тар «зая жүктілік» деп атайды, өйткені ол босқа кеткен жүктіліктер санын

көрсетеді; себебі – бұл жүктіліктің соңында нәресте не тірі тумаған (іште

өлуі), не ол тірі туып, жеті күн немесе одан аз уақыт ішінде шетінеген.

ПеӨК былай есептеледі:

ПеӨК

өлі туу + 0 және 7 күн арасында өлген сәби саны

біржылдағы тірі туу плюс өлі туу

1 000

(7.12)

2006 жылы АҚШ-тағы ПеӨК 6,5 болып, 2011 жылға қарай 6,3-ке сәл

төмендеді. Әлем елдері үшін ПеӨК-тің жаңа мәліметтері жоқ. 2000 жылы

әлемдік ПеӨК тірі және өлі туған 1 000 балаға шаққанда – 47; дамыған елдер-

де – 10, ал төмен дамыған елдерде 50 болды (ДСҰ, 2006: 18). Бұл көрсеткіш-

тер Мавританиядағы максимум – 111, Либериядағы – 104, Ауғанстандағы –

96, Кот-д`Ивуардағы – 90 және Сьерра-Леонедегі 90-нан Чех Республикасы

мен Сингапурдегі минимум – 4 пен Италия, Мартиника және Швециядағы

5 аралығында болды. Әлемдік ПеӨК-тің бөлінісі 2000 жылы ең жоғары көр-

сеткіштер Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдеріне тиесілі екенін көрсе-

теді, бұл туралы осы тарауда бірнеше рет айтылды.

Ана өлім-жітімінің коэффициенті

Ең соңғы көрсеткіш ана өлім-жітімінің коэффициенті (АӨК) ананың тікелей

босану кезінде, одан соң жүктілік немесе босану қиындықтары себебінен

өлу деңгейін есептейді. ДСҰ ана өліміне «жүктілік ұзақтығы мен орнына

қарамастан, әйелдің кездейсоқ себептерден емес, жүктілік кезінде немесе

жүктілік тоқтатылған соң 42 күн ішінде, жүктілікке не оны емдеуге немесе

жүктілік кезінде асқынған ауруларға байланысты өлуі» деп анықтама бере-

ді» (Maine and Stamas, 2003: 628). АӨК – 100 000 тууға шаққанда бір жыл

ішінде қиын жүктілік, қиын босану салдарынан және босанудан кейінгі ке-

зеңде (әйелдің босана салғаннан кейінгі овуляция қайта басталғанға дейін-

гі жағдайы) өлген әйелдер саны. Кейде өлімдер (алымы) босанудан кейінгі

себептерден болған өлім деп көрсетіледі. АӨК формуласы мынадай:

ӨК =

біржылдағы босанудан кейінгі

себептерден болған өлімдер

біржылдағы тірі туулар

100 00

(7.13)

Қараңыз, АӨК тұрақты шама 100 000-ға көбейтіледі, өйткені 1940 жыл-

дан бері дамыған елдерде ана өлімі азаюмен келеді (Loudon, 1992, 2000).

212

Өлім-жітім

Алайда дамушы елдердегі ахуал мұндай емес, оны келесі параграфта

көрсетеміз.

ДСҰ (2015b) 2015 жылы әлемде 313 000 ана өлімі тіркелгенін, яғни ана

өлім-жітімі 2000 жылғы 529 000-мен салыстырғанда едәуір азайғанын айт-

ты (ДСҰ, 2004). 2015 жылы ана өлімінің 99 пайызға жуығы дамушы елдер-

де болды, онда да мұның 66 пайызы немесе 201 000 өлім Сахараның оңтүс-

тігіндегі Африка елдеріне тиесілі, одан кейінгі орында 66 000 ана өлімімен

Оңтүстік Азия тұрды. 2015 жылы әлем бойынша АӨК 100 000 тірі тууға

шаққанда 216 деңгейінде тұрды және ең жоғары көрсеткіш Сахараның

оңтүстігіндегі Африка елдерінде болды (546). 2015 жылғы АӨК көрсеткі-

ші ең жоғары ел – Сьерра-Леоне, мұнда 100 000 тірі тууға 1 360 ана өлімі

келді. Тағы он сегіз елде (Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдері) АӨК

деңгейі 2015 жылы өте жоғары болды, олардың ішінде Орталық Африка

Республикасы (881), Чад (856), Нигерия (814) және Оңтүстік Судан (789)

бар. АӨК-тің Сьерра-Леонеде 2015 жылы 1 360 болуы 2015 жылы бұл елде

1 000 тірі туған сәбиге шаққанда 14 ананың босану кезінде өлгенін білді-

реді. Ең төменгі АӨК көрсеткіштері: 100 000 тірі тууға шаққанда ана өлімі

Эстонияда – 2, Грекия мен Сингапурде – 3 және Беларусь, Италия, Швеция

мен Австрияда – 4. Бұл – ана өлімінің өте төменгі көрсеткіштері. АҚШ-та

АӨК – 21, Иран мен Венргияның көрсеткіштері де осындай (Орталық бар-

лау агенттігі, 2015).

Алайда ДСҰ аталған дамыған елдердің көбінде тіркелген ана өлімінің

саны төмендетілген, ол ана өлімін дұрыс жіктемеуден болуы мүмкін, сон-

дықтан ол көрсеткіштерді шамамен 1,5 есеге көтеру керек дейді (ДСҰ,

2004: 11). АҚШ-тағы АӨК көрсеткішіне келсек, «Дені сау халық: 2020» бағ-

дарламасы оның деңгейін 2020-ға қарай 11,4-ке түсіруді көздейді.

Ерте ғасырларда ана өлімі өте көп болды, Еуропа мен АҚШ-тың өзінде

де. ХІХ ғасырдың ортасына дейін ана өлімі туралы сенімді мәліметтер бол-

мады. Лаудон 1930 жылдарға дейін оның деңгейі жоғары болғанын айтады:

«1920–1930 жылдары Англияда босану кезінде әйелдің өлу қаупі 1850 жыл-

дары королева Виктория таққа отырған кездегідей жоғары болды. Алайда

Англия мен Уэльсте әйел өлімі қаупі 60 жыл бұрынғымен салыстырғанда

40–50 есе төмен» (Loudon, 2000: 241S).

Ана өліміне әкелетін ең маңызды екі фактор: жас пен паритет (әйел-

дің қанша рет босанғаны; сонымен қатар бұл туу ретіне де қатысты, мы-

салы екінші туған бала екінші паритеттегі бала болады). 20–30 жастағы

әйелдерден гөрі, өте жас және егде әйелдер жүктілік пен босану кезінде

көбірек өледі. Жоғары паритетті және екі босанудың арасы ұзақ әйел-

дерде де өлім қаупі жоғары: «Бұл [факторлардың] негізінде созылмалы

аурулар және тойынып тамақтанбау, жоқшылық, қалаусыз жүктілік,

босану алдындағы көмектің және акушерлік көмектің дұрыс болмауы,

ауруханаға жату мүмкіндігінің жоқтығы сияқты жағдайлар жатыр»

(Lamb and Siegel, 2004: 352).

213

Өлім-жітімнің беталысы

ӨЛІМ-ЖІТІМНІҢ БЕТАЛЫСЫ

Өлім-жітімнің төмендеуінің түбірінде көптеген әлеуметтік және экономи-

калық өзгерістер жатады. Денсаулығы мықты ересек адамдардың сапалы

және ұзақ жұмыс істеуінің арқасында жұмыс күшінің тиімділігі мен өнімді-

лігі артады. Неғұрлым көп бала аман қалса, соғұрлым өнімді жұмысшылар

да көбейеді деп үміттене аламыз. Балалардың тірі қалу мүмкіндігінің ар-

туы туу деңгейі жоғарылығының кейбір әлеуметтік, экономикалық, эмо-

циялық негізін әлсіретеді және төмендетеді. Сонымен қатар өлім-жітімнің

азаюы халық санының өсу қарқынына да әсер етеді (туу деңгейі де төмен-

демеген жағдайда); осылайша өлім-жітімнің азаюы халықтың жастық құ-

рылымына да әсерін тигізеді. Осы әлеуметтік, экономикалық және демо-

графиялық салдары өлім-жітімнің келекшек деңгейлері туралы маңызды

пайымдамалар жасауға әкеледі (Bongaarts, 2006).

Енді өлім-жітімнің келешек үрдістерін өмірдің болжалды ұзақтығы тұр-

ғысынан талқылайық.

Соңғы 10–15 жылда дамыған елдердің көбінде өмірдің болжалды ұзақ-

тығының артқанын жоғарыда айттық. 2013 жылы дамыған елдерде өмір-

дің болжалды ұзақтығы 79 жас болды (ерлердікі – 75, әйелдердікі – 82).

Өмірдің орташа ұзақтығы бойынша Жапония бәрінен алда тұрды – 83 жас

(ерлерде – 80, әйелдерде – 86 жас), одан кейін Австралия, Испания, Швеция

және Сингапур: бәрінде – 82 жас (PRB, 2014).

Осылай кете берсе, өлім-жітім деңгейі әрі қарай төмендеп, осы елдерде-

гі өмірдің болжалды ұзақтығын бұдан да арттыруы мүмкін бе деген сұрақ

қоямыз. Оған қатысты екі пікір бар: бірі шегі бар дейді, екіншісі оған қарсы

сөйлейді.

Өмірдің болжалды ұзақтығының шегі бар деген көзқарастың негізгі

жақтаушысы Джеймс Фриз 1980 жылы адам өмірінің максимум болжалды

ұзақтығы шамамен 85 жас деп долбарлаған болатын (Fries, 1980; 1983). Ол

85 жас деп қатаң белгілеген 1980 жылдан бері өмірдің болжалды ұзақты-

ғы артып еді, ол 2000 жылы жариялаған мақаласында өмірдің болжалды

ұзақтығы өзі бұрын айтқан 85 жастан сәл асуы мүмкін екенін, бірақ көп

артпайтынын айтты.

Джей Ольшанский мен Брюс Карнес (2001) Фриздің пайымын қолдайды

және «барлық тірі организмге «биологиялық кепілді мерзім» заңдылығы

жүреді» дейді. Өмірдің болжалды ұзақтығының, мәселен, 100 жасқа дейін

баруына қарсы дәйек келтірген олар «егер адамның көбі 100 жасқа дейін

өмір сүре алатын болса» бүгінде 80 жастан асқан кәрі адамдарда «айтар-

лықтай функционалдық төмендеу мен патология белгілері аз болар еді»

деп жазды. Олар мұндай дәлелдердің жоқ екенін айтты. Расында, «80 жас-

қа қарай адамның барлық биологиялық жүйелері функционалдық тұрғыда

төмендей бастайды» (Sonnega, 2006: 2). Сонымен қатар жаңағы авторлар

осы ғасырдың қай кезеңінде болмасын, АҚШ-та өмірдің болжалды ұзақты-

ғы 90 жастан асуы екіталай екенін айтты (Olshansky et al., 2005).

214

Өлім-жітім

Өлім-жітім келешекте азая беруі мүмкін, ондай ықтималдық бар дейтін

екінші пікірдің негізгі қолдаушысы – белгілі демограф Джеймс Ваупель. Әр

уақытта өмірдің максимум болжалды ұзақтығы жаңарып отырады, сосын

одан да артады, – деді ол. Ол және оның Джеймс Кэри сияқты әріптестері

адамдарда, сондай-ақ адамнан басқа көп жануарда жастың ұлғаюына қа-

рай өлім-жітім артпайды, бірақ ең үлкен жастарда өлім-жітім баяулайды

деп тұжырды (Carey, 2003; Carey and Vaupel, 2005; Carey et al., 1992).

Ваупель мен оның әріптесі Джим Эппен өздері «өмірдің болжалды ұзақ-

тығының ең үздік көрсеткіші» деп атаған нәрсені зерттеді. Олар әлемдегі

өмірдің тіркелген болжалды ұзақтығы ең жоғары алты елдің (Австралия,

Исландия, Жапония, Жаңа Зеландия, Норвегия, Швеция) 1840 жылдан

2000 жылға дейінгі мәліметін жинап, диаграммасын жасады. Талдау со-

ңында олар «рекордтық меже [өмірдің ең жоғары болжалды ұзақтығы] мен

белгілі бір елдің деңгейі арасындағы алшақтық – білім мен тәжірибенің қа-

зіргі жағдайында ол елдің қаншалық жетістікке жете аларының өлшемі»

деген қорытындыға келді (Oeppen and Vaupel, 2002: 1029). Олар 1840 және

2000 жыл аралығында әйел өмірінің орташа ұзақтығы сызықты түрде жыл

сайын шамамен үш айға (немесе әр он жылда 2,5 жылға) артып отырғанын

анықтады. Олар бұл сызықтық үрдісті экстраполяциялап, егер осылай жал-

ғаса берсе, әйелдің туған кездегі өмірінің болжалды ұзақтығы 2060 жыл-

ға қарай 100 жасқа жетуі әбден мүмкін деген болжам жасады. Одан кейін

Школьников, Жданов, Андреев және Ваупель (2011) жасаған талдаулар да

осыған ұқсас нәтиже берді.

Менің көзқарасым Ольшанский мен оның жақтастарынан гөрі, Ваупель

мен оның пікірлестерінің тұғырына жақын. Өмірдің болжалды ұзақтығы әрі

қарай арта ма деген тақырыпта Ваупель мен Ольшанский жиырма жылдан

аса уақыттан бері пікір таластырып келеді. Олар және олардың әріптестері

жүргізген зерттеулер туралы көп оқыдым, ол зерттеулердің кей тұстарын

жоғарыда келтірдік. Бірнеше жыл бұрын Кузин-Франкель жазғандай, олар

келешек өткенге ұқсас бола ма деген сияқты, шын мәнінде, жауабы жоқ

сұраққа жауап бергісі келді. «Солай болады, өйткені тұрғындары бәрінен

ұзақ өмір сүретін елдерде туған кездегі өмірдің болжалды ұзақтығы жылы-

на шамамен 3 айға тоқтаусыз артып келеді», – дейді Ваупель.

Семіру сияқты өмір шындығы өмір ұзақтығын қысқартады деп,

Ольшанский оған қарсы шығады. Аса ауқымды әдебиеттегі дәйектер мен

мәліметтерге жасаған шолуым мені биологиялық максималды өмір ұзақ-

тығы шектеулі деген пікірге қарсы шығуға мәжбүрлейді. Меніңше, жаһан-

дық деңгейде өмір ұзақтығы осы ғасырдың бірнеше онжылдығында сөзсіз

артады. Әйел өмірінің орташа ұзақтығы 2060 жылы 100 жасқа жете ме де-

ген сұрақ та, 85 жастан сәл жоғары деңгейде қалады деп күту де аса маңыз-

ды емес.

Дамушы елдерде өмірдің болжалды ұзақтығы, сөз жоқ, артады. Дамушы

елдердің көбінде жалпы өлім-жітім, оның ішінде сәби мен ана өлімінің көр-

сеткіші жоғары. Бұл елдердің көбінде өлім-жітім, негізінен, инфекциялық

215

Өлім-жітімнің беталысы

аурулардан болады. Денсаулық сақтаудың заманауи медициналық және

қоғамдық әдістері осы себептерден болатын өлім-жітімді әрі қарай да азай-

тады. Дамушы елдердегі жастық құрылым өте балғын, ал инфекциялық

және паразиттік ауру санының азаюынан қарттардан гөрі жастар ұтады.

Ендеше, көптеген дамушы елде өлім-жітім әрі қарай да азаяды деп күтуге

болады.

Өлім-жітімді азайтудағы ілгерілеудің кей елдерде тоқырап қалғанын,

тіпті кері кеткенін де ескеруіміз керек. Өлім-жітімдегі осы кері кету фе-

номені – салыстырмалы түрде демографиядағы жаңа құбылыс. Алғаш

1970 жылы жоғары курс студенттеріне демографиядан дәріс оқи баста-

ғанымда өлім-жітімнің азайғанын көрсететін айғақтың көбі белгісіз еді.

Демографиялық транзит теориясы бойынша (және бұл кең тараған көзқа-

рас болатын), бір елде өлім-жітім деңгейі төмендей бастаса, ол ешқашан

кері кетіп, қайтадан арта бастамауға тиіс еді (2-тараудағы ДТТ туралы тал-

қылауымызды қараңыз).

Алайда біз 1980 жылдардың басынан бері қарай, ең әуелі, Шығыс Еуропа

елдерінде, содан соң Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдерінде өлім-жі-

тім деңгейінің қайта артқанына куә болып отырмыз. Ресей және бұрын-

ғы Кеңес Одағының көп елдерінде 1980 және 1990 жылдары өлім-жітімнің

кері кетуі үрдісі жүрді. Ресейде өмірдің орташа ұзақтығы 2000 жылы 59 жас

болды, яғни 1950 жылдардағы 60 жастан төмендеді. Ал Батыстың көп ел-

дерінде өмірдің орташа ұзақтығы өткен ғасырдағы онжылдықтарда арту-

мен болды. Туған кездегі өмірдің болжалды ұзақтығы АҚШ-та 1960 жылғы

70 жастан 2013 жылы 73 жасқа артты.

Не себепті Шығыс Еуропада өлім-жітім қайта көбейді? Ол «денсаулық

сақтау саласында алдын алу бағдарламаларының жоғы және медициналық

қызмет сапасының төмендігі; темекі шегу мен алкогольді мөлшерден тыс

қабылдау; [және] адамның өз денсаулығына үстіртін қарауы» сияқты се-

бептерге байланысты болуы мүмкін. Бұл жағдайға әкелген «бұрынғы ком-

мунистік режимдерде келешекке жоспар құруда таңдау шеңберінің тарлы-

ғы, [сонымен қатар] жұмыссыздық, салыстырмалы депривация және пост-

коммунистік кезеңдегі экономикалық қиындықтарға қарсы тұра алмау»

сияқты себептер еді (Shkolnikov, 2003: 677).

Сахараның оңүстігіндегі Африка елдерінің көбінде 1980 жылдардың

ортасынан өлім-жітім күрт артып, өмірдің орташа ұзақтығы қысқар-

ды. Эшфорд (2006) Лесото, Намибия, Оңтүстік Африка, Свазиленд және

Зимбабвенің 2000–2010 жылдардың басындағы 1 000 тірі тууға шаққан-

да 5 жасқа дейінгі балалардың өлім-жітімі көрсеткіштерін талдады және

балалар АИТВ/ЖИТС-тен өлмеген жағдайда өлім-жітімнің қандай бола-

тынын көрсетті. Айырмашылық қайран қаларлық болып шықты. АИТВ

болмаған жағдаймен салыстырғандағы сәби өлім-жітімі әлдеқайда жоға-

ры. Свазилендте бұл көрсеткіш 1 000 тірі тууға шаққанда 5 жасқа дейінгі

143 бала өлімі, ал АИТВ/ЖИТС болмаса, ол көрсеткіш 73 болар еді.

Лесотода 1 000 тірі тууға шаққанда 5 жасқа дейінгі 123 сәби шетінейді,

216

Өлім-жітім

ал АИТВ/ЖИТС болмаса, ол көрсеткіш 71 болар еді. Сахараның оңтүстігін-

дегі Африка елдерінде «АИТВ-мен туған (анасы арқылы берілген) балалар-

дың үштен бірі бір жасқа, шамамен 60 пайызы 5 жасқа жетпей шетінейді»

(Ashford, 2006: 2).

ЖИТС індеті Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдерінің көбінде өмірдің

болжалды ұзақтығын тоқтатты немесе қысқартты, «мысалы, 2005 жылға

арналған есептеулер бойынша, ересек тұрғындарының төрттен бірі АИТВ/

ЖИТС-пен өмір сүрген Лесотода орташа өмір ұзақтығы 1990–1995 жылда-

ры шамамен 60 жас болған» (Ashford, 2006: 2), бірақ 2013 жылы ол 44 жас-

қа құлдырады (PRB, 2014). Лесотоны АИТВ/ЖИТС індеті шарпымағанда,

бұл елдегі өмірдің болжалды ұзақтығы осы онжылдықта 69 жасқа жақын-

дауға тиіс еді. Алайда Лесотода өмірдің болжалды ұзақтығы әлдеқайда тө-

мен болғалы тұр. Аталған індеттің бұл елдерге тигізген зардабы орасан.

Дегенеративтік аурулар – дамыған елдердегі өлім-жітімнің негізгі себе-

бі. Алдағы онжылдықтарда бұл аурулармен күресте белгілі бір жетістіктер-

ге қол жетеді деген үміт бар. Алайда қартаюдың физиологиялық барысы

саласындағы жетістіктер арқасында дамыған елдерде өмірдің болжалды

ұзақтығы айтарлықтай артқалы тұр. Тіпті жүрек ауруы немесе обыр сияқ-

ты нақты дегенеративтік ауруларды толық жойғанның өзінде өмірдің орта-

ша ұзақтығы анау айтқандай артпайды.

Спецификалық дегенеративтік ауруларды жеңгеннен өмірдің болжал-

ды ұзақтығы айтарлықтай артпайды деуіміздің басты себебі – бұл аурулар,

негізінен, егде жаста пайда болады. Адам бір дегенеративті аурудан айық-

қанымен, келесі бір түрінен өледі, сондықтан өмір ұзақтығы бар-жоғы

бір немесе екі жылға артуы мүмкін. Дамыған елдерде өлім-жітімнің негіз-

гі себебі – жүрек аурулары мен обыр екенін айтқан болатынбыз. АҚШ-та

жүрек аурулары өлім-жітімнің басты себебі ретінде жойылған жағдайда,

өмірдің болжалды ұзақтығы небәрі бір-екі жылға ғана өсер еді. Ал обырды

толық жоятын болса, өмірдің болжалды ұзақтығы үш жылға ғана артады

(Arias, Heron, and Tejada-Vera, 2013: 5).

Алайда оған қарап адамдар ұзағырақ жасамайды дей алмаймыз.

Жаңа медициналық жетістіктер пайда болып, енгізілуіне орай, адам-

дар бұрынғыға қарағанда ұзағырақ өмір сүретін болады. Әйтсе де обырды

жеңу сияқты ірі медициналық жетістіктер өмірдің орташа ұзақтығының

айтарлықтай артуына әкелмейді. Жоғарыда айтқанымыздай, ондай жетіс-

тік өмірді шамамен үш жылға ғана ұзартады.

Бұл жағдай белгілі демограф Конрад Тейбердің атымен Тейбер парадок-

сы деп аталған құбылысқа байланысты, осы зерттеуші бір дегенеративті

аурудың емі табылса, оның екінші түріне жол ашылатынын көп жыл бұрын

айтқан болатын. Немесе бұл парадоксты Тейберге теліген демограф Натан

Кейфиц айтпақшы, «ерте ме, кеш пе, әр адам әйтеуір бір нәрседен өледі,

демек, обырды жеңудің әсері әлсіреген кезде, оның орнын жүрек ауруы не-

месе басқа аурулар басады. Қатерлі ісіктен жазатын дәрінің жалғыз пай-

дасы – адамның жүрек ауруларынан өлуіне мүмкіндік береді. [Осылайша]

217

Өлім-жітімнің беталысы

бұл нақты медициналық ілгерілеудің бар жетістігі – таңдау шеңберін ұл-

ғайту ғана: енді адам обырдан емес, жүрек ауруынан өлу таңдауын жасай

алады (Keyﬁtz, 1977b: 412; см. Также Rogers, Hummer, and Krueger, 2005).

Келешекте өмірдің болжалды ұзақтығы саласында жетістік болмайды

дейтін демограф аз шығар. Кей елдерде, нақты айтсақ, Шығыс Еуропа мен

Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдерінде өмір ұзақтығының қысқарға-

ны рас, бірақ бұл жағдай қайта дұрысталады деп үміттенеміз.

Бұл тарауды Роджерс, Хаммер және Крюгер айтқан мазмұнды да опти-

мистік пікірмен аяқтамақпыз (2005: 305): «Мәселе, сірә, келешекте өлім-

жітім азая ма деген сұрақта емес, оның қаншалық азайып, одан қандай

жыныстық, нәсілдік/этностық, әлеуметтік-экономикалық және геогра-

фиялық топтар пайда көреді деген сұрақта. Жалпы алғанда, денсаулық

сақтау және медициналық технология саласындағы жетістіктер, сонымен

қатар жалпы өмір сапасының артуы жақсы келешекке апарады; өмір ұда-

йы және мақсатты түрде ұзарып, халықтың басым бөлігінің денсаулығы

жақсарады».

218

ІШКІ КӨШІ-ҚОН

КІРІСПЕ

Алдыңғы тарауларда халық санының өзгеруінің үш жолының екеуін тал-

қыладық. Халық санына адамдар туу арқылы қосылып, өлу арқылы алы-

нады. Енді халық санындағы өзгерістің үшінші және соңғы жолы – көші-

қонға ауысайық. Адамдар халық санына бару арқылы қосылып, кету ар-

қылы алынуы мүмкін. Әр адамның басында бір мәрте ғана болатын туу

мен өлімнен айырмашылығы, адам бірнеше рет көшуі немесе мүлде көш-

пеуі ықтимал.

Көші-қонның негізгі екі түрі бар: ел ішінде және елдер арасында.

Біріншісі – ішкі көші-қон, екіншісі – халықаралық көші-қон. Көші-

қонның бұл екі түрінің динамикасы екі түрлі, олар туралы конецепция-

лар мен теориялар да әртүрлі. Ол теориялар түрлі деңгейде «қозғау» және

«тарту» факторларына (2-тарауда айтылғандай) негізделгенімен, қай жа-

ғына көп мән беретініне қарай өзгешеленеді. Бұл тарауда біз ішкі көші-

қон туралы айтамыз. 9-тарауда халықаралық көші-қон қарастырылады.

Ішкі көші-қон – тұрғындардың бір ел аумағында тұрғылықты мекенін

ауыстыруы, оған облыс немесе облыс түріндегі географиялық бірліктің

шекарасынан өту арқылы географиялық қоныс аудару жатады. Алайда

тұрғылықты жердегі барлық өзгеріс көші-қонға жатпайды. Демографтар

көшушілер мен мигранттарды бөлек қарастырады. Адам бір көшеден

екіншісіне немесе Мэн штатынан Гавай аралдарына көшсе, онда ол көшу-

шіге жатады. Ал мигрант – саяси шекарадан өтіп қоныс аударатын адам.

АҚШ-тың Халық санағы бюросы Құрама Штаттар аумағында болған көші-

қонға «тұрғындардың заңи шекаралардан (оның ішінде округтердің) өту

арқылы қоныс аударуы деп анықтама береді (Mateyka, 2015: 3). Ішкі ми-

гранттың бұл анықтамасы әдетте бүкіл әлем бойынша қолданылады; бір

облыстан (немесе облыс түріндегі бірліктен) екіншісіне қоныс аударушы

кез келген адам мигрантқа жатады. Ескеріңіз, барлық мигрант – көшуші,

ал барлық көшуші мигрант емес.

Негізінде, бәріміз өмірде кемінде бір рет мигрант боламыз. Бұл – әдетте

өміріміздің соңында емес, басында болатын жағдай. Қазіргі АҚШ сияқты

өнеркәсібі дамыған елдерде тұрғындардың барлығы дерлік көшіп-қонады.

Менің қымбатты досым әрі әріптесім, марқұм Леон Бувье осы кітаптың

бірінші басылымын менімен бірлесіп жазды. 2010 жылы кітаптың бірінші

басылымы шыққан кезде ол екеуміз бес-алты университетте 8 000-нан аса

студент пен магистрантқа демографиядан дәріс оқыған едік. Леон екеуміз

219

Кіріспе

сабақ берген сол студенттердің оншақтысы ғана ол кезде әлі қоныс ауда-

рып көрмеген екен. Ал егер көші-қонға қатысты сұрақтарды тұрғылық-

ты жердегі көшу деңгейінде қарастырсақ, онда біздің шәкірттеріміздің

арасында ешқашан көшпеген, яғни бала кезде тұрған үйінен басқа үйге

көшіп көрмеген екі-ақ студент болған екен. Тұрғылықты жерде баспана

ауыстыру мен көші-қон – бәрімізге дерлік қатысты құбылыс.

Көші-қон – адамдар үшін ғана емес, қауымдар үшін де маңызды оқиға.

Бір аймақтан басқа аймаққа қоныс аудару шығар мекенде тұрғындардың

азайып, барар мекенде көбеюіне апарады. Қауымдарда тұрғындардың

көбею динамикасына келсек, ішкі көші-қон – үш демографиялық процес-

тің (туу, өлім-жітім және көші-қон) ең маңыздысы. Бір елдің қауымдары

арасындағы туу мен өлім-жітім көрсеткіштері бойынша айырмашылықта-

ры көші-қондағы айырмашылықтарымен салыстырғанда көп емес. Көші-

қон – тұрғындардың ел ішіне таралуының негізгі әдісі (Bogue, 1969; Poston

and Frisbie, 2005; Poston, Luo and Zhang, 2006).

АҚШ-тағы көшушілер мен мигранттар туралы біраз дерек келтірейік.

1970 жылдан бастап, АҚШ Халық санағы бюросы онжылдық санақ ая-

сында әр адамның осыдан бұрынғы бес тұрғылықты жері туралы сұрап

келе жатыр. Сол мәліметтер тұрғындардың 35–45 пайызы бес жыл бұрын

басқа жерде тұрғанын көрсетті. 2010 жылға дейінгі бес жыл ішінде көшу

35 пайыздан сәл жоғары болды, бұл – 1970 жылы алғаш мәліметтер жинала

бастағаннан бергі ең төменгі көрсеткіш ( Ihrke and Faber, 2012). Сонымен

қатар халық санағы бюросы адамдардың бір жыл бұрын тұрған жері ту-

ралы да мәлімет жинады. 1950 жылдары тұрғындардың шамамен 20 па-

йызы жыл сайын көшіп отырса, бұл көрсеткіш қазір шамамен 12 пайызға

түскен (Ihrke, 2014). Яғни бүгінде шамамен әрбір сегізінші америкалық

жыл сайын үйден-үйге көшіп отырады деген сөз. Шамамен әрбір жиырма

бес жасар америкалық жыл сайын мигрант болып, бір округтен екіншісіне

қоныс аударады. Көшіп-қонатындардың жартысына жуығы штат шекара-

сынан өтеді (Ihrke, Faber, Koerber, 2011).

Халықтың мұндай көшкерлігінің жиынтық әсері орасан. Халық сана-

ғы бюросы демографтарының есебінше, АҚШ адамы өмірінде шамамен

он екі рет көшуі мүмкін. 18 жасында тоғыз рет, ал 45-ке таяғанда тағы үш

мәрте көшуі ықтимал (АҚШ Халық санағы бюросы, 2015). АҚШ-қа тиесі-

лі ішкі көші-қон көрсеткіштері Канада мен Австралия көрсеткіштерімен

шамалас, бірақ Швеция, Ирландия және Жапония сияқты басқа дамыған

елдердікінен әлдеқайда жоғары. Әлбетте, географиялық жағынан бұл ел-

дер АҚШ, Канада және Австралиядан шағын.

Тараудың келесі бөлімдерінде ішкі көші-қонды талдау кезінде қолдана-

тын түсініктер мен анықтамаларға тоқталамыз. Тарау соңында АҚШ-тағы

ішкі көші-қонды және Қытайдағы уақытша, яғни «кезбелік» ішкі көші-

қонды егжей-тегжейлі талқылаймыз.

220

Ішкі көші-қон

ТҰЖЫРЫМДАР МЕН АНЫҚТАМАЛАР

Ішкі көші-қонды зерттеу үшін демографтар мен анықтамалардың стандарт

жинағын жасады. Осыған дейін айтқанымыздай, негізгі айырмашылық –

көші-қон мен жергілікті көштің арасында. Жергілікті көш – бір қауымның

аумағында тұрғылықты жерді қысқа мерзімге ауыстыру, көшуші округ ше-

карасынан өтпейді. Көші-қон – округ шекарасынан өтіп, тұрғылықты жерді

тұтас ауыстыруға әкелетін географиялық қоныс аудару. Көші-қонның жер-

гілікті көшуден айырмасы – мигрант өз қауымынан кетіп, жаңа қауымға

қосылады. Бұл қадам басқа да өзгерістерге әкеледі: мектеп, жұмыс, шіркеу,

дәрігер, тіс дәрігері, кітапхана, паб, сауда орталығы, түнгі клуб, автомеха-

ник те ауысып, күнделікті өмірдің әр қырынан көрініс береді. Жергілікті

көшуде көшушінің күнделікті өміріндегі негізгі институттарында өзгеріс

болмайды. «Көші-қонға округаралық деңгейде қоныс аудару деп анықтама

береді», өйткені көп жағдайда округ «қауымның орташа көлеміне сәйкес

келеді» (Bogue, 1969: 756). Адамның округтен-округке көшуі оның күнде-

лікті өміріне өзгеріс әкелсе керек. Көші-қон (жергілікті көшу емес) – ауқы-

мы үлкен әлеуметтік оқиға.

Жергілікті көшу болсын, көші-қон болсын, қоныс аударуға міндетті түр-

де «тұрғылықты жердің бір жыл немесе одан көп уақытқа өзгеруі» деген

анықтама беріледі (Frey, 2003: 545). Елдердің көбі өз тұрғындарының ішкі

көші-қонын, сәл ғана болмаса, жалпы шектемейді. Мысалы, АҚШ-та біз қа-

шан қайда көшсек те, өз еркімізде. Алайда Қытайда және Солтүстік Корея

сияқты басқа елдерде ішкі көші-қон қатаң бақыланады. Сондықтан бұл

елдерде ішкі мигранттарды тұрақты мигрант және уақытша мигрант деп

жіктейді.

Қытайда да тұрақты мигрант басқа елдердегідей; көші-қон – тұрғы-

лықты жерді біржола ауыстыру және округтің шекарасынан өту деген сөз.

Қытайдың айырмашылығы, тұрақты көші-қонды өкімет мақұлдауға тиіс.

Қытайда және ішкі көші-қон қатаң бақыланатын басқа да елдерде уақытша

мигрант – өкіметтің мақұлдауынсыз тұрғылықты мекенін ауыстырған жан.

Яғни уақытша мигрант заңсыз қоныс аударады. Алайда көп елде (бәлкім,

басым бөлігінде) көші-қон уақытша емес, тұрақты немесе салыстырмалы

түрде тұрақты болады. Әйтсе де бұл көші-қонға ресми рұқсат берілмеген.

Әрі қарай бұл тарауда қытайлар «кезбе» деп атайтын Қытайдағы уақытша

көші-қонды егжей-тегжейлі қарастырамыз. Оның аса маңызды болатын

себебі – ауқымы өте кең. Қытайдағы 2010 жылғы халық санағы елде 220

миллионнан аса уақытша ішкі мигрант бар екенін анықтады (Liang, Li, and

Ma, 2014). Қытайда тұрғындардың қалаларға уақытша көшуі – адамзат та-

рихындағы бейбіт заманғы ең үлкен көш (Roberts, 1997).

Демографтар ішкі көші-қонды зерттеу кезінде қолданатын өзге тұжы-

рымдамалар мынадай: ішкері көші-қон – тұрғындардың тұрғылықты жер

бойынша жаңа өлкеге қоныс аударуы; сыртқа көші-қон – адамдардың

жаңа мекенге қоныс аударуы. Шығар мекен – көші-қон басталған өлке

221

тұжырымдар мен анықтамалар

немесе қауым, ал барар мекен – көші-қон аяқталған өлке немесе қауым.

Кері көші-қон – бастапқыда көшіп кеткен жеріне адамның қайта оралуы.

Таза көші-қон – өлкенің көші-қон балансына қатысты ұғым, ол кірген

мигрант санынан кеткен мигрант санын алып тастағанда шығады; таза ба-

ланс оң (өлке тұрғындарының таза өсімі) немесе кері (таза шығын) не нөл-

дік болуы мүмкін (Poston, Luo, and Zhang, 2006). Қоныс аударған кезде біз

бір мезгілде әрі ішкері мигрант, әрі сыртқы мигрант болып шыға келеміз.

Бірақ ешқашан таза мигрант болмаймыз. Таза көші-қон тұжырымдамасы –

жеке адамдарға емес, халық санына және географиялық өлкелерге қатыс-

ты ұғым. Ал ішкері көші-қон, сыртқа көші-қон және кері көші-қон – жеке

адамдарға да, географиялық өлкелерге де қатысты түсінік.

Таза көші-қон тұжырымдамасы сияқты, көші-қонның өзге бірнеше тұ-

жырымдамасы да тек географиялық өлкелерге қатысты қолданылады.

Жалпы көші-қон дегеніміз – өлкедегі көші-қон қосындысы, ол бұл өлкеге

көшу мен бұл өлкеден сыртқа көшуден тұрады. Көші-қонның тиімділігі

дегеніміз – өлкенің жалпы көші-қонына бөлінген сол өлкенің таза көші-

қоны. Өлкедегі көші-қон тиімді не тиімсіз болуы мүмкін. Мысалы, ішкері

көші-қон көп, ал сыртқа көші-қон аз болса (кірген мигрант көп, шыққан

мигрант аз болса), онда көші-қон тиімді. Бұл жағдай адамдар қозғалысы-

ның аздығын білдіреді. Керісінше, кіргендер өте аз, ал шыққандар шамалы

аз болса, онда көші-қон кері тиімді деген сөз. Өлкеге кіретін мигрант пен

шығатын мигрант саны шамалас болса, онда көші-қон тиімді емес (яғни

тиімсіз) (Shryock, 1964; Thomas, 1941). Экономикалық ахуалы қиын өлке-

лерде кері тиімді көші-қон, ал экономикасы өсіп жатқан өлкелерде оң тиім-

ді көші-қон жоғары болады (Bogue, 1969: 784).

Көші-қон ағыны дегеніміз – белгілі бір уақыт кезеңінде бір өлкеден

кетіп, басқа өлкеге барған мигранттардың жиынтығы. Қарсы көші-қон

ағыны дегеніміз – сол уақыт ішінде кері бағытқа жүрген көлемі жағынан

азырақ ағын.

Көші-қон интервалы көші-қон болған уақыт кезеңін білдіреді. Көші-

қон белгілі бір уақыт ішінде жүретін процесс болғандықтан, оны сараптау

уақытты интервалдарға бөлуді қажет етеді, сонда көші-қон мәліметтерін

әр интервал бойынша жинақтауға болады. Бір жылдық, бес жылдық неме-

се он жылдық уақыт интервалдары әдетте ішкі көші-қонды зерттеуге қол-

данылады. Зерттеуші уақыт интервалын қандай ұзындықта алса да, олар

өзара үйлесімді болуға тиіс: «Ұзындығы бірдей емес уақыт кезеңдері бо-

йынша жинақталған көші-қон статистикалары салыстыруға келе бермей-

ді» (Bogue, 1969: 757).

Дифференциалдық көші-қон дегеніміз – тұрғындардың демография-

лық, әлеуметтік және экономикалық сипатына қарай көші-қондағы айыр-

машылықтарды зерттеу. Сонымен қатар бұл көші-қон іріктеуі деп атала-

ды және кей адамдардың басқаларға қарағанда көп көшетініне назар ау-

дарады. Мұндағы ең күшті фактор – адамның жасы (және ол көші-қонға

да, жергілікті көшуге де қатысты): «Көшудің қай түрі болмасын, ол көбіне

222

Ішкі көші-қон

жиырманың ортасындағы адамдарға тән әрекет, сосын отыз және қырық

жастарда көшіп-қону күрт бәсеңсиді, бірақ кейде зейнет жасына келгенде

сәл жиілеуі мүмкін» (Frey, 2003: 546).

8.1-сызбада АҚШ-та 2008–2009 жылдар аралығында тұрғылықты ме-

кенін ауыстырған адамдардың жас бойынша үлесі көрсетілген. Енді ғана

есейген жастардың көшіп-қонуы адам таңғаларлықтай. Көшіп-қону көр-

сеткіші бойынша 18–24 жастағы америкалықтар алда тұр, олардан кейін

25–29 жастағылар. «Бұл жастар адам өміріндегі қарбалас кезеңді қамти-

ды, өйткені осы жылдары бірнеше маңызды оқиға (оқуға түсу, жұмысқа

тұру, үйлену) болады (Ihrke, Faber and Koerber, 2011: 4). Ал ең төменгі көр-

сеткіш егде адамдарда.

Көшіп-қону шешімін қабылдаудағы тағы бір маңызды фактор – бі-

лім. Мигранттардың «көшуіне білімнің ықпалы күшті. Білім деңгейі тө-

мен адамдармен салыстырғанда, жоғары оқу орнын бітіргендер ұлттық

еңбек нарығында жұмыс істейді және олардың (көші-қондық) көрсет-

кіштері біршама жоғары» (Frey, 2003: 546). Жеке меншігінде баспана-

сы болуының да маңызы бар. Баспана жалдаушыларға қарағанда, бас-

пана иелері жергілікті көшіп-қонуға өте сирек қатысады. Осы тарауда

АҚШ-тың ішкі көші-қоны контексіндегі көші-қон іріктеуі туралы тарқа-

тып айтамыз.

Осы тұжырымдамалардың көбін демографтар көші-қонды өлшеуде

қолданады. Келесі бөлімде көші-қонды өлшеуге қатысты кей сұрақтарға

тоқталамыз.

7101316192225283134374043 46 49 52555861646770737679828588

Үлесі

Жас (жыл)

Үйі бар тұрғындар

Жалпы тұрғындар

8.1-сызба. Көшіп-қонудың жас бойынша көрсеткіштері

Дереккөз: (Ihrke, Faber and Koerber, 2011: 4).

223

Көші-қон өлшемдері

КӨШІ-ҚОН ӨЛШЕМДЕРІ

Көші-қонды өлшеуде әдетте туу мен өлім-жітімді талдауда кездеспейтін

түбірлі қиындықтар бар. Адамның туғаны да, өлгені де бірден тіркеуге

алынады, ал көп елде адамның тұрғылықты жері бойынша көшіп-қонуы

тіркелмейді. Кей елдер, оның ішінде Қытай мен Скандинавия елдерінде

бір жерден екінші жерге көшкенде адамның тиісті органда тіркелуі талап

етіледі. Бірақ көп елде, мысалы, АҚШ-та ондай талап жоқ. Сондықтан кө-

ші-қонды өлшеу үшін мәліметтердің басқа түріне жүгіну қажет.

АҚШ-тың Халық санағы бюросы 2010 жылға дейінгі онжылдық санақ-

тарында екі тармақты қолданады. Олар әсіресе адамдардың туған штаты

мен санаққа дейінгі бес жыл ішіндегі тұрғылықты жері туралы мәлімет

жинайтын немесе сауалнамалық зерттеу жүргізетін демографтар үшін қо-

лайлы. Халық санағы бюросы әкімшілік мәліметтерді де, атап айтсақ, АҚШ

салық қызметінің салық декларацияларын да пайдаланады. Туған штаты

мен тұрғылықты мекенін салыстыру бойынша адамдарды мынадай санат-

тарға бөлуге болады: (1) белгілі бір штатта тұратын және сонда туғандар;

(2) белгілі бір штатта тұратын, бірақ басқа жақта туғандар; (3) белгілі бір

штатта туған, бірақ басқа штатта тұратындар.

Бірінші санаттағылар – мигрант еместер немесе жергілікті тұрғындар.

Екінші және үшінші санаттағылар өмір бойғы мигранттар болып жіктеле-

ді. Бірақ мұнда ескеретін бір жайт бар. Адамның Техаста туып, 2010 жылы

сол жерде тұруы туғаннан 2010 жылға дейін Техастан ешқайда кетпеді де-

ген сөз емес; ол туған уақыты мен 2010 жыл арасында Техастан бірнеше

рет көшіп кетіп, қайта оралған болуы мүмкін. Санаққа дейінгі бес жыл

ішіндегі көші-қонды өлшеген кезде де осыны ескеру керек.

Осы аталған санаттағы адамдар туралы мәліметті көші-қон ағындарын

және оның көлемін бағалауға пайдаланса болады. Сондай-ақ штат тұр-

ғындары ішіндегі басқа жақта туған адамдар үлесін анықтауға да болады.

Штаттың (немесе аймақтың) «ұстап тұрушы күшін» анықтау үшін санақ ке-

зінде сол жерде туып, әлі күнге сол жерде тұратын адамдардың үлесін шы-

ғару керек.

Адамның санаққа дейінгі бес жыл ішінде қайда тұрғаны туралы ақпарат

штатқа соңғы бес жыл ішінде кірген тұрғындар үлесін анықтауға мүмкіндік

береді. Бұл санаттағылар кейінгі мигранттар деп аталады.

Көші-қон өлшемдері әдетте көші-қонның белгілі бір түрінің салыстыр-

малы жиілігін эмпирикалық түрде көрсететін коэффициенттер түрінде жа-

салады. Жоғарыда айтылған көші-қонның төрт тұжырымдамасы тікелей

коэффициенттерге, ал олардың бірі мынадай қатынасқа әкеледі:

Ішкері көші-қон коэффициенті (ІКК) һ = (I/P)

1 000

Сыртқа көшу коэффициенті (СКК) = (O/P)

1 000

Таза көші-қон коэффициенті (ТКК) = [(I – O)/P]

1 000

Жалпы көші-қон коэффициенті (ЖКК) = [(I + O)/P]

1 000

Көші-қондағы тиімділік коэффициенті (КТК) = [(I – O)/(I + O)]

100

224

Ішкі көші-қон

мұндағы І – белгілі бір уақыт аралығында (әдетте бір, бес немесе он жыл-

да) өлкеге кірген мигрант саны; О – белгілі бір уақыт аралығында өлкеден

шыққан мигрант саны; Р – бөлгіш, ол өлке тұрғындарының ортажылдық

немесе орташа санын көрсетеді.

Көші-қон коэффициенттерін есептеу кезінде статистикалық дұрыс бөл-

гішті табу оңай бола бермейді. Ең дұрысы – коэффициенттің бөлгішіндегі

әр индивидтің бөлшек алымындағы оқиғаны орындауға тең мүмкіндіктің

болғаны. Бұл жергілікті ІКК-ге қатысты емес, өйткені бөлшек алымында

жаңа мекендегі тұрғылықты халық емес, бүкіл АҚШ халқы болуға тиіс.

Көші-қон көрсеткіштерін тура есептеу үшін демографтар бөлгіш ретін-

де осы көрсеткіш есептейтін территорияның тұрғылықты халқын алады.

Жоғарыда көргеніміздей, бұл төрт көрсеткіш тұрақты шама 1 000-ға, кө-

ші-қондағы тиімділік коэффициенті тұрақты шама 100-ге көбейтіледі.

Көп жыл бұрын Богю (1969: 758) сыртқа көшу коэффициенті өлім-жітім-

нің жалпы коэффициентіне, ал ішкері көші-қон болса, туудың жалпы коэф-

фициентіне ұқсас деген болатын. ТКК дегеніміз – табиғи өсім/кему коэффи-

циенті. Бұл көрсеткіштерді бүкіл халыққа ғана емес, жыныс, жас, нәсіл/эт-

нос бойынша топтар сияқты, халық ішіндегі топтарға да қолдануға болады.

Сондай-ақ онымен білім және кәсіп бойынша топтарды да есептей аламыз.

Енді бұл көші-қон өлшемдерін АҚШ-тың бірнеше штатын мысалға ала

отырып көрсетейік.

8.1-кестеде Калифорния, Невада, Нью-Йорк және Техастың 2004–2005

жылдардағы ішкі көші-қоны туралы мәлімет берілген. Кестенің жоғарғы

бөлігіне бұл төрт штаттың әрбіріндегі көші-қон ағындары туралы мәлімет,

ал оның астына көші-қонның бес өлшемі орналастырылды. 2004 және

2005 жылдары Калифорнияға басқа штаттардан 448 000-нан аса мигрант

келген; 2005 жылы Калифорнияның әр 1 000 тұрғынына шаққанда 13 ми-

гранттан келді. Салыстырар болсақ, сол кезеңде Калифорниядан басқа

штаттарға 717 000-нан аса адам кеткен, бұл 1 000 тұрғынға шаққанда

21 адам. Осы кезеңде Калифорнияға кірген және шыққан мигранттардың

жалпы саны, яғни жалпы көші-қонның саны 1,2 млн адамға жуық. Көші-

қон Калифорния халқын 268 000 тұрғынға кемітті, яғни 2004–2005 жыл-

дарда Калифорнияға келгендерден басқа штаттарға кеткендер 268 000-

ға көп болды. Калифорнияның таза көші-қон коэффициенті (ТКК) 7,7-ні

құрады, яғни 2005 жылы көші-қоннан штат тұрғындары әр 1 000 адамға

шаққанда 8-ге жуық мөлшерде кеміді деген сөз. Калифорнияда көші-қон-

дағы тиімділік коэффициенті 23,0 болды. Осы кезеңде Калифорнияға кел-

ген және кеткен әр 100 мигрантқа шаққанда штат 23 мигрант жоғалтты.

Кестеде көрсетілген төрт штаттың ішінде Неваданың оң ТКК-сі бәрінен

жоғары болды; таза көші-қоннан өзінің әр 1 000 тұрғынына шаққанда, бұл

штатқа 12-ге жуық тұрғын қосылды. Кестеде көрсетілмеген Аризона шта-

тының оң таза көші-қон коэффициенті АҚШ-тың барлық штатынан жоға-

ры болды, яғни 23,7.

225

Көші-қон өлшемдері

8.1-кеcте. Штаттар арасындағы 2004 және 2005 жылдағы ішкі көші-қон: Калифорния,

Невада, Нью-Йорк және Техас

Көші-қон ағыны

Штат Ішкері

мигранттар

Сыртқа көшу

мигранттары

Жалпы

мигранттар Таза мигранттар

Калифорния 448 718 717 121 1 165 839 −268 403

Невада 129 957 103 482 233 439 26 475

Нью-Йорк 226 065 465 913 691 978 −239 848

Техас 503 251 378 709 881 960 124 452

Көші-қон өлшемдері

Штат ІКК СКК ЖКК ТКК КТК

Калифорния 12,9 20,5 33,4 −7,7 −23,0

Невада 56,4 44,9 101,3 11,5 11,3

Нью-Йорк 12,2 25,1 37,3 −12,9 −34,7

Техас 23,4 17,6 41,0 5,8 14,1

ІКК – ішкері көші-қон коэффициенті; СКК – сыртқа көшу коэффициенті; ЖКК – жалпы көші-қон

коэффициенті; ТКК – таза көші-қон коэффициенті; КТК – көші-қондағы тиімділік коэффициенті.

Дереккөз: Koerber (2007). DLP бойынша есептеу.

Кестедегі штаттардың ішінде Нью-Йорктің кері ТКК-сі бәрінен жоғары

болды, 2004–2005 жылы өзінің әр 1 000 тұрғынына шаққанда 13-ке жуық

адамынан айырылды. Аляска штатының (кестеде көрсетілмеген) кері таза

көші-қон коэффициенті АҚШ-тың барлық штатынан жоғары болды – 34,6.

Колумбия округі мен Луизиана штатының кері ТКК-сі өте жоғары шықты,

тиісінше, 25,1 және 22,8 (Koerber, 2007).

Көші-қонның тиімділігіне келсек, 8.1-кестедегі төрт штаттың ішінде

Техастағы оң тиімділік коэффициенті бәрінен жоғары болды – 14,1, ал Нью-

Йорк кері тиімділік коэффициенті жағынан бәрінен жоғары болды – 34,7.

Техасқа қарағанда, Нью-Йоркте көші-қон мол болғанымен, тиімділік кері,

ал Техаста оң болды. Кестедегі елдер ішінде Неваданың КТК-сі бәрінен тө-

мен шықты – 11,3. Басқаша айтқанда, Невадаға кіргендер де, кеткендер де

көп болып, ақырында штатқа 100 мигрантқа шаққанда 11 адам қосылды.

Техаста көші-қон аса тиімді болған жоқ. Келіп-кету көп болғанымен, екі

штатта да таза өсім көп болмады.

Ішкі көші-қонды сараптауда қолданылатын негізгі түсініктер мен анық-

тамаларды және өлшемдерді талдап, енді АҚШ-тағы ішкі көші-қонның үр-

дістері мен сипаттарына ауысайық.

226

Ішкі көші-қон

Сандар мыңмен

2 500

2 000

1 500

1 000

500

–500

–1 000

–1 500

–2 000

19751970 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010

Оңтүстік

Батыс

Орта батыс

Солтүстік-шығыс

8.2-сызба. Аймақтар бойынша бес жылдық ішкі таза көші-қон, 1970–2010 жылдыр

Дереккөз: Ihrke and Faber (2012: 9).

АҚШ-ТАҒЫ ІШКІ КӨШІ-ҚОН

Жалпы үрдістер

Халықтың таралуы талқыланатын 14-тарауда АҚШ-тағы ішкі мигранттар-

дың негізгі аймақаралық ағындары шығыстан батысқа және солтүстіктен

оңтүстікке жүретінін айтатын боламыз. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басы

аралығында адамдар Миссисипи өзенінің арғы жағындағы жаңа жерлерге

қоныстанып, көші-қон ылғи батысқа қарай жүрді. Алайда ХХ ғасырдың бі-

рінші жартысында Калифорниядан басқа батыс штаттарға көшу саябырсы-

ды. Кейін қайта күшейді. 1970 пен 1978 жыл аралығында АҚШ-тың батыс

аймағына қарай таза көші-қон 1,4 млн адамды құрады, яғни бұл аймақтан

кеткендерден кіргендер саны 1,4 миллионға көп болды. Осы кезеңде бұл

аймақтағы халық санының бір жарым есе өсуінің себебін түсіндіруге осы-

ның өзі жеткілікті.

Елдің оңтүстік аймағы ұзақ уақыт бойы, ХІХ ғасырдың аяғынан

1960 жылдардың аяғына дейін адам экспорттаушы болып келді. Солтүстікте

индустриализация жүріп жатқанда елдің ең дамуы төмен ауылды аймағы

болған оңтүстік артта қала берді (Biggar, 1979). Оңтүстіктен солтүстікке

қарай жылжу көші-қонның ауылдан қалаға жүруінің тамаша мысалы бола

алады. Қаранәсілділер оңтүстіктің экономикалық мүмкіндігі төмен ауыл-

ды аймақтарын тастап, жұмыс іздеп солтүстікке кетті (Hamilton, 1964).

Үлкен қаланың өмір салтына бейімделу кезінде сол мигранттар неше түрлі

қиындыққа кезікті. Бұл көш қалаларда геттоларға және олардан туындай-

тын қиындықтарға әкелді.

Соңғы қырық жылда (1970 жылдан бастап) тұрғындар кері, оңтүстікке

көшті. 8.2-сызбада АҚШ-тағы төрт аймақтың 1970 пен 2010 жыл аралы-

ғындағы бес жылдық таза көші-қон мәліметтері берілген. (АҚШ-тың төрт

аймақты құрайтын штаттары 8.3-сызбада берілген). 1970 пен 2010 жыл

227

АҚШ-тағы ішкі көші-қон

аралығындағы әр бес жылдық кезеңде АҚШ-тың оңтүстігінде ғана оң таза

ішкі көші-қон ұдайы жүріп отырды. Орта батыс пен солтүстік-шығыста үне-

мі кері таза көші-қон жүрсе, батыс оңнан керіге қарай жылжыды.

1970–1975 жылдары оңтүстікте де, батыста да көші-қон нәтижесінде

кірген адам көп болды, алайда оңтүстікте ғана 1 млн адамдық таза өсім

болды. Осы кезеңде солтүстік-шығыс пен орта батыста көші-қон мигрант

санын 1 миллионнан аса адамға кемітті. 2000–2005 жылдарға дейінгі

жеті бес жылдық кезеңнің әрбірінде көші-қон солтүстік-шығысты 1 млн

адамнан айырып отырды. 2005–2010 жылдары солтүстік-шығыс аймақтан

кеткендер кіргендерден тағы да көп болып, кему 1 миллионға жуықтады.

Орта батыста да 2010 жылға дейін кірген адамнан кеткені көп болды, бі-

рақ ондағы кему солтүстік-шығыспен салыстырғанда 1990 жылдан бастап

азайды.

1970 пен 2010 жыл аралығында оңтүстікте оң таза көші-қон жүрді, ал

көші-қон есебінен тұрғындар әр кезеңде 1 миллионға, 1990–1995 жылдары

2 миллионға көбейді. 1990–1995 жылдардан басқа кезеңдерде батысқа кір-

ген мигрант кеткенінен көп болды, алайда соңғы кезеңдерде ондағы көші-

қон есебінен өсім азайды.

Бүкіл оңтүстік аймаққа мигрант көп келеді. Бұрын Флоридаға мигрант

көп келіп, аймақтың басқа жерлерінен кететіндердің орнын толтырып оты-

ратын. 1990–2000 және 2000–2010 жылдары Солтүстік Каролина, Оңтүстік

Каролина, Джорджия, Вирджиния, Техас штаттарында оң таза көші-қон-

ның ауқымы үлкен болды. Батыс аймақтағы оң таза көші-қон қазір Тау

дивизионы штаттарының жылдам өсу есебінен жүріп жатыр. 1990–2010

жылдары Тынық мұхиты дивизионы тұрғындарын таза көші-қон азайтты,

оның негізгі себебі Калифорниядан сыртқа көшудің аса ауқымдылығы еді

(8.1-кестеде көрсетілді).

Демографтар жоғары білімі бар адамдардағы көші-қон үрдістеріне ай-

рықша назар аударады. Барлық қала, штат және аймақ өзіне жоғары оқу

орындарының түлектерін тартқысы келеді, өйткені жоғары білімі бар жұ-

мыс күші қай жерде де керек. Көші-қонның білім деңгейі бойынша жіктел-

ген мәліметтері көрсеткендей, 2005–2010 жылдары «оңтүстік пен батысқа

жоғары оқу орындарының 25 жастағы және одан үлкен түлектері көп бар-

ды, сөйтіп, аталған санат бойынша бұл екі аймақ, тиісінше, 89 000 және

104 000 адамға ұтты. Солтүстік-шығыста кәсіби немесе жоғары білімді ма-

мандар 124 000 адамға кеміді» (Ihrke and Faber, 2012: 8).

Яғни кең географиялық деңгейде, солтүстік-шығыс пен орта батыстан

сыртқа көшу, ал оңтүстікте ішкері көші-қон үрдісі басым, батыста бірша-

ма төменірек. Солтүстік-шығыстағы Жаңа Англия штаттарында 2000–

2010 жылдары таза сыртқа көшу жүрді, бірақ оның деңгейі 1990 жылдар-

мен салыстырғанда төмен еді. Батыста Тау дивизионында таза ішкері көші-

қон, Тынық мұхиты дивизионында таза сыртқа көшу жүрді. Екі дивизионда

да бұл үрдістер 1990 жылдары баяулады. Оңтүстікте таза ішкері көші-қон

бәрінен жоғары деңгейде қалды.

228

Ішкі көші-қон

АҚШ-тың Халық санағы бойынша аймақтары мен

дивизиондары

PACIFIC

0 200 400 Miles

WEST

SOUTH

CENTRAL

WEST

NORTH

CENTRAL

0 200 400Miles

PACIFIC

0 100 200 Miles

MIDWEST

U.S. Department of Commerce Economics and Statistics Administration U.S. Census Bureau Prepared by the Geography Division

LEGEND

REGION

DIVISION

STATE

8.3-сызба. АҚШ Халық санағы бюросы бойынша аймақтар, дивизиондар және штаттар

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, мына сілтеме арқылы көруге болады: www2.census.gov/geo/pdfs/maps-data/maps/

reference/us_regdiv.pdf, соңғы рет 2016 жылы 29 сәуірде көрілген.

229

АҚШ-тағы ішкі көші-қон

Көші-қон іріктеуі

Жоғарыда іріктеуі көші-қон тұжырымы туралы бір-екі ауыз айтып өттік.

Бұл тұжырым мигранттың бәрі бірдей болмайтынын айтады. Мысалы, кө-

ші-қон жас, нәсіл, жыныс және әлеуметтік-экономикалық статусқа қарай

жіктеледі. Сонымен қатар басқалардан гөрі, 20–29 жастағылардың көшу-

ге бейім екені де осыған дейін айтылды. 20–29 жастағылар жұмыс табу

немесе оқуға түсу үшін өзі туған үйден кетеді. Үйленетін кез де осы уақыт,

сондықтан бұл шақта адамдар кемінде бір немесе екі рет қоныс аударады.

29 жастан кейінгі қоныс аудару деңгейінің біршама жоғарылығы бүгінде

алдыңғы онжылдықтардан өзгешелеу болып отыр. Қазір адамдар кешірек

үйленеді және ажырасу да көбейген. Сосын адамдардың жұмыс ауысты-

руы да жиіледі. Өте жас адамдар арасында да көшіп-қону деңгейі жоғары.

Бірақ, әрине, олар жас ата-анасымен бірге көшеді ғой. Шамамен 40 жас-

тан кейін қоныс аудару деңгейі айтарлықтай төмендейді. Адам неғұрлым

кәрі болса, ондағы көшу ықтималдығы соғұрлым төмен болады. Бұрын 65

жас шамасындағы адамдарда көшу деңгейі сәл көтеріліп басылатын, бі-

рақ бұл процесс 8.1-сызбада (жоғарыда) көрсетілмеген. Зейнет жасында

қоныс аударудың көп болмауының бір себебі – қазір көп адам 65 жастан

кейін де жұмыс істей береді (мен 75 жасымда Техас A&M университетінде

сабақ беремін, марқұм әріптесім 88 жасқа келіп қайтыс болғанша Көне

Доминион университетінде сабақ берді).

Жалпы алғанда, білім деңгейі неғұрлым жоғары болса, адамдағы қоныс

аудару ықтималдығы да соғұрлым жоғары болады. Расында, қоныс аудару

шешімін қабылдауда білімнің алатын орны ұлғайып келеді. Ақжағалылар

(кеңсе қызметкерлері) – ең көп көшіп-қонатын кәсіби топ. Қара жұмыс

адамдары да көп көшеді, бірақ олар көбіне жергілікті деңгейде көшіп-қо-

нады. Көшіп-қону деңгейі ең төмен кәсіби топ – ауыл шаруашылығында

және қызмет көрсету саласында істейтіндер. Жұмыс күшіне жатпайтын

адамдардағы көшіп-қону деңгейі жоғары. Оның себебі түсінікті, әрине,

жұмыс күші нарығында өз орнын іздеп жүргендер көп.

Азамат соғысы аяқталып, бірнеше онжылдық өткенде қаранәсілділер

оңтүстіктен орта батысқа, солтүстік-шығысқа және Тынық мұхиты жаға-

лауына қоныс аудара бастады. 1910 және 1970 жыл аралығында 6 мил-

лионнан аса қаранәсілді елдің оңтүстігінен көшіп кетті. Бұл оқиға тарих-

та Ұлы көш деп аталып кетті. 1900 жылы он афроамерикалықтың тоғы-

зы оңтүстікте тұратын. 1970 жылға қарай афроамерикалықтардың саны

жөнінен Нью-Йорк, Иллинойс және Калифорния штаттары алға шықты.

1965–1970 жылдары оңтүстіктен көшкен қаранәсілділер бұл аймаққа ке-

ліп жатқандардан 2,3 есе көп болатын. Бірақ 1970 жылдардың басында

көші-қон керісінше жүріп, жағдай күрт өзгерді. Кері процесс «1970 жыл-

дары баяу басталып, 1990 жылдары күшейді, ал 2000 жылдардың басында

көптеген солтүстік ауданнан жұрттың жаппай көшуіне ұласты. Бұл көштің

қозғаушы күші жоғары білімді жастар мен зейнет алдындағы қаранәсілді

230

Ішкі көші-қон

беби-бумерлер еді (Frey, 2015: 107). Көшушілердің басым бөлігі Атланта,

Даллас және Хьюстонның қалалары мен метрополиялық округтеріне қо-

ныстанды. Бұл жерлер «қаралар мен эмигрант азшылықтарды жылы қар-

сы алды, онда жаңа эмигранттар мен ақ мигранттар есебінен жаңа аймақ

пайда болды» (Frey, 2015: 107). Айрықша назар аударуға тұрарлық факт –

Нью-Йорк, Иллинойс, Мичиган және Калифорния сияқты мигранттар

ағылған штаттардан бүгінде қаралар оңтүстікке қарай көптеп кетіп жатыр.

Алайда Ұлы көшке қатысқан қаралар мен бүгінгі кері бағытта жүріп

жатқан көшке қатысушы қаралар арасында үлкен бір айырмашылық бар.

Бір кезде қаралар оңтүстіктің ауылды жерлерінен көшсе, бүгінгі оңтүстік-

ке қоныс аударушылар – «біршама жас және жағдайы жақсы мигранттар,

олар ата-бабалары көрмеген гүлдену үстіндегі және азаматтық құқықтар

мойындалған оңтүстікке келіп жатыр» (Frey, 2015: 125).

Айналып келгенде, көші-қон кездейсоқ құбылыс емес. Адамның қоз-

ғалысты, өзгерісті сүйетін типі болады; біреулер жақынға, енді біреулер

шалғайға көшеді. Сипаты қандай болса да, бұл көші-қондардың тиісті өл-

келерге тигізер әсері болады. Енді солардың кейбірін қарастырамыз.

Ішкі көші-қонның әсері

Туу мен өлім-жітімнен айырмашылығы, көші-қон екі өлкеге қатысты бо-

лады: шығар мекені мен барар мекені. Сосын көші-қон көшушілердің де,

көшпеген адамдардың да жеке өміріне әсер етеді. Жеке мигрантқа тиетін

әсері мен көпшілікке тиетін әсері көбіне екі бөлек болады. Мысалы, Латын

Америкасынан АҚШ-қа көшудің көбеюіне орай, мұндай өзгеріске дайын

емес қалаларда келушілерге де, қаланың байырғы тұрғындарына да бұл

жағдай жайсыз тиюі мүмкін. Көш басындағы және соңындағы осындай

әсерлердің кейбірін қарастырайық.

Көші-қонның шығар мекенге ықпалының бірі – халықтағы өсу потен-

циалының төмендеуі. Бұл әдетте екі түрлі жолмен жүреді. 1-тарауда айт-

қанымыздай, өлкеден кеткен адамдар демографиялық теңдеуге кері жаз-

ба болып түседі (1-тарауда талқылаған демографиялық теңдеуді таза кө-

ші-қонды бағалау үшін қалай қолдану керектігін 8.1-қосымшада көрсет-

тік). Бұл шығыс кез келген репродукциялық өсімнің есесін қайтара алады.

Жоғарыда айтып өткеніміздей, өлкеден кететіндер әдетте ұрпақ өрбітудің

ерте жасындағы адамдар болады да, олар тастап шығар мекендегі халықта

көбею потенциалы төмендейді.

АҚШ-тың ірі қалаларының көбінде тұрғындардың азаюына туудан

өлім-жітімнің көп болуы емес, сыртқа көшудің көп болуы себеп болды.

Шығар мекенге ол жерден кеткен адамдардың сипаты да ықпал етеді. Кім

көшеді деген мәселе итеріп шығарушы фактор мен тартушы фактордың

қайсысы жартылай көші-қонға әкелді деген сұраққа байланысты болады.

Баратын мекендегі тартушы факторлар ықпалымен көшкен мигранттар

оң іріктеледі, ал шығар мекендегі итеріп шығарушы факторлар әсер еткен

231

АҚШ-тағы ішкі көші-қон

мигранттар теріс іріктеледі. Мысалы, итеріп шығарушы факторлардың

ықпалымен көшкен мигранттарға қарағанда, тартушы факторлардың ық-

палымен көшкен мигранттардың әлеуметтік-экономикалық статусы бір-

шама жоғары болады.

Баратын мекенге келсек, мұнда көші-қон тұрғын санын екі: тікелей

және жанама жолмен көбейтеді. Мигранттардың таза ағынында тікелей

әсер бар. Ал жанама әсер – мигранттардың келер жеріне келген соң ту-

ған баласының саны. Тікелей әсердің ауқымы көшіп келуші және қабыл-

даушы адамдардың салыстырмалы санына байланысты болады. Мысалы,

Техас штатындағы Харрис округіне (АҚШ-тағы халық саны бойынша

үшінші орындағы округ, тұрғынының саны 2010 жылы 4 млн адам болды)

көші-қон арқылы 10 адам қосылуы мен Лавинг округіне (Батыс Техастағы

округ, 2010 жылы тұрғынының саны 82 адам болды, АҚШ-тағы ең халқы

аз округ) 10 адам қосылуын салыстырсақ, оның Харриске тигізер әсері

өте аз.

Жанама әсердің ауқымы мигранттар мен қабылдаушы тұрғындардың

репродуктивтік іс-әрекетінің салыстырмалы деңгейлеріне байланысты

болады. Баратын мекенде тұратын адамдармен салыстырғанда, кірген

мигранттарда бала көп болса, онда олардың осы өлкеге тигізген әсері күш-

ті болды деген сөз.

8.1-ҚОСЫМША. ТАЗА КӨШІ-ҚОНДЫ ЕСЕПТЕУ

1-тараудағы (1.1) формулада мына демографиялық теңдеуді көрсеттік:

P2 −P1 = (B −D) + (I −O)

Мысалы, өзіңіз зерттейтін өлкеге қатысты қолыңызда оның екі уа-

қыттағы тұрғындарының саны және осы екі уақыт аралығында болған

туу мен өлім-жітім саны туралы ғана ақпарат бар дейік. Жоғарыда көр-

сетілген теңдеу арқылы тұрғындар саны мен маңызды статистикалық

мәліметтерді осы өлкедегі таза көші-қон ауқымын есептеуге пайдалана

аласыз:

(I −O) = P2 −P1 −(B −D).

мұндағы P1 – алғашқы датадағы тұрғындар саны (T1); P2 – кейінгі да-

тадағы тұрғындар саны (T2); B дегеніміз – T1 мен T2 аралығындағы туу

саны, D дегеніміз – T1 мен T2 аралығындағы өлім-жітім саны; I дегені-

міз – T1 мен T2 аралығында өлкеге кірген мигрант саны; О дегеніміз –

T1 мен T2 аралығында өлкеден кеткен мигрант саны; B – D = табиғи

өсім/кему; I − O – таза көші-қон; осылайша таза көші-қон – халық са-

нының өсуі минус табиғи өсім/кему.

232

Ішкі көші-қон

Тұрғындар қатарына қосылған әрбір адам қауымның тамақтандырып,

киіндіріп, оқытып, тасу және сырқаттанғанда емдеу керек болатын тағы

бір адамға көбейгенін білдіреді. Жаппай көші-қон қабылдаушы өлкеге

осы қызметтер жағынан айтарлықтай салмақ түсіруі мүмкін. Әсіресе өл-

кенің өз тұрғындары салыстырмалы түрде аз болса. Осыдан туатын шие-

леністің қандай деңгейде болатыны мигранттардың әлеуметтік-экономи-

калық жағдайына және жұмыс күшінің оларды қаншалық сіңіріп аларына

байланысты.

Ішкері көші-қон жұмыс күшінің санына екі түрлі әсер етеді. Біріншіден,

мигранттар құрамының салыстырмалы түрде жас болуына орай, көші-

қоннан жалпы тұрғындар ішінде экономикалық бағытта белсенді жан-

дардың үлесі өсуі мүмкін. Әлбетте, бұл тәртіптен тыс жағдай да болады,

әсіресе зейнет жасындағы егде адам санының тез өсуі мәселеге айналған

өлкелерде. Екіншіден, екі жақтан да сол бір жас санатындағыларды са-

лыстырғанда, қабылдаушы халықтан гөрі мигранттарда жұмыс күші болу

көрсеткіші жоғары болуы ықтимал. Осы аталған екі әсердің де мигрант-

тардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен кәсіби машығына байла-

нысы бар.

Мәдениеті мен тілі әртүрлі адамдар бір жерге көшіп келген кезде гете-

рогендік мәдениет туындауы мүмкін. Мәдени факторлар ішкері көші-қон

деңгейлеріне, сөз жоқ, әсер етеді. Азғантай көшіп келушілерді қабылдау-

шы халық біздегі әлеуметтік институттар мен құндылықтар жүйесі қирай-

тын болды деп қорықпай-ақ, келімсектерді сіңіріп алады. Енді көші-қон-

ның жеке мигрантқа тигізер ықпалына ойысайық.

Көші-қонның мигрантқа ықпалы

Мигрантқа тиер маңызды әсердің бірі – оның бұрынғы ортасында болма-

ған әлеуметтік, экономикалық, саяси немесе физикалық сипаты бар орта-

да өмір сүру мүмкіндігі. Расында да солай ма, жоқ па – бұл жағы мигрант-

тың бұрынғы және жаңа ортадағы жағдайды дәл қабылдауы деңгейіне әрі

мигранттың жаңа ортадағы жағымды өзгешеліктерді қолайлы пайдалана

білуіне байланысты. Мұның, өз кезегінде, мигрант пайдалы машықтарды

меңгерген бе және үстем ортаға қаншалық тез сіңе алады деген мәселеге

де байланысы бар.

Жалпы алғанда, мигрант қабылдаушы тұрғындардан қаншалық бөтен

болса, соншалық қиындық көреді. Ақнәсілділерге қарағанда, ақнәсілді

емес топтардың (қаранәсілділер, тегі латынамерикалықтар және азиат-

тарды айтып отырмыз) нағыз америкалық ортаға сіңуі әлдеқайда қиын

болып шықты. Олардың кейбірін қазір жалпы қоғам қабылдайтын болды,

бірақ кейбір оқшау ақнәсілді өлкелерде жағдай әлі өзгерген жоқ.

Америкаға қоныс аударушылар айтарлықтай үлкен қиындықтарға жо-

лығуы мүмкін десек, ел ішінде қоныс аударатын жергілікті тұрғындарға

да жаңа жағдайға бейімделуге тура келеді, өйткені олар оңтүстікке не

233

Қытайдағы уақытша («кезбе») көші-қон

батысқа көшу үшін солтүстік-шығыстан шығып, жаңа қала не ауыл тұр-

ғындарына қосылады. Әр аймақтың әдет-ғұрпы әртүрлі, сондықтан жаңа

адам бейтаныс ортаға бейімделуі үшін белгілі бір дәрежеде «ассимиляция-

ға» ұшырауы керек. Теледидар мен интернет арқылы «ұлттық» саясат жүр-

гізіліп жатса да, көп америкалық басқа америкалықтармен әлі де «күлкілі

сөйлеседі».

Алдыңғы беттерде АҚШ-тағы ішкі көші-қонның әртүрлі қырын талқы-

ладық. Енді «уақытша ішкі көші-қон» деп аталатын Қытайдағы ішкі көші-

қонды қарастырамыз.

ҚЫТАЙДАҒЫ УАҚЫТША («КЕЗБЕ») КӨШІ-ҚОН

Басқа көп елдегі ішкі көші-қон барысынан өзгешелігі, Қытайдағы «көші-

қон» географиялық шекараны кесіп өту арқылы бір мекеннен басқа ме-

кенге қоныс аударуды ғана білдірмейді. Қытайда көшуге рұқсат алу үшін,

ең әуелі, шығар мекеніндегі тіркеуін (Қытайда оны хукоу дейді) баратын

мекенге ресми ауыстыруға рұқсат алуы керек. Қытайдағы заңсыз көшетін

адамдарды «кезбе» деп атайды. Бұлар «белгілі бір территорияға өтетін,..

[бірақ] тұрақты тіркеуін [хукоу] өзгертпеген адамдар» (Solinger, 1999:

15; Fan, 1999; Liang and Ma, 2004). Осылайша Қытайда ішкі көші-қонның

екі түрі бар: тұрғылықты жері бойынша тіркеуін тұрақты өзгертуге ресми

рұқсат алып көшу немесе онсыз-ақ көшу (Poston and Mao, 1998; Poston and

Zhang, 2008).

1948 жылы хукоуды, яғни тұрғылықты жері бойынша тіркеу жүйесін ен-

гізді. Қала тұрғындарында субсидиялық баспана, әлеуметтік сақтандыру,

медициналық көмек алу және көп жағдайда жұмыспен қамтылу құқығы

бар. Ауылдық хукоудағы адамдарға мұндай құқықтар мен жеңілдіктер

берілмеген. 1970 жылдардың соңында Мао Цзедунның орнына келген

Қытай көсемі Дэн Сяопин жүргізген экономикалық реформалар хукоу

жүйесін өзгертті. Шамамен сол уақытта мемлекет тәртіпті жұмсартты;

мысалы, қазір қытай қалаларында дәнді дақылдар алу үшін талон қажет

емес. Экономикалық реформалар қалалардағы төмен деңгейлі құрылыс

және өндіріс орындарында жұмыс күшіне деген орасан сұранысты да

туғызды. Мұнымен бір мезгілде «Шаңырақ жауапкершілігі жүйесі» деп

аталатын ынталандыру саясатына сәйкес отбасылар өндіретін заттары-

ның басым бөлігін өздері алып қала алатын болды, осы өзгеріс бұрынғы

қауымдық ауыл шаруашылығында тиімсіз еңбек етіп келген миллионда-

ған фермердің босауына әкелді (Nolan, 1991; Oi, 1999). Бірнеше ондаған

жылдан бері Қытайдың ауыл шаруашылығында артық жұмыс күші пайда

болды және ауыл шаруашылығы өнімдерін бұрынғыдан да тиімді өндіру-

ге мүмкіндік беретін технологиялар артық жұмыс күшін ұлғайту үстінде

(A. Mason, 1997).

Ауылдағы артық жұмыс күші қайда бармақ? Олардың басым бөлігі

ақыр соңында қалаларға көшіп, төмен деңгейлі құрылыс, өндіріс және

234

Ішкі көші-қон

тұрмыс орындарына жұмысқа кіреді; бұларды кезбе мигрант деп атай-

ды. Олардың көбі құрылыс секторына барады; басқалары өңдеу өнер-

кәсібі, қызмет көрсету және жеңіл өнеркәсіп сияқты салалардан жұмыс

табады: «құрылыс орындарында жұмыстың көп болуына байланысты

әйелдерге қарағанда еркектер жиі көшеді. Ал өнім құралатын жеңіл

өнеркәсіп басым жерлерде, негізінен, әйелдер жұмыс істейді…» (World

Bank, 1997: 55).

Қытайдағы кезбе мигрант саны орасан. 2010 жылғы санақ олардың са-

нын 220 миллионнан аса деп көрсетті, ал 2012 жылы 250 миллионға жуық

екені анықталды. Қытайда әрбір тұрақты (заңды рұқсат алған) мигрант-

қа он екі немесе он үш кезбе мигранттан келеді (Poston and Mao, 1998).

Пекинде кезбе халықтың көбеюі бүкіл елде «кезбелердің» көбеюімен қа-

тар жүрді (Poston and Duan, 2000). 1950 жылдардың басында кезбе миг-

ранттар Пекинде өте «тиімді бақыланатын», сол себепті олардың саны

онша көп емес еді. Алайда 1980 жылдардың соңына қарай «кезбелердің»

саны 1,3 миллионға, ал 1994 жылы 3,3 миллионға жетті; бұл сол кездегі

қала тұрғындарының үштен бірге жуығы болатын. 2000 жылға қарай рес-

ми цифр 2,6 миллионға жетсе, 2010 жылы 7 миллионнан асып кетті (Liang,

Li, and Ma, 2014). 2010 жылы Қытайдың оңтүстігіндегі Гуандун провин-

циясында «кезбелер» саны 34 миллионға жетті.

Кезбе мигрант деген кімдер? Бұлар, негізінен, қызмет көрсету сала-

сын және үй жұмысын іздейтін үйленбеген жас еркектер мен әйелдер.

Дүниежүзілік банктің (1997: 55) мәліметі бойынша, «орта [кезбе] ми-

гранттың білімі жалпы тұрғындармен салыстырғанда төмен, бірақ ауыл

шаруашылығындағы адамдармен салыстырғанда біршама жоғары. Көп

жұмыс орындары талап ететін бірнеше жылдық білім алмаған және база-

лық мандаринді [қытай тілі] меңгермегендердің [кезбе] мигрант болуы

сирек (Yang, 1994, 1996).

2010 жылы Лян Ли мен Ма (2014), Қытайда жүргізілген санақ мәлімет-

терін пайдалана отырып, Қытайда 220 млн кезбе мигрант бар екенін айт-

ты; оның шамамен 171 миллионы – өлкеаралық мигрант; басым бөлігі ірі

қалаларда тұрғанымен, негізінен, ауылдан шыққан. Қытайдың ірі қалала-

рындағы «кезбелердің» үлесі жалпы тұрғындардың үштен бірі мен төрттен

бірі шамасында. Ал Шанхайда жоғары, тұрғындарының 42 пайызы – «кез-

белер», яғни 11 миллионнан аса «кезбе» мигрант бар. Қытайдың көптеген

ірі қаласында «кезбелердің» өсу үрдісі Пекиндегі үрдіспен қатар жүруде.

«Кезбе» мигранттар елдегі жалпы қала халқының шамамен 40 пайызын

құрайды. Қытай қалаларындағы «кезбелердің» ішкі көші-қоны – адам та-

рихындағы бейбіт уақыттағы ең ірі көш (Roberts, 1997). Бұл көші-қонның

маңызды болатын себебі – осы.

Әрине, себебі жалғыз сол ғана емес. Олардың көбі Қытайдан кетіп, ха-

лықаралық, бірақ, негізінен, заңсыз мигрантқа айналуы мүмкін. Мұның

қалай және не себепті болатынын айтайық. Қытайдың ірі қалаларында-

ғы «кезбе» мигранттардың жалақысы өзі туған ауылдағы отандастарының

235

Қытайдағы уақытша («кезбе») көші-қон

жалақысынан бірнеше есе көп және тапқанының жартысына дейінгі бөлі-

гін олар әдетте ауылдарына жібереді. «Кезбе» мигранттардың жалақысы

қаладағы тұрақты жұмысшылардікінен 20–40 пайызға аз. Сонда да олар

табысының жартысына дейінгі бөлігін туған ауылына жібереді. Кей про-

винциялардың (мысалы, Сычуань және Аньхой) ауылды жерлерінде қала-

дағы «кезбе» аударған ақша бір отбасы табысының жартысына жуығын

құрайды (World Bank, 1997: 56–57).

«Кезбелер» Қытай қалаларындағы жұмысынан айырылса немесе таба

алмаса, олардың кейбірі жұмысты шетелден, онда да, сірә, қытай желілері

жұмыс істейтін жерлерден іздейді. Алдағы жылдары Қытай ауылдарында

артық жұмыс күші көбейіп, олардың талайы «кезбеге» айналмақ. Ол түгі-

лі, мәліметтер келешекте Қытай қалаларын жұмыссыздық жайлайтынын

көрсетіп отыр. Лян (2001: 693) «ішкі мигранттар [яғни «кезбелер»] мен

[қаланың жергілікті тұрғындары арасындағы] жұмыссыздар жұмыс орны

үшін бәсекеге түсетіні анық… «Кезбелер» мен жұмыссыздардың кейбірі

заңсыз трансұлттық көші-қон нарығына [ығысуы мүмкін]» деп жазған

болатын.

Қытай қалаларында жұмыссыз қалған жағдайда «кезбелердің» біразы

өзі ақша аударып келген туған ауылына қайта салмайды. Жұмысынан айы-

рылып, ауылға қайтып келу абыройсыздық болғандықтан, ««кезбелердің»

көбі жұмысты басқа жерден, онда да, негізінен, АҚШ пен Еуропадан іздеп

кетуі мүмкін. Алдағы онжылдықта шетелден жұмыс іздеген қытайлықтың

саны 25–50 млн аралығында болып жатса, түк те ғажап емес. Белгілі де-

мограф және көші-қонды зерттеуші Дуглас Мэсси: «Қытайдың нарықтар-

ға жылжып, экономикасының жылдам өсуі зор көші-қонның бастауы болу

мүмкін… ақырында, эмигранттар [АҚШ-қа] ағылады, бұл қазіргі мекси-

калықтар көші-қоны деңгейінен асып түседі», – деп жазған еді (1995: 649).

Әріптесім Питер Моррисон екеуіміз бірнеше жыл бұрын «Хьюстон

Крониклде» жариялаған шағын мақалада «кезбелер» ағылатын жердің

бірі АҚШ болуы мүмкін екенін жазған едік. «АҚШ-тағы қытайлар бүгінде

америкалық қытайлар мүддесін қорғайтын мықты топ болып отыр, оның

құрамында бүкіл ел бойынша 3,3 миллионнан аса адам бар… (Осы байла-

ныстар) олардың бірнеше миллионын Техаста, Калифорнияда және АҚШ-

тың басқа да жерлеріндегі қытайлық-америкалық анклавтарға тартуы

мүмкін» (Poston and Morrison, 2011). Содан соң Моррисон екеуіміз осы-

нау әбден ықтимал кадрлық потенциалдың өзгеруі америкалықтар үшін

нені білдіреді деген сұрақ қойдық. «Иммиграцияға қарсылар (олардың

ішінде жұмыссыз америкалықтардың бар екені түсінікті) шетелдерден

келімсектердің ағылуын құптамаса керек. Әйтсе де байырғы отбасылық

байланыстарға негізделген, Техас, Калифорния, Нью-Йорк және басқа да

штаттардағы белгіленген нүктелері бар иммиграциялық желілер олар-

дың жасырын немесе басқалай жолмен келуіне жағдай жасайтын болады»

(Poston and Morrison, 2011).

236

Ішкі көші-қон

ТҮЙІН

Көші-қон – адамның физикалық және әлеуметтік ортасы өзгеретін дәреже-

де тұрғылықты жерінің біржола ауысуы. Әдетте саяси шекарадан (көбіне

өлкелердің) өту арқылы тұрғылықты жердің өзгеруі ретінде сипатталады.

Бұл тарауда АҚШ-та географиялық мобилдіктің ауқымы кең екені, көп

адамның ылғи көшіп отыратыны туралы айттық. Жылына, орта есеппен,

әр сегіз адамның бірі тұрғылықты мекенін ауыстырады. Жиырма бес адам-

ның бірі өлкеден өлкеге көшеді. Шамамен 1950 жылға дейін аймақаралық

көші-қонның едәуір бөлігі шығыстан батысқа және оңтүстіктен солтүстік-

ке жүрді. Одан соң, керісінше, солтүстіктен оңтүстікке жүре бастады. Қазір

ақтар да, қаралар да оңтүстікке жылжуда.

Жасы, нәсілі және әлеуметтік-экономикалық статусы бойынша миг-

ранттардың арасында едәуір айырмашылықтар бар. Көбіне жастар көшеді,

олармен бірге балалары да кетеді. Ақтар көбірек қоныс аударады, ал қара-

лар көбіне жергілікті деңгейде көшеді. Білім мен көшу ықтималдығы ара-

сында оң байланыс бар: білімі төмендерден гөрі білімі жоғарылар көбірек

қоныс аударады.

Сонымен, бірге бұл тарауда тұрғындардың қозғалысын өкімет қатаң ба-

қылайтын Қытайдағы ішкі көші-қонды да қарастырдық. Ол уақытша неме-

се «кезбе» көші-қон деп аталады. «Кезбе» мигранттар барған жерлерінде

біржола тұрақтап қалмайды деген – бос сөз, шынтуайтында, олардың көбі

біржола қалады. 2012 жылы Қытайда 250 миллионнан аса «кезбе» мигрант

болды.

Көші-қонды әдетте бір жер немесе бір фактор арқылы ғана түсіндірмей-

ді. Көшу туралы шешім қабылдауға көшу артықшылықтарының таразы ба-

сын басуы әкеледі.

Тірлігінде адамның жайлы тұрмыс іздейтіні хақ. Солай болған, болып

жатыр, бола да береді, өйткені адамдар «бәлен жерде алтын бар, барсаң

қара бақыр да жоқ» дегенді түсінбейтін көрінеді. Адамзат, расында, жыл-

жып отыруға бейім және сол күйінде қалатын сияқты.

237

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӨШІ-ҚОН

КІРІСПЕ

Адамзаттың бірінші «халықаралық» көші-қоны шамамен 60 000 жыл бұ-

рын басталды, содан бері жалғасып келеді. Осы кітапта айтылатын демо-

графиялық тақырыптардың ішінде бүгінде жалпақ жұртшылықтың да,

әлеуметтанушылардың да ортасында халықаралық көші-қон сияқты жиі

әрі қызу талқыланатын тақырып жоқ. Халықаралық көші-қон дегеніміз –

елдер арасында жүретін көші-қон. Оның динамикасы ішкі, яғни бір елдің

аумағында жүретін көші-қондікінен өзгеше. Сол себепті халықаралық кө-

ші-қонға жеке тарау арналып отыр.

Бұл тараудың басында халықаралық көші-қонды зерттеуде қолданы-

латын кей анықтамалар мен түсініктерді қарастырамыз. Одан соң уақыт

өте келе әлемде пайда болған көші-қон үрдістері туралы айтамыз. Сосын

АҚШ-тағы иммиграция тақырыбына ауысамыз. Әрі қарай халықаралық

көші-қонға қатысты кейбір жағымды және жағымсыз экономикалық мә-

селеге тоқталамыз. Одан кейінгі әңгіме заңды және заңсыз көші-қон ту-

расында. Ал тарау соңында таза нөлдік халықаралық көші-қон ұғымын

талқылаймыз.

АНЫҚТАМАЛАР МЕН ТҰЖЫРЫМДАР

Ішкі көші-қонды зерттегендегідей, демографтар халықаралық көші-қонды

зерттеуге де түсініктер мен анықтамалардың стандарт жинағын жасады.

Бірінші өзгешелік иммиграция мен эмиграция арасында. Иммиграция

адамдардың тұрғылықты орнығу мақсатында жаңа елге келуін білдіреді;

иммигрант – жаңа елде тұру үшін халықаралық шекарадан өткен адам.

Бұл ұғымдар ішкі көші-қон саласында ішкері көші-қон мен ішкері мигрант-

ты зерттеуге ұқсас. Ал эмиграция болса, адамдардың бір елден біржола

кетуін білдіреді; эмигрант – басқа жерге орнығу үшін елден кеткен адам.

Бұл ішкі көші-қондағы сыртқа көшу мен сыртқа кететін мигрантқа ұқсас.

Кез келген халықаралық көші-қонда мигрант әрі иммигрант, әрі эми грант

болады. Иммигрантты анықтаудағы негізгі элемент – жаңа елге тұрақтау,

орнығу. Әдетте бұл сол елде кемінде бір жыл тұруды білдіреді және ұзақ-

мерзімді иммиграция деп аталады. Соңғы онжылдықтарда әлемде ұзақ-

мерзімді иммигрант саны айтарлықтай көбейді: 1965 жылғы 75 миллион-

нан 1990 жылы 120 миллионға (Martin, 2001), 2006 жылғы 190 миллионнан

(United Nations, 2006) 2013 жылы 232 миллионға (United Nations, 2013c).

238

Халықаралық көші-қон

2013 жылы әлем халқының шамамен 3,2 пайызы ұзақмерзімді иммигрант

болды. Пайыз түрінде азғантай болғанымен, сан түрінде бұл – көп мөлшер,

яғни 232 млн адам.

Ре-миграция деп халықаралық мигранттардың өз еліне қайта оралуын

айтамыз. Ре-мигрант – өз еліне қайта оралып, орныққан халықаралық ми-

грант. Кейде халықаралық мигранттар өз еліне өмірінің соңына таман ора-

лады (осы тараудың соңғы бөлімін қараңыз). Мысалы, бір адам Қытайдан

АҚШ-қа қоныс аударды дейік. Ол адам – Қытайдан кеткен эмигрант және

АҚШ-қа барған иммигрант. Кейінірек АҚШ-тан кетіп, Қытайға оралуға бел

шешсе, біз оны ре-мигрант дейміз. Бұл ішкі көші-қондағы кері мигрантқа

ұқсас.

Жоғарыда халықаралық көші-қон дегеніміз адамдардың бір елден кетіп,

басқа елге орнығуы екенін айттық. Туристер мен қонақтардың халық ара-

лық мигранттардан айырмашылығы – олар өзге елге орнықпай, отандары-

на қайтып кетеді. Өзге елге турист ретінде келетіндер немесе біраз уақыт

жұмыс істеп қайтатындар, мысалы, дипломаттар халықаралық ми грантқа

жатпайды (Münz, 2003). Алайда іс жүзінде бұлай бөлу оңай бола бермейді.

Көшушілер көп баратын елдерге (мысалы, АҚШ, Ресей, Германия, Сауд

Арабиясы, Біріккен Араб Әмірліктері және Ұлыбритания және басқа ел-

дер) соңғы жылдары келген иммигранттарды төрт санатқа бөлуге болады:

босқындар/пана іздеушілер; бұрынғы отар елдерден келген мигранттар;

экономикалық мигранттар; және «этностық жеңілдікке ие» мигранттар

(Münz, 2003).

Босқын немесе пана іздеуші дегеніміз – өз елінде қуғын-сүргін көріп,

зорлыққа ұшырау қаупі төнгенде немесе тақыр кедейлікке түскенде көбіне

көрші елдерге баратын адам. Постколониалдық көші-қон 1950 жылдары

көбіне оңтүстік елдердің отарсыздануынан басталды. Бұрынғы отар елдер-

дегі жергілікті тұрғындар өзін отарлаған Еуропа елдеріне жақсы тұрмыс із-

деп немесе саяси қуғын-сүргіннен қашып барды.

Экономикалық мигранттар – экономикалық себептерге байланысты

көшкен ерікті мигранттар; бұл ағын көбіне дамуы төмен елдерден дамы-

ған елдерге (бұл топқа әдетте АҚШ пен Канада және барлық Еуропа ел-

дері, сонымен қатар Австралия кіреді) қарай жүреді. Халықаралық көші-

қон көбіне экономикалық себептерден туындайды. Бүгінде халықаралық

мигранттардың жартысынан астамы дамыған елдерге барады. 2013 жылы

әлемдегі 232 млн ұзақмерзімді мигранттың 136 миллионы немесе 60 па-

йызға жуығы дамыған елдерге қоныстанды (United Nations 2013b).

Көші-қонның ерікті-еріксіздігі мен «мигранттардың адами капиталмен

қалай қамтылғанына» қарай, Мэсси халықаралық көші-қонды сәл басқаша

санаттайды (2003: 549).

Әлем халқының басым бөлігі ешқашан халықаралық көші-қонға қатыс-

пайды; «көбі өз туған жерінде өмір сүріп, сонда өледі» (Martin and Zurcher,

2008: 3). Халықаралық көші-қонға қатысатындар көбіне географиялық

тұрғыда бір-біріне жақын елдердің арасында көшіп-қонады. АҚШ-қа

239

Анықтамалар мен тұжырымдар

қатысты айтар болсақ, иммигранттың көбі оған Мексика мен Орталық

Америкадан келеді. Дүниеде мигранттар жердің шалғайына қарамай ағы-

латын елдер де бар. Мысалы, Германиядағы халықаралық мигранттардың

басым бөлігі ол елден шамамен 2400 километр қашық жатқан Түркияда

туғандар.

Кейінгі жылдары АҚШ-қа мигрант Қытайдан көп келді. АҚШ Қытайдан

өте алыста жатыр (11 000 километрден аса), сондықтан ол жаққа көшу

қиын да қымбат, бірақ Қытай мен АҚШ-тың қозғаушы және тартушы фак-

торлары өте күшті (Cortes and Poston, 2008; Poston and Luo, 2007;). Расында,

2012–2013 жылдары Қытайдан АҚШ-қа барған халықаралық мигранттар

Мексикадан барғандардан көп болды: Қытайдан – 147 000, Мексикадан –

130 000 (Oppen - heimer, 2015).

2013 жылы әлемдегі халықаралық мигранттардың жартысынан астамы

небәрі он елге қоныстанды (9.1-сызба). 2013 жылы әлемдегі халықаралық

мигранттардың бестен бір бөлігі немесе 46 миллионы АҚШ-қа тұрақтады.

2010, 2000 және 1990 жылдары АҚШ-та тұратын халықаралық мигранттар

сан жағынан басқа елдердің бәрінен көп болды. 9.1-сызбадағы мәліметтер

АҚШ-тың мигрантты әлемнің басқа елдерінің бәрінен көп қабылдайты-

нын анық көрсетеді.

2013 жылы халықаралық мигранттың саны жағынан алдыңғы қатарда-

ғы елдер мынау болды: Ресей Федерациясы (11 млн), Германия (10 млн),

Америка Құрама Штаттары

Ресей Федерациясы

Германия

Сауд Арабиясы

Біріккен Араб Әмірліктері

Ұлыбритания

Франция

Канада

Австралия

Испания

2000 2013

9.1-сызба. Халықаралық мигранттар көп тұратын 10 ел (млн),

2000 және 2013 жылдар

Дереккөз: Біріккен Ұлттар Ұйымы (2013c).

240

Халықаралық көші-қон

Сауд Арабиясы (9 млн), Біріккен Араб Әмірліктері және Ұлыбритания (8

млн) (United Nations, 2013b: 5). 2000–2013 жылдары әлем елдеріндегі ең көп

мигрант келген ел АҚШ: жылына 1 миллионға жуық адам келгендей, осы

кезеңдегі таза өсім 11 млн болды.

ӘЛЕМДІК КӨШІ-ҚОНДАҒЫ ӨЗГЕРУ ҮЛГІЛЕРІ

Ұлттар пайда болғанға дейінгі көне заманда-ақ адамдар қоныс іздеп шал-

ғайға кете беретін болған. Алғашқы «заманауи» адамдар Африкадағы

Сахараның оңтүстік жағында 195 000 жыл бұрын пайда болып, бүкіл та-

рихының үштен бір бөлігінде сол аймақта өмір сүрді. 35 000 жыл бұрын

адам «Еуразияның екі жағында, Франциядан Оңтүстік-Шығыс Азияға

дейінгі аралықта және тіпті Австралия құрлығында да өсіп-өркендеді»

(Goebel, 2007: 194). «Адамзат тарихында айтылмай қалған хикаялардың»

ең кереметінің бірі – адамның «160 000 жылда бір-біріне мүлде ұқсамай-

тын жерлерді» отарлауы (Goebel, 2007: 194). Адамдар Африкадан 50-60

мың жыл бұрын көше бастады, олар әуелі Оңтүстік Азияға, Қытайға және

Яваға, содан соң Еуропаға жылжыды. Мәліметтерге қарағанда, адамдар

Америкаға шамамен 14 000 жыл бұрын қоныстана бастаған («Before the

Exodus», 2008: 101; Goebel, Waters, and O’Rourke, 2008; Meltzer, 2009).

Бұл «алғашқы америкалықтар қайықпен жүзді, олар [батыс] жағалауы

дәлізімен өткен болуы мүмкін… Адамдар Тынық мұхитының солтүстік-

батыс жағалауына жеткен бетте, олар… Чили жағалауымен оңтүстікке

және шығысқа... бәлкім... Висконсинге жылжыды (Goebel, Waters, and

O’Rourke, 2008: 1501).

Көп жылдардан кейін көші-қон көбіне құрлықпен және қысқа теңіз

жолдары арқылы жүретін болды. Көбіне әскер басып кіргеннен кейін ха-

лық қоныс аударатын. Кейде басқыншылар бағындырған халқымен құда-

ласып, мидай араласып жаңа жерлерді иеленетін. Бұл тәсілді Скандинавия

халықтарының тарихынан көреміз. Олар ІХ ғасырға дейін Еуропаға шап-

қыншылық жасап келді де, сосын Англия, Ирландия және Францияға

(мұнда оларды нормандар деп атады) орнығып қалды. Кейде олар басып

алған жерінде біраз отырып, кейін біршама адамын қалдырып, өз жеріне

қайтатын.

1400 жылдарға дейін басып кіру және жаңа жерлерді жаулап алумен жү-

ретін халықаралық көші-қондар мұхит аспайтын. XIV ғасырдағы Еуразияны

жаулау мақсатындағы Ақсақ Темір бастаған түркі-моңғол басқыншылығы

адамзат тарихындағы мұхит аспаған ең соңғы халықаралық жаппай көші-

қон болды. Содан кейін мұхит асатын халықаралық көші-қон мен басқын-

шылық басталды (Darwin, 2008).

Кейде халықаралық көші-қон/басқыншылық жеңілген халықтарды құл-

дыққа салу және оларды жеңген халықтардың жеріне мәжбүрлі көшірумен

қатар жүрді. Мысалы, Ежелгі Рим бір жорықтан-ақ 50 000-ға дейін тұтқын

әкеле алатын. Империя әбден гүлденіп тұрғанда Рим қаласының халқы

241

Әлемдік көші-қондағы өзгеру үлгілері

1 миллионға жетті, оның басым бөлігін еріксіз келген құлдар құрады деген

пікір бар. Одан бұрын, біздің дәуірімізге дейінгі бесінші ғасырда, Афинада

75 000 мен 150 000-ның арасында құл болды, Африка мен Азиядан әкелін-

ген олар қала халқының 25-35 пайызын құрады (Davis, 1974: 95).

Зерттеу экспедициялары да ХІІІ ғасырда Қытайдан, ал XV және XVI ға-

сырда Еуропадан қоныс аудару динамикасына үлес қосты. Чжан Хэ, Марко

Поло, Колумб, Магеллан және басқалар өз өкіметінің жұмсауымен және

әлемнің беймәлім бөліктерін зерттеу үшін жаңа жерлерге ірі теңіз экспеди-

циясын бастады. Олар жаңа жерлерден қазынамен және неше түрлі хикая-

әңгімемен қайтты. Кейбірі сол барған жерінде орнығып қалды. Мысалы,

португалдар Африканы; испандар, ағылшындар, голландтар және фран-

цуздар Американы; қытайлар Оңтүстік-Шығыс Азияны; ағылшындар

Австралия мен Жаңа Зеландияны отарлай бастады (Davis, 1974; Dreyer,

2007; Menzies, 2003).

Еуропалықтар көші-қонының ең ұлғайған кезеңі 1840–1930 жылдар

еді, осы кезеңде шамамен 52 млн адам Еуропа елдерінен көбіне Солтүстік

Америкаға қоныс аударды. Бұл сан 1840 жылғы Еуропа халқының шама-

мен бестен біріне тең еді және 300 жылдан бері шекара сыртына орнық-

қандардан асып кетті (Davis, 1974: 98). Хейнстің есебі бойынша, Батыс

жартышар шамамен 1500 жылы отарланған уақыттан 1940 жылға дейін-

гі трансатлантикалық көші-қон 60 млн адам шамасында болды және оны

«адамзаттың қазіргі тарихындағы ең ірі әрі, бәлкім, ең ұзақ қозғалысы»

дей аламыз (Haines, 2003: 942).

Еуропадан жаппай қоныс аударумен салыстырғанда, Азиядан құрлық-

аралық деңгейде көшудің ауқымы Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін аса

кең бола қойған жоқ. Азиялық үндістер Британ Гвинеясы, Шығыс Африка,

Фиджи, Маврики және Тринидад сияқты жерлерге барды. Жапон және фи-

липпин мигранттары Гавайға кетті; аздаған жапон Бразилияға орнықты;

және көп қытай АҚШ-қа қоныс аударды (Poston, Mao, and Yu, 1994).

Африкадан шығатын құрлықаралық көші-қон осыған дейінгілерден өз-

геше болды. Африкалықтардың жаппай басқа құрлықтарға қоныстануы,

негізінен, олардың еркінен тыс жүзеге асты. 1650 жыл мен құлдық жо-

йылған ХІХ ғасыр арасында 9,6 млн африкалық құлдыққа сатылып, Жаңа

әлемге әкетілді. Сол сапарлары кезінде өлім-жітім көп болды, олардың

25 пайызға дейінгі бөлігі Америкаға жетпей өлді. Ендеше, Африкадан әке-

тілген адамның жалпы саны 11 миллионнан әлдеқайда көп дей аламыз.

Қашықтық пен адам саны жағынан бұл адамзат тарихындағы ең ірі құл

көші еді (Curtin, 1969).

Осынау жаппай қоныс аударудың бүкіл әлемге тигізген бірқатар әсе-

рі болды. Эмиграция халықтардың жер мен ресурсқа деген салмағын

жеңілдетіп, туу және өлім-жітім көрсеткіштерінің болмай қоймайтын өз-

герісін шегерді: 1750 жылдан кейін әлем халқы санының өсуі себебінің

бірі осы еді. Әлбетте, заңдылыққа сыймайтын жайттар болады. Әйтсе де

жалпы алғанда, Еуропа елдерінен шығатын эмиграция деңгейі неғұрлым

242

Халықаралық көші-қон

жоғары болса, оның туу деңгейінің төмендеуі соғұрлым кейінге шегері-

леді. Сол кезде эмиграция деңгейі төмен болған Францияда туу XVIII ға-

сырдың өзінде төмендей бастаған-ды. Эмиграция деңгейі едәуір жоғары

болған Италияда, керісінше, туу ХХ ғасырдың басына дейін айтарлықтай

төмендемеді. Әдетте жаңа елге барған соң иммигранттар көп бала табады.

Расында, ең жоғары туу көрсеткіштерінің бірі XVII ғасырдың екінші жарты-

сында француз Канадасында тіркелді. Жаңа әлемдегі кей иммигрант топ-

тарда туудың жалпы деңгейі 1 000 адамға шаққанда 65-ке жетті (Bouvier,

1965; Sabagh, 1942).

Халықаралық көші-қонның тағы бір әсері жер шарының қайта гео-

графиялық бөлініске түсуі болды. 1750 жыл мен 1930 жыл аралығында еу-

ропалық эмигранттар көп барған аймақтарда халық саны екі еседен аса

өсті. 1750 жылы ол аймақтардың тұрғындары әлем халқының 3 пайыздан

азын құраса, 1930 жылы олардың үлесі 16 пайызға жетті. Нәсілдердің гео-

графиялық орналасуы да күрт өзгеріске ұшырады. 1930 жылға қарай бар-

лық ақнәсілдінің шамамен үштен бірі Еуропадан басқа жерлерде, ал бар-

лық қаранәсілдінің бестен бірінен көбі Африкадан басқа жерлерде тұратын

болды (Davis, 1974: 99).

1930 жылдардан және Екінші дүниежүзілік соғыс алдындағы толқу ке-

зеңінен бүгінге дейін бірнеше ірі халықаралық көші-қон ағыны жүрді. Бұл

мигранттардың көбі босқындар мен пана іздеушілер еді.

Біріншіден, 1930 жылы Германияда билікке Адольф Гитлер келген кезде

көп еврей мен саяси босқын елден қашты. Екінші дүниежүзілік соғыстың

соңындағы репатриация кезінде Еуропа тұрғындары жаппай еріксіз көші-

рілді. Шығыс және Орталық Еуропада 20 миллионнан аса адамды қуғын-

сүргін, көшіру немесе тұрғындарды ауыстыру жолымен тұрғылықты жері-

нен кетіру – сол аймақтардағы этностық азшылықтар мәселесін түбегейлі

шешудің тәсілі болатын (Bouvier, Shryock, and Henderson, 1977).

Екіншіден, Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталған соң, шамамен 3 млн

жапон өзге Азия елдерінен Жапонияға оралды.

Үшіншіден, 1947 жылы Үндістан мен Пәкістан бөлінгеннен кейін, 7 мил-

лионнан аса мұсылман Үндістаннан Пәкістанға, шамамен осынша индус

Пәкістаннан Үндістанға қашты. Пәкістанның бір Пенджаб өлкесінің өзінде

ауа қашқан босқындар өлке халқының үштен екісін құрады.

Төртіншіден, 1948 жылы қазір Израильге айналып кеткен жерлерден

мыңдаған палестиналық ауа көшті: Израиль – бүгінде басқа ондаған елден

адамдар көшіп келетін иммигранттар елінің классикалық үлгісі. Мұның

тағы бір мысалы – АҚШ; расында, АҚШ-ты иммигранттардан құралған

ne plus ultra деуге болады.

Бесіншіден, 1970 жылдары Оңтүстік-Шығыс Азияның миллиондаған

тұрғыны саяси және экономикалық сілкіністер салдарынан өз елінде қуғын

көрді, мұның соңы тарихтағы ең ауқымды да қасіретті босқындар көшінің

біріне әкелді. 1971 жылы 10 млн босқын бұрынғы Шығыс Пәкістаннан

(қазіргі Бангладеш) Үндістанның солтүстігіне қоныс аударды. Содан соң

243

АҚШ-қа иммиграция

миллиондаған азиат Камбоджадан, Вьетнам мен Лаостан Таиландқа және

басқа елдерге ауып кетті (Patrick, 2003).

Алтыншыдан, көбіне назардан тыс қалатын халықаралық көші-қон –

1979 жылы Ауғанстанға Кеңес Одағының әскері басып кіргенде, ел тұр-

ғындарының босып кетуі. 1988–1991 жылдары 6,5 млн ауған басқа елдерге

ауа көшті, ал 1990 жылдардың басынан 2000 жылға дейінгі аралықта тағы

5 млн ауған босып кетті. Есептеулер бойынша, ХХІ ғасырдың басында төрт

ауғанның бірі босқын болған (Patrick, 2003: 827).

Жетіншіден, босқындардың жаңа дәуірі шамамен 1991 жылы, қырғи-

қабақ соғыс аяқталып, «көп ел, негізінен, дамушы елдер, супердержава-

ның қолдауынан айырылған соң, қанды қақтығыстарға киліккен» (Patrick,

2003: 827) кезде басталды. 2003 жылы АҚШ Иракқа басып кіргенде тағы

бірнеше млн адам босқынға айналды. Босқындар мен пана іздеушілер

орасан көп болды. Шамамен 2001 жылдан бері тек Пәкістан мен Иранға

3,6 миллионға жуық ауған босқыны келген (Patrick, 2003: 828).

БҰҰ Босқындар ісі жөніндегі жоғарғы комиссардың (БҰҰ БІЖК) есебі

бойынша, 2014 жылы әлемде 46,3 млн босқын болған. Ең көп босқын жі-

беретін елдер – Сирия, Ауғанстан, Сомали, Судан және Оңтүстік Судан.

Босқындар ең көп баратын елдер – Пәкістан, Ливан, Иран, Түркия және

Иордания. Тұрғындарының босуы бойынша отыз жыл бойы Ауғанстан бі-

рінші ел болып келді; әсіресе 1990–1991 жылдары бұл елден босқын көп

кетті – 6 миллионнан аса адам. Бірақ 2014 жылдың ортасына қарай Сирия

ең көп босқын жіберетін елге айналды, сириялық тіркелген босқын саны

3 миллионнан асты. «БҰҰ БІЖК бақылауындағы босқын саны бойынша, си-

риялықтар ауғандардан асып кетті, бұл – осы елдегі қақтығыс пен зорлық-

зомбылықтың салдары» (БҰҰ БІЖК, 2015: 4).

АҚШ-ҚА ИММИГРАЦИЯ

АҚШ-тың қазіргі тұрғындарының барлығы дерлік, яғни 98 пайыздан аста-

мы – иммигрант немесе иммигрант ұрпағы. 2010 жылы тек 4,2 млн адам

немесе тұрғындардың 1,5 пайызы ғана өзін америкалық үндіс, Алясканың

немесе Гавайдың жергілікті адамы деп білетінін айтты (Norris, Vines,

Hoeel, 2012), яғни олар АҚШ-қа келген иммигрант та, иммигранттың ұр-

пағы да емес еді. Олардың ішінде сан жағынан ең көбі – америкалық үн-

діс; олар алғашқы иммигранттар келгенге дейін 5 000 жыл бойы Солтүстік

Америкада өмір сүрді. Кейіннен олар XVIII ғасырға дейін Еуропадан қоныс

аударған адамдармен қатар тұрды, сосын олардың көбі соғыс пен аурудан

қырылды. Ол қақтығыстар 1800 жылдары жергілікті америкалықтардың

азғантай бөлігі қалғанға дейін жалғасты (Cortes and Poston, 2008; Purcell,

1995; Snipp, 1989).

Әлемдегі ең көп иммигрант қабылдайтын ел – АҚШ. 2013 жылы

АҚШ-тың 46 млн тұрғыны немесе жалпы халқының 14 пайыздан астамы

244

Халықаралық көші-қон

басқа елдерде туған адам болды (9.1-сызба). Бұл көрсеткіш иммигрант

саны бойынша АҚШ-тың әлемде бірінші орында екенін көрсетеді.

Шетелде туған адамдардың үлесі бойынша кей елдердің көрсеткіші

АҚШ-тан жоғары, бірақ ол елдердің халқы әлдеқайда аз; ондағы шетелде

туған адамдар, негізінен, еңбек мигранттары, сондықтан олардың көбі өзі

тұратын елдің азаматы емес. Мысалы, 2013 жылы 9,4 млн адам тұратын

Біріккен Араб Әмірліктері тұрғындарының 84 пайызы шетелдіктер болған;

бір елде тұратын шетелдіктердің үлесі бойынша бұл – ең жоғары көрсет-

кіш. 2013 жылғы жағдай бойынша, шетелдіктердің үлесі өте жоғары тағы

үш ел – Катар (74%,), Кувейт (60%) және Бахрейн (55%) (БҰҰ, 2013b). Бұл

Парсы шығанағы елдері «мигранттарға әдетте ешқандай құқық бермейді;

гастарбайтердің мұнда иммигрант мәртебесін алып, сол елге сіңіп кетуі

өте қиын…» (Martin and Zurcher, 2008: 8).

Ватиканның (ресми атауы Қасиетті тақ) жалпы тұрғындарының саны

800-ден сәл асады және олардың барлығын дерлік шетелдіктер құрайды.

Оның тұрғындары Папа, пірәдарлар, діни орденнің басқа да мүшелері

және сонда жұмыс істейтін жай адамдардан (және олардың отбасылары-

нан) тұрады. Ол жерде жұмыс істейтін адамдар (мен олардың отбасыла-

рына) жұмысы тоқтағанға дейін азаматтық беріледі. Яғни ондағы тұрғын-

дардың бәрі шетелдіктер және олардың онда тұрғылықты мекені де жоқ.

Қала-мемлекет Ватикан – тұрғындарының саны мен жер көлемі бойынша

әлемдегі ең шағын мемлекет; оның территориясы жарты шаршы кило-

метрге де жетпейді және толықтай Рим қаласының қоршауында. Бұл елдің

кішкентайлығы соншалық – онда көше мекенжайлары жоқ (Орталық бар-

лау бюросы, 2015).

Енді АҚШ-қа иммиграцияның тарихына ауысайық. Иммиграция

Америка тарихында шешуші рөл ойнады.

Әлеуметтанушы әрі саясаттанушы Сеймур Мартин Липсет (1997) бірде

АҚШ-тың «ешкімге ұқсамайтын» сипаты туралы жазған болатын. Он үш

отар Америка революциясынан жаңа ұлт болып шыққан кезде олар адам

бостандығы, эгалитаризм, популизм, индивидуализм және республика-

шылдыққа негізделетін кең тараған идеологияға сүйенгенін айтты ол. Осы

себепті Америка ешкімге ұқсамайды, Липсет оны «Американың ешкімге

ұқсамайтын сипаты» деп атады.

Меніңше, Американың бұл ерекшелігінің демографиялық аспектісі бар

екенін ұмытпауымыз керек. Америка тұрғындарының әр жерден келіп жат-

қан халықтар есебінен көбейіп жатуының жаңағы ерекшелікпен байланы-

сы бар. Американың негізі қаланғанға дейін де, одан кейін де баршаға бұл

елге қоныс аударуына рұқсат етілді. Жоғарыда айтылғандай, бүгінде АҚШ

тұрғындарының 98 пайыздан астамын иммигранттар мен олардың ұрпақ-

тары құрайды. Меніңше, Американың «ешкімге ұқсамайтын» жолмен да-

муының түп негізінде халықаралық көші-қонға сүйенгені жатыр.

Не себепті? Өйткені халықаралық көші-қон дегеніміз – басқа елдер-

ден ең үздік адамдардың іріктелуі. Мақсат-мұраты жоқ, ілгерілеуге және

245

АҚШ-қа иммиграция

жетілуге ұмтылмайтындар, әлеуметтік-экономикалық машығы мен дары-

ны шектеулі жандар, тәуекелгі барғысы келмейтіндер көбіне туған жерінде

қалады, шетелге қоныс аудармайды.

Оның үстіне, АҚШ-тың жергілікті адамдарымен салыстырғанда, заң-

ды жолмен келгені болсын, заңсыз жолмен келгені болсын, халықаралық

мигранттарда ауыр қылмыс жасау, түрмеге түсу деген өте сирек кезде-

сетін жағдай. Ол аз десеңіз, АҚШ-қа иммиграция деңгейі жоғары бол-

ған жылдары бұл елде қылмыс деңгейі төмен болды. Демография және

әлеуметтану саласындағы ауқымды зерттеулер иммиграция мен қылмыс-

тылық арасында ешқандай байланыстың жоқ екенін көрсетті. Яғни заңды

болсын, заңсыз болсын, иммигранттар қай елден келсе де және білімінің

деңгейі қандай болса да, қылмыстың өсуіне үлес қоспайды. Басқаша айт-

сақ, иммигранттардың басым бөлігі «қылмыскер» (бұл терминнің жалпы

қабылданған кез келген анықтамасы бойынша) емес (Ewing, Martínez,

and Rumbaut, 2015: 1).

Бір өкініштісі, АҚШ-тың көші-қон саясаты көбіне демографтар және

басқа әлеуметтанушылар ұсынған эмпирикалық мәліметтер негізінде

емес, үрей мен стереотиптер негізінде жасалады. Сол себепті «ылғи өзгеріп

отыратын заңдар мен иммиграциялық мәжбүрлеу механизмдері салдары-

нан иммигранттар «қылмыскер» атанады. Басқаша айтқанда, иммигрант-

тарды қауіпті санайтын түсінік қалыптасып келеді», бірақ мұны растайтын

ешқандай айғақ жоқ. «Иммиграция мен қылмыс деңгейінің өсуі арасын-

да байланыс жоқ және жергілікті тұрғындармен салыстырғанда, имми-

гранттардың қылмыстан алыс» екені туралы бұлтартпайтын айғақтарға

қарамастан, «көп америкалық саясаткер иммигрантардан қорқады және

олар туралы дәлелсіз көзқарастың жетегінде кетеді» (Ewing, Martínez, and

Rumbaut, 2015: 2).

1860 1870 1880 1890

Жалпы

халық санындағы

үлесі (оң жақ межелік)

Шетелде туған тұрғындардың

жалпы саны

(сол жақ межелік)

1900 1910 19201930 1940 1950 1960 1970 1980 19902000 2010

Миллион

Үлесі

9.2-сызба. АҚШ-тың шетелде туған тұрғындарының саны, 1860–2010 жылдар

Дереккөз: АҚШ Конгресі Бюджет басқармасы (2013).

246

Халықаралық көші-қон

Халықаралық көші-қон көбіне ең үздік адамдарды іріктейді. Көбі айтып

жүргендей, Америка шынымен де ешкімге ұқсамайтын болса, онда халық-

аралық көші-қонның шешуші рөлін ұмытуға тиіс емеспіз.

АҚШ-та тұратын иммигрант саны әр кезде әртүрлі болды. 9.2-сызба-

да АҚШ-та 1860–2010 жылдары тұрған иммигрант саны мен үлесі көр-

сетілген; иммигрант саны 2010 жылы 40 миллионға және, 9.1-сызбада

көрсетілгендей, 2013 жылы 46 миллионға жетті. 2013 жылғы 46 млн

имми грант – АҚШ-та тіркелген ең жоғары көрсеткіш. Ол шамамен тұр-

ғындардың 13 пайызын құрайды және 1920 жылдан бергі АҚШ-тағы ше-

телдіктер үлесінің ең жоғары деңгейін көрсетеді. 1860 және 1910 жыл

аралығындағы кезеңде басқа жерде туып, АҚШ-та тұратын адамдар ел

тұрғындарының 13–14 пайызын құрап отырды. Бұл пайыз 1910 жылы тө-

мендей бастады да, 1950 жылы 7 пайызға, ал 1970 жылы 5 пайызға түсті.

Сосын процесс қайта өзгеріп, 1970 және 2010 жыл аралығында шетелден

келген тұрғын саны 9,6 миллионнан 40 миллионға жетті. Бұл үрдіске де-

мографиялық саясат та маңызды үлес қосты, ол жөнінде кейінірек 15-та-

рауда айтатын боламыз.

АҚШ-қа Қытай мен Мексикадан халықтардың ағылуы – бүкіл тарихтағы

және қазіргі уақыттағы ең ірі әрі маңызды көштердің бірі. Осы себепті ал-

дағы параграфтарда бұл мәселеге айрықша тоқталамыз.

Қазір АҚШ деп аталатын жерге испандар алғаш 1598 жылы келді. Олар

әлгі жерді пайдаланды және жергілікті тұрғындарды қудалады, бірақ бұ-

рынғылардан айырмашылығы – олардың көбі қазір оңтүстік-шығыс және

Флорида деп аталатын жерлерде орнығып қалды (Purcell, 1995).

Еуропалық иммигранттардың ең алғашқы ірі көші Англиядан бастал-

ды, олардың көбі қазіргі Вирджиния штатына қоныстанды (Purcell, 1995).

Ең алғашқы тұрақты қоныс 1607 жылы негізі қаланған Джеймстаун болды.

Ондағы иммигранттар, негізінен, темекі өсірумен күнелтті, бұл табысты,

бірақ қыруар еңбекті қажет ететін кәсіп болып шықты. Сөйтіп, осы кәсіп-

тің қамымен Британиядан жалдамалы қызметшілердің және Африкадан

құлдардың иммиграциясы басталды. 1620 жылы тәуәп етушілердің

Плимут Рокке келуі Жаңа әлемге діни бостандық іздеп аттанған ағылшын-

дардың үлкен көшін бастап берді. Иммигранттардың бұл ерте топтары

«1600–1700 жылдары Америка қоғамының негізін қалады. Ағылшын тілі

Америкада үстем тілге айналды, Англияның құқықтық және өкіметтік құ-

жаттары күшін жүргізді; мәдениет екі жүз жыл бойғы ағылшын әдебиеті

мен драмасының және өнерінің көшірмесінен құралды» (Purcell, 1995: 5).

Америка қоғамының бұл үлгісі стандарт ретінде қалыптасып, алдағы екі

жүз жыл бойы иммигранттардың бір түрін алалап, екінші түрін қабылдау

саясатының негізін қалады (Cortes and Poston, 2008).

Алдыңғы бөлімде осы кезеңде африкалықтардың кең ауқымда еріксіз

көшірілгенін айтқан болатынбыз. Құлдыққа салынған алғашқы африка-

лықтар 1619 жылы Джеймстаунда Голландия туы тігілген кемеден азық-

түлікке айырбасталды. Отарларда ақтардың африкалықтарды құлдыққа

247

АҚШ-қа иммиграция

салуы салыстырмалы түрде баяу жүрді, өйткені жергілікті америкалықтар

мен ақнәсілді жалдамалы қызметкерлер жұмыс күші ретінде арзан бола-

тын. Алайда 1690 жылға қарай ақнәсілді қызметшілерден африкалықтар

көп болды (Purcell, 1995). 1807 жылы 2 наурызда құл әкелуге тыйым салған

федералдық заң құл саудасын ресми түрде тоқтатты. Бірақ құлдық азамат

соғысының соңына дейін сақталды. Әйтсе де құлдықтың негізі болған нә-

сілшілдік жүйесі АҚШ-та тамырын тереңге жайып, әлі күнге афроамерика-

лықтар мен басқа нәсілдік және этностық азшылықтардың Америкада эко-

номикалық табысқа жетуіне басты кедергі болып келеді (Bonilla-Silva, 2013;

Feagin, 2006, 2014).

Голландиялықтар Америкаға 1600 жылдары келіп, қазіргі Нью-Йорктің

басым бөлігін иеленіп алды (Purcell, 1995). Жаңа әлемге швед имми грант-

тары да келді, бірақ британдықтар мен голландтар сияқты табысты бола

алмады. Экономикалық себептер итермелеген шотландтар мен ирландтар,

негізінен, Пенсильванияға қоныстанды. XVII ғасырда Германиядан эконо-

микалық факторларға, сонымен қатар саяси және діни езгіге байланысты

қашқан герман халықтарының ірі көші-қоны байқалды. Олар Америкаға

келген ең үлкен британдық емес, ағылшынтілді емес иммигранттық топ

еді. Мәдени және тілдік өзгешелігіне байланысты немістер Америкаға

бұрын қоныс аударғандар тарапынан алалауға ұшыраған ең алғашқы

еуропалық иммигрант топтарының бірі болды (Cortes and Poston, 2008).

2013 жылы АҚШ-та тұратын 46 млн адам өзінің түбі неміс екенін айтқан,

яғни түпкі бірлігі бойынша олар елдегі ең үлкен топ болып отыр.

1830 жылға дейін иммиграцияның АҚШ халқының көбеюіне қосқан

үлесі мардымсыз болды. Мысалы, 1821–1825 жылдары иммигранттардың

әр жылдағы орташа саны 8 000 адам болды; ал 1826–1830 жылдары бұл

көрсеткіш 21 000 адамға жуықтады. 1841–1845 жылдары жыл сайын келе-

тін иммигрант саны 86 000 мыңнан асты. 1850 жыл мен 1857 жыл арасын-

дағы АҚШ-қа келген иммигранттардың жалпы саны 2,2 млн адам болды.

Жалпы алғанда, 1790–1860 жылдары АҚШ-қа 5 миллионға жуық имми грант

келді және олардың басым бөлігі Еуропадан қоныс аударды (Cortes and

Poston, 2008; Taeuber and Taeuber, 1958).

1892 жылдың 1 қаңтарынан бастап, көбіне Еуропадан ағылған им-

мигранттардың басым бөлігі Нью-Йорк айлағындағы шағын Эллис ара-

лының қақпасы арқылы кіргізілді. Бостон, Филадельфия, Балтимор, Сан-

Франциско, Саванна, Майами, Галвестон және Жаңа Орлеан сияқты жер-

лерде де иммигранттар кіретін айлақтар болды, бірақ олардың негізгісі

Эллис аралы еді. 1924 жылы «Иммиграция туралы» заң шыққан соң, АҚШ-

қа келетін иммигрант саны азайды, сонымен қатар бұл заң иммигранттар-

ды шетелдердегі елшіліктерде рәсімдеуге жол ашты. 1954 жылы біржола

жабылғанға дейін Эллис аралындағы айлақтан АҚШ-қа 12 миллионнан

аса иммигрант кірді (Coan, 2004: xiii). Ұлттық саябақ қызметі (2015) бүгін-

де Америка тұрғындарының шамамен 40 пайызының өзін АҚШ-қа Эллис

аралы арқылы кірген иммигранттың ұрпағы санайтынын анықтады.

248

Халықаралық көші-қон

Иммигранттар өз тарихын, отанын, жерлестерін тастап, жаңа және жақсы

өмір іздеп АҚШ-қа келді.

Эллис аралы алғаш 1892 жылы 1 қаңтарда ашылған кезде ол арқылы бірін-

ші болып кірген иммигрант Ирландияның Корк графтығынан келген Энни

Мур атты жас әйел болды. Екі жыл бұрын Ирландиядан қоныс аударған ата-

анасына қосылу үшін ол екі інісімен бірге Атлант мұхитын кесіп өтті (Coan,

2004: xxiv). Энни Мурдың есімі (1874–1924) Брендан Грэм жазған, талай әнші,

оның ішінде «Селтик Вумен» және «Айриш Тенорс» орындаған «Үміт аралы,

көз жасымның аралы» атты танымал ән арқылы тарихта қалды. Әнді мына

сілтеме арқылы тыңдауға болады: www.youtube.com/watch?v=yluUCjH6Ons.

Әннің алғашқы екі шумағы мен қайырмасы АҚШ-ты бетке алған көп им-

мигранттың үміті мен қорқынышын, арманы мен батылдығын және бүгінгі

иммигрант жанының күйін де жақсы береді. Мысалы, бір шумақта «алдағы

азат елдегі оның арман-мұраты» туралы айтылады. Бір ғасыр немесе одан

да көп уақыт бұрын туған елін тастап, Атлант және Тынық мұхиттарынан

өтіп, Америкаға келген иммигранттың өзінің де, ұрпағының да туған жері-

не оралуы екіталай. Бұл жайт туралы жаңағы әнде «өзің туған аралды енді

қайтып көрмейсің, ол мәңгі сенің жүрегіңде» деген шумақ бар.

Сол әннен 1892 жылы 1 қаңтарда Эллис аралына түскен кезде Энни

Мурдың 15 жаста болғанын білесіз. Алайда маған жеке жазған хатында

(2009 жылдың 8 қазаны) «Үміт аралы, көз жасымның аралы» әнінің авторы

Брендан Грэм ол кезде Энни Мурдың 15 емес, 17 жаста болғанын айтты. Ән

жазылып, жарияланған соң, бірнеше жылдан кейін Грэм Мурдың туу тура-

лы куәлігін алып, оның 1874 жылы туғанын көрген. Мурдың 15 жастамын

деп өтірік айтқанын сол кезде білген. 15 жаста болса, ол екі інісімен бірге

кеменің «отбасылық бөлігінде» қала алар еді, ал 17 жаста болса, бауырла-

рынан бөлініп, кеменің «ересектер бөлігіне» түсер еді.

Эллис аралы арқылы кірген соңғы адам 1954 жылы 12 қарашада рәсімдел-

ген норвегиялық сауда теңізшісі Арне Петерссон болды (Coan, 2004: xxiv).

Иммиграцияны қолдайтын науқандар жүріп, құрлықаралық жол ақы-

сы төмендегеннен кейін, 1800 жылдары АҚШ-қа келген иммигрант саны

едәуір өсті. Одан кейін неміс және ирландиялық иммигранттардың екінші

толқыны келді. Немістер жұмыс істеп тұрған өнеркәсіп орындарына орна-

ласып, Америкада сауданың дамуына үлес қосты. Ирландия иммигрантта-

ры, әсіресе католиктер қатты алалауға ұшырады, бұл жағдай 1850 жылдары

Know Nothings атты англосаксон протестанттарын қолдайтын, католиктер-

ге қарсы ұйым пайда болған кезде шегіне жетті. Есептеулерге қарағанда,

XVII ғасырдың басы мен 1920 жылдар аралығында Ирландиядан Солтүстік

Америкаға 7 млн адам келген (Miller, 1985: 3). ACS мәліметтері бойынша,

2013 жылы АҚШ-та 33,3 млн адам түбі ирландиялық екенін айтқан; яғни

олар ортақ тамыры бойынша саны 46 млн немістерден кейінгі екінші топ.

Түбі ирландиялық екенін айтқан АҚШ тұрғындары Еуропадағы екі ірі

ирландтар елі Ирландия Республикасы (4,6 млн) мен Солтүстік Ирландия-

дағы (1,8 млн) жалпы тұрғындар санынан алты есеге жуық көп.

249

АҚШ-қа иммиграция

ХІХ ғасырдың соңында Скандинавия елдерінен де көш қозғалды. Олар

ауыл шаруашылығы үшін жер іздеп келген еді, сондықтан көбіне орта ба-

тыстың бос жерлеріне қоныстанды (Cortes and Poston, 2008).

Қытайлардың АҚШ-қа иммиграциясының тарихы ұзақ. Алғаш АҚШ-қа

олар 1849 жылы Калифорния алтын безгегі басталғанда келді. Бұл кезеңде

шамамен 288 000 қытай келді де, көбі 1882 жылға дейін қайтып кетті (Black,

1963; Poston and Luo, 2007). Көптеген басқа иммигрант сияқты, қытайлар да

жұмыс пен табыс іздеп келді. Олар Сан-Франциско порты арқылы кірді, сол

жерде байып, арманымызға жетеміз деп үміттенді. Сан-Франциско әлі күнге

дейін қытайша «Цзю Цзинь Шань», яғни «Ескі алтын тау» деп аталады.

Қытайлар дұшпандық пиғылдағы алалауға тап болды, өйткені олар-

дың келуімен америкалық жұмысшылардың жалақысы төмендемек еді.

1882 жылғы қытайларға тыйым салу туралы заң қабылданған соң, қытай

иммиграциясының бірінші кезеңі аяқталды; көш бара-бара толастап, ХІХ

ғасырдың соңында біржола тоқтады (Pedraza and Rumbaut, 1996; Poston

and Luo, 2007).

Қытай иммиграциясының келесі кезеңі 1882 жылы басталып, 1965 жыл-

ға дейін жалғасты. Қытайлардың иммиграциясына тыйым салу туралы заң

1892 жылы қайта күшіне мінді, сөйтіп, 1943 жылға дейін жұмыс істеп тұр-

ды. Бұл кезеңде қытайлардың АҚШ-қа, қандай мақсатта болсын, қоныс ау-

даруына тыйым салынды. Тек дипломат, саудагер, студент қауымға және

олардың асырауындағы адамдарға рұқсат берілді, бірақ олардың көп бол-

майтыны белгілі. Қытайларға тыйым салған заңның қабылдануына ерте-

ректе арзан жұмыс күшіне сұраныс туған кезде, оның ішінде трансконти-

ненталдық теміржол құрылысы уақытында қытайлардың көптеп келуінен

туған қорқыныш себеп болды. Америкалық жұмысшылармен бәсекелестік

пен нотивизмнің өсуі шектеу шарасын қолданып, қытайлардың елге қо-

ныстануына тыйым салатын заң қабылдауға әкелді. 1882 жылы 6 мамыр-

да қырық жетінші Конгресс қабылдаған бұл заң қытай жұмысшыларының

иммиграциясын он жылға тоқтатты. Осы заң 1880 жылы АҚШ-қа келіп

қойған қытайлардың қалуына, шетелге шығып, қайта оралуына рұқсат

етті, бірақ олардың азаматтық алуына тыйым салды.

Тыйым салу туралы келесі маңызды заң – 1892 жылғы мамырдағы Гири

актісі. Ол қытай жұмысшыларының Қытайға баруына және АҚШ-қа ора-

луына рұқсат берді, бірақ оның шарттары бұрынғы иммиграциялық заң-

дардікінен қатаң болды. Гири актісі қытайлардың АҚШ-та жүруге деген

құқығының дәлелі ретінде тіркелуін және сертификат алуын талап етті.

Өйтпеген қытайды түрме немесе елден шығару күтіп тұрды. Одан кейін

де қытайларға қатысты шектеуші иммиграциялық актілер қабылданды.

1943 жылдан бастап, АҚШ-қа жылына 100 иммигрант қытайға елге кіру

квотасы бөлінетін болды, тыйым заңы сол кезге дейін жұмыс істеді (King

and Locke, 1980; Poston and Luo, 2007).

1943 жылы Франклин Д. Рузвельт қытайларға тыйым салатын заң-

дардың күшін жоятын құжатқа қол қойды, мұның негізгі себебі Екінші

250

Халықаралық көші-қон

дүниежүзілік соғыста Қытай мен АҚШ-тың одақтас болғаны еді. 1943 жыл-

ғы заң азаматтық алуға тыйым салудың күшін жойды. Алайда 1965 жылы

«Иммиграция және азаматтық туралы» заң қабылданғанға дейін әртүрлі

заң қытайлардың иммиграциясын шектеп келді. Қытайлар Сан-Франциско,

Нью-Йорк сияқты ірі қалалардағы Чайнатаундарда және оқшау ауылдық

жерлерде бөлек өмір сүрді. Демократиялық құқықтары жоқ болғандық-

тан, қытайлар өзін қорғауға соттар мен дипломатиялық жолдарды кеңінен

пайдаланды.

1960 жылдардағы АҚШ Азаматтық құқықтар қозғалысы, атап айт-

қанда, 1964 жылы «Азаматтық құқықтар туралы» заң және 1965 жылғы

«Иммиграция және азаматтық туралы» заңның қабылдануы қытай имми-

грациясының 1965 жылдан бүгінге дейін жалғасып жатқан жаңа кезеңін

бастады. Жаңа заңдардың арқасында тегі қытайлық америкалықтар бұ-

рын ала алмай келген көптеген негізгі құқыққа ие болды. 1980 жылдардан

бері жыл сайын АҚШ-қа мыңдаған қытай қоныс аударумен келе жатыр.

Мысалы, 1980 жыл мен 2002 жыл арасындағы 23 жылда Қытайдың тұрақ-

ты иммигранттары 911 000-нан асып кетті, бұл сан 1891–1979 жылдар ке-

зеңіндегі көрсеткіштен жеті еседен көп. Осы соңғы кезеңде қытай студент-

иммигранттарының саны айтарлықтай өсті; алайда көп жағдайда студент

тұрақты иммигрант болып есептелмейді (Poston and Luo, 2007). Бүгінде

АҚШ-та өзін қытай санайтын 4 млн адам тұрады, олардың 60 пайыздан

астамы сол елде дүниеге келген. 15-тарауда иммиграциялық заңдар мен

ережелерді және жоғарыда айтылған мәселелердің кейбірін тарқатып ай-

татын боламыз.

АҚШ-қа қытайлардың алғашқы иммиграциясымен қатар, Шығыс және

Оңтүстік Еуропадан да адам ағылып жатты. Бұл иммигранттарды да ал-

дыңғы еуропалық иммигранттар сияқты ешкім жылы қарсы алмады, өйт-

кені «бұрынғы» иммигранттар «жаңа» иммигранттар жұмыс орнымызды

алып қояды деп ойлады (Purcell, 1995). Бұл «жаңа» иммигранттар, негізі-

нен, италян, грек, поляк және славяндар еді, олар әртүрлі тілде сөйлейтін

және түр-тұлғасы батысеуропалықтардан өзгеше болатын. Олар о баста

алалауға ұшырады, бірақ ұрпақ ауыса келе ақнәсілді америкалық мәде-

ниетке сіңісіп кете барды (Cortes and Poston, 2008).

Қазір сан жөнінен АҚШ-қа кей Азия және Орталық Америка елдерінен,

оның ішінде Мексикадан келетін иммигранттар алда тұр. Бұларды да ал-

дыңғы онжылдықтарда еуропалықтарды көшірген себептер итермелеуде.

АҚШ-тың экономикалық мүмкіндігі жоғарылап, индустриализацияның

өсуі мен демографиялық жарылыс Азиядан иммиграцияны күшейтетін

қозғаушы және тартушы себептер туғызды. Азиаттардың көбі тікелей эт-

ностық анклавтарға көшіп келеді де, сондағы өз тектестерінің көмегімен

жұмыс пен баспана табады. Алайда оларды ақ америкалық мәдениетке сі-

ңіспейтіні үшін жақтыра бермейді (Portes and Rumbaut, 1990).

ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басына дейін миллиондаған мекси-

калық АҚШ-қа қоныс аударды. Екі елдің арасында бұрыннан келе жатқан

251

АҚШ-қа иммиграция

әлеуметтік, экономикалық және географиялық байланыс бар. Мэсси мен

оның әріптестері жазғандай, «АҚШ Мексикаға үш мәрте басып кірді;

олар Мексика территориясының үштен бірін күштеп қосып алды; бұл ел –

Мексика инвестициясы үшін капиталдың негізгі көзі; ол – Мексиканың

саудадағы ең ірі әріптесі; ал АҚШ үшін Мексиканың саудадағы әріптестігі

екінші орында» (Massey et al., 2005: 67). АҚШ-қа келетін басқа халықтар

сияқты, мексикалықтар да өз еліндегіден гөрі жақсы жұмыс пен жоғары

жалақы іздейді. Алдыңғы иммигранттар ұшыраған алалауға олар да ұшы-

рауда. Түбі мексикалық америкалықтар өзі мен ата-бабасының АҚШ-та

қанша уақыт тұрғанына байланысты ассимиляция деңгейі жөнінен әртүр-

лі (Cortes and Poston, 2008).

Мексикалықтардың алғашқы ірі көші-қоны Мексика революциясынан

(1910) кейін басталды және оның негізгі себебі АҚШ-тың оңтүстік-ба-

тысында жұмыс күшіне сұраныстың пайда болуы еді (Donato, 1994). Бұл

көші-қон жалғаса келе ол иммигранттардың алалауға ұшырауына және

1930 жылдары көп мексикалық иммигранттың депортациялануына әкел-

ді. Шамамен осы уақытта «Иммиграция туралы» заң қабылданып, ол сол-

түстік және батысеуропалықтарға артықшылық берді. Алайда ауыл шаруа-

шылығында жұмыс күшіне тағы сұраныс туып, мексикалықтардың ауқым-

ды көші-қоны қайта басталды (Donato, 1994; Gar-cia, 2011).

Мексикалықтардың АҚШ-қа көші-қонын негізгі үш кезеңге бөлуге бо-

лады: Брасеро (яғни гастарбайтер) кезеңі (1942–1964); Брасеродан кейін-

гі кезең (1965–1986); «Иммиграциялық реформа және бақылау туралы»

заңнан (ИРБЗ) кейінгі кезең (1987 жылдан қазірге дейін) (Donato, 1994;

Durand, Massey, and Parrado, 1999). Брасеро бағдарламасы (1942–1964)

ауыл шаруашылығындағы уақытша жұмыс күшіне деген сұранысқа байла-

нысты пайда болды. Бұл 22 жылдық кезеңде иммиграцияға көзқарас толе-

рантты болды. Мексикалықтар уақытша әкелінді және олар өз отанымен

байланысын үзбеді. Бұл кезеңде заңды да, заңсыз да көші-қон өте аз жүрді

(Reichert and Massey, 1980). Брасеро кезеңі мексикалықтардың ақша ауда-

рымдары түрінде табыс табуы үшін АҚШ-қа келуіне жол ашуымен маңыз-

ды болды (Garcia, 2011).

1964 жылы Брасеро бағдарламасы тоқтатылған кезде шамамен 200 000

гастарбайтер жұмыссыз қалып, «соның салдарынан әлеуметтік тәртіпсіз-

діктер туындады» (Plankey Videla, 2008: 592). Одан кейін бірнеше имми-

грациялық ережелер енгізілді. Грин-картасы бар адаммен туыстық қаты-

настағы адам ғана АҚШ-та жұмыс істей алатын болды (Reichert and Massey,

1980). Сондықтан мұндай байланысы жоқ адам АҚШ-та жұмыс табу үшін

заңсыз көшуге мәжбүр болды да, мексикалық иммигранттар ішінде әйел

мен бала көбейе бастады (Reichert and Massey, 1980). Рұқсатсыз көші-қон-

ның ұлғаюына Еуропадан келетін көші-қонға тыйым салу да ықпал етті. Іс

жүзінде мексикалық мигранттар АҚШ-қа қиындықсыз кіріп-шыға алатын

еді, ал құжаты рәсімделмеген жұмысшыны жалдаған жұмыс берушіге са-

лынатын санкция түрі өте аз болды.

252

Халықаралық көші-қон

Осы кезеңнің екінші жартысында Америка қоғамы заңсыз көші-қон

мәселесін талқылауға көшті (Bean, Telles, and Lowell, 1987). Дюран мен

әріптестері «1973 жылдан кейін жалақы деңгейі көтерілмей тұрып алды,

жұмыссыздық деңгейі мен табыс теңсіздігі өсті, ал байлық бөлінісін-

дегі алшақтық ұлғайған сайын ұлғая берді» деп жазды (Durand, Massey,

and Parrado, 1999: 520). АҚШ өз шекараларын бақылаудан қалды де-

ген де пікір пайда болды. Осы және басқа да проблемалар 1986 жылы

«Иммиграциялық реформа және бақылау туралы» заңның (ИРБЗ) қабыл-

дануына апарып соқты (Garcia, 2011; Warren and Passel, 1987).

ИРБЗ-нің мақсаты Мексикадан келіп жатқан заңсыз көші-қонды жұмыс

берушілерге қатаң санкциялар салу, АҚШ-тың ұзақмерзімді резидентте-

ріне амнистия жариялау және шекаралық бақылауды қатайту секілді тә-

сілдермен күрт азайту болатын (Durand, Massey, and Parrado, 1999; White,

Bean, and Espenshade, 1990). Бұл заң заңсыз көші-қонның саябырсуына

жақсы ықпал етті. Бірақ Пассель (2006) айтқандай, 1990 жылдары ол қай-

тадан өсе бастады және шамамен 2010 жылға дейін жалғасты (мұны да қа-

раңыз: Garcia, 2011). 2010 жылдан Мексикадан келер иммигрант азайды,

ал кей жылдары ол елден таза халықаралық көші-қон деңгейі де аз болды.

ИРБЗ-ден кейінгі кезең көші-қонның жаңа дәуірі делінеді (Durand,

Massey, and Parrado, 1999). Иммиграция бұрын уақытша, маусымдық,

бір географиялық ортаға шоғырланған және иммигранттар, негізінен, ер

адамдар болса, енді көші-қон ұзақмерзімді сипат алды әрі иммигранттар

әр жерге, онда да көбіне қалаларға баратын болды. Соңғы жиырма жыл-

да нативистік көңіл күй байқалды (Espenshade and Hempstead, 1996), бұл

Мексика

Саны миллиондап

Барлық тұрғын

ішіндегі шетелде

туғандар үлесі:

29%

38%

11,7

2,2

1,8

1,2

1,1

0,9

0,8

15,4

Қытай

Үндістан

Филиппин

Вьетнам

Сальвадор

Куба

Корея

Доминикан Республикасы

Гватемала

Канада

Барлық өзге елдер

9.3-сызба. Шетелде туған тұрғындардың туған елі бойынша үлесі, 2010 жыл

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, мына сілтемеден қарауға болады: www.census.gov/

newsroom/pdf/cspan_ fb_slides.pdf, соңғы рет 2015 жылы 14 маусымда көрілген.

253

АҚШ-қа иммиграция

экономиканың тоқырауына, ұлттық қауіпсіздікке қатер төнді деген ойға

(әсіресе 11 қыркүйек оқиғаларынан кейін) және иммигранттар, әсіресе

мексикалықтар жергілікті тұрғындардан жұмыс орындарын алып қояды

деген жаңылыс көзқарасқа (ауқымды зерттеулер бұлай емес екенін көр-

сетті) (Garcia, 2011) байланысты еді.

Есептеулер бойынша, АҚШ-та заңсыз иммигрант саны 2012 жылы ша-

мамен – 11,2 млн, оның 5,9 миллионы заңсыз тұратын мексикалықтар

болды, яғни көрсеткіш 2008 жылғыдан (6,8 млн) төмендеді (Passel and

Cohn, 2014). Бұл мәселені кейінірек осы тарауда тарқатып айтамыз.

9.3-сызбада шетелде туған АҚШ тұрғындарының 2010 жыл бойынша

пайыздық бөлінісі берілген. Қазіргі уақытта Мексиканың үлесі бәрінен

жоғары – 29%; Қытай 5 пайызбен екінші орында; Үндістан мен Филиппин

әрқайсысы 4 пайызбен бесінші орында. Үлесі жоғары басқа елдер – Латын

Америкасы мен Азия елдері және Солтүстік Америка. 2010 жылғы жағ-

дай бойынша, АҚШ-тағы шетелде туған тұрғындардың тек 12 пайызы –

Еуропада туғандар (Grieco et al., 2012).

АҚШ-қа барар көші-қонның сипаты 1800 жылдардың ортасынан кейін

шынымен де өзгерді; яғни АҚШ-қа иммигранттардың туған жерлері бо-

йынша көрсеткіші күрт өзгеріске ұшырады. Бұл мәселеге кеңірек тоқта-

лайық. 9.4-сызбада АҚШ-тағы шетелде туған тұрғындардың санын және

туған аймақтарын 1960–2010 жылдар бойынша көрсеттік. 1960 жылдары

АҚШ-тағы шетелдіктердің төрттен үш бөлігі Еуропада туғандар болды.

2010 жылға қарай олардың үлесі 12 пайызға төмендеп кетті. 1960 жыл-

дардың ортасында иммиграция туралы маңызды заң қабылданды да

Еуропа

Латын Америкасы

және Кариб елдері

Азия

Басқа аймақтар

1960 197019801990 2000 2010

Млн

9.4-сызба. Шетелде туған азамат саны туған аймақтары бойынша,

1960–2010 жылдар

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, мына сілтемеден қарауға болады: www.census.gov/

newsroom/pdf/cspan_ fb_slides.pdf, соңғы рет 2015 жылы 14 маусымда көрілген.

254

Халықаралық көші-қон

(ол туралы 15-тарауда айтамыз), АҚШ-қа иммиграцияның сипаты өзге-

ріп, бұрын еуропалықтарға берілген артықшылық, енді азиаттар мен ла-

тынамерикалықтарға берілетін болды. Бұл деген АҚШ-қа иммиграцияның

сипатындағы тағы бір өзгеріс еді. Бұл өзгерістердің мәні неде және олар

қашан пайда болды?

Алдыңғы бөлімде АҚШ-қа иммиграцияның тарихын әңгімеледік.

Алғашқы иммигранттардың, негізінен, Солтүстік және Батыс Еуропадан

келгенін айтқан болатынбыз. Шынымен де, 1850 және 1860 жылдары

АҚШ-тағы шетелдіктердің 90 пайызы Солтүстік және Батыс Еуропада ту-

ған еді. Олар 1870 жылы 87 пайызды, ал 1890 жылы 79 пайызды құрады

(Gibson and Jung, 2006). АҚШ-қа иммиграция Солтүстік және Батыс Еуропа

иммигранттарынан басталып, 1870 жылдарға дейін созылған. Сол уақытта

АҚШ-қа иммиграцияны осы аймақ жіберіп тұрды.

Бірақ 1880 жылдары жағдай өзгере бастады. Жоғарыда, 9.2-сызбада

көрсеткеніміздей, шетелде туған адам саны 1880 жылғы 6,7 миллион-

нан өсіп, 1890 жылы 9 миллионға, ал 1900 жылы 10 миллионнан асты.

Шетелде туғандар санының бұл өсімі толықтай иммиграцияның көбеюіне

байланысты болатын. Мысалы, АҚШ-тағы депрессиядан кейін 1880 жыл-

дары иммигрант саны 1890 жылғы 3,5 миллионнан өсіп, жаңа ғасырдың

алғашқы онжылдығында 9 миллионнан асып кетті. 1910 жылы АҚШ-қа

кірген шетелдіктердің 70 пайыздан астамын Оңтүстік және Шығыс Еуропа

иммигранттары құрады; сөйтіп, олар 1910 жылы шетелде туған америка-

лықтардың үштен бірін құрады (Gibson and Jung, 2006). 1880 жылдардан

1910 жылдарға дейінгі осы кезеңде АҚШ-қа иммиграция оңтүстік және

шығысеуропалықтар арқылы сипатталды. Сөйтіп, АҚШ-қа иммиграция-

ның сипаты өзгерді.

Бірінші дүниежүзілік соғысқа байланысты иммигрант саны 1910 жыл-

дардың соңына қарай едәуір азайды. 1920 жылдары қабылданған демо-

графиялық саясат АҚШ-қа иммиграцияны, әсіресе Оңтүстік және Шығыс

Еуропадан келер көшті айтарлықтай шектеді. Шетелде туғандардың

саны АҚШ-та 1930 жылы азая бастады (9.2-сызба), осылайша ол 1960

және 1970 жылдары 10 миллионнан төмен түсті (9.4-сызба). Сосын 1970

және 1980 жылдары иммиграцияның сипаты тағы өзгерді. 1965 жылы

«Иммиграция және азаматтық туралы» заңның қабылдануы Латын

Америкасы мен Азия адамдарының АҚШ-қа иммиграциясына жол ашып,

2010 жылға қарай, АҚШ-қа иммиграция еуропалықтар емес, латынамери-

калықтар мен азиаттардан тұрды (9.4-сызба).

Осылайша АҚШ-қа иммиграция әуелде солтүстік және батысеуропа-

лықтарға негізделді, содан соң 1880 жылдары өзгеріп иммиграцияның ба-

сым бөлігін оңтүстік және шығысеуропалықтар, сосын 1960 жылдардың

соңында латынамерикалықтар мен азиаттар құрады.

255

Халықаралық көші-қонның экономикаға әсері

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӨШІ-ҚОННЫҢ

ЭКОНОМИКАҒА ӘСЕРІ

Осы тараудың басында халықаралық көші-қоннан басқа ешбір тақырыпты

көпшілік қауым мен әлеуметтанушылардың осынша жиі және қызу талқы-

ламайтынын айттық. Соңғы жылдары америкалықтарға жүргізілген сауал-

нама иммигранттарға жағымсыз көзқарастың күшейіп келе жатқанын көр-

сетіп отыр. Мысалы, 2008 жылы Хьюстонда жүргізілген сауалнама «салық

қызметіне, мектептер мен ауруханаларға салмақ салады, сонымен қатар

қылмыстың көбеюіне себеп болады деп тұрғындардың иммигранттарға те-

ріс қарауы жиілеп келе жатқанын» көрсетті (Pinkerton, 2008). Содан кейін,

бертінде Texas Observer-де жарияланған мақаладағы әңгіме де осының тө-

ңірегінде болды (Hooks and Rahman, 2014). Иммиграция мен иммигрант-

тарға теріс көзқарас мәселесіне келгенде Хьюстон тұрғындары АҚШ-тың

басқа ірі қалаларындағы тұрғындардан өзгеше емес.

Бұл теріс көзқарас АҚШ-та жарияланған халықаралық көші-қон тура-

лы көптеген танымал кітапта көрініс тапты. 2002 жылы Патрик Бьюкенен

The Death of the West («Батыстың өлімі»), ал 2007 жылы State of Emergency

(«Төтенше жағдай») деген кітабын жариялады. Соңғы жылдары байба-

ламшыл көзқарастағы басқа да мынадай кітаптар шықты: Том Танкредоның

In Mortal Danger («Өлімге барабар қатер» (2006), Форсти Улдридждің

Immigration’s Unarmed Invasion («Иммиграцияның қарусыз басқыншылығы»

(2004), Дэниель Шихидің Fighting Immigration Anarchy («Иммиграциялық

анархиямен күрес» (2006) және Питер Бримелоудың Alien Nation («Бөтен ұлт»

деген кітабы (1996). Халықаралық көші-қонға үрейлі көзқарас көрініс тап-

қан тағы оншақты кітапты атауға болады. Халықаралық көші-қонның пай-

дасы туралы айтатын кітаптар аз болып жатыр. Олардың қатарында Филипп

Легреннің Immigrants, Your Country Needs Them («Сіздің елге керек имми грант-

тар» (2006), Доуэл Майерстің Immigrants and Boomers («Иммигранттар мен

бумерлер» (2008) және Голдин, Камерон, Баларажанның Exceptional People

(«Мүлде өзгеше адамдар» (2011) сияқты кітаптары бар.

Демографтар, сонымен қатар басқа әлеуметтанушылар жариялаған,

халықаралық көші-қонның пайдалы және зиян қырларын әртүрлі көзқа-

рас тұрғысынан қарастыратын толып жатқан кітап бар. Атап айтсақ, олар

экономикалық, мәдени, экологиялық салдарын, денсаулыққа және қауіп-

сіздікке тиер әсерін зерттейді. Бұл бөлімде біз осы еңбектерді негізге алып,

халықаралық көші-қонның кей пайдасы мен зияны туралы айтпақпыз. Біз

экономикалық салдарына көңіл аударамыз: экономикалық тұрғыдан ал-

ғанда, халықаралық көші-қон жақсы ма, әлде жаман ба?

Жалпы, халықаралық көші-қонға негізгі көзқарас екеу: бірі мақұлдай-

ды, екіншісі терістейді. Католик шіркеуі мен Дүниежүзілік банк сияқты

ұйымдар халықаралық көші-қонның шектеусіз әрі еркін болғанын қалай-

ды, өйткені «адамдар өзі туған елдің ұлттық шекараларымен шектелмеу-

ге тиіс, ал көші-қонның көбеюі мигранттардың туған елінде де, баратын

256

Халықаралық көші-қон

елінде де экономикалық өсім мен дамуды тездетеді» (Martin and Zurcher,

2008: 4). Дамыған елдердің көбінде ұйымдар оған қарсылық танытып, ха-

лықаралық мигрант санын азайтуды талап етеді. АҚШ-та ондай екі ұйым

бар: «Халық өсімінің теріс көрсеткіші» және «Америкадағы иммиграция-

лық реформа жолындағы федерация» (АИРФ). АИРФ «сырттан келген бі-

ліксіз адамдар білігі төмен америкалықтарға зардабын тигізеді, қоршаған

ортаға зиян келтіреді және Американың қалыптасқан мәдени құндылық-

тарына қатер төндіреді» деп пайымдайды (Martin and Zurcher, 2008: 4).

Халықаралық көші-қонның пайдалы және зиян қырлары туралы біз

айтып отырған экономикалық уәждерді ғалымдар мен жай адамдар им-

миграцияны қолдап немесе қарсы шығып дауласқан кезде негізгі дәйек ре-

тінде қолданады. Бұл мәселе турасындағы әдебиет күшті әрі өте ауқымды,

сонымен қатар күрделі де сан қырлы. Келесі параграфтарда осы әдебиеттің

кейбіріне қысқаша шолу жасаймыз.

Қабылдаушы елдердің көзқарасымен алғанда, өзара байланысты мына-

дай бірнеше мәселе бар: иммигранттар жергіліктілердің жұмыс орнын алып

қоймай ма, иммигранттар еңбекақы мөлшерін төмендетпей ме және қабыл-

даушы елдің әлеуметтік қамту жүйелеріне салмақ түсірмей ме? Батыс Еуропа

мен АҚШ-та жүргізілген зерттеулердің көбі иммиграцияның жұмыс орны мен

еңбекақыға ықпалы әлсіз немесе мүлде жоқ екенін көрсетті. Иммигранттар

көбіне «лас, қиын және қауіпті (ар-намысты қорлайтын) жұмыстар істейді

және жергілікті жұмысшылар олардан аулақ жүреді» (Ghosh, 2005: 168).

Осы және басқа да жұмыс түрлерінде қабылдаушы елдегі иммигранттар

мен жергілікті тұрғындар арасында бәсекенің жоққа тән екені дәлелденіп

отыр. Бұл тақырыпқа арналған еңбектер өте көп, олардың бәрі иммигра-

ция мен жұмыспен қамтудың арасында байланыстың жоқ екенін растайды.

Иммигранттар көп жағдайда бірінші болып жұмыстан кетеді, сонымен қатар

олар «жергілікті жұмысшымен бірдей жұмыс істегенімен, оларға қарағанда

жалақысы аз» (Ghosh, 2005: 169–170). Браун, Бин және Бахмайер айтқандай,

зерттеулердің иммиграцияның еңбек нарығына тигізер ықпалы мардымсыз

және иммигранттардың жұмыспен қамтуға немесе жергілікті жұмысшылар-

дың жалақысына теріс әсері туралы дәлел жоқ (тағы қараңыз: Holzer, 2011).

Иммиграцияның еңбек нарығына қалай әсер ететіні туралы бірталай

еңбек бар. Келеңсіздік шетелдік жұмысшылар көп шоғырланған салада

не географиялық ауданда болуы мүмкін; кейде иммиграция «жергілікті

жұмыс күшінің жұмыс орны мен жұмыс істеу жағдайына қысым туғызуы

мүмкін» (Ghosh, 2005: 169; мұны да қараңыз: Borjas, 2003; Borjas, Freeman,

and Katz, 1997).

Еңбекақыға келсек, кей пікірлерге қарағанда, иммигранттар жергілік-

ті тұрғындардың жұмысын тартып алмаса да, еңбекақысын төмендетеді.

Еуропа мен АҚШ-та қаншама зерттеу жүргізілді, олардың нәтижесі бірдей

емес, бірақ көбі иммигранттардың еңбекақыға ықпалы болмашы ғана

екенін көрсетеді. Иммиграцияның еңбекақыға теріс ықпалын көрсеткен

зерттеулер оның әсері аз ғана, шамамен 0,3–0,8% ғана екенін айтады.

257

Халықаралық көші-қонның экономикаға әсері

Америкалық жұмысшыларға зерттеу жүргізген Брукер (2002) иммигрант-

тардың 10 пайызға өсуі иммигрант еместердің еңбекақысына әсер етпей-

тінін анықтады. Басқа талдаулар иммигранттар жергілікті жалақыны, әсі-

ресе жоғары білікті жұмысшылардың еңбекақысын көтеретінін көрсетті.

Иммиграцияның әлеуметтік қамту саласындағы шығындарға ықпалы

қандай? Ұлыбританияда жасалған зерттеулер АҚШ-та иммигранттарға тө-

ленген әлеуметтік өтемақыдан олардың елге төлеген салығы 4 млрд доллар-

ға көп болғанын көрсетті. Жақында АҚШ-та жүргізілген зерттеулер де осы

секілді қорытынды жасады. Көп нәрсе иммигранттардың әлеуметтік қам-

ту жүйесіне қаншалық тәуелді екеніне байланысты. Оның деңгейі әртүрлі,

мысалы Батыс Еуропаның көптеген елінде жоғары, кейде тіпті жергілікті

тұрғындардікінен де жоғары, ал Еуропаның басқа елдері мен Канадада тө-

менірек. АҚШ-тағы иммигранттар жол ақысы мен білімге жұмсалатын кей

шығындарды шынында да өсіреді, әсіресе алғаш келген жылдары. Бірақ

ақыр соңында иммигранттар мен олардың ұрпақтары салық төлейді де,

таза пайдаға, өтемге айналады (Ghosh, 2005: 171).

Көптеген ел білікті жұмысшыларды қабылдап, шынайы экономикалық

пайда түсіреді. Еуропалық одаққа мүше елдер, оның ішінде Германия мен

Ұлыбританияның «жоғары білікті шетелдік мамандарды пайдалануда» тә-

жірибесі мол және олар «шетелден білікті жұмысшылар тартуда көш бас-

тап отыр» (Papademetriou, 2003: 571).

Бір зерттеу дамыған елдердің ғылыми-зерттеу және индустрия саласын-

да дамушы елдерден келген 400 000 шамасында инженер мен ғалым жұмыс

істейтінін, бұл санның жалпы саладағы жұмысшылардың 30–50 пайызын құ-

райтынын көрсетті. АҚШ-қа дамушы елдерден келетін иммигранттар білімі-

нің деңгейі елде қалған отандастарынан шамамен екі есе жоғары: «мұның ең

жақсы мысалы – Ямайка. 2000 жылы АҚШ-тағы жоғары білімді ямайкалық-

тардың саны Ямайкадағыдан төрт есе көп болды. Чикагодағы эфиопиялық

дәрігерлердің саны Эфиопияның өзіндегіден көп» (Ghosh, 2005: 173).

Барлық дамыған елдің ішінде жоғары білікті иммигранттарды тартуда

табысқа жеткені – АҚШ. 2000 жылы АҚШ 10,5 миллионнан аса жоғары бі-

лікті иммигрант қабылдады, оның 431 000-ы оқу бітіріп, өз еліне қайтты,

сонда ел таза 10 млн маманға пайда тапты (Legrain, 2006: 95). Дамушы

елдерден келген жоғары білікті иммигранттар дамыған елдердің экономи-

касында аса маңызды рөл атқарады, халықаралық көші-қонға қарсылар

мұны ескере бермейді.

Жоғары білікті иммигранттардың дамыған елдер экономикасына тигізе-

тін тағы бір ықпалы бар. Мысалы, зерттеулер Калифорнияда шетелдік жұ-

мысшылардың болуы мен Калифорниядан олардың еліне шығатын экспорт

арасында оң байланыс бар екенін көрсетті. Нақты айтсақ, «бірінші буын

иммигранттарының саны бір пайызға көбеюі Калифорниядан олардың елі-

не шығатын экспорттың 0,5 пайызға өсуіне әкелді» (Iredale, 2005: 224).

Енді мигранттардың өз еліне тигізер экономикалық ықпалын талқы-

лайық. Халықаралық көші-қон мигранттар шыққан елдің экономикалық

258

Халықаралық көші-қон

дамуына үлес қоса ма, әлде кедергі жасай ма? Бір жағынан, эмиграция

өнеркәсіптік даму барысында еңбек нарығының қайта құрылымдануы-

нан және жұмыс орындарының азаюынан уақытша сақтайды. Алайда эми-

гранттар өзі туған елдегі жұмыс күшінің әрі кетсе 2–3 пайызын құрайды,

сондықтан олардың кетуі жұмыссыздыққа едәуір және ұзақмерзімді ықпал

ете қоймайды. Дамушы елдердің көбінде еңбек эмиграциясынан жалақы

өспейді, өйткені бұл елдер, жалпы алғанда, «жұмыссыздардың көптігі мен

жұмыстың аздығынан зардап шегеді; жұмыс берушілердің еңбек эмигра-

циясына әдетте қарсы болмауының бір себебі – осы» (Ghosh, 2005: 173).

Тоқтала кеткіміз келіп отырған тағы бір экономикалық әсер – эми грант-

тардың өзі туған елдің экономикасына ақша аударымдары. (Ақша аудары-

мы – қабылдаушы елдегі шетелдік иммигрант-жұмысшының өз еліндегі бір

жеке адамға ақша аударуы). Туған елінен тысқарыда тұратын миллионда-

ған мигрант жыл сайын үйіне миллиардтаған $ жібереді. Әлем бойынша

ақша аударымдарының жалпы көлемі 2000 жылғы 200 млрд АҚШ долла-

рынан 2013 жылы 511 млрд долларға өсті. «Бай елдерден гөрі, кедей ел-

дер үшін ақша аударымдарының экономикалық маңызы жоғары» және

ол «табыс деңгейі төмен елдерде ішкі жалпы өнімнің» 8 пайызын құрай-

ды (Connor et al., 2013: 6). Әлем бойынша ақша аударымдарының көлемі

орасан және тез өсуде, «оның ең жылдам өсіп жатқан халықаралық қаржы

ағындарының қатарына кіруі» соған дәлел (Martin and Zurcher, 2008: 18).

Ақша аударымдары – құнды нәрсе, өйткені оны алушылар қаражат

үнемдеуге бейім келеді. Сонымен қатар ақша аударымдары несие алуға

мүмкіндік береді, сөйтіп, ол несиені инвестициялық капитал етіп пайдала-

нуға болады. Шағын кәсіппен айналысатын кәсіпорындар ақша аударым-

дары есебінен өседі. Ақша аударымдары жергілікті қауымдастықтар мен

кәсіпорындардың дамуына көмектеседі және олар жалпы ұлттық өнімді

(ЖҰӨ, яғни қоғамда белгілі бір уақыт кезеңінде тұтыну үшін өндірілген

барлық тауарлар мен қызметтердің доллармен есептегендегі жиынтық

құны) маңызды дәрежеде толықтырып отырады. Әйтсе де ақша аударым-

дарының бизнеске ықпалын асыра бағалауға болмайды. «Ақша аударымда-

ры есебінен құрылған кәсіпорындар тұрақты дамуды қамтамасыз ету үшін

ақша аударымдарының үздіксіз құйылып отыруына сеніп отыра алмайды»

(Skeldon, 2005: 263).

Сонымен қатар зерттеулер ақша аударымдары мен кедейліктің азаюы

арасында оң байланыстың бар екенін көрсетті. «Елдің жалпы ішкі өнімінде

(ЖІӨ) ақша аударымдары үлесінің 10 пайызға көбеюі күніне 1 АҚШ долла-

рынан аз ақшаға өмір сүретін адамдар үлесінің 1,2 пайызға азаюына әкеле-

ді» (Ghosh, 2005: 179). Көптеген дамушы ел үшін экономиканы сақтауда да

ақша аударымдарының маңызы жоғары (Skeldon, 2005: 260).

Осы арада сәл шегініс жасап, ЖІӨ мен ЖҰӨ екеуінің айырмашылығына

тоқтала кетсек. ЖІӨ елде өндірілген тауарлар мен қызметтерге қатысты,

ал ЖҰӨ қай жерде орналасса да, ел компаниялары өндірген тауарлар мен

қызметтерге қатысты.

259

Заңсыз халықаралық көші-қон

Мысалы, АҚШ-тың ЖҰӨ-сі әр жердегі америкалық компаниялар өн-

дірген тауарлар мен қызметтерге, ал АҚШ-тың ЖІӨ-сі АҚШ-та өндірілген

тауарлар мен қызметтерге қатысты.

Бір елден эмиграциямен білікті адамдардың кетуі сол елдің экономикасы-

на қалай әсер етеді? Эмиграцияны қашанда «алтын бастардың жылыстауы»

дей аламыз ба, яғни соның себебінен ол ел «даму мен кедейлік ауқымын

қысқартуда қиындыққа ұшырай ма?» (Laczko, 2005: 287). Шынтуайтында,

медбикелік қызмет пен оқытушылық саласы бойынша айтсақ, шетелге ке-

тіп, артынан қайта оралған мигранттар жаңа машықтарды меңгереді, «сөй-

тіп, мигранттардың және қабылдаушы елдердің жаңа идеялар мен іс-қимыл

тәсілдерін игеруіне септеседі» (Laczko, 2005: 289). Халықаралық ми грант-

тардың қайтып келуінің, яғни ре-эмиграцияның таза әсерлеріне жүргізілген

зерттеулер білікті мигранттар он-он бес жылдан кейін қайта оралса, олардың

еліне мұның пайдасы жоғары екенін көрсетті (Laczko, 2005: 289).

Халықаралық көші-қонның әсерлері туралы көп жазылған. Біз мұнда ол

туралы зерттеулердің азғантайын ғана талқыладық және тек экономика-

лық әсерлерге тоқталдық. Халықаралық көші-қонның кейбір экономика-

лық кесірі бар десек те, түптеп келгенде, оның зиянынан пайдасы көп және

мұны мигранттарды қабылдайтын елдерге де, жіберетін елдерге де қатыс-

ты айтуға болады.

ЗАҢСЫЗ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӨШІ-ҚОН

Халықаралық мигранттарды көбіне заңды және заңсыз деп екіге бөледі.

Бұл кітапта белгілі бір елде заңды негізде тұрмайтын халықаралық миг-

ранттарды заңсыз және рәсімделмеген мигранттар деп атаймыз. Бұл не де-

ген сөз? Заңсыз (немесе рәсімделмеген) иммигрант – қабылдаушы елге

«тұрақты емес әрі заңсыз жолмен» келетін адам» (Армбристер, 2003: 512).

Нақтырақ айтсақ, заңсыз иммигрант – қабылдаушы елде тұратын, бірақ ол

елдің азаматы емес және тұрақты тұруға рұқсат алмаған, «ұзақ уақыт тұру-

ға және жұмыс істеуге белгілі бір рұқсатты уақытша мәртебесі жоқ» халық-

аралық мигрант (Passel, 2006: 1; қосымша қараңыз: Passel, Van Hook, and

Bean, 2004). Егер (1) қабылдаушы елге көшу кезінде мигрант «шекарадан

жасырын өтіп тексерілмесе немесе жалған құжаттармен, мысалы, жалған

виза не жалған төлқұжатпен келсе» (оларды тексерусіз кіргендер дейді); не

болмаса (2) мигрант «заңды иммиграциялық визасының мерзімінен кейін

кетпесе» (оларды «виза мерзімі өтіп кеткендер» дейді), ондай халықаралық

мигрант заңсыз болып саналады (Armbrister, 2003: 512).

Рұқсатсыз иммиграцияның ең кең тараған бір түрі бойынша АҚШ-тағы

жағдай әлемнің басқа елдеріне мүлде ұқсамайды. Кез келген елге шетел-

дерден көбіне заңды жолмен, яғни «иммигрант еместер» (мысалы, турис-

тер, студенттер немесе уақытша жұмысшылар) келеді және заңмен рұқсат

етілген мерзімнен кейін де қалып қояды» (Armbrister, 2003: 512). Бұрын

АҚШ-қа заңсыз келетін иммигранттардың көбі «Мексика және Канадамен

260

Халықаралық көші-қон

арадағы құрлықтағы шекара арқылы тексерусіз кірді» (Armbrister, 2003:

512); сол тексерусіз кіргендердің көбі Мексикадан келді. 2005 жылы АҚШ-

қа заңсыз иммигранттардың 25–40 пайызы виза мерзімі өткеннен кейін

қалып қойғандар мен тексерусіз кіргендер екені есептелді (Passel, 2006:

16). Алайда виза мерзімінен кейін қалып қойғандар үлесі өсіп, 2012 жылы

50 пайызға жетті (Warren and Kerwin, 2015: 93). Қазір АҚШ-тағы заңсыз

иммигранттардың көбі тексерусіз кіргендер мен виза мерзімінен кейін қа-

лып қойғандар, бұл екі топ сан жөнінен шамалас.

АҚШ-қа тексерусіз кіретін заңсыз иммигранттардың көбі – мексика-

лықтар десек, виза мерзімінен кейін қалып қоятындардың көбі – басқалар.

Демографтар Сьюзан Браун мен Фрэнк Бин «виза мерзімінен кейін қалып

қоятындардың көбі – белгілі бір елдікі» деуге келмейтінін айтады (2005:

369). Олар мен тексерусіз кіргендер арасында едәуір айырмашылық бар.

Олар АҚШ-қа көбіне әуе жолымен келеді және тексерусіз кіргендерге қа-

рағанда, әлеуметтік-экономикалық артықшылықтары болады. Ең кемінде,

олар шын төлқұжат пен АҚШ визасын алатын ресурстарға ие.

Бүкіл әлемдегі заңсыз иммигранттардың санына келсек, Көші-қон жө-

ніндегі халықаралық ұйымның есебі бойынша (2010: 29), олардың саны

30 бен 35 миллионның арасында, яғни барлық 232 млн халықаралық миг-

ранттың шамамен 15 пайызын құрайды. Рұқсатсыз иммигранттардың

көбі, негізінен, бірнеше дамыған елге дамушы елдерден келеді. Қазір да-

мыған елдердегі заңсыз иммигранттардың басым бөлігі – виза мерзімінен

кейін қалып қойғандар.

1990 жылдары заңсыз иммигранттардың саны айтарлықтай артты. Бүкіл

әлем бойынша олардың басым бөлігі – 18 бен 35 жас арасындағы адамдар

және жартысынан көбі – ерлер, дегенмен соңғы жылдары олардың үлесі

төмендеді: «Дамыған елдерде үйден тысқарыда жұмыс істейтін әйелдердің

көптігіне байланысты, үй қызметшісі немесе бала күтуші болып жұмыс-

қа орналасу мүмкіндігі дамушы елдерден әйелдерді тартты, сөйтіп, заңды

және заңсыз мигранттардың саны көбейді» (Armbrister, 2003: 513).

Әлемнің ірі аймақтарындағы кей елдер заңсыз иммигранттарды маг-

ниттей тартады. Африкада апартеид режимінен кейінгі дәуірдегі Оңтүстік

Африка басқа Африка елдерінен заңсыз иммигранттар көптеп келетін

елге айналды. Азияда заңсыз иммигранттардың көбі Жапонияға, Оңтүстік

Кореяға және Малайзияға барады. Еуропада олар баратын негізгі елдер:

Ұлыбритания, Германия, Франция, Бельгия, Нидерланд және Швейцария

болатын, бірақ 1990 жылдары бұл елдер қатаң иммиграциялық заң қабыл-

дады. Одан соң заңсыз иммигранттар оңтүстікке: Италия, Испания және

Португалияға ағылды.

Батыс жартышарда заңсыз иммигранттарды тартатын магнит ел –

АҚШ. Соңғы онжылдықтарда бұл елге келетін заңсыз иммигрант саны

айтарлықтай көбейді. АҚШ-тағы заңсыз иммигрант саны 1990 жылы ша-

мамен 3,5 млн болса, 2000 жылы шамамен 8,6 миллионға, 2007 жылы ша-

мамен 12,2 миллионға жетті; 2012 жылы олардың саны 11,2 миллионға

261

Заңсыз халықаралық көші-қон

төмендеді (9.5-сызба). Мексика АҚШ-қа заңсыз иммигрант жіберетін

негізгі ел болып қалды. Мексикадан АҚШ-қа келген заңсыз имми грант

саны 2000 жылғы 4,5 миллионнан 2007 жылы 6,9 миллионға жетті, со-

сын 2012 жылы айтарлықтай азайып, 5,9 миллионға түсті (9.6-сызба).

«Мексикалық заңсыз иммигрант саны ұзақ уақыт бойы өсіп келіп, ке-

нет тоқтауы – әрі жаңадан келетіндердің азаюының, әрі (АҚШ-тан)

1990

3,5

1995

5,7

2000

8,6

2005

11,1

2007

12,2

2009

11,3

2011

11,5

2012

11,2

Млн

9.5-сызба. АҚШ-тағы рұқсатсыз иммигрант саны, 1990–2012жылдар

Дереккөз: Passel and Cohn (2014: 13). Суретті дайындаған Huanjun Zhang мен DLP.

1995 2000 2005 2007200920112012

2,9

4,5

6,3

6,9

6,4

6,2

5,9

Млн

9.6-сызба.

АҚШ-тағы рұқсатсыз мексикалық иммигрант саны, 1990–2012жылдар

Дереккөз: Passel and Cohn (2014: 9). Суретті дайындаған Huanjun Zhang мен DLP.

262

Халықаралық көші-қон

Мексикаға кететіндер санының көбеюінің нәтижесі болса керек» (Passel

and Cohn, 2014: 19).

2012 жылы АҚШ-қа заңсыз иммигрантты көп жіберу жағынан

Мексикадан кейін тұрған елдер: Сальвадор (675 000), Гватемала (525 000),

Үндістан (450 000) және Гондурас (350 000) болды.

Рұқсатсыз иммигранттар АҚШ-тың қай жерлеріне қоныстанады?

Есептеулерге қарағанда, 22 млн заңсыз иммигрант немесе АҚШ-тағы бар-

лық заңсыз иммигранттың 22 пайызы 2012 жылы Калифорнияда тұрған.

Одан кейінгі орында – 1,7 миллионмен Техас штаты, ал үшінші орында –

Флорида (925 000).

АҚШ-тағы заңсыз иммигранттар 2000 мен 2012 жыл аралығындағы ке-

зеңде географиялық тұрғыда шашырай түсті. Флорида, Айдахо, Мэриленд,

Небраска, Нью-Джерси, Пенсильвания және Вирджиния – жеті штатта

заңсыз иммигрант саны өсті. Ал енді Алабама, Аризона, Калифорния,

Колорадо, Джорджия, Иллинойс, Индиана, Канзас, Кентукки, Массачусетс,

Невада, Нью-Мексико, Нью-Йорк және Орегон – он төрт штатта кеміді.

Пассель мен Кон айтқандай, Массачусетсті қоспағанда, бұл штаттардағы

кемуге «басқа елдерден келетін заңсыз иммигранттың азаюы себеп болды»

(Passel and Cohn, 2014: 12).

Ең қызығы сол, заңсыз иммигрант балаларының көбі – заңды тұрғын.

2010 жылы заңсыз иммигранттан туған 5,5 млн баланың 4,5 миллионға

жуығы АҚШ-та туды, сондықтан олар – елдің заңды тұрғыны.

Бұл тарауды халықаралық көші-қон мен көші-қон саясатына қатысты

пікірталастардағы маңызды демографиялық тұжырымдама – нөлдік таза

халықаралық көші-қон мәселесіне кіріспе жасаумен аяқтаймыз. Бұл ұғым-

ды түсіну оңай емес, сондықтан оны көбіне жаңылыс қолданады.

НӨЛДІК ТАЗА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӨШІ-ҚОН

Таза халықаралық көші-қон мен табиғи өсім (туу мен өлім-жітімнің ара-

сындағы айырма) – ел халқының өсу немесе кему шамасын анықтайтын

демографиялық процестер. Бүгінде туу мен өлім-жітім деңгейі төмендеген

көптеген Еуропа елінде халық санының жалпы өзгеруіне таза халық-

ар алық көші-қонның қосатын үлесі табиғи өсімнен жоғары. АҚШ-қа ха-

лық аралық көші-қон тым көп, сондықтан таза нөлдік халықаралық көші-

қон керек дейтіндер бар. Жыл сайын елден кететіндер саны елге кіретіндер

санымен бірдей болса, онда таза нөлдік халықаралық көші-қон әсері нөлге

тең болады дейді олар. Мысалы, халық санының кері өсімін (ХСКӨ) қол-

дайтындар АҚШ-қа жыл сайынғы иммиграцияның шегі жасалып, эмигра-

циямен теңестірілуге тиіс, сонда ол халық санының жалпы өсіміне әкел-

мейді дейді (Mann, [1992] 2015). Тараудың бұл соңғы бөлімінде Леон Бувье

және Нанбин Чжаймен (Bouvier, Poston, and Zhai, 1997) бірлесе жасаған

бұрынғы зерттеулерге сүйенбекпін, олар жаңағы пайымның қате екенін

көрсетеді.

263

Нөлдік таза халықаралық көші-қон

Таза нөлдік халықаралық көші-қонды нөлдік халықаралық көші-қонмен

шатастыруға болмайды. Біріншісі елге кіретін иммигрант саны мен елден

кететін эмигрант саны бірдей екенін білдіреді. Ал екінші жағдай халықара-

лық көші-қонның жоқ екенін білдіреді. Сондықтан бұл екі түсінік екі бөлек.

Нөлдік таза халықаралық көші-қон – теориялық тұрғыда болуы мүмкін

нәрсе. Шынына келсек, Еуропадағы, Таяу Шығыстағы және Парсы шыға-

нағындағы уақытша жұмысқа тұрғызу бағдарламаларының көздегені осы

болатын. Оған сәйкес, жұмысшылардың белгілі бір уақытқа елге кіруіне

рұқсат беріледі, содан соң олар отандарына қайтуға тиіс.

АҚШ сияқты елдің өзінде нөлдік таза халықаралық көші-қон болуы

мүмкін дей аламыз. Онда жыл сайын АҚШ-қа 200 000 иммигрант келіп,

200 000 эмигрант кетсе, оған қарап иммиграция енді халық санының өсуі-

нің басты себебі емес дейміз бе?

Мұның жауабы «жоқ» деген сөз. Нөлдік таза халықаралық көші-қон

болғанның өзінде, одан туатын иммиграциялық және эмиграциялық қоз-

ғалыстар АҚШ сияқты қабылдаушы елдерде тұрғын санының айтарлық-

тай өсіп, Мексика сияқты жіберуші елдерде тұрғын санының айтарлықтай

азаюына әкеледі.

Нөлдік таза халықаралық көші-қонның ықпалын қарастыру кезінде, ең

әуелі, белгілі бір елге келетін иммигранттар бұл елден кететін ре-эмигрант-

тарға қарағанда жас адамдар болатынын айтуымыз керек. Иммигранттар

бағыт алған елдеріне 20 жастың ішінде немесе 30-дан енді асқан кезде ба-

рады; екінші жағынан, ре-эмигранттар қабылдаушы елдерге барған соң, аз

уақытта немесе көп уақытта 60 жастан асып, зейнет жасына жеткен кезде

отанына қайтады.

АҚШ-қа иммиграция мен АҚШ-тан эмиграция үрдістері туралы гипо-

тетикалық мысалымызды қарапайым тілмен жеткізу үшін барлық имми-

гранттар елге 15 жасында келеді және барлық ре-эмигранттар 65 жасын-

да кетеді дейік. Яғни иммигранттар ересек өмірінің басым бөлігін орташа

есеппен 50 жылын АҚШ-та өткізеді.

Бұл мысалда жыл сайынғы нөлдік таза халықаралық көші-қон нөлге тең

болады, өйткені елге жыл сайын 200 000 иммигрант келіп, 200 000 адам

кетеді. Біз иммигранттар мен ре-эмигранттарды бақылау әдісі ретінде

(7-тарауда талқыланған) өмір кестесін қолданамыз. Өмір кестесі адам-

дардың белгілі бір жасқа жеткен соң қанша жыл өмір сүруі мүмкін екенін

көрсетеді. Егер АҚШ-қа 200 000 адам 15 жасында кірсе және 65 жасында

кетсе, онда бұлардың елдегі жалпы адам-жылы 10 млн болады (200 000 им-

мигрантты 50 жылға көбейтеміз) және минус 65 жасқа жетпей өлгендер-

дің АҚШ-тағы адам-жылы. Егер 200 000 адам АҚШ-қа 15 жасында кіріп,

50 жыл тұрса, сосын 65 жасында кетсе, онда 200 000 адамдық бұл когорта

9,5 млн адам-жылынан аса тұрады (7-тараудағы «Үлкен L» туралы талқы-

лауды қараңыз). АҚШ-тан жыл сайын 200 000 адам (65 жасында) кетіп,

200 000 адам (15 жасында) келгеніне қарамастан, нөлдік таза халықара-

лық көші-қонның айтарлықтай тікелей әсері болады. Осында айтылған

264

Халықаралық көші-қон

гипотетикалық жағдайда жыл сайын 200 000 эмигрант пен 200 000 им-

мигрантты қамтитын нөлдік таза халықаралық көші-қонның тікелей әсері

9,5 млн адам-жылынан (яғни АҚШ-қа 15 жасында кірген 200 000 адамдық

әр когортаның осында өмір сүрген адам-жылы) асады. Сондықтан нөлдік

таза халықаралық көші-қон мен нөлдік халықаралық көші-қон тұжырым-

дамаларын шатастыруға болмайды. Нөлдік таза халықаралық көші-қон-

ның тікелей әсері айтарлықтай болуы мүмкін.

ТҮЙІН

Бұл тарау халықаралық көші-қонның демографиялық динамикасына ар-

налды. Жай адамдар мен әлеуметтанушылар ең көп және қызу талқылай-

тын тақырып – халықаралық көші-қон. 8-тарауда ішкі көші-қонды, осы

тарауда халықаралық көші-қонды талқылаған соң, бұл екі құбылыстың ди-

намикасы арасында едәуір артықшылық барын айта аламыз.

Бұл тарауды демографтардың халықаралық көші-қонды талдау кезінде

қолданатын анықтамалары мен тұжырымдарына шолу жасаудан баста-

дық. Содан соң әлемдік иммиграция үрдістерінің уақыт өте келе өзгеруін,

сосын АҚШ-тағы иммиграцияны қарастырдық. Одан кейін халықаралық

көші-қонға байланысты пайдалы және зиянды әсерлерді, заңды әрі заңсыз

иммиграцияны талқыладық. Бұл тарауды нөлдік таза халықаралық көші-

қон тұжырымдамасына арналған бөліммен аяқтадық.

Осы тараумен кітаптағы үш демографиялық процесс – туу (4-тарау),

өлім-жітім (7-тарау) және көші-қон (8 және 9-тараулар) мәселелерін тал-

қылау аяқталды. Келесі тарауда демографтар зерттейтін екі аса маңызды

мәселе: жас пен жынысты қарастырамыз. Демография үшін аса маңызды

болғандықтан, оларды көбіне демографияның сипаттамалары деп атайды.

265

ЖАСТЫҚ ЖӘНЕ ЖЫНЫСТЫҚ ҚҰРАМ

КІРІСПЕ

Демографтар үшін халық саны мәселелерінің ең маңызды да өзектісі – жас

пен жыныс. Демографиялық талдау үшін маңыздылығы соншалық – оларды

кейде демографиялық айнымалылар деп атайды. Туу, өлім-жітім және көші-

қонның демографиялық процестері халық санының жастық және жыныс-

тық құрылымын анықтайды (Horiuchi and Preston, 1988), ал халық саны-

ның жастық және жыныстық құрылымы демографиялық процестерге ық-

пал етеді. 1-тарауда демографиялық айнымалылар мен демографиялық

процестер арасында тығыз байланыс бар екенін көрсеткен болатынбыз.

Жас пен жыныстың маңызы демографиямен шектелмейді. Дәстүрлі қо-

ғамдардағы еңбек бөлінісі толықтай дерлік жас пен жынысқа негізделген.

Іс жүзінде әртүрлі формадағы жастық және жыныстық өзгешеліктер бар-

лық белгілі қоғамда кездеседі (Davis, 1949; Murdock, 1949).

Жеке жағдайда жас пен жыныстың күнделікті өміріміздегі маңызы өте

зор, тек көзбен көріп тұрсақ та сезіне бермейміз. Мысалы, университет

аумағында немесе өзіміз тұратын жердегі көшеде келе жатқанда алдымыз-

дан шыққан адамды қандай екі сипаты бойынша танимыз? Адамның жы-

ныс туралы ұғымы (осы арқылы ол адамның жынысын анықтаймыз) және

адамның жасы туралы жорамалы негізінде танимыз, яғни көрген адамын

бала, жеткіншек, ересек жас адам, орта жастағы кісі немесе қария деп ша-

малауы. Біз мұны адамның сыртқы келбетіне қарап және автоматты түрде

түйсікпен анықтаймыз.

Адамның жынысын анықтау – әдетте біз алатын ақпараттың алғашқы-

сы және ол адамның өзін қалай таныстыратынына байланысты. Сосын кө-

біне адамның есіміне қарап та жынысын біле аламыз. Егер анаңызға қазір

ғана Нэнси, Джейн, Бетани немесе Рейчел есімді біреумен танысқаныңыз-

ды айтсаңыз, ол бірден әлгі адамның әйел екенін біледі. Егер сіз кездестір-

ген адамның аты Дэвид, Дэниел, Ричард немесе Марк болса, онда анаңыз

оның еркек екенін ұғады. Ал егер Пэт, Джордан, Лесли, Крис, Джин неме-

се Райан есімді адаммен танысқаныңызды айтсаңыз, анаңыз, сірә, сізден

жаңа танысқан адамыңыздың еркек не әйел екенін сұрайтыны анық. Бір

досыңызбен осы аталғандар сияқты андрогиндік есімді адам туралы сөй-

лескіңіз келсе, досыңыз оның жынысын білмейінше, әңгіменің өрбімейті-

ні белгілі.

Техас А&М университетіндегі әріптесім Мелани Хоторн осы тарау-

дың алғашқы нұсқасын оқыған соң, басқа адам туралы білетін ең соңғы

266

Жастық және жыныстық құрам

мәліметіміз оның биологиялық жынысы туралы ақпарат болуы мүмкін

және көп жағдайда біз адамдардың жынысы жөнінде біле бермейміз деп

еді. «Хромосомасы мен гормондары былай тұрсын, біз ешқашан дерлік

олардың жыныс мүшесін көрмейміз. Біз бұл мәліметті олардың өзін қа-

лай ұстағаны, киімі сияқты әлеуметтік белгілерге қарап аламыз және көп

жағдайда ол қиындық туғызатын ұйғарым емес». Біреудің жынысын сұ-

рағанда немесе талқылағанда, негізі, оның биологиялық тұрғыда қалай

анықталуына емес, әлеуметтік тұрғыда өзін қалай көрсететініне сүйене-

міз (автор мен Мелани Хоторн арасындағы жеке әңгімеден, 2015 жыл 8

тамыз). Менің докторантурадағы студентім Шерил Роллман-Тинахеро да

маған биологиялық жыныс пен гендерлік сипаттамалар арасындағы өз-

гешеліктің маңызы туралы ескертпе айтқан болатын (автор мен Шерил

Роллман-Тинахеро арасындағы жеке әңгіме, 2015 жыл 6 желтоқсан).

Сосын адам үйленсе, өлсе немесе бір үлкен жетістікке жетсе және бұл

оқиғалар жергілікті деңгейде жаңалық ретінде хабарланса, көп жағдайда

оның есімі бізге жынысынан хабар береді. Егер оның есімі андрогиндік

болып жатса, онда жынысты білдіретін есімдік оқырманға оның жыны-

сы қандай екені туралы ақпарат береді. Бірінші адамның аты-жөні толық

аталған соң барып, әдетте оның жасы айтылады. Бізге адамның жынысын

ғана емес, жасын да білу әрі керек, әрі маңызды болып тұрады. Расында,

өзге біреудің жетістігі мен қосқан үлесі туралы оқыған кезде адамда оның

жасын білуге деген қызығушылық оянады. Не себепті? Роуленд айтпақ-

шы, бұл қызығушылық «оқиға уақытының өзіміздің күткеніміз бен әлеу-

меттік күн тәртібіне сәйкестігін тексеруге деген құмарлықты білдіреді»

(Rowland, 2003: 77; Neugarten and Hagestad, 1976: 35).

Халық санының жасқа қарай бөлінісінде болатын өзгерістер қоғам

өмірінің білім беру, саяси және экономикалық салаларына ықпал етеді

(Keyﬁtz and Flieger, 1971). Қоғамның жас және жыныс бойынша бөлінісі

әлеуметтік-экономикалық және демографиялық дамуда маңызды рөл ат-

қарады (Keyﬁtz, 1965), сонымен қатар оның еңбек нарығы мен гендерлік

қатынастардағы рөлі де маңызды (South and Trent, 1988). Расында, «адам-

дар немесе адамдар тобына арнап жасалған әр өлшем жас пен жынысқа

байланысты айтарлықтай өзгешеліктерді көрсетеді» (Bogue, 1969: 147).

Бұл тарауда, ең алдымен, жас пен жыныстың анықтамасын қарасты-

рамыз. Түр-тұлғасына қарап адамның жасын шамалауға болады, ол оңай.

Кейбіреулер адамның жынысын білу де оңай деп ойлауы мүмкін, бірақ

олай емес. Жынысты анықтау кезінде ескеретін мәселе көп. Олар күрде-

лі әрі бір-бірімен астасып кеткен, сондықтан оларды талқылауға бірнеше

бет арнаймыз. Одан кейін демографияның кей теориялық мәселелері,

оның ішінде халық санының жас және жыныс бойынша құрылымы, соны-

мен қатар демографтар тұрақты халық саны теориясы деп жүрген нәрсені

қарастырамыз. Сосын демографтар халық санының жас және жыныс бо-

йынша құрылымын көрсету үшін қолданатын кей әдістер мен көзқарас-

тар туралы айтамыз. Әрі қарай жас және жыныс бойынша құрылымның

267

Жас пен жыныс тұжырымдары

екі маңызды саласы – туғандардың жыныстық арақатынасы (ТЖА) пен

халықтың қартаюын қарастырамыз. Тарау соңында когорталар мен буын-

дарға тоқталамыз.

ЖАС ПЕН ЖЫНЫС ТҰЖЫРЫМДАРЫ

Жас пен жыныстың анықтамасы

Халық санының басқа мәселелерімен салыстырғанда, адамдарды жасы мен

жынысы бойынша жіктеу, анықтау және тізу – біршама оңай іс. Мысалы,

нәсіл, отбасылық жағдай және кәсіпке қатысты мәселелерге «неше түрлі

санат кіреді, сосын мәдени өзгешеліктер, мәліметтерді қолданудағы өзге-

шеліктер, респонденттер мен санақшыларды сипаттаудағы өзгешеліктерге

байланысты оларды басқаша түсіндіру қажет болады» (Shryock, Siegel and

Associates, 1976: 105). Әйтсе де жас пен жынысты, әсіресе жынысты жіктеу

мен анықтау қиындық туғызуы мүмкін.

Басқа демографиялық айнымалыларға қарағанда, жас тікелей анықтала-

ды. Жас өзгеріп отырады. Халық санағы кезінде оны әдетте адамның соңғы

туған күні бойынша анықтайды. Біріккен Ұлттар Ұйымы (1998: 69) жасқа

«туған күні мен санақ болған күн арасындағы жорамал немесе есептелген

уақыт интервалының толық жыл бойынша көрсетілуі» деп анықтама бере-

ді (тағы қараңыз: Hobbs, 2004). Халық санағы кезінде көбіне респондент-

тен қазіргі жасы мен туған күнін көрсетуін сұрайды. Сосын респонденттің

жасы туған күніне сәйкес келмей жатса, санақты өңдеу процедуралары кө-

мегімен түзетулер енгізіледі. Бұл іс жастың үймеленуі феноменін азайтуға

мүмкіндік береді, ол мәселені кейінірек талдаймыз (Poston, 2005).

Ал жынысқа келер болсақ, көп адамның жынысы өзгермейді. Жынысын

өзгертетін адамдар бар болғанмен, көпшіліктің жынысы туған кезде тір-

келеді. Сәби дүниеге келген кезде оның жынысы сыртқы жыныс мүшесі-

не қарап анықталады. Орташа алғанда, ер балалар 2,9 бен 4,5 сантиметр

аралығындағы еркектік жыныс мүшесімен туады (Flatau et al., 1975). Жаңа

туған қызда клитордың ұзындығы 0,2 мен 0,9 сантиметр аралығында бо-

лады (Fausto-Sterling, 2000: 60; Sane and Pescovitz, 1992). Егер ол еркектік

жыныс мүшесінің ұзындығы мен клитор ұзындығы аралығында болса, онда

сәбидің жынысы бірден белгіленбейді де, шешімді ата-ана мен медицина-

лық қызметкерлер қабылдайды. Бірақ бұл секілді төтенше жағдайдың өзін-

де (мұндай жағдай 1 000 тірі тууға бір немесе екіден келеді) сәбидің жы-

нысы ол туған соң көп уақыт өтпей белгіленеді (Money, 1988). Сол себепті

халық санағы кезінде жынысын анықтау қиындық туғызбайды, өйткені әр

адам өзінің жынысын біледі. Бірақ адамның жынысы қалай анықталады,

мәселе осында.

Жынысты анықтауға байланысты бірнеше биологиялық және әлеумет-

тік пайымдау бар. Адамның жынысын немесе оның халық санында бөліні-

сін анықтаған кезде, демографтар қашанда өзін-өзі идентификациялаудың

268

Жастық және жыныстық құрам

әлеуметтік анықтамасына жүгінеді. Яғни адамның жынысы халық санағы

анкетасында, сауалнамада немесе анықтамада көрсетілсе, хромосамасы не-

месе сыртқы жыныс ағзалары сияқты биологиялық белгілерге емес, өзін-өзі

жыныстық тұрғыда кімге жатқызатынына негізделеді. Алайда жыныс биоло-

гиялық тұрғыда бес әдіспен анықталады, енді осы жайында әңгімелейміз.

Жыныстың биологиялық анықтамасы

Жыныстың бірінші биологиялық анықтамасы генетикалық материалдан

тұратын құрылым – хромосомаға негізделген. Еркекте Х пен Y хромосо-

масы, ал әйелде екі Х хромосомасы болады. Х хромосомасы Ү хромосо-

масынан үлкен және онда генетикалық материал көбірек болады (Tavris

and Wade, 1984: 135). Сәбидің жынысы биологиялық ата-анадан бөлінген

хромосомаға байланысты. Әйелдің аналық жасушасы мен еркектің спер-

матозоидында хромосома жиырма үштен болады. Сперматозоид пен ана-

лық жасуша әйелдің жатыр түтігінде қосылып эмбрион пайда болады. Ол

жиырма үш жұптан тұратын қырық алты хромосомадан тұрады. Олардың

бірі эмбрионның жынысына жауап береді. Х хромосомасы шешеден,

ал Х хромосомасы мен Ү хромосомасының біразы әкеден келеді.

Жыныстың екінші биологиялық анықтамасы гонадаға, яғни еркектік

жыныс безі мен әйелдегі аналық жасушасына негізделген. Егер хромосо-

малық жағынан эмбрион еркек болса, онда бір теорияға сәйкес Ү хромосо-

масындағы ген жүктілік басталған соң, шамамен алтыншы аптада еркектік

жыныс бездерін қалыптастырады. Ал енді хромосомалық жағынан эмбрион

қыз болса, онда бірнеше аптадан кейін әйелдік жыныс бездері (аналық жа-

сушалар) пайда болады. Әйтсе де ғалымдар оған толық сенімді емес.

Гонада жыныстық гормон бөледі, соның негізінде жыныстың үшінші

биологиялық анықтамасы жасалады. Андроген дегеніміз – гормондар

класы, олар көбіне еркектерде кездеседі, бірақ әйелдерде де болады. Бұл

гормондардың ішіндегі ең маңыздысы – тестостерон. Тестостерон эм брион-

ның шамамен жетінші аптасында еркектік немесе әйелдік жыныстық бел-

гілерінің пайда бола бастауына жауап береді. «Орташа есеппен алғанда…

еркектің тестостерон деңгейі әйелдікінен шамамен он есе жоғары бола-

ды, ал еркектер арасында оның деңгейі әртүрлі, сосын кей әйелде тестос-

терон деңгейі кей еркектердікінен жоғары болады» (Kimmel, 2004: 40).

Тестостерон мен басқа андрогендер шықпайынша, еркек эмбрионда сырт-

қы жыныс ағзалары дамымайды. Еркектің жыныстық тұрғыда жетілуі ке-

зеңінде тестостерон көп бөлінеді, сондықтан осымен жыныстық тұрғыда

айқындалу аяқталады деуге болады. Әйелдің жыныстық жетілуі кезеңінде

эстроген көп бөлінеді.

Әр эмбрионда «екіден түтік жинағы болады, олардың бірі эмбрионның

жынысына сәйкес ішкі репродуктивтік құрылымға айналады» (Tavris and

Wade, 1984: 137). Жыныстың төртінші биологиялық анықтамасы осы

ішкі жыныстық өзгешеліктерге негізделеді. Еркекте бұл тіндер Вольф

269

Жас пен жыныс тұжырымдары

түтікшелері деп аталады, олардан еркектің шәует шығаратын түтіктері,

ұрық көбіктері және қуықасты безі пайда болады. Әйелде олар Мюллер

түтіктері деп аталады және «жатыр түтіктеріне», жатырға, ішкі қынаптың

үштен бір бөлігіне айналады. Әр жыныста дамымай қалған түтіктер

соңында тарқап кетеді» (Tavris and Wade, 1984: 137; Kimmel, 2004: 39–40).

Эмбрионның жыныс бойынша ішкі құрылымдары, ақыр соңында, жы-

ныстың өзіндік сыртқы жыныс ағзалары, нақты айтқанда ұлда шүмек

пен ұманың, қызда клитор мен қынаптың түзілуіне әкеледі. Жыныстың

бесінші биологиялық анықтамасы сыртқы жыныстық құрылымдарға не-

гізделген. Жаңа туған сәбидің жынысы осы бесінші анықтама бойынша

белгіленеді.

Интержыныс

Эмбриондардың көбі жоғарыда айтылған жыныстың бес биологиялық

анықтамасына сәйкес келеді. Әдетте эмбрионның хромосомасы еркек

болса, ол гонадалық және гормондық жағынан да еркек болады, сөйтіп,

оның ішкі және сыртқы жыныстық құрылымдары да еркектік болады;

қызда да солай. Бірақ үнемі олай бола бермейді. 10 000 тууға шаққанда

23 жағдайда бұл бес анықтама өзара сәйкес болмай, интержынысты бала

туады.

Интержыныстың түрі көп. Төменде олардың кей негізгілеріне тоқта-

ламыз; олардың ауқымына қатысты статистикалық мәліметтер дәл емес,

шамамен есептелген. Дегенмен интержыныстың анықтамасына қатысты

қайшылықтар бар екенін де айта кетуіміз керек. Бұл терминді бес биоло-

гиялық анықтамаға сәйкес келмейтін кез келген жағдайға қатысты қолда-

намыз. Кейбіреулердің ойынша, сырттай қарағанда екұдайлық байқалмаса,

хромосомалық ауытқушылықты (олардың кейбіріне төменде тоқталамыз)

интержыныстық деп анықтау керек (Dreger, 1998a, 1998b).

Меніңше, интержыныстың жақсы анықтамасы (мен оқығандардың

ішіндегі ең үздігі) – БҰҰ Адам құқығы жөніндегі жоғарғы комиссары бас-

қармасының анықтамасы: адам туған кезде оның жыныстық анатомиясы,

репродуктивтік органдары және/немесе хромосомалық сипаттамалары

еркек немесе әйелдің типтік анықтамасына сәйкес келмеуі. Бұл нәрсе

туған кезде анық көрініп тұруы немесе кейінірек пайда болуы мүмкін.

Интержынысты адам өзін еркек не әйел санауы немесе өзін екеуіне де

жатқызбауы мүмкін. Интержыныстық статус жыныстық ориентацияға

немесе гендерлік бірдейлікке қатысты емес: интержынысты адамдардың

жыныстық ориентациясы мен гендерлік бірдейлік диапазоны интержы-

нысты емес адамдармен бірдей болады» (БҰҰ АҚЖКБ 2013: 1)

Интержыныстық санаттардың бірі – хромосомалық санаты. Хромо-

сомалық сәйкессіздіктер кейде ұрық бөлінген кезде туындайды да, соның

нәтижесінде Рензетти мен Карран (1999: 34) айтатын «жыныстық хромо-

соманың аномалиялық қосымшасы» пайда болады. Кейде дұрыс бөлінбеген

270

Жастық және жыныстық құрам

сперматозоидта Х хромосомасы да, Ү хромосомасы да болмайды. Сондай

сперматозоид дұрыс аналық жасушаны ұрықтандырса, онда балада тек

Х хромосомасы болады. Интержыныстың бұл түрі «Тернер синдромы» деп

аталады. Ондай адам әйел болады, өйткені аналық жасушасы болмағанымен

де, онда кей сыртқы әйелдік белгілері болады. Есептеулер бойынша, мұндай

жағдай 10 000 тірі тууда 4 рет кездеседі (Fausto-Sterling, 2000: 53).

Сперматозоидтар дұрыс бөлінбеген тағы бір жағдайда ол бірден Х және

Ү хромосомасымен немесе екі Ү хромосомасымен бөлінеді, сөйтіп, ХХҮ

және ХҮҮ хромосомалық комбинация пайда болады. ХХҮ комбинациясы

«Клайнефельтер синдромы» деп аталады және ондай жағдай 10 000 тірі

тууда шамамен 9 рет кездеседі (Fausto-Sterling,2000: 53). Мұндай хромо-

сомалық сипатпен туған адамның бойы орташа, аяқтары ұзын, жыныстық

құмарлығы нашар немесе мүлде жоқ, мықыны әйелдікіне ұқсас, кеудесі

шығыңқы, сонымен қатар кішігірім шүмегі мен атабезі болады (Money

and Ehrhardt, 1972). ХҮҮ комбинациясы «Джейкоб синдромы» деп атала-

ды және ол жағдай шамамен 2 000 тууда 1 рет кездеседі. Мұндай хромо-

сомалық сипатпен туған адам – ешқандай физикалық ауытқуы жоқ ана-

томиялық еркек, тек бой жағынан ғана өзгеше болады. Қосымша Ү хро-

мосомасы адамда андрогендердің еркектік ХҮ-тің көп болуына әкелмейді.

Мұндай адамдар әдетте балалы бола алады және көп жағдайда зерттеуші-

лер назарынан тыс қалады (жаңа туғандарға жасалған кең ауқымды зерт-

теуді айтпағанда).

Тағы бір хромосомалық тип: үш Х хромосомалы адам, оны ХХХ син-

дромы немесе Үш Х синдромы, ал кейде Х трисомиясы деп атайды. Бұл –

шамамен 2 000 тірі тууда 1 рет кездесетін жағдай. Мұндай хромосомалық

сипатпен туған адамдар анатомиялық тұрғыда әйел болады және олар-

да анық аномалия белгілері байқалмайды, бірақ ХХ әйелінен биік келеді

және оқып-үйренуде ебедейсіздеу болады (Renzetti and Curran, 2003: 36).

Интержыныстың бұл мысалдарында еркектік ХҮ пен әйелдік ХХ-тен

бөлек хромосомалық комбинациялар айтылды. Ондай адамның жыны-

сы туған кездегі сыртқы жыныстық ағзалары бойынша анықталады.

Интержыныстың басқа да түрлері кездеседі, оларда адам хромосомалық

тұрғыда еркек (XY) немесе әйел (XX) болуы мүмкін, бірақ гормондық дең-

гейде жыныстық өзгешеліктер болады.

Оның мысалдарының бірі – ХХ эмбрионда андрогендердің шамадан тыс

көп болуы. Оны адреногениталдық синдром (АГС) немесе бүйрек безінің

туабітті гиперплазиясы (БТГ) дейді. Рензетти мен Карранның (Renzetti and

Curran,2003: 37) есептеуінше, мұндай жағдайдың кездесуі – 5 000 тірі тууға

1 мен 15 000 тірі тууға 1 аралығында. АГС-ы бар әйелдің аналық жасушала-

ры мен ішкі жыныстық ағзалары қалыпты болады, бірақ сыртынан еркекке

ұқсайды. Кейбірінің клиторы үлкен, енді бірінің ол жерінде кәдімгі шүмек

(бірақ ұмасы бос) тұруы мүмкін. Ондай әйелді туғанынан бастап кортизол-

мен емдеген жағдайда етеккірі әдеттегіден кеш келеді, бірақ бала көтеріп,

туа да, емізе де алады (Money and Ehrhardt, 1972).

271

Жас пен жыныс тұжырымдары

Гормондық деңгейдегі интержыныстың тағы бір түрі – хромосомасы

бойынша еркек, бірақ андрогенді сіңіре алмайтын эмбрион; оларда әдет-

те сыртқы жыныс ағзалары болады, бірақ қалыпты емес немесе шүмектен

гөрі клиторға ұқсас келеді. Бұл жағдай андрогендерді сезінбеу синдро-

мы (АСС) деп аталады. Оны туғанынан андроген енгізу арқылы емдеуге

болмайды, өйткені клеткалар андрогендерге реакция білдіруге қабілетсіз

күйі қалады. Жыныстық жетілу кезеңінде АСС адамдарының денесі әйел-

дікі сияқты дамып, омырауы өседі де, өзін әйел санайды. Блэклесс пен

оның әріптестері (2000) АСС 13 000 тірі тууда 1 рет кездеседі деп есептеді.

Бұл – интержыныстық көріністің тек бірнеше мысалы. Ондай адамдар

жыныстың бес биологиялық анықтамасының ешбіріне сәйкеспейді. Олар

туған кезде жынысы сыртқы жыныс мүшелері негізінде, яғни шүмектің

бар-жоғына қарай анықталады. Жынысты анықтау кезінде аталған бес

биологиялық шарт бойынша жыныстық сәйкестік болуы міндет емес.

Расында, 10 000 тірі тууға бес биологиялық анықтамаға сәйкес келмейтін

23 жағдай болатынын жоғарыда айттық.

Атақты адамдардың кейбірі интержынысты болғаны туралы дерек бар.

Олардың қатарына: тарихи тұлға Жанна д’Аркты (Gordon, 2000) және Мэй

Уэст, Грета Гарбо, Марлен Дитрих, Джейми Ли Кертис сияқты Голливуд

жұлдыздарын жатқызады (Young, 2002). Интернеттен «intersex» деп ізде-

сек, бұдан басқа да тарихи және заманауи тұлғалардың есімі шығуы мүм-

кін. Алайда бұл жағдайлардың көбінде хромосомалық мәлімет, медицина-

лық тексеру жоқ.

Бұл мәселеде ең қызықтысы – Жанна д’Арк. «Иисус Христосты

айтпағанда, 1800 жылға дейін туған тарихи тұлғалардың ішінде Батыстың

қарапайым тұрғындары білетін жалғыз адам» Жанна шығар (Gordon, 2000:

xix). Шығарма, фильм, пьесаларда оның көбіне «қыз/ұл» екені айтылады.

Гордонның айтуынша, кей мәліметтерге қарағанда, оның омырауы «әсем»

болған, Жаннада етеккірдің болғаны туралы мәлімет жоқ (Gordon, 2000:

144, 145, 169). Бұл екі дерек Кастордың Joan of Arc: A History («Жанна

д’Арктің тарихы» (2015) атты жоғары бағаға ие болған жаңа кітабында

келтіріледі. Бұл екі сипаттама да – АСС бар адамның белгісі.

Әлеуметтанушы Джорджиан Дэвис Contesting Intersex: The Dubious

Diagnosis («Интержыныс туралы дау: күмәнді диагноз» (2015) атты қызық

кітап жазды. Мұны өмірбаяндық кітап деуге болады, өйткені Дэвиске 13

жасында АСС диагнозы қойылды, бірақ онікі атабезі төмен түспеген АСС

екені айтылмады. Керісінше, дәрігерлер оған «аналық жасушаларың то-

лық дамымаған, сондықтан оны операция жасап алып тастау керек» деді.

Оған операция жасалды, бірақ 19 жасқа келгенде ғана өзінде интержыныс-

тық өзгешелік бар екенін білді. Кітабында ол интержыныстың осындай та-

биғи шарттарын қалай қабылдау керек екені туралы айтады. Интержыныс

қалай анықталып, жеке адам оны қалай қабылдайтынын, бүгінде АҚШ-та

ол туралы қандай көзқарас бар екенін егжей-тегжейлі баяндайды. Бұл –

көп оқылатын, жаңашыл кітап. Оқып шығуға кеңес береміз.

272

Жастық және жыныстық құрам

Трансгендер

Жоғарыда айтылғандай, адамның жынысы белгіленгеннен кейін әдетте өз-

гермейді. Алайда кей адамдар жынысын ауыстыратын жағдай да болады.

Ондай адамдар әдетте бес биологиялық анықтамамен келіседі, бірақ көбі-

не ересек жасқа жеткен соң, өз еркімен жынысын ауыстыру туралы шешім

қабылдайды. Ондай адам транссексуал деп аталады. (Ескеретін нәрсе:

кейде бұл термин екі «с» емес, бір «с-мен» «трансексуал» болып жазылады.

Өйткені бір «с-мен» жазылса, жағдайды дегуманизациялайтын медицина-

лық астары кетеді; қараңыз: Shultz, 2015.)

Лесбиян, гей, бисексуал және трансгендер проблемаларымен айналы-

сатын АҚШ психологтары қауымдастығының мәліметі бойынша, «транс-

сексуал термині өзін-өзі гендерлік тұрғыда оған белгіленген жыныстан бө-

лек анықтайтын адамдарға қатысты қолданылады (American Psychological

Association, 2014: 1). Транссексуалдар денесін көбіне гормондық терапия,

хирургиялық операция және басқа әдістер көмегімен өзгертеді, сөйтіп,

гендерлік өзін-өзі тануына жақындатуға тырысады. «Медициналық жол-

мен жасалатын бұл өзгерісті көбіне жыныстық немесе гендерлік қайта бел-

гілеу деп атайды, бірақ соңғы кездері оны гендерлік бекіту деп те атап жүр»

(American Psychological Association, 2014: 1).

Тараудағы бөлімнің тақырыбы етіп алынған тағы бір термин – трансген-

дер. Трансгендер дегеніміз – гендерлік өзін-өзі анықтауы немесе туған кезде

бес биологиялық анықтама бойынша белгіленген жынысына мінез-құлқы

сәйкес келмейтін адамдардың бәрін атайтын ортақ термин. Оған хирургия-

лық, медициналық әдіспен немесе әлеуметтік тұрғыда жынысын өзгерткен

адамдардың бәрі жатады; оған маскулин/феминин, еркек/әйел санатына

жатпайтындардың бәрі кіреді. Сонымен қатар оған трансвестит (жынысын

хирургиялық жолмен ауыстырған-ауыстырмағанына, гормондық терапия

алған-алмағанына қарамастан, әдетте қарсы жыныс өкілі секілденіп киіне-

тін және/немесе өзін қарсы жыныстың адамы сияқты ұстап, солайша өмір

сүретін адам), дрэг-королева (барда немесе басқа жерде жұрттың көңілін

көтеру үшін әйелше киінетін еркек), дрэг-кинг (барларда немесе басқа жер-

лерде жұрттың көңілін көтеру үшін еркекше киінетін әйелдер) және гендер-

куирлер немесе бинарлық емес адамдар (өзін еркекке де, әйелге де жатқыз-

байтындар) кіреді (American Psychological Association, 2014; Shultz, 2015).

Жыныс ауыстыру отасын бірінші болып жасатқан адам – Лили Эльбе

(1882–1931), ол шамамен 1930 жыл болатын. Лили еркек болып туған-

ды және аты Эйнар Вегенер еді, ол өзінің транссексуал ретіндегі өмі-

рін егжей-тегжейлі жазып кетті. Эйнар қайтыс болған соң, досы Нильс

Хойер оның шығармаларын жинастырып, өңдеді де Эльбенің өмірбаянын

Man Into Woman: The First Sex Change («Еркектен әйелге: алғаш жыныс ауыс-

тырған адам» ([1933] 2004) деген кітап етіп шығарды. Ондағы өмір тарихы

Том Купердің 2015 жылы шыққан The Danish Girl («Дат қызы») фильміне

арқау болды.

273

Жас пен жыныс тұжырымдары

Кристина Йоргенсон (1927–1989) өз заманында ең танымал транссек-

суал еді. Бұрынғы кәсіби фотограф Джордж Йоргенсон 1952 жылы Данияда

ота жасатып, жынысын ауыстырды. Содан кейін Кристина Йоргенсон «қо-

ғамның назарына ілініп, басқа да көп транссексуалдың ота жасату мақса-

тымен Еуропаға келуіне ықпал етті» (Haskell, 2013: 33). Сонымен қатар

ол эндокринолог әрі жынысты зерттеуші Гарри Бенджаминнің (төменде)

пациенті болатын.

Кейін, 1965 жылы, Мэриленд штаты, Балтимор қаласындағы Джонс

Хопкинс ауруханасында Джонс Хопкинс гендерлік сәйкестік клиникасы

құрылды да, АҚШ-та жыныс ауыстыру отасы жасала бастады. Клиниканың

негізін қалаушылардың бірі кіші Говард У. Джонс Кристина Йоргенсонның

Данияда ота жасатқанын естіп: «Еуропалықтардың қолынан келген болса,

менің де қолымнан келеді», – деген еді (Epstein, 2015). Клиника 1979 жылы

жабылды.

1970 жылдардың орта тұсында офтальмолог әрі кәсіби теннис жұлдызы

Ричард Раскинд жынысын ауыстыртып, атын Рене Ричардс деп өзгертті.

Кейін Нью-Йорктің Жоғарғы соты оның АҚШ-тағы ашық теннис турни-

ріне әйел ретінде қатысуына рұқсат беретін шешім шығарды. Оның осы

сөзді есім етіп алуы тегін емес еді, өйткені француздың «рене» сөзі «қайта

туған» деген мағына береді.

2015 жылғы маусымда, осы тарауды жазып жатқанымда, Vanity Fair

журналының сол жылғы шілделік саны «Мені Кейтлин деп атаңыз» деген

мұқабалық тақырыппен шықты, онда Кейтлин Дженнер болып өзгерген

Олимпиада чемпионы Брюс Дженнер туралы жазылған еді. Соның алдын-

да, 2015 жылғы 24 сәуірде, ол Диана Сойермен болған телевизиялық сұхба-

тында ресми түрде әйел болып өзгеретінін мәлімдеп, гендерлік сәйкестік

жолындағы өмір бойғы күресі жайында әңгімелеген болатын. 2016 жыл-

ғы ақпанның басында Америка журнал редакторларының қауымдастығы

Vanity Fair журналының мұқабасын «2015 жылдың мұқабасы» деп таныды.

Жоғарыдағы абзацтардың бірінде Гарри Бенджамин (1885–1986)

туралы айттым. Сол кісі «транссексуал» терминін бірінші қолданған адам

болып саналады. Ол гормондарды зерттеумен айналысатын дәрігер еді.

Жынысты зерттеуші Альфред Кинси арқылы ол өзінің алғашқы трансгендер

пациентімен танысты. Бенджаминнің жас пациенті анатомиялық еркек

болғанымен, өзін әйел санайтын (Rudacille, 2005: 81–82). Бенджамин бұл

күйді «транссексуализм» деп атады және қызметінің басым бөлігін осындай

адамдарды зерттеп, емдеуге арнады. Оның The Transsexual Phenomenon

(«Транссексуализм феномені») атты кітабы (1966) осы тақырыпты толық

түсіндірген еңбек болды (Poston, DeSalvo, and Kincannon, 2009).

Бенджамин жынысқа қатысты бірнеше тұжырымды анықтап, бір-бірі-

нен ажыратуға тырысты. Трансвестизмді қарсы жыныс өкілі сияқты киі-

нуді қалау деп түсіндірді, ал біз трансвеститтің транссексуалдан бөлек еке-

нін айтқан болатынбыз. Ал транссексуалдарға (еркек немесе әйел) кел-

сек, оның айтуынша, мұндай адамдар өз жынысын дұрыс санамай өкінеді,

274

Жастық және жыныстық құрам

өзінің табиғи жыныстық анатомиясын қабылдамайды. Бұл жағдайдың

интержыныстыққа еш қатысы жоқ екенін айттық (алдыңғы талқылауды

қараңыз). Транссексуалдар биологиялық та, физикалық та тұрғыда қа-

лыпты (яғни жыныстың бес биологиялық анықтамасының қай-қайсы-

сына да сәйкес келеді), бірақ өзінің сол жыныстан болғанына қысылады.

«Кей адамдар басқаша киіну арқылы өзінің сол қасіретін басқысы келеді,

бірақ ол әрекетімен мәселені толық әрі біржола шеше алмайды», – деді

Бенджамин. Бенджамин: «Транссексуалдар өзінің жынысын қабылдамай,

қателік көреді де, физикалық және әлеуметтік тұрғыда қарсы жыныс өкілі

ретінде жетістікке жеткісі келеді», – деп жазды (Benjamin, 1966).

Бенджаминнің айтуына қарағанда, (жынысын ауыстырғанға дейін)

транссексуал сияқты бақытсыз адам жоқ шығар. Есірткіге, ішімдікке

салыну, өз денесін зақымдау, өз-өзіне қол салу – олардағы торығу мен

түңілудің қалыпты көрінісі. Бенджаминнің пациенттері арасында да өз

денесін зақымдағандар болды. Мұндай пациенттердің кейбірі ол әре-

кетке түңілгеннен барса, енді бірі хирургті жынысын ауыстыруға мәж-

бүрлеу үшін барды, – дейді Бенджамин (Benjamin, 1966; Poston, DeSalvo,

Kincannon, 2009).

Әйелден еркекке айналатын (ӘЕА) транссексуал немесе «трансеркек» –

өзін еркек санайтын, гендерлік келбеті мен денесін физикалық және әлеу-

меттік тұрғыда еркекке айналдыру үшін әлеуметтік, медициналық, хирур-

гиялық шараға барған генетикалық әйел» (Шульц, 2015: 200). Осы сияқты,

еркектен әйелге айналатын (ЕӘА) транссексуал немесе «транс әйел» – өзін

әйел санайтын, гендерлік келбеті мен денесін физикалық және әлеуметтік

тұрғыда әйелге айналдыру үшін әлеуметтік, медициналық, хирургиялық

шараға барған, бес биологиялық анықтамаға сәйкес келетін генетикалық

еркек (Шульц, 2015: 200–201). Жынысын өзгертуге бел шешкен транс-

сексуал гормондық терапия арқылы, ал кейде хирургиялық ота жасатып,

сыртқы жыныс мүшелерін өзгертеді.

ӘЕА транссексуалдан гөрі ЕӘА транссексуал көп болуы мүмкін (Haskell,

2013), бірақ оның нақты санын дәлелдейтін мәлімет жоқ. Транссексуалдың

көбі ес білгелі өз денесін жатырқағанын, мектеп жасына дейін қарсы жы-

ныс баласының киімін, ойыншығын т.б. заттарын жақсы көргенін айта-

ды (Boylan, 2013a, 2013b; Brevard, 2001; Haskell, 2013; Hoyer, [1933] 2004;

Jorgensen, 1967; Khosla, 2006; McCloskey, 2000; Morris, 1974; Shultz, 2015).

Жоғарыда «трансгендер» терминін айтып қалғанымыз бар. Трансгендер

адамдардың халық санындағы үлесі қанша? Лесбиян, гей, бисексуал және

трансгендерлердің (ЛГБТ) саны туралы ең үздік зерттеулердің бірін жаса-

ды деуге болатын демограф Гэри Гейтстің есептеуінше, АҚШ-тың ересек

тұрғындарының шамамен 0,3 пайызы трансгендер; яғни 2010 жылы АҚШ-

та 700 000-ға жуық ересек трансгендер болған (Gates, 2011).

Трансгендер адамдарды көбіне өзгеше адамдардың тобы – ЛГБТ-дағы

лесбиян, гей және бисексуалдарға жақын санап жатады. Кейде оларға

интерсексуалдарды да қосып, ЛГБТИ дейді. Біздіңше, трансгендерлер мен

275

Жас пен жыныс тұжырымдары

интерсексуалдарды лесбиян, гей және бисексуалдармен байланыстыру

дұрыс емес. Гомосексуал мен бисексуал жыныстық сәйкессіздігі бар жан

емес және әйел мен еркекті биологиялық тұрғыда өзгешелейтін дене

белгілері оларда қалыптан тыс деп те айта алмаймыз. Гомосексуал мен

бисексуал өзінің сексуалдығы немесе сексуалдық ориентациясы бойынша

бір топқа кіреді (6-тараудағы сексуалдылық туралы талқылауды қараңыз).

Ал трансгендер мен интерсексуалдың сексуалдық ориентациясы әртүрлі.

Бір терапевт: «Әйелге айналған транссексуалдың үштен бірі еркекті

қалайтын гетерсексуалдарға, тағы үштен бірі гомосексуалдарға (яғни

лесбияндарға) және қалған үштен бірі асексуалдарға айналады», – деп еді

(Haskell, 2013: 37). Сосын әлеуметтанушы Джорджиан Дэвис (Georgiann

Davis, 2015) жазған интержыныс туралы қызықты кітапта алпыс бес

интерсексуалдың сексуалдық ориентациясы әртүрлі болғаны айтылады.

Жыныстық тұрғыда өз-өзін нақтылау мен айқындау

Олимпиада ойындары

Халық санының жыныстық құрамын зерттеген кезде, демографтар қа-

шанда адамның өз-өзін айқындауына жүгінеді. Халық санағы және сауал-

намалық зерттеу анкеталарында адамның жынысы туралы сұрақ бола-

ды. Өзін еркек санаған адам еркек болып есептеледі, әйел санаған адам

әйел болып есептеледі. Демографтар жынысты биологиялық анықтама-

лардың бірі немесе комбинациясы негізінде жіктемейді, олар тек адам-

ның әлеуметтік тұрғыда өзін кім санайтынын негізге алады. Шынында

да, біз білетін демографиялық зерттеулердің бәрі әйел мен еркекті осы

негізде зерттейді.

Халықаралық олимпиада комитеті (ХОК) жынысты нақтылау мәселе-

сімен көп жыл күресіп келе жатыр. 1960 жылғы Олимпиада ойындарында

қатысушы әйелдерден өзін, жыныс мүшесін тексертуі талап етілді (Fausto-

Sterling, 2000: 3), бұл (осы тарауда мұның алдында біз ұсынған тізімде-

гі) жыныстың бесінші биологиялық анықтамасы болатын. Одан кейінгі

ойындарда хромосомалық тексеріспен жынысын дәлелдеу (әйелдікі – ХХ,

еркектікі – ХҮ) талап етілді, бұл енді – жыныстың бірінші анықтамасы.

2003 жылы ХОК жынысты тексерудің бұл екі әдісінен де бас тартты. Ендігі

жерде Олимпиада ойындары үшін жынысты нақтылаудың негізгі шарты

өз-өзін айқындау болды.

Aлайда Олимпиада ойындарына қатысушы транссексуалдан ота

жасатып, өзі қалаған жынысына орай сыртқы жыныс ағазаларын өзгертуі

талап етілді.

2014 жылы ХОК бұл талабын өзгертетінін мәлімдеді, сөйтіп, ол

өзгеріс Ресейдің Сочи қаласында өткен 2014 жылғы Қысқы Олимпиада

ойындарында күшіне енді. Бұл өзгеріс жыныстың үшінші анықтамасына,

яғни гормондарға негізделген санатқа аяқ басуда. Жаңа ереже бойынша,

спортшы әйелдегі табиғи тестостерон деңгейі ортадан жоғары болса

276

Жастық және жыныстық құрам

(«әйел гиперандрогенизмі» деп аталады), бәсекелестерінен әділетсіз

артықшылыққа ие болып саналады да, жарыстан шеттетілуі мүмкін.

ХОК-тың жетекші қағидаларына сәйкес, «(гинеколог, эндокринолог және

генетиктен тұратын) сарапшылар тобы тексерілген спортшыда әйел

гиперандрогенизмі бар, сол себепті бәсекелестерінен артықшылығы бар

десе (өйткені оның андроген деңгейі еркектің диапазонымен шамалас),

онда ол әйелдің жарысқа қатысуына жол жоқ» (ХОК, 2014: 5). Алайда ХОК

«еркек диапазонының» санын айтып нақтыламайды. Әйтсе де антрополог

Барбара Дж. Кингтің сөзінше, «әйел ретінде жаттығып, жарысқа

қатысқан спортшыны қанындағы табиғи гормондар негізінде Олимпиада

ойындарынан шеттету – спорттық қабілетті гормон деңгейіне, ал гендерді

биология деңгейіне түсіру» (King, 2012: 1).

Оның үстіне, ХОК-тың бас қағидасында еркек спортшыларды тестіден

өткізу туралы ештеңе айтылмаған. Меніңше, еркек спортшыдағы табиғи

тестостерон деңгейі ортадан жоғары болса, ол да шеттетілуге тиіс, өйткені

бұл оны басқа спортшылардан артық етеді.

ХОК-тың 2014 жылғы мәлімдемесін жыныстық өз-өзін айқындау төңі-

регіндегі 2006 және 2009 жылы туған дауға берілген жауап деуге негіз бар.

2006 жылы үндістандық орта қашықтыққа жүгіруші Санти Саундараджан

Катар астанасы Дохада өткен Азия ойындарында 800 метрге жүгіруден

әйелдер арасында күміс медаль жеңіп алды. Кейбіреу оның әйел екеніне

күмәнданды, сол себепті өзі әйел ретінде тәрбиеленіп, өз-өзін әйел деп ай-

қындауына қарамастан, ол жынысын тексертуге мәжбүр болды. Тексеріс

оның АСС интержынысты екенін анықтады. Сөйтіп, оның күміс медалін

қайта алып қойды. Санти Үндістандағы өзі туған ауылға еңсесі түсіп орал-

ды және кейінірек өз-өзіне қол салмақ болды.

2009 жылы оңтүстікафрикалық орта қашықтыққа жүгіруші Кастер

Семеня Халықаралық жеңіл атлетика федерациясының (ХЖАФ) Германия

астанасы Берлинде өткізген әлем чемпионатында 800 метрге жүгіруден

әйелдер арасындағы жарыста мәреге бірінші жетті. Көп адам оның еркек

сияқты екенін айтып, әйел екеніне күмәнданды. ХЖАФ оның гендерлік

тест тапсыруын талап етті, алаяқтық жасады деп күдіктенгеннен емес,

оның медициналық ахуалы бәсекелестерімен салыстырғанда, артықшы-

лық бере ме дегенді анықтағысы келді. Құпиялықты сақтау мақсатында

ХЖАФ гендерлік тест қорытындысын жария еткен жоқ. Оған жарыстарға

қатысуға рұқсат берілді, медальдары да өзінде қалды. Мен Семеня ха-

ным туралы бірнеше мақала оқыдым. Оның сыртқы жыныс ағзалары

әйелдікі, бірақ, сонымен қатар шағын атабезі де бар. Ол әйел болып тәр-

биеленген және өзін әйел санайды. Кей мәліметтерге қарағанда, оның

ахуалы интержыныстыққа келеді, яғни бес биологиялық анықтамаға

сәйкес емес.

Мұндағы мәселе мынада: спорт жарыстарына қатысу құқығын гендер-

лік тест арқылы беруде қай анықтамаға сүйену қажет? Әйел (немесе ер-

кек) болып саналуы үшін адам әйелдің (немесе еркектің) бес биологиялық

277

Жас пен жыныс тұжырымдары

анықтамасына да сәйкес келуі керек пе? Интерсексуал мен трансгендер

ше, олар ешқашан жарысқа қатыса алмай ма?

2014 жылы мәлімдеп ұстанған қағидасы бойынша ХОК гормондарды,

яғни жыныстың үшінші биологиялық анықтамасын маңызды шарт қылып

отыр. Әйелмін деген адамның тестостероны тым көп болса және ағзасы-

нан табиғи түрде бөлінетін болса да, жарыстан шеттетілуі мүмкін, өйткені

тестостеронның тым көп болуы – еркектіктің белгісі. Саундараджан мен

Семеня ханымдардың басынан өткен жайттар – жыныстық тестіден «өтті»

немесе «өтпеді» дегенге қатысты даулардың көрінісі. Адамның гендерлік

тестіден «өтуі» хромосомаларға, гонадтарға, гормондарға, ішкі жыныс ағ-

заларына және сыртқы жыныс ағзаларына байланысты ма? ХОК гормон-

дарға жүгінетін жолды ұстанған сияқты.

2015 жылы шілденің ортасында 10-тараудың осы бөлімін жазып бола

бергенімде жаңағы ұстаным өзгеріске ұшырады. Швейцарияда орналас-

қан Спорттық төрелік сот 2015 жылы 27 шілдеде спортшы әйел тестос-

теронының жоғарылығымен бәсекелестерінен артық болады дегенге

күмән келтіретінін мәлімдеді. Осылайша ол Халықаралық жеңіл атле-

тика федерациясының «гиперандрогенизмді реттеуін» тоқтатты. Сот…

ХЖАФ-тың «тестостерон деңгейінің жоғарылығы мен спорттық нәтиже-

нің жақсаруы» арасында байланыс барына біршама сенімді ғылыми дә-

лел табуына екі жыл уақыт берді. Егер екі жыл ішінде сенімді ғылыми дә-

лелдер табылмаса, гиперандрогенизм мәселесі негізсіз болып танылады»

(Branch, 2015: A1).

Жыныс пен гендер

Жыныс дегеннің ылғи болмаса да, көп жағдайда адамға сырттан таңыла-

тын айнымалы екенін, оны (еркек немесе әйел деп) белгілеу биологияға

негізделетінін айттық. Осы себепті әлеуметтік ғылымдарда «жыныс» ұғы-

мы көбіне еркек пен әйелдің биологиялық айырмашылығын, мысалы туу

мен өлім-жітімдегі айырмашылықтарды қарастыру кезінде қолданыла-

ды. «Гендер» ұғымы көбіне еркек пен әйелдің биологиялық емес (мысалы,

әлеуметтік-экономикалық статустағы) айырмашылықтарын қарастыру

кезінде қолданылады.

Алайда демографтар «жыныс» терминін биологиялық та, биологиялық

емес те айырмашылықтарды талқылау кезінде қолданады, оның себебі –

демография, негізінен, туу мен өлім-жітімді зерттейтіндіктен болса керек.

Демографтарды жыныстар арасындағы биологиялық емес айырмашылық-

тар қызықтырмайды демейміз. Көші-қон, неке, ажырасу, сонымен қатар

жұмыс күші сияқты мәселедегі еркек пен әйел арасындағы айырмашы-

лықтар – демографтар үшін маңызды биологиялық емес артықшылықтар

(Poston, 2005; Riley, 2005). Бірақ бұл биологиялық емес мәселелерді зерт-

тегеннің өзінде демографтар жыныс терминін қолданады (кеңірек талдау

үшін қараңыз: Riley, 2005).

278

Жастық және жыныстық құрам

ЖАС ПЕН ЖЫНЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ

ПРАКТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Халық санының жастық және жыныстық құрылымы – ақпараттың маңыз-

ды бөлігі, өйткені көп жағдайда ол – халық санының демографиялық тари-

хының картасы. Жасты адамдар бір кезеңде туған адам тобына немесе ко-

гортасына кіреді, сондықтан оларға бір тарихи фактілер мен шарттар ық-

пал етеді. Олар тек жынысқа қарай әртүрлі көрініс беруі мүмкін. Мысалы,

соғысқа қатысатын әскерилердің жас диапазоны әдетте тар және олардың

қатарында әйелден еркек көп болады. Ұрыс қимылдары аяқталғаннан ке-

йінгі бірнеше онжылдық бойы майданда қан кешкен еркек когорталары

жұтаңдықтан арыла алмай қояды. Халық саны тарихындағы, айталық, соң-

ғы 80 жылдағы оқиғаларды тез түсіну үшін халық санының жасы мен жы-

ныстық құрамы туралы қазіргі мәліметтерді зерттеу қажет.

Әлеуметтанушыларды халық санының жастық және жыныстық құрамы

ерекше қызықтырады. Жыныстық құрам түрлі әлеуметтік және экономи-

калық қатынасқа, оның ішінде некеге әсер етеді. Қытайда 1980 жылдардың

ортасынан бері туғандардың жыныстық арақатынасы арасында алшақ-

тықтың туындауы неке нарығына қалай әсер етіп отырғанын және алдағы

бірнеше онжылдықта қалай әсер ететінін кейінірек айтатын боламыз.

Жас та теориялық және практикалық тұрғыда аса маңызды. Богью:

(1985: 42) «Адам іс-әрекетінің кез келген қыры, оның ішінде субъективті

сезімдерінің күйі мен табыс, үйлі болу, мамандық немесе белгілі бір топқа

жату сияқты объективті жайттар жас ұлғая келе өзгеруі мүмкін», – деп жаз-

ған-ды. Жас адамы көп халық қарты көп халықтан көп мәселе бойынша

өзгеше болады.

Жас, жыныс және демографиялық процестер

Демографиялық процестер жас және жынысқа қарай әртүрлі болады. Тууға

байланысты айтар болсақ, әйелдерге қарағанда, ерлер көбірек дүниеге

келеді, әдетте әр 100 әйелге 105 еркек шамасында болады. Ұрпақ өрбіту

кезеңі әйелдер мен еркектерде әртүрлі жас кезеңінде болады: әйелдерде –

15 пен 49 жас, ал еркектерде 15 жастан 79 жасқа дейін. Еркектер үшін

бұл – «қалыпты» жайт, өйткені полигамиялық қоғамдарда еркектердің

бала туғызу деңгейі елу және алпыс жастан кейін де жоғары болады, ал туу

бақыланатын қоғамдарда оның ең жоғары деңгейі жиырманың ортасына

келеді» (Coleman, 2000: 41). Мұның бір себебі – батыстық қоғамдарда туу

нормасы төмен және бірінші рет үйленген еркек пен әйелдің орташа жас

айырмашылығы үлкен болмайды (екі-үш жас) (Poston, 2005).

Өлім-жітімге келер болсақ, өмірдің әр жылында еркектерге қарағанда,

әйелдер арасында өлім-жітім деңгейі төменірек болады. Өмірдің бірін-

ші жылында өлім-жітім жоғары болып, одан соң ең төменгі деңгейге түседі.

Дамыған қоғамдарда оның деңгейі бірінші жылдағы деңгейге 50–60 жыл

279

Жас пен жыныстың теориялық және практикалық мәселелері

бойы жетпейді. Сосын 7-тарауда айтқанымыздай, нақты себептерден бо-

латын өлім-жітім көбіне жасқа байланысты.

Өлім-жітімдегі жасқа байланысты айырмашылық – өз алдына талқы-

лауға лайық тақырып. Әйелдер еркектерден гөрі ұзақ өмір сүреді. Бұл

айырмашылық бірнеше ғасыр бойы сақталып келді және оны мінез-құ-

лықтық себептермен де, генетикалық себептермен де түсіндіруге бола-

ды. Мінез-құлықтық факторлар туралы айтсақ, әйелдерге қарағанда,

еркектер қауіп-қатерлі іске бейім келеді және темекіні көбірек тартады.

Генетикалық факторларға келсек, тестостерон және эстроген сияқты жы-

ныстық хромосомалар мен гормондар әйелдердің жасын ұзартып, еркек-

тердікін қысқартады. Актуарий Барбара Блатт Калбеннің (2003) зерттеуі

көрсеткендей, «әйел гормоны – эстроген қорғаушы қызмет атқарады, ал

еркек гормоны – тестостеронның зияны бар. Эстроген жүрек пен қан та-

мырларын қорғайды. Ал тестостерон, керісінше, қан қысымын көтере-

ді, иммундық жүйені әлсіретеді және тромбозды күшейтеді» (2003: 45).

Калбеннің зерттеулері екі түсіндірмені де дәлелдейді, оның айтуынша,

әйелді артық ететін басты нәрсе – екі жыныстағы хромосомалар мен гор-

мондардың әртүрлі болуы.

Әйелдің еркектен физикалық жағынан артық болуының басты себебі

генетикалық жағында екенін Рим католик монахтары арасындағы өлім-жі-

тім туралы аса қызықты зерттеу жариялаған Мэдиган (1957) да айтқан бо-

латын. Мэдиган зерттеген адамдар мінез-құлық, іс-әрекет жағынан өзара

ұқсас және ешбірі үйленбеген болды. «Тақуа еркек пен әйелдің ұйықтауы,

жұмысы, оқуы, демалуы, тамақтануы, жатын орны, медициналық көмек

алуында айырмашылық жоқ еді» (Madigan, 1957: 204). Олардың өзгешелігі

жынысында ғана болатын.

Мэдиган «әйел монахтардағы өмірдің болжалды ұзақтығы ылғи жо-

ғары, ал еркек монахтарда бірталай төмен болып отырғанын» байқады»

(1957: 210). Оның зерттеу жұмысы «Өлім-жітім жағынан жыныстар ара-

сындағы айырмашылықтың негізі биологиялық өзгешеліктерде жатқан

жоқ па?» деп аталды. Мэдиган оған «иә» деп жауап берді: «өлім-жітім көр-

сеткішінің әртүрлі болуында биологиялық факторлар басты рөл атқара-

ды» (Madigan, 1957: 221).

Жас пен жынысқа қарай көші-қон да әртүрлі болады. Тарихқа қарасақ,

бір жерге көшетін еркек пен әйелдің саны бірдей болмаған. Шалғайға кө-

біне еркектер қоныс аударса, әйелдер жақын жерге көшеді; бұл – әсіресе

дамушы елдерге қатысты жайт. Алайда гендерлік теңдіктің дамуына қарай

әйелдердегі көші-қон көрсеткіштері еркектердікіне жақындап келеді. Көші-

қон жасқа қарай да әртүрлі болады, өйткені көп қоныс аудару жастар үле-

сінде (Benetsky et al., 2015; Stone, 1978; Tobler, 1995). Гольдшайдер «саяси,

әлеуметтік, экономикалық, мәдени және демографиялық шарттардың әр-

түрлі екенін ескергенде, көші-қон айырмашылығындағы ең маңызды фак-

тор адамның жасы болып отыр… [Бұл жағдай] жас пен көші-қонның специ-

фикасын көрсетеді» деген болатын (1971: 311).

280

Жастық және жыныстық құрам

Халықтың жас пен жыныс жағынан құрылымы тіршілікті қамтамасыз

ету бағытында маңызды шектеулер орнатады. Жас пен жыныс биология-

лық болмысты анықтайды, ендеше тұрғындардың тіршілігін қамтамасыз

ету осыған сәйкес ұйымдастырылуы керек. Белгілі демограф Амос Хоулей

(жас пен жынысқа қатысты) «демографиялық құрылым ұйымдаса тір-

шілік етудің мүмкіндігі мен шегін белгілейді» деген болатын (1950: 78).

Халықтың жас пен жыныс жағынан құрылымы «кез келген уақытта ұжым-

дық іс-әрекет түрлерін шектеуі мүмкін… Шынтуайтында, халық ішінде қа-

рым-қатынасты ұйымдастыру дегеніміз – оның демографиялық (яғни жас-

тық және жыныстық) құрылымына бейімделу. [Тіршілікті қамтамасыз ету-

дегі] айырмашылық қандай болса, оның демографиялық өзгешеліктеріне

бейімдеу де дәл сондай болуға тиіс (Hawley, 1950: 144). Жас және жыныс

бойынша құрылым тіршілікті қамтамасыз ету қызметі түрлерін қаншалық

шектейді деген сұрақ – маңызды аналитикалық мәселе, бірақ ол жеткілікті

зерттеліп, толық ашылмаған (Poston and Frisbie, 2005; Poston, 2015).

Жас пен жыныстың демографиялық теориялары

Ресми теорияларға сүйенген демографтар әлеуметтік ғылымдарда бірнеше

математикалық әсем теориялар жасады. Демографиядағы теориялардың

басым бөлігі жас пен жынысқа, онда да әсіресе жасқа баса назар аударады.

Мысалы, Ансли Коул (1971) неке үлгілерін жас бойынша зерттеді, Андрей

Роджерс (1975) көші-қонның жас бойынша өзгешеліктерін бүге-шігесіне

дейін сипаттады, Люис Генри (1961) бала санын ерікті түрде шектеу бол-

маған жерлердегі жас бойынша туу мәселелерін түсіндірді. Әйтсе де халық-

тың жас және жыныс жағынан құрылымы туралы ең мықты математика-

лық теория – тұрақты халық саны теориясы деп айта аламыз. Көп ғалым-

ның пікірінше, бұл теория – халық саны математикасының ең маңызды

қыры (Pollard, Yusuf and Pollard, 1990; Yusuf, Martins, and Swanson, 2014).

Тұрақты халық саны теориясы туралы 7-тарауда айтып өткенбіз. Яғни

көші-қонға жабық халықта туу мен өлім-жітімнің жас бойынша коэффи-

циенті ылғи аумалы болып отырса, онда оның жас бойынша орналасуы тұ-

рақты болады және бірқалыпты өсіп отырады. Оның математикалық тірегі

мен негізі көп зерттеулерде баяндалған, ең үздік мысалы ретінде Коулдың

шедеврі – The Growth and Structure of Human Populations («Халықтардың өсі-

мі мен құрылымы») еңбегін атауға болады (мұны да қараңыз: Keyﬁtz, 1977a;

Pollard, Yusuf, and Pollard, 1990; Preston, Heuveline, and Guillot, 2001; Schoen,

1988; Yusuf, Martins, and Swanson, 2014).

Тұрақты халық санының жас бойынша орналасуы екі факторға байла-

нысты, олар өлім-жітімнің жас бойынша коэффициенттері мен өсім қарқы-

ны: «өлім-жітім неғұрлым жоғары болса, жастың ұлғаюына қарай жастық

орналасу да соғұрлым тез төмендейді және өсім қарқыны неғұрлым жоғары

болса, жасқа қарай орналасу соғұрлым тез төмендейді» (Pollard, Yusuf, and

Pollard, 1990: 106).

281

Жас пен жыныстың теориялық және практикалық мәселелері

Тұрақты халық саны туралы айтқанда, мұның бастапқы жастық орна-

ласуының қандай болғанына қарамастан, ақыр соңында, жастық орнала-

судың тұрақталуына апаратынын есте ұстау керек. Сол себепті демограф-

тар кейде «тұрақты халық саны өткенін ұмытқыш» деп жатады. Басқаша

айтсақ, туу мен өлім-жітім көрсеткіштері қанша жерден жоғары болса да,

тұрақты халық санының жастық құрамы өзгермейді.

Коул (1957), шын мәнінде, тұрақты популяцияның ғана емес, кез келген

популяцияның өткенін есте сақтамайтынын көрсетті: «Францияның жас

бойынша орналасуына Наполеон соғыстары кезіндегі өлім-жітімнің көптігі

мен туудың азаюының еш әсері жоқ, Грекиядағы жас бойынша орналасуға

ендігі жерде Пелопоннес шайқастарының мүлде қатысы жоқ» (Coale, 1987:

466). Анығы сол, туу мен өлім-жітім көрсеткіштері үнемі өзгеріп отырса,

жастық құрылым да үнемі өзгеріп отырады. Ендеше, барлық халық өсімі,

тұрақты болсын-болмасын, өткенін есте сақтамайды деп Коулдың сөзін

қуаттаймыз. Бірақ бәрібір тұрақты халық санының формасы да, туу және

өлім-жітім көрсеткіштері де тұрақты болады.

Бұл теорема Этьен ван де Уалле мен Джон Нодельдің (1970) жаттығуға

арналған «Әйелдер аралы» атты демографиялық модельдеуінде жақсы көр-

сетілді, ол еңбек 1 000 жас әйел мен 5 еркекті көші-қонға біржола тыйым

салынған бір аралға тастау «хикаясын» баяндайды. Арада 100 жыл өткенде

«(аралдың алғашқы) тұрғындарының жаңағыдай болғанын, оның жас бо-

йынша да, жыныс бойынша да құрамының үлкен өзгеріске ұшырағанын дә-

лелдейтін бір де бір белгі қалмайды» (van de Walle and Knodel, 1970: 436).

Бұл мысал тұрақты-тұрақты еместігіне қарамастан, популяцияның өткенін

ұмытып, «өзін туу мен өлім-жітім деңгейіне толық тәуелді құрылымның кө-

мегімен тұрақтандыратынын» дәлелдеді (van de Walle and Knodel, 1970: 436).

Тұрақты популяция теориясының жас және жыныс бойынша орналасуға

тигізер әсері мол. Оның бірі мынадай: өлім-жітімдегі өзгерістер мен ауытқу-

ларға қарағанда, туудағы өзгерістер мен ауытқулар жас бойынша орналасуға

әлдеқайда көп әсер етеді. Коул мен Демени (Сoale and Demeny, 1983) көрсет-

кендей, көші-қонға жабық, туу көрсеткіштері бірдей, тек өлім-жітім көрсеткіш-

тері жағынан әртүрлі халықтарда жас және жыныс бойынша құрылымдары

ұқсас болады (мұны да қараңыз: Hinde, 1998; Yusuf, Martins, Swanson, 2014).

Бұл тақырыпта жабық халық, яғни көші-қон жүрмейтін халық мысалы-

мен шектелдім. Алайда тіпті көші-қоны болғанның өзінде тұрақты халық

санына (яғни туу және өлім-жітім көрсеткіштері бірдей халыққа) апаруы

мүмкін екені математикалық тұрғыда көрсетілді. Туу деңгейі өлім-жітім

деңгейінен төмен болып тұрған кезде ішке көшу мигранттарындағы (белгі-

ленген туу мен өлім-жітім көрсеткіштері бойынша) сан мен жас бөлінісі тұ-

рақты халық санын қалыптастырады. Мұндай нәтижеге таза репродукция

көрсеткіші де, көші-қон ағынының көлемі де әсер ете алмайды; соңында

тұрақты халық саны қалыптасады (Espenshade, Bouvier, and Arthur, 1982).

Енді халықтың жастық және жыныстық құрылымын түсіндіру үшін

демографтар қолданатын кей негізгі әдістерге тоқталайық.

282

Жастық және жыныстық құрам

ЖАС ЖӘНЕ ЖЫНЫС БОЙЫНША

БӨЛІНІСТІ ТАЛДАУ ӘДІСТЕРІ

Халықтың жас және жыныс бойынша құрылымын бірнеше қырынан көр-

сетуге болады. Ол екеуін бөлек талдауға да, жасты жыныс бойынша қай-

шы жіктеп, бағалауға да болады. Ең әуелі, демографиялық пирамиданы

қарастырайық.

Демографиялық пирамида

Халықтың дәл осы мезеттік жастық және жыныстық құрылымын әр жылы

туған когорталардың жиынтығы ретінде көрсетуге болады. Халықтың

жас-жыныс бойынша құрылымының географиялық көрінісі ретінде жас-

жыныс пирамидасын немесе демографиялық пирамиданы ұсына аламыз;

ол белгілі бір уақыттағы әр жыныстың тірі қалған топтарын көрсетеді.

Демографиялық пирамида – жас пен жыныс туралы мәліметтерді графика-

лық әдіспен көрсетудің ең озық әдістерінің бірі (Poston, 2005).

Демографиялық пирамида – еркек және әйел тұрғындарды жас санаты

бойынша көрсететін қарапайым екі гистограмма. Пирамиданың іргесі ха-

лықтың жас-жыныс бойынша топтарының көлемін көрсетеді, ол абсолют

сандармен не пайыздармен берілген. Пайыздық көрсеткіштерді метрика

ретінде қолдану кезінде міндетті түрде «барлық халық бойынша (оның

ішінде екі жыныс және барлық жас жағынан) пайыздық үлесін есептеу ке-

рек» (Hobbs, 2004: 162).

10.1-сызбада АҚШ-тың 2015 жылғы демографиялық пирамидасы аб со-

лют сандармен берілген. Алдымен үлкен жас топтарында еркектерге қара-

ғанда, әйелдер көп екеніне назар аударыңыз, жалпы, бұл кез келген жаста

еркектен гөрі әйелдің көп болатынын көрсетеді. 45 пен 64 жас аралығында

еркектің де, әйелдің де көптігін қараңыз. Олардың көбі, әсіресе егде адам-

дар – Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі «беби-бум» кезінде, 1950 жыл-

дардың соңында АҚШ-тағы туудың жалпы коэффициенті шырқау шегіне

жетіп, әр әйелге 3,7 баладан келген кезде туғандар. 20–34 жас топтарына

да көз салыңыз. Бұлар, негізінен, беби-бум кезінде туған адамдардың бала-

лары. Яғни беби-бумның әсері тағы бір буынға жеткен, мұны жаңғырық

теориясы деп атайды.

10.2-сызбада 2006 жылғы Францияның жас-жыныс бойынша демо г ра-

фиялық пирамидасы берілген, «ол бұл елдің айрықша тарихына байла-

нысты түрлі ауытқуды көрсетеді» (Hobbs, 2004: 164). Бұл пирамида өмір-

дің жекелеген жылдары бойынша алынған мәліметтерді ескере отырып

құрылған. Пирамиданың назар аударуға лайық бес айрықша қыры бар,

олар пирамиданың төмен жағында. Біріншісі – Бірінші дүниежүзілік соғыс

кезінде Францияда өте аз туғандардың топтарын көрсетеді. Сосын пира-

мидадағы үлкен жас топтарында әйелдің көбірек екені көрініп тұр; бұл

жағдай тек Францияға емес, барлық халыққа тән. Пирамиданың екінші

283

Жас және жыныс бойынша бөліністі талдау әдістері

Ерлер Әйелдер

АҚШ 2015

100+

95–99

90–94

85–89

80–84

75–79

70–74

65–69

60–64

55–59

50–54

45–49

40–44

35–39

30–34

25–29

20–24

15–19

10–14

5–9

0–4

Халық саны (млн) Халық саны (млн) Жас тобы

1512 129

6330 0

10.1-сызба. Жас-жыныс пирамидасы, АҚШ, 2015жыл

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, Халықаралық мәліметтер базасы.

ТУҒАН ЖЫЛЫ ТУҒАН ЖЫЛЫ

1905

1915

1925

1935

1945

1955

1965

1975

1985

1995

2005

500

Халық саны (мың)Халық саны (мың)

Бірінші дүниежүзілік соғысқа байланысты

баланың аз тууы (жұтаған когорталар)

Екінші дүниежүзілік соғысқа

байланысты баланың аз тууы

Жұтаған когорталардың ұрпақ өрбітер

жасқа келуі

400 300 200100 0

Жас шамасы

ФРАНЦИЯНЫҢ ХАЛҚЫ

2006 ЖЫЛ 1 ҚАҢТАРҒА АРНАЛҒАН АЛДЫН АЛА ЕСЕПТЕУ

105

100

1905

1915

1925

1935

1945

1955

1965

197

1985

1995

2005

0100 200300 400

INED

063A06

500

Беби-бум

Беби-бумның аяқталуы

ӘЙЕЛДЕРЕРЛЕР

10.2-сызба. Жас-жыныс пирамидасы, Франция, 2006жыл

Дереккөз: Pison (2006: 3) (Institut National d’Еtudes Démographiques (INED) рұқсатымен басылды).

284

Жастық және жыныстық құрам

ерекшелігі – Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде туып, репродуктивтік жас-

қа 1940 жылы жеткен адамдардың аздығын көрсетеді. Назар аударуға тұ-

рарлық үшінші ерекшелік – Францияда Екінші дүниежүзілік соғыс кезін-

де туғандардың аздығына қатысты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін

Францияда да беби-бум болды, бұл пирамидада 4-белгімен көрсетілген.

Француз пирамидасының бесінші қыры беби-бум аяқталған соң туған ба-

лалардың аздығына қатысты. Халықтың жас және жыныс бойынша құры-

лымын білу арқылы оның тарихынан көп мағлұмат алатынымызды жоға-

рыда айттық. Бұл, әлбетте, Францияға да қатысты.

10.3-сызбада 1995 жылғы Оңтүстік Кореяның пирамидасы берілген.

Пирамиданың төменгі жолақтары 1970 жылдары Оңтүстік Кореяда туудың

азаю салдарын көрсетеді. 1995 жылы Корея халқының 12 пайыздан азын

0–14 жастағы еркектер құрады (салыстырар болсақ, 1970 жылы олардың

үлесі 21 пайыздан жоғары болған), сол сияқты 12 пайыздан азы 0–14 жас-

тағы әйелдер болды (1970 жылы 20 пайыздан астам болды).

Сонымен қатар төменгі жолақтар 1980 жылдардың ортасында Кореяда

әйелден еркектің әлдеқайда көп туғанын көрсетеді. Ең төменгі екі сызыққа

қарасақ, 1995 жылы 0–4 жастағы кореялықтардың жыныстық арақатынасы

113,4 болған; бұл кореялықтардың ұлды артық көргенін білдіреді (мұны

да қараңыз: Poston, 2002; Poston et al., 1997; Poston et al., 2000; Poston et

al., 2003; Zeng et al., 1993). Сонымен қатар Оңтүстік Корея пирамидасында

65–74 жас аралығындағы еркектердің саны салыстырмалы түрде аз екені

Ерлер Әйелдер

Оңтүстік Корея 1995

100+

95–99

90–94

85–89

80–84

75–79

70–74

65–69

60–64

55–59

50–54

45–49

40–44

35–39

30–34

25–29

20–24

15–19

10–14

5–9

0–4

Халық саны (млн)

Жас тобы

4.2,4,

.1,8,

,12,1 0,6 0,600

10.3-сызба. Демографиялық пирамида, Оңтүстік Корея, 1995 жыл

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, Халықаралық мәліметтер базасы.

285

Жас және жыныс бойынша бөліністі талдау әдістері

көрсетілген. Бұл – халықтың Корея соғысынан ең ауыр зардап шеккен,

яғни өлім-жітімнен қатты жұтаған бөлігі.

Елдің аймақтарында, дәлірек айтсақ, округтер, штаттар немесе провин-

цияларында тіршілікке керек ресурстар бір жыныс немесе бір не бірнеше

жас тобына жататын адамдар тарапынан қатты шектелгені сонша – олар

аймақтың демографиясында басымдыққа ие болатын жағдайлар кездеседі.

Олардың демографиялық пирамидасын көріп, негізгі экологиялық ұйым-

дасуы мен функциясын білуге болады. 10.4 және 10.5-сызбада Техас штаты-

ның Льяно және Бразос округтерінің 2013 жылғы пирамидасы көрсетілген.

Техастың орталық бөлігіндегі Хайленд-Лейкс өңірінде орналасқан

Льяно округі (10.4-сызба) – демографиялық тұрғыда өте кәрі аймақ, оның

тұрғындарының 41 пайыздан көбі – 61 жастағы және одан үлкен адамдар.

Бұл жерге штаттан және басқа штаттардан егде мигранттар көп келеді,

мұндағы ахуал демографиялық тұрғыда өте ауыр, өйткені округке егде

адамдар көшіп келіп, жастар көшіп кеткен. Льяно округінің демографиялық

пирамидасы Техас, Флорида, Аризона және Калифорниядағы зейнеткерлер

округтерінің пирамидасына ұқсас.

Техас штаты Бразос округінде (10.5-сызба) негізгі тіршілік және эконо-

микалық игілік көзі – жоғары білім. Техас A&M университеті Бразос окру-

гінде орналасқан. Колледж-Стейшндегі бас корпусында 55 000 студенті бар

Техас A&M университеті 2015 жылы АҚШ-тағы ең ірі университеттер ара-

сында төртінші, ал Техаста бірінші орында тұрды. Сонымен қатар Бразос

ЕРЛЕР

Жас

14 12 10 86420

Үлесі

24 6810 12

0–4

5–9

10–14

15–19

20–24

25–29

30–34

35–39

40–44

45–49

50–54

55–59

60–64

65–69

70–74

75–79

80+

ӘЙЕЛДЕР

10.4-сызба. Техас штаты Льяно округі халқының

жас пен жыныс жағынан құрылымы, 2013 жыл

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы. Дайындаған DLP.

286

Жастық және жыныстық құрам

округінде 2014 жылы 14 000-ға жуық студенті болған Блинн колледжінің

Брайан корпусы орналасқан. Техас A&M университеті мен Блинн коллед-

жі студенттерінің басым бөлігі Бразос округінде тұрады, сондықтан олар

округтің демографиясына қысым түсіреді. Округ тұрғындарының төрттен

біріне жуығы 20–24 жасты құрайды, A&M мен Блинн студенттерінің басым

бөлігі осы жаста. Техас A&M университеті мен Блинн колледжінің төменгі

курс студенттері мұның алдындағы 15–19 жас тобының бір бөлігін құрай-

ды, бұл – округ халқының 12 пайыздан астамы. Техас A&M университеті-

нің шамамен 11 000 түлегінің көбі 25–29 жас тобына жатады, бұл – округ

халқының 9 пайыздан астамы.

Алайда сипаттау тұрғысынан пайдалы болғанымен, демографиялық пи-

рамидалар белгілі бір уақыттағы жастық және жыныстық құрылымы туралы

тек графикалық мағлұмат береді. Енді жас мәліметтері мен жыныс мәлімет-

терін жеке-жеке талдау үшін қолданылатын бірнеше индекске тоқталайық.

Тәуелділік жасы

Халықтың жас бойынша бөлінісін әртүрлі жолмен талдауға болады (Arriaga

and Associates, 1994; Hobbs, 2004). Жастық құрылымда көп қолданылатын

көрсеткіш – тәуелділік арасалмағы (ТА). ТА дегеніміз – тәуелділік жасын-

дағы тұрғындардың (0–14 жастағы, 65 жастағы және одан үлкен адамдар)

еңбекке жарамды тұрғындарға (15–64 жастағы адамдар) қатынасы. ТА

әдетте тұрақты шама – 100-ге көбейтіледі. Коэффициент неғұрлым жоғары

ЕРЛЕР

Жас

14 12 10 86420

Үлесі

24 6810 12

0–4

5–9

10–14

15–19

20–24

25–29

30–34

35–39

40–44

45–49

50–54

55–59

60–64

65–69

70–74

75–79

80+

ӘЙЕЛДЕР

10.5-сызба. Техас штаты Бразос округі халқының

жас пен жыныс жағынан құрылымы, 2013 жыл

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы. Дайындаған DLP.

287

Жас және жыныс бойынша бөліністі талдау әдістері

болса, әр жұмысшы асырайтын адам соғұрлым көп болады; ТА неғұрлым тө-

мен болса, біреудің асырауындағы адам соғұрлым аз болады. Әдетте ТА-ны

демографтар кіші жас тәуелділігі арасалмағы (кіші жас ТА) және егде жас

тәуелділігі арасалмағы (егде жас ТА) деп бөледі; екеуінің де бөлгіші бір-

дей, нақты айтсақ, 15–64 жастағы тұрғындар. Кіші жас ТА алымы: 0–14 жас-

тағы тұрғындар, ал егде жас ТА алымы: 65 жас және одан үлкендер. Кіші жас

ТА мен егде жас ТА қосындысы тәуелділік арасалмағына тең болады.

Егде жас ТА көрсеткішіне ұқсас индекс – егде адамдарды қолдау өлшемі,

оны ата-аналарды қолдау арасалмағы деп те атайды. Ол үшін 50–64

жастағы 100 адамға 80 және одан жоғары жастағы адамдардың белгілі бір

саны керек (Wu and Wang, 2004). Сонда тұрғындардың ең қарт бөлігі, яғни

егде ата-аналардың 50–64 жастағы тұрғындарға, яғни егде ата-аналардың

балаларына түсіретін салыстырмалы салмағы шығады. Кейінірек бұл

арасалмақты АҚШ және Қытайдағы мысалдар арқылы көрсетеміз.

10.1-кестеде әлемнің 14 еліндегі кіші жас ТА, егде жас ТА және жиын-

тық тәуелділік арасалмағының (ЖқТА) шамалары берілді. Бұл елдерді

таңдаған себебіміз – оларда жалпы ТА төмен немесе жоғары, компоненттік

ТА да төмен немесе жоғары. Бұл елдер жалпы ТА бойынша төменнен жоға-

рыға қарай тізілді. Макао (негізінен, Макао жеке ел емес, Қытайға қарасты

арнайы әкімшілік аймақ), Оңтүстік Корея және Қытайдағы жалпы ТА әлем

бойынша ең төменгілер қатарында. Экономикалық өндіріс жасындағы

10.1-кесте. Кіші жас тәуелділігі арасалмағы, егде жас тәуелділігі арасалмағы және

жалпы тәуелділік арасалмағы шамалары, әлем бойынша таңдалған

бірнеше елдің 2014 жылғы көрсеткіштері

Ел Кіші жас ТА Егде жас ТА Жалпы ТА

Макао 13,6 9,9 23,5

Оңтүстік Корея 21,6 13,5 35,1

Қытай 20,5 16,4 36,9

Ресей 22,5 18,3 40,8

Испания 22,4 26,9 49,3

АҚШ 28,4 20,9 49,3

Мексика 42,4 9,1 51,5

Италия 21,5 32,3 53,8

Жапония 21,3 42,6 63,9

Нигерия 83,0 5,7 88,7

Гамбия 88,5 3,8 92,3

Уганда 96,0 4,0 100,0

Чад 100,0 4,1 104,1

Нигер 106,4 6,4 112,8

Дереккөз: PRB (2014).

288

Жастық және жыныстық құрам

(15–64 жас) әр 100 адамға Макао мен Қытайда, тиісінше, тәуелділік жа-

сындағы 24 және 25 адамнан келеді, бұларды өндірушілер асырауға тиіс;

және бұлардың ішінде кәрілерге (65+ жастағылар) қарағанда жастар

(15 жастан төмен) көбірек. АҚШ пен Испанияның екеуінде де жалпы ТА

көрсеткіші 49,3-ке тең, бұл әр еңбек етуші 100 адамға 49 асыраудағы адам-

нан келетінін көрсетеді. Әйтсе де АҚШ-та асыраудағы адамның 42 пайы-

зы – кәрілер, ал Испанияда олардың үлесі – 55%. Ал қарсы белдеуде жалпы

ТА әлем бойынша ең жоғары африкалық бес ел жатыр: Нигерия, Гамбия,

Уганда, Чад және Нигер. Экономикалық өндіріс жасындағы әр 100 адамға

Чад пен Нигерде, тиісінше, тәуелділік жасындағы 113 және 104 адамнан ке-

леді, бұларды өндірушілер асырауға тиіс; және асыраудағы бұл адамдардың

барлығы дерлік – кіші жастағылар. Жалпы ТА көрсеткіші әлем бойынша ең

төмен және ең жоғары екі ел Макао мен Нигерді салыстырыңыз. Нигерде

өндірушілер асырайтын адам саны Макаодағы өндірушілер асырайтын

адам санымен салыстырғанда бес есеге жуық көп.

Жастың үймеленуі

Демографтар кейде мәліметте сәйкессіздік бар-жоғын анықтау үшін

бір жылдың ғана мәліметтерін пайдаланады. Кейбір жас (мысалы, 0 не-

месе 5-пен аяқталатын) туралы мәліметтер басқа жас есебінен берілсе, ол

процесс жастың үймеленуі деп аталады.

Жастың үймеленуі көбіне білім деңгейі төмен халықтар мен халық ішін-

дегі топтарда байқалады: «[жас үймеленуінің] себептері мен үрдістері әр

елде әртүрлі, бірақ 0 және 5 санымен аяқталатын жастарға басымдық беру

кең тараған» (Hobbs, 2004: 136), әсіресе Батыс әлемінде. Корея, Қытай

және Шығыс Азияның басқа да елдерінде кейде 3 санымен аяқталатын

жастарға басымдық береді, өйткені «3» саны «өмір» деген сөзге ұқсас есті-

леді немесе сол сөзге ұқсас жазылады.

Кей мәдениетте жұрт ұнатпайтын сандар болады, мысалы Батыс бақыт-

сыз сан деп «13-ті» жақтырмайды.

Корея мен Қытайда «4» санынан қашады, өйткені оның айтылуы да, жа-

зылуы да «өлім» сөзіне ұқсас. Мысалы, АҚШ пен өзге батыстық елдердің кей

қонақүйінде 13-қабат болмайды. Дәл сол сияқты, Қытай, Оңтүстік Корея

және Шығыс Азияның басқа да елдеріндегі қонақүйлерде 4-қабат жоқ.

Жас үймеленуі диаграмма және индекс көмегімен оңай анықталады.

10.6-сызбада 1995 жылғы Оңтүстік Кореядағы әрбір жастағы әйелдердің

диаграммасы берілген. 43, 53 және 63 жаста аздаған үймелену бар екенін

айтпағанда (3-пен аяқталатын жастарға артықшылық берілгеніне назар

аударыңыз), басқа тұстарда жас үймеленуі белгілері онша байқалмай-

ды. 1995 жылғы Оңтүстік Кореядағы әйелдерге қатысты осы жағдайды

1981 жылғы Пәкістандағы еркектер жағдайымен (10.7-сызба) салыстыры-

ңыз. Пәкістанда 1981 жылы 0 және 5 санымен аяқталатын жастарда жас

үймеленуі өте жоғары болған.

289

Жас және жыныс бойынша бөліністі талдау әдістері

50 000

100 000

150 000

200 000

250 000

300 000

350 000

400 000

450 000

500 000

0102030405060708090

Халық саны

Жас

10.6-сызба. Әр жеке жастағы әйел тұрғындар саны, Корея Республикасы,

1995 жыл

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, Халықаралық мәлімет базасы. Дайындаған DLP.

2 000 000

1 800 000

1 600 000

1 400 000

1 200 000

1 000 000

800 000

600 000

400 000

200 000

01020304050

Жас

Халық саны

10.7-сызба. Әр жеке жастағы еркек тұрғындар саны, Пәкістан, 1981 жыл

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, Халықаралық мәлімет базасы. Дайындаған DLP.

Жас үймеленуі деңгейін индекс көмегімен біршама дәл анықтауға

болады. Индекстің ең танымалы – Уиппл әдісі (УӘ), ол – көбіне 23–62

жас аралығында «0» және «5» сандарын артық көруді көрсететін индекс

290

Жастық және жыныстық құрам

(Hobbs, 2004). УӘ 0-ден (0 және 5 сандары халық санағы мәліметтерінде

көрсетілмесе) 100-ге (халық санағы мәліметтерінде 0 және 5 сандарын

артқы көру болмаса) дейін және максимум 500-ге (халық санағы мәлімет-

терінде 0 және 5 сандары ғана болса) дейінгі аралықта болады. Біріккен

Ұлттар Ұйымы (1990) Уиппл индексі 105-тен төмен болса, жас бөлінісі ту-

ралы мәліметтер «өте дәл» болатынын айтты. Егер УӘ көрсеткіштері 105

пен 109,9 арасында болса, жас туралы мәліметтер «айтарлықтай дәл»; егер

110 мен 124,9 арасында болса «шамамен жобаға келеді», 125 пен 174,9

арасында болса «долбарлы», ал 175 және одан жоғары болса «өте долбар-

лы» болып саналады (United Nations, 1990: 18-19). УӘ былай есептеледі

(Hobbs, 2004: 138):

Ә=

(

+ P

+ ···+ P

+ P

)

1/5

(

···

)

100

(10.1)

БҰҰ «Уиппл индексі 5 және 0-мен аяқталатын сандарды артық көрудің

әсерін өлшейді, әйтсе де бұл жағдай әдетте жас туралы мәліметтердегі бас-

қа да дәлсіздіктермен байланысты, сондықтан индекстерді жас бөлінісі се-

німділігінің өлшемі ретінде қабылдауға болады» деген болатын (1990: 20).

Уиппл индексінің 23–62 жас диапазонына ерекше мән беруін бір есеп-

тен негізсіз деуге де болады. Сәбилік жылдары мен кәрілік жылдары есеп-

телмейді, өйткені оларда белгілі бір санды артық көруден басқа да қателік

көп кездеседі (Hobbs, 2004: 138).

Оңтүстіккореялық әйелдердің 1995 жыл бойынша УӘ индексі

(жоғарыдағы 10.6-сызбаны қараңыз) 100,1-ге тең; Пәкістан еркектерінің

1981 жыл бойынша УӘ индексі (жоғарыдағы 10.7-сызба): 330,8. УӘ индексі

1995 жылы кореялық әйелдердегі 0 және 5 санымен аяқталатын жастарда

үймеленудің болмағанын көрсетеді. Бұл Оңтүстік Кореяда 1995 жылы

0 және 5 санымен аяқталатын жастағы әйелдің саны объективті халық

санынан (яғни 0 және 5 сандарымен аяқталатын жас үймеленуі жоқ

тұрғындар санынан) небәрі 0,1 пайызға жоғары екенін білдіреді. Ал

Пәкістанда 1981 жылы 0 және 5 санымен аяқталатын жастағы еркек саны

объективті халық санынан 231 пайызға көп болды.

УӘ индексінің диапазонын түсіндіру үшін үш дамыған ел: 1985 жыл-

ғы Жапония, 1988 жылғы Дания, 1995 жылғы Гонконгтың және екі да-

мушы ел: 1988 жылғы Иран мен Мексиканың көрсеткіштерін есептедік.

Оларда УӘ көрсеткіштері мынадай: Жапонияда – 98,4, Данияда – 101,5,

Гонконгта – 101,7, ал бұларға қарсы қойылған Иранда – 122,7, Мексикада –

133,4. Дамушы елдермен салыстырғанда, дамыған елдердің УӘ көрсеткіш-

тері төмен және 100-ге жақын.

Майерс (1940), Бачи (1951), Карриер (1959) және Рамачандран (1967)

жас үймеленуі мен санды артық көрудің өзгеше индекстерін жасады.

Үймеленудің жалпы көрсеткіштері бойынша, олардың бір-бірінен және

Уиппл әдісінен айырмашылығы азғантай.

291

Жас және жыныс бойынша бөліністі талдау әдістері

Жыныстық құрылым

Жыныстық құрылымды индекстеу үшін демографтар бірнеше әдіс қол-

данады: (1) маскулиндік үлесі; (2) жалпы халық санына шаққанда ер-

кектің артықтығы немесе жетіспеуі; (3) және жыныстар коэффициенті.

Маскулиндік үлес көбіне жыныстық құрамды техникалық емес талқылау-

да қолданылады (Hobbs, 2004) және халықтағы еркек санын еркек пен

әйел санына бөліп, нәтижені 100-ге көбейту арқылы есептеледі.

Жалпы халық санына шаққанда еркектің артықтығы немесе жетіспеуі

коэффицентін еркек санынан әйел санын алып, жалпы халық санына бө-

ліп, сосын 100-ге көбейту арқылы шығарады.

Жыныстардың арасалмағы (ЖА) – демографиялық және басқа ғылы-

ми зерттеулерде жыныстық құрамның ең танымал көрсеткіші, оны әр

100 әйелге шаққандағы еркек саны ретінде анықтайды:

А=

(10.2)

ЖА 100-ден жоғары болса, ол еркектің артық екенін, 100-ден төмен

болса, әйелдің артық екенін көрсетеді. Шығыс Еуропаның кей елдерінде,

Үндістанда, Иранда, Пәкістанда, Сауд Арабиясында және басқа кей елдер-

де ЖА 100 (немесе 1 000) еркекке шаққандағы әйел саны ретінде есепте-

леді. Бірақ ЖА-ны анықтаудың жоғарыдағы формуласын (10.2) көп демо-

граф, БҰҰ сияқты көп халықаралық ұйым қолданады (Poston, 2005).

Жалпы алғанда, «соғыстағы ауыр әскери шығын (еркектердің өлуі)

немесе ауқымды көші-қон (көбіне еркектер көшеді) сияқты айрықша

жағдайларды есептемегенде, халықтарда жыныстар коэффициенті

шамамен 95-тен 102-ге дейінгі аралықта түсіп отырады; халықтарда

жыныстар коэффициентінің 90 мен 105 аралығынан тыс болуын ұшқары

жағдай ретінде қарау қажет» (Shryock, Siegel and Associates, 1976: 107).

Көп халықта Туудағы жыныстық арасалмақ (ТЖА) 104 пен 106

аралығында болады, яғни әр 100 қызға 104–106 ұлдан келеді. Бұл

биологиялық жағынан қалыпты ТЖА, сірә, еркектерге қарағанда,

әйелдерде аман қалу мүмкіндігі жоғары болуынан туындаған эволюциялық

бейімделу болса керек (қараңыз: Clarke, 2000). Әр жылы әйелдерге

қарағанда, еркектерде ЖБӨК көбірек болатындықтан, неке жасына дейін

еркек пен әйел саны шамаласуы үшін еркек көбірек тууы қажет.

Егер адам қоғамдарының көбінде биологиялық жағынан қалыпты ТЖА

104 пен 106 аралығында болса, жүктіліктің жыныстық арасалмағының

(ЖЖА) орта шамасы қанша болуы мүмкін? Жазылған еңбектердің көбін-

де ЖЖА-ны 110 мен 120 аралығында бағалайды (Carey and Lopreato, 1995;

Hassold, Quillan, and Yamane, 1983; Matthiessen and Matthiessen, 1977),

ЖЖА-ның нақ санын табу мүмкін емес. Әйтсе де соңғы зерттеулердің бірі

ЖЖА жұп, яғни 100-ге тең болуы мүмкін деп ұйғарды, бұл әр 100 әйел-

ге 100 еркектен келеді деген сөз (Orzack et al., 2015). Сол авторлардың

292

Жастық және жыныстық құрам

пайымдауынша, еркектердің әйелдерге қатысты үлесі, негізінен, бірінші

триместрде ұлғаяды, ал әйелдер өлім-жітімі еркектердікінен бүкіл жүктілік

кезеңі бойы жоғары болады. Бұл дәйектер қосымша теориялық және эмпи-

рикалық негіздемені талап етеді. Қазіргі сәтте өз басым ЖЖА-ны 110–120

диапазонында белгілер едім.

Биология заңында жас шамасы бойынша ЖА өте кіші жаста бәрінен жо-

ғары болады, яғни 0 жаста шамамен 104–106-дан басталады, сосын жас өсе

келе төмендеп, 20-лардағы адамдарда 100-дің айналасында болып, одан ке-

йін кәрілік жылдарында шамамен 50 немесе 60-қа дейін төмендейді.

Адамның тым ұшқары кетіп, қол сұққан, бұрмалаған тұстарын ысырып

тастасақ, халықтардың көбінде жас шамасы бойынша ЖА-ның үрдістері

осындай болады. Ондай қолсұғушылықтардың қатарына ірі соғыстар жа-

тады, мысалы, Корея соғысынан кейін 20–30 жастағы жігіт саны едәуір аза-

йып кетті. Сонымен қатар оларға иммиграция мен/немесе эмиграцияның

көп болуы да жатады. Халықаралық көші-қон экономикалық себептерден,

еркектердің жұмыс іздеп бір елден екінші елге қоныс аударуынан туады.

Кей елдерде мұндай өзгерістер ұшқары жағдайларға жетуі мүмкін, оны ке-

йінірек Таяу Шығыстағы кей мұнай өндіруші елдердің мысалында көрсе-

теміз. Тағы бір қолсұғушылық – әйелдердің аборты, соның себебінен ТЖА

105-ден едәуір асып кетеді.

Халықтың жыныстық құрылымын сипаттаудың бір тәсілі – әр бес жылдық

жас тобының жыныстық коэффициентін зерттеу. 10.8-сызбада 1995 жылғы

Оңтүстік Кореядағы ЖА жас көрсеткіштерінің диаграммасы берілген.

Сызбадан көріп отырғаныңыздай, өте кіші жастағы ЖА жоғары, биологиялық

тұрғыда ол бұдан едәуір төмен болуы керек еді. Бұл – адамның қол сұғуының,

атап айтқанда, пренаталдық жыныстық идентификацияның, одан кейін

әйелдер абортының нәтижесі (Poston, 2002, 2005). 0–4 және 5–9 жас

топтарындағы ЖА 113,4 пен 110,6-ны құрайды. Өте кіші жаста ЖА деңгейінің

нормадан жоғарылығын айтпағанда, 10.8-сызбада көрсетілген 1995 жылғы

ЖА-ның төмендеу үрдісі болжамға сай келеді.

Кейбір халықтағы белгілі бір жас топтарында өте үлкен жыныстық

диспропорция бар. Оның бір мысалы – Біріккен Араб Әмірліктері (БАӘ).

БАӘ – Парсы шығанағы елдері ынтымақтастық кеңесіне кіретін елдердің

бірі, сонымен қатар Кувейт, Сауд Арабиясы, Катар, Бахрейн және Оман

да осы Кеңестің құрамында. Бұл елдердің көбінде шетелдік азаматтардың

үлесі өте жоғары – көбіне 70 пайыздан асады. Шетелдіктердің көбі – еңбек

жасындағы ер адамдар. БАӘ және өзге де Парсы шығанағы елдеріне олар

Азиядан және Таяу Шығыстың басқа да елдерінен мұнай кеніштері мен құ-

рылыс саласында жұмыс істеу үшін келеді; сол еңбек мигрантарының көбі

отбасы мүшелерінсіз жалғыз келеді (McFalls, 2007). Шетелдіктердің бұлай

көп келуі халқының саны аздау елдердің демографиясына айтарлықтай

ықпал етеді.

Мысалы, 2014 жылы Катар тұрғындарының саны – 2,3 млн, ал БАӘ-де

9,4 миллионнан сәл жоғары болды. Еңбек жасындағы еркектерге қолайлы

293

Жас және жыныс бойынша бөліністі талдау әдістері

иммиграциялық ахуал жас шамасы бойынша ЖА-ның тым теңгерімсіз бө-

лінуіне әкеледі.

10.9-сызбада 2000 жылғы БАӘ-дегі ЖА жас көрсеткіштерінің диаграмма-

сы берілген. Кіші жаста ЖА біршама теңгерімді болып, сосын 25 жаста 100-

ден аса бастайды. 35 жаста әр 100 әйелге 150 еркектен келеді, ал 40 жаста

200-ден жоғары болады. 50 жасқа қарай әр 100 әйелге 300 еркектен келеді.

65 жаста ЖА 300-ден асып, тек содан кейін ғана төмендей бастай-

ды. Бұл орасан теңгерімсіздік халықтың жастық құрылымында шама-

мен 30-жастарда шоғырланған. Осынау жыныс арақатынасындағы тең-

герім сіздік елдің демографиялық пирамидасынан да анық көрінеді.

10.10-сызбада БАӘ-нің 2015 жылғы демографиялық пирамидасы берілген.

120,0

110,0

100,0

90,0

50,0

0–4 10–14 20–24 30–34 40–44

Жас

50–54 60–64 70–74 80+

60,0

70,0

80,0

100 әйелге шаққанда ерлер

10.8-сызба. Жас топтары бойынша жыныстық арасалмақ, Оңтүстік Корея,

1995 жыл

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, Халықаралық мәлімет базасы. Дайындаған DLP.

100,0

150,0

200,0

250,0

300,0

350,0

0–4 10–14 20–24 30–34 40–44

Жас

50–5460–64 70–74

100 әйелге шаққанда ерлер

10.9-сызба. Жас бойынша жыныстық арасалмақ, Біріккен Араб Әмірліктері,

2000 жыл

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, Халықаралық мәлімет базасы. Дайындаған DLP.

294

Жастық және жыныстық құрам

2000 жылы алынған мәліметтер болса да, 10.9-сызбада көрсетілген жас

бойынша жыныс арақатынасы теңгерімсіздігі 2015 жылғы мәліметтер

бойынша жасалған жас-жыныс пирамидасынан да көрінеді. Жаңа аталған

бірнеше Парсы шығанағы елін айтпағанда, демографиялық пирамидасы

жағынан 2015 жылғы БАӘ-ге ұқсайтын ел аз.

Енді жас пен жыныс бойынша құрылымның маңызын нақты мысалмен

көрсетейік. Ең әуелі, қазіргі Қытай, Тайвань және Үндістан сияқты елдерде

бар теңгерімсіз ТЖА-ны талқылаймыз. Одан соң АҚШ пен Қытайдағы де-

мографиялық қартаю барысына тоқталып, оның алдағы бірнеше онжыл-

дықта кәріні күтіп-бағу мәселесіне тигізетін салдары туралы айтамыз. Бұл

екеуі де – адам қоғамындағы жастық және жыныстық құрамның маңызын

көрсететін өзекті де күрделі мысалдар.

ТУҒАНДАРДЫҢ ЖЫНЫСТЫҚ АРАҚАТЫНАСЫ

Көп халықтарда ТЖА көрсеткіші 105 шамасында екенін, яғни әр 100 қызға

105 ұлдан келетінін айттық. 10.11-сызбада Қытай, Тайвань және АҚШ-тың

1980–2010 жылдардағы ТЖА мәліметтері берілген. АҚШ-тағы ТЖА қалып-

ты, ал Қытай мен Тайваньдағы ахуал басқа.

ТЖА АҚШ-та жыл сайын 105 шамасында. Бұл – адам қол сұғып,

биология бұзылмаған жағдайда болуға тиіс көрсеткіш. Әйтсе де АҚШ-тағы

Ерлер Әйелдер

Біріккен Араб Әмірліктері 2015

100+

95–99

90–94

85–89

80–84

75–79

70–74

65–69

60–64

55–59

50–54

45–49

40–44

35–39

30–34

25–29

20–24

15–19

10–14

5–9

0–4

660

Халық саны (мыңдап)Халық саны (мыңдап) Жас тобы

660

82582

9369

62462 132 13200

10.10-сызба. Халық саны жас және жыныс бойынша, Біріккен Араб Әмірліктері,

2005 жыл

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, Халықаралық мәлімет базасы.

295

Туғандардың жыныстық арақатынасы

кей топтарда ТЖА 105-тен сәл жоғары, кей топтарда 105-тен сәл төмен

екенін айта кетуіміз керек. Мысалы, ананың жасы неғұрлым үлкен болса,

ТЖА соғұрлым төмен болады. Туу реті неғұрлым жоғары болса да, ТЖА

соғұрлым төмен болады. Сосын нәсілі мен этносына қарай да ТЖА әртүрлі

болып келеді. Тегі қытайлар мен филиппиндерде ТЖА 105-тен сәл жоғары,

ал қаранәсілділер мен тегі латынамерикалықтарда ТЖА сәл төмен.

10.11-сызбада көрсетілгендей, бүкіл АҚШ халқы бойынша ТЖА жыл сайын

орташа 105-ті құрайды.

Ал 1980 жылы Қытай мен Тайваньда ТЖА 107-ден аз ғана жоғары бол-

са, 1980 жылдардың соңына қарай көтеріле бастап, 1990 жылы Қытайда

116-ға және Тайваньда 110-ға жетті. Тайваньда ТЖА 1990 жылғы деңгейі-

нен аспады, ал Қытайда ТЖА 2000 жылға қарай 120-ға жетіп, бірнеше жыл-

дан соң 122-ге дейін өсті, сосын 2006–2010 жылдары 120 шамасына қайта

оралды. Бұл елде ТЖА 2014 жылы 118 болды (10.11-сызба).

Биологиялық процеске адам қол сұқпаса, ТЖА 104 пен 107 арасында

ауытқып, орташа 105 болатынын айттық. Қол сұғудың қандай түрі биоло-

гиялық процесті бұзуы мүмкін?

Мәліметтер Қытай, Тайвань, Оңтүстік Корея, Үндістан және Азияның

өзге де бірнеше елінде ТЖА 1980 жылдардан бері қалыптан тым жоға-

ры екенін айтады (Arnold and Liu, 1986; Eberstadt, 2000; Goodkind, 1996,

2002; Gu and Roy, 1995; Hudson and den Boer, 2002, 2004; Jha et al., 2006;

Тайвань

Қытай

АҚШ

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

100

105

110

ТЖҮ

115

120

125

10.11-сызба. Тайвань, Қытай және АҚШ-тағы туғандардың жыныстық

арақатынасы, 1980–2010 жылдар. Диаграмманы жасаған DLP

296

Жастық және жыныстық құрам

Kim, 1997; Poston, Conde, DeSalvo, 2011; Sheth, 2006). Осындай қалыптан

тым жоғары ТЖА-лардың сыры неде? Қытай, Тайвань және басқа да жаңа-

ғы аталған елдерде бәріне ортақ бір қолсұғушылықтар ТЖА-ның қалыптан

тым жоғары болуына апарады. Негізгі қолсұғушылықтардың бірі прена-

талдық жыныстық бірдейлік және одан кейінгі аборт, ал әсіресе Қытайда

көп кездесетін тағы бір қол сұғу – қыздарға қатысты мәліметтердің бұрма-

лануы (Chu, 2001; Goodkind, 2011, 2015; Hull, 1990; Johansson and Nygren,

1991; Poston, Conde, and DeSalvo, 2011; Tucker and Van Hook, 2013).

Қытай және Тайвань сияқты елдер ТЖА-ның биологиялық қалыпты

деңгейден жоғары болуына әкелетін гендерлік аборт сияқты қолсұғушы-

лықтарға неліктен жүгінеді? Оның тікелей себебі – Қытай мен Тайваньда

туудың күрт төмендеуінде. Туудың тез төмендеуі неліктен ТЖА-ның қалып-

тан тыс жоғары болуына әкеледі?

Оның себептерінің бірі – Қытай мен Тайваньдағы ұлды артық көретін

және кең тараған конфуцийлік патриархалды дәстүр (Poston et al., 1997).

Әйел субординациясы – Конфуций ілімінің негізгі өзгешеліктерінің бірі, ол

Қытайда (X ғасырдан бастап) әйелдің аяғын таңу және әйел киімін моди-

фикациялау сияқты істерден көрінді.

Ұлды артық көру – қытай тарихы мен мәдениетінде бар нәрсе. Ескі за-

мандарда туу деңгейі жоғары болған соң, ұл баланың дүниеге келу ықти-

малдығы да жоғары болды (Pison, 2004). Қытай әйелдері орташа есеппен

алты бала туған уақыттары оның біреуі де ұл болмауы... ондай ықтимал-

дық өте төмен болды (2 пайыздан төмен). Салыстыра айтар болсақ, екі рет

құрсақ көтерген әйелдің екі баласы да ұл болмауы мүмкін, мұндай ықти-

малдық айтарлықтай жоғары (шамамен 25%). Бір бала көтерген әйелде ұл

болмау ықтималдығы 50 пайыздан сәл төмен.

Қытай мен Тайваньдағы тууды жоспарлау саясаты, сонымен қатар

әлеуметтік, экономикалық және өнеркәсіп саласындағы ірі өзгерістер бір

әйелге шаққанда туған бала саны орнын толтыру деңгейінен түсіп кетуі-

не әкелді және бұл өзгеріске көп уақыт керек болған жоқ (Poston, 2000).

Қазіргі уақытта ерлі-зайыптылардағы бала саны жиырма жыл бұрынғыдан

айтарлықтай төмен. Алайда ұлды артық көру мәдениетінің ықпалымен әлі

де көп отбасы кемінде бір ұлды болғысы келеді. Осылайша көп отбасы бір

ұлды болу үшін қол сұғу амал-тәсіліне жүгінеді (Gu and Roy, 1995; Zeng et

al., 1993).

1980 жылдардың соңынан бастап, іштегі баланың жынысын анықтауға

мүмкіндік беретін ультрадыбыс технологиясы тарады. Қытай таяуда мұн-

дай істі тоқтатуды ұсынып, ұлды артық көру дәстүрін бұзу мақсатында

«Қыз да жақсы» науқанын бастады (China Daily, 2004). Алайда мәлімет-

терге қарағанда, ол науқан айтарлықтай нәтиже бермеген. Тайвань мен

Оңтүстік Кореядағы сол секілді науқанның да ауыз толтырып айтарлық нә-

тижесі болмады.

Жаңа туған қызды өлтіру ТЖА-ның өсуіне апарғанын дәлелдейтін айғақ

аз (Banister, 2004; Chu, 2001; Eberstadt, 2000; Zeng et al., 1993). ТЖА-ны

297

Туғандардың жыныстық арақатынасы

бұзатын қолсұғушылықтың бастауы, негізінен, қытай отбасыларындағы

ұлды болу дәстүрі мен кейінгі уақыттағы тууды азайту саясатында жатыр.

Қытайда өзі тұратын өлкеден үйленетін қыз таба алмайтын басы артық

еркектің саны қанша болмақ? Студенттерім Евгения Конде және Бетани

Дисальвомен 1978 және 2010 жыл аралығындағы мәліметтерді талдап,

әр жылы туатын еркек пен әйел санын, сонымен қатар әр жылғы ТЖА-ны

есептеп шығарғанымызды 1-тарауда айтқанбыз. Одан соң өмір кестесінде-

гі (7-тарауды қараңыз) мәліметтерді пайдалана отырып, 20 жасқа келгенде

Қытайдағы 41 млн ұлға үйленетін қыз табылмайтынын есептеп шығардық.

(Poston, Conde, DeSalvo, 2011). Біздің есеп жаңа дүниеге келген қыз саны

азайтып көрсетілуі ықтимал екенін (Goodkind, 2011) ескермейді, сондық-

тан 40 миллионнан аса деп белгілеген көрсеткіш шындықтан кішкене асып

кетуі бек мүмкін.

Дегенмен Қытайдың басы артық жігіті үйленетін қыз неке майданын-

да тапшы боларына күмән жоқ. Үйленетін қыз таба алмағанында осы

30–40 млн жас еркек не істейтін болады? Оның бірнеше жорамалы бар.

Бүкіл тарихта, әсіресе Батыс Еуропада «бойдақтық халық жазғырмай-

тын өмір салты болып келеді және әрқашанда бойдақ санының жалпы ха-

лық санындағы үлесі жоғары» (Eberstadt, 2000: 230; тағы қараңыз: Hajnal,

1965) десек те бірнеше мың жылдық тарихында Қытай ешқашан мұндайды

басынан кешкен емес. Алдағы бірнеше онжылдық ішінде Қытайда «некеге

қатысты мәдени және әлеуметтік тұрғыда түбегейлі өзгерістер» жасалма-

са, «ел жастарының арасындағы қыз үшін бәсеке бұрынғыдан да артып,

жағдай ушығып кетуі мүмкін» (Eberstadt 2000: 230).

Бойдақтарды бақылауда ұстауды оңтайландыру үшін Қытай қазіргісінен

де асатын авторитарлық басқару формасына көшуі бек мүмкін. Сонысымен

демократиядан алыстаған үстіне алыстап кете бармақ. Бұл миллиондаған

жас бойдақ туғызатын мазасыздық ауқымын азайту үшін Қытай оларды

үлкен қалалардан мыңдаған шақырымдағы қоғамдық жұмыстар мен

құрылыс жобаларына жіберуі ықтимал.

Орта ғасырларда басы артық еркектің көбейіп кетуі мәселесіне тап бол-

ған Португалия оларды Солтүстік Африкаға соғысқа жұмсаған болатын

(Hudson and den Boer, 2002, 2004). Миллиондаған бойдақ үлкен қалаларда

тұрса және олардың бәрі жиырмалардағы еркек болса, жау іздеген Қытай

басшылары «бір оқпен екі қоянды атып алсақ» деген пиғылдың жетегінде

кетуі мүмкін; олар қалалардағы бойдақтың көптігінен туындаған шиеле-

ністі артық жұмыс күшін басқа елмен күреске жұмсау немесе бөтен елге

басып кіру сияқты жолдармен азайтуы ықтимал. Қытай үшін бұл пиғылды

іске асыруға ең қолайлы ел – «сатқын провинция» саналатын, өзінің аты-

мен аталатын бұғаздың ар жағында, оңтүстіктегі Фуцзянь провинциясына

жақын тұрған Тайвань болар еді.

Мәселені шешудің тағы бір жолы – басқа елдерден қалыңдық иммигра-

циялау. Әйтсе де Қытайда мұның іске асуы қиын, өйткені ондағы бойдақ-

тың көбі ауылдан шыққан кедей жұмысшылар, «қалыңдықты поштамен

298

Жастық және жыныстық құрам

алдыруға» олардың шамасы жетпейді (Eberstadt, 2000). Іске асыруға бел

шешіп кіріскеннің өзінде, ол жаңа ғасырдың алғашқы жиырма жылында-

ғы гендерлік теңгерімсіздікті реттей алатын деңгейдегі өте ауқымды шара

болмаса, пайда жоқ. Тіпті жүзеге асты десек те, сонда ол қалыңдықтардың

өз туған жерінде жұртқа үйленетін қыз керек емес пе екен, яғни ол жақтар-

да да әйел жетіспеушілігі көптеп туындайды. Демек, Қытай өз бойдақтары-

на қалыңдық тапса, басқа елдер қалыңдықсыз қалады.

Іске асуы бұдан да неғайбіл шешім – гомосексуализмді тарату болар

еді. Неғайбіл дейтін себебіміз – гомосексуализмнің шығу себебі тура-

лы ғылыми мәліметтердің көбі күшті биологиялық негіз туралы айтады

(LeVay, 1991, 1996; басқа да көзқарастарды білу үшін қараңыз: Murray, 2000).

Әйел таба алмаған Қытай еркектері (гетеросексуалдық) некеге балама

етіп гомосексуализмге бой ұрады деп ойламаймын. Екінші жағынан, го-

мосексуализмге қарсылық азайып, оның өкілдері өзінің ориентациясын

ашық жариялауға мүмкіндік алар еді.

Ал шындыққа ең жақын келетіні – қытай бойдақтардың өмірден үй-

ленбей өтетіні, оларға өз өмірін сүріп, ақша табудан басқа іс қалмайды.

Шамасы олар Пекин, Шанхай, Тяньцзин және басқа да ірі қалалардағы

«бойдақтар геттосына» қоныстанады, өйткені ондай жерде ақылы жыныс-

тық қатынас қызметі жұмыс істейді. Әлемді ЖИТС індеті жайлап тұрған

кезде миллиондаған бойдақ еркектің ақылы жыныстық қатынас қызметін

пайдалануының соңы не болмақ, оны да ескеру керек.

Бүгінгі Қытайда АИТВ/ЖИТС-тің ең тез тарайтын жолы гетеросек-

суалдық қатынас болып отыр, ал жаңадан жұқтыру жағдайларының бес-

тен бір бөлігі ақылы төсек қатынасы қызметіндегі адамдарға тиесілі

(Poston, Conde, DeSalvo, 2011). Такер және оның әріптестері жасаған ста-

тистикалық талдау (2005) көрсеткендей, басы артық еркектердің АИТВ

жұқтыру қаупін күшейтетін, оларды жезөкшелермен жыныстық қатынас-

қа итермелейтін бірнеше фактор бар, мысалы, көші-қон және білім деңге-

йінің төмендігі. Бойдақтардың көптігіне және басқа да факторларға (мы-

салы, «кезбе» көші-қонның, яғни ауылдан қалаға көшетіндердің тым көп-

тігі – 8-тараудағы талқылауды қараңыз) байланысты АИТВ жұқтыру саны

бойынша Қытай алдағы онжылдықтарда Африка Сахарасының оңтүстігін-

дегі елдермен теңесуі мүмкін. 7-тарауда айтып өткеніміздей, 2013 жылы

Африка Сахарасының оңтүстігіндегі елдерде АИТВ жұқтырған ересек адам

саны 25 млн болды, бұл – бүкіл әлемдегі АИТВ жұқтырған ересек адамның

70 пайыздан астамы. Сосын АИТВ-ны жаңа жұқтыру жағдайларының төрт-

тен үш бөлігіне жуығы Африка Сахарасының оңтүстігіндегі елдерге тиесілі

(ДДҰ, 2014). Қытайдың 2030 жылға қарай, осы деңгейге жетуі немесе одан

да асып түсуі әбден мүмкін.

Бойдақтар геттосы өседі деп отырғанымыз, ондай жағдай тарихта бол-

ған. ХІХ ғасырда алтын кеніштері мен трансконтиненталдық теміржол құ-

рылысында жұмыс істеу үшін Қытайдың мыңдаған жасы АҚШ-қа қоныс

аударды. Ол жобалар аяқталған соң, бұлардың көбі АҚШ-та қалып қойып,

299

Халықтың қартаюы

Нью-Йорк, Сан-Франциско және басқа ірі қалалардағы бойдақтар гетто-

сын құрады (Kwong, 1988; Zhou, 1992). Ол аудандардағы қытайларда жы-

ныстық коэффициент тым жоғары болды.

Әлеуметтік зерттеулер үйлі-барандыларынан гөрі, бойдақ қытай еркек-

тердің қылмысқа бейім келетінін көрсетті (Laub and Sampson, 2006). Осы

мысалға сүйеніп кей мамандар: «Басы артық еркектердің көбеюі келешек-

те Қытайда қылмысты да көбейтеді және саяси салдарлары да болуы мүм-

кін», – дейді (Hudson and den Boer, 2002, 2004).

Әлбетте, Қытайда жас жігіттердің тым көбейіп кетуінің қайда апарарын

нақты ешкім білмейді. Бірнеше ықтимал салдарын қарастырдық. Бір аны-

ғы, Қытайда қыз балаға қарағанда, ұл бала бірнеше миллионға көп туды.

Бұл – зерттеушілер мен саясаткерлердің дереу назар аударуын талап ететін

мәселе.

ХАЛЫҚТЫҢ ҚАРТАЮЫ

2015 жылы 1,3 миллиардтан аса тұрғыны болған Қытай – халық саны бо-

йынша әлемдегі ең ірі ел. 320 миллионнан аса тұрғыны бар АҚШ – (Қытай

мен Үндістаннан кейін) үшінші орында. Қытайдың жері АҚШ-тан сәл ғана

аз (Қытайда 9,6 млн шаршы километр, ал АҚШ-та 9,8 млн шары километр),

ал халқы АҚШ халқынан төрт есе көп.

Қытай мен АҚШ-тағы егде және кәрі адам саны қанша, бұл – тіпті қызық

мәселе. Тараудың бұл бөлімінде АҚШ-тың Халық санағы бюросының тәжі-

рибесімен (Velko and Lawson, 1998) егде деп 60 жас пен одан үлкен жаста-

ғыны, ал кәрі деп 80 жас пен одан үлкен жастағыны айтамыз. 2010 жылы

әлемде 772 миллионға жуық егде адам және 106 миллионнан аса қарт бол-

ды. 2010 жылы Қытайда егделер үлесі 22 пайыз (немесе 171 миллионнан

аса адам), ал АҚШ-та 7,4 пайыз (немесе 57 миллионнан аса адам) болды.

Егер 2010 жылғы Қытайдағы егде халықты бір ел деп есептесек, онда ол

халық саны бойынша әлемдегі жетінші орындағы ел болар еді және Қытай,

Үндістан, АҚШ, Индонезия, Бразилия, Пәкістанның егде және кәрі адамы

санынан жоғары болар еді.

2010 жылы әлемдегі 106 млн қарттың 18,5 пайызы Қытайда, ал 10,6 па-

йызы АҚШ-та тұрды. 1970 жылдардың басында халық санының өсуі қиын-

дыққа айналған Қытай жалпыхалықтық тууды бақылау бағдарламасын

жасап, кеш үйлену, балалар арасына ұзағырақ уақыт салу және баланың

азырақ болуына айрықша мән берді. Алайда 1960 жылдардың басындағы

Қытай беби-бумы кезінде балалар көп туып, 1970 жылдардың соңында

Қытай басшыларын демографиялық қарқын мен бұл ерекше ірі топтағы

өсу әлеуеті мазалай бастады. Сөйтіп, олар 1979 жылы «Бір бала» науқа-

нын қолға алды, ондағы мақсаты – әсіресе қалалы жерде бір отбасында

бір баладан артық болмауына ынталандыру. Әлеуметтік-экономикалық

дамумен орайлас жүрген бұл саясат Қытайда туу санының күрт азаюы-

на әкелді – 1950 жылдардың басында бір әйелге шаққанда алты баладан

300

Жастық және жыныстық құрам

жоғары болса, ол 1990 жылдардың соңында екі баладан төменге түсті, ал

2015 жылы шамамен 1,5 баладан болды. Мұны 15-тарауда кеңірек әңгіме-

лейтін боламыз.

Қытайдағыдай күрт төмендемесе де, АҚШ-та да туу азаю үстінде.

АҚШ-та туудың төмендеуі 4-тарауда талқыланды, сондықтан оны қайта-

ламаймыз. АҚШ-та ХІХ ғасырдан туу тұрақты төмендеп келе жатқанын

айтсақ та жеткілікті (Sternlieb and Hughes, 1978). Ақнәсілділерде ТЖқК

1870 жылы – 4,5-ке, ал 1900 жылы 3,5-ке түсті (АҚШ Халық санағы бюро-

сы, 1975). 1920 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталған кезде ақнәсіл-

ділердегі ТЖқК 3,2-ге төмендеді. 1950 жылдардың соңында, беби-бум дәуі-

рі шырқау шегіне жетіп тұрғанда, ТЖқК барынша көтеріліп, 3,7-ге жетті.

1972 жылы АҚШ-тағы ТЖқК алғаш рет орнын толтыру деңгейі 2,1-ден тө-

мендеді (Kahn, 1974). Қытай мен АҚШ-та туудың төмендеуі егде адамдар

үлесінің бұрын-соңды болмаған дәрежеде артуына әкелді және олардың

үлесі арта да бермек.

Есте сақтайтын маңызды нәрсе – Қытай мен АҚШ-та егделер мен кәрі-

лер үлесі туу мен өлім-жітім азайған кездері көбейді. Осы өтпелі процестер-

ден кейін жаңа ғасырдың онжылдықтарында Қытайда егделер мен кәрілер

саны айрықша көбейеді деген болжам бар.

10.2-кестеде 2020–2050 жылдар аралығындағы онжылдықтар кезеңінде

әлем, Қытай және АҚШ-тағы жалпы халық, егде адамдар мен қарттар саны

туралы халық саны болжамы берілген. (Халық саны болжамы дегеніміз –

болжам жасалатын жылдардағы туу, өлім-жітім және көші-қонның

демографиялық процестері туралы пайымдарды ескере отырып, белгілі

бір территориядағы халықтың келешектегі санын жүйелі түрде есептеу).

Болжамды АҚШ-тың Халық санағы бюросы жасаған, онда келешектегі

халық санына қатысты орташа және орта болжамдық сандар берілген. Ол

болжанған жылдары туу деңгейі тұрақтайды, ал өлім-жітім деңгейі шекті

мөлшерде төмендейді деп ұйғарады. Халықаралық көші-қон бұрынғы

деңгейінде болады деп болжанады (Kinsella and He, 2008).

2020 жылы әлемде 1 миллиардтан аса егде адам болуға тиіс. Олардың

төрттен бірге жуығы (245 млн) Қытайда, ал 10 пайызға жуығы АҚШ-та бо-

лады. 2020 жылға қарай әлемде 149 миллионға жуық қарт адам болады,

оның 19 пайыздан астамы Қытайға, 9 пайызға жуығы АҚШ-қа тиесілі.

Осы ғасырдың ортасына қарай (2050 жылы) әлем халқының саны

9,3 миллиардқа жетіп, оның 2 миллиардтан астамы егде адам болады. Бұл

2 млрд егде адамның 460 миллионға жуығы (22 пайыздан аса) Қытайдікі,

106 миллионы (5 пайызы) АҚШ-тікі.

Бір Қытайда 2050 жылы 460 млн егде адам өмір сүретін болса, бұл –

таңғаларлық көп мөлшер. 2000 жылы бүкіл әлемдегі егде адам саны

591 млн болды, бұл сан Қытай 2050 жылы жетеді деп отырған саннан 131

миллионға ғана көп.

Болжамдар бойынша, 2050 жылы әлемде 446 миллионнан аса кәрі (80

жастағы және одан үлкен) адам болады, оның 25,5 пайызы Қытайда, ал

301

Халықтың қартаюы

7 пайызға жуығы АҚШ-та тұратын болады. Қытайда 2050 жылы 114 мил-

лионға жуық кәрі адам тұратын болса, бұл сан 2000 жылдағы әлемдегі кәрі

адам санынан (68 млн) 1,7 есеге жуық көп.

Егер халықта еңбек жасындағы адам саны көп болса, онда егде адам-

ның көп болуы мәселе емес. Егде адамдардың еңбек жасындағы адамдарға

қатысты үлесі жоғары болған кезде ғана көптеген экономикалық, әлеумет-

тік және солардан шығатын келеңсіздік туындайды. 2010 жылы Қытай мен

АҚШ-тағы тәуелділік жасы деңгейін және оның алдағы жылдары қалай

жағдайды қиындататынын эмпирикалық түрде көрсетейік.

Жоғарыда жалпы тәуелділік, кіші жас тәуелділігі және егде жас тәуелділі-

гі көрсеткіштерін сипаттаған болатынбыз. 10.12-сызбада Қытай мен АҚШ-

тың 1950 және 2010 жыл аралығындағы әр бес жылдық және 2050 жылға

дейінгі болжалды кіші жас тәуелділігі арасалмағы (КЖТА) көрсетілген.

10.2-кесте. Жалпы халық, егде тұрғындар (60+ жас), және кәрі тұрғындар (80+ жас).

Әлем, Қытай және АҚШ, 2010 және 2020–2050 жылдар

Әлем

Жыл Жалпы Егде (60+) Кәрі (80+)

2010 6 866 054 000 771 641 000 106 177 000

2020 7 631 072 000 1 047 071 000 148 476 000

2030 8 315 758 000 1 403 525 000 209 296 000

2040 8 896 845 000 1 741 939 000 315,576 000

2050 9 376 417 000 2 082 998 000 446 610,000

Қытай

Жыл Жалпы Егде (60+) Кәрі (80+)

2010 1 330 141 000 171 050 000 19 658 000

2020 1 384 545 000 245 028 000 28 729 000

2030 1 391 491 000 349 324 000 42 482 000

2040 1 358 519 000 411 150 000 70 138 000

2050 1 303 723 000 459 525 000 113 890 000

АҚШ

Жыл Жалпы Егде (60+) Кәрі (80+)

2010 309 326 000 57 466 000 11 301 000

2020 333 896 000 76 986 000 13 163 000

2030 358 471 000 92 228 000 19 459 000

2040 380 016 000 98 962 000 27 615 000

2050 399 803 000 106 087 000 30 942 000

Дереккөз: АҚШ Халық саны бюросы, Халықаралық мәлімет базасы.

302

Жастық және жыныстық құрам

1950 және 2010 жыл аралығында КЖТА екі елде де төмендеді. 1950 жылы

КЖТА Қытайда – 54, АҚШ-та 41 болды. 2010 жылға қарай олардың саны екі

елде де 30-ға дейін түсті. Алайда 1950 және 1960 жылдары екі елде болған

беби-бум кезеңінде КЖТА екі елде де көтерілді. 2010 жылы бұл екі елдегі

КЖТА басқа елдермен салыстырғанда аз болды. Есіңізде болса, бұрынырақ

осы тарауда (жоғарыдағы 10.1-кестені де қараңыз) кей елдерде (атап айт-

сақ, Чадта – 100 және Нигерде – 106) КЖТА әлдеқайда жоғары болғанын

айтқан болатынбыз.

Болжамдар бойынша Қытай мен АҚШ-та КЖТА 2010 мен 2050 жыл ара-

лығында айтарлықтай өзгермейді. 10.12-сызбадағы мәліметтер Қытайда

КЖТА 2010 жылғы 30-дан 2050 жылы 26-ға түсетінін көрсетеді. Болжамдар

2010–2050 жылдар кезеңінде АҚШ-тағы КЖТА аз ғана өзгереді дейді.

10.13-сызбада Қытай мен АҚШ-тың 1950 және 2010 жылдар аралығын-

дағы әр бес жылдық және 2050 жылға дейінгі болжалды егде жас тәуелділі-

гі арасалмағы (ЕЖТА) көрсетілген. 1950–2010 жылдар кезеңінде АҚШ пен

Қытай екеуінде де КЖТА аздап қысқарып, ЕЖТА аздап өсті. Қытайда ЕЖТА

1950 жылғы 7-ден 2010 жылы 11-ге өсті. АҚШ-та ЕЖТА 1950 жылы 13 бол-

са, 2010 жылы 20-ға жуықтады.

2010 жылы Қытайдағы ЕЖТА орташадан сәл ғана жоғары болды.

Осы жылы АҚШ-тағы ЕЖТА Қытайдағымен салыстырғанда 9 ұпайға жо-

ғары болды. Бірақ бұл жас тәуелділігінің өте жоғары көрсеткіші емес.

Әлемдегі ең кәрі ел – Жапонияда ЕЖТА 42-ден жоғары (10.1-кесте).

2050 жылды болжайтын болсақ, ЕЖТА айтарлықтай өзгереді.

2050 жылы Қытай едәуір қартаяды. Болжамдар бойынша Қытайда 100

өндірушіге шаққанда егде тәуелділер 2010 жылы – 11, ал 2050 жылы 37 егде

1950

1955

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020

2025

2030

2035

2040

2045

2050

Кіші жас ТК

Жыл

Қытай АҚШ

10.12-сызба. Кіші жас тәуелділігі арасалмағы, Қытай және АҚШ,

1950–2050 жылдар

Дереккөз: АҚШ Халық саны бюросы, Халықаралық мәлімет базасы. Дайындаған DLP.

303

Халықтың қартаюы

тәуелдіден келетін болады. АҚШ та қартаяды, ондағы ЕЖТА 2010 жылғы

20-дан 2050 жылы 32-ге өседі дейді болжамдар.

2050 жылға қарай Қытай демографиялық тұрғыда өте кәрі елге айнала-

ды. АҚШ та айтарлықтай қартаяды, бірақ дәл Қытай сияқты кәрі болмайды.

2010 жылдан кейінгі қырық жыл ішінде бұл елдегі демографиялық жағдай

күрделенеді. 2050 жылы Қытай халқының 35 пайыздан астамы (459 мил-

лионнан аса адам) 60 жастағы және одан кәрі адамдар болады. Қазір әлем

бойынша ең кәрі ел – Жапония болса, 2050 жылы Қытай одан да кәрі бола-

ды дейді болжамдар. 2015 жылы Жапониядағы (60 жастағы және одан үл-

кен) егде адамдар халықтың 33 пайызын құрады (рас, 2050 жылы олардың

үлесі 46 пайызға жетеді деп болжанып отыр). 2050 жылы Қытай АҚШ-тан

гөрі кәрі болады және ол уақытта АҚШ халқының «тек» төрттен бірі (106

миллионнан аса адам) 60 жастағы және одан үлкен адамдар болады.

2050 жылға қарай Қытай әлемдегі ең кәрі және тәуелділік жасы жағы-

нан ахуалы ең ауыр елдердің біріне айналады. АҚШ-тың да жағдайы осы

шамалас болады. Қытай үшін халқының бұлай қатты қартаюының салда-

ры қандай болмақ?

Қытай дәстүрі бойынша қартайған ата-анасын ұлдары бағу керек.

Көбіне ата-ана үлкен ұлымен, кейде басқа бір ұлымен бірге немесе оларға

жақын тұратын. Үлкен ұл мен оның інілері ата-анасын экономикалық

тұрғыда қолдауға жауапты болды. Ал көңілін демдеуге қыз баласы немесе

келіндерінің бірі келетін. Соңғы онжылдықтарда, онда да 1949 жылы

Халық Республикасы құрылған соң әсіресе қала тұрғындары арасында

бұл дәстүр өзгеріске ұшырады. Әйтсе де ата-анаға экономикалық және

1950

1955

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020

2025

2030

2035

2040

2045

2050

ЖТК

Жыл

Қытай АҚШ

10.13-сызба. Тәуелділік жасы коэффициенттері, Қытай және АҚШ,

1950–2050 жылдар

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, Халықаралық мәлімет базасы. Дайындаған DLP.

304

Жастық және жыныстық құрам

эмоциялық қолдау көрсету көп жағдайда үлкен ауыртпалық артпайтын.

Қытай халқында егде тәуелділерге қарағанда өндірушілер әлдеқайда көп

болды, бұл – туу деңгейі едәуір жоғары елдерге тән нәрсе. Мұндай дәстүр

АҚШ-та Қытайдағыдай деңгейде орнықпаған еді.

Алайда қазіргі Қытайда туу деңгейінің өте төмен және ТЖА 1980 жыл-

дардан бері тым теңгерімсіз екенін ескерсек, егде адамға қарау жаңа ға-

сырда үлкен мәселеге айналғалы отыр. Біріншіден, жоғарыда айтып өтке-

німіздей, алдағы жылдары Қытайда бір өндірушіге шаққанда тәуелділер

саны әлдеқайда артады. 2010 жылы Қытайда 100 өндірушіге шаққанда

11 егде тәуелдіден келсе, 2030 жылы – 24, ал 2050 жылы 37-ден келетін

болмақ. Халықтағы өндіруші адамдарға шаққанда мұнша кәріден келуі...

бұл – орасан көп сан. 2010 жылғымен салыстырғанда, Қытайда әр 100 өн-

дірушіге шаққанда келетін егде тәуелді саны 2050 жылы 3,4 есе көп болады

деп болжанып отыр. 2050 жылға қарай бұл көрсеткіш әлемдегі ең жоғары

ЕЖТА қатарында болмақ.

Қытайда 2050 жылға қарай өте жоғары болатын ЕЖТА-ны Қытайдағы

қалыптан тыс жоғары ТЖА-мен (Poston, Conde, and DeSalvo, 2011) қатар

қойсақ, егде адамдарды күтіп-бағу мәселесі алдағы жылдары күрделе-

не түседі. Қытайда неке жасына жеткенде үйленетін қыз таба алмайтын

30–40 млн ұл туғанын жоғарыда айттық. ТЖА деңгейі 2030 және 2040 жыл-

дары жоғары деңгейде қалса, Қытай еркектері үшін үйленетін қыз тап-

шылығы тіпті күшейеді. Сол жалғызбасты еркектердің көбі ата-аналарын

экономикалық және эмоциялық тұрғыда қолдауы керек болады. Үйлене

алмайтыны себепті олардың өзін бағатын ұлы да, қызы да болмайды. Көбі

отбасындағы жалғыз бала болғандықтан, олардың бірге қартаятын бауы-

ры да болмайды.

Соңғы онжылдықтарда Қытай отбасыларында кейін егде ата-ананы күте

алатын бірнеше ұл және қыз болса, алдағы 30–40 жылда жағдай өзгереді:

бағып-қағуға мұқтаж ата-аналар мен ата-ананың бауырлары бұрынғымен

салыстырғанда әлдеқайда көбейеді. Оның үстіне, асыраушының көбі әйе-

лі жоқ жалғыз ұл болуы мүмкін. Егде адамдарды күту мәселесі 2010 және

2020 жылдан кейінгі онжылдықтарда оңай болмайды.

КОГОРТАЛАР МЕН БУЫНДАР

Бұл тарауда біз талқылайтын соңғы тақырып – когорталар. Демографтар

когортаға «бәрі белгілі бір уақыт аралығында бір жағдайды бастан

өткерген» адамдар тобы деп анықтама береді (van Imho, 2003: 155).

Демографтар туу когорталарына, яғни белгілі бір уақыт аралығында туған

адамдар топтарына ерекше назар аударады. Туу когортасын кейде буын

деп те атайды. Бұл кітапты оқып отырған адамдардың көбі университет

студенттері болса, онда олар 1983–2001 жылдары туғандар когортасының

мүшелері, яғни олар 1983 жыл мен 2001 жылдың аралығында туған. Бұл

когортаны демографтар «жаңа бумерлер» деп атайды. Бірақ бұл когортаның

305

Когорталар мен буындар

«миллениалдар», «Ү буыны» және «бумеранг буыны» сияқты басқа да

аттары бар; мына соңғы атаудың шығу себебі – 1983–2001 жылғылар

когортасындағы адамдардың көбі бұрынғы когорталармен салыстырғанда

ата-аналарымен ұзағырақ бірге тұрады (Farris, 2016).

1-тарауда айтып өткенімдей, мен 1929 және 1945 жылдар аралығында ту-

ғандар когортасының мүшесімін (1940 жылы туғанмын). Менің когортамды

көбіне «азғантай бақыттылар» когортасы дейді. Өйткені бізден кейін ту-

ғандарға, яғни 1946 және 1964 жыл аралығында беби-бумер когортасында

туғандарға қарағанда біздің санымыз әлдеқайда аз болды. Беби-бумерлер

саны – 76 млн, «бақыттылар» шамамен 44 млн еді (Carlson, 2008: 25). Біздің

«азғантай бақыттылар» аталуымыздың себебі – санымызда ғана емес, жолы-

мыз да жеңіл болды. Аз болғанымыздың арқасында бұрынғы және кейінгі

когорта мүшелеріне қарағанда бізге жұмыс табу оңайға түсті және әртүрлі

әлеуметтік мүмкіндікті пайдалана алдық.

Туу когорталары туралы жазылған ең тамаша кітаптардың бірі – Элвуд

Карлсонның The Lucky Few: Between the Greatest Generation and the Baby Boom

(«Азғантай бақыттылар: ұлы буын мен беби-бумның арасы») кітабы. Бұл –

демография тақырыбындағы мен жақсы көретін кітаптардың бірі, сіздерге

де оқуға кеңес беремін. Онда Карлсон 1871–2001 жылдар арасында дүние-

ге келген жеті туу когортасы туралы айтады: (1) «жаңа әлемді ашушылар»

(1871– 1889); (2) «қиын заманда өмір сүргендер» (1890–1908); (3) «мық-

ты жауынгерлер» (1909–1928); (4) «азғантай бақыттылар» 1929–1945); (5)

«беби-бумерлер» (1946–1964); (6) «Х буыны» (1965–1982); (7) және «жаңа

бумерлер» (1983–2001).

«Жаңа әлемді ашушылар» – Карлсонның бірінші туу когортасы; бұлай

аталу себебі – ол когортадағылардың көбі басқа елдерден «Жаңа әлем» деп

АҚШ-қа қоныс аударды. «Қиын заманда өмір сүргендер» – екінші когорта,

бұлай аталу себебі – оның мүшелері «өмірінің ересек жылдарын тұншық-

тырған бірнеше аласапыранды – екі дүниежүзілік соғысты, экономикалық

тоқырауды бастан кешірді» (Carlson, 2008: 18). Үшінші когортаның «Мықты

жауынгерлер» аталуының себебі – «Екінші дүниежүзілік соғыста АҚШ үшін

жасалған нәрсенің бәрін іс жүзінде осылар іске асырды» (Carlson, 2008: 20).

Төртінші когорта «Азғантай бақыттылар» туралы да айтылды. Бесінші когор-

таның «Беби-бумерлер» деп аталу себебі – Екінші дүниежүзілік соғыстан ке-

йінгі жылдары бала көп туып, әр әйелге шаққанда 3,7-ге жетті. 1946 және

1964 жылдар аралығында АҚШ-та 76 миллиондай «беби-бумер» дүниеге

келді», бұл сан «44 млн азғантай бақыттыдан екі есеге жуық көп» (Carlson,

2008: 25). Алтыншы когортаның «Х буыны» аталуының себебі – Карлсонның

айтуына қарағанда (2008: 27), «маркетологтар басқа ешқандай ат ойлап таба

алмай, бұл топты әшейін «Х буыны» деп атады да, кейін көп жаңылысу туғыз-

ған осы атау сақталып қалды». Және соңғы жетінші когорта – «Жаңа бумер-

лер» 1983 жылы туа бастады. «Жаңа бумерлердің» көп тууының себебі – олар-

дың ата-аналары, яғни «беби-бумерлер» көп қой, мәселе сонда. Олардан көп

бала өрбіді де, 1983 және 2001 жылы туғандардың саны асып кетті.

306

Жастық және жыныстық құрам

10.14-сызбада жеті когортадағы адам саны АҚШ-тағы 1900 және

2010 жылдар аралығындағы әр онжылдық санақ бойынша берілген. Ең

кәрі когорта – «Жаңа әлемді жаулаушылар» сызбаның сол жағында, одан

кейін «Қиын заманда өмір сүргендер», соңғы әрі ең жас когорта – «Жаңа

бумерлерге» дейін осылайша жалғасады. «Әр когортаның көлемі халық

санағы арқылы өмір бойы нақтыланып отырады» (Carlson, 2008: 12). Бір

анығы – «Жаңа әлемді ашушылар» 1900 жылғы санақта бар, 10.14-сызбадан

көрініп тұрғандай, когорталардың көбі кейін өткен санақтарда ғана бірінші

рет саналған. Әр когортаның жоғарғы бөлігі барлық санақ бойынша бұл

когортадағы адамдардың ең көп санын көрсетеді. Мысалы, 1980 жылғы

санақта «Азғантай бақыттылар» когортасында туғандардың жалпы саны

41,3 млн болған.

10.14-сызбадағы ақпаратты қалай түсіну керектігін айта кетсек. Бір

қарағанда күрделі көрінгенімен, шындығында, қарапайым. Мысалға өзімнің

когортам «Азғантай бақыттыларды» (АБ) алайын. Алғашқы үш онжылдық

санақта (1900, 1910 және 1920 жылғы) АБ буынына кіретін адамдар жоқ,

өйткені АБ когортасының мүшелері тек 1929 жылы дүниеге келе бастады.

Олар алғаш рет 1930 жылғы санаққа ілінді; сызбада көрсетілгендей,

1930 жылы АБ-да 4,5 мыңдай ғана адам болған. Мен туған 1940 жылы

АҚШ-тың ХХ ғасырдағы буындары

Млн

100

81,1

74,2

79,1

47,6

37,4

28,9

2000

1980

1960

1940

1920

1900

Жаңа әлемді

ашушыла

Қиын заманда

өмір сүргенде

Мықты

жауынгерле

Азғантай

бақыттылар

Беби-бумерле

Х буыны

Жаңа бумерле

41,3

10.14-сызба. Жеті когортадағы адам саны АҚШ-тағы 1900 және 2010 жылдар

Дереккөз: Осы тарау үшін Элвуд Карлсонның дайындаған сызбасы.

307

Когорталар мен буындар

АБ когортасының саны шамамен 26 млн болды, ал 1960 жылға қарай

40 миллионға жуықтады. Бақыттылар когортасының саны 1980 жылғы са-

нақ кезінде барынша өсіп, 41,3 миллионға жетті (сызбада АБ диаграмма-

сының жоғарғы жағы). АБ мүшелері соңғы онжылдықтарда өле бастады,

сондықтан 2010 жылғы санақта олардың саны 32 миллионға төмендеді.

Неліктен демографтар туу когорталарын, яғни буындарды зерттейді?

Сұрақты кеңірек қойсақ, буындардың маңызы неде? Мысалы, бақыттылар

когортасының (біздің когорта) жаңа бумерлер (осы кітапты оқып отырған-

дардың көбінің) когортасынан қандай айырмашылығы бар? Егер түрлі туу

когортасы (буындар), сонымен қатар оның мүшелері туып, ержеткен уа-

қыт кезеңдеріне тән түрлі әлеуметтік жағдай туралы жақсы білсек, онда біз

өзімізді, әке-шешеміз бен ата-әжемізді жақсы түсінеміз, өйткені олардың

өмірі мен біздің өмірдің қалай өткенін, сонымен қатар бұл процестердің

ұқсастығы мен өзгешеліктерін білеміз.

Бір сұхбатында Карлсон «егер «қандай ерекше мүмкіндіктер мен түйткіл-

дерге тап болғаныңызды түсінсеңіз, онда өз буыныңыздағы басқа адамдар-

мен жақсы тіл табыса аласыз» және басқа буын адамдарымен де» деген бола-

тын (Zuehlke, 2008). Буындардың айқын да тұрақты ықпалынан өмір бойы

құтылмаймыз. Бақыттылар буыны өкілдерінің өмірі мен жаңа бумерлердің

өмірі көп қыры бойынша өзгеше, ал бұл өзгешеліктер көбіне біздің балалық

және жеткіншек шағымызға ықпал еткен әлеуметтік жағдайларға байланыс-

ты. Әлбетте, жекелей күш-жігер жұмсау да тағдырымызға зор ықпал етеді.

Әйтсе де өзіміз туып, ержеткен әлеуметтік жағдайларды да естен шығар-

мауымыз керек. Бұлар біз бақылай алмайтын күштер; өмірді және өмірдегі

мүмкіндіктерді тежеуде олар шешуші рөл атқарады (Easterlin, 2008: xvii).

Жоғарыдағы сызба соңғы өкілдері 2001 жылы туған, кейде миллениалдар

деп аталатын жаңа бумерлер когортасымен бітеді. Осы оқулықты оқып

отырғандардың көбі – жаңа бумерлер. Ал жаңа бумерлерден кейінгі

когорталар, яғни 2002 жылы және одан кейін туған буындар ше? Олар

қандай өзгешеліктермен сипатталады? Не деп аталады?

Элвуд Карлсонға мен дәл осы сұрақтарды қойған едім. «Буындар есей-

генге дейін олардың ықпал етуші және басқалардан өзгеше ерекшеліктері

білінбейді, сондықтан қазіргі уақытта (кітап жазылып жатқан кезде, яғни

2015 жылдың жазында) 2002 жылы басталған туу когортасын сипаттау

ерте», – деді ол. Олардың үлкендері мектепте оқиды және енді ержетіп ке-

леді. Бұл буын туралы сөз қозғалғанда бір-ақ нәрсені күмәнсіз айта ала-

мыз: олар АҚШ-тағы жүз жылдан аса уақыт ішіндегі ең «жаһандық» буын

болмақ. ХХ ғасырдың басындағы иммиграция шарықтау шегіне жеткен

кезбен салыстырғанда, олардың қатарында шетелдіктер көп болуы мүм-

кін. Сосын, доктор Карлсонның айтуына қарағанда, олар сан жағынан аз

болмайды және «Азғантай бақыттылар» мен Х буыны сияқты, саны көп

буынның өкшесін басқан аз буын болмайды. Өлім-жітімнің азаюы, туудың

тұрақталуы және көші-қонның өсуінен ол үлкен, тіпті Жаңа бумерлерден

(АҚШ тарихындағы ең ірі когорта) де үлкен когортаға айналуы ықтимал.

308

Жастық және жыныстық құрам

2002 жылы басталған бұл туу когортасының атауы оның шығу тегінің

әркелкілігіне негізделген болуы мүмкін. Cодан соң когортаға кіретіндер

бұқаралық ақпарат құралдарының әркімге арнайы контент дайындауы-

на қарай бөлшектене беретін болады. Доктор Карлсонның айтуынша,

2002 жылы және одан кейін туғандарды «Дайверженттер» («Әр тарапқа ке-

тушілер» – ауд.) деп атауға болады (2015 жыл 2 маусымдағы жеке сұхбат).

ТҮЙІН

Бұл тарауда, ең әуелі, жас пен жыныстың анықтамасын талқыладық. Жы-

нысқа төтесінен анықтама бере алмаймыз, адамның жынысын анықтауға

қатысты көптеген күрделі сұрақ бар. Одан соң жастық және жыныстық құ-

рылымға қатысты демографияның кейбір негізгі теориялық мәселелерін,

оның ішінде тұрақты халық саны теориясын талдадық. Сосын демо граф-

тар халықтың жастық және жыныстық құрылымын есептеуге қолданатын

негізгі әдістер мен көзқарастарға тоқталдық. Бұл әдістерді түсіндіру үшін

Оңтүстік Корея, Қытай, АҚШ және өзге елдердің жастық және жыныстық

құрылымы туралы мәліметтер пайдаланылды. Әрі қарай жастық және

жыныстық құрылымның негізгі екі өзгешелігі – ТЖА мен халықтың қар-

таюы мәселесі туралы айттық. Тарау соңында когорталар мен буындарды

әңгімеледік.

309

НӘСІЛ ЖӘНЕ ЭТНОС

КІРІСПЕ

Бұл тарау нәсіл мен этнос демографиясына арналған. Тарауда, негізінен,

нәсіл мен этносқа қатысты демографиялық мәселелер және олардың салда-

ры қозғалады. Демографтар неліктен нәсіл мен этносты зерттейді, алдымен

содан бастайық. Сосын адамдардың нәсіл мен этнос бойынша бөлінуінің та-

рихы туралы айтамыз. Содан соң АҚШ-та 1790 жылғы халық санағы мен

2010 жылғы халық санағы аралығындағы уақытта нәсіл мен этностың ста-

тистикалық тұжырымдары қалай дамығаны жөнінде сөйлейміз. Осының

себебімен АҚШ-тың федералдық өкіметі жүйесінде бүгінде бес нәсілдік-эт-

ностық санат қалыптасқан. Сосын АҚШ-тағы бүгінгі кездегі нәсілдік және

этностық ахуалға тоқталамыз және тарау соңында АҚШ-тың иммигранттар

елі екенін әрі АҚШ-тағы халық санының келешек өсімі тікелей немесе жа-

нама түрде иммиграцияға байланысты болатынын ескере отырып, тарауды

нәсілдік және этностық бейімделуді талқылау үшін қолданылған бірқатар

әлеуметтік және демографиялық перспективаны талқылаймыз. Біздіңше,

америкалықтар үшін бейімделу – негізгі мәселе, өйткені 2040 жылдар-

дың ортасына қарай АҚШ-та азшылықтар көпшілікке айналады, яғни тегі

латын америкалық емес ақнәсілділер көпшілік болудан қалады.

ДЕМОГРАФТАР НӘСІЛ МЕН

ЭТНОСТЫ НЕ ҮШІН ЗЕРТТЕЙДІ?

Кітаптың алғашқы тарауында демографияның бір мәселесі «халықтардың

жасы, жынысы, нәсілі, отбасылық жағдайы және басқа да сипаттары бо-

йынша құралуына» байланысты екенін айтқанбыз. Алдыңғы тараудағыдай,

бұл тарауда да халық құрамының ерекшеліктеріне назар аударамыз. 10-та-

рауда халық құрамының аса маңызды екі қыры – жас пен жынысты қарас-

тырдық. Бұл тарауда халық құрамының тағы бір қыры – нәсіл мен этносқа

тоқталамыз. Демографтарды не себепті халықтардың нәсілі мен этносы қы-

зықтырады? Нәсіл мен этноста демографтар үшін маңызды не бар?

1-тарауда негізгі демографиялық теңдеуді талқылағанымыз есіңізде бо-

лар? Соны тағы бір мәрте талқылауға бірнеше абзац арнау артық болмас

еді. Негізгі демографиялық теңдеу (1-тарауда айтылған (1.1) теңдеуі) бо-

йынша, екі уақыт нүктесі, мәселен t және t + 1 аралығында халық санының

өзгеруі t және t + 1 аралығындағы туу, өлім-жітім және көші-қон деңгейі-

нің өзгеруіне байланысты.

310

Нәсіл және этнос

Айталық, 2010 жылғы 1 сәуір мен 2014 жылғы 1 шілде аралығында АҚШ

халқының саны 308,8 миллионнан 318,9 миллионға жетіп, 10,1 миллионға

өсуін талдағымыз келді. Бұл өзгерісті түсіну үшін осы 10,1 миллионға тал-

дау жасап, үш демографиялық процесс: туу, өлім-жітім және көші-қоннан

қалай пайда болғанын анықтауымыз керек. Сонда халыққа жаңа туған 16,8

млн сәби қосылғанын, одан өлген 10,7 млн адамның алынып тасталғанын,

халыққа таза пайда – 4 млн халықаралық мигранттың қосылғанын, сөйтіп,

халық санындағы жалпы өзгеріс 10,1 адамға тең болғанын көрер едік.

Нәсіл мен этностың назарға алынатын себебі – түрлі нәсіл мен этнос-

тық топтың бұл үш демографиялық процеске қосатын үлесі бірдей емес.

Ақнәсілді, қаранәсілді және байырғы америкалықтармен салыстырғанда,

тегі латынамерикалықтарда туу деңгейі жоғары, өлім-жітім деңгейі төмен.

Басқа нәсілдерден гөрі, тегі латынамерикалықтар мен азиаттарда халықа-

ралық көші-қон көрсеткіштері де жоғары.

Мысалы, 2010 және 2014 жыл аралығында АҚШ-та қалай және нелік-

тен 16,8 млн сәби туғанын түсінгіміз келсе, нәсілдер мен этностардың АҚШ

халқындағы үлесін ескеруміз керек, өйткені оларда туу деңгейі әртүрлі.

Саенц пен Моралес (2005: 169): «АҚШ демографиясын түсінуде нәсіл мен

этностың маңызы бар, өйткені халық құрамы мен демографиялық про-

цестер тұрғысынан алғанда, нәсілдік және этностық топтар мүлде бөлек

болып келеді», – деп жазған болатын. Ол екеуі (2005: 176–179) нәсіл мен

этностың үш демографиялық процеске әртүрлі ықпалын егжей-тегжейлі

тамаша талдап берді.

НӘСІЛДІК ЖӘНЕ ЭТНОСТЫҚ

САНАТТАРДЫҢ ҚЫСҚАША ТАРИХЫ

Демографтар кейде нәсіл мен этносты бір ұғым ретінде қарастырады,

алайда екеуі – екі бөлек термин. «Алғашқысы – физикалық сипаттарға,

ал екіншісі – мінез-құлықтық немесе мәдени атрибуттарға байланысты

ұғым» (Saenz and Morales, 2005: 171). АҚШ халық санағы мен ACS-тің

(3-тарауды қараңыз) анкеталық құралдарында нәсіл мен этносқа қатысты

екі сұрақ бар (3-тараудағы 3.1-сызбаны қараңыз). Бірінші сұрақ ол адам

испантілді ме, тегі латынамерикалық па, әлде тегі испан ба, соны анықтау-

ға бағытталған. Екінші сұрақ адамның нәсіліне қатысты. Респонденттер

халық санағы анкетасындағы және ACS бланкісіндегі сұрақтарға жауап

беруге тиіс. Демографтар осы екі сұраққа берілген жауапты бес негізгі нә-

сілдік/этностық топ бойынша халық санын есептеуде пайдаланады. Қалай

пайдаланады?

Демограф Рохелио Саенц адамдарды түрлі нәсілдік/этностық санат-

тарға жіктеуде осы екі сұраққа берілген жауаптарды пайдалануды ұсын-

ды және бүгінде демографтың көбі осы әдісті ұстанады. Мен оны «Рохелио

ережесі» деп атаймын, өйткені соңғы жиырма жыл шамасында Саенц осы

әдісті жақтап келеді (Saenz, 2010).

311

Нәсілдік және этностық санаттардың қысқаша тарихы

Саенцтың айтуына қарағанда, «тегі латынамерикалықтар кез келген

нәсілге жатуы мүмкін, сондықтан салыстырмалы таңдау жасаған кезде

өзін тегі латынамерикалық деп санаған адамдардың бәрін бір топқа, сосын

басқалардың бәрін (тегі латынамерикалық еместерді) өз нәсіліне қарай

белгілі бір санатқа жатқызып шығу керек. Сонда ғана бұл топтарды бір-

бірімен шатастырмайды, мысалы, ақнәсілділер санатына өзін ақнәсілдімін

деп анықтаған тегі латынамерикалықтар кірмейді (Рохелио Саенцпен ара-

дағы жеке әңгіме, 2015 жыл, 8 шілде).

Осылайша екінші үлкен топта тегі латынамерикалықтар болмайды;

нәсіл туралы сұраққа берген жауабына қарай, мұндағылар тегі латынаме-

рикалық еместердің төрт нәсілдік тобына бөлінеді: тегі латынамерикалық

емес ақнәсілділер, тегі латынамерикалық емес қаранәсілділер, тегі латын-

америкалық емес азиаттар және тегі латынамерикалық емес байырғы аме-

рикалықтар (яғни америкалық үндістер).

Тегі латынамерикалықтар кубалық, мексикалық, пуэрторикалық бо-

лып және басқалай да бөлінуі мүмкін. Дәл сол сияқты, азиаттар да бірнеше

топқа, мысалы, қытай, кәріс, жапон, филиппин, вьетнам, үнді және байыр-

ғы гавайлықтар болып бөлінеді (барлық басқа топтарды білу үшін 3.1-сыз-

бадағы тізімді қараңыз).

Ал осы нәсілдік-этностық санаттар қалай пайда болды?

Карл Линней (1707–1778) (ол Карл фон Линне деген атпен де белгілі)

швед ғалымы және таксономияның (ғылымның жіктеуге қатысты саласы)

атасы болатын. Ол өзінің Systema Naturae («Табиғат жүйесі») еңбегінің алғаш-

қы басылымын 1735 жылы жариялады, ол кезде бұл еңбек небәрі 12 беттен

тұратын. 1758 жылы шыққан оныншы басылымында 4 000-нан аса жануар

түрі мен 7 000-нан аса өсімдік түрі жіктелген. Преуитт (2013: 15) айтпақшы,

«бұл кітап адам түрлерін жіктеген алғашқы іргелі және жүйелі еңбек бола-

тын, ол тері түсін ерекше өзгешелік ретінде ұсынды, (тері түстері) қызыл,

сары, қара және ақ (болды)», Линнейдің жіктеуі бойынша, олар Americanus

(яғни америкалық үндіс), Asiaticus, Africanus және Europeaeus деген санаттар-

ға бөлінеді. Линней өзі психоаналитик те, антрополог та емес еді, соған қара-

мастан ол түсі бойынша бөлінген бұл топтардағы адамдардың темпераменті

мен мінез-құлқы әртүрлі деп пайымдады. Нәсілдік эссенциализм, яғни «бел-

гілі бір нәсілге жататын әр адамға тән сипат идеясы» Линней үшін жалпылай

қабылданған принцип болды. Бүгінде «бізге белгілі де белгісіз нәсіл ғылымға

табиғаттан берілген факт ретінде енген» (Prewitt, 2013: 15).

XVIII және XIX ғасырлардағы Линнейдің жолын ұстанған зерттеушілер

«адам жіктемесінің тері түсі мен мәдениетті байланыстырған тұрпайы сыз-

басын ұсынды» (Prewitt, 2013: 16). Олардың ішіндегі ең әйгілісі немістің

натуралист анатомы Иоганн Блуменбах (1752–1840) 1775 жылы De Generis

Humani Varietate Nativa («Адамзаттың табиғи түрлері жайында») атты ең-

бегін жариялап: «Бірінші болып ақнәсілдің долбарлы артықшылығын тү-

сіндірді және оған климат, ас-ауқат, тұрмыс салтының ықпалы бар», – деді

(Prewitt, 2013: 16). Кітаптың 1776 жылы шыққан екінші басылымында ол

312

Нәсіл және этнос

Линнейдің төрт санатына бесіншісін қосып, басымдығы бойынша былай

түзді: «кавказдық, моңғолдық, малайлық, үндіс және негр (эфиопиялық).

Осы таксономия Батыс ғылымы мен мәдениетінде мықтап орныққан түстік

нәсілдік бестаған қалдырды: ақ, сары, қоңыр, қызыл және қара» (Prewitt,

2013: 17). Бүгінде АҚШ федералдық үкіметі туу, өлім-жітім, отбасы мен

ажырасу туралы жазбалардан білім және табыс туралы мәліметтерге де-

йінгі барлық микромәліметті жіктеуде осы нәсілдік/этностық бес санатты

қолданады; бұл бесеуі АҚШ-тағы федералдық заңдар, саясат және тәртіп-

тің де ажырамас бөлігіне айналып кеткен.

(Блуменбахтың бес санатына латынамерикалықтар кірмеді. Ондағы

«қоңыр» нәсіл «малайларға», яғни Малайзия, Филиппин, Бруней және

Оңтүстік-Шығыс Азияның басқа да елдері, сонымен қатар полинезиялық-

тар мен Тынық мұхитының басқа да аралдары тұрғындарына қатысты.

Холлингер [2006], Хохшильд және Пауэлл [2008] латынамерикалықтарды

«қоңыр» санатына жатқызады. Мен де осы көзқарасты ұстанамын).

ЛИННЕЙ МЕН БЛУМЕНБАХ НҰСҚАЛАРЫНЫҢ

АҚШ НӘСІЛДІК САНАТТАРЫНА АЙНАЛУЫ

Линней мен Блуменбахтың алғаш 1735 және 1775–1776 жылдары енгізген

нәсілдік санаттары АҚШ үкіметінің халық санағында әлі күнге қолданы-

лады. Нәсіл 1790 жылы жүрген алғашқы санақтан бастап барлық халық

санағының ажырамас бөлігі болып келе жатыр. 3-тарауда айтылғандай,

1790 жылғы халық санағының анкетасында тұрғындар еркін «ақ» еркек,

еркін «ақ» әйел және еркін емес, ақ емес басқа адамдар, яғни құлдар деп

жіктелген. «Түрлі нәсілдік өзгешелік пен таксономия бұдан кейінгі жиырма

екі санақта бір пайда болып, бір жоғалып отырды, бірақ нәсілге жіктемей-

тін халық санағы болған емес» (Prewitt, 2013: 20). Ал Уотерс АҚШ өкіметі

қолданатын нәсілдік және этностық санаттар буынаралық және ахуалдық

тұрғыда өзгерістерге ұшырап отыратынын айтты (Waters, 2002: 25).

Түрлі халық санағында нәсілге қатысты қандай сұрақтар болғанын мы-

салға келтірейік. 1830 жылғы халық санағында шетелде туған, бірақ әлі

азаматтық алмаған ақнәсілділер туралы жаңа сұрақ пайды болды. 1850

жылғы халық санағында еркін адам терісінің түсіне қарай белгіленді: ақ-

нәсілді адамға қатысты «түсі» деген жерге ештеңе жазылмады, мулат бол-

са «М», ал қаранәсілді болса «В» деп жазылды. 1870 жылғы санақ кезінде

жоғарыда айтылған сұраққа нәсілге қатысты тағы екі код қосылды: қы-

тайлық «С», үндіс «І» деп белгіленді. 1890 жылғы санақта оңтүстік-шығы-

сазиялықтар, мысалы, жапондар, бөлек топ болып көрсетілді. Бұл санақ

анкетасында «нәсіл» деген сөз алғаш пайда болды. Санақшылар көрсететін

нәсілдік санаттар мынадай болатын: «ақ», «қара», «мулат», «квартерон»,

«окторун», «қытай», «жапон», «үндіс». «Мулат» деген термин 1900 жылғы

санақта қолданылмады, бірақ 1910 жылғы санақта қайтадан пайда болды

(US Bureau of the Census, 2014b).

313

Линней мен блуменбах нұсқаларының АҚШ нәсілдік санаттарына айналуы

1930 жылғы санақта «мулат» деген санат тағы болмады. Аралас нәсіл

өкілдерін санақшылар «негр» деп көрсетуге тиіс болды. Осылайша тегінде

қара нәсіл үлесі аз болса да, аралас нәсіл адамы «қара» болып жазыла бас-

тады. Сонымен қатар бұл санақта «мексикалық» деген сөз алғаш және жал-

ғыз рет нәсілдік санат ретінде қосылды. «Мексикалық» санаты 1940 жылғы

санақта болмады да, тегі мексикалықтар ақнәсілдіге жатқызылды. «Түсі»

деген термин 1950 жылғы санақта болмады, бірақ 1960 жылғы санақта

қайта қосылды (US Bureau of the Census, 2014b).

1970 жылғы санақта бірінші рет испантілді/тегі латынамерикалық-

тарға арналған сұрақ қосылды; мұнысы нәсіл туралы сұрақтан бөлек еді.

Содан бері онжылдық санақтардың бәрінде қойылып келеді. 1970 жылғы

халық санағының 5 пайыздық қарапайым анкетасында мынадай жаңа сұ-

рақ пайда болды:

Тек бойынша мыналардың қайсысына жатасыз:

• мексикалық;

• пуэрторикалық;

• кубалық;

• орталық немесе оңтүстікамерикалық;

• басқа испантілді;

• ешқайсысы емес.

1970 жылғы халық санағында поштамен хат жіберу арқылы санау жү-

йесі алғаш рет қолданылды. Санақшылар анкетаны поштамен қайта жі-

бермеген және шағын елді мекенде тұратын отбасыларға ғана барды

(US Bureau of the Census, 2014b).

1980 жылғы халық санағына тағы бірнеше нұсқа, оның ішінде вьет-

нам, гуам және самоалық деген нәсілдер қосылды. Ал латынамерикалық

тек туралы сұрақ елдің әр тұрғыны жауап беретін 100 пайыздық анке-

таға ауыстырылды, ол қазір соның ішінде (нәсіл туралы сұрақ қашанда

100 пайыздық анкетаға енгізілетін). 1990 жылғы халық санағында нәсіл

бойынша «басқа» деген санатқа аралас нәсіл деп жауап берген адамдар

өз жауабының бірінші бөлігіндегі нәсілге жатқызылды, мысалы «ақ азия-

лық» деп жазған адам «ақ», ал «азиялық ақ» деп жазған адам «азиялық»

болып белгіленді. 2000 жылғы халық санағында адамдардың нәсіл бойын-

ша бірнеше санатты қарастыруына бірінші рет мүмкіндік берілді (3-тарау,

3.1-сызбадағы 9-сұрақты қараңыз). 2010 жылғы халық санағы мен 1990

және 2000 жылғы халық санақтарындағы испантілді/тегі латынамерика-

лықтарға арналған нәсіл және этносқа қатысты сұрақтар бір-біріне ұқ-

сас: 1990 жылғы санақтың негізгі ерекшелігі – ол кезде адамдардың нә-

сіл туралы сұраққа бірнеше жауапты қарастыра алатын мүмкіндігі болды

(US Bureau of the Census, 2014b).

2010 жылғы санақта АҚШ тұрғындарының 2,9 пайызы екі немесе одан

көп нәсілді таңдады, 2000 жылғы санақта бұл көрсеткіш 2,4% болатын

(Jones and Bullock, 2012).

314

Нәсіл және этнос

1790 жылдан 2010 жылға дейінгі халық санақтарындағы нәсілдік және

этностық жіктеулерге қатысты негізгі өзгерістердің кейбірін қарастыр-

дық. Бүгін Халық санағы бюросы қолданатын негізгі нәсілдік/этностық

санаттар 1775 және 1776 жылы Блуменбахтың жасағанына, атап айтсақ,

жоғарыда көрсетілген тегі латынамерикалық және тегі латынамерикалық

емес ақ, тегі латынамерикалық емес қара, тегі латынамерикалық емес

азиялық және тегі латынамерикалық емес байырғы үндіс сияқты бес са-

натқа сәйкес келеді. Бұлар баршаға белгілі қоңыр, ақ, қара, сары және қы-

зыл түс топтарын білдіреді.

Кеннет Преуитт (2013: 8) былай дейді: «Бүгін (неміс дәрігері адам тү-

рін бес нәсілге бөлгелі бері) екі жарым ғасырға жуық уақыт өтті, әйтсе де

АҚШ Халық санағы бюросы Америка халқын сол бес нәсілге бөледі, сөй-

тіп, АҚШ әлемде XVIII ғасыр таксономиясын берік ұстанатын жалғыз ел

болып отыр… (онда) түрлі нәсіл ғана емес, жоғары және төмен нәсілдер

де бар». 1790 жылдан бері АҚШ-та нәсілдік және этностық жіктеу бойын-

ша көп өзгеріс болды, бірақ сонда да біз бүгін, негізінен, сонау 1776 жылы

жасалған нәсілдік санаттарды қолданамыз.

АҚШ-ТАҒЫ НӘСІЛДІК ЖӘНЕ ЭТНОСТЫҚ ҮЛГІЛЕР

2010 жылғы санақ мәліметтері бойынша, тегі латынамерикалық емес

ақнәсілділердің (яғни англолардың) халықтағы үлесі 64 пайыздан төмен –

санақ тарихындағы ең төменгі көрсеткіш. 1790 жылы алғаш рет халық

санағы жүргізілген кезде АҚШ-тағы ақнәсілділер жалпы халықтың 81 па-

йызын құрады және содан бері олардың үлесі 80 пайыздан жоғары болып

келді. Ақнәсілдің үлесі 1920 жылы 90 пайызға жетті де, 1950 жылға дейін

сол деңгейден жоғарыламаса, түскен жоқ. 2000 жылға қарай ақтар үлесі –

75%, ал 2010 жылы 72 пайызға түсті.

Бірақ бұл арада статистикалық мәліметтерді жіктеуде мәселе барын

ұмытпауымыз керек. Адамның тегі испантілді/латынамерикалық еке-

нін анықтайтын сұрақ пайда болған (жоғарыдағы талқылауды қараңыз)

1970 жылға дейін тегі латынамерикалық адамдар ақнәсілді болып белгі-

ленді. Сондықтан жоғарыда аталған ақтар үлесіне тегі латынамерикалық

адамдар да қосылып отырды. Тек 1980 және, әрине, 1990 жылға қарай де-

мографтар түрлі нәсілдік топты (ақ, қара, азиялық және үндіс) тегі латын -

америкалық па, әлде олай емес пе деп бөле бастады («Рохелио ережесі»

туралы талқылауды қараңыз). Бұл өзгеріс әсіресе ақнәсілділер көрсеткіш-

теріне қатысты еді, өйткені тегі латынамерикалықтардың басым көпшілігі

ақнәсілділер тобына кіретін.

АҚШ халқындағы ақнәсілділер үлесі 1990, 2000 және 2010 жылдары,

тиісінше, 80%, 75% және 72% болды. Яғни тегі латынамерикалық емес

ақнәсілділер үлесі 1990, 2000 және 2010 жылдары, тиісінше, 76%, 69%

және 64% болды. Осылайша қалай саналса да ақнәсілділердің АҚШ хал-

қындағы үлесі 1950 жылдан бері ұдайы қысқарып келеді.

315

АҚШ-тағы нәсілдік және этностық үлгілер

11.1-кестеде АҚШ халқындағы тегі латынамерикалық еместер мен тегі

латынамерикалықтардың 2000 және 2010 жылдардағы пайыздық үлесі

туралы мәлімет берілген. Жоғарыда айтылғандай, тегі латынамерикалық

емес ақтардың үлесі 2000 және 2010 жыл аралығында 69 пайыздан 64 па-

йызға төмендеді. Қаранәсілділер үлесі шамамен бұрынғы 12% деңгейінде

қалды. Азиялықтар үлесі біршама өсті. Екі немесе одан көп нәсілді көрсет-

кен адамдар үлесі де аз ғана өзгерді. АҚШ халқындағы үлесі бәрінен көп

өскен топ тегі латынамерикалықтар болды – 2000 жылы олардың үлесі

12,5% болса, 2010 жылы бұл көрсеткіш 16,3-ке жетті.

2000 және 2010 жылдар кезеңінде АҚШ-та болған екі негізгі демогра-

фиялық үрдіс: тегі латынамерикалық емес ақнәсілділердің азайып, тегі

латынамерикалықтар санының артуы. Басқаша айтсақ, көпшілік азайып,

азшылық (тегі латынамерикалықтар, қаралар, азиялықтар, үндістер) кө-

бею үстінде. 2000 және 2010 жылдар аралығында АҚШ халқының саны

27,3 миллионға – 2000 жылғы 281,4 миллионнан 2010 жылы 308,7 мил-

лионға өсті (11.1-кестені қараңыз). АҚШ-та нәсілдік/этностық «азшылық-

тар онжылдық бойы жалпы АҚШ халқы өсімінің 92 пайызын құрап келді,

ал бұл өсімнің жартысынан астамы тегі латынамерикалықтарға тиесілі

еді» (Mather, Pollard, and Jacobsen, 2011: 7).

2000 және 2010 жылдар аралығында 50 штаттың бәрінде көпшілікке

қарағанда азшылықтар үлесі жылдам өсіп отырды. Азшылық ең жылдам

өскен штат Невада болды, онда азшылық 78 пайызды, ал тегі латынамери-

калық емес ақтар 12 пайызды құрады. Колумбия округінде ғана азшылық

саны төмендеді. 1980 жылы азшылық үлесі 10 пайыздан төмен штаттар

11.1-кесте. АҚШ халқындағы тегі латынамерикалық еместер мен тегі

латынамерикалықтардың пайыздық үлесі, 2000 және 2010 жылдар

2000 2010

Халық тобы Саны (мың) % Саны (мың) %

Барлығы 281 422 100,0 308 746 100,0

Тегі латынамерикалық емес

Ақ 194 553 69,1 196 818 63,7

Қара 33 948 12,1 37 686 12,2

Азиялық 10 123 3,6 14 465 4,7

Байырғы гавайлық және Тынық

мұхитындағы басқа бір арал тұрғыны

354 0,1 482 0,2

Үндіс және Алясканың байырғы тұрғыны 2 069 0,7 2 247 0,7

Басқа нәсіл 468 0,2 604 0,2

Екі немесе одан көп нәсіл 4 602 1,6 5 966 1,9

Тегі латынамерикалық 35 306 12,5 50 478 16,3

Дереккөз: Mather, Pollard, and Jacobsen, (2011: 7) (кесте PRB рұқсатымен басылды).

316

Нәсіл және этнос

саны 21 болса, 2000 жылға қарай олардың саны 6-ға, ал 2010-ға қарай 4-ке

түсті (Мэин, Нью-Хэмпшир, Вермонт және Батыс Вирджиния).

1980 жылы тек екі аймақта – Гавай аралдары мен Колумбия округінде

ғана азшылық үлесі 50 пайыздан жоғары болды; олар «көпшілік-азшы-

лық» деп аталды, себебі оларда тұрғындардың 50 пайыздан астамы – аз-

шылық. 2000 жылға қарай, олардың қатарына Калифорния мен Нью-

Мексико қосылды. 2000 жылы Техаста азшылық 48% болса, 2004 жылы ол

көпшілік-азшылық штатқа айналды. Осылайша 2010 жылы төрт штат пен

Колумбия округі көпшілік-азшылықты құрады: азшылықтар Гавай арал-

дарында – 77%, Нью-Мексикода – 60%, Калифорнияда – 60%, Техаста –

55%, Колумбия округінде 65 пайызға жетті. 2010 жылы сегіз штатта азшы-

лық үлесі 40 пайыздан асты (Невада – 46%, Мэриленд – 45%, Джорджия –

44%, Аризона – 42%, Флорида – 42%, Миссисипи – 42%, Нью-Йорк – 42%,

Нью-Джерси – 41%); бұлар да көпшілік-азшылық штатына айналғалы тұр

(Humes, Jones, and Ramirez, 2011: 18–19).

2010 жылы АҚШ-тағы 3 143 округтің 348-і, яғни барлық округтердің

10 пайызы көпшілік-азшылық округін құрады. Көпшілік-азшылық округ-

тері «Массачусетстен Флоридаға дейінгі шығыс жағалау бойында және

Алабама, Миссури, Луизиана сияқты Мексика шығанағында жатыр.

(Сонымен қатар олар) оңтүстік-батыста АҚШ-Мексика шекарасының бо-

йындағы штаттарда орналасқан» (Humes, Jones, and Ramirez, 2011: 22).

АҚШ округтерінің 38 пайыздан астамында тегі латынамерикалық емес

ақнәсілділер тұрғындардың 90 пайызын құрайды. Бұлар Аппалачи таула-

ры, солтүстік-шығыстың жоғарғы жағы, сонымен қатар орта батыстың

орталық және жоғарғы бөлігіндегі округтер (Humes, Jones, and Ramirez,

2011: 19–21).

2008 жылы АҚШ-тағы азшылық үлесі ең жоғары округ – Техас штатын-

дағы Старр округі (98%), одан кейінгі орындарда – осы штаттағы Маверик

(97%) және Уэбб (95%) округтері. Бұл үш округтегі азшылыққа жататын

тұрғындардың негізгі бөлігі – тегі латынамерикалықтар. 2008 жылы бүкіл

ел бойынша 48 штатта тегі латынамерикалықтар көпшілік-азшылықты

құрады, олардың ең ірі оны Техас штатында орналасқан. Сонымен қатар

елде афроамерикалықтар көпшілікті құрайтын 77 штат болды және олар-

дың барлығы оңтүстіктегі штаттар еді. 2008 жылы азиялықтар көпшілікті

құрайтын бір ғана округ болды, ол – Гавай аралдарындағы тұрғындары-

ның 58 пайызын азиялықтар құрайтын Гонолулу. 2008 жылы АҚШ-тың 10

округінде үндістер мен байырғы аляскалықтар көпшілікті құрады, ең ірісі

Оңтүстік Дакота штатындағы Шеннон округі еді – 88%.

Бұл тараудың бірнеше жерінде тегі латынамерикалық тұрғындар ту-

ралы сөз қозғадық. Осы арада бұл топтың этностық құрамы туралы тар-

қатып айта кетсек. Яғни «тегі латынамерикалықтар деп кімді айтамыз»

деген сұраққа жауап берейік.

11.1-сызбада 2010 жылғы АҚШ-тағы шыққан жеріне қарай тегі ла-

тынамерикалық тұрғындар саны берілген. Әлбетте, 2010 жылы тегі

317

АҚШ-тағы нәсілдік және этностық үлгілер

латынамерикалықтардың басым бөлігін мексикалықтар құрады (63%);

яғни олардың үлесі 2000 жылғы 58 пайыздан біраз өскен. Одан кейінгі

үлкен топ – пуэрторикалықтардың үлесі 9,2% болды, бұл көрсеткіш 2000

жылғыға қарағанда 10 пайызға аз. 2010 жылы кубалықтар тегі латынаме-

рикалық тұрғындардың шамамен 4 пайызын құрады және бұл көрсеткіш

2000 жылғы деңгейге сәйкес келеді. Бұл үш топ, яғни мексикалықтар,

пуэрторикалықтар және кубалықтар 2010 жылы АҚШ-тағы тегі латын-

америкалық тұрғындардың шамамен төрттен үшін құрады. 2010 жылы

бұлардан басқа үлесі біршама жоғары мынадай тегі латынамерикалық

топтар болды: сальвадорлықтар (3,3%), доминикандықтар (2,8%) және

гватемалалықтар (2,1%).

Географиялық орналасу мәселесіне келсек, 2010 жылы тегі латынаме-

рикалық тұрғындардың төрттен үшінен астамы АҚШ-тың оңтүстік және

батыс өлкелерінде тұрды және олардың жартысынан көбі үш штатта ғана –

Калифорнияда (14 млн), Техаста (9,5 млн), Флоридада (2,8 млн) тұрды.

Тегі латынамерикалықтар АҚШ-тағы 3 143 округтің 82-сінде көпшілікті

құрады. Олар «Техас штатының 51 округінде және Флориданың 1 округін-

де (Майами-Дейд) тұрғындардың көпшілігін құрады… Тегі латынамери-

калықтар Нью-Мексиконың – 12, ал Калифорнияның 9 округінде көпшілік

болды» (Ennis, Rios-Vargas, and Albert, 2011: 11).

«АҚШ-тағы демографиялық өзгеріс» атты 13-тарауда АҚШ-қа қатысты

2060 жылға дейінгі демографиялық болжамды қарастырып талқылай-

мыз. Қазіргімен салыстырғанда, 2060 жылға қарай АҚШ нәсілдік және

этностық тұрғыда біршама әркелкі бола түсетінін көрсетеміз. Болжамдар

ОРТАЛЫҚ АМЕРИКАЛЫҚТАР

ОҢТҮСТІК АМЕРИКАЛЫҚТАР

Мексикалық

Гватемалалық

КАРИБТІК

БАРЛЫҚ БАСҚА

ЛАТЫНАМЕРИКАЛЫҚТАР

Басқа да орталық америкалықтар

Сальвадорлық

Кубалық

Доминикан

Пуэрторикалық

70,9

63,0

2,1

3,3

2,6

5,5

15,5

3,5

2,8

9,2

8,1

11.1-сызба. АҚШ-тағы тегі латынамерикалық тұрғындардың шыққан жері

бойынша үлесі, 2010 жыл

Ескерту: «Басқа орталық америкалықтар» тобына костарикалықтар, гондурастықтар, никарагуа-

лықтар және т.б.; «оңтүстік америкалықтар» тобына аргентиналықтар, боливиялықтар, чилилік-

тер, колумбиялықтар және т.б.; «барлық басқа латынамерикалықтар» тобына «испандық», «тегі

латынамерикалық», «латино» т.с.с. деп жауап бергендер кіреді.

Дереккөз: Ennis, Rios-Vargas, and Albert (2011: 5).

318

Нәсіл және этнос

бойынша, бүгінде нәсілдік/этностық топ ретінде көпшілік болып отыр-

ған тегі латынамерикалық емес ақнәсілділердің АҚШ-тағы жалпы үлесі

біртіндеп 44 пайызға түседі; 2044 жылдың төңірегінде 50 пайыздан тө-

мен болады. Ол уақытта АҚШ көпшілік-азшылық еліне айналады; халық

үлесінде басым көпшілікті құрайтын нәсілдік/этностық топ болмайды,

АҚШ «көптеген нәсілдік және этностық топтан тұратын елге айналады»

(Colby and Ortman, 2015: 9).

АҚШ және басқа кей елдер халқының нәсілдік және этностық құрамын-

дағы негізгі өзгерістер – иммиграцияның тікелей немесе жанама әсері.

Иммиграцияның тікелей әсері бар дейтініміз: иммигранттар елдегі халық-

қа қосылады; жанама әсеріне келсек, жаңа елге барған иммигранттар ба-

лалы болады, ал балалар халық санын көбейтеді (Lichter, 2013). Жергілікті

халықпен салыстырғанда, иммигранттарда туу жоғары болса, бұл жанама

әсердің маңызы өседі – мұны тегі латынамерикалықтарға қарата (азия-

лықтарға емес) айта аламыз. Көпшілік-азшылық еліне айналу барысында

АҚШ пен кей еуропалық елдер қандай жағдайды басынан кешіруі мүмкін?

Халықтар өзара қалай әрекеттеседі? Бұл нәсілдік/этностық өзгерістер қай-

да алып бармақ? Тараудың соңғы бөлімінде топтық бейімделудің кей мәсе-

лелерін қарастырамыз.

БЕЙІМДЕЛУДІҢ ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ ЖӘНЕ

ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Бір топ барған жерінде міндетті түрде басқа топтармен өзара әрекеттес-

тікке түседі. Екі жақ та жаңа жағдайға бейімделуге тиіс болады. Сан мың-

даған жыл бұрын халықаралық көші-қон басталғалы бері адамзат топтық

бейімделу мәселелерін басынан кешіріп келеді. АҚШ-та және басқа ел-

дерде иммигранттардың жаңа тобы келген сайын әдетте бейімделудің әл-

дебір жаңа түрі басталады. XVII және XVIII ғасырларда еуропалықтар қа-

зіргі АҚШ-қа қоныс аударған кезде олар да, ондағы жергілікті тұрғындар

да бейімделу барысынан өтті. Алғашқы иммигранттар АҚШ-қа шамамен

14 000 жыл бұрын қоныс аударған байырғы америкалықтар еді (9-тарау-

дағы талқылауды қараңыз). Олар XVIII ғасырға дейін еуропалықтармен

қатар өмір сүрді, сосын індет пен соғыс басым бөлігін жойып жіберді.

1800 жылдардың соңына дейін неше түрлі қақтығыс болып, байырғы

америкалықтан ат төбеліндей ғана адам қалды (Cortes and Poston, 2008;

Purcell, 1995; Snipp, 1989). Бұл бейімделудің аяусыздықпен, айуандықпен

жүргені белгілі, бірақ ол мәдени бейімделудің бір түрі еді. Иммиграция

тоқтамайынша, бейімделу де тоқтамайды. Енді мәдени бейімделу мен

оның түрлеріне тоқталайық.

Өлкенің жергілікті тұрғындары мен келімсектерге топтық әрекетте-

суден туындайтын жаңа әлеуметтік жағдайға бейімделуге тура келеді.

Мұның мәдени сепаратизм деген тұрпайы бір түрі бар. Мұндай жағдай-

да келімсектер өз еркімен немесе қабылдаушы қоғамның сепаратистік

319

Ассимиляция және плюрализм

әрекетінің әсерінен жергілікті тұрғындардан оқшау өмір сүреді. Мәдени

сепаратизмнің ең тұрпайы көрінісі – құл мен қожайынның қарым-қаты-

насы. Үстемдік етуші Америка қоғамы мен амиштер немесе «ақирет күні

әулиелерінің Иисус Христос фундаменталистік шіркеуі» секілді діни топта-

ры арасындағы қатынас – соның тағы бір мысалы.

Тағы бір тұрпайы көрінісі – мәдени амальгамация. Мұндай жағдайда

екі немесе одан көп топтың жаппай араласуынан жаңа қоғам мен мәде-

ниет пайда болады. ХІХ ғасырда Латын Америкасында жаңа келген ис-

пандар мен байырғы топтардың нәсілдік араласуынан метистер шықты.

(Метис – нәсілдік араласудан туған адам). Қытайда бірнеше ғасыр бойы

және әртүрлі әулет билігінің тұсында одан аздап өзгеше жағдай қалыптас-

ты. Жатжерлік топтар елдің белгілі бір бөліктерін жаулап алып, үстемдік

етті, жергілікті халықпен қан араластырып, ақыр соңында, өзі қытайға

айналды. Қытай халқында мәдени қосылыстың бұл түрі туралы мынадай

мәтел бар: «Теңізге құйылған су тұзды суға айналады, сол сияқты Қытайға

келген адам қытайға айналады» (Kimball, 2000).

Мәдени бейімделудің бұл тұрпайы процестері арасында плюрализм,

ассимиляция және «балқыту қазаны» деген бар. Плюрализмде қоғам

өзінде пайда болған этностық топтардың дамуына мүмкіндік береді және

олардың әрбірі өз мәдени мұрасын сақтайды. Ассимиляцияда жаңа топ-

тар өзі тұратын қоғамның мәдениеті мен құндылықтарын қабылдап, өзі-

нікінен біртіндеп айырылады. Әлеуметтанушы Милтон Гордонның (1964)

анықтауы бойынша, мәдени ассимилияцияда (немесе аккультурация) ба-

ғынышты (азшылық) топ үстем топтың (көпшілік) көп сипатын қабылдай-

ды; ал құрылымдық ассимиляцияда бағынышты топ үшін қоғамның негізгі

институттарына жол ашылады.

«Балқыту қазаны» барысында қабылдаушы қоғам мен иммигранттық

топтар бір-бірінің мәдениетін үйреніп, жаңа топ пайда болады. Яғни бал-

қыту қазаны тұжырымы таза ассимилиция тұжырымынан өзгеше. Бұрын

Америкада балқыту қазаны тұжырымын жақтаушылар жаңа келгендерді

Америка қоғамында «ассимиляцияға ұшырауға» ынталандыратын, әйтсе

де ол англосакстардың толық үстемдік құруына мүмкіндік беретін қоғам

емес-ті; керісінше, ол түрлі топтың араласуынан, бірақ англосакстардың

күшті ықпалы сақталған жаңа қоғам еді.

Бүкіл Америка тарихында иммигранттар мен иммигрант емес тұрғын-

дар бір-біріне бейімделіп келді. Қоғамның өмірі үшін мәдени бейімделу

процесі қажет-ақ.

АССИМИЛЯЦИЯ ЖӘНЕ ПЛЮРАЛИЗМ

ХХ ғасырдың басында англосакстардан тұратын көпшілік Еуропадан жаңа

келген топтарды англолар үстемдік ететін қоғамға толықтай ассимиляция-

лануын қалады. Бірақ, екінші жағынан, мексикалық, азиялық және қара-

нәсілділердің мәдени тұрғыда бөлек болып қалуы онсыз да солай болуға

320

Нәсіл және этнос

тиіс нәрсе еді. Олардың мәдени плюрализмге, тіпті балқыту қазанына тү-

суіне қоғам үзілді-кесілді қарсы болды. Президент Теодор Рузвельттің кірме

америкалықтарды суқаны сүймейтін, ал Удро Уильсон өзін Америкадағы

әлдебір ұлттық топ мүшесі санайтын адам толыққанды америкалық емес

(Adams, 1983: 111) деп мәлімдеді.

Ассимиляция

ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығы ішінде «америкалану» нағыз сән-

ге айналды. Еуропалық иммигранттардың бәрі америкаланатын шығар

деген үміт болды. Англоконформизм көтермеленді, тіпті барлық жаңа

иммигранттардан талап етілді. Отыз жылдай бұрын әлеуметтанушы Натан

Глейзер (1983: 335–336): «Идеал, яғни американизацияның мәні – барлық

иммигрант топтарын бір ұлтқа толық ассимиляциялауда еді, сондықтан

этностың жеке санадағы маңызының төмендеуі, ешкімнің этностық мүд-

делер бойынша топтаспауы, кірме америкалық деген ұғымның тарих ен-

шісінде қалуы керек еді; бір кезде Еуропа халықтарының ағылшын немесе

француз секілді гомогенетикалық ұлттар болғаны сияқты, АҚШ та амери-

калық деген гомогенетикалық ұлтқа айналуға тиіс болатын».

Мәдени плюрализм

Толық ассимиляцияға қарсы шыққан мәдени плюралистер түрлі ұлттық

топ өзіне тән болмысы мен мәдениетін сақтай алатын жағдайда жаңа ұлт

түріне бірігуі керек деді, мұны олар кішірейтілген әлемдік федерацияға

ұқсатты (Bourne, 1916). Мұндай жағдайда иммигранттар өз мәдениетінің

маңызды сипаттарын сақтап және оны мақтан ете отырып Америка мәде-

ниетіне ассимиляцияланады.

Балқыту қазаны

Балқыту қазаны теориясы мәдени плюрализм мен ассимиляция арасында-

ғы мәміле еді. Бұл идеяны алғаш 1782 жылы Гектор Сент-Джон де Квекер

айтты деп саналады, ол «Америкада барлық ұлт өкілдері жаңа нәсілге айна-

лады» ([1782] 1997: 25) деген болатын. Израэля Зангуиллдің (1864–1926)

1909 жылғы The Melting Pot («Балқыту қазаны») пьесасы осы идеяға көп

адамның назарын аударды, сөйтіп, бұл термин кеңінен тарады. Бірақ бұл

тұжырымдаманың тарауына ең зор үлес қосқан адам тарихшы Фредерик

Джексон Тернер болатын. Ол: «Шетелдік иммиграция ағыны үздіксіз өсе

келе күрделі американ ұлтының қалыптасуына әкелді», – деген еді ([1893]

1920: 190). Бір жағынан, балқыту қазаны – ассимиляцияның американ ұл-

тын қалыптастыруға басымдық беретін түрі. Әйтсе де англоконформизм-

нің маңызын көтермелемейтін ерекшелігінің арқасында ол ассимиляция-

ның «америкаланудан» өзгеше түрі болды.

321

Мәдени бейімделудің қазіргі үлгілері

МӘДЕНИ БЕЙІМДЕЛУДІҢ ҚАЗІРГІ ҮЛГІЛЕРІ

ХХ ғасырға көз салсақ, жаппай ассимиляция жолымен баршаны англокон-

формизм деңгейіне дейін америкалаудың сәті түспегенін анық көреміз.

Еуропалық топтардың көбі жылдар бойы өзінің этностық өзгешелігін сақ-

тады және, сонымен қатар жаңа ортаға да бейімделді. Этностық бірдейлік-

ті сақтауды жақтаушылар қанша күш-жігер жұмсаса да, АҚШ-тағы еуропа-

лық иммигранттар мен олардың ұрпақтары арасында мәдени плюрализм-

ге орын бола қоймады.

1940 жылдарға қарай, Оңтүстік және Шығыс Еуропадан келген имми-

гранттарға балқыту қазанының ықпалы күшейе бастады. Әйтсе де оның

әсері алғаш ойлағандай болмады. Жаңа келгендер кірме емес америкалық

болып қалыптасу барысында еді. «Оның үстіне, билік элитасы тарихи тұр-

ғыда тек ақнәсілді англосакс протестанттардан (WASP) құралса, енді олар-

дың арасында WASP еместер көбейе бастады. Сосын англолардың (тегі ла-

тынамерикалық емес ақнәсілділер) балқыту қазаны қайнауға айналды.

Осы сәтті процестің бірнеше мысалы ретінде америкалық табысты кор-

поративтік менеджер Ли Якокканы және кейін Жоғары бейсбол лигасының

комиссары болған Йель университетінің президенті А. Бартлетт Джаматтиді

атай аламыз. 1968 жылғы сайлауда негізгі партияның екеуі де АҚШ вице-

президенті лауазымына үміткер етіп иммигрант ұрпақтарын ұсынды, олар

тегі грек Спиро Агню мен тегі поляк Эдвард Муски болатын. 1988 жылғы

сайлауда президенттікке үміткер болуы мүмкін адамдар арасында итальян,

грек, баск тектілер болды. Ең қызығы сол, үміткерлер арасында тегі басқа

адамдардың болуы дауыс берушілерді толғандырған жоқ. Майкл Дукакис

тура үлкен Джордж Буш сияқты америкалық емес деп кім дау айта алады?

Ал 2008 жылы Иллинойс штатының бұрынғы кіші сенаторы Барак

Хусейн Обама АҚШ-тың 44-президенті болып сайланды. Обама Гавай арал-

дарында туды, оның әкесі кениялық, шешесі америкалық болатын. Ол ба-

лалық және жасөспірім шағының басым бөлігін Гавай аралдарында өткізді,

кейін Индонезияның астанасы Джакартада шешесімен һәм өгей әкесімен

төрт жыл тұрды. Панамада теңіз әскери әуе базасында америкалықтар от-

басында туған, 2008 жылы президенттікке Республикалық партия атынан

үміткер болған Джон С. Маккейнмен салыстырғанда, Барак Обама таза

америкалық емес дей аламыз ба?

Еуропадан қоныс аударған америкалықтар балқыту қазанында жақсы

қайнады дегенмен, бұл арада келіспеушілік те жоқ емес. Америка ұлты

Еуропадан келген тұрғындармен бірге ұзақ жолдан өткен болса да, кей

адамдардың санасында «этностық топтарды» нағыз америкалық деп қа-

былдауға қарсылық бар. Америкалану процесіне англолардың тұсау салып,

бөгегені құпия емес. Қаранәсілділер, тегі латынамерикалықтар, азиялық-

тар негізгі ағынның сыртында қалып отырды.

ХХІ ғасырдың екінші онжылдығына аяқ басқан еліміздің алдында бейім-

делуге қатысты жаңа міндеттер тұр. Бүгінде иммигранттардың 80 пайыздан

322

Нәсіл және этнос

астамы Латын Америкасы мен Азия елдерінен келіп жатыр. Осыған дейін

осы тарауда айтып өткенімдей, шамамен 2044 жылға қарай АҚШ-та нәсіл/

этнос бойынша көпшілік болмайды. Бәріміз де бір-бір азшылыққа айна-

ламыз. Сонда қандай ұлтқа айналамыз? Бұрын түрлі нәсіл бір-бірімен са-

лыстырмалы түрде сирек некелесетін, соңғы жылдары жиілей бастады. Аз

уақыт бұрын «Пью» қорының демографтары жасаған талдау көрсеткендей,

«АҚШ-та түрлі этнос немесе нәсіл арасындағы неке бұрын-соңды аспаған

межесінен асып, барлық некедегі үлесі рекордтық 14,6 пайызға жетті. Оған

тегі латынамерикалықтар мен тегі латынамерикалық еместер арасында-

ғы некелер де кіреді… (Сонымен қатар) 2008 жылы үйленгендердің ішінде

ақнәсілділердің – 9, қаранәсілділердің – 16, тегі латынамерикалықтардың –

26, азиялықтардың 31 пайызы нәсілі немесе этносы бөлек адаммен отау

құрған (Passel, Wang, and Taylor, 2010: ii). Нәсіларалық некеге 1967 жылдан

бері АҚШ-тың барлық штатында рұқсат берілген. Аса көрнекті афроаме-

рикалық әлеуметтанушы У.Э.Б. Ду Бойс ([1903] 1921: 21–22) «күндердің

күнінде Америка жерінде әлемдік екі нәсіл өзінде жетіспейтінді бір-бірінен

алатын болады» деп болжам айтқан еді. Ду Бойс тек «негр халқының бұл

миссиясы орындалғанша және адами бауырластық идеалы іс жүзінде мүм-

кін болғанға дейін» нәсілдік тазалықты сақтауға шақырды.

Қазіргі Америка қоғамындағы мәдени бейімделу жолын талқылау ке-

зінде ескеруді қажет ететін тағы бір жайт – бүгінде көші-қонның толқынды

үлгіде жүрмеуі. Бұрынғы көші-қон қозғалыстары нағыз толқын еді, яғни ол

қозғалыстардың басы мен аяғы болатын. Шығыс және Оңтүстік Еуропадан

келгендердің жеңіл сіңісіп кетуінің себебі сонда еді. Толқын аяқтала салып

олар этностық оқшаулықты қойып, америкалана бастайтын. Ал бүгінде,

сірә, олай емес. Латын Америкасы мен Азиядан АҚШ-қа көш үздіксіз жүруде.

Тек Мексикадан келетін адам соңғы жылдары азайды, ол туралы 13-тарауда

айтамыз.

ХХ ғасырда Оңтүстік және Шығыс Еуропадан келген иммигранттар мен

олардың ұрпақтары Америкада салыстырмалы түрде жақсы бейімделді,

енді нәсілдік және этностық түрлі топтың араласуы қазір, келешекте сон-

дай табысқа жете ала ма? Бүкіл әлемнен жиналған адамдардан тұратын ел

ретінде АҚШ қалай өмір сүреді деген сұрақты елеусіз қалдыра алмаймыз.

2015–2025 жылдардағы ахуалды 1900–1910 жылдармен салыстыр-

сақ, балқыту қазанының тағы да жақсы жұмыс істеуі екіталай сияқты.

Экономикалық құрылымдағы өзгешелік, нәсіларалық некенің көбею үр-

дісі, топтық құқықтарға басымдық берудің күшеюі және әсіресе көші-қон

деңгейіндегі өзгешілік тым жоғары, сондықтан келешекте жаңа нәсілара-

лық балқыту қазаны шығады деу қиын. Ал онда қандай балама бар?

Мәдени сепаратизм тарих қойнауында қалған құбылыс болар деп үміт-

тенеміз. Ел түрлі нәсіл мен этностық топ қасақана бөлектенетін кезеңнен

баяғыда өтіп кетті. Жаңа азшылық топтардың толықтай мәдени ассими-

ляцияға ұшырауы (яғни иммигранттадың өз мәдениеті мен құндылық-

тарынан толық бас тартып, негізгі мәдениетке жұтылуы) да неғайбіл.

323

Мәдени бейімделудің қазіргі үлгілері

Ширек ғасырға жетпейтін уақытта АҚШ-та азшылықты жұта қоятын көп-

шілік болмайды. Шынында да, жоғарыда айтқанымыздай, АҚШ-тың төрт

штатында және Колумбия округінде англолар қазір көпшілік емес; ол аз

десеңіз, тағы сегіз штат көпшілік-азшылық мәртебесін иеленгелі отыр.

АҚШ-тағы алғашқы 13 отардың тұрғындары түгелдей дерлік Англиядан

шыққан адамдардан тұратын. ACS мәліметтері бойынша, бүгінде АҚШ тұр-

ғындарының 10 пайыздан азы – ағылшын болып туған немесе бабалары

Англиядан шыққан адамдар.

Соңғы онжылдықтарда елдің кей бөліктерінде жаңа иммигранттар тұ-

ратын ірі анклавтардың өсуімен қатар қалыптасқан нәсілдік және этнос-

тық өзіндік сана үстем англолар мәдениетінің айтарлықтай жұтылуға жол

бермейді. Оның үстіне, жаңа топтар толықтай ассимиляцияға ұшырауға

ықтиярлы ма және оған мақұл деп тұрған көпшілік бар ма, бұл мәселеге

қатысты айтарлықтай күмән бар.

Таңдау мәдени плюрализм мен осында плюралистік ассимиляция деп

атаған құбылыс арасында туып отыр. Ұлт қай жолмен жылжыса да, Америка

келбеті осы ғасырда анықталатын болады.

Мәдени плюрализмнің жұмсақ түрі қашанда Америка өмірінің ажырамас

бөлігі болып келді. Ірі қалаларда әлі де этностық анклавтар бар. Америка

халқы әртүрлі діни және мәдени мейрамды атап өтіп жатады. Не дегенмен

1960 жылдары мәдени плюрализм мәнінің өзгергені бар: кей адамдар үшін

«мәдени плюрализм – америкалықтар өзін, ең әуелі, этностық және/немесе

діни топтардың өкілі деп біліп, содан кейін ғана үлкен қоғамдағы өз орнын

қалыптастырумен айналысатын индивид саналатын ұлттық тәртіпке ұмты-

лу» (Christopher, 1989: 20). Бүгінде мәдени плюрализмнің біршама қатаң түрі

белең алған сыңайлы. «АҚШ – «еуроамерикалықтар» болып біріккендер мен,

негізінен, афроамерикалықтар, тегі латынамерикалықтар және азиялықтар-

дан тұратын азшылық топтардың шектеулі жиынтығы арасындағы келісім»

деген ұйғарым алға шығып отыр (Archdeacon, 1990: 18). Еуропалық емес им-

мигранттар мен бұрыннан бар азшылықтар нәсілдік/этностық алалаумен

күрестің бірден-бір тиімді жолы осы деп біліп топ ішіндегі ұйымшылдық пен

мәдениетті қайта тірілтуге сүйене бастады.

Мәдени плюрализмді мойындайтын плюралистік ұлт екенімізді түсін-

бейтін америкалықтар тым көп. Американың плюралистік мәні – халқы-

ның көптеген діни және этностық топтан тұруында. Әйтсе де ол өзінің не-

гізгі мүдделері мен идеалдары жолында ылғи бірлікке ұмтылады. АҚШ-тың

ресми мөрге жазылған ұраны – E Pluribus Unum («Көптен – біреуге») «идеа-

лындағы» америкалық ұлтты дәл сипаттайды. Осы ортақ мүдделер мен

идеалдарға нәсілдік-этностық қосымша болса ғана, мәдени плюрализм

орынды болар еді. Алайда қазіргі түсініктегі мәдени плюрализм туған тіл

мен төл мәдениетті бәрінен жоғары қояды. Расында да, бір кезде Теодор

Уайт айтпақшы, «кейбіреулер… АҚШ өзін ресми түрде бимәдениетті, қос-

тілді ұлт ретінде тануға тиіс деп бұрын бірде-бір иммигрант қоймаған та-

лапты қойып отыр» (1982: 367).

324

Нәсіл және этнос

ПЛЮРАЛИСТІК АССИМИЛЯЦИЯ

Америка ұлтының алдында тұрған міндет – шыққан тегіне қарамастан, бү-

кіл тұрғыны үшін табысқа жетудің барлық жолы ашылуына кепілдік беру-

дің және бұл процесте америка ұлтының ылғи өзгеріп отыратын мазмұны-

на үлес қосуының әрі оған бейімделуінің жолын табу. Оған қоса, әркімнің

өз субмәдениетін ауқымды Америка қоғамы аясында сақтауына мүмкіндік

берілуге тиіс. Ұлттың көпнәсілдік және көпэтностық сипаты қалыңдаған

сайын, америка мәдениетін сақтай отырып және оның қабылдануына ке-

пілдік бере отырып мәдени плюрализм мен ассимиляцияның ең жақсы

жақтарын алатын мәдени бейімделу жолына түсуі айрықша маңызды.

Әлеуметтанушы Дж. Милтон Йингер мен тарихшы Джон Хайэм осы мә-

селеге назар аударып, бейімделудің плюрализмді де, ассимиляцияны да ес-

керетін жаңа түрін ұсынды. Йингер (1981: 261): «Интеграцияның ассими-

ляцияға сәйкес келмейтін түрі дұрыс компромисс бола алады», – деп жаз-

ды. Хайэм (1975: 265): «Плюралистік интеграция этностық шекараларды

жоймай, ортақ мәдениет құндылығын қолдайды», – деді. Алайда Йингер

де, Хайэм де ешбір топ үстем болмайтын нағыз (АҚШ-та 2044 жылға қарай

болатын) көпнәсілдік қоғамның түзілуі мүмкіндігін қозғамады. Бұрынғы

үлгілерден туындаған болса да, плюралистік ассимиляция тұжырымдама-

сы нағыз көпнәсілдік қоғамды қарастырады.

Қоғамның мақсаты мүмкіндігінше халық құрамын ескере отырып бірігу

болса, онда плюралистік ассимиляция орынды болар еді. Ондай жағдайда

топтардың бәрі әркелкі негізгі америка қоғамына мәдени және құрылым-

дық тұрғыда ассимиляцияланады. Бұл «англоконформизм» де, «ақнәсілді

америка конформизмі» де емес. Ішке ассимиляциялану да емес, бұл – ор-

тада ассимиляциялану, демографиялық ахуалдың өзгеруін және ешбір эт-

ностық топтың басым болмайтынын білдіреді. Бұл – «жаңа америкалану».

Құрылымдық ассимиляция кез келген топ үшін, мейлі, экономикалық,

мейлі, саяси билікке жету жолының ашылуын білдіреді. Плюрализм болса,

керісінше, қоғамның ешбір нәсілде, ешбір этностық топта шаруасы бол-

майтынын білдіреді. Сол көпнәсілдік және көпэтностық топтар ылғи өзге-

ріп отыратын негізгі америка қоғамына бейімделу кезінде де өзгешелігін

сақтай алады (Bouvier, 1992).

Плюралистік ассимиляцияның кей түрі Бенджамин Франклиннің «Ұлт

қалқанының» алғашқы нұсқасында меңзелген болса керек. Қалқан деп

отырғаны жаңа елдің ақнәсілді халқын құрайтын алты еуропалық ұлт еді.

Бұл тұрғыда E Pluribus Unum – жаңа өкіметтің орнында қалуы оның этнос-

тық әркелкілікті қалыпты көретін тұрғындардан ұлт құра білуіне байла-

нысты екенін мойындау (Archdeacon, 1990: 11).

Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі концлагерьлер сұмдығына және

тегі жапон америкалықтардың, сонымен қатар алғашқы көші-қон заң-

дары арқылы ашық алалауға ұшырауына (9 және 15-тараулардағы тал-

қылауды қараңыз) қарамастан, тегі қытай америкалықтардың табысқа

325

Плюралистік ассимиляция

жетуі – плюралистік ассимиляцияның сәтті үлгісі. Негізгі америкалық қо-

ғамға мәдени және құрылымдық тұрғыда біртіндеп ассимиляциялану ба-

рысында жапондар мен қытайлар нәсілдік топ ретінде сақталды (тіпті нә-

сіларалық неке көбейсе де). Олардың табысты болуы, ХІХ ғасырдағы бол-

машы ағынды айтпағанда, Жапония мен Қытайдан АҚШ-қа көші-қонның

1980 жылдарға дейін болмауына байланысты болса керек. Көштің үзілуі

бейімделу барысын жеңілдетеді. Тегі жапон-америкалықтар мен тегі қы-

тай-америкалықтарға қатысты қасаң көзқарас жоқ деу аңғалдық болар еді.

Плюралистік ассимиляция – үздіксіз процесс, оның нәтижелі болуы барлық

топтың ынтымақтастығын қажет етеді. Әйтсе де тегі жапон-америкалық-

тар мен тегі қытай-америкалықтарды жаңа америкаланудың мысалы ре-

тінде айтыла беруі Америка қоғамында мықты интеграциялық күштердің

бар екенін білдіреді.

Плюралистік ассимиляцияның нәтижелі болуына керек шарт көп.

Біріншіден, Америка қоғамы барлық америкалықтың экономикалық

және әлеуметтік табысқа жетуіне мүмкіндік беруге тиіс. Халықтың жеңіл

әрі арзан жолмен жоғары білім алуына, техникалық дайындықтан өтіп

алуына міндетті түрде жағдай жасалуы керек. Сонымен қатар ұлттық оқу

орындарының барлық америкалықтың мамандықты жақсы игеруіне жағ-

дай жасау үшін қайта құрылуын талап етеді. Интернет, электрондық пошта

және әлеуметтік желілер арқылы ақпарат берудегі жылдам өзгерістерді ес-

керсек, бұл мақсаттың маңызы арта түседі. ХХІ ғасырдағы Америка эконо-

микасы үшін құрылымдық мобилдіктің жаңа түрін жасау қажет. Бұл жос-

парлар сәтсіздікке ұшырап, жалақысы төмен жұмыс орындарында істей-

тіндердің көбі қаранәсілділер мен тегі латынамерикалықтар болып қалса,

ал азиялықтар мен ақнәсілді америкалықтар біршама жоғары жалақы тө-

ленетін лауазымдарды иеленсе, мұның ақыры міндетті түрде қақтығысқа

апарады, сөйтіп, плюралистік ассимиляция сәтсіздікке ұшырайды.

Екіншіден, келешек иммигранттар «біз» деген сөздің мәнін өзгерте оты-

рып, «біздің біріміз» болу ниетін айқын көрсетуге тиіс. XVIII ғасырдағы

және ХІХ ғасыр басындағы иммигранттардың біразы сияқты, қазіргі им-

мигранттар да америкалық болуды қалауы керек. Ұлт E Pluribus Unum ұра-

нына адалдығын сақтай алса, онда Америкада мәдени сепаратизмге жол

қалмайды.

Үшіншіден, алалаудың кез келген түрін тоқтату қажет. Бұл – аса маңызды

міндет. АҚШ қоғамы әлі де нәсілшіл (Bonilla-Silva, 2013; Feagin, 2006, 2014),

плюралистік ассимиляцияда табысқа жеткіміз келсе, бұл ахуалды өзгер-

туіміз қажет. Келешекке бейімделудің идеал әдісі ретінде плюралистік

ассимиляция шынымен де маңызды болса, онда америкалықтар жаңа

иммигранттарды «әншейін» шетелдіктер деп қабылдамауы керек. Жаңа

келгендерді ақ пейілмен және шартсыз қабылдауы қажет. Мақсат-мұраты

жоғары ол адамдар «қақпа алдында тұрған тобыр» емес; америкалықтар

оларға АҚШ-тың жаңа адамдарды құшақ жая қарсы алуға дайын ақжар-

қын қоғам екенін көрсетуге тиіс (Waltzer, 1981: 10). Жаңа тұрғындардың

326

Нәсіл және этнос

осынау буырқанған қоғам өміріне үзеңгілесе қатысуына көмектесуде күш-

жігерді аямау керек.

Бұл сөз, ең әуелі, бұрыннан келе жатқан америкалық азшылықтарға қа-

тысты. 1960 жылдарда қабылданған Азаматтық құқықтар туралы заң және

АҚШ Конституциясы барлық адамға бірдей қарайтын ұлт құруды мақсат

етеді. Бұл мақсат әлі алыста жатыр. Азшылықтар арасындағы қатынастың

өзі ойдағыдай емес. Тұрғындар арасында жаңа иммигранттар үлесінің

өсуіне орай (2060 жылы әрбір бесінші америкалық шетелде туған болады

[Colby and Ortman, 2015]) Америка қоғамының өміршең болуы үшін бар-

лық топтың бір-бірін біліп, түсінуіне мүмкіндік беретін механизмді табу-

дың маңызы айрықша зор.

Плюралистік ассимиляция, өзара әрекеттестік формалары, мәдени ас-

симиляция, балқыту қазаны теориясы, мәдени қосылу және топтық инте-

грация – бәрі қоғамдағы түрлі топ мүшелері арасындағы қатынасты жақсы

түсіну үшін әлеуметтанушылар мен демографтар жасаған терминдер мен

тұжырымдар. Бұл терминдер, негізінен, бір адам немесе топ басқа адам не-

месе басқа топ қоныстанған жерге көшіп келген кезде екі жақтың да жаңа

қалыптасқан ахуалға бейімделуі керек екенін білдіреді.

Бұл тарауда АҚШ-тағы ахуал туралы айттық, әйтсе де мәдени бейімделу

бір өлкеде екі түрлі топ өмір сүретін кез келген жерде үздіксіз жүріп жа-

тыр. Шынында, АҚШ-пен салыстырғанда, Еуропадағы жағдай күрделірек.

4-тарауда айтқанымыздай, Еуропада жергілікті халықтың туу деңгейінің

төмендігі сонша – көші-қон болмаса, экономикалық күш ретінде құрып

кетуі әбден мүмкін елдер бар. Бірақ ол елдер АҚШ-тағыдай бөтен нәсіл

мен мәдениет өкілдерінің жаппай қоныс аударуының не екенін білмейді.

Ол жерлерде де мәдени бейімделудің кей маңызды әдістері қажет. Бүгінде

жергілікті халық пен сырттан келгендерде бейбіт өмір сүру мүмкіндігі ай-

тарлықтай жоғары емес. Осы тарауда біз талқылаған мәдени бейімделу-

дің барлық әдісін қолданып көруге болады, бірақ соңғы нәтиженің қандай

боларын айтуға әзір тым ерте.

ТҮЙІН

Нәсіл мен этнос демографиясына арналған бұл тараудың басында демо-

графтардың не себепті нәсіл мен этносты зерттейтіні туралы сөз қозғадық.

Одан кейін, негізінен, Линней мен Блуменбах жасаған нәсіл санаттары-

ның дамытылуына тоқталдық. Сосын АҚШ-та нәсіл мен этносқа қатысты

статистикалық мәселелердің қалай дамығаны, соның себебімен бүгінгі

АҚШ-тың федералдық өкіметі қолданатын бес негізгі санаттың түзілгенін

көрсеттік. Әрі қарай АҚШ-тағы нәсіл мен этностың қазіргі үлгілерінің кей-

бірі туралы әңгімеледік. Тарау соңында бейімделуге қатысты түрлі әлеу-

меттік және демографиялық концепция мен перспективалардың кейбірін

талқыладық.

327

ӘЛЕМ ХАЛҚЫ САНЫНЫҢ ӨЗГЕРУІ

КІРІСПЕ

4, 7, 8 және 9-тарауларда үш демографиялық процесс туралы айттық. Енді

сол айтылғандарды жинақтап, халық санының жалпы өзгерісін талдауы-

мызға болады. Бұл тарау халық санындағы уақыт өте өзгеру динамикасына

арналған, ал 13-тарау АҚШ халқы санының өзгеруі туралы.

Бұл тараудағы мәселелерді жақсы түсіну үшін, ең әуелі, халық санының

өзгеруі теориясына, нақты айтсақ, демографиялық транзит теориясына

(ДТТ) (бұл теория және халық санының өзгеруі туралы басқа да талдауларды

2-тараудан қараңыз) қысқаша тоқталамыз. Содан соң әлем халқы санының

ұзақ және қысқа мерзім ішінде өзгеру динамикасын арнайы қарастырамыз.

Тарауды әлем халқы санының келешегіне болжам жасаумен аяқтаймыз.

Қазір жер шарындағы халықтың саны қанша және өсу жылдамдығы қан-

дай? Осы тарауға бірқатар түзету жасалып жатқан кезде, яғни 2015 жыл-

ғы қазанның соңында, АҚШ Халық санағы бюросының есептеуі бойынша

әлем халқының саны 7,4 млрд адамға жуық болған. ТЖК 20/1 000, ал ӨЖК

8/1 000 шамасында болды. Яғни жылдық өсім қарқыны 1,2 пайызға жуық-

тады. Осылайша туу және өлім-жітім коэффициенттері тура осы күйінде

тұра беретін болса, жер шары халқының саны әр 58 жыл сайын шамамен

екі есеге көбейіп отырмақ (уақыттың екі еселенуі туралы кейінірек осы та-

рауда айтамыз). Әлбетте, мұндай ақылға қонбас өзгеріс бола қоймас. Не

туу азаяды, не өлім-жітім көбейеді... осы екеуінің біріншісі болады десек,

қателесе қоймаймыз.

Есептеулер бойынша, 2015 жылдың қазанында жер шарында 7,4 млрд

адам өмір сүріп жатты. Алғашқы адамдар Африкада, Сахараның оңтүсті-

гінде шамамен 195 000 жыл бұрын пайда болып, бүкіл тарихының алғаш-

қы үштен екі бөлігін сол жерде өткізгенін 9-тарауда айтқан едік. Алайда

адамдар жер бетінде шамамен 200 000 жыл бұрын пайда болғанын ескере

отырып, бүкіл тарихта Жерде қанша адам туды, қанша адам өмір сүрді де-

ген сұраққа жауап іздедім. Колумбия округі, Вашингтондағы Халық саны

туралы анықтамалық бюроның (PRB) демографы Карл Хауб бұл сұрақты

алғаш 1990 жылдары зерттеді, өйткені ол кезде әлемде адамзаттың бүкіл

тарихы бойына туған адамдардың 75 пайызы қазір тірі деген жалған тұ-

жырым белең алып тұрған еді. Хауб мұны бос сандырақ деп білді, мен де

онымен келісемін, расында да, солай. Жаңағы сұраққа Хауб 1995 жылы

жауап берді, сосын 2002 және 2011 жылы есептеулерін жаңартып қайта

жариялады (Haub, 2011).

328

Әлем халқы санының өзгеруі

Бүкіл тарихтағы туған адамдардың санын білу үшін Хауб жер бетінде

адамзат пайда болғалы бергі түрлі дәуірдегі туу деңгейін өлшеді. Ол адам-

зат тегін 50 000 жыл бұрынғы екі адамнан бастады және олардың туу

коэффициентін 80/1 000 деп алды, сосын бұл көрсеткішті біздің дәуіріміз-

ге дейінгі 1200 жылдан бастап 60-қа түсірді және осылайша 2011 жылы

23/1 000 деңгейіне дейін төмендетті. Одан кейін есептеулер жасап,

2011 жылға дейінгі уақытта жер бетінде 108 млрд адам туған деген қоры-

тынды жасады. Яғни 2011 жылы әлемде бүкіл тарихта туған адамдардың

небәрі 6,5 пайызы ғана болған, бұл – 75 пайызға қарағанда әлдеқайда қи-

сынды мөлшер.

Фактілердің «қазіргі» адамдардың алғаш 195 000 жылдай бұрын пайда

болғанын көрсететіндіктен (9-тарауды қараңыз), Хаубтың есептеуін қайта

қарап, 195 000 жыл бұрынғы екі адамнан бастадым. Және талдауды 2011

жылдан 2015 жылға дейін создым. Осы арада шегініс жасап, адамзаттың,

сірә, екі адамнан ғана тарамағанын айта кеткен жөн. Дегенмен халық са-

нын есептеуді екі адамнан бастаймын, өйткені осылайша демографиялық

модельді біршама ықшамдай аламыз.

195 000 жыл бұрынғы мен 50 000 жыл бұрынғы кезеңнің аралығында

туу коэффициенті 80/1 000 деңгейінде болды деп алдым, онда бұл кезең-

де шамамен 8 млрд адам туған болып шығады (Хауб адамдар 50 000 жыл

бұрын пайда болды деп ұйғарған болатын, сол себепті оған дейінгі 150 000

жылда қанша бала туғанын есептеуім керек болды). Сол кезеңде және бү-

кіл тарихының басым бөлігінде халық санының тым аз өскенін кейінірек

осы тарауда көрсетеміз. Рас, туу аса жоғары, шамамен 80/1 000 деңгейінде

болды, бірақ өлім-жітім де көп болды.

Содан кейін Хаубтың талдауын төрт жылға, яғни 2011 жылдан 2015 жыл-

ға создым. Жыл сайын әлемде шамамен 130–140 млн бала туады, сондық-

тан бүгінге дейінгі есеп үшін тағы 520–560 млн адам қостым.

Сөйтіп, Карл Хаубтың «бүкіл тарихта жер бетінде қанша адам өмір сүр-

ген» деген сұрағын қайта зерттесек, өзі пайда болған 195 000 жыл бұрынғы

уақыт пен 2015 жыл аралығында шамамен 117 млрд адам дүниеге келіп,

өмір сүрді деген жауап аламыз. Қазіргі 7,4 млрд адам бүкіл тарихта өмір

сүрген адамдардың небәрі 6,3 пайызын құрайды.

Жер бетінде қанша адам өмір сүрген деген сұрақ бойынша Ливий-Бакки

(2012: 26) де зерттеу жасады. Бірақ ол адамзат пайда болған кезді және әр

дәуірдегі туу мен өлім-жітім деңгейін басқаша жорамалмен алды. Ол есебін

қорытындылап, менің Хауб есебі бойынша шығарған 117 миллиардымнан

едәуір аз сан 82 миллиардқа тоқтады. Қай санның ақиқатқа жуықтайты-

нын біз ешқашан біле алмаймыз.

PRB дайындаған бес минуттық видеода Карл Хауб жоғарыдағы сұрақ ту-

ралы және өз жауабын қалай құрастырғаны туралы айтады. Бірнеше ми-

нут уақытыңызды бөліп, демографтың осы бір аса қызықты сұраққа бер-

ген жауабын тыңдауға шақырған болар едім (www.prb.org/ Multimedia/

Video/2011/distilled-demographics-how-many-ever-lived.aspx).

329

Кіріспе

12.1-сызбада 1700 жылдан бүгінге дейінгі, болжам бойынша 2100 жыл-

ға дейінгі әлем халқындағы өсу қарқыны көрсетілген. Диаграмма авторы

Жиль Пизон (2011) шамамен 1700 жылға дейін әлемде халық санының

өсімі төмен болғанын еске салады. Туу көрсеткіштері де, өлім-жітім көр-

сеткіштері де аса жоғары болды, ал халық өсімінің мөлшері болмашы ғана

еді. Бұл – біз 2-тарауда айтқан демографиялық транзиттің бірінші кезеңі.

Әлемдік халық санындағы қазіргі өсу қарқыны шамамен – 1,2%, бірақ

соңғы жылдары көп құбылды. Пизонның диаграммасы көрсетіп отыр-

ғандай (12.1-сызба), әлем халқының жылдық өсімі шамамен 1700 жылы

жоғарылай бастап, 1800 жылға қарай 0,25 пайызға жеткен, одан әрі өсіп,

1950 жылы 1,5 пайызға, ал 1960 жылдардың ортасы мен соңында 2 пайыз-

дан асты. Бұдан кейін көрсеткіш шамамен 1970 жылдан төмендей бастап,

қазір 1,2% болып отыр. Пизон БҰҰ-ның орта есебі бойынша жорамал мәлі-

меттерін пайдалана отырып, шамамен 2100 жылға қарай әлем халқындағы

өсу қарқыны 1700 жылға дейінгі нөлдік көрсеткішке оралатынын айтады.

Кей демографтар (мен де) 1960 жылдардың соңында әлемде өсу қарқы-

ны төмендеп, 2 пайыздан түскен уақыты адамзат тарихындағы маңызды

демографиялық датаға айналуы мүмкін деп санайды. Бұл сөз әлем халқы

санының өсуі тоқтауға бет алғанын, сөйтіп, шамамен 2100 жылы немесе

одан сәл кейінірек өсімнің тоқтайтынын білдіреді.

1700

0,0

0,5

1,0

1,5

1965–1970

INED

115411

2,0

2,5

Жыл сайынғы өсім (%)

1800 19002000 210

Жыл

Болжам

(БҰҰ орта нұсқасы)

12.1-сызба. Әлемдегі халық санының өсу қарқыны, 1700–2100 жылдар

Дереккөз: Pison (2011) (Institut National d’études Démographiques [INED] рұқсатымен басылды).

330

Әлем халқы санының өзгеруі

Әлемдік халық санының өсуі де, төмендеуі де үнемі тұрақты болған

емес. 1950 жылдардың соңы мен 1960 жылдардың басында өсу қарқыны-

ның бірнеше жыл баяулауы толықтай Қытайдағы оқиғаларға, атап айтсақ,

табиғат апаттарына және ауыл шаруашылығы өндірісінің азаюына, соңы

ашаршылыққа ұласуына байланысты болатын (ол ашаршылық туралы

7-тарауда айтқан болатынбыз). Осыдан шығатыны «әлем халқы» деген

жаңылыс ұғым болса керек, өйткені, шынтуайтында, «әлем қоғамы» деген

нәрсе жоқ. Әлемде демографиялық ахуалдың өзгеруі және оның үрдісте-

рі әлемнің негізгі аймақтарында демографиялық ахуалдың әртүрлі екенін

білдіреді. Мұның айқындығына осы және басқа тарауларда көз жеткізетін

боламыз.

ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ТРАНЗИТ ТЕОРИЯСЫ

Демографиялық транзит теориясының ең танымал түсіндірмесіне 2-тарау-

да тоқталған болатынбыз. Бұл теория қоғамның жетілуі барысында жүре-

тін туу мен өлім-жітімге тән 4 өзгеру сатысын қарастырады (12.2-сызба).

1-саты – транзит алдындағы немесе индустриализацияға дейінгі саты.

Бүкіл әлемде ол мыңдаған жылдар бойы жүрді, бұл кезеңде туу және өлім-

жітім көрсеткіштері жоғары, халық санының өсімі тұрақты болды. Туу дең-

гейінің жоғары болуына байланысты ол кезеңді кейде жоғары әлеует ке-

зеңі деп атайды, өйткені өлім-жітім төмендеген болса, халық санында өсу

мүмкіндігі жоғары еді. Қазір бұл сатыда тұрған бірде-бір ел жоқ.

Транзит алдындағы сатыдан кейін бірінші транзит кезеңі болды, ол 2-саты

деп аталады. 2-саты бүкіл әлемде шамамен 1700 жыл шамасында басталды.

Әлем елдерінің 1-сатыдан 2-сатыға өтуіне модернизация және индустриали-

зация күштері әкелді, оның алғашқы өзгерісі – өлім-жітім деңгейінің төмен-

деуі. Бұл аралық кезеңде халық саны тез өсті, өйткені өлім-жітім азайғаннан

кейін де туу деңгейі жоғары күйінде қалды. 2-сатыда халық санының өсу

қарқыны жоғары болды. Қазіргі кезде 2-сатыда тұрған елдердің қатарында

Гватемала, Ирак және Сахараның оңтүстігіндегі кей елдер бар.

Келесі кезеңге (3-саты) туу мен өлім-жітімнің азаюына байланысты ха-

лық өсімінің төмендеуі тән болды. Дәл осы кезеңде туу төмендей бастады.

Қазір 3-сатыда тұрған елдердің кейбірі – Үндістан мен Малайзия.

Құлдыраудың басталуы деп аталатын соңғы кезеңде (4-саты) туу мен

өлім-жітім деңгейі төмен болады. Алайда бұл кезеңде туу деңгейі құбы-

лып отырады, сөйтіп, табиғи өсім де, табиғи төмендеу де жүреді. 4-саты-

да тұрған елдердің қатарында Бразилия, Германия және Жапония бар.

Болжамдар бойынша, әлем 4-сатыға шамамен 2100 жылы өтеді (жоғары-

дағы 12.1-сызба).

Демографиялық транзит теориясы – халық санының өзгеруі туралы де-

мо графиялық теориялардың ең танымалы. Бірақ бұл теорияның қайта қа-

ралып, «екінші» және «үшінші» демографиялық транзиттердің қосылғанын

естен шығармаңыз.

331

Демографиялық транзит теориясы

Уақыттың екі еселенуі және екі есе азаюы

Қазір әлемде халық санының өсімі 1,2% десек, бұл жылдам өсуге жата ма,

әлде баяу ма? Осы тараудың алғашқы бөлігінде 1960 жылдары әлемде ха-

лық санының өсу қарқыны шамамен 2% болғанын, ал қазір 1,2% шама-

сында өсіп жатқанын айтқан едік. Халық саны өсуі қарқыны не жылдам, не

баяу екенін білу үшін демографтар кейде 69,3 қағидасына жүгінеді. Бұл

қайдан шыққан қағида? Мәні неде?

Халық санының арту қарқыны қаншалық маңызды немесе өзекті екенін

анықтаудың бір әдісі – уақыттың екі еселенуі тұжырымы. Яғни туу және

өлім-жітім деңгейі жылда бір межеде тұратын болса, ондайда халық саны

екі есеге көбеюі үшін қанша уақыт керек болмақ? Мұның жауабын табиғи

логарифмдер арқылы алдын ала білуге болады. 2-нің табиғи логарифмі

0,693-ті құрайды. 0,693 санын 100-ге көбейтсек, 69,3 шығады.

Мәселен, 69,3-ті халық саны оң өсімінің пайыз арқылы берілген санына

бөлсек, туу және өлім-жітім деңгейі қазіргідей болған жағдайда, халық саны

екі есеге өсу үшін қанша уақыт керек екенін біле аламыз. 2015 жылы әлем-

де ТЖК 20/1 000, ал өлім-жітім көрсеткіші 8/1 000 болды, бұл екі көрсеткіш

арасындағы айырмашылық – 12/1 000 немесе 1,2%. 69,3-ті 1,2-ге бөлсек,

57,8 шығады, яғни туу мен өлім-жітімнің қазіргі қарқыны сақталған жағдай-

да, жер шары халқы екі есе өсіп, 7,25 миллиардтан 14,5 миллиардқа жетуі-

не 57,8 жыл керек. Туу мен өлім-жітімнің қазіргі көрсеткіштері өзгермеген

жағдайда, 2073 жылы әлемде халық саны – 14,5 млрд, ал 2131 жылы 29 млрд

болмақ. Халық санының 1,2 пайызбен өсуі – өте жоғары қарқын, ол әрбір 58

жылда халық санының екі есе көбеюіне әкеледі. Қазіргі әлемдік өсу қарқыны

Уақыт

Туу/Өлім-жітім коэффициенттері

4-саты2-саты 1-саты 3-саты

Туу коэффициенті

Табиғи өсім

Өлім-жітім

коэффициенті

12.2-сызба. Демографиялық транзиттің классикалық сатылары

Дереккөз: McFalls (2007: 27) (PRB рұқсатымен басылды).

332

Әлем халқы санының өзгеруі

1960 жылғы 2 пайыздық өсіммен (екі есе өсу уақыты 35 жылға жуық) салыс-

тырғанда жоғары емес, әйтсе де 1 пайыздан сәл жоғары қарқынмен өсу әлем-

де бірнеше ғасыр бұрын болмаған жағдай еді (12.1-сызба).

Қазіргі туу және өлім-жітім деңгейі өзгермесе, әлем халқының саны қан-

ша жылда үш есе көбейеді деген сұраққа жауап іздесеңіз, 3 табиғи логариф-

мін (ол 1,10-ға тең) алып, оны 100-ге көбейтіңіз де, өсім пайызына бөліңіз.

Халық саны қазіргі 7,25 миллиардтан 21,75 миллиардқа үш есе артуына

қанша уақыт керек? 110-ды 1,2-ге бөліңіз, тең болады – 91,7. Шамамен 92

жылдан соң, яғни 2107 жылы қазіргі өсім қарқыны 1,2 деңгейінен өзгерме-

се, жер шарындағы халық саны 21,8 млрд адамға жетеді деген сөз.

Енді халқының саны шамамен бірдей, бірақ өсу қарқыны екі түрлі екі

елді салыстырайық. Батыс Африкадағы Нигер халқының саны 2014 жылы

18 млн адамнан сәл жоғары болды, ал ТЖК – 50, ӨЖК 11 болды, оның өсу

қарқыны 3,9% деген сөз. 2014 жылдың ортасында Еуропадағы Голландияда

халық саны 17 миллионнан сәл төмен болды, ал ТЖК – 10, ӨЖК 8 болды,

бұл 0,2 пайыздық өсімге әкелді (PRB, 2014).

Бұлар халқының саны шамалас елдер (17–18 млн төңірегінде). Біріндегі

өсу қарқыны – 3,9%, екіншісінде – 0,2%. Осы екі өсу қарқыны арасын-

да қаншалық айырмашылық бар? Екеуінің арасындағы айырмашылық –

3,7%, яғни онша көп емес.

Ал уақыттың еселенуі тұрғысынан алар болсақ, бұл – орасан көп айыр-

машылық. Нигердегі қазіргі туу және өлім-жітім деңгейі осы қалпында

тұра берсе, оның халқы 18 жылда екі есе көбейер еді, яғни 69,3 бөлу 3,9 тең

болады – 17,8. Голландияда қазіргі туу және өлім-жітім деңгейі өзгермесе,

халқы 347 жылда екі есе көбейер еді.

Уақыттың екі еселенуі тұжырымдамасының міндетті түрде айтқаны бо-

лады деп ойлап қалмау керек, өйткені туу және өлім-жітім деңгейі жыл са-

йын құбылып отырады. Дегенмен уақыттың екі еселенуі тұжырымдамасы

халық саны өзгеруінің белгілі бір пайыздық көрсеткішінің өзектілігі мен

маңызын бағалауымызға мүмкіндік береді.

Жалпы туу коэффициенті мен жалпы өлім-жітім коэффициенті арасын-

дағы айырмашылық оң емес, кері болса – не болады? Кері өсу қарқынының

маңызы мен өзектілігін көрсету үшін мұнда да 69,3 қағидасын пайдалана

аламыз ба? Иә, пайдалана аламыз.

Мысалы, 2014 жылдың ортасында Германия халқы 80,9 млн адам бол-

ды; туу деңгейі: 8/1 000, ал өлім-жітім деңгейі: 11/1 000, халық саны өзге-

руінің пайыздық көрсеткіші 0,3% болды (PRB, 2014). Егер кері пайыздық

көрсеткішті 69,3-ке бөлсек, 231 шығады. Яғни Германиядағы қазіргі туу

және өлім-жітім деңгейі өзгермеген жағдайда, халқы 231 жылда екі есеге

азаяды деген сөз. Көп елде, әсіресе Еуропа елдерінде туу деңгейінің төмен-

дігінен халық санының азайып жатқанын жоғарыда айтқан болатынбыз.

Германия – солардың бірі.

Енді әлемдегі халық санының өзгеруі мәселесіне ауысамыз. Алдымен

1650 жылға дейінгі және одан кейінгі халық саны өсімін қарастырамыз.

333

Әлем халқы санының өсуі

ӘЛЕМ ХАЛҚЫ САНЫНЫҢ ӨСУІ

1650 жылға дейінгі халық санының өсімі

Біздің дәуірімізге дейінгі 65 000 жыл бұрынғы уақытқа оралсақ, жер ша-

рының халқы ол кезде шамамен 400 000 мен 500 000 арасында болды.

Мыңдаған жылдар бойы өсім өте баяу жүрді. Шамамен б.з.д. 35 000 жыл-

дары жер бетінде 4 миллиондай адам өмір сүрді. Б.з.д. 8000 жылға қарай

адам саны шамамен 6 миллионға жетті. Алғашқы ауыл шаруашылығы ре-

волюциясы шамамен осы уақытта болды (бәлкім, мың жыл бұрын немесе

мың жыл кейін). Отырықшы өмір салтына көшіп, егіншілікпен айналысу

мен жануарларды қолға үйретудің арқасында халық саны көбейе баста-

ды. Христос дәуіріне дейін әлем халқының саны шамамен 250 миллионға

жетті (Biraben, 2003). Біздің дәуіріміздің 1600 жылына дейін халық саны

тағы екі есе көбеймеді. Жылдық өсу қарқыны небәрі 0,04 пайызды құрады.

Әлбетте, өсу үлгілері біркелкі болмады. Бірнеше жыл бойы тез өсіп келді

де, содан соң түрлі індет тарап, халық саны азайды. Расында 1300 жыл мен

1400 жыл арасында «Қара өлімнен» әлем халқының саны біршама азайды

(7-тараудағы талқылауды көріңіз). Жалпы алғанда, өлім-жітім деңгейі өте

жоғары болып, халық санының өте баяу өскенін ескерсек, туу да, кемінде,

сол деңгейде жоғары болды дей аламыз.

Осынау нөлге жақын өте төмен өсу қарқыны шамамен 1650–1700 жыл-

дар кезеңіне дейін келді, бұл кезде әлем халқы шамамен 650 миллионға

жетіп қалған болатын. Бірнеше мыңдаған жыл бойы біз 2-тарауда айтқан

түрлі Мальтус бақылауы арқасында жер бетінде халық онша өспеді. Індет,

ашаршылық, нашар тұрмыс өлім-жітім деңгейін түсірмеді. Өлгендердің

орны толатындай туу деңгейі де жоғары болды. Әйтпесе адамзат жойылып

кетер еді.

1650 жылдан кейінгі халық санының өзгеруі

Жер шарындағы халық саны 1650 жылы шамамен 650 млн болса, 1850 жыл-

ға қарай 1 миллиардқа жетті. Одан кейін, 1927 жылы, тағы екі есе көбеюі-

не 80 жылға жуық уақыт керек болды (Pison and Belloc, 2005). Ауыл шаруа-

шылығы революциясы сияқты, өнеркәсіптік революция да халық санының

күрт өсуіне әсер етті. Жұрт ауылды жерлерден кетіп, фабрикалары мен

зауыттары тынымсыз жұмыс істеп тұрған қалаларға келе бастады. Қала

революциясы өнеркәсіптік революциямен қатарласа жүрді. Бұл да халық

тығыздығын өсірді. 12.3-сызбада 1950 жылдан бүгінге дейін әлем халқы

санының қалай өзгергені туралы және 2050 жылға дейінгі болжамдар

берілген.

Бұл өсімнің негізгі себебі – туу деңгейінің жоғары межеде қалып, өлім-

жітім деңгейінің төмендеуінде еді. Өлім-жітім деңгейі төмендеуінің негізгі

бір себебі – тұрмысты жақсартқан индустриализацияда жатты. Әйтсе де

төмендер алдында өлім-жітім деңгейінің аздап өскенін айта кету керек.

334

Әлем халқы санының өзгеруі

Өнеркәсіптік революцияның басталуы жаңадан қалаға келіп жұмысшы

болған адамдарға жақсылық әкеле қоймады. Мұны буржуазияның проле-

тариатты аса төмен еңбек жағдайларын қабылдауға мәжбүр етуге тыры-

суы деп білген Маркс жұмысшылардың ахуалын зерттеумен айналысты

(Marx and Engels, [1848] 1935). Арада біраз уақыт өткенде еңбек жағдай-

лары біршама жақсарды, бұл өлім-жітім деңгейінің төмендеуіне әкелді.

Бірнеше уақыт бойы туу деңгейі жоғары болып, халық саны жаппай өсе

бастады. Бұл өсім адамдардың халық тығыз қоныстанған Еуропа елдері-

нен халқы аз Америкаға және басқа елдерге көшуіне де себеп болды (9-та-

раудағы талқылауды қараңыз).

Халық санының тез өсуі бұл кезеңде Батыс Еуропа шеңберінде жүрді.

Әлемнің өнеркәсіптік революция жүре қоймаған басқа аймақтарында

өлім-жітім деңгейі де, туу деңгейі де жоғары болды. Кейін ғана дамушы

аймақтарда өлім-жітім деңгейі тез төмендей бастады.

Дамыған елдерде өлім-жітім төмендеген соң, туу да төмендеуге бет

алды. 1930 жылдарға қарай өсу қарқыны төмендеді. Тарихтың басым бө-

лігінде, XVIII ғасырға дейін, туу мен өлім-жітімнің жоғарылығына байла-

нысты халық саны тым баяу өсіп келсе, енді халық санының өсімі туу мен

өлім-жітімнің төмендігіне байланысты баяулады.

Бұл демографиялық өзгерістерден ірі саяси және экономикалық қиын-

дықтар туындады. Дамушы елдердегі кедейлер нөпірі дамыған елдердегі

азғантай ғана байға қарсы көтерілсе не болады? Байлар әлемнің кедей ел-

деріне көмектесуге тиіс бола ма? Сұрақ таусылар емес.

Туу мен өлім-жітімнің төмендеуі түсіндіруді қажет етеді. Жоғарыда

айтқанымыздай, өнеркәсіптік революция қоғам денсаулығын біршама

3 млрд

4 млрд

5 млрд

6 млрд

7 млрд

8 млрд

9 млрд

Халық саны (млрд)

1950 1960 1970 1980 1990 2000

Жыл

2010 2020 2030 2040

2050

12.3-сызба. Әлемдегі халық саны, 1950–2050 жылдар

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, Халықаралық мәлімет базасы, 2011 жылы жаңарды.

335

Әлем халқы санының өсуі

жақсартты. Көлік жетілдірілген соң азық-түлік қоры молайып, ашаршы-

лық азайды. Америкадағы отарлардан және басқа елдерден жаңа азық-тү-

лік түрлері әкелінді. Сапалы баспаналар салынды, мақта молайып, киім

жақсарды. ХІХ ғасырда тазалық сақтау қолға алына бастады және қо-

ғамның саулығы үшін күресетін қозғалыстар пайда болды. Медицина са-

ласындағы жетістіктер ХІХ ғасырға дейін өлім-жітімнің төмендеуіне анау

айтқандай үлес қоса алмады (2-тараудағы талқылауды қараңыз).

Дамушы елдерде өлім-жітім деңгейі аса жоғары күйінде қалды. Екінші

дүниежүзілік соғыстан кейін ғана өмірді ұзарту жолында айтарлықтай

жетістіктерге қол жетті. Одан кейін әлемнің көп елінде өлім-жітім деңге-

йі күрт төмендеді. Ол аймақтар дамыған елдерде он-жиырма жыл бұрын

ашылған жаңалықтарды игілігіне жаратты. Бұл кезде медициналық білім

де өсіп, қала тұрғындары оның пайдасын көре бастады.

Туудың төмендеу себебін анықтау өлім-жітімдікі сияқты емес, одан гөрі

қиынырақ. Назар аударарлық бір жайт – өлім-жітімнің төмендеуі мәселе-

сінде әркімнің жеке шешімі аса маңызды емес. Оған үлес қосқан әлеумет-

тік жүйе еді. Ал туу деңгейін төмендетуге әркімнің жеке шешімі керек.

Бірақ сол шешімнің өзі әлеуметтік жағдайға тәуелді болды. Урбанизация

мен индустриализация отбасының өндірістегі экономикалық бірлік ретін-

дегі рөлін төмендетті. Адамдардың басым бөлігі ауылды жерлерде тұрған

кезде отбасының үлкен болуы маңызды еді. Есейе бастаған балалар күн-

делікті үй шаруасына көмектесетін. Негізінен, жер еміп күнелтетін отба-

сы үшін тағы бір баланың дүниеге келуі экономикалық тұрғыда да тиімді

болатын. Ал қалада жұмысты фабрикадан табуға болатын. Қалаға көшкен

адамдардың көбі бір немесе екі бөлмелі пәтерде өмір сүрді. Сөйтіп, көп уа-

қыт өтпей, фермерлік отбасыларда бала арзан жұмыс күші ретінде пайда-

лы болса, қаладағы өнеркәсіптік отбасыларда баланың ондай қажеті жоқ

болып шықты. Оның үстіне, бала еңбегі туралы заңдар қабылданып, білім

алуы міндеттелді. Осылайша бала отбасылық экономикаға анау айтқан-

дай үлес қоспайтын болды.

Туудың төмендеуі процесіндегі тағы бір негіз – сәби өлім-жітімінің

азаюы. Жалпы өлім-жітімнің төмендеуімен қатар бала өлім-жітімі де азай-

ды. Өнеркәсіптік революцияның алдында әр отбасында тоғыз, он немесе

одан да көп бала болатын, өйткені ата-ана олардың үшеуі немесе төртеуі

ғана ересек адам жасына жететінін білетін. Ал ендігі жерде отбасындағы

баланың көбі тірі қалатын болды да, сол себепті туу да азайды.

Жаңағы әңгімемізге қайта оралсақ, отбасындағы бала саны адамның

жеке шешіміне байланысты еді. (Туудың алдын алу шаралары жөнінде

6-тарауда айтқан болатынбыз). Мұндай шешімдер көп уақыт бұрын қа-

былдана бастаған-ды. Жүздеген жыл бойғы салт-дәстүр бойынша, әйел-

дер мүмкіндігінше көп бала табуға міндетті болып келді. Жаңа заман

талабы ерлі-зайыптылардың жыныстық өміріне қаншалық ірі өзгеріс

әкелгенін ойлап көріңіз. Отбасы өмірі үшін бұл үлкен мәдени өзгеріс

болатын.

336

Әлем халқы санының өзгеруі

Дамушы аймақтарда туудың төмендеуі баяу жүруде. Өлім-жітім тез тө-

мендегендіктен, туу 1960 жылдары ақырындап төмендей бастады да, халық

санының әжептәуір артуына әкелді. Өз кезегінде, бұл жағдай халық шектен

тыс көбейіп кете ме деген алаң туғызды (Connelly, 2008). Демографиялық

өсім АҚШ-та және өзге елдерде 1960 жылдары мынадай бірнеше атышу-

лы кітаптың жарық көруімен құпиясы көп тақырыпқа айналды: Фредерик

Осборн, This Crowded World («Адам толы мынау әлем» (1960 жыл); Уильям

және Пол Пэддоктар, Famine («Ашаршылық» (1967, 1975 жылдар); Пол

Эрлих, The Population Bomb («Демографиялық бомба» (1968). Кейде нео-

мальтузиандық деп аталатын бұл трактаттар «байбаламшыл мәнерде жа-

зылды; Эрлих пен оның әйелі Энн ерлі-зайыптыларды бала санын шектеуге

әрі ынталандыратын, әрі мәжбүрлеуге келетін шаралар дайындауға шақы-

румен болды» (Bouvier and Bertrand, 1999: 64; Connelly, 2008).

Алайда ол уақыттан бері дамушы елдер әлемінде неомальтузианшыл-

дардың ойына кіріп шықпаған оң өзгерістер жүрді. Әлемдегі ең кедей ел-

дердің бірі Бангладеште ТЖқК 1970 жылы әр әйелге шаққанда 7 туу бол-

са, 2013 жылы 2,2-ге төмендеді. Туу коэффициенті Иранда 1970 жылғы

6,4-тен 2013 жылы 1,8-ге түсті. Осы кезеңде Мексиканың көрсеткіші ай-

тарлықтай төмендеп, 6,7-ден 2,2-ге ойысты. Пол Эрлих «Демографиялық

бомба» кітабында өзі алғаш рет «адамның шектен тыс көптігін сезінген»

жер (Ehrlich, 1968: 16) атаған Үндістанда туу коэффициенті 1970 жылғы

5,5-тен 2013 жылы 2,4-ке төмендеді. Дамушы елдердегі мұндай оң өзге-

рістер туралы мысалдарды көптеп келтіруге болады. Расында, бүгінде

туудың жоғары деңгейі Сахараның оңтүстігіндегі кей елдерде ғана сақта-

лып отыр, тіпті солардың өзінде туудың азайғаны байқалады (PRB, 2014).

Неомальтузианшылдардың байбаламды болжамдары әлемнің көп елінде

теріске шықты.

Таяуда «Нью-Йорк Таймс» газеті Пол Эрлих, оның кітабы, ақырзаман

туралы болжамдары және бүгінгі жағдай туралы «Демографиялық бомба?»

атты (сұрақ белгісіне назар аударыңыз) мол мағлұматты «ретрорепор-

таж» фильм шығарды. Отыз минуттық бұл қысқа фильм мына сілтемеде:

www.nytimes.com/2015/06/01/us/the-unrealized-horrors-of-population-

explosion.html?_r=0. Көруге кеңес беремін.

Осы арада Сахараның оңтүстік елдеріндегі жағдайға тоқтала кетсек.

Африканың көп елінде, әсіресе құрлықтың батысы мен шығысында туу

коэффициенті әр әйелге шаққанда 5-тен жоғары болып отыр, ал Орталық

Африканың Ангола және Чад сияқты елдерінде 6-дан көп. Алайда бұл

елдердегі көрсеткіштер 1970 жылы бұдан да жоғары болатын. Мысалы,

1970 жылы Эфиопия мен Ганада туу көрсеткіші 7 болса, 2013 жылға қа-

рай олар, тиісінше, 4,1 мен 4,3-ке төмендеді. Кенияның көрсеткіші 1970

жылы 8,1 болған, бірақ 2013 жылы ол 4,3-ке түсті (PRB, 2014). Сахараның

оңтүстігі елдерінде туу көрсеткіштері бұдан да төмендей ме? БҰҰ болжа-

мы бойынша (төмендегі талқылауды қараңыз), төмендейді. Мен де солай

ойлаймын.

337

Жер шары халқы санының болашағы

ЖЕР ШАРЫ ХАЛҚЫ САНЫНЫҢ БОЛАШАҒЫ

Болашаққа көз жібермес бұрын, соңғы бірнеше онжылдықтағы әлем халқы

санының өсіміне тағы бір талдау жасайық. Соңғы демографиялық үрдістер-

ді бүкіл адамзат тарихын үзіп тастайтын революциялық өзгеріс десек, ар-

тық айтқан болмаймыз. Шамамен 1850 жылы жер шары халқының саны бір

миллиардқа жетіп, ал қазір 7,4 млрд болғанын ескерсек, Homo sapiens-тің

Жердегі бүкіл тіршілігінің басым бөлігінде өсімнің өте мардымсыз болғаны

түсінікті бола кетеді. Бұл жағдай 12.3-сызбада анық көрсетілген.

Халық саны туралы қазір біз айтқалы отырған жорамалдар бойынша,

мұндай демографиялық теңгерім аса алыс емес болашақта тағы қайтала-

нуға тиіс.

Осы тұста және кітаптың басқа жерлерінде біз «сәуегейлік» немесе «бол-

жам» емес, «жорамал» деген сөзді қолданамыз. Келешекке сәуегейлік жа-

сауды балгер мен көріпкелге қалдырайық. Болжам жасауды метеоролог

қауымға қалдырған жөн. Демографтар әдетте халық саны туралы сәуегей-

лік немесе болжам жасамайды. Олар демографиялық жорамал жасайды.

Демографиялық жорамал туу, өлім-жітім және көші-қон үрдістері жайын-

дағы демографиялық мәліметтер негізінде келешекте, белгілі бір уақыт

кезеңінде, белгілі бір өлкедегі тұрғындар саны қанша болатыны туралы

жасалады.

Халық саны туралы жорамал «былай болса ше» деген сұраққа жауап бе-

руге арналған. Ол кейде шындықтан алыстап кетуі де мүмкін. Іс жүзінде

демографиялық жорамалдар белгілі бір өсім қарқынын сақтаудың мүмкін

еместігін көрсетуге қолданылады. Мысалы, Коул (1974) бірде әлемдегі ха-

лық санының қазіргі өсу қарқыны өзгермесе, 700 жылға жетпейтін уақытта

жер бетінде бір шаршы ярдқа (91,44 см – ауд.) бір адамнан келетін болады

деген еді. Коул есебінің болжам емесі анық. Ол тек халықтың мұндай қар-

қынмен көбеюі ғаламшардың мүмкіндігіне сәйкес келмейтінін көрсетті.

Ұшқары болғанымен, ондай мысалдар демограф Питер Моррисонның

(1977: 12) ойын қуаттайды. Ол: «Халық санын жорамалдаудың мақсаты

дәл болжам жасауда емес. Оның мақсаты – келешекте халық санына әсер

ететін жағдайларды анықтау және ықтимал салдарын көрсету», – деген

болатын.

Алайда жорамалдардың көбі шындықтан алыс кете бермейді. Олар

әдетте қазіргі сәтте қисынды көрінген жайттардың көрінісі болып қызмет

етеді. Халық саны туу, өлім-жітім, көші-қондағы өзгерістерге байланыс-

ты көбейіп-азаяды. Осылайша келешектегі демографиялық өзгерістердің

деңгейі туралы жорамалдар жасалады. Жорамал жасаушы адам мақсатын

айқын білуге тиіс. Ол жорамал шындыққа жанаса ма, әлде қайсыбір па-

йымның қисынсыз екенін білдіруді мақсат ете ме? Жорамалдардың көбі

расталады. Демографиялық зерттеулерден аса хабары жоқ сарапшылар қа-

рапайым жауаптарды тез табу үшін көбіне пайымдарды елеусіз қалдырып,

жорамалдарға баса назар аударады.

338

Әлем халқы санының өзгеруі

Бұл тарауда БҰҰ Халық саны бөлімі (2013d) таяуда дайындаған әлем-

дік демографиялық жорамалдарға сүйенбекпін. Меніңше, олар келе-

шек демографиялық өзгерістер туралы қисынды пайымдарды көрсетеді.

Дегенмен олар баяндалған пайымдарға сәйкес әлемдегі халық саны қан-

ша болатынын көрсететін жорамалдар. Оларды болжам және үзілді-кесілді

ұйғарым деуге болмайды. БҰҰ өз пайымдарын соңғы мәліметтер негізінде

ылғи қайта қарап отырады.

Жорамалдарға қатысты тағы бір мәселе – олар қарастыратын уақыт ке-

зеңі. Жорамалданатын уақыт кезеңі ұзақ болған сайын, жорамалдың дәл

келу ықтималдығы төмендейді. Қысқамерзімдік жорамалдар әдетте қазір-

гі үрдістерді егжей-тегжейлі талдауға негізделеді. Олар негізгі үрдістер өз-

гергенге дейінгі жақын болашақ туралы пайымдарды білдіреді. Әлбетте,

ол үрдістер келешекке әсер етіп, сөйтіп, саясаткерлерді жайсыз келешектің

алдын алу саясатын жүргізуге мәжбүрлеу арқылы өз-өзін болдырмауы да

мүмкін.

Ауытқулар бұрын да болған, келешекте де болады. Біздің осында кел-

тірген жорамалдарымыз 2100 жылға дейінгі мерзімге арналған. Ғасырдың

екінші жартысына қарағанда, алғашқы жартысы туралы болжамға сенім

үлкен.

Сандар не дейді? Есептеулерге қарағанда, 2013 жылы әлемде халық

саны 7,2 млрд болған; жорамалдар бойынша, 2025 жылы 8,1 миллиардқа,

2050 жылы 9,6 миллиардқа, ал 2100 жылы 10,9 миллиардқа жетеді (United

Nations, 2013d).

Сіз БҰҰ демографтарының бұл сандарды қандай пайымға сүйеніп алға-

нын сұрарсыз, әлбетте, сауалыңыз орынды. БҰҰ ма, АҚШ-тың Халық са-

нағы бюросы ма, жорамалды кім жасаса да, әдетте балама, нақты айтсақ,

жоғары, төмен және орта жорамалдар жасалады. Бұл тарауда біз орта жо-

рамалды қолданамыз, ол «әлі де көпбалалы отбасылары көп елде туу азая-

ды, ал әр әйелге шаққанда орташа екі баладан аз келетін елдерде туу аздап

өседі» деп пайымдайды (United Nations, 2013d: xv). Өлім-жітімге келсек,

орта диапазондық жорамалға сәйкес, өмірдің болжалды ұзақтығы әсіресе

дамушы елдерде біртіндеп артады. Бұл жерде әңгіме бүкіл әлемдегі халық

саны қанша болатыны туралы болғандықтан, көші-қон жөнінде айтудың

реті жоқ.

12.4-сызбада 2100 жылы әлемдегі халық санының өсімі қандай бола-

тыны туралы БҰҰ демографтары дайындаған диаграмма берілді. Онда

1950 жылдан 2010 жылға дейінгі әлемдік халық санының өсімін көрсететін

сызық бар; және 2010 жылдан 2100 жылға дейінгі сызық тағы бар, олардың

әрқайсысы 2010 жылдан 2100 жылға дейінгі аралықта әлем халқы саны-

ның, негізінен, туу жөніндегі пайымдар бойынша қалай өзгеретінін көрсе-

теді. Орта нұсқалық жорамалдың негізінде жатқан пайымдар туралы жо-

ғарыда айттық. Жоғары нұсқаға сәйкес, әр әйелде орта нұсқаға қарағанда

бала бір жарым есе көп болады, ал төмен нұсқаға сәйкес, әр әйелде орта

нұсқаға қарағанда бала бір жарым есе аз болады. Сонымен қатар әлемдік

339

Жер шары халқы санының болашағы

халық санының ең жоғары өсімін көрсететін жоғарғы сызық «тұрақты туу-

ды» (яғни 2010 жылғы туу деңгейінің 2100 жылға дейін жалғасуын) біл-

діреді. Егер әлем елдеріндегі 2010 жылғы туу деңгейі 2100 жылға дейін

сақталса, онда әлемде халық саны шамамен 29 млрд болады. 2100 жылға

арналған нұсқамен, яғни 11 млрд адаммен салыстырғанда, бұл әлдеқайда

көп.

Өз басым, шынымды айтсам, әсіресе тууға қатысты орта нұсқалық па-

йымдарды аздап консервативтік пайым деп санаймын. Меніңше, 2010 жыл

мен 2100 жыл аралығында әйелдердің бала табуы төмен варианттық па-

йымға жақын болады (бұл тақырып туралы тереңірек талқылауды қара-

ңыз: Wattenberg [2004]). Алайда БҰҰ-ның орта нұсқалық жорамалдарына

сүйенген адам мені байбаламшыл деп ешқашан айыптай алмайды. Халық

санының өсімі сияқты мәселелер туралы жорамал жасаған кезде консерва-

тивтік жақтан қателескен дұрыс.

Біз қолданатын орта сценарий әлем халқының саны өсе береді дейді,

бірақ тағы айтамын, бұл – консервативтік жорамал.

Халық саны қаншалық өсуі мүмкін? Немесе Коэннің (1995) кітабында-

ғы сұрақты қойсақ: «Жер шары қанша адамды асырай алады?» Өкінішке

қарай, Коэн тура жауап бермейді, бірақ ол, ең әуелі, түрлі нұсқаны анық-

тап алып, солардың біріне тоқтайды. Мәселен, жер шарындағы адам тір-

шілігі қай деңгейде болады? АҚШ-тық деңгейде ме, франциялық па, әлде

нигерлік пе? Коэн былай дейді: «Жер бетіндегі халық бүгінде ғалымдар-

дың едәуір бөлігі халық санының жоғары шегі деп атаған деңгейде тұр.

1950

Халық саны (млрд)

1960 1970 1980 1990

Орта

Тұрақты туу

2000 2010 2020 2030

Жыл

2040 2050 2060 2070 2080 2090

2100

Жоғары

Төмен

12.4-сызба. Түрлі жорамалдар мен нұсқалар бойынша

1950–2100 жылдар аралығындағы халық саны

Дереккөз: (United Nations, 2013d: xv).

340

Әлем халқы санының өзгеруі

Бұл бағалау адамзаттың мәдени, экономикалық және экологиялық мүм-

кіндіктері мен шектерін қазіргі түсінуімізден еш артық емес. Алайда мы-

наны ескеруіміз керек: біз және балаларымыз өзіміз таңдаған өмір салты

бойынша тіршілік етуі үшін жер бетінде халық саны белгілі бір шамадан

аспауға тиіс десек, жер шарындағы халық саны сол шамаға жетті немесе

жарты ғасыр ішінде жетеді» (Cohen, 1995: 76).

Өсу қарқыны азайып жатқанда халық саны осынша өседі деп жорамал-

дау қарама-қайшылық сияқты көрінуі мүмкін. Бұл айқын ауытқушылықты

үш фактор түсіндіреді. Біріншіден, халық сан жағынан өсу үстінде. Өсу қар-

қыны төмендегенімен, ол халық санының ұдайы өсуіне негізделген. Мұны

түсіндіру үшін банк саласындағы жағдайды мысалға алсақ болады: пайыз-

дық мөлшерлеменің азайғанына қарамастан, банк есепшотындағы ақша

көбейе береді.

Екіншіден, соңғы бірнеше онжылдықта көптеген дамушы елде сәби мен

бала өлім-жітімі күрт азайды. Соның себебінен өзіндік беби-бум пайда бол-

ды, бірақ АҚШ-тан ерекшелігі – ол жағдай туу деңгейі жоғарылығына емес,

өлім-жітімнің төмендігіне байланысты. Осы беби-бум үшінші факторды

туындатты. Кез келген жас халықта өсім импульсі болады. Әлемге, әсіресе

дамушы елдерге қарасақ, жас адамдардың үлесі өте жоғары. Олардың бәрі

бала санын шектегеннің өзінде туу көбейе береді, өйткені балалы болғысы

келетін құрсақ көтерер жастағы әйелдер саны арта береді. Мұны демогра-

фиялық импульс (4-тараудағы талқылауды қараңыз) дейді.

Қандай қорытынды шығатыны белгілі. Соңғы кезде туу азайғанымен,

жақын болашақта бүкіл әлемде халық саны өсуге тиіс. Алайда түрлі аймақ

пен елде өзгеріс әртүрлі бола ма, мұның арты дамушы аймақтардағы ха-

лықтардың әлемдік үлесінің артуына ұласады.

Бүгінде Мальтус пайымдарының негізгі бөлігіне, әсіресе оның «мораль-

дық тежелу» адамдардың қолынан келмейді (және оған дайын емес) деген

пікіріне күмәнмен қараймыз. Оның контрацепция мен түсікті моральға

жат (дегенмен осындай көзқарастағы адамдар мен ұйымдар қазір де бар)

деп қабылдамауы бүгінгі әлем тұрғындарының көбінің пікіріне сай келмей-

ді. Алайда Мальтустың халық саны өсуіне орай азық-түлік қоры жеткілікті

болуға тиіс деген ойы қазіргі уақытта да мәселе болып отыр. Қолжетімді

ресурстар туралы бұл мәселе жайында 16-тарауда айтамыз.

ҚОРЫТЫНДЫ

Адамзат тарихының басым бөлігінде халық саны өте баяу өсіп келді. Туу

және өлім-жітім көрсеткіштері жоғары болды. Шамамен 1650 жылдары

ғана өлім-жітім деңгейі төмендеуіне байланысты халық саны тез өсе бас-

тады. ХХ ғасырдың басына қарай туу күрт төмендеді; дамыған аймақтар-

да өсу қарқыны бәсеңдеп, соңғы кездері нөлдік деңгейге жақындады. Бұл

жағдайдың дамушы елдерге, әсіресе Сахараның оңтүстігіндегі елдерге қа-

тысы жоқ. Ол жерлерде өлім-жітім деңгейі ХХ ғасырға дейін жоғары болып

341

Қорытынды

келді, ал туу әлі де жоғары. Әйтсе де бұл африкалық елдердің кейбірінде

туу деңгейінің едәуір төмендегені байқалады.

Әлем халқы жылына шамамен 1,2 пайызға өсіп келеді. Осы ғасырдың

соңына қарай ғаламшар халқының саны 10 млрд пен 11 млрд аралығында

болуы әбден мүмкін. Бұл өсім көп елде жаппай асқа жарымау, жаңармай-

тын ресурстардың азаюы, тұрмыс деңгейінің төмендеуі сияқты қиындық

туғызады. Өсімнің тоқтауы бұл түйткілдерді шешпейді, бірақ оларды шешу

жолын жеңілдетеді.

Күндердің күнінде жер халқы көбеюді тоқтатуы керек, өйткені біз шегі

бар кеңістікте өмір сүріп жатырмыз. Мальтусқа қайта жүгінер болсақ, бұл

мақсатқа жету үшін өлім-жітім деңгейі жоғары болуға тиіс, сонда ол туу-

дың жоғары деңгейімен теңеседі; немесе халық санының өсімі тоқтауы

үшін туу мен өлім-жітім екеуінің де көрсеткіштері төмендеуге тиіс. Осы

соңғы жолдың дұрыс екені дау тудырмаса керек.

342

АҚШ-ТАҒЫ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ

ӨЗГЕРІС

КІРІСПЕ

Америка Құрама Штаттары – халық саны бойынша Қытай мен Үндістандай

қос демографиялық миллиардерден кейінгі әлемдегі үшінші ел. 2015 жылы

АҚШ-та халық саны – 321 млн, ал Қытай мен Үндістанда, тиісінше,

1,36 млрд және 1,29 млрд болды (PRB, 2015). 1790 жылы АҚШ-та жүргізіл-

ген алғашқы халық санағы елде 4 миллионға жуық адам бар екенін анық-

тады, қазір Аризона штатындағы Феникс қаласының метрополиялық ок-

ругінде тұратын адам санының өзі сондай. Арада өткен 220 жылда АҚШ

халқы айтарлықтай көбейді: 1790 жылғы 3,9 млн адамнан 2010 жылы

309 млн адамға дейін көбейді (13.1-сызба), 2015 жылы 321 миллионға

жетті. Бұл тарауда АҚШ-тағы халық саны өсімінің отарлық дәуірден қазіргі

кезге дейінгі заңдылықтарын талқылаймыз, сосын АҚШ-тағы халық саны-

ның болашағына жорамал жасаймыз.

АҚШ-ТАҒЫ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСТІҢ ТАРИХЫ

Отарлауға дейінгі кезең

Бүгінде Америка Құрама Штаттары деп аталатын жердегі отарлауға дейінгі

халық саны қанша болғанын анықтау оңай емес, оның мәліметтері әртүрлі:

«XV ғасыр соңындағы Солтүстік Америка халқының саны туралы ең дұрыс

сан деп қабылдауға болатын ешқандай сан жоқ-ау, сірә» (Snipp, 1989: 9).

Зиннің айтуынша, «Колумб келгенге дейін Мексиканың солтүстік жағында

өмір сүріп жатқан [шамамен] 10 млн үндіс кейін 1 миллионнан да азайып

кетті. Үндістер ақнәсілділер әкелген аурулардан қырылды. Жаңа Англияға

келген голланд саяхатшысы 1656 жылы «христиандар келіп, шешек індеті

тарағанға дейін он есе көп болған үндістердің сол індеттен оннан тоғызы

өлді» деп жазды» (2003: 16).

Кейінгі ғасырларда байырғы америкалықтар азайып отырды, сөйтіп,

1900 жылға қарай олардың саны 125 000 мен 150 000 арасында болды

(Thornton, 1990: 42). Олардың соншалық азаюына тайпалық жерін қорғау

шайқастары, оған дейін болмаған жаңа қиындықтар, сондай-ақ, жоғарыда

айтылғандай, еуропалықтар әкелген індет атсалысты. ХХ ғасырдың басын-

да «Америкада үндістердің азайып кеткені сонша, олар сол күйі жойылып

бітеді деп ойлағандар көп болды» (Snipp, 1989: 23).

343

АҚШ-тағы демографиялық өзгерістің тарихы

Бірнеше онжылдық бойы, 1950 жылдарға дейін, үндістердің саны өспеді

деуге болады, өйткені 1960 жылғы санақ олардың санын 500 000-нан сәл

жоғары деп көрсетті. Алайда 2013 жылға қарай, АҚШ-тағы өзін үндіс не-

месе Алясканың байырғы тұрғыны санайтын адам саны шамамен 5,3 мил-

лионға жетті: АҚШ халқының шамамен 2 пайызы. 500 000-нан 5 миллион-

ға дейін бұлай өсу демографиялық тұрғыда мүмкін емес, ол үшін көші-қон

ауқымы орасан болуға немесе мәлімет жинау әдісі өзгеруге тиіс. Әлгіндей

ғажайып өсімге тура осы екінші жағдай себеп болды.

1970 жылғысынан бастап, барлық халық санағында кім өзін солай сана-

са, соны үндіс не Алясканың байырғы тұрғыны деп жаза берді. Демограф

Джеффри Пассел «санаққа жауап беретін адам нәсіл туралы сұраққа жауап

таңдайды. Нәсіл бойынша үндіс деген жауапты таңдаған адам шынымен

үндіс екенін растайтын қандай да бір негіздеме немесе құжат көрсетуге

міндетті болмады. Белгілі бір тайпаның құрамына кіретіні немесе оны мү-

шеміз деп мойындайтыны туралы негіздеме көрсету талабы болмады. Бұл

сәйкестендіру әдісі өзгеше еді, өйткені алдыңғы санақтарда адамның қай

нәсілге жататынын санақшы өз бақылауына, жергілікті жағдайға, салт-дәс-

түр туралы біліміне сүйене отырып өзі шешетін» (Passel, 1996: 80).

Демографтар үндістердің 1970 жылдан бері қарқындап өсуі себебін білу

мақсатында ірі зерттеулер жүргізді (Passel, 1976, 1996; Eschbach, 1993;

1790

50 000 000

100 000 000

150 000 000

200 000 000

250 000 000

300 000 000

350 000 000

1810 1830 1850 1870 1890 1910 1930 1950 1970 1990 2010

13.1-сызба. АҚШ-тағы халық саны, 1790–2010 жылдар

Дереккөз: Вайоминг штаты Экономикалық талдау басқармасы (2015)

(Вайоминг штатының рұқсатымен басылды).

344

АҚШ-тағы демографиялық өзгеріс

Passel and Berman, 1986; Snipp, 1989). Сол зерттеулер көрсеткендей, бас-

қа кезді айтпағанда, 1990 жылдары «бойында арғы атасынан қосылатын

үндістің қаны бар адамдардың өзін үндіс деп жаздыруы мен туу деңгейі-

нің едәуір жоғарылауы әрі өлім-жітім деңгейінің төмендеуі есебінен» үндіс

саны күрт көбейген (Passel, 1996: 79).

Соңғы онжылдықтарда үндіс санының өсуіне себепкер тағы бір мәсе-

ле – мексикалық, орталық америкалық және басқа да латынамерикалық

тайпалардан шыққан адамдарды үндіске жатқызуға көшірген жаңа анық-

тама. Бұл жағдай үндіс санының артуына және тегі латынамерикалық үн-

дістер үлесінің өсуіне әкелді (Джеффри Пасселмен арадағы жеке әңгіме,

2015 жыл, 11 тамыз).

Бүгінде өзін үндіс немесе Алясканың байырғы тұрғыны деп білетін

5,3 миллионнан аса адамның жартысына жуығы көпнәсілді адамдар, яғни

олар жауап бергенде екі немесе одан көп нәсілді таңдаған (11-тараудағы

халық санағы және АҚЗ анкетасындағы көпнәсілді нұсқалар туралы тал-

қылауды қараңыз). Үндістер мен Алясканың байырғы тұрғындарының

үштен екісіне жуығы екінші нәсіл ретінде «ақ» деген жауапты; 12 пайызы

«қараны»; және 10 пайызы «ақ» пен «қараның» екеуін де таңдаған (Norris,

Vines, and Hoeel, 2012). Халық санағы анкетасындағы көпнәсілді нұсқа да

2000 жыл мен 2010 жыл арасында үндістер санының артуына себеп болды.

Отарлық кезең, 1607–1790 жылдар

Вирджиния штатындағы Джеймстаун қаласы 2007 жылы 14 мамырда ал-

ғаш адам қоныстанып, іргесі қалануының 400 жылдығын атап өтті. Іргесі

қаланған 1607 жылы Джеймстаун тұрғыны жүзден сәл асатын. 1610 жылы

Вирджиния штатында 350 адам тұрды. 1620 жылы Еуропадан келген

тұрғындар 2 000-нан асты, ал 1650 жылға қарай 50 000 адамға жетті.

1790 жылы АҚШ-та бірінші рет жүрген санаққа 4 миллионға жуық адам

ілінді. 1650 жылдан 1790 жылға дейін тұрғын санының сегіз есе өсуі адам-

зат тарихындағы халық санының ең таңғаларлық өсімі екені даусыз (Weller

and Bouvier, 1981: 52–53).

Алғашқы қоныстанудан кейінгі ондаған жыл бойы өсімнің негізгі көзі

иммиграция болып келді. Кейінірек, отарлық кезеңде, иммиграция сияқ-

ты табиғи өсімнің де маңызы артты, тіпті одан да асып кетті. Ол дәуірдегі

өсім динамикасы демографиялық теңдеу фазаларымен тығыз байланысты.

XVIII ғасырдың соңында ТЖК шамамен 55/1 000, ал ӨЖК 25/1 000 болып

белгіленді (Thompson and Whelpton, 1933). Осы қарқынның өзі халық са-

нын жылына 3 пайызға өсіре алар еді. Оған жаппай иммиграция қосылып,

өсімді одан әрі еселеді.

АҚШ-тағы алғашқы халық санағы 1790 жылы жүргізілді; ресми санақ

күні 1 тамыз болды. 1790 жылы 1 наурызда қабылданған «1790 жылғы ха-

лық санағы туралы заң» алғаш халық санағын жүргізуге жол ашты. 13.2-сыз-

бада «1790 жылғы халық санағы туралы заң» жарияланған беттің төменгі

345

АҚШ-тағы демографиялық өзгерістің тарихы

жағы көрсетілген. Онда АҚШ президенті Джордж Вашингтонның, вице-

президент Джон Адамстың, Сенат төрағасының және басқалардың аты-

жөні тұр. Санақты жүргізуге АҚШ сот округтерінің маршалдары жауапты

болды. Олар әр шаңыраққа барды, толтырылған тізімнің «барлық мүдделі

адамдардың тексеруі үшін [әр юрисдикция] шегіндегі ең көрнекі екі жерге

ілінуін қадағалады…» және әр округтегі тізімделген адам санының прези-

дентке берілуіне жауапты болды (АҚШ Халық санағы бюросы, 2015а: 1).

Тарау басында айтып өткеніміздей, алғаш санақ жүргізілген 1790 жылы

АҚШ-тағы халық саны 4 млн адамнан аз болды. Алайда санаққа алғашқы

он үш штаттың, Кентукки, Мэн және Вермонт аудандарының, сонымен

қатар Оңтүстік-батыс аталатын территорияның, яғни қазіргі Теннесси

штатының тұрғындары ғана кірді (Gauthier, 2002: 5). Санақ анкетасының

өзі тым шағын болды. 3-тарауда айтқанымыздай, алғашқы санақ халық-

ты 16 жастағы және одан үлкен ақнәсілді азат еркек, 16 жастан төменгі

ақнәсілді азат еркек, азат ақнәсілді әйел, құл және «басқа тұлға» деген

санаттарға жіктеді. Байырға америкалықтардың басым бөлігі бұл тізімге

кірмей қалды. Санаққа алынғандардың шамамен 80 пайызы ақнәсілділер

болды. Олардың көбі ағылшындар және шотландтар мен ирландтар еді;

ал басқалары Голландия, Швеция, Испания және Франциядан келгендер

болатын. Қалған 20 пайыздың басым бөлігі қаралар болды. Олардың көбі

АҚШ-қа Африкадан күшпен әкелінген құлдар еді. Олардың еріксіз көші

XVII ғасырда ақырын басталып, XVIII ғасырда және ХІХ ғасырдың басын-

да күшейді. Қаранәсілділер көбіне оңтүстікке шоғырланды (Taeuber and

Taeuber, 1971: 5).

ХІХ ғасыр

1790 мен 1860 жыл аралығында АҚШ халқының саны жылдам артты.

1790 жылы 3,9 млн болса, 1800 жылы 5,3 миллионға, 1830 жылы 12,9 мил-

лионға, ал 1860 жылы 31,4 миллионға жетті. 1790 мен 1860 жыл арасында

шамамен 30 пайызға өсуі – таңғаларлық жайт, өйткені Еуропада сол кезде-

гі өсу қарқыны екі есе төмен еді. 1800 мен 1850 жыл арасында халық саны

төрт еседен аса артты. Жарты ғасырдағы осы орасан өсім көші-қон деңгейі-

нің де, табиғи өсімнің де жоғары болуына байланысты еді. Мысалы, туудың

13.2-сызба. «1790 жылғы халық санағы туралы заңның» төменгі жағы

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы (2015a).

346

АҚШ-тағы демографиялық өзгеріс

жиынтық коэффиценті 1800 жылы 7,0-ден жоғары болды, ал 1850 жылға

қарай 5,4-ке түсті (АҚШ Халық санағы бюросы, 1975).

Бұл өсімге туудың жоғарылығымен қатар, иммиграцияның себеп болға-

нын жаңа айттық (Hughes and Cain, 2002). 1830 жылға дейін АҚШ-тағы ха-

лық санының артуына иммиграцияның ықпалы аса көп болмады. Мысалы,

1821 мен 1825 жыл арасындағы кезеңде жыл сайын, орташа алғанда, 8 000

иммигрант келіп отырды. 1826 мен 1830 жыл арасында бұл көрсеткіш 21

000-ға жуықтады. 1841 мен 1845 жылдар арасында АҚШ-қа жыл сайын

келетін иммигранттар 86 000-нан асты. 1850 мен 1857 жылға дейінгі се-

гіз жылда иммигрант саны 2,2 млн болды. Жалпы, 1790 мен 1860 жыл ара-

сында АҚШ-қа 5 миллионға жуық иммигрант келді және олардың басым

бөлігі еуропалықтар болатын (Taeuber and Taeuber, 1958).

Әрине, елдің тек демографиялық тұрғыда емес, географиялық жағынан

да өскенін айтуымыз керек. Алғашқы халық санағы бойынша АҚШ жерінің

аумағы небәрі 889 000 шаршы миля болды. 1803 жылы Луизиананы сатып

алып, жер аумағы екі есеге жуық кеңейді. 1819 жылы тағы Флорида қосыл-

ды. 1845 жылы Техасты, 1846 жылы Орегонды күштеп қосып алды, соны-

мен қатар 1848 жылы Мексикадан алынған жерлер есебінен 1840 және

1850 жыл арасында АҚШ аумағы үштен екіге ұлғайды (Taeuber and Taeuber,

1958). Осы жаңа штаттардың қосылуы халық санын айтарлықтай ұлғайтып

жіберді.

1800 және 1850 жыл арасында, негізінен, Атлант мұхиты жағалауын-

дағы халық саны өсті. Дегенмен географиялық үлкеюге қарамастан, ха-

лық тығыздығы (яғни жер бірлігіне шаққандағы адам саны) іс жүзінде

1800 жылғы бір шаршы мильге 6,1 адамнан 1850 жылы бір шаршы мильге

7,9 адамға көбейді. АҚШ-қа жаңа қосылған батыс өңіріндегі халық тығыз-

дығы төмен деңгейде қалды, өйткені байырғы америкалықтар 1890 жыл-

ға дейінгі халық санақтарында есепке алынбай келді. 1850 жылдан кейін

халық саны өсімінің қарқыны аздап төмендегенімен, 1900 жылғы санақта

халық 76 млн болды, яғни халық саны тағы үш есе көбейді (13.1-сызба). Ол

кезде бір шаршы мильге 25,6 адамнан келді.

АҚШ халқындағы өсу қарқыны алғаш рет шындап 1860 жылдардағы

азамат соғысы кезінде төмендей бастады. 1790 мен 1860 жыл арасындағы

әр онжылдықта халық саны 32–36 пайызға өсіп отырса, 1860 мен 1890 жыл

арасындағы әр онжылдықтағы өсім 26–27% болды.

Халық санындағы өсу қарқыны баяулағанына қарамастан, ХІХ ғасыр-

дың екінші жартысындағы өнеркәсіптік революция АҚШ халқы санына ай-

тарлықтай ықпал етті. Урбанизация күшейді, сөйтіп, ТЖК мен ӨЖК екеуі

де құлады. 1900 жылға қарай ТЖК – 32,2%, ал ӨЖК 17,2% болды. Осы жер-

де біз тағы да демографиялық транзитті іс барысында көреміз.

ХХ ғасырдың басына қарай халықтың 40 пайызға жуығы қала ауданда-

рында тұрды, ал 1850 жылы бұл көрсеткіш 15% болатын. Елдің әркелілі-

гі де арта түсті. ХІХ ғасырдың ортасына дейін халықтың басым бөлігі ақ-

нәсілді англосаксондар еді. Бұлар да, афроамерикалықтар және байырғы

347

АҚШ-тағы демографиялық өзгерістің тарихы

америкалықтармен қатар халықтың негізгі бөлігін құрады. Алайда ғасыр-

дың екінші жартысында көші-қонның жаңа толқыны басталып, Оңтүстік

Еуропа мен Азиядан, әсіресе Қытай мен Жапониядан иммигранттар кел-

ді. 1900 жылға қарай АҚШ ақнәсілді англосаксон протестанттар (WASP)

басым қоныстанған ел сипатынан айырылды.

Афроамерикалықтар саны 1800 жылғы 1 миллионнан 1900 жылы 8,8 мил-

лионға көбейді. Алайда жалпы халық санындағы афроамерикалықтар үле-

сі бұл кезеңде 19-дан 12 пайызға төмендеді. Мұның бір себебі ақнәсілділер-

ге қарағанда, қараларда өлім-жітім деңгейінің жоғары болуында еді. АҚШ-

қа Еуропадан ақнәсілді иммигранттың көптеп келуі, ал Африкадан келетін

қаралардың, әсіресе 1808 жылы құл саудасына тыйым салынғаннан кейін,

келуінің азаюы да себеп болды.

ХХ ғасыр

Жоғарыда айтып өткеніміздей, АҚШ халқы санындағы өсу қарқыны алғаш

азамат соғысы кезінде және одан кейін төмендеді. Екінші мәрте мұндай

жағдай 1890 мен 1910 жыл арасында болып, өсу қарқыны онжылдықтар-

да шамамен 20 пайызға дейін түсті. Үшінші рет ірі құлдырау 1910 мен

1920 жыл арасында болып, негізінен, Бірінші дүниежүзілік соғысқа байла-

нысты өсу қарқыны шамамен 15 пайызға төмендеді. Соғыс жылдарында

иммигранттар ағыны тоқтап қалды, туу деңгейі төмендеп, өлім-жітім кө-

бейді. Өлім-жітім деңгейінің жоғарылауына 1918–1919 жылдардағы тұмау

індеті де себеп болды, ол жайында 7-тарауда айтылды. Келесі онжылдықта

аздаған өсім болғанымен, 1930 жылдары халық санындағы өсу қарқыны

рекордтық деңгей – 7,2 пайызға құлдырады. Бұл алдыңғы онжылдықтар-

дағы ең төмен онжылдық өсімінің жартысынан азын құрады (Taeuber and

Taeuber, 1958). Осы ең төмен өсу қарқыны, негізінен, туудың күрт төмен-

деуіне әкелген 1930 жылдардағы Алапат тоқырауға байланысты болатын

(Kahn, 1974). Алайда 1930 жылдардағы құлдырау 1940–1950 жылдарға де-

йін барған жоқ. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі беби-бум 1960 жыл-

дары тоқтады, сөйтіп, өсу қарқыны төмендей келе, 1980 жылдары 10 па-

йызға құлады.

Одан кейін 110 жылда төрт еседен аса өсіп, 1900 жылғы 76 миллионнан

2010 жылы 309 миллионға жуықтағанымен (13.1-сызба), халық санының

өсуі айтарлықтай баяулады. 1900 жыл (76 млн) мен 1950 жыл (151 млн)

арасында халық саны екі есеге ұлғайды.

Халық санының өсуіне екі демографиялық оқиға қатты ықпал етті.

Біріншіден, беби-бум 1946 жылы басталды. Мұндай туу деңгейі өнеркәсібі

дамыған елдердің ешбірінде бұрын-соңды болмаған еді. 1950 жылдардың

соңында беби-бум дәуірі шарықтау шегіне жетіп, туудың жиынтық коэф-

фициенті шыңына жетті – әр әйелге шаққанда 3,7 баладан жоғары. Екінші

дүниежүзілік соғыстан кейін, туу деңгейінің бұлай өсуі соғыста өлгендердің

орны толуы, экономика мен өндірісті қалпына келтіру қажеттілігінен еді.

348

АҚШ-тағы демографиялық өзгеріс

Бұл нағыз демографиялық дүмпу болды. 1940 жылдары небәрі 19 млн бол-

ған халыққа 1950 мен 1960 жыл арасында шамамен 30 млн адам қосылды.

Екінші демографиялық оқиға – туудың күрт төмендеуі, яғни беби-баст

1960 жылдардың соңы мен 1970 жылдардың басында болды. Төмендеуге

тұрмыс шығынының артуы, білім алу ауқымының ұлғаюы, өз еркімен ба-

лалы болудан бас тартудың белең алуы және жұмысбасты әйелдің көбеюі

сияқты қат-қабат себеп алып барды. Оның арғы жағында контрацептив-

тер мен түсік жасаудың қолжетімді болуы, арзандауы еді, бұл тууды ба-

қылауды қолға алуға мүмкіндік берді. 1972 жылы елдегі туудың жиын-

тық коэффициенті алғаш рет орнын толтыру деңгейі – 2,1-ден төмендеді.

1972 жылы жалпы халық өсімі небәрі 0,7 пайызды құрады, бұл көрсет-

кіш 1960 жылдардағы орташа жылдық өсімнен екі еседей төмен болатын

(Kahn, 1974). АҚШ-та алдыңғы жылдардағы сияқты болмағанымен, туу

деңгейі төмендей берді. 1990 жылдан бастап туудың жиынтық коэффи-

циенті жыл сайын шамамен 2,1 деңгейінде болды, ал кей жылдары бұдан

сәл төмендеп, кей жылдары сәл жоғарылап отырды.

Ғасырдың алғашқы жартысында жұрт қала мен қала маңына шоғырланып

жатты. Екінші дүниежүзілік соғыстың алдында халықтың шамамен үштен екі-

сі қалада өмір сүрді, 1900 жылы бұл көрсеткіш 40% болатын. Бірінші дүние-

жүзілік соғыстан кейін иммиграция азайып, әркеліктің қарқыны баяулады.

9-тарауда айтып өткеніміздей, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін иммигра-

ция күрт өсіп, адамзат тарихындағы ең жоғарғы деңгейіне жетті. Осылайша

әркелкілік тағы да америка қоғамының өзіндік сипатына айналды.

АҚШ-ТАҒЫ ХАЛЫҚ САНЫ: БҮГІН ЖӘНЕ ЕРТЕҢ

2010 жылғы халық санағы АҚШ тұрғындарының 309 миллионнан асқанын

көрсетті. 2000 жылдан 2010 жылға дейін халық 27,3 миллионға көбейген,

бірақ бұл өсу 1990 жылдан 2000 жылға дейінгі 32,7 миллиондық өсімнен аз.

Есептеулер бойынша, 2015 жылы АҚШ халқының саны 321 млн бол-

ды. Халықтың 83 пайыздан астамы елдегі 366 метрополиялық округте, ал

10 пайызы 576 микрополистерде тұрды. Микрополистерге және метропо-

лиялық округке де, микрополиске де жатпайтын аудандарға қарағанда,

метрополиялық округтердің халқы жылдамырақ өскенімен (Mackun and

Wilson, 2011), метрополиялық округтердің ішкі қалаларында халық азай-

ды. Бұл мәселеге халықтың орналасуына арналған келесі тарауда кеңірек

тоқталатын боламыз.

Осы арада екі маңызды құбылысты айта кеткен жөн. Біріншіден, әр-

келкілік ұлғайды. 2010 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша, тегі

латынамерикалық емес ақнәсілділердің (яғни англолардың) халықта-

ғы үлесі 64 пайыздан аз болды, бұл – бүкіл санақ тарихындағы ең тө-

менгі көрсеткіш. Афроамерикалықтар тұрғындардың 13 пайызын, тегі

латынамерикалықтар 16 пайызынан көбін құрады (Humes, Jones, and

Ramirez, 2011). 2003 жылдың басында тегі латынамерикалықтардың үлесі

349

АҚШ-тағы халық саны: бүгін және ертең

афроамерикалықтардан асып түсіп, елдегі ең көп азшылыққа айналды. Бұл

мәселені 11-тарауда айтып өткен болатынбыз.

Екіншіден, АҚШ халқы қартайды. 2010 жылы санақ 40 миллионнан аса

егде (65 немесе одан жоғары жастағы) адамды санап шықты. Бұрын-соңды

АҚШ-та мұншалықты егде адам тіркелген емес. Әркелкіліктің ұлғаюы

сияқты Американың қартаюы да енді басталды.

АҚШ Халық санағы бюросы бірнеше жылда бір рет халық саны туралы

жорамал жасайды. Енді 2015 жылы жасалған 2014–2060 жылдарға арнал-

ған жорамалдарға тоқталайық (Colby and Ortman, 2015). Алдыңғы тарау-

ларда халық саны туралы жорамал – туу, өлім-жітім және көші-қон тура-

лы белгілі бір пайымдарды ескергенде бір өлкедегі халық саны келешекте

қанша болатыны туралы есептеу екенін айтқан болатынбыз. Сондықтан,

ең әуелі, 2014–2060 жылдарға арналған жорамалға негіз болған пайымдар

жайында айтайық. «Туудың жиынтық коэффициенттері 2060 жылға дейін

жорамалданды және ол топтардың (туған жері мен нәсілі бойынша) 1,86-

ға дейінгі шамадағы туу коэффициентерінің 2100 жылғы сызықтық кон-

вергенциясына негіз болды» (АҚШ-тың Халық санағы бюросы, 2014а: 5).

Өлім-жітімге келсек, жорамалдар 2060 жылға қарай туған кездегі өмірдің

болжалды ұзақтығы ақнәсілді және тегі латынамерикалық еркектерде –

84,6 жас, қаранәсілділерде – 81 жас, ал ақнәсілді және тегі латынамери-

калық әйелдерде – 87,5 жас, қаранәсілді әйелдерде 85 жас болады деген

пайымға негізделді. Таза халықаралық көші-қонға келсек, тегі латынаме-

рикалықтардың деңгейі бәрінен жоғары болып, 2060 жылға дейін жылына

шамамен 500 000 адамды құрайды; одан кейінгі орында азиялықтардың

деңгейі болады, ол 2043 жылы 400 000 адамға жетіп, 2060 жылға дейін осы

деңгейде қалады деп пайымдалды. Жорамалдарға сәйкес, тегі латынаме-

рикалық емес ақнәсілділердің деңгейі 2014 жылғы 224 000 адамнан көбе-

йіп, 2060 жылы 277 000-ға жетеді. Қаранәсілділердің деңгейі 2014 жылғы

109 000-нан 2060 жылы 246 000-ға барады деген жорамал жасалды (АҚШ

Халық санағы бюросы, 2014a).

13.3-сызбада АҚШ халқының 2060 жылға дейінгі болжалды саны беріл-

ген. Жорамалдар бойынша, 2060 жылға қарай, елде 416 миллионнан аса

адам өмір сүреді, бұл 2014 жылғы халық санына қарағанда 100 миллион-

ға жуық көп, шетелде туған тұрғындар саны 2014 жылғы 42,3 миллионнан

2060 жылы 78,2 миллионға жетеді, ал олардың үлесі 2014 жылғы 13,3 па-

йыздан 2060 жылы 18,8 пайызға ұлғаяды. Бұл 18,8% бүкіл АҚШ тарихын-

дағы шетелдіктердің ең жоғары үлесі болмақ.

13.4-сызбада 2014 жылғы нәсілі мен латынамерикалық тегі бойын-

ша АҚШ халқы және 2060 жылғы жорамал көрсетілген. Жорамалға сәй-

кес, 2060 жылы АҚШ нәсіл мен этнос жағынан алуан түрлі бола түспек.

Болжам бойынша, АҚШ халқы 2060 жылға қарай нәсілдік және этностық

тұрғыда әркелкілене түсіп, 2014 жылы – 62,2%, ал бұрындары 80 пайыздан

көп болған ақнәсілділердің АҚШ халқындағы үлесі азая келе 44 пайызға

түседі. «Тегі латынамерикалық емес ақнәсілділердің ел халқындағы үлесі

350

АҚШ-тағы демографиялық өзгеріс

50 пайыздан төмендеген кезде АҚШ көпшілік-азшылық еліне айналады

(Colby and Ortman, 2015: 9); жорамалдарға сәйкес, ол жайт 2044 жылы

жүзеге асады. Ол кезде АҚШ-та халықтағы үлесі басым бірде-бір нәсілдік/

этностық топ болмайды, АҚШ «көпнәсілдік және этностық топтардан тұра-

тын елге айналады» (Colby and Ortman, 2015: 9).

Азиялықтардың үлесі де өседі – 2014 жылы 5 пайыздан жоғары болса,

2060 жылға қарай 9 пайыздан асады. Афроамерикалықтар көбейеді, бірақ

олардың пайыздық үлесі аз ғана өседі – 12,4 пайыздан 13 пайызға дейін.

Өзін екі немесе одан көп нәсілге жатқызатын адамдардың үлесі 2014 жыл-

ғы 2 пайыздан өсіп, 2060 жылы 5 пайызға жуықтайды. Жорамалдарға қа-

рағанда, тегі латынамерикалықтар 2014 жылғы 55 миллионнан (жалпы

халықтың 17,4 пайызы) 2060 жылы 119 миллионға (28,6 пайызы) жетеді.

АҚШ-тағы азшылықтар, яғни тегі латынамерикалық емес ақнәсілділер-

ден басқа барлық нәсілдік/этностық топтардың жалпы халық санындағы

үлесі 2060 жылға қарай 56,4% болады деп жорамалданып отыр. Осылайша

2060 жылға дейінгі кезеңде халық құрамы ірі өзгерістерге ұшырамақ.

2014

318,7

13,3

276,4

42,3

47,9

286,6

302,5

56,9

65,1

315,1

326,0

72,3

78,2

338,6

14,3

15,8

17,1

18,2

18,8

АҚШ-та туғандар

334,5

359,4

380,2

398,3

416,8

2020 20302040205

060

Шетелде туғандар Шет

елде туғандардың үлесі

13.3-сызба. АҚШ-тағы халық саны тұрғындардың тегі бойынша,

2014–2060 жылдар (халық саны миллионмен есептелді)

Дереккөз: Colby and Ortman (2015).

351

АҚШ-тағы халық саны: бүгін және ертең

Американың қартаюы – бүгіннің және болашақтың тағы бір үлкен мәсе-

лесі. 2014 жылы АҚШ-та 46 млн егде адам болды, бұл – тұрғындардың 15 па-

йызға жуығы. Жорамалдарға сәйкес, 2030 жылға қарай егде адам саны 74

миллионнан асады (тұрғындардың шамамен 21 пайызы). Ал 2060 жылға

қарай 98 миллионнан асып кетеді (тұрғындардың 24 пайызға жуығы) және

АҚШ-тың әрбір төртінші тұрғыны 65 жастан асқан адам болады. 2014 мен

2060 жыл арасында АҚШ халқының саны 31 пайызға жуық өседі, ал егде

адам саны 112 пайыздан асады деп жорамалданып отыр.

Егде адамдар санының көбею себебі неде? Өмірдің орташа ұзақтығы

артып жатыр, яғни адамдар бұрынғыдан ұзақ өмір сүре бастауда. Одан

да маңызды фактор – беби-бум әсері. Беби-бумның шарықтау кезеңінде,

яғни 1950–1960 жылдары туған балалар 2020–2030 жылдары зейнет жа-

сына жетеді. АҚШ-та 1940 жылдардың соңында дүниеге келе бастаған

орасан көп беби-бум когортасы қатарымызда бола береді және ертеңгі

күні егде адамға айналып, үлкен бумға әкеледі.

Біз атап өткен үлкен өзгерістер – демографиялық ахуалдағы құбылыс-

тардың нәтижесі. Расында, негізгі демографиялық процестердің сәл де

болса өзгеруі халықтың санына да, құрамына да әсер етеді. Туу мен өлім-

жітімде едәуір өзгеріс болды ма, ол ұлттың сандық көлемі мен құрамын

өзгертеді. Енді осы өзгерістердің кейбіріне тоқталайық.

Шартты белгілер: жоғарғы межелік = 2014;

төменгі межелік = 2060.

Азшылық

Тегі

латынамерикалықтар

Тегі латынамерикалық

емес ақ нәсілді

Қара нәсілді

62,2

43,6

12,4

13,0

0,7

0,6

5,2

9,1

0,2

2,0

4,9

17,4

28,6

37,8

56,4

Үндіс және Алясканың

байырғы тұрғыны (AIAN)

Азиялық

Тегі латынамерикалық емес

Тынық мұхиты аралының

тұрғындары (NHPI)

Екі немесе одан

көп нәсілді

Жиынтық

13.4-сызба. Нәсілі және латынамерикалық тегі бойынша

АҚШ халқының пайыздық орналасуы, 2014 және 2060 жылдар

Дереккөз: Colby and Ortman (2015).

352

АҚШ-тағы демографиялық өзгеріс

ТУУ

Отарлық кезеңде туу деңгейі жоғары болды. Орта есеппен алғанда, әйелдер

сегізден он балаға дейін тауып, ТЖК 1 000 адамға шаққанда шамамен 55 бол-

ды. Одан соң туу біртіндеп төмендей бастады. 1850 жылға қарай ТЖК 44 бол-

ған кезде әр әйелге орташа 5,5 тірі баладан келіп отырды. 1900 жылы ТЖК

шамамен – 30, ал туудың жиынтық коэффициенті 3,6 болды. Туудың төмен-

деуі 1930 жылдардағы Ұлы депрессияға дейін жалғасты. 1937 жылы ТЖК – 17,

ал туудың жиынтық коэффициенті 2,2 болды. Туу көрсеткішіндегі бұл өзге-

ріс, негізінен, демографиялық өзгеріс теориясына байланысты, ол туралы біз

2-тарауда және кітаптың басқа да тұстарында айтқан болатынбыз.

Туу деңгейі 1940 жылдардың ортасында жоғарылай бастады. Ал Екінші

дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде туу деңгейі қатты жоғарылады. Қай

кезде де тарихта соғыс аяқталып, еркектер үйді-үйіне оралып, соғыс кезінде

үзіліп қалған отбасын құру процесін жалғағанда туу деңгейі міндетті түрде

көтерілетін. Бірақ туу деңгейінің сонша уақыт бойы жоғары деңгейде тұруы

күтпеген жағдай еді. Соғыс аяқталған соң бірнеше жыл өте салып туу құлды-

раудың орнына, он жылдан аса уақыт бойы ылғи өсумен болды. АҚШ-тағы

1920 жылдардан кейінгі ең жоғары ТЖК 1957 жылы тіркелді (25). 1957 жылы

туудың жиынтық коэффициенті 3,7 болды, бұл 1940 жылғы көрсеткіштен

60 пайызға жоғары. Осынау тосын беби-бум неден туындады?

Мұны Екінші дүниежүзілік соғыс ардагерлерінің «есе қайтаруы» деуге де

келеді. Екінші жағынан, мұны 1930 жылдардағы экономикалық қиын жағдай-

дың аяқталуы деуге де болады. Бірақ басқа да себептерді ескерген жөн. Уеллер

мен Бувие (1981: 57) мынадай себептердің күшті әсері болды деп ұйғарады:

1) 1930 жылдармен салыстырғанда 1920 жылдары туу деңгейінің жоғары бо-

луына байланысты құрсақ көтерер жастағы әйелдердің үлесі қалыптан жоға-

ры болды; 2) бұл кезеңде жалғызбасты әйелдердің үлесі айтарлықтай кеміді;

3) ерікті баласыздық жаңа минимумға түсті; 4) адамдар қала маңына көшіп,

бала тәрбиелейтін жері де, уақыты да, ақшасы да көбейіп, бір отбасында үш не-

месе төрт баланың болуы қалыпты жайтқа айналды; 5) соғыстан кейін эконо-

миканың гүлденуі ата-аналарды бала санын көбейтуге итермеледі; 6) орташа

неке жасы төмендеді, сол себепті адамдар үйлене сала балалы болатын болды.

Жиыла келе осы себептер беби-бумға әкелді. Бұл кезеңде туған адамдар

бүкіл өмірінде халықтың жастық және жыныстық құрамының ұшар шы-

ңында тұрды әрі тұра да береді. Олар егде жасқа келгенде де сол күйінде

қалады (Carlson, 2008).

Беби-бумнан кейін туу деңгейі күрт төмендеді. 1961 жылға қарай ТЖК

24 болса, 1968 жылға қарай 18-ге түсті. 1970 жылдарға қарай АҚШ-та туу

мүлде құлдырады. 1975 жылы ТЖК жаңа минимум 15-ке түсті. Туудың жиын-

тық коэффициенті де күрт төмендеп, 1957 жылы 3,7 болды. 1968 жылы ол

2,5-ке, ал 1972 жылы 2,1-ге түсті. Ал 1972 жылы 2,0 болып қалды. Содан бері ол

2,1 мен 2,2 арасында ауытқып келеді, кейде тіпті 2,0-ден төмендейді.

Беби-бум кезеңінен дереу беби-баст (bust – құлдырау, құлау) кезеңіне өтуі

353

Өлім-жітім

таңғаларлық жайт еді. Туу деңгейінің ылғи жоғары болып тұрмайтыны түсі-

нікті. Ерте ме, кеш пе, бір төмендеуі керек еді. Бұл өзгеріске көп уақыт қажет

болмады. Бұл өзгерістің себебі неде?

1960 жылдардың соңынан бері экономикалық ахуалдың бір реттелмеуі

жұртты үйлену мен бала сүюді кейінге қалдыруға мәжбүрлесе керек. Адамдар

тағы бір баланы асырауға шамамыз жетпейді деп жүрексінді-ау. Морган мен

Хагуэн (2005: 233–234): «Бұл факторлар тіршілік пен жұмысқа құрылымдық

өзгерістер әкеледі, сөйтіп, бала өсіру (экономикалық тұрғыда және қапы ке-

тер мүмкіндіктер тұрғысынан) қымбатқа түседі. Индивидуализм идеология-

сын зайырлы күштер де қолдап, әлдеқайда күшті антинаталдық идеологияға

айналдырады», – дейді. Бір сөзбен айтқанда, АҚШ, Еуропа, Жапонияда туу-

дың төмендеуін «заманауилықпен» түсіндіруге болады.

Келешекте туудың қалай боларын болжау қиын, тіпті мүмкін емес деуге

де болады. Өмір салты өзгеруі мүмкін, экономикалық серпіліс болуы ықти-

мал. Немесе, керісінше, қазіргі аз туу үрдісі жалғасып, екі балалы (не болма-

са одан аз) отбасы қалыпты жағдайға айналып, жаңа айтқан заманауилық

ХХІ ғасырда сақталуы ықтимал. Бұл сауалдардың кейбірін 2-тарауда демо-

графтар «екінші демографиялық транзит» деп атайтын мәселеге қатысты

талқылаған болатынбыз.

ӨЛІМ-ЖІТІМ

АҚШ тарихының алғашқы жылдарындағы өлім-жітім туралы мәліметтер

мардымсыз. Әйтсе де Ирен мен Конрад Таубер (1971: 495): «Сол кезде-

гі әлемнің көптеген басқа ауданымен салыстырғанда, ерте америкалық

тұрғындарда өлім-жітім төмен болды», – деп жазады. Есептеулерге қара-

ғанда, 1800 жыл мен 1820 жыл аралығында ӨЖК 1 000 адамға шаққанда

орташа 25 болды. Осы жоғары деңгейден бастап көрсеткіш үнемі төмен-

деп, 1900 жылға қарай 17-ге түсті. Жаңа туған америкалықтар өмірінің

болжалды ұзақтығы шамамен 47 жас болатын. 1940 жылы ӨЖК – 11, ал

1980 жылы 9-ға түсті (13.1-кестені қараңыз). Өлім-жітімнің ең жақсы көр-

сеткіші – өмірдің болжалды ұзақтығы. 1940 жылы мен туған кезде дүниеге

жаңа келген ер адам орташа – 60,8 жас, ал әйел адам 65,2 жас өмір сүре

алады деп болжанатын. 1950 жылы өмірдің болжалды ұзақтығы, тиісінше,

65,6 және 71,1 жасқа өсті. 13.1-кестеде көрсетілгендей, өмірдің болжалды

ұзақтығы үнемі артып отырды. Соңғы мәліметтер (2013 жылғы) жаңа ту-

ған еркектің – 76 жыл, әйелдің 81 жыл жасауға мүмкіндігі бар екенін көр-

сетеді. Мұның өтірігі жоқ: әйелдер еркектерден ұзақ өмір сүреді! 10-тарау-

да әйелдің артықшылығының негізгі себептері туралы айтқан болатынбыз.

Молекулярлық биологияны зерттейтін кей ғалымдар адамзат ұлы жа-

ңалықтар ашқалы отыр, соның арқасында өмірдің болжалды ұзақтығы

жақын келешекте 100 жастан асады деп есептейді: бұл – көп уақыттан

бері талқыланып келе жатқан тақырып (Endres, 1975). Бұл болжам рас-

қа айналмайды деп ешкім кесіп айта алмайды. Десек те оны мүмкін емес

354

АҚШ-тағы демографиялық өзгеріс

дейтіндер де бар. Біріншіден, кеселдің көбінен құтыламыз деуге нақты дә-

лел жеткіліксіз. Жүрек аурулары мен обыр әлі де көп, бұған тағы ЖИТС

қасіреті қосылды. Екіншіден, нақты бір ауруды жеңгеннен анау айтқан-

дай демографиялық серпіліс бола қоймайды. Мысалы, белгілі демограф

Натан Кейфиц (1977b: 411-418) есептеп, обырды толық жеңген жағдайда

туған кездегі өмір ұзақтығының небәрі 3 пайызға артатынын анықтады.

Өйткені обырды жеңу басқа аурулардан болатын өлімді көбейтеді, ал өлім-

жітімнің негізгі себептері көбіне белгілі бір жас тобындағы адамдарда кез-

деседі. Бұл жөнінде 7-тарауда айтқан болатынбыз.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӨШІ-ҚОН

Халықаралық көші-қон туралы мәліметтерді зерттеу кезінде сан түрлі

тұспалдау мен шамалау болатыны – кеңінен мойындалған жайт. АҚШ-

тың Азаматтық және иммиграция қызметі (USCIS) иммиграция туралы

деректерді ХІХ ғасыр басталғанынан ондаған жыл өткенде ғана жинауға

көшті. Бұл мәліметтерде құжатталмаған иммиграция туралы еш дерек

болмады, өйткені ол кезде құжатталмаған иммиграция тұрмақ, иммигра-

циялық заң да жоқ еді. Оның үстіне, эмиграция, яғни басқа жерде өмір

сүру үшін АҚШ-тан кеткен адамдардың саны туралы сенімді дерек тапшы.

Есептеулерге сенсек, АҚШ тәуелсіздік алғалы бері елге шамамен 80 млн

адам қоныс аударып келген. 1819 жыл мен 1850 жыл арасында шамамен

2,5 млн адамның АҚШ-қа көшіп келгені белгілі. Олар, негізінен, Англия,

Ирландия және Германиядан келгендер болатын. 1850 жыл мен 1900 жыл

аралығында тағы да 17 млн иммигрант келді. 1890 жылға қарай имми-

гранттардың көбі Еуропаның оңтүстігі мен шығысынан, әсіресе Италия,

Польша және Грекиядан еді. Дәл осы кезде Азиядан, әсіресе Қытай мен

Жапониядан АҚШ-қа қоныс аударушылардың саны арта бастады. Байырғы

13.1-кесте. АҚШ-тағы өлім-жітім, 1940–2013 жылдар

Туған кездегі өмірдің болжалды ұзақтығы

Жыл ӨЖК Еркектер Әйелдер

2013 8,0 76,0 81,0

2000 8,5 74,3 79,7

1990 8,6 71,8 79,8

1980 8,8 70,0 77,4

1970 9,5 67,1 74,7

1960 9,5 66,6 73,1

1950 9,6 65,6 71,1

1940 10,8 60,8 65,2

Дереккөз: NCHS (2001, 2002); PRB (2014).

355

Халықаралық көші-қон

иммигранттар (көбі WASP, яғни ақнәсілді англосаксон протестанттар)

мен жаңа иммигранттар арасында дүрдараздық туды, өйткені бұлардың

көбі католик пен еврей еді және ағылшынша сөйлемейтін.

ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығында иммиграция көлемі тарихи шы-

ңына жетті. 1900 жыл мен 1910 жыл аралығында АҚШ-қа қоныс аударған-

дардың жалпы саны 6,3 млн адам болды. Одан кейін, негізінен, Бірінші

дүниежүзілік соғыс пен 1930 жылдардағы Ұлы депрессияға байланысты

иммиграция күрт азайды. 1910–1920 жылдары АҚШ-қа небәрі 2,5 млн

адам ғана көшіп келді. Ал 1930 жылдары келген адамның саны 100 000-ға

жуық қана. Кей жылдары тіпті АҚШ-қа көшіп келгеннен кеткеннің саны

көп болды (Taeuber and Taeuber, 1971: 97).

Ұлы депрессия мен Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін иммиграция

қайта күшейіп, бұрын болмаған деңгейлерге жетті: 1950 жылдары – 3 млн,

1960 жылдары – 4 млн, ал 1970 жылдары 5 миллионға жуық адам АҚШ-қа

қоныс аударды. 1990 жылдары елге жылына 1 миллионнан аса адам кө-

шіп келіп отырды, қазіргі көрсеткіш те сондай. «2000 жылдары АҚШ жыл

сайын 1 миллионнан аса заңды иммигрант қабылдап отырды…» (Iceland,

2015: 112). Иммигрант жіберетін елдер тағы өзгерді. Қазіргі иммигрант-

тың басым бөлігі не Латын Америкасының, не Азияның тумасы. Ең көп

2000

100

150

Үндістан

Мексика

Қыта

200

250

300

Мың

350

400

450

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 20092010 2011 2012 2013

13.5-сызба. Бір жыл бұрын шетелде тұрған, АҚШ-қа шеттен келген тұрғындардың

саны туған жері бойынша, 2000–2013 жылдар

Ескерту: ACS 2006 жылға дейінгі халық топтарын енгізген жоқ.

2000 жылдан 2005 жылға дейінгі кезеңдер отбасылардың, ал 2006 жылдан

2013 жылға дейінгі уақыт тұрғылықты халықтың иммиграциясын көрсетеді.

Дереккөз: Jensen (2015).

356

АҚШ-тағы демографиялық өзгеріс

иммигрант жіберуші ел, әрине, Мексика, бірақ соңғы жылдары ол да ағы-

ны саябырсып, біршама азайып қалды. Расында, АCS-тің соңғы мәлімет-

теріне қарағанда, 2013 жылы ең көп иммигрант Мексикадан емес, Қытай

мен Үндістаннан келген. Мысалы, «иммигрант жіберу жөнінен Қытай

147 000 адамымен бірінші орынға шықты, одан кейін 129 000 адамымен

Үндістан және 125 000 адамымен Мексика тұр» (Jensen, 2015). 2000 жылы

Мексикадан 400 мың адам қоныс аударды, ал 2013 жылы 125 000 адам

ғана келіп, ағынның едәуір кемігенін көрсетті (13.5-сызбаны қараңыз).

Елдің Мексикамен арадағы оңтүстік шекарасы арқылы үлкен рәсім-

делмеген (рұқсат етілмеген немесе реттелмеген) иммиграциялық қозға-

лыс жүріп жатады, бірақ оны санап-есептеп, санын анықтау мүмкін емес.

2012 жылы АҚШ-та тұратын заңсыз иммигрант саны 11,2 млн болды,

олардың әрбір 5,9-ы Мексикадан (Passel and Cohn, 2014).

Иммиграцияның келешегін болжау қиын. Иммиграция деңгейі көш жі-

беретін елдің экономикалық ахуалына, сонымен қатар АҚШ-тың өзіндегі

жағдайға байланысты. Бұдан да маңызды мәселе, иммиграция деңгейі ай-

тарлықтай дәрежеде Конгресс қабылдайтын заңға байланысты: әр жылы

елге келуге рұқсат берілетін иммигрант санын және қай елдерден келе ала-

тынын анықтайды.

ТҮЙІН

1790 жылы жүргізілген алғашқы санақтан бері АҚШ халқының саны 4 мил-

лионға жуық адамнан өсе келе 2010 жылы 308 миллионнан асты (13.1-сыз-

ба). Қала халқының үлесі 5 пайыздан жоғарылай отырып, 75 пайыздан

асты. Осы уақыт ішінде АҚШ халқы қартайды, алдағы онжылдықтарда да

қартая бермек. Халық әркелкі болып жатыр және жорамалдарға қараған-

да, алдағы уақытта қазіргіден де әркелкілене түседі. ХХІ ғасыр ірі өзгерістер

дәуірі болмақ. Америкалықтар ол өзгерістерді білуге әрі оған бейімделуге

дайын болуға тиіс.

ХІХ және ХХ ғасырда туу мен өлім-жітім деңгейі ұдайы төмендеп отыр-

ды. Өлім-жітім деңгейі бұдан да төмендей қоюы неғайбіл; ал тууға келсек,

ол туралы әңгіме басқа. Жоғарыда көрсеткеніміздей, туу ХХ ғасырда, әсіре-

се бейби-бум мен бейби-баст кезеңдерінде ылғи ауытқып отырды. Қазіргі

кезде туудың жиынтық коэффициенті 2,1 шамасында, бірақ кей жылдары

одан сәл жоғары, кейде сәл төмен болады. АҚШ-та туу деңгейі дамыған ел-

дердің бәрінен жоғары болғанымен, халық санының орны «табиғи өсім»

есебінен әрең толып отыруда.

АҚШ халқының саны ХХІ ғасырда да өседі, бірақ өсу қарқыны 1950 және

1960 жылдардан төмен болады-ау. 2100 жылы халық саны қанша болаты-

ны АҚШ-та туған америкалықтардың демографиялық мінез-құлқына ғана

емес, сонымен қатар елге келетін иммигранттарға да байланысты.

357

ХАЛЫҚТЫҢ ОРНАЛАСУЫ

КІРІСПЕ

Жер шарына, Африка немесе АҚШ-қа қарасақ, халықтың біркелкі орна-

ласпағанын көреміз. Көрнекті демограф Марк Фоссет: «Географиялық

орналасудың құрылымдық үрдістерін макрокеңістіктік ауқымның ең жо-

ғары деңгейлерінен бастап метрополиялық округтердің «ұсақ түйірлі»

сипаттарынан және метрополиялық емес аудандардан көруге болады»

(2005: 479), – деп жазған еді.

Қытай халқының саны 1,3 миллиардтан астам, ал АҚШ-тағы халық саны

шамамен 321 млн адам екені жұртқа белгілі. Алайда Қытай мен АҚШ-тың

географиялық көлем жағынан шамалас екенін бәрі бірдей біле бермейді.

Қытай жерінің көлемі – 9,6 млн шаршы/км, АҚШ-тікі – 9,8 млн шаршы/км.

Бірақ екі елде де халық кездейсоқ орналаспаған. Екі елде де халықтың ба-

сым бөлігі шығыс аймақтарында тұрады. Тұрғындар елдің шығыс бөлігінде

көп шоғырланған, мұнда халықтың 90 пайызы тұрады. Түнде спутниктен

түсірілген АҚШ картасынан (14.1-сызба) көруге болады, Қытай сияқты

емес, мұның батыс аймақта тұратын халқы 10 пайыздан әлдеқайда көп.

Кей елдерде адамдардың көбі қалаларда емес, ауылды жерлерде өмір

сүреді. Алайда жалпы әлем бойынша урбанизация жүріп жатқаны байқа-

лады: «АҚШ және басқа дамыған елдердегі географиялық орналасуға тән

сипат – тұрғындардың қалалардағы халқы тығыз аудандарға шоғырлануы

екені күмәнсіз» (Fossett, 2005: 479). Қалалардың дамуының өзі – айтарлық-

тай қызық құбылыс. Бұл тарауда ғаламшар халқының орналасуы, адамдар-

дың көбі мыңдаған жыл бұрынғы үңгір тұрғындарынан қалай қала тұрғын-

дарына айналғаны туралы айтамыз.

ӘЛЕМ ХАЛҚЫНЫҢ ОРНАЛАСУЫ

Жердегі құрлықтың шамамен үштен бір бөлігін ғана халық тұрақты қо-

ныс етеді. Арктика және Антарктика сияқты құрлықтарда, сонымен қатар

Сахара сияқты ұлан-ғайыр шөл далаларда адам өте аз. Құзды-шыңды тау-

да да жағдай сондай. Әлем халқының географиялық орналасуы 14.1-кес-

теде көрсетілген. Оңтүстік Азия (әсіресе Үндістан) және Шығыс Азия (бә-

рінен бұрын Қытай) – әлемдегі ең халық тығыз қоныстанған аймақтар,

ал Океания (негізінен, Австралия) – халқы ең сирек қоныстанған аймақ.

Қазір халқы 200 млн адамнан асатын бес ел бар, олардың басында Қытай

мен Үндістан тұр. 14.2-кестеде қазіргі (2014 жылғы жағдай) халқының саны

бойынша алғашқы он ел және 2050 жылға арналған жорамал көрсетілген.

358

Халықтың орналасуы

1930 жылы ғана Ұлыбритания, Франция, Германия, Италия халқының

саны бойынша әлемдегі ең үлкен ел болатын. Соңғы онжылдықтарда да-

мушы елдердің халқы тез өсіп, дамыған елдердің көбінде өсім баяулады

немесе төмендеді. Келешекке көз салсақ, 14.2-кесте 2050 жылға қарай

Үндістанның Қытайды басып озып, әлемдегі ең халқы көп елге айналуы

ықтимал екенін көрсетеді. Оған, негізінен, қытайларда туудың біршама

төмендігі, Үндістандағы табиғи өсім коэффициенті Қытайдан үш есе жоға-

рылығы (тиісінше, 1,5 және 0,5%) әкелмек (PRB, 2014). Үндістан шамамен

2025 жылы әлемдегі ең халқы көп елге айналады.

Жорамалдарға сәйкес, 2050 жылы екі ел әлемдегі халқы тығыз елдер

қатарына қосылатынын айта кету керек: Конго (Конго Демократиялық

Республикасы, бұрынғы Заир) мен Эфиопия алғашқы ондықта Жапония

мен Ресейдің орындарын иеленеді. Бұл екеуінің алғашқы ондыққа кіруі

тағы да Африка құрлығында халық санының айтарлықтай артуын, ал да-

мыған елдердің көбінде туудың тым төмендігін көрсетеді.

АҚШ-қа қарағанда, Қытай халқының саны төрт есе көп болғанымен, бұл

екеуінде жер көлемі шамалас екенін жоғарыда айттық. Яғни аймақ және

ел бойынша халық саны көрсеткіштері аймақтардың жер көлеміне сәйкес

келе бермейді. Демографтар қолданатын ең жақсы көрсеткіш – халықтың

тығыздығы, яғни бір шаршы мильге (немесе шаршы километрге; бір миль

шамамен 1,6 километрге тең) шаққанда қанша адамнан келетіні.

Әлем халқының тығыздығы туралы айтсақ, 2014 жылы бір шаршы ки-

лометрге 53 адамнан келді. АҚШ-та халық тығыздығы – 33 адам, Қытайда

143 адам болды. Халық тығыздығы бір шаршы километрге 1 000-нан

14.1-сызба. АҚШ-тың спутниктен түнде түсірілген картасы

Дереккөз: АҚШ Ұлттық аэронавтика және ғарышты зерттеу басқармасы (NASA), мына сілтемеден

қарауға болады: http://geology .com / articles / satellite-photo-earth-at-night.shtml.

359

Әлем халқының орналасуы

2 000 адамға дейін келетін елдер қатарында мыналар бар: Бахрейн – 1 901,

Мальта – 1 351, Мальдив – 1 241 және Бангладеш – 1 101. Бір шаршы ки-

лометрге 2 000 адамнан көп келетін елдер – қала мемлекеттер, мысалы

Монако – 37 000, Сингапур – 8 034.

Азияның батысына қарағанда Батыс Еуропада халық әлдеқайда тығыз

орналасқан, бірақ Азияның батысында халықтың саны көбірек (14.1-кес-

те); әлемдегі ең халқы тығыз және халқының саны көп аймақ – Азияның

шығысы. Әлбетте, бір аймақта орналасқан елдерде халық тығыздығы әр-

түрлі, ал бір елдің өз ішінде тіпті де әркелкі. АҚШ-та солтүстік-шығыс және

батыс жағалаумен салыстырғанда, таулы штаттардың басым бөлігінде ха-

лық аз тұрады (14.2-сызба).

14.1-кесте. Негізгі өлкелер мен аймақтардағы әлем халқының

орналасуы, 2014 жыл

Негізгі өлкелер мен

аймақтар

Жыл ортасындағы

халық саны (миллион)

Әлем 7 238

Африка 1 136

Солтүстік Африка 217

Батыс Африка 339

Шығыс Африка 378

Орталық Африка 142

Оңтүстік Африка 61

Америка 972

Солтүстік Америка 353

Орталық Америка 165

Кариб елдері 43

Оңтүстік Америка 410

Азия 4 351

Батыс Азия 255

Орталық Азия 67

Оңтүстік Азия 1 806

Оңтүстік-Шығыс Азия 621

Шығыс Азия 1 601

Еуропа 741

Батыс Еуропа 190

Солтүстік Еуропа 102

Шығыс Еуропа 294

Оңтүстік Еуропа 154

Океания 39

Дереккөз: PRB (2014).

360

Халықтың орналасуы

Біз қолданатын халық тығыздығының өлшемі – жалпы өлшем, өйткені ол

адам санын елдегі немесе өлкедегі жердің шаршы километріне бөледі. Оған

балама және, бәлкім, біршама мәнді әрі дәл өлшем бар, ол бөлгіш ретінде

егістік жерді алады. Мұндай көрсеткіштердің бірі физиологиялық тығыз-

дық; ол елдегі адам санын елдегі егістік жердің шаршы километріне бөлу ар-

қылы есептеледі (Fellmann, Getis, and Getis, 1999: 125; Plane, 2004: 96).

Бұл тұжырымды түсіндіру үшін Бангладеш пен Жапонияны мысалға

алайық. 2014 жылы Бангладеш пен Жапониядағы халық тығыздығы бір

шаршы километрге, тиісінше, 1 101 адам және 336 адам болды. Бұдан

Жапониямен салыстырғанда, Бангладеште халықтың үш есе тығыз қо-

ныстанғаны көрінеді. Алайда урбандалу деңгейі жоғары Жапониямен

салыстырғанда, Бангладеш жері, негізінен, ауыл шаруашылығына арнал-

ғандықтан, халықтың физиологиялық тығыздығы Жапонияда бір шаршы

километр егістік жерге – 2 136 адам, ал Бангладеште 2924 адамнан келе-

ді. Екі елдегі халықтың физиологиялық тығыздығындағы айырмашылық

жалпы халық тығыздығындағы айырмашылық сияқты емес, әлдеқайда аз.

2014 жылы АҚШ-тағы физиологиялық халық тығыздығы бір шаршы кило-

метр егістік жерге 193 адамнан болды.

Халықтың орналасуына көп фактор әсер етеді; оның ішінде климат, жер

бедері және жер қыртысы, табиғи ресурстар сияқты географиялық фак-

торлар; экономикалық шаруашылық түрі және әлеуметтік ұйымдасу фор-

масы сияқты экономикалық, әлеуметтік және саяси факторлар; сонымен

қатар демографиялық факторлар, оның ішінде, негізінен, туу, өлім-жітім

14.2-кесте. Әлемдегі ең халқы тығыз орналасқан он ел,

2014 және 2050 жыл

2014 2050

Ел

Халық саны

(миллион) Ел

Халық саны

(миллион)

Қытай 1 364 Үндістан 1 657

Үндістан 1 296 Қытай 1 312

АҚШ 318 Нигерия 397

Индонезия 252 АҚШ 395

Бразилия 203 Индонезия 365

Пәкістан 194 Пәкістан 348

Нигерия 178 Бразилия 226

Бангладеш 159 Бангладеш 202

Ресей 144 Конго Демократиялық

Республикасы

194

Жапония 127 Эфиопия 165

Дереккөз: PRB (2014).

361

Қалаға орналасу және урбанизация

және көші-қон процестеріне байланысты халық санының өзгеру қарқыны.

Бұл факторлар әлемдегі халықтың орналасуына ықпал етіп келеді және әр-

қайсының ықпалы әртүрлі. Алдағы бөлімдерде бұл факторлардың кейбірін

және олардың ықпалын қарастырамыз.

ҚАЛАҒА ОРНАЛАСУ ЖӘНЕ УРБАНИЗАЦИЯ

Әлемдегі немесе АҚШ-тағы халықтың орналасуын зерттеуде демографтар

әдетте ауылды және қалалы жерлерде тұратын халықтың жас бойынша

үлесіне назар аударады. Мұндағы сандар жай сандар емес. Ауылды жерлер-

дің экономикасы ауыл шаруашылығына тікелей байланысты екені белгілі.

Қалалы аймақтардың экономикасы әртараптанған және ауыл шаруашы-

лығына бейім емес. Ауыл мен қалалы жерлерде тұрмыс салты екі түрлі,

жай адамға да, әлеуметтанушыға да бұл баяғыдан белгілі. Мысалы, Эмиль

Дюркгейм (1893) осы тұрмыс салттарын «механикалық» және «органика-

лық» деп атайды, яғни ауылды жерлерде мінез-құлық пен қарым-қатынас

14.2-сызба. АҚШ-тағы округтер мен эквиваленттердегі халық тығыздығы, 2010 жыл

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, мына сілтемеден қарауға болады: www2.census.gov/geo/pdfs/

maps-data/maps/thematic/us_popdensity_2010map.pdf, соңғы рет 2015 жылғы 15 маусымда қаралған.

362

Халықтың орналасуы

біршама механикалық ережелер мен көзқарастарға бағынған; ондағы

рөлдер күрделі емес және сан жағынан аздау болып келеді. Ал қалалы жер-

лерде рөл көп, онда еңбек бөлінісі бар, бұл «органикалық» тұрмыс салты-

на, яғни күрделенуге және саналуандыққа әкеледі.

Сосын ауылды жер мен қалалы жердің арасында ірі демографиялық өз-

гешеліктер де болады. Мысалы, қаладан гөрі ауылда туу жоғары, ал білім

деңгейі төмен. Бірақ өнеркәсібі дамыған елдерде бұл айырмашылық ба-

рынша төмендеген және бұған олар заманауи бұқаралық ақпарат құрал-

дарын, атап айтсақ, радио, телевизия, интернет, ұялы телефон байланы-

сы және әлеуметтік медианың басқа түрлерін кеңінен тарату арқылы қол

жеткізді. Жылдам хабар тарату құралдарын қолданудың арқасында ауыл

мен қала арасындағы жаңағыдай айырмашылықтар жойылады. Алайда

олар дамушы елдерде әлі де болса айқын байқалады.

Өткен тарихтың басым бөлігінде адамдар ауылды жерлерде тұрды. Тіпті

өнеркәсіптік революциядан кейін де адамның көбі «фермада өмір сүрді».

Олар бар-жоғы қорек пен баспана табу жолында сенделуді қойды. Нағыз ур-

банизация өнеркәсіптік революциядан кейін, негізінен, Батыс Еуропа мен

оның отарларында басталды. Рас, Чанъан (Қытайдағы қазіргі Сиань қаласы),

Рим, Афина сияқты ірі қалалар болды. Ол қалаларда өкіметтер мен діни ор-

талықтар орналасты, бірақ олар қазіргідей қала емес-тін. Яғни ірі ауқымды

урбанизация – немесе қалаларда өмір сүретін халық санының өзгеруі – осы

заманға тән құбылыс. Оны өмір салтын білдіретін урбанизммен шатастыр-

мау керек, урбанизм – демография емес, әлеуметтану саласының термині.

Қала дәстүрінің ұзақтығы жөнінен әлемдегі ең бірінші ел – Қытай.

Қытайда қалалар 2000 жылдан аса уақыт бұрын пайда болған. Біздің дәуі-

ріміздің 100 жылына қарай Лоян қаласының халқы 650 000 адамға жетті,

сол кездегі тағы бір метрополис Римдегі халық саны да осы шамалас еді

(БҰҰ, 1980: 6). Ежелгі Чанъан (қазіргі Сиань қаласы, Шэньси провинция-

сының орталығы) қаласының тұрғындары б.з. 700 жылы 1 миллионға жет-

ті, сөйтіп, ол Азиядағы млн тұрғыны бар алғашқы қала болды (Chandler

and Fox, 1974: 291). Расында, 600 жыл мен 900 жыл аралығында «көлемі

мен ғаламаттығы» жөнінен Батыс әлемінің ешбір қаласы Чанъанмен са-

лыса алмайтын (Fairbank and Goldman, 2006: 78). 800 жыл мен 1800 жыл

арасындағы мыңжылдық кезеңнің басым бөлігінде қала саны мен көлемі

бойынша әлемнің ешбір елі Қытаймен теңесе алмады.

Қаланың дамуына керек шарт үшеу. Біріншіден, ауыл шаруашылығы

өнімдері артылуға тиіс, яғни шаруалар өз тіршілігіне керек көлемнен көп

өндіруі керек. Екіншіден, ол өнімдерді қалаға жеткізу құралдары болуға,

сөйтіп, ол өнімдер қалада өңделіп азық-түлік, киім, баспанаға айналуға

тиіс. Үшіншіден, қалаларда ауыл шаруашылығы өнімдерін қолданатын

және қала тұрғындарына жұмыс беретін технология дамуы керек. Яғни

диірмендер мен фабрикалар қалалы жерлерде пайда болады, фермалар-

дан әкелінген өнімдер мұнда мақтаға, машинаға және басқа тауарларға

айналады.

363

Қалаға орналасу және урбанизация

Өнеркәсіптік революцияның қалаларды қалай дамытатынына АҚШ

мысал бола алады. Кез келген сәтте дайын тұратын көліктің маңызы зор.

Елдегі ауылшаруашылық аймақтары өнімді қалаларға экспорттайтын дә-

режеде жеткілікті өндіреді деп пайымдаймын. Зауыттар мен фабрикалар

осындай өнімдерді өңдеу үшін жасалады деп топшылаймыз. Олар қалай

жеткізіледі? ХІХ ғасырдың басында су барыс-келістің негізгі жолы болды.

Өйткені ат пен ат арба ірі көлемде зат таси алмайды.

Сол себепті алғашқы ірі және маңызды қалалардың бәрі судың жаны-

нан бой көтерді: Бостон, Нью-Йорк, Балтимор және Оңтүстік Каролина

штатындағы Чарльстон. 1800 жылы мақта өнеркәсібі мен құл саудасының

арқасында Чарльстон елдегі ең ірі он қаланың қатарында болды. Сәл ке-

йінірек Ұлы көлдер маңында орналасуы себепті Чикаго мен Детройт ірі

қалалар қатарына қосылды. Миссисипи өзеніне жақын Жаңа Орлеан да –

алғашқы ірі қалалардың бірі.

Одан кейін ХІХ ғасырда теміржол дәуірі келді де, қаланың өсуіне жаңа мүм-

кіндік туды. Атланта, Денвер, Индианаполис сияқты қалалар ірі орталықтарға

айналды. Автоөнеркәсіп пен штатаралық автомагистраль жүйесінің салынуы

да қалалардың өсуіне үлес қосты. Кейінгі уақыттағы тағы бір мүмкіндік – әуе

жолы мен оның хабтары. Шағын көлемде қарастырсақ, штаттар арасындағы

екі магистраль қиылысқан жерде тез тамақтанатын дәмханалар мен қона-

қүйлер ашылады және оларға адамдар көптеп келіп-кетіп жатады. Саны көп

болмаса да, олар көлік түрі дамыған жерде өсім болатынын көрсетеді. Гарроу

(Garreau, 1991) шеткері қалалар туралы жазған-ды. Олар мегаполистердің

шетінде орталық қалалардан (орталық қала дегеніміз – метрополиялық не-

месе микрополиялық округтегі ең ірі қала) біршама қашықта тұратын адам-

дарға қызмет көрсету мақсатында бой көтерген жаңа «қалалар».

Әлемдік урбанизация тақырыбына қайта оралсақ, 1800 жылы әлем

халқының 3 пайызы ғана қала тұрғыны болатын. Кейін технологиялық

және экономикалық өзгерістердің арқасында ауыл шаруашылығы өнімде-

рі молынан артылған кезде адамдар зауыттарда жұмысқа орналасу үшін

қалаларға жылжи бастады. Сөйтіп, көп ұзамай жаппай урбанизация бас-

талды. 1950 жылға қарай әлем халқының 29 пайызы қалаларда өмір сүрді.

2014 жылы әлем халқының 54 пайызы қала тұрғыны санатына жататын

болды. БҰҰ жорамалы бойынша, 2030 жылы бұл көрсеткіш 60 пайызға, ал

2050 жылы 66 пайызға жетпек (БҰҰ, 2014b).

Соңғы уақытта урбанизация әсіресе дамушы елдерде жүруде. Мұндай

өсімге байланысты алаңдаушылық та жоқ емес, өйткені Мехико мен

Мумбай (Үндістандағы қала, бұрынғы аты Бомбей) сияқты мегаполистер-

де мигрант көптеп шоғырлануда. Онда ауылды жерлерден келген миллион-

даған үйсіз мигрант лашықтарда тұрып жатыр, оларда жұмыс табу мүмкін-

дігі де жоқ. Нигериядағы Лагос пен Зимбабведегі Хараре сияқты үлкен қа-

лалардағы жағдай осындай.

Бұл құбылыс урбанизация ма, әлде жай ғана қаланың өсуі ме? Ендеше,

осы екеуінің айырмашылығына тоқталайық. Жоғарыда айтылғандай,

364

Халықтың орналасуы

урбанизация бір аймақта немесе елде қала тұрғыны үлесінің артуын біл-

діреді; ал қаланың өсуі қалалық өңірлерде тұратын адамның көбеюін біл-

діреді. Бұл жайт дамушы елдердегі ірі қалаларда туындайтын мәселелерді

азайтпайды, екінші жағынан, ауыл халқының саны да өсіп жатқан болуы

әбден мүмкін.

Қалалық өңірлердің дүркіреп өсуі – соңғы кездері бой көрсеткен құбы-

лыс. Ірі қалалар ежелгі дәуірлерде де болған – Чанъан, Рим және басқалар-

ды мысалға келтірдік, бірақ мұндай қалалар көп емес-тін. 1800 жылы әлем-

дегі 1 млн тұрғыны бар жалғыз қала Лондон еді (LeGates, 2006).

Тек 1900 жылдан бастап әлемнің көп аймағында урбанизация қарқын

ала бастады. «Бүкіл әлем бойынша ауыл емес, қала тұрғындарының саны

көбейді. 2007 жылы тарихта алғаш рет әлем бойынша қала тұрғындары

сан жағынан ауыл тұрғындарын басып озып, содан бері әлем халқының

басым бөлігі қалалықтар болып келе жатыр. Соңғы алпыс жылда планета-

мызда урбанизация қарқынды жүрді. 1950 жылы… әлем халқының 70 па-

йызы ауылды жерлерде,.. 30 пайызы қалалы жерлерде тұратын. 2014 жылы

әлем халқының 54 пайызы қалалыққа айналды. Болжамдарға қарағанда,

қала халқының өсуі жалғасады, сөйтіп, 2050 жылға қарай әлем халқы-

ның үштен бірі ауылда… ал үштен екісі қалада тұратын болады, ХХ ғасыр-

дағы қала мен ауыл халқының әлемдік орналасуы бұған керісінше еді»

(БҰҰ, 2014c: 7).

14.3-кестеде әлемдегі ең ірі 20 қала агломерациясы бойынша халық

саны мәліметтері берілген; олардың қай-қайсында да 12 миллионнан көп

тұрғын бар. БҰҰ (2014c) анықтамасы бойынша, қала агломерациясы деге-

німіз – кемінде 1 млн тұрғыны бар қалалық өңір, оған қала маңында тұратын

адамдар да кіреді. 38 миллионға жуық тұрғыны бар Токио 2014 жылы әлем-

дегі халқы ең тығыз қалалық өңір болды. 2014 жылы Токио халқы сан жа-

ғынан тұтас Канада халқынан асып кетті. Одан кейінгі орында, тиісінше, 25

млн және 23 млн тұрғыны бар Дели мен Шанхай тұр. Бұлардан соң Мехико

мен Сан-Паулу келеді, олардың әрбірінің 20,8 миллионнан тұрғыны бар

(БҰҰ, 2014c: 26).

2014 жылы әлемде 12 миллионнан аса тұрғыны бар 20 қаладан бөлек

10 миллионнан аса тұрғыны бар тағы 28 қала болды. Бұлардан басқа

5-тен 10 миллионға дейін адам тұратын 43 агломерация және 1 млн мен

5 млн арасында тұрғыны бар 417 агломерация тізімделді (БҰҰ, 2014c: 13).

Жоғарыда айтып өткеніміздей, бүгінде әлем халқының жартысынан аста-

мы (54 пайызы) қалада тұрады.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОРНАЛАСУ

Әлем халқының орналасуын есептеудің тағы бір әдісі – адамдарды тұра-

тын елінің экономикалық даму деңгейі бойынша жіктеу. Экономикалық

даму оңай өлшей салатын дүние емес. Бұған қатысты екі негізгі көрсеткіш

бар: (1) жан басына шаққандағы табыс; (2) және жан басына шаққандағы

365

Экономикалық орналасу

тұтынылатын энергия. Бұл екеуінің әрбірі халықтың орналасуына қатысты

бірдей нәтиже береді. Әлем халқының экономикасы дамыған аймақтарда

тұратын бөлігі 20 пайыздан да аз.

Болжамдарға қарағанда, әлем халқының осы бестен бір бөлігі, яғни да-

мыған аймақтарда тұратын халықтың үлесі келешекте азаяды. 2050 жылға

қарай бұл көрсеткіш 15 пайыздан да төмендейді. Өйткені дамыған елдер-

ге қарағанда, дамушы елдерде халықтың өсу қарқыны жоғары. Мысалы,

Африкада туу мен өлім-жітім есебінен халық санының жыл сайынғы өсімі

қазір 2,5% болып отыр (PRB, 2014). Бұл – туу деңгейі мен өлім-жітім ара-

сындағы айырмашылық 2014 жылғыдан өзгермеген жағдайда, Африка

тұрғындарының саны 2014 жылғы 1,1 миллиардтан 2042 жылға қарай

2,2 миллиардқа өседі деген сөз. Керісінше, халық санының жылдық өсі-

мі 0,0 пайызға тең Еуропада туу мен өлім-жітім арасындағы айырмашы-

лық өзгермесе, ондағы халық 741 млн болып қала бермек. Бұл мысалдар

14.3-кесте. Әлемдегі ең ірі 20 қала агломерациясы, 2014 жыл

Реті Қала

агломерациясы

Ел Халық саны

(млн)

1 Токио Жапония 37,8

2 Дели Үндістан 25,0

3 Шанхай Қытай 23,0

4 Мехико Мексика 20,8

5 Сан-Паулу Бразилия 20,8

6 Мумбай Үндістан 20,7

7 Осака Жапония 20,1

8 Бейжің Қытай 19,5

9 Нью-Йорк – Ньюарк АҚШ 18,6

10 Каир Мысыр 18,4

11 Дакка Бангладеш 17,0

12 Карачи Пәкістан 16,1

13 Буэнос-Айрес Аргентина 15,0

14 Колката Үндістан 14,8

15 Стамбул Түркия 14.0

16 Чунцин Қытай 12,9

17 Рио-де-Жанейро Бразилия 12,8

18 Манила Филиппин 12,8

19 Лагос Нигерия 12,6

20 Лос-Анджелес* АҚШ 12,3

* Лос-Анджелес – Лонг Бич – Санта-Ана қала агломерациясы.

Дереккөз: БҰҰ, (2014b: 26).

366

Халықтың орналасуы

дамыған және дамушы аймақтарда тұратын халық үлесінің неліктен өзге-

ріп жатқанын әрі неліктен келешекте өзгеретінін көрсетеді.

Дамушы аймақтардан дамыған аймақтарға адамдардың жаппай қоныс

аударуы екіталай, өйткені дамыған аймақтар оған жол бермеу үшін саяси

кедергілер қойып алған. 9-тарауда айтып өткеніміздей, алайда көптеген

және сан түрлі шектеуге қарамастан, бір елден екінші елге ресми рәсім-

делмеген көшетін адам саны айтарлықтай көп, яғни 30–35 млн төңірегін-

де. Бұларды тіркелмеген, реттелмеген немесе заңсыз мигрант деп әртүрлі

атайды; «заңсыз» деген сын есімнің эмоциялық бояуы бар, сондықтан оны

қолданбауға кеңес беремін. Жоғарыда атап өткеніміздей, тіркелмеген миг-

ранттың көбі – дамушы елдерден дамыған елдерге қоныс аударушылар.

АҚШ ХАЛҚЫНЫҢ ОРНАЛАСУЫ

Өзінің бүкіл тарихында АҚШ-тағы халықтың орналасуына ықпал ететін

бірнеше процесс қалыптасқан. Ұзақ уақыт бойы көші-қон батыс бағытқа

қарай жүрді. Азамат соғысынан кейін адамдар оңтүстікке қарай көшті.

Осы бағыттағы көштің соңғы онжылдықтарда қайта жанданғаны байқа-

лады. 14.4-кестеде АҚШ-тың төрт географиялық аймағындағы халық саны

туралы 1970 және 2010 жылғы мәліметтер берілген. (8-тараудағы 8.3-сыз-

бада халық санағы бойынша бөлінген төрт аймақ, ондағы дивизиондар

және оларға кіретін штаттар көрсетілген болатын). 1970 жылдан бері өт-

кен қырық жылда АҚШ-тың оңтүстігі мен батысында тұратын халықтың

үлесі көбейіп, солтүстік-шығыс пен орта батыстағы халық үлесі кеміді.

АҚШ төрт аймаққа және тоғыз дивизионға бөлінеді (8.3-сызба). Халық,

негізінен, елдің шығысына – ел аумағының үштен бір бөлігіне шоғырланған.

Аумақтың басым бөлігінде халық аз (14.1-сызбаны қараңыз). Дегенмен гео-

графиялық орналасудағы ұзақмерзімді процесс батысқа қарай жүріп жатыр.

14.3-сызбада 1790 жылдан 2010 жылға дейінгі әр онжылдықтағы АҚШ-

тағы халық орталығын көрсететін карта берілген. Демографиялық орта-

лық дегеніміз – «барлық тұрғындардың физикалық салмағы бірдей болған

жағдайдағы АҚШ-тың қиялдағы жазық және қатты картасы мінсіз теңге-

рілетін жер» (АҚШ Халық санағы бюросы, 2007: 11). 1790 жылы АҚШ-

тың халық саны орталығы Чесапик бұғазының жоғарғы бөлігінде болды.

Сосын ол біртіндеп батысқа қарай жылжыды. Шамамен 1820 жылға қа-

рай Миссисипидің батыс жағындағы ауыл шаруашылығының дамуы мен

жайылымдық жерлердің игерілуіне орай, АҚШ-тың орта бөлігінде халық

саны өсті. Батыс аймақ шамамен 1850 жылы қоныстануға еркіндік бері-

луіне, бай кеніштердің пайда болуына, ал шығыста арзан жердің азаюы-

на байланысты өсе бастады. Осы кеңеюдің нәтижесінде демографиялық

орталық әр халық санағында батысқа қарай жылжып отырды. 1970 жылы

орталық Иллинойс штатындағы Сент-Клерде болды. Содан бері орта-

лық батысқа жылжи келе, 1980 жылы алғаш рет Миссисипи өзенінен

өтті. Картада көрініп тұрғандай, 2010 жылғы соңғы санақта АҚШ-тың

367

АҚШ халқының орналасуы

халық саны орталығы Миссури штатындағы Техас округінде болды; бұл

2000 жылы демографиялық орталық болған жерден оңтүстік-батысқа қа-

рай 40 шақырымдай жер.

Бұрындары АҚШ-тағы халықтың орналасуы өзгерістерінің көбі ел-

дің бір бөлігінен екінші бөлігіне көшуден туындайтын. Тарихқа қарасақ,

қозғалыс оңтүстіктен шығысқа, сосын орта батысқа және соңында қиыр

14.4-кесте. Аймақтар бойынша АҚШ-тағы халық саны, 1970 және 2010 жыл

Аймақ

2010

Халық саны

(мың)

2010

Жиынтық халық

санындағы үлесі

1970

Халық саны

(мың)

1970 Жиынтық

халық санындағы

үлесі

Солтүстік-шығыс 55 317 17,9 49 061 24,1

Орта-батыс 66 927 21,7 56 589 27,8

Оңтүстік 114 556 37,1 62 812 30,9

Батыс 71 946 23,3 34 838 17,1

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы (1994); Mackun and Wilson (2011).

14.3-сызба. АҚШ демографиялық орталығы, 1790–2010 жылдар

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, мына сілтемеде: www2.census.gov/geo/pdfs/reference/

cenpop2010/center pop_mean 2010.pdf, соңғы рет 2015 жылғы 15 маусымда қаралған.

368

Халықтың орналасуы

батысқа жылжып отырған. Соңғы онжылдықтарда адамдар өзге аймақтар-

дан оңтүстікке көше бастады. Әсіресе зейнеткерлердің Флорида, Аризона

және Техас штаттарына қоныс аударуы анық байқалады. Яғни осы штат-

тарда егде адамдар шоғырлануда.

Алдыңғы тарауда Флориданың метрополиялық округі Вилладжстегі

жағдайды мысалға алып, туудан өлім-жітімнің көптігіне қарамастан,

Вилладжстің 2012 мен 2013, сонымен қатар 2013 пен 2014 жылдары

АҚШ-тағы ең тез өскен метрополиялық округ болғанын айттық. Алайда

шамамен 1970 жылдан бастап АҚШ-та халықаралық көші-қон, әсіресе

Латын Америкасы мен Азиядан қоныс аудару айтарлықтай артты. Жаңа кө-

шіп келгендердің көбі бірнеше штатқа, атап айтсақ, Флорида, Калифорния,

Нью-Йорк және Техасқа қоныстанды. Бұл да халықтың өзгеріске үлес қос-

ты (8, 9 және 13-тараулардағы талқылауларды қараңыз).

МЕТРОПОЛИЗАЦИЯ ЖӘНЕ МИКРОПОЛИЗАЦИЯ

Халықтың батыс және оңтүстік өлкелерге жылжуынан да маңызды бір нәр-

се – қалалық өңірлерге тез шоғырлануы, яғни метрополизация. Ең әуелі,

қалалық өңір дегеннің не екенін анықтап алайық. АҚШ-та қалалық өңір-

дің бір түрі урбандалған аймақ (UA) деп аталады; ол халық тығыздығына

қойылатын ең төменгі талаптарға сай санақ блоктары мен блоктар тобы-

нан құралған халқы тығыз ядродан, сонымен қатар айналадағы халқы ты-

ғыз көршілес санақ блоктарынан тұрады; барлығын есептегенде бұларда

50 000 адам өмір сүреді, оның кемінде 35 000-ы әскери нысанның бөлігі

емес ауданда тұрады. Ал қалалық кластер (UC) – блоктар мен блок топ-

тарының, сонымен қатар айнала қоршаған блоктардың халқы тығыз ядро-

сы, мұнда кемінде 2 500 және ең көбі 50 000 адам немесе 35 000-нан азы

әскери нысанның бөлігіне кірмейтін ауданда тұрған жағдайда 50 мыңнан

көп адам тұрады. Яғни қалалық өңір мен қалалық кластерге кірмейтін кез

келген жер ауылды жерге жатқызылады.

Осы кең мағынадағы қалалық өңір аясында енді метрополиялық округ

пен микрополиялық округ ұғымдарын қарастырайық. АҚШ-тың Халық

санағы оларға былай анықтама береді: метрополиялық және микропо-

лиялық округтер «қоса айтқанда, негізгі статистикалық округтер (CBSA)

ретінде белгілі. Метрополиялық округте 50 000 не одан көп қала халқы тұ-

рады. Микрополиялық округте қала халқы 10 000 адамнан кем болмайды

(бірақ 50 000 адамнан көп емес). Әр метрополиялық немесе микрополия-

лық округте бір немесе бірнеше округ бар (мұндағы округ – штат ішіндегі

әкімшілік бірлік – ауд.), сонымен қатар оған негізгі қалалық өңір мен әлеу-

меттік және интеграциясы жоғары деңгейдегі кез келген көршілес округ-

тер кіреді» (Mackun and Wilson, 2011: 4).

1900 жылы метрополиялық округ анықтамасына сәйкес келетін 61 өңір

болды. 1970 жылға қарай олардың саны 202-ге жетті. 1900 жылы мұндай

округтерде АҚШ халқының шамамен үштен бірі тұрса, 1970 жылы олардың

369

Метрополизация және микрополизация

үлесі үштен екіге жетті. Бұған халық санының іс жүзінде көбеюі мен қала-

лық өмір салтының дәстүрлі қала шекарасының сыртына шығып жайылуы-

на орай, ол округтерге қайта анықтама беру де себеп болды. 1990 жылдар-

ға қарай АҚШ-та 331 метрополиялық округ болды, онда АҚШ халқының

шамамен 83 пайызы тұрды. 2010 жылға қарай метрополиялық округтердің

саны 366-ға, ал онда тұратын халық үлесі 84 пайызға жуықтады.

Микрополиялық округ – 2003 жылы енгізілген жаңа географиялық

ұғым. 2010 жылы 576 микрополиялық округ болды, онда халықтың 10 па-

йызы тұрды.

2013 жылы кейбір микрополиялық округтер ұлғайып, метрополиялық

округтерге айналды. 2013 жылы елде 381 метрополиялық округ (халық-

тың 85 пайызы) және 536 микрополиялық округ (9%) болды. Осылайша

метрополияға да, микрополияға да жатпайтын 1 355 округ (6%) қалды.

14.4-сызбада 2013 жылдағы АҚШ-тың метрополиялық және микропо-

лиялық округтерінің картасы берілген. Күңгірт түсті округтер – метропо-

лиялар, сұр түстілері – микрополиялар, ал ақ түстілері – ауылды жерлер.

14.4-сызба. АҚШ пен Пуэрто-Риконың метрополиялық және микрополиялық

статистикалық округтері, 2013 жыл

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, мына сілтемеде: www.census.gov/population/metro/ﬁles/

metro_micro_Feb2013.pdf, соңғы рет 2015 жылғы 15 маусымда қаралған.

370

Халықтың орналасуы

Егер сіз АҚШ-та тұратын немесе оқитын болсаңыз, АҚШ-та өзіңіз жақсы

көретін штат болса, оның картасын мына сілтемеден жүктей аласыз: www.

census.gov/population/metro/ﬁles/metro_ micro_Feb2013.pdf. Сосын штат-

тағы метрополиялық және микрополиялық округтерді үлкейтіп қарауы-

ңызға болады.

14.5-кестеде АҚШ-тың ең ірі және ең жылдам өсіп жатқан 10 метро-

полиялық округіндегі 2000 жыл мен 2010 жыл арасындағы халық саны

туралы мәліметтер берілген. Жоғарыда айтылған батысқа және оңтүстік-

ке қозғалысты да осы кестеден көруге болады. Байқаған болсаңыз, көп

14.5-кесте.14.5-кесте Ең ірі және ең жылдам өсуші 10 метрополиялық округтегі халық

санының өзгеруі, 2000–2010 жылдар

Халық саны

Өзгеруі

Метрополиялық статистикалық округ 2000 2010 Нөмірі %

Ең халқы тығыз

Нью-Йорк – Cолтүстік Нью-Джерси –

Лонг-Айленд, NY–NJ–PA

13 323 002 16 697 109 547 107 3,1

Лос-Анджелес – Лонг-Бич – Санта-Ана, СА 12 365 627 12 328 837 463 210 3,7

Чикаго – Джойлет – Нейпервилл,

IL–IN–WI

9 098 316 9 461 105 362 789 4,0

Даллас – Форт-Уэрт – Арлингтон, ТХ 5 161 544 6 371 773 1 210 229 23,4

Филадельфия – Камден – Уилмингтон,

PA–NJ–DE–MD

5 667 147 5 965 343 278 196 4,9

Хьюстон – Шугар-Лэнд – Бейтаун, ТХ 4 715 407 5 946 800 1 231 393 26,1

Вашингтон – Арлингтон – Александрия,

DC–VA–MD–WV

4 796 183 5 532 170 785 987 16,4

Майами – Форт-Лодердейл – Помпано-

Бич, FL

5 007 564 5 564 635 557 071 11,1

Атланта – Сэнди-Спрингс – Мариетта, GA 4 247 981 5 268 860 1 020 879 24,0

Бостон – Кэмбридж – Куинси, MA–NH 4 391 344 4 552 402 161 058 3,7

Ең тез өсуші

Палм-Куст, FL 49 832 95 696 45 864 92,0

Сент-Джордж, UT 90 354 138 115 47 761 52,9

Лас-Вегас – Парадайс, NV 1 375 765 1 951 269 575 204 41,3

Рэйли – Гэри, NC 797 071 1 130 490 333 419 41,3

Кейп-Корал – Форт-Майерс, FL 440 888 618 754 177 866 40,3

Прово – Орем, UT 376 774 526 810 150 036 39,3

Грили, СО 160 926 252 826 71 899 39,7

Остин – Раунд-Рок – Сан-Маркос, ТХ 1 249 763 1 716 289 466 526 37,3

Миртл-Бич – Норт-Миртл Бич – Конуэй,

196 629 269 291 72 662 37,0

Бэнд, OR 115 367 157 733 42 366 36,7

Дереккөз: Mackun and Wilson (2011: 6).

371

Мегалополис

метрополиялық округ өсіп жатыр және солтүстік-шығыс пен орта батыстың

көптеген ескі метрополиялық округі (мысалы, Цинциннати мен Питтсбург)

ондыққа кірмеген. Ең жылдам өсуші метрополиялық округтер батыс пен

оңтүстікте. Елу жыл бұрын бұл тізімге солтүстік-шығыс пен орта батыстың

ірі қалалары кіретін.

Кестедегі ірі метрополиялық округтердің бәрінде 2000 жыл мен 2010 жыл

аралығында тұрғын саны өсті, олардың ішінде Хьюстон, Атланта, Даллас –

Форт-Уэртте бәрінен 20 пайызға жылдам өсті. Атланта метрополиялық ок-

ругіндегі өсім бүкіл Джорджия штаты халқының 2000 жыл мен 2010 жыл

арасындағы өсімінің 54 пайызына тең болды. Хьюстон мен Даллас – Форт-

Уэрт метрополиялық округінің халқы бүкіл Техас штаты халқының тең жар-

тысын құрады және оның 2000 жыл мен 2010 жыл арасындағы өсімінің ша-

мамен 57 пайызына тең болды (Mackun and Wilson, 2011: 4).

Ал енді АҚШ-тың микрополиялық округтері туралы айта кетейік.

«Қарқынды өсіп жатқан микрополиялық округтердің көбі тез өсуші мет-

рополиялық округтерге жақын орналасқан. Тура сол сияқты, баяу өсуші

және тұрғын саны қысқарып жатқан микрополиялық округтер де баяу өсу-

ші және тұрғын саны азайып жатқан метрополиялық округтерге жақын

орналасқан (Mackun and Wilson, 2011: 5).

МЕГАЛОПОЛИС

Соңғы онжылдықтарда мегалополис дейтін жаңа қоғамдыстық пайда бол-

ды. Термин гректің «мега» (μέ� γς – үлкен) және «полис» (πό� λις – қала) деген

сөздерінен шыққан, яғни «үлкен қала» немесе «орасан ірі қала» деген ма-

ғынаны береді. Географиялық тұрғыда бұл терминді алғаш Патрик Геддес

(1915), одан кейін Осуалд Спенглер (1918–1991), сосын Льюис Мамфорд

(1938–1970) енгізді. Француз географы Жан Готтман (1961) бұл терминді

АҚШ-тың солтүстік-шығыс жағалауында орналасқан метрополиялық ок-

ругтерінің желісін білдіру үшін қолданды. Әдетте «мегалополис» термині

екі немесе одан көп қаланы және олардың арасындағы урбандалған кеңіс-

тікті қамтитын кез келген халқы тығыз әлеуметтік-экономикалық бірлес-

тікті білдіреді.

Бір қаладан екінші қалаға өте отырып, тұтас мегалополис өңірін аралап

шығуға болады. Адам, тауар және қызметтердің бұл орасан шоғыры АҚШ-

тың «экономикалық өзегі» іспетті жұмыс істейді. Ол Солтүстік Америка

құрлығын Атлантика арқылы шетел нарықтарымен жалғайды.

Анығында осынау қала феномені АҚШ-тың солтүстік-шығысында ХХ ға-

сырдың екінші жартысында бой көтерген урбандалған аймақты білдіретін

болды. Әйгілі мегалополистердің бірі – Босваш (Бостон-Вашингтон – ауд.),

онда 2010 жылы 52 млн маңайында халық тұрды. Солтүстік-шығыстағы

Бостонның метрополиялық округтері мен оңтүстік-батыстағы Вашингтон

(Колумбия округі) метрополиялық округтері арасында созылып жатқан ол

мегалополиске Нью-Йорк, Филадельфия, Балтимор және Колумбия округінің

372

Халықтың орналасуы

метрополиялық округтері кіреді. АҚШ-та сол сияқты 59 млн халықты

қамтитын Чи-Питтс сияқты мегалополистер бар. Ұлы көлдер өлкесінде

орналасқан бұл мегалополиске Чикаго, Питтсбург, Детройт, Кливленд,

Милуоки, Буффало және басқалардың метрополиялық округтері кіреді.

Тағы бір мегалополис – Техас үшбұрышы. Бұлай аталуының себебі –

ондағы үш метрополиялық округ: Даллас – Форт-Уэрт, Сан-Антонио және

Хьюстон бір-бірімен штатаралық автомагистральдар (45, 10 және 35)

арқылы байланысқан, бұл үш автомагистраль үшбұрыш сияқты жалғас-

қан. Техас үшбұрышында Колледж-Стэйшн – Брайан, Киллин – Темпл –

Форт-Худ, Уэйко және Остин сияқты басқа метрополиялық округтер бар.

Техас үшбұрышында АҚШ-тың ең ірі 20 қаласының бесеуі (Хьюстон, Сан-

Антонио, Даллас, Остин және Форт-Уэрт) бар, мұнда Техас халқының

70 пайыздан астамы тұрады.

Әлемдегі ең ірі мегалополис – Жапониядағы Тайхэйо белдеуі, оған елдің

батыс жағалауындағы бір-бірімен байланысып жатқан метрополиялар кіреді.

Белдеуде 83 миллионнан аса тұрғын бар және ол Токио, Окаяма, Хиросима,

Осака, Иокогама және Жапонияның басқа да қалаларын қамтиды.

Жоғарыда Босваш мегалополисі туралы айттық. Ол оңтүстік Нью-

Хампширге дейін созылып жатқан Бостонның солтүстік маңайларынан

басталады. Бостонның оңтүстіктегі маңайы Род-Айленд штатындағы

Провиденстің солтүстіктегі маңайына дейін созылып жатыр. Сосын ол

Нью-Лондон – Нью-Хейвен, Коннектикутке және Нью-Йоркке жалғасқан

ірі қалаларды қамтиды. Сонымен қатар ол Нью-Джерсиден Филадельфия,

Балтимор және Вашингтонға, одан соң Вашингтонның оңтүстіктегі маңа-

йына және Вирджинияның солтүстігіне кетеді. Расында, қала маңайлары

өсіп жатыр, сондықтан Босваш Вирджиниядағы Ричмондқа және оның ма-

ңайларына жалғасады деуге болады.

Алайда мегалополисте қоғамдастыққа тән маңызды сипаттар бар ма?

Ондай сипаттардың біреуі бар: басқа өңірлерден ерекшеленіп тұратын

ортақ географиялық өңірде орналасқан. Қоғамдастық болуы үшін онда-

ғы адамдар еңбек бөлінісі бар, экономикасы сан алуан, өзара тәуелділікке

құрылған жүйе ішінде өзара байланысты болуға тиіс. Осындай өзара әре-

кеттестігі болмаса, ол бар-жоғы халқы тығыз бір географиялық ортадағы

мегаполистер тобы ғана болады.

ШОҒЫРСЫЗДАНУ ҮРДІСІ

Метрополиялық округтерде тұрғындардың шоғырлануы ғана емес, шо-

ғырсыздану үрдісі де, яғни субурбанизация да жүріп жатады. Бұл халқы

тығыз орталық қалалардан дәстүрлі қала шекараларының сыртындағы

халқы біршама сирек өңірлерге өтуді білдіреді. Шоғырсызданудың тағы бір

түрі – жұрттың метрополиялардан метрополиялық емес өңірлерге ауысуы.

1900 жылдан бері АҚШ-тың метрополиялық округтерде тұратын халқы

өсті, сөйтіп, 2013 жылға қарай тұрғындардың 85 пайызы метрополиялық

373

Шоғырсыздану үрдісі

округтерде тұратын болды. Алайда 1930 жылдан кейін метрополиялық

округтердің орталық қалаларының тұрғындары азая бастады. Осылайша

метрополиялық округтердің көбіндегі халық саны артуының едәуір бөлі-

гі қала маңайларына тиесілі болды. Бұл орталық қала халқының азаюын

емес, олардың қала маңайларына қарағанда баяу өсуін білдірсе керек.

Шынында, соңғы онжылдықтарда орталық қалалар халқының біршама

өсуі күштеп басып алуға, яғни шалғайырақ өңірлерді әртүрлі себеппен ор-

талық қала юрисдикциясына енгізуге байланысты болды. Флорида штатын-

дағы Джексонвилл басым бөлігі ауылды жер болып келетін Дюваль округін

тұтасымен қосып алды. Тура сол сияқты Теннеси штатындағы Нэшвилл бүкіл

Дэвидсон округін қосып алды. Жыл санап емес, ай санап өскен қаланың тағы

бір мысалы – Техас штатындағы Хьюстон, ол біртіндеп бүкіл Харрис округін

өзіне қосып алды: «1970 жылдары Хьюстон қаласы 29 пайызға өсті, бұл – ел-

дегі ең жылдам өсуші ірі қалалардың бірі. Әрине, оның өзіне 250 000 адамды

қосып алғаны бар. Олай етпесе, қала тез өспес еді» (Miller, 2004: 31).

АҚШ-тың кейбір ескі қалаларында соңғы онжылдықтарда халықтың

азайып жатқаны байқалады. Мысалы, 1950 жылдан Детройт халқы 60 па-

йыздан көпке кеміді. АҚШ Халық санағы бюросы мәліметтері бойынша,

2013 жылы Детройтта 700 000 мыңға жетпейтін адам қалған. 1950 жылы

ондағы тұрғын саны 1,8 миллионнан асатын. Бұл ескі қалалар аралас тер-

риторияларды өзіне қосып ала алмайды, өйткені олар қосылып қойған; ірі

орталық қалалар қосып алатын жер қалмаған.

Мен туған Сан-Францисконың халқы 1970 жылдан бері өсіп келе жа-

тыр – ол кезде қалада 715 000-нан аса адам тұрса, олардың саны 2010 жылы

805 000-нан асты. Бірақ бұл – күштеп қосып алудың арқасында болған

өсім емес, Сан-Франциско батысында Тынық мұхитымен, солтүстік пен

шығысында Сан-Франциско бұғазымен, ал оңтүстігінде Дейли-Сити және

Брисбен сияқты шағын қалалармен шектеседі. Сан-Франциско маңайын-

да қосып алатындай жер жоқ, АҚШ-тың өзге ескі қалаларының да жағда-

йы сондай. Мен туып-өскен 1940–1950 жылдармен салыстырғанда, қазіргі

Сан-Франциско тұрғынының саны соншалық көп емес; 1950 жылы ондағы

тұрғын саны 775 000-нан сәл асатын.

Көптеген орталық қалада халық санының кемуінде әлеуметтік себеп-

тер де бар. Олардың бірі «ақтардың қашуы» деп аталады. Кедейлеу, көбіне

ақнәсілді емес адамдардың орталық қалаларға көптеп жылжуы орта және

жоғарғы тапқа жататын, көбіне ақнәсілді тұрғындардың жаппай қала ма-

ңына көшуіне әкелді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қала маңына ірі

тұрғын үй кешендерінің салынуы да осы қозғалысқа үлес қосты. Жалпы қа-

былданған пікірге сәйкес, ақнәсілділердің қала орталықтарынан қашуы –

нәсілшілдіктің айқын көрінісі, олар балаларының өзге нәсіл балаларымен

бір мектепте оқығанын қаламайды, олармен бір ауданда тұрғысы келмей-

ді. Бірақ жеке жер телімінің, ауланың болуы, орта тап өкілі болып өмір сүру

секілді қала сыртындағы өмірдің өз қызықтары бар. Біраз уақыт бұрын

мұндай артықшылықтар орта тапқа жататын азшылық отбасыларында да

374

Халықтың орналасуы

бар еді. Расында, орталық қалаларда тұрғын санының азаюын тек нәсілдік

қорқынышпен түсіндіре алмайсыз, өйткені қаралардың қала маңайына кө-

шуі бірнеше жыл бойы қарқынды жүріп келеді. Орталық қалаларда кедей-

лер мен төмен таптардың қалғаны осы қозғалыстың жаман жағы болды.

Халықтың орналасуын қарастырған кезде халықаралық көші-қон мәсе-

лесі де ескерілуге тиіс. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Еуропа

мен Азиядан келген иммигранттар көбіне ірі қалалардың кедей орталық

аудандарына қоныстанды. Кейіннен бұл иммигранттар (және олардың

балалары) қала маңына көше бастады. Соңғы кездегі көші-қонның қайта

көбеюі қалалардың көптеген орталық ауданының өсуіне әкеледі. Бұл қоз-

ғалыстардың қосар үлесін тап басып айту қиын. Бірақ бұл иммигранттар

әдетте үлкен қалаларда бір-біріне жақын, өзара байланыста өмір сүреді.

Алайда жалпы қағидамен санаспайтын ерекше жағдайлар да бар.

Мысалы, аз жалақыға жұмысшылар қажет ететін кей орташа көлемдегі қа-

лаларға рәсімделмеген иммигрант көп келеді. Бұл жағдай әсіресе Солтүстік

Каролина мен Алабаманың Уинстон-Салем және Хантсвилл сияқты аудан-

дарынан анық байқалады.

Ішкі көші-қонның метрополиялық емес аудандардан метрополиялық

округтерге қарай нөпірі күшейген кездері де болған. Бірақ қазір жағдай

өзгерген. Бүгінде адамдар көбіне бір қала маңынан екінші қала маңына

көшеді. Басқаша айтсақ, «қалаға көшу» дәстүрі қалып бара жатыр. Бір мет-

рополиялық округтің шегінде көшетін адам көбіне қаладан қала маңына,

онда да көбіне эксурбтерге, яғни метрополиялық округтерді қоршаған ай-

налма жолдардың сыртындағы географиялық аудандарға қоныс аударады.

Сосын көшетіндер, негізінен, балалы-шағалы жас отбасылар. Осылайша

мигранттар көп келетін өңір халқы екі жолмен көбейеді: 1) көшіп келуші-

лердің таза саны; 2) олар көшіп келген соң туған баласының саны.

АҚШ-та тұрғындардың шоғырсыздануы туралы әңгімемізді қорытын-

дылай келе, адамдар, ең алдымен, ауылды жерлерден қалалы жерлер-

ге жылжығанын айта аламыз. Одан соң қозғалыс қала орталықтарынан

қала маңайларына қарай жүрді. Енді одан әрі – тарихи «даунтаундардан»

(қала орталықтарынан – ауд.) эксурбтарға қарай жүруде. Өз кезегінде, бұл

шеткері қалалардың дамуына әкеледі, сосын әдетте қаланың «даунтаун-

нан» шалғайға қарай өсуіне әкеледі.

Ұлттық футбол лигасында (ҰФЛ) ойнайтын New England Patriots соңғы

онжылдықтарда болған өзгерістерді түсіндіруге жақсы мысал бола алады.

Басында оның аты «Бостон патриоттары» болатын. Сосын халық сиреп, соған

орай Бостондағы фанаты да азайып, қала маңы тұрғындары тез өскен соң,

команда Бостоннан осы Массачусетс штатындағы Фоксборо қаласына көш-

ті. Бірақ Фоксборо жай ғана Бостонның маңындағы қала емес. Ол Бостон,

Вустер және Провиденстен құралған үшбұрыштың орталығында орналас-

қан. Жаңа Англиядағы өзге штаттар географиялық тұрғыда осы ауданға жа-

қын болғандықтан, команданың ресми атауын «Жаңа Англия» деп өзгерткені

ұтымды шешім болды, осы атау нағыз аймақтық кәсіби футбол командасына

375

Халықтың орналасуынан туындайтын жағдайлар

лайық еді. ҰФЛ-да ойнайтын тағы бір команда – Tennessee Titans, сонымен

қатар Жоғары лигадағы екі бейсбол командасы Texas Rangers пен Colorado

Rockies командалары туралы да дәл солай айтуға болады.

ХАЛЫҚТЫҢ ОРНАЛАСУЫНАН

ТУЫНДАЙТЫН ЖАҒДАЙЛАР

Халықтың көшіп-қонуына байланысты кей мәселелерге қысқаша тоқтал-

дық. Содан туған бір жағдай – экономиканың кей салалары метрополиялық

округтердің айналма бөліктеріне қарай ойысты. Яғни орталық қала маңыз-

ды салық көздері мен жұмыс орындарынан айырылды деген сөз. Сондай-ақ

орталық қалалар халқының құрамы түбегейлі өзгерді. Көшіп кеткен орта

таптың орнын халықтың тұрмысы төмендеу топтары: кедей азшылықтар,

ұзақмерзімді жұмыссыздар, егде адамдар және әлеуметтік қорғаудан мақұ-

рымдар басады.

Экономикалық және әлеуметтік тұрғыда ахуалы нашар жандар-

дың орталық қалаларға шоғырлануынан екі түрлі жағдай қалыптасады.

Біріншіден, бұлардың үлесінің артуы оларға қажет әлеуметтік қызметтер-

ге, атап айтсақ, әлеуметтік қамту, денсаулық сақтау, баспана, санитария

және полицияның қорғауына т.с.с. сұранысты өсіреді. Екіншіден, орталық

қалаларға келушілерге қарағанда кетушілердің көп болуы, сонымен қатар

кеткендерге қарағанда жаңа келген мигранттардың орташа табысы төмен

болуы себепті тұрғылықты халықтың экономикалық мәртебесі төмендей-

ді. Шоғырсызданудан тұрғылықты халықтың экономикалық мәртебесінің

төмендеуі және өнеркәсіп пен кәсіпкерліктің азаюы жинақтала келе салық

базасының қысқаруына апарады. Айналып келгенде, мұның арты орталық

қала билігінің шоғырланған тұрмысы нашарларға қажет қызмет көрсетуге

қаржылық мүмкіндігінің төмендеуіне барады. Осылайша көптеген орталық

қала, әсіресе ескілері қаржылық дағдарысқа ұшырайды. Салық базасының

төмендеуі мен қызметтерге сұраныстың өсуі қатар жүреді. Бұл талаптарды

өтеу үшін орталық қала мүлік салығын көтереді де, оның арты басқа да үй

иелері мен өнеркәсіп орындарының орталық қаладан кетуіне ұласады, сөй-

тіп, салық базасы одан бетер қысқарады. Бұл – шығу бермес ұйық.

Алайда соңғы жылдары кейбір орталық қалада орта тап өкілдері мен

байлар қаланың біршама кедей аудандарына көше бастауы, яғни джентри-

фикация байқалады. Адамдар қала маңайларынан «даунтаундарға» оралу-

да, өйткені қалада жаңа мүмкіндіктер бар. Қалалардың бір кезде болашағы

күңгірт саналған аудандарында жаңа кондоминиумдар салынып жатыр.

Өзге қирауға айналған бөліктері жөнделуде. «Даунтаунда» болудың берері

көп екенін түсінген болуы керек, мұнда жаңа бизнес-орталықтар салынып

жатыр. «Бұл қалаға оралу үрдісіне әдетте егде адамдар, кейде зейнеткерлер,

ақнәсілділер, көбіне баласыз гейлер мен лесбиандар қатысуда (Bradley and

Longino, 2009). Мұның арты орталық қалаларда халық санының тұрақты

өсуіне ұласа ма, әлде жоқ па, мұның жауабын болашақ береді.

376

Халықтың орналасуы

ТҮЙІН

«Демографиялық жарылыс» және «демографиялық имплозия» қара-

ма-қарсы ұғымдар сияқты көрінеді. Бірақ бұл екеуі де қазір бүкіл әлемде

жүріп жатыр. ХХ ғасырдағы халық санының өсімі туралы айттық (12-та-

раудағы әлем халқының өсімі туралы талқылауды қараңыз). Бірақ жоға-

рыдағы кестелер көрсеткендей, метрополиялық округтердің өсімі орасан

болды да, ауылды жерлердің халқы азайды. Демографтар Эйвери Гест пен

Сьюзен Браун бұл қосарлы құбылысты көрсету үшін АҚШ-тағы халықтың

орналасуы туралы аса қызық мысал келтірді. Олар 1980 жыл мен 2000 жыл

аралығында Лас-Вегас метрополиялық округіндегі халық саны үш есе кө-

бейіп, Солтүстік Дакота штатындағы 53 округтің 46-сында тұрғындар

саны кемігенін жазды (2005: 59). Халықтың орналасуындағы бұл процесс

ХХІ ғасырда Невада мен Солтүстік Дакотада ғана емес, бүкіл әлемде жүре-

тін болады деп пайымдаймыз.

377

ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ САЯСАТ

КІРІСПЕ

Демографиялық саясат – «өкіметтер тікелей немесе жанама түрде демо-

графиялық өзгерістерге ықпал ету үшін қолданатын», саналы түрде жасал-

ған бағдарлама (Demeny, 2003: 752). Негізінен, бұл механизмдер – «қалып-

тасқан демографиялық үрдістерді ұлттық мүдде және әл-ауқат жолында

өзгертуге немесе жетілдіруге бағытталған әкімшілік бағдарламалар мен

басқа да өкіметтік іс-қимылдар» (Eldridge, 1968: 381). Демограф Джон

Мэй «демографиялық саясаттың мақсаты – адамдардың сұраныстары мен

қажеттіліктері үшін халық санын және құрылымын реттеу жолымен мәсе-

лелерді [күрт өсу немесе күрт құлау] мүмкіндігінше жұмсарту» (2005: 828;

2012) деп жазған еді.

Демографиялық саясат әдетте нақты мақсаттарға жету үшін өкіметтер-

ге немесе кейде үкіметтік емес ұйымдарға (ҮЕҰ) арналған стратегия тү-

рінде көрініс береді. Процедуралар мен бағдарламалар саяси мақсаттарды

іске асыру үшін іске қосылады. Бұл саясат көбіне халық санын арттыруға

немесе кемітуге бағытталады. Саясат «жалпы игілік үшін демографиялық

өзгерістер мен басқа әлеуметтік, экономикалық, саяси мүдделер арасын-

дағы теңгерімсіздікті жою мақсатында» жасалады (May 2005 г.: 828).

Кітаптың алдыңғы тарауларында қазіргі әлемнің көп елінде өсім қар-

қыны жоғары екенін, олардың көбінде өсім көрсеткіші кері немесе керіге

жуық екенін және көбінде туу деңгейі халық санының орын толтыру дең-

гейінен төмен екенін айтқан болатынбыз. Мысалы, 2013 жылы 79 елде

ТЖқК 2,1-ден төмен болды; ал 1970 жылы мұндай елдердің саны небәрі

10 еді (PRB, 2014). Демографиялық өсімі тым жоғары немесе тым төмен

елдер кейде демографиялық теңгерімді қалпына келтіру мақсатындағы

саясатты қолға алады.

Қоғам үшін өзекті болсын-болмасын, кез келген өкімет демографиялық

өзгерістерге мән береді. АҚШ-та 1940 жылдардың ортасында басталған

беби-бум өкіметті көп саладағы саясатын өзгертуге мәжбүрледі. Және де

кей өкіметтер бақылау саясатын жүргізді, олардың біразын осы тарауда

қарастырамыз.

Кітапта бірнеше мәрте атап өткеніміздей, халық санын өзгертетін үш-

ақ нәрсе: туу, өлім-жітім, көші-қон. Сол себепті, демографиялық теңгерім-

ді қалпына келтіруді көздеген кез келген саясат осы демографиялық про-

цестердің біреуіне, екеуіне немесе үшеуіне де бағытталуға тиіс. Бірақ кез

келген нұсқаны саясаттың негізіне ала беруге болмайды.

378

Демографиялық саясат

Мысалы, халық санының өсімін төмендету үшін өлім-жітімді арттыру

адамдыққа жатпайды, сондықтан халық санының өсімі мәселесін шешу

жолы ретінде ол қарастырылмаса керек еді. Солай болғанымен, бірде-бір

елде өкімет кей топтардағы өлім-жітім деңгейін арттыру саясатын жүргізген

жоқ дей алмаймыз. Дәлел ретінде Германиядағы нацистік өкіметтің және

Камбоджадағы Қызыл кхмерлер өкіметінің елдің кей топтары ішінде өлім-

жітім деңгейін арттыруға бағытталған ашық саясатын еске түсіру жеткілікті.

Өлім-жітімге қатысты демографиялық саясат әдетте оның деңгейін

арттыруға емес, төмендетуге бағытталады. Алайда өлім-жітімді азай-

ту демографиялық саясаттың жалпыға ортақ, белгілі стратегиясы емес.

Стратегиялардың көбі тууды және/немесе көші-қонды реттеуге арналады.

Бұл тарауда, негізінен, осы жөнінде айтатын боламыз.

Өкіметтер демографиялық процестерге қалай ықпал етеді? Негізінен,

жанама жолмен. Өкіметтер әдетте адамдар белгілі бір әрекеттерді өз ер-

кімен жасайтындай әдіс табады. Бірақ заң қабылдап, үгіт-насихат жүргі-

зе салумен іс бітпейді. Оның артынан өкіметтер туу деңгейін арттыратын

немесе төмендететін, адамдарды көшуге немесе көшпеуге мәжбүрлейтін

тікелей әрекетке көшеді.

Кейде халық саны және/немесе оның туу деңгейі, көші-қон көрсет-

кіштеріне қатысты ортақ пікірдің болмауы демографиялық саясат түзуге

қиындық келтіреді. Халықтың өсуі мен азаюына қатысты мәселенің (егер

олар бар болса) ауқымына қатысты келіспеушілік болуы мүмкін. «Қазір бір

нәрсе жасайық» деген позицияға қарағанда, «араласпау» позициясы әлде-

қайда көп қолданылады. Мысалы, қазір АҚШ-та көші-қон деңгейін төмен-

дету керек пе, әлде өсіру керек пе деген мәселеге қатысты келіспеушілік бе-

лең алған. Бір топ төмендету керек десе, екіншісі жоғарылатуды жақтайды.

Сосын демографиялық саясаттың түпкі мәніне келіспейтіндер де бар.

Демографтар мен демограф еместер арасындағы келіспеушіліктерді көрсе-

тетін кейбір сауалдар мынау:

1. Өкімет саясатын ашық мәлімдеуге тиіс пе? АҚШ-та ресми демогра-

фиялық саясат жоқ. Әйтсе де АҚШ өкіметі өз қалауынсыз балалы бо-

луға жол бермеуге және халық ішіндегі белгілі бір топтар үшін кон-

трацепцияның қолжетімді болуына бағытталған бағдарламаларды

қаржыландырады.

2. Жоспарланған іс-әрекет бағыты немесе бағдарлама болуға тиіс пе?

Ештеңе істемеу де кейде саясат бола алады. 2014 жылы АҚШ-та туу

орнын толтыру деңгейінен (әр әйелге шаққанда 2,1-ден) төмен бол-

ды. Әйтсе де АҚШ өкіметі туу деңгейін көтеру немесе көші-қон арқы-

лы халық санын өсіру мәселесімен айналысқысы келмейтін сияқты.

3. Саясат демографиялық мақсатты көздеуге тиіс пе, әлде әлеуметтік-

экономикалық мақсатты ма? Басқаша айтқанда, мақсат тікелей бо-

луы керек пе, әлде жанама ма? Мысалы, әйелдердегі білім деңгейінің

көтерілуі туудың азаюына әкелетіні белгілі; білім деңгейі неғұрлым

жоғары болса, олардың орташа туу деңгейі соғұрлым төмен болады.

379

Халық санына қатысты үш әлемдік конференция

Ендеше, әлдебір дамушы ел жас әйелдердегі білім деңгейін көтеруге

шешім қабылдаса, мұны демографиялық саясат дей аламыз ба? Иә,

бұл – саясат, бірақ жанама саясат. Сол сияқты, әйелдердің жұмысқа

орналасуына мүмкіндік ашу да туудың төмендеуіне әкеледі. Бұл – жа-

нама демографиялық саясаттың тағы бір мысалы.

Біздің бұл сұрақтарды қоюдағы мақсатымыз – ешқандай «дұрыс» жауап-

тың жоқ екенін көрсету. Өкіметтер демографиялық саясатты түсінуі мен тү-

зуі жағынан әртүрлі, сондықтан кейде мемлекеттің халық санына қатысты

саясаты бар-жоғын білу қиын. Ондай саясаттың не көздегенін білу біздің мақ-

сатымызға кірмейді. Біздің мақсатымыз – «туу, өлім-жітім, көші-қон деңгейі-

не өкімет қандай жолмен ықпал ете алады» деген сұраққа жауап беру.

ХАЛЫҚ САНЫНА ҚАТЫСТЫ

ҮШ ӘЛЕМДІК КОНФЕРЕНЦИЯ

Халық санының өсуі ХХ ғасырда мәселеге айналды. 12-тарауда айтып өткені-

міздей, халық санының шектен тыс көбеюі жаңа мәселе емес. «Адамзаттың

шектен тыс көбеюі – әлемде болмай қоймайтын жағдай», – деп XVIII ғасыр-

да Мальтус айтқан болатын. Ол да, басқалар да халық санының өсуі және

одан туатын мәселелер жайында жазды (2-тараудағы Мальтус және басқа-

лар туралы талқылауды қараңыз). Алайда 1960 жылдары және 1970 жыл-

дардың басында ғана жұртшылық мұндай мәселенің бар екенін анық сезе

бастады. The Population Bomb («Демографиялық бомба» (Ehrlich, 1968), The

Limits to Growth («Өсімнің шегі» (Meadows et al., 1974) және Small is Beautiful

(«Шағын болу – тамаша» (Schumacher, 1975) сияқты бірнеше атышулы кі-

тап шығып, миллиондаған оқырманның назарын халықтың шектен тыс

көбеюі мәселесіне аударды. Алайда Мальтустан айырмашылығы – бұл ав-

торлардың көбі халық санының көбеюінің қоршаған ортаға тигізетін зия-

нына айрықша көңіл бөлді (Poston, DeSalvo, Meyer, 2009; Russell and Poston,

2008). Әлі күнге халық санының шектен тыс көбеюі мәселесі қызу талқыла-

нып келеді. Мысалы, Фридман (2005): «Халықтың шектен тыс көбеюі және

қоршаған ортаның бүлінуі қазіргі жаһандануға қарсы қозғалыстардан көрі-

неді», – деген болатын.

1970 жылдардан бастап академиялық орталарда маңызды талқылаулар

жүріп, оған қатысушылардың көбі отбасын ерікті жоспарлауды жақтады.

Тууды бақылаушылар деп аталатындар мен халық саны бойынша көп ма-

мандар дамушы елдердегі әйелдерді контрацепцияны қолдануға үйрету,

сонымен қатар олардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту

және олар тұратын елдердің әлеуметтік түйткілдерін жеңілдетуді ұсынды

(Connelly, 2008; Hodgson and Watkins, 1997). АҚШ сияқты бай елдер және

жеке қорлар мен басқа да ұйымдар халық санын бақылау қозғалысына

және әлемдегі халық санының өсімін шектеу жолында күш-жігер салушы-

ларды молынан қаржыландырды.

380

Демографиялық саясат

1965 жылы АҚШ президенті Линдон Джонсон АҚШ-тың Халықаралық

даму агенттігін (USAID) және АҚШ департаментінде Халық саны мәселе-

лері бойынша басқармасын құрды. USAID-дің мақсаты дамушы елдердің

өкіметтерін халықты контрацептив қолдануға ынталандыратын саясат

жүргізуге көндіру еді. Көп жағдайда бұл саяси мәселе дәстүрлі проната-

листік нормаларға (көп тууды жақтайтын) қайшы келді. USAID әлем елде-

рінің жетекшілері мен лауазымды тұлғаларына халық санының тез өсуінің

салдарын түсіндіру үшін жан-жаққа демографтар мен мамандарды жібер-

ді. Менің әріптесім және осы кітаптың бірінші басылымының тең авторы

марқұм Леон Бувье 1980 жылдардың басында Африкадағы французтілді

елдердің біразына барып, жаңағы тақырыпта баяндамалар жасады.

Басқа мемлекеттерді отбасын жоспарлауды насихаттауға шақырған

АҚШ-қа «дайын емес» елдерде «империалистік саясат жүргізуде» деген

сөгіс айтылып жатты. Ол елдердің ресми тұлғалары «неге миллиондаған

адамды малярия азабынан құтқару сияқты әлдеқайда өзекті мәселелерді

шешуге көмектесудің орнына АҚШ отбасын жоспарлауды ұсынады» деген

сауал тастады (Connelly, 2008). АҚШ бұл сауалмен санаспады, өзі көтерген

мәселені шешу мақсатында БҰҰ-мен ынтымақтаса жұмыс істеп, 1969 жылы

БҰҰ Халық саны бойынша іс-қимылдар қорын (UNFPA) құрысты. UNFPA

дамушы елдерде халық саны бойынша бастамаларды қаржыландырудың

негізгі көзі ретінде қызмет етті.

1945 жылы өзі құрылған кезден бері БҰҰ халық саны бойынша үш ха-

лық аралық конференцияны (1974, 1984, 1994) қаржыландырып, өткізді.

Бұл конференциялар 1970 жылы басталған халықаралық деңгейдегі отба-

сын жоспарлау тарихын қалыптастырды (Bouvier and Bertrand, 1999).

Халық саны жөніндегі алғашқы әлемдік конференция 1974 жылы

Румыния астанасы Бухаресте өтті. Ондағы мақсат – бүкіл әлемнің өкімет

адамдарының басын қосып, алдына деректерді тастап, халық санының тез

өсуінің салдарын түсіндіру. Дамыған елдер демографиялық түйткілді бүкіл

әлем ұғынып, күш ала бастаған халық өсімін тежеу қозғалысына қосыла

кетеді деп ойлады. Бірақ олардың таңданысына орай, өзге әлем жаппай

мақұлдай қоймады. Керісінше, дамушы елдердің көбі әлеуметтік-экономи-

калық дамуға көбірек көңіл бөлетінін, оны өздігінен маңызды әрі тууды

төмендетуге үлес қосады деп санайтынын жеткізді. Олар «даму – ең жақ-

сы контрацептив» деген сөзде жақсы көрініс тапқан «жаңа экономикалық

тәртіпке» шақырды.

Екінші конференция 1984 жылы Мехикода өтті. Алғашқы конферен-

циядан кейінгі он жыл ішінде дамушы елдердің көбі халық санының өсімі

мәселесіне қатысты көзқарастарын өзгертіп, енді өзіндегі отбасын жос-

парлау бағдарламасына көмек алуға мүдделі болды (отбасын жоспарлау

бағдарламасы – тууды заманға сай бақылауға күш салу жолындағы жүйелі

шаралар). Мысалы, Африка елдері демографиялық себептерге байланыс-

ты болмаса да, әйел мен бала денсаулығын жақсартуға отбасын жоспар-

лау бағдарламасы тиімді деп біледі. Алайда бұл аралықта АҚШ-тағы саяси

381

Халық санына қатысты үш әлемдік конференция

ахуал күрт өзгерген болатын. Президент Рональд Рейган тұсындағы АҚШ

делегациясы «халық саны дегеніміз – бейтарап құбылыс» және ол даму

үстінде, сондықтан мемлекеттің экономиканы шектен тыс бақылауы ха-

лық санының өсіміне емес, экономиканың тоқырауына әкеледі деп сана-

ды (Hodgson and Watkins, 1997). Америка делегациясының жетекшісі ға-

лым-консерватор, редактор және журналист Уильям Ф. Бакли марқұмның

бауыры Джеймс Бакли болатын.

АҚШ-тың мұндай көзқарасы делегаттарға жай түскендей әсер етті. Әлем-

дік қауымдастықты демографиялық түйткілдерді шешуге жұмылдырудың

орнына, АҚШ әлемге өзінің екіұшты саясатын ұсынды. АҚШ әкімшілігі,

Конгрестің қарсылығына қарамай, дамушы елдердің аборт жасатуға қатыс-

ты іс-қимылын бақылауға алып, ондағы отбасын жоспарлау жөніндегі ұйым-

дарды қаржыландырмауға шешім қабылдады (Bouvier and Bertrand, 1999).

Айта кететін бір нәрсе, президент Билл Клинтон әкімшілігінің 1993 жылы

билікке келе сала істеген ең алғашқы істерінің бірі – Рейганның саяса-

тын тоқтату болды. Бірақ 2001 жылы билікке кіші Джордж Буш келгенде

Рейганның саясаты қайта жалғасты. 2009 жылы Барак Обаманың инаугу-

рациясынан кейін Буш-Рейган саясаты тоқтап, Клинтон әкімшілігінің от-

басын жоспарлауға қаржы бөлу саясаты қайта қолға алынды. 2009 жылы

23 қаңтарда Буш-Рейганның саясатын тоқтатуға шешім қабылдаған прези-

дент Обама: «Соңғы сегіз жылда [Буш-Рейган шектеулері] дамушы елдердің

отбасын қауіпсіз, тиімді және ерікті түрде жоспарлауын қолдау жолындағы

шараларға нұқсан келтірді. Ол саясатты тоқтатып, әйелдердің құқықтары

мен мүмкіндіктерін қорғау және кеңейту жолындағы аса маңызды шара-

ларды қалпына келтіру арқылы жаһандық экономиканың дамуына үлес

қосуымыз керек», – деді (Filteau, 2009: 1).

1994 жылы Мысыр астанасы Каирде Халық саны және даму жөніндегі

халықаралық конференция (ХСДХК) өтті. Бұл жиын халық саны жөніндегі

халықаралық қозғалысты түбегейлі өзгертті. Бас қосқандардың байласқан

сөзі – жаңа демографиялық саясат белгілеп, репродуктивтік денсаулыққа

айрықша көңіл болу болды (McIntosh and Finkle, 1995). Бір-бірінен мүлде

бөлек екі топ: феминистер мен неомальтузианшылар күш біріктіріп, жаңа

манифест қабылдады, ол құжатта мынадай тармақтар бар: 1) халық саны

өсімінің тұрақталуы – қолдауға тұрарлық түпкі мақсат, бірақ ол мәжбүр-

леуді қажет етпейді; 2) контрацепцияны барынша қолжетімді ету жолын-

дағы ұлттық бағдарламалар халықты дамыту жағынан емес, адамның жеке

құқықтары тұрғысынан дұрыс; 3) және әйел құқықтары мен мүмкіндікте-

рін кеңейту – халық санын тұрақтандыруға керек туу деңгейін үнемі төмен

ұстаудың алғышарты (Hodgson and Watkins, 1997).

Каир конференциясы аса табысты болып саналады, себебі ол тарихи

тұрғыда оппозициядағы әрі қысым көруші топтарға ортақ көзқарас бел-

гілеуге мүмкіндік туғызды. Алайда халық саны мәселесімен айналысатын

ресми тұлғалар мен ғалымдардың көбі кейін демографиялық түйткілдер-

ді талқылаудың саяси тұрғыда дұрыс емес екенін түсінді. «Тууға тікелей

382

Демографиялық саясат

ықпал ету мақсатындағы демографиялық бағдарламалар іс жүзінде әйел-

дің қанша бала және қашан табуды шешу құқықтарына нұқсан келті-

реді», – деді олардың кейбірі (McIntosh and Finkle, 1995: 260). Енді бірі:

«Демографиялық саясатта адамды қорлайтын еш нәрсе жоқ және ол адам-

ға ештеңені таңбайды», – деді (Presser, 1997).

Осылайша Каир конференциясы «жеке таңдаудың маңыздылығын және

әйел құқықтары мен мүмкіндіктерін әрі қарай кеңейтудің қажет екенін

көрсетті» (May, 2005: 830). 179 ел өкіметінің келісімі және қолдауымен

іс-қимыл бағдарламасы дайындалды, адамның жеке құқықтары мен ар-

ұжданы, оның ішінде әйелдер мен қыздардың тең құқықтары, жыныстық

және репродуктивтік денсаулықты жақсартудың қолжетімділігі – тұрақты

дамудың алғышарты» болып танылды (UNFPA, 2014: iii). Кейінгі халықара-

лық конференциялар бұл көзқарасқа айтарлықтай дәрежеде келісті. Оның

ішінде «Нидерландтағы кездесудің және 1999 жылғы БҰҰ Бас ассамблеясы

отырысының» тақырыбы да осы болды (May, 2005: 830).

Неге 2004 жылы халық саны бойынша әлемдік конференция өтпеді де-

ген сұрақ туындауы мүмкін. 1974, 1984 және 1994 жылы өткен үш конфе-

ренциядан соң, келесі конференция 2004 жылға жоспарланған-ды. Бірақ

президент кіші Джордж Буш басқарған АҚШ UNFPA-ді қаржыландыруды

тоқтатқандықтан, алдыңғы конференциялардың мақсаттарын қазіргі

және болашақ мақсаттар деп тануға шешім қабылданды.

2014 жылы, Каир конференциясы өткен соң, 20 жылдан кейін БҰҰ жо-

ғарыда аталаған іс-қимыл бағдарламасын қайта қарап, 1994 жылдан бергі

жетістіктерді жоғары бағалады. Оның ішінде әлем бойынша «әйел теңдігі,

халық денсаулығы, өмірдің болжалды ұзақтығы, білім деңгейі мен адам

құқықтарын қорғау жүйелері саласындағы жетістіктер», сонымен қатар

«есептеулер бойынша 1 млрд адамның жоқшылықтан (шығарылғаны)»

атап өтілді (UNFPA, 2014: iii). Оған қоса, бүкіл әлемде әйелдер мен жасөспі-

рім қыздардың жағдайы жақсарғаны, әсіресе «өз репродуктивтік құқықта-

рын іске асыруы үшін» олардың құқықтары мен мүмкіндіктері кеңейтілгені

айтылды. Сондай-ақ «жыныстық және репродуктивтік денсаулық пен құ-

қықтар және демографиялық динамиканың салдарын түсіну тұрақты даму

үшін түпнегізгі маңызға ие» екеніне назар аударылды (UNFPA, 2014: iii).

ТУУҒА ӘСЕР ЕТЕТІН САЯСАТ

Атап өтуге тұрарлық аса қызықты жайт – демография мәселесіне арналған

үш әлемдік конференцияда бірден-бір маңызды тақырып туу болды. Өлім-

жітім мәселесі маляриямен күреске көмек туралы талаптарда қысқаша ай-

тылды; ал халықаралық көші-қон мәселесі мүлде қозғалмады. Алайда соң-

ғы онжылдықтарда көші-қон әлемнің көп бөлігінде маңызды мәселеге ай-

налды. Тараудың бұл бөлімінде тууға, яғни оның деңгейінің жоғарылауына

не төмендеуіне тікелей немесе жанама әсер ететін нақты саясатқа назар

аударамыз. Көші-қон саясаты кейініректегі бөлімде талқыланады.

383

Тууға әсер ететін саясат

Қысқаша тарих

ХХ ғасырға дейінгі туу саласындағы стратегиялардың көбі халық санын

арттыруға бағытталды, яғни ол пронаталистік саясат болды. Бұл саясаттың

үш түрі кездесетін: пронаталистік насихат; отбасылық жәрдемақы бағдар-

ламасы сияқты отбасыға қатысты шаралар; контрацептив тарату мен қол-

дануды және абортты шектеу.

Ең ерте демографиялық стратегиялардың бірін Рим императоры Август

б.з.д. 18 жыл мен б.з. 9 жылы арасында қабылдады. Мұрагерлік туралы

заңдар мен лауазым алуға қатысты ережелер баласыз адамның мүмкінді-

гін шектеді. Ортағасырлық кезеңде оба індетінен, әсіресе «Қара өлімнен»,

адамдардың көптеп қырылуы (7-тарауды қараңыз) пронаталистік көзқа-

рас пен саясаттың дамуына жол ашты. ХІІІ ғасырдың екінші жартысында

Францияда туу деңгейін көтеру үшін салыққа қатысты және басқа да же-

ңілдіктер қолданылды. 1623 жылы Испанияда қабылданған эдикт бойын-

ша жас үйленген және үлкен отбасылы адамдарға салық жеңілдіктері бе-

рілді (Glass, 1940).

Айта кететін маңызды жайт – марксист жетекшілердің көп уақыт бойы

өз еліндегі халық саны түйткілдерін демографиялық емес, әлеуметтік-

экономикалық мәселе ретінде қарастырып келуі. Олардың есебінше, ахуал

ауырласа, оның арты әлеуметтік революцияға апаруы керек-ті. Осылайша

марксистер халық санының артуын революцияға апаратын, сөйтіп, әлеу-

меттік, экономикалық және саяси өзгерістерге жеткізетін процесс деп біл-

ді. Бұл мәселеге кейінірек, Қытайдағы туу саласына қатысты саясатты тал-

қылаған кезде кеңірек тоқталамыз.

ХХ ғасырда Бірінші және Екінші дүниежүзілік соғыс арасындағы кезеңде

пронаталистік саясат Германия, Италия, Жапонияда шарықтау шегіне жет-

ті. Интенсивті пронаталистік саясат, балалы отбасыларға қаржылай төлем,

контрацепция алуға шектеу әрі бір генетикалық белгілерді өсіріп, енді бірін

тежеуге бағытталған евгеникалық заңдар ол өкіметтердің халық санын кө-

бейту және нәсілді «таза» сақтау жолындағы талпынысын көрсетті. Мұндай

шаралардың қабылдануның себебі билік пен гүлдену халықтың көптігіне

байланысты деген ұғымда еді (Eldridge, 1968: 382; Teitelbaum, 2005).

Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі әр кезеңде Франция мен Румыния

сияқты елдер пронаталистік саясат жүргізді. Бұл саясаттың мәні – модер-

низациямен қатар жүретін туудың төмендеуіне қарсы шаралар қабылдау.

Франция, Румыния және басқа елдер халық көбеймесе, елдің экономика-

лық және саяси ахуалы нашарлайды деп қауіптенді.

Кей елдер саясатының салдары бір мезгілде пронаталистік те, антина-

талистік те сипатта болады. Оның жақсы мысалы – Франция. 1920 жылы

Франция тууды бақылауды насихаттауға және оның құралдарын тарату-

ға тыйым салды. 1920 жылғы Заң контрацептивтерді немесе тууды бақы-

лау туралы ақпаратты таратуды заңсыздық деп жариялады, ал АҚШ-та

1873 жылы қабылданған Комсток заңы бар болатын (1971 жылы Конгресс

384

Демографиялық саясат

оның күшін жойды). 1932 жылы Францияда аборт жасауға тыйым сала-

тын заңдар қатайтылды. 1939 жылы француз өкіметі отбасылардың әл-ау-

қатын арттыруды және пронаталистік шараларды қарастыратын Code de

la Famille, яғни «Отбасы кодексін» қабылдады. Кодекс бойынша, эконо-

микалық жағынан белсенді адамдардың бәріне жәрдемақы берілді. Ата-

аналарға неке несиесі, бірінші балаға сыйақы сияқты әртүрлі көмек беріл-

ді (Glass, 1940). Бұл кодекс 1945 жылдан кейін, ТЖК 15/1 000-нан төмен

болған кезде күшейтілді.

Алайда 1967 жылы қоғамдық сұранысқа жауап ретінде Франция өкіметі

контрацептив таратуға рұқсат берді. 1974 жылға қарай контрацептивтерді

тегін таратуға жол ашқан жаңа заң қабылданды, тағы бір заң абортқа ты-

йымды жойды. Балалы болу-болмау мәселесін әр адамның өзіне қалдыру

мақсатында жасалған бұл шаралар пронаталистік демографиялық саясат

ұстанған елдерде әлеуметтік саясаттың антинаталистік те салдары болаты-

нын көрсетті (Bouvier and Bertrand, 1999: 139-140).

Өнеркәсібі дамыған елдерде пронаталистік саясат айтарлықтай нәтиже

берген емес деуге болады. 1979 жылы Францияда ТЖК 15/1 000-нан тө-

мен болды, қазір одан да төмен. 2013 жылы Еуропаның барлық елдерінде

туудың жиынтық көрсеткіші халықтың орнын толтыру деңгейінен төмен

болды. Франция, Косово, Ирландияда ғана ТЖқК 2,0-ге тең; өзге елдердің

бәрінде ол 2,0-ден төмен, ал 10 елде 1,4-тен төмен (PRB, 2014). Әлеуметтік

және экономикалық саясаттың антинаталистік қырларының есесін толты-

руға пронаталистік саясат тиімсіз болып шықты.

Бағдарламалар дами бастаған кезде оны іске асырушы органдар ал-

дынан заңдық кедергілер шықты. 1920 жылғы заң (жаңа ғана айтылған)

Африкадағы французтілді елдерде тууды төмендету жолындағы үлкен ке-

дергі болды. Африка елдерінің көбі бұл заңды жойды, ал жоймаған елдерін-

де бәрібір оны орындап жатқан ешкім жоқ. Десе де бұл заң отбасын жос-

парлауды айтарлықтай тежеді.

Халық санының артуына қатысты саясатты өзгерту мәселесінде

Сингапурды мысалға алуға болады. Оның туу деңгейін төмендету жолын-

дағы саясаты сәтті жүзеге асты. Ондай шаралар қатарына денсаулық сақ-

тау және білім беру саласын дамыту сияқты жанама бағдарламалар да кір-

ді. «Отбасын жоспарлауға қатысты әуелгі шаралар демографиялық инвес-

тициялармен қатар қолға алынды… ал өндіріске салынған инвестициялар

Сингапурдың жаңа индустриалдық елге айналуын тездетті (туу көрсеткіші

1986 жылы орнын толтыру деңгейіне түсті)» (May 2005: 843). 1968 жыл-

дан 1978 жылға дейінгі 10 жылда халық санының арту қарқыны бұл елде

2,3 пайыздан 1,3 пайызға төмендеді. ТЖқК 2013 жылы 1,2 болды.

Соңғы кездері өкімет елдегі туу деңгейінің тым төмендігіне алаңдап,

белгілі бір топтарды (әсіресе Сингапурдың тегі қытай азаматтарын) кө-

бірек бала табуға ынталандыра бастады. Жалғызбасты ересек адамдар-

ды қосу жолдарын табумен айналысатын комиссия құрылды (Crosette,

1997). Сонымен қатар әйел мақсаты мен тіршілігін қолдау бағытындағы

385

Тууға әсер ететін саясат

«Жұмысқа оралу» бағдарламасы іске қосылды. Бүгінде Сингапур өкіме-

ті төмендеп бара жатқан туу деңгейін көтеруге арналған бағдарламалар-

ға жылына 1 млрд доллардан көп ақша жұмсайды. Бір бағдарлама бойын-

ша азаматтардың патриоттық сезімі бұрқ етіп, туу деңгейін көтеруге кө-

мектесуіне арнап «Ұлт түні» деп аталатын кеш белгіленді. Өкімет шағын

бір бөлмелі пәтердің де санын азайтты. Әр бала үшін ерлі-зайыптыға

15 000 АҚШ доллары мен салық жеңілдіктері және ұзақ декреттік демалыс

беріледі. 2012 жылы Сингапур өкіметі некені қолдау және ата-ана құқық-

тарын кеңейту шараларын қолға алды, ондағы мақсат мынау еді: a) ерлі-

зайыптылардың баспананы оңай және тез алуына жағдай жасап, жұптар-

ды ертерек шаңырақ құруға ынталандыру; ә) бала көтеріп, босану шығы-

нын өтеу; б) бала тәрбиесі мен денсаулығына жұмсалатын шығынды өтеу;

в) жұмыс жағдайларын жақсарту жолында шаралар қабылдау, сөйтіп,

жұмыс істейтін отбасылардың еңбек пен отбасы алдындағы міндеттерді

тең атқаруына көмектесу; г) және бала бағысуы үшін әкесіне де демалыс

беру арқылы әкелерді белсендірек болуға шақыру (National Population

and Talent Division, 2013: 4). Бірақ осынша күш салынса да, жоғарыда ай-

тып өткеніміздей, Сингапурдегі ТЖқК әлемдегі ең төмен деңгейдің бірі

(1,2) болып отыр.

Сол сияқты, Оңтүстік Корея мен Тайвань да отбасыларды бала көбейту-

ге ынталандыратын бағдарламалар қабылдады. Алайда туу деңгейінің жо-

ғарылағаны туралы дерек аз, ал ТЖқК бұрынғыша халық санының орнын

толтыру деңгейінен көп төмен тұр. 2013 жылы ТЖқК Оңтүстік Кореяда –

1,2, ал Тайваньда 1,1 болды (PRB, 2014).

Кей елдерде аборт туу деңгейін төмендету әдісі ретінде көптен қолданы-

лып келеді. Абортқа тыйым салу туу деңгейінің күрт өсуіне әкелуі мүмкін.

Румынияда 1950 жылдары солай болды да. 1956 жылға қарай туу көрсеткі-

ші әр 1 000 адамға шаққанда 24 тууға дейін төмендеді, оның негізгі себебі –

заңсыз аборттың кеңінен қолданылуы (David and Wright, 1971). Балалы

болу-болмауды, оның уақытын белгілеуді әйелдің өзіне қалдыру және заң-

сыз абортты азайту мақсатында1957 жылы өкімет абортты заңдастырды

(Mehlan, 1965). Алайда өкімет жүктілікке қарсы құралдарды қолдануға

ынталандырмады. Сондықтан жүктілікті қолдан тоқтату тууды тежеудің

әлеуметтік тұрғыда қабылдауға лайық әдісіне айналды. ТЖК Румынияда

1957 жылғы 23-тен 1966 жылы 14-ке түсті (Teitelbaum, 1972: 405).

Туу деңгейінің төмендігіне алаңдаушылық білдірген Румыния өкіметі

1966 жылы қарашада абортқа қатысты саясатын қайта қарауға мәжбүр

болды. Өкімет ана денсаулығына қатер төнген, туабітті ауру қаупі бар жағ-

дайларда, зорланып жүкті болған, 45 жастан асқан әйелдерге және төрт

немесе одан көп тірі баласы бар әйелдерге аборт жасауға рұқсат берді

(Teitelbaum, 1972).

Румынияның демографиялық саясатындағы осынау үлкен өзгерістер

қайран қаларлық нәтиже берді. Айналасы тоғыз айда ТЖК үш есе өсіп,

1966 жылы әр 1 000 адамға 13 болса, 1967 жылы қыркүйекте 40-қа жетті.

386

Демографиялық саясат

Бірақ одан кейін бұл көрсеткіш ұдайы төмендеумен келді, қазір тіпті орнын

толтыру деңгейінен де төмен тұр; ТЖқК 2013 жылы Румынияда 1,3 болды.

Елде шағын отбасы болу белең алды, туу деңгейінің төмендеуіне сол себеп

болған сияқты. Алайда заңды абортқа тәуелділіктен жүктіліктен қашудың

өзге әдістеріне (оның ішінде жыныстық қатынасты үзу, мүшеқап, контра-

цептивтік шетелден заңсыз әкелу және заңсыз аборт) румын ерлі-зайып-

тылары аз ғана уақыт ішінде көшті (David and Wright, 1971). Осы уақыт

аралығында туу деңгейі айтарлықтай жоғарылады.

Жоғарыда туу деңгейін көтеруге бағытталған саясатты талқыладық.

Рас, жағдайға қарай кейде бұл саясаттың бағыты өзгеріп отырды. Енді бір-

неше антинаталистік саясатты, оның ішінде тікелей және жанама түрлерін

қарастырайық. Мұнда екі негізгі бағыт бар: өкімет қаржыландыратын от-

басын жоспарлау бағдарламалары және отбасын жоспарлауға қатысы жоқ

шаралар.

Антинаталистік саясат

Бұл екі бағытты қатар ұстанған елдің мысалы ретінде Мексиканы айтуға

болады. 1970 жылдардың басында Мексика өкіметі пронаталистік саяса-

тын күрт өзгертіп, отбасын жоспарлау жолында батыл әрекетке көшті. Бұл

стратегияны іске асыруға мемлекеттік сектордың төрт саласы тартылды.

Оған Халықаралық ата-ана болуды жоспарлау федерациясының Мексика

филиалы (MEXFAM) және Мексика денсаулық сақтау және қоғамды дамы-

ту қауымдастықтарының федерациясы (FEMAP) деген екі жеке ұйым да

үлкен көмек берді. 1970 жылдардың басы мен 2000 жылдар аралығында

ТЖқК бұл елде 6,5-тен 2,8-де түсті. 2013 жылы ТЖқК Мексикада – 2,2, яғни

орнын толтыру деңгейінен сәл ғана жоғары болды.

Отбасын жоспарлау саласындағы сәтті жүрген басқа да жобалардың

әсерінен халықтың көбеюі қарқыны тез баяулады. Өте кедей ел болса да,

Бангладеш аса белсенді отбасын жоспарлау бағдарламасының үштен бірін

қаржыландырады (Bouvier and Bertrand, 1999: 109). Отбасын жоспарлау

бойынша белсенді бағдарламаларды іске асырып жатқан басқа елдердің

қатарында мыналар бар: Колумбия, Доминикан Республикасы, Мысыр,

Сальвадор, Үндістан, Индонезия, Ямайка, Перу, Тунис және Вьетнам.

Халықтың көбеюін тоқтату мақсатындағы отбасын жоспарлау шарала-

рына біршама тоқталдық. Бірақ өсімді тоқтату жолындағы демография-

лық саясаттың толық көрінісін беру үшін «отбасын жоспарлау шеңберінен»

шығуымыз керек. Жалпы алғанда, білім дәрежесінің және жұмыс істейтін

әйелдер үлесінің өсуі туу деңгейінің төмендеуіне әсер етеді, жоғарыда айт-

қанымыздай, тек жанама әсер етеді. Бір жақсысы, бұл мақсатқа жеткізетін

басқа да жолдар бар. Оны Үндістанның мысалынан көруге болады.

1950 жылдары Үндістан алғашқы болып бала тууға әсер ететін ынта-

ландыру шараларын енгізді. Олар үш топқа арналды: (1) акцепторлар,

яғни мемлекеттік отбасын жоспарлау саясатының талаптарын ұстанатын

387

Тууға әсер ететін саясат

әйелдер мен еркектер; (2) тиісті қызмет көрсетушілер, яғни дәрігерлер

және басқа да медицина қызметкерлері; (3) және промоутерлер, яғни

акцепторлардың отбасын жоспарлау туралы шешім қабылдауына ықпал

етуші адамдар. Төлем әдетте қызмет көрсетушілерге қолма-қол ақшамен,

ал акцепторлар мен промоутерлерге қолма-қол ақшамен де, сыйлық пен

қызмет түрінде де жасалды (Freedman and Isaacs, 1993). Мысалы, стерили-

зация жасатқан еркекке радиоқабылдағыш, дәстүрлі киім сияқты сыйлық

пен ақша берілді. Алайда мұндай ынталандырудың кейде адам құқығын

бұзу болып шыға келетінін ескеру қажет. Мысалы, 1970 жылдары Үндістан

өкіметі жеке тұлғаларды ынталандырып қана қойған жоқ, сонымен қатар

белгіленген квоталарды орындамаған жергілікті шенеуніктерді жазалады

да. Ал шенеуніктер мәртебесі өзінен төмен адамдарға квотаны күшпен

орындатуға тырысқан көрінеді. Мұның соңы қоғамда қарсылық туып,

1977 жылы Индира Ганди үкіметінің жеңілуіне, елдегі отбасын жоспарлау

саясатының сәтсіздікке ұшырауына ұласты (Gillis et al., 1996).

Сөз жоқ, адамзат тарихындағы ең қатал демографиялық саясаттың

бірін Қытай жүргізді (Poston and Yaukey, 1992: 397–398). Демографтар

үшін Қытайды зерттеудің қызық болатын себебінің бірі – ондағы туу сая-

саты. Тағы бір себеп – Кейфиц айтпақшы (1984: 45), Қытай басшылары-

ның «әр жылғы туу санын айтарлықтай дәл бақылай білуінде». Мұндағы

бір маңызды жайт – Қытай сияқты социалистік елдегі отбасын жоспарлау

Батыстағыдан мүлде бөлек. Қытайда «халық өсімі материалдық игілік өсі-

міне сай болсын деп тууды мемлекет жоспарлайды» (Greenhalgh, 2008: 46).

Бала саны мемлекеттің қатаң бақылауында.

Мао Цзэдун бастаған қытай коммунистері елдегі билікті иеленіп, Қытай

Халық Республикасын (ҚХР) құрған 1949 жыл мен 1970 жылдардың басы

арасындағы кезеңде Қытай «Тағы да, тағы да» деген туу саясатын ұстанды.

ҚХР алғаш құрылған жылдары халық санына онша көңіл бөлінбеді. Бірақ

1953 жылғы санақ нәтижесі жарияланған кезде халықтың өсуі қарқыны мен

үрдісі ел жетекшілерінің біразын ойландырып тастады. Сөйтіп, 1956 жыл-

дың жазында тууды бақылау науқаны басталды. Алайда 1958 жылы ком-

муналар құрылып, бүкіл елде Қытайды индустриалдық қоғам дәрежесіне

жеткізуді көздеген «Үлкен секіріс» қозғалысы қарқын алды да, әлгі науқан

көлеңкеде қалып қойды. Секіріс апатқа ұрындырып, 7-тарауда айтып өтке-

німіздей, өлім-жітім күрт өсті; есептеулерге қарағанда, 30–40 млн адам аш-

тан өлді (Ashton et al., 1984; Dikotter, 2010; Yang, 2012). Біраз уақыттан соң

Қытай қайта еңсесін тіктеп, туу деңгейі 1960 жылдардың басындағы дең-

гейге жетті (ТЖқК 6,0). 1962 жылдардың басында Қытай отбасын жоспар-

лау бағдарламасын тірілтті, ол үшін отбасы көлемін шектеуді насихаттады.

Бірақ екінші науқан 1966 жылғы Ұлы пролетарлық мәдени революцияға

дейін жалғасты да, тууды бақылау саясаты тағы да үзіліп қалды.

1971 жылы Қытай кешірек үйлену (ван), балалар арасының ұзағырақ бо-

луы (си) және баланың аз болуына (шао) бағытталған «Ван-си-шао» деген

үшінші бағдарламасын жариялады. Алайда Қытайдағы 1960 жылдардың

388

Демографиялық саясат

басындағы беби-бум кезінде бала көп туғандықтан, 1970 жылдардың орта-

сы мен соңында өкімет басшылары мен шенеуніктерін демографиялық им-

пульс пен осынау орасан когортадағы көбею әлеуеті мазалады. Екі қытай

ғалымы Сун Цзянь мен Юй Цзинюань және оның әріптестері дайындаған

Қытайдағы халық саны туралы жорамал көрсеткендей, «Ван-си-шао» бағ-

дарламасы аясында Қытай мақсат еткен межеден асып, 2000 жылға қарай

1,2 млрд адамға жететіні анықталды (Song, Tuan and Yu, 1985; Song and Yu,

1988). Осы себепті Сун мен оның әріптестерінің дәйектері мен деректеріне

(Greenhalgh, 2008) сүйенген Дэн Сяопин өкіметі «ең жақсысы – бір бала»

нормасын енгізді және онсыз да қатаң жүріп жатқан отбасын жоспарлау

бағдарламасын одан әрі күшейтіп, 1979 жылы «Бір бала» науқанын іске

қосты. Оның басты мақсаты – әр отбасында үш бала немесе одан жоғары

болуына жол бермеу және әсіресе қалалы жерде тұратын отбасыларды бір

ғана балалы болуға ынталандыру. Іс жүзінде ол заң кей ерлі-зайыптының

бірнеше балалы болуына рұқсат етті (Scharping, 2003), сөйтіп, Қытайдың

туу саясаты «бір жарым бала» саясаты (өйткені қалалы жерде бір, ауылды

жерде екі балалы болуға рұқсат берілді) деп атала бастады. Қытайда ТЖқК

1970 жылдардың басындағы 6,0-ден азая келе, бүгін орнын толтыру деңге-

йінен де төмендеді.

Алайда Қытайда туудың күрт төмендеуін осы саясаттың ғана нәтиже-

сі деп білу қателік болар еді. Рас, 1970 және 1980 жылдары «Ван-си-шао»

бағдарламасы мен «Бір бала» саясатының өзіндік ықпалы болды. Бірақ ол

Қытайда модернизация жүріп, индустриалдық және урбандалған қоғам

құрыла бастаған кезге тұспа-тұс келген болатын. Әлеуметтік модерниза-

цияның көп қыры бар: оның маңыздыларының бірі – білім беру мен кәсіби

жұмыс саласында әйел мүмкіндіктерін арттыру. Қытайдағы туудың орасан

көп төмендеуін бағалауда ол елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын ес-

керу керек екенін демографтар кемінде жиырма жыл бойы дәлелдеп келе-

ді (Cai, 2010; Poston, 2000; Poston and Gu, 1987; Wang, Cai, and Gu, 2013).

Бірнеше жыл бұрын демограф Юн Сайдың «әлеуметтік-экономикалық

даму мен идеологиялық ілгерілеуден туындаған құрылымдық өзгерістер,

сонымен бірге жүріп жатқан жаһанданудың жаңа толқыны Қытайда туу-

дың төмендеуінде шешуші рөл атқарды» дегені бар (Cai, 2010: 419).

2015 жылы 29 қазанда Қытай өкіметі бұл саясаттан бас тартып, ерлі-за-

йыптыларға екі балалы болуға рұқсат етті. «Жаңа саясат туралы мәлімде-

ме «Бесінші пленум» аталып кеткен, партияның жоғарғы жетекшілерінің

Қытайдың алдағы бес жылдықтағы экономикалық және әлеуметтік да-

муын жоспарлаған отырысында жария етілді (Burkitt, 2015). Өйткені егде

адам көбейіп, бала азайып кеткен еді. Көп жетекшінің пікірі бойынша,

«елде кәрінің көбейіп, жастың азаюы ресурстардың түгесілуіне әкеледі»

(Burkitt, 2015). Сөйтіп, экономиканы тұтыну шығындары мен қызметтері

негізінде дамытуды қиындатады.

Мен саясаттың өзгеруінен Қытайда туу күрт өседі деп ойламаймын.

Мықтаса, ТЖқК алдағы он жылда 0,1 немесе 0,2 пайызға көтерілер.

389

Тууға әсер ететін саясат

Өйткені соңғы жылдары Қытайда туу, негізінен, ерікті түрде азайды және

оны тууды шектеу саясатынан гөрі, Қытайдағы модернизацияның нәти-

жесі деуге болады. Оған қоса, демографтар «аз туу қақпаны» деп атайтын

Лутц (2006) және басқа да ғалымдар ұсынған гипотезаны да ескеруіміз

керек. Оның айтатыны: елдегі туу деңгейі 1,5 немесе 1,4-ден төмендеген

соң, едәуір көтеру өте қиын болады және оның бірнеше себебі бар. Қытай

өкіметі елдегі туу деңгейін 1,7 шамасында деп бағалайды, бірақ, шынтуай-

тында, ол 1,4 шамасында болса керек (Guo and Gu, 2014). Кейбіреулер

Қытайдың отбасын жоспарлау саясатын өзгертуі елде туудың күрт өсуіне

әкеледі деп қауіптенеді.

Әйтсе де өз басым қазір, алдағы бірнеше жылда немесе онжылдықта

олай болады деп ойламаймын. Қытайдағы туу саясатын кейбіреулер тым

мәжбүрлеуші санайды, мысалы, Эйрдтің пікіріне (1990) қарағанда, бұл

саясат отбасын жоспарлау саласында циклді мәжбүрлеу үлгісіне сүйенеді:

Қытай орталық үкіметінің жергілікті билікті тұрғындарды туу талаптарын

орындауға мәжбүрлеуге итермелейтін тууды бақылау саясатын жұртшы-

лық қолдамайды. Қысым оппозиция күшейгенге дейін жалғасады да, сая-

сат жұмсарады, оның арты туудың көбеюіне ұласады да, қайтадан мәж-

бүрлеуге апарады. Қытайда әсіресе 1980 жылдары және 1990 жылдардың

басында туу көрсеткіштерінің ауытқып отыруының себебі осында.

Уақыт өте келе қатаң саясат жұмсарады, талаптың орындалуын қада-

ғалау механизмдері босаңсиды; ерлі-зайыптыларға, әсіресе ауыл тұрғын-

дарына көбірек балалы болуға рұқсат етіледі деген сызықтық үлгіге сене-

тіндер де бар. Сызықтық үлгі Қытайда саяси директивалар міндетті түрде

жоғарыдан төменге бағытталады деп ұйғармайды, қайта жергілікті кадр-

лар (Қытайдағы мемлекеттік қызметкерлер) бағдарламаның орындалуына

ғана емес, сонымен қатар туу саясатын және оның жоспарларын жасауға

айтарлықтай ықпал етеді деп біледі (Greenhalgh, 1986, 1990a, 2008).

Пронаталистік саясат

Енді халық санының артуын бәсеңдету мақсатында туу саясатын белсенді

жүргізетін Үндістан мен Қытайды қоя тұрып, халық санын арттыру саяса-

тын жүргізетін елдерге тоқталайық. Қазір дамыған елдердің бәрінде туу

деңгейі халықтың орны толуы деңгейінен төмен болып отыр. Осылай

тұра беретін болса, халықтың күрт қартаюы, артынша азаюы секілді неше

түрлі салдары болмақ. Осылайша дамыған елдерде және Оңтүстік Корея,

Сингапур, Тайвань сияқты басқа да бірқатар елде халықтың орны толуы

деңгейінен туу деңгейінің төмен болуы қатты ойландырып отыр. Әңгіме

халық санының азаюында ғана емес, сонымен қатар туу деңгейінің тө-

мендеуінен халықтың қартаюында. Туу деңгейі орнын толтыру деңгейінен

бірнеше онжылдық бойы төмен болса, әлеуметтік қамту және денсаулық

сақтау жүйелеріне нұқсан келеді, өндірістің дамуына және бәсекеге жа-

рамдылыққа кедергі жасайды (Lutz, O’Neil, Scherbov, 2003).

390

Демографиялық саясат

Бұл заманда пронаталистік саясат жүргізу қиын. Бүгінде отбасы саяса-

ты тең мүмкіндіктер қағидасына және әйелдің бала тәрбиелеуді жұмыспен

ұштастыруына көмектесуге негізделген (Lutz, O’Neil, Scherbov, 2003).

Әр ел туу деңгейін көтерудің өзіндік саясатын түзіп алған. Мәселен,

Францияны айттым. Соңғы жылдары ол ел екі мақсатты көздеп бірнеше

стратегия жүргізіп келеді: отбасылық өмір мен жұмысты үйлестіру және

туудың төмендеуін кері бағытқа бұру. Rand корпорациясының мәліметіне

қарағанда, «бірінші мақсатқа жету үшін Франция бала күтіміне арнап же-

ңілдетілген субсидия қарастырды. Екінші мақсат жолында үш және одан

көп балалы отбасыларға сыйақы белгіленді. Ал Швеция 1970 жылдары бай-

қалған туу деңгейінің төмендеуін бірде-бірі туу деңгейін көтеруді мақсат

қылмаған түрлі саясат арқылы тоқтатты. Швецияның 1980 жылдары жүр-

гізген ата-ана еңбегіне қатысты саясаты көп әйелдің жұмыс істей жүріп бала

тәрбиелеуіне мүмкіндік берді. Оның механизмдері ыңғайлы жұмыс кестесі,

баланы дұрыстап күту мүмкіндігі және жақсы экономикалық шарттармен

бала күтімі үшін ұзақ демалыс беруде болды» (Rand Corp., 1995: 1-4).

Тағы бір елдердің туу саласындағы саясаты жаңа туған әр балаға ақша

аудару, бала бағуға берілетін демалысқа көлемді жәрдемақы бөлу және ба-

ланы бағысу кепілдігі мен мектепте оқытуды қарастырады. Туу деңгейін

көтеру мақсатындағы кең саясаттың бірі – Австралияда, ол елде әр бала

үшін аударылар ақша сомасы 3 000 АҚШ долларынан асады (Balter, 2006).

Ел туу деңгейін көтеруге көп күш салды. 2001 және 2008 жыл аралығын-

да ТЖқК 1,73-тен 1,96-ға көтерілді. Бағалаулар бағдарламаның «Балаға

бонус» және «Бала күтіміне сыйақы» деген бөліктерінің осы бір кішкене

өсімге тигізген әсері мардымсыз болды деп түйді. Туу деңгейінің болмашы

ғана көтерілуіне, негізінен, білім деңгейі мен табыстың жоғарылауы сияқ-

ты жанама әсерлер себеп болды (Parr and Guest, 2011).

Ресейде туу деңгейін көтеру ақшамен ынталандыру, көп балалы анаға

төсбелгі беру және басқа да сыйлықтарды қарастыратын бірбеткей прона-

талистік саясатқа негізделген (Rodriguez, 2009; Eberstadt, 2009). Бірақ сол

ынталандыру шараларының туу деңгейіне әсері қызу талқылану үстінде.

Бір пікірлерге қарағанда, ондай ынталандырулар отбасының тағы бір ба-

лаға көбеюінен туатын қаржылық мәселелерді шешуге көмектесіп, тағы

да бала табуға құлшындырады. Енді біреулер мұндай саясат туу деңгейін

болмашы мөлшерге ғана жоғарылатады, оған Австралиядағы жағдай дәлел

дейді. Ақшалай көмек отбасылардың бала бағуға жұмсайтын шығынын же-

ңілдететін шығар-ау, бірақ туу деңгейін халық санының кемуін тоқтататын

дәрежеде жоғарылатуы екіталай (Howden and Poston, 2008).

Сәтті жүзеге асты дегеннің өзінде, мұндай ұзақмерзімді мақсатқа жету

үшін ондаған жыл қажет. Ал туу деңгейі орын толтыру деңгейінен төмен

болып отырған талай ел басқа бір демографиялық әрі-сәрілік – халық саны

кеми берсін бе, әлде иммигрантты көптеп қабылдау керек пе деген екі

таңдаудың алдында тұр. Кейбіреулер халық санының кемуін және осыдан

келіп шығатын халықтың жастық құрылымындағы күрт теңгерімсіздікті

391

Өлім-жітімге әсер ететін саясат

көші-қон есебінен жөндеуге болады деп біледі. Дамушы елдердің көбінде

туу деңгейі мен көбею қарқыны әлі жоғары, демек, сол елдерден келетін

көш басқа елдердегі жұмысқа жарамды шағын когорталарды толықтыра

алады (Wattenberg, 2004). Халықаралық көші-қонның түрлі елдегі халық-

тың қайта орналасуына оң ықпалын тигізетіні рас, бірақ дамушы елдерден

иммигрант тарту саясатын жүргізуге халқының саны кеміп жатқан елдер-

дің әл-әзір құлқы жоқ (Howden and Pos-ton, 2008). Иммиграциялық саясат-

ты алдағы бөлімдердің бірінде қарастыратын боламыз.

Қорыта айтқанда, әлемнің түрлі елі тууға қатысты саясатты әртүрлі

жүргізеді және бұл жағдай ондаған жыл бойы жалғасып келеді. Бір аймақ-

тарда туу жоғары, енді бірінде төмен. Өз қоғамында демографиялық тең-

герімді қалпына келтіруге өкімет те, өкіметтік емес ұйымдар да қатысты,

қатысып та келеді.

ӨЛІМ-ЖІТІМГЕ ӘСЕР ЕТЕТІН САЯСАТ

Кей демографтардың пікірінше, өлім-жітімге қатысты саясатты тікелей де-

мографиялық саясат деп қарастырған дұрыс емес. Өлім-жітімді төмендету

өкіметтердің, халық саны артуының қарқынын төмендетуді қалайтындар-

дың мақсаты болуға тиіс. Сондықтан өкіметтердің өлім-жітіммен күресу

үшін қабылдаған шараларын (демографиялық әсері болса) жанама демо-

графиялық саясат ретінде қарастыруға болады. Мысалы, өнеркәсібі дамы-

ған елдердің көбі медицинаға мол қаржы бөледі. Клиникалар тұрғындарға

көбіне тегін медициналық қызмет көрсетеді. Мұны медицина саласында-

ғы саясаттың мысалы десек те, оның жалпы апарар жері – өмірдің ұзаруы.

Енді жанама саясаттың адам өлімін көбейтумен немесе азайтумен өлім-жі-

тімге әсер етуі жайлы айтайық.

Өлім-жітімге қатысты саясатта жаңадан ғажап дәрі жасау, ағза алмасты-

ру ілімін жетілдіру және басқа да тәсіл арқылы өмірдің болжалды ұзақты-

ғын арттыруға мүмкіндік беретін медициналық білімнің дамуына баса на-

зар аударылады. XVIII ғасырдан бастап медицинаның осы саласында едәуір

жұмыс жасалды. Эдвард Дженнер (1749–1823), Луи Пастер (1822–1895)

және Александр Флеминг (1881–1955) сияқты ғалымдардың еңбегі Батыс

Еуропада және басқа да елдерде өлім-жітімнің төмендеуіне септесті. «Екінші

дүниежүзілік соғыстың алдында отарлаушы державалар, сонымен қатар

Латын Америкасы мен Азиядағы тәуелсіз өкіметтер қоғамдық денсаулық са-

ласында түрлі шара қабылдап, санитария және ауру тасушылармен күрес бағ-

дарламаларын іске қосты, әсіресе қалаларда жоғары деңгейдегі өлім-жітімді

төмендету мақсатында науқан ұйымдастырды» (May, 2005: 838).

Демограф Массимо Ливи-Баккидің айтуынша (2012), Шри-Ланкадағы

(бұрынғы Цейлон) безгекті құрту бағдарламасы 1940 жылдардың өзінде

жақсы нәтиже берді және оның негізгі себебі – дихлордифенилтрихлорэ-

тан немесе ДДТ қолдануда еді. Жүздеген жыл бойы Цейлонда және басқа

жерлерде де адамдар масадан қырылды, бұл паразиттің кесірінен «халықтың

392

Демографиялық саясат

жартысынан астамы қанның аздығы мен созылмалы шаршаңқылықтан зар-

дап шекті» (Connelly, 2008: 116). 1940 жылдардың ортасында денсаулық

сақтау саласының қызметкерлері Цейлондағы жарты миллионнан аса үйге

ДДТ шашты: «Екі жылда безгекпен ауырғандар саны төрттен үшке азайды,

ал алты жылдан кейін, негізінен, сәби өлімінің азаюынан өмірдің болжалды

ұзақтығы 46 жастан 60 жасқа жылжыды».

Мемлекеттік саясат өлім-жітімнің азаюына тікелей ықпал ете алады.

АҚШ-тан басқа дамыған елдердің бәрі барлық азаматына тегін немесе суб-

сидиямен медициналық қызмет ұсынады. Олардың бәрінде өмір ұзақтығы

шамалас деңгейде (бұл туралы 7-тарауда айтылды). Нақты бір кеселмен

ауыру санын азайту бағытындағы мемлекеттік саясаттың өлім-жітімге бай-

ланысты екені анық еді. 1972 жылы сол кездегі президент Ричард Никсон

«Обырмен соғыс» бағдарламасын жариялады, оған миллиондаған $ жұмса-

лып, жақсы нәтиже берді. Жаңа көліктерге қауіпсіздік белбеуін орнату сияқ-

ты қауіпсіздік талаптарының арқасында жыл сайын мыңдаған адам ажалдан

аман қалуда.

Денсаулық сақтау саласындағы кең ауқымды мемлекеттік саясаттың

өлім-жітімге ықпалы темекі тартуға байланысты болса керек. АҚШ-тың ұлт-

тық денсаулық сақтау институттары бірнеше жылдан бері шылым шегу мен

өкпе обыры және жүрек-қан тамырлары аурулары арасында күшті байланыс

бар екенін дәлелдейтін зерттеулер туралы айтып келеді. Ол түгілі, пассив-

тік темекі тартудың өзі зиян. Бүгінде қоғамдық орындардың көбінде, оның

ішінде кей штаттарда мейрамханалар мен барларда темекі тартуға тыйым

салынған. Бұл шаралар да тікелей өмірдің болжалды ұзақтығын арттыруға

бағытталған жоқ; олардың мақсаты – денсаулықты жақсарту.

Егер біз қазіргі кейбір мемлекеттік шара мен саясаттың өлім-жітімді

азайтуға септескенін мойындасақ, онда кейбір мемлекеттік шараның өлім-

жітімді көбейтуі мүмкін екенін де мойындауымыз керек. Әдейі болмаса да,

денсаулыққа қауіп төндіретін шаралар, айналып келгенде, өлім-жітімнің кө-

беюіне әкеледі. Саясаттың өлім-жітімді азайтатыны бар болса, оны көбейте-

тіні де бар.

Халықаралық соғыс – өлім-жітіммен байланысы ең айқын мемлекеттік

саясат. Мемлекеттердің бір-біріне ашқан соғысында жүздеген миллион адам

қырылды. 7-тарауда айтқанымыздай, соғыста ең көп адам өлген кез – өткен

ғасырдың бірінші жартысы: «жорамалмен айтсақ, Бірінші дүниежүзілік со-

ғыста шамамен – 8,5 млн, Екінші дүниежүзілік соғыста 40 миллиондай әске-

ри адам мен бейбіт тұрғын өлді». Әдетте соғыс кезінде әскерилерге қараған-

да бейбіт тұрғын көп өледі. Мысалы, Екінші дүниежүзілік соғыста Ресейде

өлгендердің 60 пайызы жай азаматтар болды дей аламыз (Petersen, 1975:

269). АҚШ-та бұрын-соңды болған соғыстардың ішінде ең адам көп қырыл-

ғаны – Азамат соғысы. 1861 жыл мен 1865 жыл арасында төрт жылға созыл-

ған әскери қимылдар кезінде шамамен 620 000 адам өлді (Faust, 2008).

Мемлекеттік саясат кейде қасақана өлім-жітімді арттыруға бағытталады.

Мысал ретінде нацистік Германиядағы геноцидті айттық. Өкінішке қарай,

393

Өлім-жітімге әсер ететін саясат

соңғы онжылдықтарда әлемде геноцид көбейді, мысалы, Руандада хуту тай-

пасы тутси тайпасын құртып жібермек болды, ал Дарфурдағы дінаралық

дұшпандық миллиондаған адамды жалмады.

Дәл осындай зұлым жолмен болмай, жанама түрде болса да, өкіметтер

жиі-жиі өлім-жітімге ықпал етіп отырады. Мемлекеттік және федералдық

органдар темекі тартуға қарсы шығады, бірақ оны өндірушілерге субсидия

береді және темекіге салынатын салықтан пайда табады. Телевизия мен ра-

диодан басқа бұқаралық ақпарат құралдарында (БАҚ) шылымды жарнама-

лауға рұқсат етілген. Алайда темекі тартудың ауаны ластауға қосатын үлесі

көп емес.

Дамыған елдердің көбінде экономикалық өсім саясаты ондаған жыл бойы

қоршаған ортаны – ауаны да, суды да ластайтын түтін мен қатерлі химиялық

заттардың көбеюіне алып барды. Эпидемиологтар ауа мен судың ластануы-

ның және кейбір тыныс жолдары мен асқазан-ішек ауруларының арасын-

да байланыс бар екенін анықтады. 1970 жылдардың ортасында Николсон

(1976) тоқыма саласында жиырма жыл жұмыс істеген адамда асбест тал-

шықтарын қолданғаннан, тыныс жолы обырымен ауыру қаупі басқалармен

салыстырғанда төрт есе жоғары болатынын дәлелдеді.

АҚШ өкіметінің денсаулықты жақсарту мен өмірді ұзарту саласында

қолдан келгеннің бәрін жасауға қабілетсіз екенінің бір жарқын дәлелі ре-

тінде оның медициналық көмекке қатысты саясатын айтсақ болады. Ұлттық

денсаулық сақтау бағдарламасына деген мұқтаждық кемі елу жылдан бері

күшейіп келеді. Алпыс жылдан аса уақыт бұрын жасалған, бірақ әлі де құ-

нын жоймаған зерттеулерге қарағанда, АҚШ – «жалпыұлттық медициналық

міндетті сақтандыруы немесе ауруға байланысты жәрдемақысы жоқ жалғыз

индустриалдық ірі держава. Алайда қоғамдық пікір медициналық көмекті

болжалды және сақтандырылатын қауіп пен жауапкершілік ретінде қарас-

тыруды қолдайды» (Woytinsky and Woytinsky, 1953: 238).

Кедейлер мен қарттарға көмектеспекке АҚШ Medicare және Medicaid бағ-

дарламаларын жасады. Егде адамдарға дәрі-дәрмекке кететін шығынын жа-

буға жәрдем берілді. «Қолжетімді медициналық көмек туралы» заң немесе

Obamacare деген атпен белгілі жалпыұлттық медициналық сақтандыру деп

атауға лайық бағдарламаға президент Барак Обама 2010 жылы 23 мартта

қол қойып, оны АҚШ-тың Жоғарғы соты екі мәрте – 2012 жылы 28 маусымда

және 2015 жылы 22 маусымда бекітті. Бұл заңнан тұрғындарды медицина-

лық сақтандырудың деңгейі артқаны даусыз, бірақ ол бәрін емес, шамамен

20–25 млн америкалықты ғана қамтиды.

Модернизация деңгейіне келсек, өмірдің болжалды ұзақтығы мен сәби

өлім-жітімі сияқты денсаулық көрсеткіштері АҚШ-та нашар, бұл туралы

7-тарауда айтқанбыз. Осынау нашар көрсеткіш баршаны субсиядиялы меди-

циналық сақтандыратын ұлттық денсаулық бағдарламасын жасаудың реті

келмегенін білдірсе керек.

Бұған дейін халық санының табиғи өзгеруіне ықпал ететін саясатқа

тоқталдық. Енді көші-қон саясатына ауысамыз.

394

Демографиялық саясат

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӨШІ-ҚОНҒА

ӘСЕР ЕТЕТІН САЯСАТ

Тарихтың басым бөлігінде адамдар жайлы тұрмыс іздеп еркін көшіп-қо-

на беретін еді. 9-тарауда айтқанымыздай, халықтардың Африкадан қоныс

аударуы 50–60 000 жылдай бұрын басталып, ең әуелі Оңтүстік Азияға,

Қытайға және Яваға, сосын Еуропаға қарай жылжыды. Ол кезде көшке

бөгет жасайтын немесе жол бермейтін заңи кедергілер жоқ еді. Алайда

ХІХ ғасырдың соңынан бастап халықаралық деңгейде бұлай көшіп-қону

айтарлықтай шектелді. Көп елде халықаралық көші-қон еркіндігін бөгей-

тін заң қабылданды. Кей жағдайларда адамдарға бір елге кіруге кедергі

жасалды, енді бір жағдайларда елдің белгілі бір бөліктеріне кіруге рұқсат

берілмеді.

Мұнымен қатар кей өкіметтер адамдарды бір өлкеден басқа өлкеге

қоныс аударуға ынталандыру саясатын жүргізді. Мұндай саясат тұтас ел

деңгейінде немесе елдің бір өлкесіне қатысты жүргізілді. Ішкі көші-қонға

емес, халықаралық көші-қонға қатысты саясат кең тараған. Ішкі көші-қон-

ға қатысты саясаттың мысалы ретінде Қытайда ауыл тұрғындарын қалалы

жерлерге қоныс аударуға үгіттеуді айтуға болады, бұл жайында 8-тарауда

қозғап өткенмін. Осы бөлімде халықаралық көші-қонға қатысты саясатты

талқылаумен шектелеміз.

Кей елдер өз халқының санын арттыру үшін иммиграцияны көтерме-

лейді. АҚШ XVIII және XIX ғасырда солай істеген еді. Халықтың саны ар-

туы үшін басқа елдерден адамдардың көшіп келгені керек болды. Канада,

Австралия, Жаңа Зеландияның да жағдайы осы. Расында, бұл елдерде қа-

зір тұратын адамдардың көбі – иммигранттар немесе иммигрант ұрпақта-

ры. АҚШ-тың тұрғылықты халқының 2 пайызынан төмені, яғни 4,2 мил-

лиондай адам 2010 жылғы санақта өзін үндіс, Алясканың байырғы тұрғы-

ны, Гавай аралдарының және Тынық мұхиты аралдарының тұрғыны деп

белгілегенін жоғарыда айтып өттік. Олай болса, АҚШ тұрғындарының 98

пайыздан астамы – иммигрант немесе иммигрант ұрпағы. АҚШ, Канада,

Австралия және Жаңа Зеландия сияқты иммиграцияның ықпалы терең ел-

дер бүгінде өзіне иммигрант тарту саясатын жүргізбейді.

Бүгінде иммигрант шақырып отырған аз ғана елдің бірі – Израиль.

Расында да, бұл ел үшін иммиграцияның өмірлік маңызы бар. Халық саны

тез артып жатқан басқа елдер эмиграцияны (адамдардың елден кетуін) де-

мографиялық қысымды жеңілдетуші клапан деп біледі; оған Кариб бассей-

ніндегі кей елдер мысал бола алады. Бүгінгі әлемде иммиграциялық саясат

жүргізбейтін бірде-бір ел жоқ: кез келген ел не иммиграцияға қарсы, не

оны қолдайтын саясат ұстанады. Кейбірі иммиграция болғанын қалайды,

ал Жапония сияқты елдер болса, иммиграцияға жол бермейді. АҚШ сияқ-

ты шағын көлемдегі иммиграцияға рұқсат ететін елдерде бұл саясатты

жүргізу әдісі мен қабылданатын иммигрант саны төңірегінде пікірталас

туындап, кейде тіпті дау-дамайға ұласады.

395

Халықаралық көші-қонға әсер ететін саясат

Бүгінгінің дамыған елдерінде ұлттық иммиграциялық режимнің негізгі

түрі үшеу. Біріншісі – дәстүрлі иммиграциялық режим. Дәстүрлі иммигра-

циялық елдердің ең ірі де маңыздыларына АҚШ, Канада және Австралия

жатады: «Еуропадан қоныс аударушылар негізін қалаған олардың имми-

грациялық тәжірибесі мол және [қазірге дейін] натурализация жолымен

де, сол территорияда туған адамдарға да азаматтық алуға мүмкіндік бере-

ді» (Freeman, 2003: 515). Бұл үш елге келуге рұқсат етілетін адам саны бір-

бірінен ажырап қалған отбасы мүшелерінің қосылуы, елдің экономикалық

қажеттіліктері, босқындар деген осындай үш тұрғыда жіктеліп белгіленеді.

АҚШ иммигранттардың көбін отбасы мүшелерінің қосылуы санаты бойын-

ша, ал Канада мен Австралия білікті жұмысшылар санаты бойынша қабыл-

дайды. Бұл үш ел бұрын ұлт-елдерді алалап, бірінен келген көшті қабылдап,

енді бірінен келгенін қабылдамайтын; әдетте белгілі бір еуропалық елдер-

дің адамдарына құшағын ашық ұстайтын. Бірақ «1970 жылдардың басына

қарай үш ел де олай алалауын қойды» (Freeman, 2003: 515).

Ұлттық иммиграциялық режимнің екінші түрі – иммигранттарды,

негізінен, уақытша жұмыс істеуі үшін кіргізу. Бұрынғы онжылдықтарда

бұл режимді «уақытша жұмыс күшін (гастарбайтерлер) қабылдаған не-

месе Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі экономикалық экспансия ке-

зінде бұрынғы отар елдерден иммигрант қабылдаған еуропалық елдер»

ұстанды (Freeman, 2003: 516). Иммигранттар, негізінен, Оңтүстік және

Шығыс Еуропадан, Солтүстік Африкадан, Түркиядан, Оңтүстік Азиядан

және Үндістанның батысынан келетін. Ал қабылдаушы елдер, негізінен,

Солтүстік және Батыс Еуропа елдері, атап айтсақ, Германия, Ұлыбритания,

Франция және Нидерланд болатын. Бұл иммиграция 1970 жылдардың ба-

сында тоқтады, бірақ уақытша жұмысшылардың көбі отанына қайтпай,

келген жерінде қалды. Қайтпақ түгілі, олардың көбі ізінен отбасын да кө-

шіріп алды. Сөйтіп, 1980 жылдарға қарай Солтүстік және Батыс Еуропа

елдерінде иммигранттар мен олардың балалары көбейді, бірақ олардың

көбінде ол елдердің азаматтығы болмады. Бүгінде Парсы шығанағының

көп елі, оның ішінде Катар, Біріккен Араб Әмірліктері және Кувейт те осы

санатта.

Иммиграциялық режимнің үшінші түрі – Оңтүстік және Шығыс

Еуропадағы елдер, олардан кететін адам кем де кем, ал оларға «баратын

адам көп» (Freeman, 2003: 516). Бұл елдердің ішіндегі негізгілері – Грекия,

Испания, Португалия және Италия. Олар Еуропалық одақ аумағына ен-

гісі келетін заңсыз иммигранттар үшін кірер есік қызметін атқарады.

Сол себепті 2013 жылдың басындағы есеп бойынша Еуропалық одаққа

мүше 27 елдің бірінде (EU-27) Еуропалық одаққа кірмейтін елдерде туған

33,5 миллионнан астам адам өмір сүріп жатты, бұл – ол елдің 503 мил-

лиондық халқының 7 пайызға жуығы (Еurostat, 2015). Бұған енді сол им-

ми гранттардың балаларын қосатын болсақ, шетелдіктер саны тіпті ұлғая

түседі. Мысалы, 2010 жылы Еуропалық одақта шамамен 13 млн мұсылман

тұрып жатты. Германияның 4,8 млн тұрғынының не өзі, не ата-бабасы

396

Демографиялық саясат

Түркияның тумасы болды. Францияда, негізінен, Алжир, Марокко және

Тунис сияқты бұрынғы француз отарларынан көшіп келген 4,7 млн адам

тұрады (Hackett, 2015). Фримен (2003) мультикультурализмді қабылдауда

осы елдер кезігіп отырған қиындықтар туралы жазды. Олардың басынан

кешіріп жатқанын АҚШ, Канада және Австралияның біршама жеңіл өткен

тәжірибесімен салыстыруға болады. Иммиграциялық саясаттың көптеген

түрін көрсету үшін келесі бөлімде АҚШ иммиграциялық саясатының тари-

хын қарастырайық.

АҚШ-ТЫҢ ИММИГРАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ

Алғашқыда Америкада иммиграция еш түйткіл туғызбайтын, оны мемле-

кеттік деңгейде реттейтін ресми заң да, саясат та жоқ еді. Бірақ АҚШ-тың

жаңа Конституциясында натурализация мәселесі, яғни адамның азамат-

тық алу процесі туралы айтылды (Purcell, 1995). Конфедерация бапта-

ры АҚШ-та екі жыл тұрған шетелдіктің азаматтық алуына рұқсат берді,

Ұлыбритания билігінде болған кезде бұған рұқсат жоқ еді (Gabaccia, 2002).

Алайда бұл тәртіптің ақнәсілді жалшы мен қаранәсілдіге қатысы жоқ-тын.

Әсіресе 1798 жылы қабылданған «Шетелдіктер туралы заңда» шектеу анық

бекітіліп, шетелдіктер тіркелуге міндеттелді, ал президент қауіпті саналған

кез келген адамды елден шығаруға құзырет алды. Томас Джефферсон пре-

зидент болғаннан кейін, 1801 жылы бұл заң жойылып, елде 5 жыл тұрған

адамға азаматтық берілетін болды (Cortes and Poston, 2008; Purcell, 1995).

АҚШ-қа иммиграцияны шектеген ең белгілі құжаттардың бірі –

1882 жылы 6 мамырда қабылданған қытайларды елден шығару туралы заң,

ол – трансконтиненталдық теміржолды салатын арзан жұмыс күші ретінде

келген қытайлардың көбеюіне байланысты қоғамда туған алаңдаушылық-

тың көрінісі болатын. Бұл заң қытай жұмысшыларының иммиграциясын

10 жылға тоқтатты, ал 1880 жылы 17 қарашаға дейін келіп алып АҚШ-та

жүрген қытайларға елде қалуға, сыртқа шығып қайта оралуға рұқсат етті;

бірақ қытайлардың азаматтық алуына тыйым салды; қытай мұғалім, сту-

дент, саудагер, саяхатшыға айрықша мәртебе берілді, Қытай үкіметінің

сертификатын көрсеткені кіре алатын болды (Cortes and Poston, 2008).

Қытайларға шекараны жапқан келесі құжат 1892 жылғы мамырда қа-

былданды, Гири заңы деген атаумен белгілі болған ол құжат жайында 9-та-

рауда толық айтылды. Бұл заң қытай жұмысшыларға Қытайға барып қай-

туына рұқсат еткенімен, оның ережелерінде күшті шектеулер болды. Одан

кейін қытай текті азаматтарға қатысты тағы бірнеше шектеуші иммигра-

циялық заң қабылданды (King and Locke, 1980). Қытайларды шеттету тура-

лы заң мен одан кейінгі осы сияқты заңдарда алғаш рет «заңсыз шетелдік»

ұғымы қолданылды (Pedraza and Rumbaut, 1996).

Иммиграциялық саясаттың тағы бір жемісі – 1917 жылы қабылдан-

ған «Иммиграция туралы» заң, ол иммигранттарға жан басына салықты

8,00 АҚШ долларына дейін көтерді және елге кіретін мигранттарды

397

АҚШ-тың иммиграциялық саясаты

сауаттылық тестін тапсыруға міндеттеді. Заңда «қаңғыбас, маскүнем және

жүйкесі бұзылған деген, тағы басқа да сол сияқты жаңа шеттету санатта-

ры» бекітілді (Purcell, 1995: 82). Сондай-ақ ықтимал иммигранттан ағыл-

шын немесе басқа тілде үзінді оқи алуы талап етілді. Қытайлар мен жапон-

дарға қатысты шеттетулер басқа да азиялықтарға қолданылды (Cortes and

Poston, 2008).

1921 жылы әр елге квота белгілеген қосымша шектеулер қабылданды.

1924 жылы Конгресс тағы бір қадамға ілгерілеп, «Ұлттық тек туралы» заң

қабылдады, ол иммигранттардың жалпы санын 150 000 адамға дейін шек-

теді; квота бөлінісі 1890 жылғы санақта есепке алынған АҚШ халқының

санын көрсетеді. Ондағы мақсат, ең әуелі, Ұлыбритания, Скандинавия

және Германия иммигранттарына рұқсат беріп, Азияның барлық елдері-

нен иммиграцияны кеміту, сондай-ақ итальян, славян, еврей, грек, бас-

қа да оңтүстік және шығысеуропалықтардың иммиграциясын шектеу еді

(Purcell, 1995).

1920 жыл мен 1950 жыл аралығында АҚШ-қа бағытталған иммиграция

айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Ұлы депрессия мен Екінші дүниежүзілік

соғыс баяу, ал кейде тіпті негатив иммиграция кезеңін бастап берді де, уа-

қыт өте халық сан жағынан халықаралық миграция арқылы таза шығын-

ға ұшырады. Мексикалық жұмысшылардың кіруіне жол ашқан «Брасеро»

бағдарламасы бойынша бірден-бір ірі ауқымды иммиграция Мексикадан

келді (9-тарауды қараңыз). 1952 жылы «Иммиграция және азаматтық ту-

ралы» заң қабылданды, Маккаран-Уолтер заңы деп те аталатын бұл құжат-

та 1924 жылғы «Ұлттық тек туралы» заңда белгіленген квоталардың басым

бөлігі сақталды (Hay, 2001). Оны Өкілдер палатасының Невада штаты-

нан сайлаған депутаты Пэт Маккаран мен Пенсильвания өкілі Фрэнсис Э.

Уолтер ұсынды.

АҚШ-тың иммиграциялық саясатындағы келесі ірі қадам – 1965 жылғы

«Иммиграция және азаматтық туралы» заң, ол Харт-Винсент заңы деп те

аталады. Оны ұсынған – Нью-Йорк өкілі Эммануэль Винсент пен Мичиган

сенаторы Филипп Харт. Президент Линдон Б. Джонсон қол қойған бұл заң

тегі бойынша квота беру жүйесін тоқтатып, АҚШ-та тұратын шетелдіктер

отбасының мүшелерін көшіруіне және белгілі бір мамандық иелерінің им-

миграциясына рұқсат етті. Сонымен қатар бұл заң азиялықтардың имми-

грациясына қойылған шектеуді алып тастады және Батыс жартышардың

иммиграциясын 120 000 адаммен шектеді (Hay, 2001). Айслэнд айтпақшы,

1965 жылғы заңның ең маңызды әсері сол, «кейінгі кезде АҚШ-қа имми-

грациясы азайған елдердің, әсіресе Азия, одан кейін Африка елдері тұрғын-

дарының иммиграциясына жол ашты» (2014: 111).

АҚШ-тағы жалпы тұрақты иммиграция кейінгі жылдары көп өзгеріс-

ке ұшырады. Оның көрсеткіштері 1986 және 1987 жылдардағы 600 000-

нан өсіп, 1991 жылы 1,8 миллионнан асты, сосын 1998 жылы шамамен

660 000-ға төмендеді. 2001 және 2002 жылы иммигрант саны 1 миллионнан

асты, сосын 2003 және 2004 жылы 1 миллионан төмен болды, ал 2012 жылы

398

Демографиялық саясат

1 миллионнан асып, 2013 жылы 1 миллионнан сәл төмендеді (АҚШ Ішкі

қауіпсіздік департаменті, 2014, 1-кесте).

1987 жылдан 1991 жылға дейінгі кезеңде жалпы иммигрант санының

артуын, екінші жағынан, 1986 жылы «Иммиграциялық реформа және ба-

қылау заңының» (ИРБЗ) қабылдануымен түсіндіруге болады, осы құжат

АҚШ-та 1982 жылдан бері тұрақты өмір сүріп келе жатқан заңсыз имми-

гранттарға заңдық мәртебе берді. Сонымен қатар «мәртебесін өзгерту»

туралы өтінішінің қаралуын күтіп кезекте тұрғандар санының артуына,

оның артынан мақұлданған өтініштердің азаюына осы заң себеп болды деп

бағаланды.

АҚШ-қа әлемнің барлық елдерінен келетін иммигрант санындағы өз-

герістердің бір тамыры иммиграция шегі мен жалпы иммиграцияны рет-

теуге қолданылатын преференция санаттарын қайта қараған 1990 жылғы

«Иммиграция туралы заңда» жатыр. 1991 жылы 1 қазанда күшіне енген

бұл заң жұмысқа байланысты иммиграцияның деңгейін көтерді және жо-

ғары білікті иммигранттарға берілетін визаның үлесін ұлғайтты.

Қытайдан АҚШ-қа келетін тұрақты иммигрант саны 1989 жылдан бері

құбылумен келеді. ИРБЗ берген бір реттік амнистия, жалпы тұрақты им-

миграцияға әсері зор болғанымен, Қытайдан келер тұрақты иммиграция-

ға сондайлық әсер етпеген сыңайлы. Расында, 1993 және 1994 жылғы өсім-

ді есептемегенде, АҚШ-қа қытайлар иммиграциясының деңгейі 1980 жыл-

дан бері салыстырмалы түрде тұрақты болып келеді. Оның жарты себебі

1990 жылғы «Иммиграция туралы» заңда жатыр, бірақ 1992 жылы қабыл-

данған, Калифорния өкілі Нэнси Пелоси қолдаған «Қытай студенттерін

қорғау» заңының маңызы одан да жоғары болды. Бұл құжат 1989 жылғы

4 маусымнан 1990 жылғы 11 сәуірге дейін АҚШ-та болған қытай имми грант-

тарына тұрақты резидент мәртебесін берді. Ондағы мақсат 1989 жылы

Тяньаньмэнь алаңында болған шеру мен наразылықтан кейінгі қуғындау-

дан қытай студенттерді қорғау еді. Сол заң бойынша, Қытай азаматтары-

ның тұрақты тұруына берілген жерлер соңғы жылдардағы иммиграциялық

жерлер қатарынан шығарылды. Алайда бұл заңның пайдасын қытай студент-

тер емес, Қытайдың Фуцзянь провинциясынан келген заңсыз иммигранттар

көрді (Poston and Luo, 2007).

2004 жыл мен 2013 жыл арасында АҚШ-қа иммигрантының саны 55

000 мен 72 000 аралығында құбылып отырды, сондықтан Қытай Мексика

мен Үндістанның қатарына қосылып, АҚШ-қа жылына ең көп иммигрант

жіберетін елдердің алғашқы үштігінен орын алды (АҚШ-тың Ішкі қауіпсіз-

дік департаменті, 2014, 3-кесте).

1996 жылы АҚШ-қа тұрақты иммиграция деңгейіне ықпал еткен екі заң

қабылданды: «Әлеуметтік қамтуды реформалау туралы»; «Заңсыз имми-

грацияны реформалау және иммигрант жауапкершілігі туралы». Бұлардың

бірі кедей отбасыларын қолдауды тоқтатып, мемлекеттен көмек алып жүр-

ген еңбекке жарамды адамдардың жұмыс істеуін талап етті (Espenshade,

Baraka, and Huber, 1997). Екіншісінде иммигранттардың қоғамдық игілік

399

АҚШ-тың иммиграциялық саясаты

бағдарламаларына қатысуын шектейтін төрт деңгейлі жүйе құрылды:

«Ең кең құқық АҚШ тұрғындарына берілді; одан кейінгі орынға босқын-

дар мен баспана сұраушылар қойылды; заңды иммигранттар үшін қолже-

тімдік шектелді; ал заңсыз иммигранттар әлеуметтік бағдарламалардың

ешқайсысына дерлік қатыса алмайтын болды» (Espenshade, Baraka, and

Huber, 1997: 771–772). Ол қабылданғанға дейін АҚШ тұрғындары, заңды

имми гранттар және босқындар қоғамдық игілік бағдарламаларына қаты-

суға тең құқылы еді.

1996 жылғы «Заңсыз иммиграцияны реформалау және иммигрант

жауапкершілігі туралы» заң сол жылғы «Әлеуметтік қамтуды реформалау

туралы» заңның ықпалын күшейтуді көздеп, заңсыз иммиграциямен кү-

рес жүргізді және заңды иммигранттарға арналған қаржылай дербестік

стандартын күшейтті. Атап айтқанда, бұл заң иммигранттардың қоғамдық

игіліктерге қол жеткізуі жағына қатысты болды: (1) АҚШ шекараларын ба-

қылау, жұмыс орындарында қылмысы бар және басқа да депортациялау-

ға жататын шетелдіктерді шеттету арқылы заңды жұмысшыларды қорғау

шараларын жасау; (2) шетелдіктерге арналған жеңілдіктерге қосымша

шектеулер енгізу; (3) және шетелдік студенттердің мемлекеттік оқу орын-

дарында шығынын өтемей оқу мүмкіндігін шектейтін түрлі ереже енгізу.

Эспеншаде, Барака және Хубердің (1997) айтуынша, 1996 жылғы бұл

екі заңның ықпалы зор болды. Әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіне

1996 жылы жасалған реформалардың себебімен заңды иммигранттардың

көбі азаматтық ала бастады, соған байланысты иммигранттарға жәрдем-

ақы төлеуге байланысты нақты үнемделген ақша күткендегінен аз болып

шықты. Оның үстіне осы реформалардың арқасында келешекте АҚШ-қа

заңды иммиграция азайып, тек білігі жоғары, табысы мол заңды имми грант

көбейсін деген ниет болды.

1998 жылы АҚШ Конгресі «Бәсекеге жарамдылық және жұмысшылар-

дың кәсібін көтеру туралы» заң қабылдады. Бұл заң анық дәлелі болмаса

да, АҚШ-та ақпараттық технология саласында сапалы жұмыс істейтін бі-

лікті маман көп мөлшерде жетіспейді деген Конгрестің қорқынышынан

туындады. Осы заң бойынша алғашқы жұмысқа орналасуға керек қолдау-

хаттардың бір жылдық шектеулі көлемі 1999 және 2000 қаржы жылдарын-

да 65 000-нан 115 000-ға, ал 2001 жылы 107 500-ге көбейтілді.

Заңның мақсаты білігі төмен шетелдіктердің жұмысқа алынуына жол бер-

меу арқылы байырғы америкалық жұмысшыларды қорғау болып жариялан-

ды. Жұмыс берушілер кейбір иммигрант атқара алуы мүмкін жұмысқа аме-

рикалықтарды алудың әділ шарасын қабылдауға және білігі бірдей шетелдік-

пен таласқа түскен кезде америкалықты жұмысқа қабылдауға міндеттенді.

Шекара қауіпсіздігін күшейту және виза режимін реформалау туралы

2002 жылғы заң елге кіру құжаттарына және өкіметтік органдардың өзара

мәлімет алмасуына қатысты болды. Оны Конгресс қабылдап, 2002 жылы

14 мамырда, 11 қыркүйектегі террорлық шабуылдардан сегіз ай өткенде

президент кіші Джордж Буш қол қойды. Ол АҚШ тап болған, «иммиграцияға

400

Демографиялық саясат

байланысты сақталып отырған террорлық қатерге берілген ең толымды

жауап» еді (Jenks, 2002: 1).

2005 жылғы «Жеке куәлікті нақтылау туралы» заң жүргізуші куәлігі мен

жеке куәлік беру стандарттарына қатысты, федералдық ғимараттарға кіру,

ұлттық және ішкі әуе рейстеріне қондыру сияқты ресми мақсаттар үшін

федералдық өкімет қабылдайтын бірқатар заңға өзгеріс енгізді.

Жоғарыда АҚШ-та 1800 жылдардың соңынан бері қабылданған бірта-

лай иммиграциялық және иммиграцияға негізделген заңға қысқаша тоқ-

талып өттік. Иммиграциялық заңдар, әсіресе жуырда шыққандары, өте

көп және мағынасы да ауыр, оны түсіндіру де қиын. Бүгінде иммигрант-

қа АҚШ-қа кіру рәсімдерін жеңілдетуі үшін иммиграциялық құқыққа ма-

манданған адвокат керек және бұл процесс, бәрі дұрыс болғанның өзінде,

айларға емес, жылдарға созылады. Иә, қазір АҚШ-қа кіру процесі осындай

ұзаққа созылатын әрі күрделі шаруа, ал бір кезде бабаларымыз Эллис ара-

лында тексерістен өте салып, ары кетсе бірнеше күннің ішінде, Америкаға

емін-еркін ене беретін еді (9-тарауды қараңыз).

ОРЫН ТОЛТЫРУШЫ КӨШІ-ҚОН

Туу деңгейі төмендеп, халық саны кеміп жатқан қазіргі жаңа дәуірде елдер

туудың сиреуінен азайған халқын иммиграциямен қайта толтыруына бо-

латынын айтып өткенбіз. Сөз жоқ, миграцияны халық санын қалпына кел-

тіруге пайдалануға болады. Осы соңғы бөлімде халықтың кеміген бөлігін

толтырушы көші-қон түсінігін (Keeley, 2009) және қалай жұмыс істейтіні

мен қолданылатынын қарастырамыз. Мұны 2013 жылы ТЖқК-сі 1,2 болған

туу деңгейі өте төмен ел Оңтүстік Корея мысалында жасаймыз.

Оңтүстік Кореяда алдағы бірнеше онжылдықта болатын демография-

лық ахуал туралы жорамалдар егде адамның (65 жастағы және одан үлкен

тұрғындар) абсолюттік және салыстырмалы саны күрт артатынын көрсете-

ді. 2050 жылға қарай Оңтүстік Корея демографиялық тұрғыда жағдайы ең

ауыр әрі өте кәрі елге айналады дейді жорамалдар. 2050 жылы оның хал-

қының 36 пайызға жуығы 65 жастағы және одан үлкен адамдар болады.

Ол уақытқа қарай АҚШ-та 65 жастағы және одан үлкен адамдар халықтың

21 пайызын құрайды деп болжанады, ендеше 2050 жылы Оңтүстік Корея

АҚШ-тан кәрі ел болмақ. Оңтүстік Корея халқының бұлай қартаюының кей

салдарын айтайық.

Егде адамдардың жастардан көрер экономикалық және эмоциялық қол-

дау жөнінен алғанда болатын үлкен өзгеріс – қартаюдың бір әсері. Жастық

құрылымдағы бұл теңгерімсіздік деңгейін санмен бағалау үшін БҰҰ (2001)

потенциалдық қолдау арасалмағы (ПҚА) деп аталатын егде адамдарды

қолдау шарасын енгізді. Ол шара – «еңбек жасындағы адамдардың [15–64]

егде адамдарды [65 жастағы және одан үлкен] қолдай алатын деңгей және

ол екі топтың арақатынасы (БҰҰ, 2001: 7). ПҚА шамасы халықтағы әр егде

адамды қолдайтын тұрғын санын білдіреді.

401

Орын толтырушы көші-қон

15.1-кестеде 1950 жылы Оңтүстік Кореяда 15–64 жастағы – 11 257 000

адам, 65 жастағы және одан үлкен 620 000 адам болғанын көрсеттік.

Біріншісін екіншісіне бөлсек, егде адамды асырай алатын жандардың саны

шығады. 1950 жылы Оңтүстік Кореяда ПҚА 18,2-ні құрады. 1950 жылы

АҚШ-та ПҚА көрсеткіші Оңтүстік Кореямен салыстырғанда екі есе төмен

болды, өйткені АҚШ-та туу деңгейі Оңтүстік Кореяға қарағанда әлде-

қайда төмен еді. 1950, 2010 және 2050 жылдардағы Оңтүстік Корея мен

АҚШ-тағы ПҚА шамалары 15.1-кестеде берілді.

Соңғы бірнеше онжылдықта Оңтүстік Кореяда «екі жыныс өкілдеріне де

тән туған кездегі өмірдің болжалды ұзақтығы өсіп, 1950–1955 жылдардағы

47,5-тен 1990–95 жылдары 70,9-ға жетті (БҰҰ, 2001: 59). Өмірдің болжалды

ұзақтығының артуымен қатарласа, туу деңгейінің тез төмендеуі Оңтүстік

Кореяны халқының қартаюы жөнінен ең қарқыны қатты елдердің біріне

айналдырды. Оңтүстік Корея халқында 65 жастағы және одан үлкен адам-

ның үлесі 1950 жылғы 3,0 пайыздан 1960 жылы 4,0 пайызға, 1995 жылы

5,6 пайызға (БҰҰ, 2001: 59), 2010 жылы 11 пайызға өсті, ал 2050 жылы 36

пайызға жетеді деген жорамал бар.

Бұдан да маңыздысы, ПҚА шамасындағы өзгеріс. ПҚА шамасы 1950 жыл-

ғы 18,2-ден 2010 жылы 6,6-ға түсті. 1950 жылы Оңтүстік Кореяда әр егде

адамды «қолдайтын» еңбек жасындағы 18 адам болса, 2010 жылы бұл көр-

сеткіш 7-ден төмендеді. Өткен алпыс жылда ПҚА шамасы АҚШ-та 8-ден

5-ке түсті. 2010 жылы АҚШ-тағы ПҚА Оңтүстік Кореядағыдан сәл төмен

болды.

Ал 2050 жылға қарай Оңтүстік Кореяда ПҚА 1,5-ке төмендейді деп жо-

рамалданып отыр. Яғни жорамалдар расқа айналса, әр егде оңтүстікко-

реялықты қолдай алатын тұрғын саны 2-ден де төмен болмақ. 2010 жылы

Оңтүстік Кореяда әр егде адамды қолдайтын 7-ге жуық адам болды;

2050 жылы еңбек жасындағы адам саны әрбір егде оңтүстіккореялыққа

шаққанда 2-ден аз болғалы отыр.

Жорамалдар бойынша, 2050 жылы АҚШ-тағы ПҚА да төмен болмақ –

2,9: Оңтүстік Кореяның көрсеткішінен екі есе көп. Бірақ жоғарыда айт-

қанымыздай, 2010 жылы АҚШ-та ПҚА шамасы 5,1 болды, бұл сол жылғы

Оңтүстік Кореяның егде адамдарды қолдау деңгейінен төмен. 2010 жылы

АҚШ-та әр егде адамға 5,1 қолдаушыдан, Оңтүстік Кореяда әрбір егде

адамға 6,7 қолдаушыдан келді. АҚШ-та халықтың қартаюы Оңтүстік

Кореядағыдан гөрі баяу жүріп жатыр.

2050 жылы Оңтүстік Кореяда ПҚА 1,5 болады деген жорамалды ескер-

генде, оның деңгейін қайта көтеру үшін не істеу керек деген сұрақ туын-

дайды. Яғни 2050 жылы ПҚА 1,5 емес, 12 болуы үшін Оңтүстік Корея

не істеуге тиіс? (ПҚА-ны 12 деп алған себебім, ол – Оңтүстік Кореяның

1950 жылғы ПҚА көрсеткіші 18 бен 2010 жылғы көрсеткіші 6-ның ортасын-

дағы шама). Басқаша айтқанда, 2050 жылға қарай ПҚА 1,5 болғалы тұр-

ған өзінің демографиялық тағдырын Оңтүстік Корея қалай өзгерте алады?

2050 жылы өте төмен болады деп жорамалданған ПҚА-ның есесін толтыру

402

Демографиялық саясат

үшін Оңтүстік Корея өз халқының құрамындағы қолдаушы адамдар үлесін

қалай көбейтеді?

Оның бір жолы – туу деңгейін жоғарылату. Оңтүстік Кореяда ТЖқК

2013 жылы 1,2 болды, бұл – әлемдегі ең төмен көрсеткіштердің бірі. Кей

елдердің туу деңгейін жоғарылату үшін демографиялық саясат жүргізгенін

және ондай саясаттың кейбірін осы тарауда айттық. Мұны туу деңгейін жо-

ғарылатудың бір әдісі десек те, демографиялық тұрғыда бұл – тиімсіз әдіс,

өйткені жаңа туған баланың кәріні қолдаушы адамға айналуына көп жыл

керек.

Мәселені жылдам шешетін әдіс деп халықаралық көші-қонды айта ала-

мыз, өйткені соның арқасында Оңтүстік Корея тікелей әрі лезде халқына

қолдаушылар тобын қосып алар еді. 2050 жылға қарай ПҚА 12 болсын,

мақсат сол десе, онда Оңтүстік Кореяға қанша халықаралық мигрант қа-

жет? Яғни ПҚА көрсеткішін 12-ге жеткізу үшін 2000 мен 2050 жыл ара-

лығында Оңтүстік Корея қанша иммигрант қабылдауы керек? (2000 мен

2050 жыл арасын алып отырған себебім, БҰҰ-ның 2001 жылы жарияланған

есебінде осы аралық қолданылған).

Оңтүстік Корея қабылдауға тиіс иммигрант саны орасан көп – 5,1 млрд!

Яғни 2000 мен 2050 жыл арасындағы кезеңде ПҚА шамасы әр егде адам-

ды 12 жас қолдайтын деңгейде сақталуы үшін Оңтүстік Корея барлығы

5 128 147 000 иммигрант, яғни жыл сайын 103 млн иммигрант қабылдау-

ға тиіс! БҰҰ есебінде айтылғандай, «санның орасан болу себебі ПҚА-ның

бастапқы деңгейінің салыстырмалы түрде жоғары болуында» (2001: 60).

15.1-кесте. Жиынтық халық саны, 0–14, 15–64 және 65+ жас топтарындағы халық саны және

ПҚА, Оңтүстік Корея мен АҚШ, 2010 және 2050 жылдар

1950 2010 2050

Оңтүстік Корея

Жиынтық халық саны (`000) 20 357 48 636 43 368

0–14 жас тобы (`000) 8 479 7 895 4 426

15–64 жас тобы (`000) 11 257 35 349 23 364

65+ жас тобы (`000) 620 5 392 15 579

Потенциалдық қолдау арасалмағы (15–64 / 65+) 18,16 6,56 1,50

АҚШ

Жиынтық халық саны (`000) 152 271 309 326 399 803

0–14 жас тобы (`000) 40 998 61 202 71 781

15–64 жас тобы (`000) 98 876 207 648 244 284

65+ жас тобы (`000) 12 397 40 477 83 739

Потенциалдық қолдау арасалмағы (15–64 / 65+) 7,98 5,13 2,92

Дереккөз: АҚШ Халық санағы бюросы, Халықаралық мәлімет базасының 2050 жылдарға арналған жорамалы-

ның мәліметтері. DLP бойынша есептеу.

403

Түйін

2000 мен 2050 жыл арасында Оңтүстік Корея қабылдауға тиіс деген им-

мигрант саны әлем халқының жалпы санымен шамалас. Ақылға сыймай-

тын бұл мөлшер Оңтүстік Кореяда қазіргі ПҚА деңгейінің «өтпелі екенін

және қандай көші-қон болса да, келешекте оның бұдан да төмендейтінін

көрсетеді» (БҰҰ, 2001: 60).

Енді шындыққа шамалы жақындайтын болсақ, онда ПҚА-ның 3,0-ден

төмендемеуі үшін Оңтүстік Кореяға қанша иммигрант қажет? 15.1-кес-

теде көрсетілгендей, Оңтүстік Кореяда ПҚА 2010 жылы 6,6 болды, ал

2050 жылы, жорамал бойынша, 1,5-ке төмендейді. Оңтүстік Корея саясат-

керлері ПҚА-ның долбарлы 1,5 емес, 3,0 деңгейінде тұрақтауын қалаған

жағдайда қанша иммигрант қажет болмақ?

Ол мақсатқа жету үшін «2035 жылға дейін иммигрант керек емес, ал

2035 жыл мен 2050 жыл арасында 11,6 млн иммигрант қажет болады,

бұл – жыл сайын орта есеппен 0,8 млн иммигрант керек деген сөз» (БҰҰ,

2001: 60). Бұл сценарий бойынша, 2050 жылы Оңтүстік Корея халқының

жалпы саны – 65,7 млн, ал оның «14 миллионы немесе 21 пайызы 1995 жыл-

дан кейінгі иммигранттар не олардың ұрпағы болмақ» (БҰҰ, 2001: 60).

Егде адамдарды күтіп-бағу Оңтүстік Кореяда 2050 жылға дейін де, одан

кейін де үлкен мәселе болмақ. Жоғарыда айтып өткеніміздей, 2010 жылы әр

егде жанға қарайтын 6,6 оңтүстіккореялық бар болса, бұл ПҚА 2050 жылға

қарай 1,5-ке құлдырайды. Осынау күрт төмендеудің орнын толтыру амал-

дарының бірі өзге жұртты Оңтүстік Кореяға көшіп келуге ынталандыратын

демографиялық саясат жүргізу болар еді. Халықтың орнын толтырам деген

елге туу деңгейін жоғарылатқаннан гөрі көші-қон тиімді, бірақ ол кезде

өте көп иммигрант керек болады, сондықтан бұл да – жүзеге асуы мүмкін

бола бермейтін әдіс. Дегенмен «ендігі жерде халықтың орнын толтырушы

көші-қон тақырыбы оқтын-оқтын қайта қаралып тұрады-ау, өйткені өткен

ғасырдың демографиясы мен ХХІ ғасырдағы демографиялық процестер-

дің әлеуметтік шарттары екітүрлі… Бірақ оның маңызы сонша бір жоғары

бола қоймас, ол екіталай» (2009: 403) деген Килидің пікірімен өз басым

келісемін.

ТҮЙІН

Халық саны, құрамы және орналасуы туу, өлім-жітім, көші-қон арқылы өз-

геріп отырады. Бірақ бұлар кездейсоқ өзгерістер емес. Өкіметтер тууды,

өлім-жітімді және көші-қонды, әсіресе көші-қонды реттейтін заңдар мен

нормативтік актілер қабылдап жатады. Ол құжаттардың көбі халық санын-

дағы өзгеру қарқынына тікелей әсер етсе, кейбірі жанама әсер етеді.

Туу деңгейіне ықпал етуді көздейтін саясатқа келсек, оның екі түрлі әдісі

бар. Біріншісі – отбасын жоспарлау мәселелері бойынша өкіметтік бағдар-

ламалар көмегімен тууды бақылау саласында білім беру мен қызмет көр-

сету. Екіншісі – әлеуметтік және экономикалық ортаны адамдар аз немесе

көпбалалы болуды қалайтындай етіп өзгерту. Мұндай шаралар қатарында

404

Демографиялық саясат

модернизация, туған бала үшін немесе баланың болмағаны үшін ақша тө-

леу, әйелдің жұмыс істеу мүмкіндіктерін көбейту, халықтың білімін көтеру

және әке мен анаға бала бағуы үшін демалыс беру бар. Бұл екеуі көбіне

бір-бірін толықтырушы саясаттар ретінде қаралады.

Өкіметтер өлім-жітімге, негізінен, халықтың денсаулығын жақсарту

жолындағы талпыныстар арқылы ықпал етеді. Бірақ өлім-жітімнің азаюы-

на емес, көбеюіне апаратын басқару тәжірибелері бар (мысалы, соғыс).

Сонымен қатар өкіметтердің, айталық, медициналық сақтандыруға қа-

тысты жағдайды түзеуге арналған заңдар мен бағдарламалар қабылдай ал-

мауы да өлім-жітімнің көбеюіне әкеледі.

Оған қоса, өкіметтер шекарадан өтетін адам санына ықпал ететін заң-

дар қабылдап, саясат жүргізеді, ал кей елдерде басқа жаққа қоныс ауда-

ратындарға қатысты заңдар бар. АҚШ – әлем бойынша ең көп иммигрант

қабылдайтын ел, соған орай оның иммиграцияға қатысты заңдары да көп,

олардың бірқатарын осы тарауда талқыладық. Иммиграциялық заңын-

да халықтың «сапасы» туралы айтылатын елдер де бар. Ол әсіресе имми-

гранттардың шыққан еліне қатысты иммиграциялық заңдарда кездеседі,

ондай заңдарды соңғы екі ғасырда көп ел, оның ішінде АҚШ та қабылдады.

Шетелден қоныс аударуы мүмкін адамдардың жұмысқа жарамдылығына,

білімі мен экономикалық білігіне қатысты шектеулер көп елдің иммигра-

циялық заңдарында әлі де кездеседі.

Бүгінгі әлемде туу деңгейі орын толтыру деңгейінен төмен елдердің кө-

беюіне орай, бала табуды көбейту мақсатында саясат жүргізетін елдің қа-

тары молая түсетін болады. Әлемнің түрлі елі арасында әлеуметтік-эконо-

микалық айырмашылықтың және кедей елдерден ауқатты елдерге қоныс

аударғысы келетін адамдардың көбейіп жатқанын ескерсек, қабылдаушы

елдер шетелден келетін бұл мигранттар ағынын реттеу және теңгеру мақ-

сатында саясат жүргізіп, заңдар қабылдайтын болады деп болжай аламыз.

Бірақ мақсаты мен себептері қандай болмасын, демографиялық өзгерістер

жүретін әлеуметтік, мәдени және экономикалық ортаны ескермесе, тіке-

лей және жанама салдарды есепке алмаса, ол саясат ешқашан мақсатына

жетпейді.

405

ХХІ ЖӘНЕ ХХІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ

ЖЕР ШАРЫ

КІРІСПЕ

Кітаптың алғашқы он бес тарауын оқыдыңыз (барлық тарауды оқыдыңыз

деп үміттенемін). Халық саны мен демография және біз өмір сүріп жатқан

әлем туралы көп мағлұмат алдыңыз. Енді кітапты қолға алған сәттегідей

емес, демография туралы біраз нәрсе біліп қалдыңыз. Солай болар деп

үміттенеміз.

Үш демографиялық процесс жайында айттық. Халықтың негізгі сипат-

тарын, әсіресе жас пен жыныс, отбасы мен нәсіл/этносты талқыладық.

Халық санының артуы мен кемуі туралы да баяндадық. Осы соңғы тарауда

жер шарының халқына, ғаламшар тұрғындарының қазіргі және келешек

санына арнайы тоқталмақпыз. Қазір әлем жұртшылығы мен Жердегі тір-

шіліктің өзге негізгі факторлары арасындағы байланыс қандай және 2100

жылы қандай болады деген сұраққа жауап іздейміз. Әлеміміздің болаша-

ғын экология, әлеуметтану және философия тұрғысынан қарастырамыз.

Яғни соңғы тарау демографиядан гөрі, халық санының өзге салаларға ық-

палы жайында болмақ.

12-тарауда 2100 жылғы әлем халқы санына қатысты түрлі сценариймен

таныстырып өткен едік. 16.1-сызба – сол тараудағы 12.4-сызбаның сәл өз-

герген нұсқасы. Жер шары халқының саны 2100 жылы қанша болатыны

жайында мағлұмат алу үшін бірнеше сценарийді қарастырайық.

12-тарауда БҰҰ-ның Халық саны департаменті (2013d) жуырда дайын-

даған әлемдік демографиялық жорамалдарды пайдаланған едік. Оны бас-

қа ұйымдардың жорамалдарынан артық санауымның себебі, меніңше, БҰҰ

жорамалдары келешектегі демографиялық өзгерістер жайында барынша

қисынды болжам айтады. Дегенмен 2100 жылғы халық саны туралы бұл

жорамалдың пайымдамаларға негізделгенін тағы бір рет айта кеткен жөн.

Оны сәуегейлік немесе кесімді соңғы сөз ретінде қабылдауға еш болмайды.

(12-тарауды қайта қарап, БҰҰ-ның бұл жорамалдарды жасауда қандай па-

йымдамаларды басшылыққа алғанын еске түсіріңіз).

16.1-сызбадағы мәліметтерден не ұғуға болады? Ең әуелі, сызбадағы

әлем халқының 1950 мен 2010 жыл арасындағы өсімін көрсететін сызықты

қараңыз; ал төрт сызық 2010 мен 2100 жыл аралығын көрсетеді, олардың

әрқайсысы әлем халқының 2100 жылға дейінгі санын туу деңгейі тура-

лы пайымдамаларға қарай көрсетеді. Әлемдегі халық саны 1950 жылы –

406

ХХІ және ХХІІ ғасырлардағы жер шары

2,5 млрд, 1980 жылы – 4,4 млрд, ал 2010 жылы 7 млрд шамасында болды.

БҰҰ әлем халқының 2100 жылға дейінгі саны туралы жорамалдарды осы

кезден бері қарай есептеді.

Орта нұсқа (жай сызық) 2100 жылға дейін көпбалалы отбасылардың

үлесі басым елдерде туу деңгейінің төмендейтінін, ал әр әйелге 2 баладан

төмен келетін елдерде аздап жоғарылайтынын көрсетеді (БҰҰ, 2013d: xv).

Бұл пайымдамалар негізінде жасалған жорамалдар әлем халқының саны

2050 жылы – 9,6 млрд, ал 2100 жылы 10,9 млард болады дейді.

Жоғары нұсқалық жорамал әр әйел орта нұсқаға қарағанда, бір жарым

есе көп балалы болатынын айтады. Бұл жорамал бойынша, әлем халқы-

ның саны 2050 жылы – 10,9 млрд, ал 2100 жылы 16,6 млрд адам болмақ

(16.1-сызбадағы жоғарыдан төмен қарай екінші тұрған, кішкентай дөңге-

лектері бар сызықты қараңыз).

Төменгі нұсқалық жорамал бойынша, әр әйел орта вариантқа қараған-

да, бір жарым есе аз балалы болады. Сөйтіп, бұл жорамалдың айтатыны

мынау: әлем халқының саны 2050 жылы – 8,3 млрд, ал 2100 жылы 6,8 млрд

болады (6,8 млрд деп қате жазылып отырған жоқ; төменгі нұсқа бойынша

жорамал 2100 жылға қарай халық санының кемуіне апарады – 16.1-сызба-

ның төмен жағындағы кішкентай шаршылары бар сызықты қараңыз).

Халық санының ең жоғары өсімін көрсететін жорамал – 16.1-сызбадағы

жоғарғы сызық; ол «тұрақты тууды», яғни 2010 жылғы іс жүзінде туу дең-

гейі 2100 жылға дейін сақталады дегенді білдіреді. Егер әлем елдеріндегі

1950

Халық саны (млрд

)

1960 1970 1980 1990

Орта

Тұрақты туу

2000 2010 2020 2030

Жыл

2040 2050 2060 2070 2080 2090 210

Жоғары

Төмен

16.1-сызба. Әлем халқының саны, 1950–2010 жылдар

Түрлі жорамалдар мен нұсқалар бойынша

Дереккөз: БҰҰ (2013d: xv).

407

Экологиялық көзқарас

2010 жылғы туу деңгейі 2100 жылға дейін өзгермесе, онда 2050 жылы жер

шарындағы халық саны – 11,1 млрд, ал 2100 жылы 28,6 млрд болар еді.

12-тарауда айтып өткеніміздей, біз орта сценарийдің сандарын қолдан-

дық, бірақ маған олар сәл асыра көрсетілген сияқты. Яғни менің жеке пікірім

бойынша, 2100 жылы жер шары халқы 9,5–10,5 млрд адам шамасында бола-

ды – орта нұсқалық жорамал арқылы алынған саннан 0,5–1 пайызға аз.

Осылайша БҰҰ-ның төрт жорамалына қарағанда, 2050 жылы әлем хал-

қы 8,3 миллиардтан 9,6 млрд немесе 10,9 млрд не болмаса, кем дегенде,

11,1 миллиардқа дейінгі аралықта болады. Ал 2100 жылы әлем халқы

6,8 млрд пен 10,9 млрд немесе 16,6 млрд пен 28,6 млрд аралығында болмақ

(БҰҰ, 2013d: 2). Егер 2100 жылы әлемде қанша адам өмір сүретінін есеп-

теуді талап етсеңіз, онда 9,5 млрд пен 10,5 млрд аралығында болады дер

едім (жаһандық жылыну, ауызсудың жетіспеуі, ядролық соғыс немесе бас-

қа да ірі апат болмаған жағдайда). Орта есеппен алғанда, 2100 жылы жер

бетінде 10 млрд адам өмір кешіп жатады деп ойлаймын.

Бұл сандар нені білдіреді, не мәні бар?

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАС

Ең әуелі, ресурстарды, қоршаған ортаның ластануын және технологияларды

айтайық. Экологиялық тұрғыда жер шарындағы 10 млрд адамның айналаға

әсері қандай болмақ? Бұл арада демографтар мен антропоэкологтар «демо-

графиялық кешен» дейтін ұғымды, яғни халықтардың, ұйымдардың, қорша-

ған ортаның және технологиялардың өзара әрекеттестігін (POET) қолдана-

мыз (Duncan, 1959; Hawley, 1950; Poston, 2015; Poston and Frisbie, 2005).

Меніңше, 2100 жылы адам баласы шамамен 10 млрд немесе одан да көп

болады. Бірақ дүние халқының үнемі өсіп отырған бөлігі әлемнің дамушы

аймақтарында өмір сүрмек. Дамыған елдерде 2100 жылы әлем халқының

1,3 миллиарды тұратын болады. Осылайша 2100 жылы адамзаттың 85 па-

йызына дейінгі бөлігі біз дамушы санатына жатқызатын (дамыған елдер:

АҚШ, Канада, бүкіл Еуропа, Жапония, Австралия және Жаңа Зеландия) ел-

дерде өмір сүргелі отыр. 2010 жылдан 2100 жылға дейінгі кезеңдегі жора-

малды өсімнің 95 пайыздан астамы дамушы елдерге тиесілі болмақ. Және

периферияда өмір сүретін, яғни ресурстары мен өмір сүру әлеуеті шектеулі

аймақтағы адамдардың өсімі анағұрлым жоғары болады.

АҚШ халқы бүгінде 321 млн, ал 2100 жылға қарай шамамен 460 мил-

лионға жетеді. Әлемдегі жағдай АҚШ-қа да тән, яғни халықтың ресурста-

ры мен өмір сүру әлеуеті шектеулі бөлігі пропорционал емес сипатта көбе-

йіп келеді.

Енді осы сандардың ресурстармен, қоршаған ортаның ластануымен

және технологиялармен байланысын қарастырайық. Ең алдымен, ресурс-

тарға, оның ішінде мұнай мен суға тоқталамыз. Әлеуметтік жүйеде эколо-

гиялық теңгерім болуы үшін ресурстар жеткілікті болуға тиіс. Бұл арада ре-

сурстар мәселесіне тереңдеуді мақсат етпесек те, бүгінгі әлемде мұнайдың

408

ХХІ және ХХІІ ғасырлардағы жер шары

жетіспеушілігіне байланысты алаңдаушылық туып отырғанын айта кеткен

жөн (Deeyes, 2005; Juvkam-Wold and Dessler, 2009). Әлемде энергетика-

лық дағдарыс болады деген қауіп негізсіз емес, Таяу Шығыста және бас-

қа жерлерде мұнайға байланысты шиеленістің ширыға түсіп жатқанын

білеміз.

Бірақ ресурс пен резервті шатыстыруға болмайды. Біздің ресурс мөлше-

рі туралы хабарымыз мол. Резерв жеткілікті, бірақ оларды өндіру құнының

жоғарылығы соншалық – ол жобалардың экономикалық тиімділігі күмән

туғызады.

Үміттендіретін бір нәрсе, көп елдер мұнайды пайдалануды шектеп,

энергияның балама көздерін табуға бекініп отыр. «Киото хаттамасы»

атты халықаралық келісім – жаһандық жылынуды тежеуге әлем елдерін

біріктіріп, атмосферадағы парник газдарын тұрақтандыруға шақыратын

ұйым. Әлемдегі дамыған елдердің көбі бұл хаттаманы қолдайды, тек АҚШ,

Канада, Австралия бұл санатта жоқ.

Тағы бір ресурс – су. Оқырманның көбі суда тұрған не мәселе бар деуі

мүмкін. Иә, судың ластануы туралы білеміз, бірақ жалпы алғанда суға қа-

тысты не мәселе бар? Ең әуелі, мұнайдан гөрі судың тұрлаусыз ресурс еке-

нін айтуымыз керек. Су – бүкіл тіршіліктің көзі. Онсыз аң-құс, өсімдікке де

өмір жоқ. Екіншіден, мұнайдың орнына энергияның басқа түрлерін қол-

дануға болады, ал судың орнына қолданатын нәрсе жоқ, көп салада солай.

Сөз жоқ, су – жаңаратын ресурс, бірақ оның да шегі бар. ХХІ ғасырда жа-

һандық азық-түлік өндірісі үшін ең үлкен қиындық судың жетіспеуі болуы

ықтимал.

Су ресурстары бойынша жетекші маман Сандра Постел бұл жайында

өзінің су және тұрақты даму тақырыбына арналған кітабында айтады.

1990 жылдардың басында жазылса да, оның мына сөзі әлі өзекті: «Біз бү-

кіл әлем деңгейінде бұрын-соңды болмаған су мәселесі кезеңіне аяқ басып

отырмыз. 2015 жылы 3 миллиардқа жуық адам, яғни әлемдегі жорамалды

халықтың 40 пайызы азық-түлік, өндіріс және тұрмыстық қажеттіліктері-

не су жетіспейтін немесе мүлде жоқ елдерде тұратын болады. Елдердің бұл

дилемма бойынша жеке және ұжымдық деңгейде қалай қимылдайтыны

азық-түлік қауіпсіздігіне, су ортасының саулығына, әлеуметтік және саяси

тұрақтылыққа айтарлықтай әсер етпек. 9 млрд адамның қажетін өтейміз,

сонымен қатар экономикамыз бен бүкіл тіршілігіміз тәуелді су ортасының

саулығын қорғаймыз десек, онда су саясатына және оны басқаруға қатыс-

ты жаңаша ойлауымыз керек» (Postel, 1992: 12).

Халық саны артқан сайын тіршілік үшін аса маңызды су көздеріне

қысым күшейеді. Ал су көздерінің су қорларымыз үшін шешуші маңызы

бар. Су көздерін үлкен су қоймасы деп түсінсеңіз болады. Жерасты сула-

ры жаңармалы болғанымен, су қорларының толығуы баяу жүреді. Біз

оған суды жібереміз және қайта тартып аламыз. «Жерасты сулары дең-

гейінің төмендеуінен кейбір сулы деңгейжиектерден суғару азайды, ал

ауыл шаруашылығы мен қала халқы арасындағы су үшін бәсеке суды ауыл

409

Экологиялық көзқарас

шаруашылығынан Аризона мен Калифорнияның қалаларына жүйелі түрде

бұруға алып барды» (Bouvier and Grant, 1994: 15). Су тапшылығын сезінген

қала көбеюде. «Сан-Антонио, Эль-Пасо және Феникс сияқты қалалар 10–20

жылдан кейін сусыз қалуы мүмкін. Сан-Диего қаласын сумен қамтамасыз

ететін компания бір кезде ақылға сыймас болып көрінген тәсілді – дәрет-

хана суын ауызсуға айналдыру жобасын қолға алды» (Rubenstein, 2008/9:

5). Қазір АҚШ-та жерасты сулары оның табиғи жолмен жаңаруына қара-

ғанда төрт есе жылдам пайдаланылады. Сегіз штаттың бөліктерін қамти-

тын Үлкен Огаллала сулы деңгейжиегі біртіндеп түгесілуге айналды, бірақ

әлі де Ұлы жазықтардың басым бөлігі үшін судың негізгі көзі болып отыр.

Оның маңызы сондай зор, өнеркәсіп саласындағы миллиардерлер сулы

деңгейжиекті қамтитын жерлерді көптеп иеленіп алуға тырысуда. Оның

соңы қарапайым адамдар үшін судың қымбатқа түсуіне ұласпақ.

Мұнай сияқты су да таусылады, ал халық саны үздіксіз артып келеді.

Мұны бәрінен жақсы жеткізген Бенджамин Франклин болатын. Қысқа да

нұсқа айтатын әдетімен ол: «Судың қадірін құдық тартылған кезде біле-

міз», – деген еді (Bartlett, 1968). 2100 жылы халық саны 1 млрд болса, онда

су дағдарысы кейінге шегерілер еді, бірақ ол қиындық адамзаттың басына

түбінде бір түспей қоймайды-ау, сірә. Біз су жүйесіне келіп жатқан су мөл-

шерінен артық су алмауымыз керек, бірақ біз соны істеудеміз. Біз сулы дең-

гейжиектердің тартылып, жоғалғанын көруге тиіс емеспіз, алайда біз сол

жағдайға топ болғалы тұрмыз. Адамзат көбейе берсе, Батыс фильмдерінде

көрсетілетін ХІХ ғасырдағы су үшін соғыстар ХХІ ғасырда қайта айналып

соғуы ықтимал. Өз кезегінде, мұның арты азық-түлік тапшылығына және

оның едәуір қымбаттауына ұласады.

Енді қоршаған орта мәселесіне ауысайық. Қоршаған орта деп отыр-

ғанымыз не нәрсе? Бұл – тым ауқымды да бұлыңғыр термин. Хоули оған

мынадай анықтама береді: «Зерттелетін құбылысқа ықпал ететін немесе

ықпал етуі мүмкін барлық сыртқы әлем» (1968: 330). Ал Шноре былай деп

жазды: «Белгілі бір халықта басымдыққа ие технологиялық құрылғылар

мен ұйымдастыру түрлеріне қарай тар немесе кең болуы мүмкін шектеуші

шарттар жиынтығы» (1958: 628). Бұл анықтамалар терминді нақтылауға

пайдалы. Бірақ мұндағы таңдаған бағытымызда «әлеуметтік орта» ұғымы

экологиялық мәселе емес. Сондықтан физикалық қоршаған орта, оның

ішінде жаһандық жылыну, қоршаған ортаның ластануы және мұнымен

байланысты қоқыс мәселесімен шектелмекпіз. Осылар – едәуір деңгейде

халық санына байланысты экологиялық түйткілдер.

Жаһандық жылыну – жер шарында температураның көтерілуінің дәле-

лі. Оны кейде климаттың өзгеруі деп жатады. Жаһандық жылынудың жү-

ріп жатқанына ғалымдардың барлығы дерлік келіседі. «ХХ ғасырдың орта-

сынан бері жаһандық орташа температураның көтерілуіне себеп – антро-

погенді парник газдарының әуеде шоғырлануы» (IPCC, 2007: 8).

Әлбетте, мұнда басқа факторлардың да әсері бар, алайда жер шары тем-

пературасының өзгеруінің басты себебі парник газдарында жатыр деуге

410

ХХІ және ХХІІ ғасырлардағы жер шары

болады. Солтүстік поляр шеңберінде Гренландияның мұз іргесінің сөгіліп

жатқаны дәлелденіп отыр, бұл жағдай мұхит суының жаппай көтеріліп,

оның оңтүстікке қарай ағуына әкелмек.

Біздің мақсатымыз – климаттық өзгеріс мәселелеріне тереңдеу емес, бұл

түйткілге халық санының ықпалы қандай деген қырынан келу. Көміртек

диоксиді немесе көмірқышқыл газы – парник газдарының негізгі көзі.

Көмірқышқыл газын, негізінен, автокөліктер шығарады. Халыққа 1 000

адам қосылса, 700 автокөлік қолданысқа шығады дей аламыз. Бұл шама

дамыған елдерге, сонымен қатар Қытай мен Үндістанға қатысты, әлем-

нің басқа аймақтарында біршама төмен. Енді жер шары халқына бір млрд

немесе одан көп адам қосылды делік. Есептеңіз де, нәтижені көре беріңіз.

Халықтағы өсу қарқыны баяулағанның өзінде бұл түйткілдер түгел шешіл-

мейді, бірақ баяулатуды талқылаудың өзі дереу бұл мәселелердің түбірін

жұмсартар еді. Бірнеше жыл бұрын American Prospect журналында жа-

рияланған тамаша мақаласында Гелбспан (2007) ғаламшар түйткілдерін

шешу жолы ретінде халық санын шектеуді айтпаған да еді. Ол сақтандыру

саласының алпауыты Swiss Re компаниясының баяндамасынан «адамның

килігуі климаттың өзгеруін тездетіп, күшейтетіні сонша – әлеуметтік-эко-

номикалық жүйелерімізді дер кезінде бейімдеу мүмкін болмай қалады»

(Gelbspan, 2007: 47) деген үзінді келтірді. «Адамның килігуі» дегенде айт-

пағы не болды екен дейтін сұрақ туады.

Қоршаған ортаның ластануы мен жаһандық жылынудың арасында ты-

ғыз байланыс бар. Әлбетте, ластанудың түрі көп, мысалы, ауаның ласта-

нуы, судың ластануы немесе шу, яғни шулау. Мен атмосфераға химиялық

заттардың шығарылуына байланысты жүріп жатқан ауаның ластануына

тоқталамын. Мысал ретінде өнеркәсіп пен автокөліктен бөлінетін көмір-

тек монооксиді мен азот оксидін айтуға болады. Ауаның ластануының не-

гізгі себептерінің бірі – автокөліктен бөлінетін улы газдар. Ондаған жыл

бойы Лондон, Лос-Анджелес және Хьюстон сияқты қалалардың, ал соңғы

кездері Қытайдың бірнеше ірі қаласы, әсіресе Бейжіңнің үстіндегі қою тү-

тін туралы көп айтатын болдық. Оның басты себебі, әрине, автокөліктің

тым көптігі. Жоғарыда айтылғандай, әсіресе өнеркәсібі дамыған елдерде

бір өлкеге 1 000 адамның қосылуы шамамен 700 автокөліктің пайда бо-

луына әкеледі. Экономикасы дамыған елдерде әр шаңырақта бірнеше кө-

ліктен болатынын ескерсек, жаңағы шама мүлде апатты деңгейге бір-ақ

шығады. Осы себепті халық санының артуын шектеу көп түйткілді, оның

ішінде қоршаған ортаның ластануын жеңілдете алады деген ұйғарымды

тағы қайталаймын.

Халық санының жылдам артуына байланысты туатын түйткілдердің

ішіндегі ең ірісі – қоқыс пен қалдықтарды шығару мәселесі. Бүгінде да-

мыған елдер қалалары 1960 жылдарға қарағанда қатты қалдықтарды көп

шығарады (Bouvier and Grant, 1994: 15). Қалдықты жою мәселелері ең

күрделі деңгейге жетті: «Қоршаған ортаны ластап болғандықтан немесе

тым көп шығып жатқандықтан қоқыс тастайтын жер қалмауға айналды...

411

Әлеуметтанушылық көзқарас

Қалалар қалдықтарды үшінші әлем елдеріне тастамақ болды, бірақ одан

нәтиже шықпады… [АҚШ-тағы] шығыстағы қалалар Нью-Мексико мен

Техас ауылдық округтеріне дейін шығып, қоқыс қабылдауы жайында ке-

ліссөз жүргізді. Ел тығырыққа тіреліп отыр» (Bouvier and Grant, 1994: 16).

Қалдықтарды жою мәселесі әлі шешімін тапқан жоқ, сол себепті кей штат-

тар, мысалы, Вирджиния, солтүстік қалалардан қалдық қабылдауды доғару

жағын ойластыра бастады.

Енді ғаламшар тап болып отырған экологиялық мәселелерді тізбелеп

жіберейік. Оларға «шөлейттену, теңіз деңгейінің көтерілуі, орманды отау,

қышқылды жауын және содан ормандардың жойылуы, улы заттардан

азық-түліктің ластануы, топырақтың тотығуы мен жерасты суларының

ластануы, озон қабатының жұқаруы, парник газдарының шоғырлануы мен

климаттың өзгеруі» (Rees, 2004: 12). Ғаламшардың осынау мәселелеріне

тікелей не жанама үлес қосып отырған – халық санының артуы.

ӘЛЕУМЕТТАНУШЫЛЫҚ КӨЗҚАРАС

Бұған дейін адамзаттың көбеюі мен оның әлемге әсерін қара аспанды төн-

діре отырып баяндадық. Енді кішкене түнекті сейілтіп, экономист Эстер

Босеруп пен Джулиан Саймон ұсынған, үміт шырағын жағатын көзқарасты

да айтайық.

Дат экономисі, марқұм Босеруп: «Халық санының артуы әлеуметтік

өзгерістерге жол ашады», – деген еді (1965). Шынында да, аграрлық қо-

ғамнан индустриалдық қоғамға өтуге итермелеген күш – халық санының

артуы. Сонымен қатар халық саны артпайтын қоғамға қарағанда, артып

жатқан қоғамның экономикасы дамиды деп жазды (Boserup, 1981).

Америкалық экономист, марқұм Саймон да бұл мәселеде оптимист еді.

Өзі саяси тұрғыда консерватор болған ол «халық санының артуы – бейта-

рап құбылыс» деген дәйектің негізгі жақтаушысы болатын. Мехикода өт-

кен Халық саны жөніндегі екінші әлемдік конференцияда АҚШ осы көз-

қарасты ұстанды (15-тараудағы талқылауды қараңыз). Өзінің ықпалды,

өте қызықты The Ultimate Resource («Негізгі ресурс» (1981) атты кітабында:

«Халық санының артуы мен инновацияға ұмтылыс қатар жүреді», – деді

Саймон. Расында да, «негізгі ресурс» – адам санының көптігіне қатысты

нәрсе. Инновацияны адам тудырады, демек, неғұрлым адам көп болса,

инновация да соғұрлым көп туады. Өмірінің соңғы жылдарында Саймон

халық санының артуынан гөрі, коммерциялық нарыққа көбірек көңіл бөл-

ді. «Халық санының артуына орынсыз көңіл бөлудің салдарынан дамушы

елдерге барынша негізсіз кеңестер берілді», – деді ол (1992: xiii).

Босеруп пен Саймон сияқты оптимистердің көзқарасы бұрын орынды

болған шығар, бірақ 2100 жылға қарай екі есе өседі деп жорамалданып

отырған 7 миллиардтан аса халқы бар әлемде ондай дәйектерге орын жоқ-

-ау. Оптимистер мен пессимистердің ойы бір жерден шығатын тұс – тех-

нология болса керек. Дамыған да, дамушы да әлемде, жалпы жер бетінде,

412

ХХІ және ХХІІ ғасырлардағы жер шары

әсіресе ХХ ғасырдың екінші жартысында ғажап технологиялық өзгеріс-

тер жүрді. Мұндайда ойға сап ете қалатыны – компьютер мен интернет.

Компьютерлік чип байланыс жылдамдығын ерекше арттырды. Нью-Йоркте

отырған адам Бейжіңдегі кісімен санаулы секундта байланысқа шыға ала-

ды. Алдыңғы тараулардың бірінде штатаралық автомагистраль жүйесі ту-

ралы айтқанымызды еске түсіріңіз. Соның арқасында АҚШ-тың кез келген

нүктесіне жету жылдамдығымыздың бұрынғыдан қанша есе артқанын ой-

лаңыз. Жұртпен хабарласуда да, сапар шегуде де жылдамдығымыз артты.

Болашағымыз қандай болмақ? Бұл ғасырда соңғы онжылдықтарда болған

өзгерістерден де мықты, өмір салтымызға әсер ететіндей қандай техноло-

гиялық өзгеріс болуы мүмкін?

Технологиялар саласындағы соңғы жетістіктер керемет болды деп таң-

данған жанға айтарымыз, бұл әлі басы ғана. Біз биологиялық түр ретін-

де үздіксіз жетілу үстіндеміз. Мұның еш жаңалығы жоқ. Әлеуметтанудың

әкесі саналған Огюст Конттың пікірінше, адамзат ақыл-ой мен дамудың

мынадай үш сатысынан өтті: теологиялық, метафизикалық және позити-

вистік (1853). Эмиль Дюркгейм: «Адам эволюция арқылы біртіндеп «ме-

ханикалық» қоғамнан «органикалық» қоғамға өтті», – деді ([1893] 1984).

Герберт Спенсер «организмдерде түрлерге, қоғамдарда бұрынғыдан әркел-

кі құрылымдарға айналу ұмтылысы, яғни әркелкілікке деген ұдайы ұмтылу

үрдісі» бар деп санады (Wallace and Wolf, 2005: 160).

Бірнеше жыл бұрын Энтони Гидденс (2002: 7): «Біз жасаған ісіміздің

әр қырына әсер ететін трансформациялық әлемде өмір сүріп жатырмыз.

Жақсы болсын, жаман болсын, адамзат ешкім түсінбейтін, бірақ баршаға

әсері бар жаһандық тәртіпке бара жатыр. Жаһандану, бәлкім, аса тартым-

ды және әдемі сөз емес шығар, бірақ адамзаттың болашағын түсінгісі келе-

тін кез келген адам оны елеусіз қалдыра алмайды... Осы терминнің әлем-

ге тарауының өзі ол айтып тұрған ахуалдың орнағанын білдіреді... Тіпті

1980 жылдардың соңында да бұл термин қолданыста жоқ болатын... Ол

жоқ жерден пайда болды да, бар әлемге тарап кетті», – деген еді.

Томас Фридманның The World is Flat («Жазық әлем» (2005) және Hot, Flat

and Crowded («Ыстық, жазық және адамы көп» (2008) деген соңғы екі кіта-

бы – жаһандану күшейе түскен сайын жылдам жүріп жатқан өзгерістерді

көрсететін қосымша дәлел. Фридман Бостонда отырып әп-сәтте Бангалор

және басқа жерлермен байланысқа шығудың мәнін түсіндіреді.

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАС

Адамзат эволюциялану үстінде. Мұны біз мінез-құлқымыздан, өзгеріп жат-

қан істерімізден, білімнің жаһандануынан және қарым-қатынасымыздан

көріп отырмыз. Эволюциялануымыз қашан тоқтайды? Мен жақсы көретін

теологтардың бірі, иезуит пірадар әрі ғалым Пьер Тейяр де Шарден (1959,

1969b): «Ноосфераға (немесе Омега нүктесіне) жеткенде адам эволюция-

сы тоқтайды», – дейді. Расында, Тейяр ондай пайым айтпаса да, о дүниеге

413

Философиялық көзқарас

сенетіндердің тілімен айтқанда, ноосфераны жұмақ деуге болар еді. Енді

біреулерге Карл Маркстің «әркімнен қабілетіне қарай, әркімге қажетіне

қарай» деген сөзі әлеуметтік эволюцияның ақыры болып көрінуі мүмкін.

Адам эволюциясы барысында санымыз ұдайы артумен келеді. Мұны

кітаптың алдыңғы тарауларында бірнеше мәрте айттық. Енді бұған де-

йін де қолданған экспоненциалдық өсім терминіне тағы бір оралайық.

Уақыт еселенген сайын «заттардың» саны да еселенетінін ұмытпау керек.

Келешек әлемді қарастырғанда, бізді қызықтыратын екі экспоненциалдық

ұғым бар: адам экспоненциализмі мен ноэтикалық экспоненциализм.

Демографиялық экспоненциализмді талқыладық. 12-тарауда оны

«уақыттың екі еселенуі» деген болатынбыз. Әлем халқының саны 1,2 па-

йыздан артып бара жатқанын бірнеше рет айттық. Жылына 1,2 пайызға

артса, халық әр 57,8 жылда екі есе көбейеді: 69,3 / 1,2 = 57,75. Әлемдік

халық санының ұзақ уақыт бойы екі есе көбейіп отыруына жол бере ал-

маймыз, өйткені «бүгінде адамзат өсімнің биофизикалық шегінен шығып

отыр, бұл жолы жаһандық ауқымда. Сол себепті бір кезде керемет эво-

люциялық жетістік әкелген қасиеттер енді біздің түбімізге жетуі мүмкін»

(Rees, 2004: 11).

Экспоненциализм адам өмірінің көп саласынан көрініс береді. Оның

бірі – «ақыл-ой». Техникалық, медициналық, философиялық немесе ғы-

лыми болсын, біздің ақыл-ой экспоненциалдық деңгейде өсіп жатыр.

Бұл – адам ойының нәтижесі. Соңғы онжылдықтардағы жетістіктердің

бәрін – компьютер мен интернет қана емес, медицина саласындағы жа-

ңалықтарды, геном жобасын, бағаналық жасуша зерттеулерін айтайық.

Расында, соңғы буын (соңғы 30–35 жылда) көп жаңалыққа куә болды.

Бұл – экспоненциализм.

Алайда осы арада 1981 жылы биолог Льюис Томас айтқан сөзді еске тү-

сірген жөн: «Ғылыми тұрғыда ең жемісті осы ғасырдағы ғылымның ең ірі

жетістігі – біздің барып тұрған надан екеніміздің анықталуы; біздің таби-

ғатқа қатысты білетініміз өте аз, ал түсінетініміз одан да аз... Бұл ғаламшар

табиғатының шеберлігінде шек жоқ» (Gellerman, 2003: 1). Бұл – адам тех-

нологияларын табиғат әлемінің технологияларымен ұштастыру кезінде

сақтық таныту керек деген сөз. Ол бізге ноэтикалық (яғни ақыл-ойлық

және интеллектуалдық) экспоненциализмнің мәселелерін ескертеді.

Кейінгі ұрпақ аға ұрпақ жинап кеткен білімге сүйеніп, соның негізінде

дамиды. Ал келесі ұрпаққа қайтпек керек? Санамыз жетілуі мүмкін, бірақ

бізді ұлғайып келе жатқан және күндердің күні күшіне мінетін күрделілік те

мазалайды. Адамзат білімге деген экспоненциалдық сипатта кеңейіп келе

жатқан қолжетімдікке бейімделе ала ма? Күрделілік өскен сайын көбейетін

қиындықтарға ше? Егде адамдар буындар арасындағы алшақтықтың қан-

дай болатын біледі: ата-әжесі мен ата-анасына қарағанда, мектепте, басқа да

оқу орнында оқитын балалар компьютердің тілін жақсы біледі. Мен де, әйе-

лім Патриция да айфон, айпадтың тілін білмей жатсақ, көмекке қызымызды

немесе ұлымызды емес, 16 жасар немереміз Дэниел Эспиді шақырамыз.

414

ХХІ және ХХІІ ғасырлардағы жер шары

Сандар мен ақыл-ойымыз экспоненциалдық сипатта өсіп отырғанда

әлеуметтік әрекеттестіктердің жағдайы не болады? Компьютер, электрон-

дық пошта, ұялы телефон секілді әлеуметтік желі түрлері шыққалы бір-бі-

рімізбен жүзбе-жүз сөйлесуіміз азайды. Бұл жағдай әлеуметтік қарым-қа-

тынастың тоқтайтынын білдіре ме? Жай ғана бетпе-бет отырып «сөйлесу»

қабілетін жоғалтып алмаймыз ба? Колледж профессорларын компьютер-

лік сабақтар ауыстыра ма? Ал оптимистік көңілмен қарасақ, жетілген тех-

нологиялар бізге көп адаммен, «жасанды» болса да, байланысуға мүмкін-

дік береді. Біз, бәлкім, әлеуметтік әрекеттестік үздіксіз жетілдіріліп оты-

ратын технологиялар арқылы жүретін адамзат эволюциясының жаңа ке-

зеңіне өтіп жатқан болармыз? Ондай болса, біз қарым-қатынастың жаңа

парадигмасына бейімделуіміз керек.

Халық экспоненциализмі адам эволюциясымен де байланысты.

Мысалы, адамзаттың көбеюі мен адами әрекеттестік арасында не бай-

ланыс бар? Кей демографтар таңғалатын шығар, бірақ менің сүйікті тео-

логым Тейяр де Шарденді халық санының артуы кәдімгідей мазалаған

еді. The Future of Man («Адамның болашағы») атты тамаша кітабында ол

«жер шарының XVII ғасырға дейін баяу өсіп, 400 миллионға жеткен хал-

қы одан кейінгі уақытта қорқынышты қарқынмен өсе бастады. XVIII ға-

сырдың соңында 800 миллионға, 1900 жылға қарай 1,6 миллиардқа жетті,

ал 1940 жылға қарай 2 миллиардтан асып кетті. Соғыс пен ашаршылық-

қа қарамастан, қазіргі өсу қарқынымен алдағы 25 жылда тағы 500 млн

адам қосылады. Бұл демографиялық жарылыс пен салыстырмалы түрде

бірыңғай әрі индустриалдық жердің дамуы арасында тығыз байланыс бар.

Мұның сандық тұрғыда да, сапалық тұрғыда да жаңа қажеттіліктер мен

қиындықтар тудыратыны түсінікті» (Teilhard, 1969a: 242–243). Сосын ол

«оқшау ғаламшар бетінде қысылған адамзаттың қызыл сызықтан өтіп, әрі

қарай халық санының артуы ашаршылық пен тұншығуға апармауы үшін

не істей аламыз» деген сұрақ қойды (Teilhard, 1969a: 243).

Тейяр халық санының артуы адамзаттың ақырғы эволюциясын бөге-

месе игі деген уайымын айқын білдірді. Ол 2-тарауда және кітаптың өзге

тұстарында айтылған неомальтузианшылардың ойын олардан бұрын жет-

кізді. Расында, ол «демографиялық жарылыс» деген терминді алғаш қол-

данған ғалым болар еді, бірақ демограф емес-тін.

Сонымен, бүгінде біз эволюцияға және экспоненциализмге бейімделу

мәселесіне кезігіп отырмыз. Осынау шағын планета 3–5 немесе одан да

көп млрд адамды асырай ала ма? Алдымызда көлденеңдеп тұрған мәселе –

осы, экспоненциализмнің аталған түрлерімен бірге келетін, ұлғайып бара

жатқан күрделілікке бейімделу үшін мұндай мәселенің бар екенін түйсі-

нуіміз керек.

Оның үстіне, ұлғайып жатқан күрделілік пен әлеуметтік әрекеттес-

тік арасында тікелей байланыс болуы ықтимал. ХХІ және ХХІІ ғасырдағы

әлемде әлеуметтік әрекеттестіктің қандай түрлері туындайды деуге бо-

лады? Әлеуметтанушылардың барлығы дерлік әлеуметтік әрекеттестік

415

Қорытынды

болмаған жерде кез келген топ болсын, ұлт болсын, құрдымға кететінін ай-

тады. Алайда ХХІ ғасырда өмір сүріп, ХХІІ ғасырға бара жатқан бізге адам-

дар арасындағы шынайы қарым-қатынастың жоғалып бара жатқаны анық

көрініп тұр. Бұл қауіпті құлдырауға электрондық технология үлес қосты.

Жаңа технологиялардың керегі жоқ деген сөз емес бұл. Әлеуметтанушы

Роберт Мертон (1968) ашық та, жасырын да функция бар екенін көп жыл

бұрын айтқан-ды. Біз технологиялардың ашық функцияларын білеміз,

көбі жағымды. Ал жасырын функциясы – қоғамымыздың құрдымға кет-

пеуі үшін қажет бетпе-бет қарым-қатынасты айтарлықтай азайтуы еді.

Қандай да бір ерекшелігіміз болсын десек, әрбіріміз өз «меніміз-

ді» дамытуымыз керек. Жүз жылдан аса уақыт бұрын әлеуметтік пси-

холог Чарльз Хортон Кули (1902) «айнадағы мен» деген термин енгізді.

Өзгелердің әлеуметтік әрекеттестік арқылы танытатын әсеріне қарап біз

өзіндік «менді» дамытамыз. Ендігі жерде «айна» жойылатын болса, онда

адам өз «менін» қалай дамытады?

Бара-бара асқынатын бұл дертке не істеуге болады? Өткен күнді қай-

тарып, жаңа технологияларға тыйым сала алмасымыз анық. Бірақ аз да

болса достармен, бейтаныс адамдармен, тіпті дұшпанмен де сөйлесіп тұра

аламыз ғой. 7 млрд емес, жер бетін 10 млрд немесе одан көп адам мекен-

деген кезде бұл мәселе тағы қаншалық қиындар екен?

1-тарауда «демография дегеніміз – тағдыр» дедік. Бұл тіркесті кейде

журналистер қолданады, ал демографтар одан қашқақтайды. Бірақ дұ-

рыстап ойлансақ, тым болмағанда, қысқамерзімді перспективада «де-

мографияның тағдыр» екенін мойындар едік. Мысалы, 2100 жылға қарай

жер шарының халқы шамамен 10 миллиардқа жетуі ықтимал. Іс жүзін-

де халық саны бұған жетіп жығылар, бәлкім, асып кетер, бірақ адамзат-

тың көбейгені көбейген енді. АҚШ-та қазір зейнет жасына жеткен бе-

би-бумерлерге қатысты мәселелерді болжай аламыз. Былай алғанда, де-

мография – тағдыр. Жуырда ғана жарық көрген The Post-American World

(«Постамерикалық әлем», 2008) атты кітабында белгілі журналист Фарид

Закария «индустриалдық әлем қартайған сайын, Үндістанда жастар, бы-

лайша айтқанда, жұмысшылар әлі көп болады. «Бір бала» саясатын сәт-

ті жүргізген Қытай халықтың қартаюы мәселесіне тап болды. Үндістанда

шектен тыс көп, өйткені бір кезде оның отбасын жоспарлау саясаты, тағ-

дыр тәлкегіне ұшырап, сәтсіз аяқталған еді. Демография тағдыр болса,

онда Үндістан үшін болашақтан күтер қауіп жоқ» (Zakaria, 2008: 132).

ҚОРЫТЫНДЫ

Бұл соңғы тарауда ХХІ ғасырдың алдағы жылдары мен ХХІІ ғасырдың

басын кеңінен қарастырдық. 2100 жылға қарай жер шары тұрғындары

10 миллиардқа жетсе, оның қандай салдары болуы мүмкін екенін талқы-

ладық. Бәрі болмаса да, бұл ойлардың біразы оқырман үшін қара аспанды

төндіру болып көрінуі мүмкін. Бірақ алдымызда орасан демографиялық

416

ХХІ және ХХІІ ғасырлардағы жер шары

және экологиялық түйткілдердің тұрғаны анық. Технология саласында ке-

ремет ілгерілеу барын көріп отырмыз. Халық экспоненциализмі мен ноэ-

тикалық экспоненциализм екеуі бірдей үлкен мәселеге айналып барады.

Өнеркәсіптік революция дәуірі баяғыда аяқталған. Қазір ақпараттық рево-

люция жүріп жатыр. Біз, расында да, өңіміз түгілі түсімізге кірмеген үлкен

өзгерістер алдында тұрмыз. Халықтың саны мен сапасы сол құбылыстың

қақ ортасында. Табалдырықтан аттағалы тұрған жаһандану дәуірінде «бір-

ге өмір сүре аламыз ба» деген сұрақты өзімізге тағы қоямыз. Бұл сауалға

берер жауабымыз ХХІ ғасырда бір-бірімізге қалай бейімделетінімізге бай-

ланысты болмақ.

417

ГЛОССАРИЙ

69,3 қағидасы (Rule of 69.3) – туу мен өлім-жітім деңгейі өзгермесе, халық

санының қанша уақытта екі есе көбейетінін 2 табиғи логарифм негізінде

анықтау; егер туу мен өлім-жітімнің айырмашылығы оң болса, онда халық

саны екі есе көбейеді, айырмашылық кері болса, екі есе азаяды; екі есе-

лену/екі есе азаю формуласының алымы – табиғи логарифм 2 х 100, яғни

69,3; бөлімі – табиғи өсім коэффициенті (ТӨК).

Coitus reservatus – еркектің әйелге кіргізіп, шәует шығармай, қозған хәлде қа-

луы; amplexus reservatus деп те аталады.

De facto халық (de facto population) – нақты бір уақытта, мысалы, халық сана-

ғы кезінде белгілі бір өлкеде нақты бар халық.

De jure халық (de jure population) – өлкеде бұрыннан немесе заңды тұратын

халық.

Ella

– құрамында улипристалы бар жедел контрацепция таблеткасының

тауарлық белгісі.

Essure® процедурасы – жергілікті анестезия арқылы жасалатын әйел стери-

лизациясының бір әдісі; қынап немесе жатыр арқылы жатыр түтікшеле-

рінің әрбіріне титімдей қондырғы қойылады; содан үш ай ішінде тыртық

ұлпасы пайда болады да, фаллопиялық екі түтікшені де бітеп тастайды, сөй-

тіп, жүктілікке жол берілмейді.

In vitro туу (in vitro fertility) – аналық жасушаның денеден тысқары спермамен

ұрықтануы процесі.

Mirena жатыріші құралы (Mirena IUD) – АҚШ-та сатылатын, құрамында екін-

ші буындағы прогестин гормоны бар жатыріші құралының тауарлық белгісі.

Next Choice

– құрамында тек прогестині бар жедел контрацепция таблетка-

сының тауарлық белгісі.

Paragard

жатыріші құралы (ParaGard R IUD) – «Т» формасында жасалған,

сыртынан мыс сым оралған майысқақ пластик зат, жүктіліктің алдын алу

үшін жатыр ішіне салынады.

Plan BOne-Step

– құрамында тек прогестині бар жүктілікке қарсы жедел таб-

летканың фирмалық атауы.

Standard Days Method

– «етеккір циклі тұрақты (26–32 күн) әйелдер 8 бен

19 күн аралығында сақтанбай жыныстық қатынас жасамау жолымен жүк-

тіліктің алдын алуына болады» (Gribble, 2003: 188) деген принципке негіз-

делген контрацептивтік әдіс (Gribble, 2003: 188).

Аmplexus reservatus – coitus reservatus тіркесінің анықтамасын қараңыз.

418

Глоссарий

Аборт (abortion) – зигота жатыр қабырғасына орныққан соң, әлі тіршілікке

қабілетті болмай тұрып жүктіліктің үзілуі; оған өздігінен болатын аборттар

да, жасанды аборттар да кіреді.

Аборт жиілігі (abortion rate) – 15–44 (кейде 15–49) жастағы 1 000 әйелге шақ-

қанда бір жылда болған аборт саны.

Аборт құралдары (abortifacients) – орныққан зиготаның тіршілігіне ки-

лігу арқылы жүктілікті ерте мерзімде үзетін фармацевтикалық препа-

раттар; орныққан жасушаны жүктіліктің қырық тоғыз күні ішінде үзуге

арналған.

Абстиненция (withdrawal) – пенисті эякуляция алдында қынаптан шығарып

алу арқылы тууды бақылау әдісі; кейде оны coitus interruptus, яғни жыныс-

тық қатынасты үзу деп атайды.

Адамның иммун тапшылығы вирусы (АИТВ) (human immunodeﬁciency virus

(HIV) – ЖИТС-ке апаратын вирус; ол ағзаның инфекциялармен күресуі үшін

қажет Т клеткаларын немесе СD4 клеткаларын жояды.

Адамның экологиялық теориясы (human ecological theory) – халықтың кө-

беюі мен азаюын макродеңгейде түсіндіру.

Адреногениталдық синдром (АГС) (adrenogenital syndrome (AGS) – андроген-

дерді шектен тыс алатын ХХ ұрығына тән жағдай; бүйрек безінің туабітті

гиперплазиясы (БТГ) деп те аталады.

Ажырасу (divorce) – адамның отбасылық жағдайы, яғни некесінің ресми бұзылуы.

Азаматтық алған адам (naturalized citizen) – өзі көшіп келген елдің азаматты-

ғын алған тұрғылықты иммигрант.

Азғантай бақыттылар (Lucky Few) – АҚШ-та 1929 жыл мен 1945 жыл арасында

туғандардың когортасы. Бұрынғы және кейінгі буын америкалықтармен са-

лыстырғанда, бұл когорта жұмыспен жақсы қамтылды және әлеуметтік мүм-

кіндіктері жоғары болды; бұған олардың санының аз болғаны себеп болды.

Ақсерке балықтың дағдысы (salmon bias) – «мигранттың оралу эффектісін»

қараңыз.

Ақтардың қашуы (white ﬂight) – негізінен, ақнәсілділерден тұратын орта және

жоғарғы тап өкілдерінің орталық қалалардан қала маңайларына жаппай

көшуі.

Ақша аударымы (remittance) – шетелдік жұмысшы-мигранттың қабылдаушы

елден өз еліндегі жеке тұлғаға ақша аударуы.

Алғашқы демографиялық сипаттар (primary demographic characteristics) –

негізгі, яғни ең маңызды демографиялық сипаттар жас пен жыныс болып

табылады.

Алғашқы одақ (ﬁrst union) – екі ересек адамның міндеттеме, романтика, се-

зімнен тұратын бірге өмір сүру, жұптасу жөніндегі алғашқы келісімі.

Алым (numerator) – сызықтың үстіндегі сан, яғни кәдімгі бөлшектегі жоғарғы сан.

Американың қауымдар туралы сауалнамалық зерттеуі (American Community

Survey (ACS) – экономикалық, әлеуметтік, демографиялық және баспанаға

419

Глоссарий

қатысты мәлімет жинайтын, АҚШ-тың Халық санағы бюросы жүргізіп оты-

ратын сауалнама.

Ана өлімі (maternal death) – «жүктілік мерзіміне және орнына қарамастан,

әйелдің жүктілік кезінде немесе жүктілікті үзген соң 42 күн ішінде кездей-

соқ жағдайдан емес, жүктілікке немесе оны емдеуге қатысты кез келген се-

бептен өлуі» (Maine and Stamas, 2003: 628).

Ана өлімі коэффициенті (АӨК) (maternal mortality ratio (MMR) – бір жыл

ішінде 100 000 тірі тууға шаққанда жүктіліктің, туудың және туудан кейінгі

кезеңнің қиындықтарынан өлген әйел саны.

Андрогендерді сезбеу синдромы (АСС) (androgen insensitivity syndrome (AIS) –

ұрықтың хромосома жағынан еркек болып, бірақ жыныстық мүшесінің пе-

ниске қарағанда клиторға ұқсауы.

Анықталмаған өсімталдық (fecundity indeterminate) – жартылай өсімталдық

критерийіне сәйкес келетін жұптарға қатысты ұғым.

Арасалмақ (ratio) – екі санаттың көлемін бір-біріне бөлу арқылы салыстыру.

Арнайы коэффициент (speciﬁc rate) – тұтас халыққа емес, ондағы қосалқы

жиынтықтарға (мысалы, жас топтарына) арналған кез келген коэффициент.

Ассимиляция (assimilation) – қоғамға жаңа келген топтардың сол қабылдау-

шы қоғамның мәдениеті мен құндылықтарын қабылдап, өзінікін біртіндеп

ұмытуы туралы әлеуметтану концепциясы.

Ата-ананы қолдау арасалмағы (parent support ratio) – 50–64 жастағы 100 адам-

ға шаққандағы 80 және одан жоғары жастағы адам саны; бұл ең егде тұр-

ғындардың, яғни кәрі ата-аналардың 50–64 жастағы адамдарға (яғни кәрі

ата-аналардың балаларына) түсіретін салыстырмалы салмағын көрсетеді.

Аудио-компьютерлік әдіспен өзін-өзі сұрау (audio computer-assisted self-

interviewing (ACASI) – респондент сұрақтарды құлаққап арқылы тыңдап,

компьютерден оқып немесе екеуін қатар қолданып, жауабын тікелей

компьютерге енгізетін, адамның жеке басына қатысты ақпарат бойынша

сұрақтарға шынайы жауап алудың маңызды әдісі.

Аурулардың халықаралық жіктемесі (АХЖ) (International Classiﬁcation of

Diseases (ICD) – Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы жасаған аурулар жік-

темесі; бұл жіктеме (оныншы рет қайта қаралған) 1992 жылы қабылданды

және ауруларды негізгі 22 бөлімге бөліп жіктейді.

Ауру-сырқау (morbidity) – халық ішінде аурудың тарауы.

Әйел мүшеқабы (female condom) – әйелге арналған бала көтеру мен ауру жұқ-

тырудан сақтайтын кедергі. Әйел мүшеқабының ұзындығы еркек мүшеқа-

бымен шамалас, екі жағында майысқақ сақинасы бар қапшық; мүшеқаптың

бітеу жағындағы ішкі сақина қынапқа орнатылады; ашық жағындағы сырт-

қы сақина жыныстық қатынас кезінде қынаптың сыртқы жағында қалады.

Әйел стерилизациясы (female sterilization) – контрацептивтік стерилизацияның

жатыр түтікшелерін байлау деген атпен кең танымал түрі; бұл процедура ке-

зінде жатыр түтікшелерін кесіп, байлайды және бір бөлігін алып тастайды.

420

Глоссарий

Әйел стерилизациясы лапароскопиялық стерилизация, минилапаротомия

және гистероскопиялық стерилизация сияқты бірнеше әдіспен жасалады.

Әлемдегі тууды зерттеу (ӘТЗ) (World Fertility Survey (WFS) – 1974 жыл мен

1986 жыл аралығында, негізінен, дамушы елдерден тұратын, әлем халқы-

ның 40%-ын құрайтын 62 елде жүргізілген зерттеу; оның барысында репро-

дукциялық мінез-құлық мәліметтері мен оған қатысты әлеуметтік-психоло-

гиялық көрсеткіштер жинақталды.

Әлеуметтік конструкционизм (social constructionism) – сексуалдылық мәселе-

сінде бұл көзқарас эссенциализмге және бинарлық категориялар ұғымына,

адамның белгілі бір сексуалдық санатқа жату-жатпауы туралы түсінікке

қайшы келеді; керісінше, ол сексуалдылықтың әртүрлі дәрежедегі санатта-

ры бар континуумды жақтайды.

Байлық ағыны теориясы (wealth ﬂows theory) – егер байлық ағыны балалар-

дан ата-анаға жүрсе, онда ата-аналар отбасының үлкен болғанын қалайды;

егер ағын ата-анадан балаларға жүрсе, онда отбасының шағын болғанын,

бәлкім, тіпті баланың болмағанын қалайды дейтін теория.

Бала көтертпейтін таблеткалар (birth control pill) – ішуге арналған контра-

цептивтік заттар, оны көбіне жай «таблетка» дейді.

Бала көтеру (conception) – сперматозоидтың аналық жасушаны ұрықтанды-

руы, осылайша бойға бала бітуі немесе жүктіліктің басталуы.

Бала табар жас (childbearing ages) – әдетте бала табу жасының диапазоны бо-

лып саналатын 15–49 жас аралығы; алайда дамыған елдерде 15–44 жас ара-

лығы бала табар жас болып саналады, өйткені онда 44 жастан кейін құрсақ

көтеретін әйел өте аз.

Бала тапқан әйелдер (parous women) – бір немесе бірнеше рет босанған

әйелдер.

Бала таппаған әйелдер (nulliparous women) – әлі дүниеге сәби әкелмеген

әйелдер.

Баласыздық (childlessness) – ерікті болсын, еріксіз болсын, адамның балалы

болмауы.

Балқыту қазаны (melting pot) – қабылдаушы қауым мен иммигрант қауым-

ның мәдени араласуынан жаңа топ пайда болады дейтін теория.

Барар мекен (area of destination) – көші-қон контексінде көші-қон аяқталған жер.

Баспана сұраушы (asylee) – өзі туған және азаматы болып отырған елден бас-

қа елге кетуге мәжбүр болып, босқын мәртебесін сұраушы адам.

Беби-баст (baby bust) – 1970 жылдары дамыған елдердің көбінде туудың тө-

мендеуі; жалпы мағынасында беби-баст – туудың күрт төмендеп, ұзақ уа-

қыт сақталуы.

Беби-бум (baby boom) – Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, 1940 және

1950 жылдары, дамыған елдердің көбінде болған туу деңгейінің жоғары-

лауы; ал жалпы мағынасында беби-бум дегеніміз – туудың күрт жоғарылап,

ұзақ уақыт сақталуы.

421

Глоссарий

Беби-бум когортасы (baby boom cohort) – АҚШ-та, Екінші дүниежүзілік соғыс-

тан кейін, 1946 жыл мен 1964 жыл аралығында, туу деңгейінің жоғарылап

тұрған кезінде туған адамдар.

Бедеулік (infecundity) – баланы тірі тууға физиологиялық қабілетсіздік.

Биллингстік овуляция әдісі (Billings ovulation method) – әйел қынабынан бөлі-

нетін заттардың бар-жоғына қарап жүктілікті білу әдісі.

Бойдақ (single) – ешқашан некелеспеген ер адам мен тұрмыс құрмаған әйел-

дің отбасылық жағдайы.

Босанғаннан кейінгі өсімсіздік (postpartum infecundability) – «жүктіліктен ке-

йін овуляция мен етеккір қалыпты жағдайға түскенше әйел өсімсіз (яғни

бойына бала бітпейді) болады. Өсімсіздік кезеңінің ұзақтығы лактацияның

ұзақтығы мен қарқынына байланысты» (Bongaarts, 1978: 107).

Босану (parturition) – баланың дүниеге келу актісі немесе процесі.

Босқын (refugee) – өз елінде қуғын-сүргінге ұшырауы мүмкін болып, қатты қы-

сымға байланысты басқа елге қоныс аударған адам.

Бөлгіш (denominator) – бөлшектің астындағы сан; сызықтың төмен жағында-

ғы сан.

Брасеро бағдарламасы (bracero program) – 1942 жыл мен 1964 жыл аралы-

ғында Мексика тұрғындарының АҚШ-та уақытша жұмыс істеуіне мүмкіндік

беру мақсатында иммигрант жұмысшыларға арналған бағдарлама.

Бүйрек безінің туабітті гиперплазиясы (ББТГ) (congenital adrenal hyperplasia

(CAH) – адреногениталдық синдромды (АГС) қараңыз.

Біріккен Ұлттар Ұйымының Халық өсімі жөніндегі қоры (United Nations

Fund for Population Activities (UNFPA) – 1969 жылы құрылған, дамушы елдер-

дегі демографиялық бастамаларды қаржыландырудың негізгі көздерінің

бірі.

Вазэктомия (vasectomy) – хирургиялық жолмен шәует жүретін түтіктің бір бө-

лігін кесіп тастаудан тұратын еркек стерилизациясы.

Виза мерзімі өткендер/мерзімі өткеннен кейін қалғандар (visa overstayers/

overstays) – «заңды түрде алған иммиграциялық емес уақытша визасының

мерзімін өткізіп алған» мигрант (Armbrister, 2003: 512).

Географиялық ақпарат жүйелері (geographic information systems) – мәлімет-

терді талдауға пайдалануы үшін өлкелерді картаға түсіру.

Географиялық мобильдік (geographic mobility) – ел ішінде мекен ауыстыру-

дың кез келген түрі; оған жергілікті көшу де, белгілі бір шекаралардың сыр-

тына қоныс аудару да кіреді.

Гипотетикалық когорта (hypothetical cohort) – белгілі бір қатерлер жиынтығы

салдарын нақтылау үшін ойша алынатын адамдар тобы.

Гистероскопиялық стерилизация (hysteroscopic sterilization) – Essure® про-

цедурасын қараңыз.

Гистерэктомия (hysterectomy) – жатырды хирургиялық жолмен алып тастау;

оған жатыр түтікшелері мен аналық безді алып тастау да жатады.

422

Глоссарий

Гистограмма (histogram) – кестелік деректер жиілігінің бағаналық диаграмма

түрінде көрсетілуі.

Гормондық жатырішілік құрал (hormonal IUD) – көбіне «Т» формасында жа-

салған майысқақ пластик түріндегі жатырішілік (контрацептивтік) құрыл-

ғы, құрамында прогестин болады, ол овуляцияны тоқтатады және әйелдің

қынаптық шырышын қоюландырады.

Дамушы елдер (developing countries) – жан басына шаққандағы табыс пен мо-

дернизация деңгейі дамыған елдердегідей емес, одан төмен елдер; оған «да-

мыған елдер» (осының алдындағы анықтаманы қараңыз) қатарына кірмей-

тін 200 шақты ел жатады.

Дамуы төмен елдер (ДТЕ) (less developed countries (LDCs) – БҰҰ жіктеуі бойынша

әлеуметтік-экономикалық және адамның дамуы көрсеткіштері ең төмен елдер.

Дамыған елдер (developed countries) – өзге елдерге қарағанда, жан басына шақ-

қандағы табыс пен модернизация деңгейі жоғары елдер; БҰҰ мәліметі бойын-

ша, әлемнің дамыған елдерінің (кейде «әлдеқайда дамыған елдер» деп те ата-

лады) қатарына Солтүстік Америка мен Еурподағы барлық ел (оның ішінде

Ресей), сонымен қатар Жапония, Австралия және Жаңа Зеландия кіреді.

Демография (demography) – халықтың көлемін, құрамын және орналасуын,

сонымен қатар олардың туу, өлім-жітім және көші-қон есебінен өзгеруін

ғылыми зерттеу.

Демографиялық айнымалылар (demographic variables) – негізгі әрі шешуші

демографиялық айнымалылар – жас пен жыныс.

Демографиялық жарылыс (population explosion) – халық санының күрт артуы.

Демографиялық және медициналық зерттеу (ДМЗ) (Demographic and

Health Survey (DHS) – көбіне дамушы елдерде жүргізілетін, туу, халықтың

өсімі, денсаулық және тамақтануға қатысты мәлімет жинайтын зерттеу.

1984 жылдан бері зерттеу тоқсан дамушы елде жүргізілді.

Демографиялық имплозия (population implosion) – халық санының күрт кемуі.

Демографиялық импульс (population momentum) – ұрпақ өрбіту жасындағы

тұрғындар үлесінің жоғары болуына байланысты халық санының артуы;

орнын толтыру деңгейіне жеткеннен кейін де бұл өсім жалғасады. Ұрпақ

өрбіту жасындағы тұрғындар үлесі аз болған кезде бұл үрдіс теріс жүреді.

Демографиялық орталық (center of population) – барлық тұрғынының физи-

калық салмағы бірдей болған жағдайдағы қандай да бір елдің ойша, қиял-

дағы жазық және қатты картасы теңгерілетін жер.

Демографиялық пирамида (population pyramid) – гистограмманың көп кез-

десетін түрі; ол халықтың белгілі бір уақыт мезетіндегі жастық-жыныстық

құрылымын көрсетеді.

Демографиялық процестер (demographic processes) – халық санын өзгертетін

туу, өлім-жітім және көш-қон процестері.

Демографиялық саясат (population policy) – саналы түрде жасалған меха-

низм немесе бағдарлама; «олардың көмегімен өкіметтер демографиялық

423

Глоссарий

өзгерістерге тікелей немесе жанама әсер етеді» (Demeny, 2003: 752); өкі-

меттердің демографиялық өзгерістерге әсер ету шаралары.

Демографиялық сипаттар (demographic characteristics) – әдетте жас пен жы-

ныс айнымалылары.

Демографиялық теңдеу (demographic equation) – өлкедегі халық санын туу,

өлім-жітім, көші-қон деген үш оқиға ғана өзгертеді дейтін теңдеу. Оны де-

мографиялық теңгерім немесе есептік теңдеу деп те атайды.

Халық саны теңдеуі (population equation) – «теңгеруші теңдеуді» қараңыз.

Демографиялық транзит теориясы (ДТТ) (demographic transition theory

(DTT) – туу мен өлім-жітім жоғары болатын жағдайдан туу мен өлім-жітім

төмен болатын жағдайға өтуді сипаттайтын теория.

Демографиялық экспоненциализм (population exponentialism) – уақыттың

екі еселенуін қараңыз.

Дененің базалдық температурасы (ДБТ) (basal body temperature (BBT) – та-

ңертеңгі серуен мен тамақ алдындағы дененің ең төменгі температурасы.

Дененің базалдық температурасы әдісі (basal body temperature method) –

овуляция метаболизмнің әдеттегі жылдамдығын арттырады, соған байла-

нысты дене температурасы да Цельсий бойынша 0,3 пен 0,9 градус ара-

лығында жоғарылайды деген принципке негізделген контрацептивтік әдіс;

дененің базалдық температурасын күнделікті өлшеп, жазып жүру арқылы

овуляция уақытын дәл анықтауға болады.

Депопуляция (depopulation) – елдегі немесе өлкедегі халық санының кемуі.

Джейкоб синдромы (Jacob’s Syndrome) – адамның басы артық (яғни үшінші)

жыныстық хромосомамен (XYY конфигурациясында) тууы.

Джентрификация (gentriﬁcation) – орта таптың және басқа да бақуатты топ-

тың қаланың бір кездегі кедей аудандарына көшуі.

Диафрагма (diaphragm) – жатыр мойнын жауып тұратын майысқақ дискіден

тұратын жүктілікке қарсы құрал.

Дифференциалдық көші-қон (dierential migration) – халықтың әртүрлі де-

мографиялық, әлеуметтік және экономикалық сипатына қарай көші-қон-

ның әртүрлі болуы.

Дүниеге келген балалар (children ever born) – қай кезде болса да дүниеге кел-

ген бала саны.

Егде жас тәуелділігі арасалмағы (ЕЖТА) (old-age-dependency ratio (ADR or

Aged-DR) – 65 жастағы және одан үлкен адамдарды жұмысқа жарамды

(яғни 15 пен 64 жас аралығындағы) тұрғындарға қатынасының 100-ге кө-

бейтілуі; мұны жастық тәуелділік арасалмағы деп те атайды.

Екі күн әдісі (two-day method) – әйелдің қынаптық заттардың бөлінген-бөлін-

бегеніне қарап жүктіліктен хабардар болуы.

Екі фазалы таблеткалар (biphasic pills) – құрамында прогестин және/немесе

эстроген мөлшері әртүрлі контрацептивтік таблеткалар, оны етеккір циклі

кезінде ішеді.

424

Глоссарий

Екінші демографиялық транзит (ЕДТ) (second demographic transition (SDT) –

(бірінші) демографиялық транзиттің төртінші сатысына жеткенде халықта

туудың төмендеуі; екінші демографиялық транзитке тән мінез-құлықтарға

бірінші рет үйлену жасының ұлғаюы, бірге тұрудың көбеюі, ажырасудың

көбеюі, біржынысты жұптастықтар мен некелердің пайда болуы, некесіз

балалы болудың көбеюі және өз еркімен баласыз болу жатады.

Еңбек бөлінісі (division of labor) – халық мүшелерінің істейтін жұмысына қа-

рай өзгешелігі; қоғамда еңбек бөлінісі неғұрлым күрделі болса, жұмысына

қарай өзгешелігі де соғұрлым терең болады.

Еркек стерилизациясы (male sterilization) – ұрық жолдарының бір бөлігін ке-

сіп, байлап және алып тастайтын хирургиялық процедура; вазэктомия деп

те аталады.

Ер адамның фертильдігі (male fertility) – еркектердің ұрпақ өрбітуі.

Ерікті баласыздық (voluntary childlessness) – әдейі немесе ерікті түрде балалы

болмау.

Жабық халық (closed population) – көші-қон болмайтын халық.

Жалпы көші-қон (gross migration) – өлкеге келген мигрант саны мен өлкеден

кеткен мигрант санының қосындысы.

Жалпы репродукциялық коэффициент (ЖРК) (gross reproduction rate (GRR) –

гипотетикалық топ ретіндегі 1 000 әйел бала табу жасын сол жылдағы жас

нормаларына сәйкес аяқтаған жағдайда туған қыз балардың орташа саны;

туудың жиынтық коэффициентіне ұқсас, бірақ қыз балалармен шектеледі.

Жаңғырық теориясы (echo eect) – кез келген диапазондағы аномалды жоға-

ры (немесе төмен) туудың бір буыннан кейін қайталану үрдісі, оған туудың

бастапқы деңгейінің жас құрылымына ықпалы себеп болады.

Жартылай өсімтал (semifecund) – біраз уақыт бірге тұрып, контрацепцияны

қолданбаған, бірақ бала көтермеген жұптың сипаттамасы.

Жас бойынша өлім-жітім коэффициенті (ЖБӨК) (age-speciﬁc death rate

(ASDR) – белгілі бір жас тобындағы 1 000 адамға шаққандағы өлім-жітім

саны; «М» коэффициенті деп те аталады.

Жас бойынша өлім-жітім қисығы (age curve of mortality) – өлім-жітім көр-

сеткіштерінің өзгеруін көрсететін график, оны өлім-жітімнің жас бойынша

коэффициенттерінің (ӨЖБК) толық кестесіндегі мәліметтер жақсы көрсе-

теді; қисық көбіне төңкерілген «U» түрінде кездеседі.

Жас бойынша туу коэффициенті (ЖБТК) (age-speciﬁc fertility rate (ASFR) – жа-

сына қарай әйелдердегі туу коэффициенті; ЖБТК әдетте 15–19, 20–24 және

әрі қарай 45–49 жасқа дейінгі бес жылдық жеті жас тобының әрбіріндегі

әйелдер бойынша есептеледі.

Жас бойынша туу қисығы (age curve of fertility) – әйелдердің құрсақ көтерер ке-

зеңі бойында туу көрсеткішінің өзгеруін көрсететін график; әдетте ол жас бо-

йынша туу коэффициенттеріне (ЖБТК) негізделеді (15–19 жастан 45–49 жас-

қа дейінгі аралықтағы); жас қисығы көбіне төңкерілген «U» түрінде кездеседі.

425

Глоссарий

Жас/жыныс бойынша коэффициент (age-/sex-speciﬁc rate) – халық ішіндегі

жас және жыныс бойынша жіктелген топ бөліктерінің демографиялық іс-

әрекетіне қатысты коэффициент.

Жасөспірім мен ересектің денсаулығын ұлттық лонгитюдтік (ұзақ уа-

қыт) зерттеу (National Longitudinal Study of Adolescent to Adult Health (Add

Health) – 1994–1995 жылдары АҚШ-тағы 7–12 сыныптағы жасөспірімдер

іріктемесін ұлттық деңгейде ұзақ мерзім бойы зерттеу. Бұл жасөспірімдер

когортасы үйде сұхбат алу жолымен ересек жасқа дейін бақыланды.

Жасөспірімдер арасындағы фертильдік (adolescent fertility) – әдетте 15–19

жастағы әйелдер деп аталатын жасөспірімдердің жүктілігі, босануы.

Жасөспірімдер арасындағы фертильдік коэффициенті (adolescent fertility

rate) – әдетте 15–19 жастағы әйелдер деп аталатын жасөспірімдердегі туу-

дың жастық коэффициенті.

Жастық құрам (age composition) – халықтың жас бойынша құрамы (яғни ха-

лықтың жас бойынша санаттарға бөлінуі).

Жастық тәуелділік арасалмағы (ЖТА) (aged-dependency ratio (ADR) – 65 жас-

тағы және одан үлкен адамдардың еңбекке қабілетті тұрғындарға (яғни

15–64 жас аралығындағы) қатынасының 100-ге көбейтілуі; сонымен қатар

егде жас тәуелділігі коэффициенті деп те аталады.

Жастың үймеленуі (age heaping) – белгілі бір жасқа (мысалы, 0 немесе 5-ке

аяқталатын) қатысты деректердің басқа жастар есебінен көбейтіліп

көрсетілуінен пайда болатын жас мәліметтеріндегі сәйкессіздіктер мен

кедір-бұдырлар.

Жасыл карта (green card) – тұлғаның АҚШ-тың заңды тұрақты тұрғыны екенін

айғақтайтын куәлік. Ресми аты «АҚШ-тың тұрақты тұрғынының картасы»

деп аталғанымен, 1946 жыл мен 1964 жыл арасында түсі жасыл болғандық-

тан «жасыл карта» аталып кеткен, елу жылға жуық басқа түспен шығып, тек

2010 жылы қайтадан жасыл болып шыға бастады.

Жатыр түтікшелерін байлау (tubal ligation) – әйел стерилизациясы, жатыр тү-

тікшелерін кесіп, байлап, алып тастайды.

Жатырішілік спираль (intrauterine device (IUD) – бала көтермеу үшін жатыр

ішіне салынатын шағын зат.

Жедел контрацепция таблеткасы (ЖКТ) (emergency contraceptive pill (ECP) –

сақтанбаған жыныстық қатынастан кейін ішетін контрацепциялық дәрі; ол

ұрықтанған аналық жасушаны жатырдың шырышты қабыршағына орнық-

тырмау арқылы жүктілікке жол бермеуге арналған; мұны таңертеңгі таб-

летка деп те атайды.

Жергілікті көш (local movement) – бір қауымдастық ішінде мекенжайды уа-

қытша ауыстыру, мұндайда адам аймақ, округ шекарасынан өтпейді.

Жиынтық тәуелділік арасалмағы (Жиынтық ТА) (total dependency ratio

(Total DR) – егде жас тәуелділігі коэффициенті плюс кіші жас тәуелділігі

коэффициенті.

426

Глоссарий

Жорамал (projection) – «халық саны туралы жорамалды» қараңыз.

Жұқтырылған иммун тапшылығы синдромы (ЖИТС) (acquired immune

deﬁciency syndrome, AIDS) – адамның иммун тапшылығы вирусынан (АИТВ)

болатын иммундық жүйедегі кесел; вирус иммундық жүйені әлсіретіп, ин-

фекцияның кез келген түрімен күресе алмайтын дәрежеге жеткенде адам

ЖИТС-пен ауыратын болып саналады.

Жұмыс күші (labor force) – халықтың жұмысы бар немесе белсене жұмыс іздеу-

дегі бөлігі.

Жұптастық (partnering) – некесі қиылған немесе некесіз көңілдес болсын, әй-

теуір бірге тұратын екі адамның өмірі.

Жүктілік (gestation) – жатырға біткен ұрық бала болып туғанға дейінгі кезең.

Жүктілікті қолдан үзу (induced abortion) – баланы тірі тууға жеткізбеу мақса-

тында адамның килігуімен жүктіліктің тоқтатылуы; ұрықтың адам қолы-

мен заңды немесе заңсыз өлтірілуі; нақтырақ айтқанда, ұрықты тіршілік

ете алатын кезіне жеткізбей алып тастау.

Жыныстық арасалмақ (ЖА) (sex ratio (SR) – халықтағы еркек санының әйел

санына бөлініп, 100-ге көбейтілуі.

Жыныстық құрам (sex composition) – халықтың жыныс бойынша құрамы.

Заңсыз/рәсімделмеген иммигрант (unauthorized/undocumented immigrant) –

қабылдаушы елдің азаматы емес және ол елді тұрғылықты мекендеуге рұқ-

сат берілмеген, сонымен қатар «ұзақ уақыт тұруға және жұмыс істеуге мүм-

кіндік беретін нақты уақытша статусы жоқ» (Passel, 2006: 1), бірақ сол елде

тұратын халықаралық иммигрант.

Зигота (zygote) – еркек спермасы ұрықтандырған әйелдің аналық жасушасы.

Иммигрант (immigrant) – бөгде елге тұрақтап қалу мақсатымен кіретін адам.

Иммиграция (immigration) – адамдардың бөгде елге тұрақтап қалу үшін көшуі.

Интержыныс немесе интерсекс (intersex) – еркек пен әйелді бір-бірінен өз-

гешелейтін дене белгілерінің (мысалы, хромосома, жыныс безі, жыныстық

мүше) әдеттегіден тыс қиюласуы бар адамға айтылатын сөз.

Квартерон (Quadroon) – бір кезде, мысалы, 1890 жылы АҚШ-тағы санақта му-

лат пен ақнәсілді ата-анадан туған адамды белгілеуге қолданылған нәсілдік

жіктеу термині.

Квинакрин стерилизациясы (quinacrine sterilization (QS) – хирургиялық емес

әйел стерилизациясы; онда әйелдің жатырына квинакриннің кішкентай тү-

йіршіктері салынады; түйіршіктер еріп, жатыр түтікшелерінің тесігіне ба-

рады да, тыртық ұлпаларының пайда болуына әкеледі, олар түтікшелерді

бітейді.

Кезбе мигрант (ﬂoating migrant) – Қытайдағы бір жерден екінші жерге өкімет-

тің рұқсатынсыз қоныс аударған ішкі мигрант.

Кезеңдік коэффициент (period rate) – бір уақыт мезетінде немесе уақыт кезе-

ңінде, мысалы, бір жылда, болатын іс-қимылдарға негізделген көрсеткіш;

мұны көлденең көрсеткіш деп те атайды.

427

Глоссарий

Кезеңдік перспектива (period perspective) – демографиялық процесті халық

топтарының белгілі бір уақыт кезеңіндегі, әдетте бір жылдағы, жиынтық

тәжірибесі ретінде көлденең зерттеу.

Кері көші-қон (return migration) – ел ішінде қоныс аударған адамдардың бі-

раз уақыттан кейін бұрынғы мекеніне қайта көшуі.

Клайнефельтер синдромы (Klinefelter’s Syndrome) – адамның басы артық

(яғни үшінші) жыныстық хромосомамен (XХY конфигурациясында) тууы.

Когорта (cohort) – бір уақыт кезеңінде (мысалы, бір немесе бес жылда) ірі де-

мографиялық оқиғаны бастан кешірген адамдар тобы; мысалы туу когор-

тасы (бір жылда немесе бес жылда туған адамдар) немесе неке когортасы

(бір жылда немесе бес жылдық кезеңде некелескен адамдар).

Когорталық талдау (cohort analysis) – уақыт бойында когортада болған де-

мографиялық өзгерістерді (мысалы, нақты бір туу когортасында немесе

әйелдердің неке когортасында туған балалар) зерттеу; уақыттың нақты

бір мезетіндегі демографиялық оқиғаны зерттеуден (кезеңдік немесе көл-

денең талдау) айырмашылығы – осы.

Контрацептивтік жапсырма (contraceptive patch) – жамбасқа, қолға немесе

қарынға жабыстыратын шағын дөңгелек жабысқақ зат; ол жүктілікке жол

бермеу үшін күн сайын эстроген мен прогестинді тұрақты да үздіксіз бөліп

тұрады.

Контрацептивтік сорғыш (contraceptive sponge) – бір рет қолдануға арналған

қынаптық спермицид; құрамында 1 грамм спермицид бар «жастық пішін-

дес кішкентай полиуретан сорғыш» (Cates and Harwood, 2011: 395).

Контрацепция (contraception) – жыныстық қатынастың жүктілікке ұласуына

жол бермеу шаралары.

Контрацепциялық инъекция (contraception injection) – құрамында жүктілік-

ке жол бермейтін гормондары бар инъекция; әдетте медициналық қызмет-

кер шамамен үш айда бір рет қолға, жамбасқа, мықынның жоғарғы жағы-

на немесе қарынға салады.

Көлденең қима (cross-sectional) – халық санағындағыдай, халықтың уақыт-

тың бір мезетіндегі санын, құрамын және бөлінісін көрсететін нүкте.

Көпшілік-азшылық халқы (majority-minority population) – округ, штат неме-

се ел халқының 50%-ынан астамын азшылықтардың құрауы.

Көшуші (mover) – тұрғылықты мекенін өзгертуші адам.

Көші-қон (migration) – адамдардың тұрғылықты мекенжайының өзгеруіне

алып баратын кеңістіктегі қозғалысы; ел ішіндегісі – ішкі көші-қон, елдер

арасындағысы – халықаралық көші-қон.

Көші-қон ағыны (migration stream) – белгілі бір уақыт кезеңінде бір мекен-

нен шығып, бір мекенге келген мигранттардың жиынтығы; көші-қонның

қарсы ағынымен салыстырыңыз.

Көші-қон желісі теориясы (migration network theory) – мигранттар, бұрынғы

мигранттар, енді мигрант болуы мүмкін адамдар және олар шыққан елдегі

428

Глоссарий

мигрант емес адамдар арасындағы жеке байланыс сияқты желілерге назар

аударатын теория.

Көші-қон интервалы (migration interval) – әдетте жылдармен берілетін, кө-

ші-қон жүретін уақыт кезеңі.

Көші-қон тиімділігі (migration eciency) – өлкедегі таза көші-қонның ондағы

жалпы көші-қонға бөлінуі.

Көші-қон тиімділігінің коэффициенті (КТК) (migration eciency ratio

(MER) – жалпы мигрант санының таза мигрант санына бөлініп, 100-ге

көбейтілуі.

Көші-қон іріктеуі (migration selectivity) – мигранттардың жас, нәсіл, жыныс,

әлеуметтік-экономикалық статус және басқа да сипаттары бойынша таң-

далуы, яғни бір адамдардағы көшу ықтималдығының басқалардағы көшу

ықтималдығынан жоғары болатыны.

Көші-қонның әлемдік жүйелері теориясы (world systems theory of migration) –

халықаралық көші-қон – нарықтық экономиканың жаһандануының заңды

нәтижесі дейтін теория.

Көші-қонның жалпы коэффициенті (КЖК) (gross migration rate (GMR) –

белгілі бір уақыт кезеңінде бір өлкеге келген мигрант пен кеткен мигрант

санының 1 000 адамға шаққандағы қосындысы.

Көші-қонның жаңа экономикалық теориясы (new economics theory of

migration) – көші-қон туралы шешімдерді жеке адамдар ғана емес, отбасы

және шаңырақ сияқты ірі бірліктер де қабылдайды дейтін теория.

Көші-қонның қарсы ағыны (migration counterstream) – бір уақыт кезеңі ішін-

де бір көші-қон бағытына қарсы жүріп жатқан шағындау топтың ағыны.

Көші-қонның қозғаушы және тартушы факторлары (push and pull factors

of migration) – адамды өз мекенінен қозғайтын не қозғамайтын және жаңа

мекенге тартатын немесе тартпайтын факторлардың жиынтығы.

Көші-қонның экологиялық теориясы (ecological theory of migration) – көші-

қон деңгейін болжау үшін халықтың ерекшеліктеріне назар аударатын тео-

рия; жеке ұстанымдар мен бейімдіктер бұл теорияда еш рөл ойнамайды.

Күнтізбелік ырғақ әдісі (calendar rhythm method) – тиімділігі ең төмен конт-

рацепцивтік әдістердің бірі, оны мерзімдік тежелу деп атайды; овуляция

кезінде жыныстық қатынастан тежелген әйел жүктіліктің алдын алады де-

ген идеяға негізделген.

Кіші жас тәуелділігі арасалмағы (кіші жас ТА) (youth-dependency ratio (YDR

or Youth-DR) – 15 жасқа дейінгі адам санының 15–64 жастағы адам санына

бөлініп, 100-ге көбейтілуі.

Қазіргі халық саны сауалнамасы (ҚХСС) (Current Population Survey (CPS) –

АҚШ Халық санағы бюросының Еңбек статистикасы бюросына арнап

жұмыс күші туралы және басқа да деректер жинау үшін институттық

емес азаматтық тұрғындарға жүргізетін ай сайынғы бүкілхалықтық

сауалнамасы.

429

Глоссарий

Қала (city) – өз құрамына кіретін ел немесе штаттың шешімімен өз жарғы-

сында көрсетілген белгілі бір құзыреттерге ие инкорпорацияланған (кіші

объектілердің үлкендерге қосылуы) аумақ.

Қала агломерациясы (urban agglomeration) – БҰҰ анықтамасы бойынша, ке-

мінде 1 млн тұрғыны бар қалалық аймақ, оған халық тығыздығы қаламен

бірдей маңайдағы өлкелер де кіреді.

Қала кластері (urban cluster)– бәрін бірге алғанда тұрғыны кемінде 2 500 бо-

латын, бірақ 50 000-нан аспайтын кварталдар шоғыры мен оған жапсарлас

халқы тығыз қоныстанған кварталдар.

Қалалық аймақ (urban area) – орталық қала немесе қалалар мен оған жапсар-

лас халқы тығыз қоныстанған өлкелер.

Қалалық жерлер (urban places) – халқы тығыз жерлер; АҚШ-та 2 500 және

одан көп тұрғыны бар қалаға кірген және кірмеген жерлер.

Қаланың өсуі (urban growth) – қалалық аудандарда тұратын адам санының артуы.

Қолдану тиімділігі (контрацептивті қолданудың тиімділігі) (use eectiveness

(of a contraceptive) – әдістің тиімділігін кей қолданушылардың нұсқаулық-

ты толық орындамайтынын ескере отырып бағалау. Қолдану тиімділігі

мәліметтері «типті» қолданған жағдайда әдістің қаншалық тиімді екенін

көрсетеді.

Қос еңбек нарығы теориясы (dual labor market theory) – көші-қон индуст-

риалдық қоғамдардың экономикалық құрылымдары талаптарынан туын-

дайды дейтін теория.

Қынаптық контрацептивтер (vaginal contraceptives) – сперманы химиялық

әсермен қозғалыссыз қалдыру немесе жарамсыз ету жолымен жүктілікті

болдырмайтын, қынапқа салынатын көбік, желе немесе паста.

Қынаптық қалпақша (cervical cap) – жатыр мойнын бітеу арқылы жүктіліктің

алдын алу үшін қолданылатын оймақ пішінді кішкентай зат.

Қынаптық сақина (vaginal ring) – құрамы жағынан ішуге арналған аралас

контрацептивтік таблеткаға ұқсас жұқа, мөлдір, майысқақ зат, оның құра-

мындағы жүктілікке жол бермейтін эстроген мен прогестин әйел ағзасына

үнемі барып отырады.

Лапароскопиялық стерилизация (laparoscopic sterilization) – жатыр тү-

тікшілерін лапароскоппен қарап, сосын оларды бітеуден тұратын әйел

стерилизациясы.

Латынамерикалық парадокс (Hispanic paradox) – «эпидемиологиялық пара-

доксты» қараңыз.

Макроанализ (macro analysis) – адамдардың ірі тобын, мысалы, елдердің, мі-

нез-құлқын зерттеу.

Мальтус бақылаулары (Malthusian checks) – халық санын тежеу мақсатында

Томас Мальтус айтқан бақылаудың екі түрі – превентивтік бақылау және

позитивтік бақылау; негізгі превентивтік бақылау – «моральдық тежелу»;

негізгі позитивтік бақылау – соғыс, ашаршылық және індет.

430

Глоссарий

Мальтус теориясы (Malthusianism) – Томас Мальтустың еңбектеріне негіздел-

ген, халықты бақылаусыз қалдырса, өзіне қажет тіршілік заттарының мөл-

шерінен саны асып кетеді дейтін теория немесе көзқарас.

Маңызды статистикалық мәліметтер (vital statistics) – өмірлік маңызы бар оқи-

ғаларды тіркеудің қорытылған нәтижелері; өмірлік маңызы бар оқиғаларға

өлім мен туу ғана жатады, бірақ бұл термин көбіне кең мағынада қолданылып,

неке және ажырасу сияқты басқа да демографиялық оқиғаларды қамтиды.

Марқұм (decedent) – өлген адам.

Мәдени амальгамация (cultural amalgamation) – екі немесе одан да көп топ-

тың араласуынан немесе некелесуінен жаңа қоғамның, жаңа мәдениеттің

пайда болатыны туралы теория.

Мәдени сепаратизм (cultural separatism) – жаңа келгендердің өз еркімен не-

месе қабылдаушы қоғамның бөлектеу әрекетінен байырғы тұрғындардан

оқшау өмір сүруі.

Мәжбүрлі көші-қон (forced migration) – қазіргі жағдайда жекелеген адамдар-

дың мемлекеттің мәжбүрлеуімен қоныс аударуы; оған қашу немесе мекен-

сіз қалу және босқындық (босқынды қараңыз) кіреді; оның ішіне тарихта

құлдық пен мәжбүрлі қызмет те кіретін.

Мегалополис (megalopolis) – екі немесе одан көп метрополиялық округті және

олардың арасындағы урбандалған аймақты қамтитын кез келген халқы ты-

ғыз әлеуметтік-экономикалық зонаны білдіретін термин.

Менархе (menarche) – алғашқы етеккірден білінетін әйелдегі ұрпақ өрбіту не-

месе бала табу кезеңінің басталуы.

Менопауза (menopause) – етеккірдің тоқтауы арқылы әйелдегі ұрпақ өрбіту

немесе бала табу кезеңінің аяқталуы.

Меркантилизм (mercantilism) – елдің басқа елдермен сауда жасау және тауар-

лар мен материалдарды импорттаудан гөрі көбірек экспорттау арқылы эко-

номикалық өсімге ұмтылуы.

Метис (mestizo) – аралас нәсілді адам, Латын Америкасында ХІХ ғасырда

Испаниядан келгендер мен жергілікті топтардың қан араластыруынан пай-

да болды.

Метрополизация (metropolitanization) – метрополиялық округ халқының,

басқа халық топтарымен салыстырғанда көбеюі.

Метрополис (metropolis) – аса ірі және/немесе маңызды қала.

Метрополиялық округ (metropolitan area) – кемінде 50 000 тұрғыны бар орта-

лық қала (не қалалар) мен елді мекендерден тұратын аймақ.

Метрополиялық статистикалық округ (метроокруг немесе МСО)

(metropolitan statistical area (metro area or MSA) – халқы тығыз ядро мен оған

экономикалық және әлеуметтік жағынан айтарлықтай интеграцияланған

көршілес қауымдастықтарды біріктіретін географиялық аудан.

Мигрант (migrant) – мекенжайын ауыстыратын, ол үшін (АҚШ округінің ше-

карасынан) саяси шекарадан өтетін адам.

431

Глоссарий

Мигранттың оралу эффектісі (return migrant eect) – басқа азшылық топ-

тармен (мысалы, афроамерикалықтармен) салыстырғанда, тегі латынаме-

рикалықтардың өмірі ұзағырақ болатын себебі – физикалық денсаулығы

нашар латынамерикалықтардың көбі егде жаста қалған өмірін сүру үшін

Мексикаға оралады, осылайша олардың өлімі АҚШ статистикасында есепке

алынбайды дейтін гипотеза.

Микроанализ (micro analysis) – жекелеген адамдардың мінез-құлқын зерттеу.

Микроб теориясы (germ theory) – микроорганизмдерді, негізінен, сәбилер мен

балалар арасындағы көптеген инфекциялық аурудың себебі деп анықтау.

Микрополиялық округ (micropolitan area) – халқы 10 000 мен 49 999 аралы-

ғындағы, кем дегенде, бір қалалық кластері бар географиялық аудан.

Минилапаротомия (minilaparotomy) – босанған әйелге бірнеше күннен кейін

жасалатын хирургиялық стерилизациялық процедура.

Мини-таблетка (mini-pill) – прогестині ғана бар ішетін контрацептив.

Монофазалық таблетка (monophasic) – күн сайын эстроген мен прогестиннің

белгілі бір мөлшерін бөліп отыратын жүктілікке қарсы таблетка.

Мулат (Mulatto) – бір кезде, мысалы, АҚШ-тағы 1890 жылғы халық санағында,

қаранәсілді ата-ана мен ақнәсілді ата-анадан туған адамды немесе әке-ше-

шесі мулат адамды белгілеу үшін қолданылған нәсілдік жіктеу термині.

Мүшеқап (еркектерге арналған) (condom (male) – бала көтеріп қалуға неме-

се ауру жұқтыруға жол бермеу үшін, әдетте еркек қолданатын кедергі түрі;

жыныстық қатынас кезінде еркектің жыныс мүшесіне киілетін қапшық;

әйел мүшеқабын да қараңыз.

Нәсілдік өлім-жітім қиылысы (racial mortality crossover) – ең үлкен жастарда

қаранәсілділердегі өлім-жітім көрсеткіштері ақнәсілділерден, кейде тіп-

ті тегі латынамерикалықтардан төмен болатыны туралы демографиялық

пайым.

Некеден тыс туу (nonmarital fertility) – некесі жоқ әйелдің бала табуы.

Некролог (obituary) – адамның өлгені туралы газеттегі хабарлама, онда әдет-

те өлген адамның шағын өмірбаяны беріледі.

Неомальтузиандық (neo-Malthusianism) – (Томас Мальтусқа сәйкес) халық-

тың өсімін шектемесе, саны тіршілікке керек заттар мөлшерінен асып кете-

ді дейтін сенім; бірақ мұның ерекшелігі сонда, бұл дилемманы шешу үшін

тууды бақылауға шақырады (бірақ Мальтус бойынша емес).

Неонаталдық өлім-жітім коэффициенті (НӨК) (neonatal mortality rate (NMR) –

28 күндік және одан да кіші сәбилердің 1 000 тірі тууға шаққандағы өлімі.

Нозолог (nosologist) – ауруларды және өлім себептерін жіктеумен және санат-

тарға бөлумен айналысатын адам.

Ойма вазэктомиясы (keyhole vasectomy) – скальпелсіз вазэктомияның балама

термині, еркек стерилизациясына қатысты.

Окторун (Octoroon) – бір кезде, мысалы, АҚШ-тағы 1890 жылғы халық са-

нағында, бір қаранәсілді үлкен атасы (немесе әжесі) және жеті ақнәсілді

432

Глоссарий

үлкен атасы (немесе әжесі) бар адамды белгілеу үшін қолданылған нәсілдік

жіктеу термині.

Орта жас (median age) – халықты жас және егде деп теңдей екіге бөлетін жас.

Орта шама (average) – жиынтықтағы барлық жағдайларды ең дұрыс білдіре-

тін статистикалық бір шама; мұндай көрсеткіштің тағы бірі медиана, бұдан

жоғары немесе төмен мән оқиғалардың жартысына дәл келеді; келесі бір

көрсеткіш – оқиға санына бөлінген барлық мәндердің жиынтығы қызметін

атқаратын орташа арифметикалық шама.

Орталық қала (central city) – метрополиялық немесе микрополиялық өңірдегі

ең ірі қала.

Орын толтыру деңгейінде туу (replacement-level fertility) – әйелдер когортасы

халықтағы өз орнын басатын мөлшерде ғана балалы болатын туу деңгейі;

өлім-жітімі төмен халықтарда орын толтыру деңгейі әр әйелге 2,1 баладан

болады.

Отбасы өсімін ұлттық зерттеу (National Survey of Family Growth (NSFG) –

АҚШ-та 15–44 жас аралығындағы респонденттерге жүргізілетін көпсатылы

ұлттық репрезентативтік сауалнама, осы арқылы отбасылық өмір және реп-

родукциялық денсаулық туралы ақпарат жинақталады.

Отбасылық жұптасу (family partnering) – қарсы жынысты немесе біржынысты

екі адамның бір отбасында немесе отбасы түріндегі шаңырақта бірге тұруы.

Отбасын жоспарлау (family planning) – ерлі-зайыптылардың бала саны мен

балалар арасындағы уақытты реттеуге деген талпынысы.

Отбасын жоспарлау бағдарламасы (family planning program) – көбіне үкімет-

тің демеуімен тууды заманауи бақылауға арналған ақпаратты, материал-

дарды және қызметтерді беру.

Өлі туу (stillbirth) – жүктіліктің 20–28 аптасында немесе одан кейінгі мерзімін-

де ұрықтың өлуі.

Өлі туу коэффициенті (ӨТК) (stillbirth rate (SBR) – түсік немесе өлі туу саны-

ның жалпы тірі туу санына бөлінуі және оған өлі туу саны қосылып, 1 000-ға

көбейтілуі.

Өлім (death) – «тірі туғаннан кейін бүкіл тіршілік нышандарының біржола жо-

ғалуы; өлім тек тірі туудан кейін болады» (Shryock, Siegel and Associates,

1976: 221).

Өлім-жітім (mortality) – халықтағы өлім жиілігі.

Өлім-жітімнің жалпы коэффициенті (ӨЖК) (crude death rate (CDR) – жыл ор-

тасында 1 000 адамға шаққандағы өлім саны.

Өлім-жітімнің қарсы қозғалысы (mortality reversal) – халықта өлім-жітім аза-

йып тұрған кезде қайтадан өлімнің көбейіп кетуі.

Өлім-жітімнің стандартталған коэффициенті (ӨСК) (standardized death

rate (SDR) – жас құрамын, сонымен қатар, бәлкім, нәсіл және жыныс сияқ-

ты басқа да факторларды ескере отырып түзетілген өлім-жітім коэффи-

циенті. Егер жас құрамы әртүрлі екі халықтағы өлім-жітім көрсеткіштерін

433

Глоссарий

салыстыру керек болса, онда өлім-жітімнің жалпы коэффициентін емес,

өлім-жітімнің жас бойынша стандартталған коэффициентін қолдану қажет.

Өлім-жітімнің транзиті (mortality transition) – демографиялық транзиттің бір

бөлігі, онда өлім-жітім жоғары, тұрақсыз және салыстырмалы түрде бақы-

лаусыз деңгейден төмен, тұрақты және бақылаудағы деңгейге түседі; де-

мографиялық транзит теориясын қараңыз.

Өлімнің экзогенді себебі (exogenous cause of death) – ағзаның немесе генети-

калық құрамның тысында жатқан өлім себебі; оған инфекциялық ауру, жа-

затайым оқиға және жарақат алу жатады.

Өлімнің эндогендік себебі (endogenous cause of death) – өлім себебінің дене

ішінен немесе генетикалық құрамнан туындауы; сәби өлімінің эндоген-

дік себептеріне әдетте «дамудың туабітті кемістіктері, хромосомалық ано-

малиялар, туу қиындықтары, сонымен қатар аз салмақпен туу» жатады

(Pebley, 2003: 534).

Өмір кестесі (life table) – гипотетикалық когортаның өміріндегі өлім-жітімнің

жас/жыныс көрсеткіштерінің жиынтық әсерлерін байқау үшін қолданыла-

тын статистикалық кесте.

Өмір ұзақтығы (life span) – адам жетуі мүмкін ең ұзақ жас; адам өмірінің жыл-

мен есептегендегі шегі.

Өмірдің болжалды ұзақтығы (life expectancy) – өмір кестесі бойынша белгілі

бір жасқа жеткен адамдардың енді өмір сүре алатын жылдарының орташа

көрсеткіші; бұл шама өмір кестесінде «е» белгісімен әдетте соңында тұрады.

Өмірдің орташа ұзақтығы (longevity) – жеке өмірдің ұзақтығы; жиынтықтап

алғанда, когорта өмірінің орташа ұзақтығы.

Өсімсіздік (infertility) – баланың болмауы; баласыздық деп те аталады.

Өсімтал (fecund) – ұрпақ өрбіте алу қабілетін білдіретін сөз.

Өсімталдық (fecundity) – еркектің, әйелдің немесе жұптың бала табуға биоло-

гиялық қабілеті.

Пандемия (pandemic) – індеттің ауқымы үлкен болып, бір континентке, тіпті

бүкіл әлемге таралып, халықтың аса ірі бөлігін шарпуы.

Паритет (parity) – әйелдің қанша бала тапқанын білдіреді, сонымен қатар туу

ретіне де қатысты.

Перинаталдық өлім-жітім коэффициенті (ПеӨК) (perinatal mortality rate

(PeMR) – бір жылдағы өлі туу саны мен 0–7 күндік сәбилердің өлім саны қо-

сылып, тірі туу саны мен өлі туу санының қосындысына бөлінуі, нәтиженің

мыңға көбейтілуі; жүктіліктің жоғалуы деп те аталады.

Плюрализм (pluralism) – қабылдаушы қоғам өз құрамындағы этностық топ-

тардың дамуына мүмкіндік береді, олардың әрқайсысы өз мәдени мұрасын

сақтайды дейтін концепция.

Позитивтік бақылаулар (positive checks) – Мальтус теориясы бойынша халық

саны өлім-жітімнің көбеюі арқылы бақыланады; оған соғыс, ашаршылық

және індет жатады.

434

Глоссарий

Полигиния (polygyny) – еркектің қатарынан екі немесе одан көп әйелмен

некелесуі.

Постнеонаталдық өлім-жітім коэффициенті (ПНӨК) (postneonatal mortality

rate (PMR) – 1 000 тірі тууға шаққандағы 29 күндік және 1 жасар сәбилердің

өлімі.

Потенциалдық қолдау арасалмағы (ПҚА) (potential support ratio (PSR) – ең-

бекке жарамды тұрғындардың егде тұрғындарды қолдау дәрежесін көрсе-

тетін көрсеткіш; оны жұмысқа жарамды жастағы (15–64) адам санын егде

адам (65 жастағы және одан үлкен) санына бөлу арқылы шығарады.

Превентивтік бақылаулар (preventive checks) – Мальтус теориясы бойынша

халық санын бұлай бақылау туудың азаюы арқылы іске асады; оған некені

кейінге қалдыру және тежелу жатады.

Пронаталистік (pronatalist) – тууды көбейтуді насихаттауға қатысты сөз.

Ре-мигрант (re-migrant) – қайтадан өз еліне оралып, тұрақты қоныстанған ха-

лықаралық мигрант.

Ре-миграция (re-migration) – басқа елге көшкен адамдардың біраз уақыттан

кейін өз еліне оралуы.

Репродукция (reproduction) – қыз балалардың тууы (ұл балалардың ғана тууын

білдіретін демографиялық термин жоқ); бұл да тууға жатады, бірақ қыз ба-

лалардың ғана тууына қатысты сөз.

Сoitus interruptus (жыныстық қатынасты үзу) – мұны «шығарып алу» арқылы

жүктіліктің алдын алу деп те атайды; бұл әдіс арқылы жұп эякуляция кел-

генше жыныстық қатынас жасайды да, шәует шығатын сәт жақындағанда

еркек пенисін әйелдің жыныс мүшесінен шығарып алады; шәует шығатын

сәт келгенде еркек өзіне ие бола білуі керек» (Kowal, 2011: 410).

Сабақты пессарий (stem pessary) – қазіргі жатыріші құралының 1860 жылдар-

дың соңында жасалған үлгісі.

Сау мигрант эффектісі (healthy migrant eect) – басқа азшылықтармен (мыса-

лы, афроамерикалықтармен) салыстырғанда тегі латынамерикалықтардың

ұзақ өмір сүретін себебі – АҚШ-тағы латынамерикалықтардың көбі басқа

жерлерде туған, сосын физикалық және психикалық дені сау адамдар көбі-

рек көшеді дейтін гипотеза.

Сәби өлім-жітімі (infant mortality) – сәбилердің, яғни бір жасқа толмаған

адамдардың өлімі.

Сәби өлім-жітімі коэффициенті (СӨК) (infant mortality rate (IMR) – бір жылда

1 000 адамға шаққандағы бір жасқа толмай өлген сәби саны.

Сәтсіздік жиілігі (контрацептивтің) (failure rate (of a contraceptive) – тууды

бақылау әдісін қолданудан соң әр 100 адамға шаққандағы жүктілік саны.

Симптотермалдық әдіс (symptothermal method) – ең тиімді контрацепция-

лық әдістердің бірі; ол қынаптан бөлінген заттарды және дененің базалдық

температурасын бақылау арқылы бала көтеріп қалуы ықтимал уақытты

анықтайды.

435

Глоссарий

Скальпелсіз вазэктомия (no-scalpel vasectomy) – еркектерге арналған стери-

лизация процедурасы, мұнда жергілікті анестезия арқылы ұманы кішкен-

тай етіп теседі, сосын шәует шығаратын түтіктерді ұмадан алып, кеседі

және байлайды, ал кейде күйдіреді де, ұмаға қайта салады. Ұма терісіндегі

тесік өте кішкентай болғандықтан, жіппен тігу қажет болмайды; оны ойма

вазэктомия деп те атайды.

Стандарттау (standardization) – халықты өлім-жітім және туу сияқты демогра-

фиялық процестермен салыстыруға ықпал ете алатын факторларды (мыса-

лы, жас және/немесе жыныс) бақылайтын статистикалық әдіс.

Стерилизация (sterilization) – жүктілікке жол бермеу үшін еркекке немесе

әйелге жасалатын операция немесе процедура.

Стерильдік (sterility) – «өсімсіздікті» қараңыз.

Субөсімтал (subfecund) – өсімтал жұптар бала таба алады, ал субөсімтал жұп-

тарда бала табуын қиындататын әлдебір кінәрат болады.

Субурбандалу (suburbanization) – тұрғындардың орталық қаладан оның ма-

ңындағы аймақтарға жылжуы процесі.

Сыртқа көші-қон (out-migration) – адамдардың бір ел ішіндегі бір әкімшілік

бірліктен (округ немесе штат) екіншісіне қоныс аударуы.

Сыртқа көші-қон коэффициенті (СКК) (out-migration rate (OMR) – әдетте бір

немесе бес жылдық уақыт кезеңінде бір өлкеден кеткен адам санының елде-

гі кезең басындағы халық санына бөлініп, мыңға көбейтілуі.

Табиғи азаю (natural decrease) – екі уақыт нүктесі арасындағы өлім-жітім са-

нынан шегерілген халықтағы туу санының теріс өзгерісі.

Табиғи логарифм (natural log) – санның табиғи логарифмі – керек санмен те-

ңелу үшін «е» көрсеткіші (шамамен 2,7182) көтерілуге тиіс дәреже; 2-нің

табиғи логарифмі 0,693-ке тең, яғни e0,693 = 2 немесе 2,71820,693 = 2.

Табиғи өсім (natural increase) – екі уақыт нүктесі арасындағы өлім-жітім саны-

нан шегерілген халықтағы туу санының оң өзгерісі.

Табиғи өсім коэффициенті (ТӨК) (rate of natural increase (RNI) – халық са-

нының туу мен өлім-жітімге байланысты өзгеруінің пайыздық көрсеткіші;

әдетте былай есептеледі: (туудың жалпы коэффициенті – өлім-жітімнің

жалпы коэффициенті) / 10.

Таза көші-қон (net migration) – өлкедегі көші-қон теңгерімі, ол кірген мигрант

саны минус кеткен мигрант санынан тұрады; теңгерім оң немесе теріс бо-

луы мүмкін.

Таза көші-қон коэффициенті (ТКК) (net migration rate (NMR) – бір өлкеге кір-

ген адам саны минус кеткен адам саны және нәтиженің осы өлкедегі тұр-

ғын санына бөлініп, 1 000-ға көбейтілуі.

Таза нөлдік халықаралық көші-қон (zero net international migration) – елден

көшіп кеткен адам саны мен елге көшіп келген адам санының тең болуы.

Таза репродукциялық коэффициент (ТРК) (net reproduction rate (NRR) – егер

аналардың құрсақ көтеру кезеңі туудың жас бойынша коэффициенттері

436

Глоссарий

және өлім-жітім коэффициенттері кестесіне сәйкес аяқталса, әйелдердің

бала табу когортасында тууы мүмкін қыз балалардың орташа саны.

Таза халықаралық көші-қон (net international migration) – иммиграция минус

эмиграция.

Таксономия (taxonomy) – жіктеумен айналысатын ғылым саласы.

Таңғы таблетка (morning-after pill) – сақтанбаған жыныстық қатынастан ке-

йін ішетін жүктілікке қарсы дәрі; ол ұрықтанған аналық жасушаның жа-

тырдың шырышты қабатына орнығуына кедергі жасау жолымен жүктілік-

тің алдын алуға арналған; жүктілікке қарсы жедел таблетка деп те аталады.

Таубер парадоксы (Taeuber paradox) – бір дегенеративтік ауруды емдейтін

дәрі табылғанымен, сол жетістік әлгі адамның басқа кеселден өлуіне жол

ашады дейтін демограф Конрад Тауберге телінетін пікір.

Тәуекел тобы (at-risk population) – белгілі бір демографиялық оқиға түрін

(мысалы, туу, өлім-жітім, көші-қон) туындатуы мүмкін адамдар жиынтығы;

тәуекел тобы әдетте коэффициенттің бөлгіші қызметін атқарады.

Тәуелді айнымалы (dependent variable) – шамасы бір немесе бірнеше басқа

тәуелсіз айнымалыға тәуелді айнымалы; мұны нәтиже айнымалысы немесе

Ү айнымалысы деп те атайды.

Тәуелділік арасалмағы (ТК) (dependency ratio (DR) – 15 жасқа дейінгі әрі

65 жастағы және одан да үлкен адам санын 15–64 жас аралығындағы адам

санына бөліп, 100-ге көбейту.

Тәуелсіз айнымалы (independent variable) – тәуелді айнымалыға әсер етеді деп

ұйғарылатын айнымалы; оны Х айнымалысы деп те атайды.

Тек прогестині бар таблетка (progestin-only pill) – құрамында тек прогестині

бар гормондық контрацептивтік таблетка, кейде оны мини-таблетка деп те

атайды.

Тексерусіз кіру (entries without inspection (EWIs) – қабылдаушы елге қоныс ау-

дару кезінде «шекарадан жасырын өтетін немесе жалған виза не жалған

төлқұжат сияқты қолдан жасалған құжаттармен тексерісті айналып өтетін»

халықаралық мигранттар (Armbrister, 2003: 512).

Теңгеруші теңдеу (balancing equation) – бір өлкедегі бір уақыт интервалындағы

халық саны мынаған тең: уақыт интервалының басындағы халық саны плюс

уақыт интервалы кезіндегі туу саны және кірген мигрант саны минус өлім-жі-

тім мен кеткен мигрант саны; мұны кейде халық саны теңдеуі деп те атайды.

Теориялық тиімділік (контрацептивтің тиімділігі) (theoretical eectiveness (of

a contraceptive) – контрацептивтік «мүлтіксіз» қолданған жағдайда болатын

тиімділік дәрежесі.

Тернер синдромы (Turner’s Syndrome) – сперматозоидта Х хромосомасының

да, Ү хромосомасының да болмауы. Сондай сперматозоид дұрыс аналық жа-

сушаны ұрықтандырса, онда балада тек Х хромосомасы болады.

Тері асты контрацептивтік имлантанты (subdermal contraceptive implant) –

әрбірінде прогестин бар капсула түріндегі бір немесе бірнеше шағын

437

Глоссарий

силикон сабақтан тұратын, әдетте әйел қолының жоғарғы жағындағы тері

астына қойылатын, жүктіліктің алдын алатын құрал.

Типтік қолдану (контрацептивті қолдану) (typical use (of a contraceptive) – кең

мағынасында контрацептивті іс жүзінде қолдану; мұның «мүлтіксіз, дұрыс,

өз тәртібімен қолданылған контрацепция әдісінің ажырамас тиімділігіне»

қатысы жоқ (Kost et al., 2008: 11).

Тиімділік (отбасын жоспарлау әдістерінің тиімділігі) (eectiveness (of family

planning methods) – тиімділіктің екі түрі бар: теориялық тиімділік және қол-

дану тиімділігі; теориялық тиімділік – әдісті тура нұсқаулыққа сай қолдан-

ған кездегі тиімділік; қолдану тиімділігі – әдісті кей қолданушылардың нұс-

қаулықта көрсетілгенді дәл орындамай қолданған кезіндегі тиімділік.

Трансгендер (transgender) – жыныстық бірегейлігі немесе мінез-құлқы туған

кезде көрсетілген жынысына сәйкес келмейтін адамның бәріне дерлік қол-

данылатын жалпылама термин.

Транссексуал (transsexual) – «гендерлік бірегейлігі белгіленген жынысынан

бөлек» адамдарға қатысты сөз (American Psychological Association, 2014: 1);

көбіне транссексуалдар гормоналдық терапия, хирургия және басқа әдіс-

термен денесін өз бірегейлігіне сәйкестендіруге тырысады.

Трипл Х синдромы (Triple X Syndrome) – адамның ХХХ конфигурациясында қо-

сымша (яғни үшінші) жыныстық хромосомамен тууы.

Туғандардың жыныстық арақатынасы (ТЖА) (sex ratio at birth (SRB) – 0 жас-

тағы еркек саны 0 жастағы әйел санына бөлініп, 100-ге көбейтілуі.

Турист (tourist) – басқа елге қысқамерзімді сапармен баратын адам.

Туу (birth) – «жүктілік кезеңінің мерзіміне қарамастан, бойға біткен баланы

анасынан толықтай шығарып алу және одан кейін баланың кіндігі кесіл-

ді ме немесе плацентасы байлаулы ма, бұған қарамастан, баланың тыныс

алуы немесе жүрек қағысының болуы, кіндік пульсі не бұлшық еттері-

нің қимылы сияқты тіршілік белгілерінің байқалуы» (Shryock, Siegel and

Associates, 1976: 221).

Туу реті (birth order) – баланың дүниеге келу реті бойынша аталуы (мысалы,

тұңғыш бала, кенже бала); паритет деп те аталады.

Туу туралы ақпарат беру әдістері (fertility awareness methods) – Стандартты

күндер әдісі (Standard Days Method®), Биллингстік овуляция әдісі сияқты

отбасын жоспарлау әдістері.

Туудың жалпы коэффициенті (ТЖК) (crude birth rate (CBR) – жыл ортасында

1 000 адамға шаққандағы тірі туған бала саны.

Туудың жиынтық коэффициенті (ТЖқК) (total fertility rate (TFR) – 1 000 әйел-

ден тұратын гипотетикалық топта белгілі бір уақыт кезеңінде жас бойынша

туу коэффициенттеріне сәйкес, бала туған жағдайдағы олардың туу саны;

екінші жағынан, когорталық ТЖқК дегеніміз – 1 000 әйелден тұратын шын

когортаның нақты туу көрсеткіші, яғни олардың ұрпақ өрбітер жасы кезе-

ңінде дүниеге әкелетін баласының саны.

438

Глоссарий

Туудың негізгі коэффициенті (ТНК) (general fertility rate (GFR) – бір жылда

15–44 (немесе 15–49) жастағы 1 000 әйелге шаққандағы тірі туу саны.

Туудың саяси-экономикалық теориясы (political economic theory of fertility) –

тууды зерттеу үшін қолданылатын ғылыми құрылым, онда экономика, сая-

сат, антропология, әлеуметтану және психология сияқты бірнеше ғылым

саласы пайдаланылады; талдауға микродеңгейдегі және макродеңгейдегі

перспективалар кіреді.

Тұрақты (орнықты) халық саны (stationary population) – туу деңгейі мен

өлім-жітім деңгейі тең тұрақты халық, көші-қон болмаған жағдайда халық

саны өзгеріссіз қалады.

Тұрақты халық (stable population) – туу және өлім-жітім деңгейлері, өсу қар-

қыны мен жас құрамы өзгермейтін гипотетикалық халық.

Тұрақты халық теориясы (stable population theory) – көші-қонға жабық, жас

бойынша туу және өлім-жітім коэффициенттері өзгермейтін халық алғаш-

қы жас бөлінісі қандай болғанына қарамастан, тұрақты жас бөлінісімен да-

миды және тұрақты қарқынмен өседі дейтін теория.

Тұрғылықты жерде көшу (residential mobility) – географиялық бірлік ішінде

немесе олардың арасында мекен ауыстыру; оған көші-қон ғана емес, оған

қатысы жоқ мекен ауыстыру (округ аумағында орын ауыстыру) да жатады;

мигранттың бәрі тұрғылықты жерде көшушілер, бірақ тұрғылықты жерде

көшушілердің бәрі мигрант емес.

Тұрғылықты мекен (residence) – адамның тұрақты тұратын мекені.

Түсік (miscarriage) – жүктіліктің ерте мерзімінде ұрық тіршілігінің өздігінен

немесе кездейсоқ тоқтауы.

Тікелей детерминанттар (proximate determinants) – демографиялық процес-

тің туу сияқты ең тікелей себептері; тууға әсер ететін ең ауқымды әлеу-

меттік факторлардың арасындағы биологиялық және мінез-құлықтық

айнымалылар.

Тіркеу (registration) – халықтың барлық мүшесін демографиялық оқиғалар ре-

гистріне тұрақты жазып отыру.

Тіркеу жүйесі (registration system) – жаңа пайда болған (туу, өлім-жітім және

кей жағдайда көші-қон сияқты) демографиялық оқиғаларды үнемі есепке

алып отыру.

Тірі туу (live birth) – «жүктіліктің қай мерзімінде болсын, жүктілік өнімінің

анадан толықтай ажыратылуы, мұнан соң кіндігі кесілгеніне немесе жолда-

сының түскеніне қарамастан, бала тыныс алады немесе жүрек қағысы және

бұлшық ет қозғалысы сияқты тіршілік белгілерін байқатады» (Shryock,

Siegel and Associates, 1976: 221).

Уақыттың екі есе азаюы (halving time) – қазіргі туу қарқыны өзгермеген жағ-

дайда халық саны екі есе азаюы үшін қажет жыл саны; өсім кері болған жағ-

дайда болады; өсім –1,0 болса, халық саны 69,3 жылда екі есе азаяды; өсім

оң болса, «уақыттың екі еселенуін» қараңыз.

439

Глоссарий

Уақыттың екі еселенуі (doubling time) – халықтағы қазіргі табиғи өсім қарқы-

ны өзгермеген жағдайда (өсім қарқыны оң болса) оның саны екі есе артуы

үшін қажет жыл саны; өсу қарқыны +1,0% болса, екі есе арту уақыты – 69,3

жыл; уақыттың екі еселенуі формуласының алымы – 2х100, яғни 69,3; бөл-

гіші – табиғи өсім қарқыны; өсу кері болса «екі есе кемуді» қараңыз.

Уиппл әдісі (УӘ) (Whipple’s Method (WM) – «0» және «5» сандарын артық көруді

байқататын халықтың жас туралы мәліметтері индексі.

Урбандалған аймақ (УА) (urbanized area (UA) – АҚШ-та санақтық кварталдар

мен кварталдық топтардың халық тығыздығының ең төменгі талаптарына

жауап беретін ядросы, 50 000 адамды қамтиды.

Урбандалу (urbanization) – бүкіл халықтың қалалық жерлерде тұратын үлесі-

нің өзгеру процесі.

Урбанизм (urbanism) – қалалық жерге тән өмір салты.

Утопизм (utopianism) – барлық адамға тең қарап, бірдей құрметтелетін жетіл-

ген қоғам құруды мақсат ету.

Ұзақмерзімді иммиграция (long-term immigration) – бір елден екінші елге ке-

мінде бір жыл тұру үшін көшу.

Ұзын сауалнама (long-form questionnaire) – білімі, кәсібі, табысы, мобильділі-

гі және басқа да тақырыптарға байланысты егжей-тегжейлі сұрақтары бар

халық санағы сауалнамасы; 2000 жылғы санақта шамамен 6 шаңырақтың

біріне қолданылды.

Ұлы депрессия (Great Depression) – Батыс әлемінде 1929–1939 жылдар арасын-

да болған ауыр да ұзақ экономикалық тоқырау.

Ұлы көш (Great Migration) – АҚШ-та Азаматтық соғыстан кейін қаранәсілді-

лердің легімен бірнеше онжылдық бойы оңтүстіктен солтүстікке және ба-

тысқа қоныс аударуы.

Ұрық (fetus) – жатыр ішінде он екі апта (немесе үш ай) тіршілік етіп дамыған

эмбрион.

Ұрық өлімінің коэффициенті (fetal death rate) – бір жыл ішіндегі тірі туу мен

өлі туу жиынтығына бөлініп, 1 000-ға көбейтілген ұрық өлімінің (яғни өлі

туу) саны; өлі туу коэффициенті деп те атайды.

Ұрықтың өлуі (fetal death) – тіршіліктің тірі тууға дейін жоғалуы.

Үлкен бум (senior boom) – 1940 жылдардың соңы мен 1960 жылдар арасындағы

беби-бум кезінде туған балалардың көбі шамамен 2010 жылдары зейнет жа-

сына жете бастады да, егде адамдардың көбеюіне, яғни үлкен бумға әкелді.

Үшінші демографиялық транзит (third demographic transition) – туу деңгейі

аса төмен елдердегі халық санын толтыру үшін иммиграцияға арқа сүйеу

үрдісі немесе, бәлкім, қажеттілігі.

Фертильдік (fertility) – халық ішіндегі кез келген жынысты баланың туу жиі-

лігі, яғни әйел немесе еркекжынысты балалардың іс жүзінде дүниеге келуі.

Физиологиялық тығыздық (physiological density) – халық тығыздығының бір

көрсеткіші, мұны елдегі адам санын елдегі егістік жер көлеміне (шаршы

440

Глоссарий

километр немесе шаршы миль) бөлу арқылы шығарады; қоректік тығыз-

дық деп те аталады.

Халық (population) – белгілі бір уақытта белгілі бір өлкеде тұратын адамдар

жиынтығы.

Халық өсімінің компоненттері (components of population growth) – халық са-

нына әсер ететін ең негізгі оқиғалар; оған туу, өлім-жітім және көші-қон

жатады.

Халық санағы (census) – нақты бір уақыт мезетінде белгілі бір георгафиялық

аумақтың барлық тұрғынын санау; әдетте он жылда бір рет немесе бес жыл-

да бір рет жүргізіледі.

Халық саны регистрі (population register) – халықтың жекелеген мүшелерінің

өміріндегі демографиялық оқиғаларды үздіксіз тіркеп отыру.

Халық саны туралы жорамал (population projection) – өлкеде келешекте қан-

ша халық болатынын халық санының пайымдалған өсімі және/немесе туу,

өлім-жітім және көші-қонның пайымдалған деңгейлері негізінде жүйелі

есептеу.

Халық санын бақылау (birth control) – тууды кейінге қалдыру немесе болдыр-

мау үшін әдейі қолданылатын шаралар, оған контрацепция, стерилизация

және жасанды аборт жатады.

Халық санының орны толуы (population replacement) – ұрпақ өрбіту кезеңін

аяқтаған әйелдер тобының орнына, ұрпақ өрбіту кезеңін бастаған әйелдер-

дің жаңа тобының келуі; бұл әйел адамдардың дүниеге келуі арқылы іске

асады, оны көбею деп те атайды.

Халықаралық көші-қон (international migration) – мемлекеттер арасындағы

көші-қон.

Халықаралық көші-қонның неоклассикалық экономикалық теориясы

(neoclassical economic theory of international migration) – көші-қон қоныс ау-

дару арқылы табысты ұлғайту мақсатында шығын мен пайда туралы жеке

шешім қабылдауға негізделеді дейтін теория.

Халықтың егделенуі (aging of a population) – халықтың орта жасының

жоғарылауы.

Халықтың қартаюы (population aging) – әдетте 60 жастағы және одан үлкен не-

месе 65 жастағы және одан үлкен тұрғындардың халықтағы үлесінің артуы.

Халықтың тығыздығы (population density) – тұрғын саны мен олар өмір сүре-

тін жер көлемінің арақатынасы, бұл әдетте әр шаршы миля (немесе кило-

метр) жерге шаққандағы адам саны арқылы көрсетіледі.

Халықтың шоғырлануы (concentration of the population) – халқы сирек орна-

ласқан аудандардың ортасындағы халқы тығыз орналасқан аудандарға ха-

лықтың үймелеуі.

Хирургиялық стерилизация (surgical sterilization) – бала көтеруге жол бермеу

үшін еркекке немесе әйелге жасалатын процедура; әйелдерде жатыр түтік-

шелерін байлау, еркектерде вазэктомия деп аталады.

441

Глоссарий

Шаңырақ (household) – бірге тұратын туыс немесе туыс емес адамдар.

Шетелде туған адам (foreign-born) – бір елде туған, бірақ басқа елде тұратын

адам; елдегі шетелде туған адамдар – ол елден басқа жерде туған тұрғындар.

Шетелдік (alien) – өз азаматы болып табылмайтын елде тұратын адам.

Шеткері қалалар (edge cities) – метрополиялық округтердің маңайынан пайда

болған жаңа қалалар.

Шоғырсыздану (deconcentration) – жұрттың халқы тығыз орталық қалалардан

дәстүрлі қала шекаралары сыртындағы халқы сиректеу аудандарға ауысуы;

немесе метрополиялық өлкеден микрополиялық өлкеге ауысуы.

Шығар мекен (area of origin) – көші-қон контексінде көші-қон басталған жер.

Ырғақ әдісі (rhythm method) – әйелдің овуляция кезінде жыныстық қатынас-

тан тежелуінен тұратын контрацепция әдісі.

Ішетін контрацептив (таблетка) (oral contraceptive (the pill) – құрамында эст-

рогені де, прогестині де бар таблетка; оны бәрінен бұрын овуляцияның ал-

дын алу жолымен жүктілікке жол бермеу үшін қолданады.

Ішкері көші-қон (in-migration) – адамдардың бір ел ішіндегі бір әкімшілік бір-

ліктен (округ немесе штат) екінші бірлікке қоныс аударуы.

Ішкері көші-қон коэффициенті (ІКК) (in-migration rate (IMR) – әдетте бір не-

месе бес жылдық уақыт кезеңінде бір өлкеге көшкен адам санының елдегі

кезең басындағы халық санына бөлініп, 1 000-ға көбейтілуі.

Ішкі көші-қон (internal migration) – бір ел ішінде мекенжайды біржола ауыс-

тыру мақсатымен аймақ шекарасынан өтіп қоныс аудару.

Ішуге арналған құрама контрацептив (combined oral contraceptive) – эстроген

мен прогестиннен тұратын гормонды контрацептив.

Экономикалық даму (economic development) – халықтағы экономикалық бел-

сенділіктің деңгейі; негізгі көрсеткіштері екеу: (1) жан басына шаққандағы

табыс; (2) және жан басына шаққандағы тұтынылатын энергия.

Экспоненциалдық өсім (exponential growth) – үздіксіз өсуші халыққа қатысты

айтылатын өсімнің тұрақты қарқыны.

Эксурб (exurbs) – метрополиялық округті қоршап жатқан айналма жолдардың

сыртындағы географиялық өлкелер.

Эмигрант (emigrant) – өзге елде өмір сүру үшін өз елінен көшкен адам.

Эмиграция (emigration) – адамдардың бір елден бір елге қоныс аударуы.

Эндогендік жағдайлар (endogenous conditions) – ішкі ағза немесе жүйенің «да-

мудың туабітті кемістіктері, хромосомалық аномалиялар, туу қиындықта-

ры, сонымен қатар аз салмақпен туу» сияқты факторларынан туындаған

жағдайлар (әдетте сәби өлімінің) (Pebley, 2003: 534).

Эндометрий (endometrium) – жатырдың шырышты қабаты.

Эпидемиологиялық парадокс (epidemiological paradox) – түбі мексикалық

америкалықтарда өлім-жітім англолардағымен шамалас, ал кейде оларға қа-

рағанда төмен дейтін эмпирикалық түйін; мұны кейде өлім-жітімнің латы-

намерикалық парадоксы немесе латынамерикалық парадокс деп те атайды.

442

Глоссарий

Эпидемиологиялық транзит теориясы (ЭТТ) (epidemiological transition theory

(ETT) – инфекциялық аурулардың жалпы әлеуметтік төмендеуі мен өлімнің

созылмалы дегенеративтік себептерінің көбеюіне назар аударатын теория.

Эпидемия (epidemic) – тараған мезетте еңсеру шаралары жасалса, қысқа уа-

қыт ішінде-ақ жойылатын ауру. Бірнеше елді шарпығанын кейде пандемия

деп те атайды.

Эссенциализм (essentialism) – сексуалдылыққа эссенциалистік көзқарас, бұл –

диморфизмнің бір көзқарасы; барлық адамға ортақ бола тұра оларды сек-

суалдылықтың бір немесе басқа түрі бойынша өзгешелейтін «маңызды»

биологиялық немесе психологиялық ерекшелік бар.

Этнос (ethnic) – ортақ мәдениетке негізделген топтық ерекшелік.

Этностық анклав (ethnic enclave) – мигранттың өзін тура туған елінде жүрген-

дей сезінуіне жағдай жасап, емін-еркін иммигрант өмірін бастап кетуіне

көмектесетін мәдени ерекше қауым.

443

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Abma, Joyce C. and Gladys M. Martinez, «Childlessness Among Older Women in the

United States: Trends and Proﬁles», Journal of Marriage and Family, 68 (2006),

1045–1056.

Abraido-Lanza, A. F., B. P. Dohrenwend, D. S. Ng-Mak, and J. B. Turner, «The Latino

Mortality Paradox: A Test of the ‘Salmon Bias’ and Healthy Migrant Hypotheses»,

American Journal of Public Health, 89 (1999), 1543–1548.

Adams, Willi Paul, «A Dubious Host», Wilson Quarterly (New Year’s), 1983, p. 110.

Aird, John S., «Population Policy and Demographic Prospects in the People’s

Republicof China», in People’s Republic of China: An Economic Assessment, a

Compendiumof Papers Submittedtothe Joint Economic Committee, Congress

of the United States, May 18 (92nd Congress, 2nd Session) (Washington, DC:

US Government Printing Oce, 1972). Slaughter of the Innocents: Coercive Birth

Control in China (Washington, DC: AEI Press, 1990).

Aleccia, Jonel, «‘The New Normal’: Cohabitation on the Rise, Study Finds», NBC

News, Health News, April 4, 2013.

«All About Adam», The Economist, November 23, 2013.

American Psychological Association, Committee on Lesbian, Gay, Bisexual, and

Transgender Concerns, About Transgender People, Gender Identity, and Gender

Expression (Washington, DC: American Psychological Association, 2014).

Anderson, Margo, «Census», in Paul Demeny and Georey McNicoll (eds.), Ency-

clopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol. 1, pp. 122–126.

Archdeacon, Thomas J., «Melting Pot or Cultural Pluralism: Changing Views of

American Ethnicity», Revue Européenne des Migrations Internationales, 6 (1990),

1–18.

Arévalo, Marcos, Irit Sinai, and Victoria Jennings, «A Fixed Formula to Deﬁne the

Fertile Window of the Menstrual Cycle as the Basis of a Simple Method of Natural

Family Planning», Contraception, 60 (1999), 357–360.

Arias, Elizabeth, «United States Life Tables, 2010», National Vital Statistics Reports,

63(7) (2014).

Arias, Elizabeth, Melonie Heron, and Betzaida Tejada-Vera, «United States Life

Tables Eliminating Certain Causes of Death, 1999–2001», National Vital Statistics

Reports, 61(9) (2013).

Armbrister, Adria N., «Immigration, Unauthorized», in Paul Demeny and Georey

McNicoll (eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference,

2003), vol. 2, pp. 512–515.

Arnold, F., and Z. Liu, «Sex Preference, Fertility, and Family Planning in China»,

Population and Development Review, 12 (1986), 221–246.

Arriaga, Eduardo E.and Associates, Population Analysis with Microcomputers, vol.

1: Presentation of Techniques (Washington, DC: US Bureau of the Census, 1994).

444

Пайдаланылған әдебиеттер

Ashford, Lori S., «How HIV and AIDS Aect Populations», Population Reference Bureau

BRIDGE Policy Briefs (Washington, DC: Population Reference Bureau, July 2006).

Ashton, Basil, Kenneth Hill, Alan Piazza, and Robin Zeitz, «Famine in China,

1958–61», Population and Development Review, 10 (1984), 613–645.

Aubrey, John, Brief Lives, Chieﬂy of Contemporaries, set down by John Aubrey in

1669–1696, ed. Andrew Clark (Oxford: Clarendon Press, 1898).

Bachi, R., «The Tendency to Round O Age Returns: Measurement and Correc-tion»,

Bulletin of the International Statistical Institute (Proceedings of the 27th Session,

Calcutta) 33 (1951), 195–221.

Badenhorst, L. T. and Edward Higgins, «Fecundity of White Women in Johannes-

burg», Population Studies, 15 (1962), 279–290.

Balinski, Michael L. and H. Peyton Young, Fair Representation: Meeting the Ideal of

One Man, One Vote (New Haven, CT: Yale University Press, 1982).

Balter, Michael, «The Baby Deﬁcit», Science, 312(5782) (2006), 1894–1897. Banister,

Judith, «China’s Changing Mortality», in Dudley L.Poston, Jr., and David

Yaukey (eds.), The Population of Modern China (New York: Plenum, 1992),

pp. 163–223.

«Shortage of Girls in China Today», Journal of Population Research, 21 (2004), 19–34.

Barrett, R.E., Using the 1990 U.S.Census for Research (Thousand Oaks, CA: Sage, 1994).

Barry, John M., The Great Inﬂuenza: The Epic Story of the Deadliest Plague in History

(New York: Viking, 2004).

Bartlett, John, Bartlett’sFamiliarQuotations, 14thedn.(Boston, MA:Little, Brown,

1968).

Bartz, Deborah and Alisa B. Goldberg, «Injectable Contraceptives», in Robert A.

Hatcher, James Trussell, Anita L. Nelson, Willard Cates, Jr., Deborah Kowal, and

Michael S. Policar (eds.), Contraceptive Technology, 20th rev. edn. (New York:

Ardent Media, 2011), pp. 209–236.

Baumle, Amanda K., D’Lane R. Compton, and Dudley L. Poston, Jr., Same Sex

Partners: The Demography of Sexual Orientation (Albany, NY: SUNY Press, 2009).

Baumle, Amanda K. and Dudley L. Poston, Jr., «Apportioning the House of Repre-

sentatives in 2000: The Eects of Alternative Policy Scenarios», Social Science

Quarterly, 85 (2004), 578–603.

Bean, Frank D., Edward E. Telles, and B. Lindsay Lowell, «Undocumented Migra-tion

to the United States: Perceptions and Evidence», Population and Develop-ment

Review, 13 (1987), 671–690.

Bean, Frank D. and Marta Tienda, The Hispanic Population of the United States (New

York: Russell Sage Foundation, 1987).

«Before the Exodus», The Economist, 387, April 26, 2008, p. 101.

Belkin, Lisa, «70 Year-old Woman Gives Birth». New York Times , December 9, 2008.

Benetsky, Megan J., Charlynn Burd, and Melanie Rapino, «Young Adult Migration:

2007–2009 to 2010–2012», American Community Survey Reports, ACS-31

(Washington, DC: US Bureau of the Census, 2015).

Benjamin, Harry, The Transsexual Phenomenon (New York: Ace Books, 1966).

Bernard, Aude, Martin Bell, and Elin Charles-Edwards, «Life-Course Transitions

and the Age Proﬁle of Internal Migration», Population and Development Review,

40 (2014), 213–239.

445

Пайдаланылған әдебиеттер

Bernstein, E. L., «Who Was Condom?» Human Fertility, 5 (1940), 172–175,

186. Biggar, Jeanne C., «The Sunning of America: Migration to the Sunbelt»,

Population Bulletin, 34 (March 1979).

Billari, Francesco C. and Hans-Peter Kohler, «Patterns of Low and Lowest-low

Fertility in Europe», Population Studies, 58 (2004), 161–176.

Billings, Evelyn, John J. Billings, J. B. Brown, and H. G. Burger, «Symptoms and

Hormonal Changes Accompanying Ovulation», Lancet, 1 (1972), 282– 284.

Billings, Evelynand Ann Westmore, The Billings Method: Controlling Fertility with-

out Drugs or Devices (Toronto: Life Cycle Books, 2000).

Billings, John J., The Ovulation Method: Natural Family Planning, 5th edn. (Col-

legeville, MN: Liturgical Press, 1984).

Biraben, Jean-Noel, «The Rising Numbers of Humankind», Population & Societies,

394 (2003), 1–4.

Black, DanA., GaryGates, SethG.Sanders, andLowellJ.Taylor, «Demographics of

the Gay and Lesbian Population in the United States: Evidence from Available

Systematic Data Sources», Demography, 37 (2000), 139–154.

Black, Isabella, «American Labour and Chinese Immigration», Past and Present, 25

(1963), 59–76.

Blackless, Melanie, Anthony Charuvastra, Amanda Derryck, Anne Fausto-Sterling,

Karl Lauzanne, and Ellen Lee, «How Sexually Dimorphic are We? Review and

Synthesis», American Journal of Human Biology, 12 (2000), 151–166.

Blake, Judith, «Can We Believe the Recent Data on Birth Expectations in the United

States?» Demography, 11 (1974), 25–44.

Blank, Hanne, Straight: The Surprisingly Short History of Heterosexuality (Boston,

MA: Beacon Press, 2012).

Blow, Charles M., «Black Dads are Doing Best of All, New York Times, June 8, 2015, p. A21.

Blumenbach, Johann, On the Natural Varieties of Mankind (New York: Bergman,

[1775, 1776] 1969).

Bogue, Donald J., Principles of Demography (New York: Wiley, 1969). The Population

of the United States (New York: Free Press, 1985).

Bogue, Donald J. and James A. Palmore, «Some Empirical and Analytic Relations

among Demographic Fertility Measures, with Regression Models for Fertility

Estimation», Demography, 1 (1964), 316–338.

Bongaarts, John, «A Framework for the Proximate Determinants of Fertility», Pop-

ulation and Development Review, 4 (1978), 105–132. «The Fertility-Inhibiting

Eects of the Intermediate Fertility Variables», Studies in Family Planning, 13

(1982), 179–189. «How Long Will We Live?» Population and Development Review,

32 (2006), 605–628.

Bongaarts, John and Robert G. Potter, Biology and Fertility Behavior: An Analysis of

the Proximate Determinants (New York: Academic Press, 1983).

Bonilla-Silva, Eduardo, Racism without Racists: Color-Blind Racism and the Persis-

tence of Racial Inequality in the United States, 4th edn. (Lanham, MD: Rowman &

Littleﬁeld, 2013).

Borjas, George J., «Beneﬁts and Cost of Immigration», in Paul Demeny and Geof-frey

McNicoll (eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Ref-erence,

2003), vol. 2, pp. 509–512.

446

Пайдаланылған әдебиеттер

Borjas, George J., Richard B. Freeman, and Lawrence F. Katz, «How Much Do

Immigration and Trade Aect Labor Market Outcomes?» Brookings Papers on

Economic Activity (1997), 1–67.

Borrie, W. D., «The Place of Demography in the Development of the Social Sci-

ences», in International Population Conference, Liège (Liège: International Union

for the Scientiﬁc Study of Population, 1973), pp. 73–93.

Boserup, Ester, The Conditions of Agricultural Growth (Chicago, IL: Aldine, 1965).

Population and Technological Change: A Story of Long-Term Trends (University of

Chicago Press, 1981).

Bourne, Randolph S., «Trans-national America», Atlantic Monthly, 118 (July 1916).

Bouvier, Leon F., «A Genealogical Approach to the Study of French-Canadian Fer-

tility», Sociological Analysis, 26 (1965), 148–156. Peaceful Invasions (Lanham,

MD: University Press of America, 1992).

Bouvier, Leon F. and Jane T. Bertrand, World Population: Challenges for the 21st

Century (Santa Ana, CA: Seven Locks, 1999).

Bouvier, Leon F. and Lindsey Grant, How Many Americans? Population, Immigra-

tion, and the Environment (San Francisco, CA: Sierra Club Books, 1994). Bouvier,

Leon F., John J. Macisco, and Alvan Zarate, «Toward a Framework for the Analysis

of Dierential Migration: The Case of Education», in Anthony H. Richmond and

Daniel Kubat (eds.), Internal Migration: The New World and the Third World

(Beverly Hills, CA: Sage, 1976), pp. 24–36.

Bouvier, Leon F., Dudley L. Poston, Jr., and Nan Bin Zhai, «The Population Growth

Impacts of Zero Net International Migration», International Migra-tion Review,

31 (1997), 294–311.

Bouvier, LeonF., HenryS.Shryock, andHarryW.Henderson, «InternationalMigra-

tion, Yesterday, Today, and Tomorrow», Population Bulletin, 30 (September

1977).

Bouvier, Leon F. and Jean van der Tak, «Infant Mortality: Progress and Problems»,

Population Bulletin, 31 (April 1976).

Boyd, Nan Alamilla, Wide Open Town: A History of Queer San Francisco to 1965

(Berkeley, CA: University of California Press, 2003).

Boylan, Jennifer Finney, She’s Not There: A Life in Two Genders, expanded 10th

anniversary edn. (New York: Random House, 2013a). Stuck in the Middle with

You: A Memoir of Parenting in Three Genders (New York: Random House, 2013b).

Bradley, Don E. and Charles F. Longino, «Geographic Mobility and Aging in Place»,

in Peter Uhlenberg (ed.), International Handbook of Population Aging (Newark,

NJ: Springer, 2009), pp. 319–339.

Branch, John., «A Win for Athletes Whose Sex was Questioned», New York Times,

July 28, 2015, p. A1.

Brevard, Aleshia, The Woman I Was Not Born to Be: A Transsexual Journey

(Philadelphia, PA: Temple University Press, 2001).

Brimelow, Peter, Alien Nation: Common Sense about America’s Immigration Dis-aster

(New York: Harper Perennial, 1996).

British Broadcasting Corporation (BBC) News, «Woman in India ‘Has Twins at 70’»,

2008, available at: http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/ 7491782.

stm, last accessed July 8, 2008.

447

Пайдаланылған әдебиеттер

Brown, Susan K. and Frank D. Bean, «International Migration», in Dudley L. Pos-

ton, Jr. and Michael Micklin (eds.), Handbook of Population (New York: Springer,

2005), pp. 347–382.

Brown, Susan K., Frank D. Bean, and James D. Bachmeier, «Fertility and Socio-

Demographic Change and the Shrinkage of the U.S. Born Less-skilled Work-

force», in Dudley L. Poston, Jr., Samsik Lee, and Hangon Kim (eds.), Low Fer-tility

Regimes and Demographic and Societal Change (New York: Springer, forthcoming).

Brown, Susan L., «Family Structure and Child Well-being: The Signiﬁcance of

Parental Cohabitation», Journal of Marriage and the Family, 66 (2004), 351– 367.

Browning, Harley L. and Dudley L. Poston, Jr., «The Demographic Transition», in

Rochelle N. Shain and Carl J. Pauerstein (eds.), Fertility Control (New York:

Harper & Row, 1980), pp. 197–203.

Brucker, H., «Can International Migration Solve the Problems of European Labour

Markets?» paper presented at the UNECE Economic Analysis Division’s Spring

Seminar «Labour Market Challenges in the ECE Region» , Geneva, 2002.

Bryan, Thomas., «Basic Sources of Statistics», in Jacob S.Siegel and David A.Swan-

son (eds.), The Methods and Materials of Demography, 2nd edn. (San Diego, CA:

Elsevier Academic, 2004), pp. 9–41.

Bryn, Mary and Morgan Holcomb, «Same Sex Divorce in a DOMA State», Family

Court Review, 50 (2012), 214–221.

Buchanan, Patrick J., The Death of the West: How Dying Populations and Immigrant

Invasions Imperil Our Country (New York: St. Martin’s Grin, 2002).

State of Emergency: The Third World Invasion and Conquest of America (New York:

St. Martin’s Grin, 2007).

Burch, Thomas K., «Demography in a New Key: A Theory of Population Theory»,

Demographic Research, 9 (2003), 263–284.

Burkitt, Laurie, «China Abandons One Child Policy», Wall Street Journal, October 30, 2015.

Burnett, Kristin D., «Census Apportionment», 2010 Census Briefs, C2010BR-08

(November) (Washington, DC: US Bureau of the Census, 2011), pp. 1–7. Cai,

Yong, «Social Forces behind China’s below Replacement Fertility: Government

Policy or Socioeconomic Development», Population and Development Review, 36

(2010), 419–440.

Caldwell, John C., «Toward a Restatement of Demographic Transition Theory»,

Population and Development Review, 2 (1976), 321–366.

«Epidemics», in David Lucas and Others, Beginning Australian Population Studies

(Canberra: Australian National University, 2006), ch. 3a, available at: http://

demography.anu.edu.au/Publications/Books/BAPS.php, last accessed July 18,

2007.

Carey, Arlen D. and Joseph Lopreato, «The Biocultural Evolution of the Male– Female

Mortality Dierential», Mankind Quarterly, 36 (1995), 3–28.

Carey, James R., «What Demographers Can Learn from Fruit Fly Actuarial Models

and Biology», Demography, 34 (1997), 17–50.

Longevity: The Biology and Demography of Life Span (Princeton University Press,

2003).

Carey James R., P. Liedo, D. Orozco, and James W. Vaupel, «Slowing of Mortality

Rates at Older Ages in Large Medﬂy Cohorts», Science, 258 (1992), 457–461.

448

Пайдаланылған әдебиеттер

Carey, James R. and James W. Vaupel, «Biodemography», in Dudley L. Poston,

Jr., and Michael Micklin (eds.), Handbook of Population (New York: Kluwer

Academic/Plenum, 2005), pp. 625–658.

Carlson, Elwood, The Lucky Few: Between the Greatest Generation and the Baby Boom

(New York: Springer, 2008).

Carlson, Marcia, Sara McLanahan, and Paula England, «Union Formation in Frag-

ile Families», Demography, 41 (2004), 237–261.

Carrier, N. H., «A Note on the Measurement of Digital Preference in Age Record-

ings», Journal of the Institute of Actuaries, 85 (1959), 71–85.

Castells, Manuel, The Information City: Information Technology, Economic

Restructuring, and the Urban–Regional Process (Oxford: Blackwell, 1989).

Castor, Helen, Joan of Arc: A History (New York: HarperCollins, 2015).

Cates, Willard, Jr. and Byrna Harwood, «Vaginal Barriers and Spermicides», in

Robert A. Hatcher, James Trussell, Anita L. Nelson, Willard Cates, Jr., Deborah

Kowal, and Michael S. Policar (eds.), Contraceptive Technology, 20th rev. edn.

(New York: Ardent Media, 2011), pp. 391–408.

Cavanaugh, Shannon, «An Analysis of New Census Data on Family Structure, Edu-

cation, and Income», Council on Contemporary Families Brief Reports (Coral

Gables, FL: Council on Contemporary Families, February 26, 2015).

Central Intelligence Agency, The World Factbook (Washington, DC: Central Intel-

ligence Agency, 2015).

Central Statistical Oce, Zambia, and the DHS Program, ICF International, Zambia

Demographic and Health Survey, 2013–2014, Preliminary Report (Lusaka:

Central Statistical Oce, 2014).

Chandler, Tertius and Gerald Fox, 3000 Years of Urban Growth (New York: Aca-

demic Press, 1974).

Chandra, Anjani, William D. Mosher, and Casey E. Copen, «Sexual Behavior, Sex-

ual Attraction, and Sexual Identity in the United States: Data from the 2006–

2008 National Survey of Family Growth», National Center for Health Statistics,

National Health Statistics Reports, 36 (March 3, 2011).

Child Trends, «Births to Unmarried Women», Child Trends Data Bank (Washington,

DC: Child Trends (March 2015).

China Daily, «China Bans Selective Abortion to Fix Imbalance», 2004, available at:

www.chinadaily.com.cn/english/doc/2004-07/16/content_349051.htm,

last accessed January 11, 2005.

Christopher, Robert C., Crashing the Gates: The De-Wasping of America’s Power Elite

(New York: Simon & Shuster, 1989).

Chu, J., «Prenatal Sex Determination and Sex-Selective Abortion in Rural Central

China», Population and Development Review, 27 (2001), 259–281.

Clarke, J.I., The Human Dichotomy: The Changing Numbers of Males and Females

(Amsterdam: Pergamon, 2000).

Cleland, John, «Demographic Data Collection in the Less Developed Countries»,

Population Studies, 50 (1996), 433–450.

Cleland, John and J. Hobcroft, Reproductive Change in Developing Countries:

Insights from the World Fertility Survey (New York: Oxford University Press,

1985).

449

Пайдаланылған әдебиеттер

Cleland, John and C. Scott, The World Fertility Survey: An Assessment (New York:

Oxford University Press, 1987).

Coale, AnsleyJ., «Howthe Distribution of Human Population Is Determined», Cold

Spring Harbor Symposium on Quantitative Biology, 22 (1957), 83–89.

«Age Patterns of Marriage», Population Studies, 25 (1971), 193–214.

The Growth and Structure of Human Populations (Princeton University Press,

1972).

«The History of the Human Population», Scientiﬁc American, 231 (1974), 51.

«Stable Populations», in J. Eatwell, M. Milgate, and P. K. Newman (eds.), The

New Palgrave: A Dictionary of Economics (London: Macmillan, 1987), vol. 4, pp.

466–469.

Coale, Ansley J. and Paul Demeny, Regional Model Life Tables and Stable Popula-

tions, 2nd edn. (New York: Academic Press, 1983).

Coale, Ansley J. and Susan Cotts Watkins (eds.), The Decline of Fertility in Europe

(Princeton University Press, 1986).

Coan, Peter Morton, Ellis Island Interviews: Immigrants Tell Their Stories in Their

Own Words (New York: Fall River, 2004).

Cohen, Joel, How Many People Can the Earth Support? (New York: W.W.Norton,

1995).

Cohen, Stephanie, «Retire to the Bedroom», New York Post, January 25, 2009. Cohen,

Susan A., «New Data on Abortion Incidence, Safety Illuminate Key Aspects of

Worldwide Abortion Debate», Guttmacher Policy Review, 10 (2007), 2–5. Colby,

SandraL. and Jennifer M.Ortman, «Projections ofthe Sizeand Composition of the

US Population: 2014 to 2060», Current Population Reports, P25–114 (March)

(Washington, DC: US Bureau of the Census, 2015).

Coleman, David A., «Male Fertility Trends in Industrial Countries: Theories in Search

of Some Evidence», in Caroline Bledsoe, Susana Lerner, and Jane I. Guyer (eds.),

Fertility and the Male Life-Cycle in the Era of Fertility Decline (Oxford University

Press, 2000), pp. 29–60.

«Immigration and Ethnic Change in Low-fertility Countries: A Third Demographic

Transition», Population and Development Review, 32 (2006), 401– 446.

Companies and Markets, «Global Condom Industry», Consumer Goods, available

at: www.companiesandmarkets.com/MarketInsight/Consumer-Goods/ Global-

Condom-Industry/NI8052, last accessed July 1, 2015.

Compton, D’Lane R., D.Nicole Farris, and Yu-ting Chang, «Patterns of Bisexuality in

America», Journal of Bisexuality, 15 (2015), 1–17.

Comte, Auguste, The Positive Philosophy of Auguste Comte (New York: Calvin

Blanchard, 1853).

Conceptus, Inc., When Your Family is Complete, Choose Essure (Mountain View, CA:

Conceptus, Inc., 2010).

Conde, Eugenia, «Theoretical and Methodological Issues and Challenges in Analy-ses

of Teen Fertility», PhD dissertation, Texas A&M University, College Station, 2011.

Congressional Budget Oce, A Description of the Immigrant Population, update

(Washington, DC: Congressional Budget Oce, 2013).

Connelly, Matthew, Fatal Misconception: The Struggle to Control World Population

(Cambridge, MA: Harvard University Press, 2008).

450

Пайдаланылған әдебиеттер

Connor, Phillip, D’Vera Cohn, Ana Gonzalez-Barrerra, and Russ Oates, «Changing

Patterns of Global Migration and Remittances» (Washington, DC: Pew Research

Center, 2013).

Cooley, Charles Horton, Human Nature and the Social Order (New York: C.Scrib-

ner’s Sons, 1902).

Coontz, Stephanie, The Way We Never Were: American Families and the Nostalgia

Trap (New York: Basic Books, 2000).

Marriage, A History: From Obedienceto Intimacy or How Love Conquered Marriage

(New York: Viking, 2005).

Copen, Casey E., Kimberly Daniels, and William D. Mosher, «First Premarital

Cohabitation in the United States: 2006–2010 National Survey of Family

Growth», National Health Statistics Reports, 64 (April 4, 2013).

Corijn, Martine and Erik Klijzing, Transitions to Adulthood in Europe (New York:

Kluwer Academic, 2001).

Cortes, Rachel Traut and Dudley L. Poston, Jr., «Immigrants to North America», in

William A. Darity (ed.), International Encyclopedia of the Social Sciences, 2nd

edn. (Detroit, MI: Macmillan Reference, 2008), vol. 3, pp. 576–580.

Corti, Maria-Chiara, Jack M.Guralnik, Luigi Ferrucci, Grant Izmirlian, Suzanne

G. Leveille, Marco Pahor, Harvey J. Cohen, Carl Pieper, and Richard J. Havlik,

«Evidence for a Black–White Crossover in All-Cause and Coronary Heart Disease

Mortality in an Older Population: The North Carolina EPESE», American Journal

of Public Health, 89 (1999), 308–314.

Couzin-Frankel, Jennifer, «A Pitched Battle over Life Span», Science, 333 (2011),

549–550.

Cox, T. K. and G. Pendell, «Attitudes about Childlessness in the United States: Cor-

relates of Positive, Neutral, and Negative Responses», Journal of Family Issues, 28

(2007), 1054–1082.

Crosby, Alfred W., America’s Forgotten Epidemic: The Inﬂuenza of 1918, 2nd edn.

(New York: Cambridge University Press, 2003).

Crosette, Barbara, «How to Fix a Crowded World», New York Times, November 2,

1997.

Curtin, Philip, The Atlantic Slave Trade (Madison, WI: University of Wisconsin Press,

1969).

Curtin, Sally C., Stephanie J. Ventura, and Gladys M. Martinez, «Recent Declines in

Nonmarital Childbearing in the United States», NCHS Data Brief 162 (Hyattsville,

MD: National Center for Health Statistics, August 2014).

Darwin, Charles, Autobiography and Selected Letters, ed. Francis Darwin (New York:

Dover, [1887] 1958).

Darwin, John., After Tamerlane: The Global History of Empire Since 1405 (New York:

Bloomsbury, 2008).

David, Henry P. and Nicholas H. Wright, «Abortion Legislation: The Romanian

Experience», Studies in Family Planning, 2 (1971), 205–210.

Davis, Georgiann, Contesting Intersex: The Dubious Diagnosis (New York: New York

University Press, 2015).

Davis, Kingsley, Human Society (New York: Macmillan, 1949).

The Population of India and Pakistan (Princeton University Press, 1951).

451

Пайдаланылған әдебиеттер

«The Theory of Change and Response in Modern Demographic History», Population

Index, 29 (1963), 345–366.

«The Migrations of Human Populations», Scientiﬁc American, 231 (1974), 92– 105.

Davis, Kingsley and Judith Blake, «Social Structure and Fertility: An Analytical

Framework», Economic Development and Cultural Change, 5 (1956), 211– 235.

Davis, Mary Ann, Alzheimer’s Disease Mortality: A Demographic Analysis of Alzheimer’s

Disease Deaths in the United States from 1998 to 2002 (Saar-brücken: VDM Verlag,

2008).

Dean, Gillian and Eleanor Bimla Schwarz, «Intrauterine Contraceptives (IUCs)»,

in RobertA.Hatcher, JamesTrussell, AnitaL.Nelson, WillardCates, Jr., Deborah

Kowal, and Michael S. Policar (eds.), Contraceptive Technology, 20th rev. edn.

(New York: Ardent Media, 2011), pp. 147–191.

de Crevecoeur, J.Hector St.John, «Letter III», in Letters from an American Farmer, ed.

Susan Manning (New York: Oxford University Press, [1782] 1997).

Deeyes, Kenneth, Beyond Oil: The View from Hubbert’s Peak (New York: Hill &

Wang, 2005).

Demeny, Paul, «Population Policy», in Paul Demeny and Georey McNicoll (eds.),

Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol. 2, pp.

752–763.

Dikotter, Frank, Mao’s Great Famine: The History of China’s Most Devastating

Catastrophe, 1958–1962 (New York: Walker & Co., 2010).

Djerassi, Carl, The Pill, Pygmy Chimps, and Degas’ Horse: The Autobiography of Carl

Djerassi (New York: Basic Books, 1992).

Dominguez, Kenneth, Ana Penman-Aguilar, Man-Huei Chang, Ramal Moonesinghe,

Ted Castellanos, Alfonso Rodriguez-Lainz, and Richard Schieber, «Leading

Causes of Death, Prevalence of Diseases and Risk Factors, and Use of Health

Services among Hispanics in the United States, 2009–2013», Morbidity and

Mortality Weekly Report, 64 (2015), 469–478.

Donato, Katharine M., «US Policy and Mexican Migration to the United States,

1942–92», Social Science Quarterly, 75 (1994), 705–729.

Dreger, Alice Domurat, «Ambiguous Sex – or Ambivalent Medicine», Hastings Cen-

ter Report, 28(3) (1998a), 24–35.

Hermaphrodites and the Medical Intervention of Sex (Cambridge, MA: Harvard

University Press, 1998b).

Dreyer, Edward L., Zheng He: China and the Oceans in the Early Ming Dynasty, 1405–

1433 (New York: Pearson Longman, 2007).

Dublin, Louis, Alfred J. Lotka, and Mortimer Spiegelman, Length of Life, rev. edn.

(New York: Ronald Press, 1949).

Du Bois, W. E. B., The Souls of Black Folks (Greenwich, CT: Greenwood Press, [1903]

1921).

Duncan, Otis Dudley, «Human Ecology and Population Studies», in Philip M. Hauser

and Otis Dudley Duncan (eds.), The Study of Population (University of Chicago

Press, 1959), pp. 678–716.

Dupre, Matthew E., Alexis T. Franzese, and Emilio A. Parrado, «Religious Atten-

dance and Mortality: Implications for the Black–White Mortality Crossover»,

Demography, 43 (2006), 141–164.

452

Пайдаланылған әдебиеттер

Durand, Jorge, Douglas S.Massey, and Emilio A.Parrado, «The New Era of Migra-

tion to the United States», Journal of American History, 86 (1999), 518– 536.

Durkheim, Émile, The Division of Labour in Society, trans. W. D. Halls (London:

Macmillan, [1893] 1984).

Easterlin, Richard A., «Introduction», in Elwood Carlson, The Lucky Few: Between the

Greatest Generation and the Baby Boom (New York: Springer, 2008), pp. xvii–xx.

Eberstadt, Nicholas, Prosperous Paupers & Other Population Problems (New

Brunswick, NJ: Transaction, 2000).

«Drunken Nation: Russia’s Depopulation Bomb», World Aairs, 171 (2009), 51– 62.

Eberstein Isaac W, Charles B. Nam, and K. M. Heyman, «Causes of Death and

Mortality Crossovers by Race», Biodemography and Social Biology, 54 (2008),

214–228.

Edin, Kathryn and Maria Kefalas, Promises I Can Keep: Why Poor Women Put

Motherhood before Marriage, 2nd edn.(Oakland, CA: University of California

Press, 2007).

Ehrlich, Paul R., The Population Bomb (New York: Ballantine Books, 1968).

Eig, Jonathan, The Birth of the Pill: How Four Crusaders Reinvented Sex and Launched

a Revolution (New York: W. W. Norton, 2014).

Eldridge, Hope T., «Population Policies», in David L.Sills (ed.), International Ency-

clopedia of the Social Sciences (New York: Macmillan, 1968), vol.12, pp.380– 388.

Endres, Michael E., On Diusing the Population Bomb (New York: John Wiley, 1975).

Ennis, Sharon R., Merarys Rios-Vargas, and Nora G. Albert, «The Hispanic Popu-

lation: 2010», 2010 Census Briefs, C2010BR-04 (May) (Washington, DC: US

Bureau of the Census, 2011).

Epstein, Helen, «Death by the Numbers», New York Review, June 28, 2007a, pp. 41–43.

The Invisible Cure: Africa, the West, and the Fight against AIDS (New York: Farrar,

Straus & Giroux, 2007b).

Epstein, Randi Hutter, «Howard W. Jones Jr., a Pioneer of Reproductive Medicine

Dies at 104», New York Times, July 31, 2015.

Eschbach, Karl, «Changing Identiﬁcation among American Indians and Alaska

Natives», Demography, 30 (1993), 635–652.

Espenshade, Thomas J., J. L. Baraka, and G. A. Huber, «Implications of the 1996

Welfare and Immigration Reform Acts for US Immigration», Population and

Development Review, 23 (1997), 769–801.

Espenshade, Thomas J., Leon F. Bouvier, and W. Brian Arthur, «Immigration and the

Stable Population Model», Demography, 19 (1982), 125–133.

Espenshade, Thomas J. and Katherine Hempstead, «Contemporary American Atti-

tudes toward US Migration», International Migration Review, 30 (1996), 535–

570.

Espey, David, «Spanish Inﬂuenza in San Francisco 1918–1919: A Case Study»,

unpublished Senior Thesis, Kenyon College, Gambier, Ohio, 2014.

Etherington, Norman, «War», in Paul Demeny and Georey McNicoll (eds.), Ency-

clopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol. 2, pp. 963–

966.

Euler, Leonhard, «General Research on Mortality and Multiplication», trans. Nathan

Keyﬁtz and B. Keyﬁtz, Theoretical Population Biology, 1 ([1760]1970), 307–314.

453

Пайдаланылған әдебиеттер

Eurostat, Migration and Migrant Population Statistics (Brussels: European Com-

mission, 2015).

Eversley, D. E. C., Social Theories of Fertility and the Malthusian Debate (Oxford:

Clarendon Press, 1959).

Ewing, Walter A., Daniel E.Martínez, and Rubén G.Rumbaut, The Criminalization

of Immigration in the United States (Washington, DC: American Immigration

Council, 2015).

Fagundes, Nelson J. R., Nicolas Ray, Mark Beaumont, Samuel Neuenschwander,

Francisco M. Salzano, Sandro L. Bonatto, and Laurent Excoer, «Statistical

Evaluation of Alternative Models of Human Evolution», Proceedings of the

National Academy of Sciences, 104 (2007), 17614–17619.

Fairbank, John K. and Merle Goldman, China: A New History, 2nd enlarged edn.

(Cambridge, MA: Belknap Press, 2006).

Fan, C. Cindy, «Migration in a Socialist Transitional Economy: Heterogeneity,

Socioeconomic and Spatial Characteristics of Migrants in China and Guangdong

Province», International Migration Review, 33 (1999), 954–987.

Farris, Demetrea Nicole, Boomerang Kids: The Demography of Previously Launched

Adults (New York: Springer, 2016).

Farris, Demetrea Nicole and Dudley L. Poston, Jr., «Family Issues in Taiwan and

China», in Dudley L. Poston, Jr., Wen Shan Yang, and D. Nicole Farris (eds.),

The Family and Social Change in Chinese Societies (New York: Springer, 2014),

pp. vii–xviii.

Faust, Drew Gilpin, This Republic of Suering: Death and the American Civil War

(New York: Alfred A. Knopf, 2008).

Fausto-Sterling, Anne, Sexing the Body: Gender Politics and the Construction of

Sexuality (New York: Basic Books, 2000).

Feagin, Joe R., Systemic Racism: A Theory of Oppression (New York: Routledge,

2006).

Racist America: Roots, Current Realities, and Future Reparations, 3rd edn.(New

York: Routledge, 2014).

Federal Interagency Forum on Child and Family Statistics, America’s Children:

Key National Indicators of Well Being, 2007 (Washington, DC: US Government

Printing Oce, 2007).

Fellmann, Jerome D., Arthur Getis, and Judith Getis, Human Geography: Landscapes

of Human Activities, 6th edn. (New York: WCB McGraw-Hill, 1999). Field, Layton

and Dudley L. Poston, Jr., «Subnational Depopulation via Natural Decrease in

the Countries of Europe and in the States of the United States in the Early 21st

Century», paper presented at the XXVII International Population Conference,

International Union for the Scientiﬁc Study of Population, Busan,

South Korea, August, 26–31, 2013.

Filteau, Jerry, «Obama Rescinds Family-Planning Aid Restrictions», National

Catholic Reporter, 45 (February 6, 2009), 1, 12–13.

Finer, L. B., «Trends in Premarital Sex in the United States, 1954–2003», Public

Health Reports, 122 (2007), 73–78.

Fingerhut, Lois A., «Accidents», in Paul Demeny and Georey McNicoll (eds.),

Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol. 1, pp. 2–6.

454

Пайдаланылған әдебиеттер

Fischer, Peter A., Reiner Martin, and Thomas Straubhaar, «Should I Stay or Should

I Go?» in Thomas Hammar, Grete Brochmann, and Kristof Tamas (eds.),

International Migration, Immobility and Development (Oxford: Berg, 1997), pp.

49–90.

Flatau, E., Z. Josefsberg, S. H. Reisner, O. Bialik, and Z. Laron, «Penis Size in the

Newborn Infant», Journal of Pediatrics, 87 (1975), 663–664.

Fossett, Mark, «Urban and Spatial Demography», in Dudley L. Poston, Jr. and

Michael Micklin (eds.), Handbook of Population (New York: Kluwer Aca-demic/

Plenum, 2005), pp. 479–524.

Foster, R. F., Modern Ireland: 1600–1972 (New York: Penguin Books, 1988). Foucault,

Michel, The History of Sexuality, vol. 1: An Introduction (New York:

Vintage Books, 1978).

Freedman, Lynn P. and Stephen L. Isaacs, «Human Rights and Reproductive Choice»,

Studies in Family Planning, 24 (1993), 18–30.

Freedman, Mary Anne and James A. Weed, «Vital Statistics», in Paul Demeny and

Georey McNicoll (eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan

Reference, 2003), vol. 2, pp. 960–962.

Freeman, Gary P., «Immigration Policies», in Paul Demeny and Georey McNicoll

(eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol.

2, pp. 515–519.

Frey, William H., «Internal Migration», in Paul Demeny and Georey McNicoll

(eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol.

2, pp. 545–548.

Diversity Explosion: How New Racial Demographics are Remaking America

(Washington, DC: Brookings Institution Press, 2015).

Friedman, Benjamin M., The Moral Consequences of Economic Growth (New York:

Knopf, 2005).

Friedman, Thomas L., The World is Flat: A Brief History of the Twenty-First Century

(New York: Farrar, Straus & Giroux, 2005).

Hot, Flat and Crowded: Why We Need a Green Revolution, and How it Can Renew

America (New York: Farrar, Straus & Giroux, 2008).

Fries, James F., «Aging, Natural Death, and the Compression of Morbidity», New

England Journal of Medicine, 303 (1980), 130–136.

«The Compression of Morbidity», Milbank Memorial Fund Quarterly, 61 (1983),

397–419.

«Compression of Morbidity in the Elderly», Vaccine, 18 (2000), 1584–1589. Frisbie,

W.Parker, «Infant Mortality», in Dudley L.Poston, Jr. and Michael Micklin

(eds.), Handbook of Population (New York: Kluwer Academic/Plenum, 2005), pp.

251–282.

Gabaccia, Donna R., Immigration and American Diversity: A Social and Cultural

History (Malden, MA: Blackwell, 2002).

Garcia, Ginny E., Mexican American and Immigrant Poverty in the United States (New

York: Springer, 2011).

Garreau, Joel, Edge City: Life on the New Frontier (New York: Doubleday, 1991).

Gates, Gary J., «How Many People are Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender?»

The Williams Institute, April 2011, available at: http://williamsinstitute.law.

455

Пайдаланылған әдебиеттер

ucla.edu/wp-content/uploads/Gates-How-Many-People-LGBT-Apr-2011.pdf,

last accessed May 30, 2015.

«Geography of the LGBT Population», in Amanda K.Baumle (ed.), International

Handbook on the Demography of Sexuality (New York: Springer, 2013), pp. 229–

242.

Gates, Gary J. and J. Ost, The Gay and Lesbian Atlas (Washington, DC: Urban Institute

Press, 2004).

Gauthier, Jason G., Measuring America: The Decennial Censuses from 1790 to 2000

(Washington, DC: US Bureau of the Census, 2002).

Geddes, Patrick, Cities in Evolution (London: Williams & Norgate, 1915). Gelbspan,

Ross, «Two Paths for the Planet», The American Prospect, August 2007,

pp. 45–47.

Gellerman, Jo, «Medical Ignorance Conference to Explore Timely Challenges and

Questions», 2000, availableat:http://uanews.org/node/8144, last accessed

July 8, 2015.

Ghosh, Bimal, «Economic Eects of International Migration: A Synoptic Overview»,

in Irena Omelaniuk (ed.), World Migration, 2005: Costs and

Beneﬁts on International Migration (Geneva: International Organization for

Migration, 2005), pp. 163–184.

Gibson, Campbell and Kay Jung, «Historical Census Statistics on the Foreign-born

Population of the United States: 1850 to 2000», Population Division, Working

Paper 81 (Washington, DC: US Bureau of the Census, 2006).

Giddens, Anthony, Runaway World: How Globalization is Reshaping Our Lives

(London: Proﬁle Books, 2002).

Gill, Richard T., Nathan Glazer, and Stephen A. Thernstrom, Our Changing Popu-

lation (Englewood Clis, NJ: Prentice-Hall, 1992).

Gillis, Malcolm, D. H. Perkins, M. Roemer, and D. R. Snodgrass, Economics of

Development, 4th edn. (New York: W. W. Norton, 1996).

Gimenez, Martha E., «The Population Issue: Marx vs. Malthus», revised version of

a paper presented at the annual meeting of the Paciﬁc Sociological Association,

Honolulu, 1971.

Glass, David V., Population Policies and Movements in Europe (New York: Augustus

M. Kelley, 1940).

(ed.), Introduction to Malthus (New York: Wiley, 1953). Glazer, Nathan, Ethnic

Dilemma (New York: Hawthorne, 1983).

Glover, James W., United States Life Tables, 1890, 1901, 1910, and 1901–1910

(Washington, DC: US Government Printing Oce, 1921).

Goebel, Ted, «The Missing Years for Modern Humans», Science, 315 (2007), 194–

196.

Goebel, Ted, Michael R. Waters, and Dennis H. O’Rourke, «The Late Pleistocene

Dispersal of Modern Humans in the Americas», Science, 319 (2008), 1497– 1502.

Goldin, Ian, Georey Cameron, and Meera Balarajan, Exceptional People: How

Migration Shaped Our World and Will Deﬁne Our Future (Princeton University

Press, 2011).

Goldscheider, Calvin, Population, Modernization and Social Structure (Boston, MA:

Little, Brown, 1971).

456

Пайдаланылған әдебиеттер

Goodkind, Daniel, «On Substituting Sex Preference Strategies in East Asia: Does

Prenatal Sex Selection Reduce Postnatal Discrimination?» Population Research

and Policy Review, 22 (1996), 111–125.

«Recent Trends in the Sex Ratio at Birth in East Asia», paper presented at the Conference

on Chinese Populations and Socioeconomic Studies: Utilizing the 2000/2001

Round Census Data, Hong Kong University of Science and Tech-nology, 2002.

«Child Underreporting, Fertility, and Sex Ratio Imbalance in China», Demography,

48 (2011), 291–316.

«The Claim that China’s Fertility Restrictions Contributed to the Use of Prenatal Sex

Selection: A Skeptical Reappraisal», Population Studies, 69 (2015), 263– 279.

Gordon, Mary, Joan of Arc (New York: Penguin Putnam, 2000).

Gordon, Milton, Assimilation in American Life (New York: Oxford University Press,

1964).

Gottmann, Jean, Megalopolis: The Urbanized Northeastern Seaboard of the United

States (Cambridge, MA: MIT Press, 1961).

Graunt, John, Natural and Political Observations Made Upon the Bills of Mortality, US

edn. with Introduction by Walter F. Willcox, ed. Jacob B. Hollander (Baltimore,

MD: Johns Hopkins University Press, [1662] 1939).

Greene, Margaret E.and Ann E.Biddlecom, «Absent and Problematic Men: Demo-

graphic Accounts of Male Reproductive Roles», Population and Development

Review, 26 (2000), 81–115.

Greenhalgh, Susan, «Shifts in China’s Population Policy», Population and Develop-

ment Review, 12 (1986), 491–515.

«The Evolution of the One-Child Policy in Shaanxi, 1979–1988», China Quarterly,

122 (1990a), 191–229.

«Toward a Political Economy of Fertility: Anthropological Contributions», Pop-

ulation and Development Review, 16 (1990b), 85–106.

«Controlling Births and Bodies in Village China», American Ethnologist, 21 (1994), 3–30.

Just One Child: Science and Policy in Deng’s China (Berkeley, CA: University of

California Press, 2008).

Greenwood, Michael J., «Research on Internal Migration in the United States: A

Survey», Journal of Economic Literature, 13 (1975), 397–433.

Gribble, James M., «The Standard Days Method of Family Planning: A Response to

Cairo», International Family Planning Perspectives, 29 (2003), 188–191.

Grieco, Elizabeth M., Yesenia D.Acosta, G.Patricia de la Cruz, Christine Gambino,

Thomas Gryn, Luke J. Larsen, Edward N. Trevelyan, and Nathan P. Walters,

«The Foreign-Born Population in the United States: 2010», American Community

Survey Reports ACS-19 (Washington, DC: US Bureau of the Census, 2012).

Grieco, Elizabeth M. and Monica Boyd, «Women and Migration: Incorporating

Gender into International Migration Theory», Working Paper WPS98-139,

Florida State University, Center for the Study of Population, Tallahassee, 1998.

Grith, J., «Social Pressures on Family Size Intentions», Family Planning Perspec-

tives, 5 (1973), 237–242.

Gu, Baochang and Krishna Roy, «Sex Ratio at Birth in China, with Reference to

Other Areas in East Asia: What We Know», Asia-Paciﬁc Population Journal, 10

(1995), 17–42.

457

Пайдаланылған әдебиеттер

Guest, Avery M. and Susan K. Brown, «Population Distribution and Suburban-

ization», in Dudley L. Poston, Jr. and Michael Micklin (eds.), Handbook of

Population (New York: Kluwer Academic/Plenum, 2005), pp. 59–86.

Guillebaud, John, The Pill and Other Hormonal Contraceptives, 6th edn. (New York:

Oxford University Press, 2005).

Guo, Zhigang and Baochang Gu, «China’s Low Fertility: Evidence from the 2010

Census», in Isabelle Attané and Baochang Gu (eds.), Analyzing China’s Popu-lation:

Recent Trends and Major Challenges (New York: Springer, 2014), pp. 15–36.

Guttmacher Institute, «Facts on Induced Abortion in the United States», Guttmacher

Institute, New York, 2008.

«Facts on Induced Abortion Worldwide», In Brief: Fact Sheet, Guttmacher Institute,

New York, January 2012.

«American Teens’ Sexual and Reproductive Health», Fact Sheet, Guttmacher

Institute, New York, May 2014a.

«Induced Abortion in the United States», Fact Sheet, Guttmacher Institute, New

York, July 2014b.

«Contraceptive Use in the United States», Fact Sheet, Guttmacher Institute, New

York, June 2015.

Hackett, Conrad, «Five Facts about the Muslim Population in Europe», FactTank:

News in the Numbers (Washington, DC: Pew Research Center, 2015).

Haines, Michael R., «Trans-Atlantic Migration», in Paul Demeny and Georey

McNicoll (eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference,

2003), vol. 2, pp. 942–946.

«Fertility and Mortality in the United States», 2007, available at: https:// eh.net/

encyclopedia/fertility-and-mortality-in-the-united-states, last accessed June 26,

2015.

Haines, Michael R. and Avery M. Guest, «Fertility in New York State in the Pre-Civil

War Era», Demography, 45 (2008), 345–361.

Hajnal, J., «European Marriage Patterns in Perspective», in D. V. Glass and D. E.

C. Eversley (eds.), Population in History (London: Edward Arnold, 1965), pp.

101–143.

Hamilton, Brady E., Joyce A.Martin, and Stephanie J.Ventura, «Births: Preliminary

Data for 2005», National Vital Statistics Reports, 55(11) (Hyattsville, MD:

National Center for Health Statistics, 2007).

Hamilton, C.Horace, «The Negro Leaves the South», Demography, 1 (1964), 273–

295.

Harris, J.R. and Michael P.Todaro, «Migration, Unemployment, and Development: A

Two-Sector Analysis», American Economic Review, 60 (1970), 126–142.

Haskell, Molly, My Brother, My Sister: Story of a Transformation (New York: Pen-

guin, 2013).

Hassold, T., S.D.Quillen, and J.A.Yamane, «Sex Ratio in Spontaneous Abortions»,

Annals of Human Genetics, 47 (1983), 39–47.

Haub, Carl, How Many People Have Ever Lived on Earth? (Washington, DC: Pop-

ulation Reference Bureau, 2011).

Haub, Carl and Machiko Yanagishita, «Infant Mortality: Who’s Number One?»

Population Today, 19 (1991), 6–8.

458

Пайдаланылған әдебиеттер

Hauser, Philip M. and Otis Dudley Duncan (eds.). The Study of Population: An

Inventory and Appraisal (University of Chicago Press, 1959).

Hawley, Amos H., Human Ecology: A Theory of Community Structure (New York:

Ronald Press, 1950).

«Human Ecology», in David L. Sills (ed.), International Encyclopedia of the Social

Sciences (New York: Crowell, Collier, & Macmillan, 1968), pp. 328– 337.

Hay, Je (ed.), Immigration (San Diego, CA: Greenhaven, 2001). Healy, Bernadine,

«Beyond the Baby Count», US News and World Report, September 24, 2006.

Henry, Louis, «Some Data on Natural Fertility», Eugenics Quarterly, 8 (1961), 81– 91.

Henshaw, Stanley K., «Induced Abortion, Prevalence», in Paul Demeny and Geof-

frey McNicoll (eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Ref-

erence, 2003), vol. 2, pp. 529–531.

Herek, Gregory M., «Confronting Sexual Stigma and Prejudice: Theory and Prac-

tice», Journal of Social Issues, 63 (2007), 905–925.

Herlihy, David, The Black Death and the Transformation of the West (Cambridge, MA:

Harvard University Press, 1997).

Higham, John, Send These to Me (New York: Athenaeum, 1975). Hill, Reuben,

J.Mayone Stycos, and Kurt Back, The Family and Population Control:

A Puerto Rican Experiment in Social Change (Chapel Hill, NC: University of North

Carolina Press, 1959).

Hillygus, D. Sunshine, Norman H. Nie, Kenneth Prewitt, and Heili Pals, The Hard

Count: The Political and Social Challenges of Census Mobilization (New York:

Russell Sage Foundation, 2006).

Himes, Norman E., Medical History of Contraception (New York: Schocken Books,

[1936] 1970).

Hinde, Andrew, Demographic Methods (London: Arnold, 1998).

Hirschman, Charles, «Why Fertility Changes», Annual Review of Sociology, 20 (1994),

203–233.

Hobbs, Frank, «Age and Sex Composition», in Jacob S. Siegel and David A. Swan-

son (eds.), The Methods and Materials of Demography, 2nd edn. (San Diego, CA:

Elsevier Academic, 2004), ch. 7, pp. 125–173.

Hochschild, Jennifer L. and Brenna Marea Powell, «Racial Reorganization and the United

States Census, 1850–1930: Mulattoes, Half-breeds, Mixed Parentage, Hindoos, and

the Mexican Race», Studies in American Political Development, 22 (2008), 59–96.

Hodgson, Dennis and Susan Watkins, «Feminists and Neo-Malthusians: Past and

Present Alliances», Population and Development Review, 23 (1997), 469– 523.

Hollinger, David, Postethnic America: Beyond Multiculturalism (New York: Basic

Books, 2006).

Holzer, Harry J., Immigration Policy and Less-Skilled Workers in the United States:

Reﬂections on Future Directions for Reform (Washington, DC: Migration Policy

Institute, 2011).

Hooks, Christopher and Fauzeya Rahman, «Fear Dominates at Immigration Protests

in Austin and Houston», Te xas Observer, July 18, 2014.

Hopcroft, Rosemary L., «Sex Dierences in the Relationship between Status and

Number of Ospring in the Contemporary US», Evolution and Human Behavior,

36 (2015), 146–151.

459

Пайдаланылған әдебиеттер

Horiuchi, Shiro and Samuel H. Preston, «Age-Speciﬁc Growth Rates: The Legacy of

Past Population Dynamics», Demography, 25 (1988), 429–441.

Horton, Hayward Derrick, «Critical Demography: The Paradigm of the Future?»

Sociological Forum, 14 (1999), 363–367.

Howden, Lindsay and Dudley L. Poston, Jr., «Depopulation», in William A. Darity

(ed.), International Encyclopedia of the Social Sciences, 2nd edn (Detroit, MI:

Macmillan Reference, 2008), vol. 2, pp. 301–302.

Hoyer, Niels, Man Into Woman: The First Sex Change (Ashburn, VA: Blue Boat Books,

[1933] 2004).

Hoyert, Donna L., and Jiaquan Xu, «Deaths: Preliminary Data for 2011», National

VitalStatisticsReport, 61(October10, 2012), availableat:www.cdc.gov/nchs/

data/nvsr/nvsr61/nvsr61_06.pdf, last accessed June 26, 2015.

Hudson, Valerie M. and Andrea M. den Boer, «A Surplus of Men, a Deﬁcit of Peace»,

International Security, 26 (2002), 5–38.

Bare Branches: Security Implications of Asia’s Surplus Male Population (Cambridge,

MA: MIT Press, 2004).

Hughes, Jonathan and Louis P.Cain, American Economic History, 6thedn.(Boston,

MA: Addison-Wesley, 2002).

Hull, T.H., «Recent Trends in Sex Ratios at Birth in China», Population and Devel-

opment Review, 16 (1990), 63–83.

Humes, Karen R., Nicholas A. Jones, and Roberto R. Ramirez, «Overview of Race and

Hispanic Origin, 2010», 2010 Census Briefs, C2010BR-02 (March) (Washington,

DC: US Bureau of the Census, 2011).

Hummer, Robert A. and Elaine M. Hernandez, «The Eect of Educational Attain-ment

on Adult Mortality in the United States», Population Bulletin, 68(1) (2013), 1–15.

Iceland, John, A Portrait of America: The Demographic Perspective (Oakland, CA:

University of California Press, 2014).

Ihrke, David K., «Reasons for Moving, 2012–2013», Population Characteristics, P20–

574 (Washington, DC: US Bureau of the Census, 2014).

Ihrke, DavidK.andCarolS.Faber, «GeographicMobility, 2005–2010», Population

Characteristics, P20–567 (Washington, DC: US Bureau of the Census, 2012).

Ihrke, David K., Carol S. Faber, and William K. Koerber, «Geographical Mobility,

2008–2009», Population Characteristics, P20–565 (Washington, DC: US Bureau

of the Census, 2011).

Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), Climate Change, 2007: The

Physical Science Basis (Geneva: IPCC, 2007).

International Olympic Committee, IOC Regulations on Female Hyperandrogenism

(Lausanne: International Olympic Committee, 2014).

International Organization for Migration, World Migration Report 2010 (Geneva:

International Organization for Migration, 2010).

Iredale, Robyn, «Balancing the Beneﬁts and Costs of Skilled Migration in the Asia-

Paciﬁc Region», in Irena Omelaniuk (ed.), World Migration, 2005: Costs and

Beneﬁts on International Migration (Geneva: International Organization for

Migration, 2005), ch. 11, pp. 221–237.

Issawi, C., An Arab Philosophy of History: Selections from the Prolegomena of Ibn

Khaldun of Tunis (1332–1406) (Princeton University Press, 1987).

460

Пайдаланылған әдебиеттер

Jenks, Rosemary, «The Enhanced Border Security and Visa Entry Reform Act of

2002: A Summary of HR 3525», Backgrounder 5-02 (Washington, DC: Center for

Immigration Studies, 2002).

Jennings, Victoria H. and Anne E. Burke, «Fertility Awareness-based Methods», in

Robert A.Hatcher, James Trussell, Anita L.Nelson, Willard Cates, Jr., Deborah

Kowal, and Michael S. Policar (eds.), Contraceptive Technology, 20th rev. edn.

(New York: Ardent Media, 2011), pp. 417–434.

Jensen, Eric, «China Replaces Mexico as the Top Sending Country for Immigrants to

the United States», Research Matters (May 1) (Washington, DC: US Bureau of the

Census, 2015).

Jha, P., R. Kumar, P. Vasa, N. Dhingra, D. Thiruchelvam, and R. Moineddin, «Low

Male-to-Female Sex Ratio of Children Born in India: National Survey of 1.1

Million Households», Lancet, 367(9506) (2006), 211–218.

Johansson, S. Ryan, «Epidemics», in Paul Demeny and Georey McNicoll (eds.),

Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol. 1, pp.

302–307.

Johansson, S. Ryan, and O. Nygren, «The Missing Girls of China: A New Demo-

graphic Account», Population and Development Review, 17 (1991), 35–51.

Johnson, Kenneth M., Layton Field, and Dudley L. Poston, Jr., «More Deaths than

Births: Subnational Natural Decrease in Europe and the United States», Popu-

lation and Development Review, 41 (2015), 651–680.

Johnson, Kenneth M. and Daniel T. Lichter, «Natural Increase: A New Source

of Population Growth in Emerging Hispanic Destinations», Population and

Development Review, 34 (2008), 327–346.

«Growing Diversity among America’s Children and Youth: Spatial and Temporal

Dimensions», Population and Development Review, 36 (2010), 151–175.

Johnson, NanE., «The Racial Crossoverin Comorbidity, Disability, and Mortality»,

Demography, 37 (2000), 267–283.

Johnson, Niall and Juergen Mueller, «Updating the Accounts: Global Mortality of

the 1918–1920 ‘Spanish Inﬂuenza Pandemic’», Bulletin of the History of Medicine,

76 (2002), 105–115.

Johnson, Peter D., «Population Censuses: Observations on the Past 50 Years and

a Peek at the New Century», paper presented at the Workshop on Gridding

Population Data, Columbia University, New York, 2000.

Johnson, Steven, The Ghost Map: The Story of London’s Most Terrifying Epidemic,

and How it Changed Science, Cities, and the Modern World (New York: River-head

Books, 2006).

Jones, Jo, William Mosher, and Kimberly Daniels, «Current Contraceptive Use in the

United States, 2006–2010, and Changes in Patterns of Use since 1995», National

Health Statistics Reports, 60 (October 18, 2012).

Jones, Nicholas A. and Jungmiwha Bullock, «The Two or More Races Population:

2010», 2010 Census Briefs, C2010BR-13 (September) (Washington, DC: US

Bureau of the Census, 2012).

Jones, Rachel K. and Megan L. Kavanaugh, «Changes in Abortion Rates between

2000 and 2008 and Lifetime Incidence of Abortion», Obstetrics & Gynecology, 117

(2011), 1358–1366.

461

Пайдаланылған әдебиеттер

Jorgensen, Christine, Christine Jorgensen: A Personal Autobiography (New York: Paul

S. Eriksson, 1967).

Jutte, Robert, Contraception: A History, trans. Vicky Russell (Malden, MA: Polity, 2008).

Juvkam-Wold, H. C. and A. J. Dessler, «Using the Hubbert Equation to Estimate Oil

Reserves», World Oil, April 2009, pp. 107–115.

Kahn, E. J., The American People: The Findings of the 1970 Census (New York:

Weybright & Talley, 1974).

Kalben, Barbara Blatt, Why Men Die Younger: Causes of Mortality Dierences by Sex,

Society of Actuaries (SOA) Monograph M-Ll101 (Schaumburg, IL: Society of

Actuaries, 2003).

Kann, L., S. Kinchen, S. L. Shanklin, K. H. Flint, J. Hawkins, W. A. Harris, and S.

Zaza, «Youth Risk Behavior Surveillance – United States, 2013», Morbidity and

Mortality Weekly Report, Surveillance Summaries, 63(4) (2014).

Kasarda, John D., «Economic Structure and Fertility: A Comparative Analysis»,

Demography, 8 (1971), 307–317.

Keeley, Charles B., «Replacement Migration», in Peter Uhlenberg (ed.), Interna-

tional Handbook of Population Aging (Newark, NJ: Springer, 2009), pp.395– 403.

Kertzer, David I. and Dennis P. Hogan, Family, Political Economy, and Demographic

Change: The Transformation of Life in Casalecchio, Italy, 1861–1921 (Madison,

WI: University of Wisconsin Press, 1989).

Keyﬁtz, Nathan, «Age Distribution as a Challenge to Development», American

Journal of Sociology, 70 (1965), 659–668.

Applied Mathematical Demography (New York: John Wiley, 1977a).

«What Dierence Would it Make if Cancer were Eliminated? An Examination of the

Taeuber Paradox», Demography, 14 (1977b), 411–418.

«The Population of China», Scientiﬁc American, 250 (1984), 38–47.

Keyﬁtz, Nathan and W. Flieger, Population: Facts and Methods of Demography (San

Francisco: W. H. Freeman, 1971).

Khosla, Dhillon, Both Sides Now: One Man’s Journey through Womanhood (New

York: Penguin, 2006).

Kim, D., «The Pattern of Changing Trends and the Regional Dierence in the Sex

Ratio at Birth: Evidence from Korea and Jilin Province, China», Korea Journal of

Population and Development, 26 (1997), 19–24.

Kimball, Charles, «An Introduction to Chinese History», A Concise History of China,

2000, available at: http://xenohistorian.faithweb.com/china/ch01.html, last

accessed July 7, 2015.

Kimmel, Michael S., The Gendered Society, 2nd edn.(New York: Oxford University

Press, 2004).

King, Barbara J., «IOC takes Questionable Stand on Gender and Hormones at the

Olympics», Cosmos & Culture, Commentary on Science and Society, June 5, 2012.

King, H.and F.B.Locke, «Chinese in the United States: A Century of Occupational

Transition», International Migration Review, 14 (1980), 15–42.

Kinsella, Kevin and Wan He, «An Aging World, 2008», International Population

Reports, P95/09-1 (Washington, DC: US Government Printing Oce, 2009).

Kinsey, Alfred C., Wardell B. Pomeroy, and Clyde E. Martin, Sexual Behavior in the

Human Male (Philadelphia, PA: Saunders, 1948).

462

Пайдаланылған әдебиеттер

Kinsey, Alfred C., Wardell B. Pomeroy, Clyde E. Martin, and Paul H. Gebhard, Sexual

Behavior in the Human Female (Philadelphia, PA: Saunders, 1953).

Kintner, Hallie J., «The Life Table», in Jacob S. Siegel and David A. Swanson (eds.),

The Methods and Materials of Demography, 2nd edn.(San Diego, CA: Elsevier

Academic, 2004), pp. 301–340.

Kipley, Sheila K. and John F. Kipley, The Art of Natural Family Planning, 4th edn.

(Cincinnati, OH: Couple to Couple League International, 1996).

Kiser, Clyde V., «The Indianapolis Fertility Study: An Example of Planned Obser-

vational Research», Public Opinion Quarterly, 17 (1953), 496–510.

Kiser, Clyde V. and Pascal K. Whelpton, «Resume of the Indianapolis Study of Social

and Psychological Factors Aecting Fertility», Population Studies, 7 (1953), 95–110.

Kitagawa, Evelyn and Philip M. Hauser, Dierential Mortality in the United States

(Cambridge, MA: Harvard University Press, 1973).

Knodel, John, Aphichat Chamratrithirong, and Nibhon Debavalya, Thailand’s

Reproductive Revolution: Rapid Fertility Decline in a Third-World Setting (Madison,

WI: University of Wisconsin Press, 1987).

Knodel, John and Etienne van de Walle, «Lessons from the Past: Policy Implications

of Historical Fertility Studies», Population and Development Review, 5 (1979),

217–245.

Koerber, Kin, «Domestic Migration Flows for States from the 2005 ACS», paper

presented at the annual meetings of the Population Association of America, New

York City, March 29–31, 2007.

Kohler, Hans-Peter, Francesco C. Billari, and Jose Antonio Ortega, «The Emergence

of Lowest-Low Fertility in Europe during the 1990s», Population and Development

Review, 28 (2002), 641–680.

Kolata, Gina, Flu: The Story of the Great Inﬂuenza Pandemic of 1918 and the Search

for the Virus that Caused It (New York: Farrar, Straus & Giroux, 1999).

Kost, Kathryn, Susheela Singh, Barbara Vaughan, James Trussell, and Akinrinola

Bankole, «Estimates of Contraceptive Failure from the 2002 National Survey of

Family Growth», Contraception, 77 (2008), 10–21.

Kowal, Deborah, «Coitus Interruptus (Withdrawal)», in Robert A. Hatcher, James

Trussell, Anita L. Nelson, Willard Cates, Jr., Deborah Kowal, and Michael S.

Policar (eds.), Contraceptive Technology, 20th rev. edn. (New York: Ardent Media,

2011), pp. 409–415.

Kraeger, Philip, «New Light on Graunt», Population Studies, 42 (1988), 129–140.

Krieger, N., D. Rowley, A. Herman, B. Avery, and M. Phillips, «Racism, Sexism

and Social Class: Implications for Studies of Health, Disease and Well-Being»,

American Journal of Preventive Medicine, 9 (Supp. 1993), 82–122. Kwong, Peter,

The New Chinatown (New York: Hill & Wang, 1988).

Laczko, Frank, «Enhancing the Beneﬁts of Return Migration for Development»,

in Irena Omelaniuk (ed.), World Migration, 2005: Costs and Beneﬁts on Inter-

national Migration (Geneva: International Organization for Migration, 2005),

ch. 16, pp. 287–295.

Lamb, Vicki L., and Jacob S. Siegel, «Health Demography», in Jacob S. Siegel and

David A. Swanson (eds.), The Methods and Materials of Demography, 2nd edn.

(San Diego, CA: Elsevier Academic, 2004), pp. 341–370.

463

Пайдаланылған әдебиеттер

Lamptey, Peter R., Jami L. Johnson, and Marya Khan, «The Global Challenge of HIV

and AIDS», Population Bulletin, 61(1) (2006), 1–28.

Landry, Adolphe, Traité de Démographie (Paris: Payot, 1945).

Laub, John H. and Robert J. Sampson, Shared Beginnings, Divergent Lives: Delinquent

Boys to Age 70 (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2006). Laumann,

Edward O., John H. Gagnon, Robert T. Michael, and Stuart Michaels,

The Social Organization of Sexuality: Sexual Practices in the United States (University

of Chicago Press, 1994).

LeClere, Felicia, Richard G. Rogers, and Kimberley Peters, «Ethnicity and Mortality

in the United States: Individual and Community Correlates», Social Forces, 76

(1997), 169–198.

Lee, Everett S., «A Theory of Migration», Demography, 3 (1966), 47–57. LeGates,

Richard, «Visualizing World Urbanization with GIS and Data Graphics», paper

presented at the annual meeting of the Association of American Geog-raphers,

Chicago, 2006.

Legrain, Philippe, Immigrants: Your Country Needs Them (Princeton University

Press, 2006).

Lesthaeghe, Ron J., «The Second Demographic Transition in Western Countries: An

Interpretation», in Karen O. Mason and A.M.Jensen (eds.), Gender and Family

Change in Industrialized Countries (Oxford: Clarendon Press, 1995), pp. 17– 62.

«The Unfolding Story of the Second Demographic Transition», Population and

Development Review, 36 (2010), 211–251.

Lesthaeghe, Ron J. and Lisa Neidert, «The ‘Second Demographic Transition’ in

the U.S.: Spatial Patterns and Correlates», Population Studies Center Research

Report No. 06-592 (March), University of Michigan, Ann Arbor, 2006.

«U.S. Presidential Elections and the Spatial Pattern of the American Second

Demographic Transition», Population and Development Review, 35 (2009), 391–

400.

LeVay, Simon, «A Dierence in Hypothalamic Structure between Heterosexual and

Homosexual Men», Science, 252 (1991), 1034–1037.

Queer Science: The Use and Abuse of Research into Homosexuality (Cambridge, MA:

MIT Press, 1996).

Liang, Zai, «Demography of Illicit Emigration from China: A Sending Country’s

Perspective», Sociological Forum, 16 (2001), 677–701.

Liang, Zai, Zhen Li, and Zhongdong Ma, «Changing Patterns of the Floating Popu-

lationin China, 2000–2010», Population and Development Review, 40 (2014),

695–716.

Liang, Zai and Zhongdong Ma, «China’s Floating Population: New Evidence from the

2000 Census», Population and Development Review, 30 (2004), 467–488. Lichter,

Daniel T., «Integration or Fragmentation: Racial Diversity and the American

Future», Demography, 50 (2013), 359–391.

Linnaeus, Carolus, Systema Naturae, 1st edn. (Leiden: Haak, 1735).

Lipset, Seymour Martin, American Exceptionalism: A Double-Edged Sword (New York:

W. W. Norton, 1997).

Livi-Bacci, Massimo, A Concise History of World Population (Malden, MA: Wiley-

Blackwell, 2012).

464

Пайдаланылған әдебиеттер

London, Bruce, «Ending Ecology’s Ethnocentrism: Thai Replications and Exten-

sions of Ecological Research», Rural Sociology, 52 (1987), 483–500.

London, Bruce and Kenneth P. Hadden, «The Spread of Education and Fertility

Decline: A Thai Province Level Test of Caldwell’s ‘Wealth Flows’ Theory», Rural

Sociology, 54 (1989), 17–36.

Lotka, Alfred J., «Relation Between Birth Rates and Death Rates», Science (ns),

26(653) (1907), 21–22.

Analytical Theory of Biological Populations, trans. David P. Smith and Helene Rossert

(New York: Plenum, [1934] 1998).

Loudon, Irvine, Death in Childbirth: An International Study of Maternal Care and

Maternal Mortality, 1800–1950 (Oxford: Clarendon, 1992).

«Maternal Mortality in the Past and its Relevance to Developing Countries Today»,

American Journal of Clinical Nutrition, 72 (Supp.) (2000), 241S– 246S.

Lutz, Wolfgang, «Fertility Rates and Future Population Trends: Will Europe’s Birth

Rate Recover or Continue to Decline?» International Journal of Andrology, 29

(2006), 25–33.

Lutz, Wolfgang, Brian C. O’Neil, and Sergei Scherbov, «Europe’s Population at a

Turning Point», Science, 299 (2003), 1991–1992.

MacDonald, Alphonse L., «Famine in China», in Paul Demeny and Georey McNi-

coll (eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003),

vol. 1, pp. 388–390.

Macisco, John J., Jr., Leon F. Bouvier, and Robert H. Weller, «The Eect of Labor

Force Participation on the Relation between Migration Status and Fertility»,

Milbank Memorial Fund Quarterly, 48 (1970), 51–69.

MacKellar, F. Landis, «Homicide and Suicide», in Paul Demeny and Georey McNicoll

(eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol.

1, pp. 496–499.

Mackun, Paul and Steven Wilson, «Population Distribution and Change, 2000 to

2010», 2010 Census Briefs, C2010BR-01 (March) (Washington, DC: US Bureau of

the Census, 2011).

Madigan, Francis C., «Are Sex Mortality Dierentials Biologically Caused?» Mil-

bank Memorial Fund Quarterly, 35 (1957), 202–223.

Maine, Deborah and Katrina Stamas, «Maternal Mortality», in Paul Demeny and

Georey McNicoll (eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan

Reference, 2003), vol. 2, pp. 628–631.

Malthus, Thomas R., An Essay on the Principle of Population (with the Variora of 1806, 1807,

1817, 1826), 2 vols., ed. Patricia James (Cambridge University Press, [1803] 1989).

Mann, Donald, «Why We Need a Smaller US Population and How We Can Achieve

It», A Negative Population Growth Position Paper, July 3 (Alexandria, VA: Negative

Population Growth, [1992] 2015).

Manning, Wendy, «Trends in Cohabitation: Over Twenty Years of Change, 1987–

2010», National Center for Family and Research, Family Proﬁle (Bowling Green,

OH: Bowling Green State University, 2013), pp. 13–22.

Manton, Kenneth G., Sharon Sandomirsky Poss, and Steven Wing, «The Black/White

Mortality Crossover: Investigation from the Perspective of the Components of

Aging», The Gerontologist, 19 (1979), 291–300.

465

Пайдаланылған әдебиеттер

Manton, Kenneth G. and Eric Stallard, «Health and Disability Dierences among

Racial and Ethnic Groups», in Linda G.Martin and Beth J.Soldo (eds.), Racial and

Ethnic Dierences in the Health of Older Americans (Washington, DC: National

Academy Press, 1997), pp. 43–105.

Markides, Kyriakos S. and Jeannine Coreil, «The Health of Hispanics in the South-

western United States: An Epidemiologic Paradox», Public Health Reports, 101

(1986), 253–265.

Markides, Kyriakos S.and Karl Eschbach, «Hispanic Paradox in Adult Mortality in

the United States», in Richard G. Rogers and Eileen M. Crimmins (eds.), Inter-

national Handbook of Adult Mortality (New York: Springer, 2011), pp. 225– 238.

Marks, Lara V., Sexual Chemistry: A History of the Contraceptive Pill (New Haven, CT:

Yale University Press, 2001).

Marsh, Margaret and Wanda Ronner, The Fertility Doctor: John Rock and the

Reproductive Revolution (Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 2008).

Martin, Joyce A., Brady E. Hamilton, and Michelle J. K. Osterman, «Births in the

United States, 2014», NCHS Data Brief, 216 (September 2015).

Martin, Philip, «The Global Challenge of Managing Migration», Population Bulletin,

68 (2013), 1–16.

Martin, Philip, and Gottfried Zurcher, «Managing Migration: The Global Chal-

lenge», Population Bulletin, 63 (2008), 1–20.

Martin, Sean, The Black Death (Edison, NJ: Chartwell Books, 2007).

Martin, Susan F., «Global Migration Trends and Asylum», UNHCR, The UN Refugee

Agency, Evaluation and Policy Analysis Unit Working Paper 41, April 30, 2001.

Martinez, Gladys, Casey E. Copen, and Joyce C. Abma, «Teenagers in the United

States: Sexual Activity, Contraceptive Use, and Childbearing, 2006–2010

National Survey of Family Growth», Vital and Health Statistics, 23(31) (2011).

Martinez, Gladys, Kimberly Daniels, and Anjani Chandra, «Fertility of Men

and Women Aged 15–44 Years in the United States: National Survey of Family

Growth, 2006–2010», National Health Statistics Reports, 51 (April 12, 2012).

Martinez, Ramiro, Jr., «Policy Essay: Economic Conditions and Racial/ethnic

Vari-ations in Violence: Immigration, the Latino Paradox and Future Research»,

Criminology & Public Policy, 9 (2010), 707–713.

Latino Homicide: Immigration, Violence and Community, 2nd edn. (New York:

Routledge, 2014).

Martinez, Ramiro, Jr. and Abel Valenzuela, Immigration and Crime: Race, Ethnicity,

and Violence (New York: NYU Press, 2006).

Marx, Karl and Friedrich Engels, «The Communist Manifesto», Selected Works

(London: Lawrence & Wishart, [1848] 1935), vol. 1.

Mason, Andrew D., «Dimensions of the Labor Market in China: Rural Labor Mar-

kets, and Rural, Urban, and Regional Linkages», Background paper, World Bank,

Washington, DC, 1997.

Mason, Karen Oppenheim, «Explaining Fertility Transitions», Demography, 34

(1997), 443–454.

Massey, Douglas S., «International Migration and Economic Development in

Com-prehensive Perspective», Population and Development Review, 14 (1988),

383–414.

466

Пайдаланылған әдебиеттер

«The New Immigration and Ethnicity in the United States», Population and

Development Review, 21 (1995), 631–652.

«International Migration», in Paul Demeny and Georey McNicoll (eds.), Ency-clopedia

of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol. 2, pp. 548–553.

Massey, Douglas S., Joaquin Arango, Graeme Hugo, Ali Kouaouci, Adela Pelle-

grino, and J. Edward Taylor, «Theories of International Migration: A Review and

Appraisal», Population and Development Review, 19 (1993), 431–466.

«An Evaluation of International Migration Theory: The North American Case»,

Population and Development Review, 20 (1994), 699–751.

Worlds in Motion: Understanding International Migration at the Dawn of the

Millennium (New York: Oxford University Press, 2005).

Mateyka, Peter J., «Desire to Move and Residential Mobility, 2010–2011», House-

hold Economic Studies, P70–140 (Washington, DC: US Bureau of the Census,

2015).

Mather, Mark, Fact Sheet: The Decline in U.S. Fertility (Washington, DC: Population

Reference Bureau, 2012).

Mather, Mark, Kelvin Pollard, and Linda A. Jacobsen, Reports on America: First

Results from the 2010 Census (Washington, DC: Population Reference Bureau,

2011).

Mathews, T. J. and Marian F. MacDorman, «Infant Mortality Statistics from the 2010

Period Linked Birth/Infant Death Data Set», National Vital Statistics Reports, 62

(Hyattsville, MD: National Center for Health Statistics, December 18, 2013).

Matthiessen, P.C.and M.E.Matthiessen, «Sex Ratio in a Sample of Human Fetuses in

Denmark, 1962–1973», Annals of Human Biology, 4 (1977), 183–185.

May, John F., «Population Policy», in Dudley L. Poston, Jr. and Michael Micklin

(eds.), Handbook of Population (New York: Kluwer Academic/Plenum, 2005),

pp. 827–851.

World Population Policies: Their Origin, Evolution and Impact (New York: Springer,

2012).

McClory, Robert, Turning Point: The Inside Story of the Papal Birth Control Com-

mission, and how Humanae Vitae Changed the Life of Patty Crowley and the Future

of the Church (New York: Crossroad, 1950).

McCloskey, Deirdre N., Crossing: A Memoir (University of Chicago Press, 2000).

McFalls, Joseph A., Jr., «Population: A Lively Introduction», Population Bulletin,

62(1) (2007), 1–31.

McFalls, Joseph A., Jr., Bernard Gallagher, and Brian Jones, «The Social Tunnel

Versus the Python: A New Way to Understand the Impact of Baby Booms and

Baby Busts on a Society», Teaching Sociology, 14 (1986), 129–132.

McGehee, Mary A., «Mortality», in Jacob S. Siegel and David A. Swanson (eds.),

The Methods and Materials of Demography, 2nd edn.(San Diego, CA: Elsevier

Academic, 2004), pp. 265–300.

McIntosh, C. Alison and Jason L. Finkle, «The Cairo Conference on Population and

Development: A New Paradigm», Population and Development Review, 21 (1995),

223–260.

McKeown, Thomas, The Modern Rise of Population (New York: Academic Press,

1976).

467

Пайдаланылған әдебиеттер

McLaren, Angus, History of Contraception: From Antiquity to the Present Day (New

York: Wiley, 1992).

McNicoll, Georey, «Population», in Paul Demeny and Georey McNicoll (eds.),

Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol. 2, pp.

730–732.

Meadows, Donella H., Dennis L. Meadows, Jorgen Randers, and William W. Behrens,

III, The Limits to Growth: A Report for the Club of Rome’s Project on the Predicament

of Mankind, 2nd edn. (New York: Universe, 1974).

Meadows, Donella, Jorgen Randers, and Dennis L. Meadows, Limits to Growth: The

Thirty-Year Update (White River Junction, VT: Chelsea Green, 2004).

Mehlan, K. H., «Legal Abortions in Romania», Journal of Sex Research, 1 (1965), 31–38.

Meltzer, DavidJ., First Peoples in a New World: Colonizing Ice Age America (Berkeley,

CA: University of California Press, 2009).

Menzies, Gavin, 1421: The Year China Discovered the World (New York: William

Morrow, 2003).

Merton, Robert K., Social Theory and Social Structure (New York: Simon & Schuster, 1968).

Micklin, Michael and Dudley L.Poston, Jr., «Prologue: The Demographer’s Ken:

50 Years of Growth and Change», in Dudley L. Poston, Jr. and Michael Micklin

(eds.), Handbook of Population (New York: Springer, 2005), pp. 1–15.

Mill, John Stuart, Principles of Political Economy with Some Applications to Social

Philosophy, 2 vols., eds.V. W.Bladen and J.M.Robson (University of Toronto

Press, [1848] 1965).

Miller, G.Tyler, Living in the Environment: Principles, Connections, and Solutions,

13th edn. (Belmont, CA: Brooks/Cole Thomson Leaning, 2004).

Miller, Kerby A., Emigrants and Exiles: Ireland and the Irish Exodus to North America

(New York: Oxford University Press, 1985).

Minino, Arialdi M., «Death in the United States, 2011», NCHS Data Brief, 115 (March

2013).

Minino, Arialdi M., Jiaquan Xu, Kenneth D. Kochanek, and Betzaida Tejada-Vera,

«Death in the United States, 2007», NCHS Data Brief, 26 (December 2009).

Money, John, Gay, Straight, and In-Between: The Sexology of Erotic Orientation (New

York: Oxford University Press, 1988).

Money, John and Anke Ehrhardt, Man and Woman, Boy and Girl (Baltimore, MD:

Johns Hopkins University Press, 1972).

Monte, Lindsay M. and Renee R. Ellis, «Fertility of Women in the United States: June

2012», Current Population Reports, P20-575 (Washington, DC: US Bureau of the

Census, 2014).

Morgan, S. Philip, «Late Nineteenth- and Early Twentieth-Century Childlessness»,

American Journal of Sociology, 97 (1991), 779–807.

«Is Low Fertility a Twenty-First-Century Demographic Crisis?» Demography, 40

(2003), 589–603.

Morgan, S. Philip and R. Chen, «Predicting Childlessness for Recent Cohorts of

American Women», International Journal of Forecasting, 8 (1992), 477–493.

Morgan, S. Philip and Kellie J. Hagewen, «Fertility», in Dudley L. Poston, Jr. and

Michael Micklin (eds.), Handbook of Population (New York: Kluwer Aca-demic/

Plenum, 2005), pp. 229–249.

468

Пайдаланылған әдебиеттер

Morris, Jan, Conundrum: From James to Jan, an Extraordinary Personal Narrative of

Transsexualism (New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1974).

Morrison, Peter, Forecasting Population of Small Areas: An Overview (Santa Monica,

CA: Rand Corp., 1977).

Mosher, William D., Anjani Chandra, and Jo Jones, «Sexual Behavior and Selected

Health Measures: Men and Women 15–44 Years of Age, United States, 2002»,

Advance Data from Vital and Health Statistics, 362 (2005), 1–56.

Mosher, William D., Gladys M. Martinez, Anjani Chandra, Joyce C. Abma, and

Stephanie J. Willson, «Use of Contraception and Use of Family Planning Services

in the United States: 1982–2002», Advance Data from Vital and Health Statistics,

350 (2004), 1–46.

Mumford, Lewis, The Culture of Cities (New York: Harcourt Brace, [1938] 1970).

Münz, Rainer, «Immigration Trends in Major Destination Countries», in Paul

Demeny and Georey McNicoll (eds.), Encyclopedia of Population (New York:

Macmillan Reference, 2003), vol. 2, pp. 519–523. Murdock, George P., Social

Structure (New York: Macmillan, 1949). Murray, S. O., Homosexualities

(University of Chicago Press, 2000).

Myers, Dowell, Immigrants and Boomers: Forging a Social Contract for the Future of

America (New York: Russell Sage Foundation, 2008).

Myers, Robert J., «Errors and Bias in the Reporting of Ages in Census Data», Trans-

actions of the Actuarial Society of America, 41(2) (1940), 411–415.

«The Validity and Signiﬁcance of Male Net Reproduction Rates», Journal of the

American Statistical Association, 36 (1941), 275–282.

Nam, Charles B., «The Progress of Demography as a Scientiﬁc Discipline», Demog-

raphy, 16 (1979), 485–492.

«Another Look at Mortality Crossovers», Social Biology, 42 (1995), 133–142. Nam,

Charles B., William J.Serow, and David F.Sly (eds.), International Handbook

on Internal Migration (New York: Greenwood, 1990).

Nam, Charles B., Norman L. Weatherby, and Kathleen A. Ockay, «Causes of Death

which Contribute to the Mortality Crossover Eect», Social Biology, 25 (1978),

306–314.

Nanda, Kavita, «Contraceptive Patch and Vaginal Contraceptive Ring», in Robert

A.Hatcher, James Trussell, Anita L. Nelson, Willard Cates, Jr., Deborah Kowal,

and Michael S. Policar (eds.), Contraceptive Technology, 20th rev. edn. (New

York: Ardent Media, 2011), pp. 343–369.

National Center for Health Statistics (NCHS), «Deaths, Preliminary Data for 2000»,

National Vital Statistics Reports, 49(12) (2001).

«Life Expectancy at Birth, by Race and Sex, Selected Years 1929–98», National Vital

Statistics Reports, 50(6) (2002).

«About the National Survey of Family Growth», National Center for Health Statistics,

Hyattsville, MD, 2015.

National Park Service, «Fact Sheet», available at: www.nps.gov/npnh/learn/news/

fact-sheet-elis.htm, 2015, last accessed June 13, 2015.

National Population and Talent Division, A Sustainable Population for a Dynamic

Singapore: Population White Paper (Singapore: National Population and Talent

Division, 2013).

469

Пайдаланылған әдебиеттер

Nelson, Anita L. and Carrie Cwiak, «Combined Oral Contraceptives (COCs)», in

RobertA.Hatcher, JamesTrussell, AnitaL.Nelson, WillardCates, Jr., Deborah

Kowal, and Michael S. Policar (eds.), Contraceptive Technology, 20th rev. edn.

(New York: Ardent Media, 2011), pp. 249–341.

Neugarten, Bernice L. and Gunhild O. Hagestad, «Age and the Life Course», in

Robert H.Binstock and Ethel Shanas (eds.), Handbook of Aging and the Social

Sciences (New York: Van Nostrand Reinhold, 1976), pp. 35–55.

Nicholson, W.J., «Case Study I, Asbestos – The TLV Approach», Annals of the New

York Academy of Science, OccupationalCarcinogenesis, 271 (1976), 152–159.

Nolan, Peter, «Petty Commodity Production in a Socialist Economy: Chinese

Rural Development Post-Mao», in Jan Breman and Sudipto Mundle (eds.), Rural

Transformation in Asia (Delhi: Oxford University Press, 1991), pp. 218–255.

Noonan, John T., Jr., Contraception: A History of Its Treatment by the Catholic

Theologians and Canonists (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1966).

Norris, Tina, Paula A. Vines, and Elizabeth M. Hoeel, «The American Indian

and Alaska Native Population, 2010», 2010 Census Briefs, C2010BR-10 (Wash-

ington, DC: US Bureau of the Census, 2012).

Notestein, Frank W., «Population – The Long View», in Theodore W. Schultz (ed.),

Food for the World (University of Chicago Press, 1945), pp. 36–57.

Obregon, Misael, «Extending the Latino Paradox: Comparative Findings of STIs

among Birth Giving Mexican Origin, Black and White Women», PhD disser-

tation, Texas A&M University, College Station, 2015.

O’Connell, Martin and Sarah Feliz, «Same-sex Couple Household Statistics from the

2010 Census», Working Paper No. 2011-26, US Census Bureau, Social, Economic

and Housing Statistics Division, Washington, DC, 2011.

Oeppen, Jim and James W. Vaupel, «Broken Limits to Life Expectancy», Science, 296

(2002), 1029–1031.

O’Grada, Cormac, Black ’47 and Beyond: The Great Irish Famine in History, Economy,

and Memory (Princeton University Press, 1999).

«Markets and Famines: Evidence from Nineteenth-Century Finland», Economic

Development and Cultural Change, 49 (2001), 575–590.

«Famine, Concepts and Causes of», in Paul Demeny and Georey McNicoll (eds.),

Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003a), vol. 1, pp.

382–385.

«Famine in Ireland», in Paul Demeny and Georey McNicoll (eds.), Encyclopedia of

Population (New York: Macmillan Reference, 2003b), vol. 1, pp. 390– 392.

Oi, Jean C., Rural China Takes O: Institutional Foundations of Economic Reform

(Berkeley, CA: University of California Press, 1999).

Olshansky, S. Jay and Brian Ault, «The Fourth Stage of Epidemiologic Transition: The

Age of Delayed Degenerative Diseases», Milbank Quarterly, 64 (1986), 355–391.

Olshansky, S. Jay and Bruce A. Carnes, The Quest for Immortality (New York: W. W.

Norton, 2001).

Olshansky, S. Jay, Douglas J. Passaro, Ronald C. Hershow, Jennifer Layden, Bruce

A. Carnes, Jacob Brady, Leonard Hayﬂick, Robert N. Butler, David B. Allison, and

David S. Ludwig, «A Potential Decline in Life Expectancy in the United States in

the 21st Century», New England Journal of Medicine, 352 (2005), 1138–1145.

470

Пайдаланылған әдебиеттер

Omran, Abdel R., «The Epidemiologic Transition: A Theory of the Epidemiology of

Population Change», Milbank Quarterly, 49 (1971), 509–553.

Oppenheimer, Andres, «Immigration: Will China Be the New Mexico?» Miami

Herald, May 9, 2015.

Orzack, Steven Hecht, J. William Stubbleﬁeld, Viatcheslav R. Akmaev, Pere Colls,

Santiago Munné, Thomas Scholl, David Steinsaltz, and James E. Zuckerman,

«The Human Sex Ratio from Conception to Birth», PNAS E2102-E2111 (March

30, 2015).

Osborn, Frederick, This Crowded World (New York: Public Aairs Committee, 1960).

Ostby, Lars, «Population Registers», in Paul Demeny and Georey McNicoll (eds.),

Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol. 2, pp.

763–765.

Paddock, William and Paul Paddock, Famine, 1975 (Boston, MA: Little, Brown,

1967).

Paget, W. John and Ian M. Timaeus, «A Relational Gompertz Model of Male Fertility:

Development and Assessment», Population Studies, 48 (1994), 333–340. Palloni,

Alberto and Elizabeth Arias, «Paradox Lost: Explaining the Hispanic Adult

Mortality Advantage», Demography, 41 (2004), 385–415.

Palloni, Alberto and Jerey D. Moreno, «Interpreting the Paradoxical in the ‘His-

panic Paradox’: Demographic and Epidemiological Approaches», in M. Wein-

stein, A. Hermalin, and M. Stoto (eds.), Population Health and Aging (New York:

New York Academy of Sciences, 2001), pp. 140–174.

Palmore, James A. and Robert W. Gardner, Measuring Mortality, Fertility and Nat-

ural Increase, 5th edn. (Honolulu: East-West Center, 1994).

Papademetriou, Demetrios G., «International Labor Migration», in Paul Demeny

and Georey McNicoll (eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan

Reference, 2003), vol. 2, pp. 570–574.

Parish, W. L., E. O. Laumann, M. S. Cohen, S. M. Pan, H. Y. Zheng, I. Homan, T. F.

Wang, and K. H. Ng, «Population-Based Study of Chlamydial Infection in China:

A Hidden Epidemic», Journal of the American Medical Association, 289 (2003),

1265–1273.

Parr, Nick and Ross Guest, «The Contribution of Increases in Family Beneﬁts

to Australia’s Early 21st Century Fertility Increase: An Empirical Analysis»,

Demographic Research, 25 (2011), 215–244.

Passel, Jerey S., «Provisional Evaluation of the 1970 Census Count of American

Indians», Demography, 13 (1976), 397–409.

«The Growing American Indian Population, 1960–1990: Beyond Demography»,

in Gary D. Sandefur, Ronald R. Rindfuss, and Barney Cohen (eds.), Changing

Numbers, Changing Needs: American Indian Demography and Public Health

(Washington, DC: National Academy Press, 1996), pp. 79–102.

«The Size and Characteristics of the Unauthorized Migrant Population in the U.S.:

Estimates Based on the March 2005 Current Population Survey», Research

Report, March 7 (Washington, DC: Pew Hispanic Center, 2006).

Passel, Jerey S. and Patricia A. Berman, «Quality of 1980 Census Data for Amer-

ican Indians», Social Biology, 33 (1986), 163–182.

Passel, Jerey S.and D’Vera Cohn, Unauthorized Immigrant Totals Rise in 7 States,

471

Пайдаланылған әдебиеттер

Fall in 14 (Washington, DC: Pew Research Center’s Hispanic Trends Project,

November 2014).

Passel, Jerey S., Jennifer Van Hook, and Frank D. Bean, «Estimates of Legal and

Unauthorized Foreign Born Population for the United States and Selected States,

Based on Census 2000» (Washington, DC: Urban Institute, 2004).

Passel, Jerey S., Wendy Wang, and Paul Taylor, Marrying Out: One in Seven New US

Marriages is Interracial or Interethnic (Washington, DC: Pew Research Center’s

Social & Demographic Trends Project, June 15, 2010).

Patrick, Erin, «Demography of Refugees», in Paul Demeny and Georey McNicoll

(eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol.

2, pp. 825–830.

Paul, Maureen and Tara Stein, «Abortion», in Robert A. Hatcher, James Trussell,

Anita L. Nelson, Willard Cates, Jr., Deborah Kowal, and Michael S. Policar (eds.),

Contraceptive Technology, 20th rev. edn. (New York: Ardent Media, 2011), pp.

695–736.

Pebley, Anne R., «Infant and Child Mortality», in Paul Demeny and Georey McNicoll

(eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol.

2, pp. 533–536.

Pedraza, Sylvia and Ruben G. Rumbaut, Origins and Destinies: Immigration, Race

and Ethnicity in America (Belmont, CA: Wadsworth, 1996).

Peel, John and Malcolm Potts, Textbook of Contraceptive Practice (New York:

Cambridge University Press, 1969).

Peng, Xizhe, «Demographic Consequences of the Great Leap Forward in China’s

Provinces», Population and Development Review, 13 (1987), 639–670.

Perlo, H.S., E.S.Dunn Jr., E.E.Lampard, and R.F.Muth, Regions, Resources, and

Economic Growth (Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 1960).

Petersen, William, Population, 3rd edn. (New York: Macmillan, 1975). Malthus

(Cambridge, MA: Harvard University Press, 1979).

Pinkerton, James, «Anti-immigrant Mood Here Rising, Survey Says», Houston

Chronicle, April 23, 2008.

Piore, Michael J., Birds of Passage: Migrant Labor in Industrial Societies (Cambridge

University Press, 1979).

Pison, Gilles, «Fewer Births, but a Boy at All Costs: Selective Female Abortion in

Asia», Population and Societies, 404 (September 2004).

«The Population of France in 2005», Population and Societies, 421 (March 2006).

«World Population, 7 Billion Today, How Many Tomorrow?» Population and Societies,

482 (October 2011).

Pison, Gilles and Sabine Belloc, «The World Population, and What About Me? An

Exhibition at the Cité des Sciences et de l’Industrie in Paris», Population and

Societies, 412 (2005), 1–4.

Plane, David A., «Population Distribution: Geographic Areas», in Jacob S. Siegel and

David A. Swanson (eds.), The Methods and Materials of Demography, 2nd edn.

(San Diego, CA: Elsevier Academic, 2004), ch. 5.

Plankey Videla, Nancy, «Maquiladoras», in William A. Darity (ed.), International

Encyclopedia of the Social Sciences, 2nd edn. (Detroit, MI: Macmillan Reference,

2008), vol. 4, pp. 591–594.

472

Пайдаланылған әдебиеттер

Pollard, A.H., Farhat Yusuf, and G.N.Pollard, Demographic Techniques, 2nd edn.

(Sydney: Pergamon, 1981).

Demographic Techniques, 3rd edn. (Sydney: Pergamon, 1990).

Popo, Carole and Dean H. Judson, «Some Methods of Estimation for Statistically

Underdeveloped Areas», in Jacob S. Siegel and David A. Swanson (eds.), The

Methods and Materials of Demography, 2nd edn. (San Diego, CA: Elsevier

Academic, 2004), pp. 603–641.

Population Reference Bureau (PRB), «World Population Highlights», Population

Bulletin, 62(3) (2007).

Family Planning Worldwide, 2013 Data Sheet (Washington, DC: Population Ref-

erence Bureau, 2013).

2014 World Population Data Sheet (Washington, DC: Population Reference Bureau,

2014).

2015 World Population Data Sheet (Washington, DC: Population Reference Bureau,

2015).

Porter, Katherine Anne, Pale Horse, Pale Rider (New York: Harcourt Brace, 1939).

Portes, Alejandro and Ruben G. Rumbaut, Immigrant America: A Portrait (Berke-

ley, CA: University of California Press, 1990).

Portes, Alejandro and John Walton, Labor, Class, and the International System (New

York: Academic Press, 1981).

Postel, Sandra, Water and Sustainability: Dimensions of the Global Challenge

(Amherst, MA: World Watch Institute, 1992).

Poston, Dudley L., Jr., «Income and Childlessness in the United States: Is the Rela-

tionship always Inverse?» Social Biology, 21 (1974), 296–307.

«Social and Economic Development and the Fertility Transition in Mainland China

and Taiwan», Population and Development Review, 26 (Supp.) (2000), 40–60.

«South Korea’s Demographic Destiny: Marriage Market and Elderly Support

Implications for the 21st Century», in International Conference on the Longevity

and Social, Medical Environment of the Elderly (Taegu, South Korea: Institute of

Gerontology, Yeungnam University, 2002), pp. 69–83.

«Age and Sex», in Dudley L. Poston, Jr. and Michael Micklin (eds.), Handbook of

Population (New York: Kluwer Academic/Plenum, 2005), pp. 19–58.

«John Graunt», in Bryan Turner (ed.), The Cambridge Dictionary of Sociology

(Cambridge University Press, 2006a), p. 254.

«Malthus», in Bryan Turner (ed.), The Cambridge Dictionary of Sociology (Cam-

bridge University Press, 2006b), pp. 347–348.

«Human Ecology», in James D. Wright (ed.), International Encyclopedia of the Social

and Behavioral Sciences, 2nd edn. (Oxford: Elsevier, 2015), vol. 11, pp. 283–288.

Poston, Dudley L., Jr.and Amanda K.Baumle, «Patterns of Asexuality in the United

States», Demographic Research, 23 (2010), 509–530.

Poston, DudleyL., Jr., Amanda K. Baumle, and Michael Micklin, «Epilogue: Needed

Research in Demography», in Dudley L. Poston, Jr. and Michael Micklin (eds.),

Handbook of Population (New York: Kluwer Academic/Plenum, 2005), pp. 853–

881.

Poston, Dudley L., Jr. and Yu-Ting Chang, «Patterns of Gay Male and Lesbian Part-

nering in the Metropolitan Areas of the United States in 2010», paper presented

473

Пайдаланылған әдебиеттер

at the XXVII International Population Conference, International Union for the

Scientiﬁc Study of Population, Busan, South Korea, August 26–31, 2013.

«The Conceptualization and Measurement of the Homosexual, Heterosexual and

Bisexual Populations in the United States», in M. Nazrul Hoque and Lloyd B.

Potter (eds.), Emerging Techniques in Applied Demography (New York: Springer,

2015), pp. 359–378.

Poston, Dudley L., Jr., Iris H. J. Chu, Jaime M. Ginn, Godfrey Jin-Kai Li, Catherine

Hong Vo, Carol S. Walther, Ping Wang, Juan J. Wu, and Ming M. Yuan, «The

Quality of the Age and Sex Data of the Republic of Korea and Its Provinces, 1970

and 1995», Journal of Gerontology, 4 (2000), 85–126.

Poston, Dudley L., Jr., Eugenia Conde, and Bethany DeSalvo, «China’s Unbalanced

Sex Ratio at Birth: Millions of Excess Bachelors and Societal Implications»,

Vulnerable Children and Youth Studies, 6 (2011), 314–320.

Poston, Dudley L., Jr. and Cristina Elizabeth Cruz, «Voluntary, Involuntary and

Temporary Childlessness in the United States», paper presented at the XXVII

International Population Conference, International Union for the Scientiﬁc

Study of Population, Busan, South Korea, August 26–31, 2013.

Poston, Dudley L., Jr., Mary Ann Davis, and Chris Lewinski, «Fertility», in Bryan

Turner (ed.), The Cambridge Dictionary of Sociology (Cambridge University Press,

2006), pp. 403–405.

Poston, Dudley L., Jr., Bethany S. DeSalvo, and Heather Terrell Kincannon, «Sexand

Sex Structure», in Zeng Yi (ed.), Demography. Encyclopedia of Life Support Systems

(EOLSS) (Oxford: UNESCO, Eolss Publishers, 2009), see at: www .eolss.net.

Poston, Dudley L., Jr., Bethany S. DeSalvo, and Leslie D. Meyer, «Malthusian The-

ory of Population Growth», in Dennis L. Peck and Clifton D. Bryant (eds.),

Encyclopedia of Death and the Human Experience (Thous and Oaks, CA: Sage,

2009), pp. 684–687.

Poston, Dudley L., Jr. and Charles Chengrong Duan, «Nonagricultural Unemploy-

ment in Beijing: A Multilevel Analysis», Research in Community Sociology, 10

(2000), 287–301.

Poston, Dudley L., Jr. and W. Parker Frisbie, «Human Ecology, Sociology, and

Demography», in Michael Micklin and Dudley L. Poston, Jr. (eds.), Continuities

in Sociological Human Ecology (New York: Plenum, 1998), pp. 27–50.

«Ecological Demography», in Dudley L. Poston, Jr. and Michael Micklin (eds.),

Handbook of Population (New York: Springer, 2005), pp. 601–623.

Poston, Dudley L., Jr. and Karen S. Glover, «Too Many Males: Marriage Market

Implications of Gender Imbalances in China», Genus, 61 (2005), 119–140.

Poston, Dudley L., Jr. and Baochang Gu, «Socioeconomic Development, Family

Planning and Fertility in the People’s Republic of China: A Subregional Ana-

lysis», Demography, 24 (1987), 531–551.

Poston, Dudley L., Jr., Baochang Gu, Peihang Liu, and Terra McDaniel, «Son Pref-

erence and the Sex Ratio at Birth in China», Social Biology, 44 (1997), 55– 76.

Poston, Dudley L., Jr., Kenneth M. Johnson, and Layton Field, «Natural Decrease in

the Countries and Counties of Europe in the Context of the Second Demographic

Transition», paper presented at the XXVI Congress of the European Society for

Rural Sociology, Aberdeen, Scotland, August 18–21, 2015.

474

Пайдаланылған әдебиеттер

Poston, Dudley L., Jr. and Kathryn B. Kramer, «Voluntary and Involuntary Child-

lessness in the United States, 1955–1973», Social Biology, 30 (1983), 290– 306.

Poston, Dudley L., Jr. and Hua Luo, «Chinese Student and Labor Migration to the

United States: Trends and Policies since the 1980s», Asian and Paciﬁc Migration

Journal, 16(3) (2007), 323–355.

Poston, Dudley L., Jr., Hua Luo, and Li Zhang, «Migration», in Bryan Turner (ed.),

The Cambridge Dictionary of Sociology (Cambridge University Press, 2006), pp.

384–386.

Poston, Dudley L., Jr. and Michael Xinxiang Mao, «Interprovincial Migration in

China, 1985–1990», Research in Rural Sociology and Development, 7 (1998),

227–250.

Poston, Dudley L., Jr., Michael X. Mao, and Mei-Yu Yu, «The Global Distribution

of the Overseas Chinese Around 1990», Population and Development Review, 20

(1994), 631–645.

Poston, Dudley L., Jr. and Peter A. Morrison, «China: Bachelor Bomb», International

Herald Tribune, September 14, 2005.

«Chinese Workers Could Replace Mexican Immigrants», Houston Chronicle, August

13, 2011.

Poston, Dudley L., Jr. and Richard G. Rogers, «Toward a Reformulation of the

Neonatal Mortality Rate», Social Biology, 32 (1985), 1–12.

Poston, Dudley L., Jr. and Heather K. M. Terrell, «Fertility», in Bryan Turner (ed.),

The Cambridge Dictionary of Sociology (Cambridge University Press, 2006), pp.

201–203.

Poston, Dudley L., Jr., Carol S. Walther, Iris H. J. Chu, Jaime M. Ginn, Godfrey J.

Li, Catherine H.Vo, Ping Wang, Juan J.Wu, and Ming M.Yuan, «The Age and Sex

Composition of the Republic of Korea and its Provinces, 1970 and 1995», Genus,

59 (2003), 113–139.

Poston, Dudley L., Jr. and David Yaukey (eds.), The Population of Modern China

(New York: Plenum, 1992).

Poston, Dudley L., Jr. and Li Zhang, «Ecological Analyses of Permanent and Tem-

porary Migration Streams in China in the 1990s», Population Research and Policy

Review, 27 (2008), 689–712.

Poston, Dudley L., Jr., Li Zhang, and Heather K. M. Terrell, «Fertility», in William A.

Darity (ed.), International Encyclopedia of the Social Sciences, 2nd edn. (Detroit,

MI: Macmillan Reference, 2008), pp. 126–130.

Potts, David Malcolm, «Birth Control, History of», in Paul Demeny and Georey

McNicoll (eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference,

2003), vol. 2, pp. 93–98.

Potts, David Malcolm and Martha Campbell, «History of Contraception», Gyne-

cology and Obstetrics, 6, ch. 8, 2002.

Potts, David Malcolm, Peter Diggory, and John Peel, Abortion (New York: Cam-

bridge University Press, 1977).

Presser, Harriet B., «Demography, Feminism, and the Science–Policy Nexus», Pop-

ulation and Development Review, 23 (1997), 295–331.

Preston, Samuel H., «The Social Sciences and the Population Problem», Sociological

Forum, 2 (1987), 619–644.

475

Пайдаланылған әдебиеттер

Preston, Samuel H. and Michael R. Haines, Fatal Years: Child Mortality in Late

Nineteenth-Century America (Princeton University Press, 1991).

Preston, Samuel H., Patrick Heuveline, and Michel Guillot, Demography: Measur-

ing and Modeling Population Processes (Malden, MA: Blackwell, 2001). Prewitt,

Kenneth, What is Your Race? The Census and Our Flawed Eorts to Classify

Americans (Princeton University Press, 2013).

Purcell, L. Edward, Immigration: Social Issues in American History (Phoenix, AZ:

Oryx Press, 1995).

Ramachandran, K. V., «An Index to Measure Digit Preference Error in Age Data»,

World Population Conference, 1965, Belgrade, 1967, III, pp. 202–203.

Ramchandran, Deepa and Ushma D. Upadhyay, «Implants: The Next Generation»,

Population Reports, SeriesK, No.7(Baltimore, MD: INFO Project, Johns Hopkins

Bloomberg School of Public Health, 2007).

Rand Corporation, Low Fertility and Population Ageing: Causes, Consequences, and

Policy Options (Santa Monica, CA: Rand, 1995).

Ravenstein, E.G., «The Laws of Migration», Journal of the Royal Statistical Society,

48 (1885), 167–277.

Raymond, Elizabeth G., «Contraceptive Implants», in Robert A. Hatcher, James

Trussell, Anita L. Nelson, Willard Cates, Jr., Deborah Kowal, and Michael S.

Policar (eds.), Contraceptive Technology, 20th rev. edn. (New York: Ardent Media,

2011a), pp. 193–207.

«Progestin-Only Pills», in Robert A. Hatcher, James Trussell, Anita L. Nelson, Willard

Cates, Jr., Deborah Kowal, and Michael S.Policar (eds.), Contraceptive Technology,

20th rev. edn. (New York: Ardent Media, 2011b), pp. 237–247.

Rees, William, «Sustainable Development and the Ecosphere», in Arthur Fabel and

Donald St. John (eds.), Teilhard in the 21st Century (Maryknoll, NY: Maryknoll

Publications, 2004), pp. 1–12.

Reichert, Josh and Douglas S.Massey, «History and Trends in US Bound Migration

from a Mexican Town», International Migration Review, 14 (1980), 475–491.

Renzetti, Claire M. and Daniel J. Curran, Women, Men, and Society, 4th edn.

(Boston: Allyn & Bacon, 1999).

Women, Men, and Society, 5th edn. (Boston: Allyn & Bacon, 2003).

Riddle, John M., Eve’s Herbs: A History of Contraception and Abortion in the West

(Cambridge, MA: Harvard University Press, 1999).

Riley, Nancy E., «Research on Gender in Demography: Limitations and Constraints»,

Population Research and Policy Review, 17 (1998), 521–538.

«Demography of Gender», in Dudley L. Poston, Jr. and Michael Micklin (eds.),

Handbook of Population (New York: Springer, 2005), pp. 109–142.

Riley, Nancy E. and James McCarthy, Demography in the Age of the Postmodern

(Cambridge University Press, 2003).

Rindfuss, Ronald R., S. Philip Morgan, and Gray Swicegood, First Births in Amer-ica: Changes

in the Timing of Parenthood (Berkeley, CA: University of California Press, 1988).

Riosmena, Fernando, Bethany G. Everett, Richard G. Rogers, and Je A. Dennis,

«Negative Acculturation and Nothing More? Cumulative Disadvantage and

Mortality during the Immigrant Adaptation Process among Latinos in the United

States», International Migration Review, 49 (2015), 443–478.

476

Пайдаланылған әдебиеттер

Ritchey, P. Neal, «Explanations of Migration», Annual Review of Sociology, 2 (1976),

363–404.

Roberts, Kenneth D., «China’s ‘Tidal Wave’ of Migrant Labor: What Can We Learn

from Mexican Undocumented Migration to the United States?» International

Migration Review, 31 (1997), 249–293.

Roberts, Sam, «New Figure for 2010 Census: $1.6 Billion Under Budget», New York

Times, August 10, 2010.

Robine, Jean-Marie, «Epidemiological Transition», in Paul Demeny and Georey

McNicoll (eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference,

2003), vol. 1, pp. 307–310.

Rock, John, The Time Has Come: A Catholic Doctor’s Proposals to End the Battle over

Birth Control (New York: Alfred A. Knopf, 1963).

Rodriguez, Alex., «‘Parental Glory’ Counts in Russia», Houston Chronicle, January

29, 2009.

Rogers, Andrei, Introduction to Multiregional Mathematical Demography (London:

Wiley, 1975).

Rogers, Richard G. and Robert Hackenberg, «Extending Epidemiologic Transition

Theory: A New Stage», Social Biology, 34 (1987), 234–243.

Rogers, Richard G., Robert A. Hummer, and Patrick M. Krueger, «Adult Mortality»,

in Dudley L. Poston, Jr. and Michael Micklin (eds.), Handbook of Population

(New York: Kluwer Academic/Plenum, 2005), pp. 283–309.

Rogers, Richard G., Robert A. Hummer, and Charles B. Nam, Living and Dying in the

USA (San Diego, CA: Academic Press, 2000).

Rogers, Richard G., Robert A. Hummer, Charles B. Nam, and Kimberley Peters,

«Demographic, Socioeconomic, and Behavioral Factors Aecting Ethnic Mor-

tality by Cause», Social Forces, 74 (1996), 1419–1438.

Romero, Fabian, «The Residential Segregation of Latino Immigrants in the US:

Exposure to Crime and the Eects of Place of Destination», PhD dissertation,

Texas A&M University, College Station, 2014.

Roncari, Danielle and Melody Y. Hou, «Female and Male Sterilization», in Robert

A.Hatcher, JamesTrussell, AnitaL.Nelson, WillardCates, Jr., DeborahKowal, and

Michael S. Policar (eds.), Contraceptive Technology, 20th rev. edn. (New York:

Ardent Media, 2011), pp. 435–482.

Rosenberg, H. M., J. D. Maurer, P. D. Sorrie, N. J. Johnson, M. F. MacDonald, D. L.

Hoyert, J. F. Spitler, and C. Scott, «Quality of Death Rates by Race and Hispanic

Origin: A Summary of Current Research, 1999», Vital Health Statistics, 2(128)

(1999), 1–13.

Rosenwaike, Ira, Mortality of Hispanic Populations (Westport, CT: Greenwood,

1991).

Rosenwaike, Ira and Samuel H. Preston, «Age Overstatement and Puerto Rican

Longevity», Human Biology, 56 (1983), 503–525.

Rostron, Brian L., John L. Boies, and Elizabeth Arias, «Education Reporting and

Classiﬁcation on Death Certiﬁcates in the United States», Vital and Health

Statistics, 2(151)(2010), 1–14.

Rowland, Donald T., Demographic Methods and Concepts (New York: Oxford

University Press, 2003).

477

Пайдаланылған әдебиеттер

Rubenstein, Edwin S., «The Twin Crises», The Social Contract, 19 (2008/9), 3–83.

Rudacille, Deborah, The Riddle of Gender: Science, Activism, and Transgender

Rights (New York: Pantheon, 2005).

Russell, Chris and Dudley L. Poston, Jr., «Overpopulation», in William A. Darity

(ed.), International Encyclopedia of the Social Sciences, 2nd edn. (Detroit, MI:

Macmillan Reference, 2008), vol. 6, pp. 95–96.

Ryder, Norman B., «Fertility», in Philip M. Hauser and Otis Dudley Duncan (eds.),

The Study of Population (University of Chicago Press, 1959, pp. 400–436.

«Notes on the Concept of a Population», American Journal of Sociology, 69 (1964),

447–463.

Ryder, Robert E. J., «Natural Family Planning: Eective Birth Control Supported by

the Catholic Church», British Medical Journal, 307 (1993), 723–726.

Sabagh, Georges, «The Fertility of French Canadian Women during the 17th Cen-

tury», American Journal of Sociology, 47 (1942), 680–689.

Saenz, Rogelio, «Latinos in the United States 2010», Population Reference Bureau

Bulletin Update (December) (Washington, DC: Population Reference Bureau,

2010).

Saenz, Rogelio and E. Colberg, «Sustenance Organization and Net Migration in

Small Texas Nonmetropolitan Communities, 1960–1980», Rural Sociology, 53

(1988), 334–345.

Saenz, Rogelio and M. Cristina Morales, «Demography of Race and Ethnicity», in

Dudley L. Poston, Jr. and Michael Micklin (eds.), Handbook of Population (New

York: Kluwer Academic/Plenum, 2005), pp. 169–208.

Sampson, Robert J. and John H. Laub, «Crime and Deviance over the Life Course:

The Salience of Adult Social Bonds», American Sociological Review, 55 (1990),

609–627.

Sanderson, W. C., «Quantitative Aspects of Marriage, Fertility and Family Limita-

tion in Nineteenth Century America: Another Application of the Coale Speci-

ﬁcation», Demography, 16 (1979), 339–358.

Sane, K. and O. H. Pescovitz, «The Clitoral Index: A Determination of Clitoral Size

in Normal Girls and in Girls with Abnormal Sexual Development», Journal of

Pediatrics, 120 (1992), 264–266.

Sassen, Saskia, The Mobility of Labour and Capital: A Study in International Invest-

ment and Labour Flow (Cambridge University Press, 1988).

Sautter, Jessica M., Patricia A. Thomas, Matthew E. Dupre, and Linda K. George,

«Socioeconomic Status and the Black-White Mortality Crossover», American

Journal of Public Health, 102 (2012), 1566–1571.

Scharping, Thomas, Birth Control in China 1949–2000: Population Policy and

Demographic Development (London: Routledge Curzon, 2003).

Scheidel, Walter, «Ancient World, Demography of», in Paul Demeny and Georey

McNicoll (eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference,

2003), vol. 1, pp. 44–48.

Schmeckebier, Laurence F., Congressional Apportionment (Washington, DC: The

Brookings Institution, 1941).

Schnore, Leo F., «Social Morphology and Human Ecology», American Journal of

Sociology, 63 (1958), 620–634.

478

Пайдаланылған әдебиеттер

Schoen, Robert, Modeling Multigroup Populations (New York: Plenum, 1988).

Schumacher, E. F., Small is Beautiful: A Study of Economics as if People Mattered

(New York: Harper Colophon, 1975).

Schwartz, Jill and Henry L. Gabelnick, «Contraceptive Research and Development»,

in Robert A. Hatcher, James Trussell, Anita L. Nelson, Willard Cates, Jr., Deborah

Kowal, and Michael S. Policar (eds.), Contraceptive Technology, 20th rev. edn.

(New York: Ardent Media, 2011), pp. 513–532.

Scribner, Richard S., «Paradox as Paradigm: The Health Outcomes of Mexican

Americans», American Journal of Public Health, 86 (1996), 303–304.

Scribner, Richard S. and James H. Dwyer, «Acculturation and Low Birthweight

Among Latinos in the Hispanic HANES», American Journal of Public Health, 79

(1989), 1263–1267.

Segal, Sheldon J., «Modern Methods of Contraception», in Paul Demeny and Geof-

frey McNicoll (eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Ref-

erence, 2003), vol. 1, pp. 170–174.

Segal, Sheldon J. and Olivia S. Nordberg, «Fertility Regulation Technology: Status

and Prospects», Population Bulletin, 31 (1977), 1–25.

Sharpe, F. R. and Alfred J. Lotka, «A Problem in Age Distribution», Philosophical

Magazine, 21 (1911), 435–438.

Sheehy, Daniel, Fighting Immigration Anarchy: American Patriots Battle to Save the

Nation (Bloomington, IN: Rooftop Publishing, 2006).

Shepard, Marguerite K., «Nonsurgical Methods of Contraception», in Rochelle N.

Shain and Carl J.Pauerstein (eds.), Fertility Control: Biological and Behavioral

Aspects (New York: Harper & Row, 1980), ch. 6, pp. 71–84.

Sheth, S. S., «Missing Female Births in India», Lancet, 367 (9506) (2006), 185–186.

Shilts, Randy, And the Band Played On: Politics, People and the AIDS Epidemic

(New York: St. Martin’s Press, 1987).

Shkolnikov, Vladimir M., «Mortality Reversals», in Paul Demeny and Georey

McNicoll (eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference,

2003), vol. 2, pp. 676–679.

Shkolnikov, VladimirM., D.A.Jdanov, E.M.Andreev, andJamesW.Vaupel, «Steep

Increases in Best-practice Cohort Life Expectancy», Population and Development

Review, 37 (2011), 419–434.

Shrestha, Laura B., «Life Expectancy in the United States», CRS Report for Congress,

RL 32792 (Washington, DC: Congressional Research Service, 2006).

Shryock, Henry S., Population Mobility with in the United States (Chicago, IL: Com-

munity and Family Study Center, 1964).

Shryock, Henry S., Jacob S. Siegel, and Associates, The Methods and Materials of Demography,

condensed edition by Edward G. Stockwell (New York: Academic Press, 1976).

Shultz, Jackson Wright, Trans/Portraits: Voices from the Transgender Communities

(Hanover, NH: Dartmouth College Press, 2015).

Siegel, Jacob S. and David A. Swanson (eds.), The Methods and Materials of

Demography, 2nd edn. (San Diego, CA: Elsevier Academic, 2004).

Simon, Julian L., The Ultimate Resource (Princeton University Press, 1981). Population

and Development in Poor Countries: Selected Essays (Princeton University Press,

1992).

479

Пайдаланылған әдебиеттер

Simpson, J. A. and E. S. C. Weiner (eds.), Oxford English Dictionary, 2nd edn (Oxford

University Press, 2000).

Sivin, Irving, Harold Nash, and Sandra Waldman, Jadelle Levonorgestrel Rod

Implants: A Summary of Scientiﬁc Data and Lessons Learned from Orogrammatic

Experience (New York: Population Council, 2002).

Skeldon, Ronald, «Migration and Poverty: Some Issues in the Context of Asia»,

in Irena Omelaniuk (ed.), World Migration, 2005: Costs and Beneﬁts on Inter-

national Migration (Geneva: International Organization for Migration, 2005),

ch. 13, pp. 253–268.

Smith, David P., Formal Demography (New York: Plenum, 1992).

Snipp, C. Matthew, American Indians: The First of This Land (New York: Russell Sage

Foundation, 1989).

Solinger, Dorothy J., Contesting Citizenship in Urban China: Peasant Migrants, the

State, and the Logic of the Market (Berkeley, CA: University of California Press,

1999).

Song, Jian, Chi-Hsien Tuan, and Jingyuan Yu, Population Control in China: Theory

and Applications (New York: Praeger, 1985).

Song, Jian and Jingyuan Yu, Population System Control (Berlin: Springer, 1988).

Sonnega, Amanda, «The Future of Human Life Expectancy: Have We Reached

the Ceiling or is the Sky the Limit?» Research Highlights in the Demography and

Economics of Aging, 8 (2006), 1–4.

South, Scott J. and Katherine Trent, «Sex Ratios and Women’s Roles: A Cross-

National Analysis», American Journal of Sociology, 93 (1988), 1096–1115.

Spengler, Oswald, The Decline of the West (New York: Oxford University Press, [1918]

1991).

Spitz, I.M., C.W.Bardin, L.Benton, and A.Robbins, «Early Pregnancy Termination

with Mifepristone and Misoprostol in the United States», New England Journal of

Medicine, 338(18) (1998), 1241–1247.

Stark, Oded, «Migration Decision Making: A Review Article», Journal of Develop-

ment Economics, 14 (1984), 251–259.

The Migration of Labour (Oxford: Blackwell, 1991).

StataCorp, Stata: Release 14, Statistical Software (College Station, TX: Stata Cor-

poration, 2015).

State of Wyoming Economic Analysis Division, «Resident Population of the United

States», available at: http://eadiv.state.wy.us/demog_data/usdec_1790_

10.htm, last accessed June 1, 2015).

Sternlieb, George and James W. Hughes, Current Population Trends in the United

States (New Brunswick, NJ: Center for Urban Policy Research, 1978).

Stockwell, EdwardG., Jerry W. Wicks, and Donald J. Adamchak, «Research Needed

on Socioeconomic Dierentials in US Mortality», Public Health Reports, 93

(1978), 666–672.

Stone, L. O., The Frequency of Geographic Mobility in the Population of Canada

(Ottawa: Statistics Canada, 1978).

Stover, John, «Revising the Proximate Determinants Framework of Fertility: What

Have We Learned in the Past 20 Years? Studies in Family Planning, 29 (1998),

255–267.

480

Пайдаланылған әдебиеттер

Stycos, J.Mayone, Family and Fertility in Puerto Rico: A Study of the Lower Income

Group (New York: Columbia University Press, 1955).

Swanson, David A. and G. Edward Stephan, «A Demography Time Line», in Jacob S.

Siegel and David A. Swanson (eds.), The Methods and Materials of Demography,

2nd edn. (San Diego, CA: Elsevier Academic, 2004), pp. 779–786.

Szreter, Simon, «The Right of Registration: Development, Identity Registration, and

Social Security: A Historical Perspective», World Development, 35 (2007), 67– 86.

Taeuber, Conrad and Irene B. Taeuber, The Changing Population of the United States

(New York: John Wiley, 1958).

Taeuber, Cynthia M., American Community Survey Data for Community Planning

(Victoria, BC: Traord, 2006).

Taeuber, Irene B., «Demographic Research in the Paciﬁc Area», in Philip M.Hauser

and O. Dudley Duncan (eds.), The Study of Population (University of Chicago

Press, 1959), pp. 259–285.

Taeuber, Irene B. and Conrad Taeuber, People of the United States in the 20th Century

(Washington, DC: US Government Printing Oce, 1971).

Tancredo, Tom, In Mortal Danger: The Battle for America’s Border and Security

(Medford, OR: WND Books, 2006).

Tavris, Carol and Carole Wade, The Longest War: Sex Dierences in Perspective, 2nd

edn. (New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1984).

Teilhard de Chardin, Pierre, The Phenomenon of Man (New York: Harper & Row,

1959).

The Future of Man (New York: Harper & Row, 1969a). The God of Evolution (Orlando,

FL: Harcourt, 1969b).

Teitelbaum, Michael S., «Fertility Eects of the Abolition of Legal Abortion in

Romania», Population Studies, 26 (1972), 405–417.

«Political Demography», in Dudley L. Poston, Jr. and Michael Micklin (eds.), Handbook

of Population (New York: Kluwer Academic/Plenum, 2005), pp. 719–730.

Tentler, Leslie Woodcock, «Bitter Pill», Commonweal, 135(20) (2008), 22–24.

Thomas, Dorothy Swaine, Social and Economic Aspects of Swedish Population

Movement, 1750–1933 (New York: Macmillan, 1941). Thompson, Kenneth, August

Comte: The Foundation of Sociology (NewYork: Halsted Press, 1975).

Thompson, Warren S., «Population», American Journal of Sociology, 34 (1929),

959–975.

Thompson, Warren S.and David Lewis, Population Problems (New York: McGraw

Hill, 1965).

Thompson, Warren S. and Pascal K. Whelpton, Population Trends in the United States

(New York: McGraw Hill, 1933).

Thornton, Arland and Tom E.Fricke, «Social Change and the Family: Comparative

Perspectives from the West, China and South Asia», in J. Mayone Stycos (ed.),

Demography as an Interdiscipline (New Brunswick, NJ: Transaction, 1989), pp.

128–161.

Thornton, Russell, American Holocaust and Survival (Norman, OK: University of

Oklahoma Press, 1990).

Tienda, Marta, «Demography and the Social Contract», Demography, 39 (2002),

587–616.

481

Пайдаланылған әдебиеттер

Tietze, Christopher, «History of Contraceptive Methods», Journal of Sex Research, 1

(1965), 69–85.

Tobler, Waldo, «Migration: Ravenstein, Thornthwaite, and Beyond», Urban Geog-

raphy, 16 (1995), 327–343.

Trussell, James, «Contraceptive Failure in the United States», Contraception, 70

(2004), 89–96.

«Contraceptive Ecacy», in Robert A. Hatcher, James Trussell, Anita L. Nelson,

Willard Cates, Jr., Deborah Kowal, and Michael S. Policar (eds.), Contraceptive

Technology, 20th rev. edn. (New York: Ardent Media, 2011), pp. 779– 863.

Trussell, James and Katherine A. Guthrie, «Choosing a Contraceptive: Ecacy,

Safety, and Personal Considerations», in Robert A. Hatcher, James Trussell,

Anita L. Nelson, Willard Cates, Jr., Deborah Kowal, and Michael S. Policar (eds.),

Contraceptive Technology, 20th rev. edn. (New York: Ardent Media, 2011), pp.

45–74.

Trussell, James and Eleanor Bimla Schwarz, «Emergency Contraception», in Robert

A. Hatcher, James Trussell, Anita L. Nelson, Willard Cates, Jr., Deborah Kowal,

and Michael S. Policar (eds.), Contraceptive Technology, 20th rev. edn. (New

York: Ardent Media, 2011), pp. 113–145.

Tucker, Catherine and Jennifer Van Hook, «Surplus Chinese Men: Demographic

Determinants of the Sex Ratio at Marriageable Ages in China», Population and

Development Review, 39 (2013), 209–229.

Tucker, Joseph D., Gail E. Henderson, T. F. Wang, Y. Y. Huang, William Parish, S. M.

Pan, X. S. Chen, and M. S. Cohen, «Surplus Men, Sex Work, and the Spread of

HIV in China», AIDS, 19 (2005), 539–547.

Tucker, Joseph D., Dudley L. Poston, Jr., Qiang Ren, Baochang Gu, Xiaoying Zheng,

Stephanie Wang, and Chris Russell (eds.), Gender Policy and HIV in China:

Catalyzing Policy Change (New York: Springer, 2009).

Turner, Frederick Jackson, The Frontier in American History (New York: Henry Holt,

[1893] 1920).

Turra, Casio M.and Irma T.Elo, «The Impact of Salmon Bias on the Hispanic Mor-

tality Advantage», Population Research and Policy Review, 27 (2008), 515– 530.

United Nations, Principles and Recommendations for National Population Censuses

(New York: United Nations, 1958).

The Determinants and Consequences of Population Change (New York: United Nations,

1973), vol. 1.

Patterns of Urban and Rural Population Growth (New York: United Nations, 1980).

1988 Demographic Yearbook (New York: United Nations, 1990).

«Principles and Recommendations for Population and Housing Censuses, Revision

1», Statistical Papers, Series M, No.67/Rev.1 (New York: United Nations, 1998).

Replacement Migration: Is it a Solution to Declining and Ageing Populations? (New

York: United Nations, 2001).

World Population Prospects: The 2004 Revision and World Urbanization Prospects:

The 2003 Revision (New York: United Nations, 2005).

World Urbanization Prospects: The 2005 Revision (New York: United Nations, 2006).

World Population Prospects: The 2006 Revision: Highlights (New York: United

Nations, 2007).

482

Пайдаланылған әдебиеттер

Adolescent Fertility since the International Conference on Population and Devel-opment

(ICPD) in Cairo (New York: United Nations, 2013a).

International Migration Report 2013 (New York: United Nations, 2013b). International

Migration Wall Chart 2013 (New York: United Nations, 2013c). World Population

Prospects: The 2012 Revision. Highlights and Advance Tables (New York: United

Nations, 2013d).

World Fertility Patterns Wall Chart, 2013 (New York: United Nations, 2014a). Urban

and Rural Areas Wall Chart, 2014 (New York: United Nations, 2014b). World

Urbanization Prospects, Highlights. 2014 Revision (New York: United Nations,

2014c).

United Nations Department of Economic and Social Aairs (UNDESF), «Trends in

Contraceptive Methods Used Worldwide», Population Facts 2013/9 (New York:

UNDESA, December 2013).

United Nations Fund for Population Activities (UNFPA), Framework of Actions to the

Follow-up to the Programme of Action of the International Conference on Population

and Development, Beyond 2014 (New York: UNFPA, 2014).

United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) Mid-Year Trends 2014

(Geneva: UNHCR, 2015).

United Nations International Children’s Emergency Fund (UNICEF), Birth Regis-

tration Right from the Start (Florence: UNICEF, 2002).

Levels and Trends in Child Mortality (New York: UNICEF, 2013).

Every Child’s Birth Right: Inequities and Trends in Birth Registration(New York:

UNICEF, 2014).

United Nations Joint Program on HIV/AIDS (UNAIDS), Fact Sheet, 2014, avail-able

at: www.unaids.org/sites/default/ﬁles/media_asset/20140716_FactSheet_

en.pdf, last accessed May 26, 2015.

United Nations Oce of the High Commissioner for Human Rights (UNOHCHR),

Fact Sheet: LGBT Rights, Frequently Asked Questions (New York: UNO-HCHR,

2013).

United Nations Statistics Division (UNSD), «2010 World Population and Housing

Census Programme (2005–2014)», Newsletter, 14 (March, 2013).

US Bureau of the Census, Historical Statistics of the United States (Washington, DC:

US Government Printing Oce, 1975).

Statistical Abstract of the United States: 1994, 114th edn. (Washington, DC: US

Government Printing Oce, 1994).

Statistical Abstract of the US: 2003 (Washington, DC: US Government Printing Oce,

2004).

American Community Survey, Design and Methodology, Technical Paper 67

(Washington, DC: US Government Printing Oce, 2006).

Census Atlas of the United States, Series CENSR-29 (Washington, DC: US Gov-

ernment Printing Oce, 2007).

Annual Estimates of the Population by Sex and Five-Year Age Groups for the US: April

1, 2007 to July 1, 2007 , NC-EST2007–01 (Washington, DC: US Government

Printing Oce, 2008).

«Census Bureau Releases Estimates of Same-Sex Married Couples», News Release,

Bureau of the Census, Washington, DC, September 27, 2011.

483

Пайдаланылған әдебиеттер

«Methodology, Assumptions and Inputs for the 2014 National Projections»

(Washington, DC: US Government Printing Oce, 2014a).

Through the Decades, History: Index of Questions (Washington, DC: US Government

Printing Oce, 2014b).

«1790 Overview», 2015a, available at: www.census.gov/history/www/through_

the_decades/overview/1790.html, last accessed June 1, 2015.

«World Population Clock», 2015b, available at:. www.census.gov/popclock, last

accessed October 24, 2015.

«Calculating Migration Expectancy Using ACS Data», Migration/Geographic Mobility,

Main Page (April 1) (Washington, DC: US Bureau of the Census Bureau, 2015c).

US Department of Commerce, United States Life Tables, 1890, 1901, 1910, and 1901–

1910 (Washington, DC: US Government Printing Oce, 1921).

US Department of Homeland Security, Yearbook of Immigration Statistics, 2013

(Washington, DC: US Department of Homeland Security, 2014).

van de Kaa, Dirk J., «Europe’s Second Demographic Transition», Population Bul-

letin, 42 (1987).

van de Walle, Etienne and John Knodel, «Teaching Population Dynamics with a

Simulation Exercise», Demography, 7 (1970), 433–448.

van Imho, Evert, «Cohort Analysis», in Paul Demeny and Georey McNicoll (eds.),

Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol. 2, pp.

155–157.

Veevers, J .E., «Voluntarily Childless Wives: An Exploratory Study», Sociology and

Social Research, 57 (1973), 356–366.

Velko, Victoria A. and Valerie A. Lawson, «Gender and Aging Caregiving», Inter-national

Brief, IB/98–3 (December) (Washington, DC: US Bureau of the Census, 1998).

Ventura, Stephanie J., Brady E. Hamilton, and T. J. Mathews, «National and State

Patterns of Teen Births in the United States, 1940–2013», National Vital Statis-

tics Reports, 63 (August 20, 2014).

Waite, Linda J., «Marriage and Family», in Dudley L.Poston, Jr.and Michael Micklin

(eds.), Handbook of Population (New York: Kluwer Academic/Plenum, 2005),

pp. 87–108.

Wallace, Ruth and Alison Wolf, Contemporary Sociological Theory (Upper Saddle

River, NJ: Prentice Hall, 2005).

Waltzer, Michael, «The Distribution of Membership», in Peter G.Brown and Henry

Shue (eds.), Boundaries: National Autonomy and its Limits (Totowa, NJ: Row-

man & Littleﬁeld, 1981), pp. 221–235.

Wang, Feng, Yong Cai, and Baochang Gu, «Population, Policy, and Politics: How Will

History Judge China’s One-Child Policy?» Population and Development Review,

38 (Supp.) (2013), 115–129.

Wang, Wendy and Kim Parker, «Record Share of Americans Have Never Married, As

Values, Economics and Gender Patterns Change», Pew Research Center’s Social

& Demographic Trends Project, Washington, DC, September 2014.

Warner, Lee and Markus J. Steiner, «Male Condoms», in Robert A. Hatcher, James

Trussell, Anita L. Nelson, Willard Cates, Jr., Deborah Kowal, and Michael S.

Policar (eds.), Contraceptive Technology, 20th rev. edn. (New York: Ardent Media,

2011), pp. 371–389.

484

Пайдаланылған әдебиеттер

Warren, Robert and Donald Kerwin, «Beyond DAPA and DACA: Revisiting Leg-

islative Reform in Light of Long-term Trends in Unauthorized Immigration to

the United States», Journal on Migration and Human Security, 3 (2015), 80–108.

Warren, Robert and Jerey S. Passel, «A Count of the Uncountable: Estimates of

the Undocumented Aliens in the United States 1980 Census», Demography, 24

(1987), 375–393.

Waters, Mary C., «The Social Construction of Race and Ethnicity: Some Examples

from Demography», in Nancy A. Denton and Stewart E. Tolnay (eds.), American

Diversity: A Demographic Challenge for the Twentieth-ﬁrst Century (Albany, NY:

State University of New York Press, 2002), pp. 25–49.

Wattenberg, Ben J., Fewer: How the New Demography of Depopulation Will Shape Our

Future (Chicago, IL: Ivan R. Dee, 2004).

Weller, Robert H. and Leon F. Bouvier, Population: Demography and Policy (New

York: St. Martin’s, 1981).

Westo, Charles F., Robert G. Potter, and Phillip C. Sagi, The Third Child: A Study in

the Prediction of Fertility (Princeton University Press, 1963).

Westo, Charles F., Robert G. Potter, Philip C. Sagi, and Elliot G. Mishler, Family

Growth in Metropolitan America (Princeton University Press, 1961).

Whelpton, Pascal K., Arthur A.Campbell, and John E.Patterson, Fertility and Family

Planning in the United States (Princeton University Press, 1966).

White, Michael J., Frank D.Bean, and Thomas J.Espenshade, «The US 1986 Immi-

gration Reform and Control Act and Undocumented Migration to the United

States», Population Research and Policy Review, 9 (1990), 93–116.

White, Theodore, America in Search of Itself: The Making of the President: 1956– 1980

(New York: Harper & Row, 1982).

Whitney, Craig R., «Jeanne Calment, World’s Elder, Dies at 122», New York Times,

August 5, 1997, available at: www.nytimes.com/1997/08/05/world/ jeanne-

calment-world-s-elder-dies-at-122.html.

Whitney, R. B., «Quinacrine Sterilization (QS) in a Private Practice in Daytona

Beach, Florida: A Preliminary Report», International Journal of Gynecology and

Obstetrics, 83(Supp.2)(2003), S117–S120.

Wilkinson, David O., Deadly Quarrels: Lewis F. Richardson and the Statistical Study of

War (Berkeley, CA: University of California Press, 1980).

Williams, David R., and Chiquita Collins, «US Socioeconomic and Racial Dierences in

Health: Patterns and Explanations», Annual Review of Sociology, 21 (1995), 349–386.

Wilmoth, Janet., «Population Size», in Jacob S. Siegel and David A. Swanson (eds.),

The Methods and Materials of Demography, 2nd edn.(San Diego, CA: Elsevier

Academic, 2004), pp. 65–80.

Winch, Donald, «Malthus, Thomas Robert», in Paul Demeny and Georey McNicoll

(eds.), Encyclopedia of Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol.

2, pp. 619–621.

Wing, Steven, Kenneth G. Manton, Eric Stallard, Curtis G. Hames, and H. A. Try-

oler, «The Black/White Mortality Crossover: Investigation in a Community-Based

Study», Journal of Gerontology, 40 (1985), 78–84.

Wolfenden, Hugh H., Population Statistics and Their Compilation (University of

Chicago Press, 1954).

485

Пайдаланылған әдебиеттер

Wooldridge, Frosty, Immigration’s Unarmed Invasion: Deadly Consequences

(Bloomington, IN: Authorhouse, 2004).

World Bank, China 2020: Sharing Rising Incomes: Disparities in China (Washington,

DC: World Bank, 1997).

World Health Organization (WHO), International Classiﬁcation of Diseases, 10th

revision (Geneva: World Health Organization, 1992).

Maternal Mortality in 2000 (Geneva: World Health Organization, 2004). Neonatal

and Perinatal Mortality: Country, Regional and Global Estimates

(Geneva: World Health Organization, 2006).

«The Top Ten Causes of Death», Fact Sheet No. 310 (Geneva: World Health

Organization, 2011).

«HIV-AIDS», Fact Sheet No. 360 (Geneva: World Health Organization, 2014). Global

Health Observatory (Geneva: World Health Organization, 2015a). Trends in

Maternal Mortality, 1990 to 2015 (Geneva: World Health Organization, 2015b).

Wortman, Judith, «The Diaphragm and Other Intravaginal Barriers: A Review»,

Population Reports, Series H, No. 7 (Baltimore, MD: INFO Project, Johns Hopkins

School of Public Health, 1976).

Woytinsky, Wladimir S. and Emma S. Woytinsky, World Population and Production

(New York: Twentieth Century Fund, 1953).

Wrigley, E. A., Population and History (New York: McGraw-Hill, 1969).

Wu, Cangping and Lin Wang, «Contribution of Population Control in Creating

Opportunities for China Arising from Fertility Decline Should not be Neglected»,

paper presented at the International Symposium on the 2000 Population Census

of China, Beijing, 2004.

Yang, Jisheng, Tombstone: The Great Chinese Famine, 1958–1962 (New York: Farrar,

Straus & Giroux, 2012).

Yang, Xiushi, «Urban Temporary Out-migration under Economic Reforms: Who Moves

and for What Reasons?» Population Research and Policy Review, 13 (1994), 83–100.

«Labor Force Characteristics and Labor Force Migration in China», in Changes

in China’s Labor Market: Implications for the Future (Washington, DC: US

Department of Labor, 1996), pp. 13–44.

Yinger, J. Milton, «Towards a Theory of Assimilation and Disassimilation», Ethnic

and Racial Studies, 4 (1981), 261.

Young, Paul, L. A. Exposed: Strange Myths and Curious Legends in the City of Angels

(New York: St. Martin’s Grin, 2002).

Yusuf, Farhat, Jo M. Martins, and David A. Swanson, Methods of Demographic

Analysis (New York: Springer, 2014).

Zaba, Basia, «AIDS», in Paul Demeny and Georey McNicoll (eds.), Encyclopedia of

Population (New York: Macmillan Reference, 2003), vol. 1, pp. 37–43.

Zakaria, Fareed, The Post-American World (New York: W. W. Norton, 2008). Zangwill,

Israel, The Melting Pot (New York: Macmillan, 1909).

Zeng, Yi, Ping Tu, Baochang Gu, Y. Xu, B. Li, and Y. Li, «Causes and Implications of

the Recent Increase in the Reported Sex Ratio at Birth in China», Population and

Development Review, 19 (1993), 283–302.

Zhang, Li, Male Fertility Patterns and Determinants (New York: Springer, 2013).

Zhang, Li, Dudley L. Poston, Jr., and Chiung-Fang Chang, «Male and Female

486

Пайдаланылған әдебиеттер

Fertility in Taiwan», in Dudley L.Poston, Jr., Wen Shan Yang, and D.Nicole Farris

(eds.), The Family and Social Change in Chinese Societies (New York: Springer,

2014), pp. 151–161.

Zhou, Min, Chinatown: The Socioeconomic Potential of an Urban Enclave (Philadelphia,

PA: Temple University Press, 1992).

Zinn, Howard, A People’s History of the United States (New York: HarperCollins,

2003).

Zuehlke, Eric, «The Lucky Few Reveal the Lifelong Impact of Generation» (Wash-

ington, DC: Population Reference Bureau, 2008).

КІТАПТЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАСЫЛЫМЫН

ӘЗІРЛЕГЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТОП

Аудармашы – Әбдіраман Ержан, журналист. Әл-Фараби атындағы

Қазақ ұлттық университетінің түлегі, «Болашақ» стипендиаты.

Ғылыми редактор – Бейсембаев Серік Несіпқұлұлы, әлеуметта-

нушы. Әлемдік экономика және саясат институтының әлеумет-

тік зерттеу бағдарламасының жетекшісі, әлеуметтану магистрі,

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің PhD

докторанты. Әлеуметтанулық зерттеулер саласында 15 жылдық

тәжірибесі бар. Джордж Вашингтон университетінде ғылыми

тағылымдамадан өткен. Қазақстандағы қоғамдық пікір, мемле-

кеттік басқару, экстремизмнің алдын алу тақырыптары бойынша

маманданған.

Ғылыми редактор – Кәрімова Жанна Кәрімқызы, әлеуметтанушы.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің, Абай атын-

дағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің, Францияның

Люмьер Лион-2 университетінің түлегі. «Әлеуметтану» маман-

дығы бойынша PhD докторы. Қазақстан Республикасы Прези-

денті жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты

Әлеуметтік-экономикалық зерттеулер бөлімінің жетекшісі.

Әдеби және жауапты редактор – Жамбыл Бұлан, Ұлттық аударма

бюросының редакторы.

Кіші Дадли Л. Постон, Леон Ф. Бувье

ХАЛЫҚ САНЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМ:

ДЕМОГРАФИЯҒА КІРІСПЕ

Редакторы Б. Жамбыл

Корректоры Ж. Молдағалиева

Беттеген А. Молдахметова

Мұқаба дизайнын жасаған

Басуға 16.10.2020 ж. қол қойылды.

Қаріп түрі «DS Charter». Пішімі 70х100

/16. Офсеттік басылым.

Көлемі 30,5 б.т. Таралымы 10 000 дана.

Тапсырыс №

ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІНІҢ

ТАПСЫРЫСЫ БОЙЫНША АУДАРЫЛҒАН