«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»
жобасы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен
«Рухани жаңғыру» мемлекеттік
бағдарламасы аясында
іске асырылды
INTERNATIONAL
BUSINESS LAW AND
THE LEGAL ENVIRONMENT
A Transactional Approach
Third Edition
Larry A. DiMatteo
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
БИЗНЕС ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ
ЗАҢНАМАЛЫҚ ОРТА
ТРАНЗАКЦИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЗЕРДЕЛЕУ
Үшінші басылым
Ларри А. ДиМаттео
Астана
2019
Д 40
ДиМаттео Ларри
Халықаралық бизнес құқығы және заңнамалық орта: транзакциялық тұрғыдан зерделеу. – Алматы:
Ұлттық аударма бюросы, 2019 жыл. – 680 бет.
ISBN 978-601-7943-31-8
Доктор Ларри Алан ДиМаттеоның бизнес факультеті студенттеріне арналған «Халықаралық бизнес құқығы және
заңнамалық орта: транзакциялық тұрғыдан зерделеу» оқу құралының үшінші басылымында халықаралық деңгейде
бизнес жүргізудің түрлі жолдары жан-жақты қарастырылады. Импорт пен экспорт, сауда-саттыққа қатысты дауды
шешу, бизнес транзакцияларына қатысты күрделі мәселелер, халықаралық деңгейде бизнес жүргізудің құқықтық
принциптері жүйе-жүйесімен баяндалады.
Сондай-ақ бұл еңбекте халықаралық деңгейде бизнес жүргізудің түрлі тәуекелдері (валюталық, құқықтық, қаржы-
лық т.б.) мен стратегиялары (делдалдардың қызметін пайдалану, халықаралық банктермен бірлесе жұмыс істей білу, тіке-
лей шетелдік инвестиция, контрсауда және халықаралық сатып алу-сату келісімшарттарын жасау т.б.) кәсіби һәм ғылыми
тұрғыдан сараланып, екшеп көрсетіліп, деректер де молынан келтіріледі.
Бұл кітап болашақ кәсіпкерлер мен заңгерлерге ғана емес, сонымен бірге халықаралық сауда-саттық мәселелеріне
қызығушылық танытатын оқырманға пайдалы.
«Халықаралық бизнес құқығы және заңнамалық орта» оқулығы бизнес факультеті студенттерінің халықаралық дең-
гейде бизнес жүргізуді реттейтін құқықтық прициптерді түсінуіне жол ашады. Бұл кітап заңның сақталуы ғана емес,
сонымен қатар пайда және бәсекелік артықшылықты қалыптастыру үшін заңды қалай қолдану керектігін ерекшелеп
көрсетеді.
ӘОЖ 341
КБЖ 67.412
ӘОЖ 341
КБЖ 67.412
Д 40
«Жаңа гуманитарлық білім.
Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»
жобасының редакциялық алқасы:
Редакциялық алқаның төрағасы – Тәжин М.М.
Төрағаның орынбасары – Сағадиев Е.К.
Жауапты хатшы – Кенжеханұлы Р.
Алтаев Ж.А.
Алшанов Р.А.
Жаманбалаева Ш.Е.
Жолдасбеков М.Ж.
Қасқабасов С.А.
Қарин Е.Т.
Құрманбайұлы Ш.
Масалимова Ә.Р.
Мұтанов Ғ.М.
Нұрышева Г.Ж.
Нысанбаев Ә.Н.
Өмірзақов С.Ы.
Саңғылбаев О.С.
Сыдықов Е.Б.
Кітапты баспаға әзірлеген:
Ұлттық аударма бюросы
Аудармашылар – Абишова К.М.
Жолдасбаева Г.C.
Искаков Е.Н.
Қайырбеков А.С.
Кеңесбаева Ү.
Мұсахан А.
Тажқұран Н.Е.
Әдеби редакторлар – Меңдеке Ә.Н.
Жамбыл Б.Т.
Ғылыми редактор – Абилова М.Н., PhD
Жауапты шығарушы – Тажқұран Н.Е.
Пікір жазғандар – Сәрсембаев М.А.
заң ғылымдарының
докторы, профессор
Куликпаева М.Ж., PhD
© 2017 Taylor & Francis
© «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2019
ISBN 978-601-7943-31-8
Қазақстан Республикасының Заңнама институтында ғылыми
талқылаудан өткен.
© 2017 Taylor & Francis
The right of Larry A. DiMatteo to be identied as author of this work has been asserted by him in accordance with Sections 77 and 78 of the
Copyright, Designs and Patents Act 1988.
All rights reserved. No part of this book may be reprinted or reproduced or utilised in any form or by any electronic, mechanical, or other means,
now known or hereafter invented, including photocopying and recording, or in any information storage or retrieval system, without permission in
writing from the publishers.
This translation is published by arrangement with Taylor & Francis © 2017 by «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры («National Bureau of
Translations» Public Foundation). All rights reserved.
...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең да-
мыған 30 елдің қатарына қосылу.
Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан
бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыру-
ларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.
Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыт тары
бо йынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне
аударып, жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім
алуға мүмкіндік жасаймыз.
Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет
сияқ ты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнық
тыратын басты күшке айналады. Осылайша болашақтың негізі білім ор-
даларының аудиторияларында қаланады...
Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың
«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен
 
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕС ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ ЗАҢНАМАЛЫҚ ОРТА
Халықаралық бизнес құқығы және заңнамалық орта еңбегі бизнес мамандығы бойынша тәлім алып жат-
қан студенттердің халықаралық деңгейде бизнес жүргізуге қажет құқықтық принциптерді терең түсінуіне
жол ашады. Бұл кітап заңдылықты сақтау мәселесі жөнінде ғана айтып қоймайды, сондай-ақ құндылық пен
бәсекелік артықшылықты қалыптастыру үшін заңнаманы қалай қолдануға болатыны жайында да жан-жақты
сөз қозғайды.
ДиМаттеоның транзакциялық көзқарасы студенттерді негізгі бизнес транзакциялары – импорт пен экс
-
порттан, келісімшарттар мен қаржыдан бастап бартерлік саудаға дейін, дауды шешу мен лицензиялау сияқты
тағы да басқа мәселелермен таныстыра отырып, оларды нақты өмірде қолданып көруге мүмкіндік береді.
Бұл жаңа басылымда төмендегі мәселелер туралы да айтылмақ:
• Салыстырмалы келісімшарт және сатып алу-сату құқығы, Еуропалық жеке құқық, бірлескен кәсіпорын
-
дар мен альянстар туралы жаңа мәліметтер
• Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер туралы тараудан тұратын тікелей шетелдік инвестиция тура
-
лы жаңа бөлім
• Жеке өмірге қол сұқпау заңы мен қоршаған орта мәселелері туралы жаңа тараулар
• Дүниежүзілік сауда ұйымы жөніндегі мәселелердің кеңінен қамтылуы
• Студенттердің нақты құқықтық негіздемемен танысып, негізгі құқықтық принциптерді түсінуіне көмек
-
тесетін, сот отырысының редакцияланған протоколынан тұратын «түйін» және сот шешімдері келтіріледі.
Бұл шешімдердің барлығы әртүрлі елдердің мысалынан алынғандықтан, мәселеге шынымен де халық-
аралық деңгейдегі көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
Бизнес құқығы және халықаралық бизнес мамандығының студенттері үшін ДиМаттеоның жазу стилін
түсіну аса қиынға соға қоймас. Қоса берілген веб-сайттағы оқытушыға арналған көмекші құрал, PowerPoint
және сәтімен қамтылған басқа да материалдар студенттер мен оқытушылар үшін қосымша көмек болмақ.
Ларри А. ДиМаттео – АҚШ-тағы Флорида университетінің келісімшарт құқығы мен құқықтық зерттеу
-
лер профессоры, Хьюбер Херст атындағы құрметті стипендия иегері, 80-нен астам кітап пен мақала авторы.
Оның зерттеулері халықаралық келісімшарт, зияткерлік меншік және сатып алу-сату құқығы секілді халық-
аралық бизнес құқығының бірнеше саласын қамтиды.
Бұл кітап – халықаралық бизнес транзакцияларына қатысты құқықтық, этикалық және стратегиялық мә-
селелерге қызығушылық білдіретін студенттер, университет оқытушылары және практик-мамандар үшін
таптырмас оқу құралы. Автор заңнаманың әрбір маңызды бөлшегіне жеке-жеке талдау жасап, транзакция
түрлері бойынша бірқатар пайдалы кеңес береді.
Дуглас Камминг,
Йорк университеті, Канада
Профессор ДиМаттеоның кітабы халықаралық бизнес құқығы жөнінде жан-жақты сөз қозғап, оны бар
-
лығымызға түсінікті тілмен жеткізеді. Бұл жаңа басылым студенттерге толыққанды мәлімет береді, ал ха-
лықаралық құқықтың басқа да мәселелері бойынша кіріспе қызметін атқара алады. Қысқа да нұсқа тілмен
жазылған бұл еңбек халықаралық бизнес мәселелері мен стратегияларына шолу жасап, негізгі халықаралық
келісімдердің маңызды тұстарын көрсетіп, оларға қысқаша қорытынды бере кетеді. Мұнда оқытушы үшін
студенттермен бірге талқылауға арналған көптеген кейс-стади мен сұрақтар берілген. Сондай-ақ халықара
-
лық келісімшарт саласы бойынша әлемге танымал сарапшы ДиМаттео бұл еңбекте Қытайдың жаһандық
сауда саласындағы рөлінің артуы туралы ақпаратпен қатар, осыған байланысты экономикалық және этика
-
лық мәселелер жөнінде де айтып өтеді. Тұрақтылық, қоршаған орта этикасы, климаттың өзгеруі және адам
құқығы сияқты құқықтық мәселелер студенттер үшін бүгінгі күннің ең өзекті тақырыптары ретінде қарас
-
тырылады.
Стефани М. Грин,
Бостон колледжі, АҚШ
Бүгінгі жаһандану заманында нарыққа қатысушы кез келген адамның табысқа жетуі оның нарықтың күр
-
делі ережелеріне бейімделе білуімен тығыз байланысты. Бұл жағынан алғанда, ДиМаттеоның кітабының
тигізер пайдасы ұшан-теңіз. Өмірден алынған мысалдар мен сот шешімдері арқылы дәлелденген, қазіргі кез
-
де қолданылатын теорияларға баға бере отырып, халықаралық бизнес транзакцияларына жан-жақты шолу
жасайтын бұл кітапты студенттер де, практик-мамандар да кеңінен қолдана алады.
Павел Репьевский,
Лидс университеті, Ұлыбритания
ДиМаттео халықаралық құқық пен бизнес арасындағы байланысты басқа қырынан алып қарастырады.
Оқырманның негізгі ақпаратты дайын қалпында бөліп алып, жете түсінуіне әрі тарауларды қиындықсыз
қарап шығуы үшін оқулықта берілген ережелер ыңғайлы және жеңіл түрде берілген. Бұл кітап халықаралық
бизнес құқығына қызығушылық білдіретін оқытушылар мен зерттеушілердің қай-қайсысы үшін де құнды
дереккөз болмақ.
Т. Лей Аненсон,
Мэриленд университеті, АҚШ
Халықаралық және салыстырмалы құқыққа деген қызығушылығымның
жолында еңбек етуіме дем берген әріптестерім мен достарым
Андре Йансен, Ульрих Магнус, Райнер Шульц,
Джинген Уанг және Чи Джоуға;
Бостон колледжінің оқытушысы Дэвид Туомиге және
барлық қызметкерлер мен ғалымдарға ерекше алғысымды білдіремін.
Ларри А.ДиМаттео
x
МАЗМҰНЫ
Мысалдар ............................................................................................................................................................ xiv
Кестелер .............................................................................................................................................................. xvi
Суреттер ............................................................................................................................................................ xvii
Үшінші басылымға алғы сөз .............................................................................................................................xviii
Алғыс ..................................................................................................................................................................xxiii
Қысқарған сөздер ............................................................................................................................................ xxvi
I бөлім
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕСТІҢ ЗАҢНАМАЛЫҚ ОРТАСЫ ..................................................1
1-тарау
Халықаралық бизнес транзакцияларына кіріспе .............................................................................................. 3
Жаһандық және аймақтық нарық ...................................................................................................................... 3
Халықаралық бизнес транзакцияларының құқығы ............................................................................................ 6
Халықаралық бизнес транзакцияларының аясы ................................................................................................ 9
Нарықты зерттеу арқылы тәуекелдерді бағалау ........................................................................................... 12
Халықаралық бизнес транзакцияларының тәуекелдері .................................................................................. 14
Тәуекелді басқару ................................................................................................................................................. 29
2-тарау
Халықаралық бизнес этикасы ............................................................................................................................. 40
Бизнес этикасы .................................................................................................................................................... 40
Құқықтар мен міндеттер .................................................................................................................................. 42
Ұйымдық этика .................................................................................................................................................... 46
Экологиялық этика ...............................................................................................................................................47
Қабылдаушы және жіберуші елдің стандарттары ...................................................................................... 50
Сыбайлас жемқорлық пен парақорлық .............................................................................................................. 50
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы ескертпе ................................................................................. 59
Америка Құрама Штаттарының Ұйымдарға қатысты федералдық жаза тағайындау нұсқаулары ..... 60
Адам құқықтарын бұзу ....................................................................................................................................... 62
Халықаралық стандарттар ............................................................................................................................... 66
Жарнама этикасы ............................................................................................................................................... 68
3-тарау
Халықаралық бизнес стратегиялары ................................................................................................................. 79
Бизнес жүргізу стратегиялары ......................................................................................................................... 79
Шетел нарығына шығу стратегиялары ............................................................................................................81
Шетелде бизнес құру .......................................................................................................................................... 86
Бірлескен кәсіпорындар және франчайзинг ...................................................................................................... 89
Франчайзинг ........................................................................................................................................................ 94
4-тарау
Халықаралық коммерциялық дауды шешу .....................................................................................................107
Халықаралық сот процесі ..................................................................................................................................107
Құқық таңдау .....................................................................................................................................................115
Халықаралық коммерциялық арбитраж ..........................................................................................................117
ІІ бөлім
САУДАНЫ РЕТТЕУ ....................................................................................................................137
5-тарау
Халықаралық сауданы реттеу ............................................................................................................................ 139
ДСҰ және дүниежүзілік сауда жүйесі ............................................................................................................ 139
ДСҰ келісімдері .................................................................................................................................................. 144
xi
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар туралы келісім ....................................................................145
Дүниежүзілік сауда ұйымының дау шешу жүйесі ......................................................................................... 154
Дүниежүзілік сауда ұйымы рұқсат берген біржақты ісәрекеттер .......................................................... 162
Дүниежүзілік сауда ұйымын сынау: қоршаған ортаны қорғау .....................................................................165
6-тарау
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу .............................................................................................................. 170
Импортқа қатысты талаптар мен баж салығы ......................................................................................... 170
Экспортты реттеу .......................................................................................................................................... 189
7-тарау
Еркін сауда келісімдері ......................................................................................................................................... 198
Еркін сауда келісімдерінің пайдасы ................................................................................................................. 199
АҚШтың еркін сауда келісімдері ....................................................................................................................201
Еркін сауда туралы келешек келісімдер .......................................................................................................... 213
Екіжақты инвестициялық шарттар ............................................................................................................. 216
Ынтымақтастық туралы келісімдер ............................................................................................................. 218
Еркін сауда аймақтары ................................................................................................................................... 220
III бөлім
ЕУРООДАҚ ЖӘНЕ ҚЫТАЙДА БИЗНЕС ЖҮРГІЗУ ......................................................... 225
8-тарау
Еуроодақ ...................................................................................................................................................................227
Еуроодақ эволюциясы ........................................................................................................................................ 229
ЕО институттары ............................................................................................................................................231
ЕОның заң шығару процесі .............................................................................................................................. 236
Төрт еркіндік...................................................................................................................................................... 238
ЕОның негізгі құқықтар хартиясы ................................................................................................................ 243
Еуроодаққа тауар импорттау ..........................................................................................................................245
Еуроаймақ ............................................................................................................................................................245
ЕОның бәсекені қорғау туралы заңы .............................................................................................................. 246
9-тарау
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай .................................................................................251
BRIC елдері ..........................................................................................................................................................251
Қытай Халық Республикасы ............................................................................................................................. 252
Қытайдың материалдық құқығы .................................................................................................................... 259
Коммунистік партия ......................................................................................................................................... 269
Бизнеске оралу: Қытайдың бәсекеге қабілеті ................................................................................................ 270
Гонконг арнайы әкімшілік аймағында бизнес жүргізу .................................................................................. 274
IV бөлім
САЛЫСТЫРМАЛЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕЛЕР, КЕЛІСІМШАРТ
ЖӘНЕ САТЫП АЛУ-САТУ ҚҰҚЫҒЫ ...................................................................................281
10-тарау
Салыстырмалы құқықтық жүйелер ................................................................................................................. 283
Құқықтық дәстүрлер мен жүйелер ................................................................................................................ 284
Салыстырмалы келісімшарт құқығы .............................................................................................................. 286
Басты құқықтық дәстүрлер ............................................................................................................................ 289
Трансұлттық құқық ......................................................................................................................................... 303
Lex Mercatoria және арбитраж ...................................................................................................................... 303
11-тарау
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы ......................................................................... 309
Халықаралық келісімшарт бойынша келіссөз жүргізу .................................................................................. 309
Халықаралық келісімшарт құқығының принциптері ................................................................................... 313
xii
Ұлттық келісімшарт құқығы ........................................................................................................................... 319
Келісімшарт жасау алдындағы жауапкершілік ............................................................................................ 330
Тұтынушы келісімшарттары .......................................................................................................................... 339
12-тарау
Халықаралық сатып алу-сату құқығы .............................................................................................................347
Халықаралық сатып алусату құқығы .............................................................................................................347
CISG және Бірыңғай сауда кодексі ................................................................................................................. 354
V БӨЛІМ
ЭКСПОРТ, ИМПОРТ ЖӘНЕ САУДАНЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ .........................................381
13-тарау
Тауар тасымалы .................................................................................................................................................... 383
Әуе жүкқұжаты және Варшава конвенциясы .............................................................................................. 383
Халықаралық теңіз тасымалына арналған конвенциялар ............................................................................ 384
Теңіз арқылы жүк тасымалдау жөніндегі заң (COGSA) .............................................................................. 389
Теңіздегі сақтандыру ........................................................................................................................................ 408
14-тарау
Құжаттамалық транзакциялар .......................................................................................................................... 420
Төлем жүргізу әдістері ..................................................................................................................................... 422
Халықаралық сатып алусату келісімшарттары .......................................................................................... 424
Құжаттамалық инкассо транзакциялары .....................................................................................................427
Құжаттамалық транзакциялардағы құжаттар ......................................................................................... 429
Сауда терминдері ...............................................................................................................................................437
Стандарттар, сертификаттар және таңбалау ......................................................................................... 444
15-тарау
Халықаралық сауданы қаржыландыру ........................................................................................................... 453
Құжаттамалық аккредитив ........................................................................................................................... 453
Құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай рәсімдер мен ережелер (UCP 600) ..................... 462
Төлем жүйелері ...................................................................................................................................................467
Резервті аккредитивтер ................................................................................................................................. 468
Сауданы қаржыландыру көздері .................................................................................................................... 470
16-тарау
Жұмысқа алу және көрсетілетін қызметтер саудасы .....................................................................................481
Қызметтерді экспорттау ................................................................................................................................481
Көрсетілетін қызметтердің халықаралық саудасы .................................................................................... 483
Шетел азаматтарын жұмысқа алу .............................................................................................................. 488
Логистика қызметтері .................................................................................................................................... 494
Жарнама қызметтері және заң ......................................................................................................................495
Бағалы қағаздарды трансшекаралық орналастыру ..................................................................................... 496
Бухгалтерлік есеп және салық салу қызметтерінің интернационализациясы .......................................... 498
17-тарау
Агенттер мен дистрибьюторларды жұмысқа алу ........................................................................................... 503
Қарымқатынас формасын таңдау ................................................................................................................ 503
Экспорттаушыдистрибьютор қарымқатынасы ...................................................................................... 504
Коммерциялық агенттік .................................................................................................................................. 512
xiii
VI бөлім
ЛИЦЕНЗИЯЛАУ ЖӘНЕ ЗИЯТКЕРЛІК МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ..........................................521
18-тарау
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң .......................................................................................................... 523
Америка Құрама Штаттарындағы зияткерлік меншік құқығы ................................................................ 523
Халықаралық меншік құқығын қорғау .............................................................................................................537
Зияткерлік меншік құқығы туралы шетелдік заңдар ................................................................................... 542
Экономикасы өтпелі және қалыптасушы елдерде зияткерлік меншік құқығын бұзу .............................. 548
Зияткерлік меншікті қорғау стратегиясын жасау ...................................................................................... 549
19-тарау
Зияткерлік меншікті лицензиялау .................................................................................................................... 554
Зияткерлік меншік құқығын қорғау ..................................................................................................................555
Зияткерлік меншікті лицензиялау келісімдері ................................................................................................ 560
Лицензиялау туралы заңнама ........................................................................................................................... 573
Шетелдік трансферге қойылатын шектеулер .............................................................................................. 574
VII бөлім
ТІКЕЛЕЙ ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТИЦИЯ ЖӘНЕ ЭЛЕКТРОНДЫҚ КОММЕРЦИЯ ..... 583
20-тарау
Тікелей шетелдік инвестиция ............................................................................................................................ 585
Шетелдік инвестиция түрлері..........................................................................................................................587
ТШИ стратегиялары және әдістері .............................................................................................................. 588
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер және Ресей дағдарысы ....................................................... 590
ТШИ тәуекелін басқару .................................................................................................................................... 593
21-тарау
Халықаралық электрондық коммерция ..........................................................................................................607
Дербес юрисдикция ............................................................................................................................................ 608
Сауда маркасының бұзылуы және әлсіреуі ..................................................................................................... 614
Интернетті пайдалану кезіндегі құпиялық және деректер базасын қорғау ............................................. 616
Электрондық коммерция және электрондық келісімшарт .......................................................................... 619
Халықаралық электрондық коммерциядағы тың өзгерістер .......................................................................621
Интернет және шағын бизнес ........................................................................................................................ 624
Электрондық құжаттама ................................................................................................................................627
Интернетте бағалы қағаздарды орналастыру ............................................................................................ 629
Электрондық коммерция этикасы .................................................................................................................. 630
ҚОСЫМША ........................................................................................................................................................... 636
xiv
МЫСАЛДАР
1.1 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Экспорттау кезінде шағын компаниялар
тап болатын тәуекелдер туралы миф 21
1.2 Транзакцияларға назар аударыңыз: Нарықты зерттеуге арналған жалпы дереккөздер 12
1.3 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Нарықты зерттеуге арналған сатылы әдіс 13
1.4 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: «Countertrade: Commercial Practices,
Legal Issues, and Policy Dilemmas» 25
1.5 Транзакцияларға назар аударыңыз: Экспорттық жоспардың қысқаша үлгісі 35
2.1 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Motorola компаниясының корпоративтік кодексі 45
2.2 Транзакцияларға назар аударыңыз: FCPA заңын бұзудың бес элементі 52
2.3 Салыстырмалы құқық: FCPA заңының Парақорлық туралы ережелері 53
2.4 Транзакцияларға назар аударыңыз: Siemens дауының FCPA заңы бойынша шешілуі 54
2.5 Транзакцияларға назар аударыңыз: Іске қатысты мысал: Федералдық жаза тағайындау
нұсқауларына сәйкес ұйымдарға салынатын айыппұлдар 61
2.6 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Заңнамалық ережелердің сақталуын
қамтамасыз ететін тиімді бағдарламаның жеті талабы 61
2.7 Жаза тағайындау нұсқауларының коэффициенті 62
2.8 Транзакцияларға назар аударыңыз: Бхопал апатынан туындаған этикалық мәселелер 65
2.9 ISO стандарттары 67
2.10 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: ХСП-ның жарнама тәжірибесіне арналған
халықаралық кодексі 69
3.1 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Grameen Bank, микроқаржыландыру және краудфандинг
туралы кейс 80
3.2 Салыстырмалы құқық: Америка Құрама Штаттарындағы, Германиядағы және Жапониядағы
корпоративтік басқару 83
3.3 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Индонезиядағы бірлескен кәсіпорын және лицензиялау 93
3.4 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Қытайда бірлескен кәсіпорын құру 94
3.5 Салыстырмалы құқық: Зияткерлік меншік құқығын трансферлеу туралы ескертпе 99
4.1 Салыстырмалы құқық: Венгрияның коллизиялық ережелері 116
4.2 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Шығыс Азиядағы халықаралық коммерциялық арбитраж 119
4.3 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Жапонияда дауды балама жолмен шешудің рөлі 120
4.4 Салыстырмалы құқық: Шетелдік арбитраждық шешімдерді мойындау және орындау жөніндегі
1958 жылғы конвенция 121
4.5 Транзакцияларға назар аударыңыз: Арнайы арбитраждық ескертпелерді дайындау мәселелері 129
5.1 Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше мемлекеттер 140
5.2 Еркін сауда теориясы 141
5.3 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Дүниежүзілік сауда ұйымы принциптерінің жиынтығы 144
5.4 Дүниежүзілік сауда ұйымының дау шешу жүйесі 155
5.5 Салыстырмалы құқық: Америка Құрама Штаттары Дүниежүзілік сауда ұйымының Субсидиялар
туралы келісімін бұзғаны үшін кінәлі деп танылды 158
5.6 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Жапонияның Америка Құрама Штаттарына қарсы ісі
(нөлге келтіру) 161
5.7 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: 301бөлімнің қолданылуы 165
6.1 Транзакцияларға назар аударыңыз: «Тоқыма немесе трикотаж санатына енбейтін киімдер» 171
6.2 Кеден және шекаралық бақылау қызметі тарапынан берілген үлгіхат (келісілген тарифтік кесте
бойынша жіктеу) 175
6.3 Транзакцияларға назар аударыңыз. Баж салығы салынатын тауар статусы 178
6.4 Этика мәселесіне назар аударыңыз: Макиладора өндірісінің этика мәселелері 179
6.5 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: АҚШ-тың сауданы қорғау шараларының қысқаша мазмұны 185
6.6 Таңбалаудың техникалық талаптары 187
6.7 Ең соңғы жүк қабылдаушы және сатып алушының мәлімдемесі 191
6.8 Транзакцияларға назар аударыңыз: Экспорттаушыларға арналған пайдалы кеңестер 192
7.1 Кейс-стади: Халықаралық сауда қиындықтарына төтеп беретін экспорт жүйелерін жобалау 200
7.2 NAFTA туралы мәліметтер 202
7.3 Тауардың шығарылған жері туралы NAFTA сертификаты 205
7.4 Преамбула: Орталық Америка-Доминикан Республикасы арасындағы еркін сауда келісімі 213
7.5 Салыстырмалы құқық: Ынтымақтастық туралы келісімдер 219
8.1 Еуроодақ картасы 228
xv
8.2 Еуроодақ принциптері туралы қысқаша ақпарат 229
8.3 Лиссабон шарты 231
8.4 ЕО институттары 232
8.5 ЕО Үкіметі және саяси жүйесі 235
8.6 Салыстырмалы құқық: 88/361/EEC Кеңес директивасының қысқаша мазмұны 243
9.1 Қытай картасы 253
9.2 Қытайда келіссөз жүргізу 254
9.3 Қытайдың сот жүйесі 257
9.4 Кейс-стади: Apple компаниясының Proview компаниясына қарсы сот ісі 261
9.5 Қытайда зияткерлік меншік құқығын қорғау: өмірден алынған мысалдар 263
9.6 Қытайда зияткерлік меншік құқығын бұзуға қарсы күресудің он стратегиясы 264
9.7 Қытай-шетел бірлескен кәсіпорындары туралы 2001 жылғы заңнан үзінді 266
9.8 Қытайлық бірлескен кәсіпорындарды басқаруға арналған кеңестер 267
9.9 Коммунистік партия құрылымы 269
9.10 Дүниежүзілік импорт-экспорт үлесі 271
9.11 Жаһандық бәсекеге қабілет индексі 271
10.1 Әлемдік құқықтық жүйелер картасы 285
10.2 Батыс және Шығыс Рим империясы 286
10.3 Континенталдық құқық жүйелерінің эволюциясы 291
10.4 Кейс-стади: Ортақ құқық жүйесіндегі құқықтық негіздеу 294
10.5 Канаданың сот жүйесі 295
10.6 Ислам құқығының қысқаша мазмұны 299
10.7 Regiam Majestatem 302
11.1 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Жапониядағы келісімшарт жасау ерекшеліктері 312
11.2 Халықаралық құқық: Халықаралық коммерциялық құқық конвенциялары 313
11.3 Транзакцияларға назар аударыңыз: Халықаралық келісімшарттардың маңызды ескертпелерінің тізімі 315
11.4 Салыстырмалы құқық: Еуропа және АҚШ-тағы айыппұл туралы ескертпелер 317
11.5 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Сұрақтар мен жауаптар: Ресей азаматтық кодексінің ережелері 320
11.6 Транзакцияларға назар аударыңыз: Халықаралық келісімшарт бойынша практикалық кеңестер 329
11.7 Транзакцияларға назар аударыңыз: Сенім арту факторлары: Ауызша мәлімдемелер мен бейресми
іскерлік хаттарға қатысты жауапкершілік 332
11.8 Салыстырмалы құқық: 93/13/EEC Еуроодақтың тұтынушы келісімшартындағы әділетсіз талаптар
туралы директивасының негізгі мәселелері 340
11.9 Салыстырмалы құқық: 2013 Жаңа Зеландияның Адал сауда жүргізу туралы заңы: тұтынушы
келісімшарттарындағы әділетсіз баптар 340
11.10 Транзакцияларға назар аударыңыз: Тұтынушы келісімшарттары мәселесінің қысқаша мазмұны 342
12.1 Транзакцияларға назар аударыңыз: Проформа-инвойс 358
12.2 Салыстырмалы құқық: Nachfrist хабарламасына қатысты кейс-стади 366
12.3 Салыстырмалы құқық: UCC кодексінің 2-314(2)-бөлімі. 368
12.4 Салыстырмалы құқық: Гонконгтағы сауда-саттық туралы қаулы. 371
12.5 Транзакцияларға назар аударыңыз: Бағдарламалық жасақтамаға қатысты келісімшарттағы
шектеулі жауапкершілік және жауапкершіліктен бас тарту. 371
13.1 Транзакцияларға назар аударыңыз: «Қоймадан-қоймаға дейін сақтандыру» ескертпесі 390
13.2 Салыстырмалы құқық: COGSA бойынша жауапкершіліктен босататын 17 жағдай 404
13.3 Транзакцияларға назар аударыңыз: Тек теңіз қаупінен сақтандыратын стандарт полис
(ULA Cargo B ескертпесі) 410
13.4 Транзакцияларға назар аударыңыз: Теңіздегі сақтандырудың стандарт ескертпелері 413
14.1 Транзакцияларға назар аударыңыз: Төлем әдістері бойынша тәуекелдер көлемі 421
14.2 Транзакцияларға назар аударыңыз: Ұсынушыға арналған тратта 421
14.3 Транзакцияларға назар аударыңыз: Халықаралық жүк жөнелтімін тексеру тізімі 426
14.4 Транзакцияларға назар аударыңыз: Ортақ құжаттар 426
14.5 Транзакцияларға назар аударыңыз: Коносамент 430
14.6 Салыстырмалы құқық: Тауардың шығарылған жері туралы NAFTA сертификаты 432
14.7 Салыстырмалы құқық: Жүк жөнелтушінің экспорттық декларациясы 433
14.8 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Экспортқа арналған құжаттар тізімі 434
14.9 Транзакцияларға назар аударыңыз: INCOTERMS 2010 туралы қысқаша мәліметтер 442
14.10 Салыстырмалы құқық: Бірыңғай әкімшілік құжат 445
14.11 Еуропалық экономикалық аймақ елдері 447
14.12 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: CE таңбалау сатылары 447
xvi
14.13 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Сәйкестік декларациясы 447
15.1 Транзакцияларға назар аударыңыз: Аккредитив және қаржы терминдерінің негізгі анықтамалары 455
15.2 Транзакцияларға назар аударыңыз: Расталған аккредитив транзакциясы 457
15.3 Транзакцияларға назар аударыңыз: Құжаттамалық аккредитив 458
15.4 Транзакцияларға назар аударыңыз: Халықаралық аккредитивтерге қатысты он ереже 465
15.5 Транзакцияларға назар аударыңыз: Банк акцепті 472
15.6 Транзакцияларға назар аударыңыз: Ортақ аккредитив 473
15.7 Транзакцияларға назар аударыңыз: Ашық шот шарттарын ұсыну арқылы халықаралық деңгейде
бәсекеге түсу 474
15.8 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Кейс-стади: Eximbank-тің айналымдағы капитал кепілдігі 476
16.1 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Тауарлар мен қызмет көрсету экспортының жылдық өсу
көрсеткіштері 482
16.2 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Өсу потенциалы жоғары АҚШ-тың қызмет көрсету экспорты 484
16.3 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас келісімнен
үзінді 487
16.4 Салыстырмалы құқық: Қашықтықтан келісімшарт жасайтын тұтынушыларды қорғау 488
16.5 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Сексуалдық қол сұғуға қарсы іс-қимыл ережелері 490
16.6 Салыстырмалы құқық: Италиядағы кеңес беру тәртібі 492
16.7 Транзакцияларға назар аударыңыз: Мемлекеттік келісімшарттардағы Халықаралық
еңбек ұйымының еңбек қатынастарына қатысты баптары 492
17.1 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Шетелдік дистрибьюторды таңдау факторлары 505
17.2 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Консигнация шарттары бойынша экспорттау 507
17.3 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Келісімшартты тоқтату туралы ескертпені жасаудағы
құқықтық мәселелер 513
17.4 Транзакцияларға назар аударыңыз: Келісімшарттың негізгі терминдері 514
17.5 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Индонезия туралы кейс-стади 515
18.1 Транзакцияларға назар аударыңыз: Сауда белгісінің әлсіреуі және интернет 527
18.2 Транзакцияларға назар аударыңыз: Авторлық құқыққа қатысты жауапкершіліктен босататын
төрт жағдай 529
18.3 Транзакцияларға назар аударыңыз: CCNV ұйымының Рейдке қарсы ісіндегі «Қызметкерге
тиесілі авторлық құқыққа» қатысты факторлар 530
18.4 Транзакцияларға назар аударыңыз: Патент алуға арналған төрт талап 531
18.5 Салыстырмалы құқық: Авторлар мен өнер адамдарының 10 құқығы 539
18.6 Салыстырмалы құқық: Қауымдастықтың сауда маркасы жөніндегі ЕО қаулысы 547
19.1 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Зияткерлік меншікті трансферлеуге қатысты кешенді
тексеріске арналған сұрақтар тізімі 558
19.2 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Бренд қорғау бөлімдері 559
19.3 Транзакцияларға назар аударыңыз: Ортақ лицензиялық ескертпелерді түсіндіру 563
19.4 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Лицензиялық ескертпелердің мысалдары 567
19.5 Салыстырмалы құқық: Қытайдың келісімшарт заңынан алынған үзінділер 577
20.1 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Ішкі ТШИ ЖІӨ-нің пайыздық мөлшерлемесі ретінде (2012) 586
20.2 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: ТШИ экономикасы: Ресей экономикасы және валюта дағдарысы 591
20.3 Салыстырмалы құқық: Австралиядағы темекі қаптамасы 600
21.1 Салыстырмалы құқық: «Сот шешімінің тиісті сотта шығарылуы, танылуы және орындалуы
жөніндегі ЕО қаулысы» 613
21.2 Салыстырмалы құқық: Деректердің құпиялығын сақтау жөніндегі ЕО-ның 2002/58/EC директивасы 617
21.3 Салыстырмалы құқық: «96/9/EC директивасы: деректер базасын құқықтық тұрғыдан қорғау» 618
21.4 Салыстырмалы құқық: 2012 жылғы Корея-АҚШ арасындағы еркін сауда келісімі 623
21.5 Транзакцияларға назар аударыңыз: Кейс-стади: Алғаш рет экспорттау 625
21.6 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Кейс-стади: Экспортты басқару жөніндегі кеңесшілер 625
КЕСТЕЛЕР
1.1 АҚШ-тың тауар импорты 4
1.2 АҚШ-тың тауар экспорты 5
1.3 Көрсетілетін қызмет экспорты 5
1.4 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізудің тәуекелдері 14
xvii
1.5 АҚШ агенттіктері және көмек көрсету бағдарламалары 30
4.1 Маңызды конвенциялар, арбитраж ережелерінің жиынтығы мен арбитраж форумдары 123
4.2 UNCITRAL-дың арбитраж ережелері 126
4.3 Арбитраж ескертпелеріне қатысты бақылау сұрақтарының тізімі және олардың жауаптары 131
6.1 Келісілген тарифтік кесте, 11-бөлім, 61-тарау, 73 беттің 1-беті 172
6.2 Тарифтік жеңілдіктердің бірыңғай жүйесіндегі мемлекеттер 173
6.3 Экспортты басқару ережелері 192
7.1 NAFTA комитеттері мен топтары 206
8.1 Еуроодақ елдері 230
9.1 Қытай және бәсекеге қабілеттің он екі тірегі 272
10.1 Континенталдық және ортақ құқық жүйелерін салыстыру 291
10.2 Төрт құқықтық жүйені салыстыру 300
11.1 Келіссөз жүргізу тәсілдері мен мәдени ерекшеліктері 310
12.1 Салыстырмалы құқық: CISG мен UCC нормаларын салыстыру 355
13.1 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Халықаралық көлік конвенциялары 384
13.2 SDR-ді есептеу 388
14.1 Коносаменттің сипаттамалары 436
14.2 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: INCOTERMS терминдерінің топтары 440
14.3 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Импортқа арналған сертификаттар 448
15.1 Транзакцияларға назар аударыңыз: UCP 600 ережелері 466
15.2 Транзакцияларға назар аударыңыз: Салыстыру: «Факторинг және форфейтинг» 473
15.3 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Әртүрлі тратталар мен аккредитивтердің ерекшеліктері
және оларға қатысты тәуекелдер 474
16.1 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: АҚШ қызмет көрсету экспорты 482
18.1 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Халықаралық және аймақтық деңгейдегі зияткерлік меншік
туралы заңдар 538
20.1 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Тікелей шетелдік инвестиция: таза ағым 586
20.2 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Бизнеспен айналысуға қолайлы жағдай туғызу рейтінгі 587
20.3 Қытайдың аймақтық рейтингі 592
20.4 Қытайдың аймақтық рейтингі: келісімшартты күшіне енгізу 593
20.5 Қытайдың аймақтағы рейтингі: бизнес бастау 593
20.6 Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: АҚШ-тың екіжақты инвестициялық шарттары 596
21.1 Транзакцияларға назар аударыңыз: Дүниежүзі бойынша тұтынушы тауарының сатылымына
қатысты электрондық сауда 607
21.2 Транзакцияларға назар аударыңыз: Интернетке қатысты құқықтық мәселелер 608
СУРЕТТЕР
1.1 Венеция саудагері 8
2.1
Парақорша қол қысу 51
2.2 Элеонора Рузвельт 63
2.3 Бхопал 64
3.1 Стратегия 82
4.1 1910 жылғы Гаагадағы Солтүстік Атлантика балық шаруашылығы жөніндегі арбитраж 118
5.1 Дэвид Рикардо (1772-1823) 139
6.1
Макиладора зауыты
179
7.1 NAFTA елдерінің құрама туы 203
8.1
Еуро символы 246
10.1 І Юстинианның портреті (б.з. 482-565 жылдар) 287
10.2 Corpus Juris Civilis 288
10.3 Гастингс шайқасы 292
12.1 Сатып алу-сату келісімшартының көне нұсқасы (Лувр) 355
12.2 Тауық қандай болуы керек? 364
13.1 Жүк кемесіне жүкті тиеу 385
13.2 Теңіздегі апат 393
14.1
CE таңбасы 441
18.1 Авторлық құқықты бұзудан қорғау туралы постер 528
20.1
2014 жыл. APEC көшбасшыларының Қытайдағы кездесуі 595
ҮШІНШІ БАСЫЛЫМҒА АЛҒЫ СӨЗ
Бизнестің барлық түрі халықаралық бизнеске жатады деген сөзді қазіргі кезде жиі естиміз. Шағын ком-
паниялардың өзі, соның ішінде отбасылық компаниялар да тауарлар мен қызметтерді экспорттау мен им-
порттауға белсене араласып жатыр. Интернет, үкіметтік қолдау көрсету бағдарламалары, саудаға қойылатын
шектеулердің төмен болуы, сондай-ақ сенімді тасымал, қаржы және төлем құрылымдары шетелдік нарық
-
қа жол ашып, халықаралық деңгейде бизнес жүргізудің қауіп-қатерін азайтты. Контакт-орталықтар секілді
өндірістік ресурстар (шикізат пен оның құрамдас бөліктері) мен қызметтердің ұдайы аутсорсингке берілуі
бизнес пен халықаралық сауданың мүмкіндігін арттыруда. Ақпараттық қоғам мен технологияның қарқынды
дамуы технологиялық трансфер мен зияткерлік меншікті лицензиялау ісін әлемдік ЖІӨ-нің үздіксіз өсіп
келе жатқан бөлігіне айналдырып отыр. Бұл кітап трансшекаралық сауданы жеңілдетіп, халықаралық дең
-
гейде бизнес жүргізу барысында туындайтын тәуекелдерді азайту мақсатында құқық пен бизнес саласында-
ғы тәсілдер мен тәжірибелерді сараптан өткізеді.
Құқықтық, халықаралық, транзакциялық және практикалық көзқарас тұрғысынан
Халықаралық бизнес құқығы мәселесімен айналысатын бір де бір ұйым болмағанына қарамастан, халық-
аралық бизнес құқығы жайында «әмбебап» кітап жазып шығу оңай шаруа емес. Халықаралық бизнес құқығын
түрлі ұлттық жүйелердің жиынтығы деуге де болады. Бұл кітап толып жатқан осы заңдарды олардың транзак
-
циялық бағыты, көзқарасы тұрғысынан алып қарастырады. Кітап халықаралық сауда транзакцияларын ереже-
лер мен тәжірибеге сүйене отырып талдайды. Автор халықаралық бизнестің дәл осы практикалық және құқық-
тық аспектілері бүгінгі бизнес және құқық саласында білім алып жатқан студенттер үшін аса қажет деп сенеді.
Бұл транзакциялық көзқарас – кітаптың ерекше сипаты. Ол құқыққа, экономикаға және әлеуметтануға
қатысты түрлі дереккөзден бастау алумен қатар, нақты өмірде болған бизнес транзакциялары жөнінде сөз
қозғайды. Халықаралық бизнестің құқықтық аспектілерін осылайша негіздеу құқықтың көрінісі болмаса да,
құқыққа қатысты түрлі тәжірибелік ақпараттарда кездеседі. Сөз болып отырған тәжірибелер мен тәсілдер
заңның ұтымды тұстарын толығымен пайдаланып, сот процесі, сыбайлас жемқорлық, заңдар мен ережелер
сияқты құқықтық нормалардың бұзылуының алдын алуға бағытталған.
Студенттерді нақты сот істерімен таныстыру мақсатында сот істерінің үзінділерінен тұратын кейс-стади де
бұл кітапқа енгізілді. Кейс-стади тапсырмаларды таңдап алған кезде америкалық сот ісімен қатар, басқа да көп
-
теген құқық жүйелеріне сүйендік. Әр істің негізгі тұстарына келгенде қысқаша шолу жасалып отырады. Сот
істерінің әрқайсысын осындай «түйін» арқылы ерекшелеп көрсету студенттердің оны түсінуін жеңілдетпек.
Түрлі елдер мен халықаралық құқық құралдарынан алынған түрлі заңдардың, ережелер мен сот істерінің
шешімі, принциптері мен іс-тәжірибелері халықаралық деңгейде бизнес жүргізуге шынымен де халықара
-
лық тұрғыдан қарауға мүмкіндік береді. Бұл кітап ортақ құқық пен континенталдық құқық жүйесіндегі түрлі
елдегі сот шешімдері туралы айта келіп, әлемнің түкпір-түкпірінде іске асырылып жатқан заңнамалар мен
тәжірибелерге сілтеме жасайтынын тағы да қайталай кеткенді жөн көрдік.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, кітап тек қана заңдар жиынтығынан тұрмайды. Ол халықаралық бизнес
құқығын іс-тәжірибелік көзқарас тұрғысынан қарастырумен қатар, өмірден алынған ақпараттарға көбірек
көңіл бөліп, құқық және бизнес салаларының практик-мамандары (немесе осы салада қызмет еткісі келе
-
тін студенттер) үшін қажет кеңестерді алға тартады. Мұндай тәсіл студенттерді халықаралық сатып алу-
сату келісімшарты бойынша келіссөздер жүргізіп, ілеспе құжаттар жасай білуге үйретеді. Осы мақсатқа жету
үшін кітапта студенттерге арнап сот істері мен дау-дамайлардың шешімдері, бақылау тізімдері, тәжірибелік
жазбалардан алынған көптеген мысалдар беріледі. Кітапта сондай-ақ іскерлік шешімдер мен стратегияларға
құқықтың қалай әсер ететіні де кеңінен қамтылған. Осылайша ол, негізінен, құқықтық мәселелерге баса көңіл
аударғанымен, басқару ісі мен келісімшарттарды да назардан тыс қалдырмайды. Транзакциялық көзқарас деп
аталатын тақырыпшада қосымша түсіндірмелерден, құқықтық формалардан, бақылау тізімдерінен, тәжірибе
-
лік мысалдардан және құқықтық талдаулардан тұратын 178 мысал берілген. Бұл мысалдар – Салыстырмалы
құқық, Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу және Транзакцияларға назар аударыңыз деп үшке бөлінеді.
xix
Жаһандық нарық
Жаһандық нарық өсіп-өркендегісі, ұлғайғысы келетін отандық кәсіпорындар үшін мол мүмкіндік ұсына
алады. Жаһандық нарықты сонымен бірге компаниялардың шығын тәуекелдерінің ерекше сипатқа ие бола
-
тын орын ретінде де көруімізге тура келеді. Демек, қаржы шығынын азайту үшін америкалық іскерлер халық-
аралық бизнес жүргізу барысында өздері бетпе-бет келетін қиындықтарды да еңсере білетіндей епті менед-
жер болуы керек. Бұл кітап халықаралық деңгейде бизнес жүргізудің қиындығы жайында нақты айта келе,
бұл қиындықтарды азайтудың жолдарын да ұсынады. Ал халықаралық бизнес транзакцияларына қатысты
құқықтық мәселелерді тиісті сақтық шараларының бақылау тізімі деп қабылдауға әбден болады. Тәжірибелі
кәсіпкер халықаралық деңгейде бизнеспен айналыспас бұрын бұл кітапта айтылған құқықтық мәселелерді
терең зерттеп алады. Халықаралық бизнестің кеңінен етек жаюы халықаралық бизнес транзакцияларының
құқықтық қиындықтарының да болатынын білдіреді. Тағы бір айта кетер жайт, нақты тәжірибе әдетте бұл
мәселелерге қатысты тәуекелдердің шешімін де ұсынып отырады. Халықаралық бизнес келісімдер көптеп
жасалып, осыған байланысты америкалық ұлттық жалпы өнімнің де ұлғаюы бұл тенденцияның әрі қарай
өсе түсетінін көрсетіп отыр. Бұл процесс Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанда Дүниежүзілік банк, Халық-
аралық валюта қоры және БҰҰ құрылып, Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім жасалған кезде бастал-
ған болатын. Солтүстік Америка еркін сауда келісімі қабылданып, Еуропалық одақ ұлғайып, Дүниежүзілік
сауда ұйымы құрылғаннан кейін бұл процесс одан әрі қарқындай түсті. Оның одан әрі дамуына коммунизм
-
нің құлауы, 1980 жылдың басында Қытайдың коммунистік жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
көшуі, сондай-ақ 2001 жылы оның ДСҰ-ға мүшелікке қабылдануы мен халықаралық электрондық сауданың
қарқынды дамуы да әсер етті. Демек, бәсекеге қабілетті болу үшін шағын компаниялардан бастап ірі компа
-
нияларға дейін барлығы «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу стратегияларын» жасай білгені жөн. Олай
болса, оқырманның мұндай стратегияны жасай алуына көмектесу мақсатында бұл кітап халықаралық бизнес
транзакцияларына қатысты құқықтық мәселелермен де таныстыратын болады.
Құқық тәуекелді басқару құралы ретінде
Кітапта қарастырылатын негізгі тақырып – компаниялардың ірі тәуекелге тап болмастан халықаралық
деңгейде бизнес жүргізе алатыны туралы болмақ. Ал бұл бизнесменнің құқықтық механизмдерді қаншалық
-
ты меңгеріп, оларды тәуекелді азайтып, тіптен мүлдем болдырмас үшін қалай қолдана алатынымен тығыз
байланысты. Еркін сауда дәуірінің ерекшелігі ретінде шағын және орта бизнес түрлерінің ірі компаниялар
-
мен бірдей халықаралық нарыққа еркін араласа алуы қажет. Демек, бұл кітаптың мақсаты – тауарларды экс-
порттау мен импорттауға, зияткерлік меншікті лицензиялауға баса назар аудара отырып, халықаралық дең-
гейде қалай бизнес жасауға болатынын, сондай-ақ халықаралық бизнес жүргізу барысында заңдарға кедергі
ретінде емес, үйлестіруші құрал ретінде қарауды түсіндіру. Осы салада жазылған басқа кітаптардан бұл
кітаптың айырмашылығы, жоғарыда атап өткеніміздей, ол халықаралық бизнес құқығы мәселесін транзак
-
циялық-тәжірибелік көзқарас тұрғысынан алып қарастырады. Ол қажет құқықтық материалдарды берумен
қатар, нақты өмірде орын алған транзакциялар контексінде талдау жасайды.
Кітапта қолданылған материалдар «құқық» терминінің тар шеңберінен асып түсіп, оны құндылық пен бә
-
секелік артықшылыққа қол жеткізуге бастайтын жол ретінде көрсетеді. Басқаша айтсақ, тараптар халықара-
лық бизнес құқығын келісімшартты бұзбай, дау-дамайды бейбіт түрде шешіп, келісімге отыратын тараптар
бір-бірімен қарым-қатынасын сақтай алуын жолға қою мақсатында пайдалана білуі керек. Ол үшін бизнес
жасау мен трансшекаралық транзакциялар кезінде кездесетін тәуекелді азайта білудің маңызды тәсілі ретін
-
де заңгерлер мен бизнес менеджерлеріне халықаралық бизнес құқығы негіздерін үйреткен жөн. Бұл әсіресе
шағын және орта бизнес үшін ауадай қажет.
Мазмұны жөнінде
Кітапта негізгі «транзакциялық» бағыт сақталғанымен, бұл басылымда халықаралық сауда құқығы сияқты
«макро» мәселелер жайында да кеңінен сөз қозғалады. Бұл басылымға алты жаңа тарау қосылды: 7-тарау
-
да еркін сауда келісімдері жөнінде сөз болса, 8-тарау Еуропалық одақта бизнес жүргізу мәселесіне, 9-тарау
Қытайда бизнес жүргізу мәселесіне арналады. 10-тарау салыстырмалы құқықтық жүйелер туралы, 17-тарау
агенттіктер мен дистрибуция, ал 20-тарау тікелей шетелдік инвестиция туралы болмақ. Басқа тараулар, әсіре
-
се ұлттық импорт пен экспорт ережелеріне арналған 6-тарау мен халықаралық электрондық сауда жөніндегі
21-тарау кеңейтіліп, мазмұны жаңартылды. ЕО мен Қытайға қатысты ақпараттардың жаңартылып берілуі
xx
олардың АҚШ-пен қатар әлемдегі экономикасы дамыған елдер мәртебесін иеленетінімен де байланысты.
Оларды сондай-ақ дамыған (ЕО) және нарықтық экономикасы қалыптасушы елдерде бизнес жасаудың қа
-
лай болатынының айқын мысалы ретінде де көрсетуге болады. Қытай нарықтық экономикасы қалыптасу-
шы елдерді топтайтын BRIC (Бразилия, Ресей, Үндістан, Қытай) мүшелерінің арасында дамуы ең жоғары
мемлекет ретінде таңдалып алынды. Қытай экономикасының көлемін ескерер болсақ, оны «қалыптасқан»
нарығы бар ел деуге әбден болады. Алайда оның көлеміне қарамастан, Қытай экономикасының ішкі құрылы
-
мында мәселелер әлі де жетіп артылады және аяғынан нық тұрып кетуі үшін оған әлі де біраз тәжірибе қажет.
9-тарау Қытайда бизнес жүргізудің артықшылықтары мен кемшін тұстарына арналады. Демек, бұрынғы ба-
сылымдарда сөз болған транзакция (экспорт-импорт, лицензиялау, көрсетілетін қызмет түрін сату, электрон-
дық коммерция) мәселесі бұл басылымда халықаралық бизнестің заңнамалық ортаға қатысты мәселелерімен
толықтырылды деуге болады.
Жаңа басылымда салыстырмалы келісімшарт, сатып алу-сату құқығы және еуропалық жеке құқыққа
ерекше көңіл бөле отырып, келісімшарт құқығы бойынша қосымша материалдар ұсынылады. Кітап жеті бө
-
лімнен тұрады: I бөлім: Халықаралық бизнестің заңнамалық ортасы; II бөлім: Сауданы реттеу; III бөлім: Еу-
ропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу; IV бөлім: Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және
сатып алу-сату құқығы; V бөлім: Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру; VI бөлім: Лицензия
-
лау және зияткерлік меншік құқығы; VII бөлім: Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция.
Үшінші басылымға енгізілген басқа да өзгерістер
Үшінші басылымға енгізілген толықтырулар мен жаңа материалдардың барлығын тізіп шығу мүмкін
емес. Алайда төменде негізгі өзгерістерді көрсететін кейбір кеңейтілген тақырыптар мен толықтырулар ті
-
зімін беріп отырмыз:
I бөлім: Халықаралық бизнестің заңнамалық ортасы
• 1-тарау: Консигнациялық шартпен сату
• 1-тарау: Халықаралық деңгейде бизнес жүргізудің тәуекелдері туралы мифтер
• 1-тарау: Үкіметтің экспортты қолдау бағдарламалары
• 2-тарау: Шетелдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы заң және Siemens ісі
• 2-тарау: Тараудың соңында экономикасының даму деңгейі төмен елде өндіріс орнын ашқан америкалық
компанияға қатысты ауқымды кейс-стади беріледі («Құндылықтарды таңдау: жаһандық экономикада
-
ғы мемлекеттік және жеке секторлардың қатынасы»). Кейс-стади бірқатар құқықтық және этикалық
мәселе көтереді, сондай-ақ олардың өзіндік мақсаттары да бар. Кейс-стади келесі салаларды қамтиды:
этикалық ойлау мектебін пайдалану; қоршаған орта этикасы; қысқамерзімді шешімдер; тұрақтылық;
сыбайлас жемқорлық; үшінші тараппен қарым-қатынас; бірлескен кәсіпкерлікке қатысты мәселелер;
стратегиялық шешім шығару; мүдделі тараптарды талдау; корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік.
• 4-тарау: Жаңа lex mercatoria
• 4-тарау: Арбитражда әділ және тең шешім шығару принципі
• 4-тарау: Шығыс Азиядағы коммерциялық арбитраж
• 4-тарау: Арбитраждық ескертпелерді талқылау
• 4-тарау: Арбитрді таңдау
• 4-тарау: Ad hoc және институционалдық арбитраж
• 4-тарау: UNCITRAL-дың типтік арбитраж ережелері
• 4-тарау: Халықаралық арбитражда құқық таңдау
• 4-тарау: Арбитраж шешімдеріне қарсылық білдіру
• 4-тарау:
NAFTA арбитражы
II бөлім: Сауданы реттеу
• 5-тарау: ДСҰ-ны кеңінен талқылау
• 6-тарау: Келісілген тарифтік кесте
• 6-тарау: Экспортты лицензиялау, экспорттық-өндірістік аймақтар, кеден қоймалары
• 6-тарау: Санитарлық және фитосанитарлық шаралар
• 6-тарау: Генетикалық модификацияланған тағамдарды импорттау
• 6-тарау: Импортты лицензиялау, Кеден мен шекаралық бақылау қызметінің автоматтандырылған
жүйесі
xxi
• 6-тарау: «Арнайы» 301-бөлім
• 6-тарау: Таңбалау талаптары
• 6-тарау: Мәжбүрлі немесе еріксіз еңбек нәтижесіндегі өнімдер туралы ақпарат
• Жаңа 7тарау: Еркін сауда келісімдері
- NAFTA
- Корея-АҚШ арасындағы еркін сауда келісімі
- Орталық Америка-Доминикан Республикасы арасындағы еркін сауда келісімі
- Транс-Атланттық сауда және инвестиция серіктестігі
- Транс-Тынық мұхит серіктестігі
- Еркін сауда аймақтары
III бөлім: Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
• Жаңа 8тарау: Еуропалық одақ
- ЕО тарихы және ЕО институттары
- ЕО құқығының негізгі принциптері
- «Төрт еркіндік»
- ЕО құқығының қайнар көздері
- ЕО-да заң шығару
- Лиссабон шарты
- Еуроаймақ
- ЕО-ның негізгі құқықтар жөніндегі хартиясы
- ЕО-ға тауар импорттау
- ЕО-ның бәсекені қорғау (монополияға қарсы) заңы
• Жаңа 9тарау: Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай
- BRIC елдері
- Тіл және мәдениет
- Қытайдың экономикалық жүйесінің тірегі
- Қытай коммунистік партиясының рөлі
- Қытайда келіссөз жүргізу
- Қытайдың құқықтық жүйесі
- Қазіргі Қытай құқығы
- Қытайдағы бірлескен кәсіпорын
- Қытайдың франчайзинг туралы заңы
- Сыбайлас жемқорлық мәселесі
- Зияткерлік меншік құқығын қорғау
- Гонконгта бизнес жүргізу
IV бөлім: Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алусату құқығы
• Жаңа 10тарау: Салыстырмалы құқықтық жүйелер
- Салыстырмалы құқық
- Континенталдық құқықтық дәстүр
- Ортақ құқықтық дәстүр
- Қытайдың құқықтық дәстүрі
- Ислам құқықтық жүйесі
- Үнді құқықтық жүйесі
- Канаданың құқықтық жүйесі
- Аралас юрисдикциялар (Шотландия және Оңтүстік Африка)
- Трансұлттық құқық
• 11-тарау: Сатып алу-сату жөніндегі жалпыеуропалық заң
• 11-тарау: Тұтынушы келісімшарттары туралы заң
• 12-тарау: БҰҰ-ның Халықаралық сатып алу-сату конвенциясының америкалық соттарда орындалуы
xxii
V бөлім: Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
• 13-тарау: Жүкті тасымалдау жөніндегі конвенциялар
• 13-тарау: Гамбург ережелері
• 14-тарау: Төлем жасау әдістері
• 14-тарау: Импорт сертификаттары
• 14-тарау: Таңбалауға қойылатын талаптар
• 14-тарау: INCOTERMS 2010
• 14-тарау: Ұсынушыға арналған құжат
• 14-тарау: Электрондық коносаменттер
• 15-тарау: UCP 600
• 15-тарау: Дүниежүзілік банкаралық қаржы телекоммуникациялары қоғамдастығы (SWIFT)
• 15-тарау: Банк тәжірибесінің халықаралық стандарты
• 15-тарау: Нақты уақыт режиміндегі цифрлық төлемдер
• 15-тарау: Биткойндар және виртуал валюталар
• 15-тарау: Экспорт-импорт банкі (Eximbank)
• 16 Тарау: Сауда мен қызмет көрсетудің артуы
• 16 Тарау: Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас келісім (GATS)
• Жаңа 17тарау: Агенттер мер дистрибьюторларды жұмысқа алу
- Коммерциялық агенттер және агенттік туралы заң
- Индонезияға қатысты кейс-стади
- Агенттік қатынастарды тоқтату
- «Дәл уақытында» және «қажеттігіне қарай» жеткізу тізбегі
- Дистрибуция келісімдері
- Келісімшарт жасалғаннан кейінгі міндеттемелердің маңызы
VI бөлім: Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
• 18-тарау: Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы (WIPO)
• 18-тарау: Зияткерлік меншік құқығын қорғау
• 18-тарау: Халықаралық зияткерлік меншік құқығын қорғау стратегиясын жасау
• 19-тарау: Бренд қорғау бөлімдері
• 19-тарау: Лицензия жазу мәселелері
VII бөлім: Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
• Жаңа 20тарау: Тікелей шетелдік инвестиция
- Инвестиция құю тәсілдері
- Венчурлық инвестиция
- Екіжақты инвестициялық шарттар
- Стратегиялық бірлескен кәсіпорындар
- Тікелей шетелдік инвестицияға қатысты тенденциялар
- Инвестициялық дау шешу жөніндегі халықаралық орталық
- Бәсекені қорғау заңы
• 21-тарау: Интернеттің құқықтық мәселелері
• 21-тарау: Деректердің құпиялығы туралы ЕО директивасы
• 21-тарау: Электрондық коммерция түрлері
• 21-тарау: Төлем әдістері
• 21-тарау: Интернет арқылы сатып алу және сату, шағын бизнес
• 21-тарау: Интернеттегі алаяқтықты азайту
• 21-тарау: Корея-АҚШ Еркін сауда келісімі және электрондық коммерция
• 21-тарау: Электрондық коммерция жөніндегі UNCITRAL-дың типтік заңы
• 21-тарау: БҰҰ-ның Халықаралық келісімшарттарда электрондық коммуникацияны қолдану жөніндегі
конвенциясы
• 21-тарау: Bolero жобасы
АЛҒЫС
Кітапты редакциялауда көрсеткен көмегі үшін заңгерлік білімі бар жан жарым Коллин мен Routledge
баспасының редакторларына, соның ішінде менің жеке редакторым Шэрон Голанға ерекше алғысымды біл
-
діргім келеді.
xxiv
Кітаптың ерекшеліктері
Кітапты пайдалану жолдары
Халықаралық бизнес транзакциялары құқығының қалай қолданылатынын көрсету мақсатында кітаптың
басынан аяғына дейін олардың қысқаша түйіндемесі мен оларға қатысты материалдар беріліп отырады. Сту
-
дент нақты өмірде болған жағдайлармен таныса алуы үшін кітапта түрлі әдіс-тәсіл қолданылатын болады.
Мұндай әдістерге кейс-стади тапсырмаларды, бақылау сұрақтарының тізімін, формаларды, кестелерді және
қорытындыларды жатқызуға болады
Ұяшықтағы мәтін
Халықаралық бизнес терминдерін меңгеру – кез келген халықаралық бизнес құқығы курсының маңызды
аспектілерінің бірі. Осыған байланысты ұяшықтағы мәтіндерде негізгі құқықтық және құқықтық емес тер
-
миндердің анықтамалары және мәтінге қатысты қосымша материалдар беріледі.
Түйін
Әр сот ісімен танысып болғаннан кейін, жалпылама сұрақтар қоюдың орнына қорытынды ретінде «тү
-
йін» беріледі. Онда сот ісінде қолданылған құқықтық принциптер, тұжырымдамалар мен бизнес іс-тәжіри-
белері тізіледі. Түйіндердің кейбірі нақты бір сот ісінің кітапқа неліктен енгізілгенін қорытындылап айтып
берсе, кейбірі құқықтық дау-дамайдың көбі бірнеше мәселені қамтитынына студенттің назарын аударады.
Мұндай «сот ісінен алынған» түйіндердің көбі кітаптың басқа тұстарында да талданады. Осы түйіндердің
негізгі мақсаты – оқырманның сот ісінде берілген негізгі мәселелерді дұрыс түсіне алғанына көз жеткізу.
Оқытушы бұлардың барлығын сот ісінде қарастырылып отырған бірнеше мәселені тереңірек талқылау үшін
де қолдана алады.
Тарау түйіні мен негізгі терминдер
Тарауда негізгі терминдер мен ұғымдардың тізімі берілді. Сондай-ақ бұл басылымдағы бір өзгеріс – әр
тараудың түйінін тараудың соңынан тауып оқи аласыздар.
Этика мәселесі жөнінде
Этика мәселесі 2-тарауда кеңінен талқыланғанымен, кітаптың басқа да бөлімдерінде ол туралы ашық
немесе меңзеулі түрде сөз етіледі. Түрлі контексте кездесетін этика мәселелерін оқытушы қалауынша, терең
талқылауына мүмкіндігі бар. Бұл контекстер келіссөздер этикасын, шетелдік үкіметтерге қатысты ақпаратты
жариялауды, сыбайлас жемқорлықты, өндіруші және қабылдаушы елдердің заңдары арасындағы айырма
-
шылықты қамтиды. Студент этикалық мінез-құлық халықаралық бизнес жүргізу кезінде олардың қолдана-
тын тәсілдерінің ажырамас бөлігі боларлықтай көзқарас қалыптастыра білуі шарт.
Халықаралық және шетелдік дереккөздер
Кітап студентті шетелдік және халықаралық заңдармен жан-жақты таныстыруға талпыныс жасайды. Ша
-
мамен жиырма шақты елдің ұлттық заңнамаларына сілтеме беріліп, олар мысал ретінде қарастырылады.
Кітапта Америка, Қытай, Ресей және ЕО заңнамасы, сондай-ақ жекелеген Еуропа елдерінікіндей бірқатар
заңнама жайында да сөз болады. Өзіне қажет ақпаратты табу үшін оқырман мәтіннен тыс сілтемелерді пай
-
далана алады. Ұлттық заңнамаларды қолдану халықаралық бизнес транзакциялары кезінде кездесуі мүмкін
мәселелерді ашып көрсетуге мүмкіндік береді.
Кітаптың стилі мен құрылымы
Мәтін тілінің нақты, сот істері мен баптардың редакцияларының қарапайым оқырман үшін түсінікті және
қолданылған материалдардың қысқа болуына ерекше мән берілді. Кітаптың тәжірибелік және қолданбалық
бағытына сәйкес, кейбір салалар тереңірек талданды. Осылайша студенттер қандай да бір заңнаманың қалай
пайда болғанымен ғана танысып қоймайды, олар сондай-ақ бұл заңнаманың өмірде қалай қолданылып келе
xxv
жатқанын да біле алады. Тарауларға бөлу кезінде оларды жеке модульдар немесе тараулар жиынтығы ретін-
де қолдануға да мүмкіндік беруге тырыстық. Алғашқы жеті тарауды кітаптың негізгі бөлімі ретінде қарасты-
руға болады. Өйткені оларда халықаралық бизнестің заңнамалық ортасымен қатар, халықаралық деңгейде
бизнес жүргізу тәуекелі, халықаралық бизнес этикасы, халықаралық деңгейде бизнес жүргізу стратегиясы,
халықаралық дау-дамайды шешу, ұлттық және халықаралық сауданы реттеу және халықаралық келісімшарт
құқығы жөнінде айтылады. 8–9-тарауда Еуропалық одақ пен Қытайға қатысты кейс-стади берілді. Олар –
жеке тараулар, бұларды курс силлабусын жасау кезінде қолдануға да болады. 10–12-тараулар түрлі құқықтық
жүйелерге, ұлттық келісімшарт заңдары мен халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары жөніндегі БҰҰ
конвенциясында қарастырылған мәселелерге шолу жасайды. 13–17-тараулар – тауар тасымалдау, экспорт
-
тау және импорттау, тауарды сату мен сатып алуға қатысты халықаралық сауданы қаржыландыру, жұмысқа
алу және көрсетілетін қызмет түрін сату мәселелерінің құқықтық негіздеріне тоқталады. 18–19-тараулар –
зияткерлік меншік құқығын қорғау мен технологияны трансферлеу және зияткерлік меншік құқығын халық-
аралық деңгейде лицензиялаудың маңызды аспектілеріне арналады. Ал 20–21-тараулар – тікелей шетелдік
инвестиция мен ұдайы құбылып отыратын халықаралық электрондық коммерция жөнінде болмақ.
Тарау соңындағы пысықтау сұрақтары
Әр тараудың соңында сабақ үстінде талқылауға арналған сұрақтар беріледі.
Интернет-жаттығулар мен интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Кітаптың басынан аяғына дейін нешетүрлі интернет жаттығу берілді. Оларда маңызды веб-сайттар бе
-
рілумен қатар, студенттер оларды сілтемелер ретінде немесе сұрақтарға жауап беріп, жобалық жұмысты
іске асыру үшін пайдалана алады. Бұл жобалық жұмыстарды студенттер жеке, өз беттерімен немесе топпен
орындауына болады. Тағы бір айта кетеріміз, әр тараудың соңында берілген маңызды интернет адрестерін
студенттер тақырыппен кеңірек танысып, зерттеу жобаларын жасау үшін пайдалана алады.
xxvi
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР
Agreement on Technical Barriers to Trade (TBT) –
Саудадағы техникалық тосқауылдар туралы келісім
Agreement on the Application of Sanitary and
Phytosanitary Measures (SPS) – Санитарлық және
фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім
Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual
Property Rights (TRIPS) – Зияткерлік меншік құқы
-
ғындағы сауда аспектілері жөніндегі келісім
Agreement on Trade-Related Investment Measures
(TRIMs) – Саудаға қатысты инвестициялық
іс-шаралар жөніндегі келісім
Alien Tort Claims Act (ATCA) – Шетелдіктерге
қатысты құқықбұзушылық туралы заң
American Arbitration Association (AAA) –
Америкалық арбитраж ассоциациясы
American Institute of Marine Underwriters (AIMU) –
Америкалық теңіз сақтандырушылары институты
American Law Institute (ALI) – Америка құқық
институты
Anti-Cybersquatting Consumer Protection Act
(ACPA) – Тұтынушыларды киберсквоттингтен
қорғау туралы заң
Asia-Pacic Economic Cooperation (APEC) –
Азия-Тынық мұхит экономикалық ынтымақтастығы
Automated Export System (AES) – Автоматтанды
-
рылған экспорт жүйесі
Bilateral Investment Treaties (BITs) – Екіжақты
инвестициялық шарттар
Brazil, Russia, India, and China (BRIC) – Бразилия,
Ресей, Үндістан және Қытай
British Pounds Sterling (GBP) – Британ фунт
стерлингі
Business Software Alliance (BSA) – Коммерциялық
бағдарламалық жасақтама өндірушілерінің альянсы
Business-to-Business (B2B) – Кәсіпорындар
арасында
Business-to-Consumer (B2C) – Кәсіпорын-тұтыну
-
шы арасында
Carriage of Goods by Sea Act (COGSA) – Теңіз
арқылы тауар тасымалдау туралы заң
Central America–Dominican Republic FTA (CAFTA-
DR) – Орталық Америка-Доминикан Республикасы
арасындағы еркін сауда келісімі
China International Economic and Trade Arbitration
Commission (CIETAC) – Қытайдың халықаралық
экономикалық және коммерциялық арбитраж
комиссиясы
Chinese Contract Law (CCL) – Қытайдың
келісімшарт құқығы
Comite Maritime International (CMI) – Халықаралық
теңіз комитеті
Common European Sales Law (CESL) – Сатып
алу-сату жөніндегі жалпыеуропалық заң
Convention on Contracts for the International Sale of
Goods (CISG) – БҰҰ-ның тауарларды халықаралық
сатып алу-сату келісімшарттары туралы
конвенциясы
Customary Freight Unit (CFU) – Стандарт жүк
бірлігі
Department of Commerce (DOC) – АҚШ Сауда
министрлігі
Directorates Generals (DG) (EU) – Бас дирекция (ЕО)
Dispute Resolution Understanding (DSU) –
Дау шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер
туралы келісім
Dispute Settlement Body (DSB) – Дау шешуші орган
Economic Espionage Act of 1996 (EEA) (US) – 1996
жылғы Экономикалық шпионаж туралы заң (АҚШ)
Electronic Data Interchange (EDI) – Деректермен
электрондық алмасу
European Central Bank (ECB) – Еуропалық
орталық банк
European Court of Human Rights (ECtHR) –
Адам құқықтары жөніндегі Еуропа соты
European Court of Justice (ECJ) – Еуропа әділет соты
European Patent Convention (EPC) – Еуропалық
патент конвенциясы
European Union (EU) – Еуропалық одақ
Export Administration Regulations (EAR) –
Экспортты басқару ережелері
Export Control Classication Number (ECCN) –
Экспортты бақылаудың жіктеу нөмірі
Export-Import Bank (Eximbank) – Импорт-экспорт
банкі
Export Management Company (EMC) – Экспортты
басқару компаниясы
Export Trading Company (ETC) – Экспорттық сауда
компаниясы
Federal Trade Commission (FTC) (US) – Федералдық
сауда комиссиясы (АҚШ)
Federal Trademark Dilution Act (FTDA) – Сауда
маркасының әлсіреуі туралы федералдық заң
Foreign Corporation Insurance Agency (FCIA) –
Шетелдегі корпорацияларды сақтандыру агенттігі
Foreign Corrupt Practices Act (FCPA) – Шетелдегі
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес заңы
xxvii
Foreign Direct Investment (FDI) – Тікелей шетелдік
инвестиция
Foreign or Free Trade Zones (FTZ) – Сыртқы немесе
еркін сауда аймағы
Foreign Sovereign Immunities Act (FSIA) – Шетелдік
егемен иммунитет туралы заң
Free Trade Agreement (FTA) – Еркін сауда келісімі
General Agreement on Taris and Trade (GATT) –
Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім
General Agreement on Trade in Services (GATS) –
Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас
келісім
General Usage for International Digitally Ensured
Commerce (GUIDEC) – Цифрлық формада растал
-
ған халықаралық сауда операцияларын жүргізуге
арналған жалпы әдістер
Generalized System of (Tari ) Preferences (GSP) –
Тарифтік жеңілдіктердің бірыңғай жүйесі
Genetically Modied Organisms (GMOs) –
Генетикалық модификацияланған организмдер
German Civil Code or Bürgerliches Gesetzbuch
(BGB) – Германия азаматтық кодексі немесе
Bürgerliches Gesetzbuch
Gross Domestic Product (GDP) – Жалпы ішкі өнім
(ЖІӨ)
Harmonized Tari Schedule (HTS) – Келісілген
тарифтік кесте
Institute of London Underwriters (ILU) –
Лондон сақтандырушылар институты
Intellectual Property Rights (IPR) – Зияткерлік
меншік құқығы
International Accounting Standards (IAS) –
Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттары
International Bar Association (IBA) – Заңгерлердің
халықаралық қауымдастығы
International Centre for Settlement of Investment
Disputes (ICSID) – Инвестициялық дауды шешу
жөніндегі халықаралық орталық
International Chamber of Commerce (ICC) –
Халықаралық сауда палатасы
International Institute for the Unication of Private
Law (UNIDROIT) – Жеке құқықты бірыңғайланды
-
ру бойынша халықаралық институт
International Labour Organization (ILO) –
Халықаралық еңбек ұйымы
International Monetary Fund (IMF) –
Халықаралық валюта қоры
International Organization for Standardization (ISO) –
Халықаралық стандарттау ұйымы
International Organization of Securities Commissions
(IOSCO) – Бағалы қағаздар жөніндегі комиссиялар
-
дың халықаралық ұйымы
International Patent Searching Authorities (ISA) –
Халықаралық патент іздеу органы
International Standard Banking Practice (ISBP) –
Банк тәжірибесінің халықаралық стандарты
International Standby Practices (ISP 98) – Резервті
аккредитивтердің халықаралық іс-тәжірибесінің
ережелері
International Trade Commission (ITC) –
Халықаралық сауда комиссиясы
Just-in-Time Contracting (JIT) – Дәл уақытында
принципі бойынша келісімшарт жасау
Korea–U.S. Free Trade Agreement (KORUS FTA) –
Корея-АҚШ арасындағы еркін сауда келісімі
Less-Developed Countries (LDCs) – Аз дамыған
мемлекеттер
Measure Equivalent to a Quantitative Restriction
(MEQR) – Сандық шектеулерге балама шаралар
Members of the European Parliament (MEPs) –
Еуропалық Парламент мүшелері
Ministry of Foreign Trade and Economic Cooperation
(MOFTEC) (China) – Сыртқы сауда және экономи
-
калық ынтымақтастық министрлігі (Қытай)
Multilateral Investment Guarantee Agency (MIGA) –
Инвестициялық кепілдіктер бойынша көпжақты
агенттік
Multimodal Transport Operators (MTOs) –
Мультимодальды тасымал операторлары
Mutual Recognition Agreement (MRA) –
Өзара тану туралы келісім
Nongovernmental Organizations (NGOs) –
Үкіметтік емес ұйымдар
Nontari Barriers (NTBs) – Тарифтік емес
тосқауылдар
North American Free Trade Agreement (NAFTA) –
Солтүстік Америка еркін сауда келісімі
Organisation for Economic Co-operation and
Development (OECD) – Экономикалық
ынтымақтастық және даму ұйымы
Overseas Private Insurance Corporation (OPIC) –
Шетелдік жеке инвестициялар корпорациясы
Pacic Bridge Initiative (PBI) – Тынық мұхит көпірі
бастамасы
Patent Cooperation Treaty (PCT) – Патенттік
кооперация туралы шарт
Principles of European Contract Law (PECL) –
Еуропалық келісімшарт құқығының принциптері
xxviii
Protection and Indemnity Policy (P & I) – Қорғау
және шығындарды өтеу полисі
Qualied Majority Voting (QMV) (EU) – Білікті
көпшілік принципі бойынша дауыс беру (ЕО)
Rules of Origin (ROO) – Өндіруші мемлекет
ережелері
Sanitary and Phytosanitary Standards (SPS) –
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар
Shipper’s Export Declaration (SED) –
Жөнелтушінің экспорттық декларациясы
Small and Medium-Sized Enterprises (SMEs) –
Шағын және орта кәсіпорындар
Small Business Administration (SBA) –
Шағын бизнес басқармасы
Society for Worldwide Interbank Financial
Telecommunication (SWIFT) – Дүниежүзілік
банкаралық қаржы телекоммуникациялары
қоғамдастығы
Special Administrative Region (SAR) (Hong Kong) –
Арнайы әкімшілік аймақ (Гонконг)
Special Drawing Rights (SDR) – Арнаулы алыс-беріс
құқықтары
Special Import Measures Act (SIMA) (Canada) –
Арнайы импорт шаралары туралы заң (Канада)
State-Owned Enterprises (SOEs) (China) –
Мемлекеттік кәсіпорындар (Қытай)
Supreme People’s Court (SPC) (China) – Жоғарғы
халық соты (Қытай)
Technical Barriers to Trade (TBT) – Саудадағы
техникалық тосқауылдар
Trade and Investment Cooperation Agreement (TICA) –
Сауда және инвестициялық ынтымақтастық туралы
келісім
Trade and Investment Framework Agreement (TIFA) –
Сауда және инвестиция туралы шекті келісім
Trans-Atlantic Business Dialogue (TABD) –
Транс-Атланттық бизнес-диалог
Transatlantic Trade and Investment Partnership
(T-TIP) – Транс-Атланттық сауда және
инвестиция серіктестігі
Trans-Pacic Partnership (TPP) – Транс-Тынық
мұхит серіктестігі
Treaty of the European Union (TEU) (Maastricht
Treaty) – Еуропалық одақ туралы шарт (Маастрихт
шарты)
Treaty on the Functioning of the European Union
(TFEU) (Treaty of Rome) – Еуроодақ қызметі
туралы шарт (Рим шарты)
UNIDROIT Principles of International Commercial
Contracts (PICC) – UNIDROIT халықаралық ком
-
мерциялық келісімшарт принциптері
Uniform Commercial Code (UCC) (U.S.) – Бірыңғай
сауда кодексі (АҚШ)
Uniform Computer Information Transactions Act
(UCITA) – Компьютерлік ақпарат транзакциялары
жөніндегі бірыңғай заң
Uniform Customs and Practice for Documentary
Credits (UCP 600) – Құжаттамалық аккредитивтерге
арналған бірыңғай рәсімдер мен ережелер
Uniform Electronic Transactions Act (UETA) – Элек-
трондық транзакциялар жөніндегі бірыңғай заң
United Nations Commission on International Trade
Law (UNCITRAL) – БҰҰ-ның Халықаралық сауда
құқығы жөніндегі комиссиясы
United Nations Conference on Trade and Development
(UNCTAD) – БҰҰ-ның Сауда және даму жөніндегі
конференциясы
United Nations Convention on the Recognition and
Enforcement of Foreign Arbitral Awards (New York
Convention) – БҰҰ-ның Шетелдік арбитраждық
шешімдерді тану және орындау туралы конвенция-
сы (Нью-Йорк конвенциясы)
United Nations Educational, Scientic, and Cultural
Organization (UNESCO) – БҰҰ-ның Білім, ғылым
және мәдениет ұйымы
United States International Trade Commission (ITC) –
Америка Құрама Штаттарының Халықаралық сауда
комиссиясы
United States Trade and Development Agency
(USTDA) – Америка Құрама Штаттарының
Сауда және даму агенттігі
United States Trade Representative (USTR) –
Америка Құрама Штаттарының Сауда өкілдігі
U.S. Customs and Border Protection (CBP) – АҚШ
Кеден және шекаралық бақылау қызметі
U.S. Trade Representative (USTR) – АҚШ Сауда
өкілдігі
Value-Added Tax (VAT) – Қосымша құн салығы
World Customs Organization (WCO) – Халықаралық
кеден ұйымы
World Intellectual Property Organization (WIPO) –
Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы
World Trade Organization (WTO) – Дүниежүзілік
сауда ұйымы
I бөлім
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕСТІҢ
ЗАҢНАМАЛЫҚ ОРТАСЫ
Заңнамалық орта
1
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
БИЗНЕС ТРАНЗАКЦИЯЛАРЫНА КІРІСПЕ
Бұл тараудың мақсаты – халықаралық бизнес транзакцияларына қатысты кейбір негізгі тақырыптар мен
мәселелерге қысқаша шолу жасау. Кітаптың қалған тарауларында осы тарауда жалпылама сипатталатын та
-
қырыптар кеңейтіле қарастырылады. 1-тараудың бірінші бөлімінде халықаралық бизнес транзакциялары-
ның айрықша ұлғаюы және мұның бірсыпыра себептері сөз етіледі. Халықаралық сауданың кеңеюіне ықпал
еткен факторлардың бірі – ұлтүстілік сауда құқығының дамуы. Сондықтан да 1-тарау оқырманды халықара
-
лық әдет-ғұрып құқығының тұжырымдамасымен таныстырады.
Біз халықаралық бизнес жүргізудің түрлі жолдарын қарастырамыз. Сонымен қатар тікелей және жана
-
ма экспорттау, лицензиялау, шетелдік тікелей инвестициялар секілді ұғым-түсініктермен таныс боласыздар.
Мұндай талқылау халықаралық деңгейде бизнес жүргізудің әрқилы әдістерінің артықшылықтары мен кем
-
шіліктерін жете ұғынуға мүмкіндік туғызады. Бұл әдістердің мағынасы 3-тарауда франчайзинг және бірлес-
кен кәсіпкерлік сияқты бизнес жүргізудің гибрид жолдарын қарастырған кезде одан әрі ашыла түседі.
1-тараудың екінші жартысында халықаралық бизнес транзакцияларына қатысты тәуекелдерге баса назар
аударылады. Халықаралық сауда туғызатын үлкен мүмкіндіктер үлкен тәуекелді қажет етеді. Кейбір тәуекел
-
дер мемлекет ішіндегі транзакциялардағы тәуекелдер секілді болып келеді, ал кейбірі халықаралық бизнес
ортасы үшін ерекше мәнге ие болады. Біз біріншіден, компаниялардың бұл тәуекелдерді қалай бағалайты
-
нын саралаймыз. Екіншіден, халықаралық бизнес транзакцияларымен байланысты жалпы тәуекелдердің
түрлерін қарастырамыз. Бұларға тілдік және мәдени ерекшеліктерге байланысты тәуекелдер, валюталық
тәуекелдер, құқықтық және саяси тәуекелдер жатады. Соңына қарай біз бұл тәуекелдерді минимизациялау
және оларды реттеу үшін жасақталған құралдарға қысқаша талдау жасаймыз. Тарау халықаралық бизнес
тәуекелдерін басқару үшін қолданылатын стратегияларды, оның ішінде экспорт жоспары, делдалдардың
қызметін пайдалану және халықаралық бизнестің нысаны ретінде танымал контрсауда мәселелерін талқы
-
лаумен қорытындыланады.
Қорыта айтқанда, халықаралық бизнес құқығын оқытудың мақсаты – болашақ кәсіпкерлер мен заңгер
-
лердің халықаралық бизнес тәуекелдеріне және оларды реттеуге деген аңғарымпаздығын арттыру. Алғыр
кәсіпкер тәуекелдерді саралау барысында тәжірибелі маман боп қалыптасып, оларды минимизациялаудың
техникаларын да жетік білетін болады. 1-тарау оқырманды халықаралық бизнес транзакцияларының тәуе
-
келдерімен таныстырса, оқулықтың қалған бөлімдерінде экспорттау, шетелдік тікелей инвестициялар мен
зияткерлік меншікке қатысты тәуекелдерді минимизациялаудың жолдары анағұрлым толық ашылады.
Жаһандық және аймақтық нарық
2012 жылғы Дүниежүзілік сауда ұйымының дүниежүзілік сауда туралы баяндамасында атап көрсетілге-
ніндей, Америка Құрама Штаттары (АҚШ) 2011 жылы тауар мен қызмет көрсету саудасы жөнінен 2,06 трлн
долларды құрайтын экспорт көлемі бойынша әлемдегі екінші ірі экспорттаушы атанды. 2011 жылы АҚШ
қызмет көрсету саудасы бойынша бірінші экспорттаушы, ал тауар саудасы бойынша Қытайдан кейінгі екінші
экспорттаушы болған-ды. АҚШ компанияларының үлкенді-кішілігіне қарамастан, әлемдік тұтынушылар
-
дың 95%-ы АҚШ аумағынан тыс жерде өмір сүретінін ескерсек, олардың халықаралық саудадағы әлеуеті
өте жоғары. Егер компания тек ұлттық деңгейде сауда-саттық жасайтын болса, ықтимал тұтынушылардың аз
бөлігін ғана қамти алады. Шағын және орта кәсіпорындар экспортты көбейткен сайын олардың портфолио
-
сы кеңейіп, отандық экономикадағы бәсең өсім кезеңдеріне төтеп бере алады. Сондай-ақ бәсекеге қабілетті
болып қалғысы келетін компаниялар да өздерінің жеткізу тізбегіне шетелдік каналдарды қосып, кейбір қыз
-
мет түрлерін жүзеге асыру үшін сырттан ресурстар тартуы керек.
Кейбір факторлар халықаралық саудадағы тосқауылдарды бәсеңдетті. Бұл реттегі ең басты фактор – сау
-
дадағы тарифтерді және тарифтік емес тосқауылдарды азайтуда, тиімсіздігіне орай мемлекеттердің өз өн-
дірісін жекешелендіруі нәтижесінде экспроприация қаупін толықтай жоюда шетелдік нарықты одан әрі аша
Халықаралық
бизнес транзакциялары
1-тарау
4
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
түскен, еркін сауда келісімдерін дамытуда Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) мен оның алдындағы ізашары
Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісімнің (GATT) жетістікке жетуі. Халықаралық саудадағы өсудің
басқа да факторлары ретінде Кеңес Одағының ыдырауын, Варшава пактісінің күйреуін, «нарықтық эконо
-
микасы қалыптасушы елдердің» пайда болуын, телекоммуникациялар мен ақпараттық технологиялардың
қарқынды ілгерілеуін және Еуропа мен Солтүстік Америкадағы белсенді халықаралық капитал нарығының
дамуын атауға болады. Тарихи тұрғыдан маңызды осындай оқиғалар нәтижесінде жаһандық жеткізуші тіз
-
бегі, сонымен қатар экономикалық және қаржылық тұрғыдан бір-біріне өзара тәуелді әлем қалыптасты.
Әдетте халықаралық сауда дайын өнімдерді бір елден екінші елге сату мен тасымалдауды қамтиды (экс
-
порттау-импорттау). Алайда бүгінгі таңда трансшекаралық әрекеттерге өнімді ұлттық шекарадан өткізу
кезіндегі шикізатты трансформациялау мен құрамдас бөлшектерді жинақтау да жатқызылады. Өндірістік
процестің бұлай фрагменттелуі жаһандық жеткізу тізбегі деп аталады. Ол, өз кезегінде, әртүрлі мемлекет
-
тердегі тауарды өндірудің аралық сатыларын қамтиды. Мысалы, «тұрмыстық электрониканы өндіру кезінде
қазіргі уақытта аралық ресурстардың төрттен үші Бразилия мен Қытай сияқты нарықтық экономикасы қа
-
лыптасушы ірі елдерден шығатын импортқа тиесілі».
1
Бұл түрлі елдердің өндіру мен сауда-саттық салала-
рында тек өздерінің бәсекеге қабілетті бола алатын бөліктеріне ғана маманданатын еңбек бөлінісіне алып
келді. Өз кезегінде, мұның экономикалық тұрғыдан тиімді жақтары болғанымен, дайын өнімдерге сұраныс
төмендеген кезде мемлекетті экономикалық қиындықтарға душар етеді.
Қайткенде де, тауар өндіру мен қызмет көрсету саласы бойынша трансшекаралық сауданың, халықара
-
лық бірлескен кәсіпорындардың, олардың бірігуі мен бір-біріне жұтылуының, стратегиялық альянстардың,
еншілес компаниялардың, бірлестіктердің, инфрақұрылымдық жобалардың, жекешелендірудің және тіке
-
лей шетелдік инвестициялардың елеулі түрде көбейгені мен өскені байқалды. Сауданың және инвестиция
ережелерінің ырықтандырылуы халықаралық кәсіпкер үшін «мүмкіндіктер әлемінің» пайда болуына алып
келді.
2
Тауар өндіру мен қызмет көрсету саласындағы айналымның жеделдеуі ұлттық компаниялардың өз
өнімдерін сату немесе оларды дайындауда қолданылатын құрамдас бөлшектерді әзірлеу үшін жаңа нарық
-
тарды іздеуге жол ашты. Тауар өндірушілер, қызмет көрсету саласымен айналысатындар, технология инно-
ваторлары пайданы жаһандық бизнес стратегияларының көмегімен барынша арттыра алады. Бұл стратегия
компания өнімдері үшін тек шетелдік нарықтарды дамытуды ғана қамтып қоймай, материалдарды, жұмыс
күші мен құрамдас бөлшектерді сырттан алып келуді де көздейді. Халықаралық үдерістер ішкі ұлттық сауда-
саттықпен шектелген компаниялардың өздеріне де әсер етпей қоймайды.
Жаһандану көрсеткіштерінің бірі – халықаралық тауар саудасының қарқынды өсімі. 1.1 және
1.2-кестелер АҚШ-қа импортталған және экспортталған тауарлардың көлемін көрсетеді. Қытай, Канада,
Мексика елдері – АҚШ-қа импорттайтын жетекші елдер. Экономикалық құлдырауға қарамастан, 2010 мен
2014 жылдар аралығында Қытайдан импортталған тауардың жалпы өсімі 27%-ға артты. АҚШ-қа импорт-
талатын тауардың 20%-ы Қытайдан әкелінеді. Қытайдың құқықтық және бизнес ортасына «Нарықтық эко-
номикасы қалыптасушы елдер: Қытай» деген атпен 9-тарауда шолу жасалады. Солтүстік Америка еркін
сауда келісіміне (NAFTA) қатысушы екі ел, яғни Канада және Мексика 2014 жылы АҚШ импортының
27%-ын қамтыған АҚШ-тың ең ірі сауда серіктестері болғанын атап өткен жөн. 1.2-кестеден Канада мен
Мексиканың АҚШ-тың ең ірі сатып алушылары екенін көруге болады, атап айтсақ, 2014 жылы АҚШ бұл
елдерге бүкіл тауарының 34,4%-ын экспорттаған. Бұл жерде осы үш елдің арасындағы сауда кедергілерін
жойған NAFTA-ның күш-жігерін де атай кеткен дұрыс. NAFTA туралы мәліметпен еркін сауда келісімдерін
қарастыратын 7-тарауда танысасыздар.
1.1-кесте. АҚШ-тың тауар импорты (млрд АҚШ доллары)
Экспорттаушы 2010 2011 2012 2013 2014
Басқа елдер 1 966 2 262 2 333 2 328 2 408
Қытай 382 417 444 460 486
Канада 279 319 327 336 352
Мексика 232 265 280 283 297
Жапония 123 132 150 142 137
Германия 84 100 110 117 125
Ұлыбритания 50 52 56 54 55
Оңтүстік Корея 50 58 61 65 72
5
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
1.2-кесте. АҚШ-тың тауар экспорты (млрд АҚШ доллары және жылдық пайыз)
Импорттаушы 2010 2011 2012 2013 2014
Басқа елдер 1 277 1 480 (16,5%) 1 545 (4,4%) 1 578 (2%) 1 622(2,8%)
Канада 248 281(13%) 292 (4%) 300 (2%) 312 (3%)
Мексика 163 197 (21%) 216 (11%) 226 (5%) 240 (6 %)
Қытай 92 104 (13%) 110 (6%) 122 (10%) 124 (2%)
Жапония 60 66 (9%) 70 (6%) 65 (-7%) 67 (3%)
Ұлыбритания
48
56 (16%) 55 (-2%) 47 (-14%) 54 (14%)
Германия 48 49 (2%) 48 (-2%) 47 (-2%) 54 (15%)
Оңтүстік Корея 39 43 (10%) 42 (-2%) 44 (5%) 72 (39%)
1.3-кесте. Көрсетілетін қызмет экспорты (млрд АҚШ доллары)
Экспорттаушы 2010 2011 2012 2013 2014
АҚШ
557 619 651 683 709
Ұлыбритания
267 296 292 297 334
Германия
247 274 270 291 272
Франция
196 235 216 237 264
Қытай
162 176 191 205 223
Жапония
141 145 145 148 162
Нидерланд
118 138 133 149 157
Үндістан
117 139 146 151 155
1.2-кесте жылдан-жылға макроэкономикалық күштерге байланысты болатын өзгерістерді көрсетеді.
Жапонияның АҚШ-тың тауарларын сатып алуы жыл сайын тек 2,9%-ға ғана өсіп отыруы, оның ішінде
2012–2013 жылдар аралығында жағымсыз 7 пайыздық мөлшерден құтыла алмауы, оның 1990 жылдардан
бастап ұзақ уақыттан бері экономикалық құлдыраумен күресіп келе жатқанын білдіреді.
1.3-кесте АҚШ-тың қызмет көрсету саудасы бойынша әлемдегі ең ірі экспорттаушы екенін көрсетеді.
АҚШ экспортының көлемі әлемдегі екінші орында тұрған Ұлыбританияның экспорт көлемінен екі есе жоға
-
ры. Жапониядағы және Еуропадағы құлдырау немесе баяу өсіммен сипатталған экономикалық кезеңдерге қа-
рамастан, 2010–2014 жылдар аралығында АҚШ-тың қызмет көрсету экспорты 27,3%-ға өскен. Үндістанның
қызмет көрсету экспорты әлемде сегізінші орында екенін атап өткен жөн. 2010–2014 жылдар аралығындағы
бесжылдық өсім қорытындысына сүйенсек, таяу уақытта Үндістанның қызмет көрсету экспорты Жапония-
дан озып кетуі мүмкін. Аталған аралықта Жапонияның өсімі 15%-ды құраса, Үндістанның өсімі 32,5%-ды
құраған. Қызмет көрсету саудасына қатысты мәселелер 16-тарауда сөз етіледі.
Жаһанданудың тағы бір көрсеткіші – тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ). ТШИ – компания
-
лардың басқа елдерге қаржы салуын білдіреді. Бұл жылжымайтын мүлікті, өнеркәсіп зауыттарын, қызмет
көрсету және тарату орталықтарын немесе шетелдік кәсіпорындарды сатып алуды қамтиды. 1981–1985
жылдар аралығында жалпы ТШИ-дің әр жыл сайынғы көлемі 98 млрд долларды құрады. 1997 жылы ТШИ
көлемі 440 млрд долларға жетті. 2014 жылы Қытайдағы таза ТШИ-дің мемлекетке кірген қаржы салымы
-
нан инвестициялардың жылыстауын алып тастағанда көлемі 348 млрд долларды, ал тек АҚШ-тың өзінде
295 млрд долларды құрады. Бұған қосымша, 20-тараудағы 20.1-кестені қараңыз (ТШИ ағыны, 2010–2013
жылдар). Әлемдік саудада шетелдік инвестициялардың күрт өсуі Еуропа, Америка және Шығыс Азияның
негізгі үш сауда кеңістігінде көрініс тапты. Әрине, саяси және экономикалық тұрақтылық ТШИ-ді тар
-
тудың ең түйінді факторларына жатады. Оған мысал ретінде Ресей Федерациясын келтірсек те болады.
2014 жылы Ресейдегі ТШИ-дің ағыны алдыңғы жылмен салыстырғанда 50%-ға азайған. Оның себептері
ретінде Ресейдің Қырымға басып кіруінен туындаған тұрлаусыздықты, Батыс елдерінің Ресейге қаржы
-
лық санкция салуын, Ресей мұнайы (Ресей экспортының басты өнімі) бағасының төмендеуін және содан
туындаған Ресей валютасының (рубль) құлдырауын атауға болады. 2014 жылдың соңына қарай Ресейде
таза инвестициялардың жылыстауы орын алды: бұл 2014 жылдың үшінші тоқсанында 608 млн долларды,
төртінші тоқсанында 3,4 млрд долларды құрады. Бұл ұлттық экономикалардың өзара тығыз байланысын
және ұлттық деңгейде қабылданатын шешімдердің ТШИ мен елдің экономикалық тұрақтылығына елеулі
зардап тигізетінін көрсетеді.
6
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Жаһандану – аймақтық деңгейде де, жаһандық деңгейде де қанатын кеңге жая беретін құбылыс. Одан
күтілетін өсімнің қатарына жаһандық телекоммуникациялардың дамуы, қызмет көрсету саласы мен зияткер
-
лік меншікті трансферлеу мүмкіндігінің нығаюы кіреді. Ойын-сауық, білім беру, денсаулық сақтау секілді
қызмет көрсету және зияткерлік қызмет көрсету салаларының дамуы GATT-тың тауар сатудан тыс салаларға
бет бұрып, пайда көруіне игі әсерін тигізді.
Әлі күнге дейін мемлекеттер ДСҰ-ның келісімдерін бұзып, бір-бірінің үстінен арыз-шағым беріп жат
-
қандықтан, халықаралық сауданың өсімі үнемі біркелкі емес. Сонымен қатар 2008 жылы басталған әлемдік
дағдарыстың салдарынан сұраныстың төмендеуі және одан өзге де келеңсіздіктер бой көрсеткенде, мемле
-
кеттердің кейбірі бұл дағдарысқа жауап ретінде қосымша сауда шектеулерін енгізді. Тарифтік мөлшерлемелер
бұрын-соңды болып көрмеген деңгейіне дейін төмендесе де, Халықаралық cауда палатасының баяндамасында
көрсетілгендей, тарифтік емес шаралар ретінде белгілі бірқатар сауда шектеулері 2008 жылғы қаржылық дағ
-
дарыстан кейін күрт өскен. Олардың көпшілігін экономикасы дамыған елдер енгізген (G-20). Шектеулердің
көпшілігі өзіндік құнынан төмен сатылған немесе мемлекеттің заңсыз субсидиялауына байланысты бағасы
төмендетілген тауарлар импортына жол бермеу үшін қолға алынған антидемпингтік шаралардан тұрады.
G-20 елдеріне Аргентина, Австралия, Бразилия, Канада, Қытай, Франция, Германия, Үндістан, Индонезия, Италия, Жапония,
Мексика, Ресей Федерациясы, Сауд Арабиясы, Оңтүстік Африка, Оңтүстік Корея, Түркия, Ұлыбритания, АҚШ пен Еуропалық одақ
мемлекеттері кіреді.
Осыған жауап ретінде ДСҰ 2013 жылы Балиде Министрлер деңгейіндегі ІХ конференцияны ұйымдас-
тырды (бұл – 1995 жылы ДСҰ құрылғалы бергі осындай мәселелерді көтерген алғашқы конференция). Ба-
лидегі конференцияның сәтті өтуі өте маңызды рөл атқарды, өйткені 2001 жылы өткен Дохадағы келіссөздер
раунды дамыған мемлекеттер мен аз дамыған мемлекеттердің арасындағы күрделі даудың ушығуына байла
-
нысты сәтсіздікке ұшыраған-ды. Бали конференциясы аз дамыған елдерге нарыққа қол жеткізуді өрістету,
сауданың дамуына жәрдемдесу және ауылшаруашылық тауарларды экспорттау үшін жаңа ережелер дайындау
секілді мәселелерге назар аудартты. Нәтижесінде тауарлардың жаһандық жеткізу тізбегі арқылы өтуіне ке
-
дергі келтіретін бюрократиялық кедергілерді азайтуды мақсат еткен Сауда рәсімдерін жеңілдету жөніндегі
келісімге (TFA) қол қойылды. Келісімнің мақсаты – кеден және шекара рәсімдері мен байланыс инфрақұры
-
лымын ретке келтіру. Аталған өзгерістердің көпшілігін аз дамыған елдер қолға алуға тиіс, өйткені тауарды
дамыған елдерге қарағанда, аз дамыған елдерге импорттаған әлдеқайда қиын. Алайда бастапқы мақсат – аз
дамыған елдердің экспорттауына қажет шетелдік нарықтың есігін кеңінен ашу, басқаша айтқанда, «нарыққа
бажсыз және квотасыз еркін қол жеткізу». Ал енді бұл келісімді қай елдер ратификациялайды және шека
-
ралық бақылауды күшейту үшін қаражат қайдан алынады деген негізгі мәселелер шешілмей қалды.
Халықаралық бизнес транзакцияларының құқығы
Халықаралық құқық төменгі үш негізгі қатынастарды реттеу үшін ұлттық сот органдары қолданатын ере-
желерге, тарихи қалыптасқан трансұлттық тәртіп пен нормаларға сүйенеді: (1) екі мемлекеттің арасындағы
қатынас; (2) мемлекет пен жеке тұлғаның арасындағы қатынас; (3) түрлі елдердің жеке тұлғалары немесе
заңды тұлғаларының арасындағы қатынас. Бұл оқулықта көбіне ұлттық шекарадан тыс сауда жасайтын екі
тараптың жеке тұлғалары арасындағы қатынастар қамтылады. Десек те қатынастардың алғашқы екі түрі де
қарастырылады, өйткені олар жеке бизнес қатынастарына әсер етпей қоймайды. ДСҰ жариялаған ережелер
тауарлар мен қызметтердің экспорты мен импортына, зияткерлік меншік құқығына тікелей әсер етеді, бұл
мәселелер 5-тарауда қарастырылады.
Халықаралық бизнес құқығының дереккөздері көп. БҰҰ Халықаралық соты статутының 38-бабы
3
халықаралық құқықтың дереккөздерінің тізімін келтіреді. Заңдық күшінің басымдығына орай олар төмен
-
дегіше бөлінеді: (1) халықаралық конвенциялар мен шарттар; (2) халықаралық әдет-ғұрып ережелері немесе
жалпы тәжірибе; (3) өркениетті елдер таныған құқықтың жалпы принциптері; (4) сот шешімдері мен ғылы
-
ми еңбектер. Аталған дереккөздерді жеке тараптар халықаралық дауды шешкенде пайдаланады және бұлар
арбитраждық процесте де жиі қолданылады.
Конвенция ұғымы екіжақты келісімдерге емес, көпжақты келісімдерге қатысты қолданылады. Халықаралық шарттар құқығы ту-
ралы Вена конвенциясы шарт ұғымын «халықаралық құқықпен реттелетін мемлекеттер арасындағы келісім» деп анықтайды. АҚШ
заңнамасы бойынша шарттар федералдық, штаттық және жергілікті билік органдары деңгейінде орындалуға міндетті федералдық
заңға айналады.
7
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
Халықаралық бизнес транзакцияларындағы құқықтың негізгі қайнар көзіне бизнеспен айналысатын та-
раптар жасаған жеке келісімшарт жатады. Тараптар арасында дау туындаған жағдайда, осы келісімшарт
құқықтың негізгі қайнар көзі болады. Алайда кейбір жағдайларда келісімшарттар даудағы мәселені шеше
алмайды, себебі тараптар келісімшартқа әрқалай түсіндірме береді, немесе келісімшартта дауға айналған мә
-
селені қарастырмайды. Сондықтан да «ешбір жазбаша келісімшарт мінсіз бола алмайды» деп жатады, яғни
ұқыптылықпен дайындалған құжаттың өзі көзге көрінбейтін нәзік тұспалдарға сүйенеді.
4
Бұл дәйексөзден
шығатын қорытынды, кез келген халықаралық бизнес транзакцияларының негізгі өзегі құқықтық сипатқа ие
бола бермейді. Бизнестегі тұлғалар бизнес тіліне мойынсұнады, бірақ ресми келісімшарттардың құқықтық
тіліне оншалықты мән бере қоймайды.
Осындай кең тараған бейресми көзқарасқа қарамастан, бизнес тілі құқықтық тұрғыдан танылған әдет-
ғұрыптар мен сауда дәстүрлеріне арқа сүйейді. Бұл – ортағасырлық lex mercatoria дәстүрінен бермен қарай
келе жатқан үрдіс.
5
Lex mercatoria немесе сауда құқығы – соттар мен арбитраждық трибуналдардың ағым-
дағы сауда дәстүрлерін және іс жүргізу тәжірибелерін халықаралық әдет-ғұрып заңы ретінде қарастыра-
тын механизм. ХХ ғасырдың екінші жартысында қоғамдық және жеке ұйымдардың сауда-саттық жөніндегі
халықаралық тәжірибелері, кодекстер, ережелер кеңінен таралды. Осындай өзгерістер халықаралық бизнес
құқығының қанатын кеңге жаюына алып келді.
lex mercatoria (латын тілінде – «сауда құқығы») – орта ғасырларда Еуропаның саудагерлері қолданған коммерциялық құқықтың
саласы. Ол негізгі сауда бағыттары бойынша коммерциялық соттар енгізген әдет-ғұрыптар мен үздік тәжірибелер жүйесі ретінде
қалыптасты. Арбитрлер қазіргі уақыттағы халықаралық коммерциялық дауларда lex mercatoria қағидаларын жиі қолданады.
Бизнес қарым-қатынастарының технологиялық тұрғыдан жетілдірілуімен қатар сауданың ырықтандыры-
луы, қызмет экспортының және лицензиялаудың күрт артуы халықаралық конвенциялардың санын, сон-
дай-ақ жаһандану үрдісіне қатысты ұлтүстілік дәрежедегі жауап шараларын көбейтті. Аталған конвенциялар
мен стандарттарды бизнесмендер мен заңгерлер халықаралық бизнес транзакцияларына енгізуге тиіс, өйтке
-
ні мұндай «бейтарап» (ұлттық емес) дереккөздер – трансшекаралық транзакциялардағы мәдени, тілдік және
құқықтық ерекшеліктерге төтеп берудің бірден-бір жолы. Болашақта халықаралық құқықтық үйлесімділік
пен үндестік халықаралық келісімшарттарға байланысты транзакция шығындарын төмендетеді.
Халықаралық бизнес дауларының көпшілігі сапасыз дайындалған келісімшарттар мен тараптардың өзек
-
ті де түйінді мәселелерді мойындаудан бас тарту себебінен туындайды. Бизнес транзакцияларының әмбебап
сипатын, сондай-ақ нарықтың жаһандануын ескерсек, лингвистикалық және мәдени ерекшеліктерден туын
-
даған келісімшартқа қатысты сәтсіздіктер айтарлықтай азайды, дегенмен осындай жағдайлар орын алғанда
өте үлкен келісімшарттық шығындарға алып келуі мүмкін. Құқықтық даулардың пайда болуының тағы бір
себебі ретінде келісімшарттарға түсіндірме беруде ұлттық ережелердің бір-бірінен қатты ерекшеленуін де
атай кету керек. Сондықтан халықаралық бизнес транзакцияларында кездесуі ықтимал құқықтық тәуекел
-
дерді түсінудің бірден-бір жолы – түйінді мәселелерге қатысты сот және арбитраж шешімдерін зерттеу.
Халықаралық әдет-ғұрып құқығы
Бизнесмендер құқықтық даулардың қаупін неғұрлым азайту үшін стандарт тәжірибелерді, әдет-
ғұрыптық нормалар мен сауда дәстүрлерін сақтау арқылы түсініспеушіліктерді болдырмауға тырысады. Ха-
лықаралық бизнес құқығының осы қайталама дереккөздерін негізгі екі топқа бөлуге болады. Алғашқы де-
реккөздер – трансшекаралық транзакцияларға қатысты ережелерді үндестіруге бағытталған халықаралық
конвенциялар мен аймақтық бастамалар. Мәселен, теңіз арқылы тауарларды халықаралық тасымалдау ке
-
зіндегі тасымалдаушылардың жауапкершілігі туралы Гаага ережелері
6
мен Халықаралық зияткерлік меншік
құқығындағы сауда аспектілері (TRIPS) туралы ДСҰ келісімі.
Аймақтық деңгейдегі бастамалар көбіне NAFTA және Еуропалық одақ (ЕО) сияқты негізгі еркін сауда ай
-
мақтарының аясында қалыптасады, сонымен қатар Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымы (OECD)
сияқты ірі құрылымдарды қамтиды.
Халықаралық құқықтың келесі қайталама дереккөздеріне әлем бойынша бизнесмендердің арасындағы
тілдік, мәдени және құқықтық бөгеттерді жою үшін пайдаланылатын lex mercatoria немесе халықаралық
әдет-ғұрып құқығын жатқызуға болады. Lex mercatoria-ның дамуы жөнінде Халықаралық сауда палатасы
(ХСП) дайындаған материалдар арқылы таныса аласыздар. Халықаралық сауда палатасы 1919 жылы ер
-
кін сауда мен жеке кәсіпкерлікті дамыту үшін және бизнес мүдделерін халықаралық деңгейде қорғау үшін
8
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
құрылған. Мүшелерінің қатарына 60-тан аса елдің ұлттық кеңестері кіреді, штаб-пәтері Парижде (Франция)
орналасқан. Халықаралық сауда палатасы – әлемдік сауданы дамытуды, сауда тәжірибелерін үндестіруді
және бизнесмендерге тәжірибелік қызмет көрсетуді мақсат еткен үкіметтік емес ұйым. Осындай қызметтерді
ұсынатын құрылымдарға Париждегі Арбитраждық сот, Лондондағы Теңіз ынтымақтастығы жөніндегі орта
-
лық, Лондондағы Контрафакт өнімдермен күрес бюросы және Париждегі Халықаралық бизнес құқығы мен
тәжірибесі институты жатады. Халықаралық сауда палатасының Құжаттамалық аккредитивтерге арналған
бірыңғай рәсімдер мен ережелер (UCP 600)
7
және INCOTERMS 2010 (сауда терминдері) нұсқаулықтары –
халықаралық банк және бизнес қауымдастығында әлемдік деңгейде дерлік мойындалған халықаралық биз-
нес әдет-ғұрыптарының үздік мысалдары.
Халықаралық деңгейде бизнес жүргізетін кәсіпкерлер бизнес жүргізуге ниет еткен елдің негізгі заңдарын
нақты білулері керек. Барлық мемлекеттерде санаттарына және мазмұнына қарай ерекшеленетін тұрақты
немесе міндетті құқық нормалары бар. Мысалы, агенттік келісімдегі анық жазылған келісімшартты тоқтату
туралы ескертпе Еуропалық елдердің бірқатарында қалыптасқан өміршең, ескірмейтін заңдарға төтеп бере
алмайды. Ескірмейтін заңдар деп – жеке агенттік келісімшарттағы комиссиялық және тоқтату ескертпеле
-
рінің заңдық үстемдіктерін айтады. Сондықтан АҚШ-тың заңнамасы рұқсат беретін жауапкершіліктен бас
тарту ескертпесі ЕО заңына сәйкес заңдық күшінен айырылуы мүмкін. Ескірмейтін заңдар агенттік және дис-
трибьюторлық келісімшарттарды қарастыратын 17-тарауда сөз етіледі.
1.1-cурет: Венеция саудагері
Дереккөз: Smallbones, WikiCommons
Жазбаша келісімшарт
Анық және дұрыс жазылған келісімшарттар халықаралық кәсіпкерге халықаралық деңгейде бизнес жүргізу
-
дің қауіп-қатерін азайтуға мүмкіндік беретін ең үздік қорғанысты қамтамасыз етеді. Алайда БҰҰ-ның Тауар-
ларды халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенциясы (CISG)
8
келісімшарттың жаз-
баша нысанда болғанын міндеттемейді және келісімшарт «кез келген тәсілдер арқылы, оның ішінде, куәгердің
көрсетуі» арқылы дәлелденетінін атап өтеді. Тәжірибеде бизнес транзакцияларының көпшілігі бейресмилігінің
9
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
жоғарылығымен сипатталады. Ағылшын соты мәлімдегендей, «ер немесе әйел кәсіпкерлер құбылыстарға заң-
гердің көзқарасымен қарамайтынын есте сақтаған жөн».
9
Бизнес келісімшарттарының бейресми табиғатына
және стандарт формалар қолданатынына қарамастан, тәжірибелі бизнесмен өзінің келісімін, ең болмағанда
жартылай ресми жазбаша нысанда жасауы әбден мүмкін. Шет тілінің кедергілерін және мәдени ерекшелік
-
терді, келіссөздерді жүргізудің түрлі мәнерлерін ескерсек, бұлай әрекет ету әсіресе ақылға қонымды екеніне
көзіміз жетеді. Аталған факторлар сондай-ақ басқа елде құқықтық қорғау шараларына қол жеткізудің ықтимал
қиындықтары мен оған кеткен шығындар құқықтық мәселелерді зерттеуге және келісімшарт мәтінін дұрыстап
дайындауға кеткен қосымша уақытты ақтайды. Жазбаша келісімшарт бойынша келіссөздерді өткізу кезінде
жасырын тілдік ерекшеліктер мен құқықты анықтауға мүмкіндік туады, өйткені келісімшарт міндеттерін орын
-
дамас бұрын сәйкессіздіктерді жоюға уақыт жеткілікті. Шетелдік құқық жүйесі мен ұлттық келісімшарт заңда-
рындағы айырмашылық 10 және 11-тарауларда қарастырылады. Халықаралық сатып алу-сату келісімшартта-
рына қатысты басты заң ретінде қарастырылатын CISG конвенциясына 12-тарауда шолу жасалады.
Әрбір транзакцияның артында тараптардың бірінің құқықтық қорғау құралын іздеуге мәжбүрлейтін міндет
-
терді орындамау қорқынышы болады. Тиімді келісімшартты дайындау мен келіссөз жүргізу үшін халықара-
лық келісімшарт бойынша дау шешу механизмін түсіну аса маңызды. Неке шарты ажырасудың ықтималдығын
мойындаудан келіп жасалатыны секілді, келісімшарттар да келісімшарттардан туындайтын дауды болдырмау
үшін жазылуға тиіс. Халықаралық бизнесмендер дауды шешуді қажет етпейтіндей, өздерінің келісімшарттары
-
на не жазулары керек? Қажеттілік туындағанда, дауды шешу аз шығынды қажет етіп, зияны төмендеу болуы
үшін қалай жазылуы керек? Дауды сәтті шешудің мүмкіндіктерін арттыру үшін, келісімшарт нені қамтуға тиіс?
Осы сұрақтар «Халықаралық коммерциялық дауды шешу» атты 4-тарауда қарастырылады.
Халықаралық бизнес транзакцияларының аясы
Барлық бизнес транзакцияларында тәуекелдер қатар жүреді. Бизнесмен немесе кәсіпкер болудың негізгі
мәні пайда табуда шығындарға төтеп беруге деген дайындықты білдіреді. Пайданы іздеу мен тәуекелдерге
дайын болу капиталистік және еркін нарық жүйесіне айрықша назар аудартады. Неғұрлым тұрақты жетіс
-
тікке ие болған кәсіпкерлер – тәуекелдерді азайту немесе оларды болдырмау үшін қадам жасайтындар. Тәуе-
келді азайту техникалары мен стратегиялары халықаралық бизнес транзакцияларындағы тұрақтылық пен
қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажет. Тәуекелді азайту ішкі мемлекеттік транзакциялар үшін де, транс
-
шекаралық транзакциялар үшін де маңызды, алайда халықаралық және ұлттық бизнес транзакцияларының
әдіс-тәсілдерінде елеулі ерекшеліктер бар.
Халықаралық транзакциялармен байланыстырылатын «тәуекелдер қоржыны» көп жағдайда таза
ұлттық транзакциялардан ерекшеленеді. Бизнесмендердің тәуекелдерді мейлінше азайтуға қатысты іс-
әрекеттері де түрліше болып келеді. Экспорттау, лицензиялау, тікелей шетел инвестициялары саласында ал-
ғашқы қадамдар жасаған АҚШ бизнесмендері тіпті ұзақ уақыттан бері қолданыстағы көптеген тәуекелдерді
реттеудің халықаралық құралдарымен таныс емес. Тәуекелдер қоржыны кәсіпорын түрлеріне, сатылатын
тауар мен қызметтің түріне, екінші тараптың мемлекетіне, қызмет жүзеге асырылатын елге және орындаушы
елге тасымалдау әдістеріне байланысты үнемі өзгеріп отыратындықтан, халықаралық сауда келісімдері одан
сайын күрделене түседі.
Ауқымды талдауларда тәуекелдердің сипаты көбіне транзакциялардың түрлеріне байланысты болады.
Транзакциялар төрт ірі топқа бөлінеді: экспорттау-импорттау (тауарларды сату); көрсетілетін қызметтерді
сату (кеңес беру, тарату, тасымалдау, маркетинг жүргізу, сату); лицензиялау (технология, зияткерлік меншік
трансфері және лицензиялау); тікелей шетел инвестициялары (шетел операциялары). Бұл – өте қарапайым
жіктеме, өйткені транзакциялардың көпшілігіне екі немесе одан да көп категорияның сипаттамалары тән.
Франчайзинг және бірлескен кәсіпкерлік сияқты бизнес жүргізудің гибрид формалары 3-тарау («Халық-
аралық бизнес стратегиялары») мен 20-тарауда («Тікелей шетелдік инвестиция») талқыланады. Франчай-
зинг транзакциялары әдетте келісімшарт бойынша зияткерлік меншік құқығын, ноу-хауды, сауда құпия-
ларын, трансферлеу мен лицензиялауды кейбір жағдайларда тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді сату-
ды қамтиды. Бірлескен кәсіпкерлік тікелей шетел инвестицияларымен тығыз байланысты, сондай-ақ ол
тауарлар, қызметтер, технология мен капиталды трансферлеуді де қамтуы мүмкін. Осы тарауда кейінірек
талқыланатын бизнес транзакциясының үшінші гибрид түрі – валютаның айырбасталмауына байланысты
тәуекелдердің, жергілікті кәсіпорындардың қатысу талаптарының және капиталдың (пайданың) қайта ора
-
луына қатысты шектеулердің алдын алуға бағытталған экспорттаудың бір нысаны – контрсауда. Контрсауда
бірлескен кәсіпкерлік пен технологиялар трансферінің аясында қолданылуы да мүмкін.
10
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Тікелей және жанама экспорттау
Тікелей экспорттау және жанама экспорттау деп жіктелетін тауар экспорты – бизнесті халықаралық дең-
гейде жүргізудің ең әйгілі әдісі. Тікелей экспорттау – компанияның тауарды өз есебінен экспорттауы, яғни
шетелдік сатып алушымен тікелей қарым-қатынас орнатып, төлемін алғаннан кейін тауарды оған жіберу.
Жанама экспорттау кезінде компанияның тауарын экспорттау үшін делдал фирманың қызметі пайдаланы
-
лады. Кішігірім компаниялар үшін жанама экспорттаудың негізгі пайдасы – оның шетел нарықтарына еш-
қандай қиындықсыз, шығынсыз және тікелей экспорттаудың тәуекелдерінсіз енуді қамтамасыз етуі. Компа-
ния өзінің тауарларын сатып алғысы келетін шетелдік фирмаларды тауып беретін комиссионерлер немесе
сатып алушы агенттерге жүгіне алады. Мұндай агенттер қалаған заттарды мүмкіндігінше төмен бағамен
алуды мақсат етеді және шетелдік клиенттерінен өз қызметтері үшін комиссиялық сыйақы алады. Кейбір
жағдайларда агенттер қалаған тауарларды орналастыру мен сатып алуға өкілетті шетелдік үкіметтік орган
-
дар мен жартылай мемлекеттік фирмаларға өкілдік ете алады.
Жанама экспорттау экспортты басқару компаниялары (EMC) немесе экспорттық сауда компания
-
ларының (ETC) қызметтерін пайдаланады. Экспортты басқару компаниялары, негізінде, бір не бірнеше
тауар немесе қызмет өндірушілер үшін экспорттық департамент ретінде қызмет атқарады. Олар жеке бизнес
ретінде жалақы, комиссиялық сыйақы, сонымен қатар аванстық төлемдер ала отырып, өздері өкілдік ететін
өндірушілердің атынан және өздерінің атынан бизнесті жүргізеді. Кейбір экспортты басқару компаниялары
қаржыландыруды ұйымдастыру арқылы, не болмаса қайта сату үшін тауарларды тікелей сатып алу арқылы
жедел төлем ұсынады. Үздік деген экспортты басқару компаниялары өздерінің өнімдері мен нарықтарын
өте жақсы біледі және әдетте олар осы салада шыңдалған тәжірибелі шетелдік дистрибьюторларды пайда
-
ланады. Экспортты басқару компаниялары қызметін пайдалану шетелдік нарыққа тез арада енуге мүмкіндік
береді. Бір кемшілігі – өндіруші шетелдегі сауданы бақылай алмайды. Шетел нарығындағы өнімнің сапасы
мен компания беделін сақтауға қатысты мәселелерді ескерсек, өндіруші үшін сауданы бақылаудың маңызды
екенін көреміз.
Экспортты басқару компаниялары (EMC) жеке клиенттердің тауарларын халықаралық сатып алушылар мен дистрибьюторларға
жарнамалайтын жекелей қызмет көрсетеді. Экспортты басқару компаниясын қолданудың басты себебі – оның өнім өндіруші шетел
нарықтарына бірден қол жеткізуге мүмкіндік беруі. Шетелдік сатып алушылармен тікелей қарым-қатынас орнату процесі ұзақ уа-
қытты алады, мұның шығынға батыруы да мүмкін.
Тауар экспорттауға қатысуын барынша азайтуға бағыт алған өнім өндірушілер өз тауарларын отандық
экспорттық сауда компанияларына сата алады. Бұл компаниялар тауарларға меншік құқығын иемденіп, олар
-
ды өз есептерінен экспорттай алады. Өнім өндіруші үшін транзакция шын мәнінде ішкі сату болып шығады.
Экспорттық сауда компаниялары (EТС) – тәуелсіз дистрибьюторлар. Олар белгілі бір өндірушіге шетелдік нарықта өкілдік ету-
дің орнына, АҚШ-тың қандай тауарына сұраныс бар екенін анықтайды және АҚШ өнім өндірушілерімен сол бағытта сұранысты
қанағаттандыру үшін жұмыс жасайды.
Кейбір арнайы экспорттық сауда компаниялары өнім өндірушілерден құрылады және басқарылады. Экс-
порттық сауда компанияларының бұл түрі көпсалалы және бірсалалы желі арқылы ұйымдастырылады және
бәсекелесуші тауар өндірушілеріне өкілдік етеді. АҚШ Конгресі 1982 жылы Экспорттық сауда компаниясы
туралы заңды қабылдау арқылы осындай компаниялардың өсімін ынталандырды. Бұл заң банктерге экс
-
порттық сауда компаниялары болып танылатын коммерциялық кәсіпорындардың акционерлік капиталына
инвестиция салуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар АҚШ-тың экспорттық-импорттық банкі (Eximbank)
АҚШ экспорттаушыларына айналым капиталының кепілдігін бере алады. АҚШ Сауда министрлігінің Экс
-
порттық сауда компанияларының ісі жөніндегі басқармасы (OETCA) АҚШ-тың экспорт делдалдарын құру
қызметін және олардың қызметін пайдалануға қолдау білдіреді. АҚШ-тың антимонополиялық заңына қарсы
шектеулі түрде иммунитет қалыптастыратын экспорттық сауда сертификаттарын шығарады.
Экспорттық сауда компанияларына ұқсас жанама экспорттық әдіс тауарды экспорттаушы агентке немесе
қайта сатушыға сатуды білдіреді. Экспорттаушы агенттер немесе қайта сатушылар өнімді тікелей өнім өнді
-
рушіден сатып алып, өз қалауына сәйкес тауарды қаптап, қалыпқа салып таңбалайды. Қайта сатушылар тауар-
ды өз адамдары арқылы шетелге өз аттарынан сатып, барлық тәуекелді мойындарына алады. Егер АҚШ-тың
тауар өндірушісі өз өнімдерінің маркетингін және оның алға жылжуын босаңсытып алса, бұл жағдай тауардың
11
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
шетелдегі сатылымына кері әсерін тигізуі ықтимал. Экспорттың келесі гибрид түрі – консигнация. Консиг-
нация – тауарды шетелдік тарапқа жеткізуді білдіреді, алайда консигнатор компания тауарды сатпайынша,
тауардың иесі болып экспорттаушы қала береді. Консигнатор тауарды сатқан сәтте ғана комиссиялық сыйақы
-
сын алады және экспорттаушыға ақшалай аударым жасайды. Тауарға деген меншік құқығының тауар сатыл-
майынша экспорттаушыда болуы оған белгілі бір кепілдік береді, алайда барлық қаржылық міндеттемелер
және қаржы төленбеуден, тауардың сатылмай қайта оралуынан туындайтын тәуекелдер экспорттаушының
мойнында болады. «Агенттер мен дистрибьюторларды жұмысқа алу» туралы 17-тарауды қараңыз.
Тікелей экспорттау
Халықаралық сауданың ең кең тараған түрі – тікелей экспорттау немесе импорттау. Тікелей экспорттауды
енді қолға алған компаниялар тауарды экспорттауды қолда бар жұмыс күші мен ұйымдық құрылымдарды
пайдалану арқылы жүзеге асырылатын ішкі саудадан еш айырмашылығы жоқ деп біледі. Табысты экспорт
-
таушы болу үшін халықаралық бизнесті отандық бизнестен ажырата білу талап етіледі, сонымен қатар халық-
аралық сауда бөлімін құру арқылы тауар маркетингін жүргізуге барынша күш салған жөн. Компания өз экс-
портын қалай ұйымдастыратынынан бұрын, оның құрылымы маркетологтың жұмысына ыңғайлы болуға
тиіс екеніне ден қоюы керек. Тәжірибе көрсеткендей, компанияның шетелдік нарықта табысты болуы оның
өнімінің сипатынан гөрі маркетингін жүргізу әдістеріне байланысты. Алайда кейбір кішігірім компаниялар
олардың құрамында ішкі маркетинг жүргізу департаментінің болмағанына қарамастан, табысты экспорттау
-
шыларға айналғанын айта кеткен жөн. «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Экспорттау кезінде шағын
компаниялар тап болатын тәуекелдер туралы миф» атты 1.1-мысалға қараңыз.
Компания экспорттау үшін ұйымдастырылғандықтан әрбір нарықта өнімді тарату үшін тиісті каналдарды
таңдауы керек. Ондай каналдарға сату өкілдері, агенттер, дистрибьюторлар, қайта сатушылар мен соңғы тұ
-
тынушылар жатады. Шетелдік сату өкілі өнім өндірушінің мемлекет ішіндегі өкілімен тең. Өкіл компания
өнімі туралы әдебиеттер мен үлгілерді ықтимал сатып алушыға ұсыну үшін пайдаланады; өкіл басқа өнім
өндірушілердің қосымша тауар топтарын да алып жүреді. Әдетте сауда өкілі комиссиялық сыйақы есебінен
қызмет етеді, тәуекелдер мен жауапкершілікті мойнына алмайды, белгілі бір уақыт аралығына жасалған
келісімшарт бойынша қызмет етеді. Келісімшарт сату аумағы мен сату шарттарын, өтемақы тәсілдерін, ке
-
лісімшарттың күшін тоқтатудың себептері мен процедурасын т.б. ережелерді анықтайды. Керісінше, шетел-
дік агенттер өздері өкілдік ететін фирманың атынан белгілі бір міндеттемелерді алуға құқылы. Кез келген
келісімшартта шетелдік агенттің немесе өкілдің өзі өкілдік ететін фирмаға келісімшарт міндеттемелерін
жүктеуге құқықтық өкілеттігі бар не жоқтығы туралы ақпарат болуға тиіс.
1-МИФ. ЭКСПОРТТАУ ТЫМ ҚАУІПТІ: түрлі халықаралық нарықтардың тәуекел деңгейлері де әртүрлі. Тәуекелдерді анықтау-
ға болады және оларды азайтуға кететін шығындарды төмендетудің жолдары да жеткілікті. Келесі тарауларды қараңыз:
7-тарау («Еркін сауда келісімдері»), 13-тарау («Тауар тасымалы»), 14-тарау («Құжаттамалық транзакциялар»), 15-тарау
(«Халықаралық сауданы қаржыландыру»), 17-тарау («Агенттер мен дистрибьюторларды жұмысқа алу»).
2-МИФ. ТӨЛЕМАҚЫНЫ АЛУ ӨТЕ ҚИЫН: сауда операцияларын қаржыландыру және жаһандық банк жүйесі тауарды халық-
аралық сатып алу мен сатуды қарапайым, қауіпсіз және тиімді түрде үйлестіре алатын дәрежеге жетті. Төлемдерді жинау
әдістері әртүрлі, оның ішінде банктер арқылы аккредитивтермен алу, кредиттік карталар және онлайн төлемдермен жүзеге
асыруға болады. 15-тарауды қараңыз («Халықаралық сауданы қаржыландыру»).
3-МИФ. ЭКСПОРТТАУ ӨТЕ ҚИЫН: экспорттау ісі қағазбастылықтан арылып келеді. Нарықты зерттеу мен сатып алушыларды
табу көп орайда өз компьютеріңізбен тегін немесе арзан ақпараттарды қолдану арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Элек-
трондық-коммерциялық платформалар сияқты үшінші тараптағы экспорт қызметін үйлестірушілер қиындық пен қауіп-
қатердің алдын алады.
4-МИФ. ІШКІ НАРЫҚТА ҚАЛУ ДҰРЫС СТРАТЕГИЯ: АҚШ компаниялары мойындамаса да, халықаралық бизнес оған әсер етеді
және онымен тығыз байланыста болады. Шағын және орта компаниялар нарықты диверсификациялайтын халықаралық
стратегияны қажет етеді.
5-МИФ. КОМПАНИЯНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ДЕҢГЕЙГЕ ШЫҒУЫ ОНЫҢ ІРІЛІГІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ: кішігірім компания да
жаһандық деңгейде әрекет ете алады. Мысалы, 2005 жылғы экспортпен айналысатын АҚШ қомпанияларының 30%-ның
құрамы 19 қызметкерден артық емес екені анықталды, ал кейбірінің қызметкерінің саны бесеуден аспайды.
6-МИФ. АМЕРИКАЛЫҚ ТАУАРЛАРДЫҢ САТЫЛЫМЫ ТӨМЕН: сіздің өніміңіз немесе қызметіңіз ішкі нарықта жақсы сатылса,
шетелдік нарықта да сәттілікке ие болуына барлық мүмкіндіктер бар. Кейбір нарықтардың мәдени және реттеуші меха-
низмдерінде өзіндік ерекшеліктер болғандықтан, ұсынылып отырған өнім мен қызметті модификациялауға тура келеді.
7-МИФ. ШЕТЕЛ ТІЛІН ЖЕТІК МЕҢГЕРМЕГЕНДІКТЕН, МЕН СӘТСІЗДІККЕ ҰШЫРАЙМЫН: ағылшын тілі сіз үшін әлемдік
нарықта даңғыл жол ашады, қажет болған жағдайда қолын созатын аудармашылар да жеткілікті. Мәдени және бизнестік
этикетті өз бетіңізбен үйреніп алуыңызға болады. Оның жәрдемі де аз емес, тілдік кедергілерге қарамастан, көп жағдайда
көмектеседі.
1.1-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Экспорттау кезінде шағын компаниялар тап болатын тәуекел-
дер туралы миф
12
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Шетелдік дистрибьютор – экспорттаушыдан тауарды сатып алып, пайда үшін қайта сататын және саты-
лымнан кейінгі қызмет пен көмекті қамтамасыз ететін саудагер. Әдетте дистрибьютор өнімдер мен қосалқы
бөлшектердің инвентаризациясын жүргізеді, сонымен қатар тиісті жағдайда қызмет көрсету үшін қажет қыз
-
меткерлердің болуын қамтамасыз етеді және қалыпты жұмыс шарттарын жасайды. Экспорттаушы барлық
потенциалды өкілдерді, агенттер мен дистрибьюторларды жете тексерістен өткізуі қажет. Төмендегі ақпа
-
ратқа шолу жасалуға тиіс: (1) жоғары лауазымды қызметкерлердің қазіргі жағдайы және олар туралы мәлі-
меттер, оның ішінде кәсіби даярлығы; (2) қызметкерлер мен басқа да ресурстар (сатушылар, қойма, қызмет
көрсету орындары); (3) сату аумағы; (4) ағымдағы сату көлемі; (5) әдеттегі тұтынушының профилі; (6) жаңа
өнімдерді сату аумақтарына енгізудің әдістері; (7) өзі өкілдік ететін отандық фирмалардың атаулары мен ме
-
кенжайлары; (8) сауда және банк жөніндегі мәлімет; (9) шетелдік компанияның экспорттауға шығарылатын
өнімдерге байланысты ішкі мемлекеттік нарықтың қарым-қабілетіне деген пікірі. Бұл ақпарат – тек өкілдің
экспорттаушының өндірісі жайында не білетінін тізіп шығу ғана емес, сонымен қатар өз бетінше нарыққа
жүргізген құнды зерттеу де. Кредит төлеу қабілеті жөніндегі ақпаратты коммерциялық фирмалар мен Сауда
министрлігінің Дүниежүзілік трейдерлердің деректер жөніндегі баяндамасының жобасынан алуға болады.
Экспорттаушы туындауы мүмкін мүдделер қақтығысынан қорғану үшін шетелдік фирма ұсынатын өнімдер
топтамаларымен таныс болуға тиіс.
Нарықты зерттеу арқылы тәуекелдерді бағалау
Халықаралық кәсіпкерлер мен экспорттаушылар табысты болуы үшін нарықты зерттеу арқылы шетелдік
нарықты бағалауға тиіс. Экспорттаушылар алдымен өзінің нарықтық мүмкіндіктері мен шектеулерін анық
-
тау, сондай-ақ болашақ тұтынушыларды табу үшін нарықты зерттей бастайды. Компанияның нарықты зерт-
теуі өз өнімдері үшін ең ірі шетелдік нарықты, оның трендтерін, перспективасын, шарттарын, тәжірибесін
және өзінің сол нарықтағы бәсекелестерінің кім екенін айқындауға тиіс.
Нарықты негізгі дереккөздерінен зерттеу кезінде компания ақпаратты интервью, шолу жасау, өкілдер мен
ықтимал сатып алушылармен тікелей байланыс орнату арқылы жинастырады. Нарықты негізгі дереккөздер
-
ден зерттеудің бір артықшылығы, ол – компанияның негізгі қажеттіктерін ескереді және жекелеген зәру мә-
селелерге жауап іздейді. Алайда бұл көп уақыт алады және едәуір қымбатқа түседі. Нарықты негізгі дерек-
көздерден зерттеу қымбатқа түсетіндіктен, фирмалардың көпшілігі қайталама дереккөздерге сүйенеді («Тран-
закцияларға назар аударыңыз: Нарықты зерттеуге арналған жалпы дереккөздер» атты 1.2-мысалды қараңыз).
● Business America. Аптасына екі рет шығатын АҚШ Сауда
министрлігінің бұл басылымы әр ел бойынша өткір эконо-
микалық талдаулар, әлемдік сауда ақпараттарын жариялай-
ды, сондай-ақ АҚШ өнімдерінің әлем бойынша жоспарлан-
ған көрмелері болатыны жайында алдын ала ескертеді, экс-
порт маркетингі саласындағы жетістіктер тарихын сөз етеді.
● Commerce Business Daily (СBD). Бұл – АҚШ-тың Сауда ми-
нистрлігі дүйсенбіден жұмаға дейін күн сайын жариялайтын
басылым. СBD үкіметтік сатып алу шақыруларының тізімін,
жасалған келісімшарттар, мердігерлер туралы ақпарат, ар-
тық меншікті сатудың, бизнес мүмкіндіктерінің, шетелдік
мемлекеттік сатып алу туралы мәліметтерді жариялайды.
● Сауда мәселесі бойынша ақпараттық орталық. АҚШ
экспортын қолдайтын федералдық бағдарламалар мен жо-
баларға қатысты, соның ішінде шетел нарығы мен салалық
трендтерге қатысты ақпарат іздейтін АҚШ компанияларына
арналған кең ауқымды дереккөз. Бұл орталық АҚШ үкіметі
тарапынан қолдау көрсетілген ел ішіндегі және шетелдегі
салалық саудаға қатысты іс-шаралардың компьютерленген
күнтізбесін дайындайды.
● Сауда жөніндегі деректердің Ұлттық банкі (NTDB).
NTDB экспортты көтермелеу және АҚШ-тың 15 үкіметтік
агенттігі жинақтаған халықаралық сауда деректерін жария-
лайды. Ай сайын жаңаланатын және CD-ROM-да жарияла-
натын деректер банкі 100 000 құжатқа қол жеткізуге мүмкін-
дік береді. NTDB тауардың түрі мен шығарған еліне сәйкес,
АҚШ-тың импорты мен экспорты туралы соңғы алынған де-
ректерді береді: Орталық барлау агенттігінің (CIA) Factbook
жинағының толық нұсқасы болып есептеледі; АҚШ өнімде-
рін импорттауға қызығушылық танытқан, шетелдегі 50 000-
нан астам жеке тұлғалар мен фирмалардың аты-жөндері мен
мекенжайлары туралы ақпарат шетелдік трейдерлер индексі
және басқа да дереккөздерді ұсынады.
● Шағын бизнес басқармасы (SBA). SBA зерттеуге қатысты
жалпы дереккөздерді сатумен айналысады.
1.2-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Нарықты зерттеуге арналған жалпы дереккөздер
(Қосымша дереккөз ретінде интернет-жаттығуларындағы 7-мәселеге қараңыз)
Нарықты қайталама дереккөздерінен зерттеу негізгі үш жолмен жүзеге асырылады. Біріншісі – халық-
аралық нарыққа әсер ететін әлемдік оқиғалардан хабардар болу, ерекше жобалардың жарнамаларын қарап
жүру немесе шетел нарығын барып көру. Екіншісі – сауда мен экономикалық статистиканы талдау. Сауда
статистикасы тұтастай алғанда өнім категориясы мен мемлекет туралы ақпараттан жинақталады. АҚШ-тың
13
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
мемлекеттік органдары статистикалық ақпараттарды көрсетілген уақыт аралығындағы тауарлардың жөнел-
тілуі жөніндегі ақпаратпен толықтырады. Халықтың саны және құрамы, олардың жан басына шаққандағы
табыс мөлшері, өндіріс көлемі секілді демографиялық және жалпы экономикалық мәліметтер – компанияға
керекті нарықтың маңызды көрсеткіштері. Нарықты қайталама дереккөздерінен зерттеудің үшінші жолы –
сарапшылардан кеңес алу, оның ішінде: Сауда министрлігі сарапшылары мен үкіметтік агенттермен бай
-
ланыс орнату; семинарларға, халықаралық сауда көрмелеріне қатысу; халықаралық сауда және маркетинг
жөнінде кеңес берушілерді жалдау; ұқсас өнімдерді табысты экспорттайтын саудагерлермен сөйлесу; сауда
және салалық ассоциациялардың қызметкерлерімен байланыс орнату.
Қайталама дереккөздермен жұмыс жасау әрі арзан, әрі компанияны маркетинг саласына көбірек назар
аударуға итермелейді. Алайда кейбір елдер үшін ең жаңа статистиканың өзі бұдан екі жыл бұрын жасал
-
ған болуы мүмкін. Сондай-ақ көп жағдайда қызметтер саудасы туралы статистикаға қол жеткізу аса қиын.
Соған қарамастан, қайталама зерттеу өте бағалы әрі салыстырмалы түрде компания үшін жеңіл жасалатын
қадам. «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Нарықты зерттеуге арналған сатылы әдіс» атты 1.3-мысал
-
ға қараңыз.
1. Ықтимал нарыққа шолу жасаңыз
1-қадам. Әртүрлі мемлекеттерге экспортталатын өнімдерді
көрсететін экспорт статистикасын алыңыз. Сауда министр-
лігі тарапынан шығарылатын сыртқы сауда есебі: ай сайын-
ғы импорт және экспорт (халықаралық стандарттың сауда
жіктемесі, елдер бойынша тұтынушы тауарлары) құжатын-
да АҚШ бойынша барлық импорт және экспорт мәліметте-
рін береді. Фирмалар Экспорттық ақпарат жүйесінің (XIS)
статистикалық есебіне (SBA) немесе АҚШ Сауда министр-
лігінің өнеркәсіптік шолуына жүгінуі керек.
2-қадам. Фирма өнімдері үшін қарқынды өсіп келе жатқан
нарықтарды, оның ішінде бұл нарықтардың ең ірі 5-10-ын
анықтаңыз. Олардың соңғы 3–5 жыл аралығындағы жай-
күйіне талдау жасаңыз. Нарықтың өсімі жылдан-жылға тұ-
рақты болды ма? Экономикалық дағдарыс кезінде импорт-
тың өсімі байқалды ма? Егер байқалмаса, экономикалық
қайта өрлеу кезінде ше?
3-қадам. Жаңа мүмкіндіктерге қол жеткізетін шағын, бі-
рақ қарқынды даму үстіндегі нарықтарды анықтаңыз. Енді
ашылып жатқан нарық үшін бәсекелестер жоқтың қасы де-
сек те болады. Бастау нүктесінің төмен екенін ескерсек, бұл
мемлекеттерді болашағы зор нарық деп квалификациялау
үшін ол елдерде өсім деңгейі айтарлықтай жоғары болуы
қажет.
4-қадам. Нарық жағдайын бағалау үшін статистикалық
тұрғыдан келешегі бар нарықтардың арасынан 3-5 нарық-
ты таңдап алыңыз. Таңдап алынған нарықтарды жетілдіру
үшін Сауда министрлігінің жергілікті офистерінен іскерлік
серіктестермен, тасымалдау компанияларымен және басқа-
ларымен кеңесіңіз.
2. Таргет нарықтарды бағалаңыз
1-қадам. Компания өнімдері мен басқа да тиісті өнімдер
үшін сұранысқа әсер етуі ықтимал трендтерді зерттеңіз.
Өнімді жалпы тұтыну көлемі мен импортқа арналған со-
маны есептеңіз. Сауда министрлігі жариялайтын өнеркәсіп
секторының талдаулары (ISA), ескерту жөніндегі есеп беру
мен мемлекеттің маркетинг жоспарлары әр елге арналған
экономикалық мүмкіндіктер мен нарық трендтері туралы
мәлімет береді. Демографиялық ақпаратты (халық саны,
жас мөлшері т.б.) World Population – дүниежүзі халқы (Ха-
лық санағы бюросы) және Statistical Yearbook – статистика-
лық жинақтан (БҰҰ) алуға болады.
2-қадам. Өнеркәсіп секторының талдауларын және бәсеке-
лестікті бағалау әдістерін (барлығы Сауда министрлігінен
алынған) пайдалану арқылы бәсекенің қайнар көздерін,
сондай-ақ әрбір таргет нарықтағы отандық өнеркәсіптің
өндіріс ауқымы мен басты бәсекелестердің өндіруші мем-
лекетін анықтаңыз.
3-қадам. Маркетингке және тұтынушы секторлары, тарату
каналдары, мәдени ерекшеліктері мен бизнес тәжірибеле-
рі сынды әрбір нарықта өнімнің қолданылуына әсер ететін
факторларға талдау жасаңыз. Сауда министрлігі тарапынан
ұсынылатын сатып алуға қатысты салыстырмалы талдау
және өнеркәсіп секторының талдаулары да өте пайдалы.
4-қадам. Өнімнің ел ішіне импортталуына кедергі болатын
шетелдік тосқауылдарды анықтаңыз (тарифтік немесе та-
рифтік емес). Өнімді мемлекетке экспорттауға тосқауыл
болатын АҚШ-тың кедергілерін (экспорттық бақылау)
анықтаңыз. Бұл ретте Шетелдік жеке инвестициялар кор-
порациясы (OPIC) дайындаған елдер бойынша ақпараттық
жинақтар пайдалы болуы мүмкін.
5-қадам. Өнім мен қызметті экспорттауды жеделдететін
АҚШ үкіметінің немесе шетелдік үкіметтің ынталандыру
шараларын анықтаңыз.
3. Қорытынды жасаңыз
Компания деректерді талдағаннан кейін, өзінің маркетинг-
тік ресурстары кейбір елдерде тиімді пайдаланылады деген
қорытындыға келуі де мүмкін. Егер компания жаңадан экс-
порттай бастаған компания болса, барлық күш-жігерін саны
оннан аз нарыққа жұмсауға тиіс; тіпті алғашқы бастамасы
үшін бір немесе екі ел де жеткілікті. Компанияның күш-
қуатын анықтауға оның ішкі ресурстары көмектесуі керек.
1.3-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Нарықты зерттеуге арналған сатылы әдіс
Дереккөз: Сауда жөніндегі деректердің Ұлттық банкі, STAT-USA өнімі, АҚШ Сауда министрлігі
14
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Халықаралық бизнес транзакцияларының тәуекелдері
Халықаралық бизнеске қатысты көптеген тәуекелдер сауда, лицензиялау, тікелей инвестициялау сияқты
транзакция тәсілдеріне байланысты өзгеруі де мүмкін. Сондай-ақ олар бизнестік тараптардың орналасқан
елдері мен транзакция жүзеге асырылған елдерге байланысты да өзгеріп отырады. Тараптардың бірі азаматы
немесе сол елдің құзыретіндегі тұлға болып есептелетін ел – өндіруші ел, ал егер тараптың бірі бизнесті бас
-
қа елде жүзеге асырса, сол ел – қабылдаушы ел деп саналады. Тараудың бұл бөлігінде халықаралық бизнес
тәуекелдерінің төрт категориясы талданады: мәдени және тілдік ерекшеліктер, валютадағы, құқықтық және
саяси жүйелердегі ерекшеліктер.
1.4-кесте. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізудің тәуекелдері
Тәуекелдің түрі Сипаттамасы Тәуекелдерді азайту
Жалпы тәуекелдер: бизнес жасаудың әдіс-
тері
Жалпы тәуекелдер: шет мемлекет
Жалпы тәуекелдер: тауарды жеткізбеу
Жалпы тәуекелдер: төлем алмау немесе
ақысын алмау (экспорттаушы)
Тілдік тәуекел
Мәдени тәуекел
Валюталық тәуекел
Саяси тәуекел
Құқықтық тәуекел
Арнайы импорттық заң актілері
Тасымалдау тәуекелдері
Тікелей шетелдік инвестициялардың
(ТШИ)
лицензиялаумен салыстырғанда тәуе
-
келі жоғары; лицензиялаудың
экспорттауға қарағанда тәуекелі жо
-
ғары
Түрлі мемлекеттердің тәуекелді си
-
паттауы әртүрлі
Сатып алушы төлемді жүзеге асы
-
рады, бірақ ешқашан тауарды
алмайды.
Сатушы тауарды жөнелтеді, бірақ
ешқашан оның ақысын алмайды.
Ауызша коммуникация мен жазбаша
келісімшартты қате түсіну.
Басқа тарапқа тіл тигізудің тәуекелі
Келіссөз жүргізудің түрлі стильдері
Валютаның айырбасталу қабілеті,
флуктуациялар, репатриация тәуе
-
келдері
Экспроприация
Реттеудегі өзгерістер («сырғымалы»
экспроприация)
Заңдағы айырмашылықтар, заңның
қолданысқа енгізілуі, құқықтық
қорғау тәсілдері
Сот шешімдерін күшіне енгізу
Жергілікті компаниялардың қатысуы
және үлесі
Талаптар
Стандарттар
Күшін тоқтату туралы заңдар («ес
-
кірмейтін заңдар»)
Тасымалдау кезіндегі тауарға зиян
келу және тауарды тиісті түрде
жеткізе алмау
Бизнес жүргізу әдістеріне байланысты
тәуекелдерді жеңілдетудің бірнеше
жолдары бар
Тәуекелді бағалау шет мемлекеттің
саяси және экономикалық тұрақты
-
лығын бағалау үшін қажет.
Ашық шот транзакциясы
Құжаттамалық инкассо транзакциясы
Резервті аккредитив
Алдын ала ақшалай төлем
Аккредитив
Меншік құқығын сақтап қалу
Консигнация
Аударма
Екі тілдегі келісімшарт
Этикет
Сенімді қарым-қатынас орнату
Өз валютасында төлем жасау
Хеджинг
Контрсауда
Саяси тәуекелден сақтандыру
Екіжақты инвестициялық шарттар
Концессиялық келісім
Шетелдік заңгер
Келісімшарт бойынша құқықтық қор
-
ғау тәсілдері
Құқықты таңдау
Сот елін таңдау
Арбитраждық ескертпе
(Нью-Йорк конвенциясы)
Нарықты таңдау
Тәуелсіз жеткізушінің қызметін пай
-
далану
Жүкті сақтандыру
Сауда шарттары
Халықаралық бизнесмен бетпе-бет келетін тәуекелдердің түрлері мен мұндай тәуекелдерді жеңілдету
үшін қолданылатын әдістері бірқатар айнымалыларға байланысты транзакциядан-транзакцияға өзгеріп оты
-
рады. Жоғарыда көрсетілген негізгі айнымалылардың екеуі мыналар: қабылдаушы елдің ерекшелігі және
транзакцияның түрі. Жалпы, халықаралық бизнес жүргізудің үш жолында да тәуекелдің деңгейі артады: экс
-
порттау және импорттаудан лицензиялауға дейінгі; лицензиялаудан тікелей шетел инвестициясына дейінгі.
Енді халықаралық бизнес транзакцияларындағы осы тәуекелдердің белгілі бір түрлерін қарастырамыз.
15
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
Қабылдаушы елдің тәуекелдерін бағалаудың маңызы төменде келтірілген үш салыстырмалы сценарийде
шолу арқылы сипатталады. Әр сценарийде АҚШ компаниясының өкілдері жоғарыда талқыланған нарыққа
енудің негізгі үш стратегиясының біреуін қолдану арқылы екі елде бизнес жасаудың тәуекелдерін бағалауға
тиіс. Кітаптағы негізгі түйінді тұжырымдамаларды сипаттайтын ұғымдар курсивпен беріледі және мағына
-
сы оқулықта ашылады. Аталған үш сценарийді қолдану арқылы халықаралық бизнес транзакцияларында
кездесетін тәуекелдердің табиғаты мен күрделілігін түсіне бастаймыз. Тәжірибелі халықаралық бизнесмен
тәуекелдерді дәл тауып, алдын алу шараларын жүзеге асырып, жетістікке қол жеткізе алады.
Дамушы елдердегі тәуекел
Дамушы елдердің көпшілігінде бизнес жүргізу кезіндегі тәуекелдің деңгейі дамыған елдермен салыс-
тырғанда анағұрлым жоғары. Кейбір елдерде үкіметтің әрекеттері өктем, дау-дамайды шешуі мен құқық-
тық жүйелері дәрменсіз, салық пен сыбайлас жемқорлықтың деңгейі өте жоғары болып келеді. Бұл елдерге
шетелдік инвестицияларды тарту оңайға түспейді. Сондықтан бұл елдер үшін бизнес жүргізудің жалғыз әрі
ең тиімді түрі – экспорттау. Кейбір мемлекеттер бизнес жүргізудің тәуекелдерін заңды түрде азайту үшін
шетелдік инвесторлар мен бизнесмендерді қорғауға кепілдік беретін заңдар қабылдады. Мексика шетелдік
инвестицияларды тарту және қорғау үшін 1993 жылы Шетелдік инвестициялар заңын қабылдады. Ол шетел
-
дік меншік үшін мексикалық нарықтың есігін айқара ашты. Кейбір стратегиялық мәні бар экономикалық өн-
дірістің 49%-нан жоғары бөлігін шетелдіктердің меншігіне беру үшін Шетелдік инвестициялардың ұлттық
комиссиясының рұқсаты қажет. Ал мұнай, электр желісі, теміржол сияқты салалар Мексика азаматтарына
ғана тиесілі болып қала бермек. Шетелдік инвестициялар заңы үкіметтік рұқсат алудың жеделдетілген тәр
-
тібін де жасады. Қытайда бизнес жүргізудің тәуекелдеріне кеңейтілген шолу жасау үшін 9-тарауды қараңыз.
1-сценарий:
Нигерия мен Канадаға тауар сату
Жақында үкіметтік емес Transparency International
ұйымының Сыбайлас жемқорлық индексінде жа-
рияланған тізімнің ұшар басына Нигерия орналас-
ты. Нигерияда бизнес аясында пара ұсынбай келіс-
сөзге жету өте қиын. Мұндай елде бизнес жасаудың
тәуекелдерін толықтай түсіну үшін тәуекелдерді ба-
ғалайтын кәсіби компанияға саяси тәуекелдерді ба-
ғалау туралы есеп дайындау үшін тапсырыс беру–
ең дұрыс шешім. Сонымен қатар бұл ретте АҚШ-
тың Мемлекеттік департаментінен ақпарат алу үшін
хабарласуға кеңес беріледі. Шетелдік тарапты,
оның ішінде, анықтамалық және кредиттік тексеру-
лерді міндетті түрде толықтай зерттеу керек. АҚШ-
тың Шетелдік сыбайлас жемқорлықпен күрес за-
ңына қайшы келетін пара берудің алдын алу үшін
этикалық нормаларды сақтауға қатысты қатаң бағ-
дарлама қабылдануға тиіс. Сонымен бірге Ниге-
рияның валютасы– АҚШ доллары, Еуропаның еу-
росы немесе ағылшынның фунт стерлингі сияқты
тұрақты валютаға айналдыруға келмейтін валюта.
Аталған валюталардың бірі арқылы төлемдерді жү-
зеге асыру мүмкін емес, өйткені үкімет бұл валюта-
лардың елден қайтарылуына шектеулер қойып тас-
таған. Осылайша бизнес жүргізудің оңтайлы тәсілі,
яғни экспорттаудың тәуекелі төмен әдісі де Нигерия
сияқты елде түкке жарамай қалуы мүмкін.
Осындай елде жүргізілмек экспорттау процесі
беделі жоғары банкпен кепілдендірілген аккреди-
тивпен нығайтылуы керек. Валютаның айырбасталу
қабілеті мен репатриациясының мәселесін тауар-
лар өзара ауыстырылатын контрсауда транзакция-
сы арқылы не болмаса экспорттық транзакция мен
импорттық транзакцияны байланыстыру арқылы
шешуге болады. Компания үшін тәуекелді жоюдың
келесі құралы– өз есебінен транзакцияны жүзеге
асыруға ниетті экспорттаушы сауда компаниясын
табу. Соңында, саяси және кредиттік тәуекелдерді
сақтандырудың шығындары мен оған қол жеткізу
мүмкіндігін зерттеу қажет. Шетелдік жеке инвести-
циялар корпорациясы (OPIC), Eximbank, Инвести-
циялық кепілдіктер бойынша көпжақты агенттік
(MIGA) сақтандырудың түрлі нысандарын қамтама-
сыз етеді.
Нигерияға экспорттауға қарағанда Канадаға
экспорттаудың тәуекелінің деңгейі төмендеу. Кана-
да Солтүстік Америка еркін сауда келісімінің
(NAFTA) мүшесі және өндірістік әрі тұрақты мемле-
кет болғандықтан, оның мемлекеттік әрі валюта-
лық тәуекелдері төмен. Валюталық флуктуациялар
мүмкін болғанына қарамастан, канадалық доллар
АҚШ долларына еркін айырбасталады. Валюталық
флуктуациялық тәуекелдер ұзақмерзімді транзак-
цияларда кездеседі, бірақ тараптың екеуі де бұл
тәуекелден түрлі хеджирлеу әдістері арқылы құты-
ла алады. Біржолғы экспорттық транзакция кезін-
де күрделі валюталық өзгерістерге байланысты
тәуекелдің болу ықтималы төмен. АҚШ экспорттау-
шылары валюталық тәуекелдерді төлемді АҚШ
долларымен жүзеге асыруды талап ету арқылы
жоя алады.
16
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
2-сценарий:
Қытай Халық Республикасы мен Францияда технологияны лицензиялау
Технологияны лицензиялау мен зияткерлік мен-
шік құқығын трансферлеу – халықаралық бизнес
транзакциясындағы тәуекелдің келесі деңгейі.
Компания кез келген уақытта үшінші тарапқа құпия
ақпарат пен сауда құпияларын ашқанда, ақпарат-
тың өкілеттігі жоқ тараптарға әрі қарай ашыла тү-
суі тәуекелді көбейтпесе азайтпайтыны да белгілі.
Егер құпия ақпарат зияткерлік меншік қорғалмай-
тын шетелде ашылса, мәселе тығырыққа тіреледі.
Қытай Берн конвенциясы сияқты зияткерлік
меншік құқығы жөніндегі конвенциялардың бірқа-
тарына қосылса да, одан бұрын оларда өнімдерді
заңсыз жасау арқылы және қарақшылық жолмен
сауда маркалары, авторлық құқық пен патент құқы-
ғын бұзудың деңгейі жоғары болды. Жалғыз тиімді
контршара ретінде сұрқай нарықтың тауарларын
импорттаудың алдын алу үшін жасалған құқықтық
әрекеттердің құны мен оған кеткен уақытты атауға
болады. Қытай ДСҰ-ға мүше болып енгенде зият-
керлік меншік құқығы туралы заң күшейтіледі деп
күтілген еді. Лицензиар лицензиялық ақпаратты
теріс пайдалануға қарсы келісімшарттық қорғауды
қамтитын трансферлік келісімдер бойынша келіс-
сөздерді өткізуге тиіс. Мұндай қорғау әрекеттерін
күшіне енгізу күрделі мәселе болып қала бермек.
Күшіне енгізуге кететін шығындарды төмендету
мен сәттілік ықтималын арттыру үшін лицензиар
медиация мен арбитраж сияқты дауды шешудің ба-
лама әдістерін қарастыруы қажет. Сонымен қатар
лицензиар лицензиялық келісімнің АҚШ-тағыдай
түгелдей жеке автордың ісі емес екенін түсінуі ке-
рек. Аз дамыған елдер, бұрынғы коммунистік ел-
дер, Қытай лицензиялық келісімдердің үкіметте
тіркелуі мен мақұлдануын талап етеді. Келісімшарт-
тарға шолу жасалып, лицензиардың мүддесіне сай
келетін ескертпелер өзгертілуі әбден ықтимал.
Роялти, құпиялық, күшін тоқтату туралы ескертпе-
лер, лицензия алушының лицензияланған нысан-
ды жетілдірген сайын ақпарат беруін міндеттейтін
ескертпе немесе кері табыстау ескертпесі қайта
қаралуға жататын ескертпе болып есептеледі.
Қытаймен салыстырғанда Францияда зияткер-
лік меншікті қорғау деңгейі жоғары. Зияткерлік
меншік иесі қандай да бір зияткерлік меншік құ-
қығын трансферлеу жөніндегі келісім жасаспас
бұрын, оның Францияның патент, авторлық құқық
және сауда маркалары туралы заңдарына сәйкес
құқықтарын тіркеуі маңызды. Лицензиялық немесе
трансферлік келісімшарт Францияның заңнамасы-
на сәйкес жазбаша түрде жасалады. Бұл заңдарды
алмастыра алатын патенттерді лицензиялау мен
зияткерлік меншікке қатысты Еуропалық одақтың
принциптері де қарастырылуға тиіс, АҚШ заңнама-
сына сәйкес заңды деп есептелетін кейбір прин-
циптер ЕО-ның бәсекені қорғау туралы (монопо-
лияға қарсы) заңдары аясында заңсыз болып шы-
ғуы да мүмкін.
3-сценарий:
Ресей Федерациясы мен Германияда компанияны сатып алу
Барлық халықаралық бизнес транзакцияларының
ішіндегі ең тәуекелі көбі– бөлімше ашудан бастап,
құрылып қойған компанияны сатып алу немесе өн-
дірістік нысандарды салуға дейінгі салаларды қам-
титын тікелей шетел инвестициялары. Тікелей ше-
телдік инвестициялар – тәуекелді іс. Себебі олар
компанияны қабылдаушы елдің түрлі заңдарының
алдында дәрменсіз етуі мүмкін. Бұл заңдар жұмыс-
пен қамту мен еңбек, қоршаған орта, денсаулық
сақтау мен қауіпсіздік, тауардың сапасына деген
жауапкершілік және салық салу сияқты салаларды
қамтиды. Тікелей шетел инвестицияларын қарас-
тырған кезде, ең алдымен, шетелдік кәсіпорынды
іске қосу үшін қандай құқықтық механизмді таңдау
керектігі жөнінде шешім қабылдау қажет. Бизнес
жүргізудің ең әйгілі жолы– қабылдаушы елдің заң-
дарына сәйкес тәуелсіз еншілес компания құру.
Ресейде дайын компанияны сатып алудағы ең
үлкен тәуекел– коммерциялық заңдардың мазмұ-
ны мен оның жүзеге асырылуындағы екіұштылық.
Қазіргі Батысқа бейімделген заңдардың көпшілігі
1991 жылы коммунизм күйрегеннен кейін енгізіл-
ген-ді. Ресей соты қосымша құқық практикасын
(Батыс құқық жүйелерінде кездесетін) әлі күнге
дейін жасаған жоқ. Шын мәнінде, Ресей құқық жү-
йесінің әлсіз екені көпке мәлім. Ресейде бірлескен
кәсіпорынды ресейлік серіктеспен бірге ұстаған
тиімді. Бірлескен серіктес тәуекелдерді бөлісіп, ка-
питалдың жартысын қамтамасыз етіп, не болмаса
қажет үкіметтік байланыстар мен тарату жүйелерін
реттеуі мүмкін. Бірлескен кәсіпорындар мемлекет-
тік органдардың рұқсатын алуға немесе тіркелуге
тиіс, тіркелмеген жағдайда, мұның аяғы бірлескен
кәсіпорынның таратылуы сияқты түрлі сәтсіздікпен
аяқталуы ықтимал. 2014 жылғы Ресейдің Қырымға
басып кіруі және содан туындаған батыстық санк-
циялар сіздің шешіміңізге қалай әсер етеді? Сіз дағ-
дарыстағы Ресей экономикасына және АҚШ дол-
ларының күштілігіне байланысты инвестициялық
мүмкіндіктерден пайда табу үшін Ресейдегі саяси
17
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
және экономикалық тұрақтылықтың тәуекелдерін
қалай жұмсарта аласыз? АҚШ-тың дамуды қолдау,
сақтандыру, кредит беру жобаларының Ресей үшін
жабылғанын ескеріңіз.
Керісінше, Германияда компанияны сатып алу
АҚШ-тағы сатып алумен ұқсас. Германияда үкі-
меттік экспроприациялаудың немесе мемлекет
меншігіне алудың ықтималы төмен. Алайда сатып
алатын фирмаға Германияның жұмысшылардың
мүддесін көздейтін еңбек заңнамасы қолданыста-
ғы ұжымдық шарттарды елемеуге тыйым салады.
АҚШ-тың «ерікті түрде жұмысқа қабылдау» док-
тринасы бойынша сатып алушы фирмаға аз ғана
құқықтық шектеулер аясында жұмыс күшін қыс-
қартуға мүмкіндік береді, ал Германияда жұмысқа
алу сақталуға тиіс жекеменшік құқығы болып есеп-
теледі. Жұмыстан шығару, кәсіпорынды жабу сияқ-
ты жұмыс барысындағы барша өзгерістер қызмет-
керлерден құрылған жұмысшылар кеңесіне мәлім
етілуге тиіс. Қорыта келе, Ресей мен Германиядағы
корпоративтік заңнаманың барлығы зерттелуге
тиіс деген тұжырым жасауға болады. Заңды тұлға
қамтамасыз ететін шектеулі жауапкершілік АҚШ
заңнамасында мызғымас қағида болып есептеледі.
Алайда шетелдік құқық жүйесінде бас компанияны
не ортақ кәсіпорын серіктесін жауапкершілікке
тарту үшін «корпоративтік пердені түрудің» нәтиже-
лі болатыны байқалады.
Тәуекелдердің құнын анықтау
Тауарларды алғаш рет экспорттаушы халықаралық сауданың қосымша шығындарын өзі белгілеген ба-
ғаның шеңберінде тексеруі керек. Отандық компаниялар өз тауарларының ішкі нарықтағы тиісті бағасы-
ның шетелдік нарыққа сәйкес емес екенін біле бермейді. Транзакцияның түріне және келісімшарттағы сау-
да шарттарына байланысты халықаралық сауданың тек өзіне ғана тән бірнеше баға түрлері болады, бұлар
тауарлар үшін есептелетін бағаға қосылуға тиіс. Мәселен, сіз тауар экспорттаушысыз және құжаттамалық
транзакцияға қатыстыңыз дейік, бұл жерде сізге керек сауда термині CIF (құн, сақтандыру, фрахт) бола
-
ды (14-тарауды қараңыз). Құжаттамалық аккредитив транзакциясы кезінде экспорттаушы құжаттар тізімін
алуға тиіс. Тексеріс сертификаты, резервтік аккредитив (15-тарауды қараңыз) және тауардың шығуы туралы
сертификат секілді құжаттарды алу қаражатты талап етеді. Экспорттаушы экспорттау лицензиясын алуы
қажет, таңбалаумен бірге затбелгі жапсырудың барша талаптарына сәйкес келуі, сонымен қатар импорттау
-
шы елдің заңнамасына сай болуы үшін қажет өнім немесе маркетинг өзгерістерінің талаптарын орындауға
тиіс. CIF сауда термині бойынша экспорттаушының еліндегі теңіз портына жөнелту, жүкті тиеу, межелі ше
-
тел портына дейінгі фрахт және сақтандыру шығындары экспорттаушыға жүктеледі. Төлемақы шетелдік
валютамен жүргізілетін болса, онда сатушы валюталық опцион сияқты зиянды валюталық ауытқуларға
қарсы сақтандыру немесе кепілдікті сатып алғысы келуі мүмкін. Опционды иемденудің құны негізгі бағаға
қосылуға тиіс. Егер экспорттаушы пайда маржасын сақтап қалғысы келсе, бұл шығындар бағаның ішіне
енгізілуге міндетті. Экспорттың құнын белгілеуге қатысты сұрақтар тізімі төмендегідей:
● Өнім шетелдік нарыққа сәйкес модификациялануға немесе бейімделуге тиіс пе?
● Тиісті нарыққа өнімнің қандай түрлері және қандай баға сәйкес келеді?
● Экспорттық жоспардың әр кезеңінің уақыты мен шығындарын анықтадыңыз ба?
● Сіз сақтандыру, құжаттарды алу, кедендік реттеу жөніндегі ережелермен сәйкестендіру сияқты халық-
аралық саудаға тән шығындарды анықтадыңыз ба?
● Экспедиторлар, кеден брокерлері мен шетелдік құқық жөнінде кеңес беруші сарапшылардың қызметте-
ріне жүгінуге қажеттікті зерттедіңіз бе?
● Кепілдік міндеттеме мен сатудан кейінгі қызметтерді қалай қамтамасыз ету керегін анықтадыңыз ба?
● Жоспарды орындау үшін және оның ұзақмерзімді табыстылығын анықтау үшін жеткілікті уақыт арна-
дыңыз ба?
● Өнімдер мен оған қосымша маркетинг материалдарының импорттаушы елдегі түрлі стандарттар мен
талаптарға сәйкес модификациялануы қажет пе? Жарнама материалдары шетелдік нарықтағы мәдени
және құқықтық айырмашылықтарға қарай бейімдей жасалуға тиіс пе?
● АҚШ-тың экспорттық лицензиясы қажет пе?
● Тауарды шетелде таратуды қалай жоспарлап отырсыз?
● Табысқа қол жеткізу үшін жеткілікті ресурстарды іске қоса алдыңыз ба?
● Тиімділікті жақсарту үшін жоспарды өзгертуге кімнің құқығы бар?
18
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Экспортталатын тауар соңғы сатып алушыға сатуға дайын болса, экспорттаушы өнім бағасының (ішкі
шығындарды қосқанда) шетел нарығындағы бағаға сәйкес болуын қадағалауы қажет. Жан басына шаққанда
-
ғы ЖІӨ төмен мемлекеттердегі баға өнімнің құнын шектен тыс көтеріп жіберуі мүмкін. Экспорттаушы мұн-
дай елге экспорттамауды, өнімді оның өндірісіне кеткен шығынды азайту мақсатында модификациялауды,
шетелдегі компанияға өнімді өндіруге деген құқықты лицензиялауды өзі шешеді. Шетелдегі еңбектің, нор
-
мативтік талаптар мен материалдардың бағасы төмен болғандықтан, шетелдік компания өнімді арзанырақ
өндіруі мүмкін. Уақыт өткеннен кейін экспорттаушы лицензиар ретінде роялтиді ала алады.
Сонымен қатар импорттаушы тауардың өзіндік бағасын анықтауда халықаралық транзакцияда ескерілуі
қажет қосымша шығындарды көтеріп алады. Сатып алушы жоғарыдағы сценарийді (құжаттамалық аккреди
-
тив пен CIF сауда термині) қолдану арқылы коммерциялық банктен аккредитивті алуға кеткен шығындарды,
кемеден түсіру, порттағы қоймада сақтау шығындары, тауарларды кедендік тазартуға кеткен импорттың та
-
рифін төлеуге және тауарларды порттан екінші жерге тасымалдауға кеткен шығындарды төлеуге міндетті.
Егер төлем экспорттаушының валютасында жүзеге асырылса, валюталық опцион, фьючерс немесе форвард
келісімшартты сатып алуға кеткен шығындардың бағасына қосылуға тиіс.
Құқықтық тәуекелдер
Барлық халықаралық транзакциялардағы негізгі тәуекелдердің бірі – шетелдік заңнаманы қолдану мен
оның іске асыруын қамтамасыз ету. Қабылдаушы елдің (шетел) заңында валютаны айырбастау немесе та
-
бысты репатриациялауға қатысты шектеулер қарастырылуы мүмкін. Шетелде бизнес жүргізетін компания
сол елдің сот жүйесінің құқықтық юрисдикциясына бағынады. Шетелде әрекет ететін компания жергілікті
еңбек заңнамасын да ескеруге тиіс. Мемлекеттердің көпшілігі қызметкерлер мен агенттердің қызметін тоқ
-
татуға қатысты барынша ертерек ескерту, едәуір көп мөлшердегі өтемақы төлеу секілді қатаң шектеулерді
қолданады. Қарастырылуға тиіс қабылдаушы елдің басқа да заңдары мыналар: таңбалау, маркетинг жүргізу
және жарнамалау туралы заңдар; табыс салығы және сатудан алынатын салықтар туралы заңдар; қоршаған
ортаны қорғау туралы заңдар; өндірушінің және тұтынушының жауапкершілігі туралы заңдар; денсаулық
сақтау мен қауіпсіздік туралы заңдар; монополияға қарсы және бәсекені қорғау туралы заңдар. Шетелдік
заңнаманың тәуекелдерінен туындайтын белгісіздікті төмендету мақсатында АҚШ көптеген шетелдік мем
-
лекеттермен екіжақты инвестициялық шарттарға отырды (7-тарауды қараңыз). Бұл келісімдер шетелге
инвестициялайтын компаниялар үшін негізгі құқықтық база болып отыр. Мұнда валютаның айырбасталу
қабілеті, пайданы репатриациялау, экспроприацияның шығынын өтеу, зияткерлік меншікті қорғау, шетелдік
инвесторларды алаламау секілді мәселелер қамтылған.
Тілдік, мәдени, құқықтық жүйелердегі айырмашылықтардың себебінен халықаралық транзакциядағы та
-
раптардың ниетін келісімшарттан білу оңай емес. Сондықтан да таза мемлекет ішіндегі шарттармен салыс-
тырғанда, мұндағы тараптар жазбаша келісімшартта өз құқықтары мен міндеттерін мұқият ашып жазулары
керек. Келісімшартты жасар кезде тараптар өздерінің заңгерлерінің көмегімен келісімшарт ішіндегі әрбір
тармақты тараптардың барлығы түсінетіндей етіп дұрыстап шығуға тиіс.
Әрине, келісімшартты тексеріп шығудан аспайтын мұндай модельдік әдіс әрқашан тиімді бола бермейді.
Мысалы, әдеттегі экспорттық транзакцияның екі тарап та оқып, қол қоя салатын ортақ үлгісі жоқ. Тараптар
келісімшартқа отыру үшін бір-біріне өздерінің үлгілерін ұсынады: бірінікі – ұсыныс, екіншісінікі – қабыл
-
дау. Осыған қарамастан әр тарап келісімшартқа қол қоймас бұрын, екіншісі ұсынған нысандағы шарттар мен
ережелерді мұқият қарауға уақыт бөлуге тиіс. Әсіресе бұл тараптардың арасындағы алғашқы транзакция
болса ерекше маңызды. Сондай-ақ бұл талап аса ірі келісімдерге қол жеткізгенде де маңызды боп қала бере
-
ді. Корпорация немесе серіктестермен жасалатын ірі транзакциялар кезінде екінші тараптың өз компания-
сын келісімшарт бойынша міндеттендіру үшін құзыретінің бар-жоғын тексеріп алуы да аса қажетті.
Келісімшарттың сапасы оның нені айтқанынан емес, нені айта алмағанынан білінеді және халықаралық
келісімшарт «жорта істелген екіұштылықтың» нәтижесі де болуы мүмкін. Келісімшарт тіліндегі дәлсіздік
немесе екіұштылық келісімнің алдамшы сипатын бүркемелеп, оны тартымды етіп көрсетеді. Келісімшарт
екіұштылығының тамыры екі фактордан шығады: 1) келісімшарт бойынша келіссөздер жүргізетін тараптар;
2) келісімшарт мәтінін дайындайтындар. Келісімшарт жасаудың жалпы сценарийі мынадай: басшылар ке
-
лісімшарттың жалпы принциптері бойынша келіссөз жүргізеді, ал келісімшарттың мәтінін жазу жауапкер-
шілігі олардың сенімді өкілдеріне жүктеледі. Осындай қысқа ғана уақыт ішінде өткен келіссөздер тұлғалар
арасындағы коммуникацияға тән екіұштылықты арттырады. Әсіресе мәдениетаралық контекстінің аясында.
Заңгердің қызметіне қай уақытта жүгіну керегін білу – халықаралық бизнесмендер үшін өте ділгер мәселе.
19
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
Бизнесмендер көбіне келісімшарт жасаудың келіссөз сатысында заңгерлерге жүгінбейді, өйткені оларды
келісімнің делдалы емес, кедергі ретінде қабылдайды. Бизнесмендердің өзара бетпе-бет жүздесуі, жеке кез
-
десулері бизнес жасаудың шарты ретінде қалыптасты, ал заңгерлерге ресми құжаттарды жазатын орындау-
шылардың рөлі берілді. Халықаралық келісімшарт жасауда бизнесмендерге, әсіресе халықаралық саудада
тәжірибесі жоқтарға, шетелдік кеңес берушілермен қатар, білікті халықаралық транзакциялық заңгерлерді
тартуға кеңес беріледі. Сенім мәселесін былай ысырып қойғанда, халықаралық мәмілелер дәл және анық
жазылған, жоғары деңгейде келісілген келісімдермен дәлелденуге тиіс.
Құқықтық жүйелер материалды заңдарға, процедураларға, құқықтық қорғау құралдары және заңды сақ
-
тау деңгейіне байланысты әртүрлі болуы мүмкін. Бизнес транзакцияларына қатысты іргелі құқықтық тұ-
жырымдамалар континенталдық, ортақ және социалистік құқықтық жүйелерде ұқсас болғанына қарамас-
тан, ережелердегі өзіне тән ерекшеліктер күтпеген құқықтық жауапкершілікке алып келуі мүмкін. Мысалы,
Германияның континенталдық құқық жүйесі тауарларды сату аясында nachfrist
10
хабарламасы деген тұжы-
рымдаманы мойындайды. АҚШ заңына сәйкес, тараптар келісімшартта белгіленген жеткізілу күнін қатаң
орындауға тиіс және қосымша уақыт беруге келісуден бас тартады. Керісінше, континенталдық құқықтың
nachfrist тұжырымдамасы мұндай мерзімдер қатаң түрде сақталуға тиіс деген міндеттеме қоймайды. Келі
-
сімшарт шарттарын бұзбаған тарап ұзартуын бермеуге қатысты коммерциялық тұрғыдан негізделген себеп
көрсете алмаған жағдайда ғана қосымша уақытқа деген сұраныс қанағаттандырылады.
АҚШ бизнесмені 1 маусымда германиялық жеткізушімен тауар жеткізу туралы келісімшарт жасады делік.
25 мамырда германиялық жеткізуші тауар жеткізу мерзімін 30 маусымға дейін ұзартуды сұрап хат жолдайды.
АҚШ заңнамасына сәйкес, сатушы жай ғана ұзарту өтінішін қабылдамай немесе тауар 1 маусымда жеткізіл
-
меген болса, германиялық жеткізушіні келісімшартты бұзды деп жауапкершілікке тарта алады. АҚШ сатып
алушысы келісімшарт бойынша тауар 1 маусымда жеткізілуге тиіс болатын, бұл мерзімнен асып кетсе жет
-
кізілген тауар қабылданбайды деп жауап қайтарады. 1 маусымда тауар жеткізілмегендіктен, АҚШ сатып алу-
шысы тауарды басқа жеткізушіден алады. Маусымның 30-да тауар германиялық жеткізушіден келеді. АҚШ
сатып алушысы кешігіп жеткізілгендіктен, бұл тауарды алудан бас тартады. Nachfrist хабарламасына сәйкес,
келісімшартты бұзған германиялық жеткізуші емес, АҚШ сатып алушысы. АҚШ сатып алушысы қосымша
уақыт бермегеніне коммерциялық негізді себеп ұсынбағандықтан, континенталдық құқық жүйесі бұл ретте
уақытты автоматты түрде созуға мүмкіндік береді. Сондықтан маусымның 30-да тауарды жеткізу уақтылы
жеткізгенмен тең, германиялық жеткізуші Германия заңнамасына сәйкес келісімшарт бойынша зиянның ор
-
нын толық өндіріп алу үшін сотқа жүгіне алады.
Басқа жағдайларда да нормалар ұқсас болуы мүмкін, алайда қолжетімді процедуралар мен құқықтық қор
-
ғау құралдары қатты өзгешеленуі ықтимал. Кейбір мемлекеттерде қалыптасқан мәдени ерекшелікке сәйкес,
сот процесіне деген жағымсыз көзқарас лайықты құқықтық кеңесшіні табуды қиындатады, әрі мәліметтерді
жария ету мүмкіндігін шектейді.
11
АҚШ-тың азаматтық іс жүргізудің федералдық ережелері басқа тараптың
толықтай мәліметтерін ашуға мүмкіндік беретін бірқатар либералды нормалар ұсынады. Осындай мәлімет
-
терді ашуға байланысты маңызды әдістер басқа елдерде болмауы мүмкін. Талап-арыз берушінің қолында-
ғы құқықтық қорғау құралдары да басқаша тәртіпте болуы мүмкін. Мәселен, АҚШ-тың шығынды үш есе
мөлшерде өтеу немесе шығындарды жазалау түрінде өтеу түсініктері шетелдің көптеген заңнамаларында
кездесе бермейді, ақшалай шығындарды өтеуді жөн көретін АҚШ және ортақ құқық жүйесінің принциптері
континенталдық құқықтық жүйесі бар елдерде кездеспейді. Континенталдық құқық жүйесі бойынша, арыз
берушінің шығынды ақшалай талап етуді таңдауға немесе екінші тарапты келісімшарт міндеттерін орындау
-
ға мәжбүрлейтін нақты сот талабын алуға еркі бар.
Задында, мемлекеттің негізгі нормаларындағы ұқсастық сол нормаларды орындаудағы ерекшеліктерді
бүркемелеуі мүмкін. Мұны зияткерлік меншікті қорғау мен сыбайлас жемқорлыққа қатысты мәселеден кө
-
руімізге болады. Бірқатар ел Париж және Берн конвенциялары сияқты негізгі халықаралық зияткерлік мен-
шік құқығының конвенцияларын ратификациялады, алайда оларды орындауға келгенде әлсіздік танытты.
Орындаудағы осалдық сауда маркаларын, патенттерді, авторлық құқықты заңсыз жолмен жасаудың және
қарақшылықтың қарқынды дамуына жол ашты. Барлық елдер мемлекеттік қызметкерге пара беруге тыйым
салады, алайда кейбір елдегі заң нормаларын орындаудағы әлсіздік пара берудің жалпыға кең тараған мә
-
дениетке айналуына алып келді. АҚШ-тың Шетелдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес заңына сәйкес,
өз бизнесмендеріне шетелдегі мемлекеттік қызметкерлерге заңсыз төлемақы жасауға тыйым салу жөніндегі
шектеулері де осындай ортаға қатысты туындаған еді.
Кейбір елдер, әсіресе дамушы елдер, шетел инвестициялары мен арнайы сауда-саттыққа бағытталған
заңдарды қабылдады. Мұндай қабылдаушы елдің мамандандырылған заңдары қабылдаушы елдің шетел
20
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
өнімдерін таратушылары мен агенттерінің қызметін мәлімдеусіз немесе төлемақысыз тоқтатудан қорғайды.
Кейбір елдерде, атап айтсақ Еуропалық одақ елдерінде, шетелдік экспорттаушы немесе өндіруші өзінің қа
-
былдаушы елінің агентінің қызметін заңмен бекітілген шығынның, не болмаса ескірмейтін заңдарға сәйкес
шығынның орнын толтырмастан тоқтата алмайды. Мұндай ескірмейтін заңдар басшының немесе жұмыс
берушінің қызметкерді не агентті жұмыстан шығарып жіберу мүмкіндігін шектейді.
Кейбір елдер шетелдік компанияның қабылдаушы елдің кәсіпорнындағы үлестік меншігінің көлемін
шектеуі мүмкін. Мұндай жергілікті қатысу талаптары шетелдік компанияда жиі-жиі қабылдаушы елдің аза
-
маттарынан тұратын серіктестік пен бірлескен кәсіпорынды құруға алып келеді. Кейбір елдердегі тұрақты
валютаның аздығына байланысты басқа заңнама актілері шетелдік инвесторлардың немесе экспорттаушы
-
лардың сол елден өздерінің тапқан пайдаларын, не болмаса роялтиді алып кетуін шектейді.
Қабылдаушы елдің тағы бір араласатын ортақ саласы – технология трансфері. Кейбір елдерде жеке ли
-
цензиялық келісімдер үкіметте тіркеліп, бекітіледі. Роялти төлемдерін, келісімді тоқтатуды және кәсіби да-
йындауды қамтитын лицензиардың мүддесін қорғайтын лицензиялық ескертпелер қайта жазылуы мүмкін.
Қабылдаушы елдің мамандандырылған заңдарының мұндай түрі ықтимал шетел инвестицияларына, экс
-
порттық транзакция немесе зияткерлік меншік трансферіне қалай әсер етеді, осыны анықтау мақсатында
бұлардың бәрі талдануы қажет.
Тілдік және мәдени тәуекелдер
Бұдан бұрынырақ халықаралық бизнес транзакцияларына кедергілер тараптардың тілдік және мәдени
ерекшеліктеріне қатысты айтылатын еді. Енді тілдік қиындықтар шет тіліндегі біліктіктің қарқынды өсуіне
байланысты айтарлықтай азайды. Соған қарамастан ағылшын тілінде сөйлейтін әріптеспен қарым-қатынас
-
қа түскеннің өзінде, түсініспеушіліктің болуы мүмкін екенін естен шығармаған жөн. Тілдік қиындықтарды
жеңудің бір құралы – келісімшартты екі тараптың тілінде жасау. Falcoal Inc. компаниясының TKI Kurumu
компаниясына қарсы ісі айтылған сақтық шараларының өзі де аудармадан туындаған келіспеушіліктерді жоя
алмайтынын көрсетеді. Бұл істегі тілдік мәселелер мынадай маңызды жайттардың төңірегінде өрбиді: сот
таңдау ескертпесі бойынша тараптар қай жерге шағымдана алады және АҚШ сотының шетелдік жауапкерге
қатысты дербес юрисдикциясы бар ма?
Шетелге шығуға ниет еткен бизнесмендер өздері баратын елдің тарихымен, мәдениетімен, әдет-ғұрпы
-
мен танысулары қажет. Әр елдің бизнес дәстүрлері мен әдістері, діни әдет-ғұрыптары, ас талғамдары, әзілі,
жарастықты киім үлгісі әртүрлі. Мысалы, Тайланд азаматының ешқашан басын ұстауға, не болмаса басы
-
ның үстінен белгілі бір затты әперуге болмайды, өйткені Тайландта бас киелі деп есептеледі. Гонконгта,
Кореяда, Тайваньда үшбұрышты кескіндерді пайдаланудан аулақ болу керек, оларда үшбұрыш – жағымсыз
кескін. Кенияда 7 саны сәтсіздіктің белгісі болса, Чехияда, керісінше, сәттіліктің белгісі, ал Бенинде оның
сиқырлы реңкі бар деп есептеледі. 10 саны Кореяда жамандық алып келеді деп саналса, 4 саны – Жапонияда
өлімнің белгісі. Данияда қызыл түс – жағымды түс, бірақ Африканың көп елінде бұл – дуа мен өлімнің бел
-
гісі. Болгарияда басты шұлғу «жоқ» дегенді білдірсе, ал басты шайқау «иә» деген мағынаны береді. АҚШ-та
«ok» деп қолмен көрсетілетін белгі Францияда «нөл» дегенді білдіреді, ал Жапонияда ақшаның символы,
Бразилияда ерсілікті білдіреді.
Falcoal Inc. корпорациясының TKI Kurumu кәсіпорнына қарсы ісі
660 F. Supp. 1536 (S.D. Tex. 1987)
Дэвид Хитнер – федералдық аудандық судья. Талап-
арыз беруші Falcoal Inc. бас кеңсесі – Хьюстонда (Техас)
орналасқан америкалық корпорация. Жауапкер TKI
Kurumu – Түрік үкіметінің бақылауындағы және солар
иемденетін коммерциялық кәсіпорын. TKI Түркияға кө-
мір қорларының бір бөлігін импорттауға шешім қабыл-
дайды. TKI саудаласуға кірісер алдында «sartname» атты
мәлімдеме шығарады («ережелер мен шарттар»). Бұл ха-
барландыру түріктілді жарияланымда жарыққа шығады.
TKI таратқан sartname түрік тілінде шығып, шарттарға
байланысты кез келген дау түрік тіліндегі түпнұсқаға
сәйкес шешіледі деп анықталған. TKI Falcoal ұсынған
бағаны қабылдайды. Осыдан кейін Falcoal компаниясы-
ның баға ұсынысына қол қойылып, мұны Falcoal-дың
құзыретті агенті, түріктің Zihni атты компаниясы арнайы
TKI-ге тапсырды. Келісімшарт бойынша келіссөздер Ан-
карада жүзеге асады.
Тараптар шарттармен келіскеннен кейін, Zihni ағыл-
шын және түрік тілдерінде келісімшарттың екі тілдегі
нұсқасын дайындайды. Тараптар екі тілдегі нұсқа маз-
мұнының бірдей екеніне сенім білдіретіндерін айтса
да, ағылшын тіліндегі келісімшартта да, түрік тілінде-
гі келісімшартта да бір-біріне қайшы келетін сот таң-
дау ескертпесі жасалады. Түрік тіліндегі нұсқасында
21
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
«САТЫП АЛУШЫ (TKI) талап-арыз берген жағдайда,
кез келген дауды шешу үшін соңғы юрисдикцияға Хьюс-
тонның коммерциялық соттары ие, ал ЖАБДЫҚТАУШЫ
(Falcoal) талап-арыз берген жағдайда, Анкараның ком-
мерциялық соттары дауды қарауы керек» деп жазылып-
ты. Ағылшын тіліндегі келісімшартта, керісінше, «кез
келген дау талап-арызды жеткізуші Falcoal берген жағ-
дайда, бұл іс Хьюстонда қаралуға тиіс және АҚШ сот-
тарының юрисдикциясына жатады, ал егер сатып алушы
[TKI] берсе, Анкарада (Түркия) қаралып, Түркия соты-
ның юрисдикциясына берілуге тиіс» деп көрсетілген.
Келісімшартқа сәйкес, Falcoal сатып алушы TKI кәсіп-
орнына 100 000 тонна көмірді жеткізуге тиіс еді. Falcoal
міндеттемелерді орындау кепілдігін келісімшарт бағасы-
ның 10%-на тең келетін мөлшерде беруге келісімін бер-
ді. Осы келісімге сәйкес, Citibank International–Ankara
TKI-дің пайдасына 400 000 $ көлемінде міндеттемелер-
ді орындау кепілдігін шығарады. Бұл кепілдік Citibank
International–Dallas банкінде Falcoal компаниясы ашқан
аккредитивпен кепілдендірілді. Келісімшартқа сәйкес,
көмірге төленетін төлемақыны кепілдендіру үшін TKI
кәсіпорны жөнелтуден 45 күн бұрын Нью-Йоркте ак-
кредитив ашуға тиіс еді. TKI аккредитивті аша алмады.
Көмір жөнелтілмегеннен кейін, TKI ешқандай рұқсатсыз
Falcoal компаниясының кепілдікті орындау міндеттеме-
сін алып қойды. Нәтижесінде Falcoal TKI кәсіпорнына
қарсы осы талап-арызды түсірді. Арыздың мазмұнына
келсек, Falcoal-дың пайдасына Нью-Йоркте аккредитив
ашпағанын, Falcoal-дың кепілдікті орындау міндеттеме-
сін заңсыз әрі алаяқтық жолмен алып қойғанын, Falcoal-
дың бизнестік беделіне нұқсан келтіргенін алға тартты.
Ал TKI пәндік юрисдикцияның да, дербес юрисдикция-
ның да жоқтығын мәлімдеп, істің тоқтатылуын сұрады.
Пәндік юрисдикция
TKI кәсіпорнының мәлімдеуінше, соттың пәндік юрис-
дикциясы жоқ, өйткені TKI Түрік үкіметінің заңды тұл-
ғасы ретінде 1976 жылғы Шетелдік иммунитет туралы
заңы (FSIA), АҚШ кодексінің 28-титулы 1602-бөлімі бо-
йынша иммунитеті бар. Алайда Falcoal-дың мәлімдеуін-
ше, TKI сот таңдау ескертпесіне келісімін берген уақыт-
та иммунитетінен бас тартқан және бұл FSIA бойынша
коммерциялық ерекше жағдайға жатады. Бас тарту ере-
жесі мен коммерциялық ерекше жағдай жөнінде 1605(а)-
бөлімінде былай делінеді.
1605(а)-бөлімі. Төмендегі жағдайлардың кез келгені
орын алса, шет мемлекеттердің АҚШ соттары неме-
се штат соттары юрисдикциясына қарсы иммунитеті
болмайды:
1. егер бас тарту шарттарында қарастырылған жағ-
дайлардан басқа, шет мемлекеттің жүзеге асы-
руы мүмкін иммунитеттің кез келгенін күшін жою
шарттарына қарамастан, шет мемлекеттің өз им-
мунитетінен ашық не жанама түрде бас тартса;
2. егер шетелдік компанияның коммерциялық әрекеті
АҚШ-та орын алса немесе шетелдік компанияның
шетелдегі коммерциялық қызметіне байланысты
әрекеті АҚШ-та орын алса; шетел коммерциялық
қызметін кез келген жерде жүзеге асыруына бай-
ланысты әрекеті АҚШ аумағынан тыс орын алса
және ол әрекет АҚШ-қа тікелей әсер етсе.
Бұл сот Falcoal-дың «бас тарту» дәйектемесіне, яғни
сот таңдау ескертпесінің ағылшын тіліндегі жалғыз дұ-
рыс нұсқа екенін дәлелдегеніне оң көзбен-ақ қарар еді.
Алайда сот TKI талап-арыз беруші болған жағдайда,
талап-арыз Хьюстонда қаралуға тиіс деген ескертпені
сипаттайтын түрік келісімшартының бар екенін мойын-
дауға міндетті. Бұл келісімшарт TKI кәсіпорнына қарсы
шағым Түркияда қаралуға тиіс деген ойды анық жеткі-
зеді. Анығында, осы істің фактілеріне сәйкес, бір-біріне
қайшы екі ескертпе бар және қай сот таңдау ескертпесі
келісімшартта маңызды болуға тиіс деген мәселе қызу
талқыланып жатса да, ағылшын тіліндегі ескертпе имму-
нитеттен бас тартуды білдірмейді.
Сот TKI кәсіпорнының әрекеттері заңның 1605(а)(2)-
бөлімінде анықталған егемен иммунитетке жатпайтын
жағдай екенін мәлімдейтін Falcoal компаниясының ке-
лесі дәйектемесіне шолу жасайды. Әрине, бұл әрекеттер
«АҚШ аумағында [TKI тарапынан] жүзеге асырылған
коммерциялық әрекетке» негізделмеген. FSIA коммер-
циялық қызметтердің бұл түріне «АҚШ-пен маңызды
байланысы бар қызметтер» деп анықтама береді. Алайда
АҚШ-та төлемақыны жүзеге асыруға қатысты ережелер
FSIA бойынша коммерциялық қызметтің критерийле-
ріне сәйкес келетін «маңызды байланысқа» жатпайды.
«АҚШ-қа тікелей әсер ететін» кез келген шет мемлекет-
тің коммерциялық қызметі АҚШ территориясынан тыс
жердегі әрекетті білдіре ме, әлде жоқ па деген мәселеге
қатысты TKI кәсіпорнына қарсы шағымға байланысты
TKI кәсіпорнының әрекетін заңның 1605(а) (2)-бөлімінің
3-тармағына жататынын немесе жатпайтынын анықтай-
тын тек сот қана. Бұл жердегі мәселе «тікелей әсерді»
анықтау болып отыр.
TKI компаниясының мәлімдеуінше, оның осы дау-
дың мәселесіне айналған келісімшартқа отырғаны бол-
маса, Техас сотымен де, АҚШ-пен де байланысы жоқ
дегеннен басқа Falcoal еш нәрсені көрсете алмады. Бұл
келісімшарт Түркияда түрік тілінде дайындалды, келі-
сілді, жасалды және орындалды. Келісімшарт Техастың
сотымен ешқандай минималды байланыс орнатпаған.
Сонымен қатар TKI кәсіпорнының Нью-Йоркте аккреди-
тив арқылы төлем жүргізуге деген келісімі дербес юрис-
дикцияны тудырмайды. Осыған байланысты аталған істе
in personam юрисдикциясын жүзеге асыру үшін консти-
туциялық талаптар жеткіліксіз.
АҚШ кодексінің 28-титулы 1605(а)(2) және 1330(b)-
бөлімдері арасындағы қайшылықты шешу үшін соттар
екі түрлі көзқарасты ұстанды. Кейбірі «минимум бай-
ланыс» талабын орындамайынша, статутта көрсетілген
«тікелей» әсердің деңгейіне жете алмайды, сол себепті
егемен иммунитет мәселесін шеше алмайды деп есеп-
тейді. Басқа соттар «тікелей әсер» деген ұғымға сөзбе-
сөз мағына беріп, америкалық корпорация шетелдің өз
егемендігін пайдалану әрекетінен қаржылық зиян шек-
кенін тікелей әсер деп қабылдайды. Сот соңғы айтылған
ұстанымды орынды деп табады. Соттың шешіміне сәй-
кес, TKI кәсіпорнының Falcoal-дың кепілдікті орындау
міндеттемесіне қолданған әрекеті АҚШ-қа тікелей әсер
еткендіктен, TKI бұл істе егемен иммунитет талап ете
алмайды. Сондықтан да бұл жерде пәндік юрисдикция
қылаң беріп тұр.
22
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Осындай мәдени ерекшеліктерді түсіне білу және оларға мұқият болу халықаралық бизнес пен сапарда
сәттілікке жету үшін аса маңызды. Елде қалыптасқан бизнес тәжірибелерін, әлеуметтік әдет-ғұрыптар мен
этикетті ескермеу – компанияның нарықтағы позициясын әлсіретіп, оның өз мақсаттарына жетуіне кедергі
болып, ақырында, сәтсіздікке ұшыратуы да ықтимал. АҚШ компаниялары кездестіретін мәдени ерекшелік
-
тердің қатарына: бизнес стильдегі, бизнес қарым-қатынасты дамытудағы, уақытқа ұқыптылықтағы, келіссөз
жүргізу стильіндегі, сыйлық беру жоралғысындағы, сәлемдесудегі, іс-қимылдағы, түстер мен сандардың
мағынасындағы және атақ-лауазымға қатысты әдет-ғұрыптағы ерекшеліктер жатады. АҚШ компаниялары
бизнес жасаудың түрлі стильдеріне және бизнес қатынастарын дамытудың маңыздылық деңгейіне аса назар
аударулары қажет. Кейбір елде бизнесмендер ашық, емен-жарқын стильді ұстанады, ал басқа елде кісіні қа
-
бағынан тануға тырысатын аңысқой, икемді стильді ұстанып, көптеген АҚШ бизнесменімен салыстырғанда
тұлғалық қарым-қатынасты бағалауға бейім тұрады. Мысалы, Таяу Шығыста бизнесті бастамас бұрын кіші
-
гірім әңгімелесу стандарт тәжірибе ретінде қалыптасқан.
АҚШ бизнесмендері де шетелдік әдет-ғұрыптарды зерделеуі керек. Мысалы, уақытқа деген ұқыптылық
әр елде әртүрлі және қате түсінген жағдайда түсініспеушілік пен шатасуға ұрындыруы мүмкін. Румындар,
жапондар, немістер уақытқа келгенде аса ұқыпты, ал Латын Америкасының көп елінде уақытқа салғырт қа
-
райды. Жапондар бизнес-кездесуге кешігіп келуді өте ерсі қылық деп есептейді, бірақ әлеуметтік іс-шараға
кешігіп келуді әдеттегі іс ретінде қарастырып, тіпті сәнге айналдырған деуге де болады. Гватемалада, кері
-
сінше, белгіленген түскі асқа 10 минут ерте де, 45 минутқа кешігіп те келе беруге болады.
Халықаралық бизнесте аты-жөні мен шен-шекпенді тиісті түрде қолданбау көбіне ыңғайсыз жағдайға
душар етеді. Көп елде (Ұлыбритания, Франция, Данияны қосқанда) адам атынан бұрын атақ-лауазымын қол
-
дану дұрыс саналады. Германияда құрғақ аты-жөн өте сирек қолданылады. Келіп отырған бизнесменнің те-
гінің алдына атақ-лауазымы қойылуға тиіс. «Herr Direktor» сияқты атаулар мәртебені, атақ-абыройды және
лауазымды арнайы атап көрсету үшін қолданылады. Тайландта aдамдар бір-бірін есімдерімен атап, тегін тек
ресми жағдайларда ғана және жазбаша коммуникацияда қолданады. Бельгияда французтілді бизнес-комму
-
никацияда «мonsieur» немесе «мadame» сөздерін қолдану аса маңызды.
Сыйлық беруге байланысты жөн-жоралғыларды түсіну өте маңызды. Кейбір мәдениетте сыйлық беру –
үйреншікті салт, сыйлық бермеу – өрескел әрекет, құрметтемеудің белгісі. Ал кейбір елде сыйлық беру –
өрескел әрекет. Бизнес жүргізушілердің сыйлық жасаудың уақытын, жерін, түрін, түсін және мөлшерін біл
-
гені жөн. Жапонияда сыйлық беру – бизнес жасаудың ажырамас бөлігі, оны алғашқы кездесуде-ақ ұсынады.
Ал Германияда, керісінше, сыйлық өте сирек жасалады және көп жағдайда ерсілік болып саналады. Сыйлық
беру – Бельгияда және Ұлыбританияда әдеттегі әрекетке жатпайды, алайда біреудің үйіне қонаққа шақырыл
-
ғанда гүл сыйлау орынды деп есептеледі.
Дербес юрисдикция
Конституцияға сәйкес, TKI кәсіпорны иммунитеттен
бас тартқанын білдіретін немесе юрисдикцияны жүзеге
асыруға келісімін білдіретіндей қандай да бір әрекет жа-
самайынша, сот TKI кәсіпорнына қатысты дербес юрис-
дикцияны жүзеге асыра алмайды. Falcoal-дың мәлім-
деуінше, осындай астарлы келісімді ағылшын тіліндегі
келісімшарттағы сот таңдау ескертпесінен табуға бола-
ды. Дегенмен сот тек түрік тіліндегі ескертпенің жүзе-
ге асырылмайтынына көзі жетіп, ағылшын тіліндегісін
жарамды деп тапқан жағдайда ғана бас тарту орын алған
деп шешер еді. Екі түрлі, бір-біріне қайшы екі ескертпе-
мен бетпе-бет келген сот қай ескертпені қолдану кере-
гін анықтау үшін тиісті сот елінің заңына жүгінуге тиіс.
Келісімшарт Түркияда жасалып, келісіліп орындалған-
дықтан Түркияның заңы қолданылуы керек. Екі тарап
та Техастың заңы қолданылған жағдайда, қарама-қайшы
ескертпелердің болуы сот елін анықтауда тараптар ымы-
раға келе алмай, ескертпені екі келісімшарттан да алып
тастау керек деп мәлімдер еді. Алайда осыған ұқсас Тү-
рік заңының анықтамасы болмағандықтан ескертпені
келісімшарттан алып тастау мүмкін емес. TKI АҚШ-қа
тікелей әсері бар Түркиядағы өз әрекеттері арқылы та-
лап-арызға қатысты өз иммунитетінен айырылып, нәти-
жесінде пәндік юрисдикция бар деп танылса да, сот TKI
кәсіпорнына қатысты өзінің дербес юрисдикциясы жоқ
деп таниды. Істі тоқтатуға қатысты жасалған өтініш қа-
былданды.
Түйін
● Сот таңдау ескертпесінің халықаралық келісімшарт-
тағы маңызы.
● Төлемдер мен келісімшарттың орындалуын қамтама-
сыз ету үшін аккредитив пен міндеттемені орындау
кепілдігін қолдану.
● Бас тарту және «коммерциялық қызметке» қатысты
ерекше жағдайлармен бірге егемен иммунитетті қор-
ғау.
● Жауапкерге деген соттың дербес юрисдикциясының
бар-жоғын «минимум байланыстар» немесе «тікелей
әсер» стандарттарын саралау арқылы анықтау.
● Қолданылуға тиісті заңды анықтаудың маңызы.
● Келісімшарт екі не бірнеше тілде жасалған жағдайда
негізгі тілді таңдаудың маңыздылығы.
23
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
Керннің Dynalectron Сorp. корпорациясына қарсы ісі
577 F. Supp.1196 (N.D. Tex.1983)
Белью – федералдық аудандық судья. Уэйд Керн осы
діни кемсітушілік жөніндегі шағымды 1964 жылғы Аза-
маттық құқықтар туралы заңның VII тарауына, АҚШ
кодексі 42-титулының 2000e–2000e-17-параграфына
(1976) сәйкес Dynalectron корпорациясына қарсы бер-
ген болатын. 1978 жылдың 17 тамызында Уэйд Керн
жауапкер Dynalectron корпорациясымен тікұшақ ұш-
қышының міндетін атқару мақсатында жазбаша еңбек
шартына отырады. Сауд Арабиясында орындалуға тиіс
жұмыс Мұхаммед пайғамбардың ізімен Меккеге жасаған
қажылық барысында мұсылмандар тобының үстінен тік-
ұшақпен ұшып өту болатын. Жиддә қаласында орналас-
қан ұшқыштар қасиетті Меккеге ұшып келуге міндетті
болды. Ислам дінінің қағидаларына негізделген Сауд
Арабиясының заңнамасына сәйкес, мұсылман емес
адамдардың қасиетті Меккеге аяқ басуына тыйым са-
лынады, аяқ басқаны өлім жазасына кесіледі. Сондық-
тан Dynalectron компаниясының Кауасакимен жасаған
келісімшартына сәйкес, Жиддәда орналасқан барлық
ұшқыштардың мұсылман болуын (немесе мұсылман ді-
нін қабылдауын) талап етті. Егер Уэйд Керн Dynalectron
компаниясында жұмыс істей бергенде Жиддә қаласын-
да орналасуға міндетті болар еді, оған баптистен мұ-
сылманға ауысуы талап етілер еді. Кейінірек жауапкер
талап-арыз берушіге дінін ауыстыруды талап етпейтін
лауазымды, әуе экипажының мүшесі болуды ұсынды.
Алайда Керн ол жұмыстан бас тартты. Керн жұмысқа ор-
наластыру кезінде Теңдікті сақтау жөніндегі комиссияға
шағымданып, өзінің діни наным-сеніміне байланысты
жауапкердің бұған кемсітушілік танытқанын және оны
еңбек мүмкіндігінен айырғанын мәлімдеді.
Жауапкер өзін қорғау мақсатында діни кемсітушілік
бұл жерде кәсіби тұрғыдан қажет шектеулер (B.F.O.Q)
ретінде танылуы мүмкін деп мәлімдеді. B.F.O.Q. бойынша
қорғау VII тараудың 703(е)-параграфында көрініс тапты:
Бұл тараудың басқа ережелеріне назар аудармасақ
та, қызметкердің жыныстық немесе ұлттық белгісі
сол бір бизнес немесе кәсіпорынның қалыпты жұмыс
жасауына қажет кәсіби шектеулердің қатарынан
табылған жағдайда, қызметкерлерді діни, жыныс-
тық немесе ұлттық ерекшелігіне қарай жалдау заң-
сыз әрекет болып есептелмеуге тиіс.
703(е)-бабындағы «қажет» сөзі бізден «іске ыңғайлы»
деген критерийді емес, «іске қажет» деген критерийді
қолдануды талап етеді. Жиддәда орналасқан мұсылман
емес ұшқыштардың мұсылман ұшқыштарға қараған-
да қауіпті жағдайда екені анық. Сондықтан Dynalectron
компаниясының мұсылман емес қызметкерлерге, әсіре-
се Уэйд Кернге қатысты діни кемсітушілігі заңсыз емес,
өйткені бұл жұмысқа мұсылмандарды ғана алу – белгілі
бір істің қалыпты жұмыс жасауына қажет кәсіби шектеу.
Бұл істегі діни кемсітушілікке қарамастан, сот B.F.O.Q.
бойынша ескертпені қолданудың толықтай жөні бар деп
тапты.
Фернандездің Wynn Oil Co. корпорациясына қарсы
653 F.2d 1273 (9th Cir.1981) ісінде шағым берген әйел
өзінің жұмыс берушісі оны жұмыс бабы бойынша жоға-
рылатуға әйел жынысты болғандықтан ғана келіспегенін
алға тартты. Жоғарылатуға тиіс қызмет міндетіне оңтүс-
тікамерикалық бизнесмендермен жұмыс істеу кіретін.
Алайда олар әйел адаммен бизнес мәселесін шешпейді.
Сот бұл істің халықаралық іс болса да басқа істерден
ерекше қарастыру керек екенін білдірмейтінін, сондық-
тан клиенттің қалауын B.F.O.Q. ескертпесінің қолдамай-
тынын айтып тұжырымдады. Сауд Арабиясының кейбір
Визиткалармен алмасу дәстүрі де әр елде әр басқа. Бұл мәселе айрықша мәнді деп қарастырылмағаны-
мен, елдің визиткалармен алмасу дәстүрін бақылау – бизнес-протоколдың маңызды бөлігі. Жапонияда, мы-
салы Батыс Еуропадағыдай, визитканы ала салып қалтаға салу ерсі қылыққа жатады. Бұл жағдайда картаны
дұрыстап оқып, жазылған лауазым мен ұйымның атауын қарап, ақпараттың қабылданғаны туралы бас изеу
не болмаса тиісті түсініктеме беріп, сыпайы түрде сұрақ қойған дұрыс. Оған қоса, лауазымның сол елдегі ма
-
ңызын түсіну, кімнің шешім шығаруға құзыреті барын білу, шетелдік компанияның бизнес стилімен таныс
болу және сол елдегі шарттардың табиғатымен және келіссөз жүргізудің этикетін түсіне білу де маңызды.
Халықаралық бизнестің келесі аспектісі – сату тәжірибесіне байланысты мәселелер. Мәдениеттер әр
-
түрлі болғандықтан, бизнес жүргізудің жолы да әрқилы. Алайда белгілі бір бизнес тәжірибелері маңызы
жөнінен мәдени кедергілерді жеңуден де асып түседі: (1) сауалдарға жедел әрі анық жауап беру керек;
(2) уәдеде тұру керек – әсіресе алғашқы тапсырыс маңызды, өйткені ол тұтынушының фирма туралы, яғни
оның сенімді немесе сенімсіз жеткізуші екені жөніндегі түсінігін қалыптастырады; (3) сыпайы, әдепті әрі
достық ниетте болу керек; (4) хаттың барлығына өзі қол қоюы керек.
Діни тәжірибелердің маңызын төмендетпеген жөн; діни әрі мәдени ерекшеліктер шетелдік кәсіпкерге келі
-
сімшартты жасау кезінде, тікелей келіссөз жүргізу барысында әсер етіп қана қоймай, кейіннен келісімшартты
орындау барысында қызметкер мен агенттерге де әсер етеді. Төмендегі Керннің Dynalectron Corp корпорация
-
сына қарсы ісі ұйымның өз қызметін шетелде жүргізу кезінде ұшырасқан қиындықтарын көрсетеді.
24
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Валюталық тәуекелдер
Валюталық тәуекелдер – ұлттық шекарадан әрі асатын барлық дерлік бизнес транзакцияларында алаң
туғызатын мәселе. Валютаға және халықаралық бизнес транзакцияларына қатысты үш түрлі тәуекел бар:
валютаның айырбасталу қабілеті, репатриация, валюта бағамының флуктуациясы. Түрлі елдегі сатып алушы
мен сатушы бір валютаны өте сирек жағдайда ғана қолданады. Әдетте төлем сатып алушы немесе сатушы
-
ның валютасында немесе екі тарапқа да шетелдік болып келетін, ортақ келісілген валюта арқылы жасалады.
Валютаның айырбасталу қабілеті деп бір валютаның басқа валютаға айырбасталуын айтады. АҚШ долла
-
ры, Ұлыбритания фунт стерлингі, Еуропаның еуросы, Швейцария франкі, Жапония иені және соңғы кездері
Қытайдың юані сияқты әлемдік тұрақты валюталардан басқа ұлттық валюталардың көбін айырбастау оңай
емес. Тұрақты валюталарды «айырбасталатын валюта» деп те атайды.
Тұрақты валютасы бар елдерден гөрі, осал валюталы елдердің төлем балансында айтарлықтай айыр
-
бастау қоры мен басы артық қоры болмайды. Ресей рублі АҚШ долларына айырбасталмайды. Бұл жағдай
АҚШ бизнесменінің ресейлік рубльді Ресей экономикасына қайта инвестициялау немесе төлемнің балама
әдісін табу, контрсауда жасау секілді мүмкіндіктерін шектейді («Контрсауда» атты 1.4-мысалды қараңыз).
Экспорттаушы немесе импорттаушы төлемді тұрақты валютада жүзеге асыруды талап ету арқылы валютаны
айырбастау машақатынан құтылады.
16 Law & Polisy Int′L Bis. 1(1984)
Контрсауданы айырбас ұғымымен жиі шатастырады. Айыр-
бас деп валютаны қатыстырмай тауармен алмасуды айтады.
Көбінде контрсауданы тараптың әрқайсысы төлемді валютада
жүзеге асыратын өзара тәуелді екі алып-сату транзакциясы
кезінде қолданады. Бақылаушылардың көбі бұл техникалық
айырмашылықтарға қарамастан, айырбас транзакцияларын
контрсауданың субкатегориясы ретінде қарастырады. Контр-
сауданың жиі қолданылатын екі түрі – қарсы сатып алу мен
өтемақылық сауда.
Қарсы сатып алу
Қарсы сатып алу келісімінде жеке фирма егеменді елге өнімді
сатуға келіседі және өзі сататын заттарға қатысы жоқ тауарлар-
ды сол елден сатып алады. Мысалы, коммерциялық әуе ұшақ-
тарын жасап шығаратын басты АҚШ-тық өндіруші мен Югос-
лавия үкіметі арасындағы транзакциялардың бірқатарында
АҚШ-тық фирма Югославияға реактивті ұшақты сатты және
Югославияның хрусталь шыны бұйымдарын, кескіш құрал-
дарды, былғары сырт киімдерді және консервіленген шошқа
етінің елеулі мөлшерін сатып алуға келісті.
Қарсы сатып алу транзакциясында тарап төлемді өнім
екінші тарапқа жеткенде валютамен арқылы жүзеге асырады.
Жеке фирмаға оның тауары жеткізілгеннен кейін, сатып алу
бойынша міндеттемесін жүзеге асыру үшін белгілі бір уақыт
аралығының берілуі мұндай транзакцияларда жиі кездеседі.
Мәселен, Кеңес Одағы мен Шығыс Еуропа елдерінің қарсы
сатып алу тәжірибесінде үш жылдан бес жылға дейінгі мерзім
жиі қолданылған. Көп жағдайда тараптар жеке фирма кейіні-
рек сатып алу үшін заттардың арасынан таңдап алуға болатын
тәуір тауарлардың тізімі жөнінде келісіп те алған.
бөліктерінде ұшқыш қызметін атқаратын адам міндетті
түрде мұсылман болу керек деген талап – АҚШ кодек-
сі 42-титулының 2000e-2(e)-параграфы бойынша кәсіби
шектеу. Сондықтан Керн өз еркімен және біржақты түр-
де жауапкерге жұмыс істеу келісімінен бас тартты және
осылайша келісімшарт бойынша өз міндеттемесін бұзды.
Түйін
● Келісімшартта исламды қабылдау туралы сұрақ іс
үшін қажет екені анық қарастырылып кеткендіктен,
бұл істе жазбаша еңбек шарты жұмыс берушінің
жауапкершілігін шектеуге көмектесті.
● АҚШ-тың еңбек заңнамасының экстерриториялық
қолданылуы.
● Жұмыстағы кемсітушілік шағымынан қорғаныс ре-
тінде кәсіби тұрғыдан қажет шектеулер B.F.O.Q қол-
данылады.
● Кейбір халықаралық іскерлік жағдайларында дін
B.F.O.Q болуы мүмкін.
«Мәдени факторларға қатысты» мәселелерді қа-
растырғанда берілетін кеңестер: 1) Өзің білетіннен
баста. Өзіңе жақын бизнес мәдениеті мен жүйесі-
нен бастауға тырыс. Жаңа бастаушылар үшін Кана-
да мен Ұлыбритания әдетте жақсы нарық бола алады.
2) Шыдамды бола біл. Түрлі мәдениетте түрлі уақыт
тұжырымдамасы бар. Нарықтардың кейбіреулерінде
АҚШ-қа қарағанда бизнес қарқыны шапшаң, кейбірінде
бәсең. 3) Жеке қатынастарды дамытуға уақыт тап, әсіре-
се дистрибьюторлар және үлкен көлемді сатып алушы-
лармен. Мәдениетаралық бизнес тәжірибелерді дамыту-
дың жақсы жолы – туған күндер мен басқа да маңызды
іс-шараларды есте сақтау. Жылыжүзді, ашық-жарқын,
ізетті әрі зерделі бол. 4) Сатып алушылардың және биз-
нес серіктестердің ана тілінен бірнеше сөзді үйрену жо-
лыңызды ашады. Олар бұл талпынысқа риза болады.
5) Сатып алушылармен талқылауға, әсіресе Жапония,
Қытай және арабтілді елдерде келісімшарт бойынша ке-
ліссөздерді жүргізуге көмек көрсету үшін шет мемлекет-
тегі тағлымгер студентті жалда.
25
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
Жеке фирмалар сатып алуға мәжбүр болған тауардан құты-
лу үшін түрлі әдіс қолданады. Жиі қолданылатын әдіс – ондай
тауарды сауда компанияларына немесе тікелей ең соңғы тұты-
нушыға көп жағдайда жеңілдікпен немесе «дизажиомен» қайта
сату. Кейде жеке фирмалар қарсы сатып алумен сатып алынған
тауарларды өздері төлеген мөлшерден төмен бағаға сатады, он-
дағы мақсат – өз өнімін елге сатудан түскен ірі көлемдегі пай-
дамен осы шығынның орнын толтыру.
Өтемақылық сауда
Контрсауданың ең көп тараған нысанына «өтемақы» немесе
кері сатып алуды жатқызуға болады. Өтемақы транзакциясы ке-
зінде жеке фирма мемлекетке құрал-жабдықты, технологияны
немесе кейде тіпті зауытты сатады және сол құрал-жабдықтар
мен технологияның көмегімен өндірілген өнімнің бір бөлігін
сатып алуға келіседі. Мысалы, әйгілі Occidental Petroleum мен
Кеңес Одағы арасындағы аммиак жөнінде 20 миллиардтық
(АҚШ доллары) контрсауда транзакциясы бойынша Occidental
аммиак зауыттарын салу мен қаржыландыруда Кеңес Одағы-
на қолдау көрсетіп және жиырма жыл бойы сол зауыттардан
шыққан аммиактың белгілі бір көлемін сатып алып отыруға
келіскен.
Өтемақы транзакциясы қарсы сатып алумен салыстырған-
да, жеке фирмаға өзінің сатып алу бойынша міндеттемелерін
жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ұзақ уақыт аралықтарын қа-
жет етеді. Өтемақы транзакцияларының долларлық құны қарсы
сатып алу транзакцияларына қарағанда жоғары болады. Өте-
мақылық сатып алу транзакциясында жеке фирма сатып алған
өнімдердің қарсы сатып алуға қарағанда, нарықтық сапасы жо-
ғары және халықаралық нарықта сұранысқа ие болады. Бұдан
әрі Батыс елдерінің фирмаларына өздері сатып алуға мәжбүр
болған өнімді қайта сатудан пайда табу үшін, әлемдік нарықта-
ғыдан төмен бағадағы өнімдердің сатып алу бағасына қатысты
келіссөздер жүргізуге мүмкіндіктер беріледі.
Айырбас
Айырбас, алмастыру және валюталық емес транзакциялардың
басқа түрлері әдетте контрсауданың формалары болып санала-
ды. Мемлекет айырбасты көбінесе өздері басқаша сата алмай-
тын басы артық немесе сапасы төмен тауарлардан құтылу үшін
мәжбүрлі түрде жасайды. Айырбас транзакциялары көп жағ-
дайда OPEC-тің ресми бағасынан төмен бағаға шикі мұнайды
тасымалдаудың құралы ретінде шикі мұнай тасымалы кезінде
қолданылады. Осыған ұқсас айырбас кейде бұғатталған валю-
таларды «босатудың» немесе шетелдік валюталық бақылауды
айналып өтудің құралы ретінде қолданылады.
Клирингтік келісімдер
Контрсауда көп жағдайда мемлекет пен жеке фирманың ара-
сында жасалғанымен, контрсауда қатынастары мемлекеттердің
арасында да орын алады. Тарихи қалыптасқан жағдайға сәйкес,
мемлекеттер ертеден екіжақты және көпжақты «клирингтік ке-
лісімдер» жасаған. Мұндай келісімдерге сәйкес, мемлекеттер
белгілі бір уақыт аралығында бір-бірінің тауарының құнымен
бірдей бағада сатып алуға келіседі. Бұл жоғарыда талқыланған
жеке фирма – мемлекет қатынастары сияқты емес, өзара мүд-
делес сауданың нысаны. Мемлекет реттей алмайтындай теңге-
рімсіздік орын алған жағдайда, «халықаралық тауар айырбасы
саудасымен айналысатын» фирмалар өзге мемлекеттерге белгі-
лі бір ақы мөлшеріне сатып алуға тиіс тауарларды өткізу үшін
өз көмектерін ұсынады.
Шекті келісімдер
Контрсаудадағы «шекті келісімдерде» жеке фирма қабылдаушы
елмен ресми, ұзақмерзімді кредиттік механизмді қалыптасты-
рады. Осыған сәйкес жеке фирманың жүзеге асыратын экспор-
ты тұрақты негізде бірқатар үшінші тараптағы фирмалардың
қарсы міндеттемелерінің есебінен кредиттеледі. Шекті келісім-
шарттағы басты фактор мынадай: өтемақылық сатып алуларды
«кредиттеу» немесе қаражатты үшінші тұлғаға сақтауға беру
әрбір нақты жағдайлардың негізінде емес, алдын ала дайын-
далған келісімшартқа сәйкес тұрақты әрі қалыпты түрде жүзеге
асырылады.
«Оң» және «кері» контрсауда
Кейбір жағдайда жеке фирмалар шарттық транзакцияларды
шетке ысырып, контрсауда шеңберінде келісуді қалайды. «Оң»
немесе «кері» контрсаудада жеке фирмалар өздерінен сатып
алу талап етілетін тауарды тұрақты валютаға қарағанда құнды-
рақ деп есептейді. Бұл – көбіне фирма құнды тауардың немесе
өндіріс компоненттерінің алдағы уақыттағы дефицитін алдын
ала болжағанда, оларды кепілдікпен жеткізуге тырысқанда
орын алатын жағдай. Мәселен, «газға – құбыр» атты жоспар-
ланған транзакциялардың бірінде жеке фирмалар тобы Кеңес
Одағымен келіссөз жүргізеді, бұл келіссөзде табиғи газды өнді-
ру және тасымалдау үшін Кеңес Одағына құралдар мен техно-
логияларды беру қарастырылады, ал оның есесіне Кеңес Одағы
осы жабдықтар мен технологияны қолдану арқылы өндірілген
табиғи газдың сапасына кепілдік етті.
Орындауға қатысты талаптар
Орындауға қатысты талаптар – тәуелсіз үкімет тарапынан қо-
йылатын шарттар, бұл шарт бойынша сол мемлекетке инвес-
тиция құюға жауапкершілік алған шетелдік тараптар сол елдегі
экспортты арттыруға қатысты нақты қадамдар жасауға келісе-
ді. Ол қадамдар – шетелдік инвестициялық жобадан белгілі бір
тауардың пайызын экспорттауға деген инвестордың келісімі,
жобаға жергілікті азаматтардың белгілі бір бөлігін жұмысқа
тарту, өндірілген тауарда жергілікті деңгейде өндірілген ком-
поненттердің алдын ала анықталған мөлшерін қолдану және
белгілі бір технологияны қабылдаушы елге трансферлеу. Бұл
талаптардың контрсауданың басқа талаптарынан ерекшелігі,
мұнда жеке фирма өз тауарын елге сатуды емес, инвестициялау-
ды көздейді. Мұндай тәжірибенің екеуі де қабылдаушы елдің
еркін нарық үрдістеріне араласуын көрсетеді, алайда бір-біріне
ұқсас келгендіктен, бір феномен ретінде қарастырылады.
Экспорттық транзакциялар арқылы қаржы қорын алу
Шетелде бизнес жүргізетін АҚШ фирмаларының ең басты мә-
селесі – шетелдік қаржы бақылауына байланысты қайтарылуы
шектелген шетелдік қаражат қорын жинау. Бұл жағдайларда
шетелдік тарап сауда борышы салдарынан жеке фирманың қа-
рыздар болуы, не болмаса оның шетелдік филиалы тарапынан
табылған жергілікті валютада көрсетілген кірісі болуы мүмкін.
Жеке фирманың қабылдаушы елде жергілікті валютада қара-
жаты болады, алайда шетел валютасы тапшы болғандықтан,
ол валютаны долларға ауыстыра алмайды. Экспорттық тран-
закциялар арқылы қаржы қорын алу кезінде фирма жергілік-
ті валютаны жергілікті өндірілген тауарды сатып алу үшін,
тауарды қабылдаушы елден экспорттау үшін, тауарды шетелде
долларға немесе басқа айырбасталатын валютаға сату үшін
қолдана алады.
1.4-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу. Thomas B. McVey, «Countertrade: Commercial Practices, Legal
Issues, and Policy Dilemmas»
26
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Репатриацияның екінші валюталық тәуекелін шетелдік тарап тұрақты валютаны қабылдаушы елден
алып тастауға әрекет еткен уақытта байқауға болады. Кейбір елдер тұрақты валютаның елден тыс қолданы
-
луына тосқауыл қоятын валюталық заңнаманы қабылдады. Дамушы елдер, мысалы тұрақты валюта резерв-
терін шектеді және оларды жеке тауарларды сатып алу үшін қолдануға тыйым салды. Контрсауда осы секілді
елдерде бизнес жүргізудің репатриациялық тәуекелдерін жоюдың жалғыз мүмкіндігі екенін атай кеткен жөн.
Валюталық тәуекелдің үшінші әрі ауқымды түрі – төлем валютасының құнсыздануы (валюталық бағам
флуктуациясы). Доллар мен сатып алушы валютасының арасындағы салыстырмалы құн қол жеткізілген
келісім уақыты мен төлем қабылданған уақыт аралығында өзгеруі мүмкін. Экспорттаушы тиісті дәрежеде
қорғалмаса, төлем жүргізілетін шетелдік валютаның құнсыздануы экспорттаушының транзакция кезінде ақ
-
шасын жоғалтуына алып келуі мүмкін. АҚШ экспорттаушысы үшін осындай тәуекелдерді болдырмаудың
оңтайлы жолдарының бірі – бағаны АҚШ долларында белгілеу және төлемді де осы валютада талап ету.
Бұдан әрі валютаны айырбастау жөніндегі міндет пен тәуекел сатып алушының мойнына жүктеледі. Сатып
алушы төлемді шетелдік валютада орындауды сұраған жағдайда, экспорттаушы сатып алу-сату келісімшар
-
тының келіссөздеріне дейін халықаралық банкпен кеңесуге тиіс. Халықаралық банк қажет болған жағдайда,
тұтынушы төлем жүргізгенде валютаның құнына қарамастан, шетелдік валютаны бекітілген бағада, АҚШ
долларымен сатып алуға келісу арқылы, осындай тәуекелдерден сақтандыру үшін экспорттаушыға көмек
көрсете алады. Егер осы механизм қолданылса, банктің өз қызметі үшін алатын алымдары баға белгіленімі
-
не қосылуға тиіс.
Bernina Distributors, Inc. компаниясының Bernina Sewing Mach.
компаниясына қарсы ісі
646 F. 2d 434 (10th Cir. 1981)
Тігін машиналарының дистрибьюторы келісімшарттың
бұзылуына байланысты осы тігін машиналарын импорт-
таушыға қарсы шағымданды. Жауапкер, яғни юталық
Bernina Sewing Machine Co. (импорттаушы) корпора-
циясы Bernina тігін машиналарын Bernina Distributors
компаниясына импорттайды, әрі жабдықтап тұратын.
Бұл жерде негізгі мәселе бағаның белгіленуі мен валю-
та бағамының флуктуациясынан туындаған. Сондай-ақ
швейцариялық валютаға (франкке) қарағанда АҚШ дол-
ларының құны төмендеп кеткен. Екі тарап ұзақмерзімді
жабдықтау келісімшартын жеті жылға жасаған еді. Ке-
лісімшартта ашық баға шарттары көрсетілген, бұл шарт
бойынша «зауыттың шығындары өскен жағдайда бағалар
да автоматты түрде өзгертуге ұшырайды». Импорттаушы
төлемді швейцариялық франкпен жүргізуге тиіс. Ашық
баға шарттары импорттаушыға бағаны төмендегідей
жағдайларда ғана көтеруге мүмкіндік береді: «а) зауыт
инвойсының құны импорттаушы үшін көтерілген жағ-
дайда; ә) баж алымдарының кез келген түрі көтерілген
жағдайда; б) сақтандыру, фрахт, өңдеу, брокерлік және
порттық алымдар мен басқа да осыған ұқсас алымдар
көтерілген жағдайда», баж салығының немесе зауыттың
инвойсының артуы олардың туындауына қарай реттеліп
отырады. Басқа да алымдардың өсуі әр күнтізбелік жыл-
дың басында реттелуге тиіс. Алайда АҚШ долларының
бағамы швейцариялық франкке қатысты бірден төмен-
деп кетуіне байланысты импорттаушы үшін шығын екі
есеге артты, осылайша инвестицияланған әр доллардың
қайтарымдылық мөлшері екі есеге төмендеді.
Логан – аймақтық судья. Импорттаушының мәлім-
деуінше, валюталық бағам флуктуациялардың зардап-
тары келісімшартта қарастырылмаған және бөлінбеген.
Сонымен қатар Бірыңғай сауда кодексінде (UCC) жоға-
рыдағы «ашық баға шарттары» сот орынды деп табатын
жолмен анықталуға тиіс. Біздің ойымызша, келісімшарт-
тың ережелері мейлінше толық, бұл жерде заңнамалық
ережелерді қолдануға болмайды. Осылайша келісімшарт
бойынша импорттаушы үшін пайда маржасының тө-
мендеу қаупі бар және импорттаушы валюталық бағам
флуктуациясының зардаптарын өз мойнымен көтереді.
Сонымен қатар импорттаушының мәлімдеуінше, Бірың-
ғай сауда кодексінің 2-615-параграфына сәйкес, сот тү-
сіндіруі келісімшартты жарамсыз қылады. Келісімшарт-
тың жасалуына негіз болған пайымдарға қатысты күтпе-
ген жағдай туындау себебінен келісімшарт міндеттерін
орындау мүмкін болмағанда, аталған кодекске сәйкес
келісімшарт бойынша міндеттерді орындамау сонша-
лықты айып емес. Біздің пікірімізше, доллардың алдын
ала болжанбаған девальвациялануы жедел келісімшарт-
тардың орындалмауының себебі бола алмайды. Кодекс-
тің 2-615-параграфында берілген 8-ескерту бойынша,
осындай ақтайтын дәлел «келісімшартты жасау бары-
сында күтпеген жағдайларды мейлінше жорамалдауға
мүмкін болғанда қолданылмайды». Бұдан бөлек, құнның
артуы келісімнің орындалуына бөгет болмайды. Шығын
аса күрделі әрі негізсіз болуы да мүмкін. Импорттау-
шы валюталық бағамның флуктуациясына байланысты
пайданың азаю мүмкіндігі туралы алдын ала ақпарат-
тандырылған және алдын ала күтпеген жағдайдан өзін
қорғауға тиіс болды. Мысалы, бағаны анықтау үшін ба-
ға-плюс формуласын қолдануға болар еді. Одан басқа,
импорттаушының қорғаушысының болуы; сондай-ақ ол
келісімшартта құнның нақты өсімі жағдайында ғана ба-
ғаның өсуі қарастырылғанын білуге тиіс еді.
Бұл істе сот көмегін көрсету мүмкін болмады, өйтке-
ні ол коммерциялық тең тараптардың арасындағы тәуе-
27
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
Bernina Distributors компаниясының Bernina Sewing Machines компаниясына қарсы ісінде тараптың ва-
люта бағамы флуктуациясының тәуекелдерін алдын ала қалай болжай алмағандары көрсетілген. Бұл істе
долбармен жазылған ашық бағалық шарттар алдын ала болжанбаған валюталық ауытқулар салдарынан ай
-
тарлықтай қаржылық шығындарға алып келді.
Шетелдік импорттаушы немесе экспорттаушы хеджирлеу әдістері арқылы валюта бағамының жағымсыз
өзгеруінің тәуекелдерін төмендете алады. Бұл форвард, фьючерс немесе опциондық келісімшарттарды
жасау арқылы жүзеге асырылады. Арбитраж деп – бір шетелдік валютаны баға айырмашылығынан пайда
табу мақсатында бір немесе бірнеше нарықта бір мезетте сатып алу мен сатуды айтамыз. Форвардтық ке
-
лісімшарттар екі тараптан келешекте екі валютаның белгілі бір мөлшерін айырбастауды талап етеді. Фор-
вардтық келісімшарттың бір қиындығы – негізгі мәміле жүзеге аспаса да, тараптың біреуі екінші валютаны
әлі де болса сатып алуға міндеттенеді. Фьючерстік келісімшарт өтеу мерзіміне дейін сатылатын облигацияға
ұқсайды. Тараптың екеуі де оларды екінші реттік нарықта сату арқылы келісімшарттағы міндеттемелерінен
құтыла алады. Дамыған фьючерстік нарық өтімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз етеді, алайда облига
-
циялар нарығындағы сияқты фьючерстік келісімшарттың құны валютаның құнына байланысты ауытқып
отырады.
Bernina ісінде импорттаушы швейцариялық франкті доллардың белгіленген мөлшеріне сатып алу бойын
-
ша фьючерстік келісімшартты жасау арқылы өзін сақтандырар еді. Бұл, өз кезегінде, оны доллардың кейін-
гі девальвациясынан да қорғай алатын. Шын мәнінде, келісімшарт швейцариялық франктерді белгіленген
төмен бағада сатып алуға құқық беретіндіктен, фьючерстік келісімшарттардың құны фьючерстік нарықта
өсетін еді. Валюталық тәуекелдерден сақтандырудың тағы бір құралы – опциондық келісімшарт. Валюталық
опциондар тарапқа келешекте валютаны белгіленген бағамда сатып алуға немесе сатуға міндеттеме бер
-
мейді, құқық береді. Сатып алушы опционды қолдануға да, қолданбауға да ерікті, сол арқылы ол айырбас
бағамының жағымсыз флуктуацияларының әсерін шектейді. Сатушыға опционды ұсынғаны үшін де алым
төленеді. Валютаны келешекте сату құқығы пут-опцион (put option), ал сатып алу құқығы колл-опцион (call
option) болады. Опцион пайдалануына не пайдаланбауына қарамастан, маңызды сыйақы төленудің арқасын
-
да алынады.
Саяси тәуекелдер
Саяси немесе мемлекеттік тәуекелдер көбіне мемлекеттік саясаттың өзгеруінен туындайтын жағымсыз
салдарға байланысты пайда болады. Импорт-экспорт саласындағы саудадағы тосқауыл – кең тараған тәуе
-
келдердің бірі. АҚШ-тың сауда өкілі саудадағы тосқауылдарды жалпылама жеті санатқа топтастырады:
● импорттық саясат, оның ішінде тарифтер мен басқа да импорттық алымдар, сандық шектеулер (квоталар
мен эмбарголар) және импорттық лицензиялау;
келдерді өзара бөлісу жөніндегі келісімді бұзумен тең
болар еді. Федералдық аудандық сот импорттаушыға ке-
лісімшарттың «ашық баға шарттарына» сәйкес, валюта
бағамының флуктуациясы себебінен туындаған шығын-
дарынан 10 пайыздық айырмашылықты дистрибьютор-
дан өтеп алуға тыйым салды және бұл ретте қателескен
жоқ. Сонымен бірге валюталық флуктуация салдарынан
импорттаушының шығындарының өсуіне байланысты
келісімшартты орындамау құқыққа қайшы деп тапты.
Түйін
● Ұзақмерзімді жабдықтау келісімшарттарын жасау-
дың жалпы тәжірибесі
● Келісімшарттың әрекет ету мерзімі аясында бағаны
дұрыстау үшін ашық баға немесе бағалық эскалация
туралы ескертпелерді қолдану
● Тәуекелдің тараптың біреуіне ғана жүктелуі келісім-
шартты реттеуге деген сұранысты жояды
● Келісімшарт құқығы келісімшартты орындамау-
ға кешіріммен қарайды. Бірыңғай сауда кодексінің
2-615-параграфына сәйкес, тауарларды сату коммер-
циялық тұрғыдан мүмкін болмағанда, бұл жағдайға
кешіріммен қарайды. Заң тараптарға ақталу үшін же-
дел түсініктеме немесе форс-мажор туралы ескертпе-
ні келісімшартқа енгізуге рұқсат етеді.
● Егер тараптар қауіп-қатерді алдын ала болжай алса
немесе тарапқа жүктелген шығын шектен шықпаса,
коммерциялық тұрғыдан іске аспайтын жағдайға ке-
шіріммен қарауға болмайды.
● Валюталық флуктуацияларды алдын ала болжауға
болатындықтан, соттар оларды өзара бөлінетін тәуе-
келдер ретінде қарастырады және ақтай алмайды.
● Әсіресе ұзақмерзімді келісімшарттарға нақты әрі
айқын ескертпелерді енгізген дұрыс. Сот ашық баға
шарттарында «баға-плюс» формуласын қолдануды
ұсынады.
28
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
● стандарттар, таңбалау, тестілеу және сертификаттау;
● мемлекеттік сатып алу шектеулері;
● экспорттық субсидиялар;
● зияткерлік меншікті қорғау механизмдерінің болмауы;
● қызмет көрсету кедергілері;
● инвестициялық кедергілер.
Саудадағы тосқауылдарға қатысты бірнеше халықаралық келісімдер қабылданды. GАТТ-тың Уругвай
раунды осы аталған сауда тосқауылдарының барлығын талқыға салды. GАТТ келіссөздері дәстүрлі сипатта
тарифтік тосқауылдар мен сандық шектеулерге бағытталды. 1947 жылғы GАТТ-тың алғашқы келісімі «им
-
порт пен экспортқа байланысты алымдар мен ресмилікті азайтуды» (VIII бап), «сандық шектеулерді жал-
пылай жоюды» (ХІ бап) және «сауда ережелерін жариялауды» (Х бап) қарастырды. GАТТ келісімінің Уруг-
вай раундынан кейін жүзеге асқан ДСҰ келісімдері жаңадан құрылған ДСҰ-ға саудадағы кедергілердің
барлық категорияларын төмендету мен жоюды міндет етіп қойды. Тарифтік емес тосқауылдар импорттық
квоталарды, басқа да сандық шектеулерді, автоматтық емес импорттық лицензиялауды, кедендік баждар мен
алымдарды, кедендік рәсімдерді, экспорттық субсидияларды, негізсіз стандарттарды, кемсітетін таңбалауды
және үкіметтік сатып алу саясатын қамтиды. ДСҰ мен оның халықаралық саудадағы рөлі 5-тарауда қарас
-
тырылады.
1994 жылғы ДСҰ келісімдері Импорттық лицензиялау туралы бөлек келісіммен толықты. Саудадағы тех
-
никалық тосқауылдар ДСҰ-ның бірқатар келісімдерінде, оның ішінде Техникалық тосқауылдар туралы
келісімде, Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісімде, Кедендік бағалау туралы
келісімде және Жөнелту алдындағы тексеру туралы келісімде қарастырылады. Шетелдік үкіметтік сатып алу
бойынша шектеулер Үкіметтік сатып алу туралы келісімде қарастырылады. Экспорттық субсидиялар 1947
жылғы келісімнің VI (демпингке қарсы және өтемақылық баж салығы) және ХХІІІ (жарамсыз деп тану және
құнсыздану) баптарында қарастырылған. 1994 жылғы келісімдеріне Демпингке қарсы келісім де енгізілген.
Зияткерлік меншікті қорғау, қызмет пен саудадағы тосқауылдар және инвестициядағы тосқауылдар тө
-
мендегідей бөлек келісімдерде тікелей қарастырылған: Саудамен байланысты инвестициялық шаралар ту-
ралы келісім (TRIMs), Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас келісім (GATS) және Зияткерлік мен-
шік құқығындағы сауда аспектілері жөніндегі келісім (TRIPS). Инвестиция туралы келісім мемлекеттерге
жергілікті өндірілген өнімді сатып алуды міндеттеуге, өнімді экспорттау туралы компанияның келісіміне
өнімді импорттауға қатысты шарттарды кіріктіруге, шетелдік валютаға айырбастауды шектеуге тыйым са
-
лады. GATS білік талаптары мен лицензиялауды шетелдік тараптың бизнес құруына немесе кәсіби қызмет-
пен айналысуына тосқауыл ретінде қолдануға тыйым салады. Бұл талаптардың кез келгені «объективті әрі
ашық критерийлерге» негізделуге және шетелдік «мамандардың біліктілігін растау үшін орынды рәсімдер
-
ді» қамтуға тиіс. GATS-тің қолданылу аясы мен мазмұны 16-тарауда қарастырылады. TRIPS келісімі – ав-
торлық құқық, сауда маркасы, өндіруші елдің белгі-таңбалары, патент, өндірістік үлгі және сауда құпиясы
сияқты зияткерлік меншіктің барлық салаларын қамтитын кешенді жүйе. Бұл келісімге басқа да халық-
аралық зияткерлік меншік құқығы жөніндегі конвенциялармен бірге 18-тарауда шолу жасалады.
Саяси тәуекелдердің кең тараған нысанына шетелдік тараптың коммерциялық қызметін мемлекеттік рет
-
теуді жатқызуға болады, оны кейде «жылжымалы экспроприация» деп те атайды. Ол ресми заңнамадағы,
лицензиялау рәсіміндегі, бағаны бақылауды енгізудегі өзгерістерді қамтиды. Жылжымалы экспроприация
пара алу, стандарт және тексеру талаптарындағы өз бетінше жасалған жөн-жосықсыз өзгерістер мен зият
-
керлік меншік заңнамасының күшіне енгізілмеуі сияқты мемлекеттік араласудың заңдылығы төмендеу ны-
саны болуы мүмкін. Саяси тәуекелдің тағы бір түріне салықты есептеу мен заңның сақталуын қамтамасыз
етуді жатқызуға болады. Салық мөлшерлемесіндегі өзгерістер, салық субсидиясынан бас тарту, бухгалтерлік
есептеу ережелеріндегі өзгерістер корпоративтік табыс салығына ықпал ету үшін қолданылады. Сондай-ақ
табыс салығы секілді басқа салық түрлеріне де ықпал ете алады. Бұл салықтар тауарларды импорттаумен,
экспорттаумен байланысты және қосылған құн салығын,
12
сатудан алынған салықты, акциздік салықтарды
және тарифтерді қамтиды.
Экспроприация және мемлекет меншігіне алу
Саяси тәуекелдің ең қиянатшыл түрі – экспроприация және мемлекет меншігіне алу. Экспроприация –
шетелдік бизнес пен қорды үкіметтің тартып алуы. Ал мемлекет меншігіне алу – белгілі бір саладағы шетел
-
дік не жергілікті бизнесті мемлекеттің тартып алуы. Екеуі де өтемақының белгілі формасына жатады, алайда
29
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
бұрын өтемақы жоғалған инвестиция құнына теңестірілмейтін. Дегенмен өндірісті шетелдік үкіметтің мем-
лекет меншігіне алуы не болмаса шетелдік компанияның қорларын экспроприациялау қаупі өте қатты тө-
мендеді. Еркін сауда дәуірі елдерге әрі қарай даму үшін шетелдік инвестицияларды тарту және сауданы
дамыту қажет екенін анық көрсетті. Шындығында, соңғы онжылдықтарда мемлекет меншігіне алу мен экс-
проприацияға қарағанда, үкіметке тиесілі өндірістерді жекешелендірудің кең тарағанын байқаймыз.
Көптеген дамушы мемлекет пен бұрынғы коммунистік елдер шетелдік инвестицияларды тарту мақсатын
-
да оларды қорғайтын заң қабылдады. Мысалы, 1993 жылғы мамырда Ресей шетелдік инвестициялар Ресей
аумағында «толық әрі шартсыз құқықтық қорғауға ие» деп атап көрсеткен сыртқы экономикалық қызметке
қатысты заң қабылдады. Атап айтқанда, шетелдік инвестициялар «әлеуметтік мүдделерді қорғау мақсатында
қабылданған жағдайларды қоспағанда, мемлекет меншігіне алу мен тәркілеуге жатпайды» деп нақтыланған.
Мемлекет меншігіне алу мен тәркілеу кезінде Ресей шетелдік инвесторға толық, лайықты және тиімді өте
-
мақы беретінін заң жүзінде бекітті.
Бұрындары даудың мәні мемлекет меншігіне алу мен экспроприациялауға құқығының бар немесе жоқ
-
тығы емес, төленуге тиіс өтемақының көлемі болатын. Шетел үкіметі көбіне инвестор төлеген қаражатты
ғана төлеуге пейілді болатын. Ресейдің шетелдік инвестицияны қорғау туралы заңы «мемлекет меншігіне
алынған инвестициялардың шынайы құнын» төлеуге міндеттейді. Сонымен қатар үкіметтің төлемді тұрақты
валютада жүзеге асыруын және төлем кешіктірілген жағдайда үстемақы беруді де талап етеді.
Екіжақты инвестициялық келісім – мемлекеттің шетелдік инвестицияларды экспроприациядан және
инвестициялық тәуекелдерден қорғаудың тағы бір құралы. Екіжақты инвестициялық келісім экспро-
приация жағдайында қабылдаушы елдің шетелдік инвесторларды шеттетпеуін, оларға тиімді және толық,
лайықты өтемақы төлеуге келісім беруін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар бұл келісімдер Инвестиция
-
лық дауды шешу жөніндегі халықаралық орталық (ICSID) арқылы арбитраждың көмегіне сүйене оты-
рып, дауды шешудің балама механизмін қамтамасыз етеді. «Тікелей шетелдік инвестициялар» деп аталатын
20-тарауды қараңыз.
Ақырында, инвестор шетелде өз инвестицияларын қорғау мақсатында сақтандыруды рәсімдеуі мүмкін. АҚШ
компанияларын дамушы елдерге қаржы құюға ынталандыру үшін АҚШ үкіметі Шетелдік жеке инвестициялар
корпорациясын (OPIC) құрды. OPIC – АҚШ-тың дамушы елдердегі жеке инвестицияларына қарыз беруге, бо
-
рыш кепілдіктеріне, инвестициялық қызметтерге және саяси тәуекелдерге қарсы сақтандыруды қамтамасыз етуге
қолдау көрсететін үкіметтік корпорация. OPIС АҚШ компанияларын арзан экспроприациялық сақтандырумен
қамтамасыз етеді. Eximbank АҚШ экспорттаушыларына қаржылық қолдау көрсетеді және Шетелдік кредитті
сақтандыру ассоциациясы (FCIA) арқылы сақтандыру өтелімінің әр түрін ұсынады. FCIA Eximbank-пен АҚШ
экспорттаушыларына саяси және коммерциялық тәуекелдерді сақтандыруды қамтамасыз ету мақсатында жұмыс
жасайды. Саяси тәуекелдерді сақтандыру тауарларды экспроприациялаудан, валютаның айырбасталмау қаупінен
және шетелдік сатып алушыны импорттық лицензиялауға қол жеткізе алмаудан қорғайды.
Тәуекелді басқару
Шетелдің нарығына кірмес бұрын, коммерциялық кәсіпорын саяси тәуекелді ресми бағалау арқылы оның
дәрежесі мен болу ықтималын анықтауы қажет. Оны АҚШ-тың Мемлекеттік департаментінен және OPIC-тен
алынған материалдарды пайдалану арқылы ішкі зерттеу жасаумен анықтауға болады. Кейбір компаниялар
шетел нарығына тәуекелді бағалай алатын жеке компанияларды тартады. Ондайда жоба ірі болса, басшылық
компанияның мақсаттарын талқылау үшін шетелдің үкіметтік лауазымды тұлғаларымен кездесуі қажет. Мүм
-
кін болса, шетелдік үкіметтің міндеттері мен компанияның құқықтары қарастырылған ресми концессиялық
келісім туралы келіссөз өткізген жөн. Келісімде алынатын тарифтердің деңгейі, пайданы репатриациялауға
деген компанияның құқықтары, қабылдаушы елдің зияткерлік меншікті қорғау міндеттемелері, салық салу
-
дың тиімді деңгейі және трансферттік баға белгілеуге қатысты үкіметтің саясаты нақты анықталуға тиіс.
13
Сонымен қатар дау туындаған жағдайда, медиация мен арбитражды қолдануды талап ету ақылға қонымды.
1.5-кестеде халықаралық деңгейде бизнес жүргізгісі келетін америкалық компанияларға қолдау көрсететін
АҚШ-тың үкіметтік агенттіктері мен көмек көрсету бағдарламаларының тізімі көрсетілген.
Сақтандыру мен үкіметтік қолдау бағдарламалары арқылы тәуекелдерді басқару
Жоғарыда атап өткеніміздей, Шетелдік жеке инвестициялар корпорациясы – дамушы елдердегі және
нарықтық экономикасы қалыптасушы елдердегі АҚШ-тың тікелей шетелдік инвестицияларына қолдау
30
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
көрсететін федералдық агенттік. Шетелдік жеке инвестициялар корпорациясы – АҚШ үкіметіне толықтай
тиесілі тәуелсіз, қаржы жағынан өзін-өзі қамтамасыз ететін корпорация.
OPIC саяси тәуекелдерден сақтандыруға, барлық тәуекелдік кепілдіктер мен тікелей қарыздарды өтеу
арқылы шетелдегі АҚШ-тың инвестициялық жобаларына қолдау көрсетеді. OPIC-тің саяси тәуекелдерді
сақтандыру бағдарламасы шетелдегі АҚШ-тың инвестициялық кәсіпорындарын азаматтық тәртіпсіздіктер
мен басқа да күш көрсету салдарынан болған белгісіздіктен, экспроприация және валютаның айырбасталмау
мәселелерінен қорғайды. Оған қоса, OPIC саяси күш көрсету мен экспроприация салдарынан компанияның
айырылып қалған пайдасын өтеп береді. OPIC жалпы жобаны қолдау аясында 400 млн долларға дейінгі
қаражатты кез келген бір жобаны қолдауға, оның ішінде 250 млн долларға дейін жобаны қаржыландыруға
және 250 млн долларға дейін саяси тәуекелді сақтандыруға жұмсай алады. Оффшорлық, тұрақты валюталық
табысы бар мұнай және газ секторындағы жобаларды қаржыландыру мен сақтандыруға арналған қаржы
мөлшері өнім басына 300 млн доллардан, ал егер жоба ірі рейтинг агенттіктерінен кредит бағалауының ин
-
вестициялық және одан да жоғары деңгейін алса, 400 млн долларды құрайды. Алайда жеке жобаларға OPIC
ұсынатын ең ауқымды қолдау, OPIC тауарлары бірнеше тауардан тұрса да, не жеке тауардан тұрса да, 400
млн доллардан аспайды.
1.5-кесте. АҚШ-тың үкіметтік агенттіктері және көмек көрсету бағдарламалары
АҚШ мемлекеттік агенттіктері
және экспорттық көмек
бағдарламалары
Сипаттамасы
АҚШ Сауда министрлігі (DOS) Ішкі экономикалық өсуді ынталандыруға жауапты үкіметтің филиалы
АҚШ Коммерциялық қызметі (GS) АҚШ Сауда министрлігі Халықаралық сауда басқармасының сауданы дамыту
бөлімі
Халықаралық сауда басқармасы (ITA) Экспортты ілгері жылжыту бағдарламаларына жауапты Сауда министрлігінің
бюросы
Шағын бизнес басқармасы (SBA) АҚШ экспорттаушыларына арналған, соның ішінде қаржылық бағдарламаларды
басқаратын мемлекеттік орган
Сауда және даму агенттігі (USTDA) Дамушы елдерде техникалық-экономикалық жобаларға субсидия бөлетін
мемлекеттік орган
Ауыл шаруашылығы министрлігі (USDA) Федералдық үкіметтің фермерлік шаруашылық, ауыл шаруашылығы, орман
шаруашылығы және азық-түлік саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлеуге
және іске асыруға жауапты мемлекеттік орган
Халықаралық даму агенттігі (USAID) Дамушы елдерде пайдалану мақсатында америкалық компаниялардан тауарлар
мен қызмет көрсету түрлерін сатып алатын мемлекеттік орган
Сауда көрмелерін сертификаттау
бағдарламасы (TFC)
Халықаралық сауда іс-шараларын куәландырады, іс-шаралардың сапасы және
ұсынатын мүмкіндіктері туралы америкалық компанияларға алдын ала
хабарлайды.
Көпжақты даму банкі (MDB) Дамуды қаржыландыру және кәсіби кеңес беру үшін бірнеше елдер тобынан
құралған мекеме
Шағын бизнесті дамыту орталығы (SBDC) Шағын кәсіпорындарға арналған кеңесшілердің ұлттық желісі (экспорттауды
енді бастағандарға көмектесетін қызмет түрлерін ұсынады)
«Халықаралық сатып алушы»
бағдарламасы (IBP)
АҚШ сауда көрмесінде америкалық экспорттаушыларға олардың тауарларына
(қызметіне) сәйкес келетін сатып алушыларды таңдауға көмектесуге
бағытталған Сауда министрлігінің бағдарламасы
Орталық барлау агенттігі (CIA)
Мәліметтер және статистикалық ақпарат жинайды (The World Factbook деген
маңызды нарықты зерттеу ресурсын жариялайды)
Ықтимал тәуекел бағаланғаннан кейін, компания саяси тәуекелдерден сақтандыру арқылы өзін шығын-
дардан сақтандыра алады. OPIC сақтандыру өтемінің төрт түрін ұсынады. Біріншісі – пайданы репатриа-
циялау шектеулерінен сақтандыру. Екіншісі – экспроприация мен мемлекет меншігіне алудан сақтандыру.
Үшіншісі – соғыс немесе бүлікке байланысты мүлікке зиян келтіруден сақтандыру. Төртіншісі – саяси тұрақ
-
сыздықтан туындаған шығындардың салдарынан өндірістің тоқтап қалуынан қорғайтын сақтандыру түрімен
қамтамасыз ету. Сонымен қатар ОРІС банкке күмәнді импорттаушыны немесе оның банкінің аккредитивін
растауға мүмкіндік бере отырып, экспорттық транзакцияларды қаржыландыруға ниет білдірген банктерді
сақтандырады. ОРІС тек қана АҚШ-пен екіжақты инвестициялық келісім жасасқан шет мемлекетте биз
-
нес жүргізетін АҚШ экспорттаушылары мен инвесторларын сақтандырады. Сонымен қатар шетелдік жеке
31
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
инвестициялар корпорациясына шетелдік мемлекетті сотқа тарту мүмкіндігі берілген. Себебі екіжақты ин-
вестициялық шарттар мемлекеттердің егемен иммунитетінен бас тартуын талап етеді.
Инвестициялық кепілдіктер бойынша көпжақты агенттік (MIGA) – халықаралық деңгейдегі ин
-
вестициялық сақтандыру компаниясы. 1998 жылы Дүниежүзілік банктің бір бөлігі ретінде құрылған MIGA
коммерциялық емес инвестициялық тосқауылдарды азайту арқылы дамушы елдерге инвестиция салуды ын
-
таландырады. Ол экспроприация, соғыс, басқа да коммерциялық емес қауіп-қатерлерден сақтандыруды қам-
тамасыз етеді және тікелей шетелдік инвестицияларға кепілдемелер, сонымен қатар лицензиялауды, фран-
чайзинг және технология трансферін ұсынады.
Саяси немесе коммерциялық тәуекелдерден сақтандырудың қажеттігін, не болмаса қажет еместігін анық
-
тау негізгі келісімшарт жөніндегі келіссөздер кезінде анықталуға және қамтамасыз етілуге тиіс сақтанды-
рудың бағасы мен түрі келісімшартқа енгізілуі қажет. Сақтандыруды сатып алу шетел үкіметі тарапынан
реттелуі мүмкін. Мәселен, Қытайда бірлескен кәсіпорынға қатысты сақтандыру қытайлық сақтандыру ком
-
паниясы арқылы алынуға тиіс. Коммерциялық несие беруші коммерциялық сақтандыруды алу туралы ше-
шім қабылдауы мүмкін. Негізгі келісімшарттағы талаптар олардың кейінгі сақтандыру шағымдарына әсер
ету ықтималына қарай қарастырылуы керек. Мысалы, құқық таңдау туралы ескертпелерге, сақтандырылған
тараптың өзінің сақтандыру полисіне сәйкес талап-арыз беруіне мүмкіндік бермейтін заң нормаларының
болуын анықтау үшін шолу жасалуға тиіс.
Сақтандыруға өтініш беру аккредитивке өтініш беру секілді келісімшарттық сипатқа ие. Өтініш беруші
өтініш беру формасын мұқият оқып, ондағы сұрақтарға мүмкіндігінше шынайы әрі жан-жақты жауап беруге
міндетті. Негізгі қағида – өтініш беруші сақтандыру компаниясының сұралып отырған сақтандыруды беру
туралы шешіміне елеулі әсер етуі мүмкін кез келген ақпаратты ашып көрсетуге тиіс
14
. Мәселен, теңіз сақтан-
дыруы бойынша өткен сотта осы мәселеге қатысты былай делінеді: «Теңіз сақтандыру полисін алуды мақсат
еткен өтініш берушілер тәуекел үшін маңызды болып есептелетін өзіне мәлім әр фактіні ашуға міндетті».
15
Бұл
істе компанияның иесі теңізде болған ондаған шығын туралы шағымдарды бұдан бұрын бергені туралы ақпа
-
ратты жасырып қалған. Соттың шешіміне сәйкес, бұл істе маңызды фактілерді қасақана жасырған алаяқтықты
дәлелдеуге жеткілікті айғақтар бар деп тапқан және сот сақтандыру полисінің күшін жоюға рұқсат берген.
Сақтандыру туралы келісімшарттардың көбінде әдеттегі шарттар сақтандырылған меншіктің сипат
-
тамасын, экспроприация анықтамасын, күту мерзімін, хабарламаны, кепілдіктерді, өтелетін соманы, шы-
ғынды минимизациялау міндетін, шығынды анықтау мен оны есептеуді қамтиды. Инвестор өзінің сақ-
тандыру полисінде экспроприацияның анықтамасын өте ұқыпты саралауға тиіс. Сақтандыру полисі экс-
проприация салдарынан туындаған шығынды ішінара және толық өтей ме? Шығын мен сақтандыру полисі
бойынша өтемақыны алу арасында «күту мерзімі» болады. Ірі жобаларда күту мерзімі бір жыл болуы мүм
-
кін. Сақтандырылған тұлғаның инвестицияларды сақтауға және шығын жөніндегі шағымдарына қатысты
міндеті нақты айқындалуға тиіс. Кепілдік туралы ережелер сақтандырылған тұлғадан сақтандыру аясын
сақтау үшін тиісті қадамдарды жасауды жиі талап етеді. Мысалы, сақтандырылған субъект оның қабылдау
-
шы елдің тиісті заңнамасына сәйкес екенін, инвестицияның сақтандырылмаған бөлігі сақтандырылмаған
күйінде қалатынын куәландыруы керек. Осыған қоса, талап-арыз бойынша жасалған төлемнен кейін беріле
-
тін өтемақыны алу құқықтары анықталуға тиіс.
Экспорттық қолдаудың басқа да үкіметтік бағдарламалары мен орындары бар, соның бірі – АҚШ Сау
-
да және даму агенттігі (USTDA). Бұл агенттік тауар мен қызмет, өндірістік сектор және нарық саласын-
дағы сауда мүмкіндіктері мен кедергілерді анықтау мақсатында жеке компаниялармен, өндірістік және
қызмет көрсету ассоциацияларымен тікелей жұмыс істейді. USTDA агенттігінің өндірістік және халық-
аралық сарапшылары атқарушы сауда миссияларын, сауда жәрмеңкелерін, маркетинг семинарлар мен биз-
неске қатысты кеңес беруді ұйымдастырып өткізеді, тауар туралы әдебиеттермен қамтамасыз етеді. Келесі
маңызды үкіметтік орган – Eximbank экспорттық кредиттеуді сақтандыруды, кредит берушілер үшін қарыз
-
дық кепілдемелерді, экспорттаушыларға нарықтық шарттарда тікелей несие беруді, шетелдік сатып алушы-
ларға несие беруді қамтамасыз етеді. Eximbank-тің айналымдағы капитал кепілдіктері кредит берушілерге
экспорттаушының экспорт өнімдерін өндіру мен сатып алуға, сонымен қатар қысқамерзімді дебиторлық
берешекті қаржыландыруға мүмкіндік береді. Eximbank кейде халықаралық саудамен байланыстырылатын
коммерциялық және саяси тәуекелдердің орнын толтыру мақсатында экспорттық кредиттерді сақтандыруды
жүзеге асырады.
АҚШ Коммерциялық қызметі (CS) шетелдік сатып алушылар мен өкілдерді, дистрибьюторларды, қай
-
та сатушыларды және серіктестерді іздеу және бағалау, халықаралық сауда мүмкіндіктерін; АҚШ өнімдері
мен қызметтері үшін шетелдік нарықтарды; экспортты қаржыландыруды; экспорттық құжаттарға қатысты
32
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
талаптарды; АҚШ-тың экспорттық лицензиялау талаптарын және шет мемлекеттердің импорттық талапта-
рын; экспорттық семинарлар мен конференциялар және электрондық коммерцияның стратегияларын қамти-
тын түрлі тәжірибелік қызмет көрсетуді іске асырады. Коммерциялық қызметке қосымша ретінде шетелдегі
коммерциялық қызметті де атап өткен жөн. АҚШ-тың коммерциялық қызметінің қызметкерлері 75-тен аса
елде орналасқан 150-ден астам мекемеде жұмыс істейді. Олар компанияларға неше түрлі қызмет көрсетіп,
шетелдегі сауда-саттығына көмектеседі: шетелдік компаниялар туралы негізгі ақпарат, дистрибьютор-агент
-
тердің орналасқан жерін анықтайтын қызметтер, нарықты зерттеу, дистрибьюторлар мен тікелей сатып алу-
шылардың заңдық және қаржылық жағдайын тексеру; мәдени ерекшеліктерді ескеретін іскерлік қарым-қа-
тынас жүргізу; нарыққа ену, баға белгілеу және істі ілгерілету бойынша кеңес беру, негізгі сатып алушылар
мен мемлекеттік қызметкерлермен кездесу ұйымдастыру.
Делдалдар арқылы тәуекелдерді басқару
Кәсіби консультанттар мен агенттерді пайдалану, экспорттау, лицензиялау және тікелей шетелдік инвес-
тиция тәуекелдерін азайтуы мүмкін. Тасымалдаушылар, кеден брокерлері, саяси тәуекелдер жөніндегі экс-
перттер, халықаралық заңгерлер секілді халықаралық мамандар мен коммерциялық сақтандыру компания-
ларының барлығы сараптамалар мен қызметтер ұсынады.
Кеден брокерлері импорттаушыларға шет елдерге тауарларды енгізу, оларды жіктеу мен бағалау және
баж салығын төлеу бойынша көмек көрсетеді. Америка Құрама Штаттарында Кеден басқармалары кеден
қызметімен іс жүргізу үшін Федералдық ережелер кодексі 19-титулының ІІІ бөліміне сай лицензияланады.
Олар қажет импорт және кеден құжаттарымен қамтамасыз етуі үшін жалданады.
Кеден брокерлері әртүрлі айтарлықтай маңызды қызметтерді ұсынады, соның ішінде импорттаушыға нақ
-
ты бір ел үшін ресми процедуралар, нормалар, тарифтік алымдар (салықтар немесе баждар) жөнінде кеңес
береді. Айта кеткен жөн, DDP (баж салығын төлеп жеткізу) сияқты кейбір сауда терминдеріне сәйкес «им
-
порттаушы» экспорттаушы болуы да мүмкін (14-тарауды қараңыз). DDP терминіне сәйкес, сатушы тауарлар-
ды кеден арқылы тазартуға және импорт елінде тарифтік алымдарды төлеуге міндетті. Кеден брокері импорт-
таушыға төмен тарифтік мөлшерлемені төлеу үшін келісілген тарифтік кестенің жіктеу нөмірін (6-тарауды
қараңыз) таңдау туралы кеңес береді. Бұлар сондай-ақ кедендік құжаттарды дайындайды және оларға шолу
жасайды, оларды кеден органдарына жеткізеді және тауарларды импорттауға шығару құжаттарын алады. Ке
-
ден брокерлерінің ұсынатын қосымша қызметтерінің біріне жүкті әкелу портында тауарларды қоймада сақ-
тауды ұйымдастыру жатады (кеден процедураларынан кейін). Кеден брокері шығарған құжаттардың қатарын-
да импорт лицензиясына өтініш, импорт декларациясы және арнайы кедендік шот-инвойс бар.
Әдетте сатушы немесе экспорттаушы экспедиторды жалдайды, ал кеден брокері болса импорттаушы
немесе сатып алушы үшін агент қызметін атқарады. Экспорттаушы экспедиторлардың мұхит арқылы жүк
жөнелтуді жүзеге асыруы үшін оны Федералдық теңіз комиссиясы сертификациялауға тиіс. Экспедитор
жүкті шыққан жерден жүк келетін орынға дейін жеткізу үшін қажет құжаттардың барлығын ұйымдастыра
-
ды және құжаттарды банкке экспорттаушының атынан өткізу үшін түгел жинастырады. Экспедитор жүкті
сақтандыруды ұйымдастырады, сатып алушыны жүкті жөнелту туралы хабардар етеді және таңбалау мен
затбелгі жапсыру талаптары жөнінде жүк жөнелтушіге кеңес береді. Бұл үшін экспорттаушы экспедиторға
алымдарды төлейді және экспедитор жалпы тасмалдаушыдан фрахт құнының үстіндегі пайызын ала алады.
Халықаралық банкир қаржылық көмек көрсетеді, төлем кепілдемелерін ұсынады және тараптар арасындағы
құжат алмасуды жеңілдетеді.
Халықаралық сауда басқармасы (ITA) – АҚШ-тың Сауда министрлігіне қарасты агенттік. Оның мін
-
деті – жаһандық сауда арқылы экономикалық даму мен өркендеуді ынталандыру. Халықаралық сауда басқар-
масы сізге өз нарықтарыңыз бен өнімдеріңізді таңдау үшін тәжірибелік ақпараттар береді, біздің сауда келі-
сімдеріміздің талаптарына сәйкес, халықаралық нарықтарға қол жеткізуге мүмкіндіктің бар екеніне кепілдік
етеді, сізді демпингтік және субсидияланған импорт секілді әділетсіз бәсекеден қорғайды. ITA төмендегідей
төрт бөлімге бөлінеді: а) өндіріс және қызмет көрсету, АҚШ өндірісінің ішкі және жаһандық бәсекеге қабі
-
летін қолдайтын салалық талдау жөніндегі бөлім; ә) коммерциялық қызмет, АҚШ компанияларына экспорт
үрдісінің әр сатысында көмектесетін сауданы қолдау бөлімі; б) нарыққа қолжетімділік пен талаптарға сәйкес
келу, әлемдік нарықтарды АҚШ-тың өнімдері үшін ашық ұстайтын және АҚШ компанияларына біздің басқа
елдермен жасаған сауда келісімдерімізден пайда алуға жәрдемдесетін жекелеген елдерге қатысты саясат бө
-
лімі; в) импортты басқару, АҚШ компанияларының ішкі нарықта тең құқылы шарттар қалыптастыратынына
кепілдік беретін сауда туралы заңдардың орындалуын қамтамасыз ету бөлімі.
33
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
Келесі маңызды үшінші тарап қызметі – ATA карнет. ATA карнет – белгілі бір тауарларды уақытша баж-
сыз кіргізу үшін қолданылатын стандартталған халықаралық кедендік құжат. ATA аббревиатурасы admission
temporaire деген француз сөзі және temporary admission деген ағылшын сөздерінен шыққан. АТА конвен
-
циясына қол қойған елдер карнетті талап етеді. АТА конвенциясына сәйкес, коммерциялық және кәсіби жо-
лаушылар коммерциялық үлгілерді, сауда құралдарын, жарнамалық материалдарды, кинематографиялық,
аудиовизуалдық, медициналық, ғылыми немесе басқа да кәсіби жабдықтарды мүше-мемлекеттерге кедендік
баж салығын, салықтарды төлемей немесе өздері баратын әр елдің шекарасында кепілзат қоймастан уақыт
-
ша кіргізе алады. Сіз өзіңіз баратын ел АТА конвенциясының мүшесі екенін білуіңіз үшін Халықаралық
бизнес жөніндегі АҚШ Кеңесімен хабарласуыңыз қажет. Карнет әдетте 12 ай бойы күшін сақтайды.
Контрсауда
Контрсауда валютаның айырбасталу қабілеті және репатриация мәселелерін, сондай-ақ шетелдік тарап
капиталының жеткіліксіздігі мәселелерін шешу үшін қолданылады.
16
Бұл тарауда контрсауданың кең тара-
ған түрлері, оның ішінде айырбастау, кері сатып алу және қарсы сатып алу қарастырылады. Айырбастау
транзакциясы тауармен не қызметпен алмасуды қамтиды, алайда айырбастау келісімдері үнемі қарапайым,
қолма-қол ақшасыз әрі жекелеген құжаттардан ғана тұрмайды. Олар көбінесе жеке аккредитивтермен байла
-
нысты екі бөлек құжаттамалық сатуларды қарастырады. Контрсауданың бір түрі ретінде белгілі қарсы сатып
алу – сауда балансының келісілген арақатынасына қол жеткізу мақсатында, бір тараптың екінші тарапқа
тауарын сататын, ал, өз кезегінде, одан тауар сатып алатын экономикалық транзакция. Мұның бір нұсқа
-
сы – офсеттік келісім. Офсеттер жергілікті жеткізушілердің бөлшектерін немесе қызметтерін пайдалануды
шетелдегі сатылымның бір бөлігі ретінде енгізу туралы шетелдік сатушымен жасалған келісімді білдіреді.
Офсет қабылдаушы мемлекеттің тауарлардың белгілі бір пайызы жергілікті материалдар мен еңбектің өнімі
болуы керек деген жергілікті компонент талаптарын қанағаттандырады. Кері сатып алу немесе өтемақылық
сауда транзакцияларында ауыр құрал-жабдықтардың, технологиялардың немесе түгелдей өндірістік нысан
-
дардың экспорттаушылары сол нысандардан шыққан өнімнің белгілі бір пайызын сатып алуға келісімін бе-
реді. 1.4-мысалдағы контрсауданың әр түріне берілген түсініктемені қараңыз.
Сауда министрлігі контрсауда талаптарымен бетпе-бет келген АҚШ экспорттаушыларына кеңес беріп,
көмек көрсете алады. Қаржы, өнеркәсіп және сауда ақпараты басқармасының қаржы және контрсауда бөлімі
контрсауда трендтеріне мониторинг жүргізіп, айырбастау мен контрсауда мүмкіндіктерін іздестіріп жүрген
кәсіпорындарға ақпарат таратып, жалпы қолдау көрсетеді. Контрсаудаға қатысы бар ақпарат пен келісім
-
шарт ескертпелерінің тағы бір дереккөзіне БҰҰ-ның Халықаралық сауда құқығы жөніндегі комиссия-
сын (UNCITRAL) жатқызамыз. Ол контрсауда транзакциясын қалай ұтымды құруға болатыны туралы ақпа-
ратты қамтитын Халықаралық контрсауда транзакциялары жөнінде құқықтық нұсқаулықты жариялайды.
Сонымен қатар ол әдеттегі контрсауда келісімшарттарында кездесетін ескертпелерді қарастырады. Нұсқау
-
лықта қарастырылатын ескертпелер: тауардың түрі, сапасы және мөлшері; тауар бағасын белгілеу; үшінші
тараптардың қатысуы; қайта сатуға қатысты шектеулер; алдын ала бағаланған шығындар; міндетті орындау
-
ға қатысты кепілдік; міндеттерді орындамау; құқықты таңдау және дау-дамайды шешу.
Контрсауданың міндеттемелерін орындау үшін шетелде өтімді тауарларды іздеп табу қиынға түсетін
-
діктен, белгілі бір ескертпелер қосымша мағынаға ие болады. Біріншіден, экспорттаушы өзінің контрсауда
бойынша міндеттемелерін орындауға күш салады, бірақ оған қабылдаушы елдің тауарларын алу үшін қо
-
сымша уақыт қажет. Екіншіден, өтімді тауарларды іздестіруде экспорттаушының мүмкіндіктерін арттыру
үшін контрсауда тауарларының ауқымды тізімі талқылануға тиіс. Үшіншіден, кейбір шетелдік тауарлардың
сапасының төмен болуына байланысты экспорттаушыға тексеру бойынша кең құқықтар берілу мәселесі қа
-
растырылуы қажет. Одан басқа, контрсауда келісімдерінің шығындары мен беймәлімдігі контрсауда міндет-
темелерін қанағаттандыру мақсатында сатып алуға тиісті тауарлар мөлшеріне дизажио (жеңілдік) беруді
талап етуі мүмкін.
Контрсауда келісімшарттарына енгізілген тағы бір ереже – контрсауда міндеттемелерін орындамағаны
үшін салынатын айыппұл жөніндегі тармақ. Кейбір жағдайларда өтімсіз тауарларды сатып алудың орнына,
айыппұл төлеу экспорттаушы үшін экономикалық тұрғыдан алғанда үнемдірек болуы мүмкін. Әрине, айып
-
пұл туралы ескертпеде экспорттаушы айыппұлды төлеу арқылы кейінгі жауапкершіліктің кез келгенінен
босатылатыны жөнінде нақты айтылуға тиіс.
Қарсы сатып алу келісімі тауарды сату емес, шын мәнінде, мұның валюталық транзакция екенін атап өткен
маңызды. Шетелдік үкімет өзінің шетелдік (тұрақты) валюталық резервін сақтап қалуға тырысып бағады.
Үкімет импорттық тауарларды сатып алуды жеңілдету мақсатында, өз азаматтары үшін тұрақты валютаны
34
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
шығару (сату) кезінде елге дәл осы мөлшерде тұрақты валютаның қайтарылатынына сенімді болғысы келеді.
Сондықтан тауарды экспорттаушы қарсы сатып алу міндеттемелерін тек шетелден тауарды сатып алу арқы
-
лы ғана емес, сонымен қатар валюталық транзакция арқылы да жүзеге асыра алады. Мәселен, америкалық
компания Мексикадағы импорттаушымен қайта сатып алу транзакциясын жүзеге асырады және төлемақысын
АҚШ долларында алады. Америкалық компанияның мексикалық тауарларды сатып алуға қызығушылығы
жоқ және осындай сатып алуды жүзеге асырған басқа компанияға төлеуге де ниеті жоқ. Оның орнына ол
Мексикадан осал валютаны сатып алу туралы мәміле жасауы мүмкін. Егер мексикалық компания Чилиден
тауар сатып алса және төлемді чили песосында жүзеге асырса, тауарларды Чилиден сатып алған америкалық
азамат чили песосын Мексикадан АҚШ долларында сатып алуға келісімін беруі мүмкін. Бұл іскерлік әрекет
америкалық компанияның қарсы сатып алу міндеттемесін қанағаттандырады – АҚШ доллары қайта Мекси
-
каға оралады және америкалық компания бірден Чили тауарларын сатып алынған песоға сатып ала алады.
17
Экспорттық жоспарды дайындау
Экспорттауға асықпас бұрын фирма төмендегідей он сұраққа жауап беретін экспорттық жоспар жасауға
тиіс: (1) Сауда-саттықты дамыту үшін қай елдер таңдалып отыр? (2) Тауардың қандай түрлері экспорт үшін
таңдап алынды? Қандай модификациялар, егер қажет деп табылып жатса, шетелдік нарықтарға лайықталып
қайта жасалуы қажет? (3) Әр елдегі клиенттің негізгі профилі қандай? Тұтынушыларды тарту үшін қандай
маркетингтік және дистрибьюторлық каналдар қолданылуға тиіс? (4) Әрбір нарыққа қатысты қандай ерек
-
ше мәселелер бар (бәсеке, мәдени ерекшеліктер, импортты бақылау т.б.) және оларды шешу үшін қандай
стратегия қолданылады? (5) Тауардың экспорттық бағасы қалай анықталады? (6) Нақты қандай жедел қа
-
дамдар жасалуға тиіс және қашан? (7) Жоспардың әр элементін жүзеге асырудың мерзімдері қандай болады?
(8) Қандай кадрлық және компаниялық ресурстар экспортқа бағытталады? (9) Әр элемент үшін уақыт пен
қаражат шығындары қандай болмақ? (10) Жоспарды өзгерту үшін қорытындылар қалай бағаланады және
қолданылады? Кез келген байыпты жоспар фактілерге негізделуге тиіс және көзделген шетелдік нарықты
кең ауқымды әрі мақсатты түрде талдаудың нәтижесі болуы керек. Онда қысқа және ұзақмерзімді мақсаттар
және осы мақсаттардың негізінде қол жеткізетін жетістіктер жоспарлануға тиіс. «Транзакцияларға назар
аударыңыз» атты мысалда экспорт жоспарына тән схема берілген.
Сіздің компанияңыздың басшылығы экспорттық операция-
ларды жүзеге асыруға өзіне міндеттеме алды ма? Экспорт
жоспарында төмендегідей мәселелер қарастырылуға тиіс:
І бөлім. Ситуация/Негізгі мәліметтердің сараптамасы
● Таргет елдер мен нарықтар туралы бастапқы дерек-
тер.
● Негізгі нарықтық статистика: тарихи және бол-
жамдық.
● Еркін сауда келісімдерінен келетін пайдалар.
● Экспорттық ережелерді сақтау
● Келісілген тарифтік кестеге сәйкес тауарларды топ-
тастыру.
● Қызметкерлер мен экспортты ұйымдастыру.
● Фирманың ресурстары.
● Өндірістік құрылымды, бәсекені және сұранысты
бағалау.
ІІ бөлім. Маркетинг компоненті
● Таргет нарықтарды анықтау, бағалау және таңдау.
● Өнімді таңдау және баға белгілеу: фрахт, сақтанды-
ру, импорттың шығындары сияқты сатушымен бай-
ланысты шығындарды қоса алған кездегі өнімнің
бағасын белгілеу; шетелдік жарнама мен веб-сайт-
тарды жасау сияқты қосымша шығындар.
● Тарату тәсілдері
● Шарттар мен ережелер бекітілген тауар бағасына
қосылатын қосымша шығындарды анықтау үшін дұ-
рыс сауда терминдерін (Incoterms) таңдау.
● Сатудың мақсаттары: пайда мен шығындардың бол-
жамы.
ІІІ бөлім. Тактика: әрекет қадамдары
● Негізгі және қосымша таргет елдерді анықтау (негіз-
гі нарықтарды бірінші кезекте анықтау қажет, одан
кейін қосымша нарықтарға назар аударған жөн).
● Тауардың өтімділігіне негізделген тікелей экспорт-
тауға өтпес бұрын, нарықты тексеру үшін ең алды-
мен жанама экспортты қолдану мүмкіндіктерін қа-
растырыңыз.
● Шетелдік дистрибьюторды таңдау және пайдалану.
● Зияткерлік меншікті және құпия ақпаратты қорғау
стратегиясын қалыптастыру және оны жүзеге асыру
(тауарды экспорттаудан және шетелдік дистрибью-
торды жұмысқа алудан бұрын).
IV бөлім. Экспорттың бюджеті
● Жорамалданған қаржылық есептілік
V бөлім. Жүзеге асыру кестесі
● Кейінгі әрекеттер: мерзімді эксплуатациялық және
басқару қызметіне шолу жасау, жоспармен салысты-
ра отырып нәтижелерді саралау.
1.5-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Экспорттық жоспардың қысқаша үлгісі
Дереккөз: U.S. Commercial Service, A Basic Guide to Exporting (2015)
35
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
Өнімді экспорттаудың компания таңдаған тәсілі оның экспорттық жоспарына айтарлықтай әсер етуі мүм-
кін. Экспорттық жоспардың мақсатының бірі – тікелей немесе жанама экспорттау қажеттігін айқындау.
Экспорттаудың бұл тәсілдері экспорттау үрдісіне компанияның қатысу дәрежесін анықтап береді. Экспорт
саласындағы жаңа компаниялар, яғни күрделі экспорттық операцияларды жүргізуге арнайы қызметкер не
-
месе қаржы бөле алмаған компаниялар өздеріне лайықты жанама экспорттаудың тәсілін таба алады. Делдал
арқылы жанама экспорттау барысында сыртқы нарықтарды және өз өнімін сатып алушыларды іздеу делдал
фирманың құзыретінде қалады. Экспортты басқару компаниялары, экспорттық сауда компаниялары, халық-
аралық сауда бойынша консультанттар және басқа да делдалдар экспорттаушыға сапалы эксперттік білім
мен тәжірибе және сауда байланыстарына қол жеткізуіне көмек бере алады. Шетелдік нарыққа тереңірек
енгісі келетін фирмалар шетелдік заңгердің тәжірибесіне сүйенуі қажет.
Экспорттаушы экспорт барысында маркетингтік зерттеулер мен жоспарлаудан бастап тауарларын шетелде
тарату мен одан түскен пайдасын алуға дейінгі әр аспектісін жеке қарастыратындықтан, тікелей экспорттау
тәсілі ширақ және күрделі болып келеді. Тиісінше, жақсы нәтижелерге қол жеткізу үшін уақытты басқару мен
назар аударуға айтарлықтай мән беру талап етіледі. Алайда мұндай тәсіл де барынша пайда көру мен ұзақ
-
мерзімді өсімге қол жеткізудің ең дұрыс жолы болмауы мүмкін. Тиісті көмектің, үшінші тараптағы сарапшы-
лардың, оның ішінде экспедиторлар мен халықаралық банктердің көмегімен, тіпті кішігірім немесе орташа
фирмалардың өздері де, жұмысқа қызметкерлердің уақытын жеткілікті түрде бөле алса, тікелей экспорттай
алады. Бұл міндеттемені орындай алмайтындар үшін экспортты басқару компаниялары, экспорттық сауда
компаниялары, сауда жөніндегі консультанттар немесе басқа кәсіби делдалдың қызметі қажет.
Компания экспортқа қатысты әр қырлы әдісті қолдануы мүмкін. Мысалы, ол Канада мен Мексика секілді
жақын орналасқан нарықтарға тікелей экспорттауды таңдауы мүмкін, ал экспортты басқару компанияларына
Сауд Арабиясы немесе Қытайға қарқынды сатуларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Экспорттаушы тәжі
-
рибе жинақтағаннан кейін және сауда көлемі қосымша инвестицияларды ақтағаннан соң, тікелей экспорт-
таудың көлемін бірте-бірте ұлғайта алады.
Тарау түйіні
1. 1-тараудың мақсаты – халықаралық деңгейде бизнес жүргізудің себептерін, әдістерін, тәуекелдерін және
осы тәуекелдерді жеңілдетудің тәсілдерін атап өту арқылы оқулықтың қалған 20 тарауында берілетін мә
-
ліметтерге негіз қалыптастыру. Осылайша 1-тарау студент үшін халықаралық саудада және осы оқулық-
тың қалған барлық бөлігінде қолданылатын терминологияның басым көпшілігін ашып түсіндіреді. Оны
«Негізгі терминдер» атты төменде көрсетілген тізімнен таба аласыздар.
2. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізудің жалпы үш әдісі бар: а) тауар мен көрсетілетін қызметтерді экс
-
порттау және импорттау; ә) технологиялар мен зияткерлік меншік құқығын лицензиялау; б) тікелей шетел
инвестициялары.
3. Тауарларды шетел нарықтарында сатудың бірнеше тікелей әдісі бар. Негізгі ерекшелік – тікелей және жа
-
нама экспорттаудың арасында. Тікелей импорттаудың бірнеше әдісі бар: а) шетелдік клиенттерге тікелей
сату; ә) шетелдік дистрибьюторға сату; б) консигнациялық негізде сату. Жанама экспорттау көп жағдайда
үшінші тараптағы экспортты басқаратын консультант, экспорттайтын сауда компаниясы және қайта сату
-
шы арқылы жүзеге асырылады.
4. Халықаралық бизнеске қатысты тәуекелдерге: а) бағалық тәуекелдер; ә) құқықтық тәуекелдер; б) мәдени
және тілдік тәуекелдер; б) валюталық тәуекелдер; в) саяси тәуекелдер жатады.
5. Валюталық тәуекелдердің үш түрі бар: а) айырбасталу қабілеті; ә) флуктуация; б) репатриация. Хеджир
-
леу деп валюталық тәуекелдерді жеңілдетудің жалпы тәсілін айтады және ол валюталық опциондарды,
фьючерстік әрі форвардтық келісімшарттарды қамтиды.
6. Валюталық тәуекелдерді және капиталы жеткіліксіз шетелдік компаниямен кәсіпорын құруға байланыс
-
ты тәуекелдерді минимизациялаудың басқа түріне контрсауданы жатқызуға болады. Контрсауданың жал-
пы түрлеріне: а) айырбас; ә) қарсы сатып алу; б) кері сатып алу немесе өтемақы жатады.
7. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізуде қолданылуы мүмкін бірқатар мемлекеттік немесе жартылай
мемлекеттік көмек беру, сақтандыру және қаржыландыру бағдарламалары бар. Олардың маңыздылары
мыналар: а) Шетелдік жеке инвестициялар корпорациясы (OPIC); ә) Инвестициялық кепілдіктер жөнін
-
дегі көпжақты агенттік (MIGA); б) АҚШ Сауда және даму агенттігі (USTDA); в) Eximbank; г) АҚШ Ком-
мерциялық қызметі (US); д) Халықаралық сауда басқармасы (ITA).
8. Тауарды экспорттау-импорттау үшін қажет қызметтерді ұсынатын бірқатар үшінші тараптар бар, оларға:
а) коммерциялық банктер; ә) сақтандыру компаниялары; б) жалпы тасымалдаушылар; в) кеден брокерле
-
рі; г) экспедиторлар; д) ATA карнет жатады.
36
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Негізгі терминдер
Арбитраж – Arbitrage
БҰҰ Халықаралық соты статутының 38-бабы –
Article 38 of the Statute of the International Court of
Justice
АТА карнет – ATA Carnet
Айырбас транзакциясы – Barter Transaction
Тәуекелдер қоржыны – Basket of Risks
Екіжақты инвестициялық келісім – Bilateral
Investment Treaty (BIT)
Кері сатып алу – Buy-Back
Сауда агенті – Buying Agent
Комиссионер – Commission Agent
Концессиялық келісім – Concession Agreement
Консигнация – Consignment
Валютаның айырбасталу қабілеті – Convertibility
CIF (құн, сақтандыру және фрахт) – CIF (Cost,
Insurance, and Freight)
Қарсы сатып алу – Counter-Purchase
Контрсауда – Countertrade
Валюталық опцион – Currency Option
Валюта бағамының флуктуациясы – Currency Rate
Fluctuation
Халықаралық әдет-ғұрып құқығы – Customary
International Law
Кеден брокері – Customs Broker
Дизажио – Disagio
Ескірмейтін заңдар – Evergreen Laws
Eximbank – Eximbank
Экспортты басқару компаниясы – Export
Management Company (EMC)
Экспорттық сауда компаниясы – Export Trading
Company (ETC)
Экспорттау-импорттау – Exporting–Importing
Экспроприация – Expropriation
Шетелдік кредитті сақтандыру ассоциациясы –
Foreign Credit InsuranceAssociation (FCIA)
Тікелей шетелдік инвестиция (ТШИ) – Foreign Direct
Investment (FDI)
Шетелдік дистрибьютор – Foreign Distributor
Шетелдік сауда өкілі – Foreign Sales Representative
Форвардтық келісімшарт – Forward Contract
Франшиза; франчайзинг – Franchise; Franchising
Еркін сауда келісімі – Free Trade Agreement (FTA)
Экспедитор – Freight Forwarder
Фьючерстік келісімшарт – Futures Contract
Тарифтер мен сауда бойынша бас келісім – General
Agreement on Taris and Trade (GATT)
Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас
келісім – General Agreement on Trade in Services (GATS)
Жаһандық жеткізу тізбегі – Global Supply Chain
Хеджинг – Hedging
Өндіруші ел – Home Country
Қабылдаушы ел – Host Country
Жанама экспорттау – Indirect Exporting
Инвестициялық дауды шешу бойынша
халықаралық орталық – International Centre for
Settlement of Investment Disputes (ICSID)
Халықаралық сауда палатасы – International
Chamber of Commerce (ICC)
БҰҰ-ның Халықаралық соты – International Court of
Justice
Халықаралық сауда басқармасы – International Trade
Administration (ITA)
Бірлескен кәсіпорын – Joint Venture
Дербес юрисдикция – Jurisdiction, Personal
Пәндік юрисдикция – Jurisdiction, Subject Matter
Сауда құқығы – Lex Mercatoria
Лицензиялау – Licensing
Инвестициялық кепілдіктер жөніндегі көпжақты
агенттік – Multilateral Investment Guarantee Agency
(MIGA)
Мемлекет меншігіне алу – Nationalization
Министрлер деңгейіндегі ІХ конференция (ДСҰ) –
Ninth Ministerial Conference (WTO)
Тарифтік емес тосқауылдар – Nontari Barriers
Солтүстік Америка еркін сауда келісімі (NAFTA) –
North American Free Trade Agreement (NAFTA)
Оффсет келісімі – Oset Agreement
Опциондық келісімшарт – Option Contract
Шетелдік жеке инвестициялар корпорациясы –
Overseas Private Investment Corporation (OPIC)
Жекешелендіру – Privatization
Қайта сатушы – Remarketer
Репатриация – Repatriation
Көрсетілетін қызмет саудасы – Sale of Services
Техникалық тосқауылдар – Technical Barriers
Саудадағы тосқауылдар – Trade Barriers
Сауда процедураларын жеңілдету туралы келісім –
Trade Facilitation Agreement (TFA)
Тауар саудасы – Trade in Goods
Трансферттік баға белгілеу – Transfer Pricing
Біріккен Ұлттар Ұйымының Халықаралық сауда
құқығы жөніндегі комиссиясы (UNCITRAL) –
United Nations Commission on International Trade Law
(UNCITRAL)
Біріккен Ұлттар Ұйымының тауарларды
халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары
туралы конвенциясы– United Nations Convention on
Contracts for The International Sale of Goods (CISG)
Уругвай раунды – Uruguay Round
АҚШ Коммерциялық қызметі – U.S. Commercial
Service (CS)
АҚШ Сауда және даму жөніндегі агенттігі – U.S.
Trade and Development Agency (USTDA)
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) – World Trade
Organization (WTO)
ДСҰ келісімдері – WTO Agreements
37
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
Пысықтау сұрақтары
1. Біздің негізгі сауда серіктестерімізге қатысты
АҚШ-тың сауда балансын (тауарларды экспорт
-
тау, импорттау) 1.1 және 1.2-кестелерді қолдану
арқылы есептеңіз. Бұл есептеудің маңызы неде?
Теріс баланс – алаңдататын мәселе ме?
2. Сіз қымбат емес жеке компьютерлер өндіретін
америкалық компанияның менеджерісіз. Ком
-
пания шет мемлекеттерге ең алдымен Латын
Америкасы елдеріне кеңірек енудің мүмкіндігін
қарастырады. Сізге Бразилия елінің нарығын
алдын ала талдау тапсырылды. 11-бетте көр
-
сетілген «Транзакцияға назар аударыңыз» мы-
салына сәйкес нарыққа талдау жасаңыз. Брази-
лиядағы экспорттың мүмкіндіктері мен қауіпті
тұстарын қамтитын есеп дайындап, ұсыныстар
енгізіңіз.
3. АҚШ-тың көпұлтты корпорациясының сыртқы
операциялар жөніндегі вице-президенті ретінде
сізден Директорлар кеңесі Германия мен Ниге
-
рияда «Бизнес жүргізу» туралы есеп дайындау-
ды сұрады. Өз есебіңізде төмендегідей мәселе-
лерді қарастыруға күш салыңыз: (1) шетелде
бизнес жүргізудің түрлі жолы; (2) жоғарыда
аталған екі елге қандай ұсыныстар айтар едіңіз?
(3) сол елдерде бизнес жүргізудің тәуекелдері;
(4) осындай тәуекелдерді мейлінше азайтудың
әдістері.
4. АҚШ-тық кәсіпкер италиялық компаниямен
бірігіп, ауылшаруашылық және көкөніс өнімде
-
рін өндіру мен сату бойынша бірлескен кәсіп-
орын ашады. Бірлескен кәсіпорынның келісім-
шарты бойынша АҚШ кәсіпкеріне кәсіпорын-
ның 50 пайыздық меншік үлесі тиесілі болады.
Сонымен қатар тараптар үлескердің басқа үлес
-
керлерге акциясын сатуды, осымен бірге акция-
сын өзгелерге беруді шектейтін және үлескердің
кез келген дауын Римдегі (Италия) арбитражда
ғана шешуді міндеттейтін акционерлік келісімге
отырады. Италиялық жауапкер италиялық ком
-
панияның ортақ кәсіпорнындағы меншік үлесін
сатып алуға тырысады. АҚШ бизнесмені акцио
-
нерлік келісімді бұзғандардың үстінен Америка
Құрама Штаттарында іс қозғайды. Сотқа арыз
беруші деликттік шағымның арбитраж ескерт
-
песінің аясына кірмейтінін мәлімдейді, себебі
ол акционерлік келісімге тікелей қатысы бар
келісімшарттың талаптарымен ғана шектеледі.
Талап-арыз берушінің арбитраж мәселесіндегі
осы мәлімдемесі дұрыс па, әлде арыз беруші
Римдегі (Италия) арбитражға жүгінуге мәжбүр
ме? Marchetto v. DeKalb Genetics Corp., 711 F.
Supp. 936 (N.D. Ill. 1989).
5. Сіздің компанияңыз тауарларды төмендегідей
елдерге экспорттауды көздейді: Франция, Венг
-
рия және Нигерия. Енді мына мәселелерді зерт-
теңіз: 1) әр елдің валютасы және олардың АҚШ
долларына шаққандағы ағымдағы бағамы; 2) әр
елдің ұлттық валютаны АҚШ долларына айыр
-
бастауға қатысты және кез келген репатриация-
лық шектеулері. Тиісті ақпарат алу үшін АҚШ
Мемлекеттік департаментінің арнайы коммер
-
циялық нұсқаулығынан аталған елдер туралы
мәліметтерге зер салыңыз. Егер осы елдерде
валюталық тәуекелдер тым жоғары болса, онда
бұл елдерде бизнес жүргізу үшін қандай балама
жолдарды қарастыруыңыз қажет?
Интернет-жаттығулар
1. Ағымдағы сот істері жөніндегі ақпаратпен
танысу үшін БҰҰ Халықаралық сотының:
http://www.icj-cij.org. сайтына шолу жасаңыз.
2. Халықаралық сауда палатасы жариялаған мате
-
риалдардың онлайн каталогіне шолу жасаңыз:
http://www.iccbooks.com.
3. Зияткерлік меншік құқығын халықаралық ли
-
цензиялауды зерделеп жүргендерге көмектесе-
тін материалдармен танысу үшін Дүниежүзілік
зияткерлік меншік ұйымының http://www.wipo.
org. адресі бойынша орналасқан веб-сайтына
шолу жасаңыз.
4. Сауда саясаттары мен бағдарламаларының
(TPP) 50-ден астам маманы мен қызметкері
федералдық үкіметке қарасты агенттіктермен
бірлесе отырып, ашық нарықтардың жаһандық
экономикалық дамуға тигізер пайдасын артты
-
руға әрекет етеді, сауда дауларын шешеді және
анықтайды, шетелдегі АҚШ тауарлары мен
қызметтеріне деген қолжетімдікті арттыруға
күш салады. ТРР қарастырған ағымдағы мә
-
селелермен танысу үшін, ТРР сайтына (http://
www.state.gov/e/eb/tpp.) шолу жасаңыз.
5. Интернеттен халықаралық бизнес транзакция
-
ларын жүзеге асыратын компанияларға көмек
көрсетіп жүрген халықаралық заң фирмалары
-
ның сайттарын іздеу қажет. Осы сайттардың
кейбірі халықаралық бизнес транзакциялары
құқығына қатысты ағымдағы мәселелер жө
-
нінде қызықты мақалалар мен сілтемелер ұсы-
нады.
6. Сіздің компанияңыз әлемге кеңінен танылған
38
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
сауда маркасының танымал киім брендін өнді-
реді. Сізден Еуропаның өзіңіз таңдаған екі еліне
экспорттаудың саяси тәуекелдері туралы есеп
дайындауды сұрады. Мемлекеттің бірі – Еуро
-
палық одақтың мүшесі болса, екіншісі – Шығыс
Еуропа елі. Екі ел үшін тәуекелдердің түрлерін
салыстырыңыз. Әр мемлекеттің нарығына кі
-
рудің стратегиясын ұсыныңыз (экспорттау, ли-
цензиялау, тікелей инвестициялар). Алғашқы
зерттеу үшін әр ел бойынша АҚШ Мемлекеттік
департаментінің коммерциялық нұсқаулығын
қараған жөн (http://www.state.gov).
7. Тараудың алғашқы бөлімінде көрсетілген «На
-
рықты зерттеудің сатылы тәсілі» деген үлгісін
және төмендегі қолжетімді ресурстарды қолда
-
на отырып, портативті радио мен МР-3 плеер-
лерін өндіретін кішігірім америкалық электро-
ника компаниясы үшін нарықты зерттеу есебін
жазыңыз:
● export.gov сайты бойынша АҚШ коммер-
циялық қызметтері.
● sba.gov сайты бойынша шағын бизнес бас-
қармасы.
● usatrade.census.gov сайтындағы USA Trade
Online.
● tse.export.gov сайтындағы сауда статистика-
сы.
● un.org/unsd/syb сайтындағы БҰҰ-ның ста-
тистикалық жинағы.
● data.worldbank.org/products/atlas сайтында-
ғы жаһандық даму бойынша дүниежүзілік
банк атласы.
● data.worldbank.org/products/wdi сайтындағы
Дүниежүзілік даму көрсеткіштері.
● 1.usa.gov/1tUj7vg сілтемесі бойынша CIA
World Fact Book.
● imf.org/external/data.htm сайтындағы Халық-
аралық валюталық қордың деректері мен
статистикасы.
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Дүниежүзілік банк: http://www.worldbank.org халықаралық сауда мен қаржы туралы ақпарат пен статисти-
калық деректерді ұсынады.
Lex Mercatoria саласындағы тың өзгерістерге сілтемелер: http://www.jus.uio.no/lm. Бұл сайт халықара
-
лық әдет-ғұрыптағы және интернет инфрақұрылымындағы тың өзгерістерге мониторинг жүргізетін сайт
ретінде сипатталады.
Халықаралық сауда басқармасы: http://www.trade.gov. Шет мемлекеттермен бизнес жүргізу туралы экс
-
порттық көмек пен ақпаратты ұсынады.
Мемлекеттік департамент: http://www.state.gov. Мемлекеттік департамент бірқатар шет мемлекетке ар
-
налған коммерциялық нұсқаулықтар мен мемлекеттердің профильдерін жариялайды. Бұл – мәдени және
бизнес әдет-ғұрыптардағы ерекшеліктерді үйрену үшін қажет сайт. Жоғарыда көрсетілген парақшаға
өтіп, «Country Proles», яғни мемлекеттің профилі дегенді басыңыз.
Халықаралық құқықтың америкалық қоғамы: http://www.asil.org (халықаралық құқықтағы соңғы өзге
-
рістер туралы ақпаратты қамтиды, сонымен қатар халықаралық құжаттар мен сараптамаларға сілтеме-
лер жасайды).
Дүниежүзілік сауда ұйымы: http://www.wto.org (ДСҰ-ның барлық келісімдеріне сілтемелер береді).
Шетелдік жеке инвестициялар корпорациясы: http://www.opic.gov (өнімдерге және саяси тәуекелдерден
сақтандыруға шолу жасайды).
Сілтемелер
1.
ICC, Rethinking Trade and Finance 2014, 23 б.
2.
Қараңыз, Ward Bower, «The Future Structure of the Global Legal Marketplace», The Metropolitan Corporate Counsel
(1999).
3.
БҰҰ-ның Халықаралық соты (ICJ) немесе Дүниежүзілік сот Нидерландтағы Гаага қаласында орналасқан.
Біріккен Ұлттар Ұйымы Хартиясының бір бөлігі болып есептелетін соттың статуты сот юрисдикциясы мен
құзыретін анықтайды.
4.
Arthur Rosett, «Critical Reections on the CISG», 45 Ohio State Law Journal 265, 287 (1984).
5.
Қараңыз, Roy Goode, «Usage and Its Reception in Transnational Commercial Law», 46 International & Comparative
Law Quarterly 1 (1997); Lord Mustill, «The New Lex Mercatoria: The First Twenty-Five Years», 4 Arbitration
International 86 (1988).
39
Халықаралық бизнес транзакциялары 1-тарау
6.
Гаага ережелері Америка Құрама Штаттарында 1936 жылғы Жүкті теңіз арқылы тасымалдау заңы (COGSA)
ретінде бекітіліп, қолданысқа енгізілді. Бұл заң Америка Құрама Штатының портынан немесе портына
тасымалдауға арналған коносаментті пайдалану арқылы жүргізілетін халықаралық экспортталатын және
импортталатын жүктерге қолданылады.
7.
UCP алғаш рет 1933 жылы жарияланды, кейін 1951, 1962, 1974, 1983 және 1993 жылдары бірнеше мәрте
өзгерістер енгізілді. UCP 600 2007 жылы 1 шілдеде күшіне енді.
8.
Біріккен Ұлттар Ұйымының тауарларды Халықаралық сатып алу-сату жөніндегі келісімшарттар туралы
Конвенциясы (11 сәуір, 1980), U.N. Doc. A/CONF.97/18, I Қосымша, 19 I.L.M. 668-де қайта басып шығарылды.
9.
Hugh Beale, Tony Dugdale, «Contracts Between Businessmen: Planning and the Use of Contractual Remedies»,
2 British Journal of Law & Society 45, 49 (1975).
10.
Nachfrist хабарламасы – бір тараптың екінші тарап сұранысы бойынша келісімшарт міндеттемелерін орындау
үшін уақыт мерзімін ұзарту талабы. Nachfrist хабарламасы 12-тарауда қарастырылады.
11.
Мәліметтерді жария ету – талап-арыз берушілер екінші тарапты жазбаша формада (тараптарды жазбаша түрде
тергеу) және жеке түрде тергеу (тергеу барысында куәлардың түсініктеме беруі) арқылы және сот ісі барысында
екінші тараптың берген құжаттарын тексеру арқылы айғақтарды жариялайтын сот алдындағы процесс.
12.
Қосымша құн салығы – Еуропада кеңінен таралған салық салу әдісі. Ол бойынша әрбір сатыда өнімге қосылған
құнға тең болатын өндіріс процесінің әр сатысында тауарлар мен қызметтерге салық салынады. Бұл сатудан
түсетін пайдаға салынатын салыққа ұқсайды, бірақ онымен бірдей емес.
13.
Трансферттік баға белгілеу – еншілес компания секілді аффилирленген компанияның басқа бір аффилирленген
компанияға белгілейтін бағасы. Трансферттік бағаларды өзгертіп отыру пайда мен шығынды салық деңгейі
жоғары мемлекеттен салық деңгейі төмен мемлекетке қарай ығыстыру үшін қолданылуы мүмкін.
14.
Қараңыз, New York Insurance Law §3105 (McKinney’s).
15.
Cigna Property & Casualty Insurance Co. v. Polaris Pictures Co., 1998 WL 734391 (9th Cir. 1998).
16.
Қараңыз, John Grabow, «Negotiating and Drafting Contracts in International Barter and Countertrade Transactions», 9
North Carolina Journal of International Law & Commercial Regulation 255 (1984).
17.
Дереккөз: International Trade Administration, Trade Finance Guide (November 2012).
2
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕС ЭТИКАСЫ
Бұл оқулықта халықаралық деңгейде бизнес жүргізудің құқықтық салдарларына ерекше назар аударыла-
ды. Осы тарауда халықаралық іскерлік қатынастардың маңызды этикалық салдарларына айрықша мән бері-
леді және көпұлтты бизнестің трансұлттық этика мәселелерімен қалай бетпе-бет келетіні де қарастырылады.
Этиканың маңызы – бизнестің, мемлекеттің және қоғамның барлық салаларын қамтитынында. Бұл тарауда
біз халықаралық деңгейде бизнес жүргізу үшін ең маңызды деген бірнеше салаға баса назар аударамыз:
(1) қабылдаушы және жіберуші елдің стандарттары; (2) парақорлық пен сыбайлас жемқорлық; (3) тұрақты-
лық пен қоршаған орта этикасы. Тараудың соңында ұсынылған «Құндылықтарды таңдау: жаһандық эконо-
микадағы мемлекеттік және жеке қатынастар» атты кейс-стадиде аталған үш этикалық бағытқа қатысы бар
шынайы өмірдегі шешімдерді қабылдау туралы ақпарат берілген.
Халықаралық іскерлік шешімдердің көпшілігінің құқықтық қана емес, этикалық салдарлары да бар. Мы
-
салы, қабылдаушы мемлекет пен жіберуші мемлекеттің арасындағы айырмашылықтарды қалай реттеуге бо-
лады? Әдетте бұл құқықтық дилеммаға жауап айдан анық, іскерлік қам-қарекет қабылдаушы елдің юрисдик-
циясы аясында жасалатындықтан, жіберуші ел заңнамасы экстерриториялық тәртіпте қолданылмайтынына
байланысты бизнесмен қабылдаушы елдің стандарттарына сәйкес әрекет етуге тиіс. Ал этикалық жауап одан
да күрделірек. Егер қабылдаушы елдің стандарттары жіберуші елдің стандарттарына қарағанда төмен болса,
төмендеу стандарттарға сәйкес болу этикаға сай бола ма? АҚШ компанияларының көпшілігі аз дамыған
елдерде іскерлік операцияларды бастау кезінде осы мәселеге тап келеді. Төмендеу стандарттар адамдарға
немесе қоршаған ортаға зиян келтіруі мүмкін екенін ескерсек, бұл сұраққа жауап беру тағы да күрделене
түседі. Ақырында, этикалық тұрғыдан көпұлтты компаниялардың қабылдаушы елдің стандарттарына қара
-
ғанда, жоғары стандарттарды қолдануы талап етілуі мүмкін.
Халықаралық бизнес транзакциялары үшін заң мен этиканың арасын бөліп қарастырудың, бизнес-
шешімдерде этикалық факторларды ескерудің маңызы өте жоғары. Этикалық бағалау аса күрделі, өйткені
этикалық тұрғыдан ненің дұрыс, ненің бұрыс екеніне деген мәдени және ұлттық көзқарас әртүрлі болып
келеді және ол мәдениеттің, діннің, экономиканың сан түрлі ерекшеліктеріне тәуелді. Этикалық реляти
-
визм немесе мәдени релятивизм түрлі елдердің не болмаса мәдениеттердің этикалық наным-сенімдерінің
жүйелері әртүрлі болғандықтан, әрекеттің дұрыс немесе теріс екенін анықтайтын ұлтүстілік тәсіл жоқ деген
көзқарасты ұстанады. Бұл көзқарас әсіресе этикалық шешімдер сол елдің немесе мәдениеттің шекаралары
-
мен шектелетінін айту үшін жиі қолданылады. Этикалық релятивизмнің тұжырымы бойынша, әрекеттің дұ-
рыс-бұрыстығы қоғамның басым көпшілігі моральдық ереже ретінде танитын ережелермен өлшенуге тиіс.
Этикалық релятивизмге балама сенім жүйесі – абсолютизм. Бұл ұғымның айтатыны – белгілі бір моральдық
және этикалық принциптер барлық мәдениеттер мен елдерде қолдау табуы керек. Адам құқықтары жөнін
-
дегі құжаттар барлық өркениетті елдер ұстануға тиіс негізгі прициптердің мысалдары ретінде келтірілген.
Көпұлтты компаниялардың алдында тұрған мәдени релятивизм мәселесі баса назар аударуымызды қажет
ететін төмендегідей төрт саланың аясында қарастырылады: қоршаған орта, стандарттар, парақорлық және
жарнама. Бұл мәселелерді нақтырақ қарастырмас бұрын, жалпыэтикалық мектептер мен тәсілдерді зерттеп-
зерделеуге назар аударған жөн.
Бизнес этикасы
Абсолютизмнің жақтаушылары мен этикалық релятивизмнің жақтаушылары арасындағы дауға қарамас-
тан, шешім қабылдаушылардың этикалық дұрыс шешім шығаруға септігін тигізетін этикалық негіздеме-
лерге көбірек көңіл бөлгені жөн. Бизнес-менеджерлер өздерінің шешімдерінің этикалық салдарларын көп
жағдайда мойындамайды. Кәсіпорынның пайдасы мен мүддесі тұрғысынан алғанда, көпұлтты кәсіпорын
-
дардың көпшілігі үшін жаһандық нарықта беделге ие болу ең маңызды жайтқа айналды. Өйткені қазіргідей
ашық жаһандық экономикада этикалық ережелерді сақтамай жаман атаққа іліксеңіз, оның байқалмай қалуы
Халықаралық бизнес этикасы
2-тарау
41
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
мүмкін емес. Көпұлтты компаниялар көбіне бұқаралық ақпарат құралдарының, үкіметтік мекемелердің, бә-
секелестерінің, жеке бақылау топтарының және кейде өз қызметкерлерінің де бақылау нысанына айналаты-
ны рас. Этикаға қайшы тәжірибелерден туындайтын қоғаммен байланыстың ушығуы өте ауыр жағдайларға
ұрындыруы да мүмкін.
Этикалық сұрақтар бойынша қызметкерлерді дұрыс ақпараттандыру үшін ненің дұрыс, ненің бұрыс еке
-
ніне қатысты белгілі бір келісім болуы қажет. Белгілі бір тәжірибелердің және әрекеттердің дұрыстығына
қатысты негізгі жорамалдар жасалуға тиіс. Ондай негізгі жорамалдар нормативті емес, сипаттама түрінде
болады. Мысал келтірер болсақ, мәселе парақорлықтың дұрыс не болмаса теріс әрекет екенінде емес, Аме
-
риканың немесе өзге де өркениетті елдер азаматтарының парақорлықты айып көруінде. Дәстүрлі этика мек-
тептеріне шолу жасау АҚШ бизнесменіне этикалық шешім қабылдауы үшін негізгі тірек болады және оған
халықаралық деңгейдегі этикалық мәселелерге қатысты моральдық дәлелдерді дұрыс қолдануға мүмкіндік
береді. Шолу жасалатын этикалық мектептер утилитаризмді, құқықтар мен міндеттерді, ізгілік және қамқор
-
лық этикасын қамтиды.
Утилитаризм
Утилитарлық ұстаным – этика мәселелеріне қатысты телеологиялық ұстаным. Телеология немесе кон-
секвенциализм – шешімнің немесе әрекеттің этикалық негізділігін және оның салдарын қарастыратын ұста-
ным. Бұл ұстанымның түрлі анықтамалары бар. Утилитаризмнің ең негізгі және қарапайым түріне гедонизм
мен эгоизм жатады. Гедонизм мен эгоизм жай ғана әрекеттің шешім қабылдаушы тұлғаға әкелетін теріс
салдарынан гөрі, пайда әкелу жағына қатысты дұрыстығын анықтайды. Бизнес саласында эгоизм көбінесе
XVIII ғасырда өмір сүрген шотландиялық философ, қазіргі заманғы экономиканың әкесі саналатын Адам
Смиттің экономикасына қатысты айтылады. Оның «Ұлттың байлығы» атты басты еңбегі 1776 жылы жарық
-
қа шықты. Өз еңбегінде еркін нарықтық экономиканы оңтайландыруға қатысты ой айтты: «Жеке тұлғалар
өздерінің жеке басының мүдделеріне негізделген шешімдерді шығаруға мүмкіндік алулары қажет». Оған
ешкім бөгет жасамайтын болса, ондай рационалды жеке мүдде жалпы қоғамға пайда әкелетін тиімді эконо
-
миканы қалыптастырады. Алайда Смиттің жеке мүддеге және еркін нарыққа деген көзқарасын жұртшылық
көп жағдайда дұрыс түсінбеді. Смиттің «Адамгершілік сезім теориясы» атты тағы бір басты туындысында
сипатталған адамгершілік философиясы рационалды жеке мүддені еркін нарық теориясының экономикалық
тұлғасымен ассоциацияланбайтын көптеген альтруистік факторларды біріктіруші ретінде қарастырады.
Утилитаризмнің жеңілдетілген нұсқасы – пайда-шығын экономикалық тұжырымдамасы. Шешім қабыл
-
даушының тар өрісті көзқарасы арқылы жасалған шығын және пайда сараптамасы әрекеттің барлығын
долларға шағып есептеу арқылы өзінің этикалық ұйғарымын ақшаға айналдыруға тырысады. Утилитаризм
-
ге осылай тар түсіндірме берудің қаупі де жоқ емес, бұл танымал Pinto көлігі ісінде көрініс тапты. Көлік
артынан соққы алған кезде, оның жарылуын алдын алуға арналған салыстырмалы түрде арзан құрылғыны
орнатпауға қатысты шешім тар аядағы есептеулерге негізделген болатын. Ол есепке сәйкес, денеге зақым
келтіру немесе адам өліміне қатысты сот ісінде қорғану және істі реттеуге кететін шығындар қауіпсіздік
құралын орнату шығынынан аз еді. Бұл талдау енді сұрақтар туғызады: Тек көлік компаниясының мүддесі
тұрғысынан жүргізілген пайда мен шығынды есептеу этикалық талапқа толығымен сай келе ме? Адамның
өмірі мен денсаулығы қалай бағалануға тиіс? Адам өмірі сияқты нақты мәселелер пайда-шығын теңгерімін
-
де басқа факторлардан жоғары тұратын фактор ма?
Шынайы утилитарлық талдау тек шешім қабылдаушының ғана тұрғысынан емес, барлық тараптардың не
-
месе мүдделі тараптардың тұрғысынан тікелей және жанама салдарды таразыға тарта отырып жүзеге асыры-
луы керек. Шешім қабылдаушы әсер етуші факторларды және мүдделі тараптарды неғұрлым көбірек назарға
алу үшін утилитарлық талдауды үнемі кеңейтіп отыруға тиіс. Сонымен қатар шығындарды (зардап) азайтатын
және таза пайданы көбейтетін балама жолдарды іздестіру де маңызды. Пайда-шығын утилитаризмі әрекеттің
таза пайдасының қалай таралатынын елей бермейді. Егер де компания бүкіл таза пайданы өзіне қалдырса, ал
қабылдаушы ел және оның азаматтары бұл пайдадан құр қалса, таза пайда түсіруге бағытталған көпұлтты ком
-
панияның шешімінің этикалық сипатқа ие болуы екіталай. Кейбір жағдайларда бірсыпыра дамушы елдердегі
аз ғана көшбасшылар және олардың серіктестері қабылдаушы елдің пайдасын иемденіп кетуі де мүмкін.
Үстем факторлардың өзара салыстыруға келмейтін нәрселерге қатысы болады. Өмірді, теңдікті, ден
-
саулықты және басқаларын қалай бағалауға болады? Кейбіреулер «Біз қауіпсіздіктің немесе ластанудың
рұқсат етілген деңгейі қандай екенін анықтау үшін бұл бағалауды күнделікті жүргізіп отырмыз» деген пі
-
кір білдіруі мүмкін. Утилитарист «қауіпсіздік немесе ластануға қатысты қоғамның таңдау деңгейін нарық
42
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
қалыптастырады» дер еді. Олай болса, қауіпсіздік мәселелері назарға алынбаған Pinto ісінде нарық осын-
дай рұқсат етілген деңгейді қалыптастырды ма? Ал жеке тұтынушылар ше? Егер өндіруші көліктің артқы
бөлігінен соққы алғанда жарылыс болу қаупін алдын ала ашып айтқанда, оның әрекеттері этикалық тұрғы
-
дан анағұрлым дұрыс болар ма еді? Егер олар тұтынушыға қауіпсіздік құрылғысын сатып алу мүмкіндігін
ұсынғанда, моральдық жауапкершіліктен босатылар ма еді?
Сыншылардың айтуынша, утилитарлық есептеу екі сатылы процестің алғашқысы болуға тиіс. Екінші
саты таза пайданың қалай таратылатынына талдау жүргізеді. Бұл процесс игілікті бөлудегі әділдік түсінігі
-
мен байланысты. Бұған қоса, екінші кезең жеке тұлғалардың құқықтары мен міндеттері тұрғысынан олар-
дың әрекеттерін де бағалайды. Мәселен, егер таза пайда адамның негізгі құқықтарының шектелуіне алып
келетін болса, онда әрекет этикаға қайшы болып танылады. Негізінде, адам құқықтары секілді мәселелер
таза утилитарлық талдаудың нәтижелеріне қарағанда басымдыққа ие болады. Мызғымас дүниелер жөнін
-
дегі идея үстем факторлар тұжырымдамасының бір бөлігі болып қалады. Белгілі бір жағымсыз қисынның
«игіліктерге мейлінше көп адамның қол жеткізуі әрекеттер арқылы қалыптасады» деген ұстанымнан басым
түсіп жатуы да мүмкін.
Егер қандай да бір әрекет азшылық құқықтарына зарар тигізе отырып неғұрлым көп пайда тапса, утили
-
таризм ондай әрекетті этика шеңберіндегі әрекет деп тани алмайды. Жалпы шешімді қабылдау үдерісінде
утилитарлық тәсілді қолданатын халықаралық бизнесмен сол шешім әсер ететін барлық факторларды тізіп
шығуы керек. Содан соң бизнесмен ондай шешімнің жағымды және жағымсыз салдарын тізімдегі барлық
тұлғалардың тұрғысынан бағалауы қажет. Бұдан кейін талдау бұрын қарастырылмаған жанама әсерлерді
қамтитындай кеңейтілгені жөн. Шешімге қатысты таза пайда немесе шығынды анықтау кезінде шешім қа
-
былдаушы неғұрлым көп көлемде таза пайдаға алып келетін балама жолдарды қарастыруға міндетті. Егер
балама жолдар табылса, шешім қабылдаушы тұлға бұл баламаларды салыстыру барысында мынадай аса
маңызды сұрақтарға жауап іздеуге тиіс. Жалпыға ортақ игілікке қандай балама жол көбірек үлес қосады?
Қандай балама жеке тұлғалардың құқықтарын анағұрлым құрметтей алады? Қандай балама компанияның
мінез-құлық кодексінде қарастырылған мінездің құнды сипаттарының сақталуына анағұрлым септігін тигізе
алады? Қорыта айтқанда, шешім қабылдаушы тұлға таза пайданың көп түсейін деп тұрғанына қарамастан,
игілікті әрекеттерге кедергі келтіретін үстем факторларды анықтауға баса көңіл бөлуі қажет.
Құқықтар мен міндеттер
Утилитарлық ұстаным қоғамға пайда тигізуге бағытталса, құқықтар мен міндеттерге қатысты ұстаным
моральды жеке тұлғаның тұрғысынан қарастырады. Біреудің моральдық құқығы сол құқықтың жүзеге
асуына басқа біреудің араласпауын қамтамасыз ететін моральдық міндетті туғызады. Джон Локк адам
-
дарды қоғамда байланыстыратын және мемлекетті халықпен байланыстыратын қоғамдық келісімнен бұрын
пайда болған ажырамас құқықтар идеясы үшін күрескен болатын. Бұл ажырамас құқықтар Америка Құрама
Штаттарының ең негізгі құжаттарында (Тәуелсіздік декларациясы, Конституция, Адам құқықтары туралы
билль) және француздардың Адам құқықтары құжатында көрсетілгендей, адамның жеке басының дербесті
-
гіне ешкімнің қол сұқпауын және адамның жеке мүддесінің құлшынысындағы теңдікті таниды һәм мойын-
дайды. Мұндай бас еркіндігіне қол сұқпау АҚШ-тың сайлау құқығы, бірлесу бостандығы құқығы, дін бос-
тандығы және баспасөз бостандығында көрініс тапқан. Халықаралық құжаттарға келсек, халықаралық, адам
құқықтарына қатысты мәселелерде БҰҰ-ның Адам құқықтары туралы декларациясы негізгі құқықтар
-
ды бекітеді. Жақында БҰҰ «Даму құқығы туралы декларация» деп аталатын резолюция қабылдады.
1
Бұл
құжат әр адамның дамуға деген негізгі құқығы бар деп мәлімдеді. Декларация бойынша әрбір адам даму
жетістігінен үлес алуға тиіс және мұны қамтамасыз ету жауапкершілігі жекелеген елдер мен халықаралық
қауымдастықтарға жүктелген. Декларацияның 3-бабында мемлекеттердің «дамуды қамтамасыз етуде және
даму жолындағы кедергілерді жоюда ынтымақтасуға міндетті» екені айтылған, сонымен бірге олар «дамушы
елдердің неғұрлым жылдам дамуын» ынталандыратын халықаралық даму саясатын қалыптастыруға тиіс.
Аталған елдердің «жан-жақты дамуына ықпал ету үшін оларды тиісті құралдармен» қамтамасыз ету де ха
-
лықаралық ынтымақтастықтың міндетіне жатады.
Құқықтар таза пайданың қатаң утилитарлық есебін көздейтін басым фактор ретінде көрінуі мүмкін.
АҚШ-тың саяси мәдениетіне тән жеке құқықтарға деген нық сенімнің қалыптасуы нәтижесінде америкалық
компаниялар әйелдерді немесе азшылықтарды ашық кемсітетін елдерде өз бизнесін жүргізу кезінде түрлі
қиындыққа тап болады. Шетелдік инвестициялармен байланысты даму тиімділігі міндетті түрде адам құ
-
қықтарын қорғау және құрметтеу тұрғысынан саралануға тиіс. Осы іспеттес этикалық мәселелер көпұлтты
43
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
компания елі, яғни жіберуші ел стандарттарын анағұрлым төмен дамыған елдерге қолданудың орындылы-
ғына күмән келтіретін Салыстырмалы даму теориясынан
2
туындайды. Дегенмен жіберуші елдің даму
деңгейі төмен дамыған елдің денгейімен бірдей болған кезде тәжірибе немесе стандарттың қолданылуы
орынды ма деген сұрақты қарастыруды ұсынады. Алайда бір кезде жіберілген олқылықтар қазіргі замандағы
тәсілдерді ақтау үшін жеткіліксіз болуы мүмкін. Кейде қабылдаушы елдің стандарттары дамудың кез келген
сатысында орынсыз деп табылуы мүмкін. Бұл – еңбекақыны анықтау этикасында да даулы мәселе. Шетелдік
жұмысшылардың жалақылары көптеген дамушы елдердің нарықтық көрсеткішінен жоғары болуы мүмкін,
алайда олардың өз елдерімен салыстырғанда ең төменгі күнкөріс деңгейінде өмір сүруге моральдық құқы
-
ғы бар ма? Қабылдаушы елдің жұмысшыларына шетелдік компанияның өз елдерінде төленетін жалақыдан
анағұрлым төмен әрі осы бір кедей елде өмір сүру стандартын жақсартпайтын жалақыны төлеуі дұрыс па?
Этикалық мәселелерді тудыратын келесі бір даулы мәселе – мәдени дәстүрлердің қайшылығы, яғни жібе
-
руші елдің этикаға қайшы тәжірибесі қабылдаушы елде этикалық тұрғыдан дұрыс болуы мүмкін. Компания
Сауд Арабиясының мәдениет пен діни наным-сенімнің нақты көрінісі болып отырған әйелдерге қарсы «әй
-
нек бөгесін» (әйелдердің қызметтік мансабының өсуіне кедергі келтіретін және бұл ретте көзге көрінбейтін
тосқауыл) мәселесін қалай шеше алады? Оңтүстік Африканың апартеид режиміндегі заңы бойынша қара
-
нәсілді халықты ашық түрде кемсіту АҚШ-тың сол елге инвестиция салуына қалай әсер етті? Оңтүстік Аф-
рикада қоғамның қаранәсілділерді қанауға қатысты алғашқы қарсылық шетелдік инвестицияларға тыйым
салудан басталған жоқ. Оның есесіне, көпұлтты корпорациялар апартеид заңдарын ашық түрде елемей, Оң
-
түстік Африкада топ ретінде бизнес жүргізуге келісті. Олардың мұндағы ойы – сырттай қысым көрсетуден
гөрі, жүйенің өз ішінде әрекет етуі арқылы апартеид заңын жоюға көбірек атсалысу. Бұл әдіс ақыр соңында
бойкот-эмбаргомен алмастырылып, жойылса да, мұның «барлығын түгел алуымыз керек, не болмаса ештеңе
де алмауымыз керек» деген биполярлы тәсілін жеңген моральдың басым түскенінің бір мысалы екені анық.
Сонымен қатар бұл моральдық мінез-құлықтың үндескен әрекетінің қуат-күшін де ашып көрсетті. Батыс
компаниялары бірігіп топ түрінде заңдарға қарсылық көрсетуге келіскендіктен, Оңтүстік Африка үкіметі
заңдарды күшіне енгізбеуге және оларды жазаламауға бұйырды.
Этиканы құқықтық тұрғыдан қарастыру Канттың этикасына тән. Құқықтық тәсіл секілді бұл мектеп те
табиғаты бойынша деонтологиялық болып келеді. Ол өзгертуге жатпайтын абсолютті міндеттер (немесе құ
-
қықтар), сол міндеттерден туындайтын салдарына қарамастан, бар екені еш уақытта жоққа шығарылмайтын
көзқарасқа негізделген. Иммануил Кант абсолюттік моральдық міндеттер немесе құқықтарды мойындайтын
категориялық императивтер деп аталатын этикалық жүйені қалыптастырды. Бұл міндеттер талқылауға
салынбаған және күллі утилитарлық есептеулердің априоры ретінде саналады. Категориялық императивтер
-
дің бір анықтамасы бойынша, адам баласы ешқашан «мақсатқа жету құралы» ретінде пайдаланылмауға тиіс.
Адамдардың барлығы да тең әрі олар ақыл-ойдың иесі ретінде танылуы қажет. Сондықтан да кез келген адам
-
ды оның ақпараттандырылған келісімінсіз қауіп-қатерге ұшыратпау қажет. Демек, дамушы елде қауіпті хи-
миялық зауыт салатын көпұлтты компаниялар қабылдаушы елдің, жергілікті қауымдастықтың және шетелдік
жұмысшылардың денсаулығы үшін қауіп-қатерге қатысты ақпараттарды толығымен ашуға моральдық тұрғы
-
дан міндетті. Ақпаратты ашудың қиындығы мынада: экономикалық дамудың және адам басына шаққандағы
табыстың төмендігі бұл ақпаратты түкке тұрғысыз нәрсеге айналдыруы мүмкін. Шетелдік компания ақпаратты
ашудан және қабылдаушы елдің кез келген ережесіне бағынудан да артық бір нәрсе жасауға тиіс пе? Канттың
этикасы біздің бір-бірімізге қасақана зиян келтірмеуіміз жөнінде жалпыға ортақ міндеттің бар екенін көрсетеді.
Ізгілік этикасы
Ізгілік этикасы әрекеттің моральдық белгісіне емес, әрекет етушінің моральдық қасиетіне немесе мо-
тивтеріне негізделеді. Бұл мотивтер ізгіліктер мен кемшіліктерге бөлінеді. Кемшіліктер адами қатынастарды
қирататын, бұзатын сипат ретінде қарастырылады: өзімшілдік, алдап-арбау, әділетсіздік. Ал ізгілікті, кері
-
сінше, Аристотель адамның дұрыс және ақыл-парасаты негізінде әрекет етуге мүмкіндік беретін моральдық
қасиет (жүре пайда болатын) ретінде қарастырады. Бұл тәсіл – корпоративтік мәдениеттің маңызын түсінуге
өте пайдалы. Әрине, қайткен күнде де пайдаға жетуге баса назар аударып отыратын корпоративтік мәдениет
компания қызметкерлері арасында моральдық іскерлікті ізгіліктерге ұластыруға ден қоя бермейді. Ізгілік
этикасын жақтаушылардың пайымдауынша, моральдық тұрғыдан қажет ізгіліктердің дамуы осындай ше
-
шімдердің қабылдануы кезінде моральдық әрекеттерге ықпал етеді.
Аристотельдің этикасына сүйенсек, моральға сәйкес даму мен әрекет ету гүлдену мен бақыт ұғымын
беретін эвдемонизмге жету үшін қажет. Сонымен қатар ізгілік этикасы тиісті шешімдер ізгілікті немесе
44
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
моральдық қасиетті дамыту мақсатына негізделіп қабылдануға тиіс дегенді жақтайды. Мұның баламасы:
моральдық қасиеті қалыптасқан адам ғана этикалық тұрғыдан негізді шешім қабылдайды. Ізгілік этикасы
-
мен салыстырғанда, утилитаризм шешімнің этикалық екенін шешімнің немесе әрекеттің салдарына қарап
анықтайды. Сондай-ақ деонтологияда немесе Канттың этикасында моральдық принциптер ұдайы жетілді
-
ріліп, жағдайға қарай қолданылып отырды. Бұл жерде ережелерді, принциптерді, міндеттерді және құқық-
тарды қалыптастыру мәселелері қозғалып отыр. Ізгілік этикасында ізгі және мейірімді болу ниетіне сәйкес
шешім жалпы түрде қабылданатындықтан және әр жағдай жеке қарастырылатындықтан, моральдық қағи
-
далар алдын ала анықталмайды.
Жағдайға байланысты этика
Жағдайға байланысты этикада этикалық шешімді контекстке қарай анықтайды. Кант этикасындағыдай,
мұнда әмбебап моральдық ережелер жоқ. Себебі әр жағдай айрықша болып келеді және мұның әрқайсысы
ерекше шешімді талап етеді. Бұлар абсолютті ережелерді емес, икемді ұсыныстарды қажетсінеді. Бір жағ
-
дайда дұрыс болмайтын нәрсе басқа жағдайда не болмаса басқа уақытта дұрыс болуы әбден мүмкін. Жақсы
не жаман болуы оның адамға көмекке келетініне немесе зиян келтіруіне тәуелді. Осылайша жағдайға бай
-
ланысты этика шешім шығару үдерісінде салдарды назарға алатынымен утилитаризмге көбірек ұқсайды.
Айырмашылық мынада: жағдайға байланысты этиканың діни көзқарасы бойынша утилитарлық түсінігі сү
-
йіспеншілік ретінде қарастырылады. Жағдайға байланысты этика, шындап келгенде, «өзіңнің жақыныңды
өзіңді сүйгендей сүй» деген асыл қағиданы ұстанады. Жалпы жағдайға байланысты этика деонтологиядағы
абсолютті моральдық қағидаларды мойындамайды, ал утилитаризмге қарағанда өзге құнды өлшемді (махаб
-
бат) жиірек қолданады.
Қамқорлық этикасы
Қамқорлық этикасы
3
қарым-қатынас тізбегін сақтаудың маңызына негізделеді. Компания шешімнің
пайдасы мен шығындарын өлшеу кезінде белгілі бір нақты қатынастарды ескеруі керек. Өзінің қызметкерле
-
рі мен қауымдастығына арналған шешімнің пайдасы мен шығындарына баса көңіл бөлу компания үшін эти-
калық тұрғыдан өте орынды. Утилитаризм сондай-ақ этикаға қатысты деонтологиялық әдістер мен әділдік
принциптері барлық тараптардың тең және бейтарап екенін ерекше атап өтеді. Қамқорлық этикасы біреудің
алдында міндеттемеміздің басқаларға қарағанда көбірек екенін ұдайы сезіндірумен болады.
Бұл тәсілдің ықтимал әсерін өндіріс орнын алмастырудың қарапайым мысалы арқылы көрсетуге де бола
-
ды. Директорлар кеңесі өз еліндегі бұрыннан қалыптасқан және ескірген зауытты дамушы елдегі анағұрлым
экономикалық пайдалы аймаққа орналастыру туралы шешім қабылдауға тиіс. Утилитарлық тәсіл зауытқа
тек тиімді болғанда ғана орын ауыстыруды ұсынатыны белгілі. Құқықтық тәсіл компанияның қаржылық
өміршеңдігін сақтап қалу үшін компания иесі кәсібінің орнын ауыстыру құқығын құптайтыны әмбеге аян.
Одан бөлек, АҚШ-та кең таралған «ерікті түрде жұмысқа қабылдау» доктринасына сәйкес, жұмыс беруші
өз қызметкерлерінің жұмыс орнын өзге елге ауысқанда сақтап қалуға міндетті емес. Сонымен қатар кәсіп-
орындар мен корпорациялар мемлекеттің әділ қабылданған заңдарына сәйкес ұйымдастырылғандықтан,
олар маңызды экономикалық нысан ретінде құрметтелуге құқылы және олардың әділ қабылданған шешімде
-
ріне қол сұғуға болмайды. Ал қамқорлық этикасы компанияның өз жұмысшыларына және қауымына деген
арнайы міндеттемелерінің болатынын мойындайды. Осылайша компанияның жұмысшылары мен қауымы
-
ның орнын ауыстыру шығындары басқа тәсілдерге сәйкес жасалған шешімдерден басым түсуі мүмкін.
Халықаралық бизнес этикасының кешенді тәсілі
Бизнес-шешімдерді қабылдауға түрлі этикалық тәсілдер қандай шешім қабылдап, қалай әрекет ету ке-
регін ұсынады. Әр тәсілдің ең үздік элементтерін өзіне жинақтаған тәсілді кешенді этикалық тәсіл деп
атаймыз. Этикалық релятивизм мен мәдени релятивизм мәселелерін ескерсек, әсіресе халықаралық іскерлік
қатынастарда интегратив тәсілдің орны бөлек. Бұл тәсіл шешімнің артықшылықтары мен кемшіліктерін өл
-
шеп-пішіп, оларды басқа баламалармен салыстырады (утилитарлық әдіс). Белгілі бір әрекет тұлғалардың
негізгі құқықтарын құрметтей ме, әлде жоқ па – осыған зер салады (құқық). Сонымен қатар ол шешімнің та
-
ралу өрісін бағалайды, пайда мен ауыртпалықтың қалай әділ бөлінетініне назар аударады (әділдік). Осымен
бірге ол шешімнің компаниямен нақты қатынасы бар адамдарға тигізетін әсерін де өлшейді (қамқорлық).
Кешенді тәсіл халықаралық бизнес-шешімдердің мүдделі тараптарының толық талдау жасауын қамтамасыз
45
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
етуге көмектеседі. Жеке тұлғалар (құқықтар) мен қоғамның (утилитарлық) мәселелері бейтарап (әділ) және
алдымен (қамқорлық) шешіледі. Мұндай тәсілді көптеген корпоративтік мінез-құлық этикаларынан та
-
буға болады. Motorola компаниясының этикалық мінез-құлыққа қатысты тәсілі этиканың түрлі тәсілдерінің
қолданылуын көрсетеді. Оқырман этикалық шешім қабылдауға деген утилитарлық, құқықтық, әділдік және
ізгілік тәсілдерінің әсерлерін көре алады.
Motorola компаниясының корпоративтік кодексі (2.1-мысалды қараңыз: «Халықаралық деңгейде бизнес
жүргізу: Motorola компаниясының корпоративтік кодексі») былай деп мәлімдейді: «Motorola компаниясы
-
ның қызметкерлері өздері қызмет етіп жатқан елдің заңдарын, әдет-ғұрыптарын және дәстүрлерін сыйлайды.
Дегенмен сондай кез келген елдегі іс-әрекет әлгі елде заңды, әдеттегі және қабылданған болып есептелсе де,
бұл әрекет Motorola компаниясының қабылдаған бизнес этикасына немесе Америка Құрама Штаттарының
бизнес этикасына қатысты заңдарға қайшы келсе, осы әрекеттерден Motorola бойын аулаққа салуға тыры
-
сады». Алайда мәдениетаралық түсініспеушіліктер көпұлтты компаниялардың халықаралық деңгейде түсі-
нікті әрі қолдануға жататын этикалық кодексті жасау мүмкіндіктерін әлі де шектейді.
4
Бұл тұста қиындық
туғызатын жағдай – адам құқықтары немесе парақорлық сияқты абстрактілі ұғымдардың жергілікті мәдени
құндылықтар мен дәстүрлерге байланысты түрлі түсініктеме-реңктерінің болуы. Шындығында, көптеген
елдерде корпоративтік кодекс этикалары АҚШ-тағыдай кең тарамаған.
Этикалық кодекс енгізілгеннің өзінде де, қабылдаушы елдің менеджерлері мен жіберуші елдегі кеңседегі
-
лердің арасында мәдениетаралық түсініспеушіліктер болуы мүмкін. Motorola өз елінің этикалық кодексі мен
қағидаларына адал бола отырып, қабылдаушы елдің әдет-ғұрыптары мен заңдарын құрметтеуге тырысады.
Сонымен қатар бұл мәлімдеме кодекске түсіндірме беру барысында этикалық релятивизм ұғымын да тікелей
қозғайды. Дегенмен ол өз қызметкерлеріне қабылдаушы елдің емес, өз елінің наным-сенімдерін басшылық
-
қа алуға міндеттейді. Қабылдаушы ел мен жіберуші ел стандарттарының арасындағы айырмашылықтар мен
мәдениетаралық моральға қатысты мәселелер осы тарауда кейінірек қарастырылады.
Кодекстің тілі Этикалық тәсіл
«Іс-әрекеттің болатын салдарын да ескеріңіз»
«Тек жеке тұлғалар немесе компаниялар ғана емес, барлық тараптар қа-
растырылуға тиіс. Сондай-ақ қаржылық және қаржылық емес айныма-
лыларды қамтиды.
«Келтірген шығынның орнын толтыруға қарағанда әрекеттердің беретін
игілігі көп»
«Әр адамға өзіне лайықтысын беріңіз»
«Адам құқықтары мен азаматтық құқықтарды құрметтеңіз»
«Міндеттер заңда, келісімшарттарда, саясатта және дінде қарастырыл-
ған, алайда оларға үнемі түсіндірме берілуге тиіс»
«Шешім шығаруда адалдық пен батылдық сияқты дұрыс мінез-құлықтың
ықпалын мойындау маңызды»
Утилитарлық есеп
Кеңейтілген утилитарлық талдау
(тікелей және жанама әсерлер)
Утилитаризм
Әділдік және адалдық
Құқықтар (Деонтология)
Міндеттер/Релятивизм (жергілікті мәдениетке
деген құрмет)
Ізгілік
2.1-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Motorola компаниясының корпоративтік кодексі
Аморальді халықаралық бизнесмен
1970 жылы Нобель сыйлығының лауреаты Милтон Фридман бизнестің жалғыз әлеуметтік жауапкерші-
лігі пайданы өсіру екенін айтқан еді.
5
Фридманның талдауына сәйкес, корпорациялардың әлеуметтік жауап-
кершілігі жоқ және оларды «азаматтық жауапкершілігі жоғары компания» болу мәселесі алаңдатпауға тиіс.
Оның ойынша, әлеуметтік жауапкершілік корпорацияларға емес, тек жеке азаматтарға жүктеледі, сондықтан
корпорация өзінің корпоративтік пайдасын әлеуметтік немесе қайырымдылық мәселелерге жұмсауға тиіс
емес. Жеке акционер корпоративтік табыстың өзіне тиесілі бөлігін әлеуметтік мақсаттарға жаратуға ерікті.
Этикалық тұрғыдан корпорациялар тек моральдық минимумға сәйкес болса жетіп жатыр.
Фридманның айтуынша, моральдық минимум дегеніміз көбірек пайдаға жету мақсатында жай ғана «не
-
гізгі ережелерге» немесе қоғамның заңдарына бағынуды білдіреді. Қоғамның «негізгі ережелері» қандай?
Негізгі ережелердің анықтамасы елдің міндетті заңдарымен шектелуге тиіс пе? «Корпорацияның әлеуметтік
жауапкершілігі жоқ» және «Мақсатты түрде әлеуметтік қажеттіліктерді ынталандырмау керек» деген Фрид
-
манмен келісесіз бе?
Осы сұрақтардың шешімін табу тәсілдерінің бірі – аморальді кәсіпкер туралы миф. Осы көзқарас бо
-
йынша этика пайда табуға талпынумен сәйкес келеді. Сондай-ақ бұл бизнес мектебінің пайымдауынша,
46
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
тиісті этикалық бизнес жүргізудің тәжірибесі мен әдістері ұзақмерзімді табыс пен пайда үшін аса маңызды.
Фрэнсис Фукуяма кейбір қоғамдар басқаларына қарағанда анағұрлым артық дамитынын зерттеу барысында
сенімді шешуші фактор ретінде жекелей қарастырды.
6
Оның танымындағы сенім түсінігі бойынша бизнес –
шын мәнінде бірлескен кәсіпорын, ал оның өмір сүруінің өзі этикалық тәртіпті қажет етеді. Адам Смиттің
«Экономикалық адамында» көрсетілген рационалды жеке мүдде ынтымақтастықтан қашатын мінез-құлық
-
қа ұласады. Шындығында, өмірдің өзі көрсеткендей, тек өз мүдделерімен жүретін адамдардың өздері іскер-
лік қарым-қатынасқа түскенде этикалық мәніс-мәселелерге баса назар аудара бастайды.
Merck халықаралық фармацевтикалық компаниясы өзінің этикалық мінез-құлқын бәсекелік артықшы
-
лық ретінде қарастырады. Merck компаниясының этикалық кодексі аморальді бизнесмен көзқарасын үзілді-
кесілді қабылдамайды. Оның орнына ол компанияны азаматтық жауапкершілігі жоғары компания ретінде
көргісі келеді. Қысқасы, пайда – маңызды, алайда корпоративтік шешім шығару барысында пайданың анық
-
таушы фактор болуы міндетті емес. Компанияның негізін қалаушы ұстанатын Merck компаниясының ұраны
төмендегідей: «Біз дәрі-дәрмектің пайда үшін емес, адам үшін екенін еш уақытта ұмытпауға тырысамыз.
Пайда онсыз да келеді, ол ешқашан тоқтамайды. Біз осыны неғұрлым ұмытпасақ, пайданың да соғұрлым
ұлғая түсетіні анық». Келесі тарауда ұйымдық құрылымдардағы есеп берудің арнайы мәселелеріне шолу
жасалады.
Ұйымдық этика
Ұйымдық этика көпұлтты кәсіпорында маңызды рөл атқарады. Жеке ерік-жігер немесе жауапкершілік-
пен қатар қалыптасқан моральдық стандарттар корпорацияларға қатысты қалай қолданылады? Моральдық
тұрғыдан бәріне ұйым жауапты десек те, корпорацияның моральдық міндеттерін бұзғаны үшін ұйымдағы
қай тұлға жауапты болуға тиіс? Дәстүрлі көзқарасқа сүйенсек, этикаға қайшы әрекеттерге қасақана бар
-
ғандар жауапты болып танылуға тиіс. Мысалы, инсайдерлік саудада біле тұра ішкі ақпаратты басқа біреуге
беретін және оны пайдаланатын қызметкерлердің барлығы да моральдық тұрғыдан жауапты. Қиындық ірі
ұйымдарда жауапкершілікті фрагментациялау кезінде пайда болады. Өзара байланысы әлсіз көптеген ұйым
мүшелерінің іс-әрекетінің салдарынан этикаға қайшы әрекеттер орын алуы ықтимал. Кейбіреулер ұйымның
ережелерін жай ғана сақтауы және бұл процестен бейхабар болуы мүмкін. Олар бейхабарлығының арқасын
-
да моральдық жауапкершіліктен босатылуы да ықтимал.
Ханна Арендт бағынышты жауапкершілік мәселесін өзінің 1963 жылы жарық көрген «Eichmann in
Jerusalem: A Report on the Banality of Evil» атты еңбегінде сөз етеді. Адольф Эйхман еврейлерді өлім лагерь
-
леріне тасымалдайтын пойызды уақтылы жеткізуге жауапты орта деңгейдегі қызметкер болған. Оның мо-
ральдық тұрғыдан өте ауыр өз әрекетіне қатысты берген жауабы «тек бұйрыққа бағынумен болдық» деуден
аспады. Эйхманның еврейлерге деген ешқандай өштік-қастығы болмаған, алайда оның өзгелердің тұрғысы
-
нан ойлай алуға қабілет-қарымы жетпеген. Оның «этикалық тұрғыдан ойлауға қарым-қабілетінің жетпеуі»
қараниетті адамның әрекетіндей аса қауіпті болды. Әрекеттерді ұйымның ішіндегі және сыртындағы түрлі
мүдделі тұлғалардың тұрғысынан қарастыру корпоративтік шешім қабылдаушыларды этикалық маңызды
мәселелерге назар аударуға итермелейді.
1994 жылы бизнес көшбасшылары Халықаралық бизнеске арналған «Ко» дөңгелек үстел принцип
-
терін қабылдады. Бұл принциптер барлық адам баласының абыройы үшін деген батыстық тұжырымдама
мен қоғамның негізгі құндылығы ортақ игілік үшін бірігіп жұмыс істеу деген жапондық kyosei тұжырымда
-
масын үйлестіреді. Ко қағидаларында бизнес-шешімдерді қабылдау кезінде компаниялар назарға алуға тиіс
факторлар тізімі көрсетілген.
1-принцип бизнесті акционерлердің шеңберінен асып, мүдделі тараптарға қарай өрісін кеңейтуін міндет
-
тейді. Кәсіпорындар тек өздерінің акционерлерінің әл-ауқатын ғана емес, сонымен қатар клиенттерінің, қыз-
меткерлерінің, жеткізушілерінің, бәсекелестерінің және қауымдастықтардың да әл-ауқатын ескеруге тиіс.
2-принцип басқа елде бизнеспен айналысып жатқан компанияларға қатысты. Бұл принцип бизнестің
әлеуметтік, экономикалық игіліктері мен табыстары инновацияның, әділдіктің және әлемдік қауымдастық
-
тың дамуына бағытталуын талап етеді. Шетелдердегі компаниялар жемісті жұмыспен айналысуды жолға
қоюы қажет және өз азаматтарының өмір сүру деңгейін көтеруі керек.
«Бизнес жүргізу кезіндегі субъектілердің мінез-құлқы: заңның ресми шегінен асып, сенім рухына қарай»
деп аталатын 3-принципте ескертілгендей, компания өз құқықтарын іске асыруда заңның қатаң ережелерін
әрдайым сақтай бермейді. Зияткерлік меншік құқығы саласына қатысты кейбір ақпаратты ашу кедейленген
елдің ұзақмерзімді дамуына қатысты мәселені ашып көрсетеді.
47
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
6-принцип қоршаған ортаны қорғаудың барлық халықаралық бизнес үшін моральдық минимум екенін
мәлімдейді. Қоршаған ортаны қорғау шаралары қоршаған ортаны жақсарту, тұрақты дамуға қолдау көрсету,
табиғи ресурстарды рәсуа етпеу сынды шаралардан тұрады.
7-принцип заңсыз операциялардан бас тарту парақорлық пен сыбайлас жемқорлыққа және бұлардың
елдің дамуына келтіріп отырған зиянды әсеріне қарсы бағытталады. Корпорациялардың әлеуметтік және
экологиялық жауапкершіліктері болуы керек деген пікір кейінірек БҰҰ-ның Жаһандық әсер бағдарламасын
-
да қолдау тапты. Сонымен қатар бұл бағдарлама компанияларды қоршаған ортаны қорғау бойынша өздеріне
міндеттеме алуға, бала еңбегіне тыйым салуға және еркін кәсіподақтарды қолдауға шақырады.
Экологиялық этика
Жедел экономикалық даму мен индустрияландырудың жергілікті және әлемдік экологияға тигізетін зия-
ны да аз емес. Индустрияландырудың мақсатын қоршаған ортаны қорғаумен тепе-теңдікте ұстау өте маңыз-
ды. Неғұрлым нашар дамыған елдерге дамыған елдер тарапынан көмек қажет. Кедей елден дамыған елдің
қатарына жеткен елдер ең алдымен «нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер» деп аталады және бұлар
өз азаматтары үшін қоршаған ортаны таза қалпында сақтауға тиіс. Қазіргі күні әлемдегі 12-ші ірі сауда елі
болып отырған Корея – осындай елдердің бірі. Ол қоршаған ортаға зарар тигізе отырып жедел индустрияла
-
нудың нәтижесінде 8%-ға жуық жылдық даму деңгейімен сәйкес келетін ірі экономикалық дамуға қол жет-
кізді. Ірі өндірістік орталықтардың бірінде елді индустрияландыруға жетелеп, зор серпін берген қозғаушы
күшке арнайы монумент орнатылған. Онда былай деп жазылған: «Зауыттардан бұрқырап шығып жатқан
қара түтін – еліміздің өсуі мен гүлденуінің белгісі».
7
Экологиялық немқұрайдылықтың кесірінен қоршаған ортаны қорғау 1980 жылдан бастап көкейкесті сая-
си мәселеге айналды. 1997 жылға қарай 300-ге жуық үкіметтік емес ұйым дүниеге келді, оның ішінде ко-
реялық Қоршаған ортаны қорғау ассоциациясы мен Кореяның Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-әрекет
федерациясы құрылды. Не керек, үкімет халықтың экологиялық мәселелерге деген алаңдаушылығына назар
аудара бастады. Бұрын-соңды елде қоршаған ортаны қорғау заңнамасын арнайы қадағалайтын жеке агенттік
болмаған еді. 1979 жылы үкімет экологиялық нормалардың күшіне енуін және осыған қатысты міндеттерді
бақылайтын Экологиялық басқарманы құрды. Бұған қосымша Конституцияға азаматтардың барлығы таза
әрі салауатты қоршаған ортада тұруға құқылы деген өзгеріс енгізілді. АҚШ-тан кейінгі екінші болып Корея
1990 жылдан бастап өзінің экологиялық заңнамасын қалыптастыра бастады. Бұл 1990 жылы Экологиялық
саясат туралы негізгі заң (ВЕРА) құжатының қабылдануынан басталды. Дәл осы уақыт аралығында Эколо
-
гиялық басқарма Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі министрлік деңгейіне дейін көтерілді.
Кореялық тәжірибе қоғамның экологиялық мәселелер туралы хабардар болуының аса маңызды екенін
көрсетті және сонымен бірге үкіметтік емес ұйымдардың үкіметке қысым көрсетудегі игілікті рөлін де ашып
берді. Экономикалық даму мен мықты демократиялық қағидалардың қалыптасуы қоғамның өрлеуіне қажет
көп нәрседен хабардар болуына мүмкіндік туғызады. Алайда Кореяның қоршаған ортаны қорғау заңнама
-
сында әлі де кемшіліктер бар. Елдегі экономикалық даму Кореяның өмір сүру деңгейінің жоғарылауына
және демократиялық қағидалардың қалыптасуына игі әсерін тигізіп те жатыр, алайда қоршаған орта жөнін
-
де бұлай айта алмайсыз. Күн тәртібіндегі ендігі мәселе – экономикалық өсімнің нәтижесінде пайда болған
жеткілікті қаражат оның экологиялық заңнамасын толыққанды жетілдіруге жұмсала ма, жұмсалмай ма?
Тұрақтылық, қоршаған орта және адам құқықтары
Тұрақтылық ұғымы бірқатар контекстіде қолданылады. Мәселен, басқарудың қысқамерзімді тәсілі пай-
даны қысқа мерзім ішінде арттыруды көздейді, ал ұзақмерзімді пайданың тұрақтылығын назарға алмайды.
Сонымен қатар тұрақтылық ұғымы қоршаған ортаны ұзақ мерзімге сақтаумен және адам құқықтарын да
ұзақ мерзімге қорғаумен тығыз байланысты. Одан бөлек, қазіргі күні экологиялық ахуал адам құқықтарының
мәселелеріне айналды. Бұл тарауда тұрақтылық ұғымы қоршаған орта мен адам құқықтарының контекстінде
қарастырылады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы Тұрақты даму мақсаттарының кешенін қабылдаған болатын. Бұл адамзаттың
дамуына үлес қосатын қауіпсіз, әділ және тұрақты мекенді қалыптастыруға бағытталған өрлеудің жалпыға
ортақ жаһандық көзқарасын жүзеге асыруға қатысты мақсаттардың жиынтығын құрайды. Бұл мақсаттар әр
елді жаһандық көзқарасты қалыптастыруға қатысқаны үшін жалпы жауапкершілікті көтеретін ел ретінде қа
-
растыру керек деп пайымдайтын моральдық қағидаларға негізделген. Мақсаттар мен міндеттердің барлығы
дамыған және дамушы елдер үшін маңызды мәлімдемелер мен мәселелерді қамтиды.
48
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Алайда түрлі мақсаттар мен міндеттердің кейпі сол елдің қазіргі даму деңгейіне байланысты мәселе-
лердің түрлі деңгейін көрсетеді. Тұрақты даму мақсаттарын қалыптастыруға қатысты халықаралық талқы-
лаулардың басым көпшілігі, әрине, дамушы елдердің өсуіне керекті ең басты қажеттіліктер мен олардың
халықаралық қауымдастықтан алатын көмегіне бағытталады. Кейбір бөлек мақсаттар мен тапсырмалар
дамушы елдердің қажеттіліктері мен арман-мақсаттары үшін бөлекше қарастырылып, бөлекше қалыптас
-
тырылды. Бұл ретте дамушы әлемдегі өсу үдерісіне көмек көрсету үшін дамыған елдерге де жауапкерші-
лік жүктеледі. Сонымен, тұрақты дамудың мақсаттары қандай және олар дамушы елдерге, әсіресе даму
деңгейі аса төмен елдерге қалай әсер етеді? Жақсы бастама ретінде 1992 жылғы Қоршаған ортаны қорғау
мен даму туралы Рио-де-Жанейро декларациясын атауға болады. Алайда Рио декларациясынан бұрын,
тараудың келесі бөлігінде БҰҰ-ның 2012 жылғы резолюциясында көрсетілген Рио + принциптеріне тоқ
-
талайық.
Рио + принциптері
1992 жылғы Қоршаған ортаны қорғау мен даму туралы Рио декларациясында қоршаған ортаны қорғауға қатысты Рио
принциптері қабылданды, ал тұрақты даму 2012 жылғы 27 шілдеде Бас ассамблея тарапынан қабылданған «The Future
We Want»
8
(Біз аңсаған болашақ) резолюциясымен арнайы бекітілді. Енді «Рио+принциптері» деп атауға болатын мә-
селелерге қысқаша шолу жасаймыз.
Кедейлікті жою
Кейбір аймақтарда кедейліктің көлемін қысқартуда ілгерілеушілік болғанымен, бұл прогресс бірқалыпты болмады
және кейбір елдерде кедейлікте өмір сүріп жатқан адамдар саны әлі де өсіп жатыр. Олардың көпшілігін әйелдер мен
балалар құрайды. Бұл көрсеткіш дамуы аса төмен елдерде, әсіресе Африкада өте жоғары.
Тұрақты ауыл шаруашылығы
Әр адамның дұрыс тамақтану және аш болмау құқығына сәйкес, әр адам үшін қауіпсіз, жеткілікті және құнарлы ас-
ауқаттың қолжетімді болуы құқығын қайта бекітеді.
Сумен қамтамасыз ету және санитария
Су маңызды жаһандық мәселелермен тығыз байланысты болғандықтан тұрақты дамудың негізіне айналған десек те бола-
ды. Сондықтан біз тұрақты даму аясында су ресурстарын кешенді түрде басқарудың маңыздылығына баса көңіл бөлеміз.
Энергия
Тұрақты заманауи энергетикалық қызметтерге қолжетімділік кедейлікті жоюға септесетіндіктен және адам өмірін
сақтауға, денсаулықты жақсартуға, адамның негізгі қажеттіліктерін қамтамасыз етуге көмектесетіндіктен энергия
даму үдерісінде шешуші рөлге ие. Сонымен қатар біз энергиялық тиімділікті арттыру, жаңартылатын энергия көздері-
нің үлесін, экологиялық тұрғыдан таза және энерготиімді технологияларды көбейту тұрақты даму үшін, оның ішінде
климаттың өзгеруі мәселесін шешу үшін маңызды екенін мойындаймыз.
Тұрақты туризм
Біз тұрақты туризмді инвестициялауға қолдау көрсетуді, оның ішінде экотуризм мен мәдени туризмге қолдау көрсе-
туді ынталандырамыз.
Тұрақты көлік
Біз тұрақты көлік жүйелерін, оның ішінде энергияны үнемдейтін аралас көлік жүйелерін, әсіресе қоғамдық көлік
жүйесін, таза жанармай мен көлік құралдарын жетілдіруді, сонымен қатар ауылдық мекендердегі көлік жүйелерін
жақсартуды, дамытуды қолдаймыз.
Тұрақты қалалар
Біз қолжетімді үйлер мен инфрақұрылымды қамтамасыз ететін және лас аудандардың әл-ауқатын жақсарту мен қала-
ны қалпына келтіруге баса назар аударатын, қаланы және елді мекендерді дамытуға арналған біртұтас тәсілдің қажет
екенін мойындаймыз.
Денсаулық сақтау және тұрғылықты халық
Біз халықтың кедей және әлеуметтік тұрғыдан әлсіз тобына, сондай-ақ барша халыққа арналған денсаулық сақтаудың
әлеуметтік және экологиялық детерминанттарына қатысты шаралардың ашық, әділ, экономикалық тұрғыдан белсенді
және дені сау қоғам құру үшін маңызды екенін мойындаймыз.
49
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
Толық, өнімді және лайықты жұмыспен қамтуды ынталандыру
Біз бүкіл адамдар үшін, әсіресе кедейлікте өмір сүретін әйел мен ер адамдар үшін, жұмыспен қамтамасыз ету және
пайда табудың мүмкіндіктерін кеңейтуге баса назар аударамыз. Осыған байланысты біз ауылдық және қалалық ме-
кендердегі тұрғылықты кедей халық үшін жаңа жұмыс орындарын ұсынуды, сонымен қатар шағын және орта кәсіп-
орындарды қолдау жөніндегі іс-әрекеттерді қуаттаймыз. Біз қызметкерлердің білім алуына, біліктілігін арттыруына,
денсаулығын сақтауына, әлеуметтік қамсыздандыру алуына мүмкіндік беру, сондай-ақ әлеуметтік және құқықтық
тұрғыдан қорғау, оның ішінде еңбек қауіпсіздігі мен гигиенасын сақтау және лайықты еңбек мүмкіндіктеріне деген
қажеттіліктердің қолжетімді болуы керек екенін қолдаймыз.
Мұхиттар мен теңіздер
Біріккен Ұлттар Ұйымының Теңіз құқығы туралы конвенциясы мұхиттар мен оның ресурстарының тұрақты пайда-
ланылуы мен қорғалуына құқықтық негіздерді қамтамасыз етеді. Біз мұхиттардың таза сақталуы мен тұрақты пайда-
ланылуының маңызына назар аударамыз. Сондықтан біз мұхиттар мен теңіз экожүйелерінің экологиялық жағдайын,
өнімділігін қорғауға және сақтауға, сондай-ақ су ортасына әсер ететін қызметтерді жүзеге асыруда сақтық шараларын
қолдануға міндеттенеміз.
Сақтық қағидасының мағынасын аша кетейік, егер белгілі бір әрекеттің немесе саясаттың қоршаған ортаға не бол-
маса адамдарға зиян келтіру қаупі бар болса, сонымен қатар сол әрекеттің немесе саясаттың зияндылығына қатыс-
ты ғылыми консенсус болмаса, онда мұның қауіпті емес екенін дәлелдеу міндеті шараны қабылдаушыға жүктеледі.
Климаттың өзгеруі
Біз климаттың өзгеруі қазіргі уақыттың ең күрделі мәселесі екенін мойындаймыз және парниктік газдардың жаһандық
ауқымда артып келе жатқанына терең алаңдаушылық білдіреміз. Біз Біріккен Ұлттар Ұйымы Климаттың өзгеруі туралы
шекті конвенциясының және Киото хаттамасының тараптарын өзіне жүктелген міндеттемелерді толық орындауға ша
-
қырамыз.
Ормандар
Біз ормандарды тұрақты түрде реттеп отыру, қайта қалпына келтіру, орман алқаптарын көбейту бағытында жаппай
күш жұмылдыруға шақырамыз және орманның жойылуын тиімді тоқтата алатын, баяулататын әрі мұның алдын ала-
тын барлық шараларды қолдаймыз.
Биоалуандық
Біз биологиялық әралуандықтың жаһандық ауқымда азайып бара жатуының және экожүйелердің тозуының ауыр қа-
сірет екенін мойындаймыз және мұның азық-түлік қауіпсіздігі мен тамақтануға, жұртты қолы жетерлік сумен қамта-
масыз етуге, ауылдық жерлердегі тұрмысы төмен халықтың, дүниежүзі халқының, соның ішінде қазіргі және келешек
ұрпақтың денсаулығын сақтауына әсер ететін жаһандық дамуға кедергі келтіретініне айрықша назар аударамыз. Біз
байырғы халықтар мен жергілікті халықтардың дәстүрлі білімдері, инновациялары мен тәжірибелері биоалуандықты
сақтауға және мұны тұрақты пайдалануға маңызды үлес қосады деп сеніммен айта аламыз. Бұларды кеңінен қолдану
әлеуметтік әл-ауқатты жақсартуға және өмір сүрудің тұрақты шарттарын қалыптастыруға жағдай жасайды.
Химиялық заттар мен қалдықтар
Біз химиялық заттарды тиімді түрде басқарудың адам денсаулығы мен қоршаған ортаны қорғау үшін шешуші маңызы
бар екенін мойындаймыз. Біз көптеген елдердің, әсіресе дамуы аса төмен елдердің, химиялық заттар мен қалдықтарды
зиянсыздандыру үшін жеткілікті мүмкіндіктерінің жоқ екеніне алаңдаушылығымызды білдіреміз. Біз барлық мемле-
кеттерді және басқа да мүдделі тараптарды зиянды қалдықтарды негізсіз қолданудың және оларды заңсыз көмудің
алдын алу үшін қолдан келетін барлық мүмкін шараларды қабылдауға шақырамыз, әсіресе осындай қалдықтармен
күрес мүмкіндігі шектеулі елдерді шақырамыз. Біз бұл ретте мемлекеттер мен жеке сектордың арасында қалыптасқан
серіктестік қатынастарды жоғары бағалаймыз және өнеркәсіп, үкімет, академиялық орта мен басқа да мүдделі үкімет-
тік емес тараптардың арасындағы химиялық заттар мен қалдықтарды экологиялық тұрғыдан қауіпсіз негізде реттеуге,
соның ішінде қалдықтардың алдын алуға арналған күш-қуатты біріктіріп, технологияларды дамытуға бағытталған үз-
діксіз, жаңа әрі инновациялық мемлекеттік және жеке сектор деңгейіндегі қатынастарды қалыптастыруға шақырамыз.
Гендерлік теңдік
Біз әйелдердің өмірлік маңызды рөлін, олардың тұрақты дамудың барлық салаларына толық әрі тең қатысуын мақұл-
даймыз. Біз әйелдердің саяси және экономикалық шешімдерді қабылдауда және ресурстарды бөлуде тең құқықтарға
және мүмкіндіктерге ие болуы керек, әйелдердің экономиканың толыққанды қатысушысы болуына бөгет келтіретін
барлық кедергілерді алып тастау керек деген көзқарасты ұстанамыз.
50
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Қабылдаушы және жіберуші елдің стандарттары
Көпұлтты кәсіпорындар өздері бизнес жүргізетін түрлі елдегі әртүрлі стандарттармен бетпе-бет келеді
және олар шетелдік операциялар кезінде қабылдаушы елдің немесе өндіруші елдің стандарттарын (денсау
-
лық сақтау, қауіпсіздік, экологиялық) қолдану қажеттігін шешулері керек.
Мұндай сәттерде ол келесі үш тәсілдің біреуін таңдамақ. Біріншіден, ол компания этикалық және құқық
-
тық тұрғыдан сол елдегі өзінің әрекетіне қатысты тек қабылдаушы елдің стандарттарын қолдануға тиіс деген
шешім қабылдауы мүмкін. Бұл жерде мынаны ескеру керек, қабылдаушы елдің экстерриториялық сипатта
қолданылатын заңдары бұған жатпайды. Атап айтсақ, олар: АҚШ-тың Шетелдегі сыбайлас жемқорлық
-
пен күрес туралы заңы (FCPA), Бағалы қағаздар туралы заңы, Монополияға қарсы және бәсекені қорғау
заңы. Бұл тәсіл бизнес этикасының минималды мораль талаптарымен байланысып жатыр, бұл дегеніңіз қол
-
даныстағы заң талаптарын сақтау – компанияның жалғыз ғана моральды императиві екенін меңзейді.
Екіншіден, компания іс жүргізу этикасын сақтайтын компаниялардың өз елінің заңдары мен ережелерінің
жоғарғы стандарттарын ұстануға тиіс деп есептеуі мүмкін. Бұл әсіресе олардың қызметінің зардабы алдын
ала болжануы мүмкін салаларда өте маңызды. Осы тәсіл АҚШ-тың заңнамасында бекітілген қоршаған ор
-
таны қорғау, денсаулықты, қауіпсіздікті сақтаудың анағұрлым қатаң нормаларын шетелдік операцияларда
қолдануды талап етеді.
Үшінші тәсіл – екіншінің бір нұсқасы. Бұл тәсіл жоғары стандарттарды қолдану тәуір көрінгенімен, эти
-
калық тұрғыдан барлық жағдайда бірдей сақтала бермеуі мүмкін, бірақ америкалық компанияға қабылдау-
шы елдің даму сатысын ескеруге мүмкіндік береді. Осы тәсілді қолдану арқылы компания этикалық тұрғы-
дан төмендегідей сұрақтарға жауап беруі керек: жіберуші (дамыған) елдің қатаң талаптарының қолданылуы
қабылдаушы елге (дамушы) немесе оның дамуына зиян тигізе ме? Бұл сұрақты басқаша қойсақ: Жіберуші
ел корпорациясының ашылуы және оң нәтиже беруі қабылдаушы елдің төмен немесе этикадан жұрдай стан
-
дарттарынан басым түсе ме? Мысалы, кедей елдегі корпоративтік операциялардың экономикалық пайдала-
ры халықтың кейбір топтарын ашық түрде кемсітетін елдегі операцияны ақтай ала ма?
Жоғарыдағы сұрақтарға жауап берудің бірнеше жолы бар. Соның бірі – этикалық релятивизмді пайда
-
лану. Бұл тәсіл этиканы мәдениетпен тығыз байланысты деп есептейді, сондықтан қабылдаушы елдің эти-
калық таңдауы құрметтелуі керек. Десек те америкалық компанияға америкалықтардың өздеріне этикалық
тұрғыдан жағымсыз боп көрінетін нәрсені жасауы қиындық туғызады. Екінші әдіс – сыртқы экономикалық
қызметте АҚШ-тың ережелері мен стандарттарын пайдалануды талап ететін «әділ америкалық» ұстанымды
қолдану. Бірақ бұл тәсіл жергілікті мәдениетті және жергілікті салт-сананы құрметтеудің маңызын төменде
-
туі мүмкін. Үшінші және бұдан да өткен радикалды ұстанымға салсақ, халықаралық компаниялар ешқандай
этикалық ережелерді ұстанбауы керек. Олардың бәсекелестері ондай әрекеттерге бармағандықтан, жоға
-
ры этикалық стандарттарды ұстану бұларға тиімсіз және бәсекелік артықшылық бермейді. Бұл ұстанымды
FCPA заңын сынаушылар ұсынған.
Сыбайлас жемқорлық пен парақорлық
«Ernst & Young» компаниясы жүргізген сауалнама нәтижесі сауалнамаға қатысқан 1000-нан астам басшы-
лардың бестен бір бөлігі пара беретін бәсекелестерінің кесірінен бизнестерінен айырылғанын мәлімдеген. Бұ-
лардың үштен бір бөлігінен көбі сыбайлас жемқорлықтың асқына түскенін байқаған.
9
Transparency International
ұйымы жасаған 2014 жылғы сыбайлас жемқорлықтың халықаралық индексі
10
бойынша АҚШ-тың бірқатар
негізгі сауда серіктестері жемқорлық индексінде нашар көрсеткішке ие болған елдер қатарына жатады. Сыбай
-
лас жемқорлықтың мүлде болмауын 100 балға тең десек (бірінші тұрған сан – индекс бойынша белгіленген
орын, ал жақшадағы сан – 100 балға шаққандағы ұпайы), Оңтүстік Корея – 43 (55),
11
Малайзия – 50 (52),
Бразилия – 69 (43), Италия – 69 (43), Үндістан – 85 (38), Филиппин – 85 (38), Қытай – 100 (36), Мексика –
103 (35), Аргентина – 107 (34), Индонезия – 107 (34) және Ресей 136 (27) орындарда тұр. Ең жоғарғы 92 балл
Данияның еншісінде болса, ең төменгі 8 балл Солтүстік Корея мен Сомалиге тиесілі. Жемқорлық деңгейі
төмен алдыңғы қатарлы 20 елдің қатарына кіретіндер, негізінен, дамыған елдер: Дания, Жаңа Зеландия,
Финляндия, Швеция, Норвегия, Швейцария, Нидерланд, Люксембург, Канада, Австралия, Германия, Ислан
-
дия, Ұлыбритания, Бельгия, Жапония, Ирландия және Америка Құрама Штаттары. Сингапур 7-орынға (84)
ие болса, АҚШ 74 балмен 17-орында.
1978 жылы АҚШ-та ҒСРА заңы күшіне енген сәттен бастап-ақ, 1993 жылы Transparency International
ұйымы сияқты АҚШ-тың үкіметтік емес ұйымдары, Экономикалық ынтымақтастық және даму
51
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
ұйымы (ОЕСD) құрылғаннан кейін, 1997 жылы Парақорлықпен күресу туралы конвенциясы жарияланған-
нан, сондай-ақ Парақорлыққа қарсы күрес туралы жаңа ұлттық конвенция (2010 жылғы Ұлыбританияның
парақорлыққа қарсы күрес заңы) қабылданғаннан соң, сыбайлас жемқорлық әлемдегі ел беделін сынайтын,
салмақтайтын ең негізгі өлшемге айналды. Бірқатар халықаралық бизнес-операцияларда сыбайлас жемқор
-
лықтан құтылуына әрекет етуі үшін қысым да көрсетіледі. Экономикасы қуатты елдер жемқорлықтың өз
елдерінің әл-ауқатына келтіретін зардабы мен залалын мейлінше мойындайды.
Сыбайлас жемқорлықты туындататын кейбір залалды себептердің қатарына тиімсіз мемлекеттік келі
-
сімшарттар және жекешелендіру, қажет мемлекеттік лицензия мен рұқсатты кешіктіріп алу, әл-ауқаттың
теңсіздігі, үкіметтің саяси легитимділігіне келтірілетін кедергілер мен баяу экономикалық өсім жатады.
12
Мәселен, 2013 жылы билікке келген Қытай Халық Республикасының Президенті Си Цзиньпиннің негізгі
басымдықтарының бірі оның сыбайлас жемқорлыққа қарсы ел тарихындағы ең жүйелі науқанды бастауы
болды. Президент Си Цзиньпин «жолбарыстар» (жоғары лауазымды мемлекеттік тұлғалар) мен «шыбындар
-
ды» (төменгі деңгейдегі лауазымды тұлғалар) сот тәртібінде қудалауға уәде етті. Коммунистік партия мол
қаражатты талап ететін іссапарлар мен қымбат көліктер, ішімдік және сыйлықтар сияқты «қаржы көздерін»
қысқартуға бағытталған шығындарға қатысты жаңа ережелерді қабылдады.
Шетелдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы заң
АҚШ-тың ҒСРА заңы америкалық азаматтарға, компанияларға және АҚШ-тың шетелдік тікелей еншілес
компанияларына бизнесті жүргізу немесе сақтау үшін кез келген шет мемлекеттің лауазымды тұлғасына
қандай да бір материалдық құндылықты ұсынуға, уәде етуге немесе төлеуге тыйым салады. ҒСРА заңы
америкалық компаниялардың шетелдегі бизнесіне айтарлықтай әсерін тигізуді мақсат етті және тигізді де.
ҒСРА қабылданғаннан кейін, шетелдік лауазымды тұлғаларға пара бергені үшін бірнеше фирма қылмыстық
және азаматтық құқықбұзушылық үшін жауапқа тартылып, ірі көлемде айыппұл төлеп, федералдық мем
-
лекеттік келісімшарттар жасауға тыйым салынды және қызметкерлері мен лауазымды тұлғалары түрмеге
түсті («Транзакцияларға назар аударыңыз ҒСРА заңын бұзудың бес элементі» деген 2.2-мысалды және «Са
-
лыстырмалы құқық: ҒСРА заңының парақорлық туралы ережелері» атты 2.3-мысалды қараңыз). ҒСРА заңы
сондай-ақ бағалы қағаздары АҚШ-та сатылатын компаниялардан есеп беру ережелерінің қатаң сақталуын
талап етеді. Бұл ережелер корпорациялардан қызметін нақты көрсететін есеп-қисаптарды тіркеу және ішкі
бухгалтерлік бақылаудың дәлме-дәл жүйесін құруды талап етеді.
Халықаралық кәсіпкер қашанда шетелдік шенеуніктердің сыбайлас жемқорлыққа байланысты іс-әре
-
кеттерінен аулақ болуға тиіс. Көптеген ұлттық заңдар мемлекеттік лауазымды тұлғадан қызмет көрсету,
келісімшартты, лицензияны, қандай да бір растауды немесе басқа да нормативтік реттеу құжаттарын алу
үшін оған пара беруге тыйым салады. Өкінішке қарай, кейбір елдер сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңдар
2.1-сурет. Парақорша қол қысу
Дереккөз: Kiwiev and Eugene
Pivovarov, WikiCommons
52
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
сақталмайды, ал пара ашық сұралады. Transparency International – халықаралық іскерлік этиканы дамы-
туға және сыбайлас жемқорлықты жоюға бағытталған бизнес көшбасшылары мен бұрынғы мемлекеттік
қызметкерлер тобынан тұратын үкіметтік емес ұйым. Оларды алаңдатып отырған негізгі мәселе – парақор
-
лықтың дамушы елдердің экономикалық және демократиялық дамуына тигізетін зардаптары.
Transparency International тікелей шетелдік инвестициялар секілді жоғалған мүмкіндіктерді сыбайлас
жемқорлықпен байланыстыру мақсатында статистикалық деректерді пайдаланды. Алайда парақорлықтың
анықтамасы мен оның өмірде қолданылуы әртүрлі мәдениеттерде әрқилы екенін түсіну қажет. Мысалы,
Индонезияда бөлісу (sharism) ұғымы бойынша пара таратылады не болмаса бөліске түседі және пара Латын
Америкасындағыдай мәнінен айырылады. Индонезиялық пара берілген арыз-өтініштерді жылдам қарау мақ
-
сатында жоғары деңгейге жіберу үшін алынатын экспресс-төлем ретінде түсіндіріледі. Бұл соманың әдетте
орынды және біршама стандартталған, сондай-ақ ол ақша оны алған лауазымды қызметкердің қалтасына
түспей, кеңседегі басқа адамдар арасында бөлінетінін айта кеткен абзал. Латын Америкасында саясаттағы
төмен этикалық стандарттар жеке адамдарға, компанияларға және экономикалық жүйелерге қатты әсер етті
деген пікір қалыптасқан. «Алаяқтық, парақорлық, алдау және әділетсіз келіссөздер Латын Америкасы ел
-
дерінде жеке және қоғамдық ұйымдарда табысқа жетудің құралына айналды».
13
Бәсекелік ойынның есебін
теңестіру үшін шетелдік кәсіпкердің «ынталандыру төлемдерін» жасауы немесе пара беруі керек деген
пікір бар.
Кім?
ҒСРА заңы кез келген тұлғаға, компанияға, лауазымды
тұлғаға, директорға, компанияның қызметкеріне немесе
агентіне, АҚШ-тың бақылауындағы компанияның атынан
әрекет ететін кез келген акционерге қолданылады.
Америка Құрама Штаттарындағы бас компаниялар
шетелдік еншілес компаниялар үшін қызметіне рұқсат
берген, бағыттаған немесе оны бақылайтын тұсында
жауапты болады. Сондай-ақ шетелде тіркелген еншілес
компанияның атынан немесе сол компанияда қызмет еткен
АҚШ азаматтары мен тұрғындары үшін жауапкершілікке ие
болады.
Білу талаптары
(жемқорлық ниеті)
Төлем жасайтын немесе төлемге рұқсат беретін тұлғаның
жемқорлық ниеті болуы керек және пара алушыны ресми
қызметін асыра пайдалануына итермелеуге тиіс.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес заңы
ҒСРА заңы ақшаны және қандай да бір материалдық
құндылықты төлеуге, ұсынуға, төлеуге уәде беруге немесе
төлеуге рұқсат беруге немесе ұсынуға тыйым салады.
Алушы
Бұл тыйым шетелдік лауазымды тұлғаға, шетелдік саяси
партияға немесе оның өкіліне не кез келген сыртқы саясат
қызметінен үміткерге берілетін сыбайлас жемқорлық
төлемдеріне қолданылады.
Іскерлік мақсат
ҒСРА заңы фирманың бизнесті жүргізуіне, сақтап
қалуына немесе өзге біреуге табыс етуіне демеу көрсету
мақсатындағы төлемдерге ғана тыйым салады.
2.2-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: ҒСРА заңын бұзудың бес элементі
Пара беруге мәжбүрлеу әсіресе АҚШ бизнесмені үшін ҒСРА заңы арқылы қолданылатын қатал азаматтық
және қылмыстық жазалау шараларына байланысты қиындық қаупін туғызады.
14
Заң АҚШ азаматтарының,
компанияларының және олардың бақылауындағы компанияларға елден тысқары жерлерде де қолданылады.
Сонымен қатар америкалық компаниялар олардың шетелдік агенттері берген пара үшін жауапкершілікке
тартылады. Берілген пара туралы олардың нақты білгені қажет емес. Прокурорлар пара берудің жоғары ық
-
тималдығы жөнінде фирманың хабардар болғанын ғана дәлелдеуі керек. Заңға енгізілген есептілік жөніндегі
қатаң ереже талаптары бойынша шетелде бизнес жүргізетін компания парақорлықтың орын алмағаны тура
-
лы жеткілікті кепілдік беретін есеп жүргізу және аудиторлық бақылауды жүзеге асыруға тиіс. Компания заң-
сыз пара беру орын алмаған күннің өзінде де есептілік жөніндегі ережелерін бұзғаны үшін жауапқа тартыла-
ды. Жеке тұлға заңды бұзғаны үшін кең көлемдегі айыппұл төлеуі және 20 жылға дейін бас бостандығынан
айырылуы мүмкін. ҒСРА заңын бұзғаны үшін жауапкершіліктің аса қатаң екеніне қарамастан, америкалық
компаниялардың шетелдік шенеуніктерге пара беру жағдайлары әлі де жалғасып келеді. Транзакцияларға
назар аударыңыз: «Simens дауының ҒСРА заңы бойынша шешілуі».
ҒСРА заңының келеңсіз тұстарына байланысты Конгресс қосымша нұсқаулықтар беру үшін оның кейбір
ережелерін нақтылауға және олардың мағыналарының басын ашып алуға тырысты, ал 1988 жылғы түзе
-
тулерінде ҒСРА заңының кейбір маңызды ұғымдарының анықтамалары дәл әрі неғұрлым толық берілді.
Ең алдымен, мұнда қарапайым мемлекеттік шығындар ретінде қарастырылатын шығындардың мысалы
53
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
келтірілді. Лауазымды тұлғаға қызметтік міндеттерін атқарғанына байланысты «әдеттегі» қызметі үшін тө-
ленетін ақы алынып тасталды. Мұның қатарына тұлғаның шетелде бизнес жүргізуі үшін рұқсат алу, лицен-
зия немесе виза және жұмыс тапсырыстары сияқты басқа да ресми құжаттар алу; полиция тарапынан мүлтік-
сіз қорғауды қамтамасыз ету, поштаны жөнелту және алу, келісімшарттарды орындауға қатысты тексерісті
және ел аумағы арқылы өтетін тауарлардың тексерісін жоспарлау; телефон байланысы, энергия және сумен
қамтамасыз ету, жүкті тиеу-түсіру немесе тез бүлінетін өнімдер мен тауарларды сақтай білу және осыған
ұқсас сипаттағы қызметтерді жатқызуға болады.
(а) кез келген бағалы қағаздың эмитенті немесе осындай
эмитенттің кез келген лауазымды тұлғасы, директоры, қыз-
меткері немесе агенті үшін не болмаса осындай эмитенттің
атынан әрекет ететін кез келген акционер үшін: (1) кез келген
шетелдік лауазымды тұлғаға; (2) кез келген шетелдік саяси
партияға немесе оның лауазымды тұлғасына, не сыртқы сая-
си қызметінен үміткерге; (3) кез келген тұлғаға мұндай ақша-
ның немесе құнды заттың барлығы немесе бір бөлігі
(А) мұндай шетелдік лауазымды тұлғаның ресми қызмет
атқаратын кезіндегі кез келген іс-әрекетіне немесе ше-
шіміне әсер етуі үшін;
(В) мұндай эмитенттің бизнес жүргізу мүмкіндіктерін
алуына не оны сақтап қалуына немесе бизнесті кез
келген адамға табыстауына қолдау көрсеткені үшін ше-
телдік үкіметтің, немесе оның мекемесінің мұндай ше-
телдік қызметкердің беделін пайдалануға ынталандыру
үшін кез келген шетелдік лауазымды тұлғаға тікелей не
жанама түрде ұсынылғаны, берілгені немесе уәде етілге-
ні белгілі болса ұсыныс, төлем жасау, төлеуге уәде беру
я кез келген ақшаны төлеуді мақұлдау, ұсыныс жасау,
сыйлық, оны беруге уәде ету немесе қандай да бір
құндылықтарды беруге рұқсат ету заңсыз деп табы-
лады;
ә) үкіметтің әдеттегі іс-шараларына қатысты ерекше
жағдайлар
(а) тармақшасы шетелдік лауазымды тұлғаның, саяси пар-
тияның немесе партияның лауазымды тұлғасының әдетте-
гі іс-шараларды жеделдетуі немесе қамтамасыз етуі үшін
оларға, яғни шетелдік лауазымды тұлғаға, саяси партияға
не партияның лауазымды тұлғасына берілетін жеңілдетіл-
ген немесе жеделдетілген төлемге қолданылмайды.
(б) қорғауға арналған дәлелдер
(1) төлем, сыйлық, ұсыныс немесе бағалы затқа уәде беру
шетелдік лауазымды тұлға, саяси партия, партия қызметке-
рі, не болмаса үміткер елінің жазбаша заңы мен ережеле-
ріне сәйкес заңды болса; немесе
(2) төлем, сыйлық, ұсыныс, бағалы затқа уәде беру шетел-
дік лауазымды тұлғаның, партияның, партияның лауазым-
ды тұлғасының немесе үміткердің не олардың, мысалы жол
жүруге кеткен орынды әрі әділ шығындары ретінде саналса
және тікелей төмендегілерге қатысы болса:
A) өнімдерді немесе қызметтерді ілгері жылжытуға, қызмет
көрсетуге не түсіндіруге; немесе
Ә) шетелдік үкімет не болмаса агенттікпен жасалған келі-
сімшартты орындауға немесе жүзеге асыруға байланысты
болса бұлар (а) тармақшасына сәйкес, төмендегі іс-әрекет-
терді қорғауға қатысты дәлелдер болуға тиіс.
2.3-мысал Салыстырмалы құқық: ҒСРА заңының Парақорлық туралы ережелері
Осы жерде «әлгіндей қызметтер» үшін басқа қандай төлемдерге рұқсат етіледі деген сұрақ туады. Мұн-
дай түзетулер тараптарға Бас прокурордың қорытынды шешімін алуына мүмкіндік бере отырып, істің түсі-
ніксіз тұстарына ықтимал шешім болуы мүмкін. Бас прокурор АҚШ-тың тиісті ведомстволарымен, агенттік-
терімен кеңескеннен кейін және барлық мүдделі тұлғалардың пікірлерін қоғамдық кеңес рәсімдері арқылы
жинақтағаннан кейін, әрекеттің Әділет министрлігінің ҒСРА заңына қатысты құқық қолдану саясатына сәй
-
кестігі туралы өтініштерге жауап беру тәртібін белгілейді. Бас прокурор өтінішті алған күннен бастап 30 күн
ішінде өз шешімін беруге міндетті. Төлемнің «әдеттегі» екенін анықтаудағы ең маңыздысы – ерікті түрде
жасалған әрекет пен клерикалық тәртіп бойынша жасалған әрекет арасындағы айырмашылықты ажырата
білу. Осыған сәйкес шетелдік лауазымды тұлғаның жаңа бизнесті бастауға рұқсат беруі не болмаса қандай
шартпен беруі туралы шешімі «әдеттегі мемлекеттік қызметке» жатпайтын болып шығады. Мұндай шешім
-
дер ерікті түрде қабылданған сипатқа ие және төлем де пара болып есептеледі.
1988 жылғы түзетулерге сәйкес, «шет мемлекеттің кез келген қызметкеріне немесе кез келген департа
-
ментіне, агенттігіне не болмаса министрлік немесе кеңсе деңгейінде қызмет атқарушыларға» жасалатын
шағын көлемдегі төлем ҒСРА заңы аясында пара болып есептелмейді. «Шағын көлемдегі» деп есептелетін
төлем жағдайға байланысты жеке-дара қарастырылады. Алда көзіміз жететіндей, Федералдық апелляция
-
лық сот Лэмбтің Philip Morris, Inc.
16
компаниясына қарсы ісі бойынша ҒСРА заңы жеке тұлғалардың шағы-
мын қарамайтыны туралы шешім қабылдағанын айта кеткеніміз маңызды. Сондықтан кәсіпкер бәсекелесіп,
ҒСРА заңына қайшы келетіндей келісімшартты алғаны үшін арыз бере алмайды. Мұндай заңбұзушылыққа
қатысты шағымын Әділет министрлігінің назарына жеткізумен ғана шектеледі.
1988 жылғы түзетулер бойынша анықтамаларға тағы да маңызды екі өзгерту енгізілді. Біріншіден, «ше
-
телдік лауазымды тұлғаның» анықтамасы «халықаралық қоғамдық ұйымның кез келген лауазымды тұлғасы
немесе қызметкері» деп кеңейтілді. Екіншіден, ҒСРА заңы бойынша қылмыстық жауапкершілікке қатысты
54
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
«білу талаптары» айтарлықтай өзгерді. Пара туралы нақты білу талап етілмейді. Оның орнына үкіметтің ақ-
шаның бір бөлігін шетелдік шенеуніктерге пара беру үшін қолданылатынынан хабардар болғанын дәлелдеу
жеткілікті. Егер тұлға басқа тұлғаның «мұндай әрекетке барғаны, осындай жағдайдың орын алғаны немесе
мұндай нәтиже қалайда орын алатыны» туралы хабардар болса, онда ол парақорлыққа қатысты кінәлі деп
танылуы мүмкін. Заңбұзушылықтың орын алғанына қатысты нақты бір жағдайлардың болуын білу қажет
болғанда, егер де тұлға «осындай жағдайдың орын алуына қатысты жоғары ықтималдықтан хабардар бол
-
са», онда ол бұл жағдайды білді деп танылады.
«Жеткілікті дәлдік» немесе «жоғары ықтималдық» дегеннің дәлелі не екені туралы сұрақ туындайды.
Америка Құрама Штаттарының Либоға қарсы ісінде сот парақорлық туралы хабардар болудың дәлел
-
демелерін жанама түрде дәлелдеуге болатынын көрсетті. Ұшақ билеттерін шетелдік шенеуніктің туысына
«сыйлық» ретінде беру кәсіпорын жетекшісіне айыптау үкімін шығаруға жеткілікті еді, бұл жағдайда ше
-
телдік шенеуніктің рұқсаты келісімшартқа қол жеткізуге қажет болды. Бұл жағдай бірқатар ҒСРА заңы ере-
желерінің сипатынан хабар да береді. Біріншіден, үшінші тарапқа пара беру «тікелей» парақорлық сияқты
заңсыз болып есептеледі. Екіншіден, шағын көлемдегі төлем не болмаса шығынға байланысты жағдай тар
аяда түсіндірілуі керек.
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты дау-дамайды шешу үшін 2008 жылы Әділет департаменті және Бағалы қағаздар
мен биржа комиссиясының 1,6 млрд долларлық айыппұлы бұрын-соңды болмаған айыппұлдардың қатарынан еді. Бағалы
қағаздар және биржа комиссиясының шағымы бойынша, 2001 жылдың 12 наурызынан бастап 2007 жылдың 30 қыркүйегі-
не дейін Siemens компаниясы бизнесін жүргізу үшін шетелдің лауазымды тұлғаларын паралаудың кең тараған әрі жүйелі
тәжірибесін қолданып, ҒСРА заңының талаптарын бұзған. Siemens өзінің жемқорлық сыйақыларының сипатын жасыру
үшін күрделі төлемдер жобасын жасаған, ал компанияның ішкі бақылауы осындай олқылыққа жол берген. Қылмыс барлық
деңгейдегі қызметкерлерді, соның ішінде бұрынғы жоғарғы басшылықты да қамтыған. Не керек, бұл сорақылық көпке со-
зылған. ҒСРА заңына қайшы келетін корпоративтік мәдениеттің бетпердесі сыпырылды. Осы уақыт ішінде Siemens үшінші
тараптарға түпкі мақсаты мен ақша алушылардың аты-жөнін бүркемелей отырып, мыңдаған төлемдерді жүзеге асырды.
Жалпы сомасы шамамен 1,4 млрд долларды құрайтын сол төлемдердің кемінде 4283-і бүкіл әлемдегі Siemens компания-
сын жүргізу үшін шетелдегі мемлекеттік қызметкерлерді паралауға жұмсалды. Атап айтқанда, Siemens компаниясы Вене-
суэладағы метро-транзиттік бағдарын жобалауға және салуға, Қытайдағы метро пойыздарын жабдықтау мен сигнал беру
құралдарын орнатуға, Израильдегі электр станцияларын салуға, Бангладештегі ұялы телефон желілері мен Нигериядағы
телекоммуникациялық жобаларды жүзеге асыруға, Аргентинадағы ұлттық төлқұжаттарды жасауға, Ресейде жол қозғалы-
сын басқару жүйелерін ретке келтіруге, Мексикадағы мұнай өңдеу зауыттарын салуға және Вьетнамда ұялы байланыс же-
лілерін орнатуға қатысты мәмілелер үшін пара берген. Үшінші тараптарға жалпы сомасы шамамен 391 млн доллар болатын
1185 жеке төлем операциясы тиісті түрде бақыланбаған және мұның бәрі заңсыз мақсаттарға, соның ішінде коммерциялық
парақорлық мақсатқа пайдаланылған. Компания басшыларының ұстанымы ҒСРА заңының заңнамалық және нормативтік
актілерді сақтау бағдарламасына мүлде сәйкес келмеген және осының салдарынан парақорлыққа жол беретін, тіпті ком-
панияның ең жоғары деңгейінде марапаттайтын корпоративтік мәдениет қалыптасты. Қызметкерлер пара ретінде халық-
аралық шекаралардан кейде шабадандармен өткізілген көп мөлшердегі ақшалай қаражатты кассалық бөлімшелерден алып
отырған. Кез келген тұрақты жазбаны оңай өшіру үшін төлем рұқсаттары әуелі кішкене жапсырма қағаздарға жазылып,
артынан бұлардың бәрінің көзі жойылған. Siemens парақорлыққа арналған көптеген астыртын қорларды, біріктірілмеген
компанияларда жасырын шоттарды, сонымен бірге сыбайлас жемқорлық төлемдерін тиісті жерге тапсыруды оңайлату үшін
бизнес-кеңесшілер мен делдалдар жүйесін пайдаланған. Siemens ҒСРА заңын бұзудың ешқандай алдын алмаған және мұны
анықтау үшін тиісті ішкі бақылауды жүзеге де асырмаған.
15
2.4-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Siemens дауының ҒСРА заңы бойынша шешілуі
(Қылмыстық айыппұл 1,6 млрд доллардан астам)
ҒСРА ережелеріндегі «жеткілікті дәлдік» пен «жоғары ықтималдыққа» қатысты үшінші тарап парақор-
лығы Либо ісінде ашып көрсетіледі. Бұл жағдайда «комиссиялық агенттердің» мемлекеттік шенеуніктер-
мен байланысы бар немесе ақша шетелдік банктердің шоттарына аударылып келген деген деректер Либоны
алаңдатуы керек пе? Компания басқа тарапты жалдаған кезде және компания қаржысының бір бөлігі пара
-
қорлық үшін пайдаланылуы мүмкін деп «санауға негіз болғанда», онда үшінші тараптың парақорлығының
рас болып шыққаны. Үшінші тарап бірлескен кәсіпкерлік бойынша серіктес немесе агент болуы мүмкін.
Үшінші тарапты пара берді деп «санауға негіз бар» екенін қалай анықтауға болады?
Бағалы қағаздар және биржа комиссиясының (SEC) Tesoro Petroleum Corp. корпорациясына қарсы ісінде
«білуге негіздемелердің болуы» талаптарын қанағаттандыру үшін пайдаланылуы мүмкін жанама дәлелдер
-
дің түрі келтірілген.
17
Бұл жағдайда компания тікелей ешқандай пара бермеген немесе оған рұқсат етпеген
болса да, сотта оған қарсы іс қозғалды. Компания шет мемлекеттің келісімшартын алу үшін шетелдік агент
-
ті жалдаған. Ол үшінші тарап арқылы пара бергені үшін кінәлі деп есептелді. Бұған төленген комиссия
мөлшерінің нарықтық бағадан әлдеқайда жоғары болғаны, төленген ақшамен салыстырғанда келісімшарт
55
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
Лэмбтің Philip Morris, Inс. корпорациясына қарсы ісі
915 F.2d 1024 (6th Cir., 1990)
Гай – аймақтық судья. 1977 жылғы Шетелдегі сы-
байлас жемқорлыққа қарсы заңға (ҒСРА) сәйкес, жеке
тұлғаның шағым беру құқығының жоқтығына байла-
нысты біз ҒСРА заңына қатысты талап-арыз берушінің
шағымын қабыл алмағанымызды растаймыз. 1982 жылы
14 мамырда C.A. Tabacerla National ретінде белгілі Philip
Morris корпорациясының еншілес компаниясы және C.A.
Cigarrera Bigott, SUCS ретінде белгілі B.A.T. еншілес ком-
паниясы Каракас қаласының (Венесуэла) La Fundacion
Del Nino қорымен (Балалар қоры) келісімшартқа оты-
рады. Келісімге Балалар қоры атынан ұйым президенті,
сол кездегі Венесуэла президентінің жұбайы қол қояды.
Келісімнің ережелеріне сәйкес, екі еншілес компания
Балалар қорына жалпы сомасы шамамен 12,5 млн дол-
ларды құрайтын қайырымдылық көмегін жіберіп тұруға
тиіс еді. Оның орнына еншілес компаниялар Венесуэла-
дағы темекі бағасын қадағалауға, Венесуэладағы бөлшек
саудадағы темекі бағасына бақылауды алып тастауға, қа-
йырымдылық жасағаны үшін салық жеңілдіктерін және
темекі компанияларына қатысты салық мөлшерлемелері-
нің көтеріліп кетпеуіне кепілдік алуы керек болатын. Та-
лап-арыз берушінің пікірінше, жауапкерлердің еншілес
компанияларының уәде еткен қайырымдылық көмегі –
сауданы шектеуге бағытталған заңсыз ынталандыру. Та-
лап-арыз берушілер федералдық аудандық соттың оларға
ҒСРА заңы бойынша жеке іс қозғауына тыйым салу арқы-
лы қателік жібергенін айтады.
Шетелдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы заң осыдан
он жылдан астам уақыт бұрын қабылданғанымен, жеке
тұлғалардың ҒСРА заңы бойынша шағымдану құқығы
туралы мәселесі Федералдық апелляциялық сот деңге-
йінде алғаш рет көтерілді. Жақында Жоғарғы сот жеке
талап-арыздарды беруді федералдық заңнан шығару не
шығармау қажеттігін анықтау кезінде Конгрестің бұл
заңды қолданысқа енгізу ниетіне басты назар аударамыз
деген болатын. Біз Конгрестің шешіміне, әсіресе «төрт
факторға» аса назар аударамыз: (1) Талап-арыз берушілер
заңның қолданысқа енуінен «ерекше пайда көретін топ-
қа» кіре ме? (2) Конгрестің жеке талап-арыз беру негіз-
демесін мақұлдауға немесе оған тыйым салуға қатысты
шешімі заңнама тарихында болды ма, әлде болмады ма?
(3) Мұндай құқықтық қорғау шарасын талап-арыз беру-
шіге қатысты қолдану заңнамалық жүйенің негізгі мақ-
саттарына сай келе ме? (4) Шағым берудің негіздемесі
әдеттегідей мемлекеттік заңдардың аясында беріле ме?
Біріншіден, жауапкерлер ҒСРА заңы федералдық
құқық қорғау органдарына шетелдегі лауазымды тұл-
ғалардың пара алуын тоқтатуға көмектесу үшін Бағалы
қағаздар мен биржалар жөніндегі комиссияның қолдауы-
мен қабылданды деп мәлімдейді және біз бұл мәлімде-
мемен келісеміз. Қатаң қылмыстық жазалау шараларына
рұқсат беру ҒСРА негізіндегі заң ережелерінің сақталуын
және сыртқы саяси бағдарды күшейтеді. Осылайша жеке
азаматтар заңның қабылдануынан «ерекше пайда көретін
топқа» жатпайды. Екіншіден, жеке тұлғалардың талап-
арыз беру құқығының қолжетімдігі туралы мәселе кон-
ференцияда ешқашан шешілмегендіктен, тіпті мүлдем
көтерілмеген де болуы мүмкін, екі палата ымыралы заң
жобасын жасап, оны қабылдады. Үшіншіден, талап-арыз
беруші жеке тұлғалардың талап-арыз беруге құқығын
мойындау, біздің ойымызша, қазіргі қолданыстағы ҒСРА
заңының мұқият жасалған құрылымына тікелей қайшы
келеді. Конгресс жақында Бас прокурордың жауапкер-
шілігін ҒСРА заңына сәйкес келуді қадағалауға дейін
кеңейтті. Себебі бұл құқықтық шараларда қылмыстық
қудалау емес, заңның сақталуына басымдық беріледі.
Құқық бұзуға дейінгі ережелерді сақтаудан гөрі, құқық
бұзудан кейінгі заңның орындалуына ғана мүдделі жеке
талап-арыз берушілерді енгізу ҒСРА заңы аясындағы
жауапкершілікке алаңдаушылық білдіретін компаниялар
мен олардың қызметкерлерін қорғауға қатысты конгрес-
тің бастамаларына кедергі келтірер еді.
Қорыта келсек, бұл жағдайда монополияға қарсы
федералдық заңдарға сәйкес залалды өндіріп алу ҒСРА
бойынша жеке тұлғалардың талап-арыз беру құқығы бі-
рінші кезектегі міндет деген шағымданушылардың мә-
лімдемесіне қайшы келеді. Сондықтан біз шетелдік ше-
неуніктердің парақорлыққа тыйым салатын мемлекеттік
заңдардың жоқтығына көңіл бөлмейміз. Біз аймақтық
соттың ҒСРА заңына қатысты талап-арызды қабылдау-
дан бас тартқанын РАСТАЙМЫЗ.
Түйін
• ҒСРА заңының негізгі заңнамалық мақсаты – құ-
қық бұзудан кейінгі қудалау емес, құқық бұзуға
дейінгі талаптарды орындату.
• ҒСРА заңына сәйкес, жеке талап-арыз берудің не-
гіздемелері қарастырылмайды.
• ҒСРА заңының орындалуына тек Әділет департа-
менті мен Бағалы қағаздар және биржа комиссия-
сы жауапты.
бағасының әлденеше есе төмен екені, бұл құжаттардың барлығы да аса құпиялықпен жасалғаны және бұл
іске Швейцария банк шоттарын пайдаланғаны дәлел бола алады. Оның үстіне шетелдік агентпен жазбаша
нысанда келісімшарт жасалмаған. АҚШ компаниялары беделді серіктеспен немесе өкілмен іскерлік қарым-
қатынас қалыптастырғанына сенімді болу үшін заңдық сараптама жүргізіп, тиісті сақтық шараларын жасауы
керек болатын. Тараптардың біліктілігін, олардың үкіметпен байланысын, клиенттерінің саны мен сапасын,
бұлардың АҚШ елшілігімен, жергілікті банкирлермен және басқа да іскерлік серіктестермен қарым-қатына
-
сы мен беделінің қандай екенін анықтау үшін оларды тексеру қажет еді.
Тesorо және Liebо істерін кез келген компанияның ҒСРА заңына сәйкестігін қамтамасыз ететін бағдарлама
-
сында бірқатар алаңдауға себеп болатын тұстары бар. Парақорлық ашық және тікелей орын алмаған жерлерде
56
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
мұндай алаңдауға негіз болатын ескертулерді ескеру өте маңызды. Мұндай ескертулер қалыпты мөлшерден ай-
тарлықтай жоғары сыйақы төлеу, агенттер мен мемлекеттік лауазымды тұлғалар арасында отбасылық немесе
іскерлік байланыстардың болуы және үшінші бір елде жасалған комиссиялық төлемдерге қатысты айтылады.
Үшінші тараптың парақорлығын көрсете алатын басқа да алаңдауға негіз болатын ескертулер бар ма? Компа
-
нияның сәйкестік бағдарламасы кез келген ықтимал агенттен үкіметтің лауазымды тұлғаларымен бұрынғы не-
месе қазіргі күнгі қарым-қатынастарын, агентпен бірге мұқият жасаған жазбаша келісімін және агенттің жеке
басына қатысты мәліметтердің тексерілуін талап етеді. Жазбаша келісімде агент тәуелсіз агент ретінде әрекет
ететінін және басшысының атынан ешқандай заңсыз төлемдер жасауға құқығы жоқ екенін айқын мәлімдеуге
тиіс. Келісім ҒСРА заңына бағытталған ережелерді, оның ішінде, агенттің жіберуші және қабылдаушы елдің
барлық заңдары мен ережелерін сақтау керектігі туралы ескертпені қамтуға тиіс.
Америка Құрама Штаттарының Либоға қарсы ісі
923 F.2d 1308 (8th Cir., 1991)
Гибсон – аймақтық судья. Ричард Либо өзі туралы
«Шетелдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес заңы-
ның» пара беру туралы ережелерін бұзды және жалған
мәлімдеме жасады деген айыптарын жоққа шығаруға ты-
рысып, мемлекеттік органға қарсы шағым жасады. Либо-
ны айыптауға себеп болған алғышарттар қазіргі заманғы
ертегінің мысалы десек те болады. 1983 жылдың қаңтар
айынан 1987 жылдың маусым айына дейін Либо Минне-
сота штатының Хопкинс қаласында орналасқан NAPCO
International компаниясының аэроғарыштық бөлімінің
жауапты вице-президенті болды. NAPCO компаниясы-
ның негізгі қызметі бүкіл әлем бойынша әскери-техника
мен жабдықты сатумен айналысу болатын. Либо Нигер
президентінің тауарды жеткізу туралы келісімшартын
алу үшін Нигерге ұшып барды. Нигерде ол капитан Али
Тиемогомен кездесті. Тиемого Нигер Әскери әуе күш-
терінің техникалық қызмет көрсету бөлімінің бастығы
еді. Тиемого сапар барысында Либоның егер Тиемого
келісімшартты мақұлдауға көмектессе, оның «қайтары-
мы болатыны» туралы айтқанын растады. Осы уәде ке-
лісімшартты мақұлдауға себеп болды ма деген сұраққа
Тиемого: «Жоқ» деп те айта алмаймын, «иә» деп те айта
алмаймын, бірақ ол мені жігерлендірді», – деп мәлімдеді.
Келісімшарт мақұлдануы керек деген Тиемогоның ұсы-
нысынан кейін президент келісімшартқа қол қойды.
Тиемогоның жақын досы әрі немере ағасы Тахиру
Барке 1985 жылдың тамыз айында үйлену үшін Нигерге
барғанын растады. Тойдан кейін Тахиру Барке мен әйе-
лі өздерінің бал айын Парижде, Стокгольмде және Лон-
донда өткізді. Ол Нигерге бармас бұрын өзінің бал айын
қалай жоспарлағаны жөнінде Либоға айтқанын және ол
тойға сыйлық ретінде бұларға әуе билеттерін төлеп бе-
руді ұсынғанын куәландырды. Либо құны 2028 доллар
тұратын билеттерді сатып әпереді. Барке бұл билеттерді
Либодан жеке «сыйлық» ретінде алғанын мойындады.
1984 жылдың мамыр айынан бастап NAPCO екі жа-
рым жыл ішінде үш комиссиялық агентке жалпы құны
130 000 доллар сомасында төлемдер жасаған. Үшінші
әлем елдерінде агенттерді пайдалану және оларға халық-
аралық келісімшарттар бойынша ақы төлеу құпталған,
заңды және қабылданған бизнес тәжірибе болып есеп-
теледі. NAPCO «агент» ретінде саналатын Тиемогоның
әйелінің ағасы Амаду Мейлелеге және Тиемогоның әйе-
лінің әпкесі Фатума Бубеге сыйақы береді. Тиемогоның
өтініші бойынша Мейлеле мен Бубе Парижде банк шот-
тарын ашады. Сот дәлелдемесі бойынша NAPCO-ның
корпоративтік президенті немесе Либоның тағы бір бас-
тығы Генри Джейкоб, бұл «комиссиялық төлемдердің»
жасалғанын толық мақұлдаған. Әскери жабдықтар сатуға
шетелдік қаржыландыру келісімін алу үшін NAPCO ком-
паниясына мердігер куәлігін және Қорғаныс министрлі-
гінің шет мемлекеттерге әскери көмек беру мәселелері
бойынша басқармасымен келісу талап етілді. Либо үшін-
ші нигерлік келісім бойынша ұсынылған мердігер куәлі-
гінде: «АҚШ заңына қайшы келетіндей, Нигер үкіметінің
лауазымды тұлғалары мен қызметкерлеріне ешқандай
жеңілдіктер, сыйлықтар берілген жоқ», – деп мәлімдеді.
Үш апталық сот ісінен кейін сот Либоны Баркеге NAPCO
атынан бал айына алып берген әуе билеттері мен жалған
куәлік беруінен басқа барлық айыптардан ақтап алды.
Либо алдымен Шетелдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес заңына сәйкес, Баркеге бал айына сыйлаған әуе би-
леттері туралы айыптың күшін жоюды талап етті. Бірін-
шіден, ол: «Әуе билеттерінің бизнес жүргізу мүмкіндігін
алу немесе сақтау үшін берілгені туралы жеткілікті дәлел-
дер жоқ», – деп мәлімдеді. Екіншіден, бал айына сыйлық
ретінде сыйланған әуе билеттері жемқорлық болып есеп-
телетіні туралы дәлелдер жоқ деп пайымдайды. Ал біз
әуе билеттерінің бизнес жүргізу мүмкіндігін алу немесе
сақтау үшін берілгеніне жеткілікті дәлелдемелер бар деп
есептейміз. Барке мен Тиемого арасындағы қарым-қаты-
нас, Либоның Баркеге берген сыйлығы келісімшарттың
расталуы үшін Тиемогоның көмегін сатып алғысы келген
деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Тиісінше,
алқабилер соты сыйлықты «бизнесті алу немесе сақтау
үшін» берілген деп қорытындылауы мүмкін. Кейін Либо
оған тағылған айыптың күшін жою керегін айтады, өйт-
кені оның пайымдауынша сот алқабилерге берген «сый-
лық немесе ақшалай сыйлықты» парақорлықтан ажыра-
татын нұсқаулықта қате жіберіп алған. Сот алқабилерге
«жемқорлық» термині «ұсыныс, төлеуге уәде, төлем не-
месе төлемге рұқсат – қабылдаушыны өзінің қызметтік
лауазымын теріс пайдалануға немесе басқа біреуді солай
жасауға ықпал етуге бағытталуға тиіс» және егер «жем-
қорлық» әрекеті ерікті және қасақана жасалса, жаман
пиғылмен жасалып, заңсыз нәтижемен аяқталса немесе
заңсыз әдістер мен құралдарды қолдана отырып заңды
аяқталса, «жемқорлық» әрекеті жасалды деп есептеледі
деген нұсқау берді. Біз мұнымен келісеміз. Алқабилер
төлем ерікті және қасақана жасалған болса, жемқорлық
ниеті болды деген шешімге келуге болады деп шешті.
РАСТАЛДЫ.
57
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
Түйін
• Шетелдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
заңы бойынша үшінші тұлғаға пара беру мем-
лекеттік лауазымды тұлғаларға төлем жүргізуді
және мемлекеттік қызметке қатысы бар адамдарға
жанама төлемдер жасау үшін агенттерді пайдала-
нуды қамтиды.
• Бір нәрсені жай ғана сыйлық (Америка Құрама
Штаттарының Либоға қарсы ісіндегі сияқты) не-
месе қайырымдылық (Лэмбтің Philip Morris, Inc.
корпорациясына қарсы ісіндегі сияқты) ретінде
қарастыру оның пара екенін анықтауда дәлел бола
алмайды.
• ҒСРА заңы бойынша пара беру ниетінің болғанын
тікелей дәлелдеу талап етілмейді (ниет өзге жана-
ма дәлелдердің қатарынан шығарылуы мүмкін).
• Үкіметтік келісімшарттардың миллион доллар-
лық көлеміне қарамастан, екі әуе билеті «қандай
да бір материалдық құндылық ретінде есептеле-
ді» және «шағын шығындар» ретінде қарасты-
рылмайды.
АҚШ-тың бас компанияларының шетелдегі еншілес компаниялардың әрекеттеріне жауапты болуы – бас
компанияның шетелдегі еншілес компанияға қатысты иелігі мен бақылау жүргізу дәрежесіне байланысты.
АҚШ компаниясының акциялардың аз немесе көп бөлігінің иесі екенін анықтау – меншік дәрежесін ба
-
ғалаудың негізі. Егер ол акциялардың көп бөлігінің иесі болса, онда ол еншілес компанияның құқық бұзу
фактілері үшін жауап береді. Оның үлесі 50%-дан аз болса, онда тек өзінің еншілес компаниясы ҒСРА за
-
ңына сай келуі үшін адал ниетпен бар күшін салуға тырысуы қажет. Сайып келгенде, ҒСРА заңы еншілес
компанияның пара беру, тікелей пара беру және үшінші тұлға арқылы пара беруге қатысты заңбұзушылық
-
тың арасын бөліп-жарып жатпайды. 1988 жылы қабылданған түзетулер бойынша парақорлық жөніндегі кез
келген заңбұзушылыққа салынатын айыппұлдар күшейтілді. Қазіргі уақытта ҒСРА заңы бойынша, 100 000
доллар көлеміндегі жеке қылмыстық айыппұл және бес жылға дейін бас бостандығынан айыру қарастырыл
-
ған. Компанияға әрбір құқық бұзу фактісі үшін 2 млн долларға дейін айыппұл салынуы мүмкін. Сонымен
қатар түзетулер компания тарапынан өтеуге жатпайтын 10 000 доллар көлемінде салынатын жеке тұлғаларға
арналған жаңа азаматтық айыппұл түрін енгізді.
Есептілік жөніндегі ҒСРА ережелері
ҒСРА заңының 102-бөлімі бойынша заңға сәйкес әрекет ететін кез келген тұлға «транзакциялардың және
активтерді пайдаланудың дәл және әділ түрде жасалғанын көрсету үшін тіркеу және есептеулерді тиісті әрі
толық түрде жүргізуі талап етіледі». Бұл талапты орындамаған жағдайда тұлға немесе компания парақорлық
туралы ережеге сәйкес тағайындалған айыппұл түрлеріне сай айыппұл төлейді. Осылайша компания пара
алу әрекеттерінсіз-ақ ҒСРА заңын бұзуы мүмкін. Есеп беру талаптарына байланысты туындаған мәселе – ал
-
ғашқы заңда кездесетін «орынды» деген сөздің мағынасының анық берілмегендігінде. Заң хабарлауға қажет
мәселелерге анықтама беруді маңызды деп санамайды.
1988 жылғы түзетулерге сәйкес «орынды» ұғымы саналы адам жасайтын әрекет» деп анықталған. Сон
-
дықтан компаниядан ақылға сыйымсыздыққа жататын дәлдік дәрежесін көрсету талап етілмейді. Ал саналы
адамның түсінігі дегеніміз – шығын мен пайданы саралау тәсілін қолдануды меңзейді. Егер ішкі бухгалтер
-
лік бақылау жүйесі төмендегідей мәселелерге шынайы кепілдік беру үшін жеткілікті болса, яғни: (1) тран-
закциялар басшылықтың арнайы келісіміне сәйкес жүзеге асырылса; (2) транзакциялар жалпы қабылданған
бухгалтерлік есеп қағидаттарына сәйкес қаржы есептілігін дайындау үшін тіркеуге алынса; (3) активтерге
тек арнайы басшылықтың рұқсаты болғанда ғана рұқсат берілсе; (4) активтер туралы берілген есептер қи
-
сынды мерзімдерде қаралса, онда есеп беру талаптары да толық орындалады. 1988 жылғы түзетулер бойын-
ша есеп беру ережелеріне сәйкес, тіркеулерді қасақана жалған жасаған адамдарға қылмыстық жауапкерші-
лікті шектеді.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының
Парақорлыққа қарсы күрес жөніндегі конвенциясы
Шетелде пара беру ауқымының кеңеюі соңғы кездері халықаралық және аймақтық деңгейдегі шаралардың
қабылдануына түрткі болды. 1988 жылы АҚШ Конгресі президентке парақорлыққа қарсы күрес ережелері бо
-
йынша Ынтымақтастық және даму ұйымы мүшелері арасында келісімге қол жеткізу үшін келіссөздер бастауға
үндеу тастады. 1999 жылы 15 ақпанда Халықаралық бизнес транзакцияларында шетелдік лауазымды тұлға
-
ларға пара беруге қарсы күрес жөніндегі Ынтымақтастық және даму ұйымының конвенциясы күшіне енді.
58
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Бұл ұйымның конвенциясы мынадай мақсаттарды көздейді:
● қаржылық тұрақтылықты сақтай және жаһандық экономиканың дамуына үлес қоса отырып, мүше
елдерде тұрақты экономикалық өсу мен жұмыспен қамтудың жоғары деңгейіне, өмір сүру стандарт
-
тарының жоғарылауына қол жеткізу;
● экономикалық даму үрдісінде мүше және мүше емес елдердегі сенімді экономикалық өсуге ықпал ету;
● халықаралық міндеттемелерге сәйкес, көпжақты және алаламау негізінде жаһандық сауданы кеңейту-
ге ықпал ету.
Ынтымақтастық және даму ұйымы мемлекеттерге экономикалық және әлеуметтік саясатты дамытуға
мүмкіндік береді. Барлық елдерде лауазымды тұлғаларға пара беруді қылмыс ретінде қарастыратын заң бол
-
са да, тек ҒСРА заңы ғана шетелдік лауазымды тұлғаларға пара беруді жазалауға қатысты экстерриториалды
жағдайда (елден тысқары жерде) қолданылады. ҒСРА заңының салыстырмалы түрде жеткен жетістігі, жа
-
һандық нарықтың өсуі және пара беруші мен шет мемлекетке тигізген экономикалық шығындарды мойын-
дау Ынтымақтастық және даму ұйымы конвенциясының қабылдануына серпін берді.
Парақорлық туралы Ынтымақтастық және даму ұйымы конвенциясына дейін де бірқатар заң бар еді. Мә
-
селен, 1996 жылы бұл ұйым шетелдік лауазымды тұлғаларға берген пара сомаларын салықтан шегеруге
қатысты арнайы қарар қабылдады. Франция, Германия, Норвегия және Дания сияқты бірқатар елдер бұрын
-
дары бизнес жүргізу үшін берген параны шегеруге рұқсат беретін. Сыбайлас жемқорлық мәселелерін зерттеу
үшін Ынтымақтастық және даму ұйымы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес орталығын құрды. Орталықтың
басты мақсаты – дамушы елдерге сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте жан-жақты көмек көрсету.
Конвенция қол қоюшы тараптардың лауазымды тұлғаларының парақорлығымен күресу үшін қолданыла
-
тын шаралар туралы негіздер мен нұсқаулықтар береді. Конвенцияда мемлекеттік лауазымды тұлғалар түсі-
нігі кеңейтіліп, мемлекеттік органдар, мемлекеттік кәсіпорындар және халықаралық қоғамдық ұйымдардың
қызметкерлері де қарастырылатын болды. ҒСРА заңы сияқты Конвенция шетелдегі лауазымды тұлғаларға ха
-
лықаралық деңгейде пара беруге қарсы жазалау шараларында экстерриториялық тәсілді қолданады. Сонымен
қатар мемлекеттерге өз азаматтарының шетелде жасаған құқық бұзу әрекеттері үшін қудалауға рұқсат береді.
Бухгалтерлік есеп саласына келер болсақ, әрбір қол қойған тарап «бухгалтерлік кітап, жазбаларды, шоттарды,
қаржылық есептерді бұрмалау және әрекетсіздікке қатысты тежейтін азаматтық, әкімшілік немесе қылмыс
-
тық санкцияларды қабылдауды» талап етеді. Компаниялар өздерінің қаржы есептерінде маңызды шартты мін-
деттемелер деңгейіне жететін заң бойынша кез келген ықтимал міндеттемелерді ашып көрсетуге тиіс.
Америка Құрама Штаттары Ынтымақтастық және даму ұйымының мүшесі және Парақорлыққа қарсы
күрес туралы жаңа конвенция ережелерін ұстануға міндетті. ҒСРА заңына енгізілген 1998 жылғы түзетулер
Ынтымақтастық және даму ұйымының парақорлыққа қарсы конвенциясын толық мойындайды. Түзетулер
Сауда министрлігінің Конгреске мынадай ақпарат ұсынуы қажет екенін талап етеді: (1) Конвенцияны рати
-
фикациялаған елдердің тізімі және осы Конвенция күшіне енген елдердің тізімі; (2) осы Конвенция бойынша
өз міндеттемелерін жүзеге асыратын, Конвенцияның әрбір тарапы қабылдаған ұлттық заңдардың сипаттама
-
сы; (3) осы Конвенцияға сәйкес, өз міндеттемелерін орындау үшін өткен жыл ішінде әрбiр тарап қабылдаған
шараларды бағалау; (4) ішкі салықты есептеу барысында берілген параға тиесілі салықты шегеруге тыйым
салатын Конвенцияның әр тарапы қабылдаған ішкі заңдарды түсіндіру. 3-тармаққа сәйкес, мемлекеттер ше
-
телдік Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы ішкі заңдарын іске асыру деңгейіне, сыбайлас жемқор-
лықтың кесірі туралы қоғамдық пікірді насихаттауына әрі олардың жемқорлыққа қарсы бақылау және оны-
мен күрес заңдарының сақталуын қамтамасыз ету дәрежесіне қарай бағалануға тиіс.
2010 жылғы Ұлыбританияның Парақорлыққа қарсы күрес заңы
Парақорлық туралы Ұлыбритания заңы қылмыстардың төрт түрлі категориясын қарастырады: (1) басқа
адамға пара беру; (2) пара алу; (3) шетелдік лауазымды тұлғаларға пара беру; (4) коммерциялық ұйымның
парақорлықтың алдын алуға қабілетсіздігі».
18
ҒСРА заңы сияқты Ұлыбританияның 2010 жылғы Парақор-
лыққа қарсы күрес заңы экстерриториалды жағдайда Ұлыбританиямен тығыз байланысы бар жеке тұлға-
ларға, парақорлықтың алдын алуға қабілетсіз корпоративтік заңбұзушылықтарға, сондай-ақ Ұлыбританияда
бизнесін немесе бизнесінің бір бөлігін жүргізетін коммерциялық ұйымдарға қатысты қолданылады. Бұл рет
-
те Ұлыбритания министрлігі ең негізгі алты қағидатты ұсынды:
19
1. Пропорционалды рәсімдер: «Коммерциялық ұйымның өзіне қатысы бар тұлғалардың пара беруінің
алдын алуға бағытталған рәсімдері оның бетпе-бет келетін парақорлық қаупіне және қызметінің си
-
патына, көлеміне және күрделілігіне пропорционалды».
59
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
2. Жоғары басшылықтың ұстанымы: «Коммерциялық ұйымның жоғары басшылығы өзіне қатысты
тұлғалардың пара беруін болдырмау қағидатын берік ұстануға тиіс. Олар ұйым ішінде парақорлыққа
мүлдем жол бермейтін мәдениетті қалыптастыруды көздейді.
3. Тәуекелді бағалау: «Коммерциялық ұйым өзінің атынан оған қатысы бар тұлғалардың пара беруінен
туындайтын ықтимал ішкі және сыртқы қауіп-қатердің сипаты мен дәрежесін бағалайды. Бағалау
мерзімді, жариялы және құжатталған түрде жүргізіледі».
4. Тиісті сақтық шаралары: «Коммерциялық ұйым анықталған парақорлықтың қауіп-қатерін төмен
-
дету мақсатында ұйымның атынан қызмет көрсетіп жатқан не болмаса болашақта қызмет көрсететін
тұлғаларға қатысты пропорционалды және қауіп-қатерін бағалауға негізделген тәсілін пайдалану ар
-
қылы кешенді құқықтық сараптама жүргізеді.
5. Ақпаратты тарату және кәсіби дайындық: «Коммерциялық ұйым өзінің парақорлықтың алдын алу
саясаты мен шаралары ұйымның ішінде және одан тыс ақпарат тарату арқылы жүргізілуін, сонымен
қатар бетпе-бет келіп отырған қауіп-қатерге пропорционал кәсіби дайындығын жүзеге асыруын қам
-
тамасыз етуге тиіс».
6. Бақылау және шолу: «Коммерциялық ұйым осы ұйыммен байланысты тұлғалардың парақорлығы
-
ның алдын алуға бағытталған және қажет болғанда оларды жетілдіретін шараларды бақылайды әрі
оларға шолу жасайды».
Ұлыбританияның Ірі көлемдегі қаржылық алаяқтықпен күрес басқармасы құқық қолдану және тергеу
міндеттерін белгілеп, қосымша нұсқаулықтар мен бағдарламалық мәлімдемелер ұсынады. Ол рәсімдерді
жеңілдету үшін берілетін төлемдерді пара деп есептеп, солай қарастыру керек деген саясатты ұстанады.
Бұған үкіметтің лауазымды тұлғаларына жұмысты жылдамдату үшін ақша немесе тауар ұсынған фактілерді
мысалға келтіреді. Бұл әдеттегі ҒСРА заңы аясындағы «мемлекеттік төлемдерге жатпайтын» заңсыз пара
болмауы да мүмкін. Алайда Ұлыбритания заңында «іскерлік шығындар» кешірімді төлемдер қатарына жат
-
қызылады, бұларға адал қонақжайлық пен іскерлікті ынталандыру немесе басқа да заңды бизнес шығында-
ры жатады. Бұл ҒСРА заңында қарастырылған «заңды шығындарға» өте ұқсас.
Ұйымдарға тиесілі жаза тағайындау туралы Федералдық директивалардан көретініміздей (төменде бе
-
рілген), парақорлыққа қарсы күрес заңын бұзғаны үшін айыпталған компания өз қызметкерін әшкерелеп
ұстап берсе, бұл жағдай компанияға пайдалы болып, сот тәртібіндегі тергеуден құтқаруы мүмкін: «Кор
-
поративтік орган өз аяғымен барып, заң бұзу фактілерін мойындаса, Ұлыбританияның ұйымдарға тиесілі
жаза тағайындау туралы нұсқаулығы шеңберінде тиісті түрде қаралады. Нұсқаулыққа сүйенсек, «заңға
қайшы әрекет компанияның басқарушы тобының назарына жеткенде олардың қабылдайтын іс-шаралары
қолға алынуға тиісті шаралардың бір бөлігі ретінде есептелгенде ғана компанияның өз еркімен кінәсін мо
-
йындауы есепке алынады». Десек те өз еркімен кінәні мойындау сот тәртібінде қудалаудың тыйылатынына
кепілдік бермейді.
20
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы ескертпе
Халықаралық сауда палатасының (ХСП) сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы ескертпесі
27
Сы-
байлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы ХСП ережесін (2011) коммерциялық келісімшартқа енгізеді. Келі-
сімшартқа енгізу тараптың Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі ХСП ережелеріне сәйкес әрекет
етуіне және сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты жүзеге асыру барысында корпоративтік бағдарламаны
сақтауға адалдығын көрсетеді. Сондай-ақ ол тараптар арасындағы өзара сенімді нығайтады және келісім
-
шарт жасасу кезінде де, оны орындау кезінде де сыбайлас жемқорлықтың алдын алады. Жаһандық жеткізу
тізбегін ескерер болсақ, жемқорлықпен күрес ескертпесі мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағдарламаның
маңызы аса зор. Үшінші тараптың парақорлығына тыйым салатын АҚШ-тың Шетелдегі сыбайлас жемқор
-
лықпен күрес заңы сияқты, компанияның өз елінде пара беруге тыйым салуы да айрықша маңызды. Егер сы-
байлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы ХСП ережелерін бұзған тарап жағдайды тиісті мерзімде түзетпесе
немесе мұндай шара мүмкін болмаса және сыбайлас жемқорлыққа қарсы алдын алу шараларын тиісті түрде
қорғау қолға алынбаса, екінші тарап келісімшартты бұзуға құқылы.
Сыбайлас жемқорлық тәжірибесінде мемлекеттік немесе жеке сатып алу-сату келісімшарттарын жасау
бойынша рұқсаттық құжаттамалар, салық салу, кеден, сот және заңнамалық рәсімдер бойынша, сонымен
бірге бопсалау және арандату, саудаға ықпал ету, жемқорлықтан түскен ақшаның ізін суыту сияқты парақор
-
лық түрлері ұшырасады.
ХСП кәсіпорындарға сыйлықтар мен өкілдік шығындар туралы мәселе бойынша олардың (1) заң
-
ға сәйкес болуын; (2) орынды және заңды болуын; (3) қабыл алушының табыстаушыға қатысты пікірінің
60
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
тәуелсіздігіне әсер етпеуін (немесе әсер етпейтіндей көрінуін); (4) қабыл алушының мінез-құлық кодексінің
белгілі ережелеріне қайшы келмеуін; (5) тым жиі әрі қолайсыз уақытта ұсынылмауын немесе қабылдан
-
бауын қамтамасыз ететін рәсімдерді орындауын талап етеді.
ХСП ережелерінің 2-бабы үшінші тарапқа пара беруге қатысты мәселені қарастырады. Компаниялар көбі
-
несе үшінші тарап ретінде агенттерді, кеңес берушілерді, сауда өкілдерін, кедендік агенттерді, сауда-саттық
делдалдары мен қосалқы мердігерлерді, франчайзилерді, заңгерлер мен есепшілерді және осы секілді дел
-
дал мамандарды жалдайды. Компания үшінші тарапты: (1) компания атынан ешқандай жемқорлық әрекетке
бармауға; (2) компанияны кез келген жемқорлық әрекетіне қатысты құрал ретінде пайдаланбауға; (3) үшінші
тарапты компания қызметінің тұрақты жұмысын қамтамасыз ету үшін ғана жалдау орынды екенін түсіндіруге;
(4) компания олардың заңды қызметтері үшін қажет сомадан артық төлемейтіні туралы хабардар етуге тиіс.
Америка Құрама Штаттарының Ұйымдарға қатысты
федералдық жаза тағайындау нұсқаулары
Ұйымдар жеке тұлғалар секілді қылмыстық іс-әрекеттері үшін кінәлі болуы мүмкін, ал олардың қыл-
мыстық істері мен әкімшілік құқық бұзуына қатысты жазалау шарасы Жаза тағайындау нұсқауларының VIII
тарауымен реттеледі. Ұйымдарды түрмеге қамау мүмкін емес, сондықтан оларға айыппұл төлету, бес жылға
дейін шартты түрде қызметпен айналысу құқығынан айыру, шығындарды өтеуге міндеттеу, жәбірленушілер
-
ге ұйымның сотты болғаны туралы жария хабарлама беру және тәркілеу заңнамасына сәйкес әрқилы жаза
түрлері қолданылады. Жиі кездесетін құқық бұзу қатарына алаяқтық, қоршаған ортаға зиян қалдықтарды
шығару, салық құқығын бұзу, монополияға қарсы заңдарды бұзу, сондай-ақ азық-түлік және дәрі-дәрмекке
қатысты құқық бұзу жатады.
21
1991 жылғы 1 қарашадан бастап күшіне енген Америка Құрама Штаттарының
Ұйымдарға қатысты федералдық жаза тағайындау нұсқаулары ұйымдық есептілікке қатысты көзқа
-
расты түбегейлі өзгертті. Бұған дейін корпоративтік ұйымның ая-айналасында жасалған қылмыстарға бай-
ланысты мәжбүрлеу шаралары тек қылмыстық әрекетке жауапты қызметкерлерге ғана қолданылып келді.
Енді Нұсқауларға сәйкес, корпоративтік немесе ұйымдық құрылым өз қызметкерлерінің қылмыстық іс-әре
-
кеттері үшін субституттық жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Бұл нұсқаулар заңбұзушылықты болдырмау
мақсатында тиісті сақтық шараларын жүргізген компаниялар үшін айыппұлдарды жеңілдетуге мүмкіндік
береді. Сонымен бірге этикалық бағдарламаны енгізген корпоративтік басшыларға кеңшілік танытады.
Қылмыстық жазаларды бағалау және ережелердің сақталуын қамтамасыз ететін
тиімді бағдарламаның маңызы
Қызметкер қызметтік міндеттемелерінің аясында қандай да бір әрекет жасаса, тіпті оның бұл әрекеті ком-
панияның саясаты мен нұсқаулығына тікелей қайшы келсе де, қылмыстық жауапкершілік ұйымның мойны-
на жүктеледі. Бүкіл ұйымның қылмыстың алдын алу үшін мейлінше күш салғанына қарамастан, қызметкер-
лерінің кез келген заңсыз іс-әрекеттері үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Осылайша АҚШ-тың
жаза тағайындау жөніндегі комиссиясы ұйымдарға арналған нұсқаулықты жариялаған кезде, жаза тағайын
-
дау нұсқаулығына жүйелі түрде ережелердің сақталуын қамтамасыз ететін бағдарламаның алдын алу және
тежеу аспектілерін енгізе отырып, институционалдық дәрменсіздікке қарсы алынатын шаралардың қатаң
тұстарын жеңілдетуге тырысты. Егер ұйым заңнамасы ережелердің сақталуын қамтамасыз ететін бағдар
-
ламасын тиімді жүзеге асырғанын көрсете алса, онда комиссия бұл шараларды ықтимал айыппұл көлемін
жеңілдету арқылы, кейбір жағдайларда оны 95%-ға дейін төмендету арқылы жүзеге асырады. Нұсқауларға
сәйкес, жазалау шараларын жеңілдету билік органдарына уақтылы есеп беруге және заңсыз әрекеттерге жо
-
ғары лауазымды қызметкерлердің қатыспауына
22
байланысты іске асады. 2.5-мысалға қараңыз: «Транзак-
цияларға назар аударыңыз: Іске қатысты мысал: Федералдық жаза тағайындау нұсқауларына сәйкес ұйым-
дарға салынатын айыппұлдар».
Жоғарыда келтірілген мысалдан салынатын айыппұлға жеңілдететін және ауырлататын факторлардың
айтарлықтай әсер ету мүмкіндігін көруге болады. Ендігі бір дерек компанияның жалға беретін көліктеріне
зақым келтірген клиенттерден жөндеуге кететін шығындар үшін алынатын төлемді жүйелі түрде артығымен
алып тұрған, поштаны пайдалану арқылы жасаған алаяқтық ісі үшін айыпталған компанияға қатысты. Ком
-
панияның айыппұлдары 685 мың доллардан 54,8 млн долларға дейінгі мөлшерде болғаны анықталды. Айып-
пұлдың нақты мөлшері Ұйымдарға қатысты федералдық жаза тағайындау нұсқауларында қарастырылған,
жеңілдететін жайттарға тәуелді. 2.6-мысалда заңнамалық ережелердің сақталуын қамтамасыз ететін тиімді
бағдарламаны жасауға арналған жеті критерий көрсетілген.
61
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
Максималды Минималды
Заңнамалық ережелердің сақталуын қамтамасыз ететін бағдарламасының болуы, өз
қылмысын мойындау, тергеу барысында мемлекетпен ынтымақтастықта болу
Тек қана заңнамалық ережелердің сақталуын қамтамасыз ететін бағдарламасы бар
Бағдарламасының, есебінің немесе ынтымақтастығының болмауы
Бағдарламасының, есебінің, ынтымақтастығының болмауы және бұл іске жоғары
лауазымды қызметкерлердің қатыстылығы
2,74 млн $
10,96 млн $
27,4 млн $
54,8 млн $
685 000 $
5,48 млн $
13,7 млн $
27,4 млн $
2.5-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Іске қатысты мысал: Федералдық жаза тағайындау
нұсқауларына сәйкес ұйымдарға салынатын айыппұлдар
23
Қылмыстық әрекеттің алдын алу және оны анықтау үшін
стандарттар мен рәсімдерді жетілдіру
* * *
Жоғары лауазымды қызметкерлер тарапынан қадағалау
* * *
Дискрециялық өкілеттіктерді берудегі тиісті сақтық та
-
ныту
* * *
Барлық деңгейдегі тиімді байланыс әдістері
* * *
Заңнамалық ережелердің сақталуын қамтамасыз ететін
бағдарламаға қол жеткізу үшін орынды қадамдар (репрес
-
салий қаупінсіз заңбұзушылықтар бойынша мониторинг,
аудит және есеп беру жүйелері)
* * *
Жүйелі түрде заңдарды сақтау және тәртіптік механизмдер
* * *
Құқық бұзудың қайталануын алдын алуға арналған тиісті
қадамдар.
2.6-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Заңнамалық ережелердің сақталуын қамтамасыз ететін
тиімді бағдарламаның жеті критерийі
Қылмыстық заң заңсыз әрекеттер үшін минималды және максималды «базалық» айыппұлдарды белгілей-
ді. Нұсқаулардың 8-тарауы айыппұлды көбейту немесе азайту үшін қолданылатын факторларды қарастыра-
ды.
24
Мәселен, егер ұйым 200 000 доллар көлеміндегі алаяқтыққа байланысты үш қылмыстық іс үшін жазаға
тартылса, онда заң бойынша санкцияланған айыппұл әр жағдай үшін 500 000 долларды құрайды, ал тұтастай
алғанда ең жоғарғы айыппұл мөлшері – 1 500 000 доллар.
Айыппұлдың ауқымы қылмыстың ауырлығына және ұйымның кінәлілігіне байланысты. Қылмыстың не
-
месе құқық бұзудың ауырлығы әдетте ақшалай түсірген пайданың, шығынның ауқымы немесе нұсқаулықта-
ғы айыппұл кестесіндегі заңбұзушылық сомасына байланысты болады. Әдетте кінәлілік үкім шығарушы сот
қарастыруға міндетті алты фактормен анықталады. Ал ұйымға қатысты ең қатаң жазалау шарасын арттыра
-
тын төрт фактор төмендегідей: (1) қылмыстық әрекеттерге қатысу немесе қылмыстық әрекеттерге бей-жай
қарау; (2) ұйымның бұрынғы қылмыстары; (3) бұйрықты бұзу; (4) сот төрелігіне кедергі жасау. Ал қатаң жа
-
залау шарасын жеңілдететін екі фактор: (1) заңнамалық ережелерді сақтауды қамтамасыз ететін және этика-
лық бағдарламалардың болуы; (2) өз еркімен қылмысын мойындау, ынтымақтастық, жауапкершілікті түсіне
білу. 8С2.5-бөлімде тиісті айыппұлды анықтау үшін кінәлілік дәрежесін есептеу жолдары қарастырылған.
Есептеу 5-тен басталады, содан кейін ұпай алты фактор бойынша 5 балдық шкала негізінде қосылып отыра
-
ды: (1) қылмыстық әрекеттерге қатысу немесе қылмыстық әрекеттерге бей-жай қарау; (2) ұйымның бұрынғы
қылмыстары; (3) бұйрықтың бұзылуы; (4) сот төрелігіне кедергі жасау; (5) тиімді этикалық және заңнамалық
ережелерді сақтауды қамтамасыз ететін бағдарламасының болуы; (6) өз еркімен қылмысты мойындау, ын
-
тымақтастық, жауапкершілікті түсіне білу. «Егер жауапкер қылмыс жасаған басқа ұйымды тергеуде немесе
қылмыстық қудалауда, я болмаса жауапкерге тікелей қатысы жоқ қылмыс жасаған тұлғаны тергеуде немесе
қылмыстық қудалауда елеулі көмек көрсеткен болса және сот бұл нұсқауларды негізге алуды жөн көрмесе,
8-тарау (8С4.1-бөлімі бойынша) айыппұлды азайтуға мүмкіндік беріледі.
Осы нұсқаулардың маңызы Делавэр сотының жуырдағы шешімінен кейін одан әрі артты, онда этика
бағдарламасын жасай алмаған корпоративтік директорлар бағыныштыларының құқық бұзу әрекеттеріне
жеке жауап беруі мүмкін делінген. Тұжыра айтқанда, нұсқаулар «ұйымдарды құқықтық және этикалық
ережелердің сақталуын қамтамасыз ететін бағдарламаны жасауға ынталандырады».
25
Компанияның заң
бұзғаны үшін төлейтін айыппұлы мемлекеттік тергеу барысында осы компанияның көрсеткен ынтымақ
-
тастық белсенділігіне байланысты өзгеріп отырады. Бағдарламаны бақылау барысында кешенді құқық-
тық сараптаманың болуымен қатар, компанияның қолданысында заңнамалық ережелердің сақталуын
62
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
қамтамасыз ететін бағдарлама (2.6-мысалды қараңыз: «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Заңнама-
лық ережелерді сақтауды қамтамасыз ететін тиімді бағдарламның жеті критерийі») бар болса, айыппұл
мөлшері төмендетілуі мүмкін. Шетелдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы заң, экспорттық ережелер, қор
-
шаған ортаны қорғау талаптарын, денсаулық сақтау және қауіпсіздік шараларын сақтау сияқты маңыз-
ды салаларда заңнамалық ережелерді сақтауды қамтамасыз ететін бағдарламаны дамыту – компанияның
басты міндеттерінің бірі.
Нұсқауларға сәйкес салынатын базалық немесе минималды айыппұлдар 5000 доллардан 72,5 млн доллар
-
ға дейінгі аралықта құбылып отырады. Негізгі айыппұлдардың мөлшері екі көрсеткішке, яғни қылмыстың
және ұйымның кінәсінің ауырлығына негізделген. Нұсқаулар кедендік құқық бұзулар, сауда-саттық кезінде
жасырын келісу, алаяқтық, монополияға қарсы заңнаманы бұзу, қауіпті материалдарды тасымалдау, эколо
-
гиялық қылмыстар, коммерциялық пара беру мен авторлық құқықтарды бұзу сияқты қылмыстарға қолданы-
лады. Кінәлілік факторлары бұрын орын алған құқық бұзулардың тарихын және компания қызметкерлерінің
лауазымын да есепке алады. Сондай-ақ компания неғұрлым үлкен болса және заңға қайшы іс-әрекетке қатыс
-
қан қызметкердің лауазымы неғұрлым жоғары болса, бұларға салынатын айыппұлдың да көлемі соғұрлым
ұлғая түседі. Нұсқаулықтар жазаны жеңілдетуге ықпал ететін факторларды да естен шығармайды. Олардың
қатарына қолданысқа заңнамалық ережелердің сақталуын қамтамасыз ететін тиімді бағдарламаны енгізу,
құқық бұзғаны үшін қылмысын өз еркімен мойындау және мемлекеттік тергеу ісіне жәрдемдесу кіреді.
8C2.5-параграфында (кінәлілік дәрежесі) қарастырылған кінәлілік дәрежесін және 2-тараудағы айыппұлдарға қолданылатын кез келген
жарамды арнайы нұсқаулықты пайдалана отырып, төмендегі мысалдан тиісті минималды және максималды айыппұл коэффициентін
анықтаңыз.
Кінәлілік дәрежесі Минималды коэффициент Максималды коэффициент
10 немесе одан жоғары
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0 немесе одан төмен
2.00
1.80
1.60
1.40
1.20
1.00
0.80
0.60
0.40
0.20
0.05
4.00
3.60
3.20
2.80
2.40
2.00
1.60
1.20
0.80
0.40
0.20
2.7-мысал. Жаза тағайындау нұсқауларының коэффициенті
8C2.6. Минималды және максималды коэффициент
Компанияның жаһандық жұмыс жағдайларын жақсарту мен еңбекті қорғауға өзіндік үлес қосуы заң-
намалық ережелердің сақталуын қамтамасыз ететін тиімді бағдарлама жүйесін пайдалана білуімен тығыз
байланысты. Бұл бағдарламада мәжбүрлі еңбекті пайдаланбау, балалар еңбегін бақылай отырып пайдалану,
еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы нормаларының ең төменгі стандарттарын сақтау, максималды
жұмыс сағаттарын белгілеу, «ең төменгі күнкөріс деңгейі» төлемін уақтылы төлеу және алалауға қарсы сая
-
сатты енгізу сияқты күн тәртібінен түспеуге тиіс мәселелер нақты көрсетіледі. Жекелеген стандарттарды ен-
гізу және үшінші тарапты тексеру осындай мақсаттары бар заңнамалық ережелердің сақталуын қамтамасыз
ететін бағдарламасы үшін аса маңызды.
Адам құқықтарын бұзу
Бұл бөлім адам құқықтарын бұзудың ешқандай этикаға жатпайтыны жөніндегі түйінді ойдан басталады.
Бұл маңызды ой адам құқығы дегеніміз не және адам құқықтарының бұзылуын ақтайтын қандай да бір ерек
-
ше жағдай, ересен себеп бар ма өзі деген сұрақ төңірегінде өрбиді. Сұрақтың бірінші бөлігі «адам құқықта-
ры» мен «негізгі құқықтардың» арасындағы айырмашылықтардың парқын қарастырады. Дін бостандығы,
қылмысқа қатысты белгілі бір айып тағылған жағдайда тиісті сот талқысына жүгіну құқығы және барлық
адамдардың теңдігі сияқты негізгі адам құқықтарының жиынтығы туралы жалпы келісім бар екені де белгі
-
лі. Қазіргі заманғы «құқықтық» құжаттарда адам құқықтарының тізбегі еңбек ету құқығы және адамдардың
«ең төменгі күнкөріс деңгейіне» деген құқығы сияқты анағұрлым кең негізгі құқықтардың енгізілуі арқылы
63
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
2.2-сурет. Элеонора Рузвельт
Дереккөз: UN Human Rights, Wikі
Commons
кеңейтілді. Біріккен Ұлттар Ұйымы Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы – адам құқықтары-
ның аясын және адам құқықтарын бұзу мәселелерін анықтайтын адам құқықтары туралы негізгі құжат.
Адам құқықтарының басқа да іргелі доктринасы туралы, атап айтқанда Еуропалық одақтың (ЕО)
2009 жылғы ЕО заңы ретінде қабылданған Негізгі құқықтар туралы хартиясы жөнінде ақпарат алу үшін
«Еуропалық одақ» атты 8-тарауды қараңыз. Біріккен Ұлттар Ұйымының 1948 жылғы Декларациясын және
ЕО-ның 2009 жылғы Хартиясын адам құқықтары немесе негізгі құқықтар аясының кеңеюін көру үшін са
-
лыстырыңыз.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы
(1948 жылы 10 желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы қабылдаған)
2-бапта: «Әрбір адам нәсіліне, түр-түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа да көзқарасына, ұлттық не-
месе әлеуметтік тегіне, мүліктік, тектік-топтық немесе басқа да өзгешелікке қарамастан, белгілі бір нақты құқықтар
мен бостандықтарға ие болады» делінген. Кемсітпеу қағидаты декларацияда келтірілген құқықтардың бәріне де қол-
данылады. 3-бап: «Әрбір адамның өмір сүруге, еркіндікке және жеке басына қол сұғылмауына құқығы бар» деген
жалпы мойындауды қаузайды. Басқа баптар әр адамның азаптау немесе қадір-қасиетін қорлаудан қорғану құқығын
(5-бап), барлық жерде құқық субъектісі ретінде танылу құқығын (6-бап), негізгі құқықтарды бұзатын әрекеттерден
тиімді қорғануға деген құқығын (8-бап), бейтарап соттың әділ және жария тыңдалымына құқығы (10-бап), еркін жү-
ріп-тұру құқығының (13-бап), меншік иеленуге құқығы (17-бап), дін бостандығы (19-бап), өз елін басқаруға қатысу
құқығының (21-бап) және әлеуметтік қамсыздандыру құқығының, оның ішінде «қадір-қасиетін сақтау үшін қажет
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары» (22-бап) сияқты нақты құқықтардың сақталуын қамтамасыз ете-
ді. Кемсітпеу мәселесіне келер болсақ, 7-бапта: «Әркімнің кемсітушіліктен өзгелермен бірдей қорғалу құқығы бар»
делінеді. 23-бапта: «Әрбір адамның ешбір кемсітушіліксіз тең еңбек үшін бірдей жалақы алуға құқығы бар» делінеді.
Өмір сүру сапасы мен ең төменгі күнкөріс деңгейі – адамның негізгі құқықтарының бірі. 23-бапта: «Әрбір адам еңбек
етуге, әділ және қолайлы еңбек шарттарына, оған және оның отбасына адамның қадір-қасиетіне лайық өмір сүруі
үшін әділ төлемақы алуына құқығы бар» деп жазылған. 25-бапта: «Жұмыссыздық, ауру, мүгедектік немесе кәрілік
жағдайында материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілу құқығын, сондай-ақ азық-түлік, киім-кешек, тұрғын үй және
медициналық көмек және қажет әлеуметтік қызметтерді қоса алғанда, денсаулық пен тұрмыс жағдайын сақтауға қа-
жет өмір сүру деңгейін» қамтамасыз ететін әділ төлемақы қарастырылған.
64
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Бхопал апаты
1984 жылдың 2-3 желтоқсанында Бхопалдағы (Үндістан) Union Carbide India Limited (UCIL) атты пес-
тицид өндіретін зауытта жарылыс болып, жарты миллион адам улы газдар мен химиялық заттардан зар-
дап шекті. Зауыттың маңайында мыңдаған лашықтардың салынуы салдарынан апаттан зардап шеккендер-
дің саны өте көп болды. Газбен уланудың салдарынан 16 мыңға жуық адам қаза болды, 100 мыңнан астам
адам түрлі ауыр дертке шалдықты. АҚШ-тың Union Carbide Corporation (UCCorp) бас компаниясы акцияның
50,9%-ын иеленсе, Үндістан үкіметі мен Үндістан азаматтары 49,1%-ды иеленетін. UCCorp төрағасы Уоррен
Андерсон техникалық ұжыммен бірге жарылыстан соң-ақ бірден Үндістанға ұшып келді. Алайда Андерсон
келген бойда үй қамағына алынды. UCCorp компаниясы Бхопалдың жергілікті медицина қоғамдастығымен
жұмыс істеу үшін халықаралық медициналық сарапшылар тобын шақырып, сонымен қатар құралдар мен
жабдықтардың жеткізілуін ұйымдастырды.
БХОПАЛДАҒЫ ГАЗ АПАТЫ
Union Carbide зауыты
u 1970 жылдары үнді фермерлерін
пестицидпен қамтамасыз ету
мақсатында құрылған, алайда елдегі
құрғақшылық пен су тасқыны сұранысқа
кері əсерін тигізді. Нəтижесінде 1980
жылдардың басында зауыт жабылып
қалды.
u Пестицидтерді өндіруге арналған аралық
химиялық өнім ретінде қолданылған
метил-изоцианаттың алпыс тоннадан
астамы иесіз қалған зауыттың үш
резервуарында қалған болатын.
u 1984 жылы 2-3 желтоқсанда қызметкер
тот басқан құбырларды жуу барысында
абайсызда судың химиялық затпен
араласуына жол береді, салдарынан
бақылауға алынбайтын реакция орын
алады.
u Жарылыс резервуарларды жерден
жұлып алады, салдарынан метил-
изоцианат, цианидті сутегі жəне басқа да
улы газдар Бхопалға қарай таралады.
ПƏКІСТАН
ҚЫТАЙ
500 км
НЕПАЛ
Нью-Дели
Бхопал
Ү Н Д І СТА Н
Бенгал
шығанағы
ҮНДІ
МҰХИТЫ
UNION
CARBIDE
Газ бұлты
Халық-
тың орналасу
тығыздығы төмен
(əр гектарға 200 адамнан аз)
*Үндістан Үкіметі
тарапынан берілген сурет
Қоғам белсенділерінің
мəліметі бойынша, апаттан
кейін сол арада жəне
бірнеше жылдан кейін
25 000 адам көз жұмған.
Халықтың орналасу
тығыздығы жоғары
(əр гектарға 200 адамнан көп)
Өлім белгілері
Адамдар мұрындары, көздері жəне тамақтары күйгеннен соң далаға қарай
ағылды. Өкпелері сұйықтыққа толып, ауыздарынан қанды көбік шығып,
қиналып өлді. Ал қалғандары болса, дүрліккен топтың арасында басылып-
жаншылып өлді.
Апаттың
тікелей
əсері
Апаттан аман
қалғандарға
ұзақмерзімді
əсері
Көз
Күюдің
салдарынан
адамдардың
көзі мəңгілікке
зақымданады
Өкпенің
сұйықтыққа
толуы
(өкпенің ісуі)
өлімге əкеп
соғады
Астма
тəріздес
аллергия
немесе
бронхит
генетикалық
мутацияға
себеп
болады
Түсік тастау
немесе құрсақ-
тағы шарана-
ның зақымдану
ықтималының
артуы
Əйелдер мен
ер адамдарда
фертильділік
төмендеді
Өкпе
Тыныс алу
жүйесі
Қатерлі ісік
Көбею
Фертильділік
Дереккөз: amnesty international, bhopal.net, bhopal.org, bhopal.com, epa.gov.
(1984 жылдың желтоқсан айында Бхопалда орналасқан Union Carbide
зауытынан жиырма бес тонналық аса улы метил-изоцианат газы бөлінген
апат болып, оған жақын орналасқан қаланың шеткі аумағындағы
лашықтарда тұратын 3500* адам өлім құшты.
2.3-сурет. Бхопал
65
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
UCIL зауыты толық үнділіктердің еңбек күшімен жұмыс істеді және Үндістан үкіметтік агенттіктері
қауіпсіздік тексерістерін жүргізетін еді. Үндістан үкіметі барлық құрбандардың заңды өкілі деген мәртебе
алуы үшін Бхопалдағы апат туралы арнайы заң қабылдады. Үндістан UСCorp компаниясын Америка Құрама
Штатында сотқа берді. АҚШ аймақтық соты Бхопалдың (Үндістан) сот ісі үшін лайықты орын екенін мәлім
-
деді. АҚШ-тың Федералдық апелляциялық соты UCIL зауыты «Үндістанда тек үнді азаматтарымен бақыла-
натын, үнді азаматтары басқаратын, үнді азаматтарына тиесілі» бөлек кәсіпорын (UCCorp-тан бөлек) екенін
растады. Ақыр соңында, дау-дамайды шешу үшін UСCorp компаниясы Үндістанға 470 млн доллар төлеуге
келісті. Апатты тудырған фактілер әлі де талқылану үстінде. Десек те бұл оқиға этика мәселесінің классика
-
лық кейс-стади үлгісі болды. Апаттың нақты фактілері кейбір кейс-стади мысалдарында өзгертілді, алайда
фактілерді өзгерту кейбір қосымша гипотетикалық кейс-стади мысалдарын жасауға пайдалы екені жасырын
емес. Төменде апатқа қатысты құқықтық және этикалық мәселелердің маңызын талқылауды ынталандыру
үшін бірқатар «фактілер» берілген. Фактілер «Транзакцияға назар аударыңыз: Бхопал апатынан туындаған
этикалық мәселелер» атты 2.8-мысалда ұсынылған сұрақтарға қолданылуы керек.
1-факті: Зауыт бүлінген құрылғылармен жабдықталды, қауіпсіздікке немқұрайды қарады және бұл салаға
кілең тиісті дайындықтан өтпеген тәжірибесіз қызметкерлер қабылданды.
2-факті: Басшылар да, жергілікті өзін-өзі басқару органдары да қауіпсіздік мәселесіне жете мән бермеді,
сөйтіп қауіпті жұмыс ортасының қалыптасуына жол берілді.
3-факті: «Бас компанияның шетелдік компания жұмысына араласпау саясаты» және «мәдениетаралық
кедергілер» арқылы сипатталатын «Union Carbide зауыты мен оның Үндістандағы жұмыс процесі арасында
елеулі байланыс мәселелерінің болуы» және басқарудағы олқылықтың орын алуы.
4-факті: Апат кезінде төтенше жағдайларда әрекет ету жоспары болған жоқ.
5-факті: UCCorp компаниясының төрағасы қамауға алынғаннан кейін 24 сағат ішінде кепілге 2100 доллар
төлеп, қамаудан босап шығып, Үндістан үкіметінің ұшағымен еліне ұшып кетті.
6-факті: Зауытта қалған химиялық заттар ағып, жер асты суларын ластауда; химикаттардың денсаулыққа
қауіп төндіруі туралы мәселе әлі де даулы күйінде қалып отыр.
● Қабылдаушы елде заңдар соншалықты әлсіз болғаны-
на қарамастан, көпұлтты компаниялар өз мемлекетінде
және шетелде бірдей стандарттарды қаншалықты дең-
гейде ұстануға тиіс?
● Зауыттарды толығымен жергілікті жұмысшылармен
қамтамасыз етуді талап ететін заңдар қаншалықты
орынды?
● Қауіпсіз болып есептелгенімен, жергілікті шарттарға
орай қауіпті болып шыға келетін өнімдерді пайдалану-
ға мүмкіндік беретін корпорациялар мен үкіметтердің
жауапкершіліктері қандай (мысалы, Бхопалдағы тұрғын
үйлердің апат болған жерге жақын орналасуы)?
● Бәлкім дамушы елдерге зауыттың кейбір түрлерін ор-
наластырмау керек шығар? Зауыт қызметіне жергілікті
халықтың араласуын немесе басқаруға қатысуын талап
еткен Үндістан үкіметі Бхопал апаты үшін шынымен
моральдық тұрғыдан жауапты ма? (бұл талаптар бас
компанияның бақылауының, сондай-ақ техникалық бі-
лімі мен тәжірибесінің азаюына себеп болды)
Бас компания қызметкерлерді және жергілікті тұрғын-
дарды қорғау үшін этикалық жауапкершілікке ие болды
ма? Пайда табумен салыстырғанда бұл жауапкершілік-
тің салмағы әлдеқайда басым емес пе?
● Үкіметтің компаниялардың жұмысын бақылау мен рет-
теуге жеткілікті деңгейде көңіл бөле алмауы бас компа-
нияны құқықтық жауапкершіліктен босата ма?
● Жеткілікті түрде басқаруы мен бақылауы болмаған шет
мемлекетке бас компанияның өз зауытын орналастыр-
мауға әлеуметтік жауапкершілігі бар ма еді? Бас ком-
пания ата-ананың өз балаларының келтірген зардабына
жауапты болатыны сияқты жауапты бола ала ма?
2.8-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Бхопал апатынан туындаған этикалық мәселелер
Көпұлтты компанияға тек қабылдаушы елдердің ережелерін жария ету немесе оны орындау ғана емес,
одан да қатаң талаптар қойылды. Зиян келтірмеу міндеті бойынша UСCorp зауытының Бхопалдағы апат
26
үшін моральдық жауапкершілігі болмағаны туралы дәлелдерді қолдай қоюымыз қиын. Union Carbide ком
-
паниясы үндістандық зауыттың қауіпсіздігі мен жұмысына қатысты бақылау жеткіліксіз болды деп мәлім-
деді. Оның айтуынша, компанияның 49%-ын иеленген Үндістан үкіметі мен азаматтары, яғни Union Carbide
компаниясының тәуелсіз еншілесі зауыт үшін жауапты болған еді. Сонымен қатар компания өзінің қауіпсіз
-
дік үшін жауапты болмағанын айтады, өйткені барлық басқарушылар мен қауіпсіздікті қамтамасыз етуші-
лер үндістандықтар болған және Үндістан үкіметі қауіпсіздік тексерістері мен стандарттары үшін жауапты
болған. Шынында да, Union Carbide компаниясының Бхопал зауытына арналған сызбалары үндістандық
сызбалардың пайдасы үшін қабылданбады. Union Carbide компаниясының Үндістан үкіметінің пайдасы
үшін бақылау жүргізуден мәжбүрлі түрде бас тартуы оны жазатайым оқиғаға қатысты моральдық жауап
-
кершіліктен босата ма, жоқ әлде бұл жауапкершіліктен құтылу үшін қолданатын ақталу ма? Сыншылар
66
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
мұндай компанияларға жеткілікті бақылау орнатпайынша, бұлардың шетелдерде қауіпті зауыттарды орна-
ластырмауға моральдық жауапкершілігі бар деп ескертеді. Бұл «этикалық теңдеуге» Бхопал зауыты өндірген
пестицидтердің миллиондаған үнділіктерді азық-түлікпен қамтамасыз етуге көмектесуі енгізілуі керек пе?
Бхопал апатына қатысты кейс-стади мысалында келтірілген сұрақтар тарау соңында талқыланады: «Құн
-
дылықтарды таңдау: жаһандық экономикадағы мемлекеттік және жеке сектор арасындағы қатынастар».
Халықаралық стандарттар
Стандарттар еңбек, денсаулық сақтау, қауіпсіздік және қоршаған ортаны қорғауға қатысты мемлекеттік
нормативтік актілерге жатады. Сондай-ақ сауда-саттық қауымдастықтарының немесе үкіметтік емес ұйым
-
дардың бастамасымен «өмірге келген» көптеген «ерікті стандарттар» да бар. Халықаралық еңбек ұйымы
жұмыс орнына арналған стандарттар шығаратын үкіметтік емес ұйымның үлгісі болып есептеледі. Тауарлар
мен қызметтерді өндіру мен өткізудегі сапа, еңбек және қоршаған орта аспектілерін ескеру стандарттары ма
-
ңызды және даму үстінде. Осы салалардағы ұлттық стандарттардың көптүрлі болуы бірқатар қиындықтарды
туындатады. Біріншіден, ол өнім өндіру барысындағы жалпы критерийлердің ең қажеттісін ғана қолданады.
Тек қана қысқамерзімді пайданы көздейтін компаниялар қоршаған ортаны қорғау және еңбек туралы ең әлсіз
заңдары бар елдерді іздеу арқылы шығындарды азайтуға тырысады. Екіншіден, өз өнімдерін халықаралық
деңгейде сатуға ұмтылатын компания әртүрлі елдерге компанияның тауарларын импорттауға кедергі келті
-
руі мүмкін әртүрлі стандарттармен күресуі керек.
Бұл ретте «екі мәселенің ортақ шешімі» сауда-саттыққа байланысты түрлі кедергілерді азайтатын, сон
-
дай-ақ сапа, еңбек және экологиялық стандарттарға сәйкестікті, ең болмағанда минималды сәйкестікті қам-
тамасыз ететін халықаралық стандарттар әзірлеу болған еді. Әртүрлі елдердегі әркелкі стандарттар мәселе-
сін стандарттарды үйлестіру арқылы шешуге болады. Халықаралық стандарттар сәйкес келудің ең төменгі
немесе қажет деңгейін бекітуші ретінде әрекет ете алады. Күн санап халықаралық стандарттардың саны да,
маңызы да арта түсуде. Десек те әрбір елдің қоршаған ортаны қорғау, денсаулық сақтау, сапа мен қауіпсіздік
-
ті қамтамасыз ету орайында өз стандарттарын орнатуға өзіндік құқығы бар. Сонымен, толық үйлестірудің
мақсаты мен шарты шындыққа сәйкесе бермейтіндіктен, әртүрлі елдерде әртүрлі стандарттар бола да береді,
қала да береді. Әлеуметтік тұрғыдан аса жауапты деп танылатын стандарттарды ерікті түрде қабылдау – аса
маңызды үрдіс. Компаниялар әлеуметтік жауапкершілік кодексіне сәйкес келуі, өнімдерінің өтімділігін арт
-
тыруы үшін және әртүрлі елдерге тауарды кедергісіз импорттауы немесе ұлттық стандарттардың талаптарын
қанағаттандыру үшін стандарт сертификаттар алуға мүдделі.
Халықаралық стандарт үлгілері – Халықаралық стандарттау ұйымы (ISO) шығарған стандарттар. ISO
1947 жылы құрылды және құрамында 165 мүше-мемлекет бар. ISO сертификатын алғысы келетін компа
-
ниялар олардың стандарттарын ерікті түрде қолданады, ал кейбір елдерде ISO стандарттарын ұлттық заң-
нама ретінде қабылдайды. Осылайша компаниялардың ISO сертификаттарын алу үшін көздейтін мақсаты
бірнешеу, себебі: (1) Дүниежүзілік сауда ұйымы ISO тарапынан жасалған стандарттардың түріне жататын
халықаралық стандарттарды сақтауды талап етеді; (2) стандарттар компаниялардың шығындарын үнемдеуге
көмектеседі; (3) стандарттар клиенттерді компания мен оның өнімдерінің өтімді әрі сапалы екеніне сендіре
-
ді; (4) стандарттардың экономикалық өсуге ықпал еткені көрсетілген.
28
2.9-мысалда ISO стандарттарының
бірнеше түрі берілген.
ISO ұйымының миссиясы – тауарлар мен қызметтердің халықаралық алыс-берісі мен алмасуын жақсарту,
интеллектуалды, ғылыми, технологиялық және экономикалық қызмет салаларындағы ынтымақтастықты да
-
мыту үшін әлемдегі стандарттау және онымен байланысты іс-әрекеттерді үйлестіруге ықпал ету. Халықара-
лық стандарттар ақпараттық өңдеу және байланыс, тоқыма, тауарлардың сыртын қаптау және оларды тарату,
энергияны өндіру және пайдалану, кеме жасау, банк және қаржылық қызметтер сияқты көптеген салаларда
-
ғы технологиялар үшін сенімді екенін таныта білді. Өнеркәсіп қызметінің барлық салалары үшін маңызды
болып есептелетін стандарттаудың күн санап өрісі кеңейе беретіні де сөзсіз.
ISO 2.9-мысалда көрсетілген тізімнен басқа жүздеген кодекс жасап шығарды. Мәселен, ақпараттың жина
-
луына, өңделуіне, таратылуына және олардың қайталануы мен сәйкессіздіктерін болдырмауға көмектесетін
елдердің атауларын, валюталарын, ұлттық тілдерін белгілеу үшін халықаралық кодтар әзірледі. Ресурстарды
үнемдейтін құрал ретінде әмбеге түсінікті кодтар автоматты түрде және қолмен енгізілетін құжаттарда маңыз
-
ды рөл атқарады. ISO және осы халықаралық ұйымның мүшелері кеңес беру мен оқыту қызметтеріне, соның
ішінде сапаны қамтамасыз ету жүйелерінде стандарттарды қолдану бойынша семинарлар ұйымдастыруға,
экспорттаушыларға басқа елдердегі талаптарға қатысты техникалық көмек көрсету және тұтынушыларды
67
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
стандарттауға тарту үшін арнайы семинарлар өткізуге, сондай-ақ сертификаттау мен тексерудегі соңғы тен-
денцияларды қамтитын конференциялар мен симпозиумдар ұйымдастыруға белсене қатысады.
Ең әйгілі халықаралық стандарт – ISO 9000 (сапа менеджменті). ISO 9000 стандартының мақсаты – бар
-
лық жерде адамдар танитын, құрметпен қарайтын сапа стандарттарының бірыңғай жиынтығын ұсыну ар-
қылы халықаралық сауданы жеңілдету. ISO 9000 стандарттары барлық салалардағы барша ұйым түрлеріне
ортақ. ISO сапа менеджменті жүйесін дамыту жөнінде түрлі нұсқау беріп отырады. Компания сертификатта
-
лу үшін тәуелсіз аудитор сол компанияның зауыты, зертханасы немесе кеңсесінің ISO сапа стандарттарына
сәйкес екеніне көз жеткізуге тиіс. Содан кейін ғана олар ресми сертификатты тапсырып, компания атауын
өздерінің реестріне тіркейді. Содан соң компания ISO 9000 стандарттары бойынша сертификатталған өз
өнімдері мен қызметтерінің сапасын көтере алады.
ISO 14000 (экологиялық менеджмент) стандарты халықаралық, ерікті экологиялық менеджменті стан
-
дарттарын білдіреді. ISO 14000 сериялы стандарттары қоршаған ортаны қорғау мәселелерін шешудің ор-
тақ нормасын қамтамасыз ету арқылы бүкіл әлемдегі ұйымдардың қажеттіктеріне жауап береді. ISO 14000
стандарттары компаниядан экологиялық менеджмент жүйесін құруды талап етеді. Экологиялық менеджмент
жүйесі ұйымның кез келген түріне өнімдері мен қызметтерінің қоршаған ортаға әсерін бақылауға мүмкіндік
береді. Экологиялық менеджмент жүйесін орнатудың артықшылықтары: (1) компанияның қоршаған ортаны
қорғау менеджментінің міндеттемелерін орындауына қатысты тұтынушыларына кепілдік беруін; (2) жақсы
қоғамдық қатынастарды сақтауға; (3) тиімді бағамен сақтандыру алуға; (4) жауапкершілігіне алып келетін
оқиғаларды болдырмауға; 5) рұқсаттар мен лицензияларды алуды оңайлатуға мүмкіндік береді. ISO 14000
сериялы стандарттары екі негізгі топқа бөлінеді: ұйымға бағдарланған стандарттар мен өнімге бағдарланған
стандарттар.
ISO 9000: Сапа менеджменті
ISO 14000: Экологиялық менеджмент
ISO 19600: Сәйкестік менеджменті
ISO 22000: Тағам менеджменті
ISO 26000: Әлеуметтік жауапкершілік
ISO 27001: Ақпараттық қауіпсіздікті сақтау
ISO 50001: Энергетикалық менеджмент
ISO 31000: Тәуекел менеджменті
2.9-мысал. ISO стандарттары
Ұйымға бағдарланған стандарттар экологиялық менеджмент жүйесін құру, қызметін жүргізу және баға-
лауға арналған кешенді нұсқаулықты қарастырады. Өнімге бағдарланған стандарттар өнімдер мен қызмет-
тердің қоршаған ортаға, олардың өмірлік цикліне әсер етуін анықтайды және экологиялық таңбалау мен
декларацияларды қамтиды. Өнімге бағытталған стандарттар нақты экологиялық ақпаратты тұтынушыларды
және басқа да мүдделі тұлғаларды хабардар етуде ұйымға мейлінше көмек көрсетеді.
ISO өнім сапасын жақсарту мен қоршаған ортаны қорғау саласында хабардарлық деңгейін арттыру бо
-
йынша үлкен табысқа жетті. ISO 9000 және ISO 14000 стандарттарының сертификаттарын алған компания-
лар тәжірибелік және этикалық артықшылықтарға ие болып шыға келеді. Тәжірибелік тұрғыдан алғанда,
осы сертификаттарға ие өнімдер импорт саласындағы кедергілерге жолықпайды десек те болғандай. Көпте
-
ген елдер ISO сертификаттарының маңызды екенін мойындайды. Кәсіпкерлік тұрғысынан келсек, ISO сер-
тификаттарын иеленген компаниялар мұны сапалы өнім шығарудың дәлелі мен көрсеткіші деп есептейді,
сондай-ақ бұл осы компанияның қоршаған ортаға қамқорлықпен қарайтынын да білдіреді.
ISO стандарттарының кейбірі сертификаттауды қарастырмайды, сәйкестік менеджменті (ISO 19600) және
әлеуметтік жауапкершілік (ISO 26000) секілді белгілі бір салаларды жақсарту үшін нұсқаулық ретінде кәдеге
асады. ISO 19600 стандарттары тек тәуекелдер мен заң талаптарын ғана ескеріп қоймай, сондай-ақ мүдделі
тараптардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін де қызмет етеді. Бұл міндетті талаптармен қатар (сот
шешімдері, заңдар, рұқсаттар) ерікті принциптерге де (экологиялық міндеттемелер, салалық стандарттар)
қатысты. Шын мәнінде, осылардың бәрі де талаптардан гөрі ұсынысқа аса жақын, сол себепті де ISO 19600
ресми сертификаты болмайды. Ол ұйымдарға сәйкестік менеджменті тәсілдерін жетілдіру үшін көмекте
-
седі. Бұл шағын және орта ұйымдарға өз жүйелеріне шешімдерді бейімдеуге мүмкіндік береді. Басшылық
сәйкестік менеджментін төмендегідей шешімдер арқылы сақтай алады: (1) ұйымдық құндылықтарды бел
-
гілеу және ұстану; (2) сәйкестік менеджмент жүйесінің ұйым стратегиясына сәйкес келуін қамтамасыз ету;
(3) қажет ресурстардың тиісті түрде бөлінгеніне кепілдік беру; (4) мүдделі тараптарды сәйкестік менеджмен-
ті жүйесі жөнінде нақты хабардар ету.
ISO 26000 (әлеуметтік жауапкершілік) стандартының мақсаты – қызметкерлердің, табиғи орта мен қоғам
өмірін жақсарту үшін әлеуметтік жауапкершілікті пайдаға асыру. Бұл, өз кезегінде, әлеуметтік жауапкершілікті
68
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
терең түсінуге септігін тигізеді, сондай-ақ мүдделі тараптар арасындағы байланысты, ашықтық және сенімді
нығайтуға негіз қалайды. ISO 26000 стандартының жеті қағидасы бар, олар: есеп беру; ашықтық; этикалық
мінез-құлық; барлық мүдделі тараптардың талап-тілектерін құрметтеу және назарға алу; заң үстемдігін құр
-
меттеу; мінез-құлықтың халықаралық ережелерін құрметтеу; адам құқықтарын құрметтеу. Осы стандарттарды
60-тан астам мемлекет қабылдады.
Бұл ретте ЕО-ның қызметі де назар аударуға тұрарлық. Еуропалық одақтың талабы бойынша өндіруші
тарап СE маркасын барлық реттелетін өнімдерге қоюды көздейді. CE таңбасын алған импорттаушылар
Еуропалық одақтың барлық мүше елдерінің нарықтарына кіруге кепілдік алады. CE таңбасы өнімнің ЕО-ның
міндетті денсаулық сақтау, қауіпсіздік және қоршаған ортаны қорғау талаптарына сәйкес келетінін білдіреді.
Ал соңғы жаңалықтардың бірі – ЕО Ecolabel деген атпен белгілі ерікті марканың қолданысқа енгізілуі. Эко
-
логиялық таңбасы жоқ өнімдер бұрынғыдай әлі де болса ЕО-ға кіруі мүмкін, бірақ бұл таңба қолданылса,
ол қолданыстағы балама ұлттық таңбалардың орнын алмастырады. Ecolabel таңбасын алу үшін өндіруші өз
өнімдерінің осыған ұқсас басқа да өнімдермен салыстырғанда қоршаған ортаға тигізетін зиянының аз екенін
көрсетуі керек.
Экономикалық басымдықтар жөніндегі кеңестің аккредиттеу агенттігі әлеуметтік жауапкершілік стан
-
дартын әзірлеу үшін ISO моделін пайдаланды. SA 8000 стандарты компания мен оның жеткізушілерінің өз
қызметкерлеріне арналған әділ және қауіпсіз еңбек шарттарын қамтамасыз етуіне кепілдік береді. SA 8000
сертификаты компаниядан балалар еңбегі мен мәжбүрлі еңбекті пайдалануын шектеуді, жұмысшылардың
кәсіподақтар құру құқығына құрметпен қарауды, жұмыс аптасын 48 сағатпен шектеуді, еңбек қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді және қызметкерлердің негізгі мұқтаждықтарын өтейтін ең төменгі күнкөріс деңгейін дер
кезінде төлеуді талап етеді. SA 8000 стандарты адам құқықтары саласында халықаралық стандарттардың
принциптерін ұстанатынын аңдатады. Арзан абырой, жалған беделден аулақ болғысы келетін компаниялар
SA 8000 стандарттарын алдын алу шарасы ретінде қабылдауға тиіс.
Жарнама этикасы
Компанияның табыстан-табысқа жетуі өз өнімдерін халықаралық деңгейде қалай сататындығымен тығыз
байланысты. Жарнамаға қатысты бұрыннан қалыптасып қалған ұлттық, мәдени-құқықтық көзқарастардағы
ерекшеліктерді елемеу – сәтсіздікке ұшырау деген сөз. Халықаралық деңгейде ұлтүстілік жарнама ережеле
-
рін әзірлеу әзірге көп кездесе қоймайды. Көпұлтты шаралардың ең жақсы үлгісі – маркетингтік қадағалау
желісі. Америка Құрама Штаттары мен тағы да 20 мемлекет бір елдің шеңберінен шығатын жарнама даула
-
рын шешуде өзара ынтымақтасуға пәтуаласты.
29
Аймақтық деңгейде Еуропалық одақ жалған жарнама және
салыстырмалы жарнама жөнінде еуропалық заңнаманы үйлестіруге бағытталған екі директива қабылда
-
ды.
30
1997 жылы Салыстырмалы жарнама жөніндегі 97/55/ЕС директивасы қабылданғанға дейін Италияда,
Бельгияда, Люксембургте мұндай жарнамаға тыйым салынған болатын және Германия мен Франция сияқты
елдерде жарнаманың осы түрі өте шектеулі түрде ғана берілетін. Керісінше, Америка Құрама Штаттарында
барлық жарнамалардың 25%-дан астамы салыстырмалы жарнамалар еді.
31
1997 жылғы директива «тікелей не болмаса жанама түрде бәсекелесті немесе бәсекелес ұсынатын тауар
-
ды не қызметті көрсететін кез келген жарнама» деп анықтама беріп, салыстырмалы жарнаманы пайдалану-
ды заңдастырды. Десек те салыстырмалы жарнамаға: (1) жарнама тұтынушыны адастырмаған жағдайда;
(2) ол бірдей қажеттіліктерді қанағаттандыратын немесе сол міндеттің үдесінен шығатын тауарларды және
қызметтерді салыстырғанда; (3) ол тауарлар мен қызмет түрлерінің бір немесе бірнеше маңызды, өзіне тән,
тексеруге келетін және репрезентативті сипаттамаларын әділдікпен салыстырғанда; (4) ол нарықта жарнама
берушілер мен бәсекелестерді немесе бәсекелестің сауда маркалары мен бәсекелестердің сауда атауларын
бір-бірімен шатастырмаған жағдайда; (5) бәсекелестің сауда маркаларын, атауларын, тауарларын және қыз
-
меттерін кемсітпегенде немесе олардың беделіне нұқсан келтірмегенде; (6) шығарылған жері көрсетілген
бұйымдар үшін ол әрбір жағдайда да шығарылған жері бiрдей өнiмдерге жататын болса; (7) сауда маркасы
бар тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің көшірмелері немесе оларға ұқсатып жасалған тауар және қыз
-
мет түрлерін ұсынбаған кезде ғана рұқсат беріледі.
ЕО директивасы жарнама берушінің салыстырмалы талаптарының дәлдігін жедел түрде көрсетуін талап
етеді. Керісінше, АҚШ-тың Федералдық сауда комиссиясы жеткілікті негіздерді ғана дәлелдеуді талап ете
-
ді. Америка Құрама Штаттарында дәм сезу немесе сезіну сияқты субъективті сипаттамаларды пайдалануға
жол беріледі. ЕО директивасының объективті дәлелдер жөніндегі талаптары бойынша мұндай салыстыр
-
малы жарнамаға тыйым салынады. Сондықтан директиваға сәйкес «субъективтік факторларға негізделген
салыстыруларға, субъективтік пікірлерге негізделген желбуаз жарнамаға тыйым салынады. Сонымен қатар
69
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
қабылданған ережеге сай объективтік жолмен жүзеге асырылатын тұтынушы таңдауына қатысты критерий-
ді пайдалануға тыйым салынады». Осылайша АҚШ-тың экспорттаушысы оның салыстырмалы жарнамасы
жаңа директиваға сәйкес автоматты түрде заңды болады деп санамауы керек. Әсіресе осындай жарнамаға
дәстүрлі түрде тыйым салатын елдерде шынымен де дәл солай.
2-бап. Әдептілік
Әдептіліктің негізгі стандарттарын бұзуға болмайды.
3-бап. Адалдық
Тұтынушылардың білімі мен тәжірибесінің жеткіліксіздігін
пайдаланып кетпеу.
4-бап. Әлеуметтік жауапкершілік
Қандай да бір кемсітушілікті ынталандыруға немесе адам-
ның қорқынышымен, сенім-нанымымен ойнауға жол бер-
меу керек.
5-бап. Шынайы бейнелеу
Сипаттамалар, бағалар, кепілдік шарттары, зияткерлік мен-
шік құқықтары, ресми тану немесе рұқсатқа қатысты адам-
ды жаңылыстыратын мәліметтерді бермеу және зерттеу нә-
тижелерін теріс пайдаланбау керек.
6-бап. Салыстыру
Басқа өнімдермен салыстыру фактілерге негізделуі қажет
және таңдау әділетті болуға тиіс.
7-бап. Жала жабу
Қандай да бір компанияға, ұйымға, кәсіпке немесе өнімге
жала жабылмауы керек.
8-бап. Пікірлер
Егер олар шынайы тексеруге келетін орынды болмаса және
жеке тәжірибесі немесе біліміне негізделмеген болса, онда
мұндай пікірлер мен жарнамалық қолдау пікірлерін қолда-
нуға болмайды. Ескірген пікірлер пайдаланылмауы керек.
10-бап. Компанияның іскерлік беделі
Зияткерлік меншікке және компанияның беделіне нұқсан
келтіруге болмайды.
11-бап. Имитация
Өзге жарнамаларды қайталамау немесе өзге жарнамаларды
басқа елдерде қайталап жасамау.
12-бап. Идентификация
Жарнама редакциялық мақала немесе жаңалық сияқты көр-
сетілмеуі керек. Жарнама – жарнама ретінде оңай әрі тез
танылатын етіп көрсетілуі керек.
14-бап. Балалар
Бұл бап қолданыстағы ұлттық заңнамаға сәйкес, кәмелетке
толмаған деп анықталған балаларға қатысты қолданыла-
ды. Жарнамада олардың тәжірибесінің жоқтығын немесе
өнімнің шынайы құндылығына сәйкес келмейтін түсінікті
пайдалануға болмайды. Мысалы, «тек қана» деген сөзді
қолданудан аулақ болу керек. Балаларға жарнамаланатын
өнімді сатып алуға ата-анасын сендіру үшін тікелей бала-
ларға ұсыныс жасамау керек.
15-бап. Кепілдіктер
Тұтынушыға заңға сәйкес құқықтармен қатар қосымша құ-
қық бермейтін кепілдікке сілтеме жасалмауға тиіс.
2.10-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: ХСП-ның жарнама тәжірибесіне арналған халықаралық кодексі
Халықаралық жарнаманың кәсіби стандарттары
ХСП халықаралық жарнама және маркетингке қатысты бірнеше этикалық кодекстерге, оның ішінде Жар-
нама тәжірибесі туралы халықаралық кодекс, Сауданы ынталандыру жөніндегі халықаралық кодекс, Тікелей
маркетинг тәжірибесі жөніндегі халықаралық кодекс, Экологиялық жарнама туралы кодекс, Демеушілік ту
-
ралы кодекс, сондай-ақ Маркетинг және әлеуметтік зерттеулер тәжірибесінің ICC/ESOMAR халықаралық
кодексінің қабылдануына түрткі болды. Жарнамалық тәжірибеге арналған ХСП-ның Халықаралық кодексі
(2.10-мысалды қараңыз: «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: ХСП-ның жарнама тәжірибесіне арналған
Халықаралық кодексі») алғаш рет 1937 жылы жарық көрді және 1997 жылы қайта басылып шықты. ХСП
кодексі тауарларды немесе қызметтерді сатуға арналған кез келген ортадағы жарнамаға қолданылады.
Өз кіріспесінде бұл кодекс өзін-өзі реттейтін этикалық кодекс ретінде сипатталады, сонымен қатар сот
талқылауында оның пайдаланылатыны жөнінде де атап өтіледі: «Кодекс, ең алдымен, өзін-өзі реттейтін тәр
-
тіп құралы ретінде жасалған, бірақ ол сондай-ақ қолданылатын құқық аясында анықтамалық құжат ретінде
соттардың пайдалануына да арналған».
32
Кодекстің темірқазық принципі: «Барлық жарнама заңды, лайықты
және шынайы болуға тиіс». 3-17-баптарда «лайықты» және «шынайы» деген сөздердің мағынасы туралы
ішінара мәлімет беріледі. 18-бапта кәсіби жарнамалық агенттіктер мен жарнамалаушы фирмалардың, сон
-
дай-ақ компаниялардың міндеттері белгіленген. Сонымен бірге компанияның және агенттіктің кез келген
қызметкері «өздерінің лауазымына сәйкес жауапкершілік деңгейіне ие». Сондай-ақ сатушы компания да,
оның жарнама агенттігі де, лауазымды адамдар мен қызметкерлер де дәл осындай жауапкершілікке ие.
70
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Кейс-стади
Құндылықтарды таңдау: жаһандық экономикадағы
мемлекеттік және жеке секторлардың қатынасы
33
Анықтамалар
Шетелдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ту-
ралы заң (ҒСРА) – АҚШ-тың азаматтарына, тұрғында-
рына, компанияларына және америкалықтардың бақы-
лауындағы шетел компанияларына шетелдік лауазымды
тұлғаларға пара беруге заңсыз іс-әрекет ретінде тыйым
салатын АҚШ заңы.
Есеп беру ережесі пара беруді әшкерелеуге септе-
сетіндей тиісті есеп беру жүйесін қалыптастырмауды
ҒСРА заңын бұзу деп есептейді. Сондықтан кез келген
адам шетелдік қызметкерге пара берген-бермегеніне қа-
рамастан, ҒСРА заңын бұзғаны үшін айыпталуы мүмкін.
Парақорлық – шетелдік үкіметтің қызметін пайдала-
ну үшін бағалы, құнды нәрсе беру. Параға ақы төлеу мен
төлеуге уәде беру де жатады.
ҒСРА заңының айрықша жағдайлары мынадай:
1) кеңсе жұмыстары (құжаттарды өңдеу немесе рұқсат
шығару) үшін номиналды пара беруге мүмкіндік беретін
әдеттегі үкіметтік шығындар. Егер үкіметтің лауазымды
қызметкері сіздің сұранысыңызды өңдеу немесе өңде-
меуді өзі шешетін болса, онда ол ҒСРА заңына сәйкес
кешірілмес пара болып саналады; (2) орынды әрі заңды
шығындар полициялық қорғау, электр және ауызсумен
қамтамасыз ету қызметтері сияқты қосымша қызметтер
үшін мемлекеттік лауазымды қызметкерге төлеуге мүм-
кіндік береді; (3) парақорлық кейбір шет мемлекеттердің
ұлттық заңдарына қайшы келмейді (шын мәнінде, мұн-
дай заң жоқ); пара беруді осы мәдениеттегі дәстүр осы-
лай еді деп ақтауға және оны ерекше жағдай деп есеп-
теуге болмайды.
Шетелдік лауазымды тұлғалар деп әдетте үкіметке,
соның ішінде саяси үміткерлер мен саяси партияларға
тікелей немесе жанама қатысы бар адамдарды айтамыз.
Білу талаптары АҚШ үкіметінен шетелдік шенеу-
нікке пара берген америкалыққа қатысты қылмыстық
жаза қолдану үшін оның әдейі пара бергенін дәлелдеу
қажет етіледі. Нақты білу қажет емес; «немқұрайды қа-
раудың» өзі жеткілікті.
Қысқа мерзім тәсілі акция бағасы мен басқарушы-
лардың сыйақысын ұлғайту үшін қысқамерзімді пайда
табуды қалыптастыруға бағытталған басқару тәжірибесі.
Оны «тұрақтылықпен» салыстырыңыз.
Тұрақтылық пайданың тұрақтылығы және экология-
лық тұрақтылық сияқты түрлі мәселелерге қатысты қол-
данылады. Бірінші жағдайда ұзақмерзімді пайда табуға
негізделген шешім қабылдауға назар аударылады. Екін-
ші жағдайда қоршаған ортаға келтіретін зиянды азайту
қарастырылады.
Үшінші тарап парақорлығы. Америкалық шетелдік
агентті жалдаса, кейін әлгі агент шетелдік лауазым-
ды тұлғаға пара берсе, бұл әрекет үшін америкалық та
жауапты болады. Америкалықтар үшінші тарапты жал-
дау барысында тиісті тексеру жүргізуі керек. Әсіресе
күмәнді өтініштермен, сондай-ақ жазбаша агенттік келі-
сімшарттың болмауы; комиссиялық мөлшерлемелердің
нарықтағы көрсеткіштерден жоғары болуы, үкімет та-
рапынан айтарлықтай пайдалы келісімшарттар алу және
шетелдік немесе жасырын шоттардағы комиссиялық тө-
лемдер сияқты алаңдауға негіз болатын жайттармен бет-
пе-бет келгенде ерекше сақтық көрсету керек.
Салыстырмалы даму теориясы – аз дамыған елдер
және нарықтық экономикасы қалыптасушы елдердің
стандарттары (денсаулық сақтау, экология, қауіпсіздік
стандарттары) дамыған елдермен бірдей болмауы керек
дегенді білдіретін теория. Бірақ бұл стандарттар әлгі
ел дамудың жоғары деңгейіне жеткенде жаңартылуы
қажет.
Кіріспе
Бұл мысалда аз дамыған елдердегі америкалық ком-
паниялардың тікелей шетелдік инвестициялар сценарийі
қарастырылады. Дамудың бұл теңсіздігі этикалық реля-
тивизм мен қабылдаушы, жіберуші ел стандарттарына
байланысты мәселені қозғайды. Енді осы мәселені қа-
растыруға бес нұсқа ұсынылады. Бұл бес нұсқа сыбай-
лас жемқорлық, ҒСРА заңының салыстырмалы даму
теориясы; іскерлік және этикалық есептеулер, қоршаған
орта этикасы, тұрақтылық, сондай-ақ қысқамерзімді
және ұзақмерзімді стратегиялық шешімдерді қабылдау
арасында таңдау жасауға қатысты мәселелерді көтереді.
Фактілер
ТАРС (Trans American Paper Company) атты амери-
калық қағаз компаниясы ағаш және басқа да биомассаға
мол әрі таза су ресурстарына қол жеткізу, сондай-ақ даму
үстіндегі нарыққа жақын орналасу мақсаттарын көздей
отырып, Америка Құрама Штаттарынан тыс елге қызме-
тінің ауқымын кеңейтті. Бұл компанияның шетелге орна-
ластырған алғашқы кәсіпорындарының бірі – Малайзия-
ның Сабах қаласындағы зауыт. Қағаз дайындау процесі
ағашты, электр қуатын және тұщы суды өте көп қажет
етеді. Процесс нәтижесінде целлюлозаны ағартуға және
тегістеуге арналған еріткіштер мен хлор сияқты улы хи-
миялық қалдықтар, бұл органикалық өнімде бактерия-
лардың көбеюін тоқтататын биоцидтер, көміртегі диок-
сиді, азот оксидтері, күкірт диоксиді және ауада тасы-
малданатын заттар пайда болады. Осының барлығы ауа
мен суды ластап, қоршаған ортаға үлкен қауіп төндіреді.
ТАРС компаниясы 1989 жылы өзінің зауытын Сабах
қаласына еңбек күшінің арзан болуы және нормативтік
талаптардың төмен деңгейде болуына байланысты, сон-
дай-ақ әлемнің осы бөлігінде қағаз өнімдеріне деген сұ-
раныс артады деген болжаммен орналастырған болатын.
Бірнеше жыл бойы бұл зауыт алаңдаушылық туғызып
келді. Зауыт басшылығы ауа, топырақ және судың ласта-
нуының алдын алуға қатысты шараларды жүргізуге бай-
ланысты Малайзия үкіметі тарапынан талай рет ескерту
де алды. Сабах зауыты айтарлықтай әлсіз, әсіресе судың
ластануын алдын алуға қабілетті емес еді. Алайда қазіргі
кезде осындай судың ластану жағдайы Малайзия заңы-
на қайшы келмейді. TAРС компаниясы Сабах қаласынан
көмірден алынатын электр энергиясын сатып алады, ол
компания электр энергиясының бағасын көтеруді талап
етуде, бұл, өз кезегінде, ТАРС компаниясының Азия на-
рығындағы бәсекелік қабілетін азайтуға себепші болады.
71
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
Мәселе
Сіз ТАРС компаниясының жаһандық стратегиялар
командасын басқарасыз делік. Сізге Директорлар кеңесі-
не ұсынылатын түрлі нұсқалар мен ұсыныстардың орын-
дылығын зерделеу тапсырылды. Команда бес нұсқаны
талқылайды:
I нұсқа. Процесті өзгертпей, жабдықтарды
ауыстыру
TAРС компаниясының зауытты сол қалпында сақ-
тауына болады. Жергілікті зауыт менеджері, малайзия-
лық жақында Сабахтағы үкімет шенеунігімен кездесті.
Шенеунік үлкен сыйлықтар немесе мол сыйақыға жауап
ретінде қаланы бағаның өсуіне деген талабын азайтуға
сендіру мүмкін екенін атап көрсетті. ҒСРА заңы туралы
естігенде шенеунік, егер TAРС компаниясы жергілікті
қайырымдылық ұйымына қомақты сыйақы берсе, электр
энергиясының ағымдағы бағасынан 10 пайыздық жеңіл-
дік жасау үшін алдын ала шаралар қабылдауға дайын
екенін білдірді.
II нұсқа. Жылу электр станцияларына ай-
налдыру үшін құрал-жабдықты өзгерту
TAРС компаниясы өз электр энергиясын өндірумен
қатар, қосымша қуат өндіретін, сондай-ақ қосымша кіріс
әкелетін жылу электр станциясын салуға тиіс. Шын мә-
нінде, Сабах қаласының маңайында орналасқан елді ме-
кеннің лауазымды тұлғалары жылу электр станциясын
салу құнының бір бөлігін субсидиялауға дайын. Ал осы
ұсыныстың арқасында сол елді мекен он жыл ішінде на-
рықтық мөлшерлемеден бағасы да аз әрі сенімді электр
энергиясына қол жеткізеді. Сонымен қатар қауымдастық
қалдықтарды, соның ішінде целлюлоза өндірісінен шық-
қан ақпа суды, химиялық және биологиялық қалдықтар-
ды және қайта өңделген лай-тұнбаларды суға ағызып
жіберуге қарсы емес екеніне уәде де береді.
III нұсқа. Барлық жаңа жабдықтарды пай-
даланып, Малайзияда жаңа зауыт салу
Қытай венчурлық компаниясы (WIG) қолданыстағы
зауытын қағаз өндіруге арналған ең соңғы құрал-жаб-
дықтармен жаңартуды ойластырып, ТАРС компаниясы-
мен бірге бірлескен кәсіпорын құрады. WIG 51% акцияға,
ТАРС 49%-ға ие болады. WIG компаниясының өңделген
балшықты бетонмен араластыру арқылы салмақ түсір-
мейтін сәндік цементпен сылау технологиясы бойынша
арнайы патенті бар және ол технологияға қатысты бар-
лық құқықтарды ТАРС-тың бірлескен кәсіпорнына бере-
ді. WIG компаниясының жаңа зауытты салуы барысында
қолданатын жергілікті құрылыс компаниясы мен Малай-
зия үкіметінің арасында жақсы байланыс болғандықтан,
WIG компаниясы қаладан тиімді шарт бойынша электр
қуатын алуда ешқандай қиындық көрмейді.
IV нұсқа. Зауытты жабу
TAРС компаниясы өзінің зауытын WIG компаниясы-
на тікелей сата да алады, не болмаса басқа сатып алушы-
ны таба да алады. Мемлекеттің энергетикалық саясатын
өзгерту және АҚШ-тағы жаңа салықтық, инвестициялық
ынталандырулардың өндірісті АҚШ-та ұлғаюына жағ-
дай жасауы әбден мүмкін.
V нұсқа. Қалыптан тыс ойлай білу
TAРС компаниясына және басқа да мүдделі тараптар
үшін қомақты таза пайданы қамтамасыз ететін жаһандық
стратегиялар командасы әлі қарастыра қоймаған басқа да
нұсқалар немесе параметрлер жиынтығы бар ма?
Сұрақтар
1. Экономикалық прогресс пен қоршаған ортаны
қорғаудың арасында тиісті тепе-теңдік бар ма?
Мұны қалай анықтау керек? Әлде бір тараптың
пайдасына шешілетін есептеулер ме бұл? Мұн-
дай есептеулер үшін қанша уақыт шеңберін ес-
керу қажет?
2. Компания сыбайлас жемқорлық сақталған ел-
дерде, сондай-ақ табысты кәсіпорын болу үшін
міндетті түрде мемлекеттік және жеке сектор
арасында жоғары деңгейдегі қарым-қатынасты
қажет ететін елдерде қалай бизнес жүргізеді?
3. Компания негізгі адам құқықтары мен жекемен-
шік компаниялардың табыстылығына негіздел-
ген игіліктерді бөлісу мәселелерін қарастыруы
керек пе? Мәселен, компания оның жалпы рента-
бельділігін төмендететін нарықтағы көрсеткіш-
тен жоғары еңбекақы төлеуді қарастыруы керек
пе? «Күнкөріс минимумын» төлеу міндетті түр-
де корпоративтік табысты төмендете ме?
4. Кәсіпорынның орнын ауыстыруды ойлаған кезде
компания бұрыннан жұмыс істеп жүрген қыз-
меткерлерге баса назар аударуға тиіс пе? Компа-
ния өз кәсіпорнының орнын ауыстыруды қарас-
тырған кезде дамыған мемлекет пен неғұрлым аз
дамыған мемлекет арасындағы дамудың салыс-
тырмалы деңгейіне көңіл бөлуі керек пе?
Мәселелер
Қандай нұсқаны ұсынар едіңіз? Бұл сұраққа жауап
берерде төмендегі этикалық құралдар мен 18 қосымша
сұрақты пайдаланыңыз! Ең жақсы деген нұсқаны қа-
растыру барысында мынадай мәселелерді ескеру керек:
(1) компания директорлары мен қызметкерлерінің пай-
даны арттыруға бағытталған басты мақсаттары мен сол
мақсаттардың компанияның басқа да мүдделі тарапта-
рына (қызметкерлер, жабдықтаушылар, кредиторлар,
жергілікті қауымдастықтар, қоршаған орта) қатысының
арасындағы байланыс; (2) қысқамерзімді (табысты-
лық пен акциялардың бағаларға қатысты шешімдердің
қысқамерзімді әсерін есептеу) және ұзақмерзімді стра-
тегиялық өсудің (табыстылықтың тұрақтылығы) ара-
сындағы айырмашылықтың маңызы; (3) балама өсу не-
месе табыстылық нұсқалары мен әлеуметтік тұрғыдан
жауапты әрекеттер бағдары арасындағы қарым-қатынас;
(4) түрлі өндіріс әдістері мен олардың қоршаған ортаға
әсері арасындағы ықтимал ымыра.
Этика құралдары
(Этикалық ойлау мектебі)
72
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
1-тәсіл. Утилитаризм немесе телеология
(консеквенциализм)
Тиімділіктің жалпы мөлшері балама әрекеттен артық
болса, әрекет дұрыс деп есептеледі. Шынайы утили-
тарлық талдау шешімнің тікелей немесе жанама әсе-
рі болған әрбір мүдделі тарапқа арналған тиімділіктің
жағымды әрі жағымсыз тұстарын ескереді. Тиімділік-
ті есептеу кезіндегі мерзімді (уақытты) ескеру арқылы
утилитарлық есептеулер өзгеріп отырады. Ұзақмерзімді
уақыт шеңберімен салыстырғанда қысқамерзімді уақыт
шеңберінде шынайы әл-ауқаттың артуы төмен. Шынайы
утилитарлық талдау әл-ауқаттың нақты деңгейінің ар-
туына әсер ететін балама жолдарды іздейді. Кейс-стади
мысалындағы V нұсқа шешім қабылдаушылары табыс
үстіне табыс қосып, ал шығындарды мейлінше төменде-
тетін балама жолдарды табуға ынталандырады.
2-тәсіл. Құқықтар-міндеттер тәсілі
(деонтология немесе априорлық
қағидаларды қолдану)
Құқық жеке тұлғаға беріледі және әр тұлғаның құ-
қығына ешкім, соның ішінде мемлекеттік органдар қол
сұқпауға тиіс. Сипаты бойынша құқықтар мен міндеттер
өзара байланысты, яғни әрбір құқықтың өзіне сәйкес мін-
деті болады (басқалармен салыстырғанда). Утилитаризм-
мен салыстырғанда заң моральдық мәселелерге жеке
тұлға көзқарасы тұрғысынан қарайды; ал утилитаризм
этикалық мәселелерді көбінесе жалпы қоғам тұрғысынан
қарастырады. Канттың этикасы және оның категория-
лық императиві іс-әрекеттің «дұрыстығын» моральдық
заңға сәйкестігіне байланысты екенін растайды. Канттың
сәйкестікті тексеруі рационалды формаға ие. Мораль-
дық заңдар тұрақты (олар өзара қайшы болмауы керек);
әмбебап (барлық адамдар үшін бірдей, бұл жерде реляти-
визм сынды түсінік жоқ) және априори (тәжірибеге емес,
ақыл-ойға негізделеді) болуы керек. Сондықтан әрекетті
қарастыру кезінде оның әмбебап заңның негізі болуын
қалар ма едіңіз деген сұрақты қойыңыз. Моральдық заң-
дар барлық саналы тіршілік иелерін құрметтеуге негіз-
делген. Адамдар ешқашан мақсатқа жету құралы ретін-
де қолданылмауға тиіс. WIG компаниясының бірлескен
кәсіпорын туралы ұсынысында барлық тараптар, соның
ішінде ТАРС және Малайзияның үкіметтік бөлімдері ке-
лісімшарттың сипатынан толығымен хабардар ма еді?
3-тәсіл. Әділдік пен бейтараптық
Әділдіктің көптеген аспектілері бар: игіліктерді бөлу-
дегі әділдік, процессуалдық әділдік және түзету әділдігі.
Әдетте әділеттік мәселелері қоғамға арналған таза пайда
(утилитаризм) азшылық топты кемсіту сияқты әділетсіз-
дікті ақтамайды деген шешімге әкелуі мүмкін. Екінші
жағынан, үлкен әлеуметтік пайда әділетсіздіктің белгілі
бір деңгейін (мысалы жоқшылықпен күресу үшін) ақ-
тайды. Игілікті бөлудегі әділдік әрекетінің ауыртпалығы
мен пайдасы түрлі мүдделі тараптар арасында қалай бө-
лінетініне жете назар аударады. Процессуалдық әділдік
шешім қабылдау процесіне және шешімнің әсеріне қа-
райды. Джон Ролздың «Әділдік теориясында» процесс
барысындағы әділеттікке қатысты мәселелерді шешеді.
Ролздың айырмашылық принципі әлеуметтік және эконо-
микалық теңсіздіктерді мойындап, әл-ауқаты төмен тұл-
ғаларға көбірек пайда әкелетін шешімдерді қабылдауға
шақырады.
4-тәсіл. Қамқорлық этикасы
Кейс-стади мысалында утилитаризмді тар аяда қол-
дану компанияға таза пайданы көбірек әкелетін шешімді
дұрыс шешім деп біледі. Мұндай тар аядағы тиімділік
есептеулерінде қазіргі күнгі немесе болашақ қызметкер-
лерге оның әсері ескерілмейді. Кэрол Гиллиган өзінің
қамқорлық ұстанымын алға қоятын «In a dierent voice»
атты кітабында мүдделі тараптардың ауқымды сарапта-
масы үшін осындай тар аядағы утилитарлық есептеулер-
ден бас тартады. Барлық адамдарға бірдей (объективтілік
және бейтараптық) қарау керек деп есептейтін утилита-
ризм және Канттың көзқарастарына қарсы шығады. Қам-
қорлық этикасының ұстанымы бойынша утилитарлық
есептеулерде белгілі бір адамгершілік қатынастар басқа
құндылықтарға қарағанда жоғары бағалануы қажет. Бас-
қа мүдделі тараптармен салыстырғанда ТАРС компания-
сы өздерінің жұмыс істейтін қызметкерлері мен қауым-
дастықтарына көбірек көңіл бөлуге тиіс пе?
Қосымша сұрақтар
1. Компания серіктестерінің, жеткізушілердің және
мердігерлерінің іс-әрекеттерін бақылап отыруға
тиіс пе (үшінші тараптарды бақылау міндетті)? Не-
ліктен?
2. Компания қоршаған ортаға зиян келтірмеуді және
тұрақты дамуға көшуді міндетіне алуға тиіс пе
(қысқамерзімді даму орнына ұзақмерзімді тұрақты
дамуды таңдау)?
3. Жаһандық ортада бизнес жүргізетін компаниялар
қандай этикалық және құқықтық мәселелермен
бетпе-бет келеді?
4. Дамушы елдерде бизнес жүргізетін америкалық
компанияның этикалық міндеттемелері қандай?
5. Утилитарлы есептеулерді елеусіз ететін қандай да
бір «үстем факторлар немесе салдарлар» (адам өлі-
мі, адам құқықтарын бұзу, қоршаған ортаны бүлді-
ру, заңды бұзу) бар ма?
6. Салыстырмалы даму теориясына сәйкес, жұмыспен
қамту және мемлекеттің өмір сүру деңгейін көтеру
үшін қоршаған ортаны ластауды ақтауға бола ма?
7. Қоршаған ортаны ластау мен экономикалық пай-
даның арасындағы байланысты экологиялық зиян
қандай дәрежеге жеткенде тоқтатқан жөн? Қор-
шаған ортаны ластаудың жекелеген жағдайларына
қатысты шешімде «жаһандық жылыну» мәселесі
ескерілуге тиіс пе?
8. Таза пайда (утилитаризм), құқықтар (деонтология
немесе Кант этикасы) және әділдік (Ролз, игілікті
бөлудегі әділдік) мәселелерінің қайсысына басым-
дық бересіз?
9. Іскерлік шешім қабылдау кезінде қамқорлық этика-
сын қалай қолдануға болады? Корпорациялардың
өздері жұмыс істейтін қауымдастықтарға қатысты
қандай міндеттемелері бар?
10. ТАРС компаниясы ісіндегідей, жергілікті түсінік
бойынша орынды деп есептелетін «сыйлық» заңсыз
әрі этикаға жат парақорлықтың ықтималдығын арт-
тыра ма?
73
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
11. Мемлекеттік қызметкер ұсынған шетелдік қайы-
рымдылық ұйымына «сыйлық» беру жөнінде ше-
шім қабылдамастан бұрын қандай фактілерді неме-
се мәліметтерді білгіңіз келер еді?
12. Кейс-стади мысалындағы I нұсқада айтылған сый-
лық немесе істі тездету үшін берілген төлем ҒСРА
заңына сәйкес параға жата ма?
13. Бұрын орын алған тәжірибенің (парақорлықтың)
зерттелуі керек пе? Неге бұрынғы күнәлармен ты-
ғындалған құтының аузын ашу керек? Бұл мәселеге
ҒСРА заңының есеп беру жөніндегі ережелері қалай
қолданылады?
14. ІІ нұсқада берілген электр энергиясына мұқтаж
үкіметтің жылу электр станциясынан өндірілген
артық электр энергиясын сатып алуы үшін ТАРС
компаниясының өндіріс зауытының суды ластауына
және қоршаған ортаға тигізген зиянына наразылық
білдірмеуінен қандай мәселенің шет жағасын көріп
отырсыз? Салыстырмалы даму теориясы бұл ше-
шімге әсер ете ме?
15. WIG компаниясының жөнсіз әрекеттерінен қорғану
үшін сол компаниямен жасалған бірлескен кәсіп-
орын туралы келісімшарттан қандай шарттарды
көргіңіз келеді? WIG компаниясының бірлескен
кәсіпорынның 51%-ын иеленгені Сізді алаңдатпай
ма? Неліктен?
16. III нұсқадағы жергілікті құрылыс компаниясы үкі-
меттің тиімді тарифтерін неге оңай алды, бұл жерде
қандай байланыс бар? Осы қарым-қатынасты зер-
делеу үшін қандай кешенді сараптамалар мен ақпа-
ратты талап етер едіңіз?
17. TAРС компаниясы да адам құқықтарын бұзуға жол
бермеудің және әділ жалақы төлеудің қандай негіз-
дері бар?
18. Адал бизнес этикасы компания үшін (табыс үшін)
жақсы ма?
Тарау түйіні
1. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізудегі этикалық мәселелердің жалпы үш бағытына мыналар кіре-
ді: (a) жіберуші және қабылдаушы елдердің ұлттық стандарттарының арасындағы айырмашылықтар;
(ә) парақорлық пен сыбайлас жемқорлық; (б) тұрақтылық пен қоршаған орта этикасы.
2. Халықаралық этикаға деген екі көзқарас қалыптасқан: этикалық релятивизм (мәдениет арқылы анық
-
талған) және абсолютизм (әмбебап этикалық немесе адамгершілік принциптері).
3. Этикалық ойлау мектептері: (а) утилитаризм; (ә) деонтология (Кант этикасы); (б) қамқорлық этикасы;
(в) ізгілік этикасы; (г) жағдайға байланысты этика. Этиканың кешенді тәсілі бойынша әртүрлі этикалық
тәсілдер тиісті түрде қолданылғанда, әртүрлі этика мектептері бірдей шешім, нәтиже шығаруға тиіс.
4. Қоғамдағы компаниялардың рөлі туралы екі түрлі ой бар: (а) аморальді кәсіпкерлердің теориясы, компа
-
нияның пайда табудан басқа бір-ақ этикалық міндеттемесі бар, ол – заңға сәйкес келуі ғана (моральдық
минимум) және (ә) корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік бойынша компаниялар игі іс жасауға және
қоршаған ортаға зиян келтірмейтіндей әлеуметтік тұрғыдан жауапты болуға тиіс.
5. Халықаралық бизнеске арналған «Ko» дөңгелек үстелінің қағидалары барлық адамзаттың қадір-қасиеті
туралы Батыс тұжырымдамасын жапонның kyosei, яғни «ортақ игілік үшін бірге жұмыс істейміз» деген
тұжырымдамасымен біріктірді.
6. Рио-де-Жанейро декларациясы қоршаған ортаны қорғау және тұрақтылықтың жаһандық стандарттары
мен мақсаттарын бекітті.
7. Ұйымның қылмыстық әрекеттері үшін белгіленетін жазалау шаралары ұйымға арналған АҚШ-тың жаза
тағайындау нұсқаулығы негізінде тағайындалады. Төмендегідей үш фактор жазалау шараларын жеңіл
-
детуге септігін тигізеді: (а) заң ережелерін сақтауды қамтамасыз ететін бағдарлама; (ә) қылмысын өз
еркімен мойындау; (б) тергеу ісіне көмектесу.
8. Тауарларға, қызмет көрсетуге және жұмыспен қамтуға қатысты үйлестірілген, маңызды халықаралық
стандарттарды қабылдау тенденциясы қалыптасып келеді. Бірқатар маңызды халықаралық стандарт
-
тарды төмендегідей ұйымдар жасады: (а) Халықаралық еңбек ұйымы; (ә) Халықаралық стандарттау
ұйымы; ә) Еуропалық одақ (CE таңбасы және Ecolabel белгісімен).
Негізгі терминдер
1988 жылғы өзгертулер (шетелдегі жемқорлыққа
қарсы күрес заңы) – Amendments of 1988 (FCPA)
Бас прокурордың шешімі – Attorney General
Opinion
Пайда-шығынды талдау – Benet–Cost Analysis
Категориялық императивтер – Categorical
Imperatives
Халықаралық бизнеске арналған Ко дөңгелек
үстелінің қағидалары – Caux Round Table
Principles for International Business
74
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
CE таңбасы (ЕО стандарттарына сәйкес келу
маркасы) – CE Mark
Негізгі құқықтар туралы хартия – Charter of
Fundamental Rights
Салыстырмалы жарнама – Comparative
Advertising
Мәдени дәстүрлердің қақтығысы – Conict of
Cultural Traditions
Корпоративтік мінез-құлық кодексі – Corporate
Codes of Conduct
Мәдени релятивизм – Cultural Relativism
Даму құқығы туралы декларация – Declaration
on the Right to Development
Игілікті бөлудегі әділдік – Distributive Justice
Үстем фактор – Dominant Considerations
Тиісті сақтық шаралары (немесе кешенді
тексеріс) – Due Diligence
Этикалық релятивизм – Ethical Relativism
Қамқорлық этикасы – Ethics of Care
ЕО-ның экологиялық белгісі – EU Ecolabel
Ұйымдарға жаза тағайындауға қатысты
федералдық нұсқаулық – Federal Sentencing
Guidelines for Organizations
Шетелдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы заң –
Foreign Corrupt Practices Act (FCPA)
Гедонизм – Hedonism
Өзара салыстыруға келмеу – Incommensurability
Кешенді этикалық әдістер – Integrative Ethics
Approach
Халықаралық еңбек ұйымы – International Labour
Organization
Халықаралық стандарттау ұйымы – International
Organization for Standardization (ISO)
ISO 9000 – ISO 9000
ISO 14000 – ISO 14000
ISO 19600 – ISO 19600
ISO 26000 – ISO 26000
Моральдық құқық – Moral Right
Кант этикасы – Kantian Ethics
Моральдық міндет – Moral Duty
Моральдық минимум – Moral Minimum
Аморальді кәсіпкер туралы миф – Myth of the
Amoral Businessperson
Экономикалық ынтымақтастық және даму
ұйымы – Organisation for Economic Co-Operation
and Development (OECD)
Ұйымдық этика – Organizational Ethics
Рио принциптері + – Rio Principles +
Тұрақты үкімет шығындары – Routine
Government Expenditures
Әлеуметтік жауапкершілік стандарты – Social
Accountability Standard
Бағынышты жауапкершілік – Subordinate
Responsibility
Тұрақты даму мақсаттары – Sustainable
Development Goals (SDGs)
Салыстырмалы даму теориясы – Theory of
Relative Development
Үшінші тарапқа пара беру – Third-Party Bribery
Transparency International – Transparency
International
Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары
туралы декларациясы – United Nations Declaration
of Human Rights
Утилитарлық этика – Utilitarian Ethics
Ізгілік этикасы – Virtue Ethics
Пысықтау сұрақтары
1. Бас компания өзінің еншілес компаниялары-
ның, филиалдарының және серіктестерінің іс-
әрекеттері үшін «Шетелдегі сыбайлас жемқор
-
лыққа қарсы күрес туралы заңға» сәйкес жауап-
кершіліктен өзін қалай құтқара алады? Brown,
«Parent-Subsidiary Liability Under the Foreign
Corrupt Practices Act», 50 Baylor Law Review 1
(1998).
2. Шетелдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы заңның сақталуын қамтамасыз ету үшін
сіз өз компанияңызға арналған бағдарлама жа
-
саңыз. Корпоративтік мәдениеттің осындай кез
келген заңнамалық ережелердің сақталуын қам
-
тамасыз ететін бағдарламасына қандай маңыз-
ды әсері бар? Қараңыз: Goelzer, «Designing an
FCRA Complianse Progpam: Minimizing the Risks
of Improper Foreign Payments», 18 Northwestern
Journal of International Law & Buziness 282
(1998). Head, «The Development of Compliance
Programs: One Company
,
s Experience», 18
Northwestern Journal of International Law &
Buziness 535 (1998).
3. Пара мен рәсімдерді тездету үшін төленетін
ақының арасындағы айырмашылық қандай? Тө
-
лем немесе пара басқа елде қылмыс деп есепте-
летін болса, алайда мұндай қылмыстарға жаза
қолданылмаса, мұның қандай да бір маңызы
бар ма? Егер мұндай төлемдер шет мемлекет
-
те заңсыз болып саналмаса, мұндай төлемдерді
жасау дұрыс бола ма? Этикалық көзқарас тұр
-
ғысынан ҒСРА заңына кеңінен түсініктеме беру
жеткілікті ме? Пара құрбандықсыз қылмыс
75
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
болып есептеле ме? Пара беру еркін нарық жү-
йесіне әсер ете ме? Әсер етсе, қалай әсер етеді?
Сіздің ойыңызша, ҒСРА заңы америкалық ком
-
паниялардың бәсекеге қабілетін азайта ма?
4. Сіздің компанияңыз бір жылдан астам уақыт
-
тан бері үкіметке ресми түрде тиесілі мұнай
бизнесінен активтер алуға тырысуда. Десек те
келісімшарттық құжаттарды бекіту мен қарау
-
ды үкіметтік бюрократия бірнеше айға созып
жіберді. Ресми өкіл сіздің инвестициялар жө
-
ніндегі вице-президентіңізге хабарласып, сіздің
компанияңыз ресми өкілге және оның отбасына
Disney World және Майамиге «келіссөздер жүр
-
гізуге» барып-келуі үшін 10 күннің шығында-
рын төлеуге ұсыныс жасайды. Келісімшарттық
құжаттарды растау жұмыстары бір аптаның
ішінде бітуі мүмкін. Сіздің компанияңыз бұл
шығындарға рұқсат ете ме? Егер сізге мұның
орнына компанияңыздың өнімдерін елге им
-
порттауды жеделдету үшін 200 доллар төлема-
қы сұраса, жауабыңыз қалай болар еді?
5. Дамушы елдердегі дәрігерлерді СПИД-ке қарсы
күресудің жаңа әдістері бойынша даярлау үшін
АҚШ үкіметінің субсидиясына ие болдыңыз.
Дамушы елдерде Ауруларды бақылау министр
-
лігінде жұмыс істеген кезіңізде сіз Халықара-
лық Қызыл Крест арқылы алынған мол ақшаны
министрліктің кейбір қызметкерлерінің заңсыз
иемденіп кеткеніне куә болдыңыз. Ақша елдегі
алынған қанның қауіпсіздігі және оны тексе
-
руді қамтамасыз етуге қолданылуы керек еді.
Оның орнына ақша елдегі кейбір ауруханалар
үшін жаңа жедел жәрдем көліктерін сатып алу
-
ға жұмсалған сияқты. Сіз бұл заңсыздық туралы
хабарлайсыз ба? Бұл туралы хабарлауға заңды
міндетіңіз бар ма? Сізде оны айтуға этикалық
міндет бар ма? Егер солай болса, мұны кімге
айтасыз, қай мекемеге хабарлайсыз? Бұлайша
хабарлау Министрліктің мүшелерімен, сізді
қызметке алған АҚШ агенттіктерімен қарым-
қатынасыңызды қатерге душар етіп жүрмей ме?
Бұл жағдайда ҒСРА заңы қолданыла ма? Осы
жорамалданған пікірге «әшкерелеу» материал
-
дары қалай қолданылады? Шағым беру алдын-
да дәлелдер мен деректерді жеткілікті жинай
аласыз ба?
6. Компанияңыз сізді шетелдік еншілес компания
-
ға операциялық менеджердің көмекшісі етіп
ауыстырды. Ауыстырудың мақсаты – компа
-
нияның топ-менеджерлерінің біреуінен үйрену,
тәжірибеден өту. Келгеннен кейін көп ұзамай
сіз менеджердің әдеттен тыс қаржылық есеп
жүйесін құрғанын білдіңіз. Сізде нақты дәлел
-
дер жоқ, бірақ кеңседегі әңгіме оның табысы
үкіметтегі лауазымды адамдарға төлемдер жа-
сауға байланысты екен. Сондай-ақ жасырын
транзакциялардың кейбіріне менеджердің қа
-
тысы бар екені туралы да қауесет бар. Енші-
лес шетелдік компания сіздің компанияңыздың
ішіндегі шетелдік операциялардан пайданы ең
көп табатындардың бірі. Сіз не істейсіз?
7. Лорд Кок парақорлық туралы былай деді: «Пара
аз болса да, бірақ кінәсі үлкен». Сіз құқықтық
және этикалық теріс қылықты анықтау бары
-
сында пара мөлшері маңызды емес екенімен
келісесіз бе?
8. Тиімді этикалық немесе қоршаған ортаны қор
-
ғау талаптарын сақтау бағдарламасының эле-
менттері қандай? Ұйымдарға арналған жазаны
тағайындау туралы Федералдық нұсқаулар
-
ды қанағаттандыра алатын этикалық немесе
қоршаған ортаны қорғау талаптарын сақтау
бағдарламасын қалай жасайтын едіңіз? Raul
Fiorelli, «Fine Reductions through Eective Ethics
Progpams», 56 Albany Law Review 403 (1992);
Raul Fiorelli, «The Environmental Sentensing
Guidelines for Business Organizations», 22 Boston
College Environmental Aairs Law Review 481
(1995).
9. Компаниялардың орта буын менеджерлерінің
жартысынан көбі әйелдер болғанымен, қазіргі
уақытта АҚШ-тың шетелге орналастырған ком
-
панияларындағы орта буын менеджерлерінің
13%-ы ғана әйелдер. Осындай теңгерімсіздіктің
себебі неде деп ойлайсыз? Бұл ретте адам ре
-
сурстары басшыларының арасында жүргізілген
сауалнама нәтижесіне сүйенсек, олардың 80%-ы
жаһандық деңгейдегі іс-тәжірибенің қызметтік
өсу үшін қажет деп санайтыны анықталды. Бұл
жағдай адамдар жаһандық «әйнек бөгесін-нің»
қалыптасуы үшін алғышарт ретінде қаралуы
мүмкін бе? Кәсіпорындар бұл ағат пікірді еңсе
-
ру үшін не істей алады?
10. 1971 жылы Джон Ролз «A theory of gustise»
атты еңбегін жариялады. Басқаша айтқанда,
ол әділдікті процессуалдық әділдікпен теңесті
-
реді. Ролздың әділ төрелігі бойынша қабылдан-
ған шешім немесе ереже процессуалдық әділдік
процесіне сай келуге тиіс. Осылайша егер де
шешім әділ қабылданған болса, онда ол әділетті
немесе этикаға сай болғаны. Шешім шығарыл
-
ған тұлғаға басқа тұлғалардың құқығымен тең
дәрежеде кең ауқымды еркіндіктер берілсе, ше
-
шімнің немесе ереженің әділ болғаны. Сондай-
ақ әлеуметтік және экономикалық теңсіздіктер
әлеуметтік тұрғыдан аз қамтылған тұлғалардың
мейлінше пайда табуына арналғандай және
осындай теңсіздіктер мүмкіндіктердің әділ
76
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
теңдігі шарттарына сай барлық адам пайдала-
нуға болатын ұстаныммен тығыз байланысты.
Ролздың мұндай көзқарасы моральдық теорияға
емес, саясатқа бағытталған болса да, оны әлемнің
неғұрлым аз дамыған елдерінде қолдану тиімді
болуы да мүмкін. Бұл ереже тараптар өздерінің
мәртебесі немесе лауазымы туралы хабардар
болмаған кезде, яғни надандық пердесінің таса
-
сында қолданылуы ықтимал. Бұл тәсіл дамыған
және дамушы елдер арасындағы мәмілелерді
этикалық тұрғыдан бағалауда қалай қолданылуы
мүмкін? Егер мұндай ережелер осындай перде
-
нің тасасында қолданылса, ондай мәмілелер әділ
транзакцияларды қайтіп әкелмек?
11. Корпоративтік этика қозғалысының теріс, жа
-
ғымсыз әсерлерінің бірі – қызметкердің құпия-
лығының азаюы. Жұмыс орнында этикалық
ережелердің сақталуын қамтамасыз ету үшін
жұмыс берушілер қызметкерлердің жұмысын
бақылауға алады. Қызметкерлердің лайықсыз
әрекеттеріне жол бермеу үшін жұмыс беруші
компанияның электрондық пошта жүйесін қыз
-
меткерлерінің пайдалануына бақылау жасайды.
Бұл шара компанияның электрондық поштасы
-
ның жеке мақсаттарда немесе сексуалдық қол
сұғу құралы ретінде пайдалануды болдырмау
үшін жасалады. Кейбір компания қызметкер
-
лердің әрекеттерін бақылау үшін видеокамера-
лар орнатады. Бір жағынан – этикалық монито-
ринг, екінші жағынан – жеке өмірге қатысты құ-
пиялық, компания осы екеуінің арасында қалай
теңгерім орната алады? Олар өздерінің қызмет
-
керлеріне мониторинг жүргізудің бүге-шігесін
түгел, толық ашып көрсетуге тиіс пе?
12. Келесі ұғымдардың әрқайсысына анықтама бе
-
ріп, мысал ұсыныңыз:
1. Этикалық релятивизм
2. Игіліктерді бөлудегі әділдік
3. Үстем фактор
4. Қамқорлық этикасы
5. Бағынышты жауапкершілік мәселесі
6. Салыстырмалы даму теориясы
7. Тұрақты үкіметтік шығындар
8. Заңды шығындар
9. Үшінші тарапқа пара беру
10. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы ескертпе
Бизнес этикасына қатысты сауалнама
1. Сіз офис менеджерісіз делік. Бір жоғарғы
деңгейдегі менеджер компанияның кредит
картасын өзінің жеке шығындарын өтеу үшін
бірнеше рет пайдаланған. Бұл мәселені қалай
шешесіз?
а) сіз ештеңе жасай алмайсыз, себебі ол тұл
-
ғаның ұйымдағы лауазымы сізден жоға-
ры;
ә) сіз ол тұлғаға қарсы шығасыз және ол сіз
-
дің жұмысыңызға әсер етпейтініне үміт-
тенесіз;
б) сіз бұл тұлғаға қарсы тұрып, адам ресурс
-
тары бөлімінде жұмыс істейтін жоғары
деңгейдегі менеджерге хабарлайсыз.
2. Сіз бухгалтерлік есеп мәселесінде тәжірибесі
жоқ орта буын менеджерісіз және компания
-
ның жаңа саясаты бойынша бөліміңіз үшін
баланс пен салық туралы ақпаратқа сіздің
қол қоюыңыз талап етілді. Сіз не істейсіз?
а ) сіз міндетті түрде қол қоясыз және мұның
дұрыс не бұрыс екенін білуге міндетті
емессіз.
ә) сізбен материалды бірге көру үшін өзіңіз
-
ден білімі көбірек адамға өтініш жасай-
сыз;
б) сіз болашақ мақсаттар үшін міндетті түр
-
де есептеу курстарынан өтем деген ниет-
пен қол қоясыз.
3. Сіз өзіңіздің компанияңыздың негізгі лауа
-
зымдар бойынша жұмысқа қабылдау комис-
сиясында жұмыс жасайсыз. Бір әйел жұмыс-
қа тұру үшін сұхбаттан өтеді және сіз сұра-
масаңыз да оның отбасын құруды қалайтыны
анықталады. Оның жақын арада жұмыстан
шығу немесе жүктілік демалысына шығу ық
-
тималын жұмысқа қабылдау шешіміне енгізе
аласыз ба?
а) иә, ол өзі туралы мәліметті өз еркімен
жария еткендіктен, қызметке алу туралы
шешімге бұл мәліметті енгізе аласыз;
ә) жоқ, егер сіз оны осы мәліметке сүйеніп
жалдамай қойсаңыз, бұл – кемсітушілік;
б) егер басқа үміткерде дәл осындай жазба
болса, бұл ақпаратты «тең жағдайда» бір
шешімге тоқтау үшін пайдалануға болады.
4. Сізге жаңа өнім туралы пресс-релиз дайын
-
дау үшін баспа тобымен жұмыс істеу тапсы-
рылды. Сіз сол өнімнің дайындалу процесіне
қатысқан едіңіз. Бірақ бұл жолы өнім өткен
пресс-релизде уәде етілгендей болмады.
Пресс-релизде бұл олқылықты қаншалықты
жариялайсыз?
а) сіз компанияңыздың бет-бейнесін қорғау
үшін жаңа ақпаратты жарияламайсыз;
ә) сіз пресс-релизде ол мәселені жұмсартып
жеткізесіз, бірақ шынайы жазуға тырыса
-
сыз;
77
Халықаралық бизнес этикасы 2-тарау
б) сіз өз клиенттеріңіздің құрметіне бөлену-
ді ойлап, қатал, дәл әрі адал пресс-релиз
жазасыз.
5. Сіз директорлар кеңесіне жіберілетін жоба
үшін бюджет есебін дайындауға жауапты
-
сыз. Басқарма отырысының алдында сізден
компания президентін өтінішімді жерге тас
-
тамайды деген ниетпен бюджет есебіндегі
кемшілікті алып тастауды және оны келесі
есепке қосуды сұрады. Сіз не істейсіз?
а) иә, келесі отырыс үшін ақпарат сақтау
-
дың ешқандай зияны жоқ;
ә) иә, бірақ президент жылдың аяғында бо
-
нус түрінде «борышын» өтеуге келіссе
ғана;
б) жоқ, өйткені ережеден бір рет ауытқыған
адам болашақта екінші, үшінші рет те
ауытқиды.
Интернет-жаттығулар
1. Transparency International жариялаған http://
www.transparency.org сайтында жарияланған
Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексін қа
-
раңыз.
2. Sweatshop Watch веб-сайтының халықаралық
тауарлар өндірісіндегі төмен еңбек стандарт
-
тары мәселесіне қатысты соңғы жаңалықтарын
қараңыз. http://www.sweatshopwatch.org.
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Қолданбалы этикаға арналған Markkula орталығы: www.scu.edu/ethics (этикет мәселелері, оның ішінде
бизнес және қоршаған орта этикасы туралы 10 мыңнан астам сілтемелердің деректер базасы); Флорида
университетіндегі «По» этика орталығы: http://warrington.u.edu/centers/poe.
Ко дөңгелек үстелі: www.cauxroundtable.org (әлеуметтік корпоративтік жауапкершілік).
Қоршаған орта этикасы туралы халықаралық ұйым http://www.cep.unt.edu/ISEE.html.
Transparency International: http://www.transparency.org.
Шетелдік лауазымды тұлғаларға пара беруге қарсы күрес туралы OECD конвенциясы:
http://www.oecd.org/corruption/oecdantibriberyconvention.htm.
АҚШ жаза тағайындау комиссиясы: http://www.ussc.gov/guidelines-manual/2014/2014-chapter-8
(Organizational Guidelines and Compliance).
Бизнес этикасы сауалнамасына жауаптар
1-сұрақ: (б) Теріс әрекеттер жалғаспайтынына көз жеткізу үшін адам ресурстары бөлімінің ең жоғарғы
лауазымды тұлғасына хабарлау қажет.
2-сұрақ: (ә) Кеңесті қаржы және есеп материалдарымен айналысатын тәжірибелі адамнан сұраңыз.
3-сұрақ: (ә) Қызметке алмау туралы шешім тек қана өтініш берушінің отбасын құруды жоспарлап отыр-
ғаны үшін қабылданса, онда бұл заңсыз кемсітушілік болып шығады.
4-сұрақ: (ә) Пресс-релиз мәселе тақырыбының жағымды тұстарын көрсететіні рас. Ақпараттың сақта-
луы теріс әсер етпейтін болса, шынайы ақпараттан тұратын оптимистік пресс-релиз жасаудың айыбы жоқ.
5-сұрақ: (б) Директорлар кеңесінен ақпаратты жасыру – бұрмалаудың бір түрі. Бұл жаман әдеттің өсіп-
өрбуіне әкеліп соғады, сондай-ақ «ақ жағалылар» қылмысына да ұласуы әбден мүмкін.
Сілтемелер
1. United Nations General Assembly Resolution 41/128 (December 16, 1986).
2. Thomas Donaldson, «Values in Tension: Ethics Away from Home», Harvard Business Review (September–October 1996).
3. Carol Gilligan, In a Dierent Voice: Psychology Theory and Women’s Development (1982).
4. Қараңыз, R. Moorthy, Richard DeGeorge, Thomas Donaldson,William Ellos, Robert Solomon, and Robert Textor,
Uncompromising Integrity: Motorola’s Global Challenge (1998).
5. Milton Friedman, «The Social Responsibility of Business Is to Increase Prots», New York Times Magazine (1970).
6. Francis Fukuyama, Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity (1995).
7. Hong Sik Cho, «An Overview of Korean Environmental Law», 29 Environmental Law 501 (1999).
78
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
8. A/RES/66/288.
9. Transparency International, Annual Report 2010 84 (Alice Harrison and Michael Sidwell eds., 2011), available at http://
archive.transparency.org/publications/annual_report.
10. Қараңыз, http://www.transparency.org/cpi2014/results.
11. Жақшадағы сан – жемқорлық индексіндегі балл, ал 100 ешқандай жемқорлықтың жоқ екенін білдіреді.
12. Nicholas Lord, Regulating Corporate Bribery in International Business 19 (2014).
13. M. Cecilia Arruda, «Business Ethics in Latin America», 16 Journal of Business Ethics 1597 (1997).
14. Amended in 1988 in 15 U.S.C. x 78.
15. Lawrence Trautman and Kara Altenbaumer-Price, «Foreign Corrupt Practices Act: An Update on Enforcement and SEC
and DOJ Guidance», Securities Reg. L.J. 241, 251–252 (2013).
16. 915 F.2d 1024 (6th Cir. 1990).
17. 2 FCPA Rep. (1980).
18. Lawrence Trautman and Kara Altenbaumer-Price, «Lawyers, Guns, and Money: The Bribery Problem and the UK Bribery
Act», 47 The International Lawyer 482 (2013).
19. Сонда, 504–505 ба?
20. Сонда,
21. Paula Desio, «An Overview of the Organizational Guidelines», United States Sentencing Commission at http://www.ussc.
gov/guidelines-manual/guidelines-manual.
22. «Ұйымның жоғары лауазымды қызметкері» деген – ұйымға айтарлықтай бақылау жүргізетін немесе ұйым ішінде-
гі саясатты жасауда елеулі рөл атқаратын тұлға. Бұл термин аясында директор; жауапты лауазымды тұлға; ұйым-
ның сату, басқару және қаржыландыру сынды функциялық бөліміне немесе негізгі іскерлік қызметтеріне жауап
беретін тұлға; сондай-ақ айтарлықтай меншік үлесі бар тұлға қарастырылады.
23. United States Sentencing Commission, Case No. 88-266, as discussed in Lynn Sharpe Paine, «Managing for Organizational
Integrity», Harvard Business Review 110 (March–April 1994).
24. Айыппұл салу арқылы жазалау шараларын реттейтін жалпы заңнамалық ережелер АҚШ кодексінің 18-титулы,
3571-параграфында қарастырылған.
25. O. C. Ferrell, Debbie Thorne LeClair, and Linda Ferrell, «The Federal Sentencing Guidelines for Organizations: A
Framework for Ethical Compliance», 17 Journal of Business Ethics 353–354 (1998).
26. In re Union Carbide Corp. (Gas Plant Disaster at Bhopal), 809 F.2d 195 (1987).
27. ICC, Anti-Corruption Clause (2012) (ICC Publication No. 740E).
28. See Jennifer Sawayda, «Introduction to ISO», University of Mexico’s Daniel Ethics Initiative at http://e-businessethics.
29. Allyson L. Stewart, «International Marketing Police Resolve Trading Disputes», Marketing News 15 (June 7, 1993).
30. Directive 84/450/EEC (1984) («Misleading Advertising Directive»).
31. Paul Spink and Ross Petty, «Comparative Advertising in the European Union», 47 International & Comparative Law
Quarterly 855 (1998).
32. ICC, International Code of Advertising Practice, Introduction (1997 edition).
33. Кейс-стадидің толық нұсқасын көру үшін қараңыз. Larry A. DiMatteo and Virginia G. Maurer, «Choosing Values:
Public–Private Relationships in a Global Economy», 32 Journal of Legal Studies Education 313 (2015).
3
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕС СТРАТЕГИЯЛАРЫ
Америкалық компания өзінің сыртқы коммерциялық әрекетіне кірісердің алдында стратегиялық жоспар
немесе бизнес-жоспар әзірлеуі керек. Шетелдік бизнестің стратегиясы шетелдік қызметкерлерді жалдау, ше
-
телдік офис құру және шетелдік коммерциялық активтерді сатып алу, соның ішінде компанияларды сатып
алу немесе еншілес компанияларды тіркеу сияқты қызметтерді қамтиды. Шетелдік операцияларды жоспар
-
лауға әсер ететін факторлар, мәселен халықаралық бизнес-транзакциялардың қауіп-қатерлері мемлекетке,
саланың түріне, мәміле көлеміне, шетелдік ережелер мен салық салу сияқты құқық мәселелеріне байланыс
-
ты өзгеріп отырады.
1-тарауда айтылғандай, ең маңызды мәселе – шетелге кіру тікелей немесе жанама түрде жүзеге асуы
керек пе деген сұрақ. Шетелге кірудің ең жанама түрі – тауарларды экспорттау немесе технологияларды ли
-
цензиялау. Бұл транзакциялар тікелей байланыстарды көп қажет ете бермейді, дегенмен ел ішіндегі агенттер
не болмаса олардың орнын ауыстырушылар арқылы іске асады. Шетелдік импорттаушыға сатудан гөрі көп
нәрсе жасауды қалайтын, бірақ бұл елде осы іске тікелей қатысуды қаламайтын компания өз өнімдерінің
маркетингін жүргізуге, сату мен таратуға көмектесетін агенттерді немесе тәуелсіз мердігерлерді жалдайды.
Бұл агенттер әдетте тікелей қызметкерлер ретінде емес, тәуелсіз мердігерлер ретінде жалданады.
Бизнес жүргізу стратегиялары
Шет мемлекеттер Америка Құрама Штаттарындағы сияқты бизнес жүргізудің балама түрлерін ұсынады.
Коммерциялық ұйымды құру Америка Құрама Штаттарында штат заңдарына сәйкес жүзеге асырылады, ал
көптеген шет елдерде кәсіпорындардың құрылуын, сондай-ақ олардың мемлекеттік деңгейдегі, оның ішінде
жергілікті деңгейдегі тіркелуін федералдық немесе ұлттық заңнамалар реттейді. Мұндай құрылымдарға:
филиал, серіктестіктер мен бірлескен кәсіпорындар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер және корпора
-
циялар жатады.
Басқа елде бизнесті бастаудың ең арзан жолы бар, ол – бизнесті филиал арқылы жүргізу. Әдетте филиал
-
ды құру үшін жалғыз қажет ресми рәсім – тиісті мемлекеттік реттеуші органда тіркелу. Филиал – шетелдік
корпорацияның жалғасы, ал корпорация филиалдың қарыздары үшін жауапты болып қала береді.
Шетелдік корпорация бірлескен кәсіпорын, серіктестік, коммандиттік серіктестік, корпорация және
жауапкершілігі шектеулі компаниялар сияқты бірнеше тәуелсіз кәсіпорындардың бірі ретінде жұмыс істей
алады. Бірлескен кәсіпорын – серіктестік немесе корпорацияны құрайтын гибрид бірлестік. Бірлескен кә
-
сіпорын екі немесе одан да көп тараптар арасында пайданы бөлісу және көбіне нақты бір жобаны басқару
туралы келісімі бар қауымдастық. Америка Құрама Штаттарында бірлескен кәсіпорын әдетте салық төлеуді
бөлісетін серіктестік ретінде де саналады. Бірлескен кәсіпорын – қабылдаушы елдің нарығына кіру үшін
жергілікті компанияны іздейтін халықаралық бизнес инвестициялардың кең таралған амал-әдісі. Бірлескен
кәсіпорынның артықшылықтары осы тарауда кеңірек талқыланады.
Толық серіктестікте барлық серіктестер серіктестіктің қарыздары үшін ортақ жауапкершілікке ие бола
-
ды. Бірлескен кәсіпорыннан айырмашылығы – серіктестіктің мандаты әлдеқайда икемді және тұрақты. Әдет-
те бірлескен кәсіпорын аясы тар іскерлік мақсатты орындау үшін құрылады, ал толық серіктестік, негізінен,
компанияның ұзақмерзімді дамуын, оның ішінде серіктестік құрылған кезде қарастырылмаған мақсаттарға
жетуді көздейді. Серіктестік ретінде бірлескен кәсіпорын сияқты, мұндағы шығын мен пайда салық төлеу
мақсаттары үшін серіктестерге тікелей жіберіледі. Бұл, өз кезегінде, корпорацияға қатысы бар қосарланған
салық төлеу мәселесін болдырмайды.
Коммандиттік серіктестік корпорациядағы шектеулі жауапкершілік тұжырымдамасы мен толық серік
-
тестіктің функциясын біріктіреді. Шектеулі жауапкершілік серіктестерді екіге бөледі: толық серіктес және
коммандит серіктес. Толық серіктестің шексіз жауапкершілігі бар, ал коммандиттік серіктестер капиталға
Халықаралық бизнес стратегиялары
3-тарау
80
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
салынған жарналар мөлшеріне ғана жауап береді. Дей тұрғанмен, коммандиттік серіктестік – заңмен қарас-
тырылған бизнесті жүргізу тәсілі. Мұның ортақ құқықтық жүйеден туындайтын толық серіктестіктен айыр-
машылығы, коммандиттік серіктестік мемлекеттік коммандиттік серіктестік заңының талаптарына сәйкес
болуы керек. Керісінше, толық серіктестік серіктестердің келісімімен тікелей және жанама түрде құрылады.
Шектеулі жауапкершіліктің артықшылығы мынада: мемлекеттің заңы коммандиттік серіктестіктің үнсіз не
-
месе пассив инвестор болуын талап етеді. Бизнесті басқарудың күнделікті өміріне қатысатын коммандит
серіктес толық серіктестің мәртебесіне және толық серіктес ретінде серіктестіктің қарыздары үшін шексіз
жауапкершілікке ие болады.
Америка Құрама Штаттарындағы заңды тұлғаның ең көп түрі – жауапкершілігі шектеулі компания
(LLC). LLC – бұл жауапкершілігі шектеулі серіктестікті (LLP) және кәсіптік бірлестікті (РА) қамтитын
жауапкершілігі шектеулі ұйымдардың жаңа буыны. Жауапкершілігі шектеулі компаниялардың түрлері әр
штаттың заңына сәйкес құбылып отырады, бірақ барлық штаттарда LLC бар.
Жауапкершілігі шектеулі компанияның ең үлкен артықшылығы – олар корпорацияға тән формализмсіз
шектеулі жауапкершілікті қамтамасыз етеді. Кейбір жағдайларда LLC серіктестіктің икемділігі мен корпо
-
рацияның шектеулі жауапкершілігін қатар қолдана отырып, бірлескен кәсіпорынға немесе жауапкершілігі
шектеулі серіктестікке балама бола алады. LLC «құрылтай келісім» арқылы бақыланады, бірақ корпора
-
циядан тағы бір өзгешелігі – оның мазмұнына ешқандай талаптар мен шектеулер қойылмайды. Осыған
байланысты миноритарлық акционерлерді қорғау үшін корпоративтік құқықта әзірленген қорғау шарала
-
ры жауапкершілігі шектеулі компанияның мүшелеріне қолданылмайды.
Әлеуметтік кәсіпкерліктің ең танымал мысалдарының
бірі Grameen Bank болған еді. Коммерциялық және инвес-
тициялық банктер – экономикалық байлықтың генераторла-
рының бірі. Gramеen Bank Азия, Африка және Латын Аме-
рикасындағы бірқатар дамушы және осы іспеттес елдерде
шағын немесе жаңадан құрылған компанияларға қолдау
көрсету үшін ең алғашқы болып микрокредиттеу тұжы-
рымдамасын ұсынады. Оны басқалардан ерекше ететін осы
тұжырымдама. Ол несиесі, жұмыс өтілі, активтері жоқ не-
месе қаржылай қамсыздандырылмаған негізгі несиені алуға
мүмкіндігі жоқ, кедейленген тұлғаларға немесе компания-
ларға несие береді. Сайып келгенде, тәуекелі жоғары деп
саналып келген несиелер соншалықты қауіп-қатерлі болмай
шықты. Gramеen Bank мәлімдегендей, кредитті өтеу көр-
сеткіші таңғаларлық нәтижені, яғни 98%-ды құрады. Бан-
гладештің әлеуметтік кәсіпкері, Gramеen Bank-тің негізін
қалаушы Мухаммад Юнус 2006 жылы бейбітшілік саласын-
дағы Нобель сыйлығының лауреаты атанды, сондай-ақ 2009
жылы АҚШ Президентінің Азаттық медалімен және 2010
жылы Конгрестің алтын медалімен марапатталды. Біріккен
Ұлттар Ұйымы 2005 жылды «Халықаралық микрокредит
жылы» деп жариялады.
Микрокредит – қазіргі уақытта кедейшілікпен күресу-
дің негізгі мақсат-міндеттерімен кәсіпкерлікті қолдайтыны
анық байқалатын микроқаржылық қозғалыстың бір бөлігі,
сондай-ақ микрокредит әйелдердің құқықтары мен барлық
қауымдағы өмір сүру деңгейін де көтеруге мүмкіндік бе-
реді. Микроқаржыландыру несие берумен қатар, кедейлер
үшін қор жинау сияқты қаржы қызметтерінің алуан түрін
ұсынады. Көптеген қауымдарда әйелдердің әдетте дәстүр-
лі кредиторлар талап ететін жоғары әрі тұрақты жалақысы
жоқ. Көп адам сауатсыз, сондықтан әдеттегі несиені алу
үшін қажет құжаттарды толтыра алмайды. Ақпаратқа сәй-
кес, 2009 жылы 74 миллион ер мен әйел микрокредит алған,
олардың алған несиелерінің мөлшері 38 млрд долларды құ-
раған.
1
Gramеen қорының өмірден алынған оқиғалары
2
Микрокредиттеу. Индонезиялық кедей ерлі-зайыпты өз
үйінің жанынан ашқан дәмханасының арқасында күн көреді.
Олар микрокредит жөніндегі ақпараттық жиналысқа қатысып,
одан кейін 100 доллар көлемінде несие алады. Бұған азық-тү-
лік пен жабдықтар сатып алады, бұл оларға қысқа мерзім ішін-
де көп азық-түлік дайындауға мүмкіндік берді. Көп кешікпей
күнделікті табыс 33%-ға артты. Олардың ендігі арманы – жеке
мейрамхана ашу.
Микрожинақты шоттар. Филиппиндегі әпкелі-сіңлілі
екеу өз балаларының болашағы үшін ақша жинай бастай-
ды. «Күн сайын ақша жинаушы олардың үйіне келіп, Эльза-
дан және оның жинақ тобының басқа мүшелерінен шамамен
50 центтен жинайды. Тіпті кей күндері Эльза ақшаны арты-
ғымен береді. Оның бар мақсаты – тыртыса жүріп ақшасын
200 долларға жеткізіп, өз балаларын оқыту үшін ақы төлеуге
дайын болу».
Ақша жинаудың тағы бір жаңа көзі – краудфандинг. Крауд-
фандинг құрамына қаржыландырылатын жобаны ұсынушы
жеке тұлға немесе ұйым, идеяны қолдаушы жеке тұлғалар
немесе топтар, модераторлық ұйым және тараптар арасында
ұйыстырушы әрі дәнекер ретінде әрекет етуші платформа кі-
реді. Краудфандинг – шын мәнінде жаңа идея емес, ескі идея.
Мәселен, Азаттық мүсіні орнатылуға тиісті үлкен тұғырды
тұрғызу үшін мемлекеттік қаржының орайы келмеді. 1885
жылы арнайы қор осы мәселеге байланысты 120 мыңнан ас-
там салымшылардан қыруар қаржы жинады. Краудфандинг
мүсінді қалпына келтіру үшін 1980 жылдары қайтадан қолда-
нылды. Интернеттің арқасында краудфандинг жүйесін оңайла-
туға мүмкіндік туды, 2013 жылы 5,3 млрд долларға дейін ақша
жиналды. Өзінің көлемі мен уәдесіне қарамастан, ол дамушы
нарықтарда қор жинаудың күрделі үлгісі болды. Қытайда қар-
жыландыратын тараптар онлайн-алаяқтықтан, сенімді делдал-
дардың жоқтығынан, жасырын кедергілердің көп болуынан
сескенеді, ал зияткерлік меншік туралы заңдардың нашарлығы
краудфандингтің өсуіне үлкен бөгесін болды.
3.1-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Gramеen Bank, микроқаржыландыру және
краудфандинг туралы кейс
81
Халықаралық бизнес стратегиялары 3-тарау
Әлеуметтік кәсіпорын немесе қайырымдылық корпорациясы – қазіргі күні танымал болған жаңа кәсіп-
орын түрі. Мұндай ұйымдар адамның әл-ауқатын жақсартуға және қоршаған ортаны барынша қорғауға
қызмет етеді, сондай-ақ өз иелерінің пайда табуы үшін коммерциялық стратегияларды қолданады. Акцио
-
нерлерге ақшалай қаражат табу – маңызы жағынан әлеуметтік ықпалды арттырудан кейінгі іс. Әлеуметтік
кәсіпорындар коммерциялық немесе коммерциялық емес кәсіпорындар ретінде құрылады және құрылған
еліне байланысты, мәселен кооператив, қайырымдылық корпорациясы немесе қайырымдылық ұйымы тү
-
рінде іске кіріседі. Көптеген корпорациялар өздерінің міндеттемелерін жауапкершілікпен қабылдайды және
компанияның ақшасын қайырымдылық мақсаттарға жұмсайды, ал әлеуметтік кәсіпорынның қайырымды
-
лық қызметі – бизнес-миссия үшін ең негізгі, ең басты қызмет. АҚШ-та қайырымдылық корпорациясы
немесе B (benet) корпорациясы – Американың көптеген штаттарында заңмен бекітілген коммерциялық заң
-
ды тұлға. Ол заңға сәйкес айқындалған, яғни пайда табу мақсатымен қатар, қоғамға және қоршаған ортаға
оң әсерін тигізеді. Бизнес жүргізудің бұл түрлері – үлкен әрі тұтас қозғалыстың бір бөлігі және қазіргі кезде
халықаралық сипатқа ие болып отырған әлеуметтік кәсіпкерліктің үлгісі. 3.1-мысалды қараңыз: «Халықа
-
ралық деңгейде бизнес жүргізу: Gramеen Bank, микроқаржыландыру және краудфандинг туралы кейс».
Шетелдік инвестор үшін бизнес жүргізудің ең кең тараған түрі – корпорация. Мұнда инвестор бұрыннан
бар немесе жаңадан құрылған корпорацияның акцияларын сатып алады. Әдетте акционер ретінде инвес
-
тордың жауапкершілігі акцияларға төленген сомамен шектеледі. Акционерлер 50 штаттың хатшыларының
біріне инкорпорация куәлігін өтініш берген сәттен бастап корпорация құрылады. Бұрын Делавэр штаты өзі
-
нің либералды корпоративтік заңдарына байланысты корпорация құру жөнінен ең танымал болатын. Қазіргі
күні көптеген штаттар корпорациялардың бизнес жүргізуді жеңілдетуі үшін өз заңдарын оңайлатты. Тіркеу
-
ден кейін бизнес жыл сайын есеп беруге немесе мемлекетке франшиза салығын төлеуге тиіс. Көптеген штат-
тар корпорацияларды жергілікті тұрғындарға және шетелдіктерге тиесілі деп бөліп-жармайды. Корпорация
өзінің жарғысын мемлекет тарапынан алысымен, басқа тараптарға осы штатта бизнес жүргізу кезінде сол
фирма атауын пайдалануға тыйым салынады.
Шетел нарығына шығу стратегиялары
Тікелей шетелдік нарыққа шығуды қалайтын америкалық компания тек өкілдік құру ғана емес, соны-
мен бірге құрылған компаниямен бірлескен кәсіпорын, бөлімше құруды, кең ауқымды шетелдік еншілес
ұйым қалыптастыруды және бұдан басқа да бірнеше нұсқаны қарастырады. Шетелдік еншілес ұйымды құру,
өкілдікті құрумен салыстырғанда, іскерлік және құқықтық мәселелерді тереңнен қарастыруды талап етеді.
Өкілдік нарықты талдау және өнімді ұсыну сияқты шектеулі мақсаттар үшін құрылады. Қабылдаушы елдің
заңнамасы өкілдік қызметтің қандай түрлерін көрсете алатынын белгілейді. Мәселен, өкілдік ықтимал тұты
-
нушыларды тартуы мүмкін, бірақ олар не келіссөз жүргізе алмайды, не келісімшарт жасаса алмайды, не бол-
маса бас компания үшін бекітіліп берілген тапсырмаларды да орындай алмайды. Өкілдіктің әрекет етуінің
артықшылығы компания шет мемлекетте бизнес жүргізіп отырған компания болып саналмайды, сондықтан
қабылдаушы ел оның қызметін реттемейді және оған шетелдік салық салынбайды. Мұндай кеңселерді құру
салыстырмалы түрде алғанда арзан әрі оңай.
Сол жерде тұрақтап бизнеспен айналысу үшін компанияға шетелде бизнесті жүргізетін кәсіпорнын ор
-
наластыру қажет. Бірлескен кәсіпорын компанияға клиент пен тарату желілері, маңызды мемлекеттік қыз-
меткерлермен байланыстар жасау және қабылдаушы елдің құқықтық, нормативтік жүйесін білу сияқты ар-
тықшылықтары жергілікті серіктеспен тәжірибе мен тәуекелдерді бөлісуге де мүмкіндік береді. Бірлескен
кәсіпорын шетелдіктердің толық иелігіндегі еншілес ұйымдар құруға тыйым салатын елдерде жалғыз нұсқа
болуы мүмкін. Бірлескен кәсіпорын әдетте серіктестік болып есептеледі, бірақ ол өз қызметін капиталдың
бір бөлігіне иелік ететін тараптың әрқайсысымен корпорация, не болмаса жауапкершілігі шектеулі компания
құру арқылы жүзеге асыра алады. Кәсіпорындардың бұл түрлері бірлескен акционерлік кәсіпорындар деп
аталады. Үшінші нұсқа, егер тараптар жаңа заңды тұлғаны құрмай-ақ, белгілі бір тапсырмаларды орындауға
келісім берсе, онда келісімшарт негізінде бірлескен кәсіпорын болып саналады. Алайда қабылдаушы ел
-
дің салық салу, жауапкершілік және коммерциялық, корпоративтік заңнамасы сияқты факторлар бірлескен
кәсіпорынның формасына әсер етеді. Бірлескен кәсіпорынның тараптары бұл кәсіпорынның АҚШ заңына
не қабылдаушы елдің заңына не болмаса үшінші елдің заңдарына сәйкес құрылуға болатынын және аталған
заңдардың қайсысы ең қолайлы болатынын анықтауы қажет.
Сыртқы нарыққа шығудың тағы бір тәсілі – шетелдік еншілес компания немесе аффилирленген кәсіп-
орын. Компания тәуелсіз шетелдік еншілес компания не аффилирленген кәсіпорын құратынын өзі шешеді.
82
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Аффилирленген тұлға – бір елдегі компанияның тікелей немесе жанама иелігіндегі және бақылауындағы бас-
қа елде орналасқан кәсіпорны. Оның дауыс беретін бағалы қағаздарының 10%-ын иелену әдетте «бақылау»
деп саналады. Еншілес компания әдетте шет мемлекеттің заңнамасына сәйкес құрылады және ол шет мем
-
лекетте тапқан пайдаға салық төлейді, алайда бас компанияның табысына қабылдаушы елде салық салын-
байды. Бір кәсіпорынның еншілес компаниясы басқа компанияның тауарлары мен қызметтеріне ақы төлейді,
сондықтан шетелде еншілесі бар компаниялар көбінесе трансферттік баға белгілеу арқылы кәсіпорынның
жалпы салық міндеттемелерін азайтуға тырысады. Компаниялар бұл трансферттік бағаларды өздерінің тап
-
қан пайдасын салық мөлшерлемесі төмен елдерге жіберу үшін қолданады. Кей елдерде шетелдік еншілес
компаниялар қатты қадағалануы мүмкін. Мысалы, кейбір қабылдаушы елдер еншілес компаниялардың бір
бөлігін осы компанияның жергілікті иелеріне беруді, ал директорлар кеңесіне жергілікті азаматтарды енгізуді
талап етеді. Кей елдерде толық иеліктегі шетелдік еншілес компанияларды құру мүмкін болмай жатады. Бұ
-
ған қоса, шетелдік корпорация туралы заңдар бас компанияның жауапкершілігін шектеуде АҚШ-тың заңдары
сияқты жұмсақ болмауы мүмкін. Ал енді тағы бір елдерде бас компанияға арыз беру үшін несие берушінің
корпоративтік пердеден өтуі оңайырақ. Шетелдік еншілес компанияның филиалдан артықшылығы, бас ком
-
пания шектеулі жауапкершілікке ие және бизнестің әр алуан түрін жүзеге асыра алады.
Кәсіпорынның қандай түрі таңдалса да, мейлі ол бірлескен кәсіпорын болсын, не болмаса шетелдік ен
-
шілес компания болсын, компания жаппай мақұлдау процесінен өтуі қажет. Рұқсат алғаннан кейін шетелдік
кәсіпорынға бизнесті жүргізу үшін бизнес-лицензия беріледі. Қытайда мақұлдау процесінің жөн-жосығын
жақсы білетін және орталық билікпен, жергілікті билік органдарымен байланысы (гуаньси) бар қытайлық
кеңесшіні пайдалану маңызды. Қытайға инвестициялау туралы қосымша ақпарат алу үшін 9-тарауды қара
-
ңыз: «Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай».
Шетелдік корпорациялар туралы заң
Акционерлер мен директорлар кеңесі сияқты әртүрлі топтардың рөлі мен міндеттері шетелдік корпора-
тивтік заңдарға сәйкес әртүрлі болып келеді (3.2-мысалды қараңыз: «Салыстырмалы құқық: АҚШ, Германия
және Жапониядағы корпоративтік басқару»). Жапонияның корпоративтік заңы АҚШ-тың корпоративтік заңы
-
на өте ұқсас: акционерлер директорлар кеңесін сайлайды және директорлар корпорация мен оның акционер-
леріне адал болып, қамқорлық көрсетуге дәстүрлі міндеттеме алады. Алайда Жапониядағы бағалы қағаздар
туралы заңдар Америка Құрама Штаттарындағы бағалы қағаз жөніндегі заңдар секілді маңызды рөл ойна
-
майды. Жапонияда корпоративтік желілердің кеңеюін қаржыландырудың негізгі құралы – бағалы қағаздарды
орналастыру емес, банктік қаржыландыру.
3.1-сурет. Стратегия
83
Халықаралық бизнес стратегиялары 3-тарау
Корпоративтік капитал, негізінен, жеке көздерден қаржыландырылатындықтан, АҚШ-тың бағалы қағаз-
дар туралы заңдарында қарастырылған «ақпаратты ашу қажеттігі» Жапонияда АҚШ-тағы сияқты аса маңыз-
ды емес.
Ал Германия, Қытай және Францияның корпоративтік заңнамасының директорлар кеңесінің мақсат-
мүдделеріне және қоғамдағы корпорацияның рөліне қатысты ұстанымы әртүрлі болып келеді. Германия екі-
деңгейлі директорлар кеңесін тағайындайды: бақылаушы және басқарушы кеңес. Қызметкерлер мен акцио-
нерлер бақылаушы кеңестің тең жартысын сайлайды, ал бақылаушы кеңес басқарма мүшелерін тағайын-
дайды. Бақылаушы кеңес басқарушы кеңестің қызметін бақылап отырады және қаржы есебін, басты-басты
корпоративтік шешімдерді бекітеді.
Корпоративтік мақсаттар мен міндеттер
АҚШ, Жапония және Германияның корпоративтік бас-
қару құрылымдарын ерекшелендіретін бір нәрсе – әртүрлі
мүдделі тараптардың компанияға мониторинг пен бақылау
жүргізудегі рөлі. Мысалы, АҚШ-та негізгі мүдделі тарап
акционер болса, ал Жапония мен Германияда салыстыр-
малы түрде еңбекті алдыға шығарады. Америкалық құқық
институы корпорацияның негізгі міндеті «корпоративтік
табыс және акционерлердің түсіретін пайдасы» болуы ке-
рек деп пайымдайды. Дәстүрлі түрде қалыптасқандай, жа-
пондық корпорациялар акционерлердің пайдасын барынша
арттырудан гөрі, ұсақ үлес иелерінің мүддесі үшін әрекет
етеді. Оның корпоративтік басқару жүйесі акционерлер-
дің мүдделерінен гөрі қызметкерлер мен кредиторлардың
мүдделерін қорғауға баса назар аударады. Басқарушы топ
акционерлік құнды арттыра алмайды, өйткені олардың қо-
лында ынталандыру функциясы аз. Германия заңы неміс
корпорацияларының мақсаттарын нақты айқындап береді.
Оның бизнес-корпорация туралы заңында: «басқарушы ке-
ңес өзіне үлкен жауапкершілік ала отырып, корпорацияны
кәсіпорынның және қызметкерлердің, бүкіл қоғам мен мем-
лекеттің игілігі үшін басқаруы керек» деп айтылған. Неміс
заңында менеджерлер компанияны тек акционерлердің ғана
емес, бірнеше мүдделі тараптардың пайдасына басқарады
делінген.
Басқарушы құрылым
АҚШ-та акционерлер әдетте жыл сайынғы акционер-
лердің жиналысында директорларды сайлайды. Жұмыс-
шылар корпоративтік басқару жүйесіне қатыспайды десе
де болады. Жапония Америка Құрама Штаттары сияқты
бірдеңгейлі басқарушы құрылымды пайдаланады. Дәстүр
бойынша, Жапонияның басқарушы кеңестері үлкен бола-
ды, ал кейбір ірі компанияларда директорлардың саны елуге
дейін жетеді. Әдетте басқарма мүшелері қазіргі немесе бұ-
рынғы буын және орта буын менеджерлері ішінен іріктеліп
алынады. Жапонияда корпоративтік басқарманың басшысы
мен директорының рөлдері аралас түрде болса, АҚШ кор-
поративтік басқару заңнамасында олардың рөлдері бөлек
және тәуелсіз. Германияда қолданылатын жүйе АҚШ пен
Жапониядағы жүйеден айтарлықтай өзгеше. Германияның
ірі компанияларында қызметкерлер директорлар кеңесі-
нің жартысын өздері таңдайды. Мұндай тәжірибе «шешім
қабылдауға жұмысшылардың қатысуы» ретінде белгілі.
500-ден астам қызметкері бар заманауи неміс корпорацияла-
ры екідеңгейлі басқарма құрылымына ие. Бақылаушы кеңесі
стратегиялық қадағалау рөлін, ал басқарушы кеңес еңбек
процесін және күнделікті басқару рөлін атқарады. 2000-нан
астам қызметкері бар компанияларда бақылаушы кеңесінің
жартысын қызметкерлер, ал екінші жартысын акционерлер
құрайды. Бақылаушы кеңесінің құрамында корпорацияның
жеткізушілер мен тұтынушылар сияқты сатылы қарым-
қатынастары бар фирмалардың өкілдері де болуы мүмкін.
Бақылаушы кеңес басқарма кеңесін тағайындайды және
бақылайды. Осылайша неміс басқару құрылымы өздерінің
акционерлері емес қатысушылардың мүддесін анық көрсе-
теді және негізгі стратегиялық шешімдер қызметкерлер мен
олардың өкілдерінің келісімінсіз қабылданбайтынына кепіл-
дік береді.
3.2-мысал. Салыстырмалы құқық: АҚШ, Германия және Жапониядағы корпоративтік басқару
3
Басқарушы кеңес бақылаушы кеңестің бекіткен стратегиялық міндеттерін жүзеге асыра отырып, компа-
нияны басқару жөнінде күнделікті шешімдер қабылдайды. Германияның корпоративтік құрылымы басты
назарды қызметкерлердің, содан соң акционерлердің мүддесіне аударады.
Қытайда корпоративтік шешімдер қабылдауда акционерлердің келісіміне басымдық беріледі. Құрама
Штаттардан айырмашылығы, акционерлік билік компанияның күнделікті жұмысын қамтиды. Қытайдың
корпорациялар туралы заңына сәйкес, ірі компаниялардан компанияның қаржы істерін қадағалау және бақы
-
лау құқығы бар акционерлердің бақылау комитетін құруды талап етеді. Бұдан өзге, акционерлер директорлар
кеңесі жүзеге асыруға тиіс өз шешімдерін қабылдауға құқылы. Бизнес-жоспарлар мен инвестициялық ше
-
шімдерді директорлар кеңесі жасайды, ал акционерлерге мақұлдау үшін ұсынылады.
Француз корпоративтік құқығы бірегей болғандықтан мемлекеттік корпорацияға немесе акционерлік кә
-
сіпорынға балама басқару құрылымын ұсынады. Корпорацияның жарғысында америкалық стильдегі дирек-
торлар кеңесі басқаратын басқару құрылымын немесе басқару комитетінің, атқарушы органның және ак-
ционерлердің кеңестерінен тұратын басқару құрылымын таңдау мүмкіндігі қарастырылған. Соңғы аталған
басқару құрылымы Германияның екідеңгейлі жүйесі сияқты қызмет атқарады. Акционерлер кеңесі АҚШ
корпоративтік заңнамасына сәйкес директорлар кеңесіне берілген өкілеттіктердің басым көпшілігіне ие.
84
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Корпоративтік пердені түру
Америка Құрама Штаттарының корпоративтік заңнамасы мен тәжірибесі корпорация үшін қолайлы сана-
лады. Корпоративтік нысанның ұсынған жеке жауапкершілікті шектеу мәселесі АҚШ соттары тарапынан қа-
таң қорғалады. Минималды капиталдандыру арқылы корпорацияның құрылуы корпоративтік акционерлерді
корпорацияның қарыздары мен міндеттемелері үшін жеке жауапкершіліктен қорғау үшін жеткілікті. Мұндай
қорғау акционер жеке тұлға немесе бас корпорация болатынына қарамастан беріледі. Осылайша корпорация
тәуелсіз еншілес компанияны өзін жауапкершіліктен қорғау үшін пайдалана алады. Дегенмен АҚШ заңы
сотқа корпоративтік пердені түру доктринасы арқылы корпоративтік нысанды елемеуге мүмкіндік береді.
Егер корпоративтік нысан жалған болып есептелсе, америкалық соттар жалған корпорацияның қарыздары
үшін акционерлерге қарсы жеке талап-арыз беруге рұқсат етеді.
Raven Metal Products компаниясының МакГэннге
4
қарсы ашқан сот ісінде корпоративтік кәсіпорынды ес-
кермей және кәсіпорын иелерін жауапкершілікке тарту керек пе деген мәселелерді шешу кезіндегі соттың
қарастырған кейбір факторлары көрсетілген. Raven Metal Products компаниясы Northeast Trailer Inc. компа
-
ниясына жеткізілген материалдар үшін төленуге тиіс соманы төлемегендіктен және келісімшарт ережелерін
бұзғаны үшін Бренда МакГэннің үстінен сотқа шағым түсіреді. Бренда МакГэнн – Northeast Trailer Inc. ком
-
паниясының жеке-дара директоры, қызметкері және акционері. Northeast Trailer Inc. компаниясында ешқан-
дай жиналыстар өткізілмеген, не корпоративтік жазбалар болмаған. МакГэнн корпоративтік қаражатты жеке
шығындарды төлеу үшін пайдаланған. Сот корпоративтік пердені түру үшін орындалуы керек екі мәселе
бар екенін мәлімдейді. Біріншіден, үлес иелері транзакцияларға қатысты корпорацияда үстемдік етуі керек.
Екіншіден, мұндай үстемдік алаяқтық жасау үшін немесе талапкерге қарсы теріс әрекет жасау үшін қолда
-
нылады. Сот заңсыз әрекеттер орын алмаған және МакГэннің Northeast компаниясына үстемдік етуіне қа-
рамастан, іс жүзінде алаяқтық туралы ешқандай дәлел жоқ деп корпоративтік пердені түруден бас тартады.
Сонымен қатар сот жеке шығындарды төлеуге кеткен корпоративтік қаржының МакГэннің корпорациядағы
қызметтері үшін өтейтін шығындарынан аспайтынын атап өтті. Бұл оқиға АҚШ-тың корпоративтік нысан
-
ның жауапкершілігін шектеуді қолдауға қатысты көзқарасын білдіреді.
Төмендегі мысалда Finnish Fur Sales компаниясының Шулофқа қарсы ісі АҚШ-тың корпоративтік пердені
түруге қарсы тұру презумпциясының басқа елдерде қатаң сақтала бермейтінін көрсетеді. Бұл істе жауапкерші
-
ліктің жеке механизмі ретінде аударым вексельдері мен айналым құжаттарын реттейтін заңдық нормалар қарас-
тырылады. Бұл заңдық нормалар 15-тарауда «Халықаралық сауданы қаржыландыру» тақырыбында толығырақ
қамтылады.
Finnish Fur Sales Co., LTD. компаниясының Джульетта Шулофқа қарсы ісі
770 F. Supp. 139 (S.D.N.Y. 1991)
Лейже – федералдық аудандық судья. Бұл шара
Финляндияның Вантаа қаласындағы екі аукционда са-
тып алынған аң терілеріне байланысты алынған қарыз-
ға қатысты сомаларды жинау жөнінде. Талапкер Finnish
Fur Sales Co., Ltd. («FFS») компаниясында өңделген
2469 түлкі терісіне ақшаның төленбегені туралы жауап-
керлер Julitette Shulof Furs, Inc. («JSF») корпорациясы
және Джордж Шулофқа қатысты өтінішін растайды.
Тағы бір талап-арыз беруші Оkоbank Осуuspankkien
Keskuspankki Oy («Okobank») жауапкерлер JSF корпора-
циясы мен Джульетта Шулофқа қарсы аударым векселі-
нің міндеттемелерін орындамағаны жөнінде растайды.
FFS – Финляндия заңы бойынша құрылған жауапкер-
шілігі шектеулі компания, ол жыл сайын бірнеше рет
өткізілетін ашық аукционда финдік аң өсірушілердің
өңдеген терілерін сатады. Аукциондар аукцион катало-
гінде көрсетілген нақты сауда шарттарына («Шарттар»)
сәйкес жүргізіледі, ал оның көшірмесі аукционға дейін
әрбір болашақ қатысушыға беріледі. Ағылшын тіліндегі
аудармасы каталогтің мұқабасында көрсетіледі.
JSF – бұл 15 жылдан бері тері бизнесімен айналы-
сып келе жатқан Нью-Йорк корпорациясы. JSF қызмет-
кері Джордж Шулоф 1935 жылдан бері тері саласында
жұмыс істейді. Шулоф мырза 1987 жылдың қаңтар, ма-
мыр айларында Финляндиядағы Вантаа қаласында өткен
FFS аукционына қатысады. Ол қаңтар айындағы аук-
ционда 500 000 доллардан астам, ал мамыр айында ша-
мамен 700 000 долларға тері сатып алды. FFS компания-
сы JSF-тің жауапкершілігімен қоса, Финляндия заңы не-
гізінде, сауда-саттық әдет-ғұрыптары мен тәжірибесіне,
«шарттардың» 4-бөлімінің ережелері негізінде осы қа-
рызға Шулоф мырза жеке жауап береді. 4-бөлімде «Аук-
ционда сауда-саттыққа қатысатын кез келген адам сатып
алатын тауарлар үшін толық төлем жасалмайынша, өз
борышына кепілдік береді» деп мәлімдейді. Джордж
Шулоф бұл ереженің Нью-Йоркте және Финляндияда
ешқандай заңды күші жоқ деп, кез келген жеке жауап-
кершілікті мойындамайды. JSF ақшалай төлем жасап,
30 328,39 АҚШ доллары үшін аударым векселін қабыл-
дайды. Талап-арыз берушілердің пікірінше, 1989 жыл-
дың қаңтарында Okobank белгілеген тәртіп бойынша
аударым векселінің иесі ретінде 1989 жылдың шамамен
7 ақпанында Нью-Йорктегі Leumi банкіне ұсынған кезде
әшкере болады. Аударым векселінде «Juliette Shulof Furs
Inc.» деп баспа әріптерімен жазылған атаудың үстінде
«Juliette A. Shulof» деген қолтаңба қойылған.
85
Халықаралық бизнес стратегиялары 3-тарау
Джордж Шулофтың жауапкершілігі
Бұл істе Нью-Йорктің құқық таңдау ескертпелерінің
қолданылуына талдау жасалуы қажет. «Шарттардың»
15-бөлімінде «бұл шарттар Финляндия заңнамасымен рет-
теледі» деп көрсетілген. Осы аймақтың соттары құқық таң-
дау ескертпесін («таңдауға ақылға қонымды негіз бар бол-
ған жағдайда») қолданады. Финляндияның даулы транзак-
цияларға қатысты байланыстары елеулі болып есептеледі,
егер Финляндия заңының қолданысы Нью-Йорктің жария
тәртібіне нұқсан келтірмесе, онда құқық таңдау ескертпесі
орындалуға тиіс. Шулоф мырза Нью-Йорк заңы бойынша
шарттардың 4-бөлімін жарамсыз деп санайды, себебі ол
Нью-Йорктің корпорация қызметкерлеріне жеке жауапкер-
шілікті жүктеуге қатысты саясатына қайшы келеді.
Нью-Йорк заңында, сондай-ақ Финляндия заңында
да «Аукционда сатуға ұсынылған мүліктің иесі сатылым
тәртібін, шарттарын және мерзімін белгілеуге құқылы».
«Аукцион орын алған жерде және сол уақытта жариялан-
ған аукционның шарттары сатып алушыға бұл туралы
білетін-білмейтініне қарамастан міндетті болып сана-
лады» деп анық көрсетілген. Бұл істе Джордж Шулоф
«4-бөлiмнiң ережелерi әділ емес және Нью-Йорк соты
оны күшіне енгізбеуі керек» деп мәлімдейді. Дегенмен
шарттармен таныса келе, мәтіннің көлемі бір ғана беттен
тұратынын және 4-бөлімді қоса алғанда барлық шарт-
тардың кішкентай болса да, бірдей көлемде басылғанын
және анық жазылғанын көруге болады. Осы жағдайларға
сәйкес, Нью-Йорк сотының тері аукционында саудаласып
үйреніп қалған жауапкерлер қолдауымен болған дербес
коммерциялық транзакцияға қатысты 4-бөлімді қолдану-
дан бас тартуы екіталай. Нью-Йорк заңына және саясаты-
на нұқсан келтіретіндей ештеңе болмағандықтан, бұл сот
Нью-Йорк сотының осы мәселеге Финляндия заңын қол-
данатыны туралы қорытынды жасайды. Сондай-ақ сот
осындай қорытынды құқық таңдау туралы келісімшарт
ескертпесі болмаса да, Нью-Йорктің коллизиялық ереже-
леріне сәйкес жасалды деп атап өтеді. Осылайша Шулоф
мырза 1987 жылғы FFS компаниясының аукциондарында
сатып алған аң терілері үшін FFS компаниясына келтір-
ген кез келген шығын үшін JSF компаниясымен бірге бір-
лескен және жеке жауапкершілікке тартылуға тиіс.
Джульетта Шулофтың жауапкершілігі
Тараптар Нью-Йорк заңы Джульетта Шулофтың жа-
саған аударым векселіне қатысты және оны Нью-Йоркте
төлеуге болатыны туралы жауапкершілігін реттейтіні-
не келіседі. Тараптар Нью-Йорк штатының қабылдаған
Бірыңғай сауда кодексінің 3-бабының ережелеріне сәй-
кес, аударым векселінің төлем құжаты болатынына дау
айтпайды. Кодекстің тиісті бөлімінің 3-403-парагра-
фында уәкілетті өкілдердің қолдары мен қолтаңбасына
қатысты мәселелер қарастырылады. (2) бөлімге сәйкес,
құжатқа өз атынан қол қойған уәкілетті өкілдің:
а) құжатта аты-жөні немесе өкіл ретінде қолтаң-
басы көрсетілмесе, бұған жеке жауапты болады;
ә) іске тікелей қатысы бар тараптар арасында
анықталған өзгеше жағдайлардан басқа, құ-
жатта уәкілетті тұлғаның аты-жөні көрсеті-
ліп, бірақ оның уәкілетті тұлға ретінде уәкілет-
тігін көрсететіндей қолтаңбасы көрсетілмесе
я болмаса құжатта уәкілетті тұлғаның аты-
жөні көрсетілмесе, бірақ оның уәкілетті тұлға
ретінде уәкілеттігін көрсететіндей қолтаңбасы
көрсетілсе, онда бұған жеке жауапты болады.
Осы бөлімнің ресми түсініктемесінде әрбір қол-
таңбаға және олардың заңды салдарына мысалдар
келтірілген. Уәкілетті өкіл өзі жеке жауапты болмай-
ды, егер уәкілетті тараптың атынан қол қойған болса:
«Питер Прингл, агент Артур Адамстың атынан» немесе
«Артур Адамс, агент» (сенім білдіруші құжатта көрсе-
тілген жағдайда). Егер қолтаңба «Артур Адамс, агент»
немесе «Питер Прингл, Артур Адамс» сияқты қойылған
болса, онда сот ісіне тікелей қатысты тараптар арасын-
да өкілдің уәкілеттігін дәлелдеу үшін сот талқылауында
ауызша дәлелдемелер ұсынылуы мүмкін.
Қарастырылып отырған істе Шулоф ханым «Juliette
Shulof Furs Inc.» деп баспа әріптерімен жазылған атау-
дың үстіне «Juliette A. Shulof» деп құжатқа қол қойған,
ал құжатты теріп, құрастырған FFS компаниясы. Нью-
Йорк заңына сәйкес, осындай қолтаңбалардың қыр-сы-
рын ашуда аударым құжаттарына айрықша мән беріледі.
Алдыңғы талқылаудан анық көрініп тұрғандай, қарас-
тырылып отырған іс екіұшты болып жатса, Нью-Йорк
заңы корпорация қызметкерлеріне жеке жауапкершілік
жүктеуге қарсы. Алайда мұндай жария тәртіптен гөрі,
Нью-Йорк Бірыңғай сауда кодексінің 3-403-параграфын-
дағы жария тәртіпке басымдық береді. Бұл қағидалардың
мақсаты – «коммерциялық құжаттарға, сондай-ақ «ауда-
рым құжаттарын қабылдаушылардың кімнің құжатта-
рын қабылдағанын бірден анықтай алатын қажеттіктен
туындайтын талаптарға қатысты заңдардың сенімділігін
және олардың анықтылығын қамтамасыз ету».
Әрине, Okobank-тің ешқашан Шулофтармен, не JSF
компаниясымен ісі болған емес. Шулоф ханым белгілен-
ген тәртіп бойынша аударым векселінің ұстаушысы ре-
тінде Okobank-тің мәртебесіне күмән келтіретіндей не-
месе FFS тарапынан алаяқтық туралы жалған мәлімде-
мелерге қатысты маңызды мәселені көтеру үшін жеткі-
лікті дәлелдемелер ұсынбайды. Осыған сай, сот Шулоф
ханымның аударым векселіндегі қолтаңбасы оның тек
уәкілетті тұлға ретінде қол қойғанына сену үшін ешқан-
дай негіздеме бермейді, сондықтан ол вексельдегі сомаға
жеке жауапты деп санайды. ШЕШІМ ҚАБЫЛДАНДЫ.
Түйін
• АҚШ-тың корпоративтік заңы бойынша, корпора-
ция атынан жүзеге асырылатын іс-әрекеттер үшін
корпорация қызметкерлеріне жеке жауапкершілік
жүктеуге қарсы берік жария тәртіп бар.
• Финляндия заңнамасына сәйкес аукционда сатып
алынған тауарлардың кепілі ретінде агент жеке
жауапты болады.
• Аударым векселіне немесе жобаға қол қойған
корпорация қызметкері жеке жауапкершіліктен
құтылу үшін тек өкіл ретінде ғана қол қойдым
деп мәлімдеуі керек.
• Айналым құжаттарын реттейтін заңның негізін-
дегі жария тәртіп бойынша сол вексельдің ұстау-
шысы тиісті уақытта қол қойылған құжатқа
қатысты төлем жасата алады.
• Сот елінің берік жария тәртібіне қауіп төнбесе,
таңдау мен транзакция арасында ақылға қоным-
ды байланыс болған жағдайда, келісімшарттың
құқық таңдау ескертпесі жүзеге асырылады.
• Аукциондағы тауар иелері сауда-саттық тәртібін,
шарттарды және мерзімді белгілеуге құқылы.
86
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Корпоративтік пердені түрудің тағы бір тәсілі – корпоративтік жауапкершілік. Бұл теорияны АҚШ сот-
тары қабылдамаса да, кей шетелдік соттар мұны мойындайды. Корпоративтік жауапкершілікке сәйкес, енші-
лес кәсіпорындар тұтастай немесе жеке жауапкершілікке ие кәсіпорындар ретінде қарастырылады. Сондық-
тан бас компания өзінің еншілес компанияларының әрекеттеріне, немесе франчайзер өзінің франчайзилерінің
әрекеттеріне жауапты болуы мүмкін. Кейбір жағдайларда әрбір жеке еншілес ұйым немесе франчайзи басқа
еншілес ұйымдардың, немесе франчайзилердің әрекеттері үшін жауапты болады. Бұл тәртіпті Touche-Ross &
Co. компаниясының Bank Intercontinental, Ltd банкіне қарсы ісі бойынша Кайман аралдарының Жоғарғы соты
қадағалады (салыстырыңыз: Sandra K. Miller, «Piercing the Corporate Veil among Aliated Companies in the
European Community and in the U.S.: A Comparative Analysis of US, German, and U.K. Veil-Piercing Approaches»,
36 Am. Bus. L. J. 73 [1998]). Бұл іс бойынша Кайман аралдарындағы Touche-Ross банкі Кайман аралдарында
-
ғы Intercontinental банкіне аудит жүргізеді. Содан кейін Intercontinental компаниясы Touche-Ross International
және оның барлық еншілес компанияларының үстінен сотқа талап-арыз беруге әрекеттенеді. Нью-Йорктегі
Touche-Ross компаниясы Intercontinental банкінің оны сотқа беруіне байланысты соттың тыйым салу шешімін
алу үшін Кайман аралдарының сотына арыз береді. Кайман аралдары соты Нью-Йорктегі Touche-Ross, Кай
-
ман аралдарындағы Touche-Ross және штаб-пәтері Швейцарияда орналасқан Touche-Ross International компа-
ниясы ортақ кәсіпорынды құрайды деп шешеді. Ортақ кәсіпорын болып саналғандықтан, еншілес компания
қауымдастырылған мүшенің әрекеттері үшін ортақ жауапкершілікке ие.
Шетелде бизнес құру
Шетелде бизнес құру немесе кеңсе ашуға байланысты талаптар ел-елде уақыт өткен сайын елеулі түрде
өзгеріп отырады. Сыртқы нарыққа шығудың ең қарапайым жолы – сыртқы сауда өкілін не болмаса агентін
жалдау. Алайда кейбір елдерде шетелдік компанияларға жергілікті азаматтарды сауда өкілі немесе агенттер
ретінде жалдауға тыйым салынған. Десек те шетелдік экспорттаушы басқарушылық келісімдері арқылы
өз агенттеріне айтарлықтай бақылау жасай алады. Мұндай келісімдер шетелдік экспорттаушыға ешқандай
салық мiндеттемесін жүктемейді; шетелдік компанияның салық міндеттемесі әдетте өкілдікке тағайындал
-
ған кез келген шетел азаматының табыстарымен шектеледі.
Сыртқы нарыққа шығудың келесі тәсілі – өкілдіктің немесе филиалдың құрылуы. Бас компания тәуелсіз
заңды тұлға құрмай-ақ, филиалмен бірге операцияның кез келген түрін, мәселен сауда кеңселерін, өндірістік
және тарату нысандарын құра алады. Әдетте филиал бас компанияның сауда атауын қолданып жұмыс істей
-
ді. Мұндай операциялардың өзіндік артықшылықтары бар: филиал құрудың қарапайымдылығы, орталық-
тандырылған басқару, үшінші тарапқа құпия ақпаратты ашудың қажеті жоқ. Олардың негізгі кемшіліктері:
қабылдаушы елдің салық салу қаупі, филиал қызметі үшін шексіз жауапкершілік, мәселен өнімнің сапасы
үшін жауапкершілік. Көптеген елдерде кәсіпкерлікпен айналысу үшін рұқсат қажет, ал кей елдерде шетел
кеңсесін тіркеу үшін бірнеше мекеменің өтініштері талап етіледі. Индонезияда шетелдік өкілдік тек сатып
алу-сату туралы келісімшартына қол қоюмен, төлемдер жинаумен және басқа да қарапайым бизнес опера
-
цияларын жүргізумен шектеледі. Әр елдің өзінің шектеу қоятын операциялары болуы мүмкін.
Сыртқы нарыққа шығу барысындағы маңызды мәселе – компанияның атауын қорғау. АҚШ-та корпора
-
тивтік және сауда атаулары жекелеген штаттардың жарғысына сәйкес қорғалған. Коммерциялық атау тіркел-
геннен кейін барлық басқа тұлғалар мен компанияларға бұл атауды пайдалануға тыйым салынады. Көптеген
шет мемлекетте компания атауын қорғаудың жалғыз жолы – компанияны шетел сауда маркасы ретінде тіркеу.
Басқа елде тұрақты бизнес жүргізуді ойлаған компаниялар тәуелсіз еншілес ұйымды құра алады неме
-
се бұрыннан құрылған компанияны сатып ала алады. Көптеген елдер Америка Құрама Штаттарындағыдай
жауапкершілігі шектеулі әртүрлі субъектілерді құруға рұқсат етеді. Мысалы, Франция азаматтық кодексі
жеке серіктестікті (толық серіктестік және коммандиттік серіктестік), жауапкершілігі шектеулі компанияны
(әдеттегі немесе қосымша жауапкершілік), акционерлік қоғамды (корпорация ашық және жабық) және өнер
-
кәсіп кәсіпорнын (мемлекеттік немесе муниципалдық) мойындайды.
Корпоративтік ұйымды әлемнің барлық елдері біледі және таниды, бірақ әртүрлі құқық жүйелерінде
корпорация атаулары мен қысқартуларының өзіндік ерекшелігі бар. Америка Құрама Штаттарында ком
-
панияның атауынан кейін қолданылатын «Inc» сөзі «incorporated», яғни біріктірілген корпорация дегенді
білдіреді. «Limited» немесе «Ltd» Канадада және Ұлыбританияда қолданылады. Sociedad Anonyme дегенді
қысқаша «S.A.» деп алады, бұл – Франция мен Испаниядағы корпоративтік белгілер. «SpA» немесе Societa
per Azioni – корпорацияны білдіретін италиялық символ, ал «Y.K.» немесе «Yugen-Kaisha» – корпора
-
цияны таңбалайтын жапондық белгі. Ресей және АҚШ кәсіпорындары түрлерінің номенклатурасы ұқсас
87
Халықаралық бизнес стратегиялары 3-тарау
болғанымен, ресейлік кәсіпкерлік нысандарында елеулі айырмашылықтар бар. Мысалы, салық салу мақ-
саттары үшін ресейлік серіктестік – тәуелсіз субъект, ал АҚШ-та кәсіпорындарға салынатын қосарланған
салық түрі ресейлік кәсіпорын үшін тиімсіз. Яғни мұндағы айтылып отырған қосарланған салық алдымен
кәсіпорынға, содан кейін акционерлерге салынады.
АҚШ заңында жоқ тағы бір нұсқа – қосымша жауапкершілігі бар жауапкершілігі шектеулі компания.
АҚШ компаниялары секілді ресейлік стандартты жауапкершілігі шектеулі компания – компания қарызына
қатысты иелерінің жауапкершілігін өз салымдары құнының мөлшеріне дейін шектейді. Қосымша жауапкер
-
шілігі бар жауапкершілігі шектеулі компания – компания иелерін банкрот кезінде компания қарыздарын тең-
дей етіп бөліп төлеуге мәжбүрлейді. Бұл кредиторларға тиімді, мұны кредиторлардың қауіпсіздігін қосымша
қамтамасыз ету үшін жасалған деуге де болатындай.
Акционерлік қоғам – корпорацияның ресейлік формасы және ол 1996 жылғы кәсіпорындар туралы заң
-
мен реттеледі. Осы заңға сәйкес, акционерлік қоғам ашық және жабық болуы мүмкін. Жабық нұсқасындағы
қоғамда акционерлер саны елуден аспайды. Олар акциялардың кез келген кезекті эмиссиясында пропорцио
-
налды үлесін сатып алуға қатысты айрықша құқығы арқылы меншік құқығын сақтай алады. АҚШ заңынан
айырмашылығы, бұл ресейлік заң бойынша еншілес компаниялар бас компанияларға қарсы қолдануға бола
-
тын кейбір құқықтар береді. Бас компания еншілес ұйымдарына берген кез келген бұйрықтарына қатысты
ортақ және жеке жауапкершілікке ие. Сондай-ақ ол бас компанияның кінәсінен кеткен еншілес ұйымдардың
төлем қабілетсіздігіне де жауап береді. Бұған қоса, еншілес ұйымдардың акционерлері бас компанияның
кінәсінен келтірілген шығындар үшін бас компанияға қарсы талап-арыз беруге құқылы.
5
Шет мемлекеттердің бәсекені қорғау заңы
Егер сыртқы нарыққа шығудың стратегиясы ретінде бір шетелдік компанияны сатып алу туралы шешім
қабылданса, онда қабылдаушы елдің заңнамасына сәйкес компанияны сатып алу заңдылығы, атап айтқанда,
қабылдаушы елдің монополияға қарсы заңына немесе бәсекені қорғау заңына сәйкес келетінін мұқият зер
-
делеу қажет. Бәсекені қорғау заңының озық жүйесінің пайдаланушысы ретінде Еуропалық одақты мысалға
алуға болады. Еуропалық одақ елінде орналасқан компанияны сатып алу үшін сатып алушы Еуропалық
комиссияның IV директоратынан рұқсат алуы керек. Төменде берілген Комиссияның 17/11/1999 жылғы ше
-
шімінде Еуропалық бәсекені қорғау заңының тұжырымдары туралы ақпарат қамтылған.
17/11/1999 жылғы Комиссия шешімі
1999 OJ C 357 ( № IV / M.1652 ісі)
1999 жылғы 14 қазанда Комиссия Оңтүстік Африка-
ның Plate Glass & Shatterprufe Industries Limited («PGSI»)
компаниясын Бельгияның SA D’Ieteren NV («D’Ieteren»)
компаниясы толық және ерекше бақылауға алатыны жө-
нінде №4064/89 Кеңес ережесінің (ЕЕС) 4-бабына сәйкес
компанияларды біріктіру туралы хабарлама алады. Ха-
барламаны тексергеннен кейін, Комиссия осы операция-
ның №4064/89 Кеңес ережесінің қолданыс аясына сәйкес
келеді әрі оның ортақ нарыққа және Еуропалық эконо-
микалық кеңістіктің келісіміне (ЕЕА) сәйкес келетіні еш
күмән туғызбайды деп шешеді.
D’Ieteren компаниясы автокөлік саласында түр-
лі кәсіпкерлік қызметпен айналысады, соның ішінде:
1) автокөлік құралдарын көтерме және бөлшектеп сату;
2) автокөліктерге арналған қосалқы бөлшектерді жет-
кізу, жөндеу және оларға техникалық қызмет көрсету;
3) автокөліктерді қысқа мерзімге жалға беру; 4) авто-
көлікті ұзақ мерзімге жалға беру және қаржыландыру.
D’Ieteren компаниясының іс жүзінде ЕО-дан тыс жерде
ешқандай қызметі жоқ, ал ЕО көлемінде оның тауар ай-
налымының шамамен 70%-ы Бельгияда шоғырланған.
PGSI – шыны мен картон өнімдерін өндіру, оларды та-
рату, жөндеу және ауыстырумен айналысатын компания.
Ол Оңтүстік Африкада, Орталық Африкада, Құрама
Штаттарда, Австралияда, Жаңа Зеландияда және Брази-
лияда, сондай-ақ ЕО-да қызмет атқарады.
Транзакция бірнеше қадамдардан тұрады, оның кө-
мегімен D’Ieteren компаниясы PGSI компаниясын толы-
ғымен өз бақылауына алады. D’Ieteren осы қадамдар-
ды S.А. Dicobel бірлескен кәсіпорны арқылы жүзеге
асырып, акциялардың 70%-ын иеленеді. Қалған 30%-ы
бельгиялық S.А. Copeba Novo (Copeba) компаниясына
тиесілі. Dicobel компаниясының акционерлер келісімін-
де Copeba компаниясының рөлі «қаржылық серіктес»
ретінде анықталған және D’Ieteren компаниясының ди-
ректорлар кеңесінде көпшілік дауысқа ие болуына бай-
ланысты компанияның стратегиялық шешімдерін қабыл-
дайды. Dicobel, өз кезегінде, PGSI компаниялар тобын
құрайтын үш компанияның, атап айтқанда «Old Belron
Rest of the World», «Hold Co Southern Africa», «Glass SA»
компанияларының әрқайсысының акцияларының басым
бөлігін сатып алады. Осы компаниялардың директорлар
кеңесінде Dicobel компаниясы өкілдерінің басым көпші-
лігіне және стратегиялық шешімдерді қабылдау артық-
шылығына ие болуына байланысты Dicobel компаниясы
PGSI компаниясының бақылауын толықтай өз қолына
88
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
алады. Осылайша Dicobel компаниясының толық бақы-
лауының арқасында D’Ieteren компаниясы PGSI компа-
ниясын толық қадағалауына алады.
Компанияларды біріктірудің қоғамдағы
маңызы
Бұл операцияның өзі D’Iеterеn тарапынан PGSI
компаниясын толық бақылауға алу болғандықтан,
яғни біріктіру жөніндегі қаулының (Merger Regulation)
3.1.b.-бабының мағынасына сай шоғырландыру дегенді
білдіреді. D’Iеterеn мен PGSI компанияларының тұтас-
тай дүниежүзілік тауар айналымы 2 500 млн еуродан
асады. Үш мүше-мемлекеттің әрқайсысында олардың
жиынтық айналымы 100 млн еуродан асады. Демек, бұл
операциялардың қоғамдағы алатын орны өте маңызды.
Тиісті тауар нарықтары
D’Iеterеn және PGSI компаниялары өздерінің енші-
лес Belron International компаниясы арқылы өз қызмет-
терін өзара сатылы байланысатын екі бағытта атқарады:
1) бұған дейін Комиссия өзінің тауар нарығы деп қарас-
тырып келген бірнеше тәуелсіз автосалоннан, гараждар
мен автошеберханадан тұратын автобөлшектер нары-
ғын («IAM») автокөлік әйнегімен қамтамасыз етеді;
2) тағы бір тауар нарығын құрайтын автокөлік әйнегін
жөндеу және ауыстырумен айналысады.
Тиісті географиялық нарықтар
Комиссия автобөлшектер нарығын тұтастай қоғамды
қамтыған географиялық кеңістік деп қарастырып келді
және ол қазір де солай болып отыр. Автокөлік әйнегін
жөндеу және ауыстыру мәселесі тұрғысынан қарасты-
ратын болсақ, ұлттық баға белгілеу мен бірыңғай (тегін
қоңырау шалу) телефон нөмірлері бар ұлттық тарату
желілерінің болуы осы нарықтың ұлттық географиялық
кеңістікті қамтып отырғанын білдіреді деп мәлімдеді
D’Ieteren. Әртүрлі мүше-мемлекеттердегі әртүрлі тауар
жеткізушілер және әр мүше-мемлекеттердегі елеулі баға
айырмашылығы сияқты басқа да ерекшеліктер осы қыз-
мет түрлерінің ұлттық нарықты қамтуының тағы бір қо-
сымша көрсеткіші екенінің дәлелі. Дегенмен операция-
ның ұлттық немесе одан да көлемді деңгейде (D’Ieteren
Бельгиядан тысқары жерде қызмет етпейді) елеулі мәсе-
лелер тудырмайтынын ескерсек, Комиссияға нарықтағы
автокөлік әйнегін жөндеу және ауыстыру нарығының
географиялық жағынан қаншалықты кең аумақты қам-
тып отырғанын анықтаудың қажеті жоқ.
Бағалау, автокөлік әйнегін жөндеу
және ауыстыру
PGSI/Belron үлесінің шамамен 39%-ын D’Ieteren ком-
паниясының жалпы үлесінің 1%-на қосуға байланысты
автокөлік жөндеу және оның әйнегін ауыстыру Бельгия-
дағы ықпалды нарыққа айналды. D’Ieteren компаниясы-
ның қызметі Брюссель аймағында орналасқан көлік са-
лондарында көрсетілетін қызметтермен шектелсе, PGSI/
Belron Бельгияның 40 филиал желісі арқылы жұмыс
істейтін тұтынушылар таңдап алған жерлерде немесе
кеңселерде автокөлік әйнектерін ауыстырумен айналы-
сады. Бұл операция D’Ieteren компаниясының нарықта-
ғы үлесін әжептәуір көбейткенімен, компанияның өте
шектеулі үлесін ескерсек, нарықтағы жалпы жабдықтау
құрылымында орын алған нақты өзгеріс өте аз. Соны-
мен қатар D’Ieteren басқа да түрлі бәсекелестермен бет-
пе-бет келетінін атап өтті, оның ішінде: (1) PGSI/Belron
ұсынып отырған өнім түрі сияқты желілік көмек көр-
сететін және сол нарықтың 5%-дан 15%-ға дейінгі үле-
сін құрайтын тәуелсіз қызмет көрсетушілер; (2) нарық-
тың 25%-дан 35%-ға дейінгі үлесін құрайтын тәуелсіз
автокөлік салондар тобы; (3) нарықтағы қалған 15%-дан
25%-ға дейінгі үлесті құрайтын автошеберханалар мен
гараждар. Комиссияның нарыққа жүргізген зерттеулері
бойынша, бәсекелік қызметке қатысты басқа кәсіпорын-
дар тарапынан алаңдайтын ешқандай мәселе жоқ. Жо-
ғарыда аталған және орын алып отырған жағдайларды,
яғни нарық құрылымындағы және бәсекелестер тобын-
дағы болмашы өзгерістерді ескере келе, Комиссия бұл
операция Бельгиядағы автокөлік әйнектерін жөндеу
және ауыстыру қызметтері саласында үстемдік құруға
немесе оны күшейтуге апармайды деп санайды.
Жоғарыда айтылған себептерге байланысты Комис-
сия аталған операцияны жүргізуге қарсылық білдірмеуге
бұйырып, оны ортақ нарық пен Еуропалық экономика-
лық кеңістіктің (ЕЕА) келісіміне сай келеді деп жария-
лады.
Түйін
• Еуропалық комиссияның IV директораты Еуро-
палық одақтың бәсекені қорғау заңының орында-
луына жауапты.
• Еуропалық компанияны сатып алмай тұрып, ше-
телдік инвестор IV директоратты хабардар етуі
(кеңес алуы) керек.
• Компаниялардың бірігуі немесе қосылуы үстем
жағдайды (монополияны) қалыптастыратынын
анықтау үшін қолданылатын іс-шаралар бірік-
тірудің қоғамдағы маңызы, тиісті тауар нарығы,
нарықтың географиялық аумағы және компания-
лардың нарық үлесі бар ма деген мәселелерді
қамтиды.
ЕО-ның бәсекені қорғау заңы туралы қосымша ақпарат алу үшін «Еуропалық одақ» туралы 8-тарауды
қараңыз.
Сыртқы сауда аймақтары
Сыртқы немесе еркін сауда аймағы шет елдегі заңның ықпалын барынша азайта алады. Шетелдік және
отандық тауарлар ресми кеден рәсімдеуінсіз белгілі бір сыртқы сауда аймағына кіре алады. Демек, импорт
-
талатын және келесі қайта экспортталатын тауарларға кедендік баж немесе акциз салығы салынбайды. Сауда
аймағында тауарлардың:
89
Халықаралық бизнес стратегиялары 3-тарау
● сақталуы
● үлгісінің сынауға алынуы
● қайта таңбалануы
● жөнделуі
● жиналуы
● қайта өңделуі
● сынақтан өткізілуі
● көрсетілуі
● қайта оралуы
● тазартылуы
● шығарылуы
● араластырылуы мүмкін.
Дайын өнім экспортталса, кедендік баж немесе акциз салығы салынбайды. Егер дайын өнім елге әкелінсе,
кедендік баж салығы мен акциздер сыртқы сауда аймағынан өту кезінде және елге ресми кіру кезінде төлене
-
ді. Тауарларға сауда аймағынан шығарылатын кезде ғана салық салынатыны баршаға аян. Ал бұл жағдайды
шетелдік экспорттаушылар кедендік баж салығын төлеу мен тауарларды сатудан түсетін кірістер арасындағы
уақытты қысқартып, ақша қаражатының ағымын жақсарту үшін пайдалана алады. Шетелдік экспорттаушы
сатылмаған тауарын кедендік баж салығынсыз немесе ресми енгізу есебінсіз сақтауға арналған сауда айма
-
ғына түсіре алады. Тауарларды айыппұлсыз қайта тиеуге болады. Ықтимал сатып алушылар тауарды тексере
алады, ал жарамсыз тауарларды баж салығынсыз есептен шығарып тастауға немесе жоюға болады. Сыртқы
сауда аймақтары әлемнің көптеген елдерінде орналасқан және GАТТ еркін сауда принциптеріне сәйкес келеді.
Еркін сауда аймақтары туралы толығырақ танысу үшін «Еркін сауда келісімдері» туралы 7-тарауды қараңыз.
Халықаралық салық салу
Шетелдік компаниялармен қандай мәмілелер жасалса да, шетел инвесторы мемлекеттің шекарасынан
тыс жерлерде бизнесін жүргізу үшін салық төлейді. Халықаралық салық салу – бұл халықаралық деңгейде
бизнес жүргізу ісінің ең күрделі мәселелерінің бірі, себебі салық салу әлем елдерінің арасында әрқалай қа
-
растырылады. Мысалы, АҚШ-та азаматтар немесе резидент шетелдіктер әлем бойынша түскен табыс есебі-
нен федералдық табыс салығын төлеуге тиіс. Халықаралық салық келісімдері мен федералдық заңдарда екі
елде қосарлы салық төлемеу үшін кейбір жеңілдіктер – шегерімдер мен кредиттер қарастырылған.
Америка Құрама Штаттарында резидент емес шетелдіктер АҚШ-тағы бизнес көзінен түсетін табысына
ғана салық төлейді, яғни Америка Құрама Штаттарының территориясында шетелдік немесе америкалық
жұмыс берушіге қызмет көрсететін резидент емес шетелдіктер АҚШ-та төленген жалақысынан немесе көр
-
сеткен қызметі үшін берілген өтемақыдан табыс салығын төлеуі керек. Алайда (1) олардың Америка Құра-
ма Штаттарында болуы бір салық салынатын жылға шаққанда 90 күннен аспаса; (2) олардың өтемақысы
3000 доллардан аспаса (Канада резиденттері үшін 10 000 доллар); (3) АҚШ-та қазіргі кезде бизнеспен ай
-
налыспайтын шетелдік жұмыс берушіге қызмет көрсетсе, онда резидент емес шетелдіктер Америка Құрама
Штаттарында табыс салығын төлеуден босатылады. Керісінше, Америка Құрама Штаттарындағы резидент
шетелдіктер барлық АҚШ азаматтары сияқты әлем бойынша түскен табыс есебінен салық төлейді.
Бірлескен кәсіпорындар және франчайзинг
Халықаралық бірлескен кәсіпорын немесе франчайзинг туралы келісімнің тиімділігінің бірқатар себеп-
тері бар.
6
Біріншіден, тарапқа серіктесінің немесе франчайзидің жергілікті тәжірибесін, маркетинг дағдыла-
рын және қалыптасқан тарату жолдарын пайдалануға мүмкіндік береді. Бірлескен кәсіпорындар мен фран-
чайзинг қабылдаушы елдің ұлттық тілін, заңы мен мәдениетін білетін сол елдің азаматын пайдалану арқылы
сыртқы нарыққа шығу үшін де қолайлы. Екіншіден, бірлескен кәсіпорын немесе франчайзинг қабылдаушы
елдің протекционистік сауда талаптарынан аулақ болуға мүмкіндік береді. Мысалы, бірлескен кәсіпорындар
өндіріс орындары бар және жергілікті нарыққа шығуға мүмкіндігі бар шетелдік серіктесті технологиямен
қамтамасыз ету үшін пайдаланылады. Айта кету керек, «бірлескен кәсіпорын» термині кейбір шетелдік құ
-
қық жүйелерінде заңдық тұрғыдан айқындалмаған. Ұлттық заңнамада мойындалған бизнесті жүргізу фор-
маларымен танысу үшін шетелдік заңнаманы зерделеу маңызды, себебі ол бірлескен кәсіпорын тұжырымда-
масын жуықтату үшін қолданылуы мүмкін.
Бірлескен кәсіпорындар
Халықаралық бірлескен кәсіпорындар өндірісте, тау-кен өндірісінде және қызмет көрсету секторларын-
да пайдаланылады және бірлескен кәсіпорын үшін АҚШ компаниясының технологияларды лицензиялауына
қатысты жиі қолданылады. Қабылдаушы ел өндіріс немесе тау-кен жұмыстарының белгілі бір пайызының,
90
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
көбінесе 51%-ның сол елдің азаматтарына тиесілі болуын талап етіп, америкалық компанияларды бірлескен
кәсіпорын арқылы жұмыс істеуге міндеттейді. Сонымен қатар америкалық компаниялар шетелдік операция
-
лармен байланысты шығындар мен тәуекелдерді бөлісу үшін шетел компаниясымен бірге бірлескен кәсіп-
орын құруды қалауы мүмкін. Осымен бірге жергілікті серіктес бірлескен кәсіпорынға өз халқының әдет-ғұрпы
мен талғамы, қалыптасқан дистрибьюторлық желі, сондай-ақ құнды іскерлік және саяси байланыстар туралы
білімімен бөліседі. Жергілікті серіктестердің болуы компанияның шетелдік компания ретіндегі мәртебесін тө
-
мендетеді және шарттар өзгеретіндей жағдай туындаған кезде кемсітушілік пен экспроприациядан сақтайды.
Әрине, халықаралық бірлескен кәсіпорындардың да кемшіліктері жоқ емес. Бірлескен кәсіпорынның
негізгі ықтимал кемшіліктерінің бірі – шетелдік компаниялардың үлесі 49%-дан аспайтын елдерде тиімді
басқарма бақылауынан айырылуы. Тиімді басқарма бақылауынан айырылу табыстың төмендеуіне, эксплуа
-
тациялық шығындардың өсуіне, өнім сапасының нашарлауына, сондай-ақ өнім сапасы үшін жауапкершілік,
қоршаған ортаны қорғауға қатысты даулар мен айыппұл мәселелерін тудырады. Тиімді басқаруды сақтап
қалғысы келетін америкалық компаниялар бұл мәселені бірлескен кәсіпорынның серіктестерімен және көбі
-
несе қабылдаушы елдің үкіметімен жүргізілетін келіссөздерде көтереді.
Технологияларды лицензиялау туралы келісімдерге ұқсас, бірлескен кәсіпорындар белгілі бір жағдайда
америкалық немесе шетелдік монополияға қарсы мәселелерді, әсіресе келешектегі бірлескен кәсіпорындар
-
дың серіктестері ұлттық нарықта бәсекелестер не болмаса ықтимал бәсекелестер болған жағдайда көтеруі
мүмкін. Халықаралық бірлескен кәсіпорындар федералдық монополияға қарсы маңызды мәселелерді көтер
-
ген кезде компаниялар Сауда министрлігіне экспорттық саудаға арналған тексеру куәлігін алуға немесе
Әділет министрлігінің жоспарланған іскерлік операциялардың заңдылығы туралы сұрау салу хатын
алуға өтініш береді.
Бірлескен кәсіпорынды құруды мақсат еткен АҚШ компаниялары қабылдаушы елдегі тәжірибелі заң ке
-
ңесшісін жалдауды да ескеруі керек. Келіссөздер жүргізу және құқықтық кеңес беру мәселелері бойынша
өзінің ықтимал бірлескен кәсіпорын серіктестеріне сенім арту америкалық компания үшін тиімсіз, себебі
олардың бірінің мүддесі екіншісінің көздеген мүддесіне сәйкес келе бермейді. Білікті шетел заңгері мемле
-
кеттік келісімдерді, қабылдаушы елдің патенттерін, сауда маркаларын, авторлық құқық, салық, еңбек, кор-
поративтік, коммерциялық, монополияға қарсы және валюталық бақылау заңдарына қатысты ұдайы кеңес
беріп отыру үшін өте пайдалы.
Бірлескен кәсіпорын туралы келісім
Бірлескен кәсіпорынның қарапайым анықтамасы – іскерлік операциялардың қандай да бір түрімен айна-
лысу үшін серіктестік құруға арналған келісімшарт.
7
Іскерлік ынтымақтастық мақсатында бірлескен кәсіп-
орынның мүшелері ресурстарды, тәуекелдерді және пайданы өзара бөлісіп отырады. Мұндай кәсіпорындар,
негізінен, бірлесе басқарылады және белгілі бір мақсаттар үшін нақты бір мерзімге құрылады. Бірлескен
кәсіпорынның табысқа жетуі үшін болашақ серіктестер барлық істі мұқият ойластырып, зерделеп алған жөн.
Тараптар бірлескен кәсіпорын туралы келісімшарт жасаспас бұрын, «техникалық және экономикалық зерт
-
теулер жүргізіп, құпия ақпарат алмасады және бұған қомақты қаражат жұмсайды».
8
Тараптар басқа қатысу-
шылардың сеніміне ие болу үшін үлкен сақтықпен, абайлап әрекет етуі керек; тараптардың мүмкіндіктері,
талап-тілектері, бұрынғы қарым-қатынастары мен жобаның мақсаттары келіссөздердің бастапқы кезеңде
-
рінде талқылануға тиіс.
Бірлескен кәсіпорын – бизнес жүргізудің икемді құралы және ол көптеген нысандардың басын біріктіре
алады. Мысалы, тараптар бірлескен кәсіпорынның қатысушылары ретінде белгілі бір бизнес мақсаттарына
қол жеткізу үшін бірлесіп жұмыс істеу туралы келісім жасай алады, не болмаса бизнесті жүргізу үшін корпо
-
рация секілді толығымен дербес ұйым құра алады. Халықаралық бизнесті жүргізу үшін бірлескен кәсіпорын
біртұтас жоба арқылы бизнес-альянс құрып та жұмыс істейді.
9
Бірыңғай жобамен жұмыс істейтін кәсіп-
орынға бірнеше тараптар, не болмаса компаниялар өздерінің бизнес мүмкіндіктерін дамыту үшін бірыңғай,
нақты мақсатпен кіруге келіседі. Мұндай біртұтас жоба үшін құрылған бiрлескен кәсiпорындардың қызметі
көбінесе қысқа мерзiмге белгіленеді. Бұған мысал ретінде бір құрылыс жобасы бойынша бірлескен кәсіп-
орынды алуға болады. Бизнес-альянс түріндегі кәсіпорындар өзгеріп отыратын, ұзақмерзімді іскерлік
қарым-қатынастарға құрылады.
АҚШ заңына сәйкес, бірлескен кәсіпорын әдетте толық серіктестік болып саналады. Серіктестік ту
-
ралы келісімшартта қарастырылатын маңызды мәселелерге кәсіпорынның әрекет ету аясы, кәсіпорынды
ұйымдастыру мен қаржыландыру, бизнесті басқару және тоқтату жатады. Бірлескен кәсіпорындар жөнін
-
дегі келісімдердің басты мәселесі – тиімді шешімдерді қабылдау механизмдерін қалыптастыру. Бірлескен
91
Халықаралық бизнес стратегиялары 3-тарау
кәсіпорындар әбден қалыптасып алғаннан кейін туындайтын кейбір түйткілді мәселелерді шешуде өзара
келісе алмай жатады. Сондықтан ұзақмерзімді бірлескен кәсіпорын туралы келісімде, яғни шешім қабыл
-
дау барысында тығырыққа тірелмес үшін оның алдын алатын механизмдерді ойластырып алған жөн.
Бірлескен кәсіпорындарды құру және құрылымын талқылау барысында акцияларды бөлу, кәсіпорындар
-
ды қаржыландыру, азшылықтың мүдделерін қорғау, құпиялықты сақтау, бизнесті табыстау және оны жалғас-
тыру мәселелеріне ерекше көңіл бөлу керек. Акциялар әр тараптың салған қаржысының негізінде бөлінеді,
не болмаса бірлескен кәсіпкерлер венчур капиталистері сияқты басқа инвесторларды тарту үшін акциялар
-
дың алуан түрін қарастыра алады. Қаржыландыру туралы шешім салық мақсаттары үшін пайда табу орын-
дарына тікелей әсер етеді. Инвесторлар өз үлестерін жарналар немесе несие ретінде қалыптастыра алады,
бұл жерде бухгалтерлік және салықтың барлық зардаптарын толық есепке алу керек. Мәселен, кейбіреулер
компанияның капиталына салынатын Еуропалық одақтың 1% салығын да ауырсынады.
Кәсіпорынның қызмет ауқымы мен мақсатын көрсететін мақсат ескертпесі бірлескен кәсіпорын туралы
келісімнің ұзақмерзімді өміршеңдігін сақтау үшін аса маңызды. Қызметтің ауқымы мынадай үш параметр
бойынша анықталады: географиялық кеңістік, өнімдер мен қызметтер және оның мерзім-мөлшері. Келісім
-
шарт жасаған кезде болашақта кәсіпорынның кеңеюін шектейтін нақты ескертпе мен әртүрлі бағытта да-
муына рұқсат беретін ескертпе арасында теңгерім болуы керек, себебі кәсіпорынның мақсатын нақты түрде
бекітіп тастау оның қызметінің тоқтатылуына әкеп соғуы мүмкін. Мұны жоғарыдағы параметрлерге сәй
-
кестендірілген нақты мақсат ескертпесі мен ерекше жағдайлар туралы ескертпесінің қисынын келтіріп,
реттеп отыруға әбден болады. Балама ережелер қайта қарау талабы бар мақсат ескертпесі мен келіссөздер
талаптарын мерзімді уақытта қайта қарауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар бірлескен кәсіпкерлер капиталдандырудың бастапқы деңгейін, оның ішінде әрбір серік
-
тестің салатын инвестициясының көлемі мен валюта түрін және шетел валютасындағы айырмашылықтарды
реттеу әдісін көрсетуі керек. Егер валюталық емес салымдар түсетін болса, онда келісімде бағалау әдісі көр
-
сетілуі қажет. Бұдан бөлек, тараптар АҚШ пен ЕО-ның бухгалтерлік стандарттары мен тәжірибесі сияқты
бухгалтерлік стандарттарды қабылдауға нақты келісіп алуы керек. Сондай-ақ келісімде қарыздың меншікті
капиталға арақатынасын белгілеу арқылы пайда болатын қарыздың деңгейі мен түрі көрсетілгені жөн.
Бірлескен кәсіпорынның жасасқан табысты келісімі арқылы болашақтағы қаржыландыру мәселесі ту
-
ралы оңтайлы шешімдер жасауға болады. Кәсіпорын қызметінің сәтсіз болуының, ісінің алға жүрмеуінің
ықтимал себебі – тараптардың келешек капитал салуға қатысты келіспеушілігі. Егер алдағы уақытта сыртқы
қаржыландыру көзі қажет болатындай жағдай туындаса, серіктестіктердің сыртқы қаржыландыруды алуына
кепілдік болатын келісім қажет. Бірлескен кәсіпорын туралы келісімде кәсіпорынға келген зиянның орнын
толтыруға (әрқайсысы өз үлестеріне қарай) арналған екіжақты кепілдік ескертпесі болуы керек.
Егер бірлескен кәсіпорын бірнеше тараптардан құралған болса, онда азшылық тараптың мүддесін қор
-
ғайтын ережелер де қажет болуы мүмкін. Азшылықтың мүддесін қорғаудың бір жолы – шешімдерді «қара-
пайым» және «төтенше» деп екі санатқа бөлу. Төтенше шешімдер көпшілік дауысты қажет етеді, мәселен
мұндай шешім қабылдау үшін ең кем дегенде көпшілік дауыстың үштен екісі немесе 75%-ы қажет. Төтенше
шешімдер мынадай жағдайларда қабылдануы мүмкін:
● белгілі бір сомадан асатын күрделі қаржылық шығындар;
● белгілі бір сомадан асатын қарыздар;
● жарғылық капиталдың ұлғаюы;
● жаңа акциялардың шығарылуы және бірлескен кәсіпорынға жаңа серіктестіктің қосылуы;
● кепілдіктер беру, директорларды тағайындау немесе оларды жұмыстан босату;
● қызметкерлерге белгіленген деңгейден жоғары сыйақы белгілеу;
● іскерлік қызметтің немесе компания сипатының елеулі өзгерістері;
● активтерді сату немесе табыстау;
● бірлескен кәсіпорын басшыларымен келісімшарт жасасу;
● бюджеттерді бекіту.
Тараптар маңызды шешімге қатысты ортақ келісімге келе алмай тұйыққа тірелсе, онда белгілі бір тарап
-
қа бірлескен кәсіпорыннан шығу құқығы беріледі; бұл жағдайда меншік құқығын басқа серіктестіктерге
беру немесе сату туралы мәселелер туындайды. Акцияның бағасы әділ болуы үшін оны тәуелсіз аудиторлық
компания анықтауы қажет. Сатылатын акциялар барлық қалған серіктестер арасында олардың меншік үлес
-
теріне сәйкес шамалас, мөлшерлес етіп ұсынылуы керек. Сонымен қатар келісімде бірлескен кәсіпорынның
қызметі тоқтатылған жағдайда серіктестіктердің кейін осы қызметпен айналысуын жалғастыру құқығы ту
-
ралы мәселелер де көтерілуге тиіс.
92
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Сонымен бірге құпиялық пен бір-біріне бәсекелес болмаудың қатаң шарттары да сақталуы қажет. Серік-
тестерге құпия ақпаратты сақтау мақсатында бірлескен кәсіпорынның қызметкерлерін белгілі бір уақытқа
дейін жалдау мүмкіндігінен және бірлескен кәсіпорынның клиенттерін өздеріне тартуға тыйым салатын ере
-
желер арқылы бірлескен кәсіпорынмен бәсекелесуге тыйым салынуы мүмкін. Әрине, бұл шектеулер қолай-
лы болуы керек немесе АҚШ-тың ортақ құқық жүйесіне сәйкес сауданы заңсыз шектеу ретінде, не болмаса
ЕО-ның бәсекені қорғау заңы аясында қосымша шектеулер де қарастырылуы мүмкін.
Кәсіпорынның өміршеңдігін қамтамасыз ететін тағы бір маңызды нәрсе – басқару туралы ереже, яғни
қосарлы басшылық мәселесі. Бұл жағдай кәсіпкерлердің әрқайсысы бірлескен кәсіпорынға тәуелсіз бақылау
орнатуға ұмтылысынан туындайды. Келісімде әртүрлі бірлескен кәсіпкерлердің бақылау дәрежесі мұқият
әрі тыңғылықты көрсетілуі керек. Неғұрлым үлкен үлестің иесі басқарушылық бақылауды да соғұрлым көбі
-
рек иелене ме? Жергілікті азшылық тарапқа жататын серіктеске оның өз меншік үлесінен асатын бақылауға
ие болуы мүмкін бе? Басқару туралы ережеде қарастырылуы қажет басқа да мәселелер: 1) серіктестіктерге,
соның ішінде азшылық серіктестіктерге маңызды шешімдердің кейбір түрлеріне вето құқығын беру керек
пе? 2) бас менеджер мен басқару тобын таңдау қалай шешіледі? 3) бiрлескен кәсiпорын мен оның иелерi
арасында өзара байланыс жасау үшiн қандай есеп беру және нендей ақпараттық жүйелер пайдаланылады?
10
Сайып келгенде, мұндай ережелер біреуі – бақылаушы бас компания ретінде, екіншісі – жалпы басқарушы
құрылым ретінде бірлескен кәсіпорынның болмысын көрсетедi.
Сонымен бірге бірлескен кәсіпорынның тараптарға осы кәсіпорындағы қызметін тоқтатуына мүмкіндік
беретін және оған қатысты жағдайларды бүге-шігесін қалдырмай қарастыратын тоқтату туралы ережелері
болуы керек. Төмендегі тізімде тоқтату туралы ережені дайындау кезінде талқыға салынатын мәселелер
берілген:
11
● қатысушының қажет капитал жарнасын төлеу қабілетсіздігі;
● қатысушының қажет мемлекеттік рұқсаттарды алуға қабілетсіздігі;
● кәсіпорынның алдын ала келісілген пайда мөлшеріне қол жеткізуге қабілетсіздігі;
● басқарудың тұйыққа тірелуі;
● серіктестердің біреуінің екінші серіктестің акцияларын сатып алуға қабілетсіздігі (сатып алу-сату шарты);
● заңға енгізілген өзгерістердің қолайсыздығы және нашарлығы;
● банкрот немесе қатысушылардың бірінің төлем қабілетсіздігі.
Тоқтату туралы ережеде кезектен тыс немесе форс-мажорлық жағдайлардың бірлескен кәсіпорын қызме
-
тінің тоқтатылуына қалай әсер ететіні көрсетілуі керек.
Қосымша келісімдер
Бірлескен кәсіпорын туралы келісім – жақсы жоспарланған бірлескен кәсіпорын құру үшін әзірленетін
бірқатар құжаттардың бірі ғана. Басқа жиі қолданылатын құжаттамалардың қатарына ресми бизнес-жоспар,
дистрибьюция туралы келісім, зияткерлік меншік құқығын трансферлеу, не лицензиялау туралы келісім,
басқару туралы келісім, қызмет көрсету келісімшарттары және қызметкерлерді ұсыну туралы келісімдер
жатады. Тиянақты жазылған бизнес-жоспар бірлескен кәсіпорын әріптестерінің арасындағы шынайы қа
-
рым-қатынасты сақтау үшін маңызды. Бизнес-жоспар ұзақмерзімді болуы қажет, кірістер мен пайдаларға
қатысты мақсаттар нақты қойылып, капитал мен уақытқа қатысты қауіпсіздік шараларын қамтамасыз етуге
тиіс. Бизнес-жоспарда ұзақмерзімді стратегиялық жоспар және маркетинг жоспар сияқты басқа да қажет
зерттеулер қамтылуы керек.
Қызметкерлерді ұсыну туралы келісім бірлескен кәсіпорын серіктестіктерінің бірлескен кәсіпорын
-
ға қызметкерлерді «жалдауды» талап етуі үшін пайдаланылады. Бұл қызметкерлердің тәуелсіз мердігерлер
ретінде, не болмаса бірлескен кәсіпорынның қызметкерлері ретінде жұмысқа алынатынын анықтап алған
маңызды. Бірлескен кәсіпорын тұрғысынан алғанда оларды тәуелсіз мердігер ретінде қабылдаған ыңғайлы.
Сонда бірлескен кәсіпорынның серіктесі жалданатын қызметкерлер үшін жауапкершілік алады. Серіктес
-
тіктер мен олардың бірлескен кәсіпорны арасындағы қызметтерді ұсыну туралы келісімшарттар бірлескен
кәсіпорынды басқару ісінде де кәдеге жарауы мүмкін.
Кейде бірлескен кәсіпорын серіктестіктерінің біреуіне бірлескен кәсіпорынды басқару жауапкершілігі
жүктеледі. Мұндай жағдайда басқарушы серіктес бірлескен кәсіпорынмен ресми басқару келісімін жасауға
тиіс. Басқару туралы келісімде басқарушы серіктестің негізгі бизнесі мен бірлескен кәсіпорынның бизнесі
арасындағы шығындар бөлек қарастырылуы керек. Әсіресе бірлескен кәсіпорын серіктесінің қосар басты
үлесінің бірі – өз елінде тауар мен қызмет ұсыну тәжірибесі. Серіктес пен бірлескен кәсіпорын арасында
93
Халықаралық бизнес стратегиялары 3-тарау
дистрибьюторлық келісім жасалуы керек. Дистрибьюторлық келісімді тоқтату туралы ережелер бірлескен
кәсіпорын туралы келісімде қамтылуға тиіс, себебі дистрибьютор серіктес ретінде бірлескен кәсіпорыннан
шыққан кезде бұл келісімнің қажет болуы мүмкін.
Халықаралық бірлескен кәсіпорындар бірлескен кәсіпорын серіктестерінің бірінің ноу-хау немесе зият
-
керлік меншік құқығын пайдалануы мүмкін. Мұндай жағдайда зияткерлік меншікті трансферлеу туралы
дербес келісім немесе лицензиялық келісім қажет және олар серіктес-лицензиарды қайтарып алуға қатысты
болуы керек. Егер бұрыннан бар атау шыққалы жатқан серіктестіктің зияткерлік меншігімен байланысты
болса, онда бірлескен кәсіпорынның атын ауыстыру талап етіледі. Лицензиар-серіктес лицензиардың бір
-
лескен кәсіпорындағы қатысуын жалғастыратын зияткерлік меншік құқықтарын лицензиялау ережелерін
талап ете алады. Бірлескен кәсіпорындар туралы қосымша ақпарат алу үшін «Тікелей шетелдік инвестиция
-
лар» туралы 20-тарауды қараңыз.
Шетелдік үкіметтік реттеу
Шетелдік үкіметтер әдетте бірлескен кәсіпорын транзакцияларын реттейді. Ең жиі қолданылатын шек-
теу – шетелдік компаниялардың қатысу талаптары, онда кәсіпорынды бақылау жергілікті компанияға бері-
луге тиіс. Алайда қатысу жөніндегі мұндай талаптарды ырықтандыруға бағытталған үрдістер де байқалады.
3.3-мысалды қараңыз: «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Индонезиядағы бірлескен кәсіпорын және
лицензиялау». Мұнда Индонезиядағы бірлескен кәсіпорынның тәжірибесіне және олардың заңнамасына
жалпылама шолу жасалады. Енді шетелдік инвестордың Индонезияның бірлескен кәсіпорнын толықтай
иемдене алатынына назар аударыңыз.
Әр елде мемлекеттік реттеудің бірегей түрін кездестіруге болады. Мәселен, Қытай Халық Республикасы
шетелдік бірлескен кәсіпорындарында еңбек менеджменті туралы ережені қабылдады. Ережеге сәйкес, бір
-
лескен кәсіпорын мен кәсіподақ арасында Қытай үкіметі мақұлдаған еңбек келісімшарты жасалуы қажет.
Сонымен қатар онда бірлескен кәсіпорынның барлық қызметкерлері жұмысқа орналасуы үшін «бірлескен
кәсіпорынның арнайы емтихандары арқылы іріктелуге тиіс» делінген. Бірлескен кәсіпорынның қызметкер
-
лерді жұмыстан шығару құқығы да шектеулі. «Жұмыстан босату туралы кәсiпорындарға жауапты департа-
ментке хабарланып, еңбек менеджменті департаментінде мақұлдануға тиіс». Кез келген келіссөзді бастамас
бұрын Қытайдың бірлескен кәсіпорындар туралы жалпы заңдарын, Қытай Халық Республикасының қы
-
тай-шетелдік бірлескен кәсіпорындар туралы заңын мейлінше мұқият зерттеу қажет. 3.4-мысалды қараңыз:
«Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Қытайда бірлескен кәсіпорын құру». Бірлескен кәсіпорын туралы
келісімшартқа сәйкес, тараптар серіктестіктің ережелері мен шарттарына, табыстарды немесе өнімдерді
бөлуге, тәуекелдер мен шығындарды бөлісіп көтеруге, қызмет атқару формасы мен басқару нысанына және
мүлікті иеленуге келісім беруге тиіс. Осындай келісімшарттардың барлығы да тиісті органдардың мақұл
-
дауымен бекітілуі керек. Кез келген ірі шетелдік кәсіпорындары секілді компанияларға инвестициялық про-
цестің басында міндетті түрде жергілікті адвокатты тауып, оны жалдауға кеңес береді.
Индонезия үкіметі отандық акционерлік және бірлес-
кен кәсіпорындарға қойылатын талаптардың көбін алып
тастады. Бастапқы меншік құқығының 100%-ын таңдаған
шетелдік инвесторлар 15 жыл өткеннен кейін индонезия-
лықтарға үлестің бір пайызын ғана беруге міндетті. Мұны
қор нарығы арқылы жүзеге асыруға болады. Іс жүзінде осы
нарықта табысқа жету үшін жергілікті бірлескен кәсіпорын-
ның серіктесі қаншалықты маңызды болса, индонезиялық
агент пен дистрибьютор да шетелдік сауда өкілеттігі үшін
соншалықты артықшылыққа ие. Индонезиялық бірлескен
кәсіпорынның серіктесін таңдау көптеген себептерге бай-
ланысты, әсіресе қызметтің табысты болуына кепіл бола-
тын жергілікті жердің хал-ахуалы және жұртшылықпен
қарым-қатынас жасау үшін маңызды саналады. Индонезия-
дағы серіктестік қатынасты бұзу қиын, сондықтан бірінші
таңдау дұрыс болуға тиіс. Индонезияда кез келген коммер-
циялық талпыныс үшін іскерлік қарым-қабілеттің маңызы
зор. Алайда ол қаншалықты маңызды болса да, жергілікті
серіктестің іскерлік дағдыларының орнын баса алмайды.
Индонезиялықтар жеке қарым-қатынас пен өзара түсініс-
тікке үлкен мән береді. Ал әріптестік қарым-қатынастар
жазбаша келісімшартқа қарағанда анағұрлым маңызды рөл
атқаратын шынайы келісімге негізделеді. Сондықтан кез
келген келісімді екі тараптың да терең түсінгені жөн. Қай-
шылықтары бар келісімшарт уақыт өте келе қилы кедергі-
лердің туындауына себепші болады.
3.3-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Индонезиядағы бірлескен кәсіпорын және лицензиялау
3.4-мысалдағы тізімнен Қытайда бірлескен кәсіпорын құру және оны пайдалану мемлекеттік реттеу арқы-
лы іске асатынын көруге болады. Мұндай мемлекеттік реттеу кеңінен қолданылады. Бірлескен кооперативтік
кәсіпорын туралы заң – жай ғана шектеу немесе құқық беру туралы заңнамалық акт десе де болады; бірлескен
94
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
кәсіпорын құру алдында ережелер туралы мұқият кеңесіп алу керек. Бұдан бөлек, қосымша заңдар бірлес-
кен кәсіпорынның қызметіне сәйкес қайта қарастырылуға тиіс. Қытай заңының 13-бабында «Жұмыспен қамту,
қызметтен босату, сыйақы төлеу, әлеуметтік қамсыздандыру, еңбекті сақтандыру және еңбекті қорғау сияқты
мәселелер заңға сәйкес келісімшарт жасасу арқылы қарастырылуға тиіс» делінген. Іс жүзінде шетелдік инвес
-
тор бірлескен кәсіпорынды бекіту үшін еңбек шартын жасауға міндетті. Еңбек шарты муниципалитетке немесе
жергiлiктi үкiмет органына мақұлдауға берiлуге тиiс. Сонымен бірге қызметкерлер мен басшылық арасындағы
еңбек қатынастары бүкіл жұмыс мерзімі ішінде реттеліп отырады. Қызметкерлердің көпшілігі жергілікті мем
-
лекеттік еңбек басқармасы ұсынатын қызметкерлер қатарынан жалданады. Олар арнайы бекітілген емтихан
арқылы жұмысқа іріктеліп алынады. Кез келген қызметкердің жұмыстан босатылуы туралы ақпарат еңбек әкім
-
шілігі бөліміне хабарлануы керек. Қытайда бірлескен кәсіпорын құру мәселесін қарастыру барысында қытай-
лық кәсіпорындар пайдаланатын келісімшарттардың көшірмелерін (ағылшын тіліндегі нұсқасын) алуды және
сыртқы сауда келісімшарттарын жеделдету үшін 1982 жылы құрылған Қытай Халық Республикасының Сыртқы
экономикалық байланыстар және Сауда министрлігінен (MOFETR) кеңес алуды дағдыға айналдырған жөн.
1-қадам. Бірлескен кооперативтік кәсіпорын туралы келі-
сімшартқа қол қою.
2-қадам. Бірлескен кәсіпорын келісімшартын және Ассо-
циациялар жарғысын «сараптама және бекіту органына»
ұсыну (Мемлекеттік кеңес тағайындаған) [бекіту органы 45
күн ішінде шешім шығаруы керек].
3-қадам. Тіркеу туралы өтініш (тиісті салалық және ком-
мерциялық агенттікке).
[Бекіту органынан рұқсат куәлігін алған сәттен бастап 30
күн ішінде]
4-қадам. Бизнес жүргізу лицензиясын алу (құрылған күні).
5-қадам. Кәсіпорынды тиісті салық органдарында тіркеу.
6-қадам. Құрылғаннан кейінгі мәселелер.
• Бірлескен кәсіпорын туралы келісімге енгізілген кез
келген өзгеріс бекіту органына жіберіледі.
• Есепке алу және сертификаттау құжаттарын тіркелген
қытайлық бухгалтер құптауға тиіс. Бірлескен кәсіп-
орын өз қызметкерлерінің мүддесін қорғау үшін кәсіп-
одақ құруға және қолдау көрсетуге тиіс.
• Шетелдік валюта шотын ашу.
3.4-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Қытайда бірлескен кәсіпорын құру
Франчайзинг
Франчайзинг келісімшарттарының бірнеше түрі бар, олар: (1) өндіру немесе шығаруға қатысты;
(2) дистрибьюторлық франчайзинг; (3) даму туралы келісімдер; (4) мастер-франчайзинг келісімдері. Өндіру-
ге қатысты франчайзинг бойынша франчайзер өзінің сауда маркасының лицензиясын лицензиатқа береді, ол
франчайзинг нұсқауларына сәйкес өнімді шығаруға және сатуға құқылы. Дистрибьюторлық франчайзингке
сәйкес франчайзер тауар шығарып, оны дистрибьютор франчайзиге сатады. Ал франчайзи оны дайын өнім
тұтынушыларына қайта сатады. Аймақтық дамыту туралы келісімдері деп аталатын территориялық фран
-
шиза бойынша франчайзер франчайзиге бүкіл аймақты дамытуға құқық береді. Франчайзер франчайзимен
кеңесе отырып аймақта қанша орын ашу керегін анықтайды. Мастер-франчайзинг келісімдері арқылы фран
-
чайзи қосалқы франшизаға рұқсат алады, яғни франчайзи қалаған жерді таңдай бермейді, бірақ бұл құқықты
басқа тараптарға бере алады. Мұндай келісім түрі арқылы мастер-франчайзерден мастер-франчайзиге, қо
-
салқы франчайзерден қосалқы франчайзиге бағытталған қарым-қатынас тізбегі қалыптасады.
Франчайзингтің жақсылығымен бірге қиындықтары да қатар жүреді. Франчайзинг – Америка Құрама
Штаттарында бизнес жүргізудің ерекше түрі. Әлемнің көптеген елдерінде франчайзингке рұқсат берілген,
бірақ шетелдік заңдардың көбі франчайзингті бизнес жүргізудің формасы ретінде мойындамайды. Мысалы,
франшиза Германияда тіркелсе де, франчайзингтің өзі сол елдің заңында нақты бекітілмеген, сондықтан да
франчайзинг қарым-қатынастарын реттеу үшін басқа да жалпы заңдар жинағы, мысалы лицензиялау немесе
серіктестік туралы заңдар ұқсастығына қарай қолданылады. Германияда франчайзинг Германияның ком
-
мерциялық, сауда маркасы туралы, бәсекені қорғау және тұтынушылық несиелеу туралы заңдарды қолдану
арқылы реттеледі.
Кей елдерде франшиза нақты мойындалмағандықтан, оны ерекше аймақтарға енгізу бәсекені қорғау не
-
месе монополияға қарсы заңнамаға сәйкес қудалауға әкеп соқтырады. Еуропада франчайзинг келісімшарт-
тарына қойылатын тыйымнан толық босататын Еуропалық одақтың заңдар блогынан босату шарасы бұл
мәселені жеңілдетті. Осылайша Еуропадағы франчайзинг саласы енді өзін-өзі реттейтін болды. Еуропалық
франчайзинг федерациясы – түрлі ұлттық франчайзингтік қауымдастықтар үшін франчайзинг операцияла
-
рын басқаратын басты ұйым. Еуропалық франчайзинг федерациясы Еуропада франшизаны пайдалануға
95
Халықаралық бизнес стратегиялары 3-тарау
ниеттенген шетелдік тарап қолдана алатын этика кодексін қабылдады. Сонымен қатар ұлттық франчайзинг
қауымдастықтары Германия франчайзинг қауымдастығының келісімшартқа дейінгі ақпаратты ашуға қойы
-
латын талаптары сияқты нұсқаулықтарды қабылдады.
Шетелдік компаниямен франчайзинг келісімшартын жасаспас бұрын қабылдаушы елдегі инвестициялық
жағдайды мұқият зерттеу қажет. Мысалы, Индонезияда франчайзинг рупия девальвациясына дейін шетел
компанияларының кіруіне ыңғайлы болғанымен, франчайзиге тұрақты валютамен (АҚШ долларымен, еуро,
йен, британдық фунт) жасалатын франшиза төлемдерін жүргізуге қиындық тудырды. Валютаның айырбас
-
талу қабілеті мәселесінен басқа, Индонезия кірістерді репатриациялауға ешқандай шектеу қоймайды және
капиталдың қозғалысын бақыламайды, сондықтан шетел валютасы ел ішінде және елден тыс жерде де еркін
жүре береді. Шетелдік инвесторлар капитал мен табысты басым айырбас бағамы бойынша репатриациялау
-
ға құқылы.
Индонезия үшін АҚШ-тың Мемлекеттік департаменті қабылдаған коммерциялық нұсқауы франчайзингке
қатысты заңды төмендегідей тұжырымдайды:
Франчайзингті реттейтін нақты заң болмаса да, франчайзингтің құқықтық негізі Индонезияның
Азаматтық кодексінің (KUH Perdata-Kitab Undang Hukum Perdata) 1338-бабында іскер адамдардың
келісімшарттарды еркін жасай алатыны айтылған. Франчайзингке арналған мұнан былайғы заңды
негіздеме 1992 жылғы №19 сауда маркалары туралы заңның 44-50-баптарында жазылған.
Франчайзинг келісімдерін қамтитын бизнес келісімшарттарының жалпы қабылданған үлгілері
жоқ. Дегенмен шетелдік принципиал франчайзиді жергілікті бизнес-кәсіпорынмен франшиза әзірлеу
үшін негіз ретінде пайдаланылатын стандарт келісімшарт форматымен қамтамасыз етеді. Фран
-
чайзинг туралы келісімнің заңды күші болуы үшін ол тексеріліп, Индонезияда мемлекеттік нотариус
арқылы куәландырылуы керек.
Франчайзинг туралы келісімдер, мысалы: несие келісімдері, жер телімдерін жалға алу, құрылыс
келісімшарттары, кестелер, қызметкерлерді іріктеу, стандарт сипаттау және ынталандыру сияқ
-
ты басқа да келісімшарт міндеттемелерімен қоса жүруі керек. Франчайзинг келісімдерінде келісім-
шартты бұзудан туындайтын даулар және келісімшарт тараптарының арасындағы келіспеуші-
ліктер нәтижесінде туындауы мүмкін дау арбитраж арқылы реттеу туралы ережелер қамтылуға
тиіс.
Индонезия заңнамасында қандай да бір нақты форманы немесе франчайзинг келісімдерін тіркеу талапта
-
ры қарастырылмаған, сондықтан шетелдік франчайзер өзінің стандарт формаларын еркін пайдалана алады.
Мемлекеттік департамент нұсқауы бірлескен кәсіпорынның нарыққа шығуының ең қолайлы әдісі –
бұрыннан құрылған индонезиялық компаниямен бірлесе жұмыс істеу екенін атап өтеді. Нарыққа шығудың
мұндай әдіс-тәсілдерінің орын алуына соңғы өзгерістер дем берді. Біріншіден, 1994 жылы Индонезия үкіме
-
ті жергілікті қатысу талаптарының көпшілігінің күшін жойды. Екіншіден, бірқатар компания индонезиялық
компаниялардың нарықтағы қызметі туралы мәліметтер мен кредит төлеу қабілетін анықтау үшін тексеріс
-
тер жүргізетін болды. Үшіншіден, Индонезия компаниялары қажет білім мен ақпаратты беріп, жергілікті
нарықпен байланыс орнатады.
Жоғарыда айтылғандай, индонезиялық франшиза қатынастарын орнатудың бір кемшілігі, ол – Индонезия
заңы бойынша бірлескен кәсіпорынды немесе франчайзинг серіктестігін таратудың немесе жоюдың қиын
-
дығы. Сондықтан бұл іс мұқият зерттеуді, алдын ала қатынастар жасап, айқын және нақты келісімдер жаса-
суды қажет етеді.
Шетелде франчайзинг, лицензиялау немесе бірлескен кәсіпорын құруға ниеті бар тұлғалар үшін басқа
да қызығушылық тудыратын мәселелерге зияткерлік меншік құқықтарын (IPR) қорғау, жергілікті заңгерді
пайдалану, меншік құқығын беру, сондай-ақ экспроприациялау мен дауды реттеу саясаты сияқты басқа да
салалар кіреді. Индонезияда зияткерлік меншік туралы заңдар әрдайым сақтала бермейді, сондықтан кон-
трафакт өнімдерді анықтау, содан кейін заңды лицензияларға қол қою секілді зияткерлік меншік құқықта-
рын қорғау стратегиялары қажет. Десек те зияткерлік меншікті мүмкіндігінше тез тіркеп, рұқсат етілмеген
кез келген тіркеуге қарсы тұрған жөн. Коммерциялық нұсқаулық бойынша, зияткерлік меншік құқықтарын
бұзудан қорғаудың ең жақсы тәсілі – жергілікті серіктесті жұмысқа алу.
Зияткерлік меншікті қорғау сияқты индонезиялық арбитраж сотының шешімдерін орындау туралы ста
-
тистикалық ақпарат та нашар болып шықты. Дау шешу саласына келер болсақ, Индонезия – шетелдік ар-
битраж сотының шешімдерін орындау жөніндегі Нью-Йорк Конвенциясының қатысушысы. Индонезия соты
Индонезияның арбитраж сотының комиссиясы шығарған шешімді орындауға басымдық беретіндіктен,
нұсқаулық Индонезияны арбитраж орны ретінде қарастыратын арбитраж ескертпесін жасауды ұсынады.
96
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Индонезия үкіметінің табыстау және экспроприация саясаты шетелден кіруге ықпал етеді. Шетелдік инвес-
торлардың капитал мен пайданы репатриациялауға құқығы бар, ал шетел валютасын аудару үшін ешқандай
рұқсаттың қажеті жоқ.
Франчайзинг туралы заң
Франчайзингтің артықшылығы сонда, ол компанияларға ноу-хау трансферлеуді және тәжірибемен бө-
лісуді жеңілдететін, сондай-ақ франчайзердің тез арада елге орналасуын қамтамасыз ететін нәтижелі әдіс.
Типтік франчайзинг келісімшарттарында франчайзи франчайзердің зияткерлік меншік құқығын және қыз
-
меттерді сатуға немесе өнім өндіруге арналған құпия ақпараттарын пайдаланғаны үшін роялти мен ақы
төлейді. Франчайзер оқу-үйрету және нұсқаулықты қамтамасыз етеді.
Франчайзердің тәжірибесі франчайзинг келісімшарттарына қатысты салада, оның ішінде франшиза ашу
мен оны қаржыландырудан, жарнаманың мазмұны мен құралдарынан айқын көрінеді. Келісімшарт ереже
-
лерінде франчайзиге франшизаны ашу және қаржыландыру қаражатын алу үшін франчайзердің көмегіне
қатысты нақты міндеттемелер болуы керек. Жарнамаға қатысты салада франчайзердің жарнаманы орналас
-
тыратыны және оның мазмұнын бақылайтыны туралы ескертпе болуы қажет. Сонымен қатар ол франчайзи-
дің жарнамаға жұмсайтын төлемдерінің төмен болуын қадағалауы мүмкін.
Кейбір франчайзинг келісімдерінде франчайзердің жарнама орналастыруы үшін франчайзи тарапынан
жұмсалатын қаражат қоры қарастырылған. Франчайзинг келісімінде франчайзердің жарнама шығындарын
қалай жұмсау керектігі де анық көрсетілуге тиіс. Франчайзилер ұлттық немесе халықаралық науқан мен
жергілікті жарнама арасында жарнамалық ақшаны бөлуге қатысты ережені де талап етуі мүмкін.
Broussard компаниясының Meineke Discount Muer Shops компаниясына қарсы ісінде жарнамаға қатыс
-
ты осындай дау қарастырылған. Онда АҚШ-тың франчайзинг туралы заңының кейбір ерекшеліктері және
франчайзингте қарастырылған франчайзердің шектеулі жауапкершілігін қорғауға соттың соншалықты зау
-
қының болмағаны баяндалады.
Broussard компаниясының Meineke Discount Muer Shops компаниясына қарсы ісі
155 F.3d 331 (4th Cir., 1998)
Уилкинсон – бас судья. Бұл істе – франчайзер мен
франчайзи арасындағы әбден шиеленіскен қарым-
қатынас талқыға түседі. Meineke Discount Muer фран-
шизасының он иесі Meineke Discount Muer Shops, Inc.
(«Meineke») франчайзеріне, Meineke компаниясының
New Horizons Advertising, Inc. («New Horizons») ішкі жар-
нама агенттігіне, Meineke компаниясының үш қызметке-
ріне, Meineke компаниясының корпоративтік бас компа-
ниясы GKN және GKN Parts Industries Corporation («PIC»)
компаниясына қарсы сотқа шағым түсіреді. Талап-арыз
берушілер Meineke компаниясының франчайзинг жарна-
масымен айналыса отырып, әрбір франчайзимен жасас-
қан Франшиза және сауда маркалары жөніндегі келісімде-
рін («FTA») бұзды деп айыптады. Талап-арыз берушілер
сондай-ақ осындай әрекеттерден туындаған заңсыз және
әділетсіз сауда тәжірибесіне қатысты көптеген талап-
арыз беріп, Meinеke мен оның аффилирленген тарапта-
рына қарсы істе 390 млн доллар жеңіп алды.
FTA келісімінің барлық нұсқаларына сәйкес, әрбір
франчайзи Meinеke компаниясына франшиза үшін бас-
тапқы жарнаны, содан кейін оның апталық жалпы та-
бысының пайызын (әдетте 7%-дан 8%-ға дейін) роялти
ретінде төлеуге міндетті болды. Франчайзилер Meinеke
компаниясына ұлттық және жергілікті жарнамаларды
қаржыландыру үшін апта сайынғы кірістің 10%-ын тө-
леді. Бастапқыда франчайзилер осы жарнамалық жарна-
ларды тікелей үшінші тарап – M&N Advertising агентті-
гіне («M&N») жарнаманы орналастырғаны үшін комис-
сия ретінде беріп отырған. 1982 жылы франчайзилер
Meinеke компаниясының орталық шоты, яғни апталық
жарнамалық депозитке (Weekly Advertising Contribution
«WAC») 10% мөлшерінде ақша салған.
Франчайзинг жарнамасы FTA келісімінің екі бөлімін-
де қарастырылған. FTА келісімінің барлық нұсқаларына
сәйкес, Mеineke компаниясына «Франчайзидің сататын
өнімдері мен көрсететін қызметтерін таратуға ықпал ете-
тін жарнаманы сатып алып орналастыру» міндеттемесі
жүктеледі. FTA келісімінде «ұлттық, аймақтық немесе
жергілікті жарнаманы немесе олардың кез келген түрін
пайдалану туралы, сонымен қатар белгілі бір бұқаралық
ақпарат құралдарын және жарнама контентін таңдау ту-
ралы барлық шешімдер Mеіneke мен оның тағайындай
алатын агенттіктерінің қалауы бойынша қабылданады»
деп қарастырылған. Осы талап-арыздың негізінде WAC
шотындағы жалпы сомасы 32,2 млн долларды құрайтын
төлемдердің үш санаты жатыр. 1993 жылғы сәуірдегі
дилерлер жиналысында Mеineke компаниясының рес-
ми өкілі 1992 жылғы желтоқсан айының франшиза жө-
ніндегі бірыңғай циркуляр (Uniform Franchise Oering
Circular – «UFOC») ресми есебі бойынша New Horizons
жарнама агенттігінің 5%-дан 15%-ға дейінгі комиссия-
лары анықталғаны туралы айтты. Талап-арыз берушілер
осы жиналыстан бұрын New Horizons жарнама агентті-
гінің WAC қорынан комиссиялар алғанын білген, бірақ
олар комиссиялардың соншалықты жоғары екенін біл-
мейтінін айтты.
97
Халықаралық бизнес стратегиялары 3-тарау
Сот алқасы Meineke компаниясының келісімшарт-
ты бұзғаны үшін және Meineke мен New Horizons-ға
қарсы немқұрайдылық, негізсіз баю және фидуциар-
лық міндеттемелерді бұзу деген баптар бойынша үкім
шығарды. Сот алқасы GKN және PIC компаниялары-
ның Meineke мен New Horizons жарнама агенттігін
өз пайдасына асыру үшін қолданғанын, ал PIC болса
GKN компаниясының «корпоративтік пердеден» өтіп,
GKN компаниясына субституттық жауапкершілік жүк-
теуден ақтап алу үшін қолданылып келді деп шешім
шығарды. Meineke және New Horizons компаниялары-
мен қоса, GKN, PIC және Meineke компаниясының үш
қызметкерінің алаяқтық және жалған мәлімдемелер жа-
сағаны дәлелденді. Сот алқасы Meineke компаниясының
қарсылықтарына байланысты әртүрлі жауапкершілік
тұжырымдары бойынша және жауапкерлер арасында
бөлінбей қалған 196 млн долларды келтірілген залал-
дың орнын толтыру үшін өтемақы ретінде талап-арыз
берушілердің пайдасына шешті. Сот алқасы бас-аяғы
150 млн $, оның ішінде Meinеke компаниясына 70 млн $,
New Horizons жарнама агенттігіне қарсы 7 млн $,
PIC компаниясына 1,8 млн $; GKN компаниясына 70 млн $
және Meinеke компаниясының үш қызметкеріне, жалпы,
1,2 млн $ айыппұл салды.
Солтүстік Каролина заңында франчайзер мен фран-
чайзи арасындағы фидуциарлық қарым-қатынастың бар
екенін мойындайтын ешқандай нұсқаудың жоқтығына
қарамастан, аймақтық сот талап-арыз берушілердің фи-
дуциарлық міндеттемелердің бұзылғаны туралы талап
қоюына рұқсат беріп қателік жасады. Солтүстік Кароли-
нада «керісінше, келісімшарттың тараптары бір-біріне
фидуциар тұлғалар болып саналмайды; жалпы олардың
келісімшарт талаптарынан және Бірыңғай сауда кодек-
сінде (U.C.C.) белгіленген міндеттемелерден тыс ерек-
ше міндеттемелері жоқ». Алайда талап-арыз берушілер
франчайзер Голиафтың алдында франчайзилерді дәр-
менсіз Давид ретінде бейнелесе де, сол оқиға үйреткен-
дей, өлшем ешқашан күш-қуаттың, не болмаса беделдің
сенімді көрсеткіші бола алмайды. Басқа да көптеген
юрисдикцияларда соттың франчайзер мен франчайзи
қатынастарына фидуциарлық міндеттемелерді жүктеу-
ден бас тартуы арқылы біздің тартыншақтық сезіміміз
күшейе түседі.
Сонымен қатар корпорацияның істеріне қызығушы-
лық танытатын акционерлер «сырттан келгендер емес»
және олар корпорация басшылары мен қызметкерлері
сияқты тура сондай заңсыз араласуға қарсы талап-арыз-
дардан қорғайтын артықшылықтарға ие. Егер бұл акцио-
нерлер корпорация істеріне толығымен үстемдік жүргіз-
бесе, онда «корпоративтік перде» ашылмайды және олар
субституттық жауапкершіліктен босатылады. Осындай
қауіпсіздік шараларын жасау шектеулі жауапкершіліктің
артықшылықтарын сақтап, акционерлерді корпоративтік
істерді белсенді түрде қадағалап отыруға шақырады.
ШЕШІМНІҢ КҮШІ ЖОЙЫЛЫП, ІС ҚАЙТА ҚА-
РАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Түйін
• Франчайзинг келісімшарттық сипатқа ие, алайда
АҚШ ережелері франшиза жөніндегі бірыңғай
циркуляр (UFOC) арқылы белгілі бір ақпараттың
жария болуын талап етеді.
• Франчайзинг болмысының келісімшарттық си-
патына байланысты франчайзердің франчайзиге
қатысты фидуциарлық міндеттемесі жоқ.
• Сот алқасы белгілеген айыппұлдың мөлшеріне на-
зар аударыңыз. Айыппұлдар тек АҚШ заңына тән,
шетел құқықтық жүйелерінде қарастырылмаған.
• Бас компания немесе акционерлер корпоратив-
тік формализмді сақтамай, корпорацияға немесе
оның еншілес ұйымына үстемдік еткен жағдай-
да, акционерлерге немесе бас компанияға жанама
жауапкершілікті жүктеу үшін «корпоративтік пер-
дені» түруге болатынын ескеріңіз.
Франчайзинг қатынастары – америкалықтар ойлап тапқан бірегей дүние. «АҚШ-та жарты миллионнан
астам франшиза қолданыста жүр және ол бөлшек сауданың үштен бір бөлігін құрайды».
12
АҚШ-та франчай-
зинг қатынастарын реттейтін бірқатар заңдар жетілдірілді: көптеген штаттарда франшизаны ұсыну мен оны
сату қызметтері реттелді; көптеген штаттардың заңына сәйкес франчайзер франчайзидің келісімін алмас
бұрын ұсынысты мұқият түрде тіркеуі қажет; кейбір заңнамалық актілер бойынша франчайзи келісімшартта
белгіленген шарттың орындалмауына байланысты орын алған олқылықтардың кез келгенін жоюға құқылы
және франчайзердің келісімшартты тоқтатуына дейін ескерту ретінде оған ең қысқа мерзім тағайындалады.
Осындай мемлекеттік реттеудің күшеюіне байланысты АҚШ-та франчайзингтің танымалдығы артып қана
қоймай, осы салада кеңінен қолданылып та, мойындалып та үлгерген бірқатар ережелердің пайда болуына
мүмкіндік берді. Осыған орай келесі бөлімде франчайзинг келісімінде жиі кездесетін кейбір ережелер қарас
-
тырылады.
Франчайзинг келісімі
Төмендегі кеңінен қолданылатын ережелер франчайзи мен франчайзерге әртүрлі міндеттемелер артады.
Бұл ережелер франчайзинг келісімдерін жасасқан кезде толық түсіндірілуі қажет. Орын таңдау процесін
-
де орын таңдау туралы ескертпесі арқылы франчайзердің жауапкершілігі анықталады. Мұндай ережелер
франчайзердің тиісті орынды таңдауынан бастап, оның мақұлдауын алуға дейінгі нақты міндеттемелерді
қамтиды. Мақұлдау туралы ескертпеде франчайзердің сол орынды мақұлдамауына қатысты критерийлер де
98
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
енуі керек. Бреннанның Carvel Corp.
13
корпорациясына қарсы ісінде сот франшизаның орын таңдау ескерт-
песі аясынан шығып, франчайзердің орын таңдау процесінде өз міндеттемелерін орындамағанын анықтаған.
Сот франчайзердің депозит туралы келісімшартында франчайзер «дүкен үшін қолайлы орынды іздеуге, қа
-
рауға және көрсетуге көп уақыт пен күш жұмсайтыны» туралы айтылғанын мәлімдеді. Бұл іс арқылы барлық
франшиза құжаттамаларының сәйкестігін тексеріп алудың қаншалықты маңызды екенін көруге болады. Ал
соңғы франчайзинг келісіміндегі келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін білдіретін ескертпе (негізгі
келісім туралы ескертпе) соттың алдын ала жасалатын келісімдерді, қосымша келісімдерді, жарнамалық
материалдарды және түсініктеме беру немесе заңсыздықты талап етуді негіздеу үшін үкіметтік өтініштерді
қарауына кедергі келтіруі екіталай.
Пайдалану стандарттарымен қатар, франшизаны орналастыру мен оның белгісінің өзі франчайзер үшін
бақылаудың маңызды бағытына жатады. Осы мәселелерге қатысты ескертпелер барлық жүйенің тұтастығы
мен стандарттардың біркелкілігін сақтау үшін қажет. Бөлшек сауда франчайзерлері франшиза орналасқан
жердің бәрінде сыртқы көрінісінің біркелкілігін сақтау мақсатында макеттерді пайдаланады. Франшизаның
орналасқан жерінің сыртқы келбеті (дизайны немесе көрінісі) жеке сауда маркасы арқылы қорғалуы мүмкін
немесе түрлі сауда маркаларынан, қызмет көрсету маркаларының және авторлық құқықтардан тұратын бө
-
лек сауда маркасынан тұруы мүмкін. Франчайзидің осы белгілерді және басқа да пайдалану стандарттарын
сақтамаған жағдайда франчайзердің франшиза операциясын тоқтатуына негіз бар. Орналастыруға қатысты
ескертпелердің көпшілігі франчайзерге айрықша рұқсат құқығын береді.
Пайдалану стандарттары туралы ескертпеде сапа стандарттарының және пайдалану мақсаттарының
толық сипаттамасы беріледі. Айтып отырғанымыз – франчайзер ұсынған пайдалану жөніндегі нұсқаулық.
Келісімшартты бұзу туралы шешімді қорғап қалу үшін франчайзер франчайзинг туралы келісімшартта ха
-
барлама туралы нақты ереженің қамтылуын және онда кемшіліктерді түзету үшін жеткілікті мерзімнің қа-
растырылғанын қамтамасыз етуге тиіс. Осындай мәселелердің бірі – франчайзиді және оның қызметкер-
лерін дайындау, себебі франчайзердің беретін білімі мен кеңесі көптеген франчайзинг келісімдерінің негі-
зін құрайды. Франчайзидің маңызды қызметкерлері бизнестің барлық саласында оқытылады. Көрсетілетін
ақыл-кеңестер мезгіл-мезгіл туындап отыратын мәселелерді қамтиды. Франчайзер осы ескертпелер бойын
-
ша тиісті оқыту және кеңес беру міндеттемелерін орындамаған жағдайда франчайзидің талап-арыз беруіне
толық негіз бар.
Франчайзинг жүйелерінің көпшілігі франчайзер мен оның барлық франчайзилері арасындағы байла
-
ныстың біркелкілігіне негізделген. Алайда франчайзерлер кейде франчайзинг келісімшарттарына әртүрлі
франчайзилердің арасында келісімшарт талаптарын түрлендіруге мүмкіндік беретін ескертпелер қосады.
Мұндай ескертпелер алалауға қатысты талап-арыздардың негізін құрайды. Басқа жалпы ескертпелерге ау
-
мақтық ерекшелік, қорғау, бәсекелікке тыйым салу, бизнесті табыстау мен кері қайтару, тоқтату және қайта
ұзартпау, сондай-ақ баға белгілеу, қажет жабдықтарды сатып алу, жұмыс істеу уақыты, франчайзиді тексеру
құқықтары мен аудит жатады. Территория туралы ескертпелер франчайзиге франчайзердің бәсекелесуіне
тыйым салатын ерекше территорияны ұсынады. Мұндай ережелерден франчайзер мен франчайзидің сол
территорияда франчайзинг операцияларын кеңейтуге қатысты келіспеушілік мәселесін тудыруы мүмкін. Ба
-
лама ретінде франшиза территориясын толық игеру үшін франчайзиге белгілі бір уақыт беріледі. Мерзім
аяқталғаннан кейін франчайзерге территориядағы нарықты одан әрі дамытуға рұқсат етіледі. Франчайзи сол
территориядағы кез келген жаңа орынды сатып алуда басым құқыққа ие.
Франшизаның франчайзерді белгілі бір себептермен, не болмаса қайта ұзартпауы себебінен де тоқтатуы
сот ісіне әкелуі мүмкін. Франчайзинг келісімдерінің көпшілігінде кез келген ережені бұзғаны үшін франчай
-
зердің бизнесті тоқтатуына мүмкіндік беретін тармақ бар. Алайда кішігірім заңбұзушылық үшін бизнесті
тоқтату көптеген соттар үшін қолайсыз. Сонымен қатар келісімшартты ұзарту ескертпесінде франчайзердің
келісімшартты ұзартпауына айрықша құқық берілген. Келісімшартты бұзу немесе ұзартпау туралы айрықша
құқықтарға қарағанда, бұзу немесе ұзартпау туралы ережелерде келісімшартты бұзуға елеулі себеп бола
алатын және ұзартпауға негіз бола алатын заңбұзушылықтар көрсетілуге тиіс. Жалға берілетін мүліктің жо
-
ғалуы, бизнесті басқару қабілетсіздігі, франчайзидің төлем қабілетсіздігі, франчайзердің тексеріс жүргізуіне
қарсы болу және сапа стандарттарын бірнеше рет бұзу келісімшартты тоқтатуға немесе ұзартпауға негіз бола
алады. Халықаралық деңгейде келісімшарттың негізсіз себептермен немесе олқылықтарды түзету үшін тиіс
-
ті уақыттың берілмеуі себебінен тоқтату заң тарапынан қиындықтарды туғызуы мүмкін. Франшизаны бұзу
үшін Америка Құрама Штаттарының бірқатар штаттық заңдары дәлелді себептерді талап етеді.
14
Басқа ережелер франшиза қарым-қатынасының механизміне қатысты. Ең негізгісі – франшиза немесе
роялти ескертпесі. Франчайзинг келісіміне сәйкес алғашқы төлем әдетте франшизаға құқықты алу үшін
99
Халықаралық бизнес стратегиялары 3-тарау
жасалуы керек, ал сонан соң сатудан түскен жалпы немесе таза пайда мөлшерінен роялти төленеді. Келі-
сімде басталу күні және аяқталу мерзімінің күні қарастырылады. Күндерді белгілеудің ең кең тараған тәсі-
лі – франшизаның бизнесті ашу күнінен бастап немесе ашылған сәттен бастап бірнеше жыл өткеннен ке-
йін қолданылу мерзімінің өтуін көрсету. Көптеген франчайзинг келісімдерінде зияткерлік меншік құқығын
трансферлеу ережесі қамтылған, сондықтан бұл құқық келісімшартта міндетті түрде франчайзерге тиесілі
болып қалу керек. 3.5-мысалдағы «Салыстырмалы құқық: Зияткерлік меншік құқығын трансферлеу туралы
ескертпеде» коммерциялық құпияларды және зияткерлік меншікті трансферлеу туралы франшиза ескертпесі
қарастырылған. Ескертпеде франчайзер лицензияланатын зияткерлік меншікке ие екені және франшизаны
тоқтатқаннан кейін барлық меншік құқықтары франчайзерге қайтарылатыны нақты көрсетілген.
Талқыланатын соңғы екі ескертпе – сақтандыру ескертпесі мен франчайзидің қайта қарау ескертпесі.
Халықаралық қатынастарда франчайзиден сақтандырудың нақты түрлері мен көлемін талап ету франчайзер
үшін өте маңызды. Франчайзиден жалпы жауапкершілік пен өнімнің сапасы үшін жауапкершілікті сақтан
-
дырудың белгілі бір көлемі талап етуі мүмкін. Келісімшартта франчайзердің осындай жағдайларда «қосым-
ша индоссат» болуға тиіс екені көрсетілуі керек. Франчайзи франчайзерді оның франшизаны қолдануынан
немесе соның әсерінен туындаған талаптардан қорғау керек деген жауапкершіліктен босату ескертпесі сақ
-
тандыру ескертпесімен үйлесуі қажет.
Франчайзидің қайта қарау туралы ескертпесі франчайзердің бұрмаламауы немесе шамадан тыс бақы
-
лауына қатысты шағымдардың алдын алу үшін қолданылады. Олар әдетте бірнеше шарттарды, соның ішін-
де «франчайзидің сатып алатын франшизасының табыстылығына қатысты ешқандай кепілдікті, растаманы,
кепілдік міндеттемелерді т.б. алмағаны және франчайзидің инвестициялардың мән-жайын білу мақсатында
өз бетінше зерттеу жүргізгені туралы мәлімдемені» қамтиды. Франчайзерді қателесуден сақтандыратын ма
-
ңызды бір ескертпе бар, ол – келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін білдіретін ескертпе. Келісімшарт-
тың түпкілікті екені туралы ескертпе кейінгі сот талқылауы барысында (жазбаша келісімде «қамтылмаған»)
ауызша дәлелдерге (куәгерлік) жол бермейді. Келісімшарт дауларындағы ауызша дәлелдердің рөлі 11-тарау
-
да «Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы» және «Халықаралық сатып алу-сату құқығы»
деп аталатын 12-тарауда талқыланады.
Халықаралық мастер-франчайзингке арналған UNIDROIT нұсқаулығы
Шетелде жеке франчайзилермен бірнеше франчайзинг келісімдерін жасасуға жол бермейтін – мастер-
франшиза жөніндегі келісім. Мастер-франшиза туралы келісімде франчайзер қосалқы франчайзермен не-
месе негізгі франчайзимен франчайзинг территориясын дамыту үшін келісімге отырады. Қосалқы фран-
чайзер франчайзинг орындарын құру үшін немесе оның территориясында әрекет ету үшін қосалқы фран-
чайзилерді іздеп табуға құқығы бар. Келісімшарттық қарым-қатынастар қосалқы франчайзи мен қосалқы
франчайзер арасында, көбінесе қосалқы франчайзи мен франчайзер арасында орнатылады. Шындығында,
мастер-франчайзинг келісімшарты франчайзинг жөніндегі ЕО қаулысында анықталған. Онда «франчайзер
мен франчайзилер арасындағы қатынас үшінші тарап, яғни мастер-франчайзер арқылы жүзеге асырылады»
делінген. Осылайша франчайзер әр франчайзинг операциясын тікелей бақылай алады.
ФРАНЧАЙЗИ АВС франчайзинг жүйесінің барлық құ-
қығы, атауы және оның белгілері франчайзер меншігінде
екенін және тек қана франчайзер меншігінде қалатынын мо-
йындайды және ФРАНЧАЙЗИ кез келген құқықтан немесе
мүддеден немесе осылардан туындайтын фирманың беделі-
нен бас тартады. ФРАНЧАЙЗИ осы келісімшарттың аяқталу
мерзіміне дейін немесе оның барысында франчайзинг жү-
йесіне қатысты, ешқандай шектеусіз тұтастай нұсқаулықты,
қаржылық ақпаратты, маркетинг стратегиясын және бағдар-
ламаны франчайзердің коммерциялық құпиясы ретінде қа-
растыруға және құпиялықта сақтауға тиіс және ФРАНЧАЙЗИ
оған берілген барлық материалдарды франшиза операция-
сына байланысты ғана пайдаланатынына келіседі.
ФРАНЧАЙЗИ қажет деңгейде тек франчайзинг қызме-
тін жүзеге асыру мақсатынан өзге кез келген коммерциялық
құпияны өз қызметкерлерінен басқа ешкімге жарияламау-
ға, нұсқаулықтың кез келген бөліктерін ешкімге көбейтіп
таратуға, көшіруге, не көрсетуге немесе франчайзердің кез
келген басқа коммерциялық құпияларын жарияламауға ке-
ліседі. ФРАНЧАЙЗИ франчайзерге назарына түскен фран-
чайзердің сауда маркаларына қатысты кез келген заңбұзу-
шылық немесе шектеулер туралы хабарлауы керек.
3.5-мысал. Салыстырмалы құқық: Зияткерлік меншік құқығын трансферлеу туралы ескертпе
Жеке құқықты біріздендіру жөніндегі халықаралық институт (UNIDROIT) Халықаралық мастер-
франшиза туралы келісімдер жөніндегі UNIDROIT нұсқаулығы деп аталатын құжатты басып шығарды.
Ол мастер-франшиза келісімдерін әзірлеу кезінде қолданылатын стандарт ескертпелермен қатар, көптеген
100
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
ақпараттарды ұсынады. Бұл басылымның принципі – барлық мүдделі тараптарды әділетті және үздік тә-
жірибеге негізделген ережелермен қамтамасыз ету. Нұсқаулықта қамтылған кейбір мәселелер франчайзинг
келісімдерінің түрлерін, франчайзинг туралы келісім мен басқа да келісімдердің арасындағы қатынасты
(коммерциялық агенттік, лицензия, технологияларды трансферлеу, дистрибуция) және франчайзер-франчай
-
зи мен қосалқы франчайзер-қосалқы франчайзи қарым-қатынастарындағы айырмашылықтарды қамтиды.
Келісімшартта талқыланған мәселелерге мыналар жатады: берілген құқықтардың сипаты мен көлемі (мы
-
салы, қосалқы франчайзерге берілген құқықтардың айрықша болуы); келісімнің мерзімі және оны ұзарту
туралы ереже; балама сыйақы құрылымдары; төлемдерді есептеу (мерзім, бухгалтерлік есеп, валюта, салық
мәселелері); жарнамалау шығындары және бақылау; жабдықтар мен өнімдерді және қызметтерді жеткізу;
зияткерлік меншікті трансферлеу және қорғау (құпиялық туралы ескертпе, бәсекеге тыйым салу туралы ес
-
кертпелер, кері табыстау ескертпелері, келісімді бұзғаннан кейінгі есертпелер); құқық беру және құқықты
басқаға трансферлеу; залалды өтеу және сақтандыру (үшінші тарапқа франчайзердің жауапкершілігі); заң
-
бұзушылық жағдайында құқықтық қорғау; келісімшартты тоқтату.
Халықаралық франчайзинг
ЕО ережелері франчайзингті «дайын өнім тұтынушысына тауарларды немесе қызметтерді қайта сату
үшін сауда маркасы, коммерциялық атау, ерекшелік белгісі, пайдалы үлгі, дизайн, авторлық құқық, ноу-хау
немесе патенттерге қатысты өнеркәсіптік немесе зияткерлік меншік құқығының жиынтығы»
15
деп анықтай-
ды. Осы анықтамаға сәйкес, франчайзер франчайзиге белгілі бір тауарды немесе қызметті коммерциялық ай-
налымға енгізу үшін франшизаны пайдалану құқығын сатады. Франчайзинг келісімі бойынша франчайзинг
операцияларының жалпы және бірыңғай түрде жүргізілуі, франчайзердің франчайзимен тәжірибе және ноу-
хаумен бөлісуі және франчайзердің техникалық көмек көрсетуі талап етіледі. Алайда америкалық франчай
-
зинг заңының қағидалары басқа құқық жүйесінде әрдайым іске аса бермейді. Мысалы, АҚШ мемлекеттік
департаментінің Ресейге арналған мемлекеттік коммерциялық нұсқаулығында ресейлік нарыққа шығудың
нұсқасы ретінде франчайзингтің маңызы төмен: «Ресейде франчайзингті әлі ешкім көп түсіне бермейді.
Франчайзингті енгізу үшін күні кеше жасалған бірнеше әрекеттер, мәселен франчайзинг келісімін жасасуда
тараптардың меншік пен жауапкершілікке қатысты түсінбестігінің кесірінен сәтсіз аяқталды». Дегенмен бұл
нұсқаулықта «олардың кейбіреулері өте сәтті, әлеуеті едәуір жоғары деңгейде» деп алдыңғы мәлімдемені
осылай сараптайды. McAlpine компаниясының AAMCO Automatic Transmission, Inc.
16
компаниясына қарсы
ісінде сот франчайзингтің қатынастарындағы бірігіп қызмет етудің артықшылықтарын және мұндай қаты
-
настардың бұзылуының негізгі себептерін сипаттайды:
Франчайзинг келісімі өзара тиімді іскерлік қатынастар ретінде басталады. Франчайзер мен
франчайзидің әрқайсысы жеке-дара таба алмайтын пайданы табу үшін осындай келісім жасайды.
Франчайзердің қосар үлесі: сауда маркасы, танымал өнім немесе қызмет, тәжірибе, жарнама және
менеджментке қолдау көрсету сынды факторлардың үйлесімдігін қамтиды. Франчайзидің үлесіне
капитал, күнделікті басқару және франшиза төлемдерін жасау кіреді. Франчайзер франчайзи ка
-
питалы мен төлемдерін пайдалану және орта буын басшыларын қолдау арқылы пайда көреді, бұл,
өз кезегінде, франчайзинг ұйымының жылдамырақ кеңеюіне мүмкіндік береді. Франшизаның сәт
-
ті жүргізілуіне қарай, алғашында тиімді болып көрінген серіктестік механизмі, енді франчайзиге
ауыртпалық салатындай болып сезіледі, себебі ол франшиза төлемдері оның табыстылығын шек
-
тейді деп ойлайды.
Төменде берілген Дайанның McDonald’s Corp. корпорациясына қарсы сот ісіне қатысты қосымша мысал
халықаралық франчайзингтің екі негізгі тәуекелін сипаттайды, атап айтқанда: франчайзинг операциялары
-
ның бақылауынан айырылу және франчайзинг қатынастарын тоқтата алмау.
Шетелде франчайзинг жүргізу үшін мынадай мәселеге ерекше назар аудару керек, ол – бизнесті тоқтату
және коммерциялық құпияны сақтау үшін тиісті құралдармен қамтамасыз ету. Коммерциялық құпия ұғы
-
мының жалпы қабылданған анықтамасы жоқ. Бұл заңмен қорғалған зияткерлік меншік құқықтарын қорғауға
қарағанда (патент, авторлық құқық, сауда маркасы) әлдеқайда кең түсінік. Бірыңғай коммерциялық құпия
заңында бұған төмендегідей анықтама берілген:
«Коммерциялық құпия» формуланы, үлгіні, құрастыруды, бағдарламаны, құрылғыны, әдісті, тәсілді
немесе процесті қамтитын ақпаратты білдіреді, оның: (1) тәуелсіз экономикалық, нақты немесе
101
Халықаралық бизнес стратегиялары 3-тарау
Раймонд Дайанның McDonald’s Corp. корпорациясына қарсы ісі
466 N.E.2d 958 (Илл.1984)
Бұл шағым Францияның Париж қаласында орналас-
қан Раймонд Дайан мейрамханасының франшизасын
тоқтату туралы McDonald’s корпорациясына қарсы та-
лаптан туындады. Осы дауға байланысты басқа да мәсе-
лелер осы сотта бұған дейін екі рет қаралған. 65 күндік
сот ісін жүргізгеннен кейін, Кук аймағының соты талап-
арыз берушінің біржола тыйым салу туралы өтінішін қа-
былдамай тастады. Бірінші инстанция соты 114 беттен
тұратын меморандум және Париж қаласы мен оның ай-
наласында талап-арыз берушінің McDonald’s мейрамха-
наларының жұмыс жүргізуі жөнінде франшизасын тоқ-
тату туралы бұйрық шығарды.
Бұл істің бұрынғы сот ісімен байланысты ұзақ уа-
қытқа созылған құқықтық және тарихи негізі бар. Дайан
жауапкердің корпорациясы оның белгілі бір франшиза-
ны сатып алуға және Париждегі белгілі мейрамханалар-
ды дамытуға және пайдалануға рұқсат берген алдын ала
келісімді бұзды деп айыптап, 1970 жылы McDonald’s
корпорациясына қарсы сотқа арыз берді. 1971 жылғы
лицензиялық келісімнің ерекше сипаты сотта шешуші
фактор болды. Келісімнің шарттары McDonald’s пен
Дайан арасындағы ауқымды келіссөздер тақырыбы бола-
тынын және McDonald’s стандарт лицензиялық келісімі-
нен айтарлықтай ерекшеленетінін көрсетеді. McDonald’s
Дайанға үш балама ұсыныс жасады. 1-ұсыныс – жал-
пы түсімнен үш пайыздық роялти төленетін стандарт
McDonald’s лицензиялық келісімшарты, жылжымайтын
мүлікті McDonald’s АҚШ-тағы жалдау мөлшерлемесіне
сәйкес келетін мөлшерлемемен сатып алады және өн-
діріске енгізіледі. 2-ұсыныс – әрқайсысы 50 пайыздық
үлесі бар McDonald’s пен Дайанның бірлескен кәсіп-
орыны. 3-ұсыныс – канадалық түпнұсқа франшизасына
ұқсас 1% роялтиі бар дамыту лицензиясы, Дайан өзінің
жылжымайтын мүлкін өндіріске өткізіп, Дайанның бер-
ген тапсырысы мен төлеген сомасынан басқа McDonald’s
ешқандай қызмет көрсетпейді.
1-ұсыныста көрсетілген McDonald’s лицензиясының
стандарты бойынша McDonald’s мейрамхана қызметінің
барлық бағыттарында ауқымды қызметтерін Дайанға көр-
сетуге міндеттенеді, ал Дайан, тиісінше, жоғары роялти
төлейтін болады. Дайан бір пайыздық дамыту лицензия-
сын талап етті. Сапа, қауіпсіздік және тазалық стандартта-
рын (QSC) сақтау қажеттілігі негізгі лицензиялық келісім-
де (MLA) мақұлданған. Ол QSC стандарттарын сақтауға
негіз болады: «Әлемнің кез келген жеріндегі мейрамхана-
лардың осы стандарттардан ауытқуы бүкіл әлемдегі мей-
рамханалардың жетістікке жетуіне кедергі келтіреді және
оның [McDonald’s] патенттерінің, сауда маркаларының,
сауда атаулары мен мүлігінің құнына залалын тигізеді».
Сонымен қатар жеке пайдалану лицензиясы туралы
келісімдер (OLA) тоқтату туралы келесі ережелерді қам-
тиды:
Лицензиат аталған жүйені пайдаланатын ли-
цензиаттың және басқа лицензиаттардың ком-
мерциялық кәсіпорнының табысты жұмыс іс-
теуі үшін тағамның біркелкі сапасы мен дәмін,
көрсетілетін қызметінің жоғары сапалы, таза
болуын, сыртқы келбеті және жалпы өнімділігі-
нің маңызды екенін мойындайды. Лицензиат осы
тармақтың қандай жолмен болсын бұзылуы «осы
Келісімнің елеулі бұзылуы» деп санайды және ли-
цензиарға осы Келісімді тоқтатуға құқық береді.
McDonald’s шақырған куәгерлер Дайанның мей-
рамханаларының күйі нашар екеніне куә болды. Атап
айтқанда, куәгерлердің айтуынша, Дайан мақұлданған
өнімдерді пайдаланбай келген; ол тұздалған қиярды пай-
даланбаған; ол кетчуп пен қыша үшін қосымша ақша
алып отырған; түтікше мен майлықтарды касса сөресінің
астына жасырған; McDonald’s компаниясының «Гамбур-
гер университетіндегі» қайта даярлау курстарынан өту-
ден бас тартқан; дәмханалары лас және көптеген қажет
заттары болмаған; дәмхана қызметкерлерінің дайынды-
ғы нашар және арнайы киімдері жоқ; клиенттерден көп-
теген шағым түскен. McDonald’s халықаралық бөлім-
шесінің президенті Барнс мырзаның айтуынша, 1976
жылдың маусым айында ол Дайанға мейрамханалары-
ның деңгейін стандарттарға сәйкестендіру үшін алты ай
уақыт берілген және осы мерзімнің соңында McDonald’s
оны ресми тексерістен өткізетін болған. Инспекторлар
барған дәмханалардың барлығында McDonald’s компа-
ниясының QSC стандарттарының өрескел бұзылғанын
анықтады. 1977 жылдың шілдесінде Дайанға қатаң ес-
керту-хаты жіберілді, онда QSC стандарты бойынша кем-
шіліктердің көлемі, алуандығы мен ауырлығы борыш-
кердің әдепкі міндеттемелерді орындамағанының дәлелі
бола алады, бірақ мұндай мәлімдеменің «түзету шарала-
рын дереу қабылдауға мүмкіндік беру» үшін алты айға
қалдырылатыны айтылды. Ақыр соңында, McDonald’s
Парижде негізгі лицензиялық келісімшартты тоқтату ту-
ралы іс қозғап, нәтижесінде Дайан Иллинойс штатында
тыйым салуды тоқтату үшін осы талап-арызды берген.
Иллинойс штатындағы көптеген америкалық юрис-
дикциялардағыдай, адалдық пен әділдік пактісі әр келі-
сімшартта көрсетілген. Әдетте адалдыққа байланысты
мәселелер келісімшарт жасасқандардың бір тарапына
әрекет ету еркіндігі молынан берілгенде туындайды. Со-
дан кейін тәуелді тарап осы құқықты әділ жүргізу үшін
бақылауға алынған тарапқа сенім артуы керек. Әйтсе де
франчайзердің франшиза келісімін тоқтату ниеті туралы
адалдық презумпциясының қандай шектеуі бар екенін
анықтауы қажет. Юта Жоғарғы соты адалдық презумп-
циясының франчайзердің франчайзинг туралы келісі-
мін тоқтату құқығын негізсіз шектегені туралы шешім
қабылдады. Сот: «Егер тараптар осындай сипаттағы
ықтимал құндылығы бар, себебі ол жалпыға бірдей мәлім емес және оның жария болуынан немесе
қолданылуынан экономикалық құндылыққа ие бола алатын басқа тұлғалар оны тиісті құралдармен
оңайшылықпен анықтай алмайды; (2) коммерциялық құпия – құпиялықты сақтау үшін нақты бір
жағдайларда орынды деп есептелетін ерекше күш-жігердің нысаны.
17
102
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
келісім жасасса және оны негізсіз жоюға болатындай
нақты ереже болмаса, онда екі тарап та келісімшартты
адал ниетпен жасасқан деп санауға болады, егер қызмет
қанағаттанарлық дәрежеде орындалса, ол ерікті түрде
жойылмайды», – деп мәлімдеді. Бұл жағдайлар франчай-
зинг қатынастарының ұзақ уақыт бойы теріс пайдала-
нылғаны, әсіресе келісімшарт ережелеріне сәйкес фран-
чайзердің өз еркінше тоқтатуына біржақты өкілеттік
берілуі соттың алаңдаушылығын туғызды. Жалпы алған-
да, олар негізді себептер болған жағдайда адалдық пре-
зумпциясының франчайзердің франшиза келісімшартын
тоқтату жөніндегі дискрециялық өкілеттігін шектейтіні
туралы ұсынысты қолдайды. Алайда талап-арыз беру-
ші біздің осы істі әрі қарай жалғастыруымызды қалаған
болса, тіпті McDonald’s компаниясының тоқтату туралы
негізді себебі болып, бұл себептің өзі заңсыз болса, онда
тоқтату адалдық презумпциясын бұзумен тең деп есеп-
тейді. Дайан McDonald’s компаниясының Париждегі та-
быс әкелетін нарығын қайтарып алуға деген ұмтылысын
мүмкін емес мотив деп есептер еді. Біз мұнымен келісе
алмаймыз. Заңның жалпыға ортақ ережесі бойынша, не-
гізді себеп болған жағдайда, адалдықты анықтау үшін
мотивтің еш маңызы жоқ деп саналады.
Біздің дәлелдемелер күмән туғызбайды. Сот осы мә-
селені McDonald’s пайдасына шешті. Дайан мейрамхана-
ларының жайын McDonald’s компаниясының QSC стан-
дарттарына сай емес деп сипаттауы мәселенің бергі жағы
ғана. Сот талқылауы барысында әртүрлі куәгерлер осы
мейрамханаларда байқалған антисанитарлық жағдайлар-
ды сипаттау үшін тиісті сөздерді табуға тырысты, соттың
меморандумында да осындай жағдай орын алған. Осын-
дай жағдайды сипаттайтын сөздер «тілмен айтып жеткі-
зуге болмайтын», «санитарлық жағдайы өте төмен», «лас,
дөрекі», «өкінішті», «тазалыққа жатпайтын», «зарарлы»,
«антисанитарлық», «өте кір», «өте, өте лас», «адам жиір-
кенетіндей», «кірдің көптігі...», «шошқанікіндей...» –
оқиғаның бір бөлігі ғана. Осы эпитеттердің дұрыстығын
бірнеше аптаға созылған сот процестері мен стеног-
рамма, мыңдаған беттерге созылған нақты айғақтар және
дәлелдемелер ретінде танылған 1000-нан астам фото-
суреттер растайды. Сондай-ақ Дайан оның QSC стан-
дарттарына сай болуы үшін McDonald’s компаниясының
жедел көмек көрсетуге міндеттенгенін де мәлімдейді. Сот
барысында дұрыс айтылып өткендей: «желдеткіштердің
тесіктерінен аққан майды төбеге ілінген ыдысқа жинап
қоймай тоқтату, иттердің азық-түлік сақталатын жерде
зәр сындырмауы, кепкен нан ұнтағының шыбын-шіркей-
мен араласпауы, мерзімі өтіп кеткен өнімдерді қоқысқа
тастау, картоп аршығыштың вулканизаторының дөңгеле-
гінен таза болуы керектігін және қамырдың жұмсақ иле-
нуі үшін қосылатын майдың қосиін майынан таза болуын
француз тілінде сөйлейтін McDonald’s компаниясының
дайындығынан өткен адамға үйретудің қажеті жоқ».
Егер ол мұндай көмекке зәру болса, не істеу керекті-
гі өзі жасасқан негізгі лицензиялық келісімшартта анық
көрсетілген, ол оны жазбаша түрде сұрап, төлеуге тиіс
еді. Сондықтан біз Дайанның келісімді тоқтатпас бұрын
оның стандарт лицензиат ретінде жедел көмек алуға құ-
қығы болғаны туралы дәлелін қабыл алмаймыз. Жауап-
кердің біржола тыйым салу туралы өтінішін қабылдамау
туралы және McDonald’s франчайзинг келісімін дұрыс
тоқтатқан деген фактісі туралы соттың шешімі РАСТАЛ-
ДЫ.
Түйін
• Франчайзинг келісімін тоқтатуға байланысты сот
ісін жүргізу ұзақтығына, күрделігі мен шығында-
рына назар аударыңыз.
• Негізгі лицензиялық келісімшарт (MLA) бүкіл
аймақты дамыту үшін жиі пайдаланылады, ал әр
франшизаның орналасқан жері жеке пайдалану
лицензиясы туралы келісіммен (OLA) реттеледі.
• АҚШ заңына сәйкес, франчайзердің франшизаны
тоқтату құқығы адалдық пен әділдік міндеттеме-
лерімен, сондай-ақ жекелеген штаттық заңдармен
шектелген.
• Сапа, қауіпсіздік және тазалық стандарттары
(QSC) бүтіндей франчайзинг жүйесінің тұтасты-
ғы мен беделін сақтау үшін маңызды.
Франчайзер берілетін ақпараттың коммерциялық құпия болып саналатынын не саналмайтынын көрсетуі
керек. Егер ол құпия болып саналса, онда франчайзинг келісімінде коммерциялық құпия ретінде қарастыры
-
латын ақпарат нақты көрсетілуге тиіс. Келісімде әдетте коммерциялық құпия болып есептелмейтін ақпарат
болуы мүмкін, ал ол міндетті түрде «құпия және жасырын» ақпарат деп көрсетілуі қажет. Мысалы, фран
-
чайзер ұсынатын клиенттер тізімі заңды түрде қорғалған коммерциялық құпия болып саналады. Келісімдегі
(1) ақпаратқа балама дерек арқылы қол жеткізу қиын болса және (2) франчайзер тізімді «құпия және жасы-
рын» деп қарастырған жағдайда олардың коммерциялық құпиялығы күшейтіледі. Келісім франчайзерді бө-
лек құпиялық туралы ескертпемен және бәсекеге тыйым салу туралы ескертпе арқылы қорғауды қамтамасыз
етеді. Бәсекеге тыйым салу туралы ескертпеде франчайзерді қорғаудың мақсаты мен көлемге, мерзімге және
территорияға қатысты шектеулерді қою арасында теңгерімі болуы керек. Көптеген соттар бәсекеге тыйым
салу туралы ескертпелердің асыра шектейтін сипатына орай оларды қайта қарастыруы және түзетуі мүмкін.
Франчайзинг келісіміндегі франчайзерге қойылған бақылаудың көптігі қабылдаушы елдің ережелері ая
-
сында мәселе тудыруы мүмкін. «Мұндай бақылаудың шамадан тыс болуы немесе көпшілікке жария етілуі
шетел құқығына сәйкес франчайзер мен франчайзи арасындағы қатынастардың агенттік сипат алуына әкеп
соғуы мүмкін».
18
Егер ол тәуелді агенттiк қатынас ретiнде қарастырылатын болса, франчайзерге қабылдау-
шы елдiң салық және еңбек заңдарына, сондай-ақ өнiм сапасына қатысты жауапкершiлiк жүктеледі. Келесі
бөлімде франчайзинг келісімшартының шетелде қалай реттелетіні қысқаша қарастырылады.
103
Халықаралық бизнес стратегиялары 3-тарау
Франчайзингті шетелде реттеу
Франчайзингке арналған бірсыпыра шектеу АҚШ пен шетел заңдарында кездеседі. Мысалы, Америка Құ-
рама Штаттарының бірқатар франшиза туралы штаттық заңдарында франчайзердің франшизаны өз қалауы
бойынша тоқтату мүмкіндігі шектелген. Америка Құрама Штаттарымен салыстырғанда, әлемнің бірқатар
мемлекеттері франчайзингке қолайлы жағдай жасай алмай отыр. Қабылдаушы елдің заңдары, тіпті бизнес
жүргізудің франчайзинг формасын мойындамайтын заңдардан бастап келісімшарт талаптарының түрлерін
де шектейтін заңдарға дейін өзгеріп отырады. Әртүрлі өнеркәсіп саласындағы келісімшарттарда айтарлық
-
тай айырмашылықтың болуы және қабылдайтын елдің заңнамасына сәйкес туындайтын айырмашылықтарға
байланысты типтік формаларды пайдаланудың тиімділігі шектеле береді. Тараудың келесі бөлігінде заңдық
күші бар франчайзинг келіссөздерін жүргізу мақсатында Еуропалық одақтың франшиза туралы қаулысы
қарастырылады. Қаулыда халықаралық франчайзинг келісіміне қандай ескертпелер енгізілуі мүмкін екені
туралы пікірлер айтылады.
Еуропалық одақтың франчайзинг туралы қаулысы
Еуропалық одақ өздерінің бәсекені қорғау туралы заңнамасын сақтау үшін франшизаға шектеулер қоя-
ды. Франчайзинг келісімдері туралы ЕО қаулысында Рим шартының
19
85-бабында қамтылған ЕО-ның
бәсекені қорғау туралы заңын қолданыстан алып тастау қарастырылған. Алайда ол – франчайзинг келісімін
жасауда қолданылатын дереккөздерінің ажырамас бөлігі. 4087/88 комиссия қаулысы тауарлар немесе көрсе
-
тілетін қызмет түрлері, сондай-ақ мастер-франшиза туралы келісімдерді қамтиды. Бұл қаулының ықпал ету
аясынан зияткерлік меншік құқығын трансферлеу арқылы өнім өндірісін қамтитын өнеркәсіптік франшиза
алынып тасталады. Ережеде франшизаның осындай түрлері аясында патенттер мен ноу-хау лицензияларын
заңдар блогынан босату шарасы қолданылатыны айтылады. Бұл салаларға қатысты ЕО қаулылары «Зияткер
-
лік меншік құқығы» атты тақырыппен 18-тарауда және «Зияткерлік меншікті лицензиялау» деген тақырып-
пен 19-тарауда талқыланады.
Еуропалық одақтың ережелерінде «желінің біркелкілігін және қызмет түрлері мен ұсынылатын өнім
-
дердің тұрақты сапасын қамтамасыз ету [мақсатындағы] франчайзи мен франчайзер арасындағы үздіксіз
ынтымақтастықты» қолдау үшін франчайзидің құқықтарына қатысты кейбір шектеулер қажет деп нақты
-
ланған. 2-бапта бәсекені шектейтініне қарамастан, жоғарыда аталған философиялық мақсаттармен тығыз
байланысты ережелер тізімі қамтылған. Олар айрықша франшиза территориясын дамытуға мүмкіндік беріп,
франшиза территориясынан тыс жерлерден клиенттерді білек сыбанып белсене тартуға тыйым салады.
Осы қағидаттарға сәйкес, мастер-франчайзиге мастер-франшиза аймағынан тыс жердегі заңды тұлғамен
қосалқы франчайзинг келісімін жасасуға жол жоқ. Келісім бойынша франчайзиге бәсекелестің тауарларын
немесе қызметтерін сатуға тыйым салынуы мүмкін. Франчайзер франчайзиге «минималды объективті сапа
ерекшеліктеріне» сәйкес келетін тауарларды немесе қызметтерді сатуды талап ететін ескертпелерді енгізе
алады. Негізі, тауар жеткізу көздерін анықтау кезінде франчайзиді шектеуге болмайды. Алайда «объективті
сапа ерекшеліктеріне» сай келу үшін франчайзерден немесе тағайындалған басқа үшінші тарап жеткізуші
-
лерінен сатып алу қажет болған жағдайда франчайзи мұндай тыйымнан босатылады.
Тікелей рұқсат берілген басқа да ережелерге мыналар жатады: мейлінше күш салу, сатуға арналған ми
-
нималды квота, клиенттерге қызмет көрсету және кепілдік талаптар, жарнамаға қойылатын талаптар, құ-
пиялық (бизнесті тоқтатқаннан кейінгі құпиялық), кәсіби дайындық талаптары, франчайзердің зияткерлік
меншік құқықтарын жетілдіруге арналған құқықтары, орналастыру шектеулері, алдын ала келісімсіз фран
-
шиза құқығын табыстамау, шарттардың бұзылуы туралы хабарлама, сондай-ақ дайын өнім тұтынушылары-
на және басқа да франчайзилер мен делдалдарға сату.
Тыйым салынған ережелер қатарына франчайзиді басқа франчайзиден сатып алу, арнайы іздестіріп тап
-
қан тараптар болмаса өз аумағынан тыс жерлердегі тараптардың тапсырыстарын орындау, жеткізушілердің
немесе клиенттердің франчайзидің таңдауына негізсіз шектеу қою, баға белгілеуді шектейтін ережелер жа
-
тады. Мұндай тыйым салынған шектеулер «франчайзилер арасындағы параллель импорт пен тоғыспалы
тауар жеткізудің әлі де мүмкін екеніне» кепілдік беретін ережелердің белгіленген мақсаттарына қатысты.
Егер келісімшарт ережелеріндегі шектеулер «ережеде қамтылған шектеулердің біріне сәйкес келмесе, онда
тараптар оны мақұлдау немесе келісімнің тыйым салынған түрі ретінде қарастыру туралы Еуропалық ко
-
миссияны хабардар етуге тиіс».
104
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Тарау түйіні
1. Шетелде бизнес жүргізудің көптеген әдіс-тәсілдері мен стратегиялары бар, бұлардың кейбіреулері бас-
қаларына қарағанда қымбатқа түседі және тәуекелі де мол. Шетелдік қатысудың жалпы әдістеріне фи-
лиал ашу, басқа компаниямен бірлескен кәсіпорын құру және жеке шетелдік еншілес компания құру
(корпорация, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қайырымдылық корпорациясы) жатады.
2. Шетелдік корпорациялар туралы заң АҚШ-тағы заңнан ерекшеленуі мүмкін. Америкалық корпоратив
-
тік заң акционерлердің рөліне баса назар аударады, ал басқа елдерде корпоративтік заңдар акционерлер
мен қызметкерлерді бірдей мүдделі тараптар ретінде қарастырады, сол себепті де қызметкерлерді құ
-
қықтық тұрғыдан қорғап отырады. Мәселен, Германия корпорацияларында екі кеңес болады – Жоғарғы
кеңес және Төменгі кеңес. Жоғарғы кеңес мүшелерінің тең жартысын акционерлер сайласа, екінші жар
-
тысын қызметкерлер сайлайды. Төменгі кеңесті «қадағалау кеңесі» деп те атайды.
3. Америка Құрама Штаттарында жоқ ұйымдар кейбір елдерде бар. Мәселен, акционерлік қоғам.
4. Басқа елдер көбінесе «корпоративтік пердені түруге» бейім келеді және корпоративтік қарыздар үшін
акционерлерге жауапкершілік жүктейді, ал мұндай қағидалар америкалық заңда жоқ.
5. Кейбір салаларда Еуропалық бәсекені қорғау туралы (монополияға қарсы) заң қатаңырақ болып келеді
және АҚШ-тың заңымен салыстырғанда тұтынушыға жүктемесі де молырақ. Еуропалық компанияны
сатып алмас бұрын немесе онымен бірігу алдында компания Еуропалық комиссияның IV директораты
-
ның рұқсатын немесе мақұлдауын алуы керек.
6. Бірлескен кәсіпорындар – сыртқы нарықтарға шығудың ортақ формасы болып саналады, яғни елдегі
компания елден тыс компаниямен серіктес болады. Бұл елден тыс жерде орналасқан компанияға қолда
-
ныстағы тарату желісі мен шетел заңы туралы білімін және серіктестерімен қарым-қатынасын жетілді-
руге мүмкіндік береді.
7. Бірлескен кәсіпкерліктің негізгі құжаты – бірлескен кәсіпорын туралы келісім. Бұл келісім мұқият ке
-
лісілуі және тыңғылықты жасалуға тиіс. Бірлескен кәсіпорын туралы келісім бірлескен кәсіпорынның
мүмкіндіктерін арттыру үшін стратегиялық сипатта жасалады. Халықаралық бірлескен кәсіпорын тура
-
лы келісімдегі кейбір маңызды ескертпелерге мыналар жатады: мақсат туралы ескертпе, ерекше жағдай-
лар және келтірілген зиянды өтеу туралы ескертпелер.
8. Бірлескен кәсіпорын туралы келісім әдетте тарату келісімшарты, зияткерлік меншік немесе лицензия
-
лау, сондай-ақ қызметкерлерді ұсыну сияқты бірқатар қосалқы келісімшарттармен қатар жүреді.
9. Қытай сияқты кей елдерде бірлескен кәсіпорындарды реттейтін және бұлардың технологиялық бірлес
-
кен кәсіпорын сияқты басқа да түрлерін реттейтін арнайы заңдар бар.
10. Франчайзинг тікелей франшиза, мастер-франчайзинг, аймақтық даму және тарату франшизасы туралы
келісімдер арқылы шет мемлекеттерде жедел дамуға арналған әдіске айналды. Еуропалық одақтың бәсе
-
кені қорғау туралы заңына сәйкес, франчайзингке заңдар блогынан босату жеңілдігі берілген.
11. Америка Құрама Штаттарында франчайзинг туралы көптеген құқықтық нормативтік актілер дүниеге
келді және бұл үрдіс Еуропа елдері мен Қытайда дами бастады.
12. Франчайзинг келісімнің кейбір негізгі ескертпелеріне мыналар жатады: орын таңдау, пайдалану стан
-
дарты, территориялық, роялти, зияткерлік меншік трансфері және оны ұзарту ескертпелері. Десек те
кейбір ескертпелердің қайбір нұсқалары ЕО-дағы франчайзинг туралы қаулыға сәйкес қолданылмауы
мүмкін.
Негізгі терминдер
Аффилирленген кәсіпорын – Aliate
Қайырымдылық корпорациясы – Benet
Corporation
Заңдар блогынан босату – Block Exemption
Компания филиалы – Branch Oce
Іскерлік операциялардың заңдылығы туралы
сұрау салу хаты – Business Review Letter
Бәсекені қорғау заңы – Competition Law
Келісімшарт негізінде бірлескен кәсіпорын –
Contractual Joint Venture
Корпорация – Corporation
Екіжақты кепілдік ескертпесі – Counter-Indemnity
Clause
Краудфандинг – Crowdfunding
Дистрибьюторлық келісім – Distribution
Agreement
105
Халықаралық бизнес стратегиялары 3-тарау
Кәсіпорын жауапкершілігі – Enterprise Liability
Бірлескен акционерлік кәсіпорын – Equity Joint
Venture
ЕО-ның франчайзинг келісімі жөніндегі
қаулысы – EU Regulations of Franchise Agreements
Ерекше жағдай туралы ескертпе – Exceptions
Clause
Сақтандыру ескертпесі – Insurance Clause
Экспорттық саудаға арналған куәлік – Export
Trade Certicate of Review
Компанияның шетелдік еншілес компаниясы –
Foreign Subsidiary
Франчайзидің қайта қарау туралы ескертпесі –
Franchisee Review Clause
Толық серіктестік – General Partnership
Зияткерлік меншік құқығын трансферлеу –
Intellectual Property Transfer
Акционерлік компания – Joint Stock Company
Бірлескен кәсіпорын – Joint Venture
Жауапкершілігі шектеулі компания – Limited
Liability Company (LLC)
Шектеулі серіктестік – Limited Partnership
Басқару келісімі – Management Agreements
Басқарушылар кеңесі – Management Board
Мастер-франшиза – Master Franchise
Пайдалану стандарттары туралы ескертпе –
Operational Standards Clause
Корпоративтік пердені түру – Piercing the
Corporate Veil
Мақсат туралы ескертпе – Purpose Clause
Ұзарту туралы ескертпе – Renewal Clause
Компания өкілдігі – Representative Oce
Роялти туралы ескертпе – Royalties Clause
Қызметкерді ұсыну туралы келісім – Secondment
Agreement
Акционерлер кеңесі – Shareholders’ Council
Орын таңдау ескертпесі – Site Selection Clause
Әлеуметтік кәсіпорын – Social Enterprise Company
Әлеуметтік кәсіпкерлік – Social Entrepreneurship
Бақылау кеңесі – Supervisory Board
Бақылау комитеті – Supervisory Committee
Территория туралы ескертпе – Territorial Clause
Коммерциялық құпиялар – Trade Secrets
Трансферттік бағаны белгілеу – Transfer Pricing
Пысықтау сұрақтары
1. Төмендегі мақалаларды оқып шығыңыз және
салыстырмалы талдау жасаңыз: Ronald J. Gilson
and Mark J. Roe, «Lifetime Employment: Labor
Peace and the Evolution of Japanese Corporate
Governance», 99 Columbia Law Review 508 (1999);
Mark J. Roe, «German Codetermination and German
Securities Markets», 1998 Columbia Business Law
Review 167 (2011); Mark J. Roe, «Some Dierences
in Corporate Structure in Germany, Japan, and the
United States», 102 Yale Law Journal 1927 (1993).
2. Төмендегі елдердің ішінен екеуін таңдаңыз: Қы
-
тай, АҚШ, Жапония, Германия. Сіз таңдаған екі
елдегі корпоративтік құқықты салыстырыңыз.
Корпоративтік құқықтың корпорациялардың
рөліне деген қоғамның негізгі көзқарасын қалай
көрсететінін талқылаңыз.
3. «Корпоративтік пердені түру» деген ұғым нені
білдіреді? Корпоративтік пердені қалай түруге
болады? Бұл философия Америка Құрама Штат
-
тарының көптеген сауда серіктестерінің филосо-
фиясымен қалай салыстырылады?
4. Келісімшарт жасамас бұрын, ықтимал бірлес
-
кен кәсіпорын серіктестіктерінің егжей-тегжейлі
талқылауы қажет мәселелер қандай? Ықтимал
қақтығыстарды мейлінше азайту үшін келісім
-
шартқа енгізілуге тиіс кей ескертпелерді талқы-
лаңыз.
Интернет-жаттығулар
1. АҚШ мемлекеттік департаментінің елдерге ар-
налған коммерциялық нұсқаулықты қолдану ар-
қылы осы тарауда талқыланған бизнес жүргізу-
дің әртүрлі жолдары бойынша мүмкіндіктер мен
шектеулерді анықтау үшін бір немесе бірнеше
шет мемлекеттерге зерттеу жүргізіңіз. Белгілі бір
елге арналған коммерциялық нұсқаулықты мына
сайттан алуға болады: http://www.state.gov
2. Шетелдегі франчайзингтің жай-күйін зерттеңіз.
Зерттеуді Халықаралық франчайзинг қауымдас
-
тығының веб-сайтынан http://www.franchise.org,
бастағаныңыз абзал. Сондай-ақ саны жөнінен
артып келе жатқан ұлттық франчайзинг қауым
-
дастықтары мен Еуропалық франчайзинг феде-
рациясын да бағалап өтіңіз.
106
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Cornell Legal Information Institute:
http://www.law.cornell.edu/topics/corporations.html (overview of corporation Law).
UNIDROIT Халықаралық мастер-франшиза туралы келісімдер жөніндегі нұсқаулық:
(2nd ed. 2007): http://www.unidroit.org/instruments/franchising/guide/second-edition-2007
Халықаралық франчайзинг қауымдастығы: http://www.franchise.org
Сілтемелер
1.
Microbanking Bulletin, December 2009 (Issue No. 19).
2.
Қараңыз, http://www.grameenfoundation.org/our-impact/personal-stories.
3.
Timothy L. Fort and Cindy A. Schipani, «Corporate Governance in a Global Environment: The Search for the Best of
All Worlds», 33 Vanderbilt Journal of Transnational Law 829 (2000).
4.
699 N.Y.S.2d 503 (1999).
5.
Қараңыз, Edward C. Vandenberg, «The Evolution of Russian Forms of Business Enterprise», 28 Ottawa Law Review
343 (1997).
6.
Қараңыз, Karen J. Hladik, International Joint Ventures (1985).
7.
William F. Fox, Jr., International Commercial Agreements: A Primer on Drafting, Negotiating and Resolving Disputes
79 (1992).
8.
Denis Philippe, «Drawing Up a Joint Venture Contract», 20 The Comparative Law Yearbook of International Business
25, 27 (1998).
9.
Mark Pery-Knox-Gore, «Joint Ventures» in Structuring International Contracts 87 (ed. Dennis Campbell 1997).
10.
Steven R. Salbu and Richard A. Brahm, «Strategic Considerations in Designing Joint Venture Contracts», Columbia
Business Law Review 253 (1992).
11.
William G. Frenkel, «Legal Protection against Risks Involved in Doing Business in the Republics of the Former
U.S.S.R.», International Quarterly 395, 467 (1998).
12.
12. Robert W. Emerson, «Franchise Contract Clauses and the Franchisor’s Duty of Care Toward its Franchisees», 72
North Carolina Law Review 905, 909 (1994) (the article is the source of much of the material covered in this section).
13.
929 F.2d 801 (S.D. Fla. 1992).
14.
Қараңыз, Robert W. Emerson, «Franchising and the Collective Rights of Franchisees», 43 Vanderbilt Law Review
1503, 1511, n. 27 (1990).
15.
Regulation EEC 4087/88.
16.
461 F. Supp. 1232, 1238-39 (E.D. Mich. 1978).
17.
Uniform Trade Secrets Act § 1(4), 14 U.L.A. 541 (1980).
18.
Ralph H. Folsom and Michael W. Gordon, International Business Transactions 428 (1995).
19.
Commission Regulation (EEC) No. 4087/88 of 30 November 1988 on the Application of Article 85(3) of the Treaty to
Categories of Franchise Agreements.
4
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ДАУДЫ ШЕШУ
Шетелдік азаматпен немесе компаниямен ықтимал сот процесінің бағасы мен белгісіздігі халықаралық
бизнес транзакцияларын жасасуға кедергі келтіруі де кәдік. Шетелдік сотқа талап-арызбен жүгіну немесе
шетелдік заңға сүйене отырып, белгілі бір талап-тілектеріңді қорғау кейбір бизнесмен үшін тәуекелі тым
жоғары шаруа болуы да мүмкін. Шетелдіктермен іскерлік операция жүргізетін кез келген тұлға кем дегенде
мынадай сұрақтарға жауап іздегені жөн: (1) Трансұлттық сот процесінің баламалары қандай? (2) Болашақта
дау қайда талқыланады немесе шешіледі? (3) Мұндай дауға қай елдің заңы қолданылады? (4) Келісім не
болмаса шешім басқа елде орындала ма? Бұл мәселелер келіссөздердің бастапқы сатысында талқылануға
тиіс, ал халықаралық келісімшарт сотты таңдау, қолданылатын құқықты таңдау және дау шешудің балама
жолдарын таңдау жөнінде ескертпелер жасау арқылы осы сұрақтарға жауап беруі керек. Сұрақтың жауабы:
(1) Халықаралық коммерциялық арбитраж халықаралық сот ісіне балама бола алады. Қолданылатын құқық
таңдау және сотты таңдау жөніндегі келісімшарт ұсыныстары (2) және (3)-сұрақтарды шешуге мүмкіндік
береді. Ал ұлттық заңдар мен халықаралық конвенцияларға шолу (4) сұраққа жауап береді.
Халықаралық сот процесі
Халықаралық сот ісін жүргізуге бекінген кез келген адамды үш мәселе алаңдатады. Біріншіден, шетел
компаниясына қарсы сот ісін қалай бастаған жөн? Екіншіден, сот процесі басталғаннан кейін тараптар шет-
елдерде дәлелдемелерді қалай жинайды? Үшіншіден, егер сот процесінде сәтімен жеңіп шықса, олар үкімді
басқа мемлекетте қалай орындата алады?
Сот процесінің басталуы: процессуалдық хабарлама және юрисдикция
Шетелдік компанияға қарсы талап-арыз беру үшін сот ісінің басталуы туралы хабарлама тиісті нысанға
міндетті түрде табыс етілуі керек. Процессуалдық хабарлама – жауапкерге оның сотта өзін қорғауға тиіс
екені жөніндегі ресми мәлімдеме. Тиісті процессуалдық хабарлама сотқа жауапкерге қатысты дербес юрис
-
дикция алу үшін қажет. Заңды тұрғыдан негізделген процессуалдық хабарлама алмаған жауапкердің сотқа
келмейтіні де белгілі, мұндайда жауапкердің келмеуіне байланысты талап-арыз берушінің пайдасына сырт
-
тай шешім шығуы да мүмкін, жауапкер келмеген кезде алынған сырттай шешімнің бәрі бірдей орындала
бермейтіні тағы бар. Америка Құрама Штаттарында талап-арыз берілген кезде шетелдік тараптан сотта өзін
қорғау талап етілгенде процессуалдық хабарлама Америка Құрама Штаттары мен сотқа шақырылып отыр
-
ған тарап елінің талаптарына сай болуы керек. Егер шешім басқа мемлекетте орындалатын болса, мұның
маңызы онан әрі арта түседі. Процессуалдық хабарлама процесіне қойылатын талаптар бүкіл әлем бойын
-
ша әртүрлі болып келеді. Америка Құрама Штаттарының Азаматтық іс жүргізудің федералдық ережелері
бойынша «Сот хатшысы жіберген хабарламаны алғаны туралы сотқа шақырылып отырған шетелдік тарап
қол қойған түбіртек кез келген пошта арқылы кері жіберілгенде шет мемлекетке процессуалдық хабарлама
жеткізілген» болып саналады. Керісінше, поштамен жеткізуді әдетте шетелдік сот жүйелері қабылдамайды.
Азаматтық және сауда істері бойынша сот ісі және соттан тыс құжаттардың шетелде тапсырылуы туралы
арнайы конвенцияның немесе құжаттарды тапсыру жөніндегі Гаага конвенциясының қабылдануы про
-
цессуалдық хабарламаны қалай жеткізу мәселесіне халықаралық тұрғыдан жауап береді. Гаага конвенциясы
процессуалдық хабарламаға кепілдік беретін тиімді және сенімді мемлекеттік шаралардың болуын қамта
-
масыз етеді. Конвенцияға қол қойған елдер шетелдік талап-арыз берушілердің процессуалдық хабарламаға
қатысты талаптарын мүлтіксіз орындайтын орталық орган құрулары қажет. Бұл орган сот туралы хабар
-
ламаларды тікелей жауапкерге береді немесе тиісті мемлекеттік орган арқылы жеткізуді ұйымдастырады.
Көптеген елдер Гаага конвенциясын қабылдаған жоқ, ал сауда-саттыққа айрықша маңыз беретін АҚШ, Жа
-
пония, Қытай, Франция, Германия, Ұлыбритания, Италия, Испания және Канада сияқты мемлекеттер бұл
Халықаралық коммерциялық дауды шешу
4-тарау
108
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
конвенцияны қабылдады. Конвенцияны қабылдамаған елдерге қосарлы процессуалдық хабарлама қызмет-
тері ұсынылады. Қосарлы процессуалдық хабарлама келешектегі кез келген сот шешімдерінің орындалуын
қамтамасыз ету үшін сот ісін жүргізуші ел мен жауапкер тарап елінің талаптарын орындауға арналған. Ше
-
телдік жауапкерге қатысты дербес юрисдикция мәселелері Alpine View Co., Ltd. компаниясының Atlas Copco
AB компаниясына қарсы ісінде талқыланады.
Alpine View Co., Ltd. компаниясының Atlas Copco AB компаниясына қарсы ісі
205 F.3d 208 (5th Cir. 2000)
Кинг – сот төрағасы. Бұл іс швед холдингінің енші-
лес компаниясы болып есептелетін Alpine View Company,
Limited (Alpine View) және Uniroc AB (Uniroc), Atlas
Copco AB (ACAB) компаниялары арасындағы 1992 жыл-
ғы келісімшарттың бұзылуынан туындайды. 1989 жылы
Alpine View компаниясының президенті Бьорн Хансенге
қытайлық Shankhai Machinery & Equipment Import-Export
Corporation (SMEC) компаниясы шығаратын теңіз бұр-
ғысының үшкір бастарын дүниежүзі бойынша таратуға
және сатуға айрықша құқық берілді.
Осы өнімдерді сатуды жеңілдету мақсатында
Хансен беделді әрі танымал дистрибьютор табуға ұм-
тылды да, ақырында, 1992 жылы Uniroc компаниясымен
келісімге отырды. Ол келісім бойынша, Unirос компа-
ниясы Бьорн Хансеннен теңіз бұрғысының үшкір баста-
рын сатып алып, оларды қайта сату және тарату арқылы
әлемдік нарықтың белгілі бір саласында бірегей дис-
трибьюторға айналуға тиіс болатын. Uniroc компаниясы
ACAB және оның 71 еншілес компаниясынан тұратын
Atlas Copco Group компаниясынан басқа барша пайда-
ланушылар мен дистрибьюторларға таза сатылым не-
гізінде Alpine компаниясына комиссия төлеу керек еді.
SMEC корпорациясымен тікелей қарым-қатынасты ор-
нату үшін Uniroc сол корпорациямен бөлек дистрибью-
торлық келісім жасайды. Бөлек дистрибьюторлық ке-
лісімнің жасалуы 1992 жылғы келісімшарттың нәтиже-
лі екеніне алғышарт рөлін атқарды десе де болғандай.
Alpine View британдық Виргин аралдарының заңнама-
сына сәйкес тіркелген, ал Хансен – Норвегия резиденті.
Comppressors және Comptec – Дэлавэр штатының ком-
паниялары: Comppressors компаниясының коммерция-
лық кәсіпорны Массачусетсте орналасқан, дәл сол сияқ-
ты Comptec компаниясының коммерциялық кәсіпорны
Нью-Йоркте. Robbins – вашингтондық корпорация және
коммерциялық кәсіпорыны осы штатта орналасқан.
Compressors, Comptec және Robbins – ACAB-тың енші-
лес компаниялары.
Дербес юрисдикцияның болмауы себебінен
талап-арызды қабылдаудан бас тарту
Біз федералдық аудандық соттың дербес юрисдик-
циясының болмауына байланысты талап-арызды қа-
былдаудан бас тартуын қарастырамыз. Тиісті құқықтық
процедура туралы ескертпе (1) егер жауапкер сот елінің
артықшылықтары мен қорғауын сот елімен минималды
байланыс орнату арқылы мақсатты түрде пайдаланса;
(2) жауапкерге қатысты юрисдикцияның жүзеге асуы
әділдік пен адалдық туралы дәстүрлі ұғымдарына нұқ-
сан келтірмесе, онда резидент емес жауапкерге қатысты
дербес юрисдикция жүргізуге мүмкіндік береді. Мини-
малды байланыс арнайы юрисдикцияны бекіту үшін де,
жалпы юрисдикцияны бекіту үшін де жеткілікті байла-
ныстар арқылы жүргізіледі. Егер корпорацияның қызме-
ті сот еліне тікелей қатысты болса және сот елінің талап-
арызы бойынша басталған «сот процесі сол корпорация
қызметінің сот еліне тигізген залалы туралы болса»,
онда сот елі резидент емес корпорацияға арнайы юрис-
дикциясын жүргізе алады. Ал жалпы юрисдикция рези-
дент емес жауапкердің сот елімен байланысы талап-арыз
берушінің талабына қатысты болмаса да «үздіксіз және
жүйелі» түрде жүргізіледі.
1. Арнайы юрисдикция және коммерциялық
айналым теориясы
Жоғарғы сот мәлімдегендей, тиісті құқықтық проце-
дура сараптамасын жасау үшін шешуші рөл атқаратын
болжам түсінігінің мәні мынадай: жауапкердің іс-әрекеті
және оның сот елімен байланысының болуы оның сотқа
шақырылуына негіз бола алады. Талап-арыз берушілер
коммерциялық айналым теориясына сүйенеді. Коммер-
циялық айналым теориясының өнім сапасы үшін жауап-
кершіліктен басқа жағдайларға да қолданылатынының
дәлелі ретінде, арыз берушілер бұл теорияны монопо-
лияға қарсы заңдарға немесе зияткерлік меншікке қойы-
латын талаптардан туындаған істерге қолданып отырған
соттарды атап көрсетеді. Резидент еместің сот елімен
байланысы шетелдік жауапкердің сатқан немесе өндір-
ген өнімімен байланысты болып, ол өнімнің сот еліне
зияны тисе және сот жауапкердің тұтынушылар оны са-
тып алады немесе пайдаланады деген сенімімен өнімді
коммерциялық айналымға енгізгенін анықтаса, онда сот
арнайы юрисдикцияға ие болады. Дей тұрғанмен, өнім-
дерді коммерциялық айналымға жеткізу АСАВ және
Robbins компанияларына қатысты нақты юрисдикция-
ны бекітуге мүмкіндік бермейді. Талап-арыз берушілер
техастықтардың осы өнімді сатып алады немесе пайда-
ланады деген үмітпен коммерциялық айналымға енгізуі
«кез келген талап-арызға» юрисдикция жүргізуге жеткі-
лікті деп санайды. Мұндай дәлел арнайы юрисдикция-
дан гөрі жалпы юрисдикцияға жақынырақ. Талап-арыз
берушілер жауапкердің Техаспен байланысы мен шұғыл
сот ісі арасында байланыс орнатуға тырыспайды. Арна-
йы юрисдикцияның талап ететіні нақты осы байланыс.
Талап-арыз берушілер болжамды құқықбұзушылықтың
Техаста орын алғаны немесе 1992 жылғы келісімге бай-
ланысты келіссөздердің Техаста жүргізілгені және жа-
сасқаны туралы мәлімдеме жасамаған. Alpine View және
Хансен екеуінің ешқайсысы да Техас резиденттері емес.
2. Жалпы юрисдикция және
alter-ego доктринасы
Талап-арыз берушілер бұл жағдайда жалпы юрис-
дикция туралы өтініштің дұрыс екені көрсетілмеді деп
109
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
федералдық аудандық соттың қорытындысына қарсы
болып отыр. Жалпы юрисдикцияның дұрыс екенін дә-
лелдеу үшін, талап-арыз берушілер сот ісіне еш қатысы
жоқ ACAB пен Robbins компанияларының Техаспен бай-
ланысы тиісті құқықтық процедура талаптарын қанағат-
тандыру үшін жеткілікті екеніне дәлелдеме беруі керек.
Бұл қатысы жоқ байланыстар елеулі, үздіксіз және жүйе-
лі болуы керек. Ұсынылған дәлелдемелерді тексере келе,
талап-арыз берушілер тиісті уақыт аралығында Robbins
компаниясының Техаспен тікелей байланысы болғанын
көрсетпегені жалпы юрисдикцияны жүргізу үшін жеткі-
лікті екенін көрсетті. Сонымен қатар Robbins компания-
сының жеке жағдайларда өнімдерді Техастағы мекеме-
лерге сатқаны және қызметкерлерінің Техасқа жергілікті
жерде қызмет көрсету үшін барғаны дәлелденген. Бұл
байланыстар елеулі де, үздіксіз де, жүйелі де емес.
Тура осындай қорытынды АСАВ компаниясына да
қатысты. Талап-арыз берушілер АСАВ-тың еншілес ком-
панияларының өнімдері Техаста сатылғаны жөніндегі
дәлелге сеніп отыр. Алайда «шетелдік бас корпорацияға
өзінің еншілес компанияларының сот елінде орналас-
қанына немесе жұмыс істегеніне байланысты ғана сот
елінің юрисдикциясы жүргізілмейді; бас және еншілес
компаниялар арасындағы байланыстың өзі шетелдік
бас компанияға қатысты юрисдикция жүргізу үшін жет-
кіліксіз». Талап-арыз берушілер ACAB компаниясына
юрисдикция жүргізу үшін ACAB-тың басқа ұйымдарды
бақылайтыны туралы және ол ұйымдардың қызметі шын
мәнінде ACAB-қа тиесілі екенін көрсететін алдын ала
дәлелдерді ұсынуы керек. Техас заңына сәйкес, бас және
еншілес компаниялар арасында осындай бірліктің болуы
және екі корпорацияның бөлінуі тоқтатылып, тек енші-
лес компанияны ғана жауапты деп санау әділетсіз болып
саналса аlter-ego доктринасы қолданылады. Алайда біз
«акциялардың 100% үлесін иеленуі және ортақ қызмет-
керлер мен директорларының болуы екі корпорация ара-
сында аlter-ego қатынасын орнату үшін жеткіліксіз» деп
айтқан болатынбыз. Керісінше, «бас компанияның ба-
қылауы әдеттегі жалпы меншік пен басқарманың бақы-
лау дәрежесіне қарағанда біршама қатаң болуы керек».
Мұндай бақылау бұл жерде көрсетілмеген. Корпорация-
лар арасындағы несиелердің болуы қажет басымдықты
көрсетпейді, шын мәнінде пайыздық несиелер заңды
тұлғалардың бөлінетінін білдіреді. Біз талап-арыз бе-
рушілердің Robbins пен ACAB компанияларына қарсы
талаптарын дербес юрисдикцияның жоқтығына байла-
нысты федералдық аудандық соттың қабылдаудан бас
тартқанын қате емес деп есептейміз.
Түйін
• Тараптардың әралуандығына байланысты халық-
аралық сот процесі әдетте қиын өтеді. Бұл жолғы
тараптар Қытай, Швеция, Норвегия, Британ Вир-
гин аралдарынан және Нью-Йорк, Массачусетс,
Вашингтон және Делавэр штаттарынан болған
еді.
• АҚШ конституциясының тиісті құқықтық про-
цедура ескертпесі бойынша, жауапкерге қатысты
арнайы дербес юрисдикция үшін ең аз байланыс-
қа негізделу керек те, ал жалпы юрисдикция үшін
елеулі, үздіксіз және жүйелі байланыстар қажет.
• Арнайы юрисдикция минимал байланыс пен ти-
гізген зиян арасындағы өзара байланыстарды та-
лап етеді, ал жалпы юрисдикция қатысы жоқ та-
лап-арыздан туындаған сот процестеріне рұқсат
береді.
• «Коммерциялық айналым теориясы» жауапкер
тауарды сот елінде сатылады деген үмітпен ком-
мерциялық айналымға шығарған жағдайда ғана
қолданылады.
• Шетелдік бас компанияға шетелдік соттың юрис-
дикциясы жүрмейді, себебі оның еншілес компа-
нияларының барлығы да сол мемлекеттің юрис-
дикциясының ықпалында болады.
• Бас компания сот елінің үкіметімен жеткілікті
байланыста болатын еншілес ұйымнан басым
болса, онда «Аlter-ego теориясы» бас компанияға
қатысты юрисдикцияның жүргізіуіне мүмкіндік
береді.
Сот процесіндегі қорғаныс жолдары:
шетелдік үкімет пен лауазымды тұлғалардың иммунитеті
Тіпті тиісті процедураның талаптарына сәйкес шетелдік соттың юрисдикциясына да қарсы қолданар бір-
қатар шара бар. Егемен иммунитет тәуелсіз мемлекет пен тұлғаның келісімінсіз оларды талап-арыз бойынша
жауапкершілікке тартудан қорғайды. Егемен иммунитет туралы доктрина – мемлекеттің басқа елдердің
соттарындағы талап-арызға қарсы иммунитетінің болатынын білдіретін принцип. Америка Құрама Штат
-
тарының Жоғарғы соты 1812 жылы The Schooner Exchange компаниясының Mак Фаддонға
1
қарсы ісінде
егемен иммунитетті таныған болатын. АҚШ Мемлекеттік департаментіне жолдаған шетелдік лауазымды
тұлғалардың сұрауы бойынша оларға иммунитет берілді. Шетелдік егемен иммунитет туралы заң (FSIA)
1976 жылы қабылданды. FSIA шетелдік иммунитеттен «коммерциялық қызмет» дегенді алып тастауды ұй
-
ғарды, осындай коммерциялық қызмет үшін «ерекше жағдай» шынында да маңызды болды. Шетел үкіметі
жеке компаниялардан тауарлар мен қызметтерді сатып алу сияқты коммерциялық қызметке қатысқан кезде
олар егемен иммунитеттен айырылады. FSIA заңы сонымен бірге егемен иммунитет мәселелерін шешудің
айрықша құқығын Мемлекеттік департаментке емес, соттарға тапсырды.
Central Bank of the Philippines банкінің Фердинанд Е. Маркосқа қарсы ісі шетелдік егемен иммунитетті,
мемлекет басшысы иммунитетін және дипломатиялық иммунитетті бейдискрециялық қорғау жағдайымен
таныстырады. Юрисдикцияға қатысты бұл қорғаныс шет мемлекеттердің және олардың лауазымды тұлғала
-
рының қатысуымен жүргізілетін сот ісімен шектелді.
110
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Central Bank of the Philippines банкінің Фердинанд Е. Маркосқа қарсы ісі
665 F. Supp. 793 (N.D. Cal., 1987)
Оррик – федералдық аудандық судья. Филип-
пин Республикасының бұрынғы президенті Фердинанд
Маркос Америка Құрама Штаттарының Гавайи аймақ-
тық сотында ашылған сот ісіне қатысты. Филиппиннің
(Central Bank of Philippines) Орталық банкі алтын және
валютаның белгілі бір мөлшерін қайтаруды талап ете
отырып, елдің бұрынғы президенті Маркостың үстінен
АҚШ-тың Гавайи федералдық аудандық сотына талап-
арыз түсірді. Мәліметтерді жариялау барысында Маркос
дәл осы кезде Сан-Францискоға арнайы сапармен келген
Филиппин әділет министрінің орынбасары Ордонезді сот
алдында түсінік беру үшін сотқа шақыруға өтініш берді.
АҚШ Ордонездің иммунитетке құқығы бар деген себеп-
пен оны сотқа шақырудың күшін жою үшін осы өтінішті
берген болатын. АҚШ Мемлекеттік департаменті бұл жер-
де, негізінен, шетелдік егемен иммунитет доктринасына
және «мемлекет басшысының иммунитетіне» сүйенді.
Шетелдік егемен иммунитет
Біріншіден, шетелдік егемен иммунитеттер туралы
заң (FSIA) Мемлекеттік департамент шығарған иммуни-
тет туралы ұсыныстардың міндетті сақталу сипатының
күшін жойды. FSIA шет мемлекеттің қай кезде иммуни-
теті болатынын анықтау үшін жан-жақты стандарттар
белгіледі. Екіншіден, егемен иммунитет доктринасы бұл
жерде Ордонездің иммунитетіне негіз бола алмайды, се-
бебі ол жеке мемлекеттік лауазымды тұлғаларға қатысты
қолданылмайды. FSIA «кейбір ерекшеліктер ескерілген-
де, шет мемлекеттер Америка Құрама Штаттары сотта-
рының юрисдикциясына қарсы иммунитетке ие болады»
деп қарастырады.
Мемлекет басшысының иммунитеті
Үкімет Ордонездің жоғарғы билік иесі де, сыртқы
істер министрі де болмағанына қарамастан (бұлар –
мемлекет басшысы иммунитетін беру немесе тану үшін
жеткілікті дәстүрлі негіз) оның мемлекет басшысының
иммунитеті құқығы бар деп табады. Шын мәнінде, үкі-
мет бұл жерде шет мемлекеттің барлық лауазымды тұл-
ғаларын қамту үшін мемлекет басшысының иммунитет
туралы доктринасын кеңейтуге тырысып отыр. Әйтпесе
бұрынғы әдет-ғұрыптан бұлай түбегейлі ауытқитындай
ешқандай қисын жоқ.
Дипломатиялық иммунитет
Ордонездің иммунитетін тану үшін бұған түпкілікті
негіз бола алатын тірек «Дипломатиялық иммунитет»
доктринасында кездеседі. Дипломатиялық иммунитеттің
халықаралық іс-тәжірибесіне қатысты бай заңнамалық
және сот ісінің тарихы бар. 1978 жылғы «Дипломатия-
лық қатынастар туралы заң» Дипломатиялық иммунитет
туралы Вена конвенциясын қалыптастырды. Бұл Амери-
ка Құрама Штаттарының осы мәселе бойынша жалғыз
заңы ретінде белгілі. Конвенцияның 31-бабына сәйкес,
кейбір ерекше жағдайларды ескермегенде, дипломатия-
лық қызметкер «қабылдаушы мемлекет соттарының аза-
маттық юрисдикциясынан қорғалуы керек» және «куә-
гер ретінде куәлік беруге міндетті емес».
Маркос Филиппин Орталық банкінің осы талабына
орай филиппиндік дипломатиялық агенттердің барлық
иммунитеттерінің жойылғанын айтты. Жiберуші мем-
лекет сот ісінің ашылуына бола өз агенттерiн диплома-
тиялық иммунитетін айырмайды. Егемен иммунитеттен
айырмашылығы сол, дипломатиялық агенттің диплома-
тиялық иммунитетке құқығы бар ма, жоқ па деген мәселе
Мемлекеттік департаменттің қарауына беріледі. Атқару-
шы билік органының сыртқы саяси шешімдерін құрмет-
тей отырып, бұл сот Ордонез дипломатиялық иммунитет
құқығына ие деп есептейді.
Түйін
• Дипломатиялық иммунитетті беру мәселесі Мем-
лекеттік департаменттің мақұлдауымен атқарушы
биліктің дискрециялық шешімі бойынша шешіле-
ді.
• Шет мемлекеттер мен ведомстволарға, шетелдік
мемлекеттік органдарға FSIA шетелдік егемен
иммунитетін береді.
• Мемлекет басшысының иммунитеті ең жоғарғы
лауазымды тұлғаларға ғана тиесілі және шетелдік
мемлекеттік лауазымды тұлғалардың бәріне бір-
дей қолданылмайды.
Сонымен қатар соттар «forum non conveniens» доктринасы деп аталатын жалпыға ортақ дискрециялық
принципті енгізді. «Forum non conveniens» тіркесі латын тілінен аударғанда «сот ісін жүргізуге қолайсыз
орын» дегенді білдіреді. Сот бұл ұғымды істі талқылауға басқа да ыңғайлы орынның бар екенін анықтаған
кезде қолдануы мүмкін. Бұл доктрина талап-арыз берген тараптың таңдаған соты куәгерлер үшін қолай
-
сыз болғанда немесе жауапкерлер үшін шамадан тыс қиындықтар туындаған кезде қолданылады. Мұндай
жағдайларда жауапкерлер сотқа істен бас тарту немесе оларды ыңғайлы сотқа беру туралы өтініш жазады.
Capital Currency Exchange компаниясының National Westminster Bank-ке қарсы ісінде осы соттар жасаған
доктринаның кейбір қырлары қарастырылады.
111
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
Capital Currency Exchange компаниясының National Westminster Bank-ке қарсы ісі
155 F.3d 603 (2d Cir., 1998)
Маклафлин – аймақтық судья. Capital Currency
Exchange N.V. (CCE) – Нидерландтық Антиль аралдары-
ның заңдары бойынша ұйымдастырылған қаржы компа-
ниясы. CCE және оның аффилирленген компаниялары,
негізінен, халықаралық қаржы операцияларының екі тү-
рімен айналысады: (1) бөлшек валюта айырбастау және
(2) Америка Құрама Штаттарынан Англияға ақша ауда-
рымдары. CCE және оның аффилирленген компаниялары
Barclays UK компаниясымен ұзақ уақыт бойы қаржылық
қарым-қатынаста болды. CCE 1991 жылы Worldcash аты-
нан Нью-Йоркке ақшаны аудару үшін лицензия алуға кі-
рісті. Бұл лицензияға ие болу үшін Worldcash Нью-Йорк
штатының банк басшылығының пайдасына 500 000 дол-
лар облигацияны орналастыруға мәжбүр болды. ССЕ
Barclays UK компаниясының Нью-Йорктегі кеңсесімен
бірге облигацияның кепілдігі ретінде қайтарылмайтын
аккредитивтер шығаруды ұйымдастырды. 1995 жылдың
мамыр айында Barclays UK тараптар арасында туында-
ған даудың салдарынан CCE компаниясынан басқа банк
табуын сұрады. 1995 жылдың тамыз айында NatWest UK
CCE компаниясына банктік қызметтерін ұсынудан бас
тартады. CCE компаниясының мәлімдеуінше, бұл екі
компания, атап айтқанда, NatWest UK және Barclays UK
компаниялары CCE компаниясына банктік қызмет көрсе-
туден бас тартып, оны ақша аударымдарына қатысты істен
шығарып тастау үшін өзара келісімге келеді. Ал бұл моно-
полияға қарсы заңның, әсіресе Шерман заңының 1 және
2-бөлімдеріне қайшы келетін әрекет еді. 1996 жылғы 6 қа-
рашада жауапкерлер forum non conveniens доктринасына
сілтеме жасай отырып, бұл істі тоқтатуды сұрады.
Сот ісінің қаралатын орны қолайлы емес екенін са-
раптау барысында сот ыңғайлы, балама соттың бар еке-
нін анықтауға тиіс. Егер (1) жауапкерге процессуалдық
хабарлама сол жерде берілсе; (2) сот орны «даудың мәсе-
лесі бойынша сот талқылауын жүргізуге мүмкіндік бер-
се», балама сот орны орынды деп есептеледі. Біз орынды
балама сот бар деп есептейміз. Талап-арыз беруші ағыл-
шын соттары үшін қолдануға міндетті болып саналатын
Рим шартының 85 және 86-баптарына сәйкес жауап-
керлердің бәсекеге қарсы іс-әрекеттерін даулай алады.
Ағылшын соттары монополияға қарсы іс бойынша өте-
мақы әлі де болса төлеткен жоқ, алайда ағылшын сотта-
рының мұны істеуге құзыреті бар. Десек те соттың келті-
рілген шығынның орнын үш еселеп өтеуге қатысты ше-
шім шығара алмауы бұл сот орнын орынсыз деуге негіз
бола алмайтыны өз-өзінен түсінікті. Осылайша Шерман
заңына сәйкес берілген талап-арыздар forum non
conveniens доктринасына сәйкес қабылданбауы керек.
БЕКІТІЛДІ.
Түйін
• Сот forum non conveniens доктринасына сәйкес
істі тоқтату үшін орынды балама сот бар екенін
анықтауы керек.
• Балама соттың заңдарына сәйкес кейбір құқық
қорғау құралдарының жоқтығы сот орнының
орынсыз екенін білдірмейді.
Егемен иммунитеттің доктринасы шетел үкіметтерін коммерциялық әрекеттерден емес, негізінен, үкі-
меттің әрекеттерінен қорғайды. Әрекет немесе қызмет түрлерін осындай категорияларға бөлу мәселесі мем-
лекеттік сатып алудың коммерциялануына әкеп соғып отыр, бұл мемлекеттік және коммерциялық әрекеттер
арасындағы айырмашылықтарды анықтауды қиындатады. Бұл мәселенің қаншалықты күрделі екені дамушы
елдерде айқын көрінеді, ол елдерде үкіметтік мекеме міндетті түрде халықаралық транзакцияларға қатыса
-
ды. Мысалы, үкімет көбінесе дамушы елдердегі бірлескен кәсіпорындарға серіктес болып алады. Осындай
мәмілелерде мемлекеттік мекеменің ықтимал егемен иммунитетінен және мемлекет атынан әрекет ету
мүмкіндігінен
2
бас тартуы туралы келісімшарт ескертпесін талқылау маңызды. Самантардың Юсуфқа қар-
сы ісінде Жоғарғы сот FSIA заңы бойынша шетелдік лауазымды тұлғаның иммунитетін шектегенін көруге
болады.
Самантардың Юсуфқа қарсы ісі
(130 S. Ct. 2278 2010)
Стивенс – судья. 1980 жылдары Сомали үкіметі қу-
далаған жауапкерлер келтірген залалы үшін талап-арыз
берушіні сотқа берді. Олардың мәлімдеуі бойынша, та-
лап-арыз беруші жоғары лауазымды қызмет атқарған
кезінде зорлық әрекеттер жасаған, қарулы күштерді
басқарған және бақылаған. Федералдық аудандық сот
«пәндік юрисдикциясы» жоқ деп, талап-арыз берушінің
талаптан бас тарту туралы өтінішін қанағаттандырды
және шешімін 1976 жылғы Шетелдік егемен иммунитет
заңына негіздеген болатын. Төртінші аймақтық сот FSIA
заңы шетелдің лауазымды тұлғаларына қолданылмайды
деп шешті.
Шетелдік егемен иммунитеттің ортақ құқық доктри-
насына сәйкес, Мемлекеттік департамент жоғарғы билік
иесінің «иммунитет туралы ұсыныс» жөніндегі дипло-
матиялық талабын қанағаттандырса, аймақтық сот өзінің
құзыретінен бас тартады. Ал Мемлекеттік департамент
бас тартса, онда сот иммунитет мәселесін дербес шеше
112
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
алады. 1952 жылы АҚШ-тың Мемлекеттік департаменті
достас мемлекеттерге қатысты иммунитетті сұрау саяса-
тын қолданудан бас тартып, «шектеу» теориясына, яғни
шетелдік жоғарғы билік иесінің жария әрекеттері жөнін-
дегі талап-арыздарға байланысты иммунитеттерді шек-
теуге көшті. Егемен иммунитеттің жүйесіз қолданылуы
FSIA заңының қабылдануына әкелді. Бұл заңның басты
мақсаттары мынадай: (1) шектеу теориясын бекіту және
енгізу; (2) «шет мемлекеттердің иммунитет туралы та-
лаптары» бойынша шешім қабылдаудың негізгі жауап-
кершілігін соттарға арту. Бұл заң енді шет мемлекеттің
егемен иммунитеті бар немесе жоқ екенін анықтауды
реттейді.
Жалпы, FSIA заңын оқығанда «шет мемлекет» түсіні-
гі осы мемлекеттің атынан әрекет ететін ресми тұлғаны
да қамтиды дейтіндей еш нәрсе жоқ. Заңда шет мемлекет
түсінігінің «осы мемлекеттің саяси-әкімшілік бірлігін
немесе құрылымын, не болмаса мемлекеттік органын»
қамтитыны туралы айтылған. «Тұлға» әдетте ұйымға
қатысты. Онда берілген тізімде, тіпті ол бірегей емес
көрнекі құрал ретінде қолданылса да, лауазымды тұлға-
лар енбеген, себебі аталған жауапкерлердің барлығы да –
заңды тұлғалар.
FSIA заңының тарихы мен міндеттері де талап-арыз
берушінің «бұл заң оның иммунитетке қатысты талапта-
рын реттейді» деген мәлімдемесін қолдамайды. Мемле-
кеттік және ресми иммунитеттер бірдей болуы мүмкін
емес. Кейбір жағдайларда шетелдік егемен иммунитет
ресми қызметі үшін тұлғаны қамтыса да, Конгресс осы
иммунитетті FSIA заңына енгізуге ниеттенді деген сөз
емес. Бұл істе жауапкерлер талап-арыз берушінің өзін
сотқа берді және шығындарды өз қаражатынан өтеуді
талап етті. Бұл мәселе ортақ құқықпен реттеледі, себебі
бұл FSIA заңында анықталғандай, шет мемлекетке қарсы
талап емес. Сот тек қана федералдық аудандық соттың
«талап-арыз беруші халықаралық құқықты бұзып, өзінің
өкілеттіктерінен тыс әрекет етті» деген дәлелдерін қа-
былдамағанын атап өтті.
Осылайша FSIА бойынша талап-арыз берушінің им-
мунитет туралы талаптары қаралмайтыны белгілі болды.
БЕКІТІЛДІ.
Түйін
• FSIА шет мемлекеттерді америкалық сот процес-
терінен қорғау иммунитетін қамтамасыз етеді.
• FSIA шетелдік жоғарғы билік иесінің «жария әре-
кеттеріне» қатысты талаптарға иммунитетті шек-
теді және иммунитетті беру құқығын АҚШ Мем-
лекеттік департаментінен соттарға ауыстырды.
• Иммунитет шетел үкіметінің лауазымды тұлғала-
рына автоматты түрде берілмейді. Бұл жағдайда
ол қолданылмайды, себебі бұрынғы лауазымды
тұлға жеке әрекеттері үшін айыпталуда және та-
лапкер шығындарын шетелдік үкіметтен емес,
ресми қызметкерден өтеп алуға тырысады.
• FSIA заңы халықаралық құқықты бұзған, өзінің
өкілеттіктерінен тыс әрекет еткен шетелдік үкі-
меттің лауазымды тұлғаларына қатысты қолда-
нылмайды.
Ресми лауазымы бар кезде жасаған әрекеті үшін сотқа тартылған қандай да бір тұлғаның FSIA заңына
ешқандай үміт арта алмайтыны белгілі болса да, бұл шешім талап-арыз беруші арызының жергілікті сотта
қаралуына қатысты мәселені әлі шешкен жоқ.
3
Осылайша іс талап-арыз берушінің федералдық ортақ құқық
бойынша иммунитетке құқығы бар-жоғын анықтау үшін қайта қарауға жіберілді. Халықаралық иммунитет
-
тер енді жай ғана рақымшылық, өзара құрмет және ыңғайлылық мәселесі ретінде қаралмауы керек, бірақ
олар халықаралық әдет-ғұрып құқығымен жасалған нақты қарым-қатынасқа негізделуі қажет.
Бұл дәстүрлі әдіс мемлекет басшысының және үкімет басшысының иммунитетіне қатысты көптеген жағ
-
дайларда қолданылған еді. Соңғы уақытта ерекше дипломатиялық миссия жағдайында да сақталып отыр, ал
мұның қолданатын принциптері халықаралық әдет-ғұрып құқығынан туындайды.
Тұтастай алғанда, құқық қорғаушылар жеке лауазымды тұлғалардың FSIA заңына сәйкес иммунитетті
талап ете алмайтынына қанағаттануы мүмкін. Тараудың келесі бөлігінде АҚШ-тың соттарында шетелдік
тараптардың талап-арыз беруін және кейбір жағдайларда АҚШ-тан тыс жерде болған құқықбұзушылық
-
тар үшін талап-арыз беруіне мүмкіндік беретін Шетелдіктерге қатысты құқықбұзушылық туралы заңы
(АТСА) қарастырылады.
Шетелдіктерге қатысты құқықбұзушылық туралы заң
ATCA – бұл 1789 жылы қабылданған ескі АҚШ заңы, онда: «АҚШ-тың федералдық аудандық сотта-
ры шетел азаматы тек қана халықаралық құқықты немесе АҚШ келісімін бұзған құқықбұзушылықтан
туындаған кез келген азаматтық іс бойынша бірінші инстанция соты ретінде юрисдикцияға ие» делінген.
1789 жылдан 1980 жылға дейін тек екі сот қана АТСА заңы берген юрисдикцияға негізделген істерді қа-
рады. ATCA заңының экстерриториялық сипаты мен ықпал ету аясы қандай деген сұрақ жауапсыз қалды.
Бұған жауап ретіндегі оқиға 1980 жылы осы соттың тарихында елеулі із қалдырған Филартиганың Пени-
Иралаға
4
қарсы ісінде көрініс берді, онда екінші аймақтың апелляциялық соты АТСА заңы АҚШ-тан тыс
жерлерде халықаралық жария құқықты немесе Америка Құрама Штаттары тарабы болып саналатын кез
келген келісімдерді бұзуға қатысты АҚШ азаматы болып есептелмейтін тұлғаларға қатысты юрисдикция
113
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
бергенін мәлімдеді. Бұл іс АҚШ-та тұратын парагвайлық екі азаматқа қатысты, ал екеуі АҚШ-та тұратын
парагвайлық полицияның бұрынғы басшысын сотқа берді, айыпталушы олардың жақынын азаптап өлтір
-
ген екен. Сот талап-арыз берушілердің пайдасына 10,4 млн доллар өндіріп беруге шешім шығарды. Сот жо-
ғарыдағы азаптау фактілері халықаралық құқықтың бұзылғанын нақты көрсетеді және талап-арыздың екі
тарап та Америка Құрама Штаттарында болған кезде берілуіне байланысты АҚШ бұл істе юрисдикцияға
ие деген қорытындыға келді.
Филартигаға қатысты шешім шығарылғаннан кейін, адам құқықтарының бұзылуы жөнінде, оның ішінде
адам құқықтарын бұза отырып шетелдік үкіметтерге «көмек көрсету және қылмысқа арандату» айыптары
тағылған жеке корпорацияларға қатысты қозғалған істерге байланысты АТСА заңына сай көптеген арыз-
шағымдар түсірілді.
Адам құқығын бұзушыларды қудалаудың белді құралы болумен қатар, ATCA заңы АҚШ-тан тысқары жер
-
лердегі құқық бұзуды жүзеге асыратын америкалық компанияларға да қолданылады. 1980 жылдан бастап
соттар шетелдік азаматтарға Америка Құрама Штаттарынан тыс жерлерде жасалған адам құқықтарын бұзу
ісіне кеңінен қолдануына және АҚШ соттарында құқық қорғау құралдарын қалпына келтіруіне мүмкіндік
беру үшін бұл заңға көптеген түсініктеме жасады. 2013 жылы АҚШ-тың Жоғарғы Соты Киобелдің Royal
Dutch Petroleum Co. компаниясына қарсы ісінде Нигерияда жасалған деликттерге байланысты Америка Құ
-
рама Штаттарында заңды тұрып жатқан тұлға шетелдік компанияларға қарсы АҚШ сотына жүгінуге құқылы
ма деген сұраққа орай шешім қабылдады.
5
Жоғарғы соттың жақында ғана қабылдаған жалғыз шешімі 2004
жылғы Сосаның Альварес-Мачайнға
6
қатысты ісі еді. Бұл іс Мексикада АҚШ-тың Есірткімен күрес агенттігі-
нің агентін өлтіргені үшін айыпталған Мексика азаматы туралы. Есірткімен күрес агенттігі жалдаған Мексика
азаматтары әлгіні ұрлап, Америка Құрама Штаттарына жіберген, бірақ ол мұнда дәлелдемелердің жоқтығына
байланысты ақталған. Ол ATCA заңына сәйкес АҚШ үкіметіне қарсы талап-арыз берді. Жоғарғы сот ATCA
заңы XVIII ғасырда өркениетті әлем мойындаған құқықбұзушылықтардан, атап айтсақ, қарақшылық және ел
-
шілердің қауіпсіздігін сақтауға қатысты юрисдикцияны соттардың қарауына ұсынуға ғана ниеттенген деп бі-
рауыздан шешім қабылдады. Талап-арыз беруші осы дәстүрлі санаттардың біріне де кірмегендіктен, ол ATCA
заңының аясына ене алмайды. АҚШ соттарында адам құқықтары жөніндегі халықаралық сот процестерінің
елеулі түрде азаюына әкеп соқтыруы мүмкін шешімге сәйкес, Киобелдің Royal Dutch Petroleum Co. компания
-
сына қарсы ісінде сот «экстерриториалдыққа қарсы презумпцияға» сілтеме жасады.
Киобелдің Royal Dutch Petroleum Co. компаниясына қарсы ісі
133 Sup. Ct. 1659 (2013)
Нигерияның он екі азаматы АҚШ-тан саяси баспа-
на алды, содан кейін бұлар голландтық және британдық
мұнай компанияларына қарсы шағымданды. Талап-арыз
берушілердің айтуынша, жауапкерлер өздерінің нигерия-
лық еншілес компаниялары арқылы адам құқықтарының
бұзылуына, оның ішінде мәжбүрлі қуғын-сүргінге ұшы-
ратуға және кісі өлтіруге көмектескен. Жауапкерлер мен
Нигерия әскерилері бірігіп алып, Нигерияның Огони Ни-
гер өзенінің сағасындағы мұнай өндірісін игеруге бай-
ланысты бейбіт қарсылықты күштеп басқан. Талап-арыз
берушілер жауапкерлердің нигериялық әскерилерді кө-
лікпен қамтамасыз еткенін, өздерінің мүлік-мүкәммалын
оларға шабуыл алаңы үшін пайдалануға рұқсат еткенін
мәлімдейді; сонымен бірге шабуыл жасаған сарбаздар-
ды тамақтандырған және осы сарбаздарға ақы төлеген.
АҚШ-тың Апелляциялық соты (екінші аймақ) АҚШ-тың
шетелдіктерге қатысты құқықбұзушылықтар туралы за-
ңына (ATCA) сәйкес, жеке корпорацияларға қарсы сотқа
арыз беруге болмайтынын көлденең тартты.
Робертс – бас судья. Жоғарғы сот бірауыздан екінші
аймақтың істі қабылдаудан бас тартуын растайды, бірақ
себебімен келіспейді. Көпшіліктің пікіріне үш қорытын-
ды пікір қосылды. «Экстерриториялық жағдайға қарсы
презумпцияны» қолдану біздің заңдарымыз бен басқа
елдердің заңдары арасында халықаралық келіспеушілік-
терге әкелетін болжаусыз кереғарлықтан қорғайды.
Сот ATCA заңының «бағалы қағаздар мен биржа»
туралы заңы сияқты заңдардан айтарлықтай айырмашы-
лығы бар екенін және АТСА заңының «қатаң юрисдик-
циялық» заң екенін мойындайды. Алайда көпшілік «экс-
территориялық жағдайға қатысты презумпцияның негі-
зіндегі принцип АТСА заңы бойынша берілуі мүмкін та-
лап-арыз себептерін ескере отырып, соттарды шектейді»
деп шешті. Шын мәнінде, сыртқы саяси контексте соттың
негізсіз араласуының қаупі АТСА контекстінде де күше-
йе түседі, себебі мәселе Конгрестің не істегенінде емес,
соттардың не істей алатынында. ATCA заңы халықаралық
құқықты бұзғаны үшін шетелдіктердің талап-арыздарын
қамтитыны бұл заңның экстерриториялық ықпалы ба-
рын білдірмейді, өйткені мұндай құқықбұзушылықтар
«АҚШ-та да, одан тыс жерде де» болуы мүмкін. Сот
транзиторлық деликт доктринасы ATCA заңының экстер-
риториялық қолданылуын қолдамайды, себебі бұл док-
трина шетелдік деликт құқықты қолдануды қарастырады.
Ал АТСА істерінде АҚШ заңнамасына сәйкес берілген
талап-арыздардың себептерін анықтау қарастырылған.
114
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
ATCA АҚШ-қа сыртқы қарым-қатынастардағы теке-
тірестерден аулақ болуға көмектесу үшін қабылданған,
мәселен осы елде зардап шеккен лауазымды шетелдік
тұлғалар бар болса, соларға келтірілген зиянның орнын
толтырудың амал-әдістерін қарастырады. Сот АТСА за-
ңының шетелдік іс-әрекеттерге қолданылуын шет мем-
лекеттермен текетіресуді жеңілдетудің орнына, ауырлата
түсетініне алаңдаушылық білдірді.
Осы фактілер бойынша барлық тиісті әрекеттер Аме-
рика Құрама Штаттарынан тыс жерлерде орын алған.
Талап-арыз Америка Құрама Штаттарының аумағына
қатысты болса да, олар экстерриториялық қолдануға
қарсы презумпциядан бас тартуға жеткілікті күш жұм-
сауы керек. Америка корпорациялары көптеген елдерде
кездеседі, ал оларды шетелде жай ғана қызмет жүргізеді
деп пайымдау орынсыз.
Судья Кеннеди келіседі. Соттың пікірінше, Шетел-
діктерге қатысты құқықбұзушылықтар туралы заңның
ықпалы және оны түсіндіруге байланысты бірқатар ма-
ңызды мәселелерді шешуге аса сақтықпен қарау керек.
Біздіңше, бұл – дұрыс ұстаным. Конгресс 1991 жылы
қабылдаған Азаптау құрбандарын қорғау туралы заңда
шетелде жасалған адам құқықтарын бұзуға қатысты көп-
теген маңызды мәселені қарастырды.
7
Судья Брейер Гинзбург, Сотомайор және Каган
сияқты судьялармен келіседі. Экстерриториялық жағ-
дайға қатысты презумпцияны қолданудың орнына сот
АТСА заңына сай сот талқылауын үш жағдайға шектеуі
керек: 1) АҚШ жерінде жасалған болжамды деликт;
2) жауапкер америкалық азамат; 3) азаптаушы немесе
адамзаттың басқа да ортақ жауына арналған «қауіпсіз ай-
лақты» қоса алғанда жауапкердің әрекеті АҚШ-тың ұлт-
тық мүддесіне елеулі түрде және теріс әсер етеді. Судья
Брейер атап өткендей, қарақшылық – АТСА заңына сәй-
кес АҚШ аумағынан тыс жерлерде ғана емес, іс жүзінде
шетел территориясындағы шетел туын ілген кемелерде
орын алған құқықбұзушылыққа қатысты берілген талап-
арыздың бірі. Соған қарамастан, сот жауапкерлердің
Америкаға минималды және жанама қатысы бар екенін
ескере отырып, осы нақты істің қабылданбауы жөнінде
келісімге келді.
Түйін
• ATCA Америка территориясымен тығыз байла-
нысы болмаса, шетелдік корпорацияға қарсы та-
лап қоюға тілек білдірген шетелдік тараптарға
юрисдикция жүргізбейді.
• Жоғарғы Соттың бұл шешімі қызықты болды,
себебі бірауыздан қабылданды, бірақ шешімнің
себептері көпшіліктің пікірі мен өзара сәйкес кел-
ген үш пікірге қатысты әртүрлі болды.
• Көпшіліктің пікірі америкалық құқықты экстер-
риториялық жағдайда қолдануға қарсы презумп-
цияға негізделген. Төрт судьяның төртеуі де пре-
зумпцияның дәйектерін қабылдамады. Керісінше,
америкалық территорияға талаптың жақындығы
«адамзатты азаптауға немесе басқа ортақ жауға
қарсы талап қою юрисдикциясына кедергі келтір-
меуі керек» деп мәлімдеді.
Киобелге қатысты шығарылған шешім АҚШ-тағы ATCA аясындағы адам құқықтарына қатысты халық-
аралық сот процестерінің айтарлықтай азаюына әкелуі мүмкін. Талап-арыз берушілер Азаптау құрбандарын
қорғау туралы заңға сәйкес, жеке айыпталушыларға қарсы шетелде жасалған азаптау әрекеттеріне және сот
-
сыз өлім жазасына кесуге қарсы талап қоюға құқылы.
8
Халықаралық деңгейде мәліметтерді жариялау
Жауапкер тиісті түрде хабардар етілгеннен кейін және дербес юрисдикцияны алғаннан кейін, келесі мә-
селе – оған қарсы мәліметтерді жариялау. Сотқа дейінгі мәліметтерді жариялау – қарсылас пен басқа үшінші
тұлғалардың дәлелдерді жинау процесі. Бұл – халықаралық сот процестерінің ең күрделі және көп шығынды
талап ететін бөлігі. Америка Құрама Штаттарындағы Азаматтық іс жүргізудің федералдық ережелері айғақ
-
тарды жинаудың және алдын ала тергеудің көптеген әрі ауқымды әдістеріне жол ашады; ал либералдығы
кемшін әдістерге ие басқа елдер азаматтарының сотқа дейінгі дәлелдерді ұсыну туралы талаптарына онша
мән бере қоймайды. Шетелде азаматтық немесе коммерциялық істер бойынша дәлел жинау жөніндегі Кон
-
венцияның (Дәлелдер туралы Гаага конвенциясы) мақсаты – шетелдік тараптардың дәлелдерін алдын ала
жинауға және зерттеуге жәрдемдесу. Осы Конвенция шетелдік соттардың сотқа дейінгі айғақтарды ұсы
-
нуды талап ететін сот тапсырмасының орындалуын қадағалайды. Сондай-ақ ол «дипломатиялық қызметкер-
лердің, консулдық агенттердің және арнайы уәкілетті тұлғалардың беретін түсініктерін» алуды қамтамасыз
етеді.
Бірқатар фактор Конвенцияның тиімділігін шектейді. Біріншіден, Америка Құрама Штаттары мен Батыс
Еуропадан тыс аз ғана мемлекет конвенцияны қабылдады. Екіншіден, егер сот өзінің ұлттық заңнамасына
қайшы келеді деп тапса, шетелдік сот тапсырмасынан бас тарта алады. Дей тұрғанмен, АҚШ-тың шетелдік
айғақтарды жинау немесе алу мәселесі бар талап-арыз беруші АҚШ Мемлекеттік департаментінен Айғақтар
жөніндегі Гаага конвенциясы арқылы айғақ жинауға көмек сұрай алады.
115
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
Сот шешімдерінің орындалуы
Халықаралық сот процесінде шешім қабылданғаннан кейін жеңген тарап кей жағдайларда, мәселен ше-
телдік жауапкердің бұл шешімді сот елінде орындауға қаражаты жеткіліксіз болса, онда шешімді шетелде
орындатуға мәжбүр болады. Халықаралық сот шешімдерін арбитраждық шешімдерге қарағанда орындау әл
-
деқайда күрделі. Ханттың BP Exploration Ltd.
9
компаниясына қарсы ісінде сот АҚШ-тың шетелдік сот ше-
шімдерін орындау туралы заңын қарастырады. Бұл іс АҚШ жауапкеріне қарсы шығарылған Англия сотының
шешімін орындауға қатысты. Сот Хилтонның Гийоға қарсы ісіндегі
10
заңдық негіз әлі де өз күшінде екенін
таниды. Хилтон ісінде Жоғарғы сот жауапкердің әділ сот талқылауына мүмкіндігі болса, шетелдік сот шешімі
орындауға жатады деп шешті. Әділ сот талқылауы әділ сот төрелігін қамтамасыз ете алатын сот практикасы
жүйесіндегі жүйелі рәсімдер мен іс-әрекеттер арқылы сот ісін жүргізу үшін дербес және пәндік юрисдикция
-
сы бар шетел сотына негізделеді. Алайда халықаралық сыпайылық принциптеріне қарамастан, Хилтон соты
өзара әрекеттестік ережесіне сәйкес француз сотының шешімінің орындалуын қамтамасыз ете алмады. Өза
-
ра әрекеттестік ережесі белгілі бір мемлекеттің сот шешімдерін тиісті түрде орындамаған шет мемлекетте қа-
былданған шешімдерді орындамайтынын білдіреді. Ұлттық құқықтық жүйелердің жақындасуы мен Америка
Құрама Штаттарының басқа да құқықтық жүйелерді тануына байланысты, соңғы жылдары шетелдік шешім
-
дердің мәжбүрлеп орындалуына қарсы қорғаныс ретінде өзара әрекеттестік ережесі сирек пайдаланылады.
Шетелдік шешімге қарсы қолданылатын ең тиімді құралдар – тиісті процедураға және жария тәртіп мүд
-
делеріне негізделген ережелер. Сот Хант ісінде ағылшын сотының шешіміне құрмет көрсете отырып, құ-
қықтық жүйелердің ұқсастығын ескергенде Хилтон ісіндегі тиісті құқықтық процедура стандарттарының
сақталғанын мәлімдеді. Десек те сот шешімін шығарған және оны орындаған соттың заңдарындағы басты
айырмашылық шешімді орындау сатысында жан-жақты қарастырылады. Мысалы, АҚШ соттары шет мем
-
лекеттердің қылмыстық және салық шешімдерін орындамайды.
11
Ханттың BP Exploration Ltd компаниясы-
на қарсы ісінде ағылшын сот жүйесіне шағым жасамағанға дейін сот ағылшын сотының шешімдерін орын-
дамаған. Бұл ретте ақшалай қаражатты өндіріп алуға қатысты шетелдік шешімдерді тану туралы бірыңғай
заңға сілтеме жасалады, онда былай делінген: «егер жауапкер өз шағымының сотта қаралып жатқанын не
-
месе шетел сот шешіміне шағымдануына ниеті барын не болмаса құқығы барын сот алдында дәлелдей алса,
онда сот апелляция шешімі аяқталмайынша немесе жауапкердің апелляция шешіміне қол жеткізетін мерзім
аяқталғанша процесті тоқтата алады».
12
Халықаралық деңгейде сот шешімдерінің орындалуын қамтамасыз ету үшін бірқатар халықаралық кон-
венция қабылданды. Олардың үшеуі аймақтық сипатқа ие. Еуропалық одақтың мүшелері Азаматтық және
коммерциялық істер бойынша юрисдикция мен сот шешімдерін орындау жөніндегі Брюссель конвен
-
циясын пайдалана алады. Лугано конвенциясы Еуропалық еркін сауда аймағының барлық елдеріне қолда-
нылады. Соңғысы, яғни Шетелдік сот шешімдерінің экстерриториялық күші туралы америкааралық
конвенция Америка мемлекеттері ұйымының мүшелеріне қолданылады. Жалғыз, шынайы «халықаралық»
конвенция – Азаматтық және коммерциялық істер бойынша халықаралық юрисдикция және шетел
-
дік сот шешімдері жөніндегі Гаага конвенциясы қанатын кеңге жая алмады және шетелдік шешімдердің
орындалуына ықпал етуде тиімді болмады.
Керісінше, Біріккен Ұлттар Ұйымының Шетелдік арбитраждық шешімдерді тану және орындау туралы
конвенциясы немесе Нью-Йорк конвенциясы кеңінен мойындалады және қолданылады. Осылайша шет
мемлекетте шешімді орындау сол елдегі сот шешімдерін орындау нюанстарына байланысты. Мәселен, Фран
-
ция мен Швейцарияда, егер осы елдің азаматы өз еркімен шетел сотының юрисдикциясына бойсұнуға ниет
білдіретіні нақты көрсетілмесе, олар өз азаматтарына қатысты шетелдік шешімді орындаудан бас тартады.
Көптеген елдер өздерінің жария тәртібіне қайшы келетін АҚШ шешімдерін орындамайды. Мысалы, шетелдік
соттардың жазалаушы шараларды қабылдау және зиянды үш есе өтеу туралы шешімді орындауы екіталай,
өйткені олардың заңдарында бұлардың баламасы жоқ. Мұндай кедергілерге тап болған жағдайда, талап-арыз
беруші өзінің талап-арызын тікелей жауапкердің елінде беруге немесе арбитражға жүгінуге құқылы.
Құқық таңдау
Белгілі бір жағдайда соттар қай елдің ұлттық заңдарының қолданылатынын қалай анықтайды? Әдетте
келісімшарт тараптары қандай да бір дауды реттейтін құқықты нақты анықтайтын құқық таңдау ескертпесі
болмағандықтан, дау келісіммен тығыз байланысты елдің заңымен реттеледі. Кейде соттар келісімнің әртүр
-
лі бөліктеріне түрлі құқықты қолдануға арналған депесаж (dépeçage) принципін қолдануы кәдік. Қысқаша
116
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
айтқанда, келісімнің әртүрлі бөліктері әртүрлі елдермен тығыз байланысты болуы мүмкін. Ең тығыз байла-
нысы бар ел деп көп жағдайда орындаушы тарап тұрғындарының елі қарастырылады. Соттар қолданыла-
тын құқықты таңдау бойынша шешім қабылдауға көмектесу үшін коллизиялық нормаларды әзірледі. Бұл
ережелер – іс жүзінде осы іспен тығыз байланыста болатын елді анықтау үшін пайдаланылатын факторлар
тізімі.
Арнайы ережелер
Сатып алу-сату келісімшарты
Жалға беру келісімшарты
Банктік қызмет/кредит туралы келісімшарт
Еңбек келісімшарты
Жалпы субсидиарлық ереже
Егер нақты ережелер қолданылмайтын болса
сатушы елінің заңы
жалға беруші елінің заңы
қаржы мекемесі елінің заңы
қызмет көрсетілетін елдің заңы; егер қызмет бір емес одан көп
елде көрсетілетін болса, онда жұмыс беруші елінің заңы
негізгі міндеттемені орындайтын тарап елінің заңы
4.1-мысал. Салыстырмалы құқық: Венгрияның коллизиялық ережелері
Коллизиялық нормалардың (екінші) жинағына
13
сәйкес, ең маңызды байланысы бар юрисдикция заңы
деликтік те, шарттық талап-арыздарды да реттейді. Деликтік талап-арыздарды бағалау кезінде мынадай
төрт фактор өзекті: (1) тараптардың тұрғылықты жері, тіркелген жері және компанияның орналасқан жері;
2) деликт жасалған орын; (3) тараптардың қарым-қатынасының жүзеге асырылған жері; (4) залал келтірілген
орын. Келісімшарттың талап-арыздарға қатысты мынадай факторлары аталады: (1) келісімшарт жасалатын
орын; (2) келіссөздер жүргізілетін орын; (3) келісімшарттың орындалған жері; (4) келісімшарт нысанының
орналасқан жері; (5) тараптардың тұрғылықты жері, тіркелген жері және компанияның орналасқан жері.
Бұл нормалар жинағында сондай-ақ келісімшарт бойынша келіссөздердің жүргізілген орны мен келісімшарт
міндеттері орындалған жер бір елде болса, әдетте, осы елдің құқығы қолданылады. Егер нақты келісімшарт
ескертпесі немесе мәселе келісімшартпен ең тығыз байланысы бар елде жарамсыз болса, онда осы елдің
заңдары өзінің заңдары мен саясатының орындалуына деген мүдделілігіне байланысты кейінге қалдырылуы
мүмкін. Ренвой доктринасы – сотты өз елінің заңын қолдануына бағыттайтын басқа елдің коллизиялық
нормаларының қолданылуы. Басқа факторларға келіссөздер жүргізілген орын, келісімшартқа қол қою орны,
орындау орны және келісімшартты бұзу орын алған жер кіреді.
Келісімшарт және құқық таңдау туралы ескертпелерді жасамас бұрын, екінші тараптың ұлттық заңдар
-
ындағы коллизиялық нормалар қарастырылуға тиіс. Бұл құқық таңдау ескертпесінің қажеті бар ма, жоқ па,
соны анықтауға көмектеседі. Егер қажеті бар болса, онда шетелдің құқық таңдауды жүзеге асыруын баға
-
лайтын факторларды қарастырады. Коллизиялық ережелер мен факторлардың мысалдары «Салыстырмалы
құқық: Венгрияның коллизиялық ережелері» деген 4.1-мысалда көрсетілген.
Келісімшартта көрсетілген елдің сотында қолданылуға тиіс құқықты анықтауда қолданатын бір принцип
бойынша, сот шетел құқығының негізділігін дәлелдеу үшін дәлелдемелер жеткіліксіз болған жағдайда сот
елінің құқығын қолдануға тиіс. Сот шетел заңдарының толық емес және жиі жаңылыстыратын түсіндіру
-
леріне негізделген істер бойынша шешім қабылдамауы керек. Banque Libanaise Pour Le Commerce банкінің
Хрейчке қарсы
14
ісінде федералдық аудандық сот: «Талап-арыз берушіге түсетін басты ауыртпалық – сурет-
шіні бояумен қамтамасыз еткендей-ақ сот алдына нақты, заңды дәлелдемелерді үйіп-төгіп тастау, содан ке-
йін аймақтық сот айна-қатесіз етіп шетел (Абу Даби) құқығының портретін салып береді», – деп мәлімдеді.
Ол төменгі соттың Техас заңын шетелдік мәмілеге қолдануға құқығы бар екенін растады.
Соттың құқық таңдау ескертпесінің күшін жоюы
Халықаралық деңгейде соттар мен арбитраждық трибуналдар әдетте қолданылатын құқықты таңдау ту-
ралы келісімшарттық ескертпелерді орындайды. Соттар әдетте қолданылатын құқықты таңдауда оның келі-
сімшартқа отырған тараптармен бір байланысы болуын талап етеді. Арбитраж соттары, керісінше, келісім-
шартқа немесе транзакцияға байланысы болмаса да, құқық таңдау туралы лайықты ескертпені орындайды.
Арбитрлер байланысы жоқ болса да қолданылатын құқық таңдауды транзакцияның халықаралық табиғаты
-
на деген әділ ымыра деп қабылдайды. Әсіресе бұл тараптардың қолданылатын құқық таңдауы Ұлыбрита-
ния, Америка Құрама Штаттары, Швейцария және Германия сияқты бейтараптық тұрғысынан ең танымал
елдердің заңдарына негізделсе дұрыс болады.
117
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
Кей-кейде заңмен қарастырылған мандаттар орынды, саналы түрде жасалған талаптарды ығыстырып та
жібереді. Мәселен, 1977 жылғы «келісімшарттың әділетсіз шарттары туралы» ағылшын заңы келтірілген
зиянның орнын толтыру ескертпелерінің негізсіздігі туралы презумпциясын қабылдады. Бұл «бір тараптың
немқұрайдылығынан немесе келісімшартты бұзғаны үшін жауапкершіліктен туындайтын екінші тараптың
шығынын өтеуі үшін келісімшарттың кез келген шарттарына сілтеме жасайды».
15
Халықаралық сатып алу-
сату келісімшарттарына қатысты бұл заң «Келісімшарттың әділетсіз шарттары туралы заңды» қолданбау
мақсатында жасалған кез келген құқық таңдау туралы ескертпені заңды күшінен айырады.
Соттар құқықты таңдау туралы ескертпелерді мұқият зерделеу үшін бірнеше факторларды пайдаланады.
Коллизиялық ережелер туралы (екінші) жинақтан алынған келесі үзінділерде құқықты таңдаудың ескерт
-
пелерін орындау туралы шешім қабылдау кезінде соттар қарайтын осындай ережелер мен факторлардың
қажет екені негізделген.
1-бөлім. Коллизиялық ережелердің қабылдану себептері
Әлем жекелеген және әртүрлі құқықтық жүйелері мен территориялық юрисдикциясы бар мемлекеттер
-
ден тұрады. Бірнеше мемлекеттерге айтарлықтай қатысы болатын оқиғалар мен транзакциялардың жүзеге
асырылуы, сондай-ақ туындаған мәселелердің реттелуі мен шешілуіне арналған ережелер мен арнайы нор
-
малар жиынтығын жасауға зәрулік туындап отыр.
6-бөлім. Құқық таңдау принциптері
Құқық таңдауға байланысты факторларға мыналар жатады:
а) халықаралық жүйенің қажеттіктері;
ә) сот елінің тиісті саясаты;
б) басқа мүдделі мемлекеттердің тиісті саясаты және осы мемлекеттердің нақты мәселені анықтау
-
дағы мүдделері;
в) негізі бар болжамдарды ескеру;
г) заңның нақты саласына негізделген негізгі саясат;
ғ) нәтиженің нақтылығы, болжамдылығы және біркелкілігі;
д) қолданылатын құқықты анықтау және қолдану жеңілдігі.
Осы факторларды бір-бірімен салыстырып қарасақ, қазіргі сот тенденциясында тараптардың келісім
-
шарттағы құқық таңдау ескертпесінде жасаған таңдауына аса зор құрметпен қарау байқалады. «Құқық таң-
дау ескертпелері нақты болмаған келісімшарттарға келсек, тараптарға кең көлемде өздерінің келісімшарты-
ның жарамдылығы мен нәтижесін реттейтін құқық таңдауға мүмкіндік беру арқылы белгілі бір мөлшерде
болжам мен нақтылыққа қол жеткізуге болады»
16
. Бұл мүмкіндік уағдаласушы тараптардың «негізі бар бол-
жамдарын» ескертуге қатысты мақсаттарға жетуге ықпал етеді.
Заң жинағында сондай-ақ тараптардың құқықты таңдау туралы ескертпесінің күшін жоюдың екі негізі
қарастырылған. Біріншіден, таңдалған құқықтың тараптармен немесе транзакциямен маңызды байланысы
жоқ, сол себепті тараптардың таңдауында орынды негіздеме де жоқ. Екіншіден, таңдалған елдің құқығын
қолдану, нақты мәселені анықтау барысында таңдалған елге қарағанда, мүддесі жоғары тұратын мемлекет
-
тің негізгі саясатына қайшы келеді. Сот ісін жүргізіп отырған мемлекет сотының сол елдің заңына және
жария тәртібіне қайшы келетін құқық таңдауын жүзеге асыруға мүмкіндік беруі екіталай.
Халықаралық коммерциялық арбитраж
Арбитраждық іс қарау барысында қолданылатын ережелер арбитраждық ескертпеде көрсетілген. Егер
арбитраждық ескертпе болмаса, онда тараптар дауды өз еркімен арбитражға беру ережелеріне жүгінуге
келіседі. Нью-Йорк конвенциясын 160-тан астам ел ратификациялағандықтан бір елдегі арбитраждық ше
-
шімдерді басқа елдегі ұтылған тарапқа қарсы орындау жеңілірек болады. Сот шешімдерін орындаудан гөрі,
шетелде арбитраждық шешімді орындау оңайырақ. Арбитраждық шешімдер түпкілікті және міндетті бол
-
ғандықтан, ұтылған тарап арбитраждық алқаға бұл істі дұрыс шешпегенін көлденең тартып, оның орын-
далуына қарсы тұра алмайды. Алайда Нью-Йорк конвенциясы істің мәніне қатысы жоқ жеткіліксіз дәлел-
дерге негізделген арбитраждық шешімнің орындалуына былайша бөгет жасайды: (1) шешім басқа соттың
118
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
шешімімен тоқтатылады; (2) арбитрлер мен арбитраждық процедуралардың сипаттамасы арбитраждық ке-
лісімге қайшы келеді; (3) ұтылған тарапқа тиісті хабарлама немесе оның іс бойынша өз дәлелдерін ұсынуға
мүмкіндік берілмейді; (4) арбитраж арбитраждық келісімнің шеңберіне жатпайтын мәселелерді шешеді;
(5) арбитраждық келісім жарамсыз болып шығады.
Ұлттық сот жүйелерінің шығындары, тиімсіздігі және болжамсыздығы халықаралық арбитраждардың
халықаралық транзакциялық дауды шешудің қолайлы тәсіліне айналуына себеп болды. Дауды балама жол
-
мен шешу – әдеттегі азаматтық сот жүйесінің (сот процесінің) шығындары мен тиімсіздігіне қарсы қолда-
нылатын келісімшартта қарастырылған тәсіл. Біріншіден, азаматтық іс жүргізу ережелері әр елдің ұлттық
құқықтық жүйелерінде айтарлықтай өзгеріп отырады. Тарапқа өзінің ұлттық сот жүйесі шеңберінде сот про
-
цесіне қатысу ыңғайлы болуы мүмкін, ал шетелдік сот жүйесінде сотқа шағым түсіруден сескенуі ықтимал.
Екіншіден, баршасы мойындаған ұлттық және халықаралық арбитраждық трибуналдардың дауын шешу ба
-
рысында тараптарға бейтараптық танытатыны да күмәнсіз.
Халықаралық коммерциялық арбитраж Америкалық арбитраж қауымдастығы (ААА) немесе Халық-
аралық сауда палатасы (ХСП) сияқты ұйымдар ұсынған стандарт ережелерді қолдану арқылы не болмаса
ad hoc негізінде жүзеге асырылады. Арбитраж дауды шешудің төте, үнемді, құпия және неғұрлым пайдалы
тәсілдерін ұсынады. Ол тараптарға даулы мәселелердің техникалық аспектілерін түсіну үшін қажет сарапта
-
малық білімі бар арбитрлерді таңдауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ұлттық соттармен салыстырғанда
көбінесе арбитрлер алқасы құқықты таңдауға әдеттегіден ерекше қолдау жасайды. Соттардан тағы бір айыр
-
машылығы сол, арбитрлердің негізгі мандаты ұлттық жария тәртіпке емес, келісімшартта қарастырылған
арбитраж ескертпесіне негізделген. Әсіресе құпия ақпаратпен байланысты дауды шешудегі құпиялылығы
4.1-сурет. 1910 жылғы Гаагадағы Солтүстік Атлантика балық шаруашылығы жөніндегі арбитраж
Канаданың Жоғарғы заңгерлер қауымдастығының мұрағаты
«Авторлық құқықтың мерзімі аяқталғандықтан және Жоғарғы Канада заңгерлер қауымдастығының авторлық құ-
қығы болғандықтан, Commons қорында жарияланған заңгерлер қауымдастығының мұрағатынан алынған барлық
суреттер авторлық құқық шектеуінен босатылады».
Дереккөз: www.lsuc.on.ca/PDC/Archives/Archives-Collection/
119
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
арбитраждың басқа да дау шешудің қолайлы құралына айналуына себеп болды. Халықаралық арбитраждың
өсуі мен ауқымының кеңеюі Шығыс Азияда қатты өрістеді. 4.2-мысалды қараңыз: «Халықаралық деңгейде
бизнес жүргізу: Шығыс Азиядағы халықаралық коммерциялық арбитраж».
Төлем мәселесіндегі ең қарапайым шешім – клиентпен хабарласып тұру және келіссөз жүргізу. Төзім
-
ділік, түсіністік және икемділік көрсете отырып, екі жақты да қанағаттандыру арқылы түрлі текетірестерді
оңай шешуге болады. Келіссөздер сәтсіздікке ұшыраса және осы текетіреске себеп болған сома үлкен мөл
-
шерде болса, компания өзінің банктегі заңгер-кеңесшісінің және басқа да білікті сарапшылардың көмегіне
жүгінуге тиіс. Егер екі тарап та өз дауын арбитраж агенттігіне жіберуге келіссе, бұл қадам кәдуілгі сот та
-
лаптарынан жақсырақ, өйткені арбитраждық сот әрі арзанға түседі, әрі шешімді де жылдам шығарады. ХСП
халықаралық арбитраждардың көпшілігін жүзеге асырады және бір нақты елге байлаулы болмағандықтан да
әсіресе шетелдік компаниялар үшін аса қолайлы.
Шығыс Азиядағы ірі арбитраждық бірлестіктердің
қауырт өсуі статистикалық мәліметтерден көрініс тапты.
2005 жылы Батыс елдеріндегі негізгі халықаралық арбит-
раж мекемелеріне, нақтырақ айтсақ, Америкалық арбитраж
қауымдастығы (ААА), Халықаралық сауда палатасының
халықаралық арбитраж соты, Лондонның халықаралық ар-
битраж соты (LCIA) және Стокгольмдегі, Венадағы, Ванку-
вердегі халықаралық арбитраж орталықтарына келіп түс-
кен арбитраж істерінің жалпы саны 1 407-ні құрады. Бұл
көрсеткіштен Шығыс Азияда орналасқан ірі халықаралық
арбитраж мекемелеріне келген шағымдардың жалпы саны
асып түсті – Қытайдың экономикалық және коммерциялық
арбитраж комиссиясы (CIETAC), Жапония коммерциялық
арбитраж қауымдастығы (JCAA), Гонконг халықаралық
арбитраж орталығы (HKIAC), Куала-Лумпур аймақтық ар-
битраж орталығы (КLRCA), Сингапур халықаралық арбит-
раж орталығы (SIAC) және Корей коммерциялық арбитраж
кеңесі (КCAB) сияқты арбитраж мекемелері ұзын саны
1433 істі қарады.
17
Қытайдың экономикалық және коммер-
циялық арбитраж комиссиясы (CIETAC) халықаралық ком-
мерциялық келісімшарттық дау-дамайларға қатысты сот
ісін жүргізу мен оларды шешуде ең үлкен, ең қызу арбит-
раждық орталықтардың біріне айналды (жылына шамамен
700 іс қаралады).
18
Қытайдың арбитраждық рөлінің өсуі оның экономика-
лық күш-қуатының өсуіне байланысты екені де белгілі. Дей
тұрғанмен, оның халықаралық коммерциялық арбитраж
бойынша әлемдік ірі ойыншылардың қатарына еркін енуі
Шығыс философиясы мен дәстүріне негізделген. Қытайда-
ғы конфуцийлік дәстүр бизнестегі қилы дауды бейресми,
бейбіт келіссөздер арқылы (tiao jie) шешудің икемді һәм
өтімді әдістеріне көңіл бөледі
19
. Шығыс пен Батыстың мә-
дени айырмашылықтарына қарамастан, өзінің тарихына сү-
йене отырып, CIETAC Батыс стиліндегі қатаң және «жұм-
сақ» коммерциялық заңдармен әділ және тиісті нәтижелер-
ге жетуге болатынын дәлелдеді. Шындығында, Қытай өзін
арбитраж сотын жүргізе алатын елдердің үздік үлгісі екенін
көрсетті. Шахла Али: «Шығыс Азиядағы халықаралық ар-
битраждық сот процестері кезінде Солтүстік Америка және
Еуропадағы процестерге қарағанда халықаралық арбит-
раждардың ынтымақтастығына, құпиялығына, еріктілігіне
және тиімділігіне баса наза аударылады», – деп атап өтеді
20
.
4.2-мысал. «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Шығыс Азиядағы халықаралық коммерциялық арбитраж
Көптеген елде дауды соттың қарауына беру – өте сирек кездесетін жағдай. Бұл кейбір елде, әсіресе Жапо-
нияда, бизнесменнің өз ісін жүргізе алмай сәтсіздікке ұшырауы сияқты қабылданады (4.3-мысалды қараңыз:
«Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Жапонияда дауды балама жолмен шешудің рөлі»). Кей мәдениет
-
терде арбитраж дау шешуде «іскерлік беделді қорғап қалу» деп аталатын тәсілді қолдана алады.
21
Тәжірибе-
лік тұрғыдан алғанда, сот процесі – қымбатқа түсетін процесс, ол іскерлік қарым-қатынастарды түбегейлі
қиратып, оған үлкен зиян келтіре алады және шын мәнінде болжанбайды. Халықаралық сот процесі проце
-
дуралық ережелерде біркелкілік болмауына байланысты негізсіз және жиі кешіктіріледі. Мысалы, АҚШ-тың
дәлелдемелерді жинау, алу ережелерінің либерализацияланған сипатына шетелдік соттар көбінесе жаулық
-
пен қарайды.
Шетелде даудың әділ шешілуі неғайбіл болғандықтан, істі ұлттық сот жүйесіне емес, арбитражға тапсыр
-
ған жөн. Бұл әсіресе күшіне енгізілген жаңа заңдары анық емес және тұрақсыз бұрынғы Кеңес Одағының
құрамына кірген елдер мен дамушы елдерге тікелей қатысты. Тіпті қажет шешім қабылдана қалған күннің
өзінде тиісті сот арқылы қорғау құралдары шетелдік тараптың келісімшарттық және мүліктік құқықтарын
толығымен қорғауға жеткіліксіз болуы мүмкін. Тұтастай алғанда, Нью-Йорк конвенциясына қатысушы ел
-
дерде жарияланған арбитраждық шешімдер барлық қол қойған елдерде оңай орындалады.
Бейтараптық, қандай да бір тараптың мемлекеттік соттарынан айналып өту және құқық қолданудың оңай
-
лығы экспорттық операциялардың қосымша артықшылықтары болып есептеледі. Әдетте келісімшартқа ен-
гізілген ескертпеден тұратын арбитраждық келісімде тараптар арбитраждың көптеген маңызды аспектілерін
анықтау үшін кең өкілеттіктерге ие. Арбитраждық ескертпе арбитраждық мекемені тағайындай алады және
арбитраждың орнын да белгілейді, арбитрлердің біліктілігін реттейтін заң мен ережелерді және арбитраж
-
дық талқының қай тілде жүретінін де бекіте алады.
120
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Халықаралық арбитраждың тиімді жұмыс істеуі үшін екі тараптың да елдеріндегі ұлттық соттар арбит-
ражды тануы және қолдауы керек. Егер бір тарап дау туындағаннан кейін арбитраждан қашуға тырысса,
басқа тарап арбитраждық келісімді орындау үшін кез келген елдегі сот жүйесіне сенім артуға мүмкіндігі
болуға тиіс. Сонымен қатар арбитраждық талқылауды жеңіп алған тарап ұлттық соттар арбитраж шешімінің
орындалуын қамтамасыз ететініне сенімді болуы керек. Америка Құрама Штаттарының федералдық саяса
-
ты – дауды арбитраж соты арқылы шешуді мақұлдау және қолдау. АҚШ-тың 1970 жылы ратификациялаған
Шетелдік арбитраждық шешімдерді тану және орындау туралы Біріккен Ұлттар Ұйымының конвенциясы
(Нью-Йорк конвенциясы) арқылы көптеген басқа елдер, соның ішінде ең соңғысы болған Қытай Халық
Республикасы, өздеріне арбитраж шешімдерін тану және орындау бойынша халықаралық құқықтық міндет
-
темелер алды. Нью-Йорк конвенциясының негізгі ережелері туралы 4.4-мысалды қараңыз: «Салыстырмалы
құқық: Шетелдік арбитраждық шешімдерді мойындау және орындау жөніндегі 1958 жылғы конвенция». Дәл
қазіргі күні Нью-Йорк конвенциясы – коммерциялық арбитраж туралы ең маңызды халықаралық келісім, ол
халықаралық бизнес-даулардағы арбитраждық талқылаудың қарқын алуына септігін тигізіп келеді.
Жапондықтар әдетте даудың сот арқылы шешілуін онша
жарата бермейді. Жапон сот жүйесі дауды шешкенге дейін
он жыл күтуді уәде етеді. Қоғамда жанжал мен дау-дамайға
деген антипатия қалыптасқан, ол wa немесе неғұрлым бей-
біт және үйлесім ұғымдарына негізделген. Дау-жанжалдың
бейресми шешілуі әдетте тараптар арасындағы қарым-қа-
тынасты сақтайды. Бұл белгілі бір тұлғаға «айыпты», не
болмаса «жауапты» деген қара күйенің жағылуының алдын
алады, жолын кеседі. Енді төменде ымыраға келу, жөнге
жығылу, татуласу және арбитражға қатысты жапондық ұс-
танымдар талқыланады.
Ымыраға келу. Ымыра немесе wakai-дың дау-дамайды
соттан тыс шешудегі ерекшелігі мынада: бұл келіссөзге
судья қатысады. Вenronken wakai-да тараптар судья алдын-
да өздерінің істерін ауызша баяндайды және судьямен бірге
ымыраға келу жолдарын іздестіреді. Soshjno wakai немесе
«соттан бұрын ымыраға келу» барысында судья екі жақты
мұқият тыңдап, талқылап болғаннан кейін, ортаға ымыраға
келу туралы ұсыныстар тастайды. Ымыраға келу дәстүрлі
сот процесінде кездесе қоймайтын айқын артықшылықтар-
ды ұсынады. Ымыраға келу бейбіт қарым-қатынас пен ста-
тус-квоны сақтай алады және тараптардың бірінің заңдық
болжамдарына қайшы келуі мүмкін; сотқа қарағанда ымы-
раға келу процесінде судья даудың әділ шешімін табу және
тараптар арасындағы үйлесімдікті қалпына келтіру үшін іс-
тің кейбір құқықтық аспектілері мен тараптардың ұстаным-
дарын елеусіз қалдыра алады. Конфуцийлік қағидаттарға
сәйкес, шешім қабылдаушы ретінде судья жанашырлықпен
және үлкен қайырыммен әрекет етуі керек. Ымыраға келу
істерін қарау құпия болып есептеледі. Ымыралы келісім де-
геніміз ерікті келісімді білдіреді; тараптар кейде сот тәрті-
бінде алынған шешімдерді қабылдамауға ерікті, бірақ ымы-
ралы сот ісін басқаратын арбитр сотта да істі қарайды.
Татуластыру. Татуластыру немесе chtei тараптардың
сұрауымен не болмаса соттың ұсынуы арқылы басталуы
мүмкін. Кейде сот талқылауы кезінде де жүзеге асуы мүм-
кін. Соттың қатысуымен ымыраға келуге қарағанда мұның
бір өзгешелігі, сот келісім комиссиясын тағайындайды. Ке-
лісім комиссары міндетті түрде заңгер болуы керек, сонымен
бірге даулы мәселелерді шешуде бай тәжірибесі мен білімі
болуы және «қоғамдық өмірде де білім-білігі, тәжірибесі мол
болуы» қажет. Алайда татуластырудың нәтижесі істің құқық-
тық аспектілерін көрсете бермейді және бұған кепілдік те
берілмейді. Шынында да, мұндай татуластырулар «OK, OK»
(maamaa) немесе «елу де елу (seppan)» деген түрде сипатта-
лады, өйткені бұл жердегі ең басты мәселе – дауды шешумен
қатар, татулықты қалпына келтіру, үйлесімді бұзып алмау.
Арбитраж. Жапон арбитражы немесе chsai екі санатқа
бөлінеді: екі жапондық тарап арасындағы арбитраж және
жапон тарабы мен шетелдік тарап арасындағы арбитраж.
Арбитраж жапондардың өз арасындағы дауды шешу әдісі
ретінде қабылданбады, өйткені істі кәдуілгі сот талқылауы
секілді жүргізетін арбитраж істі реттеуге үшінші тараптың
араласқанын қарастырады, сондықтан да дау-дамай бүлдір-
ген үйлесімдікті қалпына келтіре алмайды. Алайда арбит-
раж жапон және шетелдік тараптар арасындағы халықара-
лық іскерлік келісімдерде дау шешу құралы ретінде кеңінен
танылды. Арбитраж жапон тарапына «таза құқықтық аспек-
тілерге сүйенуден гөрі, тең дәрежеде» келіссөздер жүргізуге
мүмкіндік береді және «жанжалды ушықтыра түсетін» сот-
қа дейінгі дәлелдемелерді алу кезіндегі күрделі шиеленіс-
терден құтқарады.
I бап
Осы Конвенцияға қол қою, ратификациялау және қосы-
лу кезінде кез келген мемлекет өзара әрекеттестік принципі
негізінде осы конвенцияға қол қойған басқа мемлекеттердің
территориясында ғана шығарылған шешімдерді танитынын
және орындайтынын мәлімдей алады. Сонымен қатар бұл
Конвенцияны келісімшартта қарастырылғанына немесе қа-
растырылмағанына қарамастан, тек қана осындай хабарла-
ма жасаған мемлекеттiң ұлттық заңына сәйкес коммерция-
лық болып саналатын құқықтық қатынастардан туындай-
тын келіспеушіліктерге қолданатынын хабарлайды.
II бап
Әрбiр уағдаласушы мемлекет жазбаша келісімшартты
мойындайды, соған сәйкес тараптардың арасында пайда
болған немесе пайда болуы мүмкін құқықтық қатынастар-
дан туындайтын, арбитраж арқылы реттеуге болатын бар-
лық және кез келген келіспеушіліктерді, келісімшартта қа-
растырылғанына немесе қарастырылмағанына қарамастан,
арбитражға беруге міндеттенеді.
4.3-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Жапонияда дауды балама жолмен шешудің рөлі
22
121
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
III бап
Әрбір уағдаласушы мемлекет арбитраждық шешімдер-
ді міндетті деп санайды және оларды шешiмде белгiленген
аумақтың процессуалдық ережелерiне сәйкес және келесі
баптарда белгiленген шарттарға сәйкес жүзеге асырады.
IV бап
Алдыңғы баптарда айтылған тану мен орындауды қам-
тамасыз ету үшін өтініш беру кезінде өтініш жасайтын та-
рап түпнұсқалық шешімді немесе оның куәландырылған
көшірмесін ұсынады.
Iran Aircraft Industries компаниясының Avco Corporation корпорациясына қарсы ісі
980 F.2d 141 (2d Cir., 1992)
Лумбард – аймақтық судья. Аймақтық судья иран-
америкалық трибуналдың шешімін, яғни Avco корпора-
циясынан ирандық тарапқа 3 513 086 доллар көлемінде
өтемақы төленетіні жөніндегі шешімін орындаудан бас
тартты. Ирандық тарап «Нью-Йорк конвенциясына»
тиісті шешім орындалуға тиіс деп есептейді.
Нью-Йорк конвенциясы
Avco компаниясы федералдық аудандық сот шешімін
орындаудан тиісті түрде бас тартты деп есептейді. Алай-
да «шешім қарсы шығарылған тарапқа арбитрді таға-
йындау немесе арбитраж сот ісін талқылау туралы тиісті
түрде хабарлама берілмеген, сол себепті де ісін сотта
қорғай алмаған» жағдайда Нью-Йорк конвенциясы оны
орындамауға құқылы. Бұл іс бойынша Avco компаниясы
трибуналдың талаптарына дәлел болатын инвойстарды
талап еткені туралы хабардар етілмеген. Біздің ойымыз-
ша, Avco компаниясын адастыра отырып, трибунал оны
талап-арызын тиісті түрде ұсыну мүмкіндігінен айырды.
БЕКІТІЛДІ.
Кардамон, аймақтық судья келіспейді. Осыған
сәйкес жүргізілген қорғау ісі V(1)(b)-бабында қарасты-
рылады. Бұл бөлімде шешім қарсы шығарылған тарап
арбитраждық соттың алдында өзін қорғауға мүмкіндігі
болмағанын дәлелдегеніне сот қанағаттанса, онда ар-
битраждық сот шешімді орындаудан бас тартуы мүмкін
екені айтылады. Avco компаниясына иран-америкалық
шағымдарды реттеу жөніндегі трибунал алдында тиісті
құқықтық процедура жүргізуіне қарсылық болмады. Қа-
растырылып отырған істе Гаага трибуналының қаулысы
құзыретті де, еркін де болған жоқ. Алдыңғы істермен
танысу арқылы арбитраждық тыңдаудың шешімі шы-
ғарылғанша тоқтатылғанын және аяқталмай қалғанын
көрсетеді. Ал бұл іс біршама ерекше. Avco өзінің талап-
арыздарын ұсынуға толық мүмкіндікке ие болғанымен,
оны дәлелдеуге қатысты кедергілерге кезігетіні жөнін-
де де алдын ала ескертілген. Мен мұнымен келіспеймін
және шешімнің орындалуы үшін даусымды беремін.
Түйін
• Нью-Йорк конвенциясы АҚШ соттарының шетел
арбитраждық сот шешімдерін орындауын талап
етеді.
• Жеңілген тарапқа тиісті процедураға рұқсат бе-
рілмесе, арбитраждық сот шешімінің орындалуы
тоқтатылуы мүмкін.
• Тиісті сот процедурасы үшін жауапкердің ескер-
тілуі және оның тыңдалу мүмкіндігі болуы қажет.
Арбитраждық ескертпе арбитражды толығымен сот жүйесінен бөлмеуі керек екенін атап өткен жөн. Кем
дегенде, сот жүйесі арбитраждық процестің өміршеңдігі үшін екі жағдайда шешуші мәнге ие. Біріншісі –
баршаға аян: арбитраж шешімі сот жүйесі арқылы орындалуға тиіс. Шешімі іске аспаған арбитраж процесі
түкке тұрғысыз. Сәтін салғанда, Нью-Йорк конвенциясы көптеген ұлттық юрисдикцияларда шешімдердің
орындалуына кепілді болады. Десек те арбитраждық ескертпеде тараптар кез келген шешімнің орындалуын
және қанағаттандырылуын қамтамасыз ету мақсатында кез келген құзыретті соттың юрисдикциясына ке
-
лісімін беретіні туралы көрсетілуі керек. Арбитражды бастамас бұрын шартты депозиттік шот ашып алған
4.4-мысал. Салыстырмалы құқық: Шетелдік арбитраждық шешімдерді мойындау және орындау жөніндегі
1958 жылғы конвенция
Конвенция келісімшарттық арбитраж туралы ескертпені толық тануды көздейді және арбитраждық ше-
шімнің орындалмауы мен күшінің жойылуына қажет жеткіліксіз дәлелдерді ескереді. Оларға мыналар жа-
тады: (1) шешім сыбайлас жемқорлық, алаяқтық немесе негізсіз құралдар арқылы алынған жағдайларда;
(2) арбитрлер бейтарап емес болса немесе жемқорлыққа белшеден батқан жағдайда; (3) егер арбитрлер тың-
дауды кейiнге қалдырудан бас тартса немесе iстiң мән-жайына қатысты дәлелдемелердi қабылдаудан бас
тартқан жағдайда кiнәлi деп танылса; (4) егер арбитрлер өздерiнiң құзыретiн асыра пайдаланса; (5) цифр
-
лық деректер айқын анықталмаған жағдайда; (6) арбитрлер өздеріне берілмеген мәселе бойынша шешім
қабылдаған жағдайда. Iran Aircraft Industries компаниясының Avco Corporation корпорациясына қарсы ісінде
шетелдік арбитраждық шешімнің орындалу мәселесі талқыланады.
122
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
абзал, себебі ол шешімнің оңай және соттан тәуелсіз орындалуына септігі тиеді. Тараптардан ақша, аккре-
дитивтер немесе сақтандыру облигацияларын салу талап етілуі мүмкін. Арбитраждық ескертпе кез келген
шешімнің қанағаттандырылуы үшін арбитрдің шартты депозиттік шоттағы қаражаттардың алынуына рұқсат
беретінін қарастырады.
Сот жүйесінің екінші рөлі – арбитраж шешімі шыққанға дейінгі соттың тыйым салу шешімін шығару. Ар
-
битраждық ескертпеде тараптардың соттың тыйым салу шешімі үшін арбитрлерге жүгінуіне рұқсат беріл-
ген, алайда арбитрдің тараптарға шектеу қою өкілеті заңдық тұрғыдан тиімсіз болуы мүмкін. Сондықтан да
ескертпеде тараптардың сот жүйесіне жүгінуіне рұқсат берілуі қарастырылған. Мұндай ереже құпия ақпарат
пен коммерциялық құпияның ашылуын шектеу үшін соттың тыйым салу шешімін қажет ететін зияткерлік
меншік саласында маңызы зор. Арбитраж процесінің нәтижесі шыққанша статус-кво жағдайын сақтау жә
-
бірленуші тарап үшін маңызды.
Ақпараттың құпиялығы арбитраж процесі барысында қажет ақпараттың жария етілуін шектейтін ес
-
кертпені талап етуі де мүмкін. Арбитражға ұсынылған барлық ақпарат жабық және құпия сақталуы қажет
екені осы ескертпеде ескерілуі керек. Тараптардың біреуінің мұндай ақпаратты жариялауы бөлек талап-
арызға негіз болады. Келесі бөлімде тиісті арбитраждық ескертпені талқылауға қатысты параметрлер қарас-
тырылады.
Қолданылатын құқық
Келісімшартта (немесе арбитраж келісімінде) даудың шешілуін реттейтін материалдық немесе қолданы-
латын құқықты (немесе реттейтін құқық) міндетті болмаса да көрсеткен дұрыс. Сондықтан мұндай мәселе-
нің басын ашып алмаса, арбитражға көп қаражат пен уақыт кетеді. Қолданылатын құқық бойынша шешім
қабылданған кезде төмендегідей факторлар есепке алынады: (а) туындауы мүмкін нақты мәселелерге қатыс
-
ты заңдар жинағын қалыптастырған құқық жүйесі; (б) тек даудың себебін (мәнін) реттейтін заңдар қолда-
нылуы керек пе, әлде елдің қолданылатын құқығы осы елдің халықаралық құқық нормаларын да қамтыған
болса және олар, өз кезегінде, басқа елдің құқығына сілтеме жасаса (коллизиялық нормалар ретінде белгілі),
соны қолдану керек пе; (с) таңдалған реттеуші құқық келісімшарт формасын арбитражда қарауға жарамды
деп қарастыра ма, осыларға көңіл бөлінуі керек. Кей мемлекеттерде, мәселен авторлық құқық, патент, анти
-
монополиялық саясатқа қатысты мәселелер арбитражда қарауға жарамсыз деп саналады.
Арбитражға қатысты қолданылатын бірқатар құқық таңдау мәселелері бар: келісімшартқа қолданыла
-
тын құқық, арбитраж келісімінің жарамдылығын анықтайтын құқық, арбитраж талқылауына қатысты құқық
және арбитраж шешімінің орындалуын реттейтін құқық. Тараптар келісімшартқа қолданылатын материал
-
дық құқықты келісімшарттағы қолданылатын құқықты таңдаудың ескертпесі арқылы анықтайды. Егер қол-
данылатын құқық таңдау ескертпесі болмаса, онда арбитраж алқасы қолданылатын құқықты анықтау үшін
коллизиялық нормаларды қолданады. Кейбір арбитраж ережесінде инвестициялық дауды реттейтін, мәселен
Инвестициялық дауларды шешу жөніндегі халықаралық орталықтың (ICSID) нұсқаулығы бар. Онда қабыл
-
даушы мемлекеттің құқығы қолданылуы керек деп айтылған. Алайда көптеген арбитраж ережесі арбитраж-
дық алқаға дауға қолданылатын құқықты таңдауға үлкен мүмкіндік береді.
Дербестік принципі бойынша келісімшарттағы арбитраж ескертпесі келісімшартқа тәуелсіз бөлек ке
-
лісім ретінде қарастырылады. Сондықтан арбитраж ескертпесінің жарамдылығын анықтау үшін құқық
қажет. Егер ол бөлек келісім ретінде қарастырылатын болса, негізгі келісімшарт жарамсыз немесе орын
-
далмайтын деп анықталған күннің өзінде де оны күшіне енгізуге болады. Америка Құрама Штаттарының
арбитраж туралы федералдық заңында арбитраж ескертпесі «жарамды, қайтарылмайды және орындалады»
деп берілген. АҚШ соттары дауды қарайтын арбитраждық соттың құқығын қолданылатын құқық деп бе
-
кітсе, өзгелері келісімшартты реттейтін құқықты қолданған. Нью-Йорк конвенциясына сәйкес арбитраж
орналасқан жердің құқығы – қолданылатын құқық, осылайша ол коллизиялық нормалардың қолданылуын
теріске шығарады.
Депесаж (dеpeçage) – бұл кей жағдайларда даудың әртүрлі мәселелеріне түрлі құқық қолданылуы мүм
-
кін екенін мойындайтын қағида. Тауарларды сату кезінде Халықаралық тауарларды сатып алу-сату келі-
сімшарттары туралы конвенция (CISG) қолданылатын құқық бола алады, алайда бұл барлығын қамтитын
әмбебап құқық бола алмайды. Сондықтан мәселе Халықаралық тауарларды сатып алу-сату конвенциясына
қатысты болмаса, онда ұлттық құқыққа жүгіну қажет. Халықаралық тауарларды сатып алу-сату конвенция
-
сының «кемшіліктері» бар жерлерде құқық таңдау ескертпесі бойынша мемлекеттердің ұлттық құқығы таң-
далады. Renvoi тараптар ұлттық құқықты таңдаған кезде сол мемлекеттің коллизиялық нормалары дауға
123
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
қатысты қолданылатынын мойындайды. Тараптардың өкінішіне қарай, кей жағдайларда бұл коллизиялық
нормалар соттың немесе арбитраждық трибуналдың құқық таңдау ескертпесінде таңдалған құқықтан өзге
басқа елдің құқығын қолдануына тура келеді. Мысалы, америкалық сатушының келісімшарт жасасу бары
-
сындағы үстемдігі француз сатып алушысына қарағанда жоғары болса, сәйкесінше ол Нью-Йорк штатының
құқығын қолдануды талап етеді. Алайда дау туындаған жағдайда, сот немесе арбитраж алқасы Нью-Йорктің
коллизиялық ережелерін қолданады, ал ол ережелер француз құқығының іске жақынырақ екенін көрсетеді.
Осындай мәселе туындамас үшін, құқық таңдау туралы ескертпеде, Нью-Йорктің материалдық құқығы қол
-
данылуы керек екені Нью-Йорктің коллизиялық ережелеріне еш сілтеме жасалмай нақты көрсетілуі қажет.
Балама құқық жоқ
Тараптар құқықты өздері таңдауы мүмкін, бірақ арбитраж алқасына таңдалған құқықты қатаң қолдану
қажеттігіне біршама еркіндік беріледі. Немесе олар қолданылатын құқықты мүлдем таңдамай, арбитраж ал
-
қасына әділ әрі тең құқылы шешім қабылдауды сеніп тапсырады. Ex aequo et bono және amiable compositeur
сияқты дәстүрлі терминдер әділ әрі теңқұқылы шешім шығару үшін арбитраж алқасының кез келген құқық
көздерін, соның ішінде халықаралық әдет-ғұрып құқығын (бизнес және сауда жүргізу дәстүрі) қолдану қа
-
білетін білдіреді.
Арбитраж ережелері
Келісім жасасушы тараптардың арасындағы дауды реттейтін арбитраждық ережелер жинағын таңдаған
кезде, мұндай ережелердің тек жалпы негіз қалыптастыратынын, бірақ олардың арнайы әзірленген арбит
-
раждық ескертпелер арқылы ғана қол жеткізуге болатын белгілі бір ерекшеліктерді қамтымайтынын білге-
німіз абзал. Ережелерде арбитраж алқасына құжаттарды қалай ұсыну керектігі немесе арбитраж талқылауы
қалай өтуі керек екені көрсетілмейді. Бұл жүйенің бір артықшылығы – тараптарға арбитраж ережелерін
өздері таңдауға мүмкіндік беріп, оларды өз қажеттіліктеріне қарай бейімдей алатынында. Ал кемшілігіне
келсек, ол келісім жасасушы тараптар мен олардың заңгерлерінің арнайы дайындалған ескертпені талқылау
-
ға уақыт бөлмеуінде жатыр.
Арбитражды реттейтін ережелер бірнеше дереккөздерден бастау алады. Олардың ең негізгісі – мәмілеге
қатысушы тараптардың келісімшартындағы арбитраж ескертпесі. Келісімшартта арнайы арбитраж ереже
-
лерінің жиынтығы немесе арбитраж қауымдастығы ұсынған ережелерден таңдалып алынған арбитраж ере-
желері болады. Арбитраж ескертпесінде әртүрлі дереккөздерден әртүрлі дауды шешу үшін гибрид ережелер
(медиация, татуласу, арбитраж) немесе басқа да мәселелер (деликтік талап-арыздар, келісімшартқа қатыс
-
ты талап-арыздар, үкіметке қарсы талап-арыздар т.б.) қамтылуы мүмкін. Мысалы, тараптар олардың арби-
тражын реттеу үшін UNCITRAL-дың (Халықаралық сауда құқығы жөніндегі БҰҰ комиссиясы) Халықара-
лық коммерциялық арбитраж бойынша типтік заңын таңдай алады, сонымен қатар айғақтарды алу туралы
заңгерлердің халықаралық қауымдастығының ережелерін қабылдай алады. Маңызды арбитраж ережелері
мен конвенциялар тізімі үшін 4.1-кестені қараңыз.
Конвенциялар Арбитраж ережелері Арбитраж форумдары
Шетелдік арбитраждық шешімдерді мойындау
мен орындау жөніндегі 1958 жылғы БҰҰ
конвенциясы (Нью-Йорк конвенциясы)
Халықаралық арбитраж жөніндегі америка-
аралық конвенция (Панама конвенциясы)
Халықаралық коммерциялық арбитраж жөнін-
дегі Еуропа конвенциясы
Инвестициялық дауды шешу жөніндегі кон-
венция
(Вашингтон конвенциясы)
Халықаралық сауда палатасы (ХСП)
БҰҰ-ның халықаралық коммерциялық
арбитраж жөніндегі типтік заңы
(UNCITRAL арбитраж ережелері)
Америкалық арбитраж қауымдастығы
(AAA)
БҰҰ-ның Халықаралық коммерция-
лық келісу процедурасы туралы
UNCITRAL заңы
Халықаралық арбитраж соты (ХСП)
Лондон халықаралық арбитраж соты
(LCIA)
Халықаралық дауды шешу жөніндегі
халықаралық орталық (AAA)
Инвестициялық дауды шешу жөнін-
дегі халықаралық орталық (ICSID)
4.1-кесте. Маңызды конвенциялар, арбитраж ережелердің жиынтығы мен арбитраж форумдары
Өзге маңызды сот орындарына: Стокгольм арбитраж ассоциациясы; Халықаралық коммерциялық ар-
битраж жөніндегі Каир аймақтық орталығы (CRCICA); Қытай халықаралық сауда-экономикалық арбитраж
комиссиясы (CIETAC); Гонконг халықаралық арбитраж комиссиясы (HKIAC); Мәскеу арбитраж соты және
124
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Вена халықаралық арбитраж орталығы (VIAC) жатады. Орталық және Оңтүстік Американың 17 мемлекеті,
сонымен қатар Мексика мен Америка Құрама Штаттары қабылдағаннан бері Панама конвенциясы да маңыз
-
ды сот талқылауы форумының қатарына кіреді. Вашингтон конвенциясы жеке тұлғаларға тікелей шетел ин-
вестицияларына қатысты шетел үкіметіне тікелей талап-арыз ашуына құқық беретінімен маңызды. Сонымен
қатар бұл конвенция бойынша бір мемлекет екінші мемлекетке екіжақты инвестициялық келісімді бұзғаны
үшін талап-арыз беру процесін жүргізе алады. Халықаралық арбитражды басқару мақсатында Америкалық
арбитраж қауымдастығы дау шешу жөніндегі халықаралық орталықты құрды (ICDR). Дау шешу жөніндегі
халықаралық орталықтың Бахрейн, Мехико, Сингапур қалаларында филиалдары бар.
Арбитражды жүргізудің тәсілдері бірнешеу. Олардың бірі – соңғы ұсыныс негізіндегі арбитраж. Ар
-
битраждың бұл түрінде әр тарап жеке-жеке «ең жақсы ұсынысын» ортаға салады, ал арбитр екі ұсыныстың
біреуін таңдауы қажет. Тараптарға оңтайлы ұсыныстар беруіне жағдай жасайды (бастапқы ұстаным мен өзге
тараптың ұстанымы арасында). Егер тарап шешім шығаруға негізсіз ұсыныс жасаса, оның жеңіліп қалуы
мүмкін, себебі арбитр лайықты деп табылған ұсынысты таңдайды. Бұл тәсілдің артықшылығы арбитраж
процесінің жылдам шешім қабылдауында.
Ad hoc және институционалдық арбитраж
Арбитраж ескертпесін талқылаған кезде келісуші тараптар, ең алдымен, ad hoc немесе институционал-
дық арбитражды таңдайтыны туралы шешім қабылдауға тиіс. Институционалдық арбитраждың артықшы-
лығына жақсы дайындалған, бейтарап арбитраж ережелерінің жиынтығын қамтамасыз етуі жатады, арбит-
раждың осындай беделіне байланысты шешім жоғары сенімге ие болады. Алайда ad hoc арбитражы ба-
ғасы жағынан біршама тиімді және тараптар арбитражды реттеу үшін UNCITRAL арбитраж ережелерін
таңдай алады. Институционалдық арбитраж – мекеме немесе ұйым орнатқан немесе бекіткен арбитраж
ережелеріне сәйкес, сол ұйым немесе мекеменің бақылауымен жүзеге асырылатын дауды реттеу процесі.
Институционалдық арбитражды таңдау арқылы тараптар немесе мекемелер арбитрді таңдау және арби-
тражды жүргізу не басқаруда мекеменің тәжірибесі мен ресурстарына сенім артады. Жалпы айтқанда,
арбитраж ескертпесі мекеменің арбитраж ережелеріне немесе ad hoc процедураларға сәйкес келіп, оларды
көрсетуі қажет. Егер институционалдық арбитраж таңдалса, таңдалған құрылымның арбитраж жерінде бол-
уы міндетті емес. Мысалы, Халықаралық сауда палатасы дүниежүзіндегі арбитраждарға жетекшілік етеді.
Ad hoc арбитражы кез келген арбитраж ұйымы тарапынан арбитраж немесе дауды шешу процесіне
қатысты ресми бақылаудың жоқтығын білдіреді. Керісінше, тараптар арбитраж үшін өздерінің жеке про
-
цедураларын қалыптастырады. Бұл мысалы: (1) келісімшартта аd hoc процедуралар жиынтығын құру;
(2) UNCITRAL типтік арбитраж ережелері сияқты жалпы қабылданған арнайы арбитраж ережелеріне сіл-
теме; (3) дау туындағаннан кейін арбитраждық алқаға өз процедураларын жасауға мүмкіндік беру. Аd hoc
арбитражы біршама арзан болуы мүмкін, алайда ол тараптарға арбитражды ұйымдастыру мен басқару үшін
көп ауыртпалық жүктейді.
UNCITRAL-дың типтік арбитраж ережелері
UNCITRAL арбитраж ережелері процедуралық ережелердің ауқымды кешенін қамтиды және ad hoc ар-
битраждарында, тиісті арбитраждық ұйым тарапынан жүргізілетін арбитраждарда кеңінен қолданылады.
Бұл рәсімдер бойынша тараптар коммерциялық қатынастардан туындайтын арбитраждық талқылауларды
өткізуге келісе алады. Ережелер арбитраж процесінің барлық аспектілерін: арбитрлерді тағайындау және
арбитраж талқылауын жүргізуге қатысты процедуралық ережелерді бекітіп, арбитраж шешімінің нысанын,
әрекет ету аясын және түсіндіруге байланысты ережелерді құратын типтік арбитраж ескертпесін қамтиды.
Алғашқы UNCITRAL арбитраж ережелері 1976 жылы қабылданды және арбитраж институтының қаты
-
суынсыз коммерциялық тараптар арасындағы, инвестор мен мемлекет арасындағы даулар, мемлекет пен
мемлекет арасындағы даулар, арбитраж мекемелерінің басқарылуымен жүзеге асқан коммерциялық дауды
шешу үшін қолданылды. 2006 жылы комиссияның шешімі бойынша, UNCITRAL арбитраж ережелері соңғы
30 жыл ішінде тәжірибеде болған өзгерістерді ескеріп, оларға сай болу мақсатында қайта қарастыру кажет
болды. Қайта қарау ережелерге сәйкес арбитраж тиімділігін күшейтуге бағытталды, алайда мәтінінің бас
-
тапқы құрылымы, рухы және құрылымдық стилі өзгертілген жоқ.
2010 жылдың 15 тамызында UNCITRAL арбитраж ережелері енгізілген өзгерістермен өз күшіне енді.
Олар көптарапты арбитраждық талқылаулар, арбитраж талқылауларына үшінші тараптың қатысуы, жауап
-
кершілік және арбитраж алқасымен тағайындалған сарапшыға қарсылық білдіру процедураларын қамтиды.
125
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
Ережелерде қамтылған бірқатар инновациялық функциялар арбитрді ауыстыру процедурасын қайта қарау-
ға, шығындарды негіздеу талабы мен арбитраждық шығындарды қарау механизмімен қоса процессуалдық
тиімділікті арттыруға бағытталған. Сонымен қатар оларға қамтамасыз ету шаралары туралы нақты ереже
-
лер кіреді. 4.2-кесте UNCITRAL-дың арбитраж ережелерінен бірқатар үзіндіні қамтып, коммерциялық арби-
тражға қатысты кейбір мәселелерді көрсетеді. «Арнайы арбитраждық ескертпелер» деген тараудың келесі
негізгі бөлігінде арнайы арбитраж ескертпесі арқылы реттелуі мүмкін мәселелер қарастырылады.
Австралия, Австрия, Канада, Чили, Хорватия, Дания, Египет, Эстония, Германия, Греция, Гонконг
(Қытай), Венгрия, Үндістан, Ирландия, Жапония, Мексика, Нигерия, Норвегия, Филиппин, Польша,
Ресей, Сингапур, Оңтүстік Корея, Испания, Тайланд, Түркия, Украина, Венесуэла сияқты мемлекеттер және
Американың Калифорния, Коннектикут, Флорида, Иллинойс, Луизиана, Орегон және Техас штаттары
UNCITRAL-дың типтік арбитраждық ережелерін қабылдады.
Арбитраж және әділ шешім қабылдау принципі
23
Халықаралық құқық ережелері үш тәсіл арқылы жүзеге асырылады: (1) мемлекеттер арасындағы халық-
аралық, ресми келісімдер арқылы; (2) халықаралық әдет-ғұрып түрінде; (3) әлемнің негізгі құқықтық жү-
йелері үшін ортақ принциптер енгізу арқылы.
24
Бірінші түрі халықаралық қатаң құқық жүйесі бойынша
жүзеге асырылады. CISG – халықаралық қатаң құқық формасы, алайда бұл жерде жұмсақ құқықтың негізі
ретінде қарастырылады. Екінші түрі әдетте халықаралық саудагерлердің тәжірибесі, әдет-ғұрпына қатысты
қолданылатын жұмсақ құқық арқылы іске асады. Үшінші түрі халықаралық жария құқық пен жеке құқық
бойынша қарастырылады. Халықаралық жеке құқық саласына келер болсақ, келісімшарт құқығының ұлттық
режимдеріне салыстырмалы талдау жасау арқылы келісімшарт еркіндігі және адалдық принципі сияқты көп
-
теген жеке құқық жүйелеріне ортақ негізгі принциптерді анықтауға болады. Қатаң және жұмсақ құқықтың
бір-бірінен айырмашылығы үлкен. Біріншісі – орындауға міндетті немесе мәжбүрлі құқық, ал соңғысы –
қатаң құқықты қолдау үшін ерікті түрде қолданылатын (қатаң құқыққа түсініктеме бергенде), не болмаса
қатаң құқық шешім шығара алмаған жағдайда қолданылатын жаңа ереже немесе принцип қалыптастыру
үшін қажет құқық.
Арбитраждың басты артықшылығы, ол азаматтық іс жүргізу сияқты ресми ережелермен немесе дәлел
-
деуге қатысты ережелермен шектелмейді.
25
Көбіне коммерциялық арбитрлер коммерциялық тәжірибе мен
сауда әдет-ғұрпына жүгіне отырып шешім шығаруға талпынады. Сонымен қатар әділ әрі лайықты шешім
шығарғанда олар жұмсақ құқықты қолдануда шектеулердің аз екенін сезінеді. Жұмсақ құқық 2008 жылы
орын алған қаржы дағдарысының алдында және одан кейін қаржы институттары мен олардың қарым-қаты
-
настарын реттеуде үлкен рөл атқарды.
Соңғы уақытта ғалымдар, несие мекемелері мен реттеуші органдар исламдық қаржыландыру заңына қайта
қызығушылық білдіруде. Ол қаржы дауларын шешуде балама дереккөз ретінде зерттеліп, қолданылып келеді.
«Таңдалған процедура тараптарға әділдікті қамтамасыз етіп, исламның негізгі қағидаларына да қайшы келме
-
гендіктен, Ислам құқығында халықаралық коммерциялық арбитраж процедураларының сақталуына кедергі
келтіретін ережелер жоқ екенін айта кеткен жөн».
26
Ислам құқығының жүйесінде әдет-ғұрып тәжірибесі берік
қалыптасқан: «Кейбір исламдық заң мектептерінде араб тіліндегі urf (ғұрып), яғни дәстүр және қоғам мүддесі
нақты мәселелерге қатысты шариғаттың ұстанымын анықтайтын дереккөз ретінде қарастырылады. Бұл араб
тілінде madhab (мәзһаб) деп аталатын түрлі ақыл-ой мектептерінің қалыптасуына алып келді».
27
Әдет-ғұрып
құқығы және исламдық дауды шешу жүйесі сияқты исламдық қаржы құқығының арбитражбен көп ұқсастығы
бар. Халықаралық арбитраж бен шариғат арасындағы негізгі айырмашылық тараптардың ерікті түрде құқық
таңдау ескертпесі арқылы өзіне реттеу құқығын таңдай алмауында жатыр. Мұсылмандар өздерінің барлық
дауларын шешу үшін шариғат құқығын қолдануға міндетті.
28
Шешімнің ислам құқығының қағидаларына сәй-
кестігін қамтамасыз ету үшін шектеулі соттық бақылау қажет.
29
Сайып келгенде, қаржы арбитражы саласында
арбитраж келісімдерін қабылдау және түсіндіруге шариғат заңы ықпал етті, себебі ол – көптеген ислам мемле
-
кеттерінің құқығы мен мемлекеттік саясатының қайнар көзі. Халықаралық компаниялар мен ислам әлемінің,
әсіресе Таяу Шығыстағы іскерлік қатынастарының өсуі және исламдық қаржыландырудың кеңеюі Халықара
-
лық арбитраж үшін шариғат заңының ұстанымын түсінудің маңызын көрсетеді.
30
Исламдық қаржы құқығын ерікті қолдану коммерциялық келісімшарт құқығының дауларын реттеуде
жұмсақ құқықты қолдануға ашық және қолайлы екенін көрсетіп отыр. Келісімшарт құқығының жеке сипа
-
тына сәйкес арбитрлер мен соттар тараптардың іскерлік бағытына (гауһартас сатушылар, мақта экспорттау-
шылар т.б.); нақты осы сауда саласында, сонымен қатар іскерлік әдет-ғұрыпта қолданылатын келісімшарт-
ты жасауға қатысты жағдайлардың жиынтығына және жалпы бизнеске қарайды. Шынында да, келісімшарт
126
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
құқығының қайсыбірі, мейлі ол қытайлық келісімшарт құқығы (CCL), Халықаралық тауарларды сатып алу-
сату келісімшарты туралы конвенция (CISG), Америкалық бірыңғай сауда кодексі (UCC) немесе Германияның
азаматтық кодексі (BGB) болсын, келісімшарт жасасқан тараптардың осы қатаң заңдардың белгілі субсидиар
-
лық ережелерінен ауытқу қабілетіне байланысты келісімшарт құқығы жұмсақ заңдар сияқты жүзеге асады.
Лиза Спаньоло Халықаралық тауарларды сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенция міндетті заң
болса да, құқық таңдау ескертпесінде басқаша көрсетілмесе, оны жұмсақ заң ретінде қарастыруға немесе қол
-
дануға болатынын айтады.
31
Спаньоло CISG ережелерін түсіндіру үшін таза доктриналық тәсілге қарағанда,
CISG конвенциясын оның негізгі мақсаттарына сәйкес қолдану дұрыс деп түсіндіреді. Керісінше, CISG ере
-
желеріне түсініктеме беруде арбитрлер тараптардың ниетіне, адалдық пен сауда әдет-ғұрпына көңіл бөлуге
тиіс. Өзге жағдайларда Тауарларды сатып алу-сату келісімшарты туралы Англия заңы мен Швейцарияның
азаматтық кодексі сияқты ішкі заңдар міндетті ұлттық заңнамамен арбитрлер шектелмеген халықаралық дау-
дамайда лайықты шешім қабылдау үшін бейтарап «жұмсақ» норма ретінде қолданылып келді.
4.2-кесте. UNCITRAL-дың арбитраж ережелері
Бап және атауы Ережеден үзінділер
7-бап. Арбитрлер саны
Тараптар арбитрлердің саны туралы алдын ала келіспесе, онда үш арбитр тағайын-
далады.
9-бап. Арбитрлерді таңдау Егер үш арбитр тағайындалу керек болса, оларды әр тарап бір-бірден тағайындайды. Екі
арбитр үшінші арбитрді таңдайды, ол арбитраждық алқаның төрағасы ретінде әрекет
етеді.
12-бап. Арбитрге наразылық
таныту
Егер арбитрдің бейтараптығы мен тәуелсіздігіне күмән тудыратын жағдайлар туындаса,
кез келген арбитрден бас тартуға болады.
17-бап. Арбитраждық істі тыңдау Осы ережеге сәйкес арбитраж алқасы тараптарға тең қарап және әр тарапқа іс бойынша
өз пікірін білдіруге толық мүмкіндік бере отырып, арбитражды өздері дұрыс көрген
формада жүргізе алады.
23-бап. Арбитрлердің
юрисдикиясы
Арбитраждық келісімнің бар екеніне және оның жарамдылығына қатысты қарсылықтарға
қарамастан, арбитраж өз құзыретіне сай шешім шығаруға құқылы болуы керек. Осы
мақсатта келісімшарттың бір бөлігіне қатысты арбитраждық ескертпе келісімшарттың
өзге талаптарының тәуелсіз келісімі ретінде қарастырылуға тиіс. Арбитраждық соттың
келісімшарт жарамсыздығы туралы шешімі арбитраждық ескертпенің жарамсыздығын
білдірмейді.
26-бап. Қамтамасыз ету шаралары Арбитраждық сот тараптың өтініші бойынша қамтамасыз ету шараларына рұқсат ете ала-
ды (бұйрық немесе соттың тыйым салу ұйғарымы бойынша). Кез келген тараптың сот
органдарына жіберілген қамтамасыз ету шараларын қолдану туралы өтініші келісімнен
бас тарту болып саналмауға тиіс.
27-бап. Дәлелдер 1. Сараптамалық дәлелдерді беру мен фактілерді тексеру үшін тараптар куәгерлерді,
соның ішінде сарапшы-куәгерлерді ұсына алады.
2. Арбитраждық сот тараптардан құжаттарды, заттай айғақтарды және өзге де дәлелде-
мелерді арбитраждық сот белгілеген мерзім ішінде ұсынуды талап ете алады.
29-бап. Сарапшылар Арбитраждық сот тараптармен кеңескеннен кейін, арбитраждық сотта көрсетілген нақты
мәселелер жөнінде жазбаша түрде баяндама беруі үшін бір немесе бірнеше бейтарап
сарапшыны тағайындай алады.
34-бап. Шешім формасы Егер тараптар ешқандай түсіндірме қажет емес деп келіскен жағдайды есептемесек, ар-
битраждық сот шешімге негіз болған себептерді көрсетуге тиіс.
35-бап. Қолданылатын құқық 1. Арбитраж алқасы тараптар даудың мән-жайына байланысты қолдану керек деп таң-
даған құқық нормасын қолдануы қажет. Егер тараптар ондай таңдау жасамаса,
арбитраждық алқа тиісті деп тапқан құқықты қолдану керек.
2. Арбитраждық сот шешімді бітістіруші дәнекер (amiable compositeur) ретінде немесе
әділдік (ex aequo et bono) бойынша тараптар өздері келісім берсе ғана шығарады.
3. Барлық жағдайда арбитраждық сот шешімді келісімшарт шарттары бойынша қабыл-
дайды. Егер болып жатса, транзакцияға қолдануға келетін кез келген сауда әдет-
ғұрпын ескереді.
42-бап. Шығындарды бөлу Жеңіліп қалған тарап арбитрлік шығындарды өтеуге тиіс. Алайда арбитраждық сот істің
мән-жайын ескере отырып шығындарды бөлу қисынды деп шешсе, арбитрлік
шығынды өтеуді екі жаққа да бөліп бере алады.
Бейтарап әрі әділ шешім шығару мақсатында арбитраж комиссиясы көп жағдайда қатаң және жұмсақ құ-
қық көздерін қарастырады. Қатаң заңдарға бағынышты ұлттық соттардағыдай емес, арбитрлер ерікті болып
келеді және шешім шығарғанда құқық көздерін, оның ішінде жұмсақ құқықты қолдануға бейім. Көптеген
құқық жүйелері құқық көздерінің қатаң иерархиясын, яғни иерархияның төменгі қайнар көздері жоғары
127
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
қайнар көздермен қайшы келмейтін иерархияны мойындаса, арбитраж комиссиясы иерархиялық тұрғыдан
қарағанда құқықтың төменгі қайнар көздерін қолдана алады және қолдануға міндетті. Коммерциялық келі
-
сімшарт заңында әдет-ғұрып заңдарына, сондай-ақ іскерлік әдет-ғұрыптарға, сауда әдет-ғұрпына және ком-
мерциялық тәжірибеге кей жағдайларда конвенция немесе кодексте қарастырылған субсидиарлық ережелер-
ге қарағанда аса үлкен мән беру қажет.
Жұмсақ құқық жалпы абстрактілі қағидалардан бастап, жан-жақты қалыптасқан сауда әдет-ғұрпына де
-
йінгі әртүрлі формаға ие. Еуропалық сот Еуропалық одақтың заңнамасын түсіндіруде қатысушы-мемлекет-
тердің жалпы принциптерін ұстанады. Жұмсақ құқықтың көне түрлерінің бірі – lex mercatoria,
32
ол көптеген
ғасырлар бойы дамып келді. Ғалымдардың бірінің есептеуінше, lex mercatoria-ның үш дәуірі болған. Жұмсақ
құқық «алғаш рет римдік ius gentium сияқты Рим азаматтары мен шетел азаматтарының арасында эконо
-
микалық қарым-қатынастарды реттейтін ресми автономды құқықтың қайнар көзі ретінде қалыптасқан».
33
Жұмсақ құқық «XI ғасырда lex mercatoria» түрінде қайта пайда болып, сауда әдет-ғұрыптары мен тәжіри
-
белерінің жиынтығы ретінде дамыды.
34
Италиялық Венеция, Флоренция және Генуя қала-мемлекеттерінде
сауда-саттық принциптері мен халықаралық қаржы құралдарының дамуын үлкен жетістіктер деп атауға бо
-
лады. Еуропада ағылшын сауда құқығы және ad hoc сауда трибуналдары сот жүйесінің пайда болуына дейін
дами бастады. «Lex mercatoria өзі құрған саудагерлер табы арқылы өзін-өзі басқарды, дауды шешу жеке
сауда арбитраждары және шешімді орындату арқылы жүзеге асты. Гильдия соттары, нарық соттары және
бейтарап соттар көпестер мен гильдия мүшелерінен құралған, өз әріптестері арқылы сайланған және кәсіби
нотариустардың көмегін алып тұратын кәсіби емес трибунал болған еді. Сауда консулдық соттарының тиім
-
ді жүйесі Италияда 1150 жылы пайда болды және бүкіл Еуропаға тарады».
35
Бұдан осы сауда соттары мен
коммерциялық арбитраждың арасындағы ұқсастықты және сауда құқығы мен қазіргі жұмсақ құқық арасын
-
дағы ұқсастықты көруге болады. Нәтижесінде қалыптасқан сот жүйелері қолданатын ортақ құқық сияқты,
сауда әдет-ғұрпы мен тәжірибесі де қатаң құқыққа енгізілді.
ХХ ғасырдың соңғы бөлігінде әлемдік нарықтың дамуына орай жаңа lex mercatoriа дами бастады, оның
аясында жаһандық бизнес қауымдастығы материалдық-құқықтық нормаларды құрып (іскерлік әдет-ғұрып,
дәстүр және тәжірибе немесе lex mercatoria), жеке халықаралық коммерциялық арбитраж арқылы материал
-
дық-құқықтық норманы қолданды және дау шешу мәселесін қадағалады. Жаңа lex mercatoria алдыңғы екі
нұсқасынан өзінің космополиттігімен, әралуандығымен ерекшеленеді, сонымен қатар мемлекеттік және
жеке құрылымдардың тарапынан қалыптастырылды:
Жұмсақ құқық стихиялық және ұйымдастырылған процестерден тұратын ерекше құқықты білдіре
-
ді; ол стихиялық түрде әрекет етуден гөрі жоғары ұйымдастырылған шешім қабылдаудың гибриді,
яғни жеке және мемлекеттік механизмдері арқылы қалыптасады. Мәселен, «жаңа lex mercatoria»
үкіметаралық ұйымдар және агенттіктер (UNCITRAL, UNIDROIT, IMO) мен жеке, жоғары дең
-
гейде ұйымдастырылған ұйымдар (ХСП, ILA) арасындағы салааралық қатынастардағы жеке және
мемлекеттік процестер, сондай-ақ стихиялық және ұйымдастырылған процестер арасындағы
айырмашылықтарды жояды.
36
Алайда lex mercatoria жұмсақ құқықтың мәселесі болып қала береді. Lex mercatoria – неғұрлым бейресми
дәлелдеу ережелері мен арбитраж алқасындағы түрлі эксперттік тәжірибеге сай келетін құқықтың қайнар
көзі.
3
Коммерциялық арбитрлер коммерциялық, коммерциялық емес сипаты бар сан түрлі істерді жүргізуге
міндетті соттарға қарағанда lex mercatoriа-дан көбірек хабардар. Германия сияқты дамыған құқық жүйелері,
коммерциялық келісімшарт бойынша дауды бейтарап шешу үшін арнайы біліктіктің қажеттігін мойындап,
коммерциялық соттарды құрды. Америкалық бірыңғай сауда кодексінің (UCC) баяндамашысы Карл Ллуэллин
коммерциялық дауды шешу мақсатында сауда соттарын құруды ұсынған, алайда редакциялық комитет оның
тәуелсіз коммерциялық соттар туралы ұсынысын қабылдамады.
Арбитрлердің әртүрлі құқық көздерін, яғни жұмсақ және қатаң құқықты икемді қолдану мүмкіндігі
арбитраж шешімін қайта қарау үшін шектеулі негіздерде қорғалады және қамтамасыз етіледі. 2013 жылы
Австралияның Жоғарғы сотына «шешімде айқын көрініп тұрған заң қателіктерінің себебінен» арбитрлік ше
-
шімді жою туралы өтініш жасалды. Сот «Типтік заңның [Австралия заңы ретінде қабылданған UNCITRAL
Халықаралық коммерциялық арбитраж жөніндегі типтік заң] 28-бабы да, арбитраж келісімінің болжамды
шарттары да шешімнің заңдық тұрғыдан дұрыс болуын талап етпейді» деп көрсетті.
38
Сот Нью-Йорк кон-
венциясы сияқты типтік заңның негізгі нұсқаулығы шетелдік арбитраж шешімдерін олардың құқықты қол-
данудағы қателіктеріне байланысты қайта қарау емес, керісінше, оларды орындауды білдіреді деп дәлелдеді.
128
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Сонымен қатар UNCITRAL Халықаралық коммерциялық арбитраж жөніндегі типтік заңның нұсқаулығын-
да 28-бапқа сәйкес арбитраж алқасы тараптар таңдаған құқықты құзыретті сот осы құқықты қолданатындай
етіп қолдануға міндетті емес екенін көрсетеді. Қарапайым түрде айтсақ, арбитраж алқасына тараптар таң
-
даған құқықты қолдану қажет болуы мүмкін, алайда ол бұл ережені дұрыс қолдануға міндетті емес. Типтік
заңда соттың араласуы немесе арбитраж шешімін орындамау себептері шектелген. 36(1)-бапта арбитраж
шешімдері арбитрлердің біржақтылығы мен процестің әділетсіздігі, сонымен қатар шешімнің орындалуы
«жария тәртіпке қайшы болса», арбитраж шешімінің күшін жою негіздері аталып көрсетілген.
Арнайы арбитраждық ескертпелер
Көбінесе көмескі, бұлдыр арбитраждық ескертпе түкке де тұрмайды, себебі оның қарастырмайтын мәсе-
лелерін арбитраж алқасы немесе сот шешуге мәжбүр болады. Әрине, бұл өкінішті, себебі даулы сұрақтар-
дың күрделілігіне байланысты тараптар арнайы арбитраждық ескертпе арқылы шығындар мен арбитраждың
ұзақтығын бақылай алады. Типтік арбитраж және медиация ережелері тараптардың қажеттігіне жауап бере
-
тін келісімшарт шарттарын құруға көмектесе алады. Типтік арбитраж ескертпелері бірқатар арнайы нұсқа-
ларды ұсынғанымен, олар түбегейлі болмауы мүмкін және нақты шарттарда қажет болуы немесе қолайлы
болуы мүмкін барлық қисынды ережелерді қамтымайды. Төменде типтік арбитраждық және медиация ес
-
кертпелерінің мысалдары берілген.
Халықаралық келісімшарттарға арналған типтік арбитраждық ескертпе
Кез келген дау, келіспеушілік немесе талап осы келісімшарттың бұзылуынан, тоқтатылуынан, жарамды
-
лығынан туындаған, не болмаса оған қатысты не тікелей байланысты болса, арбитраж арқылы шешілуі
қажет. Арбитраж жүргізілген кезде қолданыста болатын арбитраж ережелеріне сәйкес Мадрид арби-
траждық сотының арбитраж ережелері бойынша өткізілуге тиіс. Арбитраж орны – Мадрид (Испания)
және испан тілінде жүзеге асырылады. Жоғарыда аталған ережелерге сәйкес үш арбитр тағайындалып,
арбитраж өткізіледі. Арбитраж шешімі жазбаша түрде рәсімделуге тиіс және оның шешімдері соңғы әрі
міндетті болады. Шешім заңгерге төленетін лайықты ақы және өтемақы төлемдері сияқты шығындарды
қамтуы мүмкін. Шешім тараптарға немесе олардың активтеріне қатысты юрисдикциясы бар кез келген
сотта күшіне еніп, орындала беруі мүмкін.
Халықаралық келісімшарттарға арналған типтік медиация ескертпесі
Егер дау-жанжал немесе осындай келіспеушілік келісімшарттың бұзылуынан, тоқтатылуынан не болма
-
са жарамсыздығынан туындаса және тараптардың біреуі дауды тікелей келіссөздер арқылы реттелмейді
деп шешсе, тараптар Сот арбитражы мен медиациясы қызметінің (JAMS) Халықаралық медиация ере
-
желеріне сәйкес дауды бейбіт жолмен реттеуге келіседі. Егер медиация еш нәтиже бермесе, дау келісім-
шартта көзделген арбитраждық ескертпеге сәйкес арбитраж арқылы шешіледі.
Көп жағдайда типтік ескертпелердің өзі жеткілікті болғанымен, тараптар қосымша, мәселен белгілі бір
дауға қатысты қандай құқық қолданылатыны, нақты анықтау ережелері немесе арбитрлердің уақытша кө
-
мек көрсету шараларын тағайындау өкілеттігіне қатысты мәселелерді шешуді қамтуы мүмкін. Тәжірибеге
сүйенсек, тараптардың арнайы ескертпе туралы келісіп алғаны абзал. Халықаралық дауды реттеуге жұм
-
салған шығындар ескерілсе, онда келіссөздер мен ескертпені құруға кеткен қосымша уақыттың зая кетпе-
гені. 4.5-мысалдағы «Транзакцияларға назар аударыңыз: Арнайы арбитраждық ескертпені дайындау мә-
селелері» арнайы арбитраждық ескертпелерді талқылау барысында қарастырылатын бірқатар мәселелерді
алға тартады.
Арбитраж ескертпесіне қосылу үшін қарастырылатын қосымша сұрақтар: (1) уақытша немесе төтенше
жағдайларға қатысты көмек шаралары; (2) талап-арыздардың біріктірілуі және өзге тараптардың талапта
-
ры; (3) уақыттың шектеулігі; (4) шығындарды бөлу. Кейбір арбитраждық ережелер уақытша қамтамасыз
ету шаралары туралы нақты мәселеге қатысты тараптарға арбитрлер дауды шешкенге дейін алдын ала сот
тыйымын салуға, мүлікке тыйым салу туралы бұйрыққа немесе статус-квосын сақтап қалуға бағытталған
өзге бұйрықтар бойынша сотқа жүгінуге рұқсат береді. Арбитраж ережелерінің біразында арбитрлер таң
-
далғаннан кейін уақытша қамтамасыз ету шараларына қатысты шешім шығара алатыны туралы ескертпе-
лер бар.
129
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
• Қолданылатын құқық. Ұлттық жүйелердің әралуан-
дығын ескерсек, барлық халықаралық келісімшарттың
қолданылатын құқық туралы нақты жазылған ескерт-
песі болуға тиіс. Құқық таңдау ескертпесі арбитрді кез
келген ұлттық заңнан алшақтатып, одан халықаралық
құқыққа немесе lex mercatoria-ға негізделген шешім-
ді талап ете алады. Сонымен қатар арбитр адалдықты
немесе әділдікті талап ететін кез келген құқық қорғау
әдісін ұсынуға құқылы.
• Депозиттеу туралы ереже. Халықаралық шарттарда
сот және арбитраж шешімдерін орындауға кететін шы-
ғындарды ескере келе, тараптар төлемдерді қамтамасыз
ету үшін депозит қорын құруды талап етуі мүмкін. Қор-
ды арбитраж ұйымы (AAA, ХСП), заң фирмасы немесе
коммерциялық банк сияқты тәуелсіз эскроу-агент құруы
мүмкін.
• Арбитражды өткізу орны. Арбитраж орны ретінде
белгілі бір қаланы анықтау қажет. Арбитраж өтетін
қала бірнеше факторларға байланысты таңдалады,
яғни тараптар үшін ыңғайлығы, білікті арбитрлердің
болуы, Нью-Йорк конвенциясына қол қойған мемле-
кеттің территориясында орналасуы, талқылау тілі ес-
керіледі.
• Арбитрлерді таңдау. Таңдау тараптар тағайындал-
ған және ұйым тағайындаған таңдау болып екі түрге
бөлінеді. Әсіресе бір арбитр қолданған жағдайда та-
раптар таңдауды арбитраж ұйымына табыстай алады.
Үш төрешіден тұратын арбитраж алқасына әр тарап
әдетте ұйым ұсынған тізімнен бір арбитрді таңдайды.
Тараптар таңдаған арбитрлер бірлесе отырып үшінші
арбитрді анықтайды.
• Арбитрлердің білігі. Тараптар өздерінің арбитрлік ес-
кертпесінде тағайындалатын арбитрлерге қойылатын
талаптарды көрсете алады. Зияткерлік меншікті беру
сияқты күрделі мәмілелерде тараптар әр арбитрге қа-
тысты түрлі біліктікті тізіп атап бере алады. Мысалы,
тараптар бір арбитрдің роялти, жалпы және таза кіріс
сияқты ұғымдармен етене таныс кәсіби қоғамдық бух-
галтер болуын талап етсе, екіншісінен белгілі бір зият-
керлік меншік құқығы саласына маманданған зияткер-
лік меншік адвокаты болуын, ал үшіншісінен зияткерлік
меншікті қорғауды реттеу жағынан тәжірибесі бар бұ-
рынғы әкімшілік судья не мемлекеттік реттеу жөніндегі
лауазымды тұлға немесе компьютер не технологиялар-
ды трансферлеу саласының маманы болуын талап етуі
мүмкін.
• Мәліметтерді жариялау. Көптеген арбитраж ережесі
бойынша талап етілетін мәлімет ауқымы үлкен емес.
Талаптардың күрделігі мен ақпараттың құпиялығына
байланысты тараптардың мәліметтерін жариялауға зә-
рулік туындауы мүмкін. Келісімде қандай типтегі айғақ-
тарды жинау керектігі көрсетілуге тиіс. Арбитраж сот
ісі секілденіп кетпес үшін ескертпеде мәліметтерді жа-
риялауға кететін уақытқа шектеу қою қажет. Ескертпеде
мәліметтерді жариялау Америка Құрама Штаттарының
азаматтық сот ісін жүргізу Федералдық ережелеріне
сәйкес қарастырылуы мүмкін, бірақ жариялау уақыты
120 күннен аспауы керек. Дәлелдерді жинаудың тағы бір
нұсқасы 2010 жылы қабылданған Халықаралық заңгер-
лер қауымдастығының (IBA) халықаралық арбитражда
дәлелдерді жинау туралы ережелері бойынша анықта-
луға тиіс. IBA ережелелерінде дәлелдерді жинау үшін
континенталдық құқықтық және ортақ құқықтық тәсіл-
дер қамтылған.
• Құқық қорғау құралдары. Тараптар арбитраж арқы-
лы өтеліп алынатын шығын мөлшері мен оның түрле-
рін шектеу туралы шешім шығара алады. Мәселен, олар
айыппұл санкцияларына тыйым сала алады немесе жа-
нама шығындардың мөлшерін шектей алады.
• Дәлелді шешім. Арбитраж ережелерінің көбі арбитр-
лерден шешімдердің егжей-тегжейін айтып, себептерін
ашып беруді талап етпейді, алайда дәлелді арбитраж
шешімі тараптар үшін болашақта нұсқаулық ретінде
қолданылуы мүмкін. Сол себепті де арбитраж ескерт-
песі егжей-тегжейлі және дәлелді шешімді талап етуі
керек; онда «шешім жазбаша түрде болуы және әрбір
фактінің нәтижесі мен қолданыл
ған құқық көрсетілуі
керек».
4.5-мысал. Транзакцияға назар аударыңыз: Арнайы арбитраждық ескертпені дайындау мәселелері
Келісімшарт жасаушылар екі тараптан көп болып кетсе және тараптар бір-бірімен байланысты бірнеше
келісімшарт жасаса, олардың арасындағы кез келген арбитраждық шешімдерді немесе сәйкес келісімшарт
-
тарды бір процедураға біріктіру ережелері келісімшартта қарастырылуы мүмкін. Біріктіру туралы ескертпе-
ні әзірлеу өте қиын және оларды әзірлеуде сарапшыларға жүгінген жөн.
Көптеген ұлттық заң талап-арыз беруге қатысты нақты мерзім шеңберін белгілейді. Сонымен қатар
тараптар арбитраж талқылауының нақты аяқталу мерзімін көрсету керек деген мәселені қарастыруы
да мүмкін. Тараптар оңтайлы уақыт кестесін анықтап алу үшін тиісті арбитраж ұйымдарымен кеңесуі
қажет.
Тараптың төтенше жағдайлардағы және уақытша қорғау шараларына қол жеткізуіне мүмкіндік беретін
арбитраж процедурасын жүргізу үшін арбитраж ұйымдары өз ережелерін қайта қарастыра бастады. Жоға
-
рыда айтылғандай, бұрын арбитраж келісімінің бір тарабы уақытша қамтамасыз ету шараларына мұқтаж
болса, мәселен өздерінің зияткерлік меншігін бұзуға тыйым салу, арбитраж талқылауына қатысты мүліктің
сатылуын тоқтата тұру, не болмаса сатылудың алдын алу қажет болса, бұларға бұйрықты алу үшін сотқа
жүгінуге тура келетін еді. Алайда арбитраж ұйымы нақты арбитраж (дауды шешетін) алқасы тағайындал
-
ғанға дейін төтенше арбитрлер осындай көмек түрлерін ұсына алады. Мысалы, 2012 жылдың қаңтар айы-
нан бастап күшіне енген Халықаралық сауда палатасының арбитраж ережесі дауды қарастыратын арбитраж
алқасы тағайындалғанға дейін осындай сот көмегін беретін төтенше арбитрлерді ұсыну туралы ескертпені
қарастырады.
130
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Түрлі арбитраж ұйымдарының ережелері мен ad hoc ережелері арбитраж шығындарын кімнің төлейті-
ніне, оның ішінде адвокат ақысына байланысты мәселелерге келгенде өзгеріп отырады. Әдетте ережелерге
сәйкес шығындарды кім өтейтіні туралы мәселе арбитраж сотының құзыретінде. Тараптар шығындар мен
шығыстарды, оның ішінде адвокаттың ақысын кез келген арбитражда қалай бөлу тәртібі туралы ережелерді
қосу мүмкіндігін қарастыруы ықтимал.
Егжей-тегжейлі қамтитын арбитраж ескертпесінің осал тұсы – оның дұрыс жазылмауы және жаңылысқа
әкеп соғу мүмкіндігі, сондай-ақ келіссөз жүргізу барысындағы шығындар. Сондықтан ол тиімді болу үшін
арбитраж ескертпесі тым шұбалаңқы немесе күрделі болмауы керек. Тым көп процедураларды қамтитын
мұндай ескертпе тараптар мен арбитрлердің арбитражды тиімді жүргізудегі икемділігін баяулатады. Арби-
траж әрқашан арбитраж жүргізу келісіміне негізделгендіктен, тараптар туындауы мүмкін даулардың сипа-
тын қарастыруы керек. Кейін дау туындайтындай жағдай бола қалса, оны шешуге кететін уақытты үнемдеу
үшін шарт жасасқан кезде мәселелерді бірлесе отырып талқылаған дұрыс. Ең жақсы тәсіл – бұл стандарт
ескертпемен бастап, сонан соң оны бақылау сұрақтарының тізіміндегі әрбір сұраққа тікелей және қарапайым
жауап бере отырып, бақылау тізіміндегі сұрақтарға бейімдеу. 4.3-кестеде қарапайым бақылау сұрақтарының
тізіміне мысал берілген.
Арбитраж ескертпесі Халықаралық сауда палатасының немесе Америкалық арбитраж қауымдастығы ере
-
желері сияқты қолданылуға тиіс нақты ережелерді көрсетуі керек. Америкалық арбитраж қауымдастығының
стандарт ескертпесі: «Осы келісімшарттан туындаған немесе оған қатысты туындайтын кез келген талап
немесе келіспеушілік Америкалық арбитраж қауымдастығымен басқарылатын арбитраждың қолданыста
-
ғы ережелеріне сәйкес реттеледі және шешім юрисдикциясы бар кез келген сотта күшіне енуі керек». Бұл
ескертпеде келісімшартқа қатысты барлық мәселелер арбитраждық сотта қаралуы керек және Америкалық
арбитраж қауымдастығының арбитраж ережелеріне сілтеме жасай отырып, ережелер мен процедуралардың
толық жиынтығын қамтамасыз етеді. Сот шешімін шығару туралы тұжырым («кез келген сотта күшіне енуі
мүмкін») кез келген арбитраж шешімінің соңғы және міндетті екенін көрсету үшін маңызды.
Америкалық арбитраж қауымдастығының стандарт ескертпесі бойынша медиация немесе ымыраға келу
ресми арбитражға дейін дауды шешу құралы ретінде қарастырылмайды. Көптеген келісімшартта дауды ше
-
шудің балама әдістерін (медиация/бітімгерлік, мини сот талқылаулары, арбитраж) қолдануға мүмкіндік бе-
ретін мед-арб ескертпесін (ағыл. med-arb clause, яғни медиация-арбитраж ескертпесі) немесе көпсатылы
ескертпені қолдануға қатаң талап қойылған. Бітімгерлік немесе медиация кез келген арбитраждың міндетті
жаршысы ретінде екі тарап үшін де пайдалы. Біріншіден, медиация дауды тез шешуде өте табысты екенін
және келісімшарт негізіндегі қарым-қатынастың ұзақ сақталатынын көрсетіп келді. Екіншіден, медиация сәт
-
сіз болса, онда тараптар даулы мәселелерді жақсы түсініп, нәтижесінде сот талқылауының тиімді жүргізілуіне
жол ашады. Ескертпеде арбитрлердің арбитраж шешімінде медиация шығындарын көрсетуіне болады деп
көрсетілсе, медиация ойдағыдай өтуі мүмкін. Медиацияның кемшін тұсы аз десе де болады, себебі кез келген
тарап арбитражға өту үшін кез келген уақытта медиацияны тоқтатуға құқығы бар.
Жоғарыда айтылған стандарт арбитраж ескертпесін төмендегідей тұжырымдаманы енгізу арқылы мед-арб
ескертпесіне оңай ауыстыруға болады: «Арбитраж сотына жүгінуден бұрын тараптар, ең алдымен, дауды Аме
-
рикалық арбитраж қауымдастығы және оның Коммерциялық медиация ережелері немесе ХСП-ның қосымша
татуластыру жөніндегі ережелері бойынша медиация арқылы шешуге келіседі». Түсінбеушіліктің мәдени және
тілдік ерекшеліктерге байланысты туындауының ықтималдығы жоғары болғандықтан, халықаралық бизнес-
дауда татуластыруға ерекше мән беріледі. Өкінішке қарай, халықаралық медиация немесе татуласу – дауды
шешуде сирек қолданылатын әдіс. Сондықтан арбитраж ескертпесінің ережелерінде тараптардың ресми ар
-
битраж талқылауына дейін ерікті түрде татуласуға келісім бергені жөнінде нақты көрсетілгені абзал.
Татуласу мәселесіне қызығушылық тудыру үшін ХСП 1988 жылы 1 қаңтарда Бітімгерлік ережелерін жа
-
ңартты. Келесі бөлімде талқыланатын ХСП қосымша бітімгерлік ережелері татуласу барысындағы қарапа-
йымдық, икемділік, уақыт пен шығынды үнемдеу және құпиялықты қамтамасыз етуге арналған 11 қысқаша
баптан тұрады.
Қосымша татуластыру туралы ХСП ережелері
Қосымша татуластыру туралы ХСП ережелері татуласу рәсімін бастау процесін жеңілдетеді. Тараптар
татуласу туралы өтінішпен бірге оны қарауға 500 доллар мөлшерінде жарна төлейді. ХСП Бас хатшысы бір
бітістіруші тағайындайды. Содан кейін бітістіруші тараптардың өз дерек-дәйектерін беруіне мерзім белгі
-
лейді. Осылайша ережеде бітістірушіге қойылған аз ғана шектеу мұның икемділігін арттырады. Мысалы,
131
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
бітістіруші дауды шешу үшін ұсыныстар жасауы да, жасамауы да мүмкін, бұл жерде оның арбитраждан
айырмашылығы – екі тараптың әрқайсысымен жеке дара кездесу мүмкіндігі бар. ХСП-ның шығындарға қа
-
тысты ұстанымына келер болсақ, олар арбитраждық шығындардан айтарлықтай аз болуы керек. ХСП тату-
ластыру және арбитраж шығындарының кестесіне сәйкес, татуластыруға жұмсалатын әкімшілік шығындар
арбитраж шығынының төрттен бір бөлігін құрайды.
Құпиялыққа қатысты алаңдаушылық жалпы ережелер мандатында «татуласу рәсімінің құпиялық сипа
-
тын әрбір тұлға сақтауы қажет» деп көрсетілген. Кезекті арбитражда немесе сот талқылауында татуласу рәсі-
мі барысында алынған келесі ақпаратты пайдалануға нақты тыйым салынады: (1) ықтимал шешімге қатысты
кез келген тарап айтқан немесе ұсынған кез келген пікір; (2) бітістіруші жариялаған кез келген ұсыныс;
(3) тараптардың бірі бітістірушінің ұсыныстарымен келісу фактісі. Балама әдіс 2014 жылдың 1 қаңтарынан
бастап күшіне енген ХСП-ның медиация туралы ережелерінде қамтылған. Бұл Ережелер бейтарап медиатор
-
дың келіссөздері арқылы реттелетін икемді процедураны қамтамасыз етеді.
4.3-кесте. Арбитраж ескертпелеріне қатысты бақылау сұрақтарының тізімі және олардың жауаптары
Мәселе Жауап
Қанша арбитр қажет болады?
Арбитрлер қандай қасиеттерге ие болуы
керек?
Арбитраж тілі қай тіл болуы керек?
Арбитраж алқасынан дәлелді пікір талап
етілуі керек пе?
Арбитраж өткізілетін орын.
Арбитраж отырысына дейін әр тарапқа
рұқсат етілген «Мәліметтерді жариялау»
кезеңі болуы керек пе?
Дәлелдерді жинаудың қандай ережелері
қолданылуы керек?
Арбитраж уақыты (ұзақтығы) бекітілуі ке-
рек пе?
Тараптар арбитрлерге «уақытша қамта-
масыз ету шараларын жүзеге асыру»
құқығын беруге міндетті ме, мысалы
дәлелдерді жоймау туралы бұйрықтар
немесе дауға негіз болған тауарларды
үшінші тарапқа сатуға тыйым салу тура-
лы ұйғарымы?
Арбитрлерге олардың қандай мәселелерді
талқылай алатыны бойынша юрисдик-
цияға ие болуына өкілеттілік беріле ме
(арбитраждың әрекет ету аясы)?
Залал көлемі шектелуге тиіс пе?
Үш
Келісімшарттың түріне және сипатына байланысты олардың міндеті де өзгеріп
отырады. Ондағы мақсат – әртүрлі салаларда машықтанған арбитрлерді таң-
дау. Алайда барлық арбитрлер заңгер болуға тиіс емес. Мысалы, зияткерлік
меншік құқығына қатысты күрделі дауда арбитраж алқасы зияткерлік меншік
құқығы саласындағы сарапшы, шығындар мен роялти есепшісі және зияткер-
лік меншік құқықтарын лицензиялау саласындағы кәсіпкер болуы мүмкін.
Келіссөздердің ортақ тіліне байланысты: ағылшын тілі, екінші ортақ тіл – испан
тілі
Иә, шешім арбитрлердің фактілер бойынша қорытындыларын және олардың
шешімінің себептерін көрсетуге тиіс.
Келіссөздерде шешіледі
Иә, арбитраждың күрделігіне және даудағы ақшаның мөлшеріне байланысты.
Әдетте төрт айдан артық емес.
Келіссөздер нұсқаларына байланысты: АҚШ Азаматтық іс жүргізу және дәлел-
дерді жинау федералдық ережелері; дәлелдерді жинауға арналған Халықара-
лық заңгерлер қауымдастығының ережелері.
Арбитраж қарауына жататын мәселелердің күрделігіне байланысты. Егер жедел
түрдегі арбитраж тиімді болса, онда ХСП ережелерінің 38-бабында қарасты-
рылған жеделдетілген іс жүргізу процедурасы назарға алынуы мүмкін.
Иә, мұның баламасы ретінде сот бұйрығын алу үшін сотқа жүгінуге болады,
алайда оның шығындары мол және көп уақытты қажет етеді. Осындай бұйрық
шығару үшін «төтенше арбитрді» тағайындауға мүмкіндік беретін көптеген
арбитраж ережелеріне түзетулер енгізілді.
Иә, мысалы тараптардың сот тарапынан шешілуге тиіс арбитраж ескертпесінен
«қиып алып тастағысы келетін» деликтік талап-арыз сияқты нақты мәселелер
болмаса, арбитрлердің сотта осы мәселеге қатысты сот талқылауының әрекет
ету аясын оған кететін шығын мөлшеріне байланысты анықтап алғаны дұ-
рыс. Арбитраж ережелері мен ұлттық заңдар арбитрлердің немесе соттардың
арбитраждың әрекет ету ауықымын анықтауға өкілеттігі бар-жоғына қарай
түрленіп отыруы мүмкін.
Келіссөз кезінде шешіледі
Кейде тараптар шешім бойынша келтірілген залалдың мөлшері туралы келіссөз-
дер жүргізеді.
Арбитраж және сот таңдау ескертпелерінің заңдылығы
Жақсы жазылған арбитраж ескертпесі тек қана келісімшартқа қатысты даулардың қалай шешілу керектігі
туралы мәселені ғана емес, оның қай жерде шешілу керек екеніне де жауап береді. Соңғысы арбитраж ес
-
кертпесінің сот таңдау туралы ескертпесіне қатысты.
Бұрын АҚШ соттары сот таңдау ескертпесін сот юрисдикциясына қол сұғатын ескертпе ретінде күшін
жиі-жиі жойып отырған. Жария тәртіпті алаңдататын мәселелердің бірі АҚШ талап-арыз берушісінің АҚШ
132
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
соттарына арыз беру құқығын сақтау болды. АҚШ Жоғарғы соты Бременнің Zapata O-Shore Co компаниясы-
на
39
қарсы ісінде сот таңдау ескертпесінің тек ерекше жағдайларда ғана жойылуы керектігін бекітті. Сот айып-
таушы тарап «сот таңдау ескертпесін қолдану негізсіз немесе әділетсіз болатынын дәлелдейтін ауыртпалықты»
мойнына алмайынша, сот таңдау ескертпесі толығымен орындалуға тиіс деп шешті. Сот наразылық білдіруші
тараптың «келісімде көрсетілген соттың күрделі және ыңғайсыз болатыны соншалықты», талапкердің өз та
-
лап-арыз беру құқығынан айрылады дегенін дәлелдеуі керек деп түсіндірді. Соттың негіздемесінде «барлық
келіспеушіліктер біздің заңдарымызға сәйкес және біздің соттарымызда шешілуге тиіс екенін шектеулі тұжы
-
рымдамада талап ететін болсақ, АҚШ бизнесінің кеңеюі бәсеңдеп кетер еді» дейді. Сонымен қатар онда халық-
аралық келісімшарттар мен келісімшарт бойынша дау шешудің қауіпсіздігі мен болжамдығы қамтамасыз еті-
луі керек деп көрсетілген. «Екі тарап үшін қолайлы сотта алдын ала келісу арқылы белгісіздіктерді жою –
халықаралық сауда мен келісімшарт жасаудың ажырамас бөлігі». Tennessee Imports, Inc ісінде нақты мәселелер-
ді арбитражда қарау және арбитраж ескертпесін орындау мүмкіндігі туралы мәселелер қарастырылды.
Тұтыну тауарлары саласында кейбір соттар арбитраж ескертпелерінің күшін жоюды жалғастыруда. 1999
жылы Нью-Йорк соты арбитраж ескертпесін Бірыңғай сауда кодексінің 2-302-бөліміне сәйкес әділетсіз деп
тапты. Брауердің Gateway компаниясына
40
қарсы сот ісі Gateway компьютерін сату қызметімен байланысты
іс болды. Тапсырысты пошта, телефон немесе интернет арқылы алғаннан кейін, Gateway «Келісімнің стан
-
дарт шарттары мен ережелерін» поштамен жібереді. Стандарт ережелер бойынша кез келген дау ХСП ар-
битраж ережелеріне сәйкес шешіледі. Брауер ісіндегі сот арбитраж құнының жоғары болуы сатып алушыны
талап-арыз беруден әділетсіз түрде бетін қайтарды деді.
Керісінше, халықаралық іскерлік қарым-қатынастардың көпшілігінде арбитраж ешқандай кедергісіз қабыл
-
данады. Europcar Italia, S.p.A. компаниясының Maiellano Tours, Inc.
41
компаниясына қарсы ісінде сот шетелдік
арбитраж процесінің кез келген тарапы шешім қабылдағаннан кейін үш жыл ішінде АҚШ-тың сотында рас
-
тауды ала алатыны жөнінде қаулы шығарды.
42
Бұл іс Италияда бейресми процедура арқылы шығарылған ше-
шімнің орындалуына қатысты болды.
Америка Құрама Штаттарының аймақтық соты «Конвенцияға қол қойған
мемлекеттер арасындағы арбитраж жүргізудегі айырмашылықтарды ескергенде Нью-Йорк конвенциясын рес
-
ми арбитражбен қатар, бейресми арбитражды қоса қамтитындай кең мағынада түсіну керек дейді. Арбитражда
жеңіліс тапқан тараптың қулық-сұмдығына жол бермеу үшін растауды кейінге қалдыру оңай іс болмаса керек».
43
Tennessee Imports, Inc. компаниясының
Пьер Паоло Филиппиге және Prix Italia S.R.L. компаниясына қарсы ісі
745 F. Supp. 1314 (Mid D. Tenn., 1990)
Никсон – аймақтық судья. Талап-арыз беру-
ші Tennessee Imports Inc. компаниясы келісімшартты
бұзғаны және келісімшартқа заңсыз араласқаны үшін
жауапкер, негізгі коммерциялық кәсіпорны Италияның
Венеция қаласында орналасқан италиялық Prix Italia
компаниясына қарсы осы істі қозғады. Келісімшартта
«Егер тараптар арасында осы келісімшартқа немесе ке-
лісімшартта көзделген қарым-қатынастарға байланысты
қандай да бір дау туындаса және дауды шешуде бір тоқ-
тамға келе алмаса, онда қос тарап та Венециядағы сауда
палатасының арбитраждық сотының құзыретіне жүгіне-
ді» делінген. Tennessee Imports компаниясы бұл ережені
орындау елеулі қолайсыздықтар тудыруы мүмкіндігін
және оның тиімді көмегі бар екенін мойындамайты-
нын мәлімдеді. Сонымен қатар заңсыз араласу талабы
сот таңдау ескертпесі шеңберіне кірмейді. Жауапкерлер
талап-арыз берушінің дәйектеріне төмендегідей жауап
қайтарды: (1) 8-бапта айтылған белгілі және құзырет-
ті арбитраждық орган ретінде танылған Халықаралық
сауда палатасының арбитраждық соты Венецияда да
арбитраждық талқылауын жүргізе алады; (2) Prix және
Tennessee Imports компаниялары арасындағы келісім-
шарт – «тәжірибелі және озық кәсіпкерлік ұйымдардың
ұзақ келіссөздерінің» нәтижесі.
A. Федералдық арбитраж заңы
Талқыланып отырған сот таңдау ескертпесі арбит-
раждық ескертпе болғандықтан, сот оның жарамдылы-
ғын, түсіндірілуін және орындалуын Федералдық арби-
траж туралы заңмен, АҚШ Кодексінің 9-титулы 1 параг-
рафы және одан кейінгілерімен реттеледі деп таниды.
1924 жылы Конгресс «жеке тұлғалардың арбитраждық
келісімдері бойынша сот орындауларын қамтамасыз
ету үшін» Арбитраж туралы заң қабылдады. Заң «арби-
траждың пайдасына презумпция» белгілеп, соттардың
«арбитраждық келісімдерді қатаң сақтауын» талап етті.
Халықаралық коммерция саласында арбитраждың пай-
дасына белгіленген презумпция Біріккен Ұлттар Ұйы-
мының шетелдік арбитраждық шешімдерді тану және
орындау туралы конвенциясын (Нью-Йорк конвенциясы
немесе конвенция) қабылдау арқылы онан әрі нығай-
тылды. Америка Құрама Штаттары 1970 жылғы 30 қыр-
күйекте Конвенцияны ескертпемен ратификациялады:
«Америка Құрама Штаттары осы Конвенцияны өзара
түсіністік жағдайында қолданып, тек басқа уағдаласушы
мемлекеттің территориясында қабылданған шешімдерді
таниды және орындайды». Италия да Конвенцияның қа-
тысушысы болып есептеледі.
133
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
Конвенция халықаралық коммерциялық келісімдер-
дегі арбитраждық ескертпелердің орындалуын анықтауда
соттардың істі талқылауын шектеп тастады. Бұл шешім-
мен келісе отырып, сот алдымен төмендегідей үш сұрақ-
қа жауап іздеуі керек: (1) дауға негіз болған мәселе бо-
йынша арбитраждық талқылауға керек жазбаша келісім
бар ма? (2) конвенцияға қол қойған мемлекеттердің тер-
риториясында арбитраждық келісім қарастырылған ба?
(3) келісім коммерциялық деп қарастырылатын құқықтық
қатынастардан (мейлі олар келісімшарттық болсын, не
болмасын) туындай ма, жоқ па? Шектеулі арбитраждық
ескертпе жағдайында, сот талқыға түсетін мәселелердің,
оларды арбитражға бермес бұрын, арбитраждық ескертпе
аясына жататынын, не жатпайтынын анықтайды.
Кең ауқымдағы арбитраждық ескертпе жағдайында,
мәселенің арбитраж арқылы қаралуы осы ескертпенің
аясына жатады және бұл мәселенің осы ескертпенің ая-
сында болуы арбитрлердің анықтауына қалдырылады.
Арбитраж талқылауы тиімді болуы үшін қамтамасыз ету
шаралары қажет деп ұйғарса, сот алдын ала тыйым салу
бұйрығын бере алады.
B. Арбитраждық ескертпенің орындалуы
Сатып алу-сату келісімшартында арбитраждың же-
дел тәртіппен іс қарауы және Италияда болуы көзделеді.
Осылайша осы тараптар арасындағы даулар олардың ар-
битраждық келісімінің щеңберінде болса, тарап заңсыз
араласпаған жағдайда, бұл сот сол келісімнің орында-
луын қамтамасыз етуге тиіс. Tennessee Imports компа-
ниясы бұл арыздарды деликт деп сипаттап қана арби-
траждан құтыла алмайды. Соттар кең ауқымдағы арби-
траждық ескертпелер келісімшартқа негізделген делик-
тік талаптарды қамтиды деп есептеп келді.
Tennessee Imports компаниясы Prix компаниясының
арбитраждық ескертпесін алу үшін өзінің басым эконо-
микалық күшін пайдаланғанын және осылайша әділет-
сіздікке ұрынғанын мәлімдейді. Бірыңғай коммерциялық
кодекс өзінің 2-302 параграфтарында әділетсіздік мәсе-
лесін қарастырады. Онда келісімшарт жасау кезіндегі
жағдайлар бойынша ескертпенің әділетсіз деп қарасты-
рылуы үшін оның мейлінше біржақты болуы керек және
ол «келіссөздер жүргізуде бірінің басым күшке ие болу
себебінен тәуекелді бөлуге еш кедергі келтірмеуге тиіс»
делінген. Бұл жағдайда арбитраж ескертпесі стандарт ке-
лісімшартта ұсақ қаріптермен жасырын жазылмағаны да
белгілі. Tennessee Imports компаниясының келісімшарт-
ты орындамас бұрын шартты мұқият зерделеп шығуға
мүмкіндігі болғаны да аян. Ол өз таңдауын әлдеқашан
жасап қойған соң, оны сақтауы қажет.
Осылайша тараптар арбитраждың талқылауына
ЖІБЕРІЛЕДІ.
Түйін
• Арбитраждың орны көрсетілетін арбитраждық ес-
кертпелер де сот таңдау ескертпесі деп танылады.
• «Шектеулі» арбитраждық ескертпе жағдайында
сот істі арбитражға жібермей тұрып, мұның қан-
дай арбитраждық ескертпе аясына жататынын
анықтайды.
• «Кең ауқымдағы» арбитраждық ескертпе жағда-
йында арбитрлер мәселенің арбитражда қаралу-
қаралмауын анықтайды.
• Арбитраж талқылауы тиімді болуы үшін алдын
ала қамтамасыз ету шаралары қажет деп ұйғарса,
сот алдын ала тыйым салу бұйрығын бере алады.
• Тараптардың екеуі де саудагер болған жағдайда
соттар әділетсіздік негізінде арбитраж ескертпе-
сін күшіне енгізуге қатысты талаптарға көңіл ау-
дармайды.
Арбитраждық шешіммен келіспеу
Арбитраждық шешім «түпкілікті және міндетті» деп саналады. Сот арбитраждық шешімнің күшін істің
мән-жайына негіздей отырып жоя алады, бірақ бұл – өте сирек жағдай. Арбитрлердің айғақтарды дұрыс тү
-
сінбеуі немесе «дұрыс емес» шешім қабылдауы арбитраждық шешімге шағымдану үшін негіз бола алмайды.
Алайда арбитраждық процедураға қатысты негіздер бар, солар соттың істі қайта қарауына және арбитраж
-
дық шешімдердің күшін жоюға себеп бола алады. Шешімге наразылық білдіру арбитрлердің тәуелсіздігі
мен бейтараптығы туралы талапқа негізделуі мүмкін. Халықаралық арбитраждағы мүдделер қақтығысы
жөніндегі IBA нұсқаулығы бейтараптық/тәуелсіздікке арналған субъектив және объектив критерийлерді қа
-
былдайды. Субъектив критерий арбитрдің бейтараптығына күмән келтірсе, оның өз еркімен кетуін талап
етеді. Объектив критерий арбитражға қатысты фактілерді, олардың жұмысында сәйкессіздіктер бар ма, жоқ
па, соны тексереді. Бұл критерий арбитр мен дауға қатысты мәселелер арбитрдің тәуелсіздігіне дәлелді кү
-
мәннің туындауы төңірегінде. Айта кететін жайт, мұнда мүдделер қақтығысының болуы міндетті емес, тек
ықтимал қақтығыстар туындауы мүмкін.
44
Арбитрдің бейтараптығынан басқа да арбитраж шешіміне қарсы келетін негіздемелер бар: (1) арби-
траждық соттың немесе арбитраждық алқаның дау бойынша немесе нақты даулы мәселе бойынша юрисдик-
циясының болмауы. Кей жағдайларда арбитраждық ескертпенің күшін жоя алатын жария тәртіпке қатысты
заңдар мен мәселелер болады. Мәселен, Еуропалық одақтың тұтынушы келісімшарттарындағы әділетсіз
шарттар туралы директивасы тұтынушы келісімшарттардағы арбитраждық ескертпелерді жоққа шыға
-
руы; (2) арбитраж алқасының тараптардың біріне әділ хабарлама жасау және тыңдалу мүмкіндігін бермеуі;
(3) арбитраж алқасының сенімді және маңызды дәлелдердің қабылдануына жол бермеуі; (4) арбитраждық
134
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
келісімнің жарамсыз болуы; (5) арбитраж алқасының арбитраждық ескертпедегі нұсқауларды орындамауы;
(6) дау нысанының арбитраждық ескертпе аясына кірмеуі. Десек те бұл мәселелер оның шешілуінен кейін
емес, арбитраждың басталуына дейін даулануы керек. Көптеген сот шешім шығарғаннан кейін түскен осын
-
дай наразылықтарды қабылдамайды.
Тарау түйіні
1. Халықаралық сот процесі әдетте ішкі соттың іс жүргізуінен гөрі күрделі әрі анағұрлым қымбатқа түседі.
Халықаралық сот ісін жүргізудегі маңызды мәселелер мыналар: заңдық юрисдикциясы бар сотты анық
-
тау, сот талқылауы туралы тиісті түрде хабарлама беру, мәліметтерді жариялау және сот шешімдерін
орындау. Егер бірнеше соттың іс бойынша заңдық құзыреті болса, онда тиісті сот forum non conveniens
туралы доктринаға (сот ісін жүргізуге қолайсыз орын доктринасы) сәйкес анықталуы мүмкін.
2. Сотқа шақыру қағаздары мен талап-арыздарды тиісті түрде тапсыруды қамтамасыз ету әдістері қосарлы
қызмет немесе Сот құжаттарын тапсыру туралы Гаага конвенциясы арқылы жүзеге асырылады.
3. Шетелдіктердің егемен иммунитеттері туралы заң, мемлекет атынан әрекет ету иммунитеті, мемлекет
басшысының иммунитеті және дипломатиялық иммунитеттер сияқты бірқатар заңдар мен ортақ құқық
доктринасында қарастырылған сот процесінен қорғау иммунитеттері қолданылады.
4. Шетелдіктердің деликтік талаптары туралы америкалық заң шетелдік тараптарға белгілі бір шағымдар бо
-
йынша, мәселен адам құқықтарын бұзу туралы америкалық соттарда америкалық тараптарға қарсы іс қоз-
ғауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар талап-арыз берушілер Азаптау құрбандарын қорғау туралы заңға
сәйкес, шетелде жасалған азаптау әрекеттері мен сотсыз өлім жазасына кесуге қатысты шағымдана алады.
5. Іске қатысты сот қолданатын елдің заңы тараптар қолданатын құқықты таңдау туралы ескертпеде келі
-
сіледі немесе соттың коллизиялық нормалары арқылы анықталады. Егер қолданылатын құқықты таңдау
туралы ескертпе болмаса немесе сот таңдалған құқықтан жария тәртіпке байланысты бас тартса, сот
немесе заңнамалық тәртіпке сай құрылған коллизиялық нормалар қолданылатын құқықты анықтайды.
6. Арбитраж – халықаралық дауды шешудің ең кең тараған және қолайлы құралы. Оның себептерінің бірі –
Шетелдік арбитраждық шешімдерді тану және орындау туралы конвенцияға (Нью-Йорк конвенциясы
деген атпен белгілі) байланысты арбитраждық шешімді сот шешімдеріне қарағанда орындау оңай.
7. Халықаралық коммерциялық арбитраждар әдетте Халықаралық сауда палатасы (ХСП), Америкалық ар
-
битраж қауымдастығы (AAA), Лондонның халықаралық арбитраждық соты, Қытайдың халықаралық
экономикалық және коммерциялық арбитраждық комиссиясы (CIETAC) сияқты әлемдік арбитраждық
ұйымдардың және осылардың арбитраждық ережелеріне сәйкес жүргізіледі.
8. Халықаралық арбитрлер, ең алдымен, бейтарап және әділ арбитраждық шешімдер шығаруды көздей
-
ді. Олар көбінесе қолданыстағы құқықпен шектелмейді және өз шешімдерін қабылдаған кезде lex
mercatoria ретінде белгілі сауда әдет-ғұрыптары мен іскерлік тәжірибелерін пайдаланады. Арбитраждық
шешімдер, негізінен, түпкілікті, дегенмен арбитрдің теріс әрекеті сияқты шектеулі себептерге байла
-
нысты қарсылық білдіруге, шағымдануға рұқсат беріледі.
9. Арбитраждық ескертпе – халықаралық келісімшарттың ең маңызды ережелерінің бірі және негізделген
шешім шығару талаптарын, қолданылатын құқықты, арбитраж тілін, мәліметтерді рұқсат етілген мөл
-
шерде жариялау, арбитрлердің біліктігін және төтенше шараларды қолдану туралы талаптарды қарауға
дайын болу үшін арнайы әзірленуі керек.
10. Америка Құрама Штаттарының заңнамасына сәйкес, арбитраждық ескертпелер Федералдық арбитраж
заңына (FAA) сәйкес орындалады.
Негізгі терминдер
Мемлекет атынан әрекет ету – Act of State
Шетелдіктерге қатысты құқықбұзушылық
туралы заң – Alien Tort Claims Act (ATCA)
Америкалық арбитраж қауымдастығы –
American Arbitration Association (AAA)
Брюссель конвенциясы – Brussels Convention
Құқық таңдау ескертпесі – Choice of Law Clause
Коллизиялық нормалар – Conict of Law Rules
Мәліметтерді жариялау – Discovery
Renvoi доктринасы – Doctrine of Renvoi
Егемен иммунитет доктринасы – Doctrine of
Sovereign Immunity
Сот құжаттарын тапсыру туралы Гаага
конвенциясы – Hague Service Convention
135
Халықаралық коммерциялық дауды шешу 4-тарау
Сот ісін жүргізуге қолайсыз орын (доктринасы) –
Forum Non Conveniens Doctrine
Қосарланған қызмет көрсету – Dual Service
Азаматтық және коммерциялық істер бойынша
халықаралық юрисдикция және шетел сот
шешімдері жөніндегі Гаага конвенциясы – Hague
Convention on International Jurisdiction and Foreign
Judgments in Civil and Commercial Matters
Дәлелдер туралы Гаага конвенциясы – Hague
Evidence Convention
Шетелдік сот шешімдерінің экстерриториялық
күші туралы америкааралық конвенция – Inter-
American Convention on the Extraterritorial Validity of
Foreign Judgments
Халықаралық сауда палатасы (ХСП) –
International Chamber of Commerce (ICC)
Лугано конвенциясы – Lugano Convention
Мед-арб ескертпесі – Med-Arb Clause
Нью-Йорк конвенциясы – New York Convention
Дербес юрисдикция – Personal Jurisdiction
Өзара әрекеттестік ережесі – Rule of Reciprocity
Процедуралық хабарлама – Service of Process
Пысықтау сұрақтары
1. Кезінде Авраам Линкольн сот талқылауына қа-
тысты мынадай кеңес беріпті: «Көршілеріңіз-
ді мүмкіндігінше ымыраға келуге шақырыңыз.
Соттасып жүріп жеңген адамның жеңімпаз емес,
уақытты шығындау мен ақша шығындау жөнінен
нағыз жеңілуші, ұтылушы екенін айтып ұғынды
-
рыңыз. Бейбіт бітімді, бейбіт келісімді жақтау-
шы ретінде адвокаттың абзал адам болуға жақсы
мүмкіндігі бар». Рим философы Цицерон бірде
«сотқа жүгінуді ұнататын адам заңды білгенінен
емес, білмегенінен осылай жасайтынын» ескерт
-
кен. Сот процесіне қатысты осы көзқараспен
келісесіз бе? АҚШ бизнесмендері дауды балама
түрде шешуді дұрыс пайдаланады деп ойлайсыз
ба? АҚШ-тағы дау-дамайларды шешу жүйесін
жақсарту үшін сіз не ұсына алар едіңіз?
2. Бағалы қағаздар бойынша бірнеше инвестор
брокердің клиенттері болды және олар өздері
-
нің шоттарына қатысты кез келген дау-дамайға
арбитражды талап ететін ескертпені қамтитын
стандарт келісімге қол қойды. Инвестиция
-
лардың құны құлдыраған кезде инвесторлар
1933 жылғы Бағалы қағаздар туралы заңға сәй-
кес, Техастың оңтүстік аймағындағы АҚШ феде-
ралдық аудандық сотына брокер мен брокердің
директорына қарсы талап-арыз берді. Жауапкер
келісім бойынша бұл істің арбитражға берілуі
керек екенін ескертті. Талап-арыз берушілер
сонда Бағалы қағаздар туралы заңға қатысты өз
талаптарының арбитраждық тәртіпте қаралуына
мәжбүр ме? Бағалы қағаздар туралы заңнаманы
толық іске асырудың жария тәртібі арбитражды
қолдайтын жария тәртіптен басым болғаны ма?
Rodriguez de Quijas v. Shearson/American Express,
Inc., 490 U.S. 477 (1989).
3. Сіздің балаңыз шетелде автомобиль апатынан
қаза тапты делік. АҚШ агенттігі апаттың себебін
түсінуге мүмкіндік беретін ақпаратты жасырып
қалды деп күдіктенесіз. Содан сізге қажет құ
-
жаттарды сұрата отырып, сотқа келуге агенттікті
мәжбүрлеу туралы өтініш бересіз. Сот сіздің
өтінішіңізге байланысты агенттікті сотқа ке
-
луге мәжбүрлей ме? Сот егемен иммунитет тұ-
жырымдамасын қарастыра ма? In re application
of Mohamed al Fayed, 92 F. Supp.2d 137 (D.D.C.,
2000).
4. Шетел сотының талап етуі бойынша, АҚШ-та
заңды негізде тұратын шетелдік резидент Екін
-
ші дүниежүзілік соғыс кезіндегі іс-әрекеті тура-
лы және оның Құрама Штаттарға көшіп келуі
туралы куәлік беруге шақырылады. Ол өзіне
қарсы куәлік беруге мәжбүр бола ма? Осы рет
-
те шетел тарапынан қудалауға ұшыраудан қор-
қып, өзіне жалған кінә тағуға қатысты АҚШ
конститутциясына бесінші түзетудің артықшы-
лықтарын қолдана ала ма? United States v. Balsys,
118 S. Ct. 2218 (1998).
5. АҚШ сатушысы және Англия сатып алушысы
өзара келісіп, сатып алушының зауытында ауыр
техникаға қызмет көрсетуге байланысты келісім
-
шарт жасасты. Қызмет көрсету келісімшарты са-
тушыға өз жұмысына қатысты барлық міндетте-
мелерден босататын ескертпені қамтыды. АҚШ
құқығы әдетте мұндай ескертпелерді орындай
-
ды, ал ағылшын заңы оларды көбінесе жарамсыз
деп табады. Келісімшарттағы құқық таңдау ту
-
ралы ескертпеге сәйкес, бұл жерде АҚШ заңы
қолданылады. Америкалық сатушы қызмет көр
-
сеткеннен кейін, көп ұзамай машиналар істен
шығып сәтсіздікке ұшырайды, нәтижесінде екі
қызметкер жарақат алып, ағылшын компаниясы
-
ның зауытына елеулі материалдық шығын кел-
ді. Ағылшын тарапы Англия сотына талап-арыз
берді. Америкалық компания міндеттемелерден
босату туралы ескертпеге сілтеме жасай оты
-
рып, ағылшындардан талап-арыздан бас тартуды
талап етті. Істің мәніне қатысты болғандықтан
құқықты таңдау туралы ескертпенің жарамды
-
лығын анықтаған кезде ағылшын соты қандай
факторларды ескеруі керек?
136
I БӨЛІМ Заңнамалық орта
Интернет-жаттығулар
1. Халықаралық сауда палатасы жариялаған типтік
арбитраж және медиация туралы ескертпелерге
қараңыз:http://www.iccwbo.org/index_court.asp
2. Халықаралық жеке құқық бойынша Гаага кон-
ференциясының 35 халықаралық конвенциясы-
ның тізіміне талдау жасаңыз: http://www.hcch.
net/е/conventions/index.html
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Халықаралық заңгерлер қауымдастығы: http://www.ibanet.org
Шетелдік егемен иммунитет заңы: http://www.state.gov/documents/organization/153980.pdf
Дәлелдер туралы Гаага конвенциясы: http://www.hcch.net/e/conventions/index.html.
ХСП Халықаралық арбитраж соты: http://www.iccwbo.org/index_court.asp (ХСП ережелері және типтік
ескертпелер).
Халықаралық құқық жөніндегі Америка қауымдастығы: http://www.asil.org ( «Topics», «Transnational
Litigation, Arbitation, and Dispute Resolution» сілтемелеріне басыңыз).
Америкалық арбитраж қауымдастығы: http://www.adr.org.
Сілтемелер
1.
11 U.S. (7 Cranch) 116, 3 L. Ed. 287 (1812).
2.
See Banc Nacional de Cuba v. Sabbatino, 376 U.S. 398
(1964).
3.
Қараңыз, David Stewart, Samantar v. Yousuf: Foreign
Ocial Immunity under Common Law, 14 ASIL Insights
(June 14, 2014).
4.
630 F.2d 876 (2d Cir. 1980).
5.
Curtis Bradley, Supreme Court Holds that Alien Tort Statute
Does Not Apply to Conduct in Foreign Countries, 17 ASIL
Insights (April 18, 2013).
6.
542 US 692 (2004).
7.
Torture Victim Protection Act, 106 Stat. 73 (1992), 28
U.S.C.A. §1350 (1992) қайта басып шығарылды.
8.
Сол жерде
9.
492 F. Supp. 885 (N.D. Tex. 1980).
10.
159 U.S. 113 (1895).
11.
Қараңыз, Robert von Mehren and Michael Patterson,
«Recognition and Enforcement of Foreign-Country
Judgments in the United States», 6 Law & Policy in
International Business 37, 61 (1974).
12.
Uniform Foreign Money-Judgments Recognition Act, 13
Uniform Laws Annotated (U.L.A.) 263 (1962). Өкінішке
қарай, бұл заң кеңінен қолданысқа енбеген.
13.
§187: Law of the State Chosen by the Parties.
14.
915 F.2d 1000 (5th Cir. 1990).
15.
Unfair Contract Terms Act §4(1) (1977).
16.
Willis Reese, «Conict of Laws and the Restatement
Second», 28 Law & Contemporary Problems 679 (1963).
17.
Shahla F. Ali, «Approaching the Arbitration Table:
Comparing the Advantages of Arbitration as seen by
Practitioners in East Asia and the West», 28 Review of
Litigation 735, 741–742 (2009).
18.
Сол жерде, 759 б.
19.
Қараңыз, Robert F. Utter, «Dispute Resolution in China»,
62 Washington Law Review 383 (1987) (Қытайдағы дауды
реттеудің соттық емес, бейресми механизмдерін қолдану
тарихын сипаттайды).
20.
Ali, 746 б.
21.
Steven C. Nelson, «Alternatives to Litigation of
International Disputes», 23 International Lawyer 187, 199
(1989).
22.
Andrew M. Pardieck, «Virtuous Ways and Beautiful
Customs: The Role of Alternative Dispute Resolution
in Japan», 11 Temple International & Comparative Law
Journal 31, 33, 37–42, 44–45, 55 (1997).
23.
Larry A. DiMatteo, Principle of Fair and Equitable Decision-
Making in International Contract Arbitration and its Anity
to International Soft Law, 1 Chinese Journal of Comparative
Law 1 (Oxford University Press 2013). (Бұл бөлімдегі
материал осы мақаладан алынды. Сілтемелер алынып
тасталды.)
24.
Michael John Garcia, «International Law and Agreements:
Their Eect upon U.S. Law», Congressional Research
Service, (March 1, 2013), No. 7-5700, www.crs.gov.
сілтемесін басыңыз
25.
Қараңыз, DiMatteo, 23-ші сілтеме.
26.
Ahmad Alkhamees, «International Arbitration and Shari’a
Law: Context, Scope, and Intersections», 28 Journal of
International Arbitration 255, 261 (2011).
27.
Charles Trumbull, «Islamic Arbitration: A New Path for
Interpreting Islamic Legal Contracts», 59 Vanderbilt Law
Review 609 (2006).
28.
Қараңыз, Alkhamees.
29.
Қараңыз, Alkhamees.
30.
Қараңыз, Alkhamees.
31.
Lisa Spagnolo, «CISG as Soft Law and Choice of Law» in
International Sales Law: A Global Challenge (ed. Larry A.
DiMatteo, Cambridge University Press: New York 2013).
32.
Harold J. Berman and Colin Kaufman, «The Law of
International Commercial Transactions (Lex Mercatoria)»,
19 Harvard International Law Journal 221 (1978).
33.
Anna Di Robilant, «Genealogies of Soft Law» 54 The
American Journal of Comparative Law 499, 518–519
(2006).
34.
Сол жерде, 519 б.
35.
Сол жерде 520 б.
36.
Сол жерде 524 б.
37.
Ole Lando, «The Lex Mercatoria in International
Commercial Arbitration», 34 ICLQ 747 (1985).
38.
TCL Air Conditioner (Zhongshan) Co. Ltd. v. The Judges
of the Federal Court of Australia [2013] HCA 5 (March 13,
2013).
39.
407 U.S. 1 (1971).
40.
676 N.Y.S.2d 569 (App. Div. 1999).
41.
Docket No. 97-7224 (2d Cir. 1997).
42.
9 U.S.C. §207.
43.
3 F.3d 576 (1993).
44.
Margaret L. Moses, International Commercial Arbitration
137 (2nd ed. 2012).
IІ бөлім
САУДАНЫ РЕТТЕУ
Сауданы реттеу
5
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДАНЫ РЕТТЕУ
Бұл тарау – халықаралық сауданы еларалық және мемлекеттік реттеуді қарастыратын екі тараудың бі-
ріншісі. Біз алдымен Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісімге (GATT) сәйкес дамыған әлемдік сауда
жүйесін қарастырамыз. Соғыстан кейінгі GATT келісімінің жетістігі Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) деп
аталатын тұрақты халықаралық институттың құрылуын жеделдетті. ДСҰ-ның басты мақсаты – халықаралық
саудадағы кедергілерді жою. 5-тарау ДСҰ-ны және оған орындауға құзырет берілген келісімдерді қарасты
-
рады. Халықаралық саудаға аса беделді аймақтық сауда-саттық блоктарының дамуы ықпал етті. Аймақтық
сауда интеграциясының ең үлкен екі табысы – Еуропалық одақ (ЕО) және Cолтүстік Америка еркін сауда
келісімі (NAFTA). NAFTA келісімі «Ұлттық импорт пен экспортты реттеу» (6-тарауда) және «Еркін сауда
келісімдері» тақырыбында (7-тарау) талқыланады. 8-тарауда Еуропалық одақтың негізін құрайтын құқық
-
тық қағидаттар қарастырылады.
Еркін сауда дәуірі. Қазіргі еркін сауда дәуірі Алапат тоқырауға (Great Depression) дейін және сол кезеңдегі протекцио-
низмді (жоғары тарифтер мен квоталарды шектеу) болдырмау үшін Америка Құрама Штаттары мен Ұлыбритания Дүние-
жүзілік сауда ұйымын құруға ұмтылған кезден, 1940 жылдардың соңынан басталады. GATT келісімі 1948 жылы күшіне
енді және алпыс жылдық кезеңде дамыған елдердегі орташа тарифтерді 40%-дан 4%-ға дейін төмендетуге қол жеткізді.
Сауданы реттеу аясын ұлттық деңгейге дейін кеңейте отырып, 6-тарау ұлттық сауданы реттеу мен әлемдік
сауда жүйесін, атап айтқанда, импорт пен экспорт ережелері арасындағы қарым-қатынасты қарастырады.
Аталған тарау ұлттық импорт талаптарын, кедендік баж салығын (импортталған тауарларға салынатын са
-
лықтар мен алымдар), өндіруші мемлекет туралы ережелерді, таңбалау талаптары мен мемлекеттік стан-
дарттарын, сондай-ақ АҚШ-тың экспортты реттеу жүйесін бағалауды қарастырады.
ДСҰ және дүниежүзілік сауда жүйесі
Қазіргі уақытта ДСҰ-ның 2012 жылы жетекші сауда мемлекеті ретінде мүшелікке енген Ресеймен бірге
162 мүше-мемлекеті бар (5.1-мысал: «ДСҰ-ға мүше мемлекеттер»), бұл дүниежүзілік жалпы ішкі өнімнің
96,7%-ын құрайды.
ДСҰ жүйесінің негізін қалаған экономикалық теория әйгілі
экономист Дэвид Рикардоның 1817 жылғы «Саяси экономика
және салық салу принциптері деген» еңбегінде сипатталған са
-
лыстырмалы артықшылық теориясына негізделген. Рикар-
доның теориясы Адам Смиттің 1776 жылғы «Табиғат және ха-
лықтар байлығының себептері туралы зерттеу» атты кітабын-
да талданған «еңбектің мамандануы» идеясының халықаралық
нұсқасы болды, нәтижесінде Адам Смитт экономика пәнінің
әкесі атанды.
Жеңіл тілмен айтқанда, экономикалық өсімге қол жеткі
-
зу үшін әр адамның қолынан келетінін істеп, сауда жасауына
немесе басқа мамандар ұсынатын тауарлар мен қызметтерді
сатып алуына еркін жол берілуі керек. Бұл – еркін сауда және
еларалық саудадағы жасанды тосқауылдарды (тарифтер мен
квоталарды) жою барлық елдердің мүдделеріне сай жаппай
5.1-сурет. Дэвид Рикардо (1772–1823)
Халықаралық сауданы реттеу
5-тарау
140
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
экономикалық өрлеуге алып келеді деген кеңінен қабылданған көзқарастың негізі. Егер ұлттық өндіріс са-
лалары мемлекеттік субсидиялар арқылы немесе импорттық тауарларға шамадан тыс тарифтер белгілеу ар-
қылы қорғалмаса, онда бұл елдер ең жақсы нәтиже беретін өндірісті қайта құрылымдайтын болады. Бұл
оларға артық тауарларын экспорттауға және өздері өндірмейтін импорттық тауарларды арзанырақ бағаға
сатып алуға мүмкіндік береді.
5.1-мысалда көрсетілген карта ДСҰ-ға мүше 162 елдің 159-ын көрсетеді. Тәжікстан мен Лаос 2013 жылы
қосылды. Содан бері 2014 жылы Йемен, 2015 жылы Сейшел аралдары қосылған. Енді экономикасы аса ірі
екі ел – Иран мен Алжир ұйымға мүше болмай отыр.
GATT жүйесі
ДСҰ құрылғанға дейін көпжақты сауда жүйесі GATT деп танылды. GATT келісімінің бастапқы мақсаты
тарифтерді төмендету арқылы еркін сауданы дүниежүзіне жаю болды. 1948 жылы GATT құрылғаннан кейін,
1949 жылғы Аннеси раундынан бастап, 1994 жылы ДСҰ-ның құрылуына әкелген Уругвай раундымен ша-
рықтау шегіне жеткен GATT келіссөздерінің жеті раунды өтті. ДСҰ келіссөздер раунды жүйесінің ерекше
сипаты тұрақты институт қалыптастырды. ДСҰ-ға мүше елдер арасындағы негізгі келіссөздер әлі күнге де-
йін раунд деп аталады, бірақ ДСҰ-ның аясында өтеді.
GATT келісімінің ең үлкен жетістігі – импорт тауарларға арналған тарифтерді төмендету. Жоғары та-
рифтер халықаралық сауданың ең басты кедергісі болып келді. Жоғары тариф мөлшерлемелері – Алапат
тоқырауды ұзаққа созған негізгі факторлардың бірі. АҚШ-тың 1930 жылғы Смут-Хоули заңы тарифтерді
50%-дан 100%-ға дейін көтерді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, 1947 жылы Женевада өткен кезде-
суде ірі державалар бүкіл әлем бойынша тарифтерді төмендету мақсатында GATT келісімінің құрылымын
түзді. Тарифтерді жоюдың экономикалық артықшылықтары «Еркін сауда теориясы» атты 5.2-мысалда
көрсетілген.
5.2-мысалда импортталатын тауарларға тарифтерді тағайындаудың әсерін көрсетеді. Тарифті белгілемес
бұрын, нарықтағы тауар бағасы – P
-әлемдік
. Баға P
-тауар
тарифіне байланысты көтеріледі. Жоғары баға ұлттық
өндірістің Q
S1
-ден Q
S2
-ге дейін өсуіне себеп болып, сол арқылы сұранысты Q
C1
-ден Q
C2
-ге дейін төменде-
теді. Бұл жағдайда тұтынушылар қолайсыздыққа душар болады, өйткені артық қорлардың тұтынушылық
аясы азаяды, ал өндірушінің артық капиталы ұлғайып, қосымша салық түсімі қосылады. Алайда тұтынушы-
лардың шығындары > өндірушілердің пайдасы + мемлекеттік кірістерден жоғары болады. Таза әлеуметтік
шығындар екі үшбұрышпен көрсетілген. Осылайша тарифтер әлемінде тарифті төмендету қоғам үшін таза
пайда әкеледі.
1
5.1 мысал. Дүниежүзілік cауда ұйымына мүше мемлекеттер
Дереккөз: Wikimedia Commons
ТӘЖІКІСТАН
ЛАОС
141
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
GATT шеңберінде мемлекеттер өздерінің нарықтарын ашуға келісім берген кезде, оларға өз міндеттеме-
лерін ұстану жүктеледі. Тарифтер саласында бұл міндеттер тарифтердің деңгейіне шектеулер қоюға алып
келеді. Мемлекеттер өздерінің тарифтік мөлшерлемелерін шектелген деңгейден төмендете алады, бірақ асы
-
ра алмайды. Уругвай раунды орындалуға тиіс қатаң міндеттемелермен қамтылған сауда көлемін күрт арт-
тырды. 1986 жылға дейін және Уругвай раундының соңына қарай шектеулі кедендік тариф мөлшерлемесі
бар тауарлардың үлесі дамыған елдер үшін 78%-дан 99%-ға, өтпелі экономикасы бар елдер үшін 73%-дан
98%-ға дейін және дамушы елдер үшін 21%-дан 73%-ға дейін өсті. Нәтижесінде қазіргі заманғы кедендік
тариф мөлшерлемелері әдетте 4–5% құрайды, ал еркін сауда туралы келісімде 0%-ды құрайды. Тариф мөл
-
шерлемелерінің төмендеуі нарықтың тұрақтылығы мен қауіпсіздігінің жақсаруына айтарлықтай әсер етті.
Уругвай раунды ДСҰ-ның іргетасын құрып қана қоймай, сонымен қатар отандық өндірістерді заңсыз
мемлекеттік субсидиялау, қызметтерді сатуға кедергі келтіретін және зияткерлік меншік құқықтарын бұзу
сияқты тарифтік емес салаларға дейін таралатын келісімдер пакетін енгізді. АҚШ-тың Сауда министрлі
-
гі сауда кедергілеріне тек тарифтерді ғана емес, сондай-ақ сандық шектеулерді, импортты лицензиялауды
және кедендік кедергілерді; стандарттар, тексеру, таңбалау және сертификаттау; мемлекеттік сатып алулар,
экспорттық субсидиялар, қызмет көрсету кедергілері, зияткерлік меншік құқықтарын қорғаудың жеткіліксіз
-
дігі және инвестициялық кедергілерді де жатқызады. ДСҰ келісімдер пакеті барлық осындай сауда кедер-
гілерінің түрлерін қамтиды. ДСҰ келісімдеріне Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас келісім
(GATS) (16-тарау) мен Зияткерлік меншік құқығындағы сауда аспектілері жөніндегі келісім де (TRIPS)
(18-тарау) кіреді.
Баға
Сұраныс
Қамтамасыз ету
Тұтынушы ұтысы
Өндіруші
ұтысы
Әлеуметтік
шығындар
Әлеуметтік
шығындар
Салық түсімі
Тариф мөлшері
КөлеміQ
S1
Q
C2
Q
S2
Q
C1
Импорт көлемі (тарифпен)
Импорт көлемі (тарифсіз)
P
әлемдік
P
тариф
5.2-мысал. Еркін сауда теориясы
(Тарифтердің кемшілігі)
142
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Дүниежүзілік сауда жүйесін GATT және ДСҰ арқылы ырықтандыру жұмыстары жүріп жатса да, әлі де не-
гізгі даулы салалар жетерлік-ақ. Доха раундының қорытындысы «Солтүстік» (дамыған) және «Оңтүстік» (аз
дамыған) елдер арасындағы бөлінушілік себебінен кейінге қалдырылды. 2001 жылы Доха раунды шақырыл
-
ды, бірақ соңында ол қатысушы елдердің солтүстік пен оңтүстікке бөлінуінің себебінен сәтсіздікке ұшыра-
ды. Десек те 2013 жылдың желтоқсанында Бали пакеті деп аталатын келісімге қол жеткізілді. Келісім әлем-
дік нарықта дамушы елдерге қатысты сауданы жеңілдету мақсатында импорттық тарифтер мен ауыл шаруа-
шылығы субсидияларының төмендеуіне ерекше назар аударады. Дамыған елдер дамушы елдерден шығатын
ауыл шаруашылығы өнімдеріне импорттық квотаны жоюға немесе алып тастауға келісті. Бали пакетінің тағы
бір маңызды мақсаты – сауданы жеңілдетуге ықпал ету үшін кедендік бюрократия мен ресмилікті реформа
-
лау. Бали пакеті толығымен іске асырылған жағдайда халықаралық сауданың 1 трлн долларға ұлғаюына және
21 миллион жаңа жұмыс орнын құруға әкеледі деп бағаланды.
2
ДСҰ принциптері
1994 жылғы келісім арқылы құрылған ДСҰ өзінен бұрын пайда болған GATT-тың көпжақты келісімдері-
нің, кейін түзетулер енгізілмесе, күшінде қалатынын ескеруге тиіс. GATT ережелеріне әлі де сілтеме жаса-
лады. GATT келісімдерінің басқарушы және орындаушы органы ДСҰ болып есептеледі. ДСҰ-ның халық-
аралық сауда режимі GATT келісімінің үш іргелі принципіне негізделеді: (1) ең қолайлы жағдай жасалған
ел; 2) ұлттық режим; (3) транспаренттік принципі. Үшеуінің де мақсаты – барлық елдер орындауға тиісті
әртүрлі шетел сауда әріптестері арасында немесе отандық тауарлар мен импортталатын тауарлар арасында
алалауға жол бермеу тұжырымдамасын алға тарта отырып насихаттау.
«Ең қолайлы жағдай жасалған ел» принципі – халықаралық деңгейде тариф мөлшерлемелерін төмен
-
детудің бір жолы. Екі мемлекет өзара тарифтердің төмен мөлшерлемесі туралы келіссөздер жүргізсе, онда
олар ДСҰ-ның барлық басқа елдеріне де төмен мөлшерлемені қамтамасыз етуі керек. Егер ел екіжақты келі
-
сім бойынша сауда серіктесіне жеңілдік берсе, ол бұл жеңілдіктерді ДСҰ-ның барлық басқа мүшелеріне де
беруге міндетті. Осылайша мемлекет сауда тосқауылдарын төмендетсе немесе ішкі нарықты ашатын болса,
ол мұны өзінің барлық сауда серіктестері үшін жасауға тиіс. Бұл ережеге бағынбайтын ерекше жағдай –
Еркін сауда келісімдері (FTA). Ол екі немесе одан да көп мемлекеттерге NAFTA секілді еркін сауда ай-
мағын не болмаса ЕО секілді Кедендік одақты құруға жол ашады, ал ол ең қолайлы жағдай жасалған ел
принципін сақтау мақсатында аймақты немесе одақты бір мемлекет ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Осылайша FTA елдеріндегі төменгі (артықшылықты) тарифтерді орнату ДСҰ ережелерін бұзу болып санал
-
майды. GATT келісімінің XXIV бабында былай делінген:
Уағдаласушы тараптар (ДСҰ елдері) мемлекеттердің экономикалары арасында ерікті келісімдер арқылы не-
ғұрлым тығыз интеграцияны дамыту жолымен сауда еркіндігін арттыру қажеттігін мойындайды. Сондай-ақ
олар Кедендік одақтың немесе еркін сауда аймағының мақсаты елдер арасындағы сауданы жеңілдету және
ДСҰ-ның басқа елдердің саудасына кедергі жасамау керек екенін мойындайды.
Қазіргі уақытта әлемде 300-ге жуық еркін сауда туралы келісім бар. Еркін сауда туралы келісімдер
7-тарауда егжей-тегжейлі талқыланады.
Ұлттық режим принципі импортталған тауарлар мен ел ішіндегі өндірілген тауарлар арасында кем
-
сітушілікке тыйым салады. GATT келісімінің III бабы импортталатын тауарларға, отандық өнімдерге са-
лынатыннан тыс алымдардың алынбауын тікелей немесе жанама салық салынбауын және де төлемдер
төленбеуін қамтамасыз етеді. III бапта импорттық тауарларға қолданылатын режим «дәл сондай ұлттық
өнімдерге қолданылатын режимнен кем болмауы керек» делінеді. Ұлттық режим принципі өнім сыртқы
нарыққа шыққанда қолданылады. Зияткерлік меншік құқығы немесе көрсетілетін қызметке импорттау
кезінде басқаша режим қолданылса да, өнімді сыртқы нарыққа шығарған жағдайда ел ішінде өндірілген
тауарлар, көрсетілетін қызметтер және зияткерлік меншік құқығымен бірдей тәртіпте жағдай жасалуға тиіс.
Сол себепті импортталатын тауарларға кедендік баж салығын салу ұлттық режимді бұзу болып саналмай
-
ды. Сауда тосқауылдарын жасыру үшін жасалған импорт талаптары ұлттық режимді бұзу ретінде қарас-
тырылып, оларға қарсы шара қолданылады. Мысалы, шетелдік тауарлардың жоғарырақ стандарттарға сай
болуын немесе отандық тауарларға қарағанда қатаңырақ сынақтардан немесе тексерулерден өтуді талап ету
заңсыз болар еді. Осыдан кейін талқыланатын Warren Corp. корпорациясының АҚШ-тың Қоршаған орта
-
ны қорғау агенттігіне қарсы ісі GATT талап ететін халықаралық міндеттемелердің ішкі талаптарға қайшы
келуі мүмкін екенін көрсетеді.
143
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
George E. Warren корпорациясының АҚШ-тың
Қоршаған ортаны қорғау агенттігіне (ЕРА) қарсы ісі
164 F.3d 676 (D.C. Cir., 1998)
Қоршаған ортаны қорғау агенттігі (EPA) жарияла-
ған ереже көліктерге арналған әдеттегі бензиннің ауаға
тарайтын зиянды қалдықтарын реттейді және АҚШ-та
сатылатын бензиннің импорттаушылар мен шетелдік
мұнай өңдеу зауыттарына қолданылған бұрынғы ере-
желерін өзгертеді. 1994 жылы Қоршаған ортаны қорғау
агенттігі отандық мұнай өңдеуші зауыттар, шетелдік мұ-
най өңдеу зауыттары және импорттаушыларға арнап бас-
тапқы шарттарды бекітетін стандарттарды жариялады,
осы стандарттарға сәйкес оларға әртүрлі тәртіп қолда-
нылатын болды. Аталған агенттік ұлттық мұнай өңдеу-
шілерге жеке бастапқы шарттарды бекітуге рұқсат берді,
себебі – бұл компаниялардың жеткілікті және сенімді де-
ректерінің бар екенін анықтады. Әрбір импорттаушыға
жеке базалық желі орнатуға рұқсат етілгенімен, алайда
олардың деректері, жалпы алғанда, жеткіліксіз болған-
дықтан, іс жүзінде импорттаушылар заңмен бекітілген
бастапқы шарттарды сақтауға мәжбүр болды.
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) бұл ереженің
GATT-тың алалауға қарсы нормаларын бұзатынын айт-
ты, себебі отандық мұнай өңдеушілерге бастапқы шарт-
тарды орнатуға берілген рұқсат шетелдік мұнай өңдеу-
шілерге берілген жоқ. Америка Құрама Штаттарының
сауда өкілі ДСҰ-ға АҚШ-тың бұл шешімді жүзеге асы-
руға ниеті туралы хабарлады. Қоршаған ортаны қорғау
агенттігі әрбір шетелдік мұнай өңдеу зауытына заңмен
бекітілген талаптарды қабылдауға немесе жеке базалық
желі орнатуға рұқсат алу үшін агенттік өтініш білдіруге
мүмкіндік беретін қосымша базалық желі орнату тәсілін
қабылдауды ұсынды. Өтініш берушілер, яғни бірқатар
америкалық компаниялар, осы 1997 жылғы ереженің
заңдылығына күмән келтірді.
Өтініш берушілердің пікірінше, бұл агенттік ауа са-
пасынан басқа факторларды ескермеуі керек. Қоршаған
ортаны қорғау агенттігі осындай факторлардың қарасты-
рылуына заң кедергі келтірмейді және оның ұстанымы
демпингке қарсы ережені қабылдаған кездегі Конгрес-
тің қолданған ұстанымына сәйкес деп жауап берді. Бұл
жағдайға агенттіктің берген түсініктемесін жарамды
деп санаймыз. Қоршаған ортаны қорғау агенттігінің
шетелдік мұнай өңдеушілерге қарағанда ұлттық мұнай
өңдеушілерге қатысты қолданылатын нормативтік та-
лаптарды қадағалауға және қолдануға ыждағаттылығы-
ның арасында түбегейлі айырмашылық бар. Қысқаша
айтқанда, отандық мұнай өңдеу зауыттары осы агенттік-
тің мемлекеттік реттеу саласындағы юрисдикциясы мен
белгіленген талаптарды сақтауды қадағалау қызметінің
толығымен бақылауында болады, алайда бензин өндіруді
қалайтын барлық шетелдік мұнай өңдеу зауыттары бұл
агенттіктің реттеу саласындағы юрисдикциясына тең дә-
режеде бағынбауы мүмкін. Тиісінше, қайта қарау жөнін-
де берілген өтініш ҚАБЫЛДАНБАДЫ.
Түйін
• ДСҰ-ның ұлттық режимінің принципі, шет мем-
лекеттердің жеке тұлғалары мен компанияларына
отандық тараптарға берілетін тең бәсекелік мүм-
кіндіктердің, сондай-ақ нарыққа қол жеткізу мүм-
кіндігінің берілуін талап етеді.
• Халықаралық келісімдер өзара қайшы келетін
ұлттық нормативтік міндеттерден басымырақ.
• Федералдық реттеу агенттіктері тек қана ішкі сал-
дары болатын жағдайларға қарағанда, халықара-
лық салдары бар жағдайларға қатысты шешімді
қабылдау немесе нормативтерді, реттеу нормала-
рын қолдану кезінде түрлі факторларды (мысалы,
халықаралық міндеттемелерді) таразылай алады.
Алаламау
Мемлекет өзінің сауда серіктестерін, өз елінің және
шетелдік өнімдер, қызметтер немесе азаматтары арасында
алалау мен кемсітуге жол бермеуге тиіс.
Ашық қолжетімділік
Сауда кедергілерін азайту – сауданы ынталандырудың ең
айқын жолдарының бірі; бұл кедергілер – мөлшер мен көлем-
ді таңдаулы түрде шектейтін кедендік баж салығы (немесе
тарифтер), импорттауға тыйым салу, квота сияқты шаралар.
Транспаренттік принципі ДСҰ өз елдерінен импорт және кеден заңдарын импорттаушы тараптар үшін
қолжетімді етуін талап етеді. Сонымен қатар импорттаушы тараптар импорттауға қойылатын талаптарды
шатастырып алмас үшін бұлар тұрақты және айқын болуы керек. ДСҰ келісімдерінің көпшілігі үкіметтердің
импортқа қатысты саясаты мен практикасын ашық түрде жариялауын талап етеді және мұндай саясат пен
тәжірибедегі өзгерістер ДСҰ-ға ресми хабарлама беруді талап етеді. Саудаға бөгет болатын жасырын кедер
-
гілер, мәселен сапа мен денсаулыққа байланысты негізсіз шектеулер, көбінесе ұлттық режимді де, транспа-
ренттік принципін де бұзады. 5.3-мысалды қараңыз: «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Дүниежүзілік
сауда ұйымы принциптерінің жиынтығы».
Сыншылар ДСҰ-ның соңғы екі принцпін – «аз дамыған елдер үшін пайдасы көп» және «қоршаған ор
-
таны қорғау» принциптерін тиісті түрде шеше алмады деп мәлімдеді. Жоғарыда айтылған Доха раундының
сәтсіздігі аз дамыған елдердің өз экономикасының баяу даму прогресіне көңілінің толмауына негізделеді.
Кейінірек осы тарауда ДСҰ-ның қоршаған ортаны қорғау саласындағы сындары талқыланады.
144
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
5.3-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Дүниежүзілік сауда ұйымы принциптерінің жиынтығы
ДСҰ келісімдері
1980–1990 жылдары халықаралық сауда құқығын ырықтандырудың ұлғаюы байқалды. GATT-тың Уруг-
вай раундының сәтті аяқталғаны сауданы кең көлемде ырықтандыруға ықпал етті. GATT келісімінің тариф-
терді төмендету секілді өзінің дәстүрлі талаптарынан тысқары өзге де міндеттерді реттеуі еркін сауда қозға-
лысының қаншалықты кеңейгенін көрсетеді. ДСҰ-ны құрған ең негізгі құжат Дүниежүзілік сауда ұйымын
құру туралы келісім болды. Келісімге қосымшалар инвестициялар, қызметтер, технологияларды қорғау және
мемлекеттік сатып алу туралы қосалқы келісімдердің ұзақ тізбесін қамтиды. Келісімдер пакеті «ДСҰ келі
-
сімдері» деп аталады. Халықаралық экспорттаушылар мен импорттаушыларға тікелей қатысты, негізінен,
техникалық сипаттағы бірқатар келісімдерге мыналар жатады:
• Cанитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім;
• Саудадағы техникалық тосқауылдар туралы келісім;
• Кедендік бағалау кодексі;
• Жөнелту алдындағы тексеру туралы келісім;
• Тауарлардың шығу тегі ережелері туралы келісім;
• Импортты лицензиялау рәсімдері туралы келісім;
• Мемлекеттік сатып алу туралы келісім.
Осы тарауда кейінірек Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім (SPS) және
Саудадағы техникалық тосқауылдар туралы келісім (ТВТ) талқыланады. Осы кітапта талқыланатын басқа да
негізгі келісімдерге мыналар жатады: Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас келісім (GATS) (16-та
-
рау). Зияткерлік меншік құқығындағы сауда аспектілері туралы келісім (TRIPS) (18-тарау); Саудаға байла-
нысты инвестициялық шаралар туралы келісім (TRIМs) (20-тарау).
ДСҰ және «заңсыз» тауарлар импорты
Мемлекет ДСҰ ережелеріне сәйкес, GATT принциптерін бұзған нақты елдердің тауар импортына ке-
дергі келтіруіне болады. Бұл жазалау кедергілері әдетте шетелдік үкімет тарапынан компанияларға заңсыз
субсидиялар беру немесе экспорттаушыға сыртқы нарықта тауарларды демпингтеу айыбы тағылған кезде
жауап ретінде қабылданады. Субсидия дегеніміз – үкіметтің шетелдік өндіріс салаларына бермеген кейбір
жеңілдіктерді отандық өндіріс салаларына беруі. Демпинг – шетелдік компанияның тауарды нарықтағы ба
-
ғадан төмен бағамен экспорттауы және сатуы. Демпинг тауарлардың өзіндік құнынан төмен бағамен немесе
экспорттаушының өз елінде сатылатын тауарлардың бағасынан төмен бағада сатылу айғақтарынан көрініс
табады. Кез келген өтемақы шараларын (тарифтерді) қабылдағанға дейін, жауапкерге айналған ел дау шешу
Болжамды және транспарентті
Шетелдік компаниялар, инвесторлар және үкіметтер
сауда кедергілерінің өз бетімен көтерілмейтініне сенімді бо-
луы керек. Тұрақтылық пен болжамдылық инвестициялар-
ды ынталандырады, жұмыс орындары көбейеді және тұты-
нушылар таңдау және тауарды арзандату секілді бәсекенің
игілігін толығымен пайдалана алады.
Бәсекеге неғұрлым қабілетті
Нарықтық үлесті арттыру үшін экспорттық субсидия-
ларды және төмендетілген бағамен өнімдерді демпингтеу
сияқты «әділетсіз» тәжірибеге кедергі келтіру; ережелер-
дің әділеттікті не әділетсіздікті орнатуға тырысуы және
үкіметтер әділетсіз саудадан келтірілген зиянды өтеу үшін
қосымша импорттық баж салығын төлеткізу арқылы қа-
лай әрекет етуде, осының бәрі күрделі мәселе болып отыр.
Аз дамыған мемлекеттерге неғұрлым пайдалы
Оларға бейімделуге көбірек уақыт, барынша икемділік
және арнайы артықшылықтар беру керек; ДСҰ елдерінің
төрттен үш бөлігі – дамушы және өтпелі нарық экономика-
сы бар елдер. ДСҰ келісімдері оларға неғұрлым беймәлім
және олар үшін өте күрделі ережелеріне бейімделу кезеңде-
рін меңгеруге мүмкіндік береді.
Қоршаған ортаны қорғау
ДСҰ келісімдері ұйымға мүше елдерге тек қоршаған
ортаны қорғауды ғана емес, сондай-ақ халықтың денсаулы-
ғын, жануарлардың өлім-жітімге ұшырамауын, өсімдіктер
дүниесінің өсіп-өнуін қорғау шараларын қолдануға мүм-
кіндік береді. Десек те бұл шаралар ұлттық және шетелдік
компаниялар үшін бірдей қолданылуы керек. Тұжыра айт-
қанда, ұйымға мүше елдер қоршаған ортаны қорғау шара-
ларын протекционистік саясатты жасыру құралы ретінде
пайдаланбауы керек.
145
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
процесі арқылы ДСҰ рұқсатын алуға тиіс. Екі елдің тиісті іс-шаралары арнайы ДСҰ алқасына жіберіледі,
содан кейін ол шешім қабылдайды. Егер өтініш беруші жеңіске жетсе, онда алқа нақты құқық қорғау құрал
-
дарын қарастырып, заңсыз субсидия үшін тарифтерді көтеруге немесе демпингтік істер бойынша өтемақы-
лық баж салығының өсуіне рұқсат етеді.
ДСҰ-ның дау шешу процедурасы бойынша берілетін істердің көпшілігі – демпингке қарсы істер; бірнеше
істер заңсыз субсидиялармен байланысты және ал одан азырақ істер қорғау шараларына қатысты болып
отыр. Қорғау шаралары бойынша GATT принциптерін бұзғаны үшін кейбір ескерілмейтін жағдайлар қарас
-
тырылған. Қорғау шаралары GATT-тың XIX бабына сәйкес рұқсат етіледі және мыналарды көздейді:
Егер осы келісім бойынша күтпеген мән-жайлар мен міндеттемелерді орындау нәтижесінде кез келген тауар-
лар осы уағдаласушы тараптың аумағына осындай үлкен мөлшерде және отандық тауар өндірушілерге елеулі
зиян келтіруі мүмкін қауіп тудыратын немесе туындататын жағдайларда импортталса, (импорттаушы мем-
лекет) осындай залалды болдырмау немесе заладың орнын толтыру қажет болуы мүмкін мерзімге тоқтата
алады.
Алайда импорттаушы мемлекет импорттың ұлғаюы мен отандық өндіріс саласына келтірілген елеулі за-
лал арасындағы себепті байланысын дәлелдеуге тиіс. «Қорғау шаралары туралы келiсiм» қорғау шараларын
қолдану мерзiмiнің ұзақтығын төрт жылмен шектейді, егер отандық өнеркәсiп түрлі қауiп-қатерден әлі де
арыла алмаса, онда қорғау шараларын қолдану мерзімін тағы төрт жылға ұзартуға мүмкiндiк бередi. Им
-
порттаушы мемлекет кез келген шараларды қабылдағанға дейін алдымен экспорттаушы елмен кеңесуі керек.
Әдетте бұлар өтемақылық сауда жеңілдіктерін талқылайды.
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар туралы келісім
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісімде (SPS) тағам өнімдерінің
қауіпсіздігі және жануарлар мен өсімдіктерді қорғау стандарттарын қамтамасыз етудің негізгі ережелері
белгіленген. Cанитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісімде санитарлық және фито
-
санитарлық шаралардың мақсат-міндеттері төмендегіше айқындалады:
• адамның немесе жануарлардың өмірін олардың тағам өнімдеріндегі қоспаларға, ластаушы және ауру
тудырушы улы заттарға қатысты қауіп-қатерлерден қорғау;
• адам өмірін өсімдіктер мен жануарлардан тарайтын аурулардан қорғау;
• жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік қабілетін зиянкестерден, аурулардан немесе ауру тудырушы
организмдерден қорғау;
• мемлекетке зиянкестердің енуінен, тамырлануы немесе таралуынан басқа да залалды болдырмау, не
болмаса мұндай іс-әрекеттерді шектеу.
Тұтынушылардың мүдделерін немесе жануарларды қорғау үшін қоршаған ортаны қорғау шаралары (жо
-
ғарыда көрсетілгендерден басқа) санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісімге жат-
пайды. Бұл мәселелер саудадағы техникалық тосқауылдар туралы келісімде (TBT) қарастырылады.
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім мемлекеттерге өздерінің стандартта
-
рын белгілеуге мүмкіндік береді, бірақ бұл ережелер ғылымға сүйенеді. Санитарлық және фитосанитарлық
шаралар қолдану туралы келісім сауданы қорғау мақсатында негізсіз санитарлық және фитосанитарлық ша
-
раларды қолдануды шектейтін өзінің алдындағы GATT ережелеріне негізделген. Санитарлық және фито-
санитарлық шаралар қолдану туралы келісімнің негізгі мақсаты – кез келген үкіметтің тиісті деп санайтын
денсаулық сақтау деңгейін қамтамасыз ету үшін егемендік құқығын сақтауына, сонымен қатар бұл егеменді
құқықтар протекционистік мақсаттарда пайдаланылмауына және халықаралық саудаға қажетсіз кедергілер
тудырмайтынына кепілдік беруі.
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісімнің стандарты адам өмірін, жануар
немесе өсімдіктердің тіршілігін қорғау үшін қажет деңгейде ғана қолданылуы керек. Егер олардың тұты
-
нушылары тұтыну үшін қауіпсіз болатын азық-түлікпен қамтамасыз етілсе және азық-түлік импорттаушы
мемлекет тиісті деп санайтын стандарттар бойынша «қауіпсіз» деп табылса, мемлекеттер бірдей немесе ұқ
-
сас шарттары бар елдер арасында өз бетімен немесе негізсіз кемсіту жасамауға тиіс. Сонымен қатар отандық
өндірушілерді қорғау үшін қатаң қауіпсіздік пен денсаулықты сақтау ережелерін саудаға бөгет болатын жа
-
сырын кедергілерді ақтау ретінде пайдаланбауына кім кепілдік береді? Бұл сұрақтың жалғыз жауабы бар –
мүше-мемлекеттердің халықаралық стандарттарды, нұсқаулықтарды және ұсыныстарды олар бар болған
146
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
жағдайда қолдану керектігі. Тараудың келесі бөлігі санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану ту-
ралы келісімінің негізгі ерекшеліктерін қарастырады.
Санитарлық және фитосанитарлық шаралардың басты сипаттамалары
Барлық елдер тұтынушылар үшін азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және жануарлар мен өсімдік-
тер арасында зиянкестер мен аурудың таралуын болдырмау шараларын жүргізеді. Бұл санитарлық және
фитосанитарлық шаралар әртүрлі әдіспен жүргізілуі мүмкін, мысалы ауруға шалдықпаған аймақтардан ке-
летін өнімдерді тексеруді, арнайы өңдеуді немесе қайта өңдеуді, пестицидтер қалдықтарының максималды
деңгейлерін белгілеуді немесе рұқсат етілген белгілі бір тағамдық қоспаларды пайдалануды талап етеді.
Санитарлық (адам денсаулығы мен жануарлардың тіршілігін қорғау) және фитосанитарлық (өсімдіктер тір
-
шілігін қорғау) шаралар жергілікті өндірілген азық-түлік өнімдеріне немесе сол өңірдегі жануарлар мен
өсімдіктер ауруларына, сондай-ақ басқа елдердің өнімдеріне қолданылады.
ПРОТЕКЦИОНИЗМ ҚОРҚЫНЫШЫ
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар сипаты бойынша белгілі бір дәрежеде сауданы шектеуі де
мүмкін. Барлық үкіметтер азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және жануарлар мен өсімдіктердің тірші
-
лігін қорғау үшін белгілі бір сауда шектеулерінің қажеттігімен келіседі. Алайда кейде үкіметтер денсаулық
сақтауға қажет шектеулерден тыс кетіп, отандық өндірушілерді экономикалық бәсекеден қорғауға санитар
-
лық және фитосанитарлық шектеулерді қолданады. Денсаулық сақтауға қатысты іс жүзінде қажет емес са-
нитарлық немесе фитосанитарлық шектеу өте тиімді протекционистік құрал болуы мүмкін және ол техника-
лық күрделілігіне байланысты алдамшы және қиын кедергі болуы да ықтимал.
ШАРАЛАРҒА НЕГІЗДЕМЕ
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім бойынша мұндай шараларды тек та-
ғам өнімдерінің қауіпсіздігін және жануарлар мен өсімдіктердің тіршілігін қамтамасыз ету мақсатында ғана
қолдану талап етіледі. Атап айтқанда, келісімде осымен байланысты тәуекелдерді бағалау барысында назар
-
ға алынуға тиіс факторлар нақтыланады. Тағам өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және жануарлар
мен өсімдіктердің тіршілігін қорғау жөніндегі шаралар мүмкіндігінше бейтараптыққа және нақты ғылыми
деректерді талдау мен бағалауға негізделуі керек. Америка Құрама Штаттарының Үндістанға қарсы және
Америка Құрама Штаттарының Еуропа қауымдастығына қарсы істерді қараңыз, онда ұлттық санитарлық
және фитосанитарлық стандарттар тәуекелдерді бағалауға және санитарлық және фитосанитарлық шаралар
қолдану туралы келісімнің ғылыми негіздеріне сәйкес келмейді деп анықталған.
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісімнің негізгі ережелері 2.2 және 5.7-бап
-
тар деп есептеледі:
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісімнің 2.2-бабында «Келісімге мүше елдер-
де кез келген санитарлық және фитосанитарлық шаралар адам өмірін, жануарлардың немесе өсімдіктердің
өмірі мен тіршілігін қорғауға қажет дәрежеде ғана қолданылады, ғылыми принциптерге негізделеді және
жеткіліксіз ғылыми негізге сүйенбеген жағдайда ережелер сақталмаған болып саналады» делінген. Егер
тиісті ғылыми дәлелдер жеткіліксіз болса, «ұйымға мүше мемлекет қолда бар тиісті ақпаратқа негізделген
санитарлық немесе фитосанитарлық шараларды уақытша енгізе алады. Мұндай жағдайларда ұйымға мүше-
мемлекеттер тәуекелді неғұрлым объективті бағалау үшін қажет, оңтайлы мерзім ішінде қосымша ақпарат
алуға ұмтылады».
5.7-бапта «фитосанитарлық шаралар арқылы ұқсас шарттары бар ұйымға мүше мемлекеттерді өз еркімен
немесе негізсіз және халықаралық саудаға жасырын шектеулер орната алмайды» делінген.
ДСҰ-ның Саудадағы техникалық тосқауылдар туралы келісімінде (TBT) анықталғандай, стандарт деге-
німіз – сапа деңгейлері, қолдану, қауіпсіздік немесе өлшем деңгейі сияқты өнімнің сипаттарын анықтайтын
құжатта қамтылатын техникалық сипаттамалар. Стандарттарға терминология, белгілер, сынау, қаптау, таң
-
балау және затбелгі жапсыру талаптары да жатады.
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім елдерді тауарларды импорттауды
шектейтін осындай шаралар (қауіпсіздік немесе техникалық стандарттар) мен шектеулерді «жасырын меха
-
низмдер» ретінде қолдануға тыйым салады. «Елдер бір-бірінің шараларын балама деп есептеуге міндетті,
алайда экспорттаушы ел өзінің шаралары импорттаушы елдің санитарлық және фитосанитарлық қорғауы
деңгейіне жететінін көрсетуі керек», сонымен бірге «импорттаушы елдің бақылауға, сынауға және ұқсас
147
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
процедураға қол жеткізуін» қамтамасыз етуі қажет.
3
ДСҰ аясындағы АҚШ-тың Үндістанға қарсы ісінде ұлт-
тық қауіпсіздікті қамтамасыз ету шаралары (санитарлық және фитосанитарлық стандарттары), әсіресе олар
жасырын шектеулер ретінде әрекет еткенде, саудаға қалай әсер етуі мүмкін екені көрсетіледі.
Халықаралық стандарттар
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім үкіметтерді халықаралық стандарт-
тарға, нұсқаулықтарға және ұсыныстарға сәйкес келетін ұлттық санитарлық және фитосанитарлық шаралар-
ды әзірлеуге ынталандырады. Бұл процес «үйлесімділік» деп аталады. ДСҰ өздігінен мұндай стандарттарды
қазір де, болашақта да жасамайды. Дей тұрғанмен, ДСҰ-ға мүше елдер үкіметтерінің көпшілігі басқа халық-
аралық органдарда осы стандарттарды әзірлеуге қатысады. Стандарттарды осы саладағы жетекші ғалымдар
мен мемлекеттік денсаулық сақтау мамандары даярлайды және стандарттар халықаралық зерттеу мен шолу
-
дан өтеді.
Халықаралық стандарттар көптеген елдердің, соның ішінде дамыған елдердің, ұлттық талаптарына қара
-
ғанда жоғары, бірақ санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім үкіметтерге халық-
аралық стандарттарды пайдаланбауға ашық рұқсат береді. Алайда ұлттық талаптың нәтижесінде саудаға
үлкен шектеу қойылса, онда мемлекеттен оның жарамды деп келген денсаулық сақтау деңгейінің тиісті ха
-
лықаралық стандартқа сай келмеуін көрсететін ғылыми негіздеме талап етіледі.
АҚШ-тың Үндістанға қарсы ісі
ДСҰ-ның үй құстарын және басқа да ауыл шаруашы-
лығы өнімдерін импорттау туралы шешімі (2014 жылғы
14 қазан).
2012 жылғы 6 наурызда АҚШ Үндістанның құс-
тұмауына (Avian Inuenza) байланысты алаңдаушылық
білдіріп, әртүрлі ауыл шаруашылығы өнімдерін импорт-
тауға тыйым салғанына қатысты оның түсініктеме бе-
руін сұрады. Мұнда мынадай таласты мәселелерге назар
аударылды: 1898 жылғы Мал шаруашылығы өнімдерін
импорттау туралы Үндістан заңы (1898 жыл, № 9 заңы)
(«Мал шаруашылығы туралы» заң); Үндістанның Мал
шаруашылығы өнімдері, сүт және балық шаруашылығы
департаменті жариялаған бірқатар бұйрықтар; сондай-ақ
осы мәселеге қатысты енгізілген шаралар мен өзгерістер.
АҚШ бұл шаралар санитарлық және фитосанитар-
лық шаралар қолдану туралы келісімнің ережелерімен,
сондай-ақ GATT келісімінің I және XI баптарымен сәй-
кес келмейтінін мәлімдеді. 2012 жылғы 15 наурызда
мұны Колумбия да қолдап, бұл ретте АҚШ-ты қолда-
ған консультативтік органға қосылуға өтініш берді.
2012 жылы 11 мамырда Америка Құрама Штаттары ар-
битраж алқасын құруды сұрады.
Арбитраж алқасы мен апелляциялық
органның рәсімі
2012 жылғы 25 маусымда дау шешуші орган (DSB)
арбитраж алқасы құрылды. Аргентина, Австралия, Бра-
зилия, Қытай, Колумбия, Эквадор, Еуропалық одақ, Гва-
темала, Жапония және Вьетнам үшінші тұлға ретінде өз
құқықтарын сақтады. 2013 жылы 5 тамызда алқаның тө-
рағасы дау шешуші органға алқаның өз соңғы баяндама-
сын 2014 жылдың маусымынан ерте жарияламайтынын
хабарлады.
Қорытындының қысқаша мәні
Бұл дау Үндістанның Дүниежүзілік жануарлар тірші-
лігін қорғау ұйымына (OIE) құстұмау (NAI) туралы ха-
барлаған елдерден кейбір ауыл шаруашылығы өнімдерін
әкелуге тыйым салуына қатысты болды. Бұл импортқа
тыйым салу Үндістанның құстұмауына (AІ1) қатысты
шаралары арқылы жүзеге асырылды, атап айтқанда:
(1) 2001 жылғы Мал шаруашылығы заңына сай өзгеріл-
ген, Мал шаруашылығы өнімдерін импорттау туралы
1898 жылғы заң (Мал шаруашылығы заңы); (2) Үндіс-
танның Мал шаруашылығы, сүт өнімдері және балық
шаруашылығы департаменті (DAHD) шығарған 1663(E)
заңдық күші бар қаулысы.
Құрама Штаттар Үндістанның AI шараларын тиісті
халықаралық стандарттарға (құрлықтағы жануарларды
қорғау туралы халықаралық OIE кодексіне) немесе ғы-
лыми тәуекелді бағалауға негізделмеген импорттық ты-
йым деп шағымданды. АҚШ арбитраж алқасынан Үн-
дістандағы AI шаралары санитарлық және фитосанитар-
лық шаралар қолдану туралы келісімнің бірқатар ереже-
леріне сәйкес келмейді деп қорытындылауын сұрады:
(1) 2.2-бап (санитарлық және фитосанитарлық шаралар
адам денсаулығын, жануарлар мен өсімдіктер тіршілігін
қорғауға қажет деңгейде ғана қолданылуға тиіс және
осы шараларды ғылыми принциптерге негіздеу міндет-
темесі бар); (2) 2.3-бап (өз еркімен немесе негізсіз кем-
сітуге тыйым салу); (3) 3.1-бап (халықаралық стандарт-
тарға негізделген санитарлық және фитосанитарлық
шараларды үйлестіру); (4) 5.1 және 5.2-баптар (тәуекел-
дерді бағалау бойынша міндеттемелер); (5) 5.6-бап (са-
нитарлық және фитосанитарлық шаралардың талаптан
тыс сауданы шектемейтінін қамтамасыз ету міндетте-
месі); (6) 6.1 және 6.2-баптар (аймақтық жағдайларға
қатысты шараларды бейімдеу); (7) 7-бап, қосымшалар
В(2) және В(5) (а), (b) және (d) (жариялауға, хабарлауға
және транспаренттікке қойылатын талаптар), сондай-ақ
1994 жылғы GATT-тың XI бабы (сандық шектеулерді
жалпы жою). Жауап ретінде Үндістанның негізгі дәлелі
оның AI шаралары санитарлық және фитосанитарлық
шаралар қолдану туралы келісімнің 3.2-бабына (OIE
құрлықтағы жануарларды қорғау кодексі), санитарлық
және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім-
нің басқа да ережелеріне (оның ішінде санитарлық және
148
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
фитосанитарлық шаралардың ғылыми негізі болуын
талап ететін) және 1994 жылғы GATT келісіміне сәйкес
деп есептеуінде болып отыр. Сондай-ақ Үндістан АҚШ
алқасы талабының Дауды шешуді реттейтін ережелер
мен рәсімдер туралы келісімнің 6.2-бабына (белгілі бір
шараларды анықтау) сәйкестігіне қатысты алдын ала
шешім шығарту үшін алқаға екі жеке өтінім ұсынды.
Арбитраж алқасы санитарлық және фитосанитарлық
шаралар қолдану туралы істе көп қолданылатын тәсіл –
даудың белгілі бір аспектілері бойынша сарапшылар мен
халықаралық ұйымдардан кеңес алуға жүгіну туралы
шешім шығарды. Алқа OIE ұйымынан OIE құрлықтағы
жануарларды қорғау кодексін түсіндіруге және AI қада-
ғалау режимі бойынша үш сарапшымен Үндістанның
ішкі шараларына және ауруға байланысты жағдайына
ерекше көңіл бөле отырып консультация өткізді.
Алдын ала шешімге байланысты Үндістанның алғаш-
қы өтініші бойынша 2013 жылы 22 мамырда алқа алдын
ала шешім туралы қаулы шығарды, ол ұйым мүшелеріне
2013 жылдың 28 маусымында таратылды және артынан
алқаның есебіне сілтеме ретінде енгізілді. Арбитраж ал-
қасы санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолда-
ну туралы келісім бойынша АҚШ-тың талаптарын еске-
ре отырып, Үндістандағы AI шараларының санитарлық
және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім-
нің А(1) қосымшасының мағынасына сәйкес санитарлық
және фитосанитарлық шаралары болып саналатын және
келісім бойынша алдын ала қарастырылатын мәселе ре-
тінде шешті.
Сондай-ақ арбитраж алқасы:
• Үндістанның AI шаралары санитарлық және фи-
тосанитарлық шаралар қолдану туралы келісімнің
3.1-бабына сәйкес келмейді, өйткені олар «тиісті
халықаралық стандартқа (OIE құрлықтағы жануар-
ларды қорғау кодексінің 10.4-тарауы) негізделмеген;
• Үнді AI шаралары санитарлық және фитосанитар-
лық шаралар қолдану туралы келісімнің 5.1, 5.2 және
2.2-баптарына сәйкес келмейді, өйткені олар тәуекел-
ді бағалауға негізделмеген;
• Үндістанның AI шаралары санитарлық және фито-
санитарлық шаралар қолдану туралы келісімнің
2.3-бабына сәйкес келмейді, себебі олар бірдей не-
месе ұқсас шарттар басым болатын жағдайда мүше
елдер арасында жөнсіз және негізсіз алалаушылық
орнатады және халықаралық саудада жасырын шек-
теу түрінде қолданылады;
• Үндістанның AI шаралары санитарлық және фито-
санитарлық шаралар қолдану туралы келісімінің
5.6 және 2.2-баптарына сәйкес келмейді, өйткені олар
Үндістанға қажет қорғау деңгейінен әлдеқайда асып,
елеулі түрде сауданы шектейді, сондықтан оларды
қолдану адам өмірін және жануарлар тіршілігін қор-
ғау үшін қажет шегінен шығып кетеді;
• Үндістанның AI шаралары санитарлық және фито-
санитарлық шаралар қолдану туралы келісімнің
6.2 және 6.1-баптарына сәйкес келмейді, өйткені
олар ауруға шалдықпаған аймақ және ауру деңгейі
төмен аймақ деген тұжырымдаманы мойындамайды,
сондай-ақ олар осы аймақтар үшін санитарлық және
фитосанитарлық шаралар қолдану туралы мәселе-
лерге мүлде бейімделмеген;
• Үндістан санитарлық және фитосанитарлық шаралар
қолдану туралы келісімнің 7-бабының В(2)-қосым-
шасына, В(5) (а), (b) және (d) қосымшаларына сәйкес
әрекет етпеді, өйткені ол бірқатар хабарлама мен жа-
риялау талаптарын орындамады.
2015 жылдың 26 қаңтарында Үндістан арбитраж ал-
қасының шешімімен келіспей, апелляциялық шағым тү-
сірді. 2015 жылы 4 маусымда апелляциялық орган өзінің
қорытындысын шығарды:
Апелляциялық органның қорытындылары
1-қорытынды: Апелляциялық орган арбитраж алқа-
сымен келіседі. Үндістандағы AI шараларының негізгі
кемшіліктері мыналар: (1) тәуекелді бағалауға негіздел-
меген (2.1-бап); (2) адамның өмірін, жануарлар мен өсім-
діктердің тіршілігін қорғау шараларының қажет мини-
мум екені туралы дәлелдемелер ұсынбады; (3) осындай
дәлелдемелердің ғылыми принциптерге негізделгенін
көрсетпеді (2.2-бап). Алайда апелляциялық орган алқа-
ның Үндістанның шектеулері халықаралық стандарт-
тарға негізделмеген және ғылыми негіздемесі жоқ деп
қарастыруы қате деп санайды. Осылайша апелляция-
лық орган Үндістанның AI шаралары 2.2-бабына қайшы
екені туралы алқаның қорытындыларымен ішінара ке-
ліспеді. Ал апелляциялық орган Үндістанның 5.1 және
5.2-баптарына сәйкес тәуекелдерді бағалау бойынша
міндеттемелерін орындамағанын мәлімдейтін алқаның
қорытындыларын қолдады.
2-қорытынды: Апелляциялық орган алқаның, Үн-
дістанның мәлімдегеніндей, құрлықтағы жануарлар-
ды қорғау туралы халықаралық OIE кодексіне қатысты
OIE ұйымымен кеңесу кезінде дауды шешуді реттеудің
ережелері мен рәсімдері туралы келісімнің 13.2-бабына
сәйкес емес әрекет жасамады деген қорытындыға келді.
Апелляциялық орган алқаның Үндістанның AI шарала-
ры тиісті халықаралық стандарттарға негізделмегенімен
де, сонымен қатар «сәйкес келмейді» деген шешімімен
де келіседі (3.1 және 3.2-баптар).
3-қорытынды: Aпелляциялық орган алқа Үндістан-
ның AI шаралары 6-бапты бұзғаны туралы қорытынды-
сын мақұлдады, өйткені олар AI шаралары туралы OIE
ұйымын хабардар еткен кез келген елдің барлық импор-
тына тыйым салуды талап етеді, сол себепті осы елдерге
құстұмауынан ада аймақтардан импорттау мүмкіндігін
жоққа шығарды. Осы себепті апелляциялық орган ал-
қаның қорытындысымен келісті, Үндістанның AI шара-
лары аймақтық жағдайларға өз шараларын бейімдеу бо-
йынша міндеттемелерімен сәйкес келмейтінін анықтады
(6.1 және 6.2-баптар).
4-қорытынды: Aпелляциялық орган арбитраж алқа-
сының Америка Құрама Штаттары Үндістанның тиісті
қорғау деңгейіне қол жеткізе алатын балама шараларды
анықтағанын және алқаның балама шараларды айқын-
дау кезінде қателеспегенін анықтады. Aпелляциялық
орган Үндістанның AI шаралары 5.6-бабына сәйкессіз-
дігі туралы алқаның қорытындыларын қолдайды, себебі
бұл шаралардың сауда шектеулері Үндістанның тиісті
қорғау деңгейіне қол жеткізуіне қажет мөлшерден әлде-
қайда көп.
5-қорытынды: Aпелляциялық орган Үндістанның AI
шаралары бойынша өз еркімен немесе негізсіз кемсіту-
шілікке жол бермеу бойынша 2.3-бабына сәйкес болма-
ғаны туралы алқаның қорытындысын қолдайды.
Түйін
• Мемлекеттің өнімі, денсаулық сақтау және қауіпсіз-
дік стандарттары жасырын сауда кедергілері ретінде
пайдаланылмауға тиіс.
149
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
• Ұлттық реттеуші органдар ДСҰ келісімдерінің шең-
берінде елдің міндеттемесі мен ықтимал денсаулық
сақтау, қауіпсіздік және қоршаған орта мәселелері
арасында тепе-тендікті сақтауы керек.
• ДСҰ-ның санитарлық және фитосанитарлық шаралар
қолдану туралы келісімі бойынша денсаулық сақтау,
қоршаған орта және қауіпсіздік стандарттары ғылы-
ми дәлелдерге сай негізделуін, соған сәйкес шетелдік
импорттаушылар үшін ашық болуын және қажетінен
артық қолданылмауын талап етеді.
Стандарттарды талаптарға сәйкестендіру
Климаттың, зиянкестер мен аурулардың не болмаса азық-түлік қауіпсіздігі жағдайларының айырмашы-
лығына байланысты түрлі елдерден келетін азық-түлік, мал өнімдері, өсімдік өнімдерінің барлығына бірдей
санитарлық және фитосанитарлық талаптар енгізу әрқашан қисынды бола бермейді. Сол себепті санитарлық
және фитосанитарлық шаралар кейде тиісті азық-түлік, мал өнімдері немесе өсімдік өнімдерінің шыққан
еліне байланысты әртүрлі болады.
Бұл санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісімде ескерілген. Үкіметтер сондай-
ақ саяси шекараларға жатпайтын, ауруға шалдықпаған аймақтарды тануы және осы аймақтардан келетін
өнімдерге қойылатын өздерінің талаптарын бейімдей білулері керек. Солай бола тұрса да, келісім санитар
-
лық және фитосанитарлық шараларды отандық тауар өндірушілер мен шетелдік жеткізушілерге қолдану
кезінде негізсіз алалаудың болмауын тексереді.
Балама шаралар
Егер тәуекелдің тиісті деңгейіне сауданы шектемей, балама құралдармен (мысалы, емдеу, карантин неме-
се кеңейтілген тексерулер) қол жеткізу мүмкін болса, онда импорттаушы ел денсаулық сақтау саласындағы
мақсаттарына жету үшін аз, шектеулі стандарттарды қабылдауы керек. Сонымен қатар басқа ел қолданы
-
латын шаралар денсаулық сақтаудың бірдей деңгейін қамтамасыз ететінін көрсете алса, оларды балама деп
қабылдауға болады. Бұл қорғау шараларының сақталуына көмектеседі, сонымен қатар тұтынушылар үшін
қауіпсіз тағам өнімдерінің молдығы мен әралуандығын, өндірушілер үшін қауіпсіз материалдардың қолже
-
тімдігі мен адал экономикалық бәсекені қамтамасыз етеді.
Тәуекелдерді бағалау
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім ондай шаралар мен оларды қолдану
себептерінің импорттаушыларға ашық болуын талап етеді. Мемлекеттер нақты тәуекелдерді тиісті түрде
бағалау барысында санитарлық және фитосанитарлық шараларды белгілеуі керек, ал қажет болған жағдайда
қандай факторларды ескеретінін, қолданған бағалау рәсімдерін және тиімді деп санайтын тәуекел дәрежесін
хабарлауы керек.
Көптеген елдердің үкіметтері азық-түлік қауіпсіздігі, жануарлар мен өсімдіктер тіршілігін сақтау сала
-
сында тәуекелдерді бағалауды қолданса да, санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы ке-
лісім ДСҰ-ға мүше барлық үкіметтер арасында және барлық тиісті өнімдер үшін тәуекелдерді бағалауды
жүйелі әрі кеңінен қолдануға шақырады.
Транспаренттік
Үкімет басқа елдерге саудаға әсер ететін кез келген жаңа немесе өзгертілген санитарлық және фитоса-
нитарлық талаптарын хабарлауға және жаңа не болмаса қолданыстағы шаралар туралы неғұрлым көбірек
ақпарат сұрауларына жауап беру үшін кеңселер (анықтама пункттерін) құруға тиіс. Сондай-ақ олар азық-
түлік қауіпсіздігі ережелерін, жануарлар мен өсімдіктердің тіршілігін қорғау ережелерін қалай қолданаты-
нын тексеру үшін ашық болуы керек. ДСҰ-ға мүше мемлекеттердің үкіметтері арасындағы жүйелі ақпа-
рат және тәжірибе алмасу ұлттық стандарттарды одан әрі нығайта түседі. Мұндай транспаренттіктің артуы
тұтынушылардың, сондай-ақ сауда әріптестерінің мүдделерін қажетсіз техникалық талаптар арқылы орын
алатын жасырын протекционизмнен қорғайды.
ДСҰ шеңберінде Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісімін іске асыруға бай
-
ланысты барлық аспектілері бойынша мүше-мемлекеттердің үкіметтері арасында ақпарат алмасу форумы
150
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
ретінде арнайы комитет құрылды. Санитарлық және фитосанитарлық шаралар жөніндегі комитет келісімнің
сақталуын қарайды, сауда үшiн ықтимал әсері бар мәселелерді талқылайды және тиісті техникалық ұйым
-
дармен тығыз ынтымақтастықты қолдайды. Санитарлық және фитосанитарлық шараларға қатысты сауда-
саттық дау-жанжалдарында келіспеушіліктерді ДСҰ аясында реттеу үшін әдеттегі рәсімдерді қолдануға,
сондай-ақ тиісті ғылыми сарапшылардың ақыл-кеңестерін пайдалануға күш салады.
Генетикалық модификацияланған азық-түлік ісі
Америка Құрама Штаттары генетикалық модификацияланған тағамдарға (генетикалық модификациялан-
ған организмдер немесе ГМО) қауіпсіздігі мен пайдасы жөнінен барынша оң көзқараста. Еуропа Одағына
қарсы сауда ісінде «Еуропа қауымдастығындағы тұтынушылар денсаулығы мен қоршаған ортаға ешқандай
жағымсыз салдарсыз ГМО-ның артықшылықтарын пайдаланған» делінген және қазіргі заманғы биотехно
-
логия анығырақ және нәтижелі әдістерді әзірлеуді жалғастыруда, биотехнологиялық өнімдердің қауіпсіздігі
туралы ғылыми қорытындылар эмпирикалық деректермен расталатынын мәлімдейді.
Еуропалық одақтікі – ГМО-ны жақтамайтын да, даттамайтын да бейтарап ұстаным. Еуропалық одақ
ГМО өнімдері беретін ықтимал артықшылықтарды мойындайтынын мәлімдейді, бірақ оның денсаулыққа
ұзақмерзімді әсері белгісіз деп есептейді. Еуропалық одақ тұтастай ұйым ретінде және мүше елдері ұлттық
деңгейде ЕО шеңберінде ГМО-ны импорттау және сатуды мақұлдағанға дейінгі сақтық принципіне негіз
-
делген арнайы шараларды жүзеге асырды (төменде осы принципті талқылауды қараңыз). Америка Құрама
Штаттары Дүниежүзілік сауда ұйымының бірқатар талқылау процедураларында бұл шараларға қарсы әл-
әзір бітпес күрес бастады. Төмендегі Америка Құрама Штаттарының Еуропа қауымдастығына қарсы ісі
АҚШ-тың Еуропалық одаққа қарсы сот ісі жиынтығының ДСҰ дау реттеу процесінде шешілуін қамтиды.
Сақтық принципі
Сақтық принципінің негізгі идеясы: кей жағдайларда ғылыми факт ретінде қауіптің бар екенін анықтау
үшін дәлелдер жеткіліксіз болса да, қауіпке қарсы іс-қимыл шаралары қолданылуы керек. Толық ғылыми
дәлелдердің болмауы – принципті қолданудың алғышарты; егер ғылыми дәлелдер сенімді болса, онда бұл
шара сақтықтан гөрі алдын алу шарасы болар еді. Сақтық принципі бойынша, қандай да бір заттың қорша
-
ған ортаға зиян келтіруін дәлелдей алмаса, не оны теріске шығара алмаса, іс-әрекет әрі қарай өрбімеуге және
зат қоршаған ортаға мүлдем шығарылмауға тиіс. Егер принцип дұрыс қолданылса, дәлелдеу ауыртпалығы
ықтимал ластаушы өндіріс салаларына немесе елдерге жүктеледі.
Америка Құрама Штаттарының Еуропалық қауымдастыққа қарсы ісі
Азық-түліктегі генетикалық модификацияланған ор-
ганизмдер ісі (DS 291, 292 және 293)
Еуропа қауымдастығы генетикалық модификация-
ланған организмдер (ГМО) бар азық-түліктерді импорт-
тауға бесжылдық мораторий жариялады. Нақтырақ айт-
қанда, тыйым биотехнология әдістері арқылы өсірілген
немесе генетикалық түрлендірілген дақылдарға қатысты
болды. 2003 жылдың мамыр айында АҚШ, Аргентина
және Канада Дүниежүзілік сауда ұйымына ресми ша-
ғым жіберді. Шағымда мораторийдің ДСҰ келісімдері
бойынша саудаға заңсыз кедергі болатыны мәлімделді.
Америка Құрама Штаттарының ауыл шаруашылығы мен
азық-түлік импортына әсер ететін Еуропа қауымдасты-
ғы және оның мүше-мемлекеттерінің қабылдаған белгілі
бір шаралары бойынша Еуропа қауымдастығымен кеңес
жүргізуді талап етті. Жалпы алғанда, бұл өнімдер Еуро-
па қауымдастығында импорттау мен маркетинг жүргізу
үшін мақұлданған болса да, жалпыеуропалық марато-
рийлермен қатар қауымдастықтың бірқатар елдері био-
технологиялық өнімдердің маркетингінің жүргізілуі мен
импортталуына ұлттық тыйым салуды қолдайды.
4
Америка Құрама Штаттарының мәліметтеріне назар
аударсақ, шаралар ДСҰ-ның санитарлық және фитосани-
тарлық шаралар қолдану туралы келісімі бойынша Еуро-
па қауымдастығы міндеттемелеріне, 1994 жылғы GATT
келісімінің I, III, X және XI баптарына; Ауыл шаруашы-
лығы туралы келісімге және Саудадағы техникалық тос-
қауылдар туралы келісіміне сәйкес келмейді. Австралия,
Аргентина, Бразилия, Канада, Чили, Колумбия, Үндіс-
тан, Мексика, Жаңа Зеландия және Перу АҚШ-пен бірге
кеңес жүргізуге қосылды.
Арбитраж алқасы және апелляциялық
орган талқылауы
Арбитраж алқасы Еуропа қауымдастығы биотехно-
логиялық өнімдерді мақұлдау бойынша жалпы de facto
мораторийін қолданғанын және мораторийдің санитар-
лық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы ке-
лісімін бұзғанын анықтады, себебі de facto мораторийі
Еуропа қауымдастығының мақұлдау процедураларын
аяқтауды негізсіз кешіктірді.
151
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
Жалпы мораторий тәуекелдерді бағалауға
негізделмеген
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану
туралы келісімнің 5.1 (тәуекелді бағалау) және 2.2 (жет-
кілікті ғылыми дәлелдер) баптары: Еуропа қауымдасты-
ғы мораторийі материалдық емес, процедуралық шешім
болғандықтан, тәуекелге қатысты қажет бағалау және
жеткілікті ғылыми дәлелдер жиналмаған. Алқа жалпы-
лама мораторий Еуропа қауымдастығының мақұлдау рә-
сімін аяқтаудың негізсіз кідірісіне әкелді деп шешті.
Белгілі бір өнімге қатысты жеткілікті
ғылыми дәлелдерге негізделмеген
қорғау шаралары
Алқаның пайымдауынша, олар тексерген белгілі бір
өнімдерге қатысты 27 арнайы мақұлдау рәсімінің 24-де
рәсім негізсіз кідіртудің салдарынан аяқталмай қалған.
Еуропа қауымдастығына мүше мемлекеттердің қорғау
шараларына қатысты алқа оларды санитарлық және
фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісімнің
анықтамасына сай тәуекелдерді бағалауға негізделмеге-
нін және жеткілікті ғылыми дәлелдері жоқ деп болжады.
Дау шешуші орган алқаның баяндамасын қабылдады.
Қабылданған баяндаманы жүзеге асыру
2007 жылы 21 маусымда Америка Құрама Штатта-
ры мен Еуропа қауымдастығы дау шешуші орган (DSB)
ұсынымдары мен шешімдерін орындау үшін оңтайлы
мерзім он екі ай болатынына келіскені туралы дау шешу-
ші органға хабарлады.
Түйін
• Егер елдер арасында денсаулық пен қауіпсіздік
стандарттарында елеулі айырмашылықтар бар
болса, ДСҰ-ның дауды шешу жүйесі (төменде
көрсетілгендей) дауды рұқсат етілген тиімді ше-
шіммен аяқтауы үшін алты жылын жұмсайды.
Осындай тым ұзаққа созылған процестің екі се-
бебі ГМО істерінде көрсетілген. Біріншісі – ден-
саулық сақтау мәселелерінің күрделілігі және
ғылыми дәлелдемелерді қолдау мен қолдамаудың
сөзбұйдалыққа ұрынатыны. Екіншісі – ұтылған
мемлекеттер ДСҰ шешімін толығымен орында-
мауы мүмкін, сондықтан орындамаған тарапқа
жауап қайтару санкцияларын жүзеге асыру ДСҰ
тарапынан мақұлдануы үшін одан әрі келіссөздер
мен рәсімдер жалғасады.
• ГМО өнімдерінің импортталуына қарсы Еуро-
палық одақтың жалпы мораторийін ақтау үшін
санитарлық және фитосанитарлық шаралар қол-
дану туралы келісім екі талаптың орындалуын
талап етеді – объективті тәуекелді бағалау және
стандарттарды енгізуді қолдау үшін жеткілік-
ті ғылыми дәлелдердің болуы. ДСҰ Еуропалық
одақтың өз денсаулық стандартын қолдау үшін
талап етілетін ғылыми дәлелдерді анықтайтын
тәуекелді бағалау жүргізбегенін анықтады.
• ДСҰ сондай-ақ кейбір өнімдерге арналған ден-
саулық сақтау стандарттарын қолдайтын ғылыми
дәлелдер жеткіліксіз деп шешті.
• ДСҰ аясындағы санитарлық және фитосанитар-
лық шаралар қолдану туралы келісім қоршаған
ортаны қорғау заңындағы сақтық принципін қа-
былдамайды (төменде көрсетілген).
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім және
Саудадағы техникалық тосқауылдар туралы келісім (TBT)
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы және Саудадағы тосқауылдар туралы келі-
сімдер халықаралық сауданы негізсіз шектейтін заңсыз ұлттық стандарттар мен саясатқа бағытталған. Са-
нитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісімде азық-түлік импортына қолданылатын
денсаулық пен қауіпсіздік стандарттарына баса назар аударылады, ал Саудадағы техникалық тосқауыл
-
дар туралы келісімнің шеңбері жасырын сауда кедергісі ретінде әрекет ететін кез келген өнімге арналған
техникалық стандарттарға тыйым салу әрекетінен ауқымдырақ. Саудадағы техникалық тосқауыл туралы
келісім бойынша мемлекеттер мүмкіндігінше халықаралық стандарттарды пайдалануға тиіс және өз елде
-
рінде орнатылған «ақпараттық орталықты» барлық тиісті өзгерістер туралы хабардар етіп отыруы керек.
Саудадағы техникалық тосқауылдар туралы келісім санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану
туралы келісіммен анықталған санитарлық немесе фитосанитарлық шаралар жағдайларын қоспағанда,
барлық техникалық регламенттерді, ерікті стандарттарды және олармен сәйкестікті қамтамасыз ету рәсім
-
дерін қамтиды.
Саудадағы техникалық тосқауыл шаралары автокөлік қауіпсіздігінен бастап энергияны үнемдейтін қон
-
дырғыға және азық-түлік салатын картонның пішініне дейінгі кез келген мәселені қамтуы мүмкін. Адамның
денсаулығына қатысты мысалдар келтірсек, Саудадағы техникалық тосқауыл шаралары фармацевтикалық
шектеулерді және темекіні таңбалауды да қамтуы мүмкін. Азық-түлік таңбалауға қойылатын талаптардың
көпшілігі, тамақтану талаптары мен мәселелері, сапасы мен қаптау ережелері санитарлық және фитосани
-
тарлық шаралар қолдану туралы келісім бойынша емес, Саудадағы техникалық тосқауыл туралы келісім
152
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
бойынша жүзеге асырылады. Алайда тағамның микробиологиялық бұзылуына немесе ветеринарлық препа-
раттардың қалдығы, пестицидтердің рұқсат етілген деңгейлерін белгілеуге немесе рұқсат етілген тағамдық
қоспаларды анықтауға қатысты ережелер санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келі
-
сімге жатады. Сонымен қатар санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім азық-түлік
қауіпсіздігіне тікелей қатысы бар кейбір қаптау және таңбалау талаптарын қамтиды.
Бұл екі келісімде ортақ элементтер, соның ішінде негізгі алаламау міндеттемелері мен ұсынылған ша
-
ралар туралы алдын ала хабардар ету және ақпараттық бюроны (ақпараттық орталық) құру туралы ұқсас
талаптар бар. Алайда негізгі ережелердің көпшілігі әртүрлі болып келеді. Мысалы, екі келісім де халықара
-
лық стандарттарды қолдануға ынталандырады, бірақ санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану
туралы келісімге сәйкес, азық-түлік қауіпсіздігі стандарттарының денсаулыққа төндіретін ықтимал қаупі
ғылыми дәлелдемелер арқылы анықталуы керек. Саудадағы техникалық тосқауылдар туралы келісімге сәй
-
кес, мемлекеттер халықаралық стандарттардың басқа да себептерге, соның ішінде негізгі технологиялық
мәселелерге байланысты, қолдануға келмейді деп шеше алады. Қажет болған жағдайда үкімет ұлттық қауіп
-
сіздік немесе алаяқтық тәжірибенің алдын алу сияқты мақсаттарға қол жеткізу үшін Саудадағы техникалық
тосқауылдар туралы ережелерді енгізе алады. Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы
және Саудадағы техникалық тосқауылдар туралы келісімдердің мақсаттары мен ережелері әртүрлі болған
-
дықтан, импорттаушы немесе экспорттаушы олардың өнімдері санитарлық және фитосанитарлық шаралар
қолдану туралы келісіміне не болмаса Саудадағы техникалық тосқауылдар туралы келісіміне немесе екеуіне
де сәйкес пе, жоқ па, оны білуі де маңызды.
Дүниежүзілік сауда ұйымының басқа келісімдері
Басқа келісімдер де ұлттық импорт талаптарына тікелей қатысты. Кедендік бағалау кодексі елдердің
импортталатын тауарлар құнын бағалауға қатысты мәселелерін стандарттауға тырысады. Ол бағалаудың
қосымша дәлелдемелерін беру үшін импорттаушыға дәлелдеу ауыртпалығын жүктейді. Алайда мемлекет
импорттаушыға елдің мәселелеріне жауап беру үшін жеткілікті мүмкіндік беруі керек. Осымен байланысты
Жүкті жөнелту алдындағы тексеру туралы келісім импорттаушы елдің жүкті тиеу алдындағы тексеріс
құқығына қатысты. Тауардың сапасы, саны және бағасы бойынша алдын ала тексерудің осы құқығы тек
дамушы елдерге беріледі. Дамушы елдердің шектеулі ресурстарына байланысты Тарифтер мен сауда жө
-
ніндегі бас келісім (GATT) экспорттау елінде тауарларды тексеру үшін жеке компанияларды тарту құқығын
мойындайды. Импортты лицензиялау рәсімдері туралы келісім өтініш беру рәсімдерінің мүмкіндігінше
қарапайым болуға тиіс деген принципке негізделген. Тауарлардың шығарылған жері туралы бірыңғай ере
-
желерді жасау бойынша жұмыс жалғасуда және болашақта бақылануға тиіс.
Сандық шектеулер. Квоталар мен эмбарго
Саудадағы сандық шектеу елге импортталатын тауарлардың нақты мөлшерін шектеу немесе оның алдын
алуға қатысты. Импорттаушы ел отандық кәсіпкерлікті қорғау (квоталар) мақсатында, денсаулыққа және
қауіпсіздікке алаңдаушылық таныта отырып, тауарларды елге кіргізуге жол бермей (мораторийлер) им
-
порттық тауарлардың санын азайтуы мүмкін және саяси себептерге байланысты (эмбарго) белгілі бір елден
тауарларды импорттауға толық тыйым салуы мүмкін. Жоғарыда талқыланған ГМО азық-түлік ісі генети
-
калық модификацияланған тамақ өнімдерінің импортына Еуропалық мораторийге қатысты сандық шектеу
енгізді. Сандық шектеулер әдетте квоталар, импорт немесе экспорттық лицензиялар, экспортқа ерікті түрде
шектеулер қою сияқты басқа да шаралар арқылы іске асады.
Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім белгілі бір жағдайларда болмаса, осы шектеулерді жоюды
талап етеді. Ұйымға мүше мемлекеттердің сандық шектеулер туралы хабарламалары қоғам үшін ашық
Дүниежүзілік сауда ұйымының деректер базасында жиналады. Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісімнің
XI бабы «Сандық шектеулерді жалпы жою» деп аталады және белгілі бір ерекше жағдайға қатысты сирек, аз
ғана сандық мөлшерге жатқызылғандары болмаса, қалған сандық шектеулерді заңсыз деп таниды. XI бапта
сандық шектеулерге тыйым салуға жатпайтын мынадай ерекше жағдайлар қарастырылған:
(1) экспорттаушы тарапқа қажет азық-түліктің немесе басқа да өнімдердің шектен тыс тапшылығының
алдын алу немесе азайту үшін уақытша қолданылатын тыйым салу немесе шектеу шаралары;
(2) тауарларды жіктеу, сұрыптау және маркетингін жүргізу бойынша стандарттарды немесе ережелерді
қолдануға қажет импорт пен экспортқа қатысты тыйым салу немесе шектеу шаралары;
153
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
(3) үкіметтік шараларды iске асыруға қажет кез келген ауыл шаруашылығы немесе балық өнiмдерiн им-
порттауға шектеулер.
XI бап Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше мемлекеттерге «заңды саяси мақсаттарға» жетуі үшін сандық
шектеулерді қолдануға мүмкіндік береді. Қандай саяси мақсаттар елді квота, мораторий немесе эмбарго се
-
кілді шешуші қадам қабылдауға итермелейді? Үкімет халықтың денсаулығы мен қауіпсіздігін қорғау үшін
импорттық шектеулерді пайдаланады, бұл Еуропалық одақтың ГМО өнімдеріне мораторий жариялауына
болжамды негіз болды. Кейде үкімет қоғамдық қауіпсіздікке немесе денсаулыққа зақым келтірілуі мүмкін
деп есептейтін негізді дәлелі болса, белгілі бір тауардың барлық импортына тыйым салады. 2001 жылы
Америка Құрама Штаттары Еуропада ірі қара малды зақымдаған аусыл ауруының вирусына байланысты
еуропалық мал өнімдерінің барлық импортына тыйым салды.
Сандық шектеулердің тағы бір қызметі, ол саяси мақсаттарға пайдаланылады. Шектеулер адам құқық
-
тарының бұзылуына, агрессиялық іс-әрекеттерге, сондай-ақ ұлттық қауіпсіздікке байланысты айыптал-
ған елдерге қарсы жазалау шаралары ретінде қолданылады. Қазіргі уақытта Америка Құрама Штаттары
Кубаға (1963 жылдан бастап), Солтүстік Кореяға (1950 жыл), Иранға (1984 жыл), Суданға (2006 жыл),
Кот-д’Ивуарға (2006 жыл), Сирияға (2006 жыл), Конго Демократиялық Республикасына (2006 жыл) және
Мьянма немесе Бирмаға (2007 жыл), сондай-ақ Зимбабвеге (демократияға қарсы іс-әрекеттер) және Бела
-
русь Республикасына (демократияға керағарлық) қарсы мақсатты түрде сауда санкцияларын қолдануды жал-
ғастырып келеді. 2012 жылы Америка Құрама Штаттары демократияға өтуді ынталандыру үшін Мьянмаға
қарсы кей санкцияларды жеңілдетті. Тараудың келесі бөлігінде АҚШ-тың Кубадағы ұзаққа созылған эмбар
-
госы қарастырылады.
Кубаға қатысты эмбарго және Дүниежүзілік сауда ұйымының
ұлттық қауіпсіздікке байланысты ерекше жағдайы
Шет мемлекеттің барлық сауда-саттық салаларында эмбарго сирек қолданылады және көбіне қысқамер-
зімді болады. АҚШ-тың Куба, Иран және Солтүстік Кореяға қарсы эмбаргосы ерекше жағдайға жатады.
Әрине, ең көп талас-тартыс тудырған мәселе – АҚШ-тың Кубаға қарсы 50 жылдан астам уақытқа созылған
эмбаргосы. 1959 жылы билікті қолына алған коммунистік төңкерістің салдарынан Америка Құрама Штатта
-
ры мен Кубаның арасында елу жыл бойы дипломатиялық қарым-қатынас тоқтап тұр. Хельмс-Бертон заңы
(Кубалық еркіндік және демократиялық ынтымақтастық туралы заң) эмбаргоны америкалық фирмаларға
ғана емес, сондай-ақ шет елдерде орналасқан «америкалық тұлғаларға» және олар басқаратын фирмаларға
да тиесілі деп тауып, эмбаргоның аясын кеңейтті. Хельмс-Бертон заңы осымен бірге Кубамен жұмыс істей
-
тін шетелдік компанияларды да АҚШ-тағы сот ісіне тартты. Осындай істерде америкалық талап-арыз беру-
шілер шетелдік мәміленің бұрын талапкерге Кубада тиесілі болған мүлікке қатысты екенін дәлелдеуі керек
болатын. Ақырында, ол лауазымды тұлғаларға, бақылаушы акционерлерге (және олардың отбасыларына),
сондай-ақ бұрын америкалық азаматтарға тиесілі болатын мүлікті «сатуға» қатысатын компанияларға Аме
-
рика Құрама Штаттарына кіруіне шектеу қоюды талап етті. Бұл заң сыртқы қатынастар саласында елеулі мә-
селелердің туындауына әкеп соқты. Еуропалық, канадалық және мексикалық лауазымды тұлғалар Америка
Құрама Штаттарын өз елдерінің тұрғындары жүзеге асырған сауда, инвестиция және туризм сияқты заңды
әрекеттерді жазалауға қатер төндіру себебінен Америка Құрама Штаттарының өз юрисдикциясын заңсыз
түрде экстерриториалды жүзеге асырғаны үшін айыптады.
5
1996 жылы Еуропалық одақ Хельмс-Бертон заңына қарсы шығып, Дүниежүзілік сауда ұйымына талап
ашу арқылы наразылық білдірді. Дей тұрғанмен, Еуропалық одақ АҚШ-тың Дүниежүзілік сауда ұйымының
келісімдерінде көрсететін қандай да бір ескертпелерді немесе ұлттық қауіпсіздік ережелерін пайдалану мүм
-
кіндігінен тайсақтап, шағымын қайтарып алды. «Ұлттық қауіпсіздікке байланысты ерекше жағдайлар» Та-
рифтер мен сауда жөніндегі бас келісімнің (GATT) XXI бабында (тауар саудасы) және Көрсетілетін қызмет-
тер саудасы жөніндегі бас келісім (GATS) XIV бабында (көрсетілетін қызмет саудасы) қамтылған. Ұлттық
қауіпсіздікке байланысты ерекше жағдайларда: «Ешбір нәрсе осы келісімдегі... уағдаласушы тараптың өз
қауіпсіздігінің маңызды мүдделерін қорғау үшін қажет деп есептейтін кез келген әрекеттерге кедергі келті
-
ретіндей етіп түсіндірмеуі керек» деп айтылады. Ерекше жағдайлар қатарына басқа жағдайда Дүниежүзілік
сауда ұйымының міндеттемелеріне сәйкес келмейтін қорғау шаралары кіреді. Алайда бұл ерекше жағдайға
кеңінен түсініктеме берсек, ол Дүниежүзілік сауда ұйымының бүкіл келісіміне және дүниежүзілік сауда жү
-
йесінің қауіпсіздігі мен тұрақтылығына нұқсан келтіруі мүмкін.
154
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Ерекше жағдайдың ақылға қонымды жағы мынада, ұлттық қауіпсіздік барлық елдер үшін маңызды, ал
халықаралық ұйымның бұл мәселенің маңызын жоққа шығарып, ұлттық мәселелер мен саясатты айналып
өтіп кетуі аса қуатты сауда елдерінің Дүниежүзілік сауда ұйымының ережелерін елемеуіне немесе назардан
тыс қалдыруына алып келуі мүмкін. Шараларының ерекше жағдайлар арқылы қорғалуы керек екенін ше
-
шетін жалғыз субьект мемлекет болып отыр ма деген сұрақ та маңызды. Осы сұрақ үнемі жауапсыз қалып
келеді, себебі Дүниежүзілік сауда ұйымының толығымен шешімін таппаған біраз ғана істері ерекшеліктің
мән-мағынасына қатысты.
Президент Обама өзінің 2014 жылғы 17 желтоқсандағы Америка Құрама Штаттарының Кубамен қалып
-
ты дипломатиялық қарым-қатынас орнататыны туралы мәлімдемесімен отты дауыл тудырды десек те бол-
ғандай. Басқа бір мемлекеттің және оның үкіметінің сені дипломатиялық тұрғыдан тануы – оның сені мем-
лекет ретінде «de facto» мойындауы деген сөз. Президент Обама «қарапайым кубалықтар үшін сақталатын
еркіндік жолындағы тосқауылдар туралы ешқандай иллюзиясы» болмағанын қадап айтты. Дипломатиялық
қатынас орнатудың қарапайым қадамы белгілі бір дәрежеде эмбаргоны қолдайтын ұлттық қауіпсіздік қор
-
ғанысын әлсіретеді. Сарапшылардың көбі мұны даулы мәселе болады деп санайды, өйткені олардың басым
көпшілігі эмбаргоның біртіндеп алып тасталуы мүмкін деп пайымдайды.
Дүниежүзілік сауда ұйымының дау шешу жүйесі
GATT-тың ең басты әлсіздігі сауда ережелерін жүзеге асыруға құзыретті ресми органның немесе про-
цестің болмауында еді. Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылуына орай 1995 жылы Дау шешуді реттейтін
ережелер мен рәсімдер туралы келісім (DSU) күшіне енді.
6
Бұл келісімге дейін Дүниежүзілік сауда ұйымы-
на мүше елдер сауда ережелерін бұзу туралы талаптарды біржақты ұлттық деңгейде қарастыратын. Ендігі
жерде дау-дамайдың бәрі Дау шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер туралы келісім шеңберінде шешілуге
тиіс. Жеке компания не болмаса кәсіпорындар емес, тек мүше-мемлекеттер ғана Дүниежүзілік сауда ұйымы
ережелерін бұзған басқа елдің немесе елдердің үстінен шағым түсіре алады. Дау шешуді реттейтін ережелер
мен рәсімдер туралы келісім Дау шешу жүйесін (DSS) құруға себепші болды.
Мемлекетті осындай процеске қатысуға қалай мәжбүрлеуге болады деген сұрақ туындайды? Бұған «Дау
шешу жүйесінің процедураларына бойкот жариялау керек» деп философиялық жауап беруге де болар еді,
бірақ бұл бүкіл мүше-мемлекеттердің дүниежүзілік сауда жүйесін құрудағы ұзақмерзімді мүдделеріне қауіп
төндірмек. Сондықтан бұл жердегі ең орынды әрекет – тек мәжбүрлеу ғана. Бас тартушы ел Дүниежүзілік
сауда ұйымының қарымта санкциялық шараларына ұшырауы мүмкін және ұйымнан шығарып жіберуі де
ықтимал.
Дау шешу жүйесі халықаралық сауда-саттық дауларын тез арада қарауды қамтамасыз етеді. Оның дауды
шешу процедуралары жылдам шешім қабылдау үшін нақты белгіленген уақыт мерзімі аясында өткізіледі.
Максимал уақыт кезеңі пайдаланылған және шешімге қатысты шағым түскен жағдайда дауды шешу проце
-
сі 15 айдан аспауы керек. Бірақ «Генетикалық модификацияланған организмдер ісінде» және «Банан дауы
жөніндегі істе» көрсетілгендей, соңғы шешімге жеткенге дейін істер бірнеше жыл бойы жалғасуы мүмкін.
Дау шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер туралы келісім істерді шешуде мамандар алқасын тағайын
-
дайтын жалғыз уәкілеттік орган ретінде Дауды шешуші органын (DSB) құрды. Кез келген ресми іс-қимыл
жасамас бұрын, дауласушы елдер дауды шешу үшін бір-бірімен кеңесуге тиіс. Олар сондай-ақ Дүниежүзі
-
лік сауда ұйымының бас директорынан дауда делдал болуын сұрай алады. Кездесулер еш нәтиже бермесе,
шағым беруші мемлекет дауды талқылауы үшін арбитраж алқасын құруды сұрауы мүмкін. Дүниежүзілік
сауда ұйымының арбитраж алқасы соттар секілді әдетте үш, кейде бес сарапшыдан тұрады. Арбитраж
алқасының қызметі құпия болып қалады. Тыңдаулардың алдында әрбір тарап өз ісін жазбаша дайындайды.
Алғашқы тыңдауда екі тарап та осы мәселеге қызығушылық танытқан кез келген мүдделі елмен бірге қаты
-
сады. Екінші отырыста екі тарап жазбаша түрдегі теріске шығару мәлімдемесін және ауызша дәлелдемелер
ұсынады. Алқа баяндаманы дайындау үшін сарапшылармен кеңесе алады немесе кеңес беруші сарапшылар
тобын тағайындай алады.
Арбитраж алқасы баяндаманың алғашқы жобасын дайындайды және түсініктеме беру үшін оны екі та
-
рапқа да ұсынады. Содан кейін ол өзінің қорытындылары мен тұжырымдарын қамтитын аралық баяндаманы
ұсынады, ол екі тараптың да қайта қарауды талап ету мүмкіндігі үшін бір апта береді. Егер қайта қарау талап
етілсе, онда алқаның тараптармен қосымша кездесулер өткізуі үшін екі апта беріледі. Содан кейін алқа түп
-
кілікті баяндаманы ұсынады. Бұл баяндама дауды шешуші органның қаулысы (түпкілікті баяндама дау ше-
шуші органның бірауыздан дауыс беруі арқылы қабылданбай қалмаса) болып шығады. Содан кейін жеңілген
155
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
тарап ақылға қонымды мерзім ішінде қаулыны жүзеге асыру үшін ұсыныс дайындауға тиіс. Жеңілген тарап
қаулыны белгіленген уақыт ішінде жүзеге асырмаған жағдайда, тараптар толық көлемде орындауды талап
ететін өтемақы туралы келісуі керек. Егер тараптар өтемақы туралы келісімге келе алмаса, онда дау шешуші
орган жеңген ел үшін қарымта шараларға рұқсат береді. Бұл санкциялар әдетте GATT бойынша берілген
тарифтік жеңілдіктерді қайтарып алуға немесе тоқтата тұруға алып келеді.
Дау шешуге қатысты қысқарған сөздер
Дау шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер туралы келісім: (DSU)
Дау шешу жүйесі: (DSS)
Дау шешуші орган: (DSB)
Апелляциялық орган: (АB)
Дау шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер туралы келісім үш деңгейлі жүйені қамтитын дау шешу жүйесін құрды: Дау
шешу алқасы > Апелляциялық орган > Дау шешуші орган (орындамаған жағдайда қарымта шараларды іске асырады).
Дау шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер туралы келісім қалыптастырған дау шешу процедурасының
диаграммасы 5.4-мысалда көрсетілген. Процесс диаграмманың төменгі жағында дау тараптарының арасын
-
да жүргізілетін кеңестен басталады. Диаграмманың үстіңгі жағында апелляциялық органның шешіміне қа-
рамастан, жеңілген елдің шешімді орындамауы оның соңғы сатысына, яғни дау шешуші органның орында-
маған тарапқа қарымта шараларды рұқсат етуіне алып келеді.
Дау шешуші орган қарымта сауда санкцияларына рұқсат береді
Дау шешуші органға орындамау туралы есеп беру
Арбитраж алқасына жіберіледі
Толық орындалған жоқ
Жеңілген тарап шешімге мүлтіксіз бағынуға тиіс (15 ай)
Дау шешуші органның баяндаманы қабылдауы немесе қабылдамауы (30 күн)
Дау шешуші органға апелляциялық органның баяндамасы (60 күн)
Апелляциялық органға шағымдану
Дау шешуші орган алқа баяндамасын қабылдайды,
қабылдамайды (60 күн)
Дау шешуші органға қорытынды баяндама (қорытындылар мен ұсыныстар)
Алқаның тыңдауы және аралық баяндама шығару (6 ай)
Арбитраж алқасын құру жайында сұраныс жасау
Дау шешуші орган арбитраж алқасын құрады
Алқа мүшелері дауласушы тараптар келісімімен (20 күн) тағайындалады
Тараптар келісімге келмейді; алқа мүшелерін ДСҰ бас директоры таңдайды
Дауласушы елдер арасындағы кеңес (60 күн)
5.4-мысал. Дүниежүзілік сауда ұйымының дау шешу жүйесі
Дүниежүзілік сауда ұйымының дау шешу жүйесі – халықаралық сауда жүйесінің іргетасы. Жүйе
1988 жылдың желтоқсанында Монреальда өткен Министрлер кездесуінен кейін қабылданған реформалар
нәтижесінде нығайтылып, ретке келтірілді. Ережелердегі негізгі өзгеріс сол, Дүниежүзілік сауда ұйымы топ
-
тарын құру және құрамын анықтау даулы тараптардың келісімін талап етпейді.
Дау шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер туралы келісім тараптардың ерікті түрде келісімге қол жет
-
кізуі үшін кеңес жүргізудің маңызын атап көрсетеді және даулы тараптар мүше елдің бірінен кеңес беру
156
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
туралы сұрау түскеннен кейін 30 күн ішінде кеңес өткізуін талап етеді. Егер кеңес беру туралы сұрау са-
лынғаннан 60 күн өткеннен кейін дау шешілмесе, шағымданушы тарап арбитраж алқасын құруды талап ете
алады. Өзара түсіністік негізінде тараптар дауды шешудің балама құралдары мен тәсілдерін, соның ішінде
бітістіру рәсімін, медиация және арбитражды қолдана алады. Кеңес беру туралы өтініш қабылданбаған жағ
-
дайда шағымданушы тараптың тікелей арбитраж алқасын құруды сұрауына болады.
Дүниежүзілік сауда ұйымының арбитраж алқасы әдетте тиісті білімі мен тәжірибесі бар, даулаушы та
-
раптарға жатпайтын елдерден шыққан үш адамнан тұрады. Хатшылық даулардың нақты түрлерінің крите-
рийлеріне сай келетін сарапшылар тізімін жасайды. Дауды шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер туралы
келісім алқаның әдетте алты айдың ішінде немесе шұғыл жағдайда үш айдың ішінде өз жұмысын аяқтауын
қарастырады. Дау шешуші орган алқаның баяндамасын қабылдау үшін оны дауласушы тараптарға талқы
-
лауға берілген уақыттан 20 күн өткеннен кейін қарай алады. Дау шешуші орган консенсус арқылы баянда-
маны қабылдамау шешімін шығарса немесе тараптардың бірі дау шешуші органын апелляцияға беру ниетi
жөнінде хабарламаса, баяндама шыққаннан кейін 60 күн ішінде қабылданатын болады.
Апелляциялық шолудың тұжырымдамасы – дауды шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер туралы ке
-
лісімнің маңызды сипаты. Апелляциялық орган жеті мүшеден тұрады, олардың үшеуі кез келген сот ісіне
қатыса алады. Апелляция алқаның баяндамасында қамтылған Дүниежүзілік сауда ұйымының заңнамасымен
және алқа әзірлеген заңдық түсіндірулермен шектеледі. Дау шешуші орган алқаның немесе апелляциялық
органның баяндамасын қабылдап алғаннан кейін, мүдделі тарап өзінің қабылданған ұсынысты жүзеге асыру
ниеті туралы хабардар етуге міндетті. Келесі ережелер орындалмаған жағдайда шығындарды өтеу немесе
концессияларды уақытша тоқтата тұру ережелерін белгілейді. Уақытша тоқтата тұруға қатысты келіспеуші
-
ліктер арбитражға жіберілуі мүмкін.
7
Тараудың келесі бөлігі Дүниежүзілік сауда ұйымының дау шешу жүйесінің Америка Құрама Штаттары
мен Еуропалық одақ арасындағы атақты «банан дауындағы» жұмысының иллюстрациясын ұсынады.
Америка Құрама Штаттары мен Еуропа одағы арасындағы «банан дауы»
1999 жылы 14 қаңтарда Америка Құрама Штаттары Дүниежүзілік сауда ұйымының дауды шешуді рет-
тейтін ережелер мен рәсімдер туралы келісімінің талаптарына сәйкес, дауды реттеу органынан Еуропалық
одаққа қатысты белгіленген 520 млн доллар көлеміндегі тарифтік концессиялардың тоқтатылуына рұқсат
беруін сұрады. Бұл Еуропалық одақтың ЕО елдеріне банан импорттауға заңсыз шектеу қою туралы Дүние
-
жүзілік сауда ұйымының дау шешу алқасының шешіміне сәйкес сұратылды. Еуропалық одақ уақытша тоқта-
ту мөлшерінің Америка Құрама Штаттарының осы орайда табатын пайдасының күшін жойғандағы немесе
азайтқандағы мөлшеріне тең келмейді деп қарсылық білдірді.
Уақытша тоқтату мөлшері арбитражға жіберілді. Дауды шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер туралы
келісімге (DSU) сәйкес, тоқтату деңгейі төмендегі принциптерге сай анықталуға тиіс: 1) шағым беруші та
-
рап, ең алдымен, табыстың азаюы немесе жойылуы орын алған сол сектордағы өтемақы төлемдерін тоқтата
тұру туралы өтініш беруі керек; (2) егер бұл мүмкін болмаса, онда ол уақытша тоқтату мен концессияларды
«сол келісімге сәйкес басқа секторлардан» іздеуге тиіс; (3) егер бұл да мүмкін болмаса, онда ол тоқтатуды
басқа келісімдер аясынан іздегені абзал.
8
Бұл принциптердің басты негіздемесі – әртүрлі сектордағы уақыт-
ша тоқтату мен концессиялардың ереже емес, ерекше жағдайлар болып қалуын қамтамасыз ету. Қаскөйлік
күшейіп, сауда соғысы қаулап кетпес үшін секторға арналған уақытша тоқтаулар мен концессияларды қол
-
дану қолайлы болып көрінеді.
Арбитраждың шешімі бананға қатысты Еуропалық одақтың импорттау режимі тауарлар секторының
(GATT) және қызмет көрсету секторының (GATS), яғни екеуінің де принциптерін бұзғанын көрсетті. Аме
-
рика Құрама Штаттары Дүниежүзілік сауда ұйымының алқасы алдында дауды жеңіп алғаннан кейін және
Еуропалық одақтың алқа шешімін орындамағанынан кейін ғана уақытша тоқтатуды сұрағанын айта кеткен
жөн. Шешімге жауап ретінде Еуропалық одақ тарапынан қайта қаралып, бекітілген импорт режимі Кариб
теңізі және Оңтүстік Америка елдерінен әкелінетін бананға тарифтік квотаны енгізуді жалғастырды. Бұл
өнімнің шығарылған жеріне қарамастан, өнімдер бірдей қарастырылуға тиіс деген GATT келісімі және GATS
келісімінің ұлттық режимінің принциптерін бұзды. Алаламау принципінің бұзылғанын білу үшін екі эле
-
мент дәлелденуі керек. Біріншіден, аталған қызметтер немесе тауарлар жеткілікті түрде ұқсас болуы керек.
Екіншіден, отандық тауарларға қарағанда импортталған тауарларға немесе қызметтерге қолайлы жағдай жа
-
салмайды. Арбитраж комиссиясы Еуропалық одақта қайта қаралған банан импорттау режимі ұлттық режим
принципін бұзғанын жалғастырғаны туралы шешім қабылдады. Бұл бұрынғы ЕО режимі тұсындағы Америка
Құрама Штаттары пайдасының күшін жою немесе қысқартудың жалғасы болды.
157
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
Осыдан кейін арбитраж комиссиясы Америка Құрама Штаттарының сұраған концессиялар орынды ма
деген соңғы сұраққа назар аударды. Концессия мөлшерін анықтау кезінде Дүниежүзілік сауда ұйымының
арбитраж алқасы тікелей және жанама пайданы да қарастыра алады. Жанама пайданы қарастыру, әсіресе
бұл ретте маңызды болды, өйткені Америка Құрама Штаттары банандарды экспорттаушы емес. Оның үстіне
АҚШ латынамерикалық бананды экспорттаудағы шектеулер Америка Құрама Штаттары экспортын жанама
түрде нашарлатқанын айтты. Мысалы, АҚШ Еуропалық одаққа экспортталуы мүмкін бананды өсіруге пай
-
даланылатын тыңайтқыш сияқты ауыл шаруашылығы өнімдерін экспорттайды. Қорыта келе, арбитраждық
комиссия сұралған концессиялардың жанама пайданы қоса есептегенде шамадан тыс екеніне көз жеткізді.
Бұл Америка Құрама Штаттары сұраған концессиялардың көлемін шамамен 500 млн доллардан 191,4 млн
долларға дейін азайтты.
Антидемпинг және заңсыз субсидиялар
Демпинг – импорттаушы елдердегі нарықта қалыптасқан жағдайларды бұзып, бәсекеге қабілетті өнім
өндірушілерге зиян келтіретін сауда практикасы. GATT-тың VI бабы тауарларға экспорттық бағасы мен қа
-
лыпты құны арасындағы айырмашылыққа тең арнайы демпингке қарсы баждарды орнатуға мүмкіндік бере-
ді. Антидемпинг бажы – бұл отандық тауар өндірушілерге елеулі зиян келтіретін, демпингтік (импортталған)
тауарлардың бағасын төмендету үшін қолданылатын арнайы баж. Заңсыз субсидиялар – тауарлар мен қыз
-
меттерді экспорттауға байланысты отандық тауар өндірушілерге, экспорттаушыларға төленетін мемлекеттік
төлемдер немесе басқа да ақшамен есептелетін кіріс. Өтемақылық баж салығы заңсыз субсидияланған им
-
порт тауарларға немесе импорттаушы елде отандық өнеркәсіпке материалдық залал келтіретін мемлекеттік
субсидиялардың мөлшерін өтеу үшін экспорттаушы елге салынады. Дүниежүзілік сауда ұйымының ереже
-
лерін қамтамасыз ету жүйесі GATT келісімдерін ұлттық деңгейде бұзғаны үшін біржақты қарымта шаралар-
ға мүмкіндік береді.
Заңсыз субсидиялар
Экспорттаушыға өз елі беретін заңсыз мемлекеттік субсидиялар импорт бағасының төмендеуіне әкеледі,
бұл импорттаушыға отандық өнімдер алдында бәсекелестік артықшылықтар береді. 1930 жылғы Америка
Құрама Штаттарының Тарифтер туралы заңы субсидияларға былайша кеңінен анықтама берді: «Шетел
үкіметі кірістің кез келген формасы немесе бағаны қолдау арқылы қаржылай көмек беру мақсатында қар
-
жыландыру механизміне төлем жасағанда немесе қаржылай көмек беру мақсатында бұл істі жеке тұлғаға
тапсырғанда немесе жүктегенде субсидияның берілуі орын алады». 1930 жылғы Тариф туралы заңның
337-бөлімінде субсидияны «қаржылай көмек» пен «жеңілдіктер» беруді қамтиды дей келіп, оны төменде
-
гідей анықтайды:
«Қаржылай көмек» мыналарды қамтиды:
1) грант, несие, жарғылық капиталға төленетін жарна секілді қаражаттың тікелей аударымдары немесе
несиелік кепілдік сияқты ықтимал тікелей аударым не міндеттемелер;
2) салық жеңілдіктерін беру немесе пайда салығын шегеру секілді, негізінен, алынуға тиіс, бірақ алын
-
байтын кіріс түрлері.
3) жалпы инфрақұрылымнан басқа тауарды немесе қызметті ұсыну немесе тауарды сатып алу.
Алушы үшін «жеңілдіктер» әдетте келесі жағдайларда ұсынылады:
1) инвестициялық шешімдер жеке инвесторлардың іс-тәжірибесімен, соның ішінде жарғылық капитал
-
ға жарна салынған елде тәуекелді капиталды таратуға қатысты іс-тәжірибеге сәйкес келмей, жарна-
лық капиталға жарна салынған кезде;
2) несие жағдайында несие алушының несие бойынша төлейтін сомасы және алушының нарықта алуы
мүмкін салыстырмалы коммерциялық несиеге төленуге тиіс сомасы арасында айырмашылық болса;
3) несие кепілдігі бойынша кепілдік жарналарының қандай да бір айырмашылықтарын түзеткеннен ке
-
йін, кепілдік алушы кепілдік несиесіне байланысты төленетін сома мен билік тарапынан кепілдеме
болмаған жағдайда алушы салыстырмалы коммерциялық несиені төлегендегі сома арасында айырма
-
шылық болса;
4) ұсынылған тауарлар мен қызметтер сәйкес сыйақыдан төмен бағада берілсе және тауарды сатып ал
-
ған жағдайда, егер осындай тауарлар сәйкес сыйақыдан артық бағаға сатып алынса.
158
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Дүниежүзілік сауда ұйымының Субсидиялар мен өтемақылық баж салығы туралы кодексі шетелдік
субсидияның отандық өнеркәсіпке зиян келтіруі мүмкін екенін дәлелдесе, импорттаушы елге баж салуға
мүмкіндік береді. Америка Құрама Штаттарының Халықаралық сауда комиссиясы (USITC) шетелдік үкімет
-
тің субсидия (қаржылық салымдар немесе жеңілдіктер) ұсынғанын анықтаса, импорттық тауарларға қарсы
қосымша алымдар енгізуі мүмкін. Мұндай баж көбіне өтемақылық баж салығы деп аталады. Бұлар – әр
елдің өз үкіметі тарапынан экспорттаушыларға ұсынылатын субсидияларының орнын толтыру үшін импорт
-
талатын тауарларға салынатын қосымша бажы, не болмаса алымы. Америка Құрама Штаттарындағы сауда
құқығы жөнінде қосымша ақпарат алу үшін 6-тараудағы «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: АҚШ-тың
сауданы қорғау шараларының қысқаша мазмұны» атты 6.5-мысалды қараңыз. Мұнда заңсыз субсидияланған
және демпингтелген тауарларға қарсы қарымта шаралар жөнінде айтылады (келесі бөлімде де қарастыры
-
лады). «Салыстырмалы құқық: «Америка Құрама Штаттары Дүниежүзілік сауда ұйымының субсидиялар
туралы келісімін бұзғаны үшін кінәлі деп танылды» атты 5.5-мысалда Дүниежүзілік сауда ұйымының АҚШ-
тың шетелдік сауда корпорациясының салық режимімен экспорттаушыларға ұсынылған салық жеңілдікте
-
рін не үшін заңсыз экспорттық субсидиялар деп шешкені талқыланады.
Антидемпинг
Дүниежүзілік сауда ұйымының антидемпинг келiсiмі және GATT келісімінің VI бабы импорттаушы ел-
дерге бағасы шектен тыс төмендетілген импортқа, яғни материалдық залал келтіретін немесе ұқсас өнім шы-
ғаратын отандық өнеркәсiпке қатер төндiруге әкеп соқтыратын тауарларға қосымша тариф енгiзуге рұқсат
береді. VI бап демпингке қалыпты құннан төмен баға бойынша экспортқа сату деп анықтама береді. Өнімнің
«қалыпты құны» – экспорттаушы ел аясында, не болмаса үшінші елде салыстырмалы сату бағасы немесе
өндіріс құны және үстеме шығындар мен пайда қосындысы. Саудадағы ең көп тараған құқықбұзушылық –
сыртқы нарықтардағы тауарларды демпингтеу. Демпинг немесе бағалық кемсіту шетелдік экспорттаушы
-
ның өз елінде сатқаннан не болмаса өндіріс құнынан төмен тауар сатқан кезінде пайда болады.
Америка Құрама Штаттарының өндірушілері осындай импортқа қарсы антидемпингтік баж салығын
салу үшін Сауда министрлігіне жүгіне алады. Сауда министрлігі бағалауға жататын антидемпингтік баж
салығының мөлшерін анықтау үшін ішкі тексерулер жүргізуі керек. Қайткен күнде де антидемпингтік баж
салығы – отандық өндірісті әділетсіз шетелдік бәсекеден қорғаудың соңғы құралы.
Дүниежүзілік сауда ұйымының дау шешу органы құрған
арбитраж алқасы Құрама Штаттардың шетелдік сауда кор-
порациясының салық режимі заңсыз экспорттық субсидия-
лар беретіні туралы қорытынды баяндамасын жариялады.
Шетелдік сауда корпорациясы – Америка Құрама Штатта-
рының салық заңнамасына сәйкес арнайы салық режимін
(тауар экспорттауға арналған салық жеңілдіктері) алған
корпорация, ал шетелдік сауда корпорациясы ережелерінің
мақсаты – Америка Құрама Штаттары мен оның саудадағы
әріптестері арасында жасалған келісімдерге сәйкес АҚШ
экспортын еселеп дамыту. 1980 жылдардың ортасында қа-
былданғаннан бері шетелдік сауда корпорациясы режимі-
не қарсы шыққан Еуропалық одақ (ЕО) Америка Құрама
Штаттарына қарсы шағым түсірді. Атап айтқанда, ЕО ша-
ғымында шетелдік сауда корпорациясының режимі импорт-
талатын тауарларға қарағанда отандық тауарларды пайда-
лануға байланысты салық субсидияларын ұсына отырып,
ДСҰ-ның субсидиялар және өтемақы шаралары жөніндегі
келісімдерінің кейбір экспорттық субсидияларға салған ты-
йымын бұзатыны айтылды.
Америка Құрама Штаттары ұзақ уақыт бойы шетелдік
сауда корпорациясының режимі – заңсыз экспорттық суб-
сидия емес деген пікірде болды. Шетелдік сауда корпора-
циясы Еуропада кең таралған салық салудың аумақтық
тәсілін ішінара қабылдады, бірақ Америка Құрама Штат-
тарынан тыс нарықтарда, мысалы Еуропалық одақ елдерін-
де, АҚШ өндірушілерінің жағдайын теңестіруге арналған,
яғни аумақтық салық схемаларымен қоса, ҚҚС (қосылған
құн салығы) жеңілдіктерінің болуы Америка Құрама Штат-
тарында өндірілген тауарлардан гөрі, АҚШ-қа қатысы жоқ
тауарлардың арзанырақ болуына алып келді. ЕО мен Аме-
рика Құрама Штаттары арасындағы жүргізілген кеңесте
өзара келісімге келе алмай, ЕО Дүниежүзілік сауда ұйымы-
ның дау-дамайды реттеу органынан осы мәселе бойынша
шешім қабылдау үшін арнайы арбитраж алқасын құруды
сұрады. Дүниежүзілік сауда ұйымының арбитраж алқасы
298 беттік баяндамаға өз қорытындысын түсірді. Арбит-
раж алқасы Америка Құрама Штаттарының Шетелдік сауда
корпорациясының салық режимі заңсыз экспорттық суб-
сидиялар береді, сондықтан ол жойылуы керек деп шешті.
Осы тұжырымға қол жеткізу барысында Дүниежүзілік сауда
ұйымының арбитраж алқасы Шетелдік сауда корпорациясы
режимінің «пайда әкелетіні анық, өйткені шетелдік сауда
корпорациясының, сондай-ақ олардың бас компаниялары-
ның басқа жағдайда төлеуге тиісті белгілі бір салықтарды
төлемеуге «міндетті» бола салатынын және субсидиялар-
дың «экспорттық көрсеткіштерге байланысты» екенін, се-
бебі олардың «шетелдік сауда кірісіне» ғана қатысты екенін
анықтады.
5.5-мысал. Салыстырмалы құқық: Америка Құрама Штаттары Дүниежүзілік сауда ұйымының
Субсидиялар туралы келісімін бұзғаны үшін кінәлі деп танылды
159
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
Антидемпингтік баж салығы тауардың сыртқы нарықтық құны мен Америка Құрама Штаттарындағы
бағасы арасындағы айырмашылыққа тең мөлшерде тауардың енгізілуіне байланысты салынады. Антидем
-
пингтік баж салығын импортталатын тауар құнының 400%-ын құрауы және 20 жылға дейінгі мерзімге салы-
нуы мүмкін. Өз саласында табысқа жету үшін компания немесе өндірістік кәсіпорын шетелдік экспорттау-
шылардың Америка Құрама Штаттары нарығында өз тауарларын демпингтейтіні туралы дәлелдерді Сауда
министрлігіне ұсынуға тиіс. Сондай-ақ ол Америка Құрама Штаттарының Халықаралық сауда комиссиясын
(USITC) демпингтің Америка Құрама Штаттарының өнеркәсібіне материалдық зиян келтіру қаупін төндіре
-
тініне сендіруі керек.
Тауардың «нақты бағасынан төмен» импортталуынан келетін зиянды төмендегі «көрсеткіштердің бірін»
көрсету арқылы дәлелдеуге болады: (1) «шынайы бағасынан төмен» бағаға сатылған импортқа байланыс
-
ты жоғалған сатылымдар; (2) төмен бағамен сату арқылы экспорт бағасын төмендету; (3) жоғалған пайда;
(4) жұмыспен қамту мен өндірістік қуаттың азаюы; (5) сату көлемінің төмендеуі; (6) импорттың ұлғаюы;
(7) өнімді жетілдіру қабілетінің азаюы; (8) демпингтік маржа.
9
Егер Сауда министрлігі демпингтік жағдай-
ды анықтаса және Халықаралық сауда комиссиясы тигізілген материалдық зардапты тапса, онда Сауда ми-
нистрлігі шетелдік экспорттаушыларға салынатын баж салығын бекітетін демпингке қарсы бұйрық шығара-
ды. Тараудың келесі бөлігінде Дүниежүзілік сауда ұйымының АҚШ-тық «нөлге келтіру» тәжірибесі арқылы
антидемпингтік баж салығын есептеу әдісіне қатысты сын-тегеуріні қарастырылады.
Америка Құрама Штаттарына қарсы антидемпингтік шаралар және нөлге келтіру ісі
2004 және 2007 жылдары Еуропалық одақ Америка Құрама Штаттарына қарсы антидемпингтік баж мөл-
шерлемесін есептеу кезінде нөлге келтіру деп аталатын әдісті қолдануға байланысты Дүниежүзілік сауда
ұйымы дауын бастады. ЕО бастамасын бірнеше ел, соның ішінде Бразилия, Қытай, Эквадор, Жапония, Ко
-
рея, Мексика, Таиланд және Вьетнам қолдады. Дүниежүзілік сауда ұйымының апелляциялық органы нөлге
келтіру тәжірибесін әділетсіз деп тапты. Ақырында, 2012 жылдың 14 ақпанында Америка Құрама Штатта
-
рының Сауда министрлігі демпингке қарсы жағдайларда нөлге келтіру тәжірибесін тоқтату саясатына өзге-
рістер енгізгенін жариялады.
НӨЛГЕ КЕЛТІРУ ДЕГЕН НЕ?
Сауда министрлігі және басқа да антидемпингтік органдар өнімнің демпингтік маржасын әрбір немесе бел-
гілі бір өнімнің түрі үшін қалыпты құн мен импорттың бағасы арасындағы айырмашылықты есептеу арқылы
табады, антидемпингтік баж салығының мөлшерін анықтау үшін әлгі нәтижелерді қосады. Нөлге келтіру де
-
геніміз Сауда министрлігінің экспорттау бағасының қалыпты құнынан жоғары болған жағдайларды есепке
алмауын білдіреді. Бұл арқылы ол демпингтік маржаны және салынатын баж салығын асырып жіберді. Дүние
-
жүзілік сауда ұйымының шешімдері бұл әдіс экспорттаушының демпингтік маржасын айтарлықтай көбейтеді
және экспорттаушы төлейтін антидемпингтік баж салығының мөлшерін анағұрлым арттырады деп растады.
НӨЛГЕ КЕЛТІРУДІҢ САЛДАРЫ
Нөлге келтірудің салдарын мысалмен жақсы көрсетуге болады. Сауда министрлігінің бақылауы кезін-
де бірдей өнімнің үш партиясы Америка Құрама Штаттарына импортталды делік. Экспорт барысында
(1) бірінші партия келгенде, тауар шыққан елінде (экспорттаушы ел) 1000 долларға сатылып, импорттық
бағасы 900 $ көлемінде белгіленді; (2) екінші партия келгенде шығарылған еліндегі бағасы 1000 $, ал им
-
порт бағасы 1100 $ болды; (3) үшінші партия келгенде, шығарылған еліндегі бағасы 1000 $, импорт бағасы
да 1000 $ болды. Шығарылған еліндегі бағасы мен импорттық баға арасындағы айырма демпинг деп таны
-
лады. Алғашқы партияның өзін алсақ, антидемпингтік баж 100 $ (1 000 $ – 900 $ = 100 $) құрайды, бірақ үш
партияны қоса алғанда, демпингке қарсы баж пайда болған жоқ (100 $ + – 100 $ + 0 = 0). Дүниежүзілік сауда
ұйымының ережелеріне сәйкес, Америка Құрама Штаттарына тиесілі ешқандай баж болмайды, өйткені ба
-
қылау кезеңінде (үш партия) ішкі нарықтағы орташа баға (1000 $ ) импорттың орташа бағасымен (1000 $)
бірдей болды.
Нөлге келтіру әдісін қолданған кезде Америка Құрама Штаттары өнімнің шыққан еліндегі бағасын Аме
-
рика Құрама Штаттарының нарығындағы өнім бағасымен салыстырады, бірақ шыққан елінің нарығында-
ғы тауар бағасы Америка Құрама Штаттарының нарығындағы бағадан төмен болатын барлық транзакция-
ларды жоққа шығарып, нөлге келтіреді. Осылайша екінші партия – 100 емес, 0 болып тіркеледі. Америка-
лық билік демпингтік маржаны 100 $ (100 $ + 0 + 0) деп мойындайтын. Содан кейін ол 3,33% мөлшеріндегі
160
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
антидемпингтік баж салығын қолданатын. Антидемпингтік баж салығының мөлшерлемесі демпингтік мар-
жа пайызының (100 $) импортталған тауарлардың жалпы құнына (3000 $) қатынасын құрайды. Басқа елдер
мұны әділетсіз деп есептейді, себебі бұл өз өнімдерін демпингтемеуге тырысатын шетелдік өнім экспорттау
-
шылардың қолын байлайды. Мысалы, 20 жағдайдың 19-да экспорттаушы тауарды шыққан еліндегі нарықта-
ғы немесе одан жоғары бағамен экспорттайды, бірақ, соған қарамастан барлық 20 партияға антидемпингтік
баж төлеуі қажет (нарықтық бағадан жоғары баға үшін 19 жағдайда нөл + нарықтық бағадан төмен бір
жағдайда антидемпингтік маржа). Антидемпингтік істердің көбінде осындай жағдай орын алады. Нөлге кел
-
тіруге ұшырамайтын жалғыз жағдай бар, ол – барлық партияның шыққан еліндегі нарық бағасынан төмен
бағалануы. Бұл – сыртқы нарықта тауарды демпингтеудің классикалық түрі.
АМЕРИКА ҚҰРАМА ШТАТТАРЫНДАҒЫ НӨЛГЕ КЕЛТІРУ ТӘЖІРИБЕСІ
АҚШ-тың әлемдегі өзге елдерден бір айырмашылығы, ол импорттау кезінде баж салмайды және төлеткіз-
бейді. Оның орнына баж салығын депозитте сақтап, кейінірек түпкілікті салынуды күтеді. Америка Құрама
Штаттарына келетін шетелдік экспорттаушының тауарды демпингтегені анықталса, онда депозит ретінде
алынған сома экспорттаушы тауарының болашақ импорты үшін бір жылға дейін (салынатын антидемпинг
-
тік мөлшерлеме) өседі. Келесі жылдың аяғында экспорттаушы қайта қарауды талап етуге құқылы және осы
жылға белгіленген демпингтік маржа талап етілетін салым сомасынан, яғни бастапқы депозит сомасынан
төмен болған жағдайда төлеген соманы қайтаруды сұрауы мүмкін. Егер қайта қарау сұралмаса, онда Амери
-
ка Құрама Штаттары барлық ақшалай депозитті сақтап қалады.
Америка Құрама Штаттары 2004 жылы Дүниежүзілік сауда ұйымының нөлге келтіруге қатысты бірінші
ісінен жеңілгеннен кейін, жоғарыда келтірілген мысалда түсіндірілген нөлге келтіру түрінің күшін жой
-
ды. Мұндай жағдайда шыққан елінің нарығынан жоғары бағадағы импорт (100 $) (2-партия) 1-партиямен
байланысты 100 $ демпингтік маржаның орнын жабады. Алайда бұл мысал Халықаралық сауда комиссия
-
сының бастапқы зерттеулері мен оның баж салығын салу кезіңдегі деңгейін қарастырып отыр. Әйтсе де
әкімшілік сараптамаларда Америка Құрама Штаттары нөлге келтіруді жалғастыруда. Ішкі тексеріс мүдде
-
лі тараптың, мысалы, шетелдік экспорттаушының антидемпингтік баж салығын салуға наразылық білдіруі
немесе отандық компанияның экспорттаушыны демпинг үшін айыптауына байланысты іске асырылады.
Әдетте антидемпингтік баж салығының 90%-ға жуығы дәл осы кезеңде жүрген тексеріс арқылы анық
-
талады. Сондай-ақ антидемпингтік баж салығының әлі де негізді екенін анықтау үшін бес жылда бір рет
өткізілетін қайта қарау (sunset reviews) рәсімі бар. Өткен «демпингтік маржа нөлге келтірудің әсерінен
әбден зардап шексе (оларда әрқашан осындай ахуал), ал қайта қарау процесі арқылы нөлге келтіру антидем
-
пингтік баж салығын жалғастыруда маңызды рөл атқарды». Тұтастай алғанда, нөлге келтіру алынған баж
салығының мөлшерін арттырады және демпингтік маржаның мөлшерлемесін көтереді. Америка Құрама
Штаттары мөлшерлемелерінің бесжылдық қайта қарауға негіз болатын өзінің жыл сайынғы баж салығын
салу кезінде нөлге келтіруді пайдаланбау туралы келісімін ескеретін болсақ, осы нөлге келтірудің қайта
қарау тұрғысынан алғанда жойылуы да мүмкін сияқты. Америка Құрама Штаттары ішкі тексерісте де нөл
-
ге келтіруден бас тартуға келісті. Төменде Дүниежүзілік сауда ұйымына келіп түскен, нөлдік тәжірибеге
қарсы берілген кей шағымдардың тізімі (кері хронологиялық тәртіпте) келтірілген. Бұл тізім ел толығымен
міндеттемелерін орындамаған жағдайда негізгі сауда дауларының қалай сағыздай созылатынын сипаттай
-
ды. Ол АҚШ пен Жапония арасындағы 2012 жылғы дау шешу келісіміне алып келген атышулы процеске
шолу жасаумен жалғасады. 5.6-мысалды қараңыз: «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Жапонияның
Америка Құрама Штаттарына қарсы ісі (нөлге келтіру)».
Еуропалық одақ пен Жапонияның экспортқа қатысты
сауда санкциялары қаупінен секем алған АҚШ Сауда ми-
нистрлігінің 2012 жылдың 14 ақпанында антидемпинг жағ-
дайларында «нөлге келтіру» практикасын тоқтату саясаты-
на өзгерістер енгізгенін жариялады. Сол саясаттың өзгерісі
қолданыстағы антидемпинг қаулыларының болашақтағы
әкімшілік тексерісін де қамтиды. Дегенмен Америка Құра-
ма Штаттары нөлге келтірудің орындылығы туралы келісім-
ге келуге тырысуды тоқтатпайтынын ашық мәлімдеді.
10
Даулы мәселе әкімшілік тексерісті реттейтін ДСҰ-ның
антидемпингтік келісімінің 2.4 және 9.3-баптарынан нөлге
келтіруді алып тастау керек пе дегеннен туындады. Амери-
ка Құрама Штаттарының жүйесіне сәйкес, Сауда министр-
лігі белгілеген антидемпингтік баж салығының мөлшер-
лемесі импорттаушының антидемпингтік баж салығының
түпкілікті жауапкершілігін анықтамайды. Америка Құрама
Штаттары жүйесінде импорттаушыдан импорттау барысын-
да кепілдік ретінде депозитке қолма-қол ақша салу талап
етіледі. Импорттаушы немесе отандық өндіруші, шетелдік
экспорттаушы немесе өндіруші сияқты кез келген мүдделі
тарап Сауда министрлігінен әкімшілік тексеріс жүргізуді
сұрай алады. Өз кезегінде, Сауда министрлігі ағымдағы
161
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
экспорттау бағалары және шолу кезеңіндегі қалыпты құн
туралы деректерді жинап, демпингтік маржаны есептейді.
Есептелген демпингтік маржа ақшалай салымнан жоғары
болса, импорттаушы айырмашылықты пайызбен қоса тө-
леуге міндетті, ал енді төмен болса, онда айырмашылық па-
йыздармен қоса қайтарылады. Егер мерзімді тексеріс талап
етілмесе, баж салығын бағалау бастапқы ақшалай салым-
ның мөлшерлемесіне заңды түрде тең болады.
Америка Құрама Штаттары «демпингтейтіндердің»
бәсекелес нарықтардағы демпинг бағаларын бәсекелес
емес нарықтардағы демпингтелмеген бағалармен алып-
қосып, орташа есебін шығару арқылы мақсатты демпинг-
ті жасыруына мүмкіндік болмауы керек деп мәлімдеді.
Дүниежүзілік сауда ұйымының АҚШ-қа қарсы алғашқы
шешімдерінен кейін, Америка Құрама Штаттарының ан-
тидемпингтік органдары нөлге келтіру шешімін орындау
бағытындағы талаптардың ең аз бөлігін ғана орындады.
Апелляциялық орган тексеру барысында нөлге келтірудің
Демпингке қарсы келісімнің 2.4-бабын бұзғанын анықта-
ғаннан кейін, Сауда министрлігі бастапқы тексерулердегі
нөлге келтірудің күшін жойды, бірақ әкімшілік тексеріс-
те нөлге келтіруді қолдануды жалғастыра берді. Содан
кейін Еуропалық одақ пен Жапония Құрама Штаттардың
әкімшілік тексерісінде нөлге келтіруіне қарсы Дүниежү-
зілік сауда ұйымының ережелері бойынша шағымданып,
жеңіске жетті, ал содан кейін сәйкестендіру рәсімін орын-
дауды талап етті. Сауда министрлігі ішкі бақылауда нөлге
келтіруді қолдануды тоқтатқанға дейін, олардың екеуі де
Америка Құрама Штаттарының экспортына қарсы қатаң
сауда шараларымен қарымта жауап қайтаратынын айтып,
сес көрсетті.
Сонымен қатар Федералдық аймақтық апелляциялық
сот Сауда министрлігінің АҚШ заңын түсіндірудегі сәй-
кессіздіктерін, бастапқы тексерулерде нөлге келтіруді пай-
даланбағанын және әкімшілік тексерісте нөлге келтіруді
пайдалануға рұқсат етуі қисынсыз және орынсыз болғанын
атап көрсетіп, арнайы шешім шығарды. Дей тұрғанмен,
Сауда министрлігі тексерудің барлық түрлері бойынша нөл-
ге келтіруді түгел алып тастай алмады.
2012 жылдың 6 ақпанында Америка Құрама Штаттары
Еуропалық одақпен және Жапониямен бірлесіп нөлге кел-
тіруге қатысты дау шешу жөнінде келісімге қол жеткізге-
нін мәлімдеді. Келісімде Дүниежүзілік сауда ұйымының
дауларды реттеу шешімі бойынша антидемпингтік баж са-
лығын салу кезінде Америка Құрама Штаттары нөлге кел-
тіруді пайдаланудан бас тарту процесін тез арада аяқтауды
қарастыруы көзделген. Сауда министрлігі антидемпингтік
баж туралы қаулыны, ішкі тексеріске шолу жасаған кезде,
демпингтік және антидемпингтік баж маржасының орташа
өлшемін жыл сайынғы шолулардың орнына (Дүниежүзілік
сауда ұйымымен келісілген методология) ай сайын орташа
есебін салыстыру арқылы демпингтелмеген партияларды
қайтаруды жүзеге асыратындай етіп есептейді. Сонымен
бірге Сауда министрлігі Дүниежүзілік сауда ұйымының та-
лаптарына сәйкес болу үшін орташа демпингтік маржаны
пайдалана отырып, өзінің бесжылдық қайта қарау тәжіри-
бесін өзгертуге келісті. Нөлге келтіруді жоюға қатысы жоқ
түпкілікті талқылау түрі – Дүниежүзілік сауда ұйымының
тыңдау рәсімін енді бастайтын мақсатты демпингке қатыс-
ты істер.
Дүниежүзілік сауда ұйымының жүйесіндегі құқық қор-
ғау құралдарының келешек қадамдарды да бағдарлай білуі
және АҚШ-тың өз саясатына аз да болса өзгеріс енгізуі
Америка Құрама Штаттарын бұрынғы нөлге келтіру істе-
ріне өтемақы төлеуден құтқарып қалды. Нөлге келтіру сая-
сатын өзгерту арқылы Америка Құрама Штаттары белгілі
бір дәрежеде Дүниежүзілік сауда ұйымының апелляциялық
органының талап-тілектерін ескерді. Корея сияқты кей ел-
дер бұрынғы нөлге келтіру істеріне байланысты Америка
Құрама Штаттарынан өтемақы алу әрекетін жалғастыра
беруді қалайды. Егер Сауда министрлігі мақсатты демпинг
жағдайларында нөлге келтіруді қолданса, онда Дүние-
жүзілік сауда ұйымының қарсы істері жалғасын табатыны
да күмәнсіз.
5.6-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Жапонияның Америка Құрама Штаттарына қарсы ісі (нөлге
келтіру)
● Америка Құрама Штаты мен Жапонияның бірлескен мәлімдемесі, Америка Құрама Штаттарының
нөлге келтіру мен қайта қарауға байланысты шаралары (United States’ Measures Relating to Zeroing and
Sunset Reviews), WT/DS322/44 (8 ақпан 2012)
● Америка Құрама Штаттарының дауды шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер туралы келісімінің
22.6-бабындағы нөлге келтіру мен қайта қарауға байланысты шаралары: арбитр мәлімдемесінен (United
States’ Measures Relating to Zeroing and Sunset Reviews Recourse to Article 22.6 of the DSU by the United
States: Communication from the Arbitrator), WT/DS322/38 (15 желтоқсан 2010)
● Америка Құрама Штаттарының Дау шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер туралы келісімінің
22.6-бабындағы демпингтік маржаны (нөлге келтіру) есептеу заңдары, ережелер және әдістемелері:
арбитр мәлімдемесінен (United States’ Laws, Regulations and Methodology for Calculating Dumping Margins
(Zeroing) Recourse to Article 22.6 of the DSU by the United States: Communication from the Arbitrator), WT/
DS294/39 (8 желтоқсан 2010)
● Апелляциялық органның есебі, Америка Құрама Штаттарының Дау шешуді реттейтін ережелер мен
рәсімдер туралы келісімінің 21.5-бабындағы нөлге келтіру мен қайта қарауға байланысты шаралары:
арбитр мәлімдемесінен (Appellate Body Report, United States’ Measures Relating to Zeroing and Sunset
Reviews—Recourse to Article 21.5 of the DSU), WT/DS322/AB/RW (18 тамыз 2009)
● Апелляциялық органның есебі, Америка Құрама Штаттарының Дау шешуді реттейтін ережелер мен
ресімдер туралы келісімінің 21.5-бабындағы демпингтік маржаны (нөлге келтіру) есептеу заңдары,
ережелері мен әдістемесін қайта қарау: арбитр мәлімдемесінен (Appellate Body Report, U.S.’ Laws,
162
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Regulations and Methodology for Calculating Dumping Margins (Zeroing)—Recourse to Article 21.5 of the
DSU), WT/DS294/AB/RW (мамыр 2009)
● Апелляциялық органның есебі, Америка Құрама Штаттарының нөлге келтіру тәсілдерінің әлі де
сақталуы және қолданылуы (Appellate Body Report, United States’ Continued Existence and Application of
Zeroing Methodology), WT/DS350/AB/R (4 ақпан 2009)
● Апелляциялық органның есебі, Америка Құрама Штаттарының Мексикадан шыққан тот баспайтын
болатқа қатысты түпкілікті антидемпингтік шаралары (Appellate Body Report, United States’ Final
Anti-Dumping Measures on Stainless Steel from Mexico), WT/DS344/AB/R (30 сәуір 2008)
● Арбитраж алқасының баяндамасы, Мексикадан шыққан тот баспайтын болатқа қатысты түпкілікті
антидемпингтік шаралары (Panel Report, United States’ Final Anti-Dumping Measures on Stainless Steel
from Mexico), WT/DS344/R (20 желтоқсан 2007)
● Апелляциялық органның есебі, Америка Құрама Штаттарының нөлге келтіру мен қайта қарауға
байланысты шаралары: (Appellate Body Report, United States’ Measures Relating to Zeroing and Sunset
Reviews), WT/DS322/AB/R (23 қаңтар 2007)
● Апелляциялық органның есебі, Америка Құрама Штаттарының Канададан келген құрылысқа қажет
бөренелерге қатысты түпкілікті демпингті анықтауы (Канадаға байланысты 21.5-бабы) (Appellate
Body Report, United States’ Final Dumping Determination on Softwood Lumber from Canada (Article 21.5
Canada)), WT/DS264/AB/RW (1 қыркүйек 2006)
● Апелляциялық органның есебі, Америка Құрама Штаттарының демпинг маржалары (нөлге келтіру)
байланысты заңдары, ережелері және әдістемелері: арбитр мәлімдемесінен (Appellate Body Report,
United States’ Laws, Regulations and Methodology for Calculating Dumping Margins (Zeroing)), WT/DS294/
AB/R (9 мамыр 2006)
● Апелляциялық органның есебі, Америка Құрама Штаттарының Канададан келген құрылыс бөренелеріне
қажет демпингін анықтауы (Appellate Body Report, United States: Final Dumping Determination on
Softwood Lumber from Canada), WT/DS264/AB/R (31 тамыз 2004)
Дүниежүзілік сауда ұйымы рұқсат берген біржақты іс-әрекеттер
Дүниежүзілік сауда ұйымының келісімдері мемлекеттерге олардың ұлттық сауда заңдары бұзылған кей-
бір жағдайда біржақты шаралар қабылдауына рұқсат береді. Америка Құрама Штаттарының біржақты шара
қабылдауына қатысты қолданылып келе жатқан екі заңы бар: 1974 жылғы Тарифтер туралы заңның
301-бөлімі және 1930 жылғы Тарифтер туралы заңның 337-бөлімі.
1974 жылғы Тарифтер туралы заңның 301-бөлімі
АҚШ Сауда өкілдігінің (USTR) кеңсесіне халықаралық сауда келісімдеріне сәйкес Америка Құрама
Штаттарының құқықтарын бұзды деп саналатын басқа елдердің іс-әрекеттеріне қарсы жауап беру мақсатын
-
да заңмен уәкілеттік берілген. АҚШ сауда өкілдігі Америка Құрама Штаттарының сауда саясатын дайындау-
ды үйлестіреді, Америка Құрама Штаттарының атынан халықаралық сауданы реттеу бойынша келіссөздер
жүргізеді және Америка Құрама Штаттарының экспорты үшін сыртқы саудадағы тосқауылдарды жою мен
сыртқы нарықты кеңейту жолдарын іздестіреді. АҚШ сауда өкілдігінің қарымта шаралары «301-бөлімнің
санкциялары» деген атпен әйгілі.
11
301-бөлім әділетсіз сыртқы сауда практикасының кең ауқымына қарсы тұруға мүмкіндік береді, соның
ішінде тауардың шығарылған еліне қатысты алалау ережелері, мемлекеттік сатып алудағы алалау, лицензия
-
лау жүйелері, квоталар, валюталық бақылау, шектеулі бизнес практикасы, екіжақты алалаушыл келісімдер,
АҚШ өнімдеріне қарсы алалау салықтары мен өнім стандарттары.
301-бөлімнің тексерісі мүдделі тараптың талабына жауап ретінде АҚШ Сауда өкілдігі бастамасымен
жүргізіледі. АҚШ Сауда өкілдігі америкалық кәсіпкерлерге бейресми және құпия негізде АҚШ Сауда өкіл
-
дігіне тексеруді бастау үшін негіз болатын орынды ақпарат пен негіздемені ұсына отырып, олардың бұл
ұйымға жүгінуіне мүмкіндік береді. Бұл құпия балама әдіс шет мемлекеттің тарапқа қарсы 301-бөлімге сәй
-
кес процедураны қозғағаны үшін есесін қайтару қаупін азайтады. Ресми немесе бейресми құралдардың бо-
луына қарамастан, 301-бөлімді пайдалануды қалайтын мүдделі тарап шағымданып отырған шетелдік сауда
практикасы және оның Америка Құрама Штаттарындағы саудаға әсері туралы егжей-тегжейлі ақпаратпен
қамтамасыз етуге тиіс.
163
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
Сауда келісімдерінде бекітілген құқықтарға қатысты 301-бөлімге сәйкес тексерулерді аяқтау мерзімі
18 айды құрайды, ал негізсіз, алалаушы немесе әділетсіз деп саналатын іс-әрекеттерді тексеру 12 айдың
ішінде аяқталуы керек. Шет мемлекеттің зияткерлік меншік құқықтарын тиісті және нәтижелі қорғауды қам
-
тамасыз етпегені туралы айыптаулар орын алғанда, алты айдан аспайтын жеделдетілген тергеу жүргізіледі.
Айыптаулар шындыққа жанасатын болса, АҚШ Сауда өкілдігі сауда келісімдеріндегі жеңілдіктерді тоқтата
тұру, баж салығын салу немесе басқа импорттық шектеулерді орнату, көрсетілетін қызметтерге салымдар
немесе шектеулер орнату, қызмет көрсету секторының рұқсаттарын шектеу немесе Америка Құрама Штат
-
тарына өтемақы төлетуді қамтамасыз ету арқылы жауап беруі мүмкін.
Мұндай санкциялар енгізілмей тұрып, Тарифтер туралы заң Сауда министрлігінен үкіметтің тауарлар
-
ды дайындау, өндіру немесе экспорттау үшін тікелей немесе жанама өтемақылық субсидиялар беретінін
анықтауды талап етеді. Америка Құрама Штаттарының Сауда өкілдігі осындай заңсыз субсидия берілгенін
анықтаса, заң бұзушы елмен екіжақты келіссөздер жүргізуді талап етеді және қажет болған жағдайда дауды
шешудің ресми рәсімдерін өткізеді. Егер дау шешілмей қалса, АҚШ Сауда өкілдігі АҚШ-тың саудасына кел
-
тірілген зиян мөлшеріне тең біржақты сауда шектеулерін белгілеуге құқылы. Delverde USA компаниясының
Америка Құрама Штаттарына қарсы ісі заңсыз шетелдік субсидиялардың және өтемақылық баж салығын
салудың қаншалықты маңызды болғанын зерттейді.
Еуродақ 301-бөлімнің біржақты сипатын Дүниежүзілік сауда ұйымының келісімдерінің бұзылуы ре
-
тінде талқыға салды. Ол 301-бөліміне сәйкес жауап беру шараларын қабылдау жылдамдығы Дүниежүзі-
лік сауда ұйымының Дау шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер туралы келісімін бұзады деп мәлімдеді.
Дүниежүзілік сауда ұйымының Дау шешу органы ДСҰ арбитраж алқасының баяндамасы Америка Құрама
Штаттарының 301-бөлімге сәйкес қолданылған құқықтары Дау шешуді реттейтін ережелер мен рәсімдер
туралы келісімін бұзбағанын растады. Санкцияға рұқсат бермес бұрын дауды шешу үшін АҚШ Сауда өкіл
-
дігінің шетелдік үкіметпен кеңесу практикасы Дүниежүзілік сауда ұйымының талаптарын қанағаттандырды.
301-бөлімді қолдану туралы қысқаша шолумен танысу үшін 5.7-мысалын қараңыз: «Халықаралық деңгейде
бизнес жүргізу: 301-бөлімнің қолданылуы».
Delverde USA компаниясының Америка Құрама Штаттарына қарсы ісі
202 F.3d 1360 (Fed. Cir., 2000)
Лори – аймақтық судья. Delverde, SrL («Delverde»)
және Delverde USA Inc., компаниялары 1998 жылы
25 қыркүйекте 1930 жылғы Тарифтер туралы заңның
771(5)-бөліміне сәйкес, Сауда министрлігінің (DOC)
өтемақылық баж салығының заңдылығын анықтауды
растайтын Америка Құрама Штаттары Халықаралық
сауда сотының шешіміне шағым берді. Сауда министрлі-
гі өтемақылық баж бойынша тексеру жүргізіп, Delverde
компаниясының 1991 жылы бұрын Италия үкіметінен
өтемақы субсидиясын алған жекеменшік компаниядан
макарон фабрикасын және осыған қатысты арнайы өнді-
рістік активтерін сатып алғанын анықтады.
Сауда министрлігі сатып алушы компания заңсыз
субсидиялардың бір бөлігін бөлісіп, өтемақылық баж са-
лығын төлеуге тиіс екенін анықтады. Субсидияның мөл-
шерін анықтағаннан кейін, ол бұл соманы «тиісті салада-
ғы жаңартылатын физикалық активтердің орташа пайда-
лану мерзіміне» тең келетін жылдардың санына бөледі.
Сауда министрлігі орташа пайдалану мерзімінің 12 жыл
болатынын анықтады және тиісінше соманы әр жылға
бөлді. Мөлшерге сәйкес, осы субсидияның пропорцио-
налды бөлігі сату барысында сатып алушыға «өтеді».
Біз Сауда министрлігінің субсидияларды төлетуден
бұрын үкіметтің жеке тұлғаға, тіпті егер бұл тұлға бұрын
субсидияланған басқа тұлғадан корпоративтік активтер-
ді сатып алған болса да, қаржылық жарналар да, жеңіл-
діктер де бергенін анықтайтын талаптарына заңда ерек-
ше жағдайлар жоқ деген қорытындыға келдік. Басқаша
айтқанда, меншік құқығының бір адамнан басқаға өтуі
туралы ереже «субсидия» мағынасын өзгертпейді. Тұл-
ға «қаржылай көмек» және «пайда» алған жағдайда ғана
онысы субсидия деп танылуы мүмкін.
Заң мағынасының анықтығына көз жеткізген соң,
бізге тек Сауда министрлігі әдістемесінің заңға сәйкесті-
гін анықтау қалды. Біз бұл әдістемені заңға сәйкес емес
деп шештік. Сауда министрлігі еш жерде өзінің әдісте-
месіне сүйеніп Delverde компаниясының тікелей немесе
жанама түрде қаржылай көмек пен пайда алғанын анық-
таған жоқ. Керісінше, Сауда министрлігінің әдістемесі
Delverde компаниясының италиялық үкіметтен субсидия
алу себебін, яғни ол жай ғана бұрын субсидия алған бас-
қа тұлғадан активтер сатып алғанын сенімді түрде уәж-
деп берді.
Ақырында, субсидияның «әсері» субсидия алушы-
ның алған бәсекелік артықшылығы деп есептеледі.
Delverde компаниясының субсидияның кез келген тү-
рінің тікелей алушысы болмағаны сөзсіз. Осы жерде
Delverde компаниясының тікелей субсидия алған компа-
ниядан активтер сатып алу арқылы жанама алушы бо-
лып санала ма деген сұрақ туындайды. Біз бұдан бұрын
анықтағандай, заң Сауда министрлігіне Delverde ком-
паниясының осы субсидиялардың пропорционал үлесін
164
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
алды деп жай ғана болжауға рұқсат бермейді. Халық-
аралық сауда соты шешімінің күші жойылып, іс ҚАЙТА
ҚАРАУҒА ЖІБЕРІЛДІ.
Түйін
• Шетелдік үкімет берген заңсыз субсидия сол ал-
ған компанияның сатып алушысына тиесілі бо-
лады. Осы субсидиялардың пропорционал бөлігі
екінші компания сатып алған кездегі жабдықтың
және активтердің пайдалы қызмет мерзімі негі-
зінде бағалануы мүмкін.
• Сауда министрлігі компания «орташа пайдалы
қызмет мерзімі» ішінде «өндірістік активтерді»
сатқан кезде, осы активтерді сатып алу үшін пай-
даланылатын субсидияның пропорционал бөлігі
сатып алушыға сатылған уақытында «өтетінін»
болжай алмайды.
• Сауда министрлігі заңсыз субсидиялардың беріл-
генін көрсетуі керек және сатып алушы компа-
нияға өтемақылық баж салығын салмастан бұрын
сол компанияның субсидиялардан ең болмағанда
жанама пайда көргенін көрсетуі керек.
301-бөлімге сәйкес, сотқа талап-арыз беруге негіз болатын
әрекеттер – Америка Құрама Штаттарының саудадағы әріп-
тестерімен жасалатын сауда келісімін бұзу, заңсыз, негізсіз
алалау әрекеттері, не болмаса саясаты және Америка Құрама
Штаттарының саудасын шектеу һәм ауыртпалық жүктеу:
1.
Сауда келісімдерін бұзу. Егер мемлекет Америка Құра-
ма Штаттарымен екіжақты немесе көпжақты келісімнің
шарттарын бұзса, 301-бөлім осы елдің импортына қар-
сы санкциялар салу үшін қолданылуы мүмкін.
2.
Заңсыз, негізсіз және кемсітуші практикалар. Америка
Құрама Штаттарының экспортына ең қолайлы жағдай
жасалған ел режимін ұстанудан немесе Америка Құ-
рама Штаттарының бизнес мүдделеріне ұлттық режим
беруден бас тартса, АҚШ-тың зияткерлік меншік құ-
қықтарын қорғамаса не Америка Құрама Штаттарының
шетелде кәсіпорын құру құқығын мойындамаса, мұндай
әрекет, саясат немесе практика «заңсыз» деп саналады.
«Негізсіз» термині Америка Құрама Штаттарының ха-
лықаралық құқығын толығымен бұзбаса да сәйкес кел-
мейтін, яғни ондай деңгейді дәл бере алмаса да, «әді-
летсіз және теңсіз» әрекеттерді, саясат немесе практи-
каларға қатысты қолданыла береді. Егер қандай да бір
мемлекет Америка Құрама Штаттарының өнімдеріне,
көрсетілетін қызметтеріне немесе инвестицияларына,
осыларға қатысты отандық немесе үшінші елдермен
жеткізілетіндерге қарағанда ең қолайлы жағдай жасал-
ған ел режимін қолданбаса, сол ел «алалау практикасы»
анықтамасына қатысы бар деп есептеледі. Қарымта
шараларды қолданбас бұрын, АҚШ Сауда өкілдігі бұл
практиканың Америка Құрама Штаттарының саудасын
шектейтінін немесе ауыртпалық жүктейтінін анықтап
алуы керек.
3.
Америка Құрама Штаттарының саудасына ауыртпа-
лық жүктеу мен шектеулер. «Америка Құрама Штат-
тарының саудасы» термині Құрама Штаттары тауарла-
рының трансұлттық айналымы мен ағынына, сондай-ақ
саудаға байланысты қызметтер мен инвестицияларға
қатысты. Шетелдік тәжірибе Америка Құрама Штатта-
рының мүдделеріне қандай да бір елеулі және өлшемді
түрде тікелей зиян келтірсе, не басқа жағдайда мүмкін
болатын болашақ нарық мүмкіндіктерінен айырса, Аме-
рика Құрама Штаттарындағы саудаға «ауыртпалық жүк-
тейді немесе шектейді».
301-бөлімге сәйкес, қарымта шаралар қабылдау және
дауды реттеу кез келген сауда санкцияларын енгізуге дейін
АҚШ Сауда өкілдігі келіссөздер арқылы дауды шешу мақ-
сатында сауда практикасын бұзғаны үшін айыпталған ел
үкіметімен кеңесуі қажеттігін қамтамасыз етеді. АҚШ на-
рығына созған қолын қақпайлау немесе біржола алдын кесу
қаупі 301-бөлімге сәйкес реттеуге ден қоюға ықпал етеді.
1930 жылғы Тарифтер туралы заңның 337-бөлімі
1930 жылғы Тарифтер туралы заңның 337-бөлімі импорттау немесе импортталған тауарды сату кезіндегі
«әділетсіз бәсеке әдістеріне» қатысты Халықаралық сауда орталығының беруге тиіс жеңілдіктерді қарасты
-
рады. Зиянды дәлелдеу үшін әдетте импортталатын тауарларға қатысты зияткерлік меншік құқықтарының
бұзылуының дәлелі жеткілікті. 337-бөлімде «әділетсіз бәсекеге» анықтама бермейді, бірақ патент, авторлық
құқық және сауда маркасы саласындағы құқықбұзушылықтардың барлығы да әділетсіз бәсеке ретінде қа
-
растырылады. 337-бөлім көбіне заңсыз қарақшылық немесе контрафакт тауар импортының алдын алу үшін
қолданылады (18 және 19-тарауларды қараңыз). Халықаралық сауда орталығынан көмек алу үшін Америка
Құрама Штаттарындағы зияткерлік меншік құқықтарының бұзылуын көрсету талап етіледі.
337-бөлімде қарастырылған жалғыз құқық қорғау құралы – Америка Құрама Штаттарынан тауарларды
шығару. Ешқандай шығындар өтелмеуі де мүмкін. Ұзақ мерзімге импорттаушыға тыйым салу туралы бұй
-
рық аталған шетелдік өндіруші немесе импорттаушы шығарған белгілі тауарлардың кез келгенін Құрама
Штаттарға әкелуге тыйым салады. Тарап сонымен қатар айыпталған импорттаушы немесе дистрибьютор
-
дың болашақ импорттарына қатысты заңға қарсы әрекеттерді тоқтату бұйрығын алуы да мүмкін. Им-
портқа ұзақ мерзімге тыйым салу туралы және Заңға қарсы әрекеттерді тоқтату бұйрығын бұзғаны үшін ең
төменгі күнделікті айыппұл 100 000 $ немесе импортталатын тауарлардың ішкі құнының екі есе мөлшерін
құрайды. Тексеруді отандық өндірушінің өтініші бойынша бастаған жөн. Халықаралық сауда орталығының
кез келген шешімі бойынша Федералдық аймақтық апелляциялық сотқа шағымдануға болады.
165
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
301-бөлім Дүниежүзілік сауда ұйымының дауды шешудегі
міндетті тәртібін сақтауды қамтамасыз ету құралы ретінде
маңызды бола түседі: Дүниежүзілік сауда ұйымының арби-
траж алқасының ұсыныстарын жүзеге асыра алмаған елдер
301-бөлімде көрсетілген сауда-саттыққа қарымта ретінде
қолданылатын шараларға тап болуы мүмкін. Шара қолда-
нуды талап ететін қазіргі сауда практикасы мыналарды қам-
тиды:
Мемлекеттік сатып алудағы алалау практикасы. АҚШ
Сауда өкілдігі Жапония мемлекеті тарапынан шетелдік
спутниктерді сатып алуға ашық тыйым салу немесе жа-
пондық өндірушілерге артықшылық беретін техникалық
стандарттар сияқты белгілі бір жапондық шектеуші прак-
тикаларды қамтитын алалауға қатысты бірнеше тексеріс
бастады.
Квоталар, тарифтер және лицензиялау схемалары.
301-бөлім осы тараудың алдында талқыланған «банан ісін-
де» қолданылған болатын. Еуропалық одаққа өз банандық
квоталарын және импортты лицензиялау схемаларын өз-
гертпегені үшін жазалау тарифтері енгізілді. Дау 301-бө-
лімге сәйкес Chiquita Brands International, Inc. компаниясы
тарапынан берілген, белгілі бір банан өндіретін елдерде
Америка Құрама Штаттарының сауда мүдделеріне қарсы
алалаушылығына қатысты шағымынан туындады.
5.7-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: 301-бөлімнің қолданылуы
Дүниежүзілік сауда ұйымын сынау: қоршаған ортаны қорғау
Дүниежүзілік сауда ұйымының көптеген мүше елдері қоршаған ортаны қорғау мен дау-дамайға қатыс-
ты мәселелерді негізгі халықаралық сауда-саттық мәселелерінің жанында қосымша, жанама мәселе ретінде
қарастырады.
12
Сыншылар еркін сауда мәселелерін қоршаған ортаны қорғау мәселелерінен жоғары қоятын
Дүниежүзілік сауда ұйымының бірқатар шешімінен дәйексөздер келтіреді. Шешімдердің бірінде Америка
Құрама Штаттарының қоршаған ортаны қорғау заңнамасының кейбір бөлігі ішкі заңнаманың жекелеген
түрлерін GATT келісімінің сауда шектеулеріне қатысты алалаушылыққа жалпы тыйым салудан босататын
ХХ бабына сәйкес келмейді деп көрсетілген. Америка Құрама Штаттарының қоршаған ортаны қорғау стан-
дарттарын еркін саудаға құрбан етуі NAFTA мен Дүниежүзілік сауда ұйымына қарсы шыққан көптеген эко-
логтар мен кәсіподақ белсенділерінің шу көтеруіне себепкер болды. Атап айтқанда, Дүниежүзілік сауда ұйы-
мының «Асшаян–тасбақа» шешімі наразылық білдірушілердің қауіп-қатерін расқа шығарды, бұл Жер бетінен
жоғалып бара жатқан түрлерді сақтау туралы заңның 609-бөлімі (Америка Құрама Штаттарынан өздерінің
коммерциялық балық аулау кемелерін арнайы тасбақаны алып тастайтын құралдармен қамтамасыз етілуін
талап етпеген елдерден асшаяндарды әкелуге тыйым салуды талап ету) ХХ баппен сәйкес келмейтінін анық
-
тады, себебі ол халықаралық сауданы негізсіз шектейді. Дүниежүзілік сауда ұйымының арбитраж алқасы
сондай-ақ Қоршаған ортаны қорғау агенттігінің «Құрамы жақсартылған бензин ережесін» (Таза ауа туралы
заң) жарамсыз деп шешті. Дүниежүзілік сауда ұйымының ережелері ұйымға мүше мемлекеттер қабылдайтын
экологиялық шаралардың заңдылығы туралы сауда дауларында үкіметтік емес ұйымдарды қатыстырмайды.
Дүниежүзілік сауда ұйымын реформалау
Дүниежүзілік банктен айырмашылығы сол, кедейшілікпен күресу немесе дамуды ынталандыру Дүние-
жүзілік сауда ұйымының тікелей міндетіне жатпайды; оның міндеті – тауарлар мен көрсетілетін қызметтер-
дің халықаралық саудасындағы тосқауылдарды жою. Түрлі экологиялық топтардың, одан өзге де үкіметтік
емес ұйымдардың және, ең бастысы, дамушы елдер блогының қысымынан кейін ғана Дүниежүзілік сауда
ұйымы шексіз әлемдік сауданың қауіп-қатері жөніндегі әлемдік сынға назар аудара бастады.
Дүниежүзілік сауда ұйымының реформалау бойынша ұсыныстары оның қоршаған ортаға қатысты дау
-
ларына үкіметтік емес ұйымдардың amici (дос) ретінде қатыса отырып ресми ережелерді қабылдауын қам-
тиды. Дүниежүзілік сауда ұйымы сондай-ақ дауды реттеудің ресми рәсімдеріне және негізгі сауда саясатына
қатысты пікірталастарға тиімді қатысуын қамтамасыз ету мақсатында дамушы елдерге арналған техникалық
көмек орталығын құруға және қаржыландыруға ұмтылуға тиіс. Дамушы елдер Доха раундын кейінге қалды
-
ру туралы өз пікірлерінің өзгелерге де естілуі үшін бірсыпыра жұмыстар атқарды және мейлінше қолайлы
жағдайлар жөнінде сәтті келіссөздер жүргізді.
Дүниежүзілік банктің, әсіресе оның ұлттық даму бағдарламалары үшін талап етілетін қоршаған ортаға
әсерін бағалау – жаһандық сауданың жекелеген елдің, өңірдің немесе салалардың қоршаған ортасына әсерін
мерзімдік бағалау үшін үлгі бола алады. Дүниежүзілік сауда ұйымының қоршаған ортаның жағдайын баға
-
лауы болашақтағы Дүниежүзілік сауда ұйымының келіссөздері мен дауды реттеу рәсімдерін ақпараттанды-
руға көмектесетіні сөзсіз. Бірқатар өндірістік сала экологиялық тұрғыдан жауапсыз деп жіктеледі. Қоршаған
орта этикасын Еркін сауда туралы келісім (NAFTA) аясында талқылау үшін Мексика-АҚШ шекараларының
бойындағы макиладора өнеркәсібіне жасалған 6-тараудағы талқылауға назар аударыңыз.
166
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Тарау түйіні
1. Еркін сауда дәуірі 1948 жылы әлемдік тарифтік мөлшерлемелерді төмендету мақсатында GATT келісімін
құрумен басталып, 1994–1995 жылдары Дүниежүзілік сауда ұйымы мен Дау шешу органының құрылуы
еркін сауда бағдарламасы бойынша саудадағы тарифтік емес тосқауылды азайту үрдісін кеңейтті. 1994
жылғы «Дүниежүзілік сауда ұйымының келісімдері» деп аталатын келісімдер пакеті тарифтік емес сауда
тосқауылдарының көп бөлігін қамтыды.
2. GATT пен Дүниежүзілік сауда ұйымының үш негізгі принципі мынадай: (1) ең қолайлы жағдай жасал
-
ған ел режимі; 2) ұлттық режим; (3) транспаренттік принципі. Ең қолайлы жағдай жасалған ел режимі
Дүниежүзілік сауда ұйымының мүшелерінен сол ұйымға мүше елдер үшін ең төменгі тарифтік мөлшер
-
лемелерді ұсынуын талап етеді. Бұл принципті қолдану – тарифтік мөлшерлемелерді қысқарту әдісі. Ұлт-
тық режим принципі тауарлардың елге импортталуынан кейін қолданылады. Шетелдік тауарлар кеденнен
өткеннен кейін, оларды импорттаушы елде өндірілетін тауар ретінде қарастыру керек. Транспаренттік
принципі елдерге саудаға жасырын тосқауылдар ретінде пайдаланылмайтындай нақты және қолжетімді
кеден ережелерін қамтамасыз етуді талап етеді.
3. Дүниежүзілік сауда ұйымын құрған 1994 жылғы келісім халықаралық сауданың көптеген аспектілері
-
нен, соның ішінде зияткерлік меншік құқықтарын бұзу, қызметтер саудасы, тікелей шетел инвестициясы
және мемлекеттік сатып алулар бойынша қосымша келісімдерінің тізбесінен тұрады. Дүниежүзілік сауда
ұйымына мүше боламын деген ел ұйымның басты келісімін ғана емес, сонымен бірге барлық қосымша
келісімдерді де қабылдауы керек.
4. Сауданың сандық тосқауылдарына квоталар, мораторий және эмбарго жатады.
5. Дүниежүзілік сауда ұйымы ережелерінің бұзылуының ең басты екі себебі – сыртқы нарықтарға тауарлар
-
ды демпингтеу (қалыпты құннан төмен бағаға сату) және ұлттық өндірушілер мен экспорттаушыларды
үкіметтердің заңсыз субсидиялауы.
6. Елдер өздерінің денсаулық, қауіпсіздік, қоршаған ортаға қатысты және техникалық тосқауылдарын қоюға
құқылы. Бірақ санитарлық және фитосанитарлық шараларды қолдану туралы келісім (SPS) мен Сауда
-
дағы техникалық тосқауылдар туралы келісім (TBT) стандарттарды саудаға жасырын тосқауыл ретінде
қолдануға тыйым салады.
7. Дүниежүзілік сауда ұйымының дауды реттеу жүйесі сауда дауларын реттеудің жүйелі процесін қамтама
-
сыз етеді. Жүйе келіссөздер арқылы шешімге келеді деген ниетпен дауласушы елдердің кеңесуін талап
етеді. Егер реттеу ерікті түрде жүзеге аспаса, сарапшылар алқасы дәлелдер мен дәйектерді қарайды және
баяндама дайындайды, оны мақұлдау үшін дау шешуші орган қарайды. Тарап шешім бойынша апел
-
ляциялық органға шағымдануы мүмкін. Жеңілген тарап шешімді орындауды көбіне кейінге қалдыруы
ықтимал, бірақ, сайып келгенде, жауап ретінде салынатын санкцияларды болдырмау немесе азайту үшін
орындайды. Бұл процесс кейде кешіктірілсе де, дауласушы елдер арасындағы сауда соғыстарына жол
бермейді.
8. Әділетсіз сауда практикасына қатысты Дүниежүзілік сауда ұйымының ережелеріне сәйкес мемлекеттер
біржақты әрекеттерді жүзеге асыра алады. Осындай біржақты шаралар Америка Құрама Штаттарының
Тарифтер туралы заңының 301 (Америка компанияларына қарсы сауда келісімдерін бұзу мен заңсыз,
негізсіз немесе кемсітушілік әрекеттерге қарсы қарымта жауап) және 337-бөлімдеріне (америкалық зият
-
керлік меншік құқығын бұзу) сәйкес рұқсат етіледі.
9. Экологиялық, адам құқықтары және кедейшілікпен күресу мәселелерін елемегендіктен, Дүниежүзілік
сауда ұйымының сауда жүйесі сынға алынды.
Негізгі терминдер
Импортты лицензиялау процедуралары
бойынша келісім – Agreement on Import Licensing
Procedures
Жүкті жөнелту алдындағы тексеру бойынша
келісім – Agreement on Preshipmenқt Inspection
Саудадағы техникалық тосқауылдар жөніндегі
келісім – Agreement on Technical Barriers to Trade
(TBT)
Санитарлық және фитосанитарлық шараларды
қолдану туралы келісім – Agreement on the
Application of Sanitary and Phytosanitary Measures
(SPS)
Зияткерлік меншік құқығына қатысты сауда
аспектілері жөніндегі келісім – Agreement on
Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights
(TRIPS)
167
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
Бали пакеті – Bali Package
Қатаң міндеттемелер – Binding Commitments
Заңға қарсы әрекеттерді тоқтату бұйрығы –
Cease and Desist Order
Өтемақылық баж салығы және субсидиялар
жөніндегі кодекс – Code on Subsidies and
Countervailing Duties
Өтемақылық баж салығы – Countervailing Duties
Өтемақылық субсидия – Countervailing Subsidy
Өндіруші мемлекет туралы ереже – Country of
Origin Rules
Кедендік бағалау туралы кодекс – Customs
Valuation Code
Дау шешуші орган – Dispute Settlement Body
(DSB)
Дау шешу жүйесі – Dispute Settlement System
(DSS)
Дэмпинг – Dumping
Эмбарго – Embargoes
Еуропалық одақ – European Union (EU)
Еркін сауда келісімдері – Free Trade Agreements
(FTAs)
Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім –
General Agreement on Taris and Trade (GATT)
Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас
келісім – General Agreement on Trade in Services
(GATS)
Заңсыз субсидиялар – Illegal Subsidies
Азаю – Impairment
Ең қолайлы жағдай жасалған ел режимі – Most-
Favored-Nation Principle
Ұлттық режим принципі – National Treatment
Principle
Солтүстік Америка еркін сауда келісімі – North
American Free Trade Agreement (NAFTA)
Күшін жою – Nullication
Транспаренттік принципі – Principle of
Transparency
Қорғау шаралары – Safeguards
Субсидиялар – Subsidies
Қайта қарау – Sunset Reviews
Тоқтата тұру – Suspension
1930 жылғы Тариф туралы заң – Tari Act of
1930
1974 жылғы Тариф туралы заң – Tari Act of
1974
Салыстырмалы артықшылық теориясы –
Theory of Comparative Advantage
АҚШ сауда өкілдігі – U.S. Trade Representative
(USTR)
Уругвай раунды – Uruguay Round
Дүниежүзілік сауда ұйымы – World Trade
Organization (WTO)
ДСҰ-ның дау-дамайды шешуі – WTO Dispute
Settlement
ДСҰ-ның арбитраж алқасы – WTO Panels
Нөлге келтіру – Zeroing
Пысықтау сұрақтары
1. Дүниежүзілік сауда ұйымының еркін сауда ман-
даты еңбек, экология және тұтынушы топтардың
сұраныстарымен қалай үйлесе алады? Еркін сау
-
да ұғымындағы еркін сөзі нені меңзейді? Еркін
сөзі еңбек, қаржы, тауар, көрсетілетін қызмет
және технология саласында ешқандай шектеу
-
лердің болмауын білдіре ала ма? Еркін сауда
жергілікті тұрақсыздық сияқты белгілі бір мәсе
-
лелермен шектелуге тиіс пе? Жергілікті мәдениет
мәселелері сауданы реттеуге шектеу болуға тиіс
пе? Мемлекеттің ұлттық заңдары мен ережелері
-
не қатысты ұлттық егемендігі Дүниежүзілік сау-
да ұйымының дау шешу және орындау процесі-
мен қалай үйлесе алады?
2. Ұлттық стандарттармен байланысты санитарлық
және фитосанитарлық шараларды қолдану ту
-
ралы келісім (SPS) және Саудадағы техникалық
тосқауылдар туралы келісім (TBT) сауданың жа
-
сырын тосқауылдары ретінде әрекет ете алады.
Санитарлық және фитосанитарлық шараларды
қолдану туралы келісім және Саудадағы техни
-
калық тосқауылдар туралы келісімнің қамту ая-
сында қандай айырмашылықтар бар? Санитар-
лық және фитосанитарлық шараларды қолдану
туралы келісім және Саудадағы техникалық тос
-
қауылдар туралы келісімнің екеуі де өнімді им-
порттауға байланысты қолданыла ала ма?
3. Біріккен Ұлттар Ұйымының Сауда және даму
жөніндегі конференциясы (UNCTAD) әлемдегі
ең кедей 48 мемлекет, оның ішінде Африкадағы
33 мемлекет жаһандану мен еркін саудадан еш
-
қандай пайда көріп жатқан жоқ деп мәлімдейді.
Шын мәнінде, осы мемлекеттердің көпшілігінде
кедейшіліктің асқынып кеткені туралы дәлелдер
жеткілікті. Сол кедейленген мемлекеттер үшін
еркін сауданың ықпалын жақсарту мақсатында
қандай әрекеттер жасауға болады? Осы мемле
-
кеттерден экспортталатын тауарларға жеңілді-
гі бар тариф режимін белгілеу үшін ДСҰ өзіне
үлкенірек рөл жүктеуге тиіс пе? Дамыған елдер
168
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
ауылшаруашылық және тоқыма секілді отандық
өндіріс салаларын субсидиялар беру арқылы қор
-
ғауды негіздеуін қалай жалғастыра алады?
4. Шектеулі иммиграциялық саясатты еркін сауда
ұғымымен қалайша үйлестіруге болады? Тауар,
көрсетілетін қызмет мен қаражат бір елден екінші
елге еркін барып-келіп жатқанда, неліктен адам
-
дар да олай еркін жүріп-тұра алмайды? NAFTA
келісімімен рұқсат етілген шектеулі иммиграция
-
лық заңдар Еуропалық одақтың тауарлар, қызмет-
тер, капитал қозғалысы мен тұлғалардың жүріп-
тұруының «Төрт еркіндігімен» және Еуропалық
одақ төлқұжаты мен азаматтығына қарай қозға
-
лысымен қалайша салыстырылуға тиіс? Америка
Құрама Штаттарының «шекара бақылауындағы»
мүдделерін өз либералды-демократиялық прин
-
циптерімен қалай үйлестіруіне болады? «Шека-
рамызды күшейтейік!» деген үндеу мен жұмыс
күші қажет өндіріс салаларындағы заңсыз ке
-
лімсектерді жұмысқа алған жұмыс берушілерді
қуғындамау жөніндегі үкіметтік саясатты қалай
ұштастыруы керек? Құжаттары жоқ иммигрант
-
тардың жедел медициналық көмек көруіне неме-
се мемлекеттік білім алуына тыйым салу туралы
ұсыныстарға қарсы қандай этикалық дәйектер
бар? Заңды және заңсыз иммигранттардың ара
-
сында ешқандай айырмашылық жоқ екенін біл-
діретін АҚШ Конституциясындағы «Жаратушы
барлығына (барлық адамға) ажырамас құқық бер
-
ген» деп көрсетілген бір дәйекті табуға болады.
5. Америка Құрама Штаттары Дүниежүзілік сауда
ұйымының дауды реттеу алқасынан Канаданың
TRIPS келісімінде бекітілген зияткерлік меншік
ережелерін бұзғанын қарауын өтінген болатын.
АҚШ TRIPS келісімі бойынша Дүниежүзілік сау
-
да ұйымының мүшелерінен келісімнің қолдану
күнінен бастап барлық патенттерге минималды
қорғау мерзімін беруді талап етеді және Канада
бұл келісімді 1996 жылдың 1 қаңтарынан қолда
-
нуға тиіс екенін өзінің шағымында көрсеткен бо-
латын. Канаданың Патент туралы заңында 1989
жылдың 1 қазан айына дейін берілген патент алу
туралы өтініштер патент берілген күннен бастап
17 жылға дейін патентті қорғаумен қамтамасыз
етілетіні ескертілген. TRIPS келісімінің 33-бабы
Дүниежүзілік сауда ұйымының барлық мүшеле
-
рінен 1996 жылдың 1 қаңтарынан бастап барлық
патенттерге өтініш берілген сәттен 20 жылдан
кем емес мерзімде патенттік қорғауды қамтама
-
сыз етуді талап етеді. Канада мемлекеті Вена кон-
венциясының 28-бабына сілтеме жасай отырып,
шарттардың кері күшіне қарсы презумпцияның
бар екенін дәлелдеумен болды. Сіздің ойыңызша,
қай мемлекет бұл істе жеңіске жетті? Неліктен?
6. Еуропалық одақ сияқты аса ірі сауда аймақтары
«кішігірім GATTS» сияқты қызмет атқарады деу
-
ге де болады. Осындай жүйелерде ұлттық мәсе-
лелер мен егеменді Одақтың еркін сауда ереже-
лерімен қақтығысқа түсетіні де күмәнсіз. Соның
бір мысалы – отандық шаруашылық салаларына
берілетін ұлттық субсидия. Францияда зәйтүн
ағашын өсіретіндерге көмек көрсететін ежелгі
үрдіс бар. Еуропалық одақтың аясында Франция
осындай көмек көрсетуді жалғастыра ала ма?
Егер солай болса, бұған Еуропалық одақтың рұқ
-
саты қажет пе?
7. Ральф Надер мен Лори Уоллах ДСҰ туралы өз
-
дерінің ойларын былай білдіреді: «Дүниежүзілік
сауда ұйымының функциялары мен жұмыс аясын
анықтайтын міндетті ережелер қоршаған ортаны
қорғау, денсаулық сақтау, еңбек немесе адам құ
-
қықтарын қамтымайды. Дүниежүзілік сауда ұйы-
мының институционалды принциптеріне ашық-
тық, қатысушылық не есеп берушілік бойынша
процессуалдық кепілдіктерді енгізетін негіз жоқ.
Дүниежүзілік сауда ұйымының «Дау шешу жүйе
-
сі» – демократиялық басқарудағы ДСҰ-ның қа-
дағалауын қамтамасыз ететін механизм. Дүние-
жүзілік сауда ұйымының арбитраж алқасының
мүшелері дәл сондай мүддесін қорғайтындар
-
дың қалыптастырған талаптарына сай таңдала-
ды. Жаңа ережелер дамыған, алып мемлекеттер
үшін өте қолайлы. GATT келісімінің бұрынғы
ережелерінен ерекшелігі жаңа ДСҰ барлық мү
-
шелерінен Уругвай раундтарының бүкіл келісім-
дерінде көзделген міндеттемелерді алуға келісім
берулерін талап етеді. Бұл ереже көптеген елді,
әдетте кішігірім елдерді олар үшін ұзақмерзімді
перспективада тиімсіз болуы мүмкін салаларда
сауда жүргізуге мәжбүрлейді. Енді Дүниежүзі
-
лік сауда ұйымының ережелері барлық федерал-
дық, мемлекеттік және жергілікті заңдар секілді
орындалуға міндетті. Шын мәнінде, мемлекеттер
өз егемендігін өз еркімен құрбан етіп отыр. Дү
-
ниежүзілік сауда ұйымының ережелері мен мәж-
бүрлеу механизмдері жалақы, қоршаған ортаны
қорғау стандарттарын, жұмысшылар және ден
-
саулық стандарттарын үйлестірудің төмендеуіне
ықпал етеді. Кейбір халықаралық сауда түрлері
тиімді болса да, басқа жаһандық сауда түрлері
жұмысшылар, тұтынушылар және қоршаған ор
-
таны қорғауға қарағанда корпоративтік артық-
шылықтарға қолайлы болады. Сауда пактісін
жасау секілді биліктің халықаралық ұйымдарда
шоғырлануы азаматтардың бақылауынан маңыз
-
ды шешім қабылдауды неғұрлым алшақтатуға
169
Халықаралық сауданы реттеу 5-тарау
тырысып бағуда».
13
Надер мен Уоллахтың ДСҰ
жөніндегі қаупімен келісесіз бе? Сіздің ойыңыз
-
ша, қауіп пен пайданың қайсысы басым? ДСҰ
сияқты ұйымдар арқылы еркін сауданы насихат
-
тауды ілгерілетуде және жоғарыда келтірілген
ой-пікірдегі мәселелер бойынша үкіметтер қан
-
дай шаруа мен шараларды атқаруы керек?
Интернет-жаттығулар
1. Келесі веб-сайттарға шолу жасау арқылы сауда құқығындағы соңғы жаңалықтарды шолып шығыңыз:
http://www.jus.uio.no/lm/international.economic.law/itl.html және http://www.ita.doc.gov (Америка Құрама
Штаттарының халықаралық сауда басқармасы)
2. ДСҰ мен GATT келісіміне шолу жасаңыз http://www.wto.org
3. ДСҰ-ның сауда және экологиялық мәселелері астасып жатқанын ерекше атап өтетін соңғы шешімдерін
шолып шығыңыз. Мысалы, мына сайтты қараңыз: http://www.worldtradelaw.net
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Дүниежүзілік сауда ұйымы: http://www.wto.org.
ДСҰ құжаттары: http://www.worldtradelaw.net.
ДСҰ кодекстері мен келісімдерінің мәтіні: http://www.wto.org/english/docs_e/docs_e.htm.
Америка Құрама Штаттарының Халықаралық сауда басқармасы: http://www.ita.doc.gov.
Сілтемелер
1.
Қараңыз: Alan C. Stockman, Introduction to Economics (2nd ed.); N. Gregory Mankiw, Macroeconomics (5th ed.).
2.
«Historical trade package sealed at WTO Bali meeting», Global Times (Xinhua Publisher, December 7, 2013).
3.
John Kraus, The GATT Negotiations: A Business Guide to the Results of the Uruguay Round, ICC Pub. No. 533 (E) 18
(1994).
4.
Қараңыз: Debra Strauss, «Feast or Famine: The Impact of the WTO Decision Favoring the U.S. Biotechnology Industry
in the EU Ban of Genetically Modied Foods», 45 American Business Law Journal 775 (2008).
5.
John H. Jackson, «Helms-Burton, the U.S. and the WTO», 2 ASIL Insights (March 3, 1997).
6.
Қараңыз: Michael J. Trebilcock, International Trade Law (2015).
7.
Дереккөз: World Trade Organization
8.
Қызмет көрсету саласына келер болсақ, ДСҰ қызмет көрсету секторларын анықтайтын «Көрсетілген
қызметтерді секторлар бойынша жіктеу» тізімін әзірледі.
9.
19 U.S.C. §1677.
10.
Sungjoon Cho, «No More Zeroing? The United States Changes its Antidumping Policy to Comply with the WTO», 16
ASIL Insights (March 9, 2012).
11.
Қараңыз: Section 301 at 19 U.SC. §§ 2411-19 (1994).
12.
Stephen L. Kass and Jean M. McCarroll, «Having it All: Trade, Development, Environmental, and Human Rights»,
New York Law Journal (May 5, 2000).
13.
Ralph Nader and Lori Wallach, «GATT, NAFTA, and the Subversion of the Democratic Process» at http://www3.
uakron.edu/worldciv/pascher/nader.html.
6
ҰЛТТЫҚ ИМПОРТ ПЕН ЭКСПОРТТЫ РЕТТЕУ
Мемлекеттердің экспорт пен импортқа қатысты ережелері экспорттаушы мен импорттаушының тиімді
халықаралық сауда транзакцияларын жүзеге асыруына тікелей әсер етеді. Егер экспорттаушыға өз тауарын
экспорттауға рұқсат берілмесе, ұлттық реттеу экспорттаушының келісімшарт ережелерін сақтау қабілетіне
шектеу қоюы мүмкін. Одан бөлек транзакцияларға кедендік ережелер жүктеген міндеттер импорттаушының
күткенінен әлдеқайда басқа болып шықса, импорт құнының түбегейлі өзгеретіні тағы бар. Бұл тарауда Аме
-
рика Құрама Штаттарының кедендік ережелері мен жеке бизнес транзакцияларының арақатынасы қарасты-
рылады. Әдеттегі экспорттаушыны Америка Құрама Штаттарындағы экпорттық ережелердің бұзылуы тол-
ғандыруға тиіс пе? Америка Құрама Штаттарының экспорттық ережелері экспорттаушыдан не талап етеді?
Ереже бұзудың салдары қандай?
Импортты жүзеге асыру барысында баж салығын төлеу мен таңбалауға қатысты талаптардың маңызы аса
зор. Импорттау мемлекетке тиесілі баж салығын есептеуде кеткен қатеге бола, өзге жағдайда табысты бо
-
луы мүмкін транзакцияны шығынға ұшыратуы ықтимал. Баж салығынан бөлек, кедендік заңдарды бұзғаны
үшін де қомақты айыппұл салынады. Мемлекеттің таңбалауға немесе тауар өндіруші мемлекетке қатысты
талаптарын сақтамаудың кесірінен тауар импортына тыйым салынуы мүмкін. Бұл тарау екі бөлімге жіктел
-
ген. Бірінші бөлімде тауарды импорттау процесіне шолу жасалып, Америка Құрама Штаттарындағы импорт
талаптары мен шектеулеріне баса назар аударылады. Екінші бөлімде Америка Құрама Штаттарынан экс
-
портталатын тауарларға қатысты заң қарастырылады. Басқа да бірқатар мемлекетте осы тектес процестер,
талаптар және шектеулер баршылық.
Импортқа қатысты талаптар мен баж салығы
Шетелге тауар импорттау үшін импорттаушы бірнеше талапқа сай болуы керек. Тауар импортын реттей-
тін заңның негізгі үш түрі бар: (1) баж салығын салу тәртібі; (2) таңбалауға қатысты талаптар; (3) стандарт
талаптары. Кейбір елге тән дербес экспорттық реттеулерді айтпағанда, көптеген мемлекеттердің арасында
тауарды жіктеу мен импорттық баж салығына қатысты ортақ келісім бар. Кедендік баж салығын анықтайтын
маңызды факторлардың қатарына мыналар жатады: жіктеу, құнын белгілеу және өндірілген жері. Тауардың
түріне, құнына және өндірген мемлекетіне қарай баж салығы өзгеріп отырады.
Импортталатын тауарлардың жіктелуі Келісілген тарифтік кестені (HTS) қолдану арқылы анықталады.
Дүниежүзілік кеден ұйымы (WCO) ДСҰ-ға мүше мемлекеттердің қолданысындағы келісілген тарифтік
кестені жариялайды. Ал АҚШ-тың Халықаралық сауда комиссиясы (ITC) да келісілген тарифтік кестенің
америкалық нұсқасын жарыққа шығарады. Америка Құрама Штаттарына импортталатын тауардың бәрі HTS
талабына жауап беруге тиіс. Келісілген тарифтік кестенің жіктеу нөмірі импортталатын тауарға салынатын
кедендік баж салығының мөлшерлемесін анықтайды.
Тауар өндіруші мемлекетті айқындау тауарлардың ДСҰ бойынша саудада ең қолайлы жағдай жасал
-
ған ел режимі шеңберіндегі мөлшерлемеге сай реттеле ме немесе NAFTA (Солтүстік Америка еркін сауда
келісімі) мөлшерлемесі, не болмаса Тарифтік жеңілдіктердің бірыңғай жүйесі (GSP) тарапынан ұсы
-
нылған мөлшерлемелерге сай реттеле ме деген мәселелерді анықтау үшін қажет. Тарифтік жеңілдіктердің
бірыңғай жүйесі – дамыған мемлекеттер тарапынан дамушы мемлекеттерден импортталатын өнеркәсіп
тауарларына берілетін жеңілдетілген кедендік режим. Келісілген тарифтік кестенің жіктемесі тауар катего
-
рияларын ауқымдысынан бастап анықтайтын бірнеше сандар жиынтығынан тұрады. Сан көбейген сайын
тауар сипаттамасы анықтала түседі. Келісілген тарифтік кесте төмендегідей топтастыру әдісін қолданады:
бөлім, тарау, атаулар, ассортимент. 22 бөлім әртүрлі саланың өнімдерін кеңінен қамтиды; 99 тарау ауыл
шаруашылығы және құраушы өнімдерден бастап, дайын өнімдерге дейінгі салалар бойынша топтастыра
-
ды. Әрбір топ нөмірлердің топтамасынан тұрады. Тарифтік жіктеменің алғашқы алты саны Дүниежүзілік
кеден ұйымы жүйесін пайдаланатын барлық мемлекеттер үшін бірдей, сондай-ақ ол тарау мен атауларды
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу
6-тарау
171
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
білдіріп тұрады. Алғашқы екі сан тарауды, келесі төртеуі атаулар мен ассортиментті білдіреді. Мемлекет-
тер қосымша төрт сан қолдану арқылы бұған егжей-тегжейлі ақпаратты да қоса алады. Америка Құрама
Штаттарында жеті және сегіз саны тарифтің позициясын көрсетеді, ал тоғыз және он саны статистикалық
мақсатта қолданылады.
Дүниежүзілік кеден ұйымы өзгерістер енгізіп, келісілген тарифтік кестені жариялайды. Бірақ әрбір мемлекет өзінің ке-
лісілген тарифтік кестесін Дүниежүзілік кеден ұйымының келісілген тарифтік кестесіне сәйкестендіру үшін өзгерістерді
қабылдауға тиіс. Дүниежүзілік кеден ұйымына мүше мемлекеттер барлық халықаралық сауданың 98%-ы үшін жауапты.
Америка Құрама Штаттарының келісілген тарифтік кестесі 22 бөлім және 99 тарауға, сонымен қатар бір-
неше қосымшаға бөлінген. 22 бөлім импортты төмендегідей категорияларға бөледі:
1-бөлім. Тірі мал, мал өнімдері
2-бөлім. Өсімдік өнімдері
3-бөлім. Жануар немесе өсімдік майлары, сондай-ақ
еттің майы
4-бөлім. Дайын тағам өнімдері, алкогольді ішімдік
-
тер
5-бөлім. Пайдалы қазбалар
6-бөлім. Химиялық өнімдер
7-бөлім. Пластмасса және резеңке
8-бөлім. Тері, былғары өнімдері, жүн, сөмке
9-бөлім. Ағаш, тығын, сабан-түтікше, себеттер
10-бөлім. Целлюлоза-қағаз өнімдері
11-бөлім. Тоқыма және тоқыма өнімдері
12-бөлім. Аяқкиім, қолшатыр, қамшы
13-бөлім. Тас, гипс, цемент, керамика
14-бөлім. Інжу, бағалы металдар, зергерлік бұйым
-
дар
15-бөлім. Жай металдар
16-бөлім. Механикалық жабдықтар, құралдар
17-бөлім. Көлік құралдары, су көлігі, әуе көлігі
18-бөлім. Сағаттар, басқа құралдар
19-бөлім. Қару-жарақ және оқ-дәрі
20-бөлім. Дайын бұйымдар
21-бөлім. Өнер туындылары
22-бөлім. Арнайы жіктемелер
Халықаралық сауда комиссиясы жариялаған келісілген тарифтік кестенің көлемі 3 526 беттен тұрады.
Бұл импортталатын тауарларды жіктей білудегі нақтылықтың биік үлгісін көрсетеді. Америкалық кеден ор
-
гандарының қарауына берілетін тиісті жіктеу нөмірін таңдауда импорттаушы жауапты болады. Жіктеу нұс-
қаларын таңдаудың саналуандығын ескере отырып, көп жағдайда импорттаушылар тарифтік мөлшерлемесі
ең төмен жіктеу нөмірін таңдауға құмар. Келісілген тарифтік кестенің жіктеу жүйесін қолдануға қатысты
«Транзакцияларға назар аударыңыз: Тоқыма немесе трикотаж санатына енбейтін киімдер» атты төменде
берілген 6.1-мысалда келісілген тарифтік кесте түсіндіру ережелерін қамтамасыз етеді. Импортталатын
тауардың жіктемесін таңдау барысында түсіндіру ережелері сақталуға тиіс. Жоғарыда аталған талаптардың
орындалмауы тауарды елге әкелу кезінде іркіліске немесе айыппұл төлеуге душар етуі мүмкін.
Төмендегі үзіндіде келісілген тарифтік кестенің қалай жұмыс істейтініне шолу жасалады. Келісілген та
-
рифтік кесте жеті бағанға бөлінген. 1-бағанда жіктелетін тауар атаулары мен ассортименті берілген. Әртүрлі
нөмірленген тауар атаулары келісілген тарифтік кестенің жіктеу нөмірін құрайды. 3-бағанда тауардың си
-
паттамасы берілген. Алғашқы сипаттама кестенің «атаулар» бағанында орналасқан. Бұл бағанда атаулары
көрсетілген тауарларға «жалпы сипаттама» беріледі. Онда былай делінген: «Ер адамдар немесе ұл балаларға
арналған пальтолар, қысқа пальтолар, капюшонды плащтар, плащтар, анорактар (соның ішінде шаңғы күр
-
тешесі), ветровка және осы тәріздес тауарлар».
Келісілген тарифтік кестенің жіктеу жүйесі егжей-тег-
жейлі әрі күрделі. Мысалы, «Тоқыма» жөніндегі 11-бөлім
14 тараудан немесе жалпы өнім жіктемесінен тұрады: жі-
бек; жүн және жануар жүні; мақталы жібек; өсімдік тал-
шықтары және қағаздан иірілген жіп; жасанды жіп; жасан-
ды талшықтар; кездеме және кендір жіп; кілемдер; тоқыма
маталар, шілтерілер және гобелендер; жапсырылған және
техникалық тоқыма; тоқыма немесе трикотаж маталар; киім
(тоқыма немесе трикотаж); киім (тоқыма немесе трико-
таж емес) және басқа да тоқыма өнімдері мен мата қиын-
дылары. Ілгері қарай жүрсек, 61-тарауға арналған кестеде
414 тауар атауы мен ассортимент бар, соның бірі «Тоқыма
немесе трикотаж санатына енбейтін киімдер» деп аталады.
Сол тараудың бірінші беті төменде берілген.
6.1-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Тоқыма немесе трикотаж санатына енбейтін киімдер
172
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
6.1-кесте. Келісілген тарифтік кесте, 11-бөлім, 61-тарау, 73 беттің 1-беті (http://hts.usitc.gov)
Атаулар,
ассорти-
менттер
Ста-
тисти-
калық
индекс
Тауардың сипаттамасы Бірлігі
немесе
мөлшері
Жалпы ке-
дендік баж
салығының
мөлшерлемесі
1
Арнайы баж
мөлшерлемесі
2
6101 Ер адамдар немесе ұл балаларға
арналған пальтолар, қысқа
пальтолар, капюшонды плащ-
тар, плащтар, анорактар
(соның ішінде шаңғы күр-
тешесі), ветровка және осы
тәріздес тауарлар
Тегін: (AU, BH, CA,
CL, IL, JO, KR, MA,
MX, OM, P, PA,
PE, SG)
50%
6101.20.00
10
20
Мақтадан жасалған
Ер адамдарға (334)
Ұл балаларға (334)
12 дана/кг
12 дана/кг
15,9%
6101.30 Жасанды талшықтардан
6101.30.10 00 Терінің салмағына қарай 25%
немесе одан да көп (434)
12 дана/кг 5,6% Тегін: (AU, BH,
CA, CL, IL, JO, KR,
MA, MX, OM, PA,
PE, SG)
35%
6101.30.15
00
Басқа:
жүн немесе тазартылған мал
жүнінің салмағына қарай 23%
немесе одан да көп (434)
12 дана/кг 38 цент/кг +
10%
Тегін: жоғарыда
көрсетілгендей
77 цент/
кг +
54.5%
6101.30.20 10
20
Басқа:
ер адамдарға (634)
ұл балаларға (634)
12 дана/кг
12 дана/кг
Тегін: жоғарыда
көрсетілгендей
72%
6101.90 Басқа тоқыма материалдарынан:
6101.90.05 00 жүннен немесе тазартылған мал
жүнінен (434)
12 дна/кг 61 цент/кг
+16%
Тегін: жоғарыда
көрсетілгендей
Оманнан (OM)
басқа
18.5 цент/кг + 4.8%
77 цент/
кг +
54.5%
6101.90.10 00 Жібек немесе жібек қалдығының
салмағына қарай 70 %-дан
немесе одан да көп (734)
12 дана/кг 0,9% Тегін: жоғарыда
көрсетілгендей
45%
6101.90.90
10
20
30
60
Басқа:
мақта өнімдеріне қатысты
шектеулерді ескеру (334)
жүн өнімдеріне қатысты
шектеулерді ескеру (434)
жасанды талшықтарға қатысты
шектеулерді ескеру (634)
Басқа (834)
12 дана/кг
12 дана/кг
12 дана/кг
12 дана/кг
5,7% Тегін: жоғарыда
көрсетілгендей
45%
Импорттаушы импортталатын тауарға ең дұрыс сипаттама беретін атауларды дәл осы жерден бастап та-
бады. Импорттаушы атаулармен қамтылған тауарларды ажыратып көрсететін барлық ассортименттерді қа-
рай отырып, келісілген тарифтік кесте бойынша тінтуірді төмен қарай сырғыта береді. Тауарлар киімдердің
«ер адамға» немесе «ұл балаға» арнап тігілуіне, сондай-ақ киімдерді жасау барысында қолданылған мате
-
риал түріне (мақта, жасанды талшық, жүн секілді басқа да тоқыма материалдары) қарай өзгеріп отырады.
«Статистикалық индекс» атты 2-баған 6.2-мысалда көрсетілген үлгі туралы нұсқаулық (хат) сынды арнайы
атаулар немесе ассортиментке қатысты барлық нұсқауларды қолжетімді етеді. Сондай-ақ арнайы жіктемеге
қатысты бір бұйымның түсініксіз тұсы болған жағдайда импорттаушының іздеп қарауына мүмкіндік беретін
мұрағат қызметін де атқарады. Тиісті нұсқаулық болмаған жағдайда импорттаушы өзі орынды көрген жік
-
телімді таңдай алады, не болмаса Америка Құрама Штаттарының Кеден және шекара қызметінен импорт-
таушы мәселесіне немесе жіктелімді таңдауға қатысты нұсқаулық талап ете алады. Импорттаушы тауардың
орынды жіктелгеніне күмән келтірсе, сондай-ақ қате жіктеу салдарынан анағұрлым жоғары баж салығына
ұшырау қаупі туса, ондай жағдайда ең дұрысы – сот қаулысын талап ету.
4-бағанда импортталатын тауардың мөлшері немесе саны көрсетілген. Өнімдер киім болғандықтан, им
-
портталатын тауардың мөлшері, заттардың саны (12 дана) немесе салмағы (килограмм) арқылы өлшенеді.
173
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
5-бағанда ең қолайлы жағдай жасалған ел принципіне негізделген барлық ДСҰ-ға мүше мемлекеттер үшін
берілетін мөлшерлеме, яғни жалпы кедендік баж салығының мөлшерлемесі көрсетілген.
6.2-кесте. Тарифтік жеңілдіктердің бірыңғай
жүйесіндегі мемлекеттер
Алжир Мексика
Аргентина Марокко
Бангладеш Мозамбик
Бенин Мьянма
Боливия Никарагуа
Бразилия Нигерия
Камерун Солтүстік Корея
Чили Пәкістан
Колумбия Перу
Куба Филиппин
Эквадор Сингапур
Мысыр Оңтүстік Корея
Гана Шри-Ланка
Гвинея Судан
Гайана Танзания
Үндістан Тайланд
Индонезия Тринидад және Тобаго
Иран Тунис
Ирак Венесуэла
Ливия Вьетнам
Македония Зимбабве
Малайзия *МЕРКОСУР
* МЕРКОСУР – Аргентина, Бразилия, Парагвай, Уругвай
және Венесуэладан тұратын, сондай-ақ Боливия, Чили,
Колумбия, Эквадор, Перу және Суринам сынды ассоциа-
цияланған мемлекеттері бар субаймақтық сауда тобы.
6-бағанда тарифтік жеңілдіктердің бірыңғай жүйесі бойынша аз дамыған мемлекеттерге берілетін немесе
еркін сауда келісімі аясында қарастырылатын төмен немесе жеңілдікпен қойылған мөлшерлемелер келті
-
рілген. Тарифтік жеңілдіктердің бірыңғай жүйесінде қарастырылған мемлекеттер үшін жоғарыдағы кестеге
қараңыз.
Мемлекеттер келісілген тарифтік кестенің B қосымшасында берілген кодтарымен белгіленеді. Біз
-
дің мысалымызда жеңілдіктер берілген мемлекеттер қатарында төмендегідей елдер бар: AU (Австралия),
BH (Бахрейн), CA (Канада), CH (Чили), IL (Израиль), JO (Иордания), KR (Оңтүстік Корея), MA (Марокко),
MX (Мексика), OM (Оман), PA (Панама), PE (Перу) және SG (Сингапур). Аталған мемлекеттердің АҚШ-пен
еркін сауда келісімдері бар, АҚШ тарифтік мөлшерлемелерді нөлге теңестірді немесе мүлдем алып тастады.
Келісілген тарифтік кестедегі басқа мемлекеттерде ең қолайлы жағдай жасалған ел принципі қолданылмаған
кезде мөлшерлемелер 100%-ға дейін көтеріледі (7-баған). Бұлайша шектен тыс мөлшерлеме қою экспорттау
-
шы мемлекетті жазалауға немесе ол елден келетін тауар импортын тиімді түрде тоқтатуға саяды. Тәжірибеге
сүйеніп айтсақ, мөлшерлемелер ДСҰ-ға мүше болудың ең үлкен пайдасы неде екенін көрсетеді. Жоғарыда
келтірілген мысалда кейбір елдерге берілетін, ал кейбір елдерге берілмейтін ДСҰ-ның төменгі тарифтерді
көздейтін ең қолайлы жағдай жасалған ел принципіне жатпайтын екі ерекше жағдайды аңғаруға болады.
Олар – еркін сауда келісімдері және тарифтік жеңілдіктердің бірыңғай жүйесі. 61-тараудың 6101-бөліміне
назар аударсақ, тауарына және экспорттайтын мемлекетіне қарай тариф 0 пайызды да құрауы мүмкін. Бұл
ақпарат «арнайы баж салығының мөлшерлемесі» атты бағанда кездеседі.
Жалпы және қосымша түсіндіру ережелері
Тауардың дұрыс жіктелуін таңдауға арналған Америка Құрама Штаттарының келісілген тарифтік кес-
тесін түсіндіру ережелері мейлінше жеңілдетілген, ол бір беттік жалпы ережелерден және жарты беттік
174
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
қосымша ережелерден тұрады. Алайда түсіндіру ережелері қысқалыққа негізделгенмен, тауар жіктемесін
анықтау – күрделі шаруа, қайшылық та осыдан туындайды. Түсіндіру ережелерінен кейін келісілген та
-
рифтік кестенің көптеген тарауына түсініктеме берген анықтамалардан тұратын 937 беттік «ескертпелер»
берілген. «Ескертпелер» мыңдаған атаулар мен ассортименттерден, сондай-ақ NAFTA сынды еркін сауда
келісімдері мен даму деңгейі төмен мемлекеттерге берілетін жеңілдетілген тарифтік мөлшерлемелерге қа
-
тысты нақтылауға арналған ережелерден тұрады.
Түсіндірудің жалпы ережелері
Тарифтік кестеде тауарларды жіктеу төмендегі принциптерге сәйкес жүргізіледі:
1. Келісілген тарифтік кестеде таңдалған тауар жіктемесі аяқталған немесе дайын бұйым күйінде болуға
тиіс. Тауарды жіктеу барысында бұйымның аяқталған немесе дайын, не болмаса балама нұсқа ретінде
жинақталмаған не бөлшектелген күйде екені көрсетілуі керек.
2. Аралас немесе материалдар жиынтығынан тұратын тауар жіктемесінде толығымен, не болмаса ішінара
осындай материалдардан тұратын тауарға сілтеме болуы керек. Біреу емес, бірнеше материалдан тұратын
тауарларды жіктеу 3-ережеге сай жүргізілуге тиіс.
3. Егер тауарлар екі немесе одан да көп атаулар бойынша жіктеуге келетіндей көрінсе, жіктеу төмендегідей
жүргізіледі:
a) жалпы сипаттама беретін атаудан гөрі мейлінше нақтырақ сипаттама беретін атауды таңдаған дұрыс.
Алайда аралас немесе құрастырылған, күрделі тауарларға қойылған екі немесе одан да көп атаулардың
қай-қайсысы да осы тауарларға қатысты өзара тең дәрежеде арнайы қарастырылуы керек;
ә) 3(а)-ға сілтеме жасау арқылы жіктеуге келмейтін әртүрлі материалдардан тұратын немесе құрамдас
бөліктерден жасалған құранды және жиынтық тауарлар өзіне тән ерекшелігін көрсететін материалға
немесе құрамдас бөлікті негізге ала отырып жіктелуге тиіс;
б) Тауарлар 3(а) немесе 3(ә)-ге сілтеме жасау арқылы жіктеуге келмесе, қарастыруға бәрі бір дәрежедегі
лайықты атаулар арасынан реттік сан бойынша ең соңында тұрған атаудың аясында жіктелуі керек.
4. Жоғарыда аталған ережелер бойынша жіктеуге келмейтін тауар өзіне барынша ұқсас тауардың атауына
сәйкес жіктелуге тиіс.
5. ….
6. Құқықтық тұрғыдан алғанда, атаудың ассортиментіндегі тауарларды жіктеу сол ассортименттің шартта
-
рына сай жүргізіледі, ал бір деңгейдегі ассортименттер өзара салыстырылғанда жоғарыда аталған ереже-
лер mutatis mutandis шарттарына жол беріп, соған сай жүргізілуге тиіс.
Mutatis mutandis. Латын тілінен аударғанда «енгізілген қажет өзгерістер» деген мағынаны білдіреді. Жоғарыдағы мысал
атауды анықтау кезіндегідей, тиісті ассортиментті анықтау кезінде де дәл сол ережелер (1-4 ережелер) қолданылады дегенді
білдіреді. Бірақ бір атау аясындағы ассортименттер арасында ғана таңдау жасалуы керек, ал бір атаудың ассортиментін екін-
ші атаудың ассортиментімен салыстырудың қажеті жоқ.
Түсіндірудің қосымша ережелері
Түсіндірудің қосымша ережелері тауардың негізгі қолдану мақсатына назар аудару арқылы жіктеудің
балама әдісін қамтамасыз етеді: «Тарифтік жіктеу тауарды импортталған күні пайдалану арқылы анықтала
-
ды. Тауарды импорттау кезінде пайдалану, тауарды іс жүзінде сол қалпында пайдалану дегенді білдіреді».
Дәлелдер тауарлар енгізілген күннен кейін үш жыл ішінде қамтамасыз етілуге тиіс.
Компаниялар Кеден және шекаралық бақылау қызметінен нұсқаулық хат сұрай алады. Нұсқаулық хатта
тарифтік жіктеме немесе тауарды бағалау құны, енгізілген тауарларды жою немесе тауарларды енгізуге ты
-
йым салуға қатысты мәліметтер болуы мүмкін. Осылайша нұсқаулық хаттар компанияларға импорттау ба-
рысында олардың тауарлары қалай қарастырылатынына тәуелді бизнес-шешім қабылдауға мүмкіндік беру
арқылы сауда-саттықты жеңілдетеді. 6.2-мысалға қараңыз: «Кеден және шекаралық бақылау қызметі тара
-
пынан шығарылған үлгіхат».
Түсіндіру ережелері импортталатын тауар мен келісілген тарифтік кестедегі тариф жіктемелері арасын
-
да көп жағдайда дәлме-дәл сәйкестік бола бермейтінін мойындайды. Бірнеше тарифті таңдауға мүмкіндік
175
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
болған жағдайда, бұл ережелер импорттаушы мен Кеден және шекаралық бақылау қызметінің түпкілікті
іріктеу құралына айналады. Түсіндірудің негізгі ережесі – нақтылық ережесі. Ол тауарға жалпы сипатта
-
ма беретін атау мен ассортиментті қолданғаннан гөрі мейлінше нақты сипаттама беретін атау мен ассорти-
ментті қолдануды талап етеді. Сипаттамалардың ешқайсысы мейлінше нақты болмаса, тауардың ең басты
сипаттамасын көрсететін материалға, құрамдас бөлікке немесе функцияға (тауардың негізгі тұтынушылық
мақсатына) арналған атау қолданылуға тиіс.
26 тамыз, 1999 жыл
CLA-2-62: RR: NC: WA: 357 E85138
КАТЕГОРИЯСЫ: Жіктеу
ТАРИФ НӨМІРІ: 6202.91.1000
Жанин Смит ханым, Sammie Bauer, Inc.
Атауы: Қытайдан әкелінген, әйелдерге арналған ішінде
мамығы бар жеңсіз күртешенің тарифтік жіктелімі.
Құрметті Смит ханым!
1999 жылы 2 тамызда жазған хатыңызда жіктеуге қа-
тысты нұсқаулық сұраған едіңіз. Пішім нөмірі 23904122 деп
белгіленген үлгі – әйелдерге арналған, ұзындығы бөксеге
жететін, ішінде мамығы бар қаусырмалы жеңсіз күртеше.
Киімнің бір жағы тоқылмаған мақта астарға қиғаш төрт-
бұрыш формасында қабу арқылы 100% полиэстер флистен
тұратын трикотаждан жасалған. Екінші жағы құрамы 85%
жүн, 15% нейлоннан тұратын тор көз матадан тігілген. Киім-
нің стандарт өлшемі 008-0272, кіші өлшемі 008-0273, ірі
өлшемі 008-0274 нөмірі бойынша импортталады. Киімнің
сипаттамасына келер болсақ, жағасы V тәрізді етіп ойыл-
ған, сондай-ақ қолтығы кең әрі терең етіп жасалған. Киімнің
алдыңғы жағы тұтас ашылады, трикотаждан жасалған жағы
солдан оңға қарай екі түймемен, ал тор көз матадан жасал-
ған жағы оңнан солға қарай екі түймемен қаусырылынады.
Киімнің тор көз мата жағындағы белдемшесінде жапсырыла
тігілген екі алдыңғы қалтасы бар. Күртешенің өңір жиектері
полиэстер трикотаж матамен көмкерілген. Бұл күртеше сол-
дан оңға қарай түймеленсе де, сіздің киімді пішуге қатысты
жіберген сипаттамаңызда бұл киімнің әйелдерге арналғаны
анық көрініп тұр. Өзіңіз сұрағандай, үлгі сізге қайтарылады.
6.2-мысал. Кеден және шекаралық бақылау қызметі тарапынан берілген үлгіхат (келісілген тарифтік кесте
бойынша жіктеу).
Уақыт өте келісілген тарифтік кестеге атаулар қосылған сайын, нақтылық туралы ереже мен ең басты
сипаттама ережесі арнайы өнімге қатысты жіктемелерді өзгеріске ұшыратуы мүмкін. Ал жіктеменің өзгеруі
қолданылатын баж салығы мөлшерлемесінің өзгеруіне әсер етеді, сондықтан импорттаушының келісілген
тарифтік кестеге енгізілген өзгертулер мен толықтырулардан хабардар болғаны өте маңызды. Тарифтік жік
-
темелерге толықтырулар енгізу қажеттігі технологиялық өнімдер саласында қатты сезіледі.
Кеден және шекаралық бақылау қызметі (CBP), яғни бұрынғы АҚШ Кеден қызметі – 45 000-нан астам қызметкері мен
агенті бар АҚШ-тың ең ірі құқық қорғау органы. Кеден және шекаралық бақылау қызметі – Ұлттық қауіпсіздік министрлі-
гінің (DHS) бір бөлігі. Ұлттық қауіпсіздік министрлігінің иммиграциялық заңнаманың сақталуына жауап беретін тағы бір
тармағы – Иммиграциялық және кедендік бақылау қызметі (ICE). Бұл орган бұрынырақ АҚШ Иммиграция және аза-
маттық беру қызметі деген атпен Әділет министрлігінің қарамағында болған. Кеден және шекаралық бақылау қызметі мен
Иммиграциялық және кедендік бақылау қызметі 2002 жылы Ұлттық қауіпсіздік туралы заңның қабылдануымен жаңадан
құрылған Ұлттық қауіпсіздік министрлігінің бөлімдері ретінде қайта жасақталды. Мұндай қайта құрылымдау 2001 жылғы
11 қыркүйекте болған лаңкестік шабуылдарға жауап ретінде қолға алынды.
Америка Құрама Штаттарында кедендік жіктеу мен баж салығын бағалаудағы ережелер мен нормаларды
шығару бойынша жалпы құзырет Кеден және шекаралық бақылау қызметіне берілген. Әдетте АҚШ сот
-
тары тарифтік заң анық болмаған кезде Кеден және шекаралық бақылау қызметінің нормаларды шығару
құзырына жүгінеді. Төменде берілген Америка Құрама Штаттарының Haggar Apparel Co. компаниясына
қарсы ісінде Жоғарғы сот Кеден және шекаралық бақылау қызметі тарифтік заңдардың белгілі бір тауарлар
мен қызметтерге қатысты түсініксіз тұстарын анықтайтын ережелерді жазған кезде Кеден және шекаралық
бақылау қызметіне басымдық береді. Кеден және шекаралық бақылау қызметі өз ережелеріне орынды түсін
-
дірме берсе, оның ережелері сақталады. Сондай-ақ Haggar ісінде оқырманның назарына келісілген тарифтік
кестенің 9802-бөлімі (178-беттегі «9802-бөлімге» қараңыз) берілген, бұл жерде құрастыру үшін уақытша
экспортталған, кейін Америка Құрама Штаттарына қайтарылған тауарларды тарифтік баж салығынан арна
-
йы түрде босату мысалы келтірілген.
176
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Америка Құрама Штаттарының Haggar Apparel Co. компаниясына қарсы ісі
526 U.S. 380 (1999)
Кеннеди – судья. Бұл сот ісінде Америка Құрама
Штаттарының Кедендік қызметі (қазіргі кезде Кеден
және шекаралық бақылау қызметі деген атаумен белгілі)
тарапынан кейбір импортталатын тауарлардың кедендік
жіктеліміне қатысты бекітілген ережелер қарастырыла-
ды. Бұл жердегі басты сұрақ мынадай: Халықаралық сау-
да саласындағы істер бойынша федералдық сотқа (CIT)
түсірілген шығынды өтеу туралы талап-арызда бұл ере-
желерге құқықтық басымдық беріле ме, жоқ па? Біздің
пікіріміз бұл сот пен Апелляциялық соттың ұстанымы-
нан басқа, біз қарастырып отырған ережелерге Chevron
U.S.A. Inc. компаниясының Natural Resources Defence
Council, Inc. компаниясына қарсы ісінде талап етілген-
дей сараптама жасалуы керек, екіұшты заңнамалық ере-
желерге дұрыс түсіндірме берілген әрі іске асырылған оң
түйін осы болып шығатын болса, онда бұған құқықтық
басымдық берілуге тиіс деп білеміз.
Chevron доктринасы. Chevron компаниясы-
ның АҚШ Табиғи ресурстарды қорғау жөніндегі
кеңесіне қарсы 467 U.S. 837 (1984) ісінде Жоғарғы
сот былай деп қаулы етті: «Федералдық мемле-
кеттік органдардың заңға түсіндірме беруі сол
түсіндірме беретін заңның аясында «мүмкін»
болса, онда сол органдардың шешімдері мен ере-
желеріне құқықтық басымдық берілуге тиіс.
Орган шешімімен немесе ережесімен келіспейтін
тарап сол органның берген түсіндірмесінің негіз-
сіздігін дәлелдеу үшін бар ауыртпалықты өз мой-
нына алады».
Жауапкер Haggar Apparel Co. компаниясы ер адам-
дарға арналған киімдердің дизайнын жасайды, шыға-
рады және сатады. Мұндағы мәселе жауапкердің осы
компанияның қарауындағы Мексикада орналасқан тігін
зауытынан алып жіберген ер адамдарға арналған шал-
барларға салынған баж салығын қайтарудан туындайды.
Киімнің нобайы Америка Құрама Штаттарында матадан
пішіліп, киімнің тігілуіне қажет жіп, түйме және сыдыр-
маларымен бірге Мексикаға жөнелтілді. Ол жақта шал-
барлар тігіліп, Америка Құрама Штаттарына қайта жі-
берілді. Егер мұнда басқа да қосымша іс жасалмай, тек
қана дайын нобайлардан киім тігу ғана жүзеге асқанда,
жауапкер талап еткендей, импортталған киімдер баждан
босатылуы мүмкін еді.
Алайда үкіметтің пікірі бойынша, жауапкер Мексика
зауытында қосымша тағы бір шаруаны, яғни пермапрес-
сингті қосты. Пермапрессинг киімнің керекті тұстарында
ғана тұрған қырларды сақтап, басқа жерлеріне қыртыс
пен бүктесін түсіп, киімнің сыртқы көрінісінің бүлінуіне
жол бермеуге арналған. АҚШ-тың Кеден және шекара-
лық бақылау қызметі пермапрессинг процесін киім тігуге
қосымша іс ретінде қарастырып, баждан босатудан бас
тартты. Жауапкер болса, пермапрессинг процесі жай ғана
киім тігудің бір бөлігі немесе «киімнің бөліктерін құрас-
тырып-жинақтау процесіне қатысты қызмет түрі» екенін
алға тартты. Халықаралық сауда саласындағы істер бо-
йынша федералдық сот шешімі жауапкердің пайдасына
шықты. Апелляциялық сот та бұл шешімді қуаттады.
9802-бөлімде импорттаушыларды өзге тәсілмен са-
лынған баж салығынан ішінара босату қарастырылған:
Басты мақсаты – өнімнің компоненттерін жасау, жи-
нақтау, физикалық немесе химиялық тұрғыдан жақсар-
ту, не болмаса жинастырып тігу процесіне қатысы жоқ
жинастырып тігуден басқа кез келген процесс, операция
не өңдеу, бұйымның айтарлықтай өзгеруіне әсер етсін-
етпесін, жинастырып тігуге қатысы бар деп есептелмейді,
сондай-ақ осындай бұйымдарға қатысты баж салығынан
босату мүмкіндігін қолдануға кедергі келтіреді. Төмен-
дегі мысалда шауерпруфинг (ылғалдан қорғау), перма-
прессинг, матаны бояу немесе ағарту секілді жинасты-
рылып тігілген материалдарға жаңа өң беру немесе құ-
рамдас бөлшектерін өңдеу жинастырып тігуге қосымша
ретінде қарастырылмайтын операциялар деп табылды.
Кеден және шекаралық бақылау қызметі импорттал-
ған тауарларды келісілген тарифтік кесте бойынша тиісті
түрде жіктеуге жауапты.
Кедендік жіктеу ережелеріне құзырет беретін заңдар
әкімшілік орган ережелерінің құқықтық басымдықты ке-
пілдікке алатыны туралы қарапайым қағидалармен сана-
сады. Апелляциялық сот осы істегі және өткен істердегі
мәселені ортаға шығарған кезде бұл ережелерге құқық-
тық басымдық берілмегенін мәлімдеді, себебі Халықара-
лық сауда саласындағы істер бойынша федералдық сот-
тың мойнына тауарлардың тиісті жіктемесін анықтауда
«дұрыс шешім қабылдау» міндеті артылған. Заңда қа-
растырылған өкімдерге түсіндіру жасауда органдардың
тәжірибесіне басымдық беру дұрыс шешім қабылдауға
бөгет болмайды. Органның заңға жасаған түсіндіруі ол-
қылықтардың орнын толтырса немесе заң шығарушы
органның жасаған жобасы тұрғысынан алғанда орынды
болатындай терминді анықтаса, ол шешімге басымдық
күшін береміз.
Кеден ережелері ескерусіз қалмақ емес. Chevron жү-
йесін пайдалану – құқықтық талдаудың басы ғана. Басқа
соттар секілді Халықаралық сауда саласындағы істер бо-
йынша федералдық сот та, қажет болған жағдайда, кеден
ережелеріне Cһevron басымдығын беруге тиіс. ШЕШІМ-
НІҢ КҮШІ ЖОЙЫЛДЫ және ҚАЙТА ҚАРАУҒА ЖІБЕ-
РІЛДІ.
Түйін
● Халықаралық сауда саласындағы істер бойынша
федералдық сот – импорттық транзакцияларды рет-
теуге арналған федералдық заңдардан туындайтын,
Америка Құрама Штаттарына қарсы кез келген аза-
маттық іс құзыретіне жатқызылған АҚШ соты. Сот
антидемпинг, өнімдерді жіктеу, құнын анықтау және
өтемақылық баж салығына қатысты істерді қарай-
ды.
● 9802-бөлімге сәйкес, пермапрессинг жинастырылып
тігу немесе «жинастырып тігу процесіне қатысты
операцияға» жатпайды.
● Жай ғана процесс, операция немесе өңдеу елеулі өз-
геріске алып келмейді. Сондықтан да автоматты түр-
де 9802-бөлім бойынша баж салығынан босауға негіз
бола алмайды.
● Соттар Кеден және шекаралық бақылау қызметі жа-
риялаған ережелерге құқықтық басымдық беруге
тиіс.
177
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
Америка Құрама Штаттарының Haggar компаниясына қарсы ісінде атқарушы билік органы (бұрын
Кедендік қызмет деген атаумен белгілі болған Кеден және шекаралық бақылау қызметі) және соттар арасын
-
дағы қарым-қатынас зерделенді. Екінші бір мәселе – жекелеген штаттардың халықаралық саудаға әсер ететін
заңдарды қабылдау мүмкіндігі. АҚШ-тың Сыртқы сауда жөніндегі ұлттық кеңесінің Бейкерге қарсы ісінде
Мьянма мемлекетінен тауар сатып алуды шектейтін штат заңы қарастырылған.
Сыртқы сауда жөніндегі ұлттық кеңестің Бейкерге қарсы ісі
26 F. Supp. 2d 287 D.C. Mass. (1998)
Тауро – федералдық аудандық судья. Талап-арыз
беруші Сыртқы сауда жөніндегі ұлттық кеңес (NFTC)
«Массачусетстің Бирма заңын» конституциялық емес
деп жариялайтын декларативтік шешім шығаруын та-
лап ете отырып, Массачусетс достастығына қарсы іс
қозғады. «Бирма заңы» – Мьянма (бұрынғы Бирма) мем-
лекетімен бизнес жүргізетін кез келген тұлғадан тауар
немесе қызмет түрін сатып алуына достастыққа тыйым
салатын заң. Талап-арыз беруші төмендегі себептерге
байланысты Бирма заңының жарамсыз екенін алға тар-
тады: (1) федералдық үкіметтің сыртқы істерді реттеу-
ге қатысты айрықша құзыретіне қол сұғады; (2) сыртқы
сауда туралы ескертпені бұза отырып, халықаралық сау-
даға кемсітушілік орнатады және ауыртпалық салады;
(3) федералдық заң мен Мьянмаға қатысты санкция ен-
гізетін үкіметтік қаулылардың бұл заңның алдында ба-
сымдығы бар.
Біздің конституциямыз бойынша мемлекеттің сырт-
қы істерін жүргізу билігі федералдық үкіметке ғана тән.
Сот: «Сыртқы істерді жүргізу құзыреті штаттарға беріл-
меген; ол тек қана ұлттық үкіметке тиесілі» деп ескерт-
кен болатын. Достастық бұл заңның адам құқықтарын
бұзғаны үшін Мьянмаға санкция салу және Мьянманың
ішкі саясатын өзгерту мақсатында ғана қабылданғанын
мойындайды. Сондықтан да Массачусетстің Бирма заңы
Федералдық үкіметтің сыртқы істерді реттеуге қатысты
айрықша құзыретіне конституцияға қайшы негізсіз қол
сұғады.
«Америкалық өнімді сатып ал» заңдары да ерекше
атап өтуге тұрарлық, себебі бұл заңдардың тұтастай мақ-
саты мен әсері ұлттық экономиканы дамытуға бағыттал-
ған. Олар Массачусетстің Бирма заңындағыдай ерекше
қарым-қатынас үшін нақты бір шет мемлекетті бөліп
алып қарастырмайды. Десе де «Америкалық өнімді са-
тып ал» заңдарының да сыртқы істер доктринасын бұза-
тынын бірді-екілі соттың мәлімдегені бар.
Bethlehem Steel Corp. компаниясының Комиссия ке-
ңесіне қарсы ісінде, 80 Cal. RPTR. 800 (1969), сот Кали-
форнияның «Америкалық өнімді сатып ал» заңын конс-
титуцияға қайшы деп жариялады. Себебі бұл заң бойын-
ша тек қана Америкада жасалған өнімдерді пайдалануға
келісім берген компаниялармен ғана құрылысқа қатысты
мемлекеттік келісімшарт жасасуға рұқсат берілген бола-
тын.
Сыртқы істер доктринасына сәйкес, осы секілді мә-
селелерді тікелей шешетін форум – Америка Құрама
Штаттарының Конгресі. Талап-арыз берушінің істі же-
ңілдетілген сот ісі тәртібінде қарауға қатысты өтініші
БЕКІТІЛДІ.
Түйін
● Сыртқы істер доктринасында Халықаралық сауда-
саттықты реттейтін заңдарды қабылдау федералдық
үкіметтің айрықша құзыретіне жатады деп бекітіл-
ген.
● Жеке штаттың қандай да бір жеке мемлекетпен сау-
да-саттық жасауға тыйым салатын заңы федералдық
үкімет құзыретіне конституцияға қайшы түрде қол-
сұғушылық болып есептеледі.
«Отандық тауарды сатып ал» заңдары
«Америкалық өнімді сатып ал» заңдарын (Buy American laws) тұтынушыларды «Америкада жасалған»
өнімдерді сатып алуға шақыратын «Америкалық өнімді сатып ал» маркетингтік компаниясымен шатасты
-
руға болмайды. Бұл заңдар шетелдік өндіріс тауарларын мемлекеттік сатып алуды шектейді. Олар үкімет
жүйесінің федералдық, штаттық және муниципалдық деңгейінде кездеседі. Конгресс алғашқы «Америка
-
лық өнімді сатып ал заңын» 1933 жылы Алапат тоқырау кезінде қабылдаған еді және АҚШ үкіметі «сатып
алу кезінде АҚШ өнімдерін таңдайтынын» мәлімдеген болатын. Ал 1983 жылы қабылданған «Америкалық
өнімді сатып ал» заңы жаппай тасымалдауға қатысты, құны 100 000 доллардан жоғары бағаланатын және
ішінара болса да федералдық субсидиялар арқылы қаржыландырылатын сатып алуларға бағытталды.
Сыртқы сауда жөніндегі ұлттық кеңестің Бейкерге қарсы ісі конституциялық негіздерге сай шешілді.
Десек те осынау заң ДСҰ-ның «ұлттық режим принципіне» қайшы келмей ме? Бейкер ісіндегі сот «Америка
-
лық өнімді сатып ал» заңдарының бәрінде бірдей айқын алалаудың жоқтығын ескертті. Себебі олар «арнайы
режим қою үшін нақты бір шет мемлекетті ерекшелеп көрсетпейді». Сот Пенсильванияның осындай заңын
мысалға алды. Ол заң мемлекеттік органдардан болатты тек америкалық компаниялардан ғана сатып алуды
талап етеді. Осы талап барлық болат өндіруші мемлекеттердің экспортын шектейтіндей көрінеді, ал түп
-
теп келгенде бұл заңдағы ұсыныстың өзі қисынсыз. Себебі іс жүзінде Америка Құрама Штаттарына елеулі
178
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
көлемде болат импорттайтын мемлекеттер бірнешеу ғана. Дегенмен де аталмыш заң сол мемлекеттерге қа-
тысты кемсітушілік жасамады деп ойлауға тағы болмайды. Міне, осылайша әлгіндей заңдар ұлттық режим
принципін бұзады, ал ДСҰ келісімдері ше, бұл заң оған да қайшы ма? Бұл сұрақтың жауабы дайын: ДСҰ
келісімдері қатарында «Америкалық өнімді сатып ал» заңдарын әрекет ету аясына енгізбейтін Мемлекеттік
сатып алулар жөніндегі келісімдер бар.
Дей тұрғанмен, екі түрлі себеппен «Америкалық өнімді сатып ал» заңының ауқымы айтарлықтай та
-
рылды. Біріншіден, бұл заңдарда шетелдік өнімдерді сатып алуға мүмкіндік беретін бірқатар ерекше жағ-
дайлар қарастырылған: (a) егер отандық өнім осыған ұқсас шетелде өндірілген өнімнен белгілі бір пайызға
қымбатырақ болса; (ә) егер ел ішіндегі өнім қажет мөлшерде болмаса немесе сапасы төмен болса; (б) егер
ол қоғам сұранысына сай келсе. Екіншіден, соңғы кездегі еркін сауда келісімдері сол келісімге тарап мемле
-
кеттерге федералдық заңдарды қолдануға жол бермейтін болды. NAFTA бойынша, АҚШ-тың федералдық
департаменті немесе органы тарапынан сатып алу жүргізілген жағдайда әрі саудаға түскен тауар құны 25 000
доллардан, қызмет көрсету құны 79 507 доллардан, құрылыс қызметінің құны 10 335 931 доллардан асатын
болса, Канада мен Мексика тауарларына бұл талаптар қойылмайды.
Кедендік баж салықтарын салу
Төленетін кедендік баж салығының мөлшері – ұзақмерзімді келісімшартқа қол қойылғанға дейін сарап-
талуға тиіс маңызды фактор. Импорттық баж – кеден органы тарапынан импортталатын тауарға салынатын
салық. Баж салығы әдетте тауар құнына («ад валорем» бажы) негізделеді; ал қосымша факторлар ретін
-
де тауардың салмағы немесе саны (арнайы баж салығы), не болмаса олардың жиынтығы (аралас баж)
есепке алынады. «Ад валоремді сөзбе-сөз аударғанда «құнына сәйкес» дегенді білдіреді және тауар құнына
пайыз түрінде салынады, мұндай пайыз кез келген алымға, баж салығына немесе басқа да салыққа қатысты
қолданылады. Импорттық тарифтер мен баж салығын салу үш айнымалының нәтижесінде жүзеге асады:
(1) импортталатын тауардың жіктелімі; (2) тауардың құнын анықтау; (3) тауар өндіруші ел. «Транзакцияға
назар аударыңыз: Баж салығы салынатын тауар статусы» атты 6.3-мысалда импортталатын тауарларға баж
салынған жағдайда оның мөлшерін анықтауға осы үш элементті пайдалануға қатысты факторлар көрсетілген.
Баж салынатын статус – Кеден және шекаралық бақы-
лау қызметінің импорттаушыға салатын баж салығының
(салықтың) мөлшерін анықтауы. Төмендегі үш бағанда
баж салығын есептеуде қолданылатын факторлар көрсе-
тілген. 1-баған (жіктеме) және 3-баған (тауарды өндірген
мемлекет) мөлшерлемені (%) анықтайды, 2-баған (құнын
анықтау) импортталатын тауарлардың құнын анықтайды.
Салынатын баж салығын анықтау үшін тауарлардың құны
мөлшерлемеге көбейтіледі.
6.3-мысал. Транзакцияға назар аударыңыз: Баж салығы салынатын тауар статусы
ЖІКТЕМЕ + ҚҰНЫН АНЫҚТАУ+ ӨНДІРУШІ МЕМЛЕКЕТ
Келісілген тарифтік кесте
Түсіндіру ережелері
Жалпы/коммерциялық мәні
Салыстырмалы ерекшелік ережесі
Елеулі сипаттама принципі
Негізгі пайдалану ережесі
Соңғы кіру ережесі
Жалпы құн доктринасы
Негізгі салмақ ережесі (текстиль)
Транзакция құны
Төленген баға
Қаптау шығындары
Комиссиялар (сатып алушы тарапынан)
«Көмек» құны
Роялти / алымдар (сатып алушы тарапы-
нан)
Қайта сатудан түскен түсім (сатушыға
түсетін)
«Тауар өндіруші мемлекет туралы ереже»
Өсірілген, өндірілген, шығарылған және дайын-
далған
«Елеулі трансформацияны» анықтау тесті
● жаңа бұйым
● қосымша құн
● процесс және жинақтау
● өндірушіден тұтынушы тауарларына дейін
9802-бөлім
Америка Құрама Штаттарының Haggar компаниясына қарсы ісінде импорттаушыларға жинақтау құ-
нын баж мөлшерінен алып тастауға мүмкіндік беретін 9802-бөлім көрсетілген. Осындай баж салығынан
босату мүмкіншілігі «Америка Құрама Штаттарында жасалған құрамдас бөліктерден ішінара немесе то
-
лығымен шетелде құрастырылған бұйымдарға беріледі». Бұл жеңілдік «тазалау, майлау және бояу секілді
жинақтау процестеріне қатысты іс-әрекеттер» нәтижесі болып келетін қандай да бір бағаны өсіру немесе
жағдайды жақсартуға қатысты да қолданылады.
Осындай салықтан босату жағдайлары Америка Құрама Штаттары және Мексика шекарасында Макила
-
дора деген атаумен белгілі құрастырып-жинақтау зауыттары тізбегінің пайда болуына алып келді. Макила-
дора немесе «кедендік баж салынбайтын» өндіріс шетелдік импорттаушыларға компоненттерді құрастыру
179
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
және қайта экспорттау мақсатында бажсыз Мексикаға жөнелтуге мүмкіндік береді. Кеден және шекаралық
бақылау қызметі мен импорттаушылар арасындағы келіспеушіліктің өзекті мәселесі – «дайындау» түсінігі
-
нің анықтамасы.
6.1-сурет. Макиладора зауыты
Макиладора (немесе макила) – компаниялардың өнімді құрастыру, өңдеу және дайындауына қажет ма-
териалдар мен жабдықтарды тарифсіз немесе баж салығынсыз импорттайтын еркін сауда аймағындағы өн-
дірістік операция. Әдетте құрастырылған, өңделген немесе дайындалған өнімдер шығарылған еліне қайта
экспортталады.
Мексиканың Шекаралық индустриализация бағдарла-
масы шетелден инвестиция тарту арқылы макиладора өнді-
рісін дамытты. Бұл бағдарламаны жүзеге асыру барысында
мексикалықтар арзан әрі басқа да ірі экспорттаушы мем-
лекеттермен бәсекеге қабілетті жұмыс күші ретінде қарас-
тырылып келеді. Десек те Мексика-Америка шекарасының
ұзына бойына орналасқан зауыттардағы жұмысшыларға
деген қарым-қатынасқа байланысты күрделі этикалық мә-
селелер бар, өйткені:
● Макиладора қызметкерлерінің басым көпшілігі – жас
әйелдер. Әдетте ер адамға қарағанда көбірек жұмыс
істейтіндіктен жұмыс берушілердің таңдауы, негізінен,
әйелдерге түседі.
● Көп жағдайда әйелдер қауіпті әрі санитарлық шарттар
сақталмаған жағдайда жұмыс істеуге мәжбүр.
● Кедейлік – әйелдердің жұмыс істеуіне, әсіресе макила-
дораларда жұмыс істеуіне итермелейтін негізгі фактор.
● Мексика үкіметі бекіткен минимал жалақы халықтың
отбасын асырауына әзер жетеді.
● Америка Құрама Штаттары және Мексика үкіметтері
қоршаған ортаны қорғау принципін ұстанатынын қан-
шама мәлімдесе де, экологиялық саясат талаптарын үз-
діксіз орындап келе жатқан жоқ.
● 1983 жылы Мексика және Америка Құрама Штаттары
қол қойған Ла Паз келісімі бойынша АҚШ компанияла-
рынан шыққан қауіпті қалдықтарды жою үшін оны кері
қарай АҚШ-қа тасымалдауы керек. Алайда көптеген
компаниялар қалдықтарды жоюға кететін шығыннан қа-
шып, токсиндер мен қалдықтарды Мексиканың өзендері
мен шөлді аймақтарына апарып тастап жатыр.
● Шекаралық аймақтағы ағын сулар мен өзендер макила
өндірісінің салдарынан экологиялық апатқа ұшырады.
Алайда бұл зардаптың айтарлықтай бөлігі Мексика үкі-
метінің ағын суларды тазарту инфрақұрылымын қар-
жыландыра алмауының салдары болуы әбден мүмкін.
Бұл деректерден бірсыпыра маңызды сұрақ туындайды:
(1) Шетелдік инвестицияны тартудан түскен экономика-
лық пайданы жұмысшылардың өмір сүру сапасын аз да
болса жақсарту үшін қалай қолдануға болады? (2) Ма-
киладора өндірісі арқасында ашылған жұмыс орындары
ешбір жұмыс орны болмауынан әлдеқайда жақсы деген
пікірді уәж ретінде қабылдауға бола ма? (3) Қандай да бір
жұмыс орнының болуы немесе мүлдем болмауы – назар
аударарлық бір ғана мәселе ме, әлде компаниялар әлеу-
меттік жауапкершілік аясында басқа да мәселелерді кө-
теруге тиіс пе? (4) Америкалық компаниялар америкалық
қызметкерлерге әр сағат үшін төленетін еңбекақыдан әл-
деқайда төмен «ең төменгі күнкөріс деңгейін» төлей ме?
(5) Басқа мемлекеттердің аутсорсингке арнап «арзан ай-
лақ» құру жолында Мексикамен бәсекеге түсуі жағдайды
өзгерте ме? (6) Экологиялық апат және оның салдарын
жою жауапкершілігін толықтай кім мойнына алады?
6.4-мысал. Этика мәселесіне назар аударыңыз: Макиладора өндірісінің этикалық мәселелері
180
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Макиладора термині жұртшылықтың диірменге тартқызған дәнінен диірменшіге тастап кететін «қолүзікті» білдіретін «ма-
кила» деген испан сөзінен шыққан.
Макиладора фабрикаларынан шығатын өнім Мексика экспортының жартысына жуық бөлігін құрайды.
Макиладора өндірісіндегі этикалық мәселелер «Этика мәселесіне назар аударыңыз: Макиладора өндірісінің
этикалық мәселелері» атты мысалда көрсетілген.
Samsonite Corp. компаниясының Америка Құрама Штаттарына қарсы ісінде Кеден және шекаралық
бақылау қызметі импорттаушының Мексикада құрастырылған шабаданның құнынан баж салығын алып тас
-
тауына тегеурінді қарсылық білдірді. Болаттан жасалған таспалар Америка Құрама Штаттарында өндіріліп,
компанияның Мексикада орналасқан құрастыру зауытына жіберілген. Бұл істе Америка Құрама Штаттарына
импортталу барысында болаттан жасалған таспалардың құнын салықтан босату мәселесі қарастырылған.
Сот Кеден және шекаралық бақылау қызметімен келісе отырып, шабаданға орналастырмастан бұрын болат
таспаларды жасау жай ғана құрастыру емес, бұйымды одан әрі өңдеу екенін мойындады.
Samsonite Corp. компаниясының Америка Құрама Штаттарына қарсы ісі
889 F.2d 1074 (Fed.Cir. 1989)
Фридман – аймақтық аға судья. Бұл істе Америка
Құрама Штаттарында жасалып, кейін Мексикада бір-
қатар өзгертуден өтіп, дайын өнім ретінде Мексикадан
Америка Құрама Штаттарына жөнелтілген тауардың
құнына салынатын баждан босатуға қатысты Кедендік
қызметтің бас тарту шешімін қолдайтын АҚШ-тың Ха-
лықаралық сауда жөніндегі федералдық сотының ше-
шіміне берілген апелляциялық шағым қарастырылады.
АҚШ-тың Халықаралық сауда жөніндегі федералдық
сотының металл таспаларды және олардың шабадан
жасауда Samsonite тарапынан қолданылуын былайша
сипаттайды: «Тусоннан жіберілген кезде таспалар түзу
және олардың ені 1–7/8 дюйм шамасында, ал ұзындығы
55 дюйм болатын. Жауапкердің Ногалес қаласында орна-
ласқан жинақтау фабрикасына келгеннен кейін таспалар
машинаның көмегімен шаршы пішініне келтірілді және
құрастырылған жақтаудың төменгі бөлігін қалыптасты-
ратын пластикалық қиындының сыртқы бетіне орналас-
тырылды».
Кеден қызметі импортталған тауарды Америка Құ-
рама Штаттарының тарифтік кестесінің 706.62 пунктіне
сәйкес шабадан ретінде жіктеп, Америка Құрама Штат-
тарында шығарылған шабаданның белгілі бір компонен-
тінің бағасынан шегеріп, сол пунктте қарастырылғандай,
20% «ад валорем» баж салығын салды. Баж салығының
соңғы шегерімі сол кестелердің 807.00 пунктіне сәйкес
жасалды. Кеден қызметі болат таспалардың құны қосыл-
ған шабаданның құнынан баж салығын шегеруді жөн
көрмеді, бұдан бас тартты. Халықаралық сауда жөніндегі
федералдық сот Кеден қызметінің баж салығын шегеру-
ден бас тарту шешімін қуаттады.
Сот болаттан жасалған таспалардың «жинақтау үшін
дайын күйде экспортталмағанын» айқындап, болат тас-
палар «қалыпқа салу процесінен» өткен кезде бұйымды
тек дұрыстау ғана емес, одан да артық процестер жасал-
ған деп тапты. Соның нәтижесінде бұйымды құрауға қа-
тысатын негізгі компонент қалыптасты.
Сол процестердің нәтижесінде белгілі бір пішін пай-
да болмағанда, дайын шабаданның жалпы пішінін және
оның құрылымдық жағынан берік болуын қамтамасыз
ететін пластикалық қиынды шабаданның түбін құрай-
тындай етіп жапсырылмас еді, сондай-ақ дайын жақтау-
лар талап-арыз берушінің шабаданына салынбас еді.
Америкада жасалып, шетелде құрастырылған бұ-
йымдарға баж салығының шегерімі қолданылу үшін
компоненттер: (1) Америка Құрама Штаттарынан «одан
әрі дайындауды қажет етпейтіндей, тек қана құрастыруға
дайын күйде» экспортталуға тиіс; (2) түрін, пішінін өз-
герту немесе басқа да жолдармен өзгертілу арқылы фи-
зикалық ерекшелігінен айырылмауы керек; (3) «құрасты-
рылғанын есептемегенде» әрі «тазалау, майлау және бояу
сынды құрастыру процесіне қатысты операцияларды
қоспағанда» жетілдірілмеген әрі сапасы арттырылмаған
болуға тиіс. Бұл жердегі өзекті мәселе мынада: қалып-
қа салу және бір пішінге келтіру өнімді «дайындауды»
білдіре ме, әлде жай ғана құрастыру немесе құрастыру
процесіне байланысты бір операция ма? Біз Мексикада
металл таспаларға қатысты жасалған операцияларды
жай ғана құрастыру емес, өнімді дайындау процесі деп
білеміз. Халықаралық сауда жөніндегі федералдық сот-
тың талап-арызды қабылдамау шешімі РАСТАЛДЫ.
Түйін
● 9802-бөлімде кездесетін шетелдегі құрастыру қызме-
тіне арналған баж салығынан босату мүмкіндігіне ие
болу үшін экспортталған бұйымдар одан әрі дайын-
дау процесінен өтпестен, құрастыруға дайын болуы
керек.
● Samsonite ісінде қарастырылған болат таспаларды
«қалыпқа салу» процесі бұйымды жай ғана «бейім-
деп түзету емес», одан әрі дайындау процесі болып
саналды.
181
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
Транзакция құны
1930 жылғы Тарифтік заңның 402-бөлімінде, сондай-ақ ДСҰ-ның Кедендік бағалау кодексінің қабылда-
нуына байланысты кейінірек жасалған түзетулерінде кедендік мақсатта тауардың құнын анықтауға арнал-
ған негізгі әдістер берілген. Кедендік бағалау кодексі кедендік бағалаудың негізі ретінде транзакция құны
тұжырымдамасын пайдаланады. Тұжырымдама талаптары бойынша импортталған тауардың құны шынайы
коммерциялық негізде анықталуға тиіс. Бұл – тауар әдеттегі бизнес жүргізу кезінде өзара байланысы жоқ
тараптар арасындағы сауда-саттықта қалай бағаланса, мұнда да дәл солай бағаланады деген сөз. Тауар ба
-
ғасы транзакция құнын есептеуге, нақтырақ айтқанда, импорттаушыға арналған тауар құнына негізделген.
Транзакция құнын мейлінше төмендету импорттаушының мүддесіне сай келеді, ал дау-дамай қандай шы
-
ғындарды транзакция құнына қосу керек деген сұрақтың төңірегінде туындайды. Көп жағдайда дау туғызған
мәселелердің қатарына сатып алушы тарапынан төленетін комиссиялар
1
, импорттаудан кейін сатып алушы
тарапынан төленетін роялти немесе алымдар
2
, көрсетілген көмек құны
3
(сатып алушы тарапынан сатушыға
берілген материал, жабдық немесе көрсетілетін қызмет), сондай-ақ бастапқы сатушыға төленетін қайта са
-
тудан түскен табыс жатқызылады.
Импорт транзакциясы, мәселен аффилирленген компаниялар арасындағы шикізат немесе құрал-жабдық
-
тарды трансферлеу секілді құқықтық және коммерциялық дербестік негізіндегі сауда нәтижесі болмағандық-
тан, еркін сауда аймағында ішінара жүргізілетін транзакция барысында транзакция құнын анықтау қиынға
соғуы мүмкін. Транзакция құқықтық және коммерциялық дербестік негізінде жүргізілмеген жағдайда, Та
-
риф туралы заң бағалаудың төрт балама әдісін ұсынады. Бұл балама әдістерді басымдық тәртібіне қарай
қолданған абзал. Ең қолайлы әдіс – бірдей тауарлардың транзакциялық құнын пайдалану. Бұл – дәл сол өнді
-
рушінің немесе импорттаушының бейтаныс клиенттер үшін қойған бағасы. Осы әдісті қолдануға септесетін
ақпарат болмаған жағдайда біртектес тауарлардың транзакциялық құнына қатысты екінші бағалау әдісі алға
шығады. Бұл – дәл сол өндіруші сатқан осы тауарға ұқсас тауар үшін белгіленген баға.
Бағалаудың үшінші қолайлы балама әдісі – тауар құнын шегеру әдісі. Тауарлардың шегерілген құны –
импортталған тауарлардың ең соңында АҚШ-та сатылғандағы бағасы. Импорттаушыға халықаралық тасы
-
мал, баж салығы және белгілі бір комиссияларды қоса алғанда осы бағадан бірқатар шығынды шегеруге
рұқсат берілген. Мысалы, төлеуге арналған есепшот бөлек шығарылған жағдайда ғана мемлекет ішіндегі
тасымал құны шегерілуі мүмкін. «Ex factory» (зауытта бекітілген баға) сауда терминін пайдаланып, тауар
-
лар сатып алу (14-бөлімдегі INCOTERMS 2010-ға қатысты талқылауға назар аударыңыз) мемлекет ішіндегі
жүк тасымалының шығындарын алып тастауға жағдай жасайды. Сатылымға қатысты комиссиялық алымдар
баж салығының құнына қосылғанына қарамастан, сатып алушының төлейтін комиссиялық алымдарына баж
салынбайды. Сондықтан да кез келген делдалдың сатып алушы атынан сауда агенті ретінде әрекет ететінін
дәлелдеу арқылы сатып алушының комиссиялық алымдарын бағалау құнынан алып тастауға болады.
Транзакция құны мен осы арқылы тарифтік баж салығының мөлшерін азайту үшін тәжірибелі импорттау
-
шы импорт транзакциясын баж салынатын және баж салынбайтын транзакция деп бөлуге тырысады. Егер
тауарлар пайыз төлеуді талап ететін кредитке алынса, импорттаушы тауар сатылымының кредиттік бөлігін
тауар сатылымынан бөлек қарастыруы керек. Ал тауар бағасына сатушы есептеген пайыз қосылған болса,
онда пайыздар салынатын баж салығының бір бөлігіне айналады. Керісінше, тек пайыздардың өзіне баж
салынбайды. Бөлек-бөлек баға бекітуге тағы бір мысал ретінде импорттық келісімшарт бойынша жөнелту
портында тауарларды тексеруді келтіруге болады. Егер сатушы құжаттамалық транзакция аясында тексеру
сертификатын алып төлесе, сол шығындар транзакция құнына қосылады, алайда сатып алушы тарапынан
төленетін тексеріс қызметінің құны транзакция құнының бөлігі бола алмайды.
Соңғы, аса тиімді бола бермейтін балама әдіс – тауардың есептелген құны. Бұл құн жалпы шығындар
мен пайданы есептеумен қатар, өндірушінің еңбек күшіне кеткен және материалдық шығындарын қосу нә
-
тижесінде шығады. Orbisphere Corp. компаниясының Америка Құрама Штаттарына қарсы ісінде тауарлар-
дың құнын шегеру концепциясы және баж салынғанға дейінгі шегерілуі мүмкін шығын түрлері қарастыры-
лады.
182
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Orbisphere Corp. корпорациясының Америка Құрама Штаттарына қарсы ісі
765 F. Supp. 1087 (Ct. Int’l Trade 1991)
Масгрейв – судья. Талап-арыз беруші өзінің өнім-
деріне Кеден қызметі жүргізген бағалаудың кей тұста-
рымен келіспейді. Талап-арыз беруші сот шешімі талап
еткендей және бұрынғы «транзакция құны» негізіндегі
бағалауға қарағанда, тауарының «құнын шегеріп», қайта
бағалау барысында кеден органы заңда талап етілген-
дей кейбір комиссиялық алымдардың, пайданың және
шығынның мөлшерін тауарлардың шегерілген құнынан
алып тастамағанын мәлімдеді. Жауапкер сол мөлшерді
алып тастамауының дұрыстығын былайша түсіндіреді:
бұл мәселедегі үш нәрсе, яғни комиссиялық алымдар,
пайда және шығын қолданыстағы заң бойынша шегері-
луге тиіс санаттардың қатарына жатпайды.
Бұрынырақ шығарылған шешімге сай бағаланған
тауар қарастырылған 1401a(d)(2)(A)(і) бөлімі бойынша
«тауардың шегерілген құны» «тауардың елге енгізілген
күнінде немесе соған жақын мерзімде үлкен көлемде тү-
гелдей сатылуы көзделген кездегі тауар бірлігінің баға-
сы» ретінде анықталады. Сол бөлімнің (3)(A)-тармағын-
да жоғарыда атап өткен тауар бірлігінің бағасын төмен-
детуге қатысты бірқатар түзету, соның ішінде бұл іске
байланысты төмендегілер де қарастырылған: «(2)-тар-
маққа сәйкес бекітілген баға төлеуге келісілген немесе іс
жүзінде төленген кез келген комиссиялық алымға немесе
экспорттаушы елге қарамастан, бір санаттағы не біртек-
тес импортталған тауарлардың Америка Құрама Штатта-
рында сатумен байланысты жалпы шығын мен пайдаға
қосылған үстемеге тең мөлшерге дейін төмендетілуге
тиіс».
3-параграфта қарастырылғандай, «пайда және жал-
пы шығынға қатысты жасалған шегерім импорттаушы-
ның пайдасы мен жалпы шығындарына негізделуі керек,
алайда бұл пайда мен шығын бір санаттағы немесе бір-
тектес импортталған тауардың Америка Құрама Штат-
тарының сатылымындағы пайда мен шығынына сәйкес
келмесе, шегерімдер сенімді ақпарат көздерінің мәлі-
метіне сай анықталған осындай саудада болған әдеттегі
пайда мен жалпы шығынға негізделеді». Бұл жағдайда
осы тарауға қатысты негізгі мәселе шегерілуге тиіс шы-
ғын мен пайда және импортталған тауарлардың Америка
Құрама Штаттарындағы сатылымы арасында қандай
байланыс болуы керек екенін анықтауда жатыр.
Импорттық сатылым бағасынан шегерілетін шығын-
дар мен негізгі сатылым транзакцияларының арасында-
ғы міндетті байланыстарға қатысты шешімдерден шы-
ғатын ереже бойынша, импорттаушы өзінің жалпы шы-
ғындарының сомасын, жай ғана тауардың сатылымының
жалпы шығындарын құрайтын пайыздық үлесін көбейте
отырып, байланысын дәлелдей алмайтындай көрінеді.
Бұл белгілі бір өнімдердің сатылымына қосылған баға-
лар және соған қатысты шығындардың нақты тізімін қа-
жет етеді. (3)-тармақтың (B) тармақшасында жоғарыда-
ғы түзетулерді қолдану мақсатында төмендегі жағдайлар
қарастырылған: «пайда және жалпы шығынға қатысты
жасалған шегерім импорттаушының пайдасы мен жал-
пы шығындарына негізделуі керек, алайда бұл пайда
мен жалпы шығындар бір санаттағы немесе біртектес
импортталған тауардың Америка Құрама Штаттарының
сатылымындағы пайда мен шығынына сәйкес келмесе,
шегерімдер сенімді ақпарат көздерінің мәліметіне сай
анықталған осындай саудада болған әдеттегі пайда мен
жалпы шығынға негізделеді».
Бұл істе дау тудырып отырған шығындар мынадай:
1) еңбекақы және жол шығындары;
2) «АҚШ-тың есептеу қызметіне» кеткен шығындар;
3) «АҚШ-тың заң қызметтеріне» кеткен шығындар;
4) директор сыйақысы және Женеваға баруға кеткен
жол шығындары.
Осыған сәйкес сот кеден есептеген тауардың шеге-
рілген құны сол шығындардың мөлшеріне дейін төмен-
детілуге тиіс деген қаулы шығарады. Пайданы шегеру
пайда алу негізінде емес, жөнелту, қайта сату және со-
лармен байланысты тауардың құнына дәлме-дәл болмаса
да, жуық түрде сәйкес келетін Америка Құрама Штатта-
рында сатылатын тауарлардың құнын анықтау үшін қол-
данылады. Демек, талап-арыз берушінің қарастырылып
отырған сатылымнан алатын пайдасын тауардың шеге-
рілген құнынан алып тастау керек екені айдан анық. Сол
себепті де, Кеден қызметіне бұл жерде талқыланған та-
лап-арыз берушінің шығындарына тең мөлшерден алып
тастау арқылы тауардың шегерілген құнын анықтауға
қатысты бұрынғы есептеуіне өзгеріс енгізуге бұйырды.
Түйін
● Импортталған тауарларға қатысты Америка Құрама
Штаттары аумағындағы пайда мен шығындар баж са-
лығын салу мақсатындағы тауар құнын анықтаудың
құнды шегеру әдісін пайдалану кезінде алынып тас-
талуға тиіс.
● Импортталған тауарлардың құнынан шегерілуі мүм-
кін басқа да шығындардың қатарына заң қызметтері-
не кеткен шығындар, жол шығындары және есептеу
қызметінің шығындары жатады.
● Тауар импорттаушысы шегерілетін шығын мен им-
портталған өнімдердің АҚШ-тағы сатылымы ара-
сындағы байланысты көрсетуге тиіс.
Еуропалық одақтағы кедендік бағалау
Еуроодақтың кедендік бағалау әдісі Америка Құрама Штаттарының әдісіне ұқсайды. Еуроодақтың Ке-
дендік кодексі ЕО кеңесінің 2913/92 қаулысы бойынша қабылданған. Кодекс транзакция құны немесе «нақты
төленген баға» ұғымына сай импортталған тауарларды бағалауға негізделген (28-бап). 29-бапта қарастырыл
-
ғандай, транзакция құны сатып алушыдан экспорттаушыға кейінгі сатылымнан тікелей және жанама түрде
түсетін табыстың артуына қарай реттелуге тиіс. 32-бапта транзакция құнына қосылуға тиіс алым түрлерінің
тізімі берілген. Кедендік құн қаптама құнын, комиссиялық алым және брокерлік комиссия, сонымен қатар
183
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
роялти және лицензиялық алымдарды қамтиды. Кедендік бағалауға кіргізілмейтіндердің қатарында жүк та-
сымалдау шығындары, импорттаудан кейінгі алымдар, сондай-ақ қаржы алымдары бар (33-бап). Еуропалық
одақ тарифінің бір артықшылығы сонда, ол импортты лицензиялау саласында толық үйлесімдікке қол жет
-
кізген. TARIC белгілі бір тауар үшін импорттық лицензияның қажеттігін немесе қажет еместігін анықтауға
арналған ережелерді қамтиды.
TARIC кодексі. Еуропа қауымдастықтарының біріктірілген тарифі Еуропалық одаққа импортталған кезде белгілі бір өнім-
дерге қолданылатын әртүрлі ережелерді көрсетуге арналған. Мұның қатарында келісілген тарифтік кесте, сондай-ақ тариф-
терді уақытша тоқтата тұру, тарифтік квоталар және тарифтік артықшылықтар сынды ЕО заңында көрсетілген қосымша
ережелер де бар.
Еуропалық одаққа мүше мемлекеттердің біразында импорт лицензиясын талап ететін тауарларға қатысты
өз тізімі бар, оны да айта кеткен орынды секілді.
Кедендік баж салығын қайтару
Кедендік баж салығын қайтару – салықтан босатудың бір тәсілі. Мұнда салық алынған тауардың нақты
қолданылуына байланысты заңды түрде алынған кедендік баж толығымен немесе ішінара қайтарылады.
Қайта экспорттау үшін өңдейтін немесе құрастыратын материалдарын немесе құраушы бөліктерін импорт
-
тайтын АҚШ фирмалары импортталған тауарға төлеген барлық баж салықтарының 1%-дан төмен мөлшерін
кеден шығындарын жабу үшін кері қайтара алады. Бұл тәжірибе экспорттаушыларға импортталған құраушы
бөліктер үшін төленетін баж салығын еш кедергісіз сатылым бағасына қосып, шетелдік нарықта бәсекеге
түсуге мүмкіндік беруімен АҚШ экспортын ынталандырады.
1984 жылғы Сауда және тариф жөніндегі АҚШ заңында қайтарылатын баж салығы қайтадан қара
-
лып, ауқымы кеңейтілді. Қолданыстағы ережелерге сай, баж салығының кейбір түрлерін қайтаруға рұқсат
берілді, алайда олардың үшеуі ғана өндірушілер тарапынан аса зор қызығушылық тудырып отыр. Біріншісі –
импортталған тауарды қолдану арқылы АҚШ-та өндірілген өнімдер экспортталған жағдайда, импортталған
тауарға төленген баж салығы қайтарылатын баж салығы ретінде кері берілуі мүмкін. Екіншісі – өнімді өн
-
діру барысында біртектес және сапасы бірдей импортталған тауар мен мемлекет ішінде жасалған тауардың
екеуі де қолданылса, олардың кейбірі экспортталса да, импортталған тауарға төленген баж қайтарылатын
баж салығы ретінде қайтарылады, сондай-ақ бұл жағдайда сол тауар экспортталған өнімдерде қолданылды
ма, жоқ па, ол жағы ескерілмейді.
Соңғысына келсек, тұтынуға арналып импортталған шетелдік өнімдер Америка Құрама Штаттарынан
экспортталса немесе импортталса әрі Америка Құрама Штаттарында «қолданылмастан» импортталған күні
-
нен бастап үш жыл ішінде Кеден және шекаралық бақылау қызметінің пәрменімен жойылса, импортталған
тауарларға төленген баж салығы қайтарылатын баж салығы ретінде кері қайтарылады. Бақылаудан өткізу,
тазалау, қайта қаптау немесе тексеру секілді тауарға қатысты операциялар бұйымды «пайдалану» ретінде қа
-
растырылмайды. Қайтарылатын баж салығын өндіріп алу үшін АҚШ фирмасы Кеден қызметінің аймақтық
комиссарына немесе Кеден және шекаралық бақылау қызметінің тауарларды елге кіргізуді реттеу жөніндегі
бөліміне өтініш беруге тиіс.
Америка Құрама Штаттарының сыртқы сауда аймағы
Халықаралық сауданы ынталандыру және оны оңтайландыру ниетімен дүниежүзіндегі мемлекеттер экс-
порттық-өндірістік аймақтарды, соның ішінде еркін сауда аймақтары, арнайы экономикалық аймақтар,
кеден қоймалары, еркін сауда порттары және кедендік аймақтарды қалыптастырды. Экспорттық-өндірістік
аймақтардың дамуы алғашқы құрастыру мен қарапайым өңдеуден бастап, жоғарғы технологиялық және ғы
-
лыми парктер, қаржы аймақтары, логистикалық орталықтар, тіпті туристік курорттарға дейінгі салаларды
қамтыды. Қазір жаңағыдай жалпы аймақтарға бір салалы аймақтар мен бір ғана тауарды экспорттаушы ай
-
мақтар да қосылды. 100-ден астам мемлекетте 600-ден аса экспорттық-өндірістік аймақ бар. Көптеген АҚШ
өндірушілері мен олардың дистрибьюторлары бұл аймақтарды бүкіл қоңсылас аймақтардағы клиенттерге
арнап аз мөлшерде қайта тиелген тауар жүгін алуға қолданады.
Кей жағдайларда тауар баж салығынан босатылуы мүмкін немесе баж салығы кейінге ысырылуы мүм
-
кін. Мысалы, мемлекеттік кеден қоймасына қойылған немесе еркін сауда аймағына енгізілген тауарларға
184
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
ресми түрде мемлекетке кіргізілмейінше баж салынбайды. Баж артықшылықтарын пайдалану үшін им-
порттаушы импортталған құраушы бөліктерден өнімді құрастыру немесе дайындау үшін еркін сауда ай-
мағын пайдалана алады. Бұл күндері 75 мемлекетте халықаралық сауданы ынталандыру және жеңілдету
мақсатында 300-ден астам еркін сауда порты, еркін сауда аймағы және осыған ұқсас кедендік жеңілдіктері
бар нысандар қызмет көрсетуде, олардың көпшілігі теңіз порттары мен әуежайларға жақын жерлерде ор
-
наласқан. Федералдық ережелерде еркін сауда аймақтары «Кедендегі бекітілген кіру пункттеріне немесе
оларға іргелес орналасқан кіруге шектеу қойылған аймақ» деп беріледі. Импорттаушы кедендік алымдарды
салыстырмалы түрде аз төлейді, яғни еркін сауда аймағына бөлшек ретінде импортталған тауардың құны
мен еркін сауда аймағында құрастырылғаннан немесе шығарылғаннан кейінгі құны арасындағы мөлшерді
төлейді.
Бұл аймақтар экспорт операциялары үшін акциз салығын қайтару мақсатында жеделдетілген экспорт
статусын қамтамасыз етеді. Еркін сауда аймағындағы тауар баж салығынан босатылады. Тауарлар немесе
өнімдер ресми түрде АҚШ-қа импортталмайынша, импорт және реэкспорт операциялары үшін еркін сауда
аймағына жіберілген шетел өнімдеріне кедендік баж салығы, федералдық акциз салықтары, өзге мемлекет
-
тік немесе жергілікті ад валорем салықтары салынбайды. Еркін сауда аймақтары, ең әуелі, өнімдерді құрас-
тыруға аса қолайлы жер. Бүкіл АҚШ бойынша әртүрлі елді мекендерде орналасқан 200-ден астам бекітілген
еркін сауда аймақтары бар. Бұл нысандар тауарларды сақтау, қайта қаптау, тексеру, көрсету, құрастыру, өнді
-
ру және басқа да өңдеу операцияларына лайықталған.
Кедендік сақтау қоймалары
Кедендік сақтау қоймасы көп жерде бар. Кедендік сақтау қоймасы дегеніміз – баж салынатын тауардың
баж төленгенге дейін сақталатын немесе өндірістік операциялардан өтуіне мүмкіндік беретін ғимарат не
-
месе белгілі бір қорғалатын аумақ. Еркін сауда аймағына қарағанда кедендік сақтау қоймасының ауқымы
шектеулі. Баж салығын азырақ төлеуге үмітті импорттаушы кедендік сақтау қоймасында белгілі бір мер
-
зімге дайын өнімдерді сақтай алады. Алайда сол өнімдер экспортталмайынша, тауар өндіруге рұқсат жоқ.
Тауар кедендік сақтау қоймасына кірген сәттен бастап импорттаушы мен қойма иесі мойындарына міндет
-
темелерге сай қаржылық және құқықтық жауапкершілік алады. Тауар кері алынғанға дейін ешқандай салық
салынбайды. Егер импортталған өнімдер үшін отандық сатып алушы табылмаса, импорттаушы компания
баж салығын төлеместен, тауарды экспорттау үшін сата алады. Квота немесе басқа да шектеулер қойылатын
тауарлар осы шектеулер алынып тасталғанға дейін кедендік сақтау қоймасында тұрады.
1930 жылғы Тарифтік заңның 337-бөлімі
Көптеген мемлекеттерде кездесетін бұрыннан келе жатқан бұл заң Америка Құрама Штаттарына тауар
импорттауға қатысты «жосықсыз іс-әрекеттерге» қарсы Халықаралық сауда комиссиясының шара қолда
-
нуына мүмкіндік береді. Заңның 337-бөлімі алдын алуға тырысатын екі түрлі зиянның бірі – Американың
зияткерлік меншік құқығын бұзу, екіншісі – Америка өндірісіне келетін зиян. Ол, біріншіден, америкалық
авторлық құқықты, патенттер мен сауда маркаларын бұзатын импорт тауарларға бағытталған. Екіншіден,
Америка өнеркәсібіне теріс әсер ететін немесе айтарлықтай зардап тигізетін, Америка коммерциясын шек
-
тейтін не монополия құрсауына алатын жосықсыз сауда әрекеттеріне қарсы Халықаралық сауда комиссиясы
қолданатын шараларды көрсетеді. Егер халықаралық сауда комиссиясы жоғарыда айтылған заңбұзушылық
-
тардың бірін тапса, онда тауардың мемлекетке кіргізілуіне тыйым салуы мүмкін. Комиссия сонымен қатар
алдағы уақытта заңбұзушылықтарға негіз болатын, заңсыз әрекеттерге тыйым салатын бұйрық шығара ала
-
ды және азаматтық санкция (айыппұл) сала алады. Федералдық сауда комиссиясы тауарды тәркілеу және
жою құзыретіне де ие.
1930 жылғы Тарифтік заңның антидемпинг ережелері
Осыдан бұрын 5-тараудың 158 және 159-беттерінде («Антидемпинг») талқыланғандай, Тарифтік заңның
731-бөлімі өндіру құнынан төмен немесе субсидияланған бағада (тауардың құнын төмендететін шетел үкі-
метінің заңсыз қолдауы) импортталған тауарларға қарсы өтемақылық баж салығын (тарифтер) салуға мүм-
кіндік береді. Тауарлардың антидемпинг (тиісті бағасынан төмен бағада сату) ережесін бұзу арқылы немесе
заңсыз субсидиялар арқылы импортталғанын анықтау барысында АҚШ үкіметі импорт бағасын тауардың
«қалыпты бағасымен» салыстырады. Тауардың тиісті бағасынан импорт бағасының төмендігін анықтауға
185
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
қолданылатын бірқатар әдіс бар: (1) импорт бағасының экспортталған елде бекітілген бағадан төмендігі;
(2) басқа елдерге экспорттау барысында тауарларға бекітілген баға; (3) импортталған тауарларды өнімнің
өзіндік құнынан төмен бағалау. Егер тауарлар қалыпты бағасынан төмен бағада сатылса (демпинг) немесе
заңсыз шетелдік субсидиялардан қаржыландырылғаны анықталса, АҚШ үкіметі тауардың нарықтағы баға
-
дан төмен бағасын өтеу мақсатында өтемақылық баж салығын салады. Импортталған тауарлардың демпин-
гі және заңсыз қаржыландыруына қатысты жауабына қысқаша шолу үшін «Халықаралық деңгейде бизнес
жүргізу: АҚШ-тың сауданы қорғау шараларының қысқаша мазмұны» атты 6.5-мысалға назар аударыңыз.
Сауда министрлігінің Халықаралық сауда басқармасы
АҚШ бизнесін шетел компанияларының жосықсыз баға
белгілеу (демпинг) және сол үкіметтердің шетел компа-
нияларына жосықсыз субсидиялар беруі салдарынан туын-
даған жосықсыз бәсекеден қорғау мақсатында заңдар мен
келісімдерді қолданысқа енгізді.
Демпинг деген не?
Демпинг шетелдік өндіруші Америка Құрама Штатта-
рында өнімдерді өндіруші мемлекеттегі (өндіруші ел нары-
ғындағы) бағадан төмен немесе өнімнің өзіндік құнынан
төмен бағамен сатқанда орын алады. Шетел нарығындағы
баға (немесе құн) мен АҚШ нарығындағы баға арасындағы
айырмашылық демпингтік маржа деп аталады.
Өтемақылық субсидия деген не?
Шетел үкіметтері тауар өндіру, шығару немесе экс-
порттаудан пайда түсіру мақсатында қаржылай көмек
(қолма-қол ақша, салық төлеудің орнына кредиттер, нарық
шарттарына сай келмейтін несиелер) көрсеткенде өндіріс
салаларына субсидия береді. Мемлекет тарапынан беріле-
тін субсидия мөлшері анағұрлым жоғары импорттық баж
салықтары есебінен өтелуі арқылы субсидия мөлшерлеме-
сіне негіз болады.
Демпинг немесе субсидиялауды қалай
тоқтатуға болады?
АҚШ өнеркәсібі импортталған тауарлардың демпин-
гінен немесе импортталған өнімдерге заңсыз шетел суб-
сидияларының берілуінен зардап шегетініне көзі жетсе,
Халықаралық сауда басқармасына өтініш бере отырып, ан-
тидемпингтік және өтемақылық баж салығын салуды талап
ете алады.Тексерісті бастауға отандық өнеркәсіптің қол-
дауы жеткілікті болуы үшін өтініш берушілер заң бойынша
отандық өндірістің кем дегенде 25%-ын құрауға тиіс. Дем-
пингтік немесе субсидияланған өнімдерді импорттау нәти-
жесінде отандық өнеркәсіп материалдық зиян шегіп жатыр
ма, жоқ па, оны Халықаралық сауда комиссиясы анықтайды.
Сауда министрлігі мен Халықаралық сауда комиссия-
сы демпинг және оның тигізген зияны жайында растаушы
мәліметтер тапса, дереу Сауда министрлігі Кеден және ше-
каралық бақылау қызметіне өнім импортына баж салуға
нұсқау береді. Демпинг және субсидия мөлшерін өтеу үшін
жоғарыда атап өткендей, баж салықтары импорт құнының
пайыздық үлесі ретінде салынады және демпинг пен субси-
дия маржаларына тең болады.
6.5-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: АҚШ-тың сауданы қорғау шараларының қысқаша мазмұны
Өндіруші мемлекет
Тауар өндірісінде әр жердегі ресурсты пайдалану – қазіргі заманғы тенденция талабы. Жаһандық нарық-
тың тауарлардың жаһандық өндірісін қамтитыны да белгілі. Әртүрлі елдерде өндірілген өнімдердің шыға-
рылған елін анықтау үшін жаһандану процесі үлкен мәселе туындатты. Сондықтан халықаралық деңгейде
өндіруші мемлекетті анықтау критерийлерінде бірізділіктің жоқтығын мойындай отырып, GATT келісімінің
Уругвай раунды Кедендік бағалау жөніндегі келісімді қабылдады. Бұл келісім дәл қазір шекті келісім бол
-
са да, халықаралық тұрғыдан мойындалған принцип ретінде әділ бағалау жүйесін ұсынып отыр. Сондай-ақ
осы келісім транзакциялық құнды салынатын баж салығының құнын есептеуде қолданылатын халықаралық
деңгейдегі қолайлы әдіске айналдырды.
«Тауар өндіруші мемлекет» критерийі қолданылатын тарифтік мөлшерлемені анықтауға, сондай-ақ қан
-
дай да бір сандық шектеулердің болу-болмауын анықтауға қолданылады. Мәселен, әдетте тарифтік артық-
шылықтардың бірыңғай жүйесі бойынша аз дамыған мемлекеттердің өнімдеріне төмендетілген тарифтік
мөлшерлеме беріледі. Осымен бірге еркін сауда аймағында өндірілген тауарлар үшін төмендетілген тарифтік
мөлшерлеме мен шектеулер қарастырылған. Осылайша NAFTA тауардың аймақтық тауар немесе NAFTA
тауары екенін анықтау үшін өндіруші мемлекетке қатысты бірыңғай ережелер жиынтығын қалыптастырды.
Антидемпингтік баж салықтары, квоталар және ерікті түрде шектеу келісімдері сынды белгілі бір мем
-
лекеттерге арналған немесе нақты бір өндіріс саласына арналған шектеулер өндіруші мемлекетті анықтауға
тәуелді. Өкінішке қарай, бірқатар себеппен кейде өндіруші мемлекетті анықтау күрделі әрі бұлдыр іске айна
-
лып жатады. Біріншіден, өндіруші мемлекет ережелері жалпы ұлттық импорт заңдарынан бастау алады; же-
келеген мемлекеттер әртүрлі критерийге сүйенеді және заңды түсіндіруде қилы пікір ұстанады. Екіншіден,
жаһандық корпорацияның дамуымен қатар, тауар, қызмет және шикізатқа арналған жаһандық нарықтың
186
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
өсуіне орай өнім әлемнің түкпір-түкпірінен келген құрамдас бөлшектерден әртүрлі сатыда, әртүрлі мемле-
кетте жасалатын болды. Сол себепті шынайы өндіруші мемлекетті анықтау бүгінде оңай емес.
Өндіруші мемлекет ережесі өндірілген, шығарылған, құрастырылған немесе әртүрлі мемлекеттен келген
материалдан жасалған өнімді таңбалауға қатысты импорт заңдарына сай болу үшін қолданылады. Осынау
мақсатта бірқатар әдіс дайындалды. Бұл елеулі трансформация өндіруші мемлекетті анықтаудағы алғашқы
критерий ретінде қарастырылады, ол сондай-ақ АҚШ заңы арқылы қабылданған-ды. Осы ұстаным бойынша
тауардың немесе өнімнің негізгі трансформациядан өткен ең соңғы елі – өндіруші мемлекет. Елеулі транс
-
формация өнімнің жаңа немесе басқа өнімге айналу кезінде орын алады. Мысалы, өнім өндірістік мақсатта-
ғы тауардан тұтынушыға арналған тауарға айналса, елеулі трансформация жүзеге асты деген сөз.
Жоғарғы сот Anheuser-Busch компаниясының Америка Құрама Штаттарына
4
қарсы ісінде елеулі транс-
формацияны «түпнұсқа тауармен салыстырғанда басқа атауға, басқа сипаттамаға ие, пайдалану мақсаты да
басқа, сондай-ақ жаңа және мүлдем басқа бұйымға айналдыра отырып өндірілген тауардың өзгерісі» деп
алады. Бұл критерийді пайдалануда жиі қолданылатын факторлар мынадай: тауарлар тарифтік жіктеме өзге
-
рісінен өтті ме, әлде жоқ па, трансформация есебінен қосылған құнның мөлшері және өңдеу операциясының
күрделілігі. Мәселен, қосымша құнның неғұрлым көп қосылуы елеулі трансформацияның да айтарлықтай
болғанын білдіреді.
Өндіруші мемлекетті анықтаудың балама әдісі – қосымша құнды анықтау талдауын жүргізу. Қосымша
құнды анықтау талдауы өндіруші мемлекетті анықтау үшін қосылған құнның пайыздық үлесін немесе им
-
портталған материалдардан алынған құрамдас бөлшектердің пайыздық үлесін анықтауға негізделген. Еуро-
палық одақта қолданылатын бұл әдісті NAFTA ұйымы да өзінің бір мемлекетінен екіншісіне тасымалданған
тауарларға қолдану үшін қабылдады. NAFTA-лық өндіруші мемлекет ережесінде қосымша құнды анықтау
талдауы импортталатын өнім түріне байланысты көпсатылы тәсілдің бір бөлігі ретінде қолданылады. Жал
-
пы алғанда, басқа аймақтардан (NAFTA елдері емес) келген материалдар немесе құрамдас бөлшектер тариф-
тік жіктеме өзгерісіне сәйкес келу үшін айтарлықтай өзгерістен өтуге тиіс.
Кей салаларда тек басқа аймақтардан келген тауарлардың ғана елеулі өзгерістен өтуі жеткілікті емес, сон
-
дай-ақ соңғы өнімнің құрамында белгілі бір аймақтың (NAFTA) үлес-салмағы (қосымша құн) болуға тиіс.
NAFTA аясында қолданылатын қосымша құнның пайыздық үлесі тауардың түріне қарай өзгеріп отырады.
Мысалы, автокөліктердің аймақтық үлесінде NAFTA-дан шыққан материалы және жұмыс күшінің пайыз
-
дық мөлшері 62,5 немесе одан да жоғары болуға тиіс.
Қосымша құн әдісінен туатын бірқатар мәселе бар. Біріншіден, бұл әдіс еңбек күші мен шикізаты арзан,
аз дамыған елдерге ауыр тиеді. Екіншіден, көпұлтты кәсіпорындар тарифтік баж салықтарын айналып өту
немесе белгілі бір елді өндіруші мемлекет ретінде көрсету мақсатында импортталған материалдардың құ
-
нын төмендету арқылы өзінің еншілес компаниялары арасында трансферттік бағаларды белгілеуді пайдала-
нып кетуі мүмкін.
Трансферттік баға белгілеу – бір кәсіпорынның иелігіндегі немесе оған қатысы бар заңды тұлғалар арасында саты-
латын тауарлар мен қызметтерге баға бекіту. Түптеп келгенде, трансферттік баға сатушының тәуелсіз клиенттен алатын
төлем мөлшеріне немесе тәуелсіз жеткізушіге төлейтін мөлшеріне сәйкес келуге тиіс. Көп жағдайда компаниялар салығы
жоғары мемлекеттерде орналасқан кәсіпорындардың бөлімшелерінде пайданы төмендету және салық деңгейі төмен мем-
лекеттерде кірісті арттыру үшін трансферттік бағаларды теріс пайдаланады. Трансферттік баға белгілеу корпоративтік
салық төлеуден жалтарудың ең басты заңсыз құралдарының бірі болып тұр.
Нақты процестер талдауында өндіруші мемлекет статусын беретін процестер мен операциялардың тү-
рін тізбектеп анық көрсеткен. Дей тұрғанмен, бұл тест жан-жақты қолданылған жоқ. Керісінше, белгілі бір
өнімдерге бағыттала отырып, бөлік-бөлігімен ғана қолданылды. Мәселен, Еуропалық одақ комиссиясының
288/99 қаулысы бойынша кез келген шарттарда диффузияға ұшыраса да, интеграл сызбаға өндірілген елінің
статусы беріледі. Ал талдаудың келеңсіз тұсы ретінде Еуропалық одақтың 2071/89 қаулысын мысалға алуға
болады. Оптикалық жүйенің құрастырылған жері импортталатын фотокөшірме жасайтын құралдардың өн
-
діруші мемлекеті болатынына кепілдік бермейді.
Өндіруші мемлекетті анықтаудың ең жаңа әдісі – тарифтік жіктемені өзгерту. Бұл талдау өндіруші
мемлекет статусын тарифтік жіктемесінің өзгеруіне алып келетін өнімдегі кез келген өзгеріске негіздейді.
Тарифтік жіктеме тауарларды сипаттау және кодтаудың келісілген жүйесін пайдалану арқылы оны әмбебап
түрде қолданады. Бұл жіктеме жүйесі Америка Құрама Штаттарында келісілген тарифтік кестеге енгізілген.
Өндіруші мемлекет ережелерін үйлестіруге бағытталған соңғы әрекеттердің бірі – GATT келісімі аясындағы
187
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
Өндіруші мемлекет туралы келісім. Өндіруші мемлекет туралы келісімде тарифтік жіктеменің өзгеруін
тауардың шығарылған жерін анықтауға арналған негізгі әдіс ретінде қабылдайды.
Тауарды өндіруші мемлекет туралы келісіммен қатар, ережелерді түсіндіру мақсатында Өндіруші мем
-
лекет ережелері бойынша техникалық комитет және Өндіруші мемлекет ережелері бойынша комитет
құрылған болатын. Өндіруші мемлекет туралы келісім де транспаренттік принциптерінің маңызын мойын
-
дайды. Бұл келісім бойынша барлық ДСҰ мемлекеттері өздерінің тауар өндіруші елді анықтау ережелерін
жариялап, қолданысқа енгізуге тиіс. Сондай-ақ мүше мемлекеттерден тауардың өндіруші елін алдын ала
анықтамақ болған кез келген тұлғаның сұрауы бойынша міндетті бағалау жүргізу талап етіледі. Содан үш
жыл бойы салыстырылатын тауарлар мен импортқа арналған міндетті бағалау күшінде болады.
Кеден және шекаралық бақылау қызметі импорт тауарды өндірген мемлекетке қолданатын бірқатар заңды
бақылайды. Олар таңбалау талаптары, еркін сауда келісімі аясындағы сауда жеңілдіктеріне арналған талап
-
тар, антидемпингтік баж салықтары мен квоталық шектеулерді қолдану және тарифті төмендетуге арналған
арнайы баж статусын беруге қатысты заңдардан тұрады. Заңдарға қарай өндіруші мемлекетті анықтау да
әртүрлі жүреді. Сондықтан бір тауарды таңбалау мақсатында «A елінде өндірілген», ал баж салығын салу
мақсатында «B елінде өндірілген» деп қарастыруға болады. Тараудың келесі бөлігінде өндіруші мемлекет
ережелерінің ұлттық таңбалау талаптарына қатысты қолданылуын қарастырамыз.
Өндіруші мемлекеттің таңбалау талаптары
АҚШ-тың Кеден және шекаралық бақылау қызметі импортталатын тауарды таңбалауға қатысты заңдар-
дың сақталуына жауапты. АҚШ-тың таңбалау талаптары 1930 жылғы Тариф заңының 304(a)-бөлімінде
қарастырылған. Бұл заңда «Америка Құрама Штаттарына импортталған шетелдік кез келген бұйымның
өндіруші мемлекеті ағылшынша соңғы сатып алушыға көрініп тұратындай көрнекі жерге жазылуға тиіс»
5
делінген. Өндіруші мемлекет – бұйымның немесе өнімнің дайындалған, өндірілген немесе өсірілген жері.
Бұл талаптардың мақсаты – импортталған бұйымның өндірілген мемлекеті туралы соңғы сатып алушыға
ақпарат беру. Соңғы сатып алушы – импорттаушы мемлекеттегі өнімді импортталған күйінде алатын соңғы
тұлға. Егер импортталған тауар шикізат болса, өндіріс немесе өңдеу себебінен «елеулі трансформациядан»
өтсе, онда бұл тауар сол өзгеріске ұшыраған мемлекеттің өніміне айналады. Атауы, сипаттамасы немесе қол
-
данылу мақсаты өзгерген жаңа бұйым пайда болса, елеулі трансформация жасалды деген сөз. 6.6-мысалда
тауарды таңбалауға қатысты техникалық аспектілер қатары көрсетілген. Тарифтік заңда талап етілетін кез
келген марканы жоятын, өшіретін немесе өзгертетін кез келген тұлғаны заңмен қатаң жазалау, соның ішінде
айыппұл салу және қамауға алу қарастырылған. Бұған қоса, таңбаланбаған тауарды импорттаған тұлғаға
азаматтық санкциялар, соның ішінде 10 пайыздық ад валорем бажы салынады.
Қаптау және таңбалауға қойылатын мемлекеттердің талаптары елден-елге қарай өзгеріп отырады. Төмен
-
дегі мысалда Канадаға арналған негізгі талаптар келтірілген.
● Оқуға оңайлық. Зат түсінікті таңбалануға тиіс. Таңба-
ның қалыпты өлшемде болуын, көру қабілеті қалыпты
адам оңай оқитындай анық болуын білдіреді.
● Көрнекілік. Таңба көрінетін жерде орналасуға тиіс. Бұ-
йымды кездейсоқ қолға алған сәтте де таңбасы байқала-
тындай болу керек. Кейіннен жапсырылған нәрселер не-
месе қосымшалар оны көлегейлеп, бүркеп қалмауға тиіс.
● Беріктік. өнімнің табиғи мүмкіншілігіне орай соңғы са-
тып алушысына жеткенге дейін таңбасы орнықты және
кетпейтіндей етіп салынуға тиіс.
● Қысқартулар мен емле ережелері. Мемлекет атауын қа-
тесіз көрсететін қысқартулар (Luxembourg үшін Luxemb)
және дұрыс жазу нұсқасы (Italy үшін Italie) қолданылу-
ға тиіс. Алайда E.U. рұқсат етілген қысқарту нұсқасына
жатпайды, себебі бұл дербес мемлекет емес.
● Таңбалау формалары. Таңбалаудың ең үздік формала-
ры – бұл брендинг, трафарет арқылы таңбалау, штамп
арқылы таңбалау, литография және молдинг әдісі арқы-
лы таңбалау, яғни өнімнің бір бөлігіне айналған таңбалау
түрлері.
Таңбалауға қойылатын арнайы талаптар. Әрбір тауардың
таңбалануына қатысты қойылатын арнайы талаптар бар.
Мысалы, Америка Құрама Штаттары келісілген тариф-
тік кестесінің 91-тарауында қабырға сағаттары мен қол-
сағаттарға арнайы таңбалау талаптары белгіленген. Таң-
балауға қойылатын әдеттегі талаптарға сәйкес, өндіруші
мемлекеттің атауы сағат циферблаты орналасқан бетінде
түсінікті әрі көрінетіндей жерде тұруы керек. Бұған қоса,
өндіруші мемлекет, өндіруші компания атауы, егер көр-
сетілсе, механикалық мақсаттарда қолданылатын айна-
латын тетік ретіндегі асыл тастардың саны сағаттың ішкі
жағындағы білікке немесе сағаттың сыртқы жағына қою
арқылы таңбаланады. Сағат корпустары өндіруші мем-
лекет, өндіруші немесе сатып алушының аты көрінетін-
дей, артқы жағының сыртқы немесе ішкі жағынан таң-
балануға тиіс. Сағаттар мен корпустарға ою, фрезерлеу,
штамптау немесе молдинг арқылы таңба қойылады және
бұлар анық әрі өшпейтіндей етіп салынуға тиіс. Десек те
арнайы таңбалау талаптарының опто-электрондық дисп-
лейі бар сағаттарға қатысты қолданылмайтынын естен
шығармаңыз.
● Таңбалауды қажет етпейді. Импортталуынан 20 жыл
бұрын шығарылған өнімдердің өндіруші мемлекетін
көрсетудің қажеті жоқ.
6.6-мысал. Таңбалаудың техникалық талаптары
АҚШ-тың Кеден және шекаралық бақылау қызметінің «Өндіруші мемлекетті таңбалау талаптары» (қаңтар, 2015 жыл)
188
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Тұтынушыларға арналған қаптау және затбелгі жапсыру жөніндегі Канада заңы
Затбелгіде болуы міндетті үш мәлімдеме
Өнімнің куәлігі (өнімнің жалпы атауы немесе функциясы)
Өнімнің нетто мөлшері (метрикалық жүйе)
Дилердің аты және коммерциялық кәсіпорны
Басқа талаптар
Мәлімдеме ағылшын және француз тілдерінде жазылуға тиіс
Квебек заңы: ағылшын тіліндегі мәтін француз тіліндегі мәтіннен ауқымды болмауға тиіс
Тауар елге импортталғаннан кейін де затбелгі жапсыру стандарттарының маңызы жоғалмайды. Мысалы,
затбелгіні дұрыс жапсырмау салдарынан Nestle India компаниясына 50 млн долларлық Maggi кеспесін жоюға
тура келді. Үндістанның тағам өнімдері жөніндегі басқармасы кеспе құрамынан қауіпті қорғасын мөлшері
-
нің табылғанын, сондай-ақ қаптамасы қате таңбаланғанын мәлімдеді. Талдау барысында кеспе құрамынан
химиялық дәм және иіс күшейткіш натрий моноглутаматы (MSG) табылған және ол өнімнің құрамында да
көрсетілмеген.
Таңбалау және Еркін сауда келісімдері
Еркін сауда келісімдері көп жағдайда еркін сауда аймағындағы сауда-саттыққа қатысты таңбалау талап-
тарын қамтиды. Мысалы, NAFTA келісіміне мүше Америка Құрама Штаттары, Канада және Мексика өзде-
рінде өндірілген тауарларға төменгі тарифтік мөлшерлеме қояды. Канада, мәселен Америка Құрама Штат-
тарынан бұйымдар сол жерде өндірілгеніне және NAFTA-дан тыс елдерден Канадаға жөнелту үшін АҚШ-қа
әкелінбегеніне кепіл алғысы келеді. Осы аталған үш елде өндірілген тауарға арналған NAFTA ұйымының
арнайы тауардың өндірушісі туралы сертификаты бар. Еркін сауда аймақтары жайында толығырақ ақпарат
алу үшін 7-тарауды оқыңыз.
NAFTA Америка Құрама Штаттары, Канада және Мексика арасындағы төмен тарифтік мөлшерлеме ар
-
тықшылығын пайдалану мақсатында тауардың шынымен NAFTA-лық мемлекетте өндірілгенін білдіретін
формула жасап шығарды. Өнімнің өндіруші елге қатысты таңбасы қолданылатын заң мен талдауға қарай
әртүрлі мағына береді. Мысалы «Made in the USA» (АҚШ-та жасалған) затбелгісін пайдалану тиісті ереже
-
лерге байланысты өзгеріп отыруы мүмкін. NAFTA ұйымы Америка Құрама Штаттары ма, Канада ма, мейлі
Мексика болсын, әйтеуір NAFTA мемлекетінде өндірілген бір затты анықтау барысында сол затты жасау
-
ға қолданылған құрамдас қосалқы бөлшектердің немесе соны жасаған жұмыс күшінің, кем дегенде, 55%-ы
NAFTA мемлекетіне тиесілі болуы керек деген принципті ұстанады. Ал АҚШ-тың Көлік министрлігі автокө
-
лікті «АҚШ-та жасалған» деп таңбалау үшін оны құрайтын бөліктердің 75%-ы АҚШ өнімі болуын талап ете-
ді. Федералдық сауда комиссиясы «өнімнің құрамдас бөлшектері мен оларды жасаған жұмыс күші тұтасымен
АҚШ-қа тиесілі болғанда ғана «АҚШ-та жасалған» таңбасын басып, жарнамалауға болады» деп мәлімдейді.
Кеден қызметін жаңғырту туралы заң
Кеден қызметін жаңғырту туралы заң бойынша импортталған өнімдерді жіктеу мен бағалауға қатысты
құқықтық жауапкершілік АҚШ-тың Кеден және шекаралық бақылау қызметінен тауар импорттаушысына
ауысты. Тиісті сақтық көрсету міндетіне сай, импорттаушы импортталатын тауарларды дұрыс жіктеп, дұ
-
рыс бағалауға тиіс. Бұл міндет заңды түрде кеден брокеріне беріле салмайды. Жіктеме мен бағалаудан кеткен
кез келген қатеге импорттаушы жауап береді.
Кеден қызметін жаңғырту туралы заң тиісті тәртіп бойынша тіркеуге алу жүйесін енгізуді де қосымша
міндеттеме ретінде импорттаушыға жүктейді. Кеден декларациясын растайтын құжаттарды дұрыс тіркей
алмаған импорттаушы жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Осылайша жауапкершіліктің импорттаушыға
ауысуына байланысты тауарлар Кеден және шекаралық бақылау қызметінің тексерісіне түспей-ақ, АҚШ-қа
тезірек енгізілетін болды. Ал Кеден және шекаралық бақылау қызметі құжат тексерісі мен тауар ішке енгі
-
зілгеннен кейінгі аудитті міндетіне алады.
Ұлттық импорттық шектеулер, талаптар және стандарттар
GATT 1994 жылы «ДСҰ келісімдері» деген атаумен белгілі келісімдер жиынтығын қабылдау арқылы
әлемдік тарифтерді айтарлықтай төмендетуде және дүниежүзілік сауда жүйесін кеңейтуде жетістікке қол
189
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
жеткізген еді. Бұл күнде саудадағы техникалық тосқауылдар, ұлттық денсаулық сақтау мен қауіпсіздік стан-
дарттары саудадағы басты кедергілерге айналып отыр.
Стандарттарға қойылатын талаптар
Әртүрлі мемлекетте не аймақта біртектес өнімге немесе технологияға арналған стандарттардың бір-
бірімен үйлеспеуі «саудадағы техникалық тосқауылдарды» тудырады. Стандарт – материалдар, өнімдер,
процестер және қызмет түрлерінің өз мақсатына сай болуына кепілдік беретін ереже, нұсқаулық немесе тех
-
никалық сипаттамалар, не болмаса басқа да дәлме-дәл критерийлер. Мемлекеттердің бәрі белгілі бір тауар
немесе қызмет түрін ел аумағына кіргенге дейін-ақ осы мемлекеттің стандарттарына сәйкестендіру талабын
қабылдаған-ды. Осы секілді нақты мемлекеттің стандарттары әрқашан да ашық бола бермейді, бұл тіпті
бұрынырақ сауда жүргізуде тосқауыл ретінде қызмет еткен болатын.
Соңғы кездері өнімге қатысты стандарттарды үйлестіруге бағытталған аймақтық бастамалар бой көрсе
-
туде. Мәселен, Еуроодақтың стандарттарды үйлестіргені одақ аясында еркін тауар қозғалысына мүмкіндік
берді. Ал ең соңғы өзгерістерге көз жүгіртсек, компаниялардың өз өнімдеріне экотаңба қоюына мүмкіндік
беретін ерікті стандарттардың жасалғанын көреміз. Экотаңба – өз өнімдерінің тура сондай басқа өнімдерге
қарағанда қоршаған ортаға әлдеқайда зиянсыздығын көрсете алатын өндірушілерге ЕО тарапынан берілетін
ерікті таңба. Соңғы уақыттағы жетістіктердің бірі – ЕО-ның СЕ белгісі. Осы «қорғау» таңбасы тауардың бұл
түрінің ЕО директиваларының бәріне сай келетініне кепілдік береді.
Халықаралық деңгейдегі 1994 жылғы ДСҰ келісімдері кейбір денсаулық сақтау және қауіпсіздік стан
-
дарттарын үйлестіруге арналған механизмдерді қарастырған. Осындай мақсатта екі құжат қабылданған,
бірі – Саудадағы техникалық тосқауылдар туралы ДСҰ келісімі, екіншісі – Санитарлық және фитосанитар
-
лық шаралар қолдану жөніндегі ДСҰ келісімі. Жалпы, халықаралық стандарттарды одан әрі дамыту өмір
сүруімізді жеңілдетіп, тұтынатын тауарымыз бен пайдаланатын қызмет түрін сенімді әрі нәтижелі етеді,
сапасын арттыруға септігін тигізеді.
Қызмет көрсету саласындағы стандарттарға келер болсақ, GATS «білік талаптары мен процедуралары,
техникалық стандарттар мен лицензиялау талаптары қызмет саудасына қажетсіз тосқауыл болмас үшін» бар
-
лық елдерді өз заңнамасын қайта қарауға міндеттеп отыр. Өйткені ондай талаптар «объективті әрі ашық
критерийлерге ғана негізделуі» керек. Кәсіби қызмет саласында әрбір мемлекет басқа мемлекеттің «маман
-
дарының біліктігін тексеруге арналған орынды процедураларды» жүргізуге тиіс.
Халықаралық еңбек ұйымының халықаралық еңбек стандарттарын дамытуда белсенді қызмет атқарғаны
-
на тарих куә. Халықаралық еңбек ұйымы 1919 жылы құрылып, 1946 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының ма-
мандандырылған мекемесіне айналды. Бұл ұйым жұмыспен қамту, еңбекақы төлеу, денсаулық сақтау, еңбек
шарттары және жұмысшылардың бірігу еркіндігі сынды салаларда әлеуметтік әділдіктің орнауына баса мән
береді. Штаб-пәтері – Швейцарияның Женева қаласында.
Мәжбүрлі және еріксіз еңбек нәтижесіндегі өнімдер туралы ақпарат
1930 жылғы Тарифтер туралы заңның 307-бөлімінде кез келген шет мемлекеттегі мәжбүрлі еңбекті, со-
ның ішінде қамаудағылардың еңбегін және мәжбүрлі бала еңбегін пайдаланумен толық немесе ішінара өн-
дірілген, шығарылған немесе дайындалған тауарды импорттауға тыйым салынған. Мұндай жолмен келген
тауар тәркіленіп, жоюға жіберіледі, ал импорттаушының үстінен қылмыстық іс қозғалуы мүмкін.
Экспортты реттеу
Америка Құрама Штаттарының Экспортты реттеу бюросы (BXA) тарапынан жарияланған Экспорт-
ты басқару ережелерінде (EAR) АҚШ-тың экспорт шектеулеріне қатысты жалпы шолу жасалған. Экспорт-
ты реттеу бюросы – Экспортты реттеу және Экспортты бақылау деген екі басқармадан тұрады. Экспортты
басқару ережелерінде көрсетілгендей, Экспортты реттеу басқармасы экспорт бақылауын жүргізеді және бас
-
қарады. Ол бес бөлімнен тұрады: Ядролық және ракеталық технологияларды бақылау бөлімі; Химиялық
және биологиялық бақылау және шарттарды сақтау бөлімі; Стратегиялық сауда және сыртқы саясат бөлі
-
мі; Стратегиялық маңызды салалар және экономикалық қауіпсіздік бөлімі; Экспорт қызметі бөлімі. Соңғы
аталған бөлім экспорттаушылар мен қайта экспорттаушыларға көмек көрсетеді, білім беру мақсатындағы
семинарларды өткізумен айналысады, сондай-ақ экспортты басқару ережелерінің сақталуына жауап береді.
Экспортты бақылау басқармасының үш бөлімі бар: Экспортты бақылау бөлімі; Қоршаған ортаны қорғау
190
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
бөлімі; Антибойкот нормаларын сақтау бөлімі. Соңғы аталған бөлім АҚШ заңына сәйкес қабылданған шек-
теулі сауда практикалары мен бойкот шектеулерін бақылайды.
Экспортты басқару ережелерінің 2403-бөлімінде тауар экспорттауға арналған лицензия түрлерін түсін
-
дірген: (1) белгілі бір экспортқа рұқсат беретін, расталған лицензия; (2) бірнеше мәрте экспорттауға рұқсат
беретін, расталған лицензия, тауарды таратуға арналған лицензия, жобаға арналған лицензия, қызмет көрсе
-
туге арналған лицензия және кешенді эксплуатацияға арналған лицензия, көп мәрте экспорттауға мүмкіндік
беретін, бекітілген лицензия; (3) экспорттаушының өтінішінсіз-ақ экспортқа рұқсат беретін жалпы лицензия.
Белгілі бір экспортқа арналған лицензиямен бірге бірнеше реттік экспортқа арналған лицензияларды қоса
алғанда, расталған лицензиялар Сауда министрлігінен жазбаша рұқсатты қажет етеді. Жалпы лицензия тек
Жүк жіберушінің экспорттық декларациясының (SED) ұсынылуын ғана талап етеді. Негізінен, жалпы
лицензия термині дұрыс қолданылмаған, себебі бұл мемлекет тарапынан берілетін лицензияны білдірмейді.
Жалпы лицензия барлық экспорттаушыларға өкілеттік беруді білдіреді және бұл АҚШ-тан экспортталатын
барлық тауар үшін жеткілікті. Жалпы лицензия бойынша экспорттау кезінде өтініштің берілуін немесе үкі
-
мет тарапынан бекітілуін күтудің қажеті жоқ, бар-жоғы жүк жіберушінің экспорттық декларациясы толты-
рылса болғаны.
Расталған лицензия талап етілген уақыттан басқа кезде тауарлар қандай да бір арнайы өтінішсіз, жалпы
лицензия бойынша экспортталады. Бұрынырақ Кеден және шекаралық бақылау қызметі жүк жіберушінің
экспорттық декларациясы қағаз формасында толтырылсын дейтін. Ал бүгінде Электрондық экспорттық
ақпарат деген атпен белгілі жүк жіберушінің экспорттық декларациясы – экспорттық сауда статистикасын
жинауға және экспортты бақылауға бағытталған АҚШ үкіметі жүргізетін процесс. Ақпарат автоматтанды
-
рылған экспорт жүйесі арқылы жиналады, сонымен қатар өтініш атаулы электронды түрде жасалуға тиіс.
Экспорттаушылардан көптеген сауда-саттық үшін коммерциялық инвойс және коносаменттерге тауардың
межелі жерін бақылау жөніндегі өтінішін қоса беру талап етіледі. Бұл құжаттар АҚШ заңнамасына қайшы
келетін тауарлар мен құжаттарға тыйым салынғанын меңзеп, шетелдік сатып алушыларды алдын ала ескер
-
ту қызметін атқарады. Тауардың жеткізілетін жерін бақылау жөніндегі өтініш-талаптары бойынша барлық
экспорт құжаттарына, соның ішінде коносамент пен коммерциялық инвойсқа төмендегі тіркестер енгізілу
-
ге тиіс: «Бұл тауарлар, технологиялар және бағдарламалық жасақтамалар Экспорттық басқару ережелеріне
сәйкес Америка Құрама Штаттарынан экспортталған. Америкалық заңнамадан ауытқуға тыйым салынады».
Кей кездері экспорттаушылардан белгілі бір тауарға не мемлекетке экспорт жүргізу үшін расталған ли
-
цензия алу талап етіледі. Расталған лицензия белгілі бір экспорттаушыға нақты бір тауарды экспорттауға
құзырет береді. Расталған лицензияның қажеттігі бірқатар ережені қайта қарау арқылы анықталады. Бірін
-
шіден, импорттаушы ел Мемлекеттер тобының тізіміне ене ме, әлде жоқ па? Екіншіден, экспортталатын
тауар тауарды бақылау тізімінде бар ма, жоқ па? Үшіншіден, экспортқа қандай да бір «арнайы шектеулер»
қолданыла ма, жоқ па? Мемлекеттер тобының тізіміне Америка Құрама Штаттарының үкіметі бойкот жа
-
риялаған елдер кіреді. Тауарды бақылау тізіміне экспорты шектеулі немесе реттеуді қажет ететін «бапшыл»
өнімдер кіргізілген.
Расталған лицензия қажет болған жағдайда, экспорттаушы «расталған экспорттық лицензияға өтініш»
беруге тиіс. Өтініш беру процесін жылдамдату үшін экспорттаушының «Халықаралық импорттық серти
-
фикат» немесе ең соңғы жүк қабылдаушы және сатып алушы тарапынан мәлімдеме алуына болады
(6.7-мысал). Халықаралық импорттық сертификатты тауарды импорттаушы елдің үкіметі береді, ол сондай-
ақ тауардың аталмыш елде тұрақтап қалатынына кепілдік боп саналады. Ең соңғы жүк қабылдаушы және
сатып алушы беретін мәлімдеме экспорттық лицензияның талаптарына қайшы түрде, тауардың қайта саты
-
лымға шықпайтынына, жойылмайтынына беретін сатып алушының кепілдігі қызметін атқарады.
Экспедитор немесе кеден брокері экспорттаушыға құжаттаманы, соның ішінде ең соңғы жүк қабылдау
-
шы және сатып алушы тарапынан берілетін мәлімдемені әзірлеуге көмектесе алады. Алайда барлық экс-
порттауға арналған құжаттардың дұрыстығына экспорттаушының өзі жауапты екенін ескеру керек. Ескерт-
педе импорттаушы ел міндетті түрде көрсетіліп, импорттаушы-сатып алушының тауарды басқа елге немесе
Америка Құрама Штаттарының заңнамасында тыйым салынған басқа бір мемлекетке сатуына, жеткізуіне не
қайта экспорттауына тыйым салынуға тиіс. Америка Құрама Штаттарынан экспорттауға қатысты толығырақ
ақпарат алу үшін 6.8-мысалға зер салыңыз: «Транзакцияларға назар аударыңыз: Экспорттаушыларға арнал
-
ған пайдалы кеңестер».
Кейбір жекелеген тауарды экспортқа шығару үшін басқа да бірқатар үкіметтік мекеменің рұқсаты қажет
болуы мүмкін. 6.3-кестеде «бапшыл» өнімдердің экспортын бекітуге тиіс кей агенттіктер мен бағдарлама
-
лардың тізімі көрсетілген.
191
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
6.7-мысал. Ең соңғы жүк қабылдаушы мен сатып алушының мәлімдемесі
U.S. DEPARTMENT OF COMMERCE
BUREAU OF INDUSTRY AND SECURITY
FORM BIS-711
FORM APPROVED UNDER OMB
CONTROL NO. 0694-0021, 0694-0093
Information furnished herewith is subject to the provisions of Section 12(c) of the Export
Administration Act of 1979, as amended, 50 U.S.C. app 2411(c) and its unauthorized
disclosure is prohibited by law.
DATE RECEIVED
(Leave Blank)
STATEMENT BY ULTIMATE CONSIGNEE AND PURCHASER
1. ULTIMATE
CONSIGNEE
CITY
ADDRESS
LINE 1
COUNTRY
ADDRESS
LINE 2
POSTAL
CODE
TELEPHONE
OR FAX
2. DISPOSITION OR USE OF ITEMS BY ULTIMATE CONSIGNEE NAMED IN BLOCK 1
We certify that the items: (left mouse click in the appropriate box below)
A.
□
Will be used by us (as capital equipment) in the form in which received in a manufacturing process in the country named in Block 1 and will not be
reexported or incorporated into an end product.
B.
□
Will be processed or incorporated by us into the following product (s) _____________________________________________________________
to be manufactured in the country named in Block 1 for distribution in _____________________________________________________________
C.
□
Will be resold by us in the form in which received in the country named in Block 1 for use or consumption therein.
The specific end-use by my customer will be_________________________________________________________________________________
D.
□
Will be reexported by us in the form in which received to _______________________________________________________________________
E.
□
Other (describe fully)___________________________________________________________________________________________________
NOTE: If BOX (D) is checked, acceptance of this form by the Bureau of Industry and Security as a supporting document for license applications shall not be construed as an
authorization to reexport the items to which the form applies unless specific approval has been obtained from the Bureau of Industry and Security for such export.
3. NATURE OF BUSINESS OF ULTIMATE CONSIGNEE NAMED IN BLOCK 1
A. The nature of our usual business is__________________________________________________________________________________________________
B. Our business relationship with the U.S. exporter is _____________________________________________________________________________________
and we have had this business relationship for ____ year(s).
4. ADDITIONAL
INFORMATION
5. ASSISTANCE IN
PREPARING STATEMENT
STATEMENT OF ULTIMATE CONSIGNEE AND PURCHASER
We certify that all of the facts contained in this statement are true and correct to the best of our knowledge and we do not know of any additional facts which are inconsistent with the
above statement. We shall promptly send a supplemental statement to the U.S. Exporter, disclosing any change of facts or intentions set forth in this statement which occurs after the
statement has been prepared and forwarded, except as specifically authorized by the U.S. Export Administration Regulations (15 CFR parts 730-774), or by prior written approval of the
Bureau of Industry and Security, we will not reexport, resell, or otherwise dispose of any items approved on a license supported by this statement (1) to any country not approved for
export as brought to our attention by means of a bill of lading, commercial invoice, or any other means, or(2) to any person if we know that it will result directly or indirectly, in disposition
of the items contrary to the representations made in this statement or contrary to Export Administration Regulations.
6. SIGNATURE OF OFFICIAL OF ULTIMATE CONSIGNEE
7. NAME OF
PURCHASER
NAME OF
OFFICIAL
SIGNATURE OF
PURCHASER
TITLE OF
OFFICIAL
NAME OF
OFFICIAL
DATE (mmmm,dd,yyyy)
TITLE OF
OFFICIAL
CERTIFICATION FOR USE OF U.S. EXPORTER - We certify that no
corrections, additions, or alterations were made on this form by us after the form was
signed by the (ultimate consignee)(purchaser).
DATE (mmmm,dd,yyyy)
8. NAME OF
EXPORTER
SIGNATURE OF PERSON AUTHORIZED TO CERTIFY FOR EXPORTER
NAME OF PERSON
SIGNING THIS DOCUMENT
TITLE OF PERSON SIGNING THIS DOCUMENT DATE (mmmm,dd,yyyy)
We acknowledge that the making of any false statements or concealment of any material fact in connection with this statement may result in imprisonment or
fine, or both and denial, in whole or in part, of participation in U.S. exports and reexports.
Public reporting burden for this collection of information is estimated to average 15 minutes per
response plus one minute for recordkeeping, including the time for reviewing instruments, searching
existing data sources, gathering and maintaining the data needed, and completing and reviewing the
collection of information. Send comments regarding this burden estimate or any other aspect of this
collection of information, including suggestions for reducing this burden, to the Director of
Administration, Room 3889, Bureau of Industry and Security, U.S. Department of Commerce,
Washington, DC 20230, and to the Office of Management and Budget Paperwork Reduction Project (0694-
0021, 0694-0093), Washington, D.C. 20503. Notwithstanding any other provision of law, no person is
obligated to respond to nor shall a person be subject to a penalty for failure to comply with a collection of
information subject to the Paperwork Reduction Act unless that collection of information displays a currently
valid OMB Control Number.
Figure 6.7 Statement by Ultimate Consignee and Purchaser.
192
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Америка Құрама Штаттарының Экспортты басқару ережелері қамтитын сала негізі экспорттан да ауқым-
ды. Бұл құжаттың қолдану аясы АҚШ лицензиясы бойынша өзге елде өндірілген кей шетелдік өнімдердің
реэкспортын, тауарды шифрлауға не бағдарламалық жасақтамаға және АҚШ аумағындағы транзакцияларға
қатысты техникалық көмек көрсетуді қоса алғанда, әлемнің кез келген бұрышындағы АҚШ азаматының
қызметін қамтиды. АҚШ аумағындағы транзакциялар АҚШ-тағы шетел азаматтарына технологияларды
беруді қарастырады. Мұның қатарында сондай-ақ шетел жабдығының АҚШ-та жөндеуден өткеннен кейін
өндіруші мемлекетіне қайтарылуы, АҚШ еркін сауда аймақтарынан жөнелту, жария емес деректердің элек-
трондық түрде берілуі де бар. Тиісті экспорттық лицензияны алмағаны үшін берілетін жаза қатаңдығы Аме-
рика Құрама Штаттарының Шеттерлиге қарсы гипотетикалық сот ісінде көрсетілген.
1. Расталған лицензия керек пе, жоқ па, анықтап алыңыз. Қандай да бір күмәніңіз болса, Экспорт басқармасының экспорт
мәселелеріне қатысты қызмет көрсетуші мамандарына хабарласыңыз.
2. Экспорттық жөнелту құжатына тауарлар мен техникалық деректерді толығымен сипаттап жазыңыз.
3. Коммерциялық инвойста, әуе тасымалына арналған жүк құжаты мен коносаменттерде қолдануға жарамды тауар жеткі-
зілетін жерді бақылау жөніндегі өтінішті пайдаланыңыз.
4. Расталған экспорттық лицензияның мерзімі өткен кезде тауарды жөнелтуден аулақ болыңыз.
5. Жөнелтушінің экспорттық декларациясына жарамды расталған экспорттық лицензия нөмірін немесе жалпы лицензия-
ның шартты белгісін енгізіңіз.
6. Экспорттық құжаттардың экспорттаушыны, арадағы жүк алушы мен ең соңғы жүк алушыны нақты көрсеткеніне көз
жеткізіңіз.
7. Жыл сайын Экспортты басқару ережелеріне жазылып, соңғы экспортты бақылау талаптарынан хабардар болып отыры-
ңыз.
8. Экспортты реттеу бюросынан алынатын тапсырысына тыйым салынған тауарлардың қолданыстағы кестесін алу арқылы
АҚШ-тың экспорттық жеңілдіктерінен бас тартқан тұлғаларға немесе фирмаларға байқаусыз тауар сатудан аулақ болы-
ңыз.
9. Экспорт транзакцияларының Ережелерге сәйкес екеніне сенімді болу үшін сол транзакцияларға бақылау жүргізетін тиіс-
ті маманды тағайындаңыз. Тағайындалған маманды Экспортты реттеу бюросындағы экспорттық лицензиялауға қатысты
оқу бағдарламасына тіркеп қойыңыз.
6.8-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Экспорттаушыларға арналған пайдалы кеңестер (Экспортты бақы-
лау басқармасы)
6.3-кесте. Экспортты басқару ережелері. (Экспортты бақылаудың жіктеу нөмірі немесе ECCN)
Бағдарлама Қадағалаушы
орган
Қолданылу аясы Экспорттаушы
жауапкершілігі
Экспортты
басқару ереже-
лері (EAR)
Сауда министрлігі
Өнеркәсіп және
қауіпсіздік бюросы
Қосарлы мақсатта қолданылатын өнімдер
Ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіруі
мүмкін тауарларды экспорттау
Тыйым салынған тараптар тізімін
тексеру
ECCN анықтау (қажет болса)
Лицензияға өтініш беру (қажет болса)
Қару-жарақтың
халықаралық
айналымы
жөніндегі
ереже (ITAR)
Өнеркәсіп және
қауіпсіздік бюросы
Мемлекеттік
департамент
АҚШ Қарулы
күштері
Әскери мақсатта қолданылатын
тауарлардың сатылымын бақылау
Өнімдердің АҚШ-тың әскери жаб-
дықтар тізімінде (USML) болуын
немесе болмауын анықтау
Өніміңізге лицензия керек-керексізді-
гін анықтау
АҚШ Коммерция қызметіне
хабарласу
Шетелдік актив-
терді бақылау
жөніндегі бас-
қарма (OFAC)
АҚШ Қаржы
министрлігі
Бақылауға алынған шет мемлекеттер мен
режимдер, лаңкестер, халықаралық
есірткі саудагерлері, жаппай қырып-
жою қаруын таратуға қатысты қызмет-
пен айналысатын ұйымдарға, сондай-ақ
АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздігі, сыртқы
саясаты немесе экономикасына төндіре-
тін қауіптерге қарсы АҚШ-тың сыртқы
саясаты мен ұлттық қауіпсіздік мақсат-
тарына негізделген экономикалық және
сауда санкциялары
OFAC басқармасы реттеуші орган
болмағандықтан, сіздің банкіңіз-
ден талаптарды сақтауға қатысты
қандай да бір ішкі процедураларды
талап етпейді.
Дегенмен барлық АҚШ тұлғалары
OFAC ережелерін сақтауға міндетті.
OFAC барлық экспорттаушыларды
тәуекелдерді ескеретін ережелерді
сақтаудың қатаң бағдарламасын
ұстануға ынталандырады.
Ядролық реттеу
агенттігі
Энергетика
министрлігі
Ядролық энергетикалық жабдық Ядролық қаруды таратпауға және хи-
миялық немесе биологиялық жаб-
дықтарға лицензия талап етіледі.
193
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
Америка Құрама Штаттарының Дональд Шеттерлиге қарсы ісі
971 F.2d 67 (7th Cir. 1992)
Канн – аймақтық судья. Дональд Шеттерли алқа-
билер сотынан кейін Экспортты реттеу заңының (EAA)
2410(а)-бөлімін бұза отырып, экспорттық лицензиясыз
реттелетін қысқатолқынды күшейткіштерді Беларуссия-
ға экспорттауға тырысқаны үшін кінәлі деп табылып,
осыған байланысты 41 ай бас бостандығынан айыру ту-
ралы үкім шығарылды. Енді ол өзіне тағылған айып пен
жазалау шараларына қарсы шағым түсірді.
Шеттерли мырза беларуссиялық кәсіпкер Карл Манн-
мен танысады. Шеттерли мырза Беларуссиядағы Манн
мырзаға электрондық жабдық, соның ішінде қысқатол-
қынды күшейткіштер мен бағдарламалық жасақтаманы
жібереді. Манн Шеттерлиге жіберген хатында күшейт-
кішті Berkshire Technologies, Inc. атты калифорниялық
компаниядан сатып алуды сұрайды. Berkshire компания-
сы Шеттерлиге күшейткіштердің Сауда министрлігінің
тауарды бақылау тізімінде екенін, сондай-ақ күшейткіш-
терді АҚШ аумағынан тыс жерге экспорттау үшін рас-
талған лицензияның қажет екенін мәлімдеді. Экспорт-
тық лицензиялар белгілі бір тауарларды Экспортты рет-
теу заңына сәйкес экспорттау үшін талап етіледі. Жалпы
лицензия жай ғана тауардың белгілі бір стандарттарға
сай болуын талап етеді, яғни ешқандай лицензияға өті-
ніш берудің және ешқандай лицензиялық құжаттың шы-
ғарылуын талап етпейді.
Экспортты реттеу заңының бір мақсаты – ұлттық
қауіпсіздікті қорғау. Расталған лицензия талаптары бо-
йынша жалпы лицензияға сәйкес экспортталуы мүмкін
болмайтын тауарды экспорттамастан бұрын экспорт-
таушы лицензияға өтініш беруге тиіс. Осы секілді тауар
түрлері Сауда министрлігінің тауарды бақылау тізіміне
енгізілген. Осы жағдай Кеңестер Одағы ыдырағанға де-
йін орын алған болатын. Қырғиқабақ соғысқа қатысты
көзқарасқа сәйкес беркширлік Лам мырза басқа мем-
лекеттер күшейткіштерді алғысы келгендіктен ғана кү-
шейткіштердің діттелген жері шет мемлекеттер екеніне
күмәнданғанын мәлімдеді. Шеттерли мырза болса, бұл
технологияның онсыз да шетелде бар екенін мәлімдейді.
Заңның 2410(a)-бөлімінде кез келген тұлғаның «Экс-
портты реттеу заңының кез келген ережесін қасақана бұ-
зуы немесе оны бұзу үшін астыртын келісім жасауы не
оны бұзуға әрекет жасауы» – қылмыс делінген.
Шеттерли мырза бақылаудағы тауарды лицензиясыз
экспорттау немесе экспорттауға тырысу, экспорттаушы-
ның лицензия талап етілетінін білгенде ғана қылмыс
ретінде қарастырылатынын мәлімдеді. Арнайы ниеттің
болуы міндет емес дейтін үкіметтің пікірімен келісеміз.
Үкіметке қажет болғаны – Шеттерли мырзаның тиісті
экспорттық лицензиясын алмастан бақылаудағы тауарды
біле тұра экспорттағанын немесе экспорттауға ұмтылға-
нын дәлелдеу еді.
Ақыр соңында, Шеттерли мырза аймақтық соттың
Үкім шығару нұсқаулығын дұрыс қолданбағанын мәлім-
деді. Қалай болғанда да, «ұлттық қауіпсіздік немесе яд-
ролық қаруды таратуға қарсы күрес шараларына» қатыс-
ты істерде тағайындалатын ең жеңіл жаза – 41 ай абақ-
тыда отыру. Шеттерли мырзаның тағы бір мәлімдемесі
бойынша аймақтық сот құқықбұзушылықтың АҚШ-тың
қауіпсіздік мүддесіне төндірген қаупінің деңгейін, сау-
да-саттық көлемін, жоспарлау ауқымы мен күрделілі-
гін, сондай-ақ үкім шығару нұсқаулығына сай бірнеше
жағдайлардың болған-болмағанын ескермей, қателікке
ұрынды. Тіпті аймақтық судья Berkshire компаниясы-
ның күшейткіштерін лицензиясыз шетелге экспорттау
енді заңсыз әрекет емес деп қарастырса да, үкім шығару
нұсқаулығынан ауытқи отырып, оның өтінішті қайтару
шешімін қарастыру біздің юрисдикциямызға кірмейді.
БЕКІТІЛДІ.
Түйін
● Экспортты реттеу заңы бойынша белгілі бір тауарды
экспорттау үшін экспорттық лицензия қажет.
● Жалпы лицензия бар болғаны тауардың белгілі бір
стандарттарға сай болуын талап етеді, яғни ешқандай
лицензияға өтініш берудің және ешқандай лицензия-
лық құжаттың шығарылуын талап етпейді.
● Сауда министрлігінің тауарларды бақылау тізіміндегі
тауарға расталған лицензия талап етіледі.
● Бақылаудағы тауарды біле тұра лицензиясыз экспорт-
тау немесе экспорттауға әрекеттену – қылмыс.
Базель конвенциясы да қауіпті материал экспортымен айналысатындардың уайымын күшейте түсті.
Базельде (Швейцария) Біріккен Ұлттар Ұйымының 116 мемлекетінің қатысуымен ұйымдастырылған конфе-
ренцияда 1989 жылы қабылданған конвенция қауіпті қалдықтардың саудасын шектейді. Осындай материал-
дарды экспорттаушы Кеден және шекаралық бақылау қызметінде экспортты рәсімдеуге керек талаптарды
білу мақсатында Конвенцияға шолу жасауға тиіс.
Қосарлы мақсатта қолданылатын өнімдер
Коммерциялық әрі әскери немесе ядролық қаруды тарату мақсатында қолданылатын тауарлар «қосарлы
мақсатта қолданылатын өнімдер» деген атпен белгілі, сонымен қатар Сауда министрлігінің Өнеркәсіп және
қауіпсіздік бюросында (BIS) лицензиялануға тиіс.
Өнеркәсіп және қауіпсіздік бюросы (BIS) коммерциялық тауарлар мен технологияның экспортын, реэкспортын реттейтін
Экспортты басқару ережелерін және олардың сақталуын қадағалайды.
194
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Мұндай өнім түрлерін реттейтін баптар Экспортты басқару ережелерінде кездеседі. Өнім жөнелтетін
экспорттаушы қосарлы мақсатта пайдалану концепциясын да, сондай-ақ экспортты бақылаудың негізгі
ережелерін де түсінуге тиіс. Қосарлы мақсатта пайдалануға арналған экспорттық лицензияны талап ететін
тауарлардың саны салыстырмалы түрде аз, алайда ұлттық қауіпсіздік, тауар тапшылығы, ядролық және ра
-
кеталық технология, қылмыспен күрес немесе лаңкестік мәселелеріне қатысты кей жағдайларда осындай
лицензиялар талап етіледі. Тауардың техникалық сипаттамасы, жеткізілуге тиіс орны, соңғы пайдалану мен
соңғы пайдаланушысы және соңғы пайдаланушының басқа да әрекеттері лицензияның қажеттігін не қажет
-
сіздігін анықтайды.
Шетел нарығына жол ашу
1974 жылғы Сауда туралы заңның 301-бөлімі АҚШ экспорты мен инвестициясына шетел нарығына жол
ашуымен бағалы. Бұл заң Америка компанияларына нарыққа шығуға бой бермеген мемлекеттерге қарсы
АҚШ-тың бір жақты шаралар қабылдауына мүмкіндік береді. ДСҰ келісімдері демпингтелген, заңсыз субси
-
дияланған немесе отандық өндіріске қауіп төндіретін тауарларға өтемақылық баж салығын салуға мүмкіндік
беретін процестерді қамтиды. Алайда экспортталған тауарларға арналған нарыққа шығу жағдайында осын
-
дай процестер болмайды. 1999 жылы Дүниежүзілік сауда комиссиясы 301-бөлім ДСҰ келісімдеріне қайшы
келмейді деп қаулы етті, себебі ДСҰ болжамды заңға қайшы әрекеттердің өзінің юрисдикцияға немесе ықпал
ету аясына енетініне немесе енбейтініне қатысты шешім шығарғанға дейін АҚШ біржақты санкцияларды
салмай күте тұрған болатын.
Заңның арнайы 301-бөлімі 1988 жылы қолданысқа енгізіліп, АҚШ-тың сауда өкілдігіне шетел нарығын
ашуда үлкен қолдау көрсетті. Бұл АҚШ сауда өкілдігіне жосықсыз сауда практикасын мониторинг жүргізе
отырып бақылауға тиіс елдерді анықтауға қажет «Басты бақылау тізімін» жасауға мүмкіндік берді. АҚШ
сауда өкілдігі 1991 жылы басты тізімге алғаш үш мемлекетті енгізді: Қытай, Үндістан, Тайланд. Содан бері
Қытай арнайы қабылданған 301-бөлім бойынша жүргізілген бірнеше тексерістің нысанасына айналды. Бұл
әрекеттер дау-жанжал мен сауда соғысы қаупін де тудырды. Алайда АҚШ сауда өкілдігі 301-бөлімнің қандай
да бір санкциясын енгізем дегенше-ақ, АҚШ пен Қытай үнемі өзара тіл табысып отырды. Мәселен, Қы
-
тай Американың зияткерлік меншік құқығын бұзды деген АҚШ-тың айыптауына жауап ретінде (18-тарауға
қараңыз) Сауда маркалары мен патенттер жөніндегі Берн конвенциясының мүшесі болуға келісімін берді.
Қытайдағы АҚШ-тың зияткерлік меншік құқығының қарақшылық жолмен және контрафакт арқылы бұзы
-
луына қарсы күрес жөнінде толығырақ ақпарат алу үшін «Экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай» атты
9-тарауды қараңыз.
Тарау түйіні
1 GATT келісімінің соңғы раундтары мен ДСҰ құрылғанынан бері қарай еркін сауда аймағы экспорт пен
импортты жеңілдетті де, соның нәтижесінде тауардың әлемде еркін қозғалуына жол ашылды. Дей тұр
-
ғанмен, ДСҰ қалыптастырған сауда заңдарын үйлестіру процесі әлі де болса аяқталған жоқ. Сондықтан
ұлттық деңгейдегі импорттық және экспорттық бақылау сол қалпында жалғаса береді, сол себепті им
-
порттаушылар мен экспорттаушыларға бизнес жүргізіп отырған елдерінің сауда жасау тәртібіндегі өзге-
шеліктерден ұдайы хабардар болып жүруі керек.
2 Негізінен, үш бағыттағы заң түрлері тауар импортын реттейді: (1) баж салығын салу; (2) таңбалау талап
-
тары; (3) стандарт талаптары.
3 Дүниежүзілік кеден ұйымы жариялаған келісілген тарифтік кестеде (HTS) көптеген сауда жүргізетін мем
-
лекеттер қолданатын өнім сипаттамалары мен ілеспе тарифтік мөлшерлемелер берілген.
4 ДСҰ аясында берілетін тарифтік мөлшерлемеден де төмен мөлшерлемені NAFTA секілді еркін сауда
аймақтары мен даму деңгейі төмен елдерге бағытталған тарифтік артықшылықтардың бірыңғай жүйесі
(GSP) ұсына алады.
5 АҚШ-қа тауарын импорттаушылар тауардың сипаттамасын дәл беретін келісілген тарифтік кестедегі
тиісті жіктемені анықтауға жауапты.
6 Импорттаушыға салынатын импорттық баж салығы келесі үш критерийге сәйкес анықталады: (1) тауар
-
ларды жіктеу (HTS); (2) өндіруші мемлекет; (3) тауарлардың құны. Алғашқы екеуі тарифтік мөлшер-
лемені анықтау үшін, ал кейінірек баж салығының мөлшерін анықтауда тауардың құнына қатысты да
қолданылады.
195
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
7 Қайтарылатын баж салығы – салықтағы жеңілдіктің бір формасы. Мұнда заңды түрде алынған баж салы-
ғы тауардың белгілі бір мақсатта пайдаланылуына байланысты толығымен немесе ішінара қайтарылады
не болмаса өтеледі.
8 Тарифтік баж салықтары мен алымдары уақытша болса да еркін сауда аймақтары мен кедендік қоймалар
-
ды пайдалану арқылы алынып тасталуы мүмкін.
9 Өндіруші мемлекетті анықтау және тексеру – импорттау процесінің және жоғары техникалық «таңбалау»
талаптарына сай келудің маңызды бөлігі.
10 АҚШ-тың Тарифтік заңы үкімет тарапынан отандық компанияларды қорғау шараларын қарастырады,
әсіресе: (1) америкалық зияткерлік меншік құқығын бұзатын тауарлар импортының алдын алуға бағыт
-
талған 1337-бөлім; (2) АҚШ нарығында демпингтелген тауарларға (қалыпты бағасынан төмен) және ше-
телдік үкіметтер тарапынан заңсыз субсидияланған тауарларға өтемақылық баж салығын салуға мүмкін-
дік беретін 731-бөлім.
11 Экспортты басқару ережелері (EAR) жалпы және расталған экспорттық лицензиялардың берілуіне рұқсат
етеді.
12 АҚШ-тың экспорттық заңы бойынша көптеген тауарларды үкіметтің рұқсатынсыз-ақ, бар болғаны жө
-
нелтушінің экспорттық декларациясын толтыру арқылы ғана шетелге еркін түрде экспорттауға болады.
13 Экспорттаушылар белгілі бір тауарды және белгілі бір елге экспорттау үшін расталған лицензия алуға
тиіс. АҚШ экспорттаушысынан расталған лицензияны талап ететін өнімдер мен елдер тауарлардың ба
-
қылау тізімі мен мемлекеттер тобының тізімінде кездеседі.
14 Сауда заңының 301-бөлімі және арнайы 301-бөлімі өз нарықтарына Америка тауарларының еркін кіруіне
бөгет қойған шетел мемлекеттеріне қарсы АҚШ-тың үкіметтік органдарының біржақты жазалау шара
-
сын қолдануына мүмкіндік береді.
Негізгі терминдер
«Ад валорем» баж салығы – Ad Valorem Duties
Кедендік құнды анықтау туралы келісім – Agree
-
ment on Customs Valuation
Автоматтандырылған экспорттық жүйе –
Automated Export System (AES)
Кедендік қойма – Bonded Warehouse
Экспортты реттеу бюросы (BXA) – Bureau of
Export Administration
CE таңбасы – CE Mark
Тарифтік жіктеменің өзгеруі туралы талдау –
Change in Tari Classication Test
Бақылауға арналған тауарлардың тізімі –
Commodity Control List
Есептелген құн – Computed Value
Мемлекеттер тобының тізімі – Country Group List
Өндіруші мемлекет – Country of Origin
Кеден қызметін модернизациялау заңы – Customs
Modernization Act
Тауар құнын шегеру әдісі – Deductive Value
Межелі жерді бақылау өтініші – Destination
Control Statement
Қайтарылатын салық – Drawback
Экологиялық белгі – Ecolabel
Маңызды сипаттамасы – Essential Character
Экспортты басқару ережелері – Export
Administration Regulations (EAR)
Экспорттық өндіріс аймағы – Export-Processing
Zones (EPZ)
Сыртқы істер доктринасы – Foreign Aairs
Doctrine
Еркін сауда аймағы – Free Trade Zone (FTZ)
Жалпы лицензия – General License
Тарифтік артықшылықтардың бірыңғай жүйесі
– Generalized System of Preferences (GSP)
Келісілген тарифтік кесте – Harmonized Tari
Schedule (HTS)
Иммиграциялық және кеден заңдарын сақтау
және бақылау бюросы – Immigration and Customs
Enforcement
Макиладора – Maquiladora
Таңбалау талаптары – Marking Requirement
Өндіруші мемлекет туралы келісімшарт – Origin
Agreement
Нақтылық ережесі – Rule of Specicity
Жіберушінің экспорттық декларациясы –
Shipper’s Export Declaration (SED)
Арнайы 301-бөлім – Special 301
Арнайы баж салықтары – Specic Duties
Арнайы процестер талдауы – Specied Processes
Test
Ең соңғы жүк қабылдаушы және сатып алушы
мәлімдемесі – Statement by Ultimate Consignee and
Purchaser
196
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Елеулі трансформацияны анықтау талдауы –
Substantial Transformation Test
Еуропалық экономикалық қауымдастықтың
бірыңғай тарифі – TARIC
Тауардың өндірілген жері туралы ережелер
бойынша Техникалық комитет – Technical
Committee on Rules of Origin
1984 жылғы Сауда және тариф жөніндегі заң –
Trade and Tari Act of 1984
Транзакция құны – Transaction Value
Трансферттік бағаны белгілеу – Transfer Pricing
Ең соңғы сатып алушы – Ultimate Purchaser
Расталған лицензия – Validated License
Қосымша құнды анықтау талдауы – Value-Added
Test
Дүниежүзілік кеден ұйымы – World Customs
Organization (WCO)
Пысықтау сұрақтары
1. АҚШ-тың Кеден және шекаралық бақылау қыз-
меті Канададан Америка Құрама Штаттарына
жіберілген алюминий құймасын Канадада жасал
-
ған өнім емес деп жіктеді. Құйманың құрамында
Канададан басқа мемлекеттердің 1%-дан аз мате
-
риалдары болған еді. Кеден және шекаралық ба-
қылау қызметі Канададан импортталған алюми-
ний құймаларына 0,19 пайыздық тариф белгіледі.
Халықаралық сауда саласындағы істер жөніндегі
федералдық сот құймалар сынбайтындай берік
болу үшін алюминийге басқа мемлекетте өнді
-
рілген зат (металл түйіршіктерін майдалаушы)
қосылғандықтан, алюминий айтарлықтай транс
-
формациядан өткенін растай отырып, АҚШ-тың
Кеден және шекаралық бақылау қызметінің пай
-
дасына шешті. Alcan компаниясы бұл шешімге
былай наразылық танытты: «Егер құймалар Ка
-
нададан тыс мемлекетте шығарылған өнім көме-
гімен «елеулі трансформациядан» өтпеген болса,
NAFTA аясында қолданылатын тариф 0,038%-ға
тең болуға тиіс». Сіздің пікіріңізше, сот дұрыс
шешім шығарды ма? Alcan Aluminum Corp. ком
-
паниясының АҚШ-қа қарсы ісі, 165 F.3d 898 (Fed.
Cir. 1999).
2. Уильям С.Дарт Экспортты реттеу заңын бұзғаны
үшін азаматтық санкция салу жөніндегі Сауда
министрі шешімінің күшін жойғызуға ниеттенді.
Экспорт туралы заң, оның «түпкілікті ескертпе
-
сі» болуына байланысты мұндай айыппұлдарды
сот арқылы қайта қарауға жол бермейді. Айып
-
пұл салынған тұлға мен Экспорт туралы заңда
қарастырылған шектелген апелляциялық проце
-
дураның қайшылығы неде? Әлем осындай мә-
селелер арасындағы тепе-теңдікті өзгертетіндей
деңгейде өзгерді ме? Дарттың Америка Құрама
Штаттарына қарсы ісі, 848 F.2d 217 (D.C. Cir.
1988).
3. Шет мемлекеттер тарапынан қолданылатын им
-
порттық құжаттамаға қатысты талаптар мен бас-
қа да ережелер мемлекеттерге байланысты әртүр-
лі болуы мүмкін. Экспорттаушылар үшін өздері-
нің операциялары мен транзакцияларына қолда-
нылатын ережелерді білу аса маңызды. Мәселен,
көптеген мемлекеттер консулдық инвойстарды,
тексеру жөніндегі сертификаттарды, медицина
-
лық сертификатты және басқа да сан алуан құ-
жаттарды талап етеді. Бір елді таңдап алып, тауар
импорттау үшін талап етілетін құжаттарын зерт
-
теңіз.
Интернет-жаттығулар
1. Электрондық формада өтініш беруге қатысты
мәлімет үшін Америка Құрама Штаттарының
Кеден және шекаралық бақылау қызметі (CBP)
сайтына шолу жасаңыз: http://www.cbp.gov/trade/
automated/getting-started
2. Сіз Оңтүстік Кореядан бекітпелі моторы бар ка
-
тер импорттайсыз. Төлеуге талап етілетін баж
салығының мөлшерлемесін анықтау үшін https://
hts.usitc.gov сілтемесі арқылы келісілген тариф
-
тік кестеге (harmonized tari schedule-HTS) зер
залыңыз.
3. Жапонияның кедендік заңнамасын зерттеп, оны
Америка Құрама Штаттарының заңнамасымен
салыстырыңыз. Басқа мемлекеттің кедендік заң
-
намасымен салыстыру үшін, http://www.mof.
go.jp/english/customs_tari/index.html. сілтемесі
бойынша Жапония кеден қызметінің сайтын қа
-
раңыз.
4. Сіз экспорт жөніндегі келісімшартқа отырдыңыз,
ендігі кезекте Майамиден (Флорида) Буэнос-
Айреске (Аргентина) тауар жөнелтуіңіз қажет.
Осындай жөнелтілімдер үшін қандай кеме жол
-
дары бар екенін, сондай-ақ қажет құжаттамалар-
ды толық анықтаңыз. Төмендегі веб-сайттарға
қараңыз: http://www.mgn.com/ («Maritime Global
Net») және http://www.tradeport.org. (TradePort –
197
Ұлттық импорт пен экспортты реттеу 6-тарау
халықаралық тасымал және сауда жөніндегі ақ-
паратты қамтитын кешенді сайт.)
5. АҚШ-тың жаңа автоматтандырылған экспорттық
жүйесі қалай жұмыс істейді. http://www.cbp.gov/
сілтемесі бойынша АҚШ Кеден және шекаралық
бақылау қызметінің сайтына шолу жасаңыз.
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
АҚШ-тың келісілген тарифтік кестесі: http://www.usitc.gov.
Дүниежүзілік Кеден ұйымы: http://www.wcoomd.org.
NAFTA және кеден: http://www.cbp.gov/trade/nafta/a-guide-to-customs-procedures (rules of origin and
valuation matters).
АҚШ-тың автоматтандырылған экспорттық жүйесі: http://www.cbp.gov/trade/aes.
ЕО экотаңбасы: http://ec.europa.eu/environment/ecolabel/.
СЕ маркасы: http://www.cemarking.net.
АҚШ-тың Кеден және шекаралық бақылау қызметі: http://www.cbp.gov.
Сілтемелер
1. 19 U.S.C.A.§1401a (b)(1)(B). Қараңыз: Monarch Luggage Co. v. U.S., 715 F. Supp. 1115 (1989).
2. 19 U.S.C.A. §1401a (b)(1)(D).
3. 19U.S.C.A. §1401a (b)(1)(C0 7 1401a (h)(1). Қараңыз: Texas Apparel Co. v. U.S., 698 F. Supp 932 (Ct. of Int’l
Trade 1988).
4. 207 U.S. 556 (1908).
5. 19 U.S.C. 1304(a).
7
ЕРКІН САУДА КЕЛІСІМДЕРІ
Бұл тарауда мемлекеттер арасындағы тауардың, қызмет көрсету мен инвестицияның еркін айналымын
ұлғайтуға арналған әдістердің немесе келісімдердің төрт түрін қарастырамыз. Сауда мен инвестицияның
көлемін ұлғайтуға бағытталған мұндай келісімдер міндеттілік күші мен қамтитын аясына қарай қарастыры
-
лады: (1) еркін сауда келісімдері; (2) екіжақты инвестициялық шарттар; (3) ынтымақтастық туралы
келісімдер; (4) еркін немесе сыртқы сауда аймақтары. Біріншіден, еркін сауда келісімдері – дүниежүзілік
сауда ұйымының (ДСҰ) келісімдері мен ДСҰ-ның сауда жүйесінен кейінгі («Халықаралық сауданы реттеу»
туралы 5-тарауды қараңыз) халықаралық сауданы жеңілдетудің ең басты құралы. ДСҰ бүкіл әлемді қамти
-
ды, ал еркін сауда келісімдері елдердің кішігірім топтарын қамтиды. Еркін сауда келісімі – екі немесе одан
да көп елдердің арасындағы келісім, мұнда олар өзге де мәніс-мәселелермен бірге тауар мен қызметке әсер
ететін белгілі бір міндеттер туралы, инвесторларды және зияткерлік меншік құқықтарын қорғау туралы ке
-
ліседі.
Еркін сауда келісіміне қосылған елдер арасында бәсекелік артықшылықтар пайда болады (төмен тариф
-
тер, сандық шектеулерді жою), ал мұндай артықшылықтар еркін сауда келісімдеріне қатыспайтын елдерде
болмайды. Мұндай жағдай ДСҰ-ның ең қолайлы жағдай жасалған ел режимі мен ұлттық режим принципіне
қайшы келеді, өйткені бұл екі принцип бойынша ДСҰ-ға мүше бір ел ешбірін алаламай, басқа да ДСҰ елде
-
рінің бәріне бірдей қарауға міндетті. Мәселен, бір ДСҰ елінен келетін белгілі бір тауардың тариф мөлшер-
лемесін азайтқан ел дәл сондай тариф мөлшерлемесін басқа ДСҰ-ға мүше елдерге де ұсынуға тиіс. Алайда
ДСҰ келісімінің XXIV бабы белгілі бір талаптарды орындау мақсатында еркін сауда келісімдеріне айрықша
жағдай санатын ұсынады. XXIV бап былай дейді:
ДСҰ өзіне мүше елдер экономикаларының арасында ерікті келісімдер арқылы барынша тығыз интеграцияны
дамыту негізінде еркін сауданың ұлғайғанын қалайды. Сондай-ақ олар Кедендік одақ пен еркін сауда аймағы-
ның мақсаты құрамына кіретін территориялар арасындағы сауданы жеңілдету екенін, алайда осындай аумақ-
тары бар басқа келісім тараптарының саудасына кедергі жасамау керектігін де жақсы біледі.
ДСҰ және еркін сауда келісімдері. Іс жүзінде еркін сауда келісімдері ДСҰ-ға мүше елдердің барлығына бірдей
емес, белгілі бір елдердің бір-біріне өзара төменгі тариф мөлшерлемесін ұсынуына рұқсат етуі арқылы ДСҰ ережелерін
бұзып отыр. Бұл ДСҰ-ның басты принципі – ДСҰ-ның екі ел арасындағы төменірек тарифтік мөлшерлемелер басқа ДСҰ
елдеріне де ұсынылуға тиіс екенін талап ететін «ең қолайлы жағдай жасалған ел» принципін бұзады. Ең қолайлы жағдай
жасалған ел принципі соңғы жарты ғасырда дүниежүзі бойынша тариф мөлшерлемелерін төмендетудегі ең басты күш
болып отыр. ДСҰ келісімі Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісімнің (GATT) XXIV бабына және Көрсетілетін қызмет-
тер саудасы жөніндегі бас келісім (GATS) V бабына сәйкес, еркін сауда аймағын (NAFTA) немесе сыртқы жалпы кедендік
одақ (Еуропалық одақ) құру мақсатында айрықша жағдайлар санаты қарастырылған.
Түптеп келгенде, XXIV бап еркін сауда аймағын жеке ел ретінде қарастырады: «ДСҰ келісімін террито-
риялық тұрғыда қолдану мақсатында ғана әрбір осындай кедендік территория келісім тарапы болатындай
қарастырылуға тиіс». ДСҰ мақсаттары үшін біртұтас құрылым ретінде қарастырылатын еркін сауда келісім
-
дерін «ең қолайлы жағдай жасалған» режим мен ұлттық режим принципін бұзады деп айыптауға болмайды.
Еркін сауда келісімдері ДСҰ келісімдері сияқты жан-жақты емес. Әйтсе де еркін сауда келісімдерінің
жаңа буыны тауар мен қызмет көрсету саудасынан және шетелдік инвестицияларды қорғаудан тыс қолдану
аясын кеңейтті. АҚШ жасасқан еркін сауда келісімдері қоршаған ортаны қорғау, еңбек және жұмыспен қам
-
ту құқықтары, сондай-ақ зияткерлік меншік құқықтарын қорғауға қатысты ережелерді қамтиды.
Соңғы ондаған жылдар бойы еркін сауда келісімі кеңінен қолданылып келеді. АҚШ кейінгі жылдары
көптеген еркін сауда келісімдерін жасасты: оның ішіндегі ең маңыздысы – 1994 жылғы Канада және Мек
-
сикамен бірігіп жасалған Солтүстік Америка еркін сауда келісімі (NAFTA). Бұл тарауда NAFTA-ға ерек-
ше ден қойылады, сонымен қатар Орталық Америка-Доминикан республикасы еркін сауда келісімі
(CAFTA-DR) және Корея-АҚШ еркін сауда келісімі (KORUS FTA) де қарастырылады. Сондай-ақ АҚШ
Еркін сауда келісімдері
7-тарау
199
Еркін сауда келісімдері 7-тарау
Тынық мұхит белдеуі елдерімен Транс-Тынық мұхит серіктестігі (TPP) (конгрестің бекітуін қажет етеді) деп
аталатын «мега» еркін сауда келісімін жасады, оған қоса, Еуропалық одақпен Транс-Атланттық сауда және
инвестиция серіктестігі (T-TIP) деген атпен белгілі тағы бір келісім жүргізуде, ол кейінірек осы тарауда
талқыланады.
Екінші, екіжақты инвестициялық шарт жасасу бұрыннан келе жатқан ескі әдіс, бұл әдіс арқылы екі ел
бір-бірінің территорияларында бизнес жүргізетін азаматтарын, компанияларын және инвесторларын кепіл
-
дікпен қамтамасыз етеді. Осы тарауда Эстония-АҚШ екіжақты инвестициялық шарты екіжақты инвес-
тициялық шарттарда орын алатын ортақ ережелердің мысалы ретінде алынған. Екіжақты инвестициялық
шарт шарттасқан ел міндеттемелерін орындамаған жағдайда алдын ала дау шешу процесін қамтитын заңдық
міндеттемелерден тұрады.
Үшінші, ынтымақтастық келісімі бұрын-соңды арасында алыс-беріс жүріп, сауда дәстүрі қалыптаспаған
екі елдің ынтымақтастық негізін қалайды. Бұл келісімдер сипаты жағынан екіжақты инвестициялық шартқа
қарағанда алдын ала жасалады, бірақ бәрін егжей-тегжейлі қамти бермейді. Олардың осындай сипатқа ие
болуының себебі дәстүрлі емес саудадағы серіктестердің еркін сауда мен ынтымақтастықтың негізін қалауға
деген талпынысы бұдан да ауқымды және аса міндетті екіжақты инвестициялық шарт жасасуға итермелейді.
Бұл тарауда Серіктестік пен ынтымақтастық жөніндегі Беларусь-Еуроодақ келісіміне шолу жасалады.
Төртінші, еркін сауда аймақтары халықаралық сауданың маңызды құралы ретінде қарастырылады. Ер
-
кін сауда аймақтары импорттаушы ел территориясына кедендік рәсімдеусіз өтуге мүмкіндік береді. Мұндай
артықшылықтың арқасында тауар ресми түрде кеденнен өткізілгенге дейін тарифтік төлемді кешіктіруге
болады. Тауар не материал еркін сауда аймағында жасалуы немесе жинақталуы мүмкін, содан кейін елге
импортталады не болмаса еркін сауда аймағынан тыс басқа елдерге экспортталады. Еркін сауда аймақтары
тауарлардың қауіпсіз түрде сақталуына не өңделуіне мүмкіндік беретін қауіпсіздігі жоғары қоймалармен
қамтамасыз етеді.
Еркін сауда келісімдерінің пайдасы
Еркін сауда келісімінің мақсаты – сауданы нығайту және әртараптандыру, тауар мен көрсетілетін қызмет
саудасындағы кедергілерді жою, инвестиция мүмкіндіктерін арттыру, қоршаған ортаны тиімді қорғау мен
еңбек құқықтарын жетілдіру және зияткерлік меншік құқықтарын сақтау. Бұл мақсаттарға еркін сауда келісі
-
мі шеңберінде ұлттық режимді, ең қолайлы жағдай жасалған ел режимін ұсыну және транспаренттік секілді
негізгі принциптерді ұстанумен жетуге болады.
Еркін сауда келісіміне экспорттаушы мен импорттаушы көңіл бөлуі керек пе? Өз тауарын не қызметін
экспорттауды көздейтін америкалық компания АҚШ-тың өз азаматтары мен компанияларына еркін сауда
келісімі арқылы қолайлы жағдай жасау жайында келіссөз жүргізгенін тексеруі керек. Еркін сауда келісімі
беретін жеңілдікке қол жеткізу үшін бірнеше құжат толтыру талап етілуі мүмкін, есесіне, ол сіздің өніміңізге
басқа елдің өнімі алдында бәсекелік артықшылық береді. «Кейс-стади: Халықаралық сауда қиындықтарына
төтеп беретін экспорт жүйелерін жобалау» атты 7.1-мысал бір компанияның NAFTA-ның жеңілдетілген та
-
риф мөлшерлемесінің артықшылығын және өндіруші ел ережесін сәйкестендіре отырып, тауарын экспорт-
тауға лайықтау үшін өзінің ішкі бақылау жүйесіне инновациялық өзгерістер жүргізгенін көрсетеді.
АҚШ үшін сауда келісімін жасаудағы басты мақсат – АҚШ экспортына қойылатын тосқауылдарды азай
-
ту, шет мемлекеттерде бәсекеге түсетін АҚШ мүддесін қорғау және еркін сауда келісімі бойынша серіктес
елдегі немесе елдердегі заң үстемдігін күшейту. Еркін сауда келісімінің басты пайдасы – мүше-елдердің ара
-
сындағы саудада тарифтерді төмендетіп, бөгесіндерді азайту, сонымен қатар ДСҰ-ға мүше елдерге ұсыны-
латын тариф мөлшерлемелерінен төмен тарифті қарастыру. Еркін сауда аймағының негізгі мақсаты – тауар-
ларды мемлекеттік шекаралардан тарифсіз өткізу. Саудадағы кедергілердің азаюы мен анағұрлым тұрақты
да ашық сауда ортасының, инвестициялық ортаның қалыптасуы АҚШ компанияларының өз өнімдері мен
қызметтерін шетелдік серіктестер нарықтарына экспорттауға жеңіл әрі арзанырақ етеді.
Еркін сауда келісімдерінің АҚШ экспорттаушылары мен инвесторлары үшін пайдасы неде? АҚШ-тың
еркін сауда келісімдері үкіметтің әртүрлі шараларын қамтиды. Мысалы, ол басқа елден келетін аймақтық
немесе жоғары сапалы тауарларға төленетін тарифті азайтып немесе жойып отырады. Әдетте сырттан
келетін тауар құнының 6%-ын алатын мемлекет еркін сауда келісіміне мүше басқа мемлекетте өндірілетін
тауардан ештеңе алмайды. Өнімнің қалай шығарылғаны немесе шығару ережелеріне сәйкестігін құжаттау
еркін сауда келісімдерінің тарифтерін қолдануды анағұрлым қиындатады. Алайда бұл ережелер келісімнің
артықшылықтарын басқа елдің экспорты емес, АҚШ экспортының иемденуіне көмектеседі.
Сауданы реттеу
200
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Алты жыл бұрын Outdoors Pro, Inc. (Outdoors) компаниясы
өзінің экспорт талаптарына сәйкестендіру бағдарламасын жа-
сап, оны жүргізу үшін Сьюзан Гогеттерді жалдады. Америка
мен Канадада арнайы дүкендері бар, спорт киімдерін бөлшек
сауда арқылы сатудан Америка бойынша алда келе жатқан
компания веб-сайт арқылы жасалатын халықаралық саудасын
АҚШ экспорттық ережелеріне толық сәйкестендірмек болды.
Іскерлік тапсырма
Outdoors компаниясы өз операцияларының барынша
жүйелі әрі тиімді екеніне көз жеткізуі қажет болды. Компа-
нияда 90 000-нан астам артикул (SKU) бар және ол аптасы-
на 800-ден 1200-ге дейін халықаралық тапсырыс орындай-
ды, сондықтан оған барынша автоматтандырылған экспорт-
қа сәйкестену процесі керек еді.
SKU дегеніміз не? Тауарды тіркеу бірлігі (stock-
keeping unit SKU) – компания инвентарындағы ақысы тө-
ленетін заттарды анықтауға қолданылатын бірегей нөмір.
Тауарды тіркеу бірлігі белгіленгенде, ол сан қоймада сақ-
талатын бірліктің ең кіші бөлігін көрсетеді. Бұл – қоймада-
ғы бірнеше біркелкі заттар салынған қорап.
Тәсіл
Біріншіден, Гогеттердің командасы компанияның өнім-
дері туралы норматив ақпаратты сақтауға мүмкіндігі бар
ішкі IT бағдарламасын әзірледі және экспорттық бақылау-
дың жіктеу нөмірі (ECCNs), HTS нөмірлері (Келісілген та-
рифтік кесте: «Ұлттық импорт пен экспортты реттеу» ту-
ралы 6-тарауды қараңыз), тауарды өндіруші мемлекет және
NAFTA келісімі шеңберінде жарамдылығы туралы баған-
дарды қосты, осылайша ол өз жеткізушілерінен қажет экс-
порттық ақпаратты тікелей ала беретін болды. (Экспорттық
бақылаудың жіктеу нөмірлері (ECCNs) – экспорттық ли-
цензиялау мақсатында пайдаланылатын арнайы нөмірлер).
Outdoors компаниясының жеткізушілерінің қай-қайсысы да
компания талабы бойынша Outdoors тапсырыс берген кезде
келісілген тарифтік кестенің (HTS) код нөмірін және өнді-
руші мемлекет жөнінде ақпаратты беруге тиіс. Тәжірибесі
азырақ сатушылардың ақпараттары дәлдігі жағынан тексе-
ріледі.
Келісілген тарифтік кесте (HTS) нөмірі, бекітілген экс-
порттық бақылаудың жіктеу нөмірі (ECCNs) мен өндіру-
ші мемлекеттің сәйкестігі берілмей тұрып және экспортқа
сәйкестендіру маманы осы ақпаратты растамайынша, тауар
экспорттала қоймайтыны туралы шарт қоя отырып, компа-
ния өз өнімдерінің экспорттау ережелерімен сәйкестігіне
кепілдік береді.
Осы ақпараттардың біреуі жоқ болса, енгізілген тапсы-
рыс қателік кодын тудырады да, қажет ақпарат енгізілгенге
немесе түзетілгенге дейін өнім экспортқа жарамсыз болады.
Сонымен қатар Outdoors компаниясының экспорт жүйесі-
нің бағдарламалық жасақтамасы жеткізу еліне экспорттық
лицензиясыз-ақ жөнелту мүмкіндігін анықтау үшін әр өнім-
дегі экспорттық бақылаудың жіктеу нөмірін жеткізілер ел
кодымен салыстырады. (Экспорт лицензиялары «Ұлттық
импорт пен экспортты реттеу» атты 6-тарауда талқылана-
ды). Ақпараттың бәрі толық әрі дұрыс енгізілген болса, ком-
панияның автоматтандырылған экспорт жүйесі өнімдерді
бекітіп, экспорт тізіміне кіргізеді.
Outdoors компаниясы сонымен қатар экспортқа жарамды
барлық өнімдерге арналған өндіруші мемлекет сертификат-
тарын жыл сайын жаңалап тұратын жүйе жасады (әдетте
сертификат мерзімі 12 айға жарамды). Жүйе оларға NAFTA
сияқты сауда келісімдері ұсынатын жеңілдетілген тарифтік
мөлшерлемені пайдалануға мүмкіндік береді. Осы жыл са-
йынғы жаңарту процесіне сәйкес Outdoors компаниясы жет-
кізушілерге барлық жеткізілетін тауарлардың өндіруші мем-
лекетін растайтын хабарлама жіберіп отыруға тиіс.
Қорытынды
Әр компания өз сәйкестендіруші маманын Экспорттық
басқару ережелері (EAR) мен басқа да экспорттық бақылау
мәселелерін үйрететін тренингке жіберіп оқытуға тиіс. Мә-
селен, сіздің компанияңыз Халықаралық қару-жарақ айна-
лымының ережесі (ITAR) аясында өнім не технология са-
татын болса, онда сіздің сәйкестендіруші маманыңыз ITAR
тренингінен өтуі керек.
Outdoors компаниясы мен АҚШ-тың
коммерциялық қызметі
Outdoors компаниясы әлгіндей ақпаратты қажет экс-
порттық құжатта тиісті өндіруші елді көрсету үшін пай-
даланады. Өндіруші мемлекет жайындағы сертификат бір-
ге жөнелтілмейді, тек кеден қызметкері сұрағанда немесе
өнімді кеден ұстап қалған жағдайда ұсынылады. NAFTA
елдеріне тауар тасымалдағанда бағасы төмен (ары кеткен-
де 1000 долларлық) жөнелтімдер үшін жеңілдетілген тариф
мөлшерлемесі өндіруші мемлекет туралы сертификатсыз-
ақ беріледі. Outdoors компаниясының компьютерлік жүйе-
сі NAFTA беретін артықшылыққа құқығы бар қойманың
тіркеу бірлігін қадағалайды – коммерциялық инвойстың
астыңғы бөлігіне NAFTA келісімі қолданылатынын ескер-
тетін сөйлем қосылады.
7.1 мысал. Кейс-стади: Халықаралық сауда қиындықтарына төтеп беретін экспорт жүйелерін жобалау
Аймақтық және талапқа сай тауарлар. NAFTA келісімінің төмендетілген тариф мөлшерлемелерінің игілігін көру
үшін тауарлар NAFTA-ға мүше мемлекеттен келу керек және/немесе «NAFTA тауарлары» болуға тиіс. Егер Мексика
NAFTA-ға мүше емес мемлекеттен тауар импорттаса және оны АҚШ-қа қайта экспорттаса, онда ол NAFTA тауары бо-
лып есептелмейді және NAFTA (аймақтық тауарлар) тарифінен пайда таппайды. Аймақтық тауар дегеніміз: (1) толығы-
мен NAFTA аумағында сатып алынған немесе өндірілген; (2) NAFTA аумағынан шыққан материалдардан өндірілген;
(3) NAFTA аумағынан шыққан материалдардан жасалған және NAFTA аумағынан шықпаған материалдардан жасалған
әрі NAFTA елінде едәуір дәрежеде өзгертілген және/немесе тауарға және оны бағалау әдістеріне қарай 50-60 пайыздық
аймақтық құрамы немесе бағасы бар тауар.
201
Еркін сауда келісімдері 7-тарау
Еркін сауда келісімдерінде жиі кездесетін өзге де мүмкіндіктер мынадай: (1) еркін сауда аймағы келісі-
міне серіктес елдің мемлекеттік сатып алулар (тауарлар және қызметтер) тендеріне АҚШ компаниясының
қатысуы; (2) еркін сауда келісіміне серіктес мемлекеттегі инвестициясын үкімет экспроприациялаған (алып
қойған) америкалық инвестордың жылдам да лайықты әрі тиімді өтемақы алу мүмкіндігі; (3) еркін сауда
-
дағы серіктес елдерде америкалық қызмет көрсетушілердің өз қызметтерін көрсету мүмкіндігі; (4) АҚШ-қа
тиесілі зияткерлік меншік құқықтарын қорғау және оның сақталуын қамтамасыз ету; (5) америкалық экс
-
порттаушылардың еркін сауда келісіміндегі серіктес елдерде өнім стандарттарын жасауға қатысуы.
АҚШ-тың еркін сауда келісімдері
Қазір АҚШ-тың 20 мемлекетпен жасасқан 14 еркін сауда келісімі бар: Австралия, Бахрейн, Чили, Колум-
бия, CAFTA-DR (Коста-Рика, Доминикан республикасы, Эль-Сальвадор, Гватемала, Гондурас және Ника-
рагуа), Израиль, Йордания, Оңтүстік Корея, Морокко, NAFTA (Канада және Мексика), Оман, Панама, Перу
және Сингапур. Алдында айтылғандай, АҚШ Австралия, Бруней, Канада, Чили, Малайзия, Мексика, Жаңа
Зеландия, Перу, Сингапур және Въетнамды қамтыған ірі еркін сауда келісімі – Транс-Тынық мұхит серіктес
-
тігіне (TPP) қол жеткізді, одан бөлек Транс-Атланттық сауда және инвестиция серіктестігімен (T-TIP) келісім
жасасу мақсатында Еуроодақпен келіссөз жүргізіп жатыр.
Солтүстік Америка еркін сауда келісімі (NAFTA)
NAFTA – Канада, Мексика, АҚШ арасындағы аймақтық келісім. Келіссөз барысында да, қол қояр сәтте
де тараптар арасында келіспеушіліктер болмады, бірақ шынайы «Солтүстік Америка нарығын» құру арқы
-
лы NAFTA барлық үш ел үшін де ұтымды екенін дәлелдеді. АҚШ-тың Канада мен Мексикаға экспортының
арқасында үш миллионнан астам америкалық жұмыспен қамтылды, ал NAFTA серіктестерімен сауда-сат
-
тығы «Америкада жасалған» өнімдер мен экспортты қолдау арқылы тағы миллиондаған америкалықтарға
үлкен мүмкіндіктер тудырды. Канада мен Мексика – АҚШ экспортының ең ірі нарығы; ол екеуі америкалық
тауарлар мен қызметтерді дүниедегі ең көп тұтынатын елдер. 7.1-суретті қараңыз: «NAFTA елдерінің құрама
туы».
NAFTA-ның 102-бабында айтылғандай, Келісімнің ұлттық режим, ең қолайлы жағдай жасалған ел режи
-
мі және транспаренттік секілді принциптері мен ережелерінде анығырақ көрініс табатын мақсаттары мы-
надай: (1) тараптардың аумақтары арасындағы тауарлар мен қызметтің трансшекаралық қозғалысын жеңіл-
детіп, саудадағы тосқауылдарды жою; (2) еркін сауда аймағында әділ бәсекеге жағдай туғызу; (3) тараптар
аумақтарында инвестиция мүмкіндіктерін арттыру; (4) әр тараптың аумағында зияткерлік меншік құқығын
толық әрі тиімді қорғау және сақтау; (5) бірлесе басқару және дауды шешу үшін келісімді жүзеге асыру мен
қолданудың тиімді процедурасын жасау; (6) келісімнің аясын кеңейтіп, артықшылықтарын күшейту мақса
-
тында ары қарайғы үшжақты, аймақтық және көпжақты ынтымақтастық негіздерін қалыптастыру.
Осының алдында айтылғандай, еркін сауда келісімдері ДСҰ жүйесіне сәйкес болуы керек. NAFTA-ның
103-бабында бұл келісімнің «Басқа келісімдермен арақатынасы» қарастырылған. Ол бапта: «NAFTA елдері
Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісімде бекітілген бір-бірінің алдындағы құқықтары мен міндетте
-
рін растайды» делінген. NAFTA мен халықаралық келісімдер арасында қандай да бір қайшылық жағдай
туындай қалса, қайсысына жол берілмек? Мұның жауабы NAFTA-ның қай келісіммен қайшылыққа түске
-
ніне байланысты. Біріншіден, ол ДСҰ келісімдерімен екібастан қайшы келмейді. Екіншіден, NAFTA елдері
арасындағы бұрынғы келісімдерді NAFTA бақылайды. Үшіншіден, NAFTA-ның кейбір басқа келісімдер
-
мен қарым-қатынас жасауға қатысты өз ережесі бар. Бір сөзбен айтқанда, қайшылық жағдайында NAFTA
басымдыққа ие болады. Бірақ, сөйте тұра, «Қоршаған ортаны қорғау және сақтау жөніндегі келісімдермен
қатынас» деп аталатын 104-бабы NAFTA-ға қайшы келетін мынадай келісімдердің арнайы сауда ережеле
-
ріне жол береді: (1) Жойылып кету қаупі бар аң-құс пен өсімдік түрлерін қорғау конвенциясы (1979); (2)
Озон қабатын бұзатын заттар жөніндегі Монреаль хаттамасы (1990); (3) Қауіпті қалдықтардың транс-
шекаралық тасымалын бақылау жөніндегі Базель конвенциясы (1989). Бұл келісімдердің шарттарын орын-
дау барысында екі бірдей тиімді де ыңғайлы тәсіл қабат келіп, екеуінің біреуін таңдауға мүмкіндік болса,
мүше-мемлекет NAFTA-ға ең жақынырағын әрі сәйкестеуін таңдап алады.
NAFTA-ның жеңілдетілген тарифтік мөлшерлемесін пайдаланудың негізгі тұжырымдамасы бойынша
тауар өндіруші елден келуі керек және өндірілген жері туралы ережеге сәйкес болуға тиіс. Әрбір еркін сауда
аймағының өзінің Тауарды өндіруші мемлекет ережесі (ROO) бар, онда елге немесе аймаққа жөнелтілген
202
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
экспорт тауардың қалай кедендік баждан босап, жеңілдетілген тарифке ілігуге болатыны айтылады. Өнді-
руші мемлекетті анықтау үшін едәуір өзгеріске түсу формуласы, белгілі өнімдерге арналған және пайыздық
үлеске негізделген формулалармен қоса, бірнеше сынақтар мен ережелер қолданылады. Еркін сауда туралы
келісімдерде тауардың өндірілген жері туралы ережеге байланысты процедуралары және келісілген тариф
-
тік кесте (HTS) бойынша барлық белгілі өнімдерге арналған тауардың өндірілген жері туралы ережелері
тізілген арнайы тарау болады.
NAFTA қашан өз күшіне енді? 1994 жылдың 1 қаң-
тарынан бастап Канада, Америка Құрама Штаттары және
Мексика арасындағы Солтүстік Америка еркін сауда келісі-
мі (NAFTA) күшіне енді.
NAFTA хатшылығы дегеніміз не? NAFTA хатшылы-
ғы – NAFTA-ның дауды реттеу туралы ережелерін бейта-
рап басқаруға жауапты тәуелсіз агенттік. Оның канадалық,
мексикалық және америкалық секциялары бар. Кеңселері
әрқайсысының астанасында орналасқан. Оларды әр мем-
лекеттің хатшысы басқарады. Хатшылық NAFTA-ның ер-
кін сауда жөніндегі комиссиясына есеп береді. Комиссия-
ның құрамында АҚШ халықаралық сауда өкілі сияқты үш
NAFTA еліндегі халықаралық саудаға жауапты министрлер
бар.
NAFTA-ның дауды реттеу процесі қанша уақытқа
созылады? Екіжақты шолу тобы (Binational Panel Reviews)
жөніндегі 1904-бапқа сәйкес, ережелерде топтық шолу бас-
талғаннан кейін 315 күн ішінде шешім қабылдау қарасты-
рылған. Төтенше мәселелер жөніндегі комитеттің істі қа-
рауының нәтижесінде комитеттердің шешімдері талқылау
басталғаннан кейін 105 күн ішінде қабылданады.
Дау реттеуге қатысты NAFTA-ның (principes
juridiques generaux) (principios generales de derecho) жал-
пықұқықтық принциптері қандай? Бұл принциптердің
қатарына тұрақтылық (NAFTA мойындаған экономикалық
мүдделі тарап), тиісті құқықтық процедура (тиісті уақытта
хабарлануы және әділ сот талқылауы), заңды түсіндірудің
жалпы ережелері (NAFTA ережелерінің ұғынықты түсін-
дірілуі), келіспеушілік (келетін залалдың болмауы немесе
дау-дамайдың басқа жерде реттелуі) және әкімшілік құқық
қорғау құралдарының сарқылуы (тараптар шағым бергенге
дейін талап етілетін барлық әкімшілік процестерге қаты-
суы) жатады.
Хатшылықтың ұлттық секциялары Оттавада, Мехикода
және Вашингтон Колумбия аймағында жұмыс істейді.
7.2-мысал. NAFTA туралы мәліметтер
Тарифтерге келетін болсақ, NAFTA саудадағы тосқауылдардың, әсіресе өнеркәсіптік тауарларға қатысты
тосқауылдардың азаюына тікелей әсер етті. Тарифтерді түбірімен жойған жағдайда кейбір отандық өндіріс
салалары қысқа мерзімде зиян шегіп қалуы мүмкін, сондықтан NAFTA-да кейбір кездері отандық өндіріс
салалары мен кәсіпорындарына ауыртпалық түсіретін қысқамерзімдік залалды жеңілдету үшін бұрынғы та
-
рифті қалпына келтіруге рұқсат беретін бастапқы күйіне келтіру ережесі бар.
NAFTA тауардың өндірілген жері туралы бірнеше күрделі ереже енгізді, NAFTA-ның неғұрлым төмен
тарифтік мөлшерлемесін иеленгісі келген солтүстікамерикалық бизнесмендер тауарын соған сәйкестендіруге
тиіс. NAFTA шекараларынан еркін өту үшін тауардың аймақтық тауар ретінде сертификатталуы керек. Сон
-
да тауар NAFTA елінен шыққан немесе елеулі трансформация (тауардың не материалдың әрі қарай өңделуі)
талдауынан өткен болып есептеледі, мұның соңы әдетте тауардың тарифтік жіктемесінің өзгеруіне ұласады.
Алайда кейбір тоқыма өнімдері сияқты тауарларға аймақтық тауар мәртебесін алу үшін бойындағы ма
-
териалдар үшсатылы өзгерістен өткізілуі керек. Басқа өнімдер, мәселен автомобильдер, электроника
және техникалық жабдықтар қатаң баға сынағынан өткізілуге тиіс. Тауардың түріне қарай оның шамамен
50-62,5% аралығындағы құнын құрайтын материалының өндірілген жері аймақтық болуы қажет. Жалпы
тауардың өндірілген жері туралы ереже: (1) тариф жіктемесіндегі өзгерісті; (2) аймақтық құн құрамы туралы
талапты; (3) тариф жіктемесіндегі өзгеріс пен аймақтық құн құрамы жөніндегі талапты бірдей қажет етуі мүм
-
кін. Әр тауар түрінің өзіне тән арнайы өндірілген жері туралы ережесі болады, ол келісілген тарифтік кесте
(HTS) арқылы айқындалуы мүмкін. Келісілген тарифтік кесте (HTS) жайында білу үшін 6-тарауды қараңыз.
NAFTA-ның бір елінен екінші еліне экспорттау үшін және NAFTA-ның жеңілдетілген тариф мөлшер
-
лемесін алу үшін экспорттаушы импорттаушыға тауардың NAFTA-да өндірілгені туралы сертификат тол-
тырып ұсынуға тиіс. Экспорттаушының қолдануы үшін мұндай сертификатты тауар өндіруші де толтыра
алады. «Тауардың NAFTA-да өндірілгені туралы сертификатты» 7.3-мысалдан қараңыз.
Импорттау кезінде импорт саласындағы өкілетті органға не кедендік органға импорттаушы осы сертифи
-
катты көрсетуге тиіс. Сертификатта былай делінген:
ТАУАРЛАР БІР НЕМЕСЕ ОДАН КӨП ТАРАПТАР АУМАҒЫНДА ШЫҒАРЫЛҒАН ЖӘНЕ СОЛТҮСТІК
АМЕРИКА ЕРКІН САУДА КЕЛІСІМІНДЕГІ ТИІСТІ ТАУАРДЫҢ ӨНДІРІЛГЕН ЖЕРІНІҢ ТАЛАПТАРЫ
-
НА СӘЙКЕС КЕЛЕДІ. ОСЫ ТАРАПТАР АУМАҚТАРЫНАН ТЫС ЖЕРДЕ ЕШҚАНДАЙ ӘРМЕН ҚАРАЙ-
ҒЫ ӨҢДЕУ ДЕ, БАСҚА ДА ЖҰМЫСТАР ЖҮРГІЗІЛМЕГЕН.
203
Еркін сауда келісімдері 7-тарау
Өндірілген жері туралы ережеге әрі сол туралы сертификатқа сәйкес NAFTA-ның төмендетілген тариф-
терін иелену критерийлері мынадай:
● Тауар тұтастай NAFTA-ның бір не бірнеше елдері аумағында «өндірілген немесе шығарылған». Ес
-
керту: тауарлардың аумақта сатып алынуы міндетті түрде «тұтастай өндірілген немесе шығарылған»
дегенді білдірмейді.
● Тауар толығымен аумақта өндірілді, қолданылған материалдардың барлығы NAFTA елінде өндірілме
-
ген, бірақ тауар тариф жіктемесін өзгерту арқылы (NAFTA елінде өндірілуіне немесе шығарылуына
байланысты) өтеді немесе аймақтық құн құрамы талаптарын, яки аталған екі талапты да (екеуін де)
қанағаттандырады.
● Тауар – NAFTA елінен шыққан ауылшаруашылық өнім, ол «талаптарға сай» болғандықтан, импорт
-
таушы NAFTA елінде саны жағынан шектелетін тауарлар тізіміне кірмейді.
NAFTA баптары өкілеттік берген комитеттер мен топтар тізімделген 7.1-кестеден NAFTA-ның қамту ау
-
қымы мен бүкіл аймақтың саудасына ықтимал ықпалын көруге болады. Тұрақты комитеттер мен жұмыс
топтары ұлттық ережелерді, стандарттарды үйлестіру және олардың өзара мойындалуын қамтамасыз ету
мақсатында жұмыс істейді. NAFTA елінде шаруа жүргізіп отырған іскер адамға осы бағытта атқарылып
жатқан жұмыстарды жіті бақылап отыру керек.
NAFTA бұл – жылдар бойғы даулы келіccөздер мен бекітулердің және жүзеге асыру шараларының нәти
-
жесі. NAFTA келісімін конституциялық сынға салған «Made in the USA Foundation» ісінде халықаралық сау-
да келісімдері саласындағы АҚШ Президенті мен Конгрестің құзыреті өзара салыстырыла көрініс тапқан.
NAFTA-ның саудаға тигізген ұзақмерзімді оң ықпалы, бәлкім, оның тарифсіз ережелерінде, оның ішінде
шетелдік тікелей инвестицияларға кедергілерді азайту жөніндегі келісімде, орындау стандарттарын жою,
капиталдың еркін ағымын қамтамасыз ету, экспроприациядан қорғау кепілдігін ұсыну және дау шешу меха
-
низмдерін құруда жатқан шығар.
7.1-сурет. NAFTA елдерінің құрама туы
Дереккөз: Nicoguaro, Wikimedia Commons
204
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
205
Еркін сауда келісімдері 7-тарау
Осы өтінішіті толтыру үшін берілетін орташа уақыт 15 минут. Егер сіздің осы берілген уақыт бойынша ескертулеріңіз болса, АҚШ-тың Кеден және шекаралық бақылау
қызметінің нормалар және ережелер кеңсесімен байланысыңыз, 90 К көшесі, NE., Вашингтон Колумбия аймағы (90 K Street, NE., Washington D.C 20229)
СОЛТҮСТІКАМЕРИКАЕРКІНСАУДАКЕЛІСІМІНІҢТАУАРДЫӨНДІРУШІЕЛТУРАЛЫСЕРТИФИКАТЫНТОЛТЫРУНҰСҚАУЛЫҒЫ
Жеңілдетілген тариф мөлшерлемесін алу үшін экспорттаушы бұл құжатты анық әрі толық толтыруы керек және декларация жасалған уақытта импорттаушыда болуы
қажет. Экспорттаушы қолдану үшін бұл құжатты өндіруші де өз еркімен толтыра алады. Компьютерде теруіңізді немесе баспа әріппен жазуыңызды сұраймыз:
1-ТОРКӨЗ: Экспорттаушының толық заңды атын, мекенжайын (елімен қоса), электрондық поштасын және заңды салықтық сәйкестендіру нөмірін көрсетіңіз. Заңды салық
салу нөмірі: Канадада Кіріс агенттігі берген жұмыс берушінің немесе импорттаушы/экспорттаушының нөмірі; Мексикада салық төлеушінің федералдық
тіркеу нөмірі (RFC); ал АҚШ-та жұмыс берушінің сәйкестендіру нөмірі немесе әлеуметтік сақтандыру нөмірі.
2-ТОРКӨЗ: Егер сертификат 5-торкөзде сипатталғандай, NAFTA еліне жарамдылық мерзімі бір жылға жететін (жарамдылық мерзімі) импортталатын бірдей тауар-
лардың бірнеше партиясын қамтитын болса, осы бағанды толтырыңыз. «БАСТАП» – жарамдылық сертификаты қамтитын тауарға қолданылатын сер-
тификаттың жарамдылық мерзімінің басталатын күні (ол осы сертификатты толтырардың алдындағы күн болуы мүмкін). «ДЕЙІН» – сертификаттың
жарамдылық мерзімінің аяқталатын күні. Осы сертификаттың негізінде жеңілдетілген мөлшерлеме қолданылатын тауар осы мерзім ішінде импортталуы
керек.
3-ТОРКӨЗ: 1-торкөзде сипатталғандай, өндірушінің толық заңды атын, мекенжайын (елімен қоса), электрондық поштасын және заңды салықтық сәйкестендіру
нөмірін көрсетіңіз. Егер сертификат бір емес, бірнеше өндірушінің тауарын қамтыса, 5-торкөзде сипатталған тауарға айқас сілтеме жасай отырып, қосым-
ша өндірушілердің толық заңды атын, мекенжайын (елімен қоса), электрондық поштасы мен заңды салықтық сәйкестендіру нөмірі бар тізімді қоса тіркеңіз.
Егер сіз осы ақпараттың құпия болғанын қаласаңыз, онда «Кеден және шекаралық бақылау қызметі (CBP) талап еткен жағдайда ұсынылады» деп көрсет-
кеніңіз дұрыс. Егер өндіруші мен экспорттаушы бір тұлға болса, онда торкөзге «БІРДЕЙ» деп жазыңыз. Ал өндіруші белгісіз болса, онда «БЕЛГІСІЗ» деп
көрсеткеніңіз жөн.
4-ТОРКӨЗ: 1-торкөзде сипатталғандай, импорттаушының толық заңды атын, мекенжайын (елімен қоса), электрондық поштасын және заңды салықтық сәйкестендіру
нөмірін көрсетіңіз. Импорттаушы белгісіз болса, онда «БЕЛГІСІЗ» деп, ал бірнешеу болса, «ӘРТҮРЛІ» деп көрсетіңіз.
5-ТОРКӨЗ: Әр тауардың толық сипаттамасын беріңіз. Сипаттама тауардың шот-фактурасы мен келісілген жүйесі (Harmonized system-H.S.) сипаттамасына қосуға
жарамды болуға тиіс. Сертификат тауардың бір партиясын ғана қамтыса, онда коммерциялық инвойста көрсетілгендей, инвойс нөмірін қосып жазыңыз.
Егер белгісіз болса, жөнелту тапсырысы нөмірі сияқты басқа бірегей сілтеме нөмірін көрсетіңіз.
6-ТОРКӨЗ: 5-торкөзде сипатталған әр тауарға алты санға дейін болатын келісілген жүйенің тариф жіктемесін белгілеңіз. Егер тауар сегіз санды талап ететін
401-қосымшадағы өндірілген елінің ерекше ережесімен қарастырылатын болса, онда ол қай елдің аумағына кірсе, сол елдің келісілген жүйесі тариф
жіктемесі бойынша сегіз сандық нөмірмен белгілеңіз.
7-ТОРКӨЗ: 5-торкөзде сипатталған әр тауарға (A-дан F-қа дейін) қай критерийдің қолданылатынын жазыңыз. Шығарылған елі туралы ереже төртінші бөлімде және
401-қосымшада берілген. Қосымша ережелер 703.2-қосымшада (кейбір ауылшаруашылық тауарлары), 300-В, 6-қосымшада (кейбір текстиль тауарлары)
және 308.1 (деректерді автоматты түрде өңдейтін тауарлар мен олардың бөлшектерінің кейбіреулері). ЕСКЕРТУ:жеңілдетілгентарифмөлшерлеме-
лерінеиеболуүшінәртауартөмендегікритерийлердіңкеміндебіреуінесәйкесболуыкерек.
Жеңілдік беру критерийлері
А. 415-бапта көрсетілгендей, тауар NAFTA-ның бір не бірнеше елінің аумағында «тұтастай өндірілген немесе шығарылған».Ескерту:тауардыңаумақта
сатыпалынуыміндеттітүрде«тұтастайөндірілгеннемесешығарылған»дегендібілдірмейді. Егер тауар ауылшаруашылық өнімі болса, F крите-
рийі мен 703.2-қосымшаны да қараңыз. (Сілтеме: 401(а) және 415-бап)
В.Тауар NAFTA-ның бір не бірнеше елінің аумағында өндірілген және оның тариф жіктемесі қолданылатын 401-қосымшада белгіленген арнайы өндірілген
жері туралы ережесіне сай. Ережеде тариф жіктемесіндегі өзгерістер, аймақтық құн құрамы талаптары немесе олардың комбинациясы қамтылуы мүм-
кін. Тауар сондай-ақ төртінші бөлімнің басқа қолданылатын талаптарына да жауап беруі керек. Тауар ауылшаруашылық өнімі болса, онда F критерийі
мен 703.2-қосымшаны қараңыз. (Сілтеме: 401(b)-бап)
С.Тауар NAFTA-ның бір не бірнеше елінің аумағында бірыңғай NAFTA елінде жасалған материалдардан өндірілген. Осы критерий бойынша материал-
дардың біреуі немесе бірнешеуі 415-бапта белгіленген «тұтастай өндірілген немесе шығарылған» анықтамасы шеңберіне кірмеуі мүмкін. Тауарды өндіру
барысында қолданылған барлық материалдар 401-баптың а-дан d-ға дейінгі ережелеріне сәйкес «NAFTA елінде жасалған» деп анықталуы қажет. Тауар
ауылшаруашылық өнімі болса, F критерийі мен 703.2-қосымшаны қараңыз. Сілтеме: 401(с)-бап.
D. NAFTA-ның бір не бірнеше елінің аумағында өндірілген, алайда 401-қосымшада белгіленген өндірілген жері туралы ереже талаптарына сәйкес емес,
себебі кейбір NAFTA елінде жасалмаған материалға арналған тарифтік жіктемеде талап етілетін өзгерістерден өтпейді. Бұған қарамастан тауарлар
401(d)-бабында көрсетілген аймақтық құн құрамы талаптарына сәйкес. Критерий келесі жағдайларға байланысты шектелген:
1. Тауар NAFTA елінің аумағына жинақталмаған немесе бөлшектелген түрде импортталды, бірақ келісілген жүйе бойынша түсіндірудің жалпы ережесіне
(2(а)) сәйкес жинақталған тауар ретінде жіктелген немесе
2. Бір не бірнеше NAFTA елінен тыс аумақта жасалған материалдардан біріктірілген тауарлар, келісілген жүйеге сәйкес бөлшектер деп берілген жағ-
дайда, тариф жіктемесінде өзгеріске ұшырамайды, себебі тауарға және оның бөлшектеріне берілген атауы одан әрі қарай ассортиментке бөлінбеген
немесе тауарға және оның бөлшектеріне ұсынылған ассортимент одан әрі бөлінбейді.
Ескерту:бұлкритерийкелісілгенжүйенің(Harmonizedsystem-H.S.)61-ден63-кедейінгітарауларынақатыстықолданылмайды.
E. Тауардың ең қолайлы жағдай жасалған елдегі тарифтік мөлшерлемесі 308.1-қосымшада белгіленген тарифке сәйкес келсе және NAFTA-ның барлық
елдері үшін ортақ болса, онда 308.1-қосымшада көрсетілген тауарлар мен олардың бөлшектерінің кейбіреулерін автоматты түрде өңдейтін деректер бір
NAFTA елінен басқа NAFTA елінің аумағынан импортталған кезде аумақта жасалған болып есептеледі.
F. Тауар жоғарыда көрсетілген А, В немесе С артықшылық критерийі бойынша ауыл шаруашылығы тауары болып саналады және NAFTA импорттайтын
елде сандық шектеулерге ұшырамайды, себебі ол 703.2-қосымшадағы А не В бөліміне (көрсетіңіз) сәйкес анықталғандай «талапқа сай тауарға» жатады.
703.2B7-қосымшасында көрсетілген тауар сандық шектеулерден босатылады және 703.2-қосымшасының А бөліміндегі «талапқа сай тауар» анықтама-
сына сай келсе, оларға NAFTA-ның жеңілдетілген тарифтері қолданылады. 1-ескерту:бұлкритерийКанададанемесеАҚШ-ташығарылғантауар-
ларғажәнеекіелгеимпортталатынтауарларғақолданылмайды.2-ескерту:тарифтікмөлшерлемеквотасысандықшектеуболыпесептелмейді.
8-ТОРКӨЗ: Егер сіз өндіруші болсаңыз, 5-торкөзде сипатталған әр тауарға «ИЯ» деп белгілеңіз. Керісінше, егер сіз тауар өндіруші болмасаңыз, сертификат
(1) тауардың сіздің білуіңіз бойынша NAFTA елінде жасалғанына; (2) өндірушінің тауардың NAFTA елінде жасалғаны жөніндегі жазбаша мәлімдемесіне
(өндірілген жері туралы сертификаттан басқа) сіздің сеніміңізге; (3) өндірушінің өз еркімен толтырылып, қол қойылған тауар сертификатын
экспорттаушыға ұсынуына байланысты негізделген болса, (1), (2) немесе (3)-тен соң «ЖОҚ» деп белгілеңіз.
9-ТОРКӨЗ: 5-торкөзде сипатталған әр тауарды, яғни ондағы тауар аймақтық құн үлесі (RVC) талабына жататын жағдайда, аймақтық құн үлесі (regional value
content – RVC) таза шығындар тәсілімен есептелсе «ТШ» (таза шығын «NC») деп көрсетіңіз; олай болмаса, «ЖОҚ» деп белгілеңіз. Егер аймақтық құн
үлесі белгілі бір уақыт кезеңі ішінде есептелсе, әрі қарай сол кезеңнің басталу және аяқталу күндерін көрсетіңіз (айы/күні/жылы). (Сілтеме: 402.1,
402.5-баптар).
10-ТОРКӨЗ: 302.2-қосымшада Таңбалау ережелеріне сәйкес немесе әр тараптың тариф мөлшерлемелерін жою кестесінде белгіленгендей, АҚШ-тың Кеден және
шекаралық бақылау қызметінің жеңілдетілген тариф мөлшерлемелері қолданылатын елдердің аттарын белгілеңіз (Канадаға экспортталатын ауыл-
шаруашылық және тоқыма өнімдері үшін «MX» немесе «US»; АҚШ-қа экспортталатын барлық тауарлар үшін «CA» немесе «MX»).
NAFTA елінде жасалған Канадаға экспортталатын барлық басқа тауарларға NAFTA-ның өндірілген жері туралы ережелерді реттеу шеңберінде және
тауардың басқа NAFTA елінде кез келген едәуір өңдеуі тауардың транзакциялық құнын 7%-дан арттырмаса, тиісті түрде «MX» немесе «US» деп көрсетіңіз;
басқа жағдайда бірлескен өндіру үшін «JNT» деп белгілеңіз. (Сілтеме: 302.2-бап).
Егер тауарлар NAFTA-ның өндірілген жері туралы ережелері шеңберінде сол NAFTA елінде жасалған болса және басқа NAFTA еліндегі кез келген кейінгі
өңдеуі тауарлардың транзакциялық құнынан 7%-ға артпаса, онда Канадаға экспортталатын барлық басқа тауарларға, тиісінше, «MX» немесе «US» деп
көрсетіңіз; ал бірлесіп өндірілген болса «JNT» деп белгілеңіз. (Сілтеме: 302.2-қосымша).
11-ТОРКӨЗ: Бұл торкөзді экспорттаушы толтырып, қол қойып, толтырылған күнін жазуы керек. Егер сертификатты экспорттаушының қолдануы үшін өндіруші толтырса,
онда өндіруші қол қойып, толтырылған күнін жазуы керек. Күні деген жерде сертификаттың толтырылып, қол қойылған күні жазылуы керек. Сертификат-
тың датасы да оның толтырылып, қол қойылған күні болуы керек.
7.3-мысал. Тауардың шығарылған жері туралы NAFTA сертификаты
206
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
NAFTA-ның тұрақты комитеттері
Шағын бизнес
Тауарлар саудасы бойынша
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар бойынша
Құрлықтағы тасымалдау стандарттары бойынша
Қаржылық қызмет бойынша
Жеке коммерциялық дауды реттеу бойынша
Телекоммуникациялық стандарттар бойынша
Жұмыс тобы
Кеден бойынша жұмыс тобы
Ауыл шаруашылығы субсидиялары бойынша жұмыс тобы
Сауда және бәсеке жөніндегі жұмыс тобы
Өндіруші мемлекет туралы ережелері бойынша жұмыс тобы
7.1-кесте. NAFTA комитеттері мен топтары
NAFTA-ның шетелдік инвестицияны қорғауы
NAFTA-ның 11-тарауында инвестициялық дау-дамайды шешу механизмі бекітілген, бұл механизм халық-
аралық өзара түсінісу және бейтарап соттағы лайықты құқық процедурасының принциптеріне сәйкес дауласу-
шы қос тарапқа да бірдей көзқараста. Қабылдаушы үкімет өз инвестициялық міндеттемелерін бұзды деп біл-
ген NAFTA шеңберіндегі инвестор Дүниежүзілік банктің инвестиция дауларын шешу жөніндегі халықаралық
орталығына (ICSID) немесе Халықаралық сауда құқығы жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымы комиссиясының
арбитраж туралы ережелеріне сәйкес (UNCITRAL Rules) арбитраждық талап-арыз беруіне болады. Оған қоса,
инвестор қабылдаушы елдің ішкі сотында қол жеткізуге болатын құқық қорғау шараларын таңдай алады.
«Made in the America» қорының Америка Құрама Штаттарына қарсы ісі
56F Supp.2d 1226 (N.D.C. Alabama 1999)
Пропст – федералдық аудандық судья. 1990 жылы
Америка Құрама Штаттары, Мексика және Канада та-
рифтерді және басқа да сауда тосқауылдарын жою неме-
се азайту арқылы «еркін сауда аймағын» құру ниетімен
келіссөздер жүргізе бастады. Екі жылға созылған келіс-
сөздерден кейін, 1992 жылдың 17 желтоқсанында үш ел-
дің басшылары Солтүстік Америка еркін сауда келісіміне
(NAFTA немесе келісім) қол қойды. Конгресс NAFTA-ны
жүзеге асыру актісін (жүзеге асыру акті) шығарып, 1993
жылдың 8 желтоқсанында NAFTA-ны бекітіп, енгізді.
Президент келіссөздер жүргізгендей болып, өзінің
АҚШ сыртқы істерін жүргізу конституциялық міндетіне
сәйкес және 1988 жылғы «жеделдетілген» рәсім шеңбе-
рінде Сауда және бәсекеге қабілеттік жөніндегі кешенді
заңы бойынша NAFTA келісіміне қол қойды. Содан соң
Конгресс өзінің тарифтер мен отандық және сыртқы
сауда саласында заң шығару өкілеттігіне сәйкес жүзеге
асыру актін шығару арқылы NAFTA-ны бекітіп, келісім-
ді жүзеге асырды. Талап-арыз берушілер АҚШ консти-
туциясының 2-бөлімінің II бабындағы келісімдер туралы
ескертпесінің орындалмауы келісімді де, жүзеге асыру
актісін де конституцияға қарсы қояды деп дүрлікті.
«Жеделдетілген» заңнама немесе «жеделдетілген ке-
ліссөздер жүргізу құқығы». Жеделдетілген келіссөздер
құқығы Конгрестің Президентке берген уақытша және
екіұшты өкілеттігі. Ол тұрақты өкілеттік болмаға-
нымен, нақты сауда келісімдеріне қатысты келіссөз-
дер жүргізу үшін шектеулі мерзімге ғана жарамды.
Конгресс соңғы рет жеделдетілген келіссөздер өкілет-
тігін Азиямен (Транс-Тынық мұхит серіктестігі – TPP)
және Еуропамен (Транс-Атланттық сауда және инвес-
тиция серіктестігі – T-TIP) басты сауда келіссөздерін
жүргізу үшін берген-ді. Конгресс кез келген болашақ ке-
лісімдерді мақұлдайды не болмаса мақұлдамайды, бірақ
өзгертуге немесе тосқауыл қоюға құзыреті жоқ.
Қарастырылатын мәселелер төмендегідей:
1. NAFTA конституцияның 2-бөлімінің II бабына
сәйкес «шарт» болып санала ма?
2. Тіпті NAFTA конституцияның 2-бөлімінің II ба-
бына сәйкес шарт ретінде қарастырылса да, оның
жасалуы мен күшіне енгізілуі конституцияның
басқа ережелерімен рұқсат етілді ме?
Айта кетсек, 200 жылдан астам уақыт ішінде АҚШ
Жоғарғы соты әлі күнге осы мәселелерге қатысты қолда-
нылатын принциптер бойынша нақты да кесімді шешім
қабылдаған жоқ.
NAFTA-ның Конституцияға сәйкестігі
Шарт туралы ескертпе бойынша «қатысып отырған
сенаторлардың үштен екісінің қолдауымен, Сенаттың
ұсынысымен әрі құптауымен» Президент халықаралық
шарт жасауға өкілетті. Осы мәселеге қатысты талап-арыз
берушілердің ең басты уәжі бойынша, шарт туралы ес-
кертпені халықаралық келісімдердің «шарт» деп атала-
тын бөлігіне ғана қатысты айрықша өкілеттік беру деп
түсіну керек, ал NAFTA дәл осы ұғымға дөп келіп тұр.
Дей тұрғанмен, талап-арыз берушілер конституцияның
мәтінінде халықаралық келісімнің қандай да бір басқа
келісімге қарағанда «шарт» екенін ажырататын крите-
рийдің жоқтығына келіседі.
Оның үстіне келісім халықаралық құқыққа сәйкес
шарт ретінде қарастырылады және конституцияның
мағынасындағы шарттан айрмашылығы, халықаралық
құқықтағы шарт дегеннің не екені туралы нақты ұғым
жоқ. NAFTA бәлкім шарт болып саналғанымен, шарт ту-
ралы ескертпеде қарастырылғандай, «шарт» та болмауы
мүмкін. Десек те мен бәрібір солай деп есептеймін. Сот
алдындағы ең маңызды мәселе – келісім туралы ескертпе
осы істің мән-жайына қатысты шарт жасасуға өкілеттік
беретін айрықша жағдайға жата ма, жоқ па?
207
Еркін сауда келісімдері 7-тарау
Президенттің Сенат ұсынысы мен құптауы бойынша
шарт жасай алуы өзге мемлекеттермен шартқа отырудың
және оны енгізудің басқа жолы жоқ деген сөз емес. Алай-
да Жоғарғы сот Конгрестің Президентке шетел мемле-
кеттерімен келіссөздер жүргізу және келісімдер жасау
мүмкіндігін беру немесе осындай келісімдерге қатысты
Президенттің іс-әрекетін жанама түрде мақұлдау өкі-
леттігін қолдағанын атап өткен жөн. Мінеки, осылайша
Президент «тек қана өз қызметін ғана емес, оған қоса,
Конгресс берген өкілеттікті де іске асырады», сондықтан
оған Америка Құрама Штаттары азаматтарының талап-
тарын орындау үшін халықаралық келісімдер жасауға
рұқсат беріледі. Менің ойымша, Конгрестің 1988 жылғы
Сауда және бәсекеге қабілеттік жөніндегі кешенді заңы-
ның ережелеріне сәйкес берген атқарушылық өкілеттігі
бойынша Президент келіссөздер жүргізіп, NAFTA шар-
тын жасауға толық құқылы.
Түйін
● АҚШ конституциясының шарт туралы ескертпесі-
не сәйкес, Сенаттың ұсынысымен және құптауы-
мен Президентке шарт жасау өкілеттігі беріледі.
● Халықаралық құқық бойынша NAFTA шарт бо-
лып есептеледі.
● Конгресс, сондай-ақ өзінің «жеделдетілген» заңна-
маcына сәйкес жүзеге асырғанындай, Президент-
ке халықаралық келісімдер бойынша келіссөздер
жүргізу үшін қосымша өкілеттік бере алады.
Антидемпинг және өтемақылық баж салығының анықтамалары
Тауарлардың экспорт пен импорт туралы ДСҰ келісімдеріндегідей, NAFTA шеңберінде де дау-дамай
отандық өндірушілер мен өсірушілерге тауарын нарық бағасынан төмен бағамен экспорттап сатуға жол аша
-
тын тауарлардың демпингі мен заңсыз үкіметтік субсидияға байланысты туындайды. Демпинг дегеніміз –
тауарды шетелдің ішкі нарығында салыстырмалы саудадағы бағасынан төмен бағаға немесе өнімнің өзіндік
құнынан төмен бағаға экспорттап сату. Алдында талқыланғандай, антидемпинг баж салығы деп демпинг
-
телген тауарларды сату нәтижесінде туындайтын залалдан отандық өндірісті қорғау үшін импорт тауарға қо-
йылатын арнайы алымдар мен тарифтерді айтамыз. Жалпы заңсыз субсидия импортталатын тауарға шетел-
дік үкіметтің қаржылай көмек жасаған жағдайларында туындайды. Субсидияларға мысал ретінде мыналар-
ды жатқызуға болады: жеңілдетілген мөлшерлемемен берілетін несиелер, субсидиялар, салық жеңілдіктері
немесе үкіметтің тауар мен қызметті нарық деңгейінен төмен бағамен қамтамасыз етуі. Өтемақылық баж
салығы – отандық өнеркәсіпті нарық бағасынан төмен бағамен сатылатын заңсыз субсидияланған импорт
-
тың залалынан қорғау үшін импортталатын тауарға салынатын арнайы салық. Демпингтелген немесе суб-
сидияланған импорттың залалынан сатылым тоқтайды, баға төмендейді, нарық үлесінен айрылады, пайда
азаяды және өндірісті басқа да осы тектес қиындықтарға ұшыратады.
NAFTA отандық сот тарапынан антидемпинг және өтемақылық баж салығы саласындағы «түпкілікті ше
-
шімдер» (қаулылар) туралы сот қайта қарауына балама болатын механизмді, яғни тәуелсіз екіжақты шолу
тобын белгілейді. Мүше үш елдің қай-қайсысында да NAFTA-ға қатысты түрлі функцияларды орындайтын
екі мекеме бар. Оның бірі – зерттеулер жүргізіп, отандық өндіріске демпингтің тигізген зиянын анықтаумен
айналысады. Екіншісі – үкіметтің демпингке қарсы шарасына және белгілеген антидемпинг пен өтемақылық
баж салығына арыз-шағым айтқысы келетін тараптар үшін екіжақты шолу тобын шақыруға өкілетті.
Мұндай салалық топ NAFTA елінен кірген импортқа байланысты тексеріс жүргізген уәкілетті органның
шешімін қайта қарауды сұрап, NAFTA хатшылығына өтініш жолдағанда арнайы түрде құрылады. Канада
елінде қайта қарау өтініші демпингтік және субсидиялық шешім қабылдайтын Канада шекара қызметі агент
-
тігіне беріледі, ал Канада халықаралық сауда соты демпинг пен субсидияның отандық өндіріске келтірген
залалы не кедергісі, не болмаса зиян келтіру қаупін тудырып отырғанын анықтау үшін тексеріс жүргізеді.
АҚШ-та демпинг және субсидиялық шешім қабылдайтын орган – Сауда министрлігінің халықаралық сау
-
да басқармасы, ал АҚШ Халықаралық сауда комиссиясы келтірілген залал жөніндегі арыз-шағымдармен
айналысады. Мексикада Secretaría de Economía, Unidad de Prácticas Comerciales Internacionales деп атала
-
тын агенттіктер демпинг/субсидия әрі келген зиян туралы шешім қабылдайды. Олар тексеріс жүргізуге өкі-
летті органдарға жатады. Осындай органдардың демпинг, субсидия және келтірілген зиянға байланысты
келісімдерінің үстінен Канадада Федералдық сотқа, АҚШ-та Халықаралық сауда жөніндегі федералдық
сотына, ал Мексикада Tribunal Fiscal de la Federación органына шағым түсіруге болады.
Екіжақты шолу тобының шешімдерінде бірінші кезекте демпингтің орын алғанын растайтын екі негізгі
элемент назарға алынады: (1) тауардың «қалыпты құны» мен демпинг бағасы арасындағы айырма; (2) мате
-
риалдық зиян туралы талаптары (тауар демпингі импорт елінің ішкі өндірісі саласына зиян келтіреді немесе
қауіп тудырады). National Gypsum ісінде бірінші элементке байланысты мәселелер қарастырылады. Бұл іс
208
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
NAFTA-ға дейін Канада мен Америка Құрама Штаттары арасындағы еркін сауда келісіміне сәйкес қозғалған
болатын. Бұл істе америкалық гипсокартон экспорттаушысы Канада нарығына тауарларды төмен бағамен
шығарды деген айып тағылған болатын. Үш жыл ішінде канадалық гипс нарығындағы АҚШ-тың үлесі екі
есеге өсті.
Тағы бір істе импортталған тауарды заңсыз демпингтеуге байланысты отандық өндіріс саласына келтіріл
-
ген зиян мәселесі қаралады. The Hot-Rolled Carbon Steel (жоғары температурада балқытылған көміртекті
болат) ісінде заңсыз демпингтен «отандық өндіріс саласына тиген зиянды» көрсету талабы көрініс тапқан.
NAFTA-ның дау шешу процесі
Жекелеген компаниялар мен өндіріс өкілдері NAFTA-ның демпинг пен субсидия туралы ережелерін бұз-
ған импортты тексеруін талап етіп, жазбаша түрде талап-арыз беруіне болады. Тексеруші орган дегеніміз –
әр мемлекеттің антидемпинг пен өтемақылық баж салығына қатысты түпкілікті ұйғарым шығаруға құзыретті
мекемесі. Жоғарыда айтылғандай, «құзыретті тексеру органдары»: (1) Канада халықаралық сауда трибуна
-
лы және Канада шекара қызметі агенттігі; (2) АҚШ Сауда министрлігінің халықаралық сауда басқармасы;
(3) Мексиканың Экономика министрлігі (Secretaría de Economía). Тараптардың бірі ықылас білдірсе, NAFTA-
ның шолу тобы тексеріс органының түпкілікті ұйғарымын талқыға салып, ішкі заңнамасына әрі NAFTA келісі
-
міне сәйкестігін анықтайды. Ал, негізінде, тексеріс органының ұлттық антидемпинг және өтемақылық баж са-
лығы туралы заңнамасына сәйкес шығарған түпкілікті ұйғарымдары соңғы шешім болып саналады. Түпкілікті
ұйғарым Канадада арнайы импорт шаралары туралы заңға (SIMA), АҚШ-та 1930 жылғы Тарифтер туралы
заңға, Мексика Конституциясының 131-бабы және Мексикадағы басқа да заңдарға сәйкес қабылданады.
Түпкілікті ұйғарым. Ұлттық кіріс және кеден министрінің
АҚШ-тан шығатын гипсокартонға қатысты демпингі
(17 қараша, 1993)
Канада-Америка Құрама Штаттары еркін сауда ке-
лісімінің 1904-бабына және арнайы импорт шаралары
туралы заңға (SIMA) сәйкес екіжақты шолу тобының
тексерісі өтті. 1992 жылдың 13 сәуірінде Канаданың
Кіріс министрлігіне гипсокартон демпингінің зиянына
байланысты үш бірдей канадалық өндірушінің бірлескен
шағымы түсті. Канада Кіріс министрлігінің лауазымды
тұлғалары жинаған ақпараттың көрсеткені – АҚШ им-
портының Канада нарығындағы үлесі 1989 жылғы 6,3%-
дан 1992 жылдың алғашқы төрт айында 12,6%-ға өскен.
Нәтижесінде 1992 жылдың 22 қыркүйегінде демпинг
туралы алдын ала ұйғарым шығарылды (алдын ала
ұйғарым).
Мәселе. Тексеріс кезеңі
National Gypsum компаниясы (америкалық талап-
арыз беруші) 1992 жылдың 14 желтоқсанында шық-
қан демпинг жайында түпкілікті ұйғарымды екіжақты
шолу тобы қайтарып алуы керек, себебі Канада Кіріс
министрлігі Канадаға экспортталған гипсокартонды тек-
серу кезеңіне қатысты құқықтық қателік жіберіп алған
деп мәлімдейді. Талап-арыз берушінің тағы бір сөзі –
Канада Кіріс министрлігі іс жүзінде және заң жүзінде ұқ-
сас тауарлардың қалыпты құнын анықтау мақсатында
National Gypsum компаниясы сияқты кейбір АҚШ экс-
порттаушыларының «өндіріс құнын» есептеуде нақты
пайыздық шығындарды қоспай, қателік жіберді.
Арнайы импорт шаралары туралы заңның (SIMA)
31(1)-бөлімі Канадаға баратын тауарлардың демпингі
немесе субсидиясына байланысты тексерістің бастапқы
бөлігін реттейді:
Министрдің орынбасары өз бастамасымен не-
месе демпинг пен субсидияға қатысты жазбаша
арыз алған кезде арыз тиісті рәсімдеуден өтті деп
талап-арыз берушіге жазбаша хабарлама берген
сәттен бастап 30 күн ішінде кез келген тауардың
демпингі мен субсидияға байланысты тексеріс
бастай алады, егер ол:
а) тауарлардың демпингтелгені және субсидиялан-
ғаны немесе демпингтеліп, субсидияланып жат-
қаны туралы дәлелдер жеткілікті деп санаса;
ә) дәлелдер (а) параграфында аталған демпинг пен
субсидияның отандық өндіріске материалдық
зиян келтіргенін не келтіріп жатқанын, не болма-
са келтіруі ықтимал екенін аңғартады деп есепте-
се.
Канада Кіріс министрлігінің лауазымды тұлғалары өз
қалауы бойынша тексеру кезеңін таңдайды. Алайда ар-
найы импорт шаралары туралы заң (SIMA) демпингтің
жүріп жатқанын анықтау үшін сатылымның жеткілікті
мөлшерін қамтитындай тексеріс кезеңінің (POI) ұзақ-
мерзімді болуын талап етеді. Әлбетте, арнайы импорт
шаралары туралы заңның (SIMA) 35(1)-бөлімінде ескер-
тілгендей, тексерісті жүргізуді ақтайтындай демпинг пен
субсидиялаудың дәлелдері жеткіліксіз болса, демпинг
деңгейі мен нақты не ықтимал көлемі елеусіз болып
шықса, министрдің орынбасары тексерісті тоқтатады.
209
Еркін сауда келісімдері 7-тарау
Канада Кіріс министрлігінің тексеріс кезеңін таңдаудағы
мақсаты – Канадаға экспорттау кезіндегі және экспорт-
таушы елдегі баға деңгейін дәл көрсететін кезеңді таңдау.
Шолу тобының пікірінше, Канада Кіріс министрлігі-
нің шешімі «ақылға қонымды» емес, «дұрыс» болуы ке-
рек деген National Gypsum компаниясының уәжін қолдау-
ға болмайды. Сонымен бірге бұл топтың айтуынша тексе-
ру кезеңін таңдау – Канада Кіріс министрлігінің, расымен
де, негізгі құзырет аясына жататын мәселесі, оған қол
сұқпай, құрметпен қарау керек [америкалық Шеврон
доктринасы]. Канада Кіріс министрлігінің өзіндік рөлі
мен функциясын және осыған орай олардың шешіміне
сәйкес келетін тиісті құрметті ескере отырып, шолу тобы
«ақылға қонымдылық» стандартын қабылдайды.
Канада Кіріс министрлігінің тексеру кезеңі ретінде
қысқалығына қарамай наурыз бен сәуірді таңдауы және
сол екі ай уақытта жалғастыруы қаншалықты қисынды
болды – мәселе сонда. АҚШ-тағы баға өсімін қосып, ал
Канададағы баға өсімін алып тастағанда, Канада Кіріс
министрлігінің қолында баға құрылымы мен демпинг-
тік маржаның қисынды бағасын көрсететін деректер
болмады. Тексеру кезеңінің мақсаты – Канада Кіріс ми-
нистрлігінің қажет деректерді жинау үшін уақыт аралы-
ғын белгілеу. Тексеру кезеңін таңдаудағы негізгі мақсат
– экспорттаушының Канада үшін және экспорт еліндегі
баға деңгейін дәл көрсететін кезеңді дөп басып таңдау,
сондай-ақ демпинг пен Канада өндіріс саласына тигізген
залалын растау немесе даулау.
Біздің сарапшы әкімшілік органға құрмет көрсете
отырып айтарымыз – тексеріс басталмай жатып бітіп қа-
латын мұндай ерекше қысқа тексеру кезеңін таңдау үшін
себеп мықты болу керек. Біріншіден, Канада Кіріс ми-
нистрлігі импортқа әсер еткен ешқандай елеулі үрдіс те,
маусымдық фактор да болған жоқ деген тұжырымға кел-
ді. Өндіріс саласына қатысты деректер мен материалдар-
ға қатысты өзіміздің шолу жасағанымыздың нәтижесінде
сатылымның құрылыс саласына тән маусымдық үрдіске
ұшырап, жаз айларында жоғары бағада лек-легімен өтке-
ні анықталды. Жоғарыда көрсетілген осы істің фактілерін
ортаға салған талқыға сүйене отырып, шолу тобы Кана-
да Кіріс министрлігінің наурыз бен сәуір айын тексеріс
кезеңі ретінде алуын негізсіз деп тапты. Демпингтік тек-
серісте импорттаушы елдегі ірі айыпталушы экспорттау-
шының тексеріс басталғанға дейін бағаны көтеруінен не-
ғұрлым маңызды факторды елестету қиын. Алайда Кана-
да Кіріс министрлігінің берген есебінде оның мамыр мен
маусым айларында қалыптасқан бағаны қарастырғанын
көрсететін ештеңе жоқ.
Қарастыратын мәселе:
пайыздық шығындарды ескеру
Жоғарыда айтқанымыздай, экспорттаушының пайыз-
дық шығындарын есептеу үшін Канада Кіріс министр-
лігінің шешімін бағалауға арналған стандарт «ақылға
қонымды» стандарт болып саналады. «Импортқа қа-
тысты арнайы шаралар туралы» заңның 19(b)-бөлімін-
де «Тауардың қалыпты құны тауарды өндіруге кеткен
шығыннан, тауар өндірісін басқаруға, тауарды сатуға
кеткен және басқа да шығындардан және түсетін пайда-
дан тұрады» делінген. Пайыздық шығын экспорттаушы
бизнесіндегі (оны капиталға айналдыруын қаржылан-
дыру) жалпы шығынның тек бір бөлігі ғана, сондықтан
тауардың 19(b)-бөлімінде аталған қалыпты құнын есеп-
теген кезде пайыздық шығынды да ескерген жөн. Біздің
ойымызша, «Арнайы импорт шаралары туралы» (SIMA)
заңның нормаларына берілген түсіндірме ақылға қоным-
ды болу үшін тауардың жалпы құнын есептеген кезде
сол тауардың шартты құрама құнына негізделген қа-
лыпты құнына сүйену қажет. Пайыздық шығын көлемі
қандай болса да, бәрібір, корпорацияның нақты шығын-
дарының бір бөлігі болып қала береді және ол өндіре-
тін тауарларға «қатысы» бар деп есептеледі. Пайыздық
шығын төленуге тиіс, ол шартты немесе жалған шығын
бола алмайды. Компанияның таза пайдасы мен қаржы-
лай шығындарын есептеген кезде оны да шығын ретінде
санау керек. Яғни компанияның төленуі қажет немесе
төлем ретінде есептелетін шығындарының бәрі де шыға-
рып отырған өнімге сай ақылға қонымды түрде бөлінуге
тиіс дегенді білдіреді.
Заңға сәйкес, «басқа шығындардың бәрі» де қанша-
лықты әдеттен тыс немесе өнімге қатысы бар екеніне
қарамастан, корпоративтік шығындардың кез келген
түрі шығарылған өнімдерге сай әділ бөлінуге тиіс. Ка-
наданың Кіріс министрлігінің кеңесшісі экспорттал-
ған өнімге бөлінетін корпоративтік шығындардың али-
квотасының (жалпы соманың бір бөлігінің) құрамына
басшылардың еңбекақысының да, бизнесті сақтандыру
сомасы сияқты экспортталатын өнімге тікелей қатысы
жоқ шығындардың да міндетті түрде сол шығындардың
құрамына кіргізіп есептейтіндерін мәлімдеген. Мұндай
шығындар қандай да бір нақты тауарды өндіруге қатыс-
ты шығын болуы да, «басқа шығындар» деген санатқа
жататын шығын болуы да мүмкін.
Егер компания дифференцияланбаған жалғыз өнім
өндіріп және одан бөтен ешбір қосалқы қызметпен айна-
лыспаған жағдайды қарастырсақ, біздің пайымдауымыз
расталады, сонда пайыздық шығын мен басқа да шығын
түрлерін бірнеше өнімге немесе қызмет түріне бөлу мә-
селесі туындамайтын еді. Ондайда заңның 19(b)-бөлі-
міне сүйенген жағдайда компанияның барлық шығын-
дарын ескеру қажет екені айқын көрінеді. Бұл бөлімде
«басқа шығындар» деген ұғымға нақты саралау беріл-
меген, яғни бұл ұғымды компанияның өнім өндіруімен
байланысы жоқ, әдеттен тыс шығындарына қолдануға
мүмкіндік бермейді. Басқаша айтқанда, егер компания
бірнеше өнімді қатар шығаратын болса, онда шығындар
сол тауарларға сай бөлінер еді.
Шығындарға қатысты қорытынды
және шешім
Шолу тобы Ұлттық кіріс министрі орынбасарының
National Gypsum компаниясының заңсыз әрекетіне қа-
тысты талап-арызы бойынша шығарған шешімін қайта
қараған. Шолу тобы National Gypsum компаниясының
пайыздық шығыстар туралы шешімді осы шешімге қай-
шы келмейтін шараларды қабылдау үшін Ұлттық кіріс
министрінің орынбасарына қайта жібереді.
Түйін
● NAFTA-дағыдай Канада мен АҚШ арасындағы ер-
кін сауда келісіміне сәйкес жекелеген тараптар тиісті
мемлекеттік мекемелерге демпинг пен заңсыз субси-
дия жөнінде шағым түсіре алады.
210
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
● Шағым түскеннен кейін дауды шешудің алғашқы қа-
дамы – «тексеру кезеңін» белгілеу. Яғни бұл – мем-
лекеттік мекеме қай мерзім ішіндегі шағымға қатыс-
ты импорт операцияларын тексеретінін белгілейтін
уақыт мерзімі. Тексеру кезеңінің ұзақтығын белгі-
леу – мемлекеттік мекеменің (Канада Кіріс министр-
лігінің) өз қалауындағы шаруа. Экспорттаушы тарап
таңдап алынған кезеңге қатысты шағым түсіруге
құқылы, бірақ сот әдетте мұндай шағымды қараған
кезде мемлекеттік мекеменің тексеру кезеңінің ұзақ-
тығын өз бетінше белгілеуге дискрециялық құқығы
бар екеніне сілтеме жасайды (АҚШ Жоғарғы соты-
ның мемлекеттік мекеменің дискрециялық құқығы
туралы мұндай шешімі «Шеврон доктринасы» деп
аталып кеткен, онда осы сараптама шеңберінде ше-
шімдер қабылдауда мемлекеттік мекемелердің тәжі-
рибесі мойындалады).
● Екінші қадам – арнайы импорт шаралары туралы заң-
да (SIMA) экспортталған тауардың сатылған бағасы
мен «қалыпты құнының» арасындағы айырмашы-
лықты анықтау қажеттілігі айтылған.
● Тауардың бағасын анықтау үшін сол тауардың экс-
порттаушы мемлекеттің ішкі нарығындағы бағасын,
тауарды «өндіруге кеткен шығынды», оның ішінде
пайданы және шығындарды есептеу қажет.
● Үшінші қадам – мемлекеттік мекеме демпинг пен
заңсыз субсидияның отандық өнімдер мен отандық
кәсіпорындарға «материалдық зиян келтіргенін, кел-
тіріп жатқанын немесе келтіруі мүмкін екенін» анық-
тауға тиіс.
● Қалыпты құнын анықтау үшін өнімді шығару бары-
сындағы «шығындардың бәрін» есептеп шығу қажет.
Бұл істе екіжақты шолу тобы Канаданың Кіріс ми-
нистрлігі экспорттаушы компанияның коммерция-
лық несиелері бойынша төлеп отырған пайыздық
шығындарының пропорциялық үлесін («жалпы кор-
поративтік шығынының аликвоталық үлесін») дұрыс
санамаған деген қорытындыға келді.
NAFTA шолу тобы: Мексикада өндірілетін қалыпқа келтірілген
көміртекті болат табақ
(13 желтоқсан, 1999 )
Шолу тобы NAFTA келісімінің 1904-бабына сәйкес
құрылған. Шолу тобы жұмысының қорытындысында
Мексикадан, Қытай Халық Республикасынан, Оңтүстік
Африка Республикасынан, Ресей Федерациясынан өн-
дірілетін немесе олардан экспортталатын қыздырылған
көміртекті болат плиталардың отандық өндіріске зиян
келтіру қаупін төндіріп тұрғаны айтылған. Осы импорт
тауарлар отандық өндіріске әлі зиянын тигізе қоймаға-
нын, бірақ қауіп төндіріп тұрғанын атап айтқан.
Шағымда NAFTA-ға мүше ел болғандықтан, Мекси-
ка компанияларына қарсы айтылған айыптау бөлек қа-
ралуы керектігі ескертілген. Мәселенің маңызы әртүрлі
елдердің болжамды демпингтің кумулятивті әсерінде
болып отыр. Сонымен, мексикалық импорт бөлек талда-
нуға тиіс пе, жоқ па?
«Арнайы импорт шаралары туралы (SIMA)» заң-
ның 42(3)-бөлімі кумуляцияға мына жағдайларда рұқ-
сат береді: (1) мемлекеттердің қай-қайсында да дем-
пинг маржасы айтарлықтай болса; (2) мемлекеттердің
әрқайсысының тауар көлемі айтарлықтай болса; (3) осы
мемлекеттен және басқа да мемлекеттерден келген дем-
пингтелген тауарлар мен отандық өндірушілердің дәл
осындай тауарының арасындағы бәсеке жағдайын ескер-
генде демпингтік маржаны кумулятивті негізде есептеу
орынды болғанда.
Трибуналдың жұмыс әдісі тауар демпингі мен сол
демпингтің зиян келтіру қаупі арасындағы себеп-салдар
байланысын дәлелдейтін қосымша факторларды салыс-
тыра отырып жасалған. Мұндай факторлардың қатары-
на мыналар жатады: (1) демпингтелмеген тауарлардың
көлемі мен бағасы; (2) сұраныстың азаюы; (3) тұтыну
құрылымының өзгеруі; (4) сауданың шектелуі мен ше-
телдік және отандық өндірушілер арасындағы бәсеке;
(5) технологияның дамуы; (6) сараптама көрсеткіштері
мен отандық өндірістің қарқыны. Трибунал тауардың
демпингі мен сол демпингтің материалдық зиян келтіру
қаупінің арасындағы себеп-салдар байланысын анықтап,
басқа факторлардың тигізген зиянына демпингтелген
импорттың қатысы жоқ екенін дәлелдеуге тиіс.
Яғни трибунал отандық өндіріске материалдық
зиян келтіру қаупі туралы қорытынды жасаған кезде
«[субъектінің] тауардың демпингі мен субсидиясының
келтіретін зияны алдын ала нақты болжанып отырғанын
және міндетті түрде болатынын нақты атап көрсетуге»
міндетті. Бұл орайда шағым берушінің трибунал «Ар-
найы импорт шаралары туралы» заңның нормаларына
сәйкес Мексикадан келетін демпинг импортының салда-
рын басқа мемлекеттерден келетін демпинг импортының
салдарынан бөле-жара қарауға міндетті ме, жоқ па деген
мәселені алға тартып отырғанын айта кеткен жөн.
Қорытынды
Шешімнің дәлелдемелік бөлімінен Трибуналдың
себеп-салдарлық байланысты талдап, арнайы импорт
шаралары туралы заңына сәйкес фактілерге негізделген
дәлелдерді кеңінен қарастырғаны анық көрінеді. Три-
буналда келтірілген дәлелдердің кейбіреуі себеп-салдар
байланысын растайды. Ал енді кейбірі сол себеп-салдар
байланысына қайшы болған. Трибунал осының бәрін
ескеріп, әр дәлелге әртүрлі деңгейде мән берген. Яғни
шағымданушы Трибуналдың жұмысынан қандай да бір
қате табылғанын, хаттамада қандай да бір дәлелді ескер-
мегенін немесе қандай да бір дәлелге негізсіз сілтеме жа-
сағанын анықтай алмаған.
211
Еркін сауда келісімдері 7-тарау
Түйін
● Тауар демпингі туралы істе жеңу үшін болжамды
демпингтің импорттаушы мемлекеттің отандық
өндірушілеріне тигізген зиянын немесе қауіп
төндіріп тұрғанын дәлелдеу қажет. Сондай-ақ
импортталған тауар мен отандық өндірушілер
шеккен материалдық зиянның арасындағы себеп-
салдарлық байланыс болуға тиіс.
● Демпингке қатысты шағымдарды бір мезетте
бірнеше мемлекетке қарсы беруге болады (мыса-
лы, жоғарыда айтылғандай, Қытайға, Мексикаға,
Оңтүстік Африкаға, Ресейге қарсы) және олар-
дың бәрінің «отандық өндіріске» тигізген зиянын
анықтау үшін кумулятив әсерді қолдануға бола-
ды.
● Әртүрлі елдердің компаниялары экспорттап
отырған біртектес тауар демпингінің кумулятивті
әсері болғандықтан, NAFTA-ға мүшелігіне бола
Мексикаға айрықша қарауға негіз жоқ.
Трибунал шешімінің үстінен жергілікті сотқа сот талқылауына қатысты процесіне сай немесе NAFTA
аясында құрылған екіжақты шолу тобына шағым түсіруге болады. NAFTA хатшылығының жауапты бөлімі
осы келісім аясында шолу тобын құрып қойған. Түпкілікті ұйғарым дегеніміз: (1) Канада Халықаралық
сауда трибуналының ұйғарымы; (2) АҚШ Сауда министрлігі халықаралық сауда басқармасының немесе
АҚШ Халықаралық сауда комиссиясының мақұлдаушы ұйғарымы; (3) Мексика Экономика министрлігінің
«Мексиканың сыртқы саудасы туралы» заңына сай демпингке қарсы және өтемақылық баж салығы туралы
қабылдаған түпкілікті резолюциясы.
Шолу тобының мүшелері NAFTA мемлекеттері құрған тізімдегі сарапшылардан тағайындалады. Топ мү
-
шесі абыройы жоғары, мінездемесі жағымды, көзқарасы түзу, сенімді, дұрыс пікір білдіре алатын әрі халық-
аралық сауда құқығын терең меңгерген болуы керек. Төрағасынан бастап олардың көпшілігі заңгер болуға
тиіс. Топ мүшесінің пікірталас барысында қателік жіберіп, тараптарды мүдделік шиеленіске түсіруі немесе
пікірталас әдебін өрескел бұзуы топ ұйғарымының үстінен апелляциялық шағым түсіруге негіз бола алады.
Төтенше мәселеге байланысты шешімді қайта қарау тәртібі
Шолу тобының шешімі міндетті күшке ие болса да, екіжақты топ шешімдерін қайта қарау үшін төтенше
мәселеге байланысты NAFTA үкіметі оны қайта қарауға алдыра алады. Оны төтенше мәселелер комитеті
-
нің (ECC) процедурасы дейді. Бұл – құқықтық апелляция емес, топ жұмысының тұтастығын сақтауға бағыт-
талған кепілдік орган. Үкімет топ шешімін Төтенше мәселелер комитетінің процедурасына сәйкес мынадай
үш негізбен қайта қарай алады: (1) маңызды мүдделер қақтығысы бар топ мүшелерінің бірі сол шешімге әсер
еткен болса; (2) топ негізгі процедуралық нормалардан ауытқыған болса; (3) топ NAFTA берген өкілеттікті
асыра қолданған болса. Осындай себептермен үкімет судьялар мен бұрынғы судьялардан тұратын, құрамын
-
да үш мүшесі бар төтенше мәселелер комитетіне жүгіне алады. Екіжақты топтың шешімі сияқты, төтенше
мәселелер комитетінің де шешімі міндетті күшке ие.
Дауды шешудің институционалды механизмдері мен тәртіптері
NAFTA-ның 20-тарауындағы дауды шешу ережелері NAFTA нормаларының түсіндірілуі мен қолданы-
луына қатысты кез келген дауға қолданылады. Ондағы жолдардың бәрі де дауды мүмкіндігінше келісім
арқылы шешуге бағытталған. Дауды шешу процесі үкіметаралық келіссөздерден басталады. Дау мұндай
келісімдерде шешілмесе, тараптардың бірі NAFTA-ның Еркін сауда жөніндегі комиссиясының (сауда ми
-
нистрлерінің) отырысын өткізуді талап ете алады. Егер дауды бұл комиссия да шеше алмаса, бес адамнан
тұратын арбитраж құруды талап етеді. 20-тарауда топтардың шешім қабылдауына көмек ретінде қоршаған
орта, денсаулық сақтау, қауіпсіздік, т.б. салаға қатысты ғылыми мәселелер бойынша нақты сұрақтарға жаз
-
баша жауап беру үшін топ тараптармен ақылдаса отырып ғылыми кеңес тағайындай алады.
Топ мүшелерін сайлау
Дау туындаған жағдайда мемлекеттердің ұсынған тізімінен құрамында бес мүшесі бар топ таңдалады.
Даудың тарапы болып отырған үкіметтердің әрқайсысы даудың екінші тарапымен келісе отырып топтың екі
мүшесін (сауда министрі арқылы) тағайындайды. Топтың бесінші мүшесі сол екі мемлекеттің бірінен, әдет
-
те, кезек-кезек тағайындалады. Кейбір дауларда судьяларды іріктеудің кері әдісін қолдана отырып арбитраж
құрады, яғни даудың тараптары қарсы мемлекеттің азаматтары саналатын топқа екі мүше таңдайды. Топтың
212
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
төрағасын дауласушы тараптар NAFTA-ға мүше мемлекеттің немесе кез келген басқа бір мемлекеттің аза-
маттары арасынан сайлайды. Топқа мүше болғысы келген үміткерлер NAFTA-ның мінез-құлық кодексіне
сәйкес алдын ала ақпаратты ашу туралы өтініш толтыруға тиіс. Дауды шешу процесі мінез-құлық кодексіне
негізделеді. Басшылыққа алынатын қағидат – үміткер мен топ мүшесі өзінің тәуелсіздігі мен бейтарапты
-
ғына әсер ететін немесе адалдықтың не бұрмалаудың пайда болуына әсер ететін кез келген мүдде, көзқарас,
я мәселені ашып көрсетуге тиіс.
Топ мүшелерінің реестрі. NAFTA-ның топтары мен комитеттерінің мүшелері тұрақты арбитрлер емес, яғни қажеттігіне
қарай (ad hoc негізінде) тағайындалады. NAFTA тәртібі бойынша тараптар дауды шешетін топқа мүше болуға үміткерлердің
бірнеше реестрін даярлайды.
Топтың шешімдері мен баяндамалары
Топтар антидемпингтің қорытынды шешімдері мен өтемақылық баж салықтары туралы құжаттарды тиіс-
ті мемлекеттік мекемелер осы қорытынды шешімдер мен өтемақылық баж салықтарын қаншалықты дұрыс
қолданғанын анықтау үшін ғана қарастыра алады. Топ шешімді қайта қарау кезінде шешімді шығарған мем
-
лекеттің соты секілді қарау стандарттары мен жалпықұқықтық принциптерді қолданады. Топ өз шешімінде
екі нәрсенің бірін таңдайды. Не шешімді өзгеріссіз қалдырады, не тексеру органына қайтарады. Соңғы жағ
-
дай орын алса, топ мемлекеттік мекеменің алдын ала қорытынды туралы шешімі бойынша екінші шешім
шығаруы мүмкін.
АҚШ-тың басқа да еркін сауда туралы келісімдері
Бұл бөлімде NAFTA-ға қол қойылғаннан кейін жасалған еркін сауда туралы екі бірдей келісімге тоқ-
таламыз, олар – Орталық Америка-Доминикан Республикасы (CAFTA-DR) еркін сауда келісімі мен
Оңтүстік Корея-АҚШ (KORUS FTA) еркін сауда келісімі. Орталық Америка-Доминикан Республикасы
келісімі экономикалық дамудың әртүрлі сатысындағы мемлекеттердің арасында жасалған келісімнің жар
-
қын мысалы. Бұл келісімде аз дамыған мемлекеттерге келісімді орындауға көмек беру, ерекше жағдайлар,
еркін сауда келісіміне сәйкес міндетін кейінге қалдыруды қамтамасыз ететін қорғау ережелері белгіленген.
Ал Оңтүстік Корея-АҚШ келісімі – дамыған екі мемлекет арасындағы келісім, сондықтан экономикалық
дамудағы айырмашылықтар мәселесі соншалықты кең таралмаған. Десек те мұндай еркін сауда келісімде
-
рінде қатысушы мемлекеттердегі қандай да бір нақты саланы қорғау мақсатында қабылданған өтпелі немесе
сатылы нормалар жиі кездеседі.
CAFTA-DR (Орталық Америка мен Доминикан Республикасы арасындағы еркін сауда келісімі)
CAFTA-DR – АҚШ пен кішігірім дамушы елдердің бір тобы, яғни Коста-Рика, Эль-Сальвадор, Гватемала,
Гондурас, Никарагуа, Доминикан Республикасы арасында жасалған еркін сауда туралы алғашқы келісім.
CAFTA-DR осы аймақтағы сауда-инвестициялық байланысты нығайтуға, тұрақтандыруға, дамытуға ықпал
етеді.
Орталық Америка мен Доминикан Республикасы – АҚШ-тың Латын Америкасындағы көлемі жағы
-
нан Мексика мен Бразилиядан кейінгі үшінші үлкен экспорт нарығы. АҚШ пен CAFTA-DR келісіміндегі
алты серіктесі арасындағы екіжақты жалпы тауар айналымы осы еркін сауда келісімі күшіне енгеннен бері
71 %-ға өсіп, 2005 жылғы 35 млрд доллардан 2013 жылы 60 млрд долларға дейін жеткен. CAFTA-DR келісі
-
мінде еркін сауда келісімдерінің кейінгі толқынына тән біраз белгілер бар: (1) ұлттық режим мен тауардың
нарыққа жетуіне қол жеткізу; (2) тауардың өндірілген жері туралы ережелері; (3) санитарлық және фито-
санитарлық шаралары; (4) саудадағы техникалық тосқауылдар; (5) мемлекеттік сатып алулар; (6) тікелей ше-
телдік инвестициялар; (7) қызмет көрсету саудасы; (8) қаржылық қызмет көрсету, (9) телекоммуникация мен
электрондық сауда; (10) зияткерлік меншік құқығы; (11) еңбек құқығы; (12) қоршаған ортаны қорғау; (13)
жемқорлықпен күрес; (14) экономикалық тұрақтылық; (15) дау шешу. 7.4-мысалда CAFTA-DR-дің мақсаты
мен міндетін көрсететін «преамбуласынан» үзінді келтірілген.
7.4-мысалда еркін сауда келісімінің негізгі салалары мен принциптері көрсетілген, оның ішінде тауар мен
қызмет көрсету саудасы нарығына кеңінен жол ашу, кеден нормаларының транспаренттігін арттыру, зияткер
-
лік меншікті қорғау, қызметкерлердің құқығын арттыру, қоршаған ортаны қорғау мен дамудың тұрақтылы-
ғына қолдау білдіру туралы айтылған. Төменде Транс-Тынық мұхит серіктестігіне шолуынан көретініміздей,
213
Еркін сауда келісімдері 7-тарау
CAFTA-DR еркін сауда келісімінде қатысушы мемлекеттердің даму деңгейі мен экономикасының көлемінде-
гі айырмашылықтар мойындалады (преамбуладағы курсивпен жазылған жерін қараңыз). Мұндай мойындау
аз дамыған мүше елдердің еркін сауда келісіміне сай өз міндеттемелерін орындаудағы ерекшеліктері немесе
кейінге қалдыруға мүмкіндік беретін кепілдік ретінде бекітілген.
Мемлекеттер арасындағы достық байланыс пен ынты-
мақтастықты НЫҒАЙТУ және аймақтық экономикалық
интеграцияны қолдау; әлемдік сауданың үйлесімді дамуы
мен кеңеюіне ҮЛЕС ҚОСУ; экономикасының көлемі мен
даму деңгейінің әртүрлі екенін мойындай отырып, олардың
тауарлары мен қызметтері үшін кең нарық ҚҰРУ; сауданы
реттейтін өзара тиімді, айқын нормаларды ШЫҒАРУ; биз-
нес жоспар мен инвестиция үшін болжамды коммерция-
лық негіз ҚҰРУ; тиімді, ашық кеден рәсімдерін жеңілдету
арқылы аймақтағы саудаға ҚОЛДАУ КӨРСЕТУ; әлемдік
нарықта компаниялардың бәсекесін КӨТЕРМЕЛЕУ; шы-
ғармашылық пен инновацияны көтермелеу, зияткерлік мен-
шік құқығының нысанына айналған тауарлар мен қызмет-
тердің саудасына ҚОЛДАУ БІЛДІРУ; халықаралық сауда
мен инвестициядағы жариялықты қолдап, жемқорлық пен
парақорлықты ЖОЮ; қызметкерлердің негізгі құқықтарын
ҚОРҒАУ, нығайту және тиімді ету; жаңа жұмыс орындарын
ашу, еңбек жағдайы мен өмір сүру жағдайын ЖАҚСАРТУ;
еркін сауда келісімін қоршаған ортаны қорғау мен дамудың
тұрақтылығын қамтамасыз ету нормаларына сай ОРЫН-
ДАУ; қоғам игілігін қамтамасыз ету үшін осы нормалар-
дың икемділігін САҚТАУ; құрлықтың интеграциясына
ҮЛЕС ҚОСУ.
7.4-мысал. Преамбула: Орталық Америка-Доминикан Республикасы еркін сауда келісімі (CAFTA-DR)
Оңтүстік Корея-АҚШ еркін сауда келісімі (KORUS FTA). Мемлекеттік сатып алу
2012 жылы АҚШ пен Оңтүстік Корея KORUS FTA-ны ратификациялады.
1
KORUS FTA заманауи еркін
сауда келісімінің кешенді сипаттағы көрінісі. Бұл келісім мыналарды қамтиды: (1) тұтастай және өндіріс
-
тік секторлар бойынша тауарларды сату, соның ішінде ауыл шаруашылығы, тоқыма және киім-кешек, фар-
мацевтика мен медицина жабдықтары; (2) қызмет көрсету саудасы; (3) инвестиция; (4) қаржылық қызмет
көрсету; (5) телекоммуникация; (6) электрондық сауда; (7) бәсекені қорғау заңы (монополияға қарсы заң);
(8) зияткерлік меншік құқығы; (9) еңбек заңы мен құқығы; (10) мемлекеттік сатып алулар; (11) қоршаған
ортаны қорғау.
Бұл келісімде екі ел бір-біріне сатып алу нарықтарын ашуға келіскен мемлекеттік сатып алу туралы нор
-
малар бар. Кореяның сатып алу нарығына қызығушылық танытқан АҚШ компаниялары үшін Кореядағы
төмен баға бәсекесінің салдарынан болуына нарыққа енуі қиын болады, ал Корея компаниялары АҚШ-тың
сатып алу нарығында бәсекеге қабілетті. АҚШ компанияларының бәсекеге қабілеті кейбір қызмет көрсе
-
ту секторларында едәуір жоғары. АҚШ компаниялары үкіметке қызмет көрсету туралы келісімшартты алу
үшін Кореяның компанияларымен стратегиялық әріптестік орнатқаны жөн.
Мемлекеттік сатып алу – мемлекеттік мекеменің мемлекет атынан тауар мен қызметті сатып алуы. Әлемдік экономиканың
елеулі бөлігін есепке алсақ, бүкіл дүниежүзіндегі жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 10-нан 20-ға дейінгі пайызы мемлекеттік сатып
алуларға тиесілі.
Корея да, АҚШ та ДСҰ-ның «Мемлекеттік сатып алу туралы» келісімінің мүшесі, бірақ Еркін сауда ке-
лісімі мемлекеттерге ДСҰ белгілеген ережелерден әлдеқайда жеңілірек тәртіппен ынтымақтасуға мүмкіндік
береді. Мемлекеттік сатып алуға келер болсақ, KORUS FTA шетелдік компанияларға сауда-саттыққа қаты
-
суға мүмкіндік беретін келісімшарттардың шекті сомасын төмендету арқылы шетелдің мемлекеттік сатып
алуларына барынша кең қол жеткізе алады. Бұл келісім бойынша АҚШ пен Корея құны 100 000 доллардан
аспайтын мемлекеттік сатып алуға қатыса алады. Сондай-ақ АҚШ экспорттаушылары мемлекеттік сатып
алу барысында қолданылатын негізгі тіл ағылшын тілі болуға тиіс екенін айта кеткен жөн. Алайда Кореяда
-
ғы келісім жасасатын лауазымды тұлғалардың көпшілігі ағылшын тілін еркін меңгермегендіктен, жергілікті
корей агенттерінің немесе өкілдерінің қызметіне жүгіну орынды болар еді.
Еркін сауда туралы келешек келісімдер
АҚШ Азия-Тынық мұхит еркін сауда келісімін жасады. Бұл келісім бүгінде Транс-Тынық мұхит серік-
тестігі (TPP) деген атаумен белгілі. Сондай-ақ АҚШ қазіргі кезде Еуроодақпен Транс-Атланттық сауда және
инвестиция серіктестігі (T-TIP) келісімі туралы да келіссөз жүргізуде.
214
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Транс-Тынық мұхит серіктестігі (TPP)
Президент Обама 2009 жылы қарашада АҚШ-тың өршіл, жаңа буын келісімі, яғни Азия-Тынық мұхит
сауда келісіміне қол қою үшін Транс-Тынық мұхит серіктестігі туралы келіссөздерді бастауға ниетті екенін
мәлімдеді. АҚШ он бір мемлекетпен келісім жасады: Австралия, Бруней, Канада, Чили, Жапония, Малайзия,
Мексика, Жаңа Зеландия, Перу, Сингапур және Вьетнам. Транс-Тынық мұхит серіктестігіне мүше мемле
-
кеттер әлемдегі жалпы ішкі өнімнің 40%-на жуығын береді. АҚШ-тың бұл елдерге экспорты 2013 жылы
698 млрд $, яғни АҚШ-тың жалпы тауар экспортының 44%-ын құраған. Транс-Тынық мұхит серіктестігі
мемлекеттері АҚШ-тың шағын және орта бизнесі үшін тауар мен қызмет экспортының үлкен нарығына
айналып, олардың тек қана Азия-Тынық мұхит аймағына жасаған экспорты 247 млрд долларды құраған.
2015 жылы Обама әкімшілігі Транс-Тынық мұхит серіктестігі жөніндегі қорытынды келіссөздерді «жедел»
бастауға Конгрестің рұқсатын алған болатын. Рұқсаттың бұл түрі келіссөздердің қорытындысына Конгрес
-
тің өзгерту енгізуіне тыйым салып, тек көпшілік дауыспен қабылдауына ғана рұқсат береді. Жеті жылға
созылған келіссөздерден кейін, 2016 жылғы 4 ақпанда Жаңа Зеландияның Окленд қаласында Транс-Тынық
мұхит серіктестігі келісіміне АҚШ пен Тынық мұхит аймағының он бір мемлекеті қол қойды.
Транс-Тынық мұхит серіктестігі келісімі тарифті төмендетумен бірге импорт процедураларын жеңілдету,
тарифтік емес сауда тосқауылдарын жою мәселелерін қамтыды. Кеден саласына келер болсақ, Транс-Тынық
мұхит серіктестігі болжамды, жария әрі жедел жүзеге асырылатын, сондай-ақ сауданың дамуына оң ықпал
ететін кеден процедураларын орнату жолын қарастырды. Бұл жағдай Транс-Тынық мұхит серіктестігі фир
-
маларының аймақтағы өндіріс және жеткізу тізбегімен байланыс орнатуына мүмкіндік берді. Трансшекара-
лық қызмет көрсету саласында Транс-Тынық мұхит серіктестігі үкіметтің мемлекет мүддесі үшін реттеу құ-
қығын сақтай отырып, қызмет көрсету саудасына, соның ішінде электронды түрде, шағын және орта кәсіп-
орындар тарапынан көрсетілетін қызмет саудасына арналған әділ, ашық, жария нарықты құруды көздейді.
Электрондық коммерция туралы ережелер цифрлық ортадағы кедендік баж салығы, электрондық транзак
-
цияларды куәландыру, тұтынушылардың құқығын қорғау мәселелерін қамтиды. Қаржылық қызмет туралы
ережелер қаржы қызметінің транспаренттігін, алаламау принципін, әділ көзқарас ұстануын, инвестицияны
қорғауды одан сайын жетілдіреді. Транс-Тынық мұхит серіктестігі өтпелі шараларды қолдана отырып, да
-
мушы елдерде мемлекеттік сатып алу нарығын ашу жолын оңтайландыру қажеттігін мойындайды. Транс-
Тынық мұхит серіктестігі өнімнің осы аймақта өндірілгенін анықтауға бағытталған өндіруші елге қатысты
ережелер жиынтығын белгілейді.
Транс-Тынық мұхит серіктестігі жануарлар мен өсімдіктердің тіршілігін қорғау, азық-түліктің қауіпсізді
-
гін қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ ғылым, транспаренттік және аймақтандыру салаларындағы міндеттерін
орындау үшін ДСҰ-ның санитарлық және фитосанитарлық шараларын негізге алуға тырысады. Сауда
-
дағы техникалық тосқауылды жоюға келер болсақ, бұл келісімде орындау мерзімі жөніндегі міндеттемелер,
сәйкестікті бағалау тәртібі, халықаралық стандарттар, транспаренттік, нормативтік реттеу саласындағы ын
-
тымақтастық мәселелері қарастырылады. Телекоммуникацияға қатысты ережелер телекоммуникация қызме-
тін көрсетушілерге бәсекелік негізде қол жеткізуді ынталандырады. Бұл материалдық және техникалық базаға
қол жеткізу және өзара байланыс арқылы жеткізушілер желісіне қол жеткізу қажеттігіне қатысты кең ауқымды
келісімдермен қатар, мемлекеттердің реттеу процестерінде транспаренттік принципін ұстануын талап етеді.
Сауда саласына жатпайтындар: (1) бәсекені қорғау туралы заңы (монополияға қарсы заң); (2) қоршаған ор
-
таны қорғау; (3) зияткерлік меншік құқығын қорғау; (4) еңбек құқығы; (5) потенциалды нығайту. Транс-Тынық
мұхит серіктестігінің нормалары бәсекені қорғау туралы заңдарын, соның ішінде бәсекеге қатысты заңдарды
қолданысқа енгізу, транспаренттік, тұтынушыларды қорғау, жеке тұлғалардың шағым беру құқығы, техни
-
калық ынтымақтастықты нығайтады. Теңізде балық аулау, теңіз қорын сақтау, биологиялық алуантүрлілік,
инвазивті бөгде түрлер, климаттың өзгеруі, экологиялық тауар мен қызмет көрсету сияқты ауқымды қоршаған
ортаны қорғауға бағытталған ұсыныстар талқылану үстінде. Транс-Тынық мұхит серіктестігі мүше мемлекет
-
терден ДСҰ-ның зияткерлік меншік құқығының сауда аспектілері жөніндегі келісімінде белгіленген міндеттер
мен құқықтарды күшейту және дамытуды талап етеді. Потенциалды нығайту шаралары Транс-Тынық мұхит
серіктестігіне мүше мемлекеттер әрқайсысы дамудың әртүрлі сатысында екенін мойындайды, сол себептен
әлсіздері күштірек дамыған мемлекеттің көмегіне зәру, сондай-ақ экологиялық және еңбек стандарттарының
жоғары деңгейіне ұмтылуы барысында әлгі мемлекеттерден қорғауды және кепілдікті қажет етеді.
Аталмыш келісімнің қамтитын тағы екі ірі саласы бар, олар – инвестицияны қорғау және нарыққа шығу.
Шетелдік инвестициялар: алалауға жол бермейтін ережелер, ұсынылған режимнің минималды стандартта
-
ры, экспроприация туралы ережелер, сауда мен ивестицияға кедергі келтіретін белгілі бір эксплуатациялық
215
Еркін сауда келісімдері 7-тарау
талаптарға тыйым салу арқылы қорғалатын болады. Шетелдік тауардың нарыққа шығуы серіктесінің ағым-
дағы ДСҰ міндеттемесінің шегінен асатындай тарифті төмендетуін, сондай-ақ импортты лицензиялау сияқ-
ты астыртын тарифтік емес шараларды жоюды қажет етеді.
Транс-Атланттық сауда және инвестиция серіктестігі (T-TIP)
Транс-Атланттық сауда және инвестиция серіктестігі – АҚШ пен Еуропалық одақ арасындағы жасампаз,
жан-жақты, жоғарғы деңгейлі сауда және инвестиция келісімі. Транс-Атланттық сауда және инвестиция се
-
ріктестігі АҚШ-тың экспорттаушылары мен инвесторларына «Америкада жасалған» тауарлар мен қызмет-
терді Еуропаның нарығына кіргізу арқылы олардың мүмкіндіктерін арттырады. АҚШ пен Еуропалық одақ
әлемдегі қазіргі заманғы, ең дамыған, тұтынушының құқығын қорғау саласындағы жоғарғы стандарттарды
ұстанатын экономика болып отыр. Транс-Атланттық сауда және инвестиция серіктестігінің мақсаты денсау
-
лық сақтау, қауіпсіздік, қоршаған ортаны қорғаудың жоғарғы деңгейін сақтай отырып, сауда мен инвести-
цияның транспаренттігі мен сәйкестігін қамтамасыз етуге бағытталған.
Тауар саудасы
АҚШ күн сайын Еуроодаққа құны 730 млн доллардан астам тауар жібереді. Бүгінгі күндегі жоғары бәсе-
келі жаһандық нарықта тарифтердің есебінен өнім құнының болмашы өсуінің өзі келісімшартқа қол жеткізу
мен одан айырылып қалуға әсер етуі мүмкін. Транс-Атланттық сауда және инвестиция серіктестігінің мақ
-
саты – «бапшыл» өнімдер (бап пен күтімді көп тілейтін өнімдер) үшін қажет өтпелі кезеңді, сондай-ақ керек
болған жағдайда қолданылатын тиісті қорғау шараларын ескермегенде, АҚШ пен Еуропалық одақ арасында
ауылшаруашылық, өнеркәсіп, тұтыну өнімдерінің саудасы барысында барлық тарифтерді, сонымен қатар
баждар мен алымдарды толығымен жою.
Еуропалық одақтың индустриялық өнімдерге, оның ішінде өндірістік және электр машиналары, ғылы
-
ми және дәлме-дәл өлшеу жабдықтары, химикаттар мен пластмассалар сияқты инновациялық және жоғары
технологиялық өнімдерге тарифті жоюы АҚШ тауарларының ЕО аумағында бәсекелік қабілеті Еуроодақпен
еркін сауда келісімдерін жасаған басқа мемлекеттермен (Чили, Мексика, Оңтүстік Корея, Оңтүстік Африка)
салыстырғанда әлдеқайда жоғары болады.
АҚШ – әлемдегі ауылшаруашылық өнімін экспорттайтын ең ірі экономика. Тарифтерді жою АҚШ-тың
ауылшаруашылық өндірушілері үшін үлкен жетістік болар еді. Мысалы, қазіргі кезде АҚШ-тың алма экс
-
порттаушыларына Еуроодақ нарығына кіргенде 7%-дан астам баж салығы салынады. Тарифтер мен квоталар-
ды жою АҚШ фермерлеріне, мал өсірушілеріне, өндірушілеріне, жұмысшыларына көмегін тигізсе, еуропа-
лықтар қауіпсіз, жоғары сапалы америкалық азық-түлік және ауылшаруашылық өнімдеріне қол жеткізер еді.
Тарифтік емес тосқауылдар және оларды реттеу мәселелері
Тарифтік емес тосқауылдар экспорттың нарықтағы мүмкіндіктерін төмендетіп, Еуроодақтың өнім-
деріне әділетсіз бәсекелік артықшылықтар беруі мүмкін. Бұл тосқауылдар лицензия, рұқсат алуды шектеу
және шекарада қолданылатын талаптар, сондай-ақ саудаға қойылатын негізсіз техникалық тосқауылдар мен
фитосанитарлық шаралар сияқты шекарадан өткеннен кейінгі тосқауылдар формасында болады. Транс-
Атланттық сауда және инвестиция серіктестігі ЕО және АҚШ жүйелері арасындағы сәйкестіктерді артты-
ра отырып, реттеу мәселесіндегі айырмашылықтарға қатысты шығындарды азайту жолдарын анықтауды
мақсат тұтып отыр. Ол үшін ешбір ғылыми негізі жоқ фитосанитарлық шаралар (5-тараудағы генетикалық
модификацияланған өнімдерге қатысты Америка Құрама Штаттарының Еуропалық комиссияға қарсы ісін
қараңыз) мен саудаға қойылатын негізсіз техникалық тосқауылдар, шекарадан өткеннен кейінгі басқа да
кедергілер, оның ішінде рұқсат пен лицензияға байланысты тосқауылдарды алып тастауды қажет етеді. Бұл
мақсаттарды жүзеге асыру үшін АҚШ пен ЕО нормаларының және олармен байланысты стандарттардың
(денсаулық сақтау, қауіпсіздік және қоршаған ортаны қорғау саласында) өзара сәйкестігін арттыруды да қа
-
жет етеді. Транс-Атланттық сауда және инвестиция серіктестігі нарыққа қолжетімдікті кеңейту, санитар-
лық және фитосанитарлық шараларды ғылым және халықаралық стандарттарға негіздеуді ұстана отырып,
саудада техникалық тосқауылдарды жою келісімімен қоса, ДСҰ принциптерін анықтау және бекіту үшін
еркін сауда келісімдеріндегі ортақ тәжірибені басшылыққа алады. Транс-Атланттық сауда және инвестиция
серіктестігі АҚШ-тың агенттіктері мен сауда қауымдастықтарына Еуропада сатылған өнімдерге сынақ жүр-
гізуге және оларды сертификаттауға рұқсат етуге кепілдік береді, сондай-ақ ЕО-ның АҚШ экспорттаушысы
мен өндірушілерінің жаһандық саудада қолданылатын халықаралық стандарттарды мойындауына септігін
216
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
тигізеді. Санитарлық және фитосанитарлық шараларға келер болсақ, ауылшаруашылық және азық-түлік
өнімдерін реттейтін нормалар отандық фермерлерді қолдау мақсатында саудаға астыртын кедергі келтірмес
үшін бейтарап және ғылыми негізделген болуға тиіс.
Қызмет көрсету саудасы
АҚШ – әлемдегі қызмет көрсету саласындағы ең ірі экспорттаушы. АҚШ-та қызмет көрсету саласына бес
жұмыс орнының төртеуі келеді. Қызмет көрсету саудасында ашық және жария ережелер арқылы кедергілерді
азайту АҚШ стартаптарына бұрын-соңды қолы жетпей жүрген тұтынушылар нарығын ашуға септігін тигізеді.
Қаржылық қызмет көрсету – Транс-Атланттық экономиканың маңызды құрамдас бөлігі. Транс-Атланттық сауда
және инвестиция серіктестігі қызметін сәтті жүргізсе, ЕО-ның қаржылық қызмет көрсету нарығына кеңінен
жол ашылады, сондай-ақ тұтынушыларға жоғары сапалы қаржылық қызметтердің берілуін қамтамасыз етеді
және жеткізушілердің арасында кең ауқымды таңдау жасауға мүмкіндік береді. Электрондық сауда және ақпа
-
раттық-коммуникациялық технология саласына тоқталсақ, Транс-Атланттық сауда және инвестиция серіктесті-
гі цифрлық өнімдерге баж салығын салу және электронды түрде берілген өнімдерді негізсіз алалау әрекеттеріне
тосқауыл болады. АҚШ-тың бөлшек саудамен айналысатындары мен қызмет көрсетушілеріне, кинематограф
-
тарына, музыканттары мен бағдарлама құрастырушыларына өз фильмдерін, музыкасын, видеоойындары мен
цифрлық өнімдерін ЕО-дағы 500 миллионнан астам тұтынушыға кедергісіз жеткізуге мүмкіндік береді.
Еркін сауда аймағын құруға қатысы жоқ, бірақ мемлекеттер арасында сауда және инвестициялық ынты
-
мақтастықты жақсартуға бағытталған келісімдердің басқа түрлерінің қатарына төменде берілген «Ынтымақ-
тастық туралы келісім» және «екіжақты инвестициялық шарттар» жатады.
Екіжақты инвестициялық шарттар
АҚШ-тың екіжақты инвестициялық шарттар бағдарламасы жеке инвестицияны қорғауға, серіктес елінде
нарыққа бағытталған саясатты дамытуға және АҚШ-тың экспортына қолдау көрсетуге көмектеседі. Екі
-
жақты инвестициялық шарттар бағдарламасының мақсаты: (1) шетелдердегі инвестордың құқығы қолда-
ныстағы келісімге (достық, сауда, кеме қатынасы туралы немесе еркін сауда келісімдері сияқты қазіргі кез-
дегі келісімдер) сай қорғалмаған кезде оның инвестициясын қорғау; (2) шетелдік жеке инвестицияға ашық,
транспаренттік, алаламау принципімен қарайтын, нарыққа бағытталған ішкі саясатты ынталандыру; (3) осы
мақсаттарға сай келетін халықаралық құқықтық стандарттардың дамуына қолдау жасау.
АҚШ-тың екіжақты инвестициялық шарттары америкалық инвесторларға алты негізгі артықшылық
береді. Біріншіден, АҚШ-тың екіжақты инвестициялық шарттарының талабы бойынша инвесторлар және
олардың «келісімде қарастырылған инвестицияларына» (екіжақты инвестициялық шартқа қол қойған мем
-
лекеттердің жеке тұлғалары немесе компаниясының басқа мемлекет аумағындағы инвестициялары) қабыл-
даушы мемлекет өз инвесторлары және кез келген үшінші мемлекеттің инвестициясына жасаған режиміндей
қолайлы режим қалыптастыруға тиіс (яғни инвестиция құйылған күннен бастап, басқару, жүзеге асыру не
-
месе кеңейту арқылы сол инвестиция аяқталған күнге дейін). Екіншіден, екіжақты инвестициялық шарт-
тар инвестицияны экспроприациялауға анық түрде шектеу қояды, ал экспроприация орын алған жағдайда
өтемақының тез, орынды және тиісті мөлшерде төленуін талап етеді. Үшіншіден, екіжақты инвестиция
-
лық шарттар инвестицияға қатысты қорлардың қабылдаушы мемлекеттен және қабылдаушы мемлекетке
уақтылы және нарықтағы айырбас бағамына сай айырбасталу мүмкіндігін береді. Төртіншіден, екіжақты
инвестициялық шарттар инвестиция құю, сатып алу, кеңейту, басқару, жүргізу немесе жүзеге асыру шарты
ретінде жергілікті компонент ережесі (шет мемлекетте тауар өндірген кезде қолданылатын материалдардың
белгілі бір үлесінің сол мемлекеттен болуын талап ету) немесе экспорт квотасы секілді эксплуатациялық
талаптарға шектеу қояды. Бесіншіден, екіжақты инвестициялық шарттар инвесторға компанияның жоғарғы
басшыларын азаматтығына қарамастан өз еркімен таңдау құқығын береді. Алтыншыдан, бұл шарт инвестор
-
ға қабылдаушы мемлекеттің үкіметіне қарсы инвестиция дауы бойынша халықаралық арбитражға жүгінуге
құқық береді. Инвестор немесе оның еншілес компаниясы қабылдаушы үкіметпен арада туған инвестиция
даулары бойынша мемлекеттік соттың баламасы ретінде арбитражға жүгіне алады.
АҚШ екіжақты инвестициялық шарттарға қатысты келіссөздерді көптеген мемлекеттер қолданып жүрген
үлгі-мәтінге сәйкес жүргізіп келеді. АҚШ қазіргі кезде бұл келісімді бірқатар мемлекетпен, атап айтқан
-
да, Аргентина, Бангладеш, Болгария, Чехия, Египет, Ямайка, Иордания, Балтық елдері (Эстония, Латвия,
Литва), Моңғолия, Панама, Польша, Румыния, Тунис, Түркия, Украина және Уругваймен жасатты. Екіжақты
инвестициялық шарттың моделі мен негізгі ережелерін Эстония мен АҚШ арасындағы екіжақты инвестиция
келісімінің мысалында көре аламыз.
217
Еркін сауда келісімдері 7-тарау
Эстония мен АҚШ арасындағы екіжақты инвестициялық шарт
Эстония мен АҚШ арасындағы екіжақты инвестициялық шарт күшіне 1997 жылғы 16 ақпанда енді. Бұл
шарт Эстония ЕО-ға мүшелікке қабылданбай тұрғанда жасалған еді. Кейінірек шартқа ЕО заңдарымен кол
-
лизияға түспеуі үшін тиісті түзетулер енгізілді. Бұл шарт халықаралық бизнестің бір түрі, яғни Тікелей ше-
телдік инвестицияларға (ТШИ) бағытталған. Келіссөзге АҚШ тарапынан қатысқандар Сауда, қаржы ми-
нистрліктері мен Шетелдік жеке инвестициялар корпорациялары көмегімен жасақталған АҚШ Сауда өкілді-
гі мен Мемлекеттік департаменттің біріккен басқармасының өкілдерінен құралды. Президент Клинтонның
АҚШ сенатына жазған хатында былай делінген:
Эстониямен жасалған екіжақты инвестициялық шарт АҚШ пен Балтық елдері арасында жасалған алғаш-
қы шарт болып отыр. Бұл шарт АҚШ-тың инвесторларын қорғайды, сондай-ақ Эстония Республикасы
АҚШ-тың жеке инвестицияларына қолайлы жағдай жасай отырып, жеке секторының дамуын күшейтуі арқы-
лы экономикасын дамытуына көмек болады. Бұл шарт АҚШ-тың халықаралық және ішкі инвестиция саяса-
тына толығымен сай келеді. Бұл шартта көрініс тапқан АҚШ саясатының ерекше принципі мынада: шет мем-
лекеттегі инвестиция және АҚШ-тағы шетелдік инвестицияға ұлттық режим таралуға тиіс. Осы келісімде
тараптар экспроприация және экспроприацияға қатысты өтемақыға арналған халықаралық құқық стандарты
туралы; инвестицияға байланысты қаражатты кедергісіз аудару туралы; инвестицияны жүзеге асыру талапта-
рына еркін болатыны туралы; әділетті, тең және ең қолайлы режим туралы; инвестордың қабылдаушы елдің
үкіметімен арасында туған инвестиция дауын халықаралық арбитражда шешу еркіндігі туралы келіскен.
Бұл шарттың мақсаты – америкалық инвестицияға ұлттық режим және ең қолайлы жағдай жасалған ел ре-
жимін жасауды талап ете отырып, Эстониядағы АҚШ инвестициясын қорғау. Инвестицияға қатысты жүзеге
асыру талаптарын қоюға немесе күшіне енгізуге рұқсат берілмеуі мүмкін. Экспроприация тек халықаралық
құқық стандарттарына сай; яғни экспроприация тек қоғам мүддесі үшін; алалауға жол бермеу арқылы; заңға
сәйкес; жедел, жеткілікті және тиімді өтемақыны төлеу арқылы орын алуы мүмкін. Инвестицияға қатысты
қаржы қорларын кедергісіз және еркін қолданыстағы валютада аударуға кепілдік беріледі.
Шартта инвестиция ұғымына кең түсініктеме берілген, сондай-ақ инвестицияның алуан түрлі болатыны
да мойындалған. Шарт тараптардың бірінің азаматтары немесе компанияларына тиесілі немесе олардың
тарапынан бақыланатын екінші тараптың территориясындағы инвестицияларды қамтиды. Инвестиция бір
немесе бірнеше еншілес компания, оның ішінде шетел территориясындағы бақыланатын компания арқылы
тікелей немесе жанама түрде жасалуы мүмкін. Компанияның иесіне дауыс беру құқығын беретін акцияла
-
рының 50%-нан артығын иемдену компанияны бақылауға мүмкіндік береді, бірақ одан азырақ үлесін иелену
де қабылдаушы үкіметке қарсы арбитражға талап-арыз беруге жеткілікті.
ІІ бапта инвестицияға қолданылатын режимге қатысты шарттың басты міндеттемелері берілген. Келісім
-
нің 1-параграфы инвестиция құю және одан кейінгі сатыда ең қолайлы жағдай жасалған ел режимін немесе
ұлттық режимді қалыптастыруға кепілдік береді. Тікелей шетелдік инвестиция жобаларын да, инвестиция
құйылғаннан кейін де азаматтық және алалау шаралары негізінде оларды тексеруге тыйым салынады.
2-параграф мемлекеттің осы шарттағы міндеттерінен алдап-арбау арқылы жалтарып кетпеуі үшін мемле
-
кет меншігіндегі немесе бақылауындағы кәсіпорындарды қолдануына жол бермеуіне кепілдік береді. Осын-
дай мақсатта әрбір мемлекет әкімшілік немесе басқа да себептерге байланысты экспроприациялау, лицензия
беру, коммерциялық транзакцияларды бекіту, квота, төлемдер және басқа да алымдарды жинау сияқты құзы
-
ретінің белгілі бір бөлігін мемлекеттік кәсіпорындарға табыстауды жөн көрсе де, өзінің келісімдегі міндет-
темелерін сақтауға тиіс.
3-параграфта инвестицияға «әділ және тең дәрежеде» қаралатынына кепілдік беріледі. Бұл параграфта
шетелдік инвестицияны өз бетімен немесе алалау шаралары арқылы басқару, пайдалану, жүзеге асыру, қол
-
дану, иемдену, алу, ауқымын кеңейту немесе сатып жіберуге тыйым салынады. Бұл параграфта халықаралық
әдет-ғұрып құқығының негізінде қалыптасқан минималды қарым-қатынас стандартын орнатуды талап етеді.
Ешбір мемлекет өндірілген тауарды экспорттау немесе жергілікті тауарды ғана сатып алу қажет деген ин
-
вестициялау шарттары сияқты қосымша талаптар қоя алмайды (контент немесе жүзеге асыру талаптары).
АҚШ-тың федералдық жүйесіне сәйкес, кей жағдайда, 50 штаттың әрқайсысының өз штатының азамат
-
тары мен компанияларына белгілеген режимі басқа штаттың азаматтары мен компанияларына арналған ре-
жимге қарағанда өзгешелеу болуы мүмкін. Бұл келісімде қарастырылғандай, мемлекеттерге қатысты ұлттық
режим міндеттемелері АҚШ аумағынан тыс резиденттер мен корпорацияларға берілетін қолайлы режимнен
нашар болмауға тиіс. Ең қолайлы жағдай жасалған ел режимі жасалған мемлекет міндеттемесі мемлекеттің
218
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
еркін сауда келісімдеріне немесе Кедендік одаққа мүше болуына байланысты, қандай да бір мемлекеттің
үшінші мемлекетке берген артықшылықтарына жүрмейді. екіжақты инвестициялық шарттағы еркін сауда
келісімдеріне қатысты ескерілмейтін жағдайлар ДСҰ келісіміндегі еркін сауда келісімдеріне қатысты еске
-
рілмейтін жағдайлармен парапар.
Келісімге ІІІ бап арқылы экспроприация және өтемақыға арналған халықаралық құқық стандарттары ен
-
гізіледі. Бұл құқықтар «экспроприация немесе мемлекет меншігіне алумен тең» мемлекеттің тікелей неме-
се жанама шараларына қолданылады, сондықтан да инвестицияға қатысты иемдену құқығын ресми түрде
айырмаса да, инвестициядан келетін пайдаға айтарлықтай шектеу қоюға әкелетін сырғымалы экспроприа
-
цияға (мемлекеттің реттеу шаралары немесе салық саясатындағы өзгерістер) да қолданылады. Өтемақы
экспроприациялық шара қабылданбастан бұрынғы экспроприацияланған инвестицияның әділ нарықтық ба
-
ғасына тең болуы және еш кешігусіз төленуге тиіс, сондай-ақ оның экспроприация жасалған күннен бастап
есептелетін коммерциялық тұрғыдан негізделген пайызы болуы қажет.
Мемлекеттер «инвестицияға қатысты қаражатты ел аумағына немесе аумағынан еркін, кешіктірмей
аударуға» келіседі. Ақша аударымдары аударылатын валютадағы «спот» транзакцияларына қатысты сол
аударымдар жүргізілген күнгі ағымдағы нарықтық айырбас бағамына сай «еркін қолданыстағы валютада»
жасалуға тиіс. Еркін қолданыстағы валюта – Халықаралық валюта қорының стандарты. Қазіргі кезде алты
еркін қолданыстағы валюта бар, олар – АҚШ доллары, Жапония иені, Еуропаның еуросы, Швейцарияның
франкі, Қытайдың юані және Ұлыбританияның фунт стерлингі.
Дау шешу туралы VІ бапта даудың тараптары дауды келіссөз және кеңес беру арқылы шешу қарастыры
-
лады, бұл үшінші тараптың қатысуымен жүретін міндетті емес шараларды қамтуы мүмкін. Егер келіссөздер
сәтсіз болса, инвестор айрықша және кері қайтарып алынбайтын таңдау жасайды: (1) келісімде көрсетілген
арбитраждардың біріне жүгіну; (2) дауды инвестор мен қабылдаушы мемлекеттің алдын ала белгілеген жол
-
мен шешуіне беру; (3) дауды қабылдаушы мемлекеттің жергілікті сотына немесе әкімшілік трибуналдарына
жолдау. Инвестор дауды шешімінің міндетті күші бар арбитражға, инвестор дауды міндетті арбитраж үшін
инвестициялық дауды шешуге арналған халықаралық орталыққа (егер қабылдаушы мемлекет орталықтың
мүшесі болса) немесе UNCITRAL-дың арбитраждық ережелерін қолданатын ad hoc (арнайы) арбитражға
жолдауға келісімін бере алады. Сондай-ақ бұл Инвестициялық дауды реттеу жөніндегі халықаралық орта
-
лыққа қатысы жоқ арбитраж шетелдік арбитраж шешімдерін мойындау және орындау туралы БҰҰ кон-
венциясына (Нью-Йорк конвенциясы) қатысушы мемлекеттің территориясында өтетінін қарастырады. Бұл
талап инвестордың арбитраждың шешімін орындату мүмкіндігін арттыра түседі.
АҚШ-тың екіжақты инвестициялық шарттары инвестиция үшін ұлттық режим және ең қолайлы жағдай
жасалған режимін белгілемейтін секторлық (өндірістік) ескерілмейтін жағдайларды да атап көрсеткен.
АҚШ-та мемлекеттік режимнен шығарылған ескерілмейтін жағдайлар деп мыналар белгіленген: әуе тасы
-
малы, теңіз бен жағалаудағы кеме тасымалы, банк ісі, сақтандыру, құнды қағаздар мен басқа да қаржы-
лық қызметтер, мемлекеттік субсидиялар, мемлекеттік сақтандыру мен мемлекеттік несие бағдарламалары,
энергетика және электр энергиясын өндіру, кеден брокері, радио және телевизиялық станциялардың хабар
тарату қызметі және оларға иелік ету, спутниктік байланыс компаниясының акцияларына иелік ету, телефон
байланысының қызметін көрсетуші компания, суасты кабельдерінің қызметі, жер мен табиғат ресурстарын
қолдану, мемлекет меншігіндегі пайдалы қазбаларды өндіру, сондай-ақ теңіз бен теңізге қатысты қызметтер.
Жылжымайтын мүлікке иелік ету, мемлекет меншігіндегі пайдалы қазбаларды өндіру, теңіз бен теңізге қа
-
тысты қызметтер, сондай-ақ АҚШ-тың мемлекеттік құнды қағаздарына қатысты алғашқы дилерлік қызмет-
тер ең қолайлы жағдай жасалған ел және ұлттық режимнен шығарылған. Бұл ескерілмейтін жағдайлардың
кейбірі екі тарап арасындағы өзара әрекеттестік талаптарымен байланысты. Өзара әрекеттестік нормала
-
рына сәйкес, АҚШ компаниялары үшін нарығына жол ашпаған мемлекетке АҚШ ұлттық режим немесе ең
қолайлы жағдай жасалған ел режимін белгілемейді. екіжақты инвестициялық шарттар туралы толығырақ
мағлұматты «Тікелей шетелдік инвестиция» деп аталатын 20-тараудан қарай аласыз.
Ынтымақтастық туралы келісімдер
Ынтымақтастық туралы келісімдер әртүрлі аталуы мүмкін. Соның ішінде әлдеқайда кеңірек тараған
екі атауы бар, олар – Сауда және инвестиция саласындағы ынтымақтастық туралы шекті келісім (TIFA) және
Сауда және инвестициялық ынтымақтастық туралы келісім (TIСA). Бұл келісімдердің қай-қайсысы да АҚШ
пен екінші тараптың арасындағы сауда мен инвестицияға қатысты мәселелердің принциптері мен страте
-
гиялық негізін бекітеді. Сондай-ақ Оңтүстік Африка Кеден одағымен сауда, инвестиция, даму саласындағы
219
Еркін сауда келісімдері 7-тарау
ынтымақтастығы туралы келісім (TIDCA), АҚШ-Исландия форумы деген басқа да атаулары бар; бұл келі-
сімдердің бәрі де сауда және инвестиция үшін мүмкіндіктерді кеңейту және ынтымақтастықты жақсарту
мақсатындағы ортақ мүддені білдіретін мәселелерді шешу үшін АҚШ және басқа да мемлекеттерге арналған
форум міндетін атқарады. Осы келісімдердің негізінде құрылған Сауда кеңесі сауда және инвестиция тура
-
лы көптеген мәселелер бойынша кеңес береді. Беретін кеңестері ынтымақтастық саласындағы мәселелерді,
оның ішінде нарыққа қолжетімдік, еңбек құқығы, қоршаған ортаны қорғау, зияткерлік меншік құқығын қор
-
ғау, ал егер келісім дамыған және даму деңгейі төмен мемлекеттер арасында жасалса, потенциалды нығайту
туралы тақырыпты да қамтиды. Сауда кеңесінің отырысы үкіметтің жоғарғы басшыларының жылына кемін
-
де бір рет кездесуі түрінде өтеді. 7.5-мысалды қараңыз: «Салыстырмалы құқық: ЕО мен Грузия арасындағы
серіктестік және ынтымақтастық туралы келісімнен үзінді келтірілген «Ынтымақтастық туралы келісімдер».
Аймақтың тұрақтылығы мен гүлденуі жолында осы ке-
лісімде аталған салаларда көршілес мемлекеттермен аймақ-
тық ынтымақтастыққа ҰМТЫЛА ОТЫРЫП;
Еуропа мен көршілес аймақтардағы ынтымақтастықтың
пайдасын және оның халықаралық жүйеге біртіндеп интег-
рациялануын ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП;
Тараптар Дүниежүзілік сауда ұйымының (ДСҰ) ереже-
леріне сай сауданы ырықтандыру ісіндегі айнымастықты
ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП, ТӨМЕНДЕГІДЕЙ КЕЛІСІМГЕ КЕЛДІ:
2-бап: «Біріккен Ұлттар Ұйымының жарғысында, Хель-
синки қорытынды актісінде, Жаңа Еуропаға ар-
налған Париж хартиясында, сондай-ақ нарықтық
экономиканың принциптерінде анықталған де-
мократияны, халықаралық құқық принциптерін
және адам құқықтарын құрметтеу».
9-бап: Тараптар бір-біріне импорт және экспортқа са-
лынатын кеден бажы мен алымдар, оның ішінде
осындай алым-салықтарды жинаудың әдістеріне
қатысты кедендік тазалау, тасымал, кеден қой-
малары мен жүкті ауыстырып тиеуге қатысты
ережелер; импортталған тауарға салынатын тіке-
лей және жанама салықтар мен мемлекеттің ішкі
алымдары; төлем жасау әдістері мен сол төлем-
дерді аудару; тауарды ішкі нарықта сату, сатып
алу, тасымалдау, жеткізу, және қолдануға қатысты
ережелер сияқты барлық салаларда неғұрлым қо-
лайлы жағдай қалыптастыруға тиіс.
42-бап: Осы бапқа сәйкес Грузия Еуропа қауымдастығын-
да қалыптасқандай, қорғау деңгейін қамтамасыз
ету мақсатында зияткерлік, индустриялық және
коммерциялық меншікті қорғау шараларын же-
тілдіреді, сондай-ақ осындай құқықтардың сақта-
луын қамтамасыз ететін нәтижелі шараларды да
күшейте береді.
57-бап: Ынтымақтастық қоршаған ортаның жай-күйінің
нашарлауымен күреске, атап айтқанда: қоршаған
ортаның ластану деңгейін бақылау мен бағалауға;
қоршаған ортаның жағдайы жөніндегі ақпараттар-
ды жинау жүйесі; жергілікті, аймақтық, трансше-
каралық деңгейде ауа мен судың ластануына қар-
сы күреске; өндіріс кәсіпорындарының қауіпсізді-
гін қамтамасыз етуге; химиялық заттарды жіктеу
және олармен қауіпсіз жұмыс істеуге; жаһандық
климаттың өзгеруімен күреске бағытталады.
66-бап: Тараптар тұтынушыларды қорғау жүйелері ара-
сындағы үндестікке жетуі үшін тығыз ынтымақ-
тастық орнатады. Ынтымақтастық тұтынушыға
берілетін, әсіресе өнім мен қызметтің бағасы мен
сипаты туралы ақпаратты жетілдіре түсуін және
тұтынушы құқығын қорғау саласындағы саясат-
тың үйлесімдігін қамтиды.
89-бап: Тараптар өздерінің шектеулі өкілеті мен құзыреті-
нің шеңберінде коммерциялық және ынтымақтас-
тық мәмілелерінен туындайтын даулардың арбит-
раждың шешімдерін және шетелдік арбитраждың
шешімдерін тану мен орындау туралы конвенция-
ға (Нью-Йорк конвенциясы) қол қойған кез келген
елдің немесе орталықтың арбитраждық шешімде-
рін тануды ынталандырады.
7.5-мысал. Салыстырмалы құқық: Ынтымақтастық туралы келісімдер
ЕО мен Грузия арасындағы Ынтымақтастық пен серіктестік туралы келісім [Таңдамалы принциптер]
АҚШ-тың ынтымақтастық туралы стандарт келісімі төрт бетке жуық. Мысалға, 2006 жылғы АҚШ пен
Вьетнам арасындағы Инвестиция саласындағы ынтымақтастық туралы шекті келісім бар-жоғы жеті баптан
тұрады. Екінші бабы – ең маңыздысы, өйткені онда бұрын жауласып келген мемлекеттер арасындағы тұрақ
-
ты диалогті кеңейту жөніндегі бірлескен комитет (кеңес) құру туралы «Тараптар АҚШ-тың Сауда өкілдігі
және Вьетнамның Сауда министрлігінің жетекшілігімен бірлескен АҚШ-Вьетнам Сауда және инвестиция
жөніндегі кеңесін құрады» деген. Ол кеңеске төмендегідей міндеттемелер жүктелген: екі ел арасындағы
сауда мен инвестицияны бақылап отыру; сауда жолындағы кедергілерді анықтау және оларды жою; кеңеске
тараптардың бірі жолдаған мәселені талқылау және бизнес қауымдастығынан кеңес алу. Келісімге тіркелген
қосымшада кеңестің талқылайтын мәселелер тізімінде төмендегілер қарастырылған: зияткерлік меншік құ
-
қығын қорғау; халықаралық деңгейде мойындалған еңбек құқығы; саудадағы техникалық тосқауылдар; және
потенциалды нығайту. Келіссөздер барысындағы Ынтымақтастық туралы келісімнің басқа да мысалдары
төменде талқыланады.
Австралия мен Үндістан арасындағы жан-жақты экономикалық ынтымақтастық туралы келісім – онда
-
ған жылдарға созылған келіссөздердің жемісі. Екі ел де тарифтік тосқауылдарды және тауар саудасындағы
220
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
«шекарадан өткеннен кейінгі» шектеулерді азайту арқылы тауар саудасының ауқымын кеңейтетін, сондай-
ақ австралиялық қызмет көрсетушілерге кедергі болып келген тарифтік тосқауылдарды азайту және рет
-
теу саласында ашықтық пен жариялықты арттыру жолы мен қызмет саудасының өсуіне ықпал ететін жан-
жақты келісім жасауды мақсат етеді. Азия-Тынық мұхит экономикалық ынтымақтастық жөніндегі
келіссөздерге қатысушы елдер қатарына Тынық мұхит жағалауындағы елдер жатады: Австралия, Бруней,
Канада, Чили, Қытай, Гонконг, Индонезия, Жапония, Корея, Малайзия, Мексика, Жаңа Зеландия, Папуа-Жаңа
Гвинея, Перу, Филиппин, Ресей, Сингапур, Тайвань, Тайланд және Вьетнам. Бұл келісімнің мақсаты – осы
мүше елдер арасындағы ортақ сауда мәселелеріне қатысты келіссөздерді кеңейту. Азия-Тынық мұхит эконо
-
микалық ынтымақтастығының экономикасы әлемдегі сауданың 44%-ын, әлемдік ЖІӨ-нің 54%-ын құрайды.
2010 жылы Азия-Тынық мұхит экономикалық ынтымақтастығына мүше елдер АҚШ-тың ең ірі тоғыз экс-
порт нарығының қатарынан табылып, АҚШ экспортының 60%-ын құраған.
Түйін
● Жоғарыда аталған Ынтымақтастық туралы келісім ЕО-ға мүшелікке кіруге қойылатын талаптарды, атап айтқанда, «де-
мократияны, халықаралық құқық принциптері мен адам құқықтарын құрметтеуді» қайтадан тізіп көрсетеді.
● Бұл келісім бұрынғы Кеңес Одағы ықпалының аясынан шыға бастаған және ЕО-ның ықтимал мүшесі ретінде қарасты-
рылатын ел ретіндегі Грузияны басты халықаралық конвенциялар мен принциптерді сақтауға шақырады. Біріккен Ұлт-
тар Ұйымы жарғысының, Шетелдік арбитраждың шешімдерін тану және орындау туралы Нью-Йорк конвенциясының
маңызын атап көрсетеді (4-тарауды қараңыз: «Халықаралық коммерциялық дауды шешу»)
● Сауда саласына келсек, бұл келісім ЕО мен Грузияға ең қолайлы жағдай жасалған ел принципін қолдануды, ДСҰ ереже-
лерін орындауды міндеттейді және Грузия өзінің зияткерлік меншік құқығын, қоршаған ортаны қорғау ережелерін және
тұтынушы құқықтарын қорғау туралы заңдарын халықаралық (еуропалық) стандарттарға сәйкестендіруін ынталандырады.
Еркін сауда аймақтары
Еркін сауда аймақтары әлемнің қай түкпірінде де бар. Осы бөлімде сол аймақтардың мақсаттары мен
артықшылықтары АҚШ-тағы сыртқы сауда аймақтарының тұрғысынан қаралады. Еркін сауда аймақта
-
ры – АҚШ-тың Кеден және шекаралық бақылау қызметіне бағынатын қауіпсіз аймақтар. Еркін сауда
аймақтары АҚШ-тың мемлекеттік шекарасының ішінде, яғни территориясында орналасқан, дегенмен әдетте
тауарларды импорттау үшін АҚШ-тың шекарасынан тыс аумақ ретінде қарастырылады. Шекара бекеттерін
-
де немесе оған жақын орналасқан сыртқы сауда аймақтары – халықаралық деңгейде еркін сауда аймақтары
деген атпен белгілі аймақтардың америкалық нұсқасы.
Мұндай нысанды құру құқығын 1934 жылғы «Сыртқы сауда аймағы туралы» заңға сәйкес, Сыртқы сау
-
да аймағы жөніндегі кеңес береді. «Сыртқы сауда аймағы туралы» заң екі түрлі нормаға, яғни Еркін сауда
аймағы және Кеден және шекаралық басқару қызметінің нормаларына сай реттеледі. Шетелдік және отан
-
дық тауарлар еркін сауда аймақтарына қоймада сақтау, жинау, құрастыру, жасау және қайта өндеу сияқты
операциялар үшін жіберіледі. Еркін сауда аймақтары АҚШ-тың, сондай-ақ өздерінің орналасқан мемлекет
-
тері мен қауымдастықтарының заңдары мен нормаларына бағынады.
Еркін сауда аймағының тәртібіне сәйкес, тауарлар ішкі тұтыну мақсатында еркін сауда аймақтарынан
шықпайынша, шетелдік тауарға Кеден және шекаралық бақылау қызметінің елге кіруге қатысты ресми про
-
цедуралары жүрмейді және баж салығы талап етілмейді. Ал тауарлар ішкі тұтыну мақсатында еркін сауда
аймақтарынан шығарылған кезде импорттаушының алдында екі таңдау болады: баж салығын еркін сауда ай
-
мағына енгізілген алғашқы шетелдік материалдарға қойылатын мөлшерлемеге сай төлеу немесе дайын өнім-
ге қойылатын (еркін сауда аймақтарында шығарылған) мөлшерлемеде төлеу. Экспорттау үшін еркін сауда ай-
мағына енгізілген отандық өнімдер акциз салығы мен баж салығын қайтару мақсатында аймаққа енгізілген
кезде экспортталатын тауар ретінде есептелуі мүмкін. Баж салығын қайтару бұрын төленген баж салығы мен
алымдардың кері берілуін білдіреді. Мысалы, АҚШ-тың бір компаниясы материал мен бөлшектерді импорт
-
тайды да, ол үшін баж мөлшерлемесін төлейді, кейін сол импортталған тауардан жаңа бір тауар жасап шыға-
рады да, әлгі тауарды әрі қарай экспорттау мақсатында еркін сауда аймағына алып кіреді. Тауарын еркін сауда
аймағына алып кірген сәтте компания бұрынғы төлеген тарифін қайтаруды сұрай алады. Сондай-ақ NAFTA-
ға қатысты төмендегідей төлемді кейінге қалдыру бағдарламалары бар: еркін сауда аймақтары, кепілдік
міндеттемелері бойынша уақытша импорттау, кедендік қоймалар, макиладоралар (Мексика мен АҚШ шека
-
расының бойында салынған құрастыру зауыттары), кеден аумағының ішінде тауарларды өңдеу бағдарлама-
сы. NAFTA келісімі кейінірек басқа бір NAFTA еліне экспортталатын тауардың импортына қатысты төлемді
221
Еркін сауда келісімдері 7-тарау
кейінге қалдыруға арналған жаңа әдісті қарастырады. Тауарлар экспортталғанда олар ішкі тұтыну мақсатын-
да еркін аймақтан шығарылғанмен бірдей қарастырылады, сондықтан да оларға кедендік баж салығы салы-
нады. Кеден басшылығы осындай баж салығының көлемін тауар экспортталатын NAFTA мемлекетінің баж
мөлшерлемесінен аспайтындай көлемге дейін азайта алады немесе төлеуден мүлде босата алады. Мұндай
азайту мен төлемнен мүлде босату экспорттаушы баж салығын тауар экспортталатын NAFTA мемлекетіне тө
-
легені туралы дәлелді тіркеп, өтініш жазған кезде ғана жасалады. Өтініш беруші дәйекке құрылған дәлелдерін
60 күннің ішінде беруге тиіс, әйтпесе экспорттаушы елдің кеден басқармасы баж салығын алатын болады.
Егер де талап-арыз беруші қанағаттандырарлық дәлел келтіре алса, дәлелдер әрбір NAFTA елінің заңдары
мен нормаларына сәйкес уақытында берілсе, баж салықтары рұқсат етілген мөлшерде қайтарылуы мүмкін.
Еркін сауда аймағындағы операциялар жалпыға ортақ, жарияланған тарифтік мөлшерлемелерге сай жүр
-
гізіледі. Әдеттегі жалпы мақсаттағы еркін сауда аймағында қолданушыларға түрлі көлік түрлеріне қолже-
тімділікті қамтамасыз ететін, тауарды сақтау және таратуға қолайлы жалға берілетін қойма түріндегі ғима-
раттар болады. Сыртқы сауда аймақтарында қолданушыларға нысандарын салуға мүмкіндік беретін жер
телімдері бар индустриялық парк орналасады.
Сыртқы сауда аймағын пайдаланудың артықшылықтары
Сыртқы сауда аймағына қатысты екі негізгі сұрақ мынадай: бұл аймаққа қандай тауар түрлері енгізіледі
және сыртқы сауда аймағында не жасауға болады? Бірінші сұрақтың жауабы, заңмен немесе айрықша жағ
-
дайлар бойынша тыйым салынбаған кез келген шетелдік және отандық тауар, ол тауарға баж салығы салынса
да, салынбаса да сыртқы сауда аймағына еркін кіре алады. Сыртқы сауда аймақтары Кеден және шекаралық
бақылау қызметінің территориясынан тыс жерде орналасқандықтан, квотасы толтырылған немесе квотасы
кіру кезінде тағайындалатын тауар квота ашылғанға дейін немесе алынып тасталғанға дейін бұл аймаққа
орналастырылады. Сондай-ақ кейбір тоқыма өнімдерін есепке алмағанда, аймақта бірқатар өнімдерді квота
талап етпейтіндей етіп қайта өңдеуге, жинақтауға, жасауға болады.
Импорт квотасы. Квотаның екі түрі бар: (1) «физикалық» немесе «абсолютті квота» және (2) «тарифтік мөлшерлеме квота-
сы». Квотаның бірінші түрі белгілі бір кезеңде мемлекетке кіруі мүмкін нақты тауар түрінің санын шектейді. Ал екінші квота
бойынша белгілі бір кезеңде импортталған тауарлардың белгілі бір санына төмендетілген тарифпен рұқсат беріледі, бірақ
сол мерзімде енгізілген тауарлар квотадан асып кетсе, оларға жоғары тарифтік мөлшерлемелер бекітіледі.
Ал екінші мәселеге келсек, сыртқы сауда аймағында шетелдік тауардың бөлшек саудасын жүргізуге бол-
майды. Бірақ шетелдік және отандық тауарды осы аймақта сақтауға, тексеруге, іріктеуге және көрмеге қоюға
болады. Аймаққа кірген тауар үшін салынатын баж бен алымның көлемі аймақта тауарға қатысты жүргізі
-
летін жұмыстың барысында өзгеруі де мүмкін. Демек, сыртқы сауда аймағына тауарды Кеден және шека-
ралық бақылау қызметінің территориясында тұтыну үшін кіргізгісі келгендер (тауарларды импорттау үшін
кіргізгісі келгендер) не аймаққа келген шетелдік материалға белгіленетін баж мөлшерлемесін төлейді, не
аймақтан шығатын дайын өнімге белгіленетін баж мөлшерлемесін төлейді, ал енді бұлардың қайсысы тиімді
екенін өзі таңдайды. Кеден және шекаралық бақылау қызметінің бажы мен федералдық акциз салығы тауар
бұл аймақтан елге сатуға шығарылатын кезде төленеді. Сыртқы сауда аймағынан тауарды басқа мемлекетке
ешбір баж және акциз салығын төлемей-ақ экспорттауға болады. Тауарға баж салынсын немесе салынбасын,
ол сыртқы сауда аймағында қалаған мерзіміне дейін қала береді. Кеден және шекаралық бақылау қызметінің
қауіпсіздік талаптары тауардың ұрланбауын қамтамасыз ете алады.
Кеден және шекаралық бақылау қызметінің рөлі
Кеден және шекаралық бақылау қызметі тауарды еркін сауда аймағынан және аймағына тасымалдау, сон-
дай-ақ салық жинауға жауапты. Кеден және шекаралық бақылау қызметі бас штабының жанындағы Норма-
лар мен ережелер жөніндегі басқарма қолданыстағы заңдарға, Кеден және шекаралық бақылау қызметінің
ережелеріне, процедураларына құқықтық түсіндірме бере алады.
Аймақ орналасқан Кеден және шекаралық бақылау қызметі портының директоры сыртқы сауда аймағы
басқармасының жергілікті өкілі ретінде аймақтың қызметіне бақылау жүргізуге жауапты. Директор тауар
-
дың аймаққа кіруін, аймақта тауардың өңделуі мен пайдалануын және аймақтан шығарылуын қадағалайды.
Сонымен қатар «Сыртқы сауда аймағы туралы» заңға сәйкес, Кеден және шекаралық бақылау қызметінің
сыртқы сауда аймағына қатысты қабылдаған барлық заңдарының мүлтіксіз сақталуын қамтамасыз етеді.
222
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Артықшылық берілетін шетелдік және отандық статус
Тарифтік жіктеменің өзгеруіне алып келетін өндіру немесе өңдеу жүргізілместен бұрын, импорттаушы
порт директорына импортталған тауарға артықшылығы бар шетелдік статус беруін сұрап, өтініш бере
алады. Тауар жіктеліп, бағаланған соң, өтініш берілген күнге сай салық пен баж белгіленеді. Осындай тауар
бұл аймақтан АҚШ-та тұтыну үшін шығарылатын кезде салынатын баж бен салық тауардың бастапқы кү
-
йінде болсын, өндіріс немесе өңдеуден өткеннен кейінгі күйінде болсын, артықшылығы бар шетелдік статус
берілгенде бекітілетін мөлшерлемеге сай алынады. Мұнысы импорттаушы келешекте тарифтік мөлшерлеме
өсіп кете ме деп қауіптенбеуі үшін тиімді.
Порт директорына өтініш беру арқылы мақұлданатын отандық статус мынадай тауарларға беріледі:
(1) АҚШ-та өсірілген, шығарылған және өндірілген, сондай-ақ салынған жағдайда барлық ішкі салықтары
төленген тауарлар; (2) барлық ішкі салықтары төленген, бұрын импортталған тауарлар; (3) бұрын баж төле
-
мей-ақ кіргізілген тауарлар. Егер отандық тауарлар басқа статусы бар тауарлармен араласып кетпесе, олар
еркін сауда аймағына Кеден және шекаралық бақылау қызметінің рұқсатынсыз енгізіліп-шығарылады.
Тарау түйіні
1. Еркін сауда келісімдері – Дүниежүзілік сауда ұйымының ең қолайлы жағдай жасалған ел режимі және
ұлттық режиміне (Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісімнің XXIV бабы) жатпайтын келісімдер. Бұл
келісімдер екі немесе одан да көп мемлекеттер арасында бір-біріне ДСҰ-ның қалыпты мөлшерлемесінен
төменірек тарифтік мөлшерлемелер белгілеу үшін жасалады.
2. Екіжақты инвестициялық шарттар – екі ел арасындағы компанияларға, екі ел азаматтарына, бір-бірінің
елінде бизнес жүргізетін инвесторларға кепілдік беретін міндетті күші бар шарт. Ол ең алдымен шетел
-
дік инвестицияны экспроприациядан, соның ішінде сырғымалы экспроприациядан қорғайды, сондай-ақ
жеке компанияға қабылдаушы мемлекетке қарсы арызданып, халықаралық арбитражға жүгінуіне мүмкін
-
дік береді.
3. Еркін немесе сыртқы сауда аймақтары – елдегі «тарифтер мен импорттық алымдарды белгілеу мен алу»
мақсатында арнайы жасақталған, мемлекет аумағынан тыс аймақтар. Тауарлар еркін сауда аймағында
қосымша өңделіп, кейін елге импортталады немесе басқа елге қайта экспортталады.
4. Өндіруші мемлекет ережелері – Еркін сауда келісімінің негізгі құрамдас бөлігі. Бұл ереже қай тауар «ай
-
мақтық тауар» болып танылатынын, Еркін сауда аймағында берілетін жеңілдікке ие бола алатынын анық-
тайды. Егер де тауар NAFTA елінде шығарылған (өсірілген немесе өндірілген), немесе NAFTA елінде
«елеулі трансформациядан» өткен басқа мемлекеттің материалдарынан жасалса және/немесе жергілікті
компоненттердің үлесіне қатысты талаптарға сай келсе (өнім құнының қандай да бір пайыздық үлесі
NAFTA еліне немесе елдеріне тиесілі болуы керек), онда олар NAFTA өнімдері немесе аймақтық тауарлар
ретінде есептеледі.
5. NAFTA-ның дау шешу процесі мемлекеттік мекемелер (тергеу орындары) тауардың «әдеттегі құнынан»,
не нарықтағы бағасынан төмен болатын демпингке себеп болатын немесе экспорттаушы елден алынған
мемлекеттік заңсыз субсидиялардан пайда тапқан жағдайдағы тауар импортын тексеруге шешім қабыл
-
даған кезде басталады. Сондай-ақ мемлекеттік органдар тергеуді жеке тұлғалардың арыздары негізінде
де бастай алады. Мемлекеттік органдардың антидемпингтік немесе өтемақылық баж салығын салуға қа
-
тысты «түпкілікті ұйғарымының» үстінен екiжақты шолу тобына шағымдануға болады. Топтың кейбір
шешімдеріне (топтың немесе топ мүшесінің өрескел әрекеті үшін) қарсы Төтенше мәселелер жөніндегі
комитетке шағымдана аласыз.
6. Тауардың демпингтелгенін дәлелдеу үшін талап-арыз беруші және тергеу органы тауарға өнімдердің на
-
рықтағы бағасынан төмен баға қойылғанын және олардың сатылымы отандық өндірушілерге материал-
дық зиян келтіргенін, зиян келтіруде екенін және зиян келтіруге алып келе жатқанын дәлелдеуге тиіс.
7. Орталық Америка-Доминикан Республикасының еркін сауда келісімі (CAFTA-DR FTA) және Транс-
Тынық мұхит серіктестігі (TPP) сияқты дамудың әртүрлі сатысындағы мемлекеттердің арасында жасал-
ған еркін сауда келісімдері сәтті болуы үшін қорғау және бастапқы күйіне келтіру ережесін қамтуға тиіс,
сондай-ақ еркін сауда келісімдерінің міндеттерін орындауы үшін даму деңгейі төмен мемлекеттерге кө
-
мектесу мақсатында потенциалды нығайту міндеттемелерін келісімге енгізуі керек.
8. Еркін сауда аймақтары экспорттаушы немесе импорттаушы компаниялардың тарифтерді төлемеу немесе
олардың төлемін кейінге қалдыру, бұрын төленген баж салығын қайтарып алу, тауарларды сақтау немесе
өңдеу үшін аса пайдалы.
223
Еркін сауда келісімдері 7-тарау
Негізгі терминдер
Антидемпинг баж салықтары – Anti-Dumping Duties
Азия-Тынық мұхит экономикалық
ынтымақтастығы – Asia-Pacic Economic
Cooperation (APEC)
Беларусь-ЕО Серіктестік және ынтымақтастық
келісімі – Belarus–EU Partnership and Cooperation
Agreement
Екіжақты инвестициялық шарттар – Bilateral
Investment Treaties (BITs)
Екіжақты шолу тобы – Binational Review Panels
Потенциалды нығайту – Capacity Building
Орталық Америка – Доминикан Республикасы
еркін сауда келісімі – Central America–Dominican
Republic FTA (CAFTA-DR)
Шеврон доктринасы – Chevron Doctrine
Шартты құрама құн – Constructed-Value Basis
Ынтымақтастық келісімі – Cooperation Agreement
Өтемақылық баж салығы – Countervailing Duties
Халықаралық сауда соты (АҚШ) – Court of
International Trade (U.S.)
Кеден және шекаралық бақылау қызметі –
Customs and Border Protection (CBP (U. S.))
Отандық статус – Domestic Status
Қайтарылатын (тарифтер) – Drawback (Taris)
Баж төлемдерінің мерзімін кейінге қалдыру
(тарифтер) – Duty Deferral (Taris)
Эстония-АҚШ екіжақты инвестициялық
шарты – Estonia–U.S. Bilateral Investment Treaty
Экспроприация – Expropriation
Төтенше мәселелер жөніндегі комитет –
Extraordinary Challenge Committee (ECC)
Түпкілікті ұйғарым – Final Determination
Сыртқы сауда аймағының басқармасы –
Foreign-Trade Zones Board
Еркін немесе сыртқы сауда аймағы – Free or
Foreign Trade Zone (FTZ)
Еркін сауда келісімдері – Free Trade Agreements
(FTAs)
Кумулятивті әсер – Cumulative Eect
Мемлекеттік сатып алу – Government Procurement
Заңсыз мемлекеттік субсидиялар – Illegal
Government Subsidies
Халықаралық сауда басқармасы – International
Trade Administration (ITA)
Халықаралық сауда комиссиясы – International
Trade Commission (ITC)
Тергеу органы – Investigating Authority
Корея-АҚШ еркін сауда келісімі – Korea–U.S.
Free Trade Agreement (KORUS FTA)
Материалдық залал – Material Injury
NAFTA еркін сауда комиссиясы – NAFTA Free-
Trade Commission
NAFTA хатшылығы – NAFTA Secretariat
Тарифтік емес тосқауылдар – Nontari Barriers
(NTBs)
Әдеттегі құны – Normal Value
Солтүстік Америка еркін сауда келісімі – North
American Free Trade Agreement (NAFTA)
Орындау талаптары – Performance Requirements
Тексеріс кезеңі – Period of Investigation (POI)
Демпингті алдын ала анықтау – Preliminary
Determination of Dumping
Артықшылық берілген шетелдік статус –
Privileged Foreign Status
Мемлекеттік сатып алу – Public Procurement
Квота – Quota
Өзара ынтымақтастық, аймақтық немесе
талапқа сай келетін тауардың талаптары –
Reciprocity, Requirement of Regional or Qualied
Goods
Өндіруші мемлекет ережелері – Rules of Origin
(ROO)
Қорғау ережелері – Safeguard Provisions
Санитарлық және фитосанитарлық шаралар –
Sanitary and Phytosanitary Measures (SPS)
Ғылыми кеңес – Scientic Review Boards
Салалық ескерілмейтін жағдайлар – Sectoral
Exceptions
Бастапқы күйіне келтіру ережесі – Snapback
Provision
Арнайы импорт шаралары туралы заң
(Канада) – Special Import Measures Act (SIMA)
(Canada)
Елеулі трансформация – Substantial Transformation
1930 жылғы тарифтік заң – Tari Act of 1930
Кәсіподақтар кеңесі – Trade Councils
Транс-Атланттық сауда және инвестиция
серіктестігі – Transatlantic Trade and Investment
Partnership (T-TIP)
Транс-Тынық мұхит серіктестігі – Trans-Pacic
Partnership (TPP)
Үшдеңгейлі трансформация – Triple
Transformation
АҚШ сауда өкілдігі – U.S. Trade Representative
(USTR)
224
IІ БӨЛІМ Сауданы реттеу
Пысықтау сұрақтары
1. Еркін сауда келісімдері мен екіжақты инвестициялық
шарттардың қандай айырмашылығы бар?
2. Еркін сауда аймақтары дегеніміз не және олардың өн-
дірушілер немесе жеткізушілер, сондай-ақ қабылдау-
шы мемлекет үшін қандай пайдасы бар?
3. NAFTA мен Еуропалық одақтың ортақ нарығының
өзгешелігі неде? «Еуропалық одақ» атты 8-тарауды
қараңыз.
4. Оң жақ бағандағы элементтерді сол жақ бағандағы
нұсқалармен сәйкестендіріңіз (жауабы беттің төмен-
гі жағында):
i Өндіруші мемлекет
ережелері
ii Аймақтық тауарлар
iii Сыртқы сауда аймағы
iv Инвестициялық дауды
шешу жөніндегі халық-
аралық орталық
v Сырғымалы
экспроприация
vi Саудадағы техникалық
тосқауылдар
vii Экспорттық бақылауды
жіктеу
viii NAFTA даулары
ix Корея-АҚШ Еркін сауда
келісімі
x Тікелей шетелдік
инвестициялар
а) Қабылдаушы елдің
заңдары
ә) 100 000 долларлық
мемлекеттік сатып алу
б) Экспорттық бақылаудың
жіктеу нөмірі
в) Екіжақты шолу тобы
г) Екіжақты
инвестициялық шарттар
ғ) Елеулі трансформация
д) Инвестор-мемлекет
арбитраждық
ассоциациясы
е) Кеден және шекаралық
бақылау қызметі
ж) «Шекарадан өткеннен
кейінгі» тосқауылдар
з) Еркін сауда келісімдеріне
тарап елдерден келген
тауарлар
5. Әлемде Еркін сауда келісімдері аясында белгіленген
жеңілдікті тарифтік мөлшерлемелерден бөлек, та-
рифтік артықшылықтардың бірыңғай жүйесі, Кариб
бассейні елдерінің бастамасы, Анд елдерінің сауда
жеңілдіктері туралы заңы және Африкадағы эконо-
микалық өсім мен мүмкіндіктерді арттыру туралы
заң сияқты құралдардың көмегімен даму деңгейі тө-
мен елдерге арналған бірқатар жеңілдікті тарифтік
мөлшерлемелер бар. Осындай төменгі тарифтік мөл-
шерлемелер қай елдерге, қандай тауарларға беріле-
тін және ұсынылатын ең төменгі тарифті анықтаңыз.
АҚШ Сауда өкілдігі басқармасына қатысты мәлімет-
ті USTR.gov сайтынан, ал нақтырақ мәліметті тө-
мендегі сілтемеден https://help.cbp.gov/app/answers/
detail/a_id/586/kw/trade қараңыз.
6. Төмендегі келісілген тарифтік кестенің (HTS) жіктеу
нөмірімен байланысты өнімдерге қараңыз да, жоғары-
дағы 5-тапсырмада берілген сұрақтарға жауап беріңіз:
0902.10.10 (HTS-тің 9-бөліміндегі «хош иісті шай»
және 4101.90.40 (HTS-тің 41-бөліміндегі «өңделмеген
тері, иленген тері») Келісілген тарифтік кестені http://
www.usitc.gov/tata/hts/bychapter/index.htm сілтемесі-
нен табуға болады. Ескерту: «Баж мөлшерлемелері»
атауында үш баған бар; «Жалпы» деген бірінші баған-
да Дүниежүзілік сауда ұйымының мөлшерлемесі, «Ар-
найы» деген 2-бағанда жеңілдікті тарифтер (Дүние-
жүзілік сауда ұйымы мөлшерлемесінен төмен), ал «2»
деп белгіленген 3-бағанда Дүниежүзілік сауда ұйы-
мына қатысы жоқ мөлшерлемелер берілген (ұйымға
мүше емес мемлекеттерге салынады).
Интернет-жаттығулар
1. Саудадағы техникалық тосқауылдар туралы қосым-
ша ақпарат алу үшін www.ustr.gov/trade-agreements/
wto-multilateral-aairs/wto-issues/technical-barriers-
trade сайтын қараңыз.
2. Санитарлық және фитосанитарлық шаралар туралы
қосымша ақпарат алу үшін https://www.wto.org/english/
res_e/booksp_e/agrmntseries4_ sps_e.pdf қараңыз.
3. NAFTA жеке компанияларға тауар демпингіне қа-
тысты шағымдануға және NAFTA-ның тәртібімен
тергеу жүргізуді талап етуге құқық береді. Тергеуді
бастау үшін шағым берудің талаптары мен тергеу
жүргізу үшін қажет дәлелдемелерді қарау үшін мына
сайттардың біріне шолу жасаңыз: http://www.cbsa-
asfc.gc.ca/sima-lmsi/complaint-plainte-eng.html (Кана-
да); http://ia.ita.doc.gov/admanual/index.html (АҚШ)
және http://ia.ita.doc.gov/ling/index.html (Мексика).
4. Қызмет көрсету саудасы үшін https://ustr.gov/issue-
areas/services-investment/services қараңыз.
5. АҚШ компаниялары Еркін сауда келісімдері бойын-
ша серіктес елдерге экспорттық тарифтерді қалай
анықтайды? Өнімді таңдап, АҚШ-тың өнімін елге
экспорттаған кезде, еркін сауда аймағы серіктестері
салатын тариф немесе шекаралық салықты анықтау
үшін тауарды таңдап, export.gov веб-сайтында «FTA
Tari Tool» пайдаланыңыз. Сіз осы өнімнің тарифтік
мөлшерлемесін көре аласыз, сондай-ақ болашақта
тарифтік мөлшерлемелердің қай деңгейге дейін өсе-
тінін немесе толықтай алынып тасталатынын біле
аласыз. http://export.gov/FTA/ ftataritool/index.asp
сілтемесін қараңыз.
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
NAFTA хатшылығы: http://www.nafta-sec-alena.org (ережелер, шешімдер, есептер).
NAFTA ресурстары: http://lanic.utexas.edu/la/mexico/nafta.
Еуропа – Еуропалық одақ: http://europa.eu.
[4-сұраққа жауап: i (ғ), ii (з), iii (е), iv (д), v (а), vi (ж), vii (б), viii (в), ix (ә), x (г).]
Сілтемелер
1. Hong-Sik Chung, «Government Procurement in the United States–Korea Free Trade Agreement: Great Opportunities for Both Sides?»
34 Northwestern Journal of International Law & Business 299 (2014).
III бөлім
ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚ ЖӘНЕ
ҚЫТАЙДА БИЗНЕС ЖҮРГІЗУ
8
ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚ
Еуроодақ (ЕО) жалпы саны 508 миллион халық өмір сүретін 28 мемлекеттен тұрады. Еуроодақ геогра-
фиялық тұрғыдан Батыс Еуропа елдері, оның ішінде Ұлыбритания, Ирландия; Орталық Еуропа елдері, оның
ішінде Германия мен Польша; Шығыс Еуропада Балтық жағалауы елдері, Венгрия, Румыния, Болгария, сон
-
дай-ақ скандинавиялық Дания, Финляндия және Швеция елдерін қамтиды. Хорватия 2013 жылы ЕО-ның
28-мүшесі болып қосылды. 8.1-мысалда Еуроодақ картасы берілген. Жалпы алғанда, ЕО – АҚШ және Қытай
-
мен қатар, әлемдегі үш ірі сауда алпауытының бірі. Алайда жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімге (ЖІӨ)
қарайтын болсақ, жағдай басқаша. Халықаралық валюта қоры (IMF) АҚШ-тың жан басына шаққандағы
жалпы ішкі өнімі 54 600 $, ЕО-да 35 600 $, ал Қытайда шамамен 7 500–12 800 $ аралығында екенін анықтады.
Еуроаймақты құрайтын мемлекеттердің жан басына шаққандағы ЖІӨ 35 900 долларға тең. Еуроодақта жан
басына шаққанда әлемдегі ең жоғары ЖІӨ-ге ие мемлекеттер бар. Мысалы, Австрияда – 46 400, Германияда –
46 000, Данияда – 44 400, Францияда – 40 400, Ұлыбританияда – 39 500 АҚШ долларын құрайды. Жан басына
шаққандағы ЖІӨ ЕО территориясының әр жерінде әртүрлі. Мысалы, Ирландия мен Нидерландта 49 200 және
47 400 АҚШ долларына дейін жетсе, Румыния мен Болгарияда 19 700 және 17 900 АҚШ доллары аралығында.
Бірақ елдерінің әл-ауқаты әр алуан болса да, Еуроодақ – тұтастай алғанда ірі экономикалық күш.
Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) – белгілі бір елде өндірілген барлық тауар мен қызмет құнының жиынтық көрсеткіші. ЖІӨ елдің
экономикалық күш-қуатын өлшеу үшін қолданылады. ЖІӨ-нің өсу қарқыны мен экономиканың өте тез немесе баяу өсіп
жатқанын анықтау үшін АҚШ-тың Федералдық резерві сияқты орталық банктер мониторинг жасап отырады. Рецессия деген
екі квартал қатарынан ЖІӨ-нің теріс өсімі немесе құлдырауын білдіреді. Бұлай бағалау банктерге ақша-кредит саясатын
жүргізуге көмектеседі. Жан басына шаққандағы ЖІӨ – мемлекет халқының жан басына шаққандағы ЖІӨ. Кез келген ел
туралы экономикалық ақпарат алу үшін www.worldbank.org/en/country сайтын қараңыз.
ЕО әлі күнге дейін Рим шарты бекіткен «Төрт еркіндік» принципін ұстанады. Олар: (а) тауар қозғалысы-
ның еркіндігі; (ә) адамдардың емін-еркін жүріп-тұруы; (б) қызмет көрсету қозғалысының еркіндігі; (в) капи-
тал қозғалысының еркіндігі. «Төрт еркіндікпен» қатар, ЕО-ның жалпы принциптері бар: (1) адамның негізгі
құқықтары; (2) субсидиарлық; (3) пропорционалдық; 4) заңға сенім арту; (5) алалауға жол бермеу; (6) заңды
-
лық пен құқықтық айқындық. Алғашқы үш принцип осы тарауда кейінірек талқыланады. Осы принциптерге
кіріспені «ЕО принциптері туралы қысқаша ақпарат» деп аталатын 8.2-мысалдан қараңыз: Заңға сенім арту
принципі АҚШ-тың Конституциясында ex post facto заңдарына тыйым салу деп аталатын ретроактивті заң
-
дарды қабылдауға тыйым салады. Алаламау принципі – азаматтық құқықтарды сақтауға қатысты принцип.
ЕО кеңесіне Амстердам шартының 13-бабы біреудің жынысына, нәсілдік немесе этникалық шығу тегіне,
дініне немесе нанымына, құқықтық қабілетіне, жасына немесе сексуалдық бағдарына қарай алалауға қарсы
күрес шараларын қабылдау құзыретін берген. Кеңестің 76/207 директивасы, содан кейін Тең қарау дирек
-
тивасы мүше елдерді өз мемлекеттік заңдарына ерлер мен әйелдердің жұмысқа орналасуына теңқұқылық
принципін енгізуге міндеттейді.
Еуропа әділет соты (ECJ) Leden van de Ministeraad
1
ісінде заңдылық пен құқықтық айқындық
2
принципі
бар екенін растады. Сот еуропалық қамауға алу ордерінің заңдылық принципіне сәйкестігін тексерді. Сөйтті
де, «заңдылық принципінің мәні заңнаманың қылмыс пен жазаны анық белгілеуінде» деді. Принцип жүзеге
асты деп айту үшін жекелеген адамдар қандай әрекеттің немесе мінез-құлықтың қылмыстық жауапкершілік
-
ке әкеп соғатынын анықтай алуы керек. Сот еуропалық қамауға алу ордерінің үстінен түскен шағымды заңға
сүйеніп қабылдамады.
Jungnunzlauer компаниясының ЕО комиссиясына қарсы ісінде
3
компанияға Бәсекені қорғау туралы
заңды бұзғаны үшін айыппұл салынды. ЕО комиссиясы бәсекені қорғау туралы заңды бұзғаны үшін
Еуропалық одақ
8-тарау
228
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
компанияның алдыңғы жылғы жалпы кірісінің 10 %-на дейінгі көлемде айыппұл салуға құқылы болды.
Компания бұл заңды заңдылық принципіне қайшы деп мәлімдеді, өйткені онда бәсеке саласында заңды
бұзғаны үшін айыппұлдар айқын белгіленбеген. Сот бұл – заңдылық принципі, азаматтық және қылмыстық
жазаның дәл болуын талап ететін құқық айқындылығының жалпы принципінің салдары деп шешті. Алайда
сот компанияға қарсы шешім шығарып, заңды дәл деп тапты. Стандарт қарапайым адамның заңды түсіне
алуында ғана емес. Адам «адвокаттың көмегімен» заңды және оның салдарын түсіне алатын болса, міне,
стандарт деген – сол.
ЕО-ның көптеген игіліктері жеке тұлғаларға тікелей, сонымен қатар мүше елге тиесілі игіліктер арқылы
жетіп жатады. Біріншіден, жеке тұлғалар Еуроодақтың кез келген елінде емін-еркін жүре алады. Еңбек дема-
лысы кезінде Еуропаның денсаулықты сақтандыру картасы арқылы медициналық көмек ала алады. ЕО елде-
рі және ЕО-ға мүше емес елдердің біразы Шенген келісіміне қол қойып, соның арқасында шекарасыз аймақ
құрылды да, жұрт елден-елге еркін саяхаттай беретін болды. Екіншіден, ортақ валюта тұтынушылар мен
компанияларға тауардың немесе қызметтің әр елдегі бағасын тікелей салыстыруға және валюта айырбастау
кезінде ақша үнемдеуге мүмкіндік берді. Үшіншіден, тұтынушылар ортақ валютаның жақсылықтарымен
қатар, арзан ұялы телефон байланысы мен смс-хабарлама тарифтері, ЕО-ның арзан тарифтік әуе билетте-
рі, анағұрлым жоғарылатылған жолаушы құқықтары және «CE» тауарды таңбалау және сертификациялау
стандарты секілді жоғары сапа стандарттарының рақатын көріп жатыр. Төртіншіден, Аймақтық даму қорын
8.1-мысал. Еуроодақ картасы
Дереккөз: Hayden 120, Wikimedia Commons
229
Еуропалық одақ 8-тарау
(инфрақұрылым және жұмыс орындарын құру) және Еуропа әлеуметтік қорын (жұмыссыздар мен мүмкіндігі
шектеулі жандарға кәсіп үйрететін) құру нәтижесінде экономикалық әрі әлеуметтік бірлік нығаюда. Дей тұр
-
ғанмен, ЕО-ға мүше болудан жапа шеккен елдер де бар, мәселен көшіп-қону еркіндігінің кесірінен Болгария
өз халқының 15-20%-ын жоғалтты, ал Ұлыбританияда этникалық-нәсілдік дүрдараздық пен ксенофобия өр-
шіді. Бесіншіден, ЕО экология және тамақ өнімдері стандарттарын күшейтті, азық-түлік өнімдерін таңбалау,
қалдықтарды жою мен химиялық заттарды қолдануда қатаң стандарт қабылдады.
Еуроодақ эволюциясы
Еуроодақтың құрылуы – Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғында басталған ұзақ тарихи процестің шыр-
қау шегі. Еуроодақ Еуропа көмір және болат қауымдастығын (ECSC) құрған 1952 жылғы Париж шарты-
нан басталатын бірқатар шарттың негізінде құрылды. Келесі маңызды қадам Рим шартына (Еуропалық
одақтың қызметі туралы шарт немесе TFEU деп өзгертілді) сәйкес 1957 жылы Еуропа экономикалық
қауымдастығын (EEC) құру арқылы ортақ нарықтың ашылуы еді. Еуропа экономикалық қауымдастығының
бастапқы мүшелері Бельгия, Франция, Италия, Люксембург, Нидерланд және Батыс Германия болды (Дания,
Ирландия және Ұлыбритания 1973 жылы қосылды). Жоғарыда айтылғандай, Рим шарты ортақ нарық ашу-
ға қажет төрт еркіндікті бекітті (адам, тауар, қызмет және капитал қозғалысының еркіндігі). 1992 жылғы
Маастрихт шарты (ресми түрде «Еуроодақ туралы шарт» немесе TEU) Еуропалық қауымдастықты құру
арқылы экономикалық одақты саяси одаққа айналдыру процесін бастады. Еуропалық қауымдастықтың мақ
-
саты – ортақ нарықты қорғау ғана емес, сонымен қатар қылмыстық істер бойынша полиция мен сот орган-
дары арасындағы ынтымақтастықты дамыту, ортақ сыртқы саясат пен қауіпсіздік саясатын қалыптастыру.
1997 жылғы Амстердам шарты ЕО елдері арасындағы шекараны жойып, Ирландия мен Ұлыбританиядан
басқа бүкіл ЕО аумағы бойынша паспортсыз жүруге рұқсат беретін Шенген келісімін бекітті.
ЕО-ға кірмеген үш ел – Исландия, Норвегия және Швейцария да Шенген келісіміне қол қойды. 2009 жыл
-
ғы Лиссабон шарты Еуроодақ деген атаумен әлемге белгілі болған саяси одақты (үкіметті) дүниеге әкелді.
ЕО идеясының басты қозғаушы күші Германия мен Франция болды, ал үшінші алпауыт ел, яғни
Ұлыбритания ЕО-ның құлықсыз серіктесіне айналды. Қазір Ұлыбритания ЕО-ға мүшелігін қайта қарасты-
рып жатыр. 8.1-кестеде ЕО-ға мүше-елдердің, олардың ЕО-ға немесе бұрынғы ұйымдардың біріне кірген
жылы, Еуроодақ парламентіндегі орны, халқы және ЖІӨ тізімі берілген. Албания, Исландия, Черногория,
Сербия, бұрынғы Югославияның Македония Республикасы және Түркия мүшелікке үміткер елдер қата-
рында. Албания мен Сербия мүшелікке өтуге өтініш берді, бірақ оларды қосу туралы шешім жақын ара-
да шықпайды. Мүше болғысы келетін елдің демократияны құрметтеуі, жұмыс істеп тұрған нарықтық эко-
номикасы мен мемлекеттік қызметкерлер жүйесінің болуы шарт және ЕО-ның барлық заңдарын (acquis
communautaire) қабылдауға тиіс.
Төрт еркіндік
Еуроодақтың мақсаты – адам, тауар, қызмет және капитал-
дың еркін қозғалысын қамтамасыз ету.
Субсидиарлық
Мүше елдер ұсынылған шаралардың мақсатына тиісті дең-
гейде қол жеткізе алмаған жағдайда ғана Еуроодақ іске кі-
ріседі.
Пропорционалдық
Еуроодақ заңы оның алдына қойған заңды мақсаттарына
қол жеткізуге қажет деңгеймен ғана шектеледі.
Заңға сенім арту принципі
Жаңа заң ешкімді бұрынғы әрекеті үшін жазалай алмайды.
Ретроактив заң шығаруға тыйым салынады.
Алалауға жол бермеу
Мүше елдердің өз бетінше жеке тұлғаны оның қабілет-
қарымына қатысы жоқ сипаттамаға сүйеніп алалауына бол-
майды.
Заңдылық және құқықтық айқындық
Заңдар орынды, анық, ашық болуға және заң кеңесшісінің
көмегі арқылы түсіндірілуге тиіс.
8.2-мысал. Еуроодақ принциптері туралы қысқаша ақпарат
230
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
8.1-кесте. Еуроодақ елдері
Мемлекет Мүшелікке енген
жылы
Парламенттегі
даусы
Халық саны
(миллион)
2014 жылғы ЖІӨ (млрд еуро)
Австрия 1995 18 8,5 313
Бельгия 1958 21 11,2 383
Болгария 2007 17 7,2 40
Хорватия 2013 11 4,2 43
Кипр 2004 6 0,85 16,5
Чех Республикасы 2004 21 10,5 149,4
Дания 1973 13 5,6 250
Эстония 2004 6 1,3 18,6
Финляндия 1995 13 5,5 194
Франция 1958 74 66 2 100
Германия 1958 96 81 2 800
Грекия 1981 21 11 182
Венгрия 2004 21 9,9 98
Ирландия 1973 11 4,6 164
Италия 1958 73 61 1 600
Латвия 2004 8 2 23,5
Литва 2004 11 2,9 35
Люксембург 1958 6 0,55 46
Мальта 2004 6 0,425 7,3
Нидерланд 1958 26 16,8 603
Польша 2004 51 38,5 390
Португалия 1986 21 10,4 166
Румыния 2007 32 19,9 142
Словакия 2004 13 5,4 72
Словения 2004 8 2,1 35
Испания 1986 54 46,5 1 023
Швеция 1995 20 9,6 421
Ұлыбритания 1973 73 64,3 2 000
Барлығы 28 ел 751 507 миллион 12,7 трлн еуро немесе 16,8 трлн
АҚШ доллары
Acquis Communautaire (acquis – «келісілген», communautaire – «қауымдастық» дегенді білдіреді): Аcquis ЕО мүшелерінің
барлық құқықтары мен міндеттеріне қатысты. Бұл – ЕО жасаған немесе Еуроодаққа (шарттар, директивалар, ережелер, сая-
сат және әділет сотының шешімдері) қатысты заңдардың тұтас жинағы. Еуроодаққа кірем деген үміткер ел acquis-ті ұлттық
заңнамасының бір бөлігіне айналдыруға келісуге тиіс.
Норвегия, Исландия және Швейцария Еуроодаққа мүше емес, бірақ бұл елдер Лихтенштейнмен бірге ЕО-
мен еркін сауда келісімін жасасты.
Лиссабон шарты
Лиссабон шарты – экономикалық және квази-саяси одақты (ЕО) өзіндік тәуелсіз басқару құрылымы бар,
толыққанды саяси одаққа айналдырған өте маңызды құжат. Бұл шарт Еуроодаққа жетекшілік жасауы үшін
Кеңес президенті лауазымын бекітті және ЕО-ның көптеген басқару саласындағы бірауыздан дауыс беру
тәртібін тоқтату арқылы заң шығару процесін оңтайландырды. ЕО кеңесіндегі жаңа заңдарды бекітудің әдет
-
тегі схемасы енді қос көпшілік принципі бойынша дауыс беру (Еуроодақ кеңесінде басым бөлікті мүше-
елдердің 55%-ы, сондай-ақ сол мемлекеттердің халқы ЕО халқының 65%-ын құрайды) ғана талап етеді.
Бірауыздан дауыс беруді тоқтату қадамы ЕО-дағы демократияның мерейін асырды. Сонымен бірге Лиссабон
шарты ЕО-ның заң шығарушы органдары мен ұлттық парламенттер арасында кеңесу механизмін құру ар
-
қылы жекелеген мүше-елдердің егемендігіне құрметпен қарайтынын білдірді. Ұсынылған жаңа заң жобала-
ры ұлттық парламенттердің қарауына берілуі керек, олар ЕО заң жобаларына қарсылық білдіруге құқылы.
«Лиссабон шарты» деген 8.3-мысалға назар аударыңыз.
231
Еуропалық одақ 8-тарау
Лиссабон шартының негізгі мақсаты ЕО құзыреті мен шектеулеріне қатысты бірқатар реформа жасау
болды. Ол сонымен қатар Негізгі құқықтар хартиясын ЕО заңының бір бөлігіне айналдырды. Шарттың
негізгі «баптары» мынадай:
2-бап. ЕО құндылықтары: ЕО адамдық қадір-қасиетке, еркіндікке, демократияға, теңдікке, заңның үстемдігі-
не және адам құқықтарын құрметтеуге, соның ішінде азшылыққа жататын адамдардың құқықтарын құрмет-
теу құндылықтарына негізделген. Бұл құндылықтар плюрализм, алаламау, толеранттық, әділдік, ынтымақтас-
тық және ер мен әйелдің теңдігі үстемдік ететін қоғамы бар мүше-елдерге ортақ.
3-бап. Жүріп-тұру еркіндігі: ЕО өз азаматтарына ішкі шекаралардан ада, еркін, қауіпсіз және әділдік үстемдік
құрған аймақ сыйлап отыр. Еркін жүріп-тұру мүмкіндігі сыртқы шекараны бақылау, бассауға беру, көші-қон,
қылмыстың алдын алу және оған қарсы күрес жөніндегі тиісті шаралармен қамтамасыз етіледі.
5-бап. Еуроодаққа берілген құзырет (компетенция): құзырет беру принципіне сәйкес Еуроодақ келісімде көр-
сетілген мақсаттарға қол жеткізу жолында мүше-елдер берген құзырет шегінде ғана әрекет етеді. ЕО-мен
жасасқан келісімінде қарастырылмаған өкілеттіктер мүше-елдердің өздерінде қалады.
Осы үш бапта ЕО-ның үш маңызды қағидасы көрініс тапқан. Екінші бап ЕО-ның негізгі (конститу-
циялық) құндылықтары ретінде Негізгі құқықтар хартиясында көзделген құқықтарды қайталайды, яғни
«Америка құқықтар биллі» (the American Bill of Rights) функциясын атқарады. Үшінші бап саяси одақтың
негізгі принципі – адамның емін-еркін жүріп-тұруын көздейді. Бесінші бапта келісім бойынша ЕО-ға тіке
-
лей тапсырмаған құқық салалары бойынша жекелеген елдердің тәуелсіз әрекет ете алатыны анық айтылған.
Мұны АҚШ Конституциясындағы «штат құқықтары доктринасының» тиімдірек нұсқасы десек те болады.
«Еуропа кеңесінің президентін» бекітті.
Жаңа заңдарды қабылдау үшін Парламент пен Кеңестің
келісуін талап ететін бірлескен шешімдерді көбейтті.
Кеңестің бірауыздан мақұлдауын талап ететін көптеген
салалар жойылып, «Білікті көпшіліктің дауыс беруі» кеңей-
тілді.
Еуроодақты бірыңғай саяси ұйым ретінде құрды.
«Негізгі құқықтар хартиясын» заң бойынша міндетті
қылды.
Әр елге бір комиссар тағайындау тәртібін сақтап қалды.
Ұлттық парламенттерге ЕО-дағы шешім қабылдау про-
цесіне қосымша араласу мүмкіндігін берді.
8.3-мысал. Лиссабон шарты (2009 жылғы 21 қаңтар)
ЕО институттары
ЕО үкіметін құрайтын төрт негізгі институт бар, олар: Кеңес, Комиссия, Парламент және ЕО әділет соты
(ECJ). «ЕО институттары» атты 8.4-мысалды және «ЕО үкіметі және саяси жүйесі» деген 8.5-мысалды қара
-
ңыз. ЕО кеңесі Еуроодақтың жалпы саяси принципін белгілейді. Кеңес жұмысы барысында мүше мемлекет-
тердің басшылары Комиссия төрағасымен жылына төрт рет кездеседі. Комиссия – ЕО агенттіктерінің күнде-
лікті жұмысын басқаратын, жаңа заңдарды әзірлейтін және жалпы ЕО-ға адал қызмет ететін тағайындаулы
бюрократтар органы. Екі заң шығарушы органның бірі Кеңес болса, екіншісі – Парламент, яғни Парламентті
Еуроодақ халқы тікелей сайлайды. Еуропа әділет соты – Еуроодақ заңнамасының дұрыс түсіндіріліп, іс жү
-
зінде орындалуы арқылы ЕО келісімдерін қорғауды қамтамасыз етуге жауапты ЕО-ның «Жоғарғы соты».
Еуроодақ кеңесі
«Министрлер кеңесі» немесе «Кеңес» деп аталып кеткен ЕО кеңесі белгілі бір мәселеге байланысты мү-
ше-елдер пікір білдіріп, талқыға салатын алаң қызметін атқарады. Кеңес құрамында болатын министрлер
талқыланатын мәселеге қарай айқындалады. Мәселен, әңгіме қаржы мәселесіне қатысты болса, Кеңес тиісті
елдерден шақырылған 28 қаржы министрінен жасақталады.
Кеңестің негізгі қызметі бесеу: (1) Парламентпен бірге заң шығару, (2) ЕО экономикалық саясатын бел
-
гілеу; (3) қауіпсіздік пен сыртқы қатынастарды жүзеге асыру; (4) полиция мен сот мәселелерін үйлестіру;
(5) Парламентпен бірге бюджет қабылдау. Заңдарды кәсіби қызметкерлер талқылап, әзірлейді. Біріншіден,
құқықтық мәселелер бойынша ұлттық сарапшылардан тұратын «жұмыс топтары» саяси ұсыныстарды қа
-
растырады. Одан кейін олардың жұмысы әр мүше-мемлекеттен келген дипломаттардан тұратын Тұрақ-
ты өкілдер комитетіне (Comite des Representants) немесе Coreper-ге жіберіледі. Ақырында, ұсыныстар
Кеңестің қарауына барады. Кеңесті әрбір мүше-мемлекеттің өкілімен алты ай қызмет ететін Президент
232
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
басқарады. Кездесуге жиналған мүше-елдер басшыларынан (президенттері немесе премьер-министрлері-
нен) ЕО-ның ең жоғарғы саяси органы Еуропалық кеңес құрылады. Еуропалық кеңес Брюссельде жылына
төрт рет мәжіліс құрады. Ол ешқандай заң шығармайды, есесіне, ЕО-ның саяси бағыты мен ондағы ең ма
-
ңызды мақсаттарды белгілейді.
8.4-мысал. ЕО институттары
Кеңестегі шешім қабылдау және заң шығару процесінде әр өкіл өз елінің атынан сөйлейді. Ол – кейде
көптеген мәселелер бойынша үкіметтің атқарушы тармағы ретінде әрекет ететін ең күшті орган. Ал ЕО пар
-
ламентінің мүшелерін тікелей халық сайлайды, сондықтан олар ең әуелі өзінің жеке сайлау округінің атынан
сөйлейді. Ал Комиссияның назары да, адалдығы да ЕО-ға бағытталған. Қауіпсіздік пен салық салу секілді
бірнеше сала әлі де болса бірауыздан дауыс беруді талап етеді. Мысалы, 2014 жылы Ресейдің Қырымға ба
-
сып кіріп, аннексиялауы мен Украинаның шығысындағы көтерілістерге қолдау көрсетуіне қарсы жариялан-
ған санкциялар бірауыздан дауыс беруді қажет етті.
Кеңес дегенде, бұл қай кеңес?
Еуроодақ кеңесі. Комиссиямен, Парламентпен бірге ЕО-ның үш негізгі институтының бірі. Әрбір мүше-мемлекеттің үкімет
министрлерінен тұрады. Тұрақты штаб-пәтері Брюссельде.
Еуропалық кеңес. Әр елдің басшысынан тұратын ЕО-ның ең жоғарғы саяси органы. Жылына төрт рет кездеседі.
Еуропа кеңесі. ЕО-дан бөлек халықаралық ұйым. Қырық жеті Еуропа елінен тұрады. 1949 жылы құрылған, штаб-пәтері
Страсбургте (Франция). Мақсаты – бүкіл Еуропада ортақ демократиялық принциптердің қалыптасуына септесу.
ЕО комиссиясы
Еуроодақ комиссиясын 28 комиссар басқарады, олардың әрқайсысын мүше-ел тағайындайды. Комиссия –
бес мыңға жуық мемлекеттік қызметкер жұмыс істейтін бюрократиялық мекеме. Комиссия Кеңес пен Пар
-
ламент қарайтын заңдарды зерттейді, әзірлейді және ұсынады. ЕО комиссиясы Брюссельде (Бельгия) және
Люксембургте орналасқан. Комиссия Бас директораттар (DG) деп аталатын мемлекеттік басқарудың әр
-
түрлі бағыттары бойынша жауапты бөлімдерден тұрады. Бұл да АҚШ үкіметіндегідей, Мемлекеттік хатшы
секілді хатшы басқаратын қаржы, сауда, қорғаныс, көлік және басқа да министрлер кабинетінен тұрады. Мә
-
селен, IV Директорат бәсекені қорғау туралы (монополияға қарсы) заңына мониторинг жүргізуге жауапты.
Айталық, қайсыбір шетелдік компания Еуроодақта орналасқан тағы бір компанияны өзіне қосқысы немесе
сатып алғысы келсе, әрі бұл екі компанияның жиынтық нарықтық үлесі белгілі бір пайыздық көрсеткіштен
асып кетсе, онда оған осы Директораттың келісімін алуға тура келеді. ЕО-да кәсіппен айналысатын шетелдік
Кеңес
28 мүше ел
Парламент
751 депутат
ЕО
институттары
Комиссия
29
директорат
Еуропа
әділет соты
233
Еуропалық одақ 8-тарау
компанияларға билігі жүретін өзге де Бас директораттар бар, олар мына салалар бойынша: сауда; салық салу
және Кедендік одақ; қозғалыс және көлік; денсаулық және тұтынушылар; қоршаған орта, жұмыспен қамту,
әлеуметтік мәселелер және интеграция.
Комиссия сондай-ақ ЕО бюджетінің менеджері әрі ЕО-ның сыртқы өкілі ретінде әрекет етеді. Комиссия
-
ны мүше-елдер ортақ мүдделердің бейтарап қорғаушысы, Одақтың ортақ мүдделеріне ықпал ететін тәуелсіз
орган ретінде тағайындайды. Ол ЕО заңнамасының орындалуын қадағалайды, заң жобасын ұсынады және
маңызды атқарушы функцияларға да ие. Комиссарларды мүше-елдер бесжылдық мерзімге тағайындайды,
Еуропарламент бекітеді.
ЕО парламенті
ЕО-дағы тікелей сайланатын жалғыз орган – осы Парламент. Еуропарламенттің 751 мүшесі бар, олар
бесжылдық мерзімге бір мезгілде сайланады. Келесі сайлау 2019 және 2024 жылдарға жоспарланған. Олар
Брюссельде, Люксембургте және Страсбургте (Франция) әртүрлі уақытта мәжіліс құрады. Әкімшілік қыз
-
меткерлері Бас хатшылықта орналасқан. Парламент бірлескен шешім деп аталатын процесс арқылы Кеңес-
пен тең дәрежеде, бірлесе заң шығарады. Сонымен бірге Парламенттің бюджет бекітуге де құзыреті бар.
Лиссабон шарты бірлескен шешім немесе «қарапайым заң шығару рәсімі» арқылы Парламенттің Кеңес
-
пен теңесе заң шығаратын салаларын айтарлықтай көбейтті. Бірлескен шешім шеңберінде ЕО шаралары
Министрлер кеңесімен (мүше-елдер үкіметтері ұсынатын өкілдер) және Парламентпен (тікелей сайланған)
келісілуі керек. Бірлескен шешім тараудың төмендегі «ЕО-да заң шығару» бөлігінде талқыланады. Парла
-
мент құзыретінің кеңеюі ЕО-ның демократиялық есеп беру жауапкершілігінің күшейгенін көрсетеді. Кеңес-
ке қолданылатын қос көпшілік немесе білікті көпшілік принципі бойынша дауыс беру (кем дегенде, халық-
тың 65%-ын құрайтын мүше-мемлекеттердің 55%-ы) Парламентке де қатысты.
Еуропа әділет соты
Еуропа әділет соты (немесе Еуропа соты, ағылшын тіліндегі аббревиатурасы – ECJ, француз тіліндегі
атауы – Сour de Justice de l’Union Europeenne) мүше-елдермен келісілген ЕО келісімдерін түсіндіруге және
қолдануға жауапты. ЕО мекемелері қабылдаған заңдардың келісімдерге сәйкес болуын және оларға берілген
құзырет шегінен асып кетпеулерін қадағалайды. Еуропа әділет соты – Еуроодақтың ең жоғарғы сот органы.
Оның жұмысы ЕО заңдары мен шараларының заңдылығын тексеру, ал оның ЕО заңдарына берген түсінікте
-
месі түпкілікті болып есептеледі. Лиссабон шарты Еуропа әділет сотының жүгін жеңілдету үшін Жалпы сот
(бұрындары – бірінші инстанция соты) деп аталатын төменгі инстанция сотын құрды. Жалпы сот шешімінің
үстінен Еуропа әділет сотына шағым түсіруге болады.
Адам құқықтары жөніндегі Еуропа сотының (ECtHR) Еуроодақ соты емес екенін айта кету керек.
Бұл – Еуропа кеңесінің Адам құқықтары жөніндегі Еуропа конвенциясына (ECHR) сәйкес құрылған
халықаралық сот. Еуропа кеңесіне 47 ел мүше, олардың кейбірі ЕО-ға қосылған болса, енді бірі қосылмаған.
Осы елдердің барлығы дерлік Конвенцияны қабылдады. Беларусь, Қазақстан және Ватикан қабылдамаған
елдердің қатарында. Еуроодаққа мүше емес елдерден Конвенцияны қабылдағандар: Ресей, Түркия және
Украина.
Еуропа әділет сотының юрисдикциясы
Еуропа әділет сотының юрисдикциясына жатады: (1) Еуроодақ институттарының ЕО заңнамасын сақта-
маған немесе қолданбаған мүше-елдерге қарсы ісі; (2) мүше-елдердің немесе жеке тұлғалардың өз құзыре-
тінің шегінен шығып кеткен ЕО институттарына қарсы ісі; (3) жеке тұлғалардың ЕО заңдарын дұрыс қол-
данбаған мүше елге қарсы ісі; (4) бір мүше-мемлекеттің басқа бір мүше-мемлекетке қарсы ісі; (5) Жалпы сот
шешімінің үстінен түскен шағымдар; (6) ұлттық соттардың ЕО заңына түсіндірме беру туралы өтініштері.
Алғашқы бес санат бойынша соттың іс қарауына тікелей талап-арыздың түсуі түрткі болады. Бірінші санат
-
тағы істі қарау барысында сот мүше-елдердің өз міндеттемесін ЕО заңына сәйкес орындамады деп мәлімдеу-
ге және ереже бұзған елге айыппұл салуға құқылы. Екінші санат бойынша сот ЕО қабылдаған заңды немесе
Комиссия қабылдаған шараны жоя алады. Үшінші санатта жеке тұлға, топ немесе қауымдастық ЕО дирек
-
тивасын дұрыс орындамаған елдің үстінен талап-арыз беруге құқылы. Төртінші санатқа сәйкес, бір мүше-ел
ЕО-ның заңын бұзған басқа мүше-мемлекетке қарсы арыздана алады. Бесінші санатқа сәйкес сот бірінші
инстанцияда басталған іске апелляциялық билік жүргізеді. Кей жағдайларда бірінші инстанция шешіміне
234
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
наразы тарап Еуропа әділет сотына апелляциямен жүгіне алады. Бірінші сатыдағы сот құзыреті ауқымды, ол
жеке тұлғалар, мүше-елдер және ЕО комиссиясы қозғаған, сондай-ақ бәсекені қорғау туралы (монополияға
қарсы) заңдарына қатысты істерді қарайды. Сонымен қатар ол мүше-елдердің соттары шығарған, алдын ала
қабылданған шешімдер туралы істерді қарауы мүмкін. Бірақ бірінші инстанциядағы сот алдын ала шешім
қабылданған істер туралы өтініштерді Еуропа әділет сотына өткізуге құқылы.
Юрисдикцияның соңғы санатына сәйкес, Еуропалық сот мүше-елдердің
4
соты немесе трибуналдары жі-
берген істер бойынша Еуроодақ заңының мағынасы туралы шешім немесе қаулы қабылдайды. Ал Еуропа со-
тының мұндай жауабы жай ғана пікір емес, сот шешімі немесе дәлелді қаулы ретінде қабылданады. Ұлттық
сот үшін де, дәл сондай мәселе көтерген басқа ұлттық соттар үшін де әлгі жауаптың міндетті күші болады.
Бұл процедура – әр ұлттық сот әр басқа түсінбей, Еуроодақ заңдарының біркелкі қолдануының амалы. Әдет
-
те Еуропа әділет сотына іс нақты сот талқысы үстінде жолданады. Еуропа әділет сотынан немесе Жалпы
соттан жауап келгенге дейін іс қарау тоқтатыла тұрады. Төмендегі Фламинио Коста ісінде Сот Еуроодақ
заңының үстемдігі принципін және Еуроодақ заңнамасына қатысты мәселелер бойынша ұлттық соттардың
Еуропа әділет соты пікірін сұрауға құқылы екенін нақтылады.
Фламинио Костаның E.N.E.L компаниясына қарсы ісі
Еуропа әділет сотының шешімі (15 шілде 1964 жыл)
Бұл іс Миландағы Giudice Conciliatore-ден (бітістіру-
ші судья) Еуропа экономикалық қауымдастығын (ЕЕС)
құруға байланысты шарттың 177-бабына сәйкес Еуропа
әділет сотына берілді, ол кейінірек Италияның заңына
енгізілді. Төменгі сатыдағы сот шартты түсіндіруге қа-
тысты алдын ала шешім шығаруды сұрады. Италия үкі-
меті ұлттық заң қолданатын ұлттық сот өтініші бойынша
осындай қаулы қабылдаған Еуропа әділет сотының құ-
зыретімен келіспеді.
Деректер
Иелігінде электр компаниясының акциялары бар
Италия азаматы Коста мырза елдегі электроэнергетика
өндірісін мемлекет меншігіне беруге қарсы шықты. Ол
наразылығын білдіріп, электр энергиясының ақысын
төлеуден бас тартты. Жаңадан құрылған мемлекеттік
электр компаниясы оны сотқа берді. Коста мырза өз уә-
жін айтып, электроэнергетика саласын мемлекеттің өз
меншігіне алуы Рим шарты мен Италия конституция-
сын бұзады деді. Италиялық судья, Милан қаласының
Giudice Conciliatorе-сі бұл істі алдымен Еуропа әділет
сотына жіберді.
Осы іске қатысты Италия конституциялық соты
1964 жылғы наурызда шешім шығарды. Ондағы мән-жай
былай: Конституция бойынша Италия ЕО сияқты халық-
аралық ұйымдарға егемендігін шектеуге мүмкіндік бе-
ретініне қарамастан, бұл заңды leges posteriores priores
contarias abrogant принципіне сәйкес түсіндіруге еш
кедергі жоқ. Бұл дегеніңіз келесі заң (Италияда электр
өндіріс саласын мемлекет меншігіне беру туралы) одан
бұрынғы құжатпен (Рим шартымен) қайшылыққа түссе,
онда соңғы заңға үстемдік беріледі. Рим шарты Италия
заңнамасына 1958 жылы енгізілді, ал мемлекет меншігі-
не беру туралы заңдар 1962 жылы қабылданды. Италия
үкіметі Миландағы төменгі сот Конституциялық сот қау-
лысын орындауға міндетті болғандықтан және ұлттық
заңның күшін жоя алмайтындықтан, Еуропа әділет со-
тына қаулы шығаруға өтініш беруіне заңды негіз жоқ деп
мәлімдеді.
Заңға түсініктеме алу үшін Еуропа әділет сотына
өтініш беру мәселесіне келсек, ЕО сотының шешімі
Италия үкіметіне қарсы келді. Сот шартты ішкі заңна-
мамен жоюға болмайтын тәуелсіз әрі ерекше құқық көзі
деп мәлімдеді.
Сот шешімі
Еуропалық экономикалық қауымдастықтың шарты
әдеттегі халықаралық шарттардан оқшау тұр, себебі ол
мүше-елдердің құқықтық жүйесіне ажырамас бөлік бо-
лып енген және олардың соттары қолдануға міндетті
болған өзіндік құқықтық жүйе жасады. Соңыра қабыл-
данған біржақты құжат қауымдастық заңнамасынан биік
бола алмайды, сондықтан миландық Giudice Conciliatore-
нің жасаған өтініші орынды, өйткені істің мән-жайы ЕЕС
шартындағы ереженің түсіндірмесіне барып тіреліп тұр.
Бұл іс мына тұжырымға қосымша дәлел болды: ЕО-ның
қызметі туралы шарттың 267-бабына сәйкес, егер де ЕО
заңы қолданылуы ықтимал мәселе туындаса, сот өз елін-
дегі ең нәтижелі апелляцияға ие болған істі ЕО сотына
жолдауға міндетті. Коста мырза ең нәтижелі апелляцияға
қол жеткізген-ді.
Түйін
● Үстемдік принципі бойынша ЕО заңы мен ұлт-
тық заң арасында қайшылық туған жағдайда ЕО
заңына үстемдік беріледі. АҚШ-тың конститу-
циялық заңында бұл «doctrine of preemption» (ба-
сымдық доктринасы) деген атаумен белгілі. ЕО
заңына қайшы ұлттық заң ab initio (әу бастан) са-
натына түседі, яғни бірден күшін жоғалтады.
● Ұлттық соттар Еуроодақ заңына қатысты ЕО со-
тының пікірін сұрауға құқылы.
●
Еуроодақ заңын дұрыс түсінуде күмән туындаған
жағдайда ең жоғарғы апелляциялық деңгейдегі
сот Еуропа сотынан пікір сұратуға міндетті.
235
Еуропалық одақ 8-тарау
Еуропалық орталық банк
Еуропалық орталық банк (ECB) 1988 жылы 30 маусымда құрылды. Германияның Франкфурт қала-
сында орналасқан. Ол – еуромен жұмыс істейтін және Еуроаймақтың (еуроны ұлттық валюта ретінде қол-
данатын елдердің) ақша-кредиттік саясатына жауапты орталық банк. Басты міндеті – Еуроаймақта қаржы
мен баға тұрақтылығын сақтау. Еуропалық орталық банк барлық мүше-елдердің орталық банктеріне ортақ.
АҚШ Федералдық резерв сияқты Еуропалық орталық банк те ЕО-ның басқа институттарынан тәуелсіз. Еу
-
ропалық кеңес, Еуроодақ кеңесі, Комиссия, Парламент, Еуропа әділет соты және Есеп палатасы секілді бұл
да – Еуроодақтың жеті институтының бірі, ол АҚШ Конгресінің бюджет басқармасына ұқсас (8.5-мысалды
қараңыз).
2008 жылғы қаржылық және егемен борыштық дағдарысқа дейін Еуропалық орталық банк мүше-елдер
-
дің ақша-кредит саясатына сирек араласты. 2010 жылдан басталған борыштық дағдарыс ЕО мен Халық-
аралық валюта қорынан Кипр, Грекия, Ирландия және Португалия елдеріне көмек көрсетуді талап етті. 2014
жылы Ирландия мен Португалия экономиканы құтқару бағдарламасын табысты аяқтады, ал Грекияда дағ
-
дарыс өрши түсіп, Еуропалық орталық банк еуро тұрақтылығын сақтап қалу үшін өз құзыретін іске қосуға
мәжбүр болды. 2015 жылдың 30 маусымында қажет реформаларды жүргізіп үлгере алмай, экономикасы
құлдыраған Грекия Халықаралық валюта қорынан алған қарызын қайтармаған алғашқы дамыған ел ретінде
тарихқа енді. Дағдарыс Грекияға экономикалық құрдым мен Еуроаймақтан шығару қаупін төндірді. Бұған
дейін бірде-бір ел дәл бұлай Еуроаймақтан шығуға мәжбүр болған емес.
Егемен борыштық дағдарыс дегеніміз – елдің несие мен мемлекеттік облигациялар бойынша берешегін қайтара алмауы
немесе бұдан былай өтей алмайтын жағдайға түсуі. Мұндайда Халықаралық валюта қоры Еуропа орталық банкімен бірге
Еуроаймақтағы төлем қабілеті осал елге қарыз береді. Қарыз алған ел оны өтей алатын жағдайға жеткізетін, борыштық
ауыртпалықты жеңілдететін құрылымдық реформа жүргізуге тиіс.
1. Сайлау әрбір бес жыл сайын өткізіледі. Дауыс беру құқығы мүше-елге
байланысты әртүрлі болып келеді
2. Мемлекеттік палата. Саясат саласына байланысты әртүрлі құрамда ша-
қырылады. Әр бөлімде әр елден бір өкіл болады.
3. Әр елден бір өкіл болады.
4. Еуропалық орталық банк ұлттық орталық банктердің өкілдерінен тұрады.
Оның басқармасын Министрлер кеңесінің ұсынысы бойынша Еуропалық
кеңес сайлайды.
Ұлттық парламенттер
Еуропа
парламенті
1
Президент Президент
Президент
Еуропа кеңесі
3
Мемлекет / үкімет
басшылары
Еуропа
комиссиясы
3
Еуропалық
орталық банк
4
Еуропа есеп
палатасы
Ұлттық үкіметтер
Еуропа
әділет соты
3
Азаматтардың сайлау құқықтары (әрбір елдің сайлау заңнамасына сәйкес)
Заңнама
Министрлер
кеңесі
2
Заң шығарушы тармақ сайлайды/тағайындайды/шешім шығарады.
Атқарушы тармақ мүшелік
Сот тармағы ұсынады
8.5-мысал. ЕО Үкіметі және саяси жүйесі
Дереккөз: 111Alleskönner, WikiCommons
236
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
ЕО-ның заң шығару процесі
Еуроодақ – АҚШ Конституциясы сияқты өкілеттік беру принципі бойынша нақты құзырет берілген
билік жүйесі. ЕО өз «құзыретіне» кірмейтін салаларға арнап заң шығара алмайды. ЕО шарттары Еуроодақ
құзыретінің үш тобын сипаттайды: (1) Айрықша құзыреттер, соның ішінде Кедендік одақты реттеу заң
-
дары; ішкі нарықтағы бәсеке ережелері; Еуроаймақтағы ақша-несие саясаты; балық шаруашылығы; ортақ
сауда саясаты. (2) Бірлескен құзыреттер: ЕО мен оған мүше елдер ішкі нарық; әлеуметтік саясат (негізінен.
жұмыс істеу құқығы); экономикалық, әлеуметтік және аумақтық ынтымақтастық; ауыл шаруашылығы; қор
-
шаған орта; тұтынушыларды қорғау; көлік; трансеуропалық желілер; энергия; қауіпсіздік пен әділет; ден-
саулық сақтау саласында бірлесіп билік жүргізеді. (3) Қолдаушы құзыреттер: негізгі билікті мүше-елге
қалдыра отырып, ЕО қолдаушы немесе үйлестіруші қызмет атқарады. Бұл топ адам денсаулығын қорғау,
өнеркәсіп, мәдениет, туризм, білім беру, жастар, спорт және кәсіптік білім беру, азаматтық қорғаныс (табиғи
апаттардан) және мемлекеттік органдар арасындағы әкімшілік ынтымақтастықты қамтиды.
Айрықша құзыретіне кірмейтін салалар бойынша ЕО-ның заң шығару билігін бақылайтын екі принцип
бар – субсидиарлық принцип және пропорционалдық принцип. Аймақтық не жергілікті деңгейде қолға
алынған шаралардың нәтижелі аяқталуына мүше-елдердің күші жетпей, шараның ауқымы мен салдарына
қарай ЕО деңгейінде жүргізу жөн болған жағдайда ғана ЕО-ның іске кірісуін субсидиарлық принцип дей
-
ді. Бірлескен құзырет салалары бойынша туындаған мәселені ұлттық деңгейде қарастырғаннан гөрі, Одақ
деңгейінде қарастырудың әлдеқайда нәтижелі болатыны байқалғанда ғана ЕО өз бетінше шараларды қабыл
-
дайды.
Сонымен қатар ЕО билік жүргізген (заң шығарған) кезде өз құзыреті шегінен шықпауға тиіс, мұны про
-
порционалдық принцип дейді. Пропорционалдық принцип бойынша ЕО-ның іс-әрекеті мақсатына жетуге
қажет шектен аспауы керек. Лиссабон шартының 2-бабында адамның қадiр-қасиетi, азшылық құқықтары
және теңдік қоғам құндылығы ретінде мойындалған. Пропорционалдық критерийі келесі сұрақтарға жауап
күтеді. Біріншіден, мүдделерді алға жылжытуға бағытталған әкімшілік іс-шаралар заңды ма? Басқаша айт
-
қанда, дұрыс мақсат көзделді ме? Екіншіден, таңдалған әдіс-амалдар мақсатқа жетуге септесе ме? Үшінші-
ден, таңдалған әдіс-амалдар неғұрлым шектеулі әдіс-амалдар ішінен таңдалды ма? Бұл әдіс-амалдар мақсат-
қа сәйкес пе? Егер таңдалған іс-шаралар осы үш критерийдің біреуінен өтпесе, оны тоқтату керек.
Еуроодақтың заң шығару процесі екі принципке негізделген: бірлескен шешім және білікті көпшілік
принципі бойынша дауыс беру (QMV). Негізінен, заңдар осы қос принцип құрайтын кәдімгі заң шығару
тәртібінде қабылданады. Бірлескен шешім – Кеңес пен Парламенттің бірлесе заң шығару тәртібі. ЕО заңда
-
рының көбісі осы тәртіппен шығарылған. Бірлескен шешім принципі Кеңестің және Парламенттің мақұл-
дауын талап етеді. Бұл принцип ереже, директива немесе шешім қабылдау кезінде Кеңес пен Парламентке
бірдей билік береді. Жоғарыда айтылғандай, білікті қос көпшілік принципімен дауыс беру талабы бойынша
Кеңес мақұлдайтын заң жобасын, әуелі, мүше-елдердің 55 %-ы мақұлдауға тиіс, ал бұл елдердің халқы бүкіл
ЕО халқының 65 %-ын құрауы керек. Қос көпшілік дауыс берудің мәні – халықтың санына қарай дауыс беру
-
ді жүзеге асыру, яғни барлық мүше-мемлекетке тең дауыс құқығын беру. Парламентте өз халқының санына
орай әр мүше-мемлекеттің бірнеше дауысы бар. Мәселен, ең көп дауыс Германияда, оныкі – 96 дауыс, ал
ең аз дауыс Кипр, Эстония, Люксембург және Мальтада, оларда алты дауыстан ғана. Әрбір елге бөлінген
Парламенттегі орындардың санын 8.1-кестеден көріңіз. Парламентте заң жобасының қабылдануы үшін жай
көпшіліктің дауысы қажет болады.
Лиссабон шартына дейін энергетика, зияткерлік меншік, еңбекші-мигранттарды әлеуметтік қамсыздан
-
дыру, қылмыстық істер бойынша сот ынтымақтастығы, Еуроюст
5
пен Еуропол
6
құрылымы, үшінші елдерге
шұғыл қаржылай көмек көрсету және мәдени шараларды қолдау секілді көптеген салалар бойынша заң Ке
-
ңестің бірауыздан дауыс беруімен қабылданатын. Ендігі жерде бұл салаларға қатысты заңдар қос көпшілік
дауысынсыз қабылданбайды.
Еуроодақ келісімдерінде кей сала бойынша әдеттегі заң шығару тәртібін арнайы заң шығару тәртібіне
ауыстыру қарастырылған. Мәселен, Еуроодақтың қауіпсіздігі мен сыртқы саясаты секілді нақты бір салада
Кеңес бірауыздылық тәртібін қолданады. Кеңес ЕО-ның жалпы сыртқы тарифін белгілеуде немесе еркін сау
-
да келісімі туралы келіссөздер жүргізуде Парламентпен кеңеспей-ақ, тәуелсіз әрекет ете алады.
237
Еуропалық одақ 8-тарау
ЕО құқығының қайнар көздері
Қауымдастық заңнамасын екі бөлікке жіктеуге болады – негізгі заңнама және қосалқы заңнама. Негізгі
заңнама ЕО-ның негізгі заңдарына (шарттарына) негізделген. Қосалқы заңнаманың қайнар көздері Еуроодақ
институттары шығаратын заңдардан тұрады. ЕО институттары үш түрлі заңнамалық құжат шығарады:
(1) нормативтік актілер; (2) директивалар; (3) шешімдер, ұсыныстар және пікірлер. Осы заңнамалардың қай-
нар көздерінің арасында төмендегідей айырмашылықтар бар:
Қаулылар – ортақ қолданыстағы құжат, барлық мүше-елдерде заңдық тұрғыда міндетті және тікелей
қолданылады (тікелей әсер ету күші). Сол себепті де қаулылар әрбір мүше-мемлекеттің заңына айналады,
директивадай орындалуы үшін тағы бір ұлттық заңның шығуы міндет емес.
Директива заңдық тұрғыда міндетті, бірақ ұйғарылған мақсатқа қалай қол жеткізетінін мүше-елдердің
өздері шешеді, яғни іске асыру формасы мен әдісін таңдау еркіндігі беріледі. Әдетте директива бір қорытын
-
ды немесе нәтижені және мүше-мемлекеттердің сақтауға тиіс мерзімді талап етеді. Мүше-елдер директива-
ны ұлттық заңнамаға енгізу мерзімі ішінде өз заңын (немесе нормативтік-құқықтық актісін) қабылдайды.
Алайда мүше-елдер директиваны сөзбе-сөз орындасын деген талап жоқ. Егер ЕО комиссиясы мүше-мемле
-
кет директиваны тиісті түрде орындамады деп тапса, әлгі елге мәжбүрлеу шараларын қолдана алады.
Шешім заңдық тұрғыда міндетті, бірақ жалпыға бірдей емес, тек кімге арналған болса, соған ғана. ЕО
бәсекені қорғау туралы заңнама саласында жиі шешім қабылдайды. Басқаша айтқанда, бәсекені қорғау тура
-
лы заң бұзылды деп сезіктенген Комиссия тергеу жүргізіп, компанияның немесе жеке тұлғаның заң бұзғаны
туралы шешім шығара алады.
Ұсыныстар мен пікірлердің міндеттеуші күші жоқ, есесіне, олар – ЕО-ның маңызды саяси ұстанымда
-
рын көрсететін құжаттар. Ұсыныс Комиссияның бастамасымен шығарылады, ал пікір, негізінен, мүше-елдің
сұрағына жауап ретінде жіберіледі. Парламентпен бірлесе немесе Комиссия ұсынысымен жұмыс істейтін
Кеңес қандай құқықтық құжат қабылдайтынын өзі шешеді.
ЕО заңнамасы және оның тікелей әсер ету күші
Мүше-елдердің қай-қайсысы үшін де ЕО келісімінің баптары, ережелері мен нормативтік актілерінің ті-
келей әсер ету күші
7
бар. Бұған нақты мысал бола алатын басты іс – Van Gend en Loos
8
. Нидерланд сотына
түскен талап-арыздан басталған осынау істе көлденеңнен киліккен сұрақ – жеке тұлғалар Еуроодақ келісі
-
мінің орындалуын көксеп, ұлттық сотқа талап-арыз бере ала ма? Бұл сұрақ ЕО шарты баптарының тікелей
қолданылуын қарайтын Еуропа әділет сотына жіберілді.
Van Gend en Loos
[1963] ECR 1
Талап-арыз берушінің айтуынша, Нидерланд мемле-
кеттік баж салығын өсіруге тыйым салатын ЕО заңнама-
сын бұза отырып, тағы бір мүше-елден келетін тауарға
импорттық баж салығын
9
ұлғайтқан. Голландтар тариф-
тің ешқандай өспегенін, бар-жоғы тауарға қайта жікте-
ме жасалғанын, ал ЕО заңнамасы қайта жіктеуге тыйым
салмайтынын айтып ақталды. Енді осы жерде жеке тұлға
ұлттық сотта Шарт ережелеріне сілтеме жасай ала ма де-
ген сұрақ бас көтерді. Дұрыс жауап бере алатынына кү-
мәнданған Нидерланд соты бұл мәселенің шешімі бүкіл
Одақ бойынша аса маңызды екенін түсініп, істі Еуропа
әділет сотына жолдады.
Нидерланд үкіметі бұл мәселе Еуропа әділет соты-
ның құзыретіне жатпайды деді, бұл пікірге Бельгия да
қосылды. Олар ұлттық заң мен ЕО заңы арасындағы қа-
тынас – ұлттық конституциялық мәселе, оны ұлттық сот
шешуге тиіс деді. Ал Еуропа соты Шарттың кез келген
бабына түсіндірме беру құқығының бар екенін мәлімде-
ді. Сонымен, Шарттың тарифке қатысты баптарының ті-
келей әсер ету күші бар ма және ол жекелеген тұлғаларға
арыздану құқығын бере ме деген сұрақ өз шешуін күтті.
Еуропа әділет сотының уәжі
Бастапқыда сот Шартты түсіндіруге мақсатты немесе
телеологиялық көзқараспен келді. Мәселеге шектеулі көз-
қараспен келгенде тиісті бапта жеке тұлғалардың сотқа
арыз беру құқығы белгіленген бе деген сұрақ туар еді. Сон-
дықтан сот Шарттың бабы қандай мақсатта дайындалды
және жеке тұлғаға сотқа шағым түсіру құқығын беру сол
мақсатқа жету жолында септігін тигізе ме деген гипотети-
калық сұрақ қойып, мәселеге еркін көзқарас тұрғысынан
келді. Сөйтті де, ұлттық соттарда жеке тұлғалар Шарттың
баптарына сілтеме жасай алады деген қорытынды жасады.
Түйін
● Eуропа әділет соты – ЕО заңнамасын түсіндіру
жағынан ең жоғарғы құзыретке ие орган.
● Еуроодақ шарттарында тікелей әсер ету күші бар
(бірден ұлттық заңнаманың бір бөлігіне айналады).
● Жеке тараптар Еуроодақ заңнамасының бұзылуы
туралы ұлттық соттарға шағымдануға құқылы.
238
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
Сөйтіп, Van Gend en Loos ісінде мүше-елдердің ықтимал ниетін алға тартқан сот онымен де шектелген
жоқ. Оның түпкі ойы ЕО мақсаттарын бәрінен биік қою еді. Тікелей әсер ету күші доктринасы мен Van Gend
en Loos ісіне байланысты берілген түсіндірме ЕО заңнамасының
10
маңызды бөлігіне айналды. Сот «Шарт-
тың рухы, жалпы жүйесі және тұжырымдамасына» негіздеп, Шарт бабында тікелей әсер ету күші бар деген
қорытындыға келді. Турасын айтқанда, сот барлық ЕО шарттарының конституциялық мәртебесі бар деп
санайды. Осылайша Еуропа әділет соты Еуропа қауымдастығын, содан кейін Еуроодақты тәуелсіз заңды
бірлестік деп белгіледі.
ЕО-ның осы күнгі құрылымының қалыптасуына сеп болған жайттардың тағы бірі ЕО директивасын
орындамаған әкімшілік аумаққа айыппұл төлету болды. Бұл Франкович ісі еді.
Франкович пен Бонафацийдің Италияға қарсы ісі
[1991] ECR I-5357
ЕО төлем жасауға қабілетсіз компанияда жұмыс іс-
тейтін адамдарды қорғауға бағытталған 80/987 директи-
васын қабылдады. Бұл құжат жұмыс беруші қарыз болып
қалған жағдайда қызметкердің сотқа шағымдануына кө-
мектесетін қор құруға мүше-елдерді міндеттеді. Италия
директиваны белгіленген мерзім ішінде ұлттық заңнама-
сына кіргізе қоймады. Комиссия Италияға қарсы талап-
арыз берді. Сот Италияның директиваны орындамауы –
ЕО заңнамасын бұзғаны деп қаулы етті.
Италия 80/987 директивасын орындамай, өтемақы
қорын құрмағандықтан, қаржылық жағдайы қиындаған
компанияның қос қызметкері мемлекеттен өтемақы ала
алмады да, талап-арыз берді. Қызметкерлер директива-
ның сатылы әсер ету күші бар деп түйіп, директиваның
Италия үшін міндеттілігіне сүйенді. Van Gend en Loos
ісінде Еуропа әділет соты заңға тікелей әсер ету күшін
беретін шарттарды белгілеп көрсетті. Біріншіден, ЕО
заңы: (1) анық әрі бірмағыналы болуы керек; (2) кесімді
болуға тиіс; 3) қосымша заңнамалық шараларға тәуелді
болмауы керек. Ал директива қосымша ұлттық заңнама-
лық шарасыз іске аспайды, ендеше, директивада тікелей
әсер ету күші болмайды.
Әлбетте, сот 80/987 директивасында тікелей әсер ету
күші жоқ деген тұжырым жасады, себебі бұл құжат ке-
сімділік сипатынан ада еді және жеке тұлғаларға өтем-
ақы төленетін қорларды құру түрінде шаралардың орын-
далуын талап еткен болатын. Сондықтан Италияға қарсы
талап-арыз бергенде директива екі қызметкер үшін арқа
сүйеуге жарамсыз еді. Сот енді мүше-елге директиваны
орындамаудан туындаған зардапты өтеткізу мүмкіндігін
қарастыруға көшті.
Сөйтті де, «Келісімнің жалпы схемасы мен негізгі
принциптеріне» орай, сот директиваны орындамаған мү-
ше-елді келтірген зияны үшін жауапқа тартуға негіз бар
деп шешті:
Мүше-мемлекеттердің сақтауға тиіс ЕО заңнамасының
бұзылуы салдарынан жекелеген адамдар өз құқықтарын
қорғап, шеккен зардаптарының орнын толтырта алмаса,
онда ЕО принциптерінің нәтижесіз және мәртебесінің сын-
ға түскені деп түсіну керек. Мүше-елдердің зиянды өтеу-
ге міндеттілігі Шарттың 10-бабында айтылған, осы бапқа
сәйкес, мүше-елдер ЕО заңнамасынан туындайтын мін-
деттемелерін орындау жолында бар күшін салуға міндетті.
Яғни ЕО заңнамасындағы олқылықтан туындаған заңсыз-
дық салдарын жоюға борышты.
Бұл жауапкершілікті орнықтырудың үш шарты бар.
Біріншіден, директива жеке тұлғаларға құқық беруге
тиіс; екіншіден, директива беретін құқықтарды анықтау
мүмкіндігі қамтамасыз етілуі керек; үшіншіден, дирек-
тиваның орындалмауы мен келтірілген залал арасында
себеп-салдарлық байланыс болуы керек. Соттың пікірін-
ше, талап-арыз берушілердің жағында жаңағы шартты-
лықтың үшеуі де бар, яғни директива арызданушыларға
құқық берді, директиваға қарап, сол құқықтарды білуге
мүмкіндік болды, ал залал сол директиваны орындама-
ғаннан туындады.
Түйін
● Van Gend en Loos ісінен белгілі болғаны – бірден
мүше-елдердің заңына айнала қоймайтындықтан
ЕО директивасында тікелей әсер ету күші жоқ.
●
Франкович ісі ЕО директивасын орындамай, жеке
тараптарға залал келтірген мүше-мемлекетті
жауапты етудің үш шартын белгіледі.
●
Директива орындалмаған (немесе дұрыс орын-
далмаған) жағдайда тараптарға сотқа арыз беру-
ге рұқсат ету арқылы Франкович ісін қараған сот
директиваның тікелей әсер етуіне қатысты факті-
лердің болмауы жағдайын азайтты.
Төрт еркіндік
«Төрт еркіндік» – тауар қозғалысының еркіндігі, адамдардың еркін жүріп-тұруы, қызмет қозғалы-
сының еркіндігі және капитал қозғалысының еркіндігі. ЕО-дағы тауар қозғалысының еркіндігі шетелдік
экспорттаушылар үшін өте маңызды. Мәселен, америкалық экспорттаушы ЕО-ның 28 елінің бірінде импорт
-
тау мен кедендік бақылаудан өтсе жетіп жатыр. Алғашқы импорттан кейін тауарларды ЕО аймағында еркін
тарата беруге болады.
239
Еуропалық одақ 8-тарау
Тауар қозғалысының еркіндігі
Мүше-елдер отандық тауарды қорғап, тура сондай бәсекелес тауарды импорттаудың алдын алу үшін өзге
мүше-елдерден кіргізбеуге тырысады. Оның бір тәсілі – импорт өнімдерге, дәл сондай отандық өніммен са
-
лыстырғанда, салынатын ішкі салықты арттыру. ЕО заңнамасы бұлай алалап салық салуды заңсыз санайды.
ЕО шартының 90-бабы былай дейді: «Мүше-елдің ешқайсысы тікелей немесе жанама түрде басқа мүше-ел
-
дің өніміне отандық өнім салығынан жоғары салық сала алмайды».
Сол секілді ешқандай мүше-ел өзге бір өнімді жанама түрде қорғау мақсатында тағы бір мүше-елдің
өніміне ішкі салықты жоғарылата алмайды. Біріншіден, мүше-елдер арасындағы импорт пен экспортқа ке
-
дендік баж салығын салуға тыйым бар, сондай-ақ осы секілді басқа да төлемдерге
11
тыйым салынған. Екін-
шіден, мүше-елдер арасында импорт пен экспорттың санына шектеу (квота) қоюға да рұқсат берілмеген.
12
Cassis de Dijon ісінде
13
Франциядан Германияға ликер импорттаушы құрамындағы алкоголь айтарлықтай
жоғары деңгейде болмаған ішімдіктерді импорттауға тыйым салған неміс заңына қарсы болды. Импорттау
-
шының пікірінше, алкогольдің ең төменгі деңгейін белгілеу тауар қозғалысының еркіндігіне қол сұғумен
парапар. Немістер маскүнемдікпен күресу қажеттігін алға тартып, ережені қорғауға барын салды. Олардың
ойынша, алкоголі аз ішімдіктер көбірек ішуге итермелейді де, түбінде адамды маскүнемге айналдырады [Сіз
бұл аргументке сенесіз бе?]
Сот пропорционалдық принципін
14
алға тартып, немістердің уәжін қабылдамады. Басқаша айтқанда, ал-
коголизммен күресу – заңды мақсат, сондықтан пропорционалдық принцип талабы бірінші орындалады.
Бірақ осы заңды мақсатқа жету үшін таңдап алынған әдістер ұтымды емес. Соттың пікірі бойынша, адамдар
онсыз да күшті ішімдікті ішер сусынына жиі қосады, сондықтан әлсіз ішімдік импортына тыйым салу мен
маскүнемдікпен күрестің арасында ешқандай байланыс жоқ. Керісінше, бұл немістің қуатты ликер өндіру
-
шілерін қорғаудың астыртын әдісі еді.
Жанама дискриминация
Жанама дискриминация – тауардың шығу тегіне тікелей сілтеме жасалмайтын, бірақ іс жүзінде импорт-
тық тауарға жоғары салық салуға апарып соғатын салық жүйесі. Humblot v. Directeur des Services Fiscaux
ісінде
15
Франция азаматы Францияда сатып алар Мерседес көлігі ақысынан француз жол салығын алып
тастауды талап етті. Француз салық жүйесі автокөліктің қуатына қарай жол салығының сомасын арттырған.
Қозғалтқышының номинал қуаты 16-CV автомобильдерге салынатын салық сомасы біртіндеп 1100 француз
франкіне дейін өскен. Ал 16-CV-дан жоғары болса, салық мөлшері 5000 франкке бір-ақ шығады, яғни салық
400 %-ға артады.
Жол салығы туралы заңда автокөліктің шыққан еліне сілтеме жасалмайды, сондықтан, бір қарағанда,
нақты (тікелей) импортталған автокөліктерге дискриминация жоқ сияқты. Талап-арыз беруші Францияда
қозғалтқышының номинал қуаты 16-CV-дан жоғары автокөлік жасалмайтынына дәлел келтірді. Яғни жоға
-
ры салық импорттық автокөліктерге ғана салынған, оның ішінде ЕО мүше-елдерден импортталған көліктер
16
де бар. Бұл – жанама дискриминацияның классикалық үлгісі, заң бейтарап болып көрінгенімен, импорттық
автокөліктердің салығы мүлдем басқа. Сот ЕО шартының 90-бабы мүше-елдерден импортталған автокөлік
-
терге ғана арналған салыққа апаратын прогрессивтік салыққа тыйым салатынын айтып тұжырымдады.
Тауардың жанама дискриминациясының соңғы мәселесі – импорттық тауар мен отандық тауардың ұқ
-
састығын анықтау. 90(1)-бап бір-біріне «ұқсас» ішкі тауар мен мүше-елдерден импортталған тауарға алалап
салық салуға тыйым салады. Егер ішкі нарықта импорт тауарлар ұқсас отандық тауарларға қатысты алалан
-
ған жағдайда ғана алалау орын алады. Енді мемлекеттік кеден қызметкерлері мен соттар тауар «ұқсастығын»
қалай анықтайды деген сұрақ туады. Ұқсастық мына факторларға қарай анықталады: тауардың бір салық
санатына жатуы; тауарды шығару жолы; тауардың өндірісінде қолданылған заттары; тұтынушылардың тұ
-
тынып жүрген тауарға балама деп білуі.
Сандық шектеулер және соған балама шаралар
Рим шартының 28-бабында «Мүше-елдер арасындағы импортқа сандық шектеу қою мен соған балама
барлық шараға тыйым салынады» делінген. Балама әсер дегеніміз – квоталық жүйедегідей импортталатын
тауарларға ашық шектеу қойылмаса да, түптеп келгенде, импортталатын тауардың санын заңсыз шектегенде
тура сол квотаның әсерін беруі. Еуропа соты сандық шектеуге балама шараларға не жататынына кеңінен
анықтама беріп, бұған тіпті дүкендердің ашылу уақыты сияқты, бір қарағанда, импорт тауарға еш қатысы
жоқ коммерциялық ережелер мен нормаларды да қосты.
240
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
САНДЫҚ ШЕКТЕУЛЕРДІҢ БАЛАМА ШАРАЛАРЫН АНЫҚТАУ
Procureur du Roi v. Dassonville ісінде
17
Бельгия заңы шотланд вискиінің Шотландияда жасалғанын рас-
тайтын сертификатпен қоса жүруін талап еткен. Ал бельгиялық дистрибьюторлар вискиді Франциядан сер-
тификатсыз импорттаған. Бельгия соты сертификатын талап ету сандық шектеудің балама шарасы болуы
мүмкін деген оймен істі Еуропа сотына жіберді. Еуропа соты сандық шектеудің балама шарасына – «Одақ
ішіндегі саудаға мүше-елдердің тікелей не жанама кедергі жасайтын немесе кедергі жасауы ықтимал бүкіл
сауда ережелері жатады» деп, кең ауқымда түсіндірме жасады. Сөйтіп, Ұлыбританиядан импортталған вис
-
киден сертификат талап етуді заңсыз сандық шектеудің балама шарасы деп анықтады.
Сандық шектеулер мен оның балама шаралары қатарынан шығарылғандар
Рим шартының 30-бабы мүше-елдерге келесі себептер бойынша импортты шектеуге мүмкіндік береді:
(1) қоғамдық мораль; (2) жария тәртіп немесе қоғамдық қауіпсіздік; 3) адамның денсаулығы мен өмірін, жан-
уарлар мен өсімдіктің тіршілігін қорғау; 4) көркемдік, тарихи немесе сәулеттік мәні зор ұлттық жәдігерлерді
қорғау; (5) өнеркәсіптік не коммерциялық мүлікті қорғау. Еуропа соты астыртын сауда кедергісі ретінде пай
-
даланылуынан сақтана отырып, барынша сығымдап, осындай себептер тізімін жасады.
ҚОҒАМДЫҚ МОРАЛЬ
Р.-дің Хенн және Дарбиге қарсы
18
ісінде айыпталушыларға кедендік заңды бұзып, Ұлыбританияға бей-
әдеп материал әкелді деген айып тағылған. Еуропа әділет соты мұндай заңдардан әдетте қоғамдық мораль-
дың бұзылуына қатысты ешқандай мәселе туындамайды деген қорытындыға келді. Ал осының алдын алу
үшін жасалған шектеулер алалау мақсатында қолданылды ма, жоқ па – мәселе сонда. Сот: «Мұндай мате
-
риал мемлекет ішінде емін-еркін дайындалса немесе сатылса, онда кедендік заңнамадағы сандық шектеу
моральды қорғаудың емес, қасақана алалаудың амалы, яки мүше-елдердің арасындағы саудаға астыртын
шектеу қоюдың құралы ретінде қарастырылады», – деп түйді. Сот мұндай материалдар тіпті ел ішінде емін-
еркін айналымда жүрсе де, заңдық тұрғыда оған шектеу бар, сондықтан импортқа қойылған бұл сандық
шектеуді қоғамдық мораль туралы бап ақтайды деп шешті.
ЖАРИЯ ТӘРТІП ПЕН ҚОҒАМДЫҚ ҚАУІПСІЗДІК
Бұрын кейбір өнімдер мемлекеттік қорғанысқа қажет деп есептелетін. Еуроодақтың құрылуына түрткі
болған да осының төңірегіндегі жағдай. Еуропа көмір және болат бірлестігі 1952 жылы, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін құрылды. Бұл екеуі қару өндірісінің басты шикізаты болғандықтан, ендігі соғыстың алдын
алу осы көмір мен болат өндірісіне қадағалау орнатудан басталады деген ниет еді. Campus Oil компания
-
сының Индустрия және энергетика министрлігіне қарсы ісінің
19
мән-жайы былай болды. Ирландия заңы
бойынша мұнай импорттаушылар өздеріне қажет мұнай мөлшерінің белгілі бір бөлігін Ирландия жерінде
орналасқан мұнай өңдеу зауытынан сатып алуға тиіс болатын. Ирландия мемлекеттік қауіпсіздік үшін елде
кемінде бір мұнай өңдеу зауытының болу керектігін айтты. Еуропа әділет соты бұл талаптардың ұлттық
қауіпсіздік мақсаттарда қолданылғанымен келісті.
АДАМНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ МЕН ӨМІРІН,
ЖАНУАРЛАР МЕН ӨСІМДІК ТІРШІЛІГІН ҚОРҒАУ
Импорттық тауарға қатысты денсаулық пен қауіпсіздік талаптары бойынша тауар жіберуші елде де, қа-
былдаушы елде де қосарлы бақылаудан өтуі керек, Еуропа әділет соты осы тәртіпке байланысты мынадай
бір ілік тапты. Комиссияның Біріккен Корольдікке қарсы ісінде
20
Ұлыбритания жұртшылығы құс індетінен
(ньюкасл ауруы) сақтау үшін басқа мүше-елдерден құс еті мен жұмыртқа әкелуге тыйым салған. ЕО комис
-
сиясы Еуропа сотында Ұлыбританияға қарсы сот ісін бастады. Сот Ұлыбритания тыйымы Еуроодақтың
құқығын бұзды деп түйді. Сот назарына алған факторлардың қатарында тыйым салу уақыты (жұмыртқа
импорты айтарлықтай артатын Рождество мейрамының қарсаңы) мен импортқа қойған шарт болған еді,
осылайша британдық фермерлерден қолдануды талап еткен әлгі ауруға қарсы шарадан экспорттаушы елдегі
шара күштірек болғанда ғана импортқа рұқсат берілді.
241
Еуропалық одақ 8-тарау
БАЛАМА ӘСЕРЛІ КЕДЕНДІК БАЖ САЛЫҒЫ МЕН АЛЫМДАР
Рим шартының 25-бабында «ЕО тауардың барлық түрімен сауда жасайтын Кедендік одақ негізінде құ-
рылған» делінген. Бұл бап мүше-елдер арасындағы импорт пен экспортқа балама әсерлі кедендік баж са-
лығы мен алым алуға, Еуроодаққа кіретін және кірмейтін елдер арасында «ортақ кедендік тариф» тағайын-
дауға тыйым салады. ЕО-ға кірмейтін елдер экспорттаушыларына байланысты 25-бап «үшінші елдерден»
шығарылып, мүше-елдерде еркін айналымда жүрген өнімдерге ешқандай қосымша баж салығы салынбайды
дейді. Бастапқыда айтылғандай, шетелдік экспорттаушы үшін бұл ЕО импортының бірінші елінде ЕО-ның
жалпы баж салығын ғана төлеуге тиіс дегенді білдіреді. Одан соң қандай да бір ұлттық баж салықтарын тө
-
леместен, бүкіл ЕО бойынша тауарын тегін тасымалдай береді.
БАЖ САЛЫҒЫНА БАЛАМА АЛЫМДАР
Еуропа соты сандық шектеуге балама шараның анықтамасын бергені сияқты, кедендік баж салығына ба-
лама алымның да кең анықтамасын берген
21
. Комиссияның Италияға қарсы ісінде
22
ЕО комиссиясы барлық
экспортқа алым белгілеуімен Италия ЕО заңын бұзды деп мәлімдеме жасады. Италия бұл алым – кедендік
баж салығы емес, экспорттаушының керегіне жарар статистикалық ақпарат жинап бергені үшін алынған ақы
деп жауап берді. Сот бұл уәжді қабылдамай, былай шешті:
Шарттың түсіндіруі бойынша, шекарадан өтетін отандық не шетелдік тауарға дәл кедендік баж салығы бол-
маса да, кез келген біржақты тәртіпте белгіленген материалдық (ақшалай) алым кедендік баж салығына бала-
ма алым болып саналады, оның мөлшері мен мақсаты да, тәсілі де маңызсыз. Ол алым мемлекет пайдасына
жаратылмайтын болса да, алалау не қорғаныс шарасы болмаса да, сондай-ақ төлем алынған өнім кез келген
отандық өніммен бәсекелеспесе де, келісім сөзі күшінде қалады.
Комиссияның Италияға қарсы ісінде Еуропа соты импортталған және экспортталған тауарға белгіленген
алымдарға қатысты жоғарыдағы ережені негізге алды. Алымның мақсатының еш маңызы жоқ. Егер алым
тек қана импортталған және экспортталған тауарға тағайындалса, онда ол заңсыз деп есептеледі.
Ал тауарды тексеруге алынатын немесе талап етілетін бақылау шығындарына кететін үкіметтік алым
-
дарға келер болсақ, денсаулық сақтау мен қауіпсіздік мақсатында тауарды тексерістен өткізу шығынын жабу
үшін алым белгілеуге Еуропа соты рұқсат береді. Мұндай тексеріс тек импорттаушы мен отандық өнді
-
рушіге тең дәрежеде жалпы нормативтік схема бойынша жүргізілсе болғаны. Мұндай алым кедендік баж
салығына балама емес.
Халықтың (азаматтар мен жұмысшылардың) емін-еркін жүріп-тұруы
Келісімнің 1612/68 -қаулысы және 2004/38-директивамен толықтырылған 39-бабы бойынша шетелдік жұ-
мыскерді азаматтығына қатысты тікелей де, жанама да алалауға болмайды. Шарттың 39-бабының 2-тармағы
жұмыскерлердің емін-еркін жүріп-тұруы «жұмысқа орналасу, сыйақы төлеу және басқа да жұмыс істету
шарттары жағынан адамды азаматтығына қарап алалауды жояды» дейді. ЕО қаулылары мен директивалары
«азаматтығына байланысты алалаушылық» туралы толығырақ ақпарат береді. 1612/68-қаулысының 7-бабы
-
ның 2-тармағы бойынша ЕО қызметкерінің «әлеуметтік және салықтық игіліктерге» деген құқығы жергілікті
қызметкермен бірдей. 2004/38-директивасы бойынша үш айға келген ЕО азаматына тіркелу үшін кемінде дәл
сондай уақыт берілуге тиіс.
«Жария тәртіп, мемлекеттік қауіпсіздік немесе денсаулық сақтау» принциптеріне орай жүріп-тұру еркін
-
дігін шектейтін ескерілмейтін жағдайлар бар. Соған қатысты бір-екі қызықты оқиғаны айта кетейік. Еуро-
па әділет соты Еуроодақтың саентологияны
23
ұстанатын азаматын елге кіргізбеу туралы Ұлыбританияның
шешімін қолдады. Себебі Ұлыбритания үшін саентология – қоғамға теріс әрі зиянды, жария тәртіпке қарсы
ағым. Адоуи мен Корнельдің Бельгия үкіметіне қарсы
24
ісінде Бельгия жария тәртібін алға тартып, Франция-
ның екі азаматшасына жезөкшелікпен айналысады деп, елде тұруға рұқсат бермеді. Бельгияда жезөкшелік
заңсыздыққа жатпайтындықтан, Еуропа әділет соты Бельгияға қарсы шешім шығарды. Өйткені әлгі екеуі
расымен де жеңіл жүрісті әйел болса да, жезөкшелік елден шығаруға себеп бола алмайды.
Кәсіп ашу және қызмет қозғалысының еркіндігі
Қызметтер мен кәсіп ашу қозғалысының еркіндігі ЕО-ның бір елінің азаматына ЕО-ның басқа бір
елінде жұмыс істеуіне немесе бизнеспен айналысуына мүмкіндік береді. Бірақ дәрігер, адвокат, инженер
242
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
секілді бірқатар мамандықтарға мемлекеттік заңнама бойынша біліктік пен сертификация талабы қойылады.
Мәселе мемлекеттік білік стандартының әр елде әртүрлі болуында. Мысалы, Румынияда жұмыс істеуге құ
-
қылы заңгер Францияның білік талаптарына сай келмеуі мүмкін. Сондықтан Еуроодақ нақты-нақты маман-
дықтарға байланысты біліктікті өзара тануға шақырған көптеген директива қабылдады.
Кәсіп ашу еркіндігі
Рим шартының 43-бабы ЕО азаматының кәсіп ашу еркіндігін шектеуге тыйым салады. Кәсіп ашуға ЕО
елдерінде агенттіктер, филиалдар немесе еншілес компаниялар құру жатады. 43-бап кәсіп ашу еркіндігін
«өзін-өзі жұмыспен қамтып, еңбек ету құқығы» ретінде қарастырады.
Кәсіби білік мәселесіне келсек, Еуропа әділет соты қаулы еткендей, Париж адвокаттар алқасының бель
-
гиялық адвокатты Франция университетінде оқымаған деп жұмысқа алмауға құқығы жоқ, өйткені Франция
университеті Бельгиядан алған құқық саласындағы ғылыми дәрежені Франциядағы құқық саласының ғылы
-
ми дәрежесімен тең көреді. Бұл мәселе біз ойлағандай оңай емес, себебі ЕО-ның бір елінде адвокат болып
істейтін адам басқа елінде де еш қиындықсыз жұмыс істеп кете бермейді. Еуропа әділет соты ұлттық құқық
саласының ерекше дәрежесінің болуы басқа елде заң практикасын қабылдаудан бас тартуға себеп бола ал
-
майды деп санайды. Мысалы, жоғарыда аталған істе, бельгиялық адвокат Францияда avocat (адвокат) боп
орналасу үшін франциялық адвокатурада емтихан тапсырды.
Еуропа соты Vlassopoulou ісінде
25
бұдан да арыға барып, шетел адвокатын жұмыс істегісі келген елдегі
емтиханнан өте алмай қалса да, баламаны бағалау («дипломы бойынша білімі, дағдысын жергілікті заңдарда
талап етілген білім, дағдымен салыстыру») рәсімін өткізуге міндеттеді. Бұл іске түрткі болған оқиға грек
адвокатының Германиядағы заң фирмасында бірнеше жыл адвокаттық емтиханын тапсырмай-ақ жұмыс іс
-
тегені еді.
Өзара тану принципі Шарттың 47-бабында белгіленген, онда «диплом, сертификат және ресми біліктің
басқа да дәлелдемелерін өзара мойындау туралы» директивалар қабылдау талап етілген. Соның өзінде ЕО
елдері шетелдік біліктікті мойындауға асығатын түрі жоқ. Мұның себебі мемлекеттер осы салаларда тәжіри
-
беден өтуші өз азаматтарын қорғау үшін асығыстық жасамай отыр деп ойлаймыз.
Қызмет көрсету еркіндігі
Шарттың кәсіпорын ашу және халыққа қызмет көрсету еркіндігі туралы нормалары – ортақ нарық құру-
дың бір тетігі. Шартта көрсетілгендей, кәсіпорын ашу және қызмет көрсету құқығы директивалар қабылдау
арқылы туындайды. Сот сондай-ақ 43-ші (кәсіпорын ашу еркіндігі туралы), 49 және 50-баптарда (қызмет
көрсету еркіндігі туралы) ұлттық заңнамаларға тікелей әсер ету күші бар деп қаулы етті.
Шарт бизнес ашу немесе қызмет көрсету құқықтарын жүзеге асыратын шетелдік компаниялар мен аза
-
маттарды алалауға, кемсітуге тыйым салады. Еуропа әділет соты бертін келе кәсіпорын ашу және қызмет
көрсету ережелерінің жүріп-тұру еркіндігіне кемсітуге жатпайтын кедергі қоюға да қатысы бар деп мәлім
-
деді. ЕО-ның 2009 жылғы Қызметтер туралы директивасы
26
ЕО-да бизнес ашуға көмектесетін қосымша ере-
желер мен трансшекаралық қызметтер туралы ереже бекітіп, адамдар мен компанияларға тұрақты өкілдік
ашпай-ақ немесе өзі келмей-ақ, ЕО-ның басқа елдерінде жұмыс жүргізу мүмкіндігін туғызды. Директива
бизнес, құрылыс, білім беру, жылжымайтын мүлік, заңмен қадағаланатын мамандықтар (заң, медицина, бух
-
галтерлік есеп, инженерлік, т.б.) және бөлшек сауда қызметін көрсету сияқты кең ауқымды қызмет аясын
қамтиды. Бірақ директива электрондық коммуникация, қаржылық, көлік, денсаулық сақтау және әлеуметтік
қызметтерге қолданылмайды.
Капитал қозғалысының еркіндігі
Бұл принцип ортақ нарықтың жұмыс істеуі үшін өте маңызды, себебі ол интеграцияланған, ашық және
тиімді қаржы нарығы мен қызметтерге жеткізеді. Ортақ нарық жүйесіндегі адамның емін-еркін банк шот
-
тарын ашатын, шетелдік компания акциясын не шетелдік жылжымайтын мүлікті сатып алатын мүмкіндігі
болуға тиіс. ЕО-ның бір елінің компаниясы басқа елінің компаниясына инвестиция құя алуы және басқара
алуы керек.
Капитал еркіндігі 1957 жылғы Рим шартында бекітіліп, ЕО-ның іргелі принципіне айналса да, капиталды
немесе валюта айырбасын бақылау 1990 жылдардың басына дейін сақталды. Капитал мемлекет рұқсатын
-
сыз ұлттық шекарадан өтпейтін. 1988 жылы Кеңес капитал қозғалысына қойылатын қаптаған шектеулерге
қарсы капитал қозғалысын ырықтандыруға арналған директива қабылдап, 1990 жылдың ортасына қарай
валюталық бақылау жойылды.
243
Еуропалық одақ 8-тарау
• 1-бап. Капитал қозғалысына қойылатын ұлттық
шектеулерге тыйым салынады: ЕО-ға мүше елдің
тұрғылықты адамдары арасындағы капитал қозға-
лысын шектеу төмендегі ережелерге нұқсан келтір-
местен жойылады. Ақша аударымдарына да ағым-
дағы операциялар төлемдеріне қойылған шарттар,
сол валюта бағамымен жүргізіледі.
• 2-бап. Капитал қозғалысына әсер ететін заңдар
туралы хабарлауды талап ету: Мүше-елдер кре-
диттік мекемелер жүргізетін резидент еместердің
капиталына қатысты операцияларға тікелей әсер
ететін банктердің өтімділігін реттеу шаралары ту-
ралы Орталық банктердің басқарушылар комитетін,
ЕО валюта комитеті мен ЕО комиссиясын хабардар
етеді. Мұндай шаралар ішкі қаржы-валюталық рет-
теуге керекті деңгейде ғана жүргізілуге тиіс.
• 3-бап. Төтенше шараларға байланысты ескеріл-
мейтін жағдайлар: Капиталдың қысқамерзімді
қозғалысы ерекше ауқымда валюталық нарыққа
салмақ түсіріп, мүше-елдердің қаржы-валюталық
және айырбас бағамы саясатын едәуір бұзып, ішкі
өтімділікті теңселтетін болса, мүше-мемлекет қор-
ғау шарасын қолдана алады. Шара қолданушы ел
Комиссия мен басқа да мүше-елдерді әлгі шара
туралы құжат күшіне енетін күннен кешіктірмей
хабардар етуге тиіс. Комиссия ЕО-ның Валюталық
комитетімен, Орталық банктердің басқарушылары
комитетімен кеңесіп, не шараның қолданылуына
мұрсат береді, не өзгертеді, не болмаса тоқтатады.
Осы бапқа сәйкес, қорғау шарасын қолдану мерзiмi
алты айдан аспауға тиiс.
• 4-бап. Банктер мен алым-салықты ұлттық рет-
теу: Мүше-елдер өздерінің заңдарын, салық салу
және қаржы институттарын қадағалау тәртібін
бұзуға жол бермеу үшін барлық қажет шараларды
қолдануға құқылы. ЕО заңнамасына сәйкес, мұн-
дай шаралар мен рәсімдер капитал қозғалысына
кедергі келтіре алмайды.
• 6-бап. Салық төлеуден жалтару: Комиссия Кеңес-
ке салық салу және осы жүйелердің қолданылуын
бақылауға қатысты мемлекеттік жүйелердің әртүр-
лі болуынан туындайтын салық төлеуден жалтару,
салықтан қашу және бұрмалау қаупін жоюға неме-
се азайтуға арналған ұсыныстар жолдайды.
• 7-бап. Халықаралық капитал қозғалысы және кеңе-
су: Капиталдың үшінші елдерге немесе үшінші ел-
дерден жіберілуіне қатысты мәселені қарағанда мү-
ше-елдер Еуроодақ ішіндегі операцияларға арналған
ырықтандыру деңгейінің сақталуын ойластыруға
тиіс. Үшінші елдерге не үшінші елдерден ірі капи-
тал қозғалысы ЕО-да немесе ЕО-мен үшінші елдер
арасының ішкі немесе сыртқы қаржылық жағдайын
айтарлықтай бұзып, валюталық қатынаста күрделі
шиеленістер тудыратын болса, ЕО-ға мүше елдер
оған қарсы не шара қолданатынын ақылдасуы керек.
• 8-бап. ЕО-ның мониторингі: ЕО-ның Валюта коми-
теті жыл сайын халықаралық капитал қозғалысына
және осы директиваның басқа да барлық аспек-
тілеріне әсерін анықтау үшін несие, қаржы және
ақша нарығының ішкі ережелерін зерттеп, Комис-
сияға хабарлап отырады. Директиваның капитал
қозғалысының еркіндігін қалыптастыруы ЕО-ның
экономикалық әрі валюталық тұрғыда толығымен
тәуелсіз одаққа айналуы үшін қажет еді.
8.6-мысал. Салыстырмалы құқық: 88/361/EEC Кеңес директивасының қысқаша мазмұны
Капитал қозғалысы дегеніміз не?
1. Бір елдегі инвестордан басқа елдегі қаржы мекемесіне ақша аудару.
2. Тікелей шетелдік инвестиция (шетелдік компанияны инвестициялау немесе сатып алу).
3. Жылжымайтын мүлікке инвестиция салу.
4. Құнды қағаздарға (акция, облигация, траст құжаттары) инвестиция салу.
5. Несиелер мен кредиттер
ЕО ішінде де, үшінші елдерде де айрықша жағдайларда капитал қозғалысына шектеу қойылуы мүмкін.
Оның мысалы ретінде жалпы сыртқы саясат пен қауіпсіздік саясаты аясында Украина дағдарысы кезіндегі
Ресейге қарсы іске асырылған салық салу, қадағалау, жария тәртіпті қарастыру, ақшаның ізін суытуға байла
-
нысты салынған қаржылық санкцияларды айтуға болады.
ЕО-ның негізгі құқықтар хартиясы
Негізгі құқықтар хартиясы бастапқыда 2000 жылы 7 желтоқсанда қабылданды, бірақ Маастрихт шар-
ты бойынша 2009 жылға дейін ЕО заңнамасына енгізілмеді. Ал қазір ЕО заңы бойынша Хартиядағы
88/361/EEC директивасы Еуроодақ аумағындағы капитал ағынына қойылған барлық шектеуді жоюды та-
лап етеді. «Салыстырмалы құқық: Кеңес директивасының қысқаша мазмұны» атты 8.6-мысалға қараңыз.
Директива Маастрихт шартында бекітілді, ол мүше-елдер арасындағы немесе мүше-ел мен ЕО-ға кірмейтін
елдер арасындағы капитал қозғалысы мен төлемдерге қойылатын барлық шектеулерге тыйым салады. Ди
-
ректива сияқты емес, шарт нормасының барлық ЕО елдеріне тікелей әсер ету күші бар. ЕО-ға мүше болғысы
келген үміткер ел капитал қозғалысына қойылған барлық мемлекеттік кедергіні жоюға тиіс.
244
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
құқықтардың ұзын тізімін бұзу заңсыз болып саналады. Алайда Ұлыбритания мен Польша Лиссабон шар-
тында Хартияға қосылудан бас тартты. Сондықтан Хартия осы екі мемлекеттің қолданысында жоқ, яғни
бұл елдердің азаматтары Еуропа әділет сотына немесе өздеріндегі ұлттық сот жүйесіне Хартиядағы құқық
-
тарының бұзылуы туралы шағымдана алмайды.
Жеті тараудан тұратын Хартияда шамамен 54 бап бар. Алғашқы алты тарау қадір-қасиет, еркіндік, теңдік,
ынтымақ, азаматтардың құқықтары мен әділ сот секілді негізгі құқықтарға арналған. Ал соңғы тарау Хар
-
тияны түсіндіру мен қолдану мәселелері жайында. Алты тараудың қысқаша шолуынан Хартияның қамту
аясын көруге болады.
«Қадір-қасиет» деп аталатын бірінші тарау 5 баптан тұрады: (а) адамның қадір-қасиеті; (ә) өмір сүру
құқығы; (б) жеке басқа қол сұқпау құқығы; (в) азаптауға, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты
қорлайтын қарым-қатынас пен жазаға тыйым салу; (г) құлдық пен мәжбүрлі еңбекке тыйым салу. Бұл тарау
өмір сүру құқығына кепілдік береді әрі азаптауға, құлдыққа, өлім жазасына, евгеникалық тәжірибеге және
адам клондауға тыйым салады.
«Еркіндік» атты екінші тарауда 14 бап бар: (а) бостандық пен қауіпсіздікке деген құқық; (ә) жеке және
отбасылық өмірге құрмет; (б) жеке деректерді қорғау; (в) некеге тұру және отбасын құру құқығы; (г) ой,
ар-ождан және дін бостандығы; (ғ) сөз бостандығы мен ақпарат еркіндігі; (д) жиналу және қауымдастыққа
кіру еркіндігі; (е) өнер мен ғылым бостандығы; (ж) білім алу құқығы; (з) кәсiп таңдау еркіндігі мен еңбек
ету құқығы; (и) кәсіпкерлікпен айналысу еркіндігі; (к) меншік иесі болу құқығы; (л) бассауға алу құқығы;
(н) депортация, елден шығару немесе экстрадициялау кезіндегі қорғану құқығы. Тарау еркіндік, жеке өмірге
қол сұқпау, жеке өмір құпиясы, неке, ой, дін бостандығы, пікір білдіру еркіндігі, басқосу мен топ құру, білім,
жұмыс, мүлік, баспана және жеке өмір деректерін қорғауды қамтиды.
«Теңдік» атты үшінші тарауда 7 бап бар: (а) заң алдындағы теңдік; (ә) алалауға жол бермеу; (б) мәдени,
діни және тілдік әралуандық; (в) әйел мен ердің теңдігі; (г) бала құқықтары; (ғ) егде жастағы адам құқықта
-
ры; (д) мүгедектерді қатарға қосу. Тарауда заң алдындағы теңдік; мүгедектік, жас және жыныстық түсінікке
байланысты кез келген алалауға тыйым салу; мәдени, діни және тілдік әралуандық; балалар мен қарттардың
құқықтары қамтылған.
«Ынтымақтастық» тарауы 12 баптан тұрады: (а) кәсіпорын ішінде жұмысшылардың ақпарат пен кеңес
алу құқығы; (ә) ұжымдық келіссөз бен іс-әрекетке деген құқық; (б) жұмыспен қамту қызметіне қол жеткізу
құқығы; (в) негізсіз жұмыстан босатылғанда қорғану құқығы; (г) әділ әрі тең еңбек жағдайы; (ғ) балалар
еңбегіне тыйым салу, жастарды жұмыс орнында қорғау; (д) отбасылық және кәсіби өмір; (е) әлеуметтік
қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек; (ж) денсаулық сақтау; (и) жалпы экономикалық мүддені білдіретін
қызметтің ашықтығы; (к) қоршаған ортаны қорғау; (л) тұтынушыны қорғау. Бұл тарау әлеуметтік және ең
-
бек құқықтарын қамтиды, соның ішінде әділ еңбек жағдайында жұмыс істеу құқығы, негізсіз жұмыстан
босатудан қорғау, медициналық көмектің ашықтығы, әлеуметтік көмек және тұрғын үймен қамтамасыз ету
қарастырылған.
«Азаматтардың құқықтары» деген бесінші тарау 8 баптан тұрады: (a) Еуропа парламентінің сайлауында
дауыс беру және сайлауға түсу құқығы; (ә) муниципалдық (жергілікті) сайлауда дауыс беру және сайлауға
түсу құқығы; (б) дұрыс басқаруға деген құқық; (в) құжаттарға қол жеткізе алу құқығы; (г) Еуропа омбудсме
-
нінен көмек сұрау құқығы; (ғ) Еуропа парламентіне өтiнiш беру құқығы; (д) жүріп-тұру және қалаған жеріне
қоныстану еркіндігі; (ж) дипломатиялық және консулдық қорғанысқа деген құқық. Бұл бөлім Еуропа пар
-
ламенті сайлауында дауыс беру және ЕО аясында емін-еркін жүріп-тұру құқығы сияқты ЕО азаматтарының
құқықтарын, сондай-ақ басқару құқығы, Еуропа парламентіне шағым түсіру және құжаттарға қол жеткізу
сияқты бірнеше әкімшілік құқықтарды қамтиды.
Еуроодақ азаматтығы. Кез келген мүше-мемлекеттің азаматы ЕО-ның да азаматы болып саналады. ЕО азаматтығы ұлттық
азаматтығын алмастырмайды, тек қосымша толықтырады. ЕО азаматы Одақ аумағында емін-еркін жүріп-тұрып, өмір сүре
алады, ЕО парламентіне сайлауға түсе алады және Одақтың мемлекеттік қызметіне тұруға бәрі бірдей құқылы.
«Әділет» деген алтыншы тарау 4 баптан тұрады: (а) тиімді құқықтық қорғаныс құралдарына және әділ
сот төрелігіне деген құқық, (ә) кінәсіздік презумпциясы және қорғану құқығы, (б) заңдылық және қылмысқа
жазаның сәйкестігі принциптері; (в) бір қылмыс үшін екі рет қудаланып, жазаға кесілмеу құқығы.
Бұл Хартияның алдындағы адам құқықтарына қатысты құжаттың қабылдануына ЕО-ға қатысы жоқ үкі
-
меттік емес ұйым, яғни Еуропа кеңесі көп еңбек сіңірді. Ол 1953 жылы 3 қыркүйекте күшіне енген халық-
245
Еуропалық одақ 8-тарау
аралық құжат Адам құқықтары жөніндегі Еуропа конвенциясы (ECHR) еді. Еуропа кеңесі еуропалық
47 елден тұрады. Оған Беларусь, Қазақстан және Ватиканнан басқа барлық Еуропа елдері кірді. Мемлекеттер
Адам құқықтары жөніндегі Еуропа сотын да құрды. Бұл сотқа кез келген жеке тұлға Конвенцияны бұзған
мүше-мемлекеттің үстінен шағым түсіре алады.
Еуроодаққа тауар импорттау
Бұдан бұрын айтылғандай, шетелден экспорттаушылар мен ЕО-ға импорттаушылар үшін Еуроодақтың
ең ұтымды жағы – тауар кіргізу тәртібінің біркелкілігі мен тасымалдау еркіндігі. Өндіруші-экспорттаушы
ЕО-ның 28 елінің қай-қайсысында да кеңсе аша алады және сол елде кедендік бақылаудан өткеннен кейін
тауарды ЕО-ның қалаған жеріне емін-еркін тасымалдай береді. Тауар кеденнен еш қиындықсыз өту үшін
және импорттау процесін реттеу мақсатында көптеген компаниялар сол елден кедендік агент жалдайды.
Тауарды импорттау кіру декларациясының C88 формасын толтырудан басталады. Кіру қағазы қаралып,
қабылданған соң, кедендік баж және қосымша құн салығы есептеліп, төленеді. Тариф пен қосымша құн
салығы ЕО-ның Кедендік процессуалдық кодексінің (CPC) көмегімен анықталады. Тиісті тарифті неме
-
се баж салығын есептеу үшін импорттаушы тапсыруға тиіс нәрселер: (1) импортталатын тауардың тұтыну
тәртібі мен түрінің сипаттамасы (коммерциялық инвойс), тауардың тұтынуға не қайта экспорттауға арнал
-
ғаны туралы және айрықша мәртебесі туралы мәлімет; (2) тауардың код нөмірі (келісілген тарифтік кесте-
нің жіктелімі) тауарға қоса беріледі. Бірінші ақпарат тауардың құнын анықтау үшін және екінші ақпаратты
код немесе жіктеме нөмірін алу үшін пайдаланылады. Жiктеме нөмiрi нақты бiр импортталатын тауардың
тарифтік мөлшерiн белгiлейдi. Мөлшерлеме баж сомасын анықтауда тауар құнына көбейтілген пайыз (ад
валорем) қызметін атқарады. Тарифті есептеу 6-тарауда тереңірек талданған.
Импорттаушы өз өнімінің сапа, техника және қауіпсіздік стандарттарының бәріне сәйкес болуы керек
-
тігін білуге тиіс. ЕО түрлі мемлекеттік стандарттарды сәйкестендіріп, импортты едәуір жеңілдетті. СЕ
(Conformite Europiennе) таңбасын жасады. 94/25/EC және 2003/44/EC директиваларына сәйкес жасалған бұл
таңба бүкіл Еуроодақтың сапа стандарттарын үйлестірді. Өнімге қойылған СЕ таңбасы оның сапасының
жақсылығын білдіреді. Ал бұл сертификатты алу – оңай шаруа емес. Өнімнің әрбір бөлігіне дейін CE стан
-
дартына сай болуға тиіс. Мәселен, моторлы қайықты алайық, ол 50, не одан да көп стандарттарға сай болуы
керек. СЕ сапасы тауар Еуроодаққа жіберілгенге дейін тексеріледі. ЕО рұқсат беруші органдар деп аталатын
жеке компанияларға СЕ сапасын тексеру құзыретін беріп қойған. Біріншіден, құзыретті орган өнімнің стан
-
дартқа сәйкестігін анықтау үшін оның техникалық мәліметін тексереді. Екіншіден, орган өнімнің өз техни-
калық куәлігіне сәйкес жасалғанын тексеру үшін өндіруші оның сынамасын қоса тапсырады. Үшіншіден,
өндіруші өз өнімдерінің біркелкі сапамен шығуын қамтамасыз ететін сапалық бақылаудың ішкі жүйесі жұ
-
мыс істейтініне органның көзін жеткізуге тиіс. Төртіншіден, өндіруші CE сертификатын сақтап отыру үшін
өндіріс барысын мезгіл-мезгіл тексеріп тұруларына, өнімдерінің кездейсоқ үлгілерін тексерулеріне рұқсат
беруі керек. CE сертификатын алуға кететін уақыт пен шығынға қарамастан, мұны әдетте өндіруші-экспорт
-
таушылар алады, ал Еуропаның кеден органдарының алуы талап етілмейді.
Еуроаймақ
Еуро (€) – ЕО құрамындағы 28 мемлекеттің он тоғызының ресми валютасы. Осы 19 ел Еуроаймақты құ-
райды, олар: Австрия, Бельгия, Кипр, Эстония, Финляндия, Франция, Германия, Грекия, Ирландия, Италия,
Латвия, Литва, Люксембург, Мальта, Нидерланд, Португалия, Словакия, Словения және Испания. Ал қалған
тоғыз мемлекет өз валютасын сақтап қалды: Болгария (лев немесе BGN), Хорватия (куна немесе HRK), Че
-
хия (крона немесе CZK), Дания (крона немесе DKK), Венгрия (форинт немесе HUF), Польша (злотый немесе
PLN), Румыния (лей немесе RON), Швеция (крона немесе SEK) және Ұлыбритания (фунт стерлинг немесе
GBP). 2015 жылы борыштық дағдарыстың кесірінен Грекия Еуроаймақтан шығарылған алғашқы мемлекет
бола жаздады. Еуроодаққа кірмейтін бірқатар ел, яғни Андорра, Косово, Черногория, Монако, Сан-Марино
және Ватикан еуроны өздерінің мемлекеттік валютасы ретінде қолданады. Валютаның символы бір кездегі
Еуропа өркениетінің алтын бесігі – грек жұртының эпсилон (Ɛ) әрпінен алынған, ол әрі Еуропа сөзінің бас
әрпіне де келіп тұр. Таңбаның ұзына бойымен өтетін қос сызық «тұрақтылықты» білдіреді. Төменде еуро
таңбасының кескіні көрсетілген.
246
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
ЕО-ның бәсекені қорғау туралы заңы
Рим шартының 81–82-баптарында (бүгіндері Еуроодақ қызметі туралы келісімнің 101–102-баптары)
ЕО-ның бәсекені қорғау туралы (монополияға қарсы) заңының негізгі параметрлері белгіленген. Шарттың
81-бабы монополияға, үстемдікті (нарықтағы үлесінің көптігін) қараулықпен пайдалануға және бәсекелес
-
тердің өзара бәсекеге қарсы сөз байласуына тыйым салады. 81-баптың 1-тармағындағы тыйым тек келі-
сімдер мен шешімдерге ғана емес, сондай-ақ құпия сөз байласудың «келісілген іс» сипатындағы басқа да
түрлеріне қатысты. 81(1)-бапты бұзатын келісім 81-баптың 3-тармағындағы жауапкершіліктен босататын
критерийлерге сай келіп қалмаса, басқа жағдайда бірден заңсыз боп саналады. ЕО-ның бәсекені қорғау ту
-
ралы заңында қайткенде үкімет пен соттар Келісімнің бәсекеге қатысты оң және теріс әсерін қалай теңестіре
алады деген сұрақ кеңінен талқылануда.
2004 жылы бәсекенің жаңа ережелері күшіне енді. Шарттың 81–82-баптарында баяндалған бәсеке прин
-
циптерін іске асыру туралы 1/2003 қаулысы 17/62 қаулысын алмастырды. Ол алдын ала рұқсат алу тәртібін
ілгерілетті. ЕО Комиссиясынан (IV директорат) мақұлдау алып, артық төлемдерден босату жүйесіне ену
үшін келісімдер оның назарына ұсынылуы керек. Орталықтандырылмаған мәжбүрлі орындау режимі бо
-
йынша мемлекеттік соттар бұдан былай 81(3)-баптың ережелерін қолдана алады.
8.1-сурет. Еуро символы
Босату жүйесі әртүрлі келісімдерді (франчайзинг, белгілі бір нарықтағы үлесінен төменгі деңгейде ком-
паниялардың жұтылуы не бірігуі т.б.) бәсекені қорғау туралы заңнан босайтын санатқа жіктейді. Босаты-
латын сол келісім мен қызмет түрлерінің санаты заңдар блогынан босату деп аталады. Заңдар блогынан
босатудың артықшылығы мынада: (1) ЕО комиссиясының жұмысын жеңілдетіп, рұқсат беру уақытын қыс
-
қартады. Соның арқасында бар күш-жігерін бәсекені қатты бұрмалайтын және нарықтың интеграциясына
кедергі келтіретін шектеу практикасымен күреске жұмсауға мүмкіндік туады; (2) Еуропада бизнес жүргізе
-
тін фирмалардың әкімшілік әурешіліктері азаяды; (3) Еуроодақтың бәсекені қорғау туралы заңын іске асы-
руда мемлекеттік органдар мен мемлекеттік соттардың рөлі күшейеді. Заңдар блогынан босату қолданыста
жоқ салаларда тараптар ЕО комиссиясының ресми рұқсатын алуға тиіс.
Қазір қолданылып жүрген заңдар блогынан босату жағдайлары мынадай:
● Франчайзинг: 2790/1999 қаулысы (сатылы дистрибуция, сатып алу және франчайзинг туралы келісім
-
дер);
● Лицензиялау: 240/96 қаулысы (технологияны трансферлеу туралы келісімдер);
● Автокөлік дилерлері: 1400/2002 қаулысы (автокөлік секторындағы сатылы келісімдер мен келісілген
тәжірибелер);
● Мамандандыру: 2658/2000 қаулысы (мамандандыру туралы келісімдер);
● Зерттеулер мен әзірлемелер: 2659/2000 қаулысы (зерттеулер мен әзірлемелер туралы келісімдер).
247
Еуропалық одақ 8-тарау
Тарау түйіні
1. Еуроодақтың негізін 1953 жылғы Париж шарты мен Еуропа экономикалық қауымдастығын (EEC) құрған
Рим шартынан басталатын бірқатар шарт қалады. Енді бір шарттар Еуропа экономикалық қауымдасты
-
ғын одан да ауқымдырақ Еуропа қауымдастығына өзгертті. «Еуропалық одақ шарты» немесе TEU деген
ресми атауымен танымал Маастрихт шарты Еуропа қауымдастығын Еуроодаққа айналдырды. Еуроодақ
шарты Одақты өз алдына бөлек үкіметтік саяси ұйым етіп құрды. 2009 жылы Лиссабон шарты жүзеге
асырылғанда Еуроодақ толық жұмыс істейтін демократиялық үкімет болып шыға келді.
2. Еуроодақтың жеті институты бар: Еуроодақ кеңесі (Кеңес), Еуропалық кеңес, Парламент, Комиссия, Еу
-
ропа әділет соты, Еуропалық орталық банк және Есеп палатасы.
3. Еуроодақ заңнамасында бекітілген төрт еркіндік: адам, тауар, қызмет және капитал қозғалысының еркіндігі.
4. Еуроодақ заңы отандық өнім пайдасын көздеп, сырттан кірген тауарды жанамалап болса да алалауға ты
-
йым салады. Саудаға астыртын немесе байқаусыз кедергі келтіру сандық шектеуге парапар шара (MEQR)
болып есептеледі.
5. Кеңес пен Парламент – екі заң шығарушы орган. ЕО заңдарының көбісі «әдеттегі заң шығару тәртібі
-
мен», яғни Парламентте көпшіліктің дауысымен және қос көпшілік деп аталып кеткен «білікті көпшілік
дауысымен» (QMV) қабылданады.
6. Еуроодақтың заң шығару қызметі субсидиарлық және пропорционалдық принциптерімен шектеледі.
Субсидиарлық принципі бойынша ЕО тек жекелеген елдердің әрекеті жеткіліксіз болғанда ғана іске ара
-
ласа алады (заң қабылдайды). Пропорционалдық принципі бойынша ЕО заңының мазмұны мен формасы
шарттарда көрсетілген мақсаттарға жетуге қажет деңгейден аспауға тиіс.
7. Кеңес пен Парламент қабылдаған құқықтық құжаттардың екі негізгі түрі – қаулылар мен директива. Қау
-
лылардың тікелей әсер ету күші бар, ол қабылдана салып, бірден мүше-елдердің ұлттық заңнамасының
бір бөлігіне айналады. Директивада тікелей әсер ету күші болмайды, мүше-мемлекет оны іске асыру ту
-
ралы тағы бір құқықтық құжат қабылдағаннан кейін ғана директива ұлттық заңнамаға енеді. Ұлттық дең-
гейде құқықтық құжаттың қабылдануына тәуелді болғандықтан, директива принциптері мен ережелері
ЕО-ның әр елінде әртүрлі жүзеге асуы мүмкін.
8. Еуропа әділет соты (ECJ) – ЕО-ның жоғарғы соты. Ол мынадай арыздарды қарастырады: (а) ЕО заңна
-
масын бұзған немесе заңын (директиваны) іске асыра алмаған мүше-мемлекетке қарсы Еуроодақ инсти-
туттарының бірі берген арыз; (ә) өз құзыретін ЕО шарттарында белгіленген шектен асыра пайдаланға-
ны үшін ЕО-ға қарсы мүше-мемлекеттің берген арызы; (б) ЕО заңнамасын бұзғаны (импортқа жасырын
шектеу қойғаны) үшін бір мүше-елдің екінші мүше-елге қарсы арызы; (в) ЕО заңын орындамай, зардабын
тигізген мүше-мемлекетке қарсы Еуроодақтың жекелеген азаматы берген арызы; (г) ұлттық соттардың
ЕО заңын түсіндіруді сұраған өтініші.
9. Негізгі құқықтар хартиясы алты принципке негізделген: қадір-қасиет, еркіндік, теңдік, ынтымақтастық,
азаматтардың құқықтары және әділдік.
Негізгі терминдер
Еуроодақтың заңнамалық актілерінің
жиынтығы – Acquis communautaire
Заңдар блогынан босату – Block Exemptions
CE таңбасы – CE Mark
Негізгі құқықтар хартиясы – Charter of
Fundamental Rights
Ортақ шешім – Co-Decision
Тұрақты өкілдер комитеті – Committee of
Permanent Representatives (Coreper)
Ортақ нарық – Common Market
Құзыреттер – Competencies
Айрықша құзырет – Exclusive Competency
Бірлескен құзырет – Shared Competency
Қолдаушы құзырет – Supporting Competency
Бәсекені қорғау туралы заң – Competition Law
Кедендік процессуалдық кодекс – Customs
Procedure Code (CPC)
Тікелей әсер ету күші (заңның тікелей әсері) –
Direct Eect
Директивалар – Directives
Бас директораттар – Directorates Generals (DG)
Қос көпшілік принципі бойынша дауыс беру –
Double Majority Voting
ЕО азаматтығы – EU Citizenship
ЕО комиссиясы – EU Commission
ЕО кеңесі – EU Council
248
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
ЕО парламенті – EU Parliament
Еуропалық орталық банк – European Central Bank
(ECB)
Адам құқықтары жөніндегі Еуропа
конвенциясы – European Convention on Human
Rights (ECHR)
Еуропалық кеңес – European Council
Адам құқықтары жөніндегі Еуропа соты –
European Court of Human Rights (ECHR)
Еуропа әділет соты – European Court of Justice (ECJ)
Еуроодақ (ЕО) – European Union (EU)
Еуроаймақ – Eurozone
Төрт еркіндік – Four Freedoms
Капиталдың еркін қозғалысы – Free Movement of
Capital
Тауардың еркін қозғалысы – Free Movement of
Goods
Адамның емін-еркін жүріп тұруы – Free
Movement of Persons
Қызметтің еркін қозғалысы – Free Movement of
Services
Халықаралық валюта қоры – International
Monetary Fund (IMF)
Маастрихт шарты (Еуроодақ шарты немесе
TEU) – Maastricht Treaty (Treaty of the European
Union or TEU)
Сандық шектеулерге балама шаралар – Measure
Equivalent to a Quantitative Restriction (MEQR)
Қарапайым заңнамалық процедура – Ordinary
Legislative Procedure
Жан басына шаққандағы ЖІӨ – Per Capita GDP
Құзырет беру принципі – Principle of Conferral
Өзара тану принципі – Principle of Mutual
Recognition
Алаламау принципі – Principle of
Nondiscrimination
Пропорционалдық принцип – Principle of
Proportionality
Субсидиарлық принцип – Principle of Subsidiarity
Үстемдік принципі – Principle of Supremacy
Қоғамдық мораль ескертпесі – Public Morality
Clause
Білікті көпшілік принципі бойынша дауыс беру
– Qualied Majority Voting (QMV)
Қаулылар – Regulations
Шенген келісімі – Schengen Agreement
Ерекше заңнамалық процедура – Special
Legislative Procedures
Лиссабон шарты – Treaty of Lisbon
Париж шарты – Treaty of Paris
Рим шарты (Еуроодақ қызметі туралы шарт
немесе TFEU) – Treaty of Rome (Treaty on the
Functioning of the European Union or TFEU)
Пысықтау сұрақтары
1. Сол жақтағы терминдерді оң жақтағыларымен
байланыстырыңыз (жауабы 249-бетте):
i. Тікелей әсер ету күші
ii. Бірдей қарау, яғни
бөлмей қарау
директивасы
iii. Маастрихт шарты
iv. Жанама дискриминация
v. Бәсекені қорғау туралы
заң
vi. CE таңбасы
vii. ЕО комиссиясы
viii. Қос көпшілік принципі
бойынша дауыс беру
ix. Директорат
x. Құзырет беру принципі
xi. Еуропа кеңесі
xii. Ретроактив заңдардың
болмауы
а. Заңға сенім арту
принципі
ә. Сандық шектеулерге
балама шаралар
б. Адам құқықтары
жөніндегі Еуропа
конвенциясы
в. Өзара мойындау
принципі
г. ЕО комиссиясының
департаменті
ғ. Қарапайым заңнамалық
процедура
д. Еуроодақ шарты
е. ЕО – құзыреті шектеулі
үкімет
ж. Қаулы
з. Міндеттейтін шешімдер
шығарды
и. Сапа стандарты
к. Заңдар блогынан босату
2. ЕО заң шығарушылары неліктен ережелер фор-
масын емес, директива формасын таңдайды?
Оның ЕО азаматтары мен компаниялары үшін
айырмашылығы не? Директива формасы шетел
-
дік (ЕО-ға кірмейтін) компанияның инвестиция
салуы, не бизнес ашуы үшін ЕО елін таңдауына
қалай әсер етеді?
3. Шенген келісімі халықтың емін-еркін жүріп-
тұруы үшін елдер арасындағы мемлекеттік шека-
раларды жоюға арналды. Африкадағы, Сирияда-
ғы дағдарыс және ЕО-ның кедей елінен бақуатты
еліне ағылған ішкі миграция Шенгенге мүше бо
-
лудың тиімділігіне күмәнмен қарауға мәжбүр ете
бастады. ЕО елдеріне қоныс аударушылардың
толассыз легі кейбір ЕО елдерінде ұлтшыл, им
-
миграцияға қарсы партиялардың көбеюіне түрткі
болды. Ендеше ЕО жүріп-тұру еркіндігі принци
-
пін қайта қарауға немесе өзгертуге тиіс пе? ЕО
емін-еркін жүріп-тұру саясаты мен мүше-елдер
-
дің өз шекарасын бақылау мәселелерін қалай ұш-
тастыра алады?
249
Еуропалық одақ 8-тарау
4. ЕО-ның ең кедей елдерінің бірі Болгария ЕО-
ға кіргеннен еш пайда таппады десек, қателесе
қоймаспыз. Ал Польша өзінің толыққанды демо-
кратиялық ел екенін дәлелдеді. Ол – 2008 жылғы
қаржы дағдарысынан туындаған «Үлкен рецес
-
сия» (Great Recession) кезеңінде өсу қарқыны са-
лыстырмалы түрде жоғары болған Еуроодақтағы
бірден-бір ел. Польша мен Болгарияның ЕО-ға
кірудегі тәжірибесін салыстырыңыз. Халқының
тұрмыс жағдайы мен жан басына шаққандағы
ЖІӨ-ні едәуір арттыруда Болгарияға не кедер
-
гі болып тұр? Польша өз экономикасын дамыту
мақсатында қандай дұрыс шараларды жүзеге
асырды?
5. ЕО-ға жаңадан қосылған елдер мен бұрынғы
КСРО елдерінің көбісінде сыбайлас жемқорлық
ушығып тұр. Мысалы, 2014 жылы Transparency
International ұйымының жемқорлық индексіндегі
175 ел ішінде Еуропа елдері былай индекстелді
(1 = жемқорлық өте төмен, 175 = жемқорлық өте
күшті. Жемқорлық жоқ әр ел 100 ұпай алды, жем
-
қорлық кең етек жайған ел еш ұпай алмады, яғни
0 ұпай): Украина (146-орында, жалпы ұпайы
26); Сербия (86-орын; 41 ұпай); Болгария, Гре
-
кия, Италия және Румыния (69-орын; 43 ұпай);
Хорватия (61-орын; 48 ұпай); Чех республикасы
(53-орын; 51 ұпай); Венгрия (47-орын; 54 ұпай).
Еуроодақтың жемқорлығы өте төмен елдері:
Дания (1-орын; 92 ұпай), Финляндия (3-орын;
89 ұпай), Нидерланд (8; 83), Германия (12; 79),
Ұлыбритания (14; 78), Австрия (23; 73) Франция
(26; 69). Сыбайлас жемқорлық пен экономика
-
лық гүлденудің өзара байланысы қандай? Нелік-
тен ЕО елдерінің кейбірі сыбайлас жемқорлықты
тізгіндеді, ал басқаларының шамасы келмеді?
Болгариядағы жемқорлыққа қарсы күреске ЕО
қалай көмектесті?
6. АҚШ пен Еуроодақ арасындағы Еркін сауда ту
-
ралы келісімінің (Транс-Атланттық сауда және
инвестиция серіктестігі немесе T-TIP) мәселелері
мен ережелерін қарастырыңыз. T-TIP қандай сала
-
ларды қамтиды? T-TIP келісімінің маңызы неде?
Интернет-жаттығулар
1. АҚШ-тың Құқықтар туралы биллін (АҚШ Конс-
титуциясына енгізілген алғашқы он түзету) (көп-
теген интернет көздерінен көруге болады, соның
ішінде: http://www.archives.gov/exhibits/charters/
bill_ of_rights_transcript.html) ЕО Негізгі құқық
-
тар хартиясымен салыстырыңыз (http://www.
europarl.europa.eu/charter/pdf/text_en.pd). Айыр
-
машылығы неде? Не нәрсе бірінде бар да, екін-
шісінде жоқ? Айырмашылықтардың себебі тура-
сында не ойлайсыз? ЕО хартиясында көрсетілген
айрықша құқықтардың басым бөлігі Құқықтар
туралы билльде әлдеқайда кеңірек қамтылған ба?
2. Еуропа веб-сайтын (EО-ның ресми веб-сайты)
қараңыз: http://europa.eu. Италияда, Венгрияда
немесе Чехияда, яғни осы елдердің қайсысында
кеңсе ашу туралы шешім қабылдау керек еке
-
ніңізді елестетіп көріңіз. Веб-сайтқа кіріп, «ЕО
қалай жұмыс істейді» (How the EU Works) са
-
натындағы «елдер» түймесін басып, алдын ала
зерттеу жүргізіңіз. Осы үш мемлекетте бизнес
жүргізудің артықшылықтары мен тәуекелдері
қандай? Содан кейін АҚШ коммерциялық қыз
-
меті нұсқаулығында (www.export.gov) үш елге
ұсынылған ақпаратты келесі сайттардан қарап,
салыстырыңыз: www.export.gov/Italy («Country
Commercial» нұсқаулықты басыңыз); http://www.
export.gov/hungary («Венгрияда бизнес жүргізу»
түймесін басыңыз) және http: // www.export.gov/
czechrepublic (Чехия Республикасының нарық
жүйесін зерттеу түймесін басыңыз), содан кейін
«Country Commercial Guide» дегенді басыңыз.
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
CIA World Factbook: cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ee.html.
АҚШ-тағы ЕО өкілдігі: http://www.euintheus.org.
Еуроодақ жаналықтары: http://wn.com/european_union
Еуропалық орталық банк: www.ecb.europa.eu.
Еуропалық орталық банк экожүйесі: http://www.ecb.europa.eu/euro/html/index.en.html.
[Тестердің жауаптары: 1: i(ж); ii(в); iii(д); iv(ә); v(к); vi(и); vii(з); viii(ғ); ix(г); x(е); xi(б); xii(а).]
250
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
Сілтемелер
1.
[2007] ECR I-3633.
2.
Bruce Carolan, EU Law for Students in Ireland 130–135 (2009): профессор Кэролан осы кітапты жазу барысында
дүниеден озды. Ол нағыз джентльмен және ғалым еді.
3.
[2006] ECR II-3435.
4.
Bruce Carolan, EU Law for Students in Ireland (2009), (Осы тараудың көп бөлігі профессор Кэроланның Еуроодақ
заңнамасына жасаған терең талдауының ықпалымен жазылды).
5.
Еуроюст мүше-елдердің құқықтық органдары арасындағы тергеу мен соттық қудалау істерін үйлестіреді.
Әсіресе экстрадициялау туралы өтініштерді орындайды.
6.
Еуропол – Еуроодақтың құқық қорғау органы.
7.
Bruce Carolan, EU Law for Students in Ireland, 80–82 (2009).
8.
[1963] ECR 1.
9.
Бұл оқиғаның ЕО елдері арасында әлі тарифтер бар кезде болғанын ескеріңіз.
10.
Bruce Carolan, EU Law for Students in Ireland, 84 (2009).
11.
TEU, 25-бап.
12.
TEU, 28-ші және 30-бап.
13.
[1979] ECR 649.
14.
Bruce Carolan, EU Law for Students in Ireland, 128–129 (2009).
15.
[1985] ECR 1367.
16.
Bruce Carolan, EU Law for Students in Ireland 194 (2009)
17.
[1974] ECR 837.
18.
[1979] ECR 3795.
19.
[1984] ECR 2727.
20.
[1982] ECR 2793.
21.
Bruce Carolan, EU Law for Students in Ireland, 184 (2009).
22.
[1969] ECR 193.
23.
Van Duyn v. Home Oce [1974] ECR 1337.
24.
[1982] ECR 1665.
25.
[1991] ECR 2357.
26.
2006/123 директивасы, 2009 жылдың 28 желтоқсанында күшіне енген.
9
НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАСЫ ҚАЛЫПТАСУШЫ ЕЛДЕР: ҚЫТАЙ
BRIC елдері
1980 жылдардан бастап ұлттық экономикалардың бірқатары кедей немесе аз дамыған елдер қатары-
нан нарықтық экономикасы қалыптасушы елдердің қатарына қосылды. Осы елдердің төртеуі – Бразилия,
Ресей, Үндістан және Қытай өсу қарқынының арқасында BRIC елдері атымен танымал болды. BRIC елде-
рінің арасында өзінің демографиялық және экономикалық тұрғысынан әлемдік сауда үшін ең маңыздысы –
Қытай. Осы тарауда басты назар Қытай Халық Республикасында бизнес жүргізуге (ҚХР немесе Қытай), нақ-
тырақ айтсақ, материктік Қытайға беріледі, бірақ Гонконгтағы бизнес жүргізу ісі де қысқаша талқыланады.
Кейінгі уақытта Оңтүстік Африка және Түркия да азды-кем BRIC типтес елдер қатарынан көріне бастады.
2014 жылы басталған ресейлік экономиканың құлдырауы 20-тарауда «Тікелей шетелдік инвестиция» (ТШИ)
тақырыбында талданады.
2015 жылы BRIC елдерінің АҚШ долларымен есептелетін жалпы ішкі өнімі (ЖІӨ)
1
мынадай:
Қытай (11 трлн долларға жуық), Үндістан (2,1 трлн $), Бразилия (1,8 трлн $) және Ресей Федерациясы
(1,325 трлн $). Бұл сандар BRIC елдерін әлемдегі ең ірі экономикалардың 2, 7, 9 және 12-орындары-
на жайғастырды. Ал барлығын бірге есептесек, BRIC-тің жалпы ішкі өнімі 16,2 трлн долларды құрайды.
Өкінішке қарай, соңғы жылдары Бразилия мен Ресейдің жалпы ішкі өнімі төмендеу үстінде. Мысалы,
2013 жылы Бразилия мен Ресейдің жалпы ішкі өнімі 2,46 және 2,3 трлн долларды құрады. АҚШ эконо-
микасы 17,95 трлн долларды құраса, жалпы, NAFTA-ның (Канада, Мексика, АҚШ) экономикасы шамамен
20,7 трлн $, ал 2015 жылы Еуропалық одақтың бүтіндей ЖІӨ 19 трлн долларға жуықтады. Көп жағдай-
да әлемді үш негізгі сауда блогына бөлуге болады: АҚШ (немесе NAFTA), Еуропалық одақ және Қытай.
Жапония маңызды экономикалық және сауда күші болып қала береді.
Соңғы жылдары өсу қарқынының бәсеңдеуіне байланысты BRIC елдерінің экономикасына деген көз
-
қарас біршама өзгерді. 2008 жылғы қаржы дағдарысынан кейін Бразилия экономикасының өсу қарқыны
баяулап қалды. Statista.com ақпаратына сүйенсек, 2015 жылы Ресейде өсу қарқыны нашарлап 3,8%-ды
көрсетсе, 2016 жылға қарай 3,8%-дың онан әрі төмендеуі болжанған болатын. Ал: (1) Ресейдің Қырым
-
ды тартып алуына және оның Украинаның шығыс бөлігіндегі қақтығыстарға қатысуы себебінен туындаған
Батыс санкцияларының; (2) мұнай бағасының құлдырауының; (3) Ресей рублі девальвациясының; (4) шетел-
дік инвестициялардың қысқаруы салдарынан 2020 жылға қарай өсу 1%-дан 1,5%-ға дейін ғана болады деп
болжанды. Жоғарыда айтылғандай, Ресейдің экономикалық дағдарысы 20-тарауда талқыланады. Сонымен
қатар ол тарауда экономикасы қалыптасушы елдер күшті және әлсіз жақтарына қарай ерекшеленетіні әрі
мұндай елдердің дамыған елдер қатарына енетініне кепілдігі жоқ екені жөнінде сөз болады. Негізі, экономи
-
калық дамудың жоғары деңгейіне өту жолында түрлі кедергілер кездесіп, оған әртүрлі уақыт мерзімі кетеді.
Оған мысал ретінде Ресей дағдарысын алсақ, дамушы ел ретінде ол өз-өзіне қастық жасады. Ресей – ерек
-
ше оқиғалар елі. Ресейдің сәтсіздікке ұшырауының басты факторы – оның халықаралық құқықты бұзып,
Украинаға басып кіруі. Кез келген ел экономикалық жағдайын жақсарту үшін күреседі, күресудің негізгі се-
бептеріне: (1) сыбайлас жемқорлықтың қарқынды өсуі; (2) өз экономикасының неғұрлым ашық болуы үшін
қайта құрылымдаудың, шығындарды азайтудың, реттеуші және мемлекеттік құрылымдардағы тиімділікті
арттырудың мүмкін болмауы; (3) өз экономикасын әртараптандыру мүмкін еместігі жатады. Ресейді соңғы
аталған құбылыстың айқын мысалы ретінде қарастыруға болады. Ел бұрынғыдай мұнай-газ саласынан түсе
-
тін пайдаға тәуелді болып отыр. 2014 жылы басталған мұнай бағасының түбегейлі төмендеуі және рубльдің
құнсыздануы 2015–2016 жылдары Ресей экономикасын құлдыратып жіберді.
BRIC-тің өзге елдері жоғары өсу қарқынын сақтап қалуға тырысып жатқанда, Қытай дағдарыс кезеңі
бойына жалғасып келе жатқан жоғары қарқынымен ерекшеленді. Дегенмен оның өсу қарқыны, негізінен,
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай
9-тарау
252
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
экономиканың бәсеңдеуі мен қаржы нарықтарының қайта құрылымдау қажеттігіне байланысты бұрынғы екі
таңбалы өсу көрсеткішінен 6%-дан 7%-ға дейінгі мөлшерге кеміді. Халықаралық валюта қорының 2016 және
2017 жылдарға арналған болжауы бойынша дамыған және дамушы елдердің өсу қарқыны төмендегідей:
Еуропалық одақ – 1,8 және 1,9%, Қытай – 6,5 және 6,2%, Бразилия – 3,8%, Ресей – 3,8 және 0%, Жапония –
0,5 және 0,1%, Франция – 1,1 және 1,3%, Германия – 1,5 және 1,6%, Канада – 1,5 және 1,9%, АҚШ – 2,4 және
2,5%. Осы тарауда экономикалық тұрғыдан әлемдегі екінші ірі елде бизнес жүргізу жайына көңіл бөлінеді.
Қытай – өндіріс, шикізат пен құрамдас бөлшектердің негізгі көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар дайын
өнімнің негізгі нарығы. Бұл ел АҚШ-тың негізгі сауда әріптестерінің бірі болып қала береді.
Қытай Халық Республикасы
Қысқа мерзім ішінде Қытай ұзақ экономикалық белестерден өтті. Қытай шетелдік инвестициялары ша-
ғын ғана және шектеулі халықаралық сауда секторы бар жабық, жоспарлы (социалистік) экономика болатын.
1978 жылы Қытай ашық есік саясатын қабылдап, шетел инвесторларының Қытайға біртіндеп келуіне жол
ашты; ал 1982 жылы енгізген екіжақты инвестициялық шарт (BIT) бағдарламасы бүкіл әлемде кеңінен қол
-
данылып келеді. 1980 жылдардың басында Қытай нарықтық экономикаға көшу кезеңінде Батыс үлгісіндегі
бірқатар заңдарды қабылдады. 1981 жылы Қытай Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) қабылданды.
1980 жылдардан бергі Қытайдың жалпы ішкі өнімінің қарыштап өсуі демократиялық емес саяси режим
шеңберінде нарықтық экономиканы және тұрақты халықаралық сауданы дамыту қабілеттігін көрсетті. Де
-
генмен қазіргі кезде барынша жетілген әрі кемеліне келген экономиканы дамыту үшін қаржы нарықтарында-
ғы шектеулерді жеңілдету арқылы және өз валютасының құнын (юань) басқарудан тартыну арқылы сыртқы
нарыққа ашылған жолды әрі қарай жалғастыру қажет екені анықталып отыр. Оның сондай-ақ төмен жалақы
төленетін арзан тауар өндірудің орнына инновациялық экономикаға көшуіне тура келеді. Қазірдің өзінде
жалақы мөлшерлемесінің төмендігіне орай біршама арзан тауарлар өндірісінде басқа елдердің бәсекеге қа
-
білеті әлдеқайда артып келеді. Осы мәселелерден хабардар болған Қытай енді өз экономикасын қайта құ-
рылымдау мақсатында шаралар қабылдауға тырысып, 2014 жылы сыбайлас жемқорлыққа қарсы науқанды
жүзеге асыруға кірісіп те кетті. Бірақ Қытайдағы биліктің үкіметтік емес ұйым, яғни Коммунистік партияға
тиесілі саяси жүйенің тоталитарлық сипатын ескерсек, оның өзге елдерге жолының ашылу мүмкіндігі шек
-
теулі екені анық.
Қытай экономикасының өсуінің негізгі себепшісі – 1,4 миллиардқа жуықтаған халқының жұмыла істеген
ісінің нәтижесі. Оның экономикасы жалпы ішкі өнімнің 11-14 трлн долларға жуық көрсеткішпен екінші
орынға көтеріліп, АҚШ экономикасын басып озады деп болжанып отыр. Бірақ Қытайдың ЖІӨ-нің орасан
зор халқына шағылатынын ескерген жөн. Сондықтан Қытайдың ЖІӨ-нің жан басына шаққандағы мөлшері
АҚШ пен басқа дамыған елдермен салыстырғанда әлдеқайда артта. Соған қарамастан, оның экономикасы
-
ның өсуін жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімнің 1980 жылғы 400 доллардан 2015 жылы 7990 долларға
дейін көтерілгенінен көруге болады (Statista.com мәліметтері бойынша). Қазіргі уақытта оның өндірістік
және өнеркәсіптік секторларының көлемі АҚШ-тың көлемімен бәсекелеседі. 9.1-мысалдан «Қытай карта
-
сын» қараңыз.
Экономикалық еркіндігінің жоқтығына қарамастан, Қытай мұндай өсімді сақтап қалды. The Heritage
Foundation Қытайды экономикалық еркіндік
2
бойынша Азия-Тынық мұхит аймағындағы 42 елдің арасында-
ғы 31-орынға және әлемде 144-орынға орналастырды. Бұл рейтингтің кейбір себептеріне мыналар жатады:
(1) саяси ықпалға төтеп бере алмайтын Қытайдың әлсіз сот жүйесі; (2) билік пен байлықтың мемлекеттік
кәсіпорындарда және жергілікті билік органдарында шоғырлануы; 3) жұмыс күшінің мобильдігінің жоқ
-
тығы; (4) үкімет пен сот жүйелеріндегі сыбайлас жемқорлықтың жоғары деңгейі; (5) қажет лицензиялар мен
рұқсаттарды алу үшін бюрократиялық кедергілердің жоғары деңгейі (реттеу тиімсіздігі); (6) мемлекеттік
кәсіпорындардың капиталға қолжетімдігінің жоғары болуынан және қаржыландыру шығындарының төмен
-
дігінен пайда табуы, ал шағын және орта кәсіпорындардың кредитке қолы жетпей зардап шегуі.
Тіл және мәдениет
Қытайда бизнес жүргізетін шетелдіктер үшін тіл мәселесі өте маңызды. Қытай тілінде әліпби жоқ, бі-
рақ оның орнына таңбалар қолданылады. Білімді адамның 3000 немесе одан көп таңба білуі қажет. Ман-
дарин Қытайдың ресми тілі болса да, жүздеген тіл мен диалект бар. Мандариннен басқа ең маңызды диа-
лект – бұл Гуандун провинциясы және Гонконгта қолданылатын кантон диалектісі. Бұл екі тілдің жазбаша
253
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
формалары біршама ұқсас болғанымен, мандарин тілінде сөйлейтін адам кантон тілін түсінбейді. Осы түсі-
ніспеушіліктің жеңілдеуіне себеп болған мандарин тілінің Қытайдағы барлық мектептерінде міндетті еке-
нінде, сондықтан да кантон тілінде сөйлейтін адам мандаринді әжептәуір түсіне алады. Бір қызығы, инвести-
циялық ағымдар тілдердегі айырмашылықтарды қадағалап келеді. Мысалы, Гонконг инвесторлары Гуандун
ҚЫТАЙ
Әкімшілік аймақтар
Қ А З А Қ С ТА Н
Іс жүзіндегі
бақылау
сызығы
(Үндістан мен Қытай
арасындағы даулы аймақ)
НЕПАЛ
КАТМАНДУ
РАНГУН
ХАНОЙ
ЛАОС
ВЬЕНТЬЯН
БАНГКОК
ПХЕНЬЯН
ОҢТҮСТІК
КОРЕЯ
СЕУЛ
Сиань
Чанчунь
НЭЙМЭНГУ
(ІШКІ МОҢҒОЛИЯ)
Шэньян
ТЯНЬЦЗИНЬ
Цзинань
ШАНЬДУН
Чжэнчжоу
ХЭНАНЬ
Нанкин
АНЬХОЙ
Хэфэй
ХУБЭЙ
Ухань
Наньчан
Чэнду
Куньмин
СЫЧУАНЬ
Чунцин
ЧУНЦИН
Чанша
Гуйян
ГУАНДУН
Макао
арнайы
әкімшілік
аймағы
Р Е С Е Й
АСТАНА
М О Ң Ғ О Л И Я
УЛАН–БАТОР
ҚЫРҒЫЗСТАН
БІШКЕК
ТӘЖ.
АУҒ.
ПӘК.
1972 бақылау
сызығы
Аксай
чин
Ү Н Д І С ТА Н
Ү Н ДІ С Т А Н
НЬЮ
ДЕЛИ
Б У ТА Н
Тонкин
шығанағы
ХАЙНАНЬ
Хайнаньдао
Хайкоу
Гонконг
арнайы
әкімшілік
аймағы
Гуанчжоу
ХУНАНЬ
ГУЙЧЖОУ
ГУАНЬСИ
Наньнин
СИЦЗАН
(ТИБЕТ)
Лхаса
ТХИМПХУ
Б И Р М А
Нейпьидо
(әкімшілік
астанасы)
В Ь Е Т Н А М
ТАЙЛАНД
КАМБОДЖА
Андаман
теңізі
СОЛТҮСТІК
КОРЕЯ
Сары
теңіз
Демаркация
сызығы
Шығыс Қытай
теңізі
Тайвань
Оңтүстік
Қытай
теңізі
ПАРАСЕЛЬ
АРАЛДАРЫ
Тайпей
Тайвань бұғазы
Филиппин
теңізі
Панай
ФИЛИППИН
МАНИЛА
Миндоро
Лузон
Көрсетілген шекаралар дәл емес.
ШЫҢЖАҢ
Үрімші
ГАНЬСУ
ЦИНХАЙ
НИНСЯ
Синин
Ланьчжоу
Иньчуань
ШАНЬСИ
ХЭЙЛУНЦЗЯН
Харбин
ЦЗИЛИНЬ
ЛЯОНИН
БЕЙЖІҢ
БЕЙЖІҢ
Тяньцзинь
Бохай
Хух-Хото
Шицзячжуан
ХЭБЭЙ
Тайюань
ШАНЬСИ
ЦЗЯНСУ
ШАНХАЙ
Шанхай
ЧЖЭЦЗЯН
Ханчжоу
ЦЗЯНСИ
ФУЦЗЯНЬ
Фучжоу
Масштаб: 1:30 000 000
Халықаралық шекара
Провинция (sheng), автоно-
миялық аймақ (zizhiqu) не-
месе муниципалитет шекарасы (shi)
Мемлекет астанасы
Провинция (sheng), автоно-
миялық аймақ (zizhiqu) не-
месе муниципалитет шекарасы (shi)
Қытайдың 23 провинциясы (sheng),
бес автономиялық аймағы (zizhiqu),
төрт муниципалитеті (shi) және
екі арнайы әкімшілік ауданы бар.
Қытай Тайваньды өзінің 23-провинциясы
ретінде санайды.
500 км
500 миль
ЮНЬНАНЬ
ТЕҢБҰРЫШТЫ КОНУС ПІШІНДЕС ЛАМБЕРТ ПРОЕКЦИЯСЫ; СТАНДАРТ ПАРАЛЛЕЛДЕР
9.1-мысал. Қытай картасы
254
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
провинциясына инвестиция салғысы келсе, ал Фуцзянь диалектісінде сөйлейтін Тайвань инвесторлары
Фуцзянь провинциясына инвестиция салуды жөн көреді. Сәтіне қарай ағылшын тілі – бастауыш мектептен
бастау алатын міндетті пән. Колледж студенттерінің көбінің ағылшын тілінде оқи да, сөйлей де алатынына
қарағанда қытайлықтар ағылшын тілін оқытуға үлкен мән беретін сияқты. Салыстырып қарасақ, Жапония
-
ның жағдайы аса мәз емес.
Денсаулық туралы ақпарат
Ауруларды бақылау орталықтары
(www.cdc.gov)
Қытайға саяхат (ұсынылатын вакциналар)
А және В гепатиті
Іш сүзегі
Жапон энцефалиті
Полиомиелитке қарсы қосымша екпе
Малярия
Басқа жалпы кеңестер:
«Ескерту»
Ағынды және мөрленбеген шөлмекке
құйылған суды ішуге болмайды
Көше сатушыларынан тамақ алып ішуге
болмайды
Жәндіктер репеллентін қолдануға
(20 немесе одан да көп ДЭТА) болмайды
Жануарлардан (тауық құстұмауын
таратады) аулақ болыңыз
Медициналық сақтандыруды қараңыз
Туристік сақтандыруды есте сақтаңыз
Кейде қытайлық кәсіпкерлер келісімшарт жасасуда байып-
ты шырай танытпауы мүмкін, алайда мұндай антипатияның
көрінісі мәдени ерекшелікке байланысты. Қытайлық компа-
ниялар мен мемлекеттік органдардың өкілдері шешім қабыл-
дау өкілеттігін үлкеннен бастап кішіге деген принципті қатаң
ұстанған иерархияға бағынады. Бұл жүйеге сәйкес дәрежеге
үлкен мән беріледі. Бұл Батыс компанияларының келісім-
шарт жасасуға өкілеттігі бар кіші қызметкерлерді (орта буын
басшыларын) жіберген кезде біраз қиындық тудырады. Өз
кезегінде, үкіметтік орган немесе компания келісімшарт жа-
сасуға өкілеттігі аз кіші қызметкерді жібереді. Нәтижесінде
Батыстың көзқарасы бойынша кіші қызметкерлер келіссөздер
барысында уағдаласқан нәрселерді көзге ілмейтін лауазымы
жоғары қызметкерлерге ұсыныс жасауы керек болған кезде,
қытайлық тарап келіссөздерді кейінге ысырып, оны әділ жүр-
гізбейді. Сондықтан батыстық компания мәміленің көлеміне
және маңызына байланысты жоғары лауазымды қызметкерді
жібергені маңызды. Осындай себеппен келіссөз жүргізуші-
лердің екінші жағындағы тараптың өкілеттігін тексеріп ал-
ған абзал. Мемлекеттік лауазымды тұлғаларға келер болсақ,
қай мемлекеттік лауазымды тұлғаның келісу өкілеттігіне ие
екенін білу және оларды мүмкіндігінше келіссөздерге тарту-
ға тырысу өте маңызды. Сайып келгенде, шет мемлекеттерге
сапарға шыққанда саяхатшы өз елінің денсаулық сақтау ор-
гандарында денсаулық туралы ескертулер мен вакциналарды
(сол жақтағы бағанды қараңыз) тексеруі керек.
9.2-мысал. Қытайда келіссөз жүргізу
Қытайда бизнес жүргізуді қалайтын шетелдіктер үшін бизнес-шешімдерін жасау өте қиын. Конфуций-
шілдік бастау алған дәстүрлі қытай мәдениетінде қарым-қатынасты қалыптастыруға және оны сақтауға
әлемнің басқа жерлерінен гөрі көбірек көңіл бөлінген. Мұндай ерекше байланыс пен қарым-қатынас түрі
гуаньси деп аталады:
Гуаньси және транзакция жүргізудің батыстық үлгілері тандемде қарастырылуы керек: өте батыл қарым-қа-
тынас арқылы батыстық келіссөздер үлгісін қабылдауға, сондай-ақ ықтимал келісімшарт жасасуға және қа-
рым-қатынасты жалғастыруға жетелейді. Тәуекел неғұрлым жоғары болса, гуаньси де соғұрлым күшті болуы
қажет. Қытайда келісімшарт жасасу Батыс елдері күткендей еркін нарық парадигмасында өте сирек болады.
Мысалы, тараптар іскерлік келісімшарттың талаптарын бекіте алғанымен, бизнес жүргізудің барлық жергі-
лікті салдарлары (мысалы, жеткізушілермен жұмыс істеу) гуаньси
3
арқылы іске асады.
«Қытайда келіссөздер жүргізуді» талқылау үшін жоғарыда берілген 9.2-мысалды қараңыз.
Қытай үкіметі
1992 жылы жаңа Конституция немесе Негізгі заң қабылданды, онда қазіргі үкімет құрылымы, сот билігі
және жеке құқықтар қарастырылады. Ол мемлекеттік басқарудың жалпы принциптері, мемлекеттің негізгі
құрылымын және азаматтардың негізгі құқықтары мен міндеттерін қамтамасыз ететін үш негізгі бөлімнен
тұрады. Азаматтардың міндеттері ұғымы демократиялық конституция мен социалистік конституция арасын
-
дағы айырмашылықты көрсетеді. Конституциясы бар демократиялық мемлекеттерде немесе кейбір елдер-
де «негізгі заң» деп аталатын Конституция жоғарғы билік ретінде қарастырылады. Қытайда жоғарғы билік
конституция да, заң да емес, ол – Коммунистік партия. Сайып келгенде, ҚХР-дің Конституциясын саясат
255
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
туралы мәлімдеме деп қарастырған жөн. АҚШ конституциясымен салыстырсақ, оның негізгі заң емес екенін
дәлелдейтін факт мынадай: Қытайдың 1992 жылғы Конституциясы – 1949 жылдан бері қабылданған төртін
-
ші конституция. Атқарушы, заң шығарушы және сот органдары арасындағы өкілеттіктердің жалпы бөлінуі
Қытай үкіметінің құрылымын сипаттайды. Алайда билік бөлінісі және үш саланың тәуелсіздігі АҚШ конс
-
титуциясымен құрылған өкілеттіктердің бөлінісіне сәйкес келмейді. Кейінірек осы тарауда Коммунистік
партия Қытай құрылымының негізгі күші ретінде талқыланады.
Атқарушы билік
Қытай үкіметіндегі ең мықты лауазымдар – Бүкілқытайлық халық өкілдері жиналысы (NPC) арқылы
сайланатын президент және вице-президент. Олардың бес жылға және қатарынан екі мерзімге сайлануға
құқығы бар. Мемлекеттік кеңес – атқарушы биліктің бір бөлігі. Бұл үкіметтің жоғарғы органы және ол
премьер-министрлерден, министрлерден және кеңесшілерден тұрады. Министрлер үкіметтің көптеген ми
-
нистрліктерін немесе комиссияларын басқарады. Мемлекеттік кеңес мүшелері бес жылға сайланады. Мем-
лекеттік кеңес және оның министрліктері АҚШ-тың атқарушы және заң шығарушы органдарына сәйкес
келеді. Министрліктер жарғылар, ережелер мен бұйрықтарды қабылдайды, сонымен бірге экономикалық
даму және сыртқы қатынастар жоспарлары, халықаралық шарттар мен келісімдерді мақұлдау сияқты ұсы
-
ныстарын Бүкілқытайлық халық өкілдері жиналысына тапсыру үшін әзірлейді.
Заң шығарушы билік
Халықтық конгрестер ұлттық, аймақтық және жергілікті деңгейлерде қызмет атқарады. Олардың ең қуат-
тысы – Бүкілқытайлық халық өкілдерінің жиналысы. Олар Қытайдағы саяси биліктің негізгі элементтерін
құрайды. Қалалық және жергілікті конгресс депутаттары тікелей сайланады. Төменгі деңгейдегі депутаттар
аймақтық деңгейдегі депутаттарды сайлайды. Бүкілқытайлық халық өкілдері жиналысының Тұрақты ко
-
митеті – заң шығарушы биліктің ең жоғарғы деңгейі. Бүкілқытайлық халық өкілдерінің жиналысы үкімет-
тің барлық әкімшілік және сот құрылымдарын құрып, оны бақылауға жауапты. Бүкілқытайлық халық өкіл-
дерінің жиналысы экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларын мақұлдайды және ұлттық бюджетті
бекітеді. Бүкілқытайлық халық өкілдері жиналысының заң шығарушы өкілеттіктеріне президентті сайлау,
Конституцияға өзгерістер енгізу, негізгі заңдарды қабылдау және Жоғарғы халық сотының төрағасын сайлау
жатады. Бүкілқытайлық халық өкілдері жиналысы жылына бір рет екі аптаға кездеседі. Сессия арасында
Тұрақты комитет Бүкілқытайлық халық өкілдері жиналысының жоғарыда аталған барлық өкілеттіктерін жү
-
зеге асырады.
Сот билігі
Сот жүйесі Жоғарғы халық сотынан тұрады. Конституцияның 129-бабында соттар «Құқықтық қада-
ғалау жөніндегі мемлекеттік органдар» деп сипатталған. Соттар Тұрақты комитетке есеп береді. Жоғарғы
халық сотынан (Supreme People’s Court) сатылы түрде төмен қарай 31 Жоғары халық соты (Higher People’s
Court) және провинциялық деңгейдегі 376 Аралық халық соты бар; осы соттардан төмен аймақтық деңгейде
-
гі 3000-ға жуық Негізгі халық соты бар, одан әрі бұлар «Халықтық трибуналдар» деп аталатын қалалық және
ауылдық соттарға бөлінеді. Даулы тараптар әдетте құқық мәселесі бойынша бір шағыммен шектеледі, бірақ
олар екі сот талқылауына құқығы бар – сот деңгейінде шешім қабылданғаннан кейін іс қайтадан (de novo)
(фактілер мен құқық мәселелері бойынша) қаралуы мүмкін. Екінші сот талқылауынан кейін, тіпті құқық
мәселелеріне қатысты болса да, апелляцияға беруге құқық жоқ.
Қытайдың құқық жүйесі
Қытайдың экономикалық алпауыт ретінде өрлеуі 2001 жылы 11 желтоқсанда Дүниежүзілік сауда ұйымы-
на толық мүшелікті алуымен сипатталады. Бұл мүшелік оған ДСҰ-ның төмен тарифін пайдаланып экспорт-
тауға мүмкіндік беріп, оның бәсекеге қабілеттігін одан әрі арттырды. Сонымен бірге ол заңдардың ашық-
тығы, зияткерлік меншік құқықтарын қорғау, өнеркәсіпке заңсыз берілген мемлекеттік субсидияларды жою
және мемлекеттік сатып алулар мен ортақ нарықтарға жол ашу сияқты салаларда түбегейлі реформаларды
жүргізуге міндеттенді. Қытайдың ДСҰ-ға мүше болуы оның қазіргі құқық жүйесін, сондай-ақ еркін нарық
-
тық экономикаға бағытталған көптеген материалдық нормаларды құруда қаншалықты ілгері кеткенін мо-
йындатты. Қытайдың материалдық құқығы жайы бұдан әрі осы тарауда талқыланады.
256
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
Қытайдың қазіргі құқық жүйесі біршама жаңа туынды болып саналады. Қытайдың бертіндегі тарихы
Қытай Халық Республикасы 1949 жылы жоспарланған экономикасы бар коммунистік мемлекет ретінде құ
-
рылғанын көрсетеді. Барлық меншік мемлекетке не ұжымдық меншіктің кейбір түрлеріне тиесілі болды.
Индустриялық экономиканың орталығы Мемлекеттік кәсіпорындар жүйесі болды. Кең әрі күрделі мемле
-
кеттік бюрократия жүйесі өнеркәсіптің барлық аспектілерін бақылап отырды. Осындай жүйенің тиімсіздігі-
нен Қытай өзінің зор экономикалық әлеуетін пайдалана алмады. 1966 жылы басталған және 1976 жылы Мао
Цзедунның қайтыс болған кезеңінде аяқталған Мәдени революция деп аталатын «тазартудың» салдарынан
барлық әлеуметтік реформалар мен экономикалық прогресс құрдымға кетті.
Қазіргі Қытай, негізінен, 1978 жылы Дэн Сяопиннің билік басына келгенінен бастап құрылған болатын.
Дэн бүгінгі нарық экономикасына алып келген экономикалық реформаларды құрудан бастады. Ол сондай-ақ
заңның экономикалық жағынан үстемдігін қолдау үшін іс жүзінде тоқтап қалған құқық жүйесін қайта жандан
-
дырды. 1978 жылғы экономикалық реформалардың басталуына дейін өнеркәсіптік өндірістің 83%-ы мемлекет-
тік кәсіпорындардың бақылауында болды. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының 2006 жылғы
деректерді пайдалана отырып жүргізген зерттеуі көрсеткендей, ЖІӨ-дегі мемлекеттік кәсіпорындардың үлесі
29,7%-ды құраған (Junyeop Lee, State Owned Enterprises in Сhina [OECD 2009] еңбегі бойынша). Дамудың мұн
-
дай жылдамдықпен өсуіне қарамастан, үкімет әлі де банк, электроэнергия, болат өндірісі, мұнай мен газ, теле-
коммуникация және көлік жүйелері секілді маңызды салаларды бақылап келеді. Дәл осы нарықтарда шетелдік
инвестициялар мен бәсекеге тыйым салынған. Сондай-ақ осы салаларда реформалар (жекешелендіру) қажет.
Қытай Конституциясы
ҚХР Конституциясы азаматтардың дауыс беру құқығы, сөз бостандығы, баспасөз, жиналыстарға қатысу,
қауымдастыққа бірігу, діни сенім сияқты негізгі құқықтарға, сондай-ақ мемлекет пен қоғам тарапынан жеке
бастың қадір-қасиетіне, сынауға, еңбек етуіне, білім алуына және материалдық көмекке деген құқықтарына
кепілдік береді. 2014 жылы Конституцияға түзетулер енгізіліп, адам құқықтары мен жылжымайтын мүлікті,
міндетті болмаса да жеке меншік активтерді мемлекеттік мекемелердің қол сұғуынан кепілдендірді.
2001 жылы Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруге дайындық кезінде ДСҰ-ның әртүрлі келісімдерінің тиісті
талаптарына сай келу үшін түрлі заңдар тез арада қабылданды. Заңдар мен нормативтік актілердің жаппай
жобалануы құқық жүйесін жақсартуға бағытталды. Конституцияда халықаралық шарттар талқыланбайды,
бірақ іс жүзінде ҚХР заңнамасына халықаралық шарттар мен келісімдер автоматты түрде енгізілуі керек.
Азаматтық құқық жүйесі ретінде жоғары тұрған сот шешімдерінің міндетті преценденттік құндылығы жоқ –
әрбір іс өзінше жеке-дара қаралады және басқа соттарды міндеттемейді. Алайда төменгі инстанциялы соттар
іс жүзінде Жоғарғы халық сотында қабылданған түсіндірмелерді ұстануға тырысады. «Қытайдың сот жүйе
-
сі» құрылымымен танысу үшін 9.3-мысалға қараңыз.
Халық соттарының ұйымдастырылуы және жауапкершілігі
Қолданыстағы Конституция мен Халық соттарын ұйымдастыру туралы заңға сәйкес, Халық соттары
мемлекеттің негізгі сот органы болып саналады. Ұйымдастыру тұрғысынан сот жүйесі жергілікті соттардан,
арнаулы соттардан және Жоғарғы соттан тұрады, олардың алғашқы екеуін соңғысы қадағалайды. Жергі
-
лікті соттар үш деңгейге бөлінген. Аралық деңгейдегі халық соттары – провинцияларға тікелей бағынатын
префектуралар мен қалалардағы соттар (автономиялық өңірлер мен орталық үкіметтің тікелей қарамағын
-
дағы муниципалитеттер), сондай-ақ орталық үкіметтің (муниципалитеттің) тікелей қарамағындағы төрт му-
ниципалитеттегі аудандарында құрылған мекемелер. Осы соттардың юрисдикциясына түскен бірінші (сот
ісі) талқылауларына ұлттық қауіпсіздік, өмір бойы бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасына кесуге
қатысты қылмыстық істер, шетелдіктердің қылмыстық істері немесе шетелдіктердің заңды құқықтары мен
мүдделерін бұзған қытайлық азаматтарға қатысты қылмыстық істерді қамтиды.
Азаматтық іс жүргізу туралы заңға сәйкес, аралық соттарда қаралатын азаматтық істерге ірі шетел істері,
олардың юрисдикциялары аясындағы елеулі салдар туғызатын істер, сондай-ақ Жоғарғы соттың аралық сот
-
тардың талқылауына берген істері жатады. Аралық соттар патенттік құқықтарды куәландыру, кеден мәселе-
леріне қатысты істер және провинциялық үкімет қабылдаған әкімшілік іс-әрекеттерге қарсы арыздар сияқты
істерді қарауға құзырлы. Сонымен бірге олар төменгі соттардың берген сот істерін қарап, төменгі соттардың
шешімдерін қарауға құқылы.
Жоғары соттар (автономиялық аудандар мен муниципалитеттер) провинцияларда құрылады. Олардың
міндеттеріне мыналар кіреді: 1) заңда қарастырылған олардың юрисдикциясына жататын ірі масштабтағы
257
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
және күрделі қылмыстық, азаматтық әрі әкімшілік істер; (2) төменгі инстанциялы соттар берген бірінші
тыңдаудың (талқылау) істері; (3) төменгі инстанциялы соттар қабылдаған үкімдер мен шешімдерге қарсы
шағым немесе наразылық білдіретін істер; (4) Теңіз сотының үкімдері мен шешімдеріне шағымдану істері.
Теңіз соттары – теңіз істеріне қатысты сот юрисдикциясын жүзеге асыру мақсатында теңіз кеңістігі неме
-
се теңіз тасымалына қатысты істерді қарау үшін құрылған арнайы соттар. 1989 жылдың мамыр айында Жо-
ғарғы халық соты теңіз соттары қарайтын істердің ауқымы туралы шешім қабылдады. Шешімге сәйкес, Те-
ңіз соттары қытайлық азаматтар арасындағы, қытайлық азаматтар мен шетелдік азаматтар арасындағы және
шетел азаматтары арасындағы сауда немесе теңіз істеріне қатысты сот істерімен айналысатыны мәлімденді.
Бұл жағдайлар бірнеше санатқа бөлінеді: теңіздегі құқық бұзу мен даулар, кемелердің соқтығысуынан бол
-
ған залалдарға байланысты талап-арыздар, қауіпті материалдарды тастауға немесе таратуға қатысты талап-
арыздар және теңіз тасымалы құрбандарына қатысты арыздар. Ол сондай-ақ жеткізу туралы келісімшартқа
қатысты коммерциялық дауларды, жолаушылар мен жүкке қатысты келісімшарттар бойынша дауларды, те
-
ңізшілердің еңбек келісімшартына қатысты дауларды, теңіз сақтандыру келісімшарттары бойынша дауларға
қатысты істерді, сондай-ақ Қытай Теңіз сотына жіберілген арбитраж шешімдерін тану және орындау туралы
арыз берушілердің істерін қарайды.
Бейжіңде орналасқан Жоғарғы халық соты төменгі және арнайы соттарды қадағалап, төменгі соттардың
қателіктері бар шешімдері мен үкімдерін қарайды. Ол сондай-ақ елдегі ауқымы ірі қылмыстық және азамат
-
тық істерді, мәселен өлім жазасын мақұлдау және заңдарды қолдану туралы сот түсіндірмелерін беру сияқты
юрисдикцияға ие.
Сайланатын судьяларға мынадай шектеулер қойылады: 1) ҚХР азаматы; (2) жасы 23-те; (3) саяси, кәсіби
және моральдық тұрғыдан бекем; (4) денсаулығы жақсы; (5) толық біржылдық жұмыс өтілі бар заң бака
-
лавры болуы қажет. Заң саласында магистр немесе PhD дәрежесі бар тұлғалардан жоғарыда сипатталған
жұмыс өтілі талап етілмейді. Жергілікті деңгейдегі сот төрағалары сол деңгейдегі халық өкілдері жиналысы
тарапынан сайланып, қызметтен босатылады, ал сот төрағаларын сайлау мерзімі Халық өкілдері жиналысы
мерзімімен сәйкес келеді; сот төрағасы сот төрағасының орынбасарын, сот комитеті мүшелерін, төрағалық
етуші судьяларды, төрағалық етуші судьялардың орынбасарларын тағайындау мен қызметтен босатуын бе
-
кітеді. Сол деңгейдегі Халық өкілдері жиналысының Тұрақты комитеті судьяларды тағайындауға және
қызметтен босатуға құзырлы. Судьялар үкіметке қарсы ұйымдарға, демонстрациялар мен наразылық ак
-
цияларына қатыспауы керек; ереуілге қатысуға; ұрлық жасауға немесе пара алуға; дауласушы тараптарға
елеулі зиян келтіретін және нәтижесінде бұрыс шешімдер жасауына алып келетін міндеттерін елемеуге; істі
мақсатты түрде кейінге қалдыруға; өздері немесе басқалардың пайда табуы үшін өкілеттігін асыра пайдала
-
нуға; кәсіпкерлікпен айналысуға; дауласушы тараптармен және олардың өкілдерімен жеке кездесуге немесе
сыйлықтар мен қызметтерді қабылдауға тыйым салынады.
«Халық соттарын ұйымдастыру туралы» заңның 12-бабына сәйкес, соттардың сот талқылауын екі деңгей
-
де жүргізуін және де екінші инстанцияның түпкілікті шешім болуын талап етеді. Демек, сот процесі екі дең-
гейден өткеннен кейін іс жабылады деген сөз. Жоғары инстанциялы сот екiншi инстанциялы соттың рәсiмiне
сәйкес шағымдану немесе наразылық бiлдiру туралы iстердi қарағаннан кейiн, түпкілікті шешiм немесе қаулы
шығарады. Ол соңғы шешiм болып саналады. Осындай екі деңгейлі сот талқылауы жүйесінің болуына орай
одан әрі шағымдануға болмайды. Әрі қарай шағымдану құқығы болмағандықтан, оның орнын өтеу үшін,
Жоғарғы
халық соты
(ұлттық деңгей)
Жоғары халық
соты (провинциялық
деңгей)
Аралық халық соты
(муниципалдық деңгей)
Негізгі халық соты (аумақтық деңгей)
9.3-мысал. Қытайдың сот жүйесі
258
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
қайта қарау жүйесі атымен белгілі Сот қадағалау жүйесі құрылды. Бұл жүйе күшіне енген сот шешімдері
мен қаулыларын қайта қарау туралы арнайы рәсімге жатады. Іс жүзінде екінші инстанцияның (сот талқылауы
-
ның) шешімі соңғы болып саналса, бұл рәсім осы жүйенің құқық қорғау құралы деп саналады. Бұл жүйені
қолдану үшін мынадай талаптар қойылады: (1) төменгі сот шешімінде немесе қаулысында фактілерді анықтау
немесе заңдарды қолдану кезінде жіберген қателіктері болса; (2) сот қадағалауының процедурасы тек соттар
-
дың, жоғары инстанция соттарының және Жоғарғы халық сотының төрағаларының бастамасымен жүргізіле-
ді. Істі сот қадағалау тәртібімен қайта қарау жағдайында жеке Сот алқасының судьялары қолданылады.
Кейбір істер тікелей жоғары тұрған сотқа жіберіледі. Мұндай жағдайларда Жоғары соттың шешімі соңғы
саналады да, ол қайта қаралмайды. Мұндай істер кез келген деңгейде, оның ішінде жоғары тұрған соттан
Жоғарғы халық сотына дейін жіберіледі, ал жергілікті деңгейде жіберілетін жалпы істерге сайлаушылардың
біліктігін анықтау істері, азаматтардың заң жүзінде құқық қабілетсіздігін анықтауға қатысты істер және та
-
лап етілмеген мүлікке меншік құқығын анықтау секілді істер жіберіледі. Жалпы алғанда, Қытай сот жүйесі
АҚШ-тың федералдық және мемлекеттік апелляциялық соттарына қарағанда өзгеше. Жоғарыда айтылған
-
дардан көріп отырғанымыздай, Қытай соттары деңгейіне қарамастан, бірінші инстанциялы сот ретінде де,
апелляциялық сот ретінде де әрекет етеді. АҚШ-та құқық мәселелеріне байланысты істе бірден апелляцияға
беруге құқығыңыз бар. Кейбір АҚШ штаттарында апелляцияға қатысты бірауыздан шешім шығарылмаған
жағдайда, жоғары тұрған сотқа екінші рет шағымдануға құқық беріледі.
Құқық мәселесі. Құқықтық іс-әрекеттерде «құқық мәселесі» термині сот құзыретіне кіретін нақты саланы анықтау үшін
қолданылады. Құқық мәселесі фактілерді анықтау мәселесіне қарағанда өзгеше. Фактіні анықтауға қатысты барлық мәсе-
лелер алқабилердің міндетіне жатады, алайда заңға сәйкес алқабилер сотының істі қарауына рұқсат етілмесе немесе тыйым
салынса, онда фактілерді судья анықтайды. Судьялар құқықтың барлық мәселелеріне, соның ішінде сотқа дейінгі өтініштер-
ге, белгілі бір дәлелдемелерді немесе айғақтарды енгізуге қарсы талаптарды, алқабилердің ұсынған нұсқауларға және соттан
кейінгі өтініштерді беруге қатысты шешім шығарады.
Апелляция беру процесінің жоқтығы және Қытай заңдарының жаңа болуына байланысты, Жоғарғы ха-
лық сотына батыстық үлгідегі жаңа заңдарды қолдану жөнінде төменгі соттарға нұсқаулық беру үшін жаңа-
лық енгізуі қажет болды. Шамамен жиырма жыл бойы төменгі инстанциялы соттардың заңды қалай түсінді-
руіне және қолдануына болатыны туралы ұғындыратын түсіндірме шешімдер немесе нұсқаулар шығарып
келді (түсіндірме шешімдердің көпшілігі ағылшын тіліне аударылды). Қытайда континенталдық құқық жү
-
йесі қолданылғандықтан, Жоғарғы халық сотының түсіндірмелері міндетті болмаса да, құқықтың сенімді
көзі ретінде есептеледі. Жақында енгізілген жаңалық түріне басшылыққа алынған сот істері басылымы
жатады. Осы жаңа нұсқаулыққа сәйкес, жоғары халық соттары Жоғарғы халық сотына басшылыққа алынған
істерді белсенді түрде ұсынып, хабарлап отыруы керек. Жоғарғы халық соты «басшылыққа алынған сот
істері бойынша зерттеулерді күшейтуге және үйлестіруге арналған сот ісін жүргізу басқармасын» құрды.
«Басшылыққа алынған сот істері» – төмендегі талаптардың кез келгеніне жауап беретін істер, оларға мына
-
лар жатады: (а) қоғамға қызығушылық тудыратын мәселелер; (ә) қабылданған заң жеткілікті деңгейде дәл
болмаса; (б) егер істер жалпы не типтік болса; (в) істер күрделі не істердің түрі жаңа болса.
Адвокаттардың рөлі
Адвокаттар туралы заңның 1-бабында адвокаттардың миссиясы талап-арыз беруде тараптардың заң-
ды құқықтары мен мүдделерін қорғауға және заңның тиісті түрде іске асырылуына қолдау көрсету екені
айтылған. Қытай адвокаттары сот процесінде тәуелсіз рөл атқарады. Адвокаттар не соттардың, не олардың
клиенттерінің мүддесін білдірмейді, яғни олар – тәуелсіз. Олар тараптардың заңды құқықтары мен мүдде
-
лерін сақтау мақсатында сот ісін жүргізуге қатысады. 6-бапқа сәйкес: «Мемлекет адвокаттардың біліктігін
анықтау үшін ұлттық сынақ жүргізуге міндетті. Заң саласында үш және одан көпжылдық жоғары білімі бар
немесе сәйкес біліктігі бар тұлғалар, сондай-ақ басқа да пәндер бойынша бакалавр немесе одан жоғары
дәрежесі бар тұлғалар ұлттық сынақтан өткеннен кейін Мемлекеттік кеңестің шешімімен заңгер біліктігіне
ие болады». Адвокаттық қызметке лицензия алу үшін заңгерлік фирмада бір жыл жұмыс істеуі керек. Адво
-
каттар өз заң фирмалары атынан қызмет жүргізеді. Адвокаттар туралы заң бойынша заң фирмаларының үш
түрі қарастырылған: мемлекет қаржыландыратын, бірлескен және серіктестік. 23-бапта адвокаттар өздерінің
қызметін заңгерлік фирмасы арқылы жүзеге асыруға тиіс, ал фирма өз клиенттерімен жазбаша келісімшарт
-
қа қол қоюға, мемлекеттік нормативтік актілерге сәйкес олардан алым алуға және өздерінің кітаптарына
алған ақысын жазуға тиіс екені көрсетілген.
259
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
Арбитраж құқығы және арбитраж алқасы
Арбитраж комитеттері үкіметтік мекемелердің және сауда палаталары өкілдерінің қатысуымен құрылады
және провинцияның (муниципалитет, автономиялық аймақ) сот әкімшілігінде тіркеледі. 1994 жылдың 31 та
-
мызында Қытай Халық Республикасының Арбитраж туралы заңы қабылданды, ол бүкіл елде бірыңғай
арбитраж практикасын біріктіріп, Қытайдың арбитраж жүйесін халықаралық деңгейде мойындалған қағи
-
даттармен және практикамен үйлестірді. Қытай арбитраж ассоциациясы – арбитрлердің өзін-өзі реттейтін
ұйымы. Ол арбитраж комитеттері мен олардың мүшелеріне жетекшілік етеді. Арбитрлердің мынадай білік
-
тігі: (1) арбитраж саласында толық сегіз жыл, заңгер маман ретінде толық сегіз жыл немесе судья ретінде
толық сегіз жыл; (2) құқықтық зерттеулер жүргізуге және оқытушылыққа маманданған және жоғары кәсіби
атағы бар; (3) экономикалық және сауда қызметтеріне маманданған құқықтық білімі болуы керек.
Арбитраж – шетелдіктер үшін бірқатар себептер бойынша дау шешудің қолайлы құралы. Біріншіден,
Қытайдың сот жүйесіндегі, әсіресе Қытай қабылдаған Батыс үлгісіндегі заңдарды қолдану кезінде төменгі
соттардың сот сараптамасы біркелкі емес. Екіншіден, соттар баяу жүргізілуі және тиімсіз болуы мүмкін.
Үшіншіден, арбитраж тараптардың бақылауында болады. Тараптар шетелдiк тараптың алаңдаушылығын
жеңілдету мақсатында арнайы арбитраж ескертпесі туралы, оның iшiнде арбитраж тiлiн таңдау мәселесі
туралы келiсе алады. Төртіншіден, Қытайда бірқатар арбитраж талқылауын жүргізу орындары құрылып,
арбитраж жүйесінің кеңірек дамуына мүмкіндік туды. Қытайдағы негізгі арбитраж институты – Қытай
Халықаралық экономикалық және коммерциялық арбитраж комиссиясы (CIETAC). 2015 жылдың
1 қаңтарынан бастап «Қытай сауда палатасының арбитраж институты» деген жаңа атау қолданыла бастады.
Қытай Халықаралық экономикалық және коммерциялық арбитраж комиссиясы 1956 жылы құрылды.
Оның штаб-пәтері Бейжіңде орналасқан. Оның Шэньчжэнь, Шанхай, Чунцин және Гонконгта кеңселері
бар. Ол – әлемдік беделге ие және әлемдегі ең жылдам дамып келе жатқан арбитраж орталықтарының бірі.
2014 жылдан бері Қытай Халықаралық экономикалық және коммерциялық арбитраж комиссиясы шетел-
дік тарапқа қатысты 20 000-нан астам шешімді шығарып, оның шешімдері 140-тан астам елде орында-
лып келеді. Халықаралық стандарттар мен тәжірибеге сәйкестендіру мақсатында комиссия ережелеріне
(«2015 жылғы Ережелер») өзгерістер енгізілді. Халықаралық үрдістегідей, жаңа ережелер бойынша, мысалы
соттың тыйым салуы сияқты қамтамасыз ету шараларын көрсете алатын төтенше арбитрлерді тағайын
-
дау қарастырылған. 2014 жылы Қытай соты бірінші рет гибрид арбитраж ескертпелерінің жарамдылығын
растады. Бұл жағдайда арбитраж ескертпесі CIETAC арбитражындағы істер UNCITRAL типтік арбитраж
ережелері бойынша қаралатынын талап етеді. Мұндай ескертпе Қытай Халықаралық экономикалық және
коммерциялық арбитраж комиссиясын типтік ережелермен таныс және CIETAC ережелерімен таныс емес
батыстық тараптар үшін өте тартымды арбитраж орнына айналдырды.
Қытайдың материалдық құқығы
Қытайдың құқық тарихына қысқаша шолудан кейін, Қытайда бизнес жүргізумен тығыз байланысты құ-
қықтың материалдық салалары қарастырылады: компаниялар мен корпоративтер құқығы, меншік құқығы,
келісімшарт құқығы, зияткерлік меншік құқығы, инвестиция құқығы, бірлескен кәсіпорындардың франшиза
құқығы және әкімшілік құқық.
Қытай құқығының тарихы
Дәстүрлі Қытай құқығы, негізінен, мәдени тәжірибелерге негізделген, ал оның ішіндегі ресми құқықтың
рөлі едәуір аз. Тараптар әдетте мәдени нормалар мен әдет-ғұрыптарды басшылыққа ала отырып, дауды өзде
-
рі шешіп отырған. Конфуцийшілдік қоғамдағы құқықтың рөліне қатысты қытай көзқарасына маңызды әсер
етті.
Конфуций б.з.д. 551–479 жылдары өмір сүрген. Конфуцийдің «Әңгімелер мен пайымдар» («Лунь Юй») еңбегі – оның на-
қыл сөздері мен ойларының жинағы. Ол жеке бас және мемлекеттік мораль, әлеуметтік қатынастардың дұрыстығы, әділдік
пен шынайылыққа баса мән берді. Оның еңбегі қытай халқының дәстүрі мен ақыл-ойына негіз болды. «Өзіңе тілемегенді
өзгелерге жасама» деген алтын ереженің алғашқы нұсқасы да Конфуцийге тиесілі.
260
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
Конфуций қоғамның заң күші арқылы емес, білімін нығайту, наным-сенімі мен ізгілігін дамыту арқылы
өзін-өзі реттеуі керек деген идеяны уағыздады. Осылайша әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастың не
-
гізгі күші li (моральдық құндылықтар) болды. Керісінше, Цинь династиясынан бастап (б.з.д. 221–206) нақты,
ресми құқық нормаларының, яғни fa-ның маңызы жоғарылады. Бірақ XX ғасырда да конфуцийшілдік мем
-
лекеттің идеологиясы болып қала берді.
Құқықтық кодекстерді жазу дәстүрі Цинь және Хан династияларынан басталды. Дегенмен бұл алғашқы
құқықтық кодекстер көп жағдайда қатаң қылмыстық заңдармен шектелді. Ең толық және мазмұнды кодекс –
б.з. VII ғасырындағы Таң кодексі. Кодекс жазудың шарықтау шегі 1740 жылғы Ұлы Цинь кодексі болды, ол
436 заң және шамамен 1 900 қосымша заңнан тұрды. Бұл байырғы династиялық кодекстер Қытайды конти
-
ненталдық құқық жүйесі ретінде жіктеуге негіз болды. Бұл бүгінгі күнге дейін жалғасуда, себебі Қытай жа-
қында Еуропадағы ұлы азаматтық кодекске сәйкес Азаматтық кодексті қабылдауға міндеттеме алды. Гонконг
тақырыбынан көретініміздей, Қытай «заңдары» аралас болып келеді, оның ішіндегі материктік Қытайдың
заңы 1980 жылдардан бастап осы уақытқа дейін қабылданған заңдарға негізделген, ал Гонконг ағылшын ор
-
тақ құқығына бағынса, Макао заңы Португалияның континенталдық құқығына негізделген. «Салыстырмалы
құқықтық жүйелер» туралы 10-тарауды қараңыз.
Компания және корпорация туралы заң
АҚШ-қа қарағанда Қытайда компания құру үшін көптеген рұқсат қажет. Бұл процесс кем дегенде бір
айға созылады. 1993 жылғы Қытай Халық Республикасының Компания туралы заңы, негізінен, Тай
-
вань, Франция, Германия және Жапонияның корпоративтік заңдарына негізделген. 2006 жылғы Компания
туралы жаңа заң Қытайдағы шетелдік инвестицияларға (кәсіпорындар мен өндіріс зауыттарын құру) бай
-
ланысты болғандықтан өте маңызды. Қытайдың шетелдік инвестициялар туралы заңы шетелдік инвестор-
лармен жасалатын операциялардың Қытайдың жауапкершілігі шектеулі компаниясы
4
арқылы жүзеге
асырылуын талап етеді. Шетелдік инвесторлар үшін қытайлық компаниялармен іскерлік қарым-қатынас
жасағанда, өздері сатып алғысы келетін мүлікті иелену құқығын тексеріп алғаны маңызды. Бұл төменде
талқыланған Apple компаниясының Proview компаниясына қарсы ісінде көрсетілген.
Меншік құқығы
Қытайдағы америкалық бизнесмендер Қытайдағы жекеменшік құқығының тарихы мен ауқымын түсі-
нуі керек. Меншікке ие болу үшін талап етілетін әкімшілік рұқсаттардың саны Қытайда бизнес жүргізуге
талпынған Батыс адамы үшін біраз жайсыздықтар тудыруы мүмкін. 2007 жылы 1 қазанда Меншік туралы
жаңа заң күшіне енді. Заңның 3-бабы нарық экономикасында жекеменшік құқығы мен ортақ меншік (со
-
циализм) тұжырымдамасы қатар үйлесіп келгендіктен, Қытайдағы жекеменшік құқығының сипаты күрделі
екенін көрсетеді:
Социализмнің бастапқы кезеңінде мемлекет негізгі экономикалық жүйені қолдайды. Ол жүйеде мемлекеттік
меншік басымдыққа ие болғандықтан, мемлекет әртүрлі меншіктегі шаруашылық секторларының бірлесе
дамуына мүмкіндік береді. Мемлекет экономиканың мемлекеттік секторларын шоғырландырып дамытады
және экономиканың мемлекеттік емес секторларын дамытуды қолдайды және басқарады. Мемлекет социа-
листік нарық экономикасын сақтайды және нарықтың барлық негіздерінің дамуы үшін тең дәреже мен құ-
қыққа кепілдік береді.
Жылжымайтын мүлік туралы заңда жылжымайтын мүлік (жер және ғимарат) және жылжымалы мүлік
(тауарлар немесе материалдар) үшін бөлек ережелер бар. Ресми тұрғыдан алғанда барлық жер мемлекетке
немесе ұжымға тиесілі. Ұжым, негізінен, ауылдық жерлерде орналасқан. Жер ресурстарын басқару ту
-
ралы заңның 8-бабына сәйкес, қаладағы жер мемлекеттің меншігіне, ал «ауылдық және қала маңы аймақ-
тарындағы жер шаруа ұжымдарына тиесілі». Мысалы, ауыл ауылшаруашылық алқаптарын ұжым ретінде
бақылай алады. Көптеген қалаларда жеке ұйымдар жерді пайдалану құқығы үшін үкіметке өтініш жасай
-
ды. Сондықтан құрылыс компаниясы алдымен пәтер немесе кооперативтік тұрғын үй ғимаратын салу үшін
жерді пайдалану құқығын алады. Құрылыс аяқталғаннан кейін жеке пәтерлерді сатып алушылар белгілі бір
уақытқа пайдалану құқығын алады. Үй немесе пәтер иесі үшін пайдалану құқығы (меншік) ең көп дегенде
70 жылды құрайды. Заң бойынша пайдалану құқығын ұзартуға мүмкіндік бар, бірақ оның мерзімінің 70 жыл
немесе одан кем болатыны туралы айтылмаған. Сондай-ақ «меншік иесі» ұзарту үшін ақы төлеуі керектігі
261
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
туралы да айтылмайды. Коммерциялық жылжымайтын мүлікті пайдалану құқығы (өндіруші зауыттар,
қоймалар т.б.) – 50 жыл. Шаруа қожалығы үшін ауыл шаруашылығына арналған жерді пайдалану құқығы
30 жылды құрайды. Дегенмен келісімшарт бойынша 30 жылға берілген жердің, қалалық билік пен ауылдық
округтің ауылшаруашылық басқармасының келісіміне сәйкес, ауылдық жиналыстың үштен екісінің дауыс
беруі арқылы кері қайтарылуы және қайта бөлінуі мүмкін.
Шындығында, зияткерлік меншік құқығының мәселесі
«iPad» сауда маркасына иелік ету туралы дауда корпоратив-
тік құқық мәселесіне айналды. Apple компаниясы әлемге
әйгілі iPad өнімдерін шығарғанға дейін Proview Shenzhen
компаниясы Қытайда әлдебір затын IPAD сауда маркасымен
тіркеген. Apple корпорациясының сауда маркасын Apple-ге
мәжбүрлеп қайтарып алуы немесе ерікті түрде алуы тура-
лы келіссөзге талап қоюы үшін стратегиялық шешім қа-
былдауына тура келді. Ол соңғы шешімді таңдап, британ-
дық Proview (бас компания) мен оның тайваньдық еншілес
компаниясымен (Taiwan Proview) құны 35 000 британдық
фунт стерлинг болатын құқықты табыстау келісімі туралы
мәмілеге келді. Apple компаниясын таңғалдырған нәрсе,
сауда маркасы басқа бір қытайлық Proview Shenzhen атты
еншілес кәсіпорнына тиесілі болып шықты. Бұдан сауда
маркасын беру туралы келісім елдің материктік бөлігінде-
гі Proview еншілес компаниясы үшін де міндетті ме деген
сұрақ туындайды. Қытайдың корпорациялар туралы за-
ңының 3-бабында «Компания – заңды тұлғаның тәуелсіз
меншігіне ие және заңды тұлғаның меншік құқықтарына ие
кәсіпорынның заңды тұлғасы» делінген.
Компанияның онымен байланысты немесе аффилир-
ленген заңды тұлғалардан тәуелсіздігі тұлғаларды шатас-
тыру деп аталады. Мұндай жағдайларда қытай соты кор-
порациялар арасында мынадай шарттарды таразылайды:
(1) аралас қаржыландыру және аралас қаржылық басқару
сияқты активке қатысты шатасулар; (2) бизнес салаларының
бір-бірімен сәйкес келуі немесе тоғысуы себебінен туында-
ған бизнеске қатысты шатасулар; (3) қызмет пен қызмет-
керлерді шатастыру, мысалы бірлескен заңды өкіл, жоғарғы
басшылық, не болмаса қызметкерлерді екіжақты жұмысқа
орналастыру; (4) кәсіпорынның орналасқан жеріне қатысты
шатасулар. Осы жағдайға сәйкес, материктік Қытайдың ен-
шілес компаниясы мен Тайваньның еншілес компаниясы –
қаржылық, операциялық, басқарушылық және география-
лық жағынан бөлек нысандар. Бұған қоса, екі компанияның
арасында ортақ бақылаушы акционерлер жоқ. Осылайша
екі компания арасында тұлғаларды шатастыру орын алып
отыр, сондықтан Apple компаниясы Proview Shenzhen ком-
паниясының өз IPAD құқығын беруі туралы талап-арызын
жеңіп алуы екіталай болатын. Apple компаниясы, ақыр со-
ңында, өз жеңісіне сенімді болып Proview Shenzhen компа-
ниясымен ұзақмерзімді сот талқылауын жүргізбей, тиімді
бағаға келіссөзге келу туралы оңтайлы шешім қабылдады.
2012 жылы 2 шілдеде Гуандун жоғары халық соты Apple,
Inc. компаниясымен сауда маркасына қатысты дау медиация
арқылы шешілді деп мәлімдеді. Apple компаниясы 60 млн
долларын IPAD сауда маркасын алу үшін Қытайда тіркелген
Proview Shenzhen компаниясына төлеуге келісті. Қытай на-
рығының көлемін ескерер болсақ, iPad үшін кеткен шығын-
ның құны азғантай ғана десек те болады. Бұл оқиғадан зият-
керлік меншік құқығын иеленудің қаншалықты маңызды
және құнды екенін көруге болады. Шетелдік компаниялар
қытайлық кәсіпкерлік құқығымен таныс болуы керек және
заң мен тәжірибені түсіну үшін тиісті тексеру жүргізіп, бел-
гілі бір құқықтың нақты иесін таба білуге тиіс.
9.4-мысал. Кейс-стади: Apple компаниясының Proview компаниясына қарсы сот ісі
Ал көппәтерлі кооперативтік тұрғын-үй ғимараттарына келер болсақ, Меншік туралы заңның 76-бабына
сәйкес, ғимараттарды басқаруға байланысты мәселелер үшін меншік иелерінің көпшілік даусы талап етіледі.
Алайда екі жағдайда да басым көпшілік дауыс қажет: ғимаратты күтіп ұстауға және ғимаратты жөндеуге
қаражат жинау немесе жұмсау. Мұндай жағдайларда басым көпшілік принципі бойынша дауыс берудің екі
түрі талап етіледі: 1) жеке бірліктердің шаршы метріне меншік құқығының үштен екісіне иелік ету; (2) бірлік
иелерінің жалпы санының үштен екі бөлігі немесе одан да көп болуы.
Жылжымайтын мүлікті 100% иелену (жалпы құқықтағы шектеусіз меншік немесе абсолютті меншік құ
-
қығы) сияқты ұғым болмағандықтан, іс жүзінде меншік құжаттары, яғни мәміле жасалғаны туралы құжат
жоқ. Мәмілені тіркеудің орнына, 2007 жылғы Меншік құқығы заңына сәйкес, бірыңғай жылжымайтын
мүлік реестрі жасалды. Мүмкіндігінше пайдалану құқығы жөніндегі куәлікті тезірек тіркеген жөн. Егер
мүлік бірнеше адамға сатылса, бірінші тіркелген адам мүлік иесі болып саналады. Жер кадастры меншік
құқығының нақты дәлелі болып есептеледі. Іс жүзінде меншікке қатысты кез келген келісімшарт бірден тір
-
келуі керек. Мәселен, кейбір кеңсеге арналған үй-жайларды жалға беру туралы келісімшарт жылжымайтын
мүлік реестріне тіркелуге тиіс.
Қытайдың келісімшарт құқығы
Қытайдың нарықтық экономикаға айналуы және жаһандық экономикалық қуатының үстемдігі оның жеке
құқығын (келісімшарт, деликт және меншік) зерделеудің маңызын арттырады. Нарықтық экономиканың
екі негізгі тірегі – жекеменшік пен келісімшарт құқығы (жекеменшікті трансферлеу мүмкіндігі). Қытай
-
дың келісімшарт құқығының даму жолы арқылы шетелдік заңдардың ықпалын, шетелдік және халықаралық
262
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
құқықтың өзге де мәдени-құқықтық дәстүрге ресми трансплантациясын зерттеуге мүмкіндік береді. Құ-
қықтық трансплантация (Шотландиядан шыққан америкалық заңгер Алан Уотсонның 1974 жылғы Legal
Transplants еңбегінде осылайша аталды) құқықтық ереженің, заңның немесе заңның бүкіл жүйесінің бір
елден екінші елге өтуін білдіреді. Сонымен қатар трансплантация шетел құқығын қабылдау дегенді де біл
-
діреді. Оның ең жарқын үлгісіне Еуропаның Рим құқығын қабылдауын жатқызуға болады. 1980 жылдардың
ортасынан бастап Қытай елінің жеке келісімшарт құқығын дамытуы осы заңға шетелдік заңдардың ықпа
-
лының кеңінен таралуына байланысты болды. Дегенмен Қытай Келісімшарт заңын (CCL) жасаушылар
дереккөздердің әр алуан түрін қолдануы себебінен күтпеген салдарларға тап болды. Қытай Келісімшарт
заңын жасау барысында қолданылған жартылай трансплантациялар мен түрлі ықпалға байланысты көптеген
«кемшіліктер» мен сәйкессіздіктер бар.
Қытай Халық Республикасы шетел немесе халықаралық жеке құқықты бірнеше рет қабылдады және құ
-
қықты трансплантациялауды жүзеге асырды, өйткені 1980 жылдары ол жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға шындап ауыса бастады. Саудаға қолдау көрсету мақсатында 1985 жылы Сыртқы экономика
-
лық келісімшарт туралы заң (FECL) қабылданды. Бұл шетелдік тараптарға қазіргі келісімшарт құқығының
олардың транзакцияларына қолданылатынына кепілдік береді. Ол Батыстың Азаматтық кодексінің стилінде
жазылған. 1988 жылы Қытай БҰҰ-ның Халықаралық тауарларды сатып алу-сатуға арналған келісімшарттар
туралы конвенциясына (CISG) алғашқылардың бірі болып қол қойды. Бұл тағы да Қытайдың Батыс үлгісін
-
дегі келісімшарт құқығын қолдану ниетін және өзінің қалыптасушы экономикасына бірыңғай халықаралық
сатып алу-сату заңының артықшылықтарын енгізуге дайын екенін көрсетті. Сонымен қатар 1987 жылы Тех
-
нологиялық келісімшарт туралы заң қабылданды. 1999 жылы Қытай өзінің ішкі және сыртқы келісімшарт
құқығын үйлестіру туралы шешім қабылдады. Сыртқы экономикалық келісімшарт туралы заңның күші жо
-
йылып, бірыңғай ұлттық заң – Қытай Келісімшарт заңы қабылданды. Мұнда жасалатын талдау Қытай Келі-
сімшарт заңы ретінде көрсетілген материктік Қытайдың келісімшарт заңы жайында болады.
Осылайша қысқа уақыт ішінде Қытай Батыс келісімшарт заңдарын – Сыртқы экономикалық келісімшарт
туралы заңды, Халықаралық тауарларды сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенцияны және Қытай
Келісімшарт заңын қабылдады және күшіне енгізді. Бірқатар факторларға байланысты шетелдік заңдарды
қабылдауда қиындықтар туындауы сөзсіз еді: (1) шетелдік құқық түсініктерін, принциптерін және ережеле
-
рін бір тілден екіншісіне аудару мәселесі; 2) қолданыстағы жергілікті құқық пен мәдени дәстүрлерге жаңа
шетелдік құқық режимін енгізу мәселесі; (3) жаңа заңның сөздерін түсіндіру мәселесі; (4) қолданыстағы
сот немесе сараптамалық тәжірибесі жоқ елге жаңа заңды тиісті және дәйекті түрде қолдану үшін шетелдік
мәтінді енгізу мәселесі.
Заңдардың ішіндегі неғұрлым табысты қабылданғаны Қытайдың Халықаралық тауарларды сатып алу-
сату келісімшарттары туралы конвенциясы болды. Мұның себептерінің бірі – Қытайдың заңды тұлғалары
бұл конвенцияның ережелерін қолдану кезінде пайдалана алатын халықаралық прецедент құқығының және
түсініктемелерінің көп болуында. Қазіргі уақытта қытайлық соттардың Халықаралық тауарларды сатып
алу-сату келісімшарттары туралы конвенциясын дәйекті түрде қолданып отырғанына ешқандай дәлел жоқ.
Десек те қытайлық арбитраж органдарының оны табысты қолданғанының нақты дәлелдері бар. Қытайдың
негізгі арбитраж органы Қытай Халықаралық экономикалық және коммерциялық арбитраж комиссиясының
400-ден астам жарияланған шешімдері (ағылшын тілінде) бар. Қытайдың Халықаралық экономикалық және
коммерциялық арбитраж комиссиясының шешімдері тұтастай негізделген әрі жоғары сапалы болды, және де
сонысымен CISG конвенциясын түсініп, оны дұрыс әрі бейтарап түрде қолданылғанын көрсетті.
Қытайдың қазіргі коммерциялық құқығы еуропалық континенталдық құқықтың әсерін, әсіресе Германия
заңнамасының әсерін көруге болады және белгілі бір дәрежеде оларға ортақ құқықтың ықпалын да байқай
-
сыз. Заңның мәтіні бір елден екіншісіне оңай өтсе де, заңдық дәстүр, заңды негіздеме және құқық теория-
сының оңай көшірілмейтіні – заңды трансплантациялауда туындайтын негізгі мәселе. Профессор Шийюань
Хань келісімшарт алдындағы жауапкершілік саласында осындай іс жасады. Қытай азаматтық құқықта кезде
-
сетін culpa in contrahendo (келісімшарт алдындағы жауапкершілік) немесе әділетсіз келіссөздер доктри-
насын қабылдады. Хань атап өткен маңызды мәселе – бұл Қытай соттарының осындай ұғымды түсіну және
қолдану мүмкіндіктері «теорияны қабылдауына» байланысты. Келісімшарт алдындағы жауапкершілік заңы
қарапайым ережелер жиынтығы емес, ол адалдық теориясына негізделген.
Қытай Келісімшарт құқығынан континенталдық құқықтың (әсіресе Германияның азаматтық кодексінің),
ортақ құқық пен Американың Бірыңғай сауда кодексінің, сондай-ақ Халықаралық тауарларды сатып алу-
сату келісімшарттары туралы конвенция мен UNIDROIT халықаралық коммерциялық келісімшарттарының
принциптері (PICC) сияқты халықаралық құқық құжаттарының айтарлықтай ықпалын көруге болады. Бұл
263
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
жағдайда Қытай Келісімшарт заңын құрастырушыларының шетелдік және халықаралық заңдарды зерттеуі
және пайдалануы, әрине мақтауға тұрарлық, дегенмен оның нақтылығы мен қамтылуы жағынан кемшін
тұстары аз болған жоқ. Бұл жағдай Қытай сотының осы ережелерді бірыңғай қолдануы барысында елеулі
шатастыруға әкеп соқты.
Зияткерлік меншік құқығы
2011 жылдың қараша айында Қытай мен Америка Құрама Штаттары 22-ші АҚШ-Қытай Коммерция
және сауда жөніндегі бірлескен комиссиясында (JCCT) зияткерлік меншік құқықтарын қамтитын бірқа
-
тар маңызды келісімге қол жеткізді. Индустрия және сауда жөніндегі мемлекеттік басқарма (SAIC) – онлайн
контрафакциядан қорғау шараларын қолдану үшін жауапты орган. Жақында Қытай зияткерлік меншік құқы
-
ғын қорғауға қатысты талап-арыздарын тыңдау үшін арнайы соттарды құруға, зияткерлік меншік құқығын
қорғау заңы бойынша (сауда маркасы, авторлық құқық, патенттік құқық) арнайы оқытуға рұқсат берді. 18-та
-
раудағы «Зияткерлік меншік құқығы туралы заң» және 19-тараудағы «Зияткерлік меншікті лицензиялау»
тақырыптарында зияткерлік меншік құқығын қорғау заңы тереңірек қарастырылады.
Қытай зияткерлік меншік құқығын бұза отырып, контрафакт тауарларды өндірумен танымал болды. Бұл
мәселелермен күресудің ортақ тәсілі – құқық бұзған елді Дүниежүзілік сауда ұйымы арқылы сауда санк
-
цияларымен немесе АҚШ сауда заңы арқылы біржақты тәртіпте жазалау. Қытайдың тұтыну нарығының
көлеміне байланысты шетелдік компаниялар зияткерлік меншік құқықтарының жеткіліксіз қорғалғанына қа
-
рамастан, бизнес жүргізуді жалғастыруға дайын болды. Зияткерлік меншік құқығы иелері өз құқықтарының
бұзылуын азайту үшін инновациялық әдістерді қабылдауға мәжбүр болды. Ол әдістердің бірі жергілікті по
-
лиция органдарымен контрафакт операцияларына рейд жүргізу үшін жұмыс істейтін Бренд қорғау бөлім-
дерін құру болды. 9.5 және 9.6-мысалда заңсыз контрафактілермен күресудің алдын алу әдістеріне қатысты
нақты бірнеше мысалдар көрсетілген.
Apple компаниясы Қытайдың Мемлекеттік зияткерлік меншік басқармасынан (SIPO) Zhizhen компания
-
сының «Xiao i Robot» өнімінің дауысты тану патентін жарамсыз деп тануын сұрады. SIPO және Бейжің қа-
ласындағы №1 Аралық халық соты жанындағы Патент тексеру комиссиясы 2013 жылдың қыркүйек айында
және 2014 жылдың шілдесінде Zhizhen компаниясы Siri өнімінің авторлық құқығын бұзғаны туралы Apple
компаниясының шағымын қабылдамады. Siri – бұл өз тұтынушыларына дауысты тану бағдарламалық жа
-
сақтамасы арқылы «жеке көмекші» құруға мүмкіндік беретін Apple әзірлеген технология. Apple Siri жүйесін
енгізерге дейін Zhizhen патенті туралы хабарсыз болғанын және Siri өнімінің Zhizhen компаниясының құқы
-
ғын бұзбайтынын мәлімдейді.
Заңға бағынатын азаматтың компаниясы
туралы кейс
Өз өнімдерінің басқалардың тарапынан қарақшылық
жолмен жасалуына байланысты нарықтық үлесін жоғалт-
қан бір америкалық компания, жергілікті қауымдастық пен
полиция қызметкерлерінің контрафактіге деген көзқара-
сын өзгерту үшін біржақты әрекеттер жасады. Біріншіден,
компания қоғамға ұзақмерзімді адалдығын және Қытайда
өз өнімдерін сату туралы жариялады. Екіншіден, ол елдегі
пайдасын қайтадан қайтаруға, жергілікті қайырымдылық
көмекке қаражат бөлуге, жергілікті оқу бағдарламалары ар-
қылы басқару тобын орналастыруға және жергілікті жеткі-
зушілерді пайдалануға міндеттенді. Компания осы аталған
шаралар туралы жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарын-
да кеңінен таратты. Соңында, қарақшылық және контра-
факт өнімдерінің деңгейі күрт төмендеді, себебі жергілікті
тұрғындар оған қарсы күреске бар күш-жігерін жұмсаған
полициямен тығыз қарым-қатынаста болды.
Сапалы өнімдер туралы кейс
Тамақ өнімдерін шығаратын америкалық компания өн-
дірістік процестің сапасыз және зиянды жағдайларда жүре-
тінін көрсету үшін контрафакт операциялардың рейдтерін
бақылау үшін журналистерге ақша төлеген. Жария болған
контрафакт өнімдердің беделін түсіріп, рейд жүргізген
лауазымды тұлғаларға деген көзқарас жақсарды. Содан
кейін компания зауыттардағы антисанитарлық жағдайлар-
ға байланысты контрафакт өнімдердің зиянды және қауіп-
ті сипатын ашты. Бұл маркетингтік науқан балалардың
қауіпсіздігі үшін туындаған алаңдаушылық пен жүргізілген
рейдтердің тұтынушылардың құқықтарын қорғау шарала-
ры ретінде бейнеледі. Компания контрафакт тауарлардың
нарықтық құнын төмендету үшін дәстүрлі «ар-ұят» Қытай
мәдени санкциясын пайдаланды.
9.5-мысал. Қытайда зияткерлік меншік құқығын қорғау: өмірден алынған мысалдар
5
264
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
Apple корпорациясы Zhizhen мен Қытайдың Мемлекеттік зияткерлік меншік басқармасына қарсы талап-
арызын апелляцияға берді. 2015 жылдың сәуір айында Бейжің жоғары халық соты Apple компаниясының
шешімін қолдап, Қытай агенттігіне өз шешімін қайтарып алуды тапсырды. Сот Apple компаниясына тиесілі
Siri дауысты тану жүйесі Zhizhen патентін бұзбады деп шешті. Кейіннен Zhizhen даулы патент бойынша
Жоғарғы халық сотына жүгінді. Егер Zhizhen бұл істі жеңіп шықса, Xiao i Robot Қытайдағы Siri жүйесінің
қолданылуын бұғаттап тастайды, ал керісінше болған жағдайда Zhizhen қоғамға жария болғанына байланыс
-
ты бұл істен де пайда көреді.
1. Қытайдың билік органдарында зияткерлік меншік құ-
қықтарыңызды тіркеңіз және басқарушылық бақылауды
сақтаңыз.
2. Ішкі зияткерлік меншік құқықтарын қорғауға жауапкер-
шілік жүктеңіз.
3. Тікелей сату және аутсорсингті пайдаланыңыз.
4. Лицензиялау және дистрибьюторлық келісімшарттар,
сондай-ақ өндірістік серіктестерге аудит жүргізіңіз.
5. Қадағалау және таңбалау жүйелерін орнатыңыз.
6. Бірыңғай баға белгілеуді қарастырыңыз.
7. Тауарлардың тізімін жасаңыз.
8. Тұтынушыларды үйретіңіз.
9. Жергілікті шенеуніктер мен отандық компаниялармен
(мысалы, бөлшек сатушылармен) одақтасыңыз.
10. Контрафакт жасаушылармен тікелей жұмыс істеу арқы-
лы сотқа тартылудан аулақ болыңыз.
9.6-мысал. Қытайдағы зияткерлік меншік құқығын бұзуға қарсы күресудің он стратегиясы
Қытайда мәселе тудырып отырған тағы бір нәрсе әділетсіз өтініш («сауда маркасын заңсыз орналастыру»
деп аталады) берумен байланысты. Бұған билік тарапы төзімділік танытып отыр. Дегенмен сауда маркасы
-
ның заңсыз орналастырылуы Жоғарғы халық сотының назарынан тыс қалып отырған жоқ. Жоғарғы халық
соты сауда маркаларына қатысты әділетсіз өтініш жасауды тоқтату үшін қолданыстағы заңдарды толық пай
-
далануды талап етуде.
Инвестициялық құқық
Инвесторларды қорғау саласында Қытай және аз да болса Ресей екіжақты инвестициялық шарт арқы-
лы шетелдік инвесторларды қорғауды қамтамасыз етуге дайын болды. Тарихқа көз жүгіртсек, екіжақты
инвестициялық шарттар дамушы елдерде индустрияланған немесе дамыған елдердің инвестицияларын
қорғауға бағытталған. 1959 жылы Германия мен Пәкістан арасында алғашқы екіжақты инвестициялық
шартқа қол қойылды. Алғашқы қазіргі инвестициялық шарт 1969 жылы Италия мен Чад арасында жасал
-
ды. Бұл шарт алғаш рет Инвестициялық дауды реттеу жөніндегі халықаралық орталықтан (ICSID)
шығарылған міндетті күшке ие инвестициялаушы елдің арбитраж шешімі мен негізгі инвестициялық қор
-
ғауды біріктірді.
Жақын арадағы Қытайдың Германия, ASEAN елдері, Жаңа Зеландия, Чили және Канадамен инвестиция
-
лық шарттар жасасқанына қарағанда, Қытай елінің инвестициялық қорғау стандарттарын ұдайы жаңартып
отырғанын көруге болады. Дүниежүзілік банктің тікелей шетелдік инвестиция (ТШИ) ағынының рейтин
-
гісі бойынша 2014 жылы Қытай өзінің 389 млрд доллар ішкі инвестиция көлемімен бірінші орынға шық-
ты. Екіжақты инвестициялық шарттың қытайлық моделі Британия және Германия әзірлеген мәтіндермен,
1997 жылы шыққан үшінші буын екіжақты инвестициялық шарттарымен тығыз байланысты. 1980 және
1990 жылдардағы екіжақты инвестициялық шарттарды белсенді түрде қолданумен қатар, Қытай Инвести
-
циялық кепілдіктер туралы көпжақты агенттікке (MIGA) қосылып, 1999 жылы Инвестициялық дауды
реттеу жөніндегі халықаралық орталықтың конвенциясына (инвестор-мемлекет арбитражы) қол қой
-
ды. Алайда Қытайдағы ең ірі он инвестордың төртеуі – Гонконг, Тайвань, АҚШ және Макао инвестициялық
қорғауды пайдаланбайды.
Қытай екіжақты инвестициялық шарт саласында екі сатылы саясат жүргізіп келеді. Дамыған елдермен
екіжақты инвестициялық шарт жасасу ең алдымен кіріс инвестициялар арқылы экономикалық инфрақұры
-
лымды түзу, әсіресе технологияларды және басқа да озық дағдыларды иемденуді немесе бақылауды қам-
тамасыз етуді мақсат етеді. Керісінше, дамушы елдермен, әсіресе Оңтүстік-Шығыс Азиямен, Африкамен
(олардың мәтіндері қытайлық модельге сәйкес келеді) екіжақты инвестициялық шартқа отыру, бірінші ке
-
зекте дипломатиялық одақтарды құруға немесе нығайтуға, сондай-ақ энергия сұранысын қанағаттандыру
үшін ресурстарға қол жеткізуге бағытталған.
265
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
Қытайлар үшін инвесторларды қорғаудың маңызы олардың тарапынан ірі сыртқы шетелдік инвестиция-
лардың үрдісіне байланысты өсті. Біріккен Ұлттар Ұйымының Сауда және инвестициялар жөніндегі кон-
ференциясының (UNCTAD) есебі бойынша, 2014 жылы тікелей шетелдік инвестициялардың кету ағыны
жалпы 1 354 046 млрд долларды құраған: Азияда – 431 591 млрд $; АҚШ-та – 336 943 млрд $; Еуропалық
одақта – 280 124 $; Латын Америкасы мен Оңтүстік Американы қосқанда 23 325 млрд $ және Африкада
13 072 млрд долларды құраған. Осылайша әлемдегі Азия инвестициялары бүкіл дүниежүзілік шетелдік ті-
келей инвестициялардың 31,9%-ын құрады. Қазіргі уақытта белсенді екіжақты инвестициялық шарттары
жоқ Бразилиямен салыстырғанда, Қытайдың бес еркін сауда келісімімен қатар, 94 белсенді екіжақты инвес
-
тициялық шарты бар, Ресейдің 54 белсенді екіжақты инвестициялық шарты, Үндістанның 68 шарты болса,
Оңтүстік Африка 23 екіжақты инвестициялық шарт жасасқан. Дей тұрғанмен, Бразилия жаңа екіжақты ин
-
вестициялық шарттарды талқылаудан бас тартты, Оңтүстік Африка қолданыстағы екіжақты инвестициялық
шарттарын тоқтатуға тырысып жатыр, ал Үндістан жаңа екіжақты инвестициялық шарттарының моделін
бекіткенше қолданыстағы BIT шарттарына қатысты келіссөздерін тоқтатты.
6
Қытайдың инвестор елге айналуы (сыртқы инвестициялар) бұл елдің неғұрлым икемді тәсілді қабыл-
дағанынан көрінеді. Сонымен қатар Қытайдың шетелдік инвестицияларды қорғау бағдарламасы (ішкі ин-
вестициялар) біртіндеп құрылымдық және мазмұны тұрғысынан елеулі өзгерістерге ұшырады. Қытайдың
Германиямен (2003), Пәкістанмен (2006), Жаңа Зеландиямен (2008), ASEAN-мен (2009), Перумен (2009),
Канадамен (2012) және Чилимен (2012) жасасқан келісімдерінде қамтылған инвестициясын қорғау шарала-
ры Қытайдың өз инвестицияларын шет елде қорғауға деген алаңдаушылығын көрсетті. Ол көбінесе шетел-
дік инвестицияларды қорғаудың Солтүстік Америка модельдеріне сенім артқан болатын.
Қытайдағы бірлескен кәсіпорын
Бірлескен кәсіпорын – бұл жаңа бизнес кәсіпкерлік субъектісін немесе ресми келісімшартқа негізделген
қатынастарды құрып, инвестициялық және операциялық шығыстарды, басқару жауапкершілігін, пайда мен
шығынды бөлісетін іскерлік келісім. Қытай үкіметі шетелдік инвесторларды озық технологияларға қол жет
-
кізуі үшін компанияның осындай формасын пайдалануға шақырады. Өз кезегінде, шетелдік инвесторлар
еңбек күші мен өндіріске аз шығындалып, есесіне, Қытай нарығына шығуға мүмкіндік алады. Бірлескен
кәсіпорын тіркелгеннен кейін ол кәсіпорын Қытайдың заңды тұлғасы ретінде саналып, барлық қытайлық
заңдарды сақтауға міндеттенеді.
Алайда көптеген елдердегіден айырмашылығы, бұл стратегияның бірлескен кәсіпорын құру туралы екі
компанияның келіссөздер жүргізу мәселесімен ғана шектелмейді. Бірлескен кәсіпорын Қытай үкіметінің
әртүрлі мекемелерінің мақұлдауын алуы керек. Бақылаушы заң – Қытай-шетел акционерлік бірлескен
кәсіпорын туралы заңы (EJV). EJV шетел бірлескен кәсіпорын құрудан бас тартудың келесі бес себебін
қарастырады:
• Қытайдың егемендігіне зияны тисе;
• Қытай заңдары бұзылса;
• Қытай экономикасын дамытуға қойылатын талаптар сақталмаса;
• қоршаған орта ластанса;
• бірлескен кәсіпорын туралы келісімде айқын әділетсіздік көрініс тапса.
Бұл тыйымдар екіұшты, көмескі болғандықтан, Қытай үкіметіне Қытайда шетелдік бірлескен кәсіпорын
құруды қабылдамауы үшін үлкен мүмкіндік береді. Іс жүзінде өте маңызды тыйымға «бірлескен кәсіпорын
туралы келісімнің әділетсіздігі» жатады. Бұл Қытай үкіметіне бірлескен кәсіпкерлік туралы келісімнің шарт
-
тарын қайта қарауға мүмкіндік береді. Осылайша шетелдік тарап Сауда министрлігінің (МОC), сондай-ақ
бірлескен кәсіпорын орналасатын провинциялық және муниципалдық органдардың келісімін алуы керек.
Бекіту процесіне қытай тілінде жазылған өтініш, техникалық-экономикалық негіздеме, бірлескен кәсіп-
орын туралы келісім мен жарғы, бірлескен кәсіпорынның лауазымды тұлғаларының тізімі кіреді. Мемлекет-
тік мекемелер біріккен кәсіпорынды үш ай мерзім ішінде мақұлдайды, не қабылдамай тастайды немесе құ-
жаттарға өзгерістер енгізуді сұрап, процесті ұзарта алады. Растау куәлігін алғаннан кейін бірлескен кәсіп-
орынға мемлекеттік органдарда тіркелуі және бизнес лицензиясын алуы үшін бір ай уақыт беріледі. Бұған
қоса, технологияларды лицензиялау немесе технологияларды трансферлеу үшін мемлекеттік органдардың
жеке мақұлдауы қажет. Бұл істің қағазбастылығы көп, себебі лицензиялық келісімнің лицензиатқа қолайлы
болуы үшін өзгертулер талап етілуі мүмкін. 43-бапқа сәйкес, келісім келесі критерийлерге сай болуы керек:
266
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
рояльти төлемдері әділетті және ақылға қонымды болуы керек, технологияны пайдалану арқылы тауарлар-
ды экспорттауға шектеулер жоқ, лицензияны пайдалану мерзімі он жылдан аспауы керек, лицензия мерзімі
аяқталғаннан кейін қытайлық тараптар осы технологияны пайдалануды жалғастыра алады, технологияны
жетілдіруге енгізілген кез келген өзгерістер тараптарға ортақ болуы керек, лицензиат ол өзі орынды деп
санайтын дереккөздерден материалдар мен компоненттерді ала алады және Қытайдың заңымен тыйым са
-
лынған «кез келген негізсіз және шектеу ережелері» жарамсыз деп есептеледі.
Күшіне енген екінші құжат – «Қытай-шетел кооперативтік бірлескен кәсiпорны туралы заң». Ше
-
телдік тараптың бірлескен кәсіпорындағы үлесі бар акционерлік бірлескен кәсіпорыннан айырмашылығы,
кооперативтік бірлескен кәсіпорын – бірлескен жобаға инвестиция салу және экспортқа арналған тауарлар
-
ды өндіру сияқты ынтымақтастық жөніндегі келісім. Бірлескен кәсіпорындар туралы заңдардың екеуі де
шектеулі жауапкершілікті қамтамасыз етеді, осылайша шетелдік инвестициялардың мөлшері шетел тарапы
-
ның жауапкершілігінің дәрежесіне сәйкес келеді. Кооперативтік бірлескен кәсіпорынның директорлар ке-
ңесі немесе бірлескен басқару комитеті болуға тиіс. Акционерлік бірлескен кәсіпорыннан айырмашылығы,
кооперативтік бірлескен кәсіпорынның ұзақтық мерзімі тараптардың келісімімен анықталады. Қытай-шетел
бірлескен кәсіпорындары туралы заңнан алынған кейбір үзінділермен танысу үшін 9.7-мысалды қараңыз.
Ал 9.8-мысалда «Қытайлық бірлескен кәсіпорындарды басқаруға арналған кеңестер» берілген.
1-бап. Қытай шетелдік компанияларға (бірлескен кәсіп-
орындардағы шетелдік серіктестерге) қытайлық
компаниялармен қосылып (бірлескен кәсіпорын-
дардағы қытайлық әріптеске) теңдік және өзара
тиімділік принциптеріне сәйкес және Қытай үкі-
метінің келісімі арқылы бірлескен кәсіпорындар
құруға рұқсат береді.
2-бап. Қытай бірлескен кәсіпорындарды мемлекеттің
меншігіне алмайды немесе өз бақылауына алмай-
ды; ал ерекше жағдайларда және әлеуметтік қо-
ғамдық мүдделердің қажеттіліктеріне сай мемле-
кет тиісті құқықтық тәртіпке сәйкес тиісті өтема-
қыны төлеп, бірлескен кәсіпорындарды ала алады.
3-бап. Кәсіпорын тараптары қол қойған бірлескен кә-
сіпорын келісімі, келісімшарты немесе жарғысы
құзыретті Қытай органына (қарау және бекіту ор-
ганы) қарауға және бекітуге ұсынылады; бекіту-
ші орган үш айдың ішінде бірлескен кәсіпорынды
мақұлдайды немесе бас тартады. Бекітілгеннен
кейін бірлескен кәсіпорын индустрия және сауда
саласының құзыретті әкімшілігіне тіркеліп, бизнес
жүргізуге лицензия алады.
4-бап. Бірлескен кәсіпорын жауапкершілігі шектеулі
компанияның формасын қабылдайды. Шетелдік
бірлескен кәсіпорын серіктесінің жасаған инвести-
цияларының үлесі әдетте бірлескен кәсіпорынның
жарғылық капиталының 25%-нан кем болмауға
тиіс. Кәсіпорын тараптары жарғылық капиталдағы
тиісті үлеске сәйкес кірістерді, тәуекелдер мен шы-
ғындарды бөлісуі қажет.
5-бап. Бiрлескен кәсiпорынның әрбiр тарапы оның инвес-
тицияларын ақшалай, заттай немесе өнеркәсiптiк
меншiк құқығы түрінде салуына болады. Бірлес-
кен кәсіпорынға шетел серіктесінің инвестиция
ретінде қызмет ететін технология мен жабдықтар
Қытайдың қажеттіліктеріне сай келетін озық тех-
нологиялар мен жабдықтар болуға тиіс. Егер бір-
лескен кәсіпорындағы шетелдік серіктес тозық
технология мен жабдықты қасақана пайдаланып,
алдау арқылы зиян келтірсе, онда бұл шығындар-
дың орнын толтыруға тиіс.
6-бап. Директорлар кеңесінің төрағасы бірлескен кәсіп-
орынның бір жағындағы тараптан, ал төрағаның
орынбасары екінші жағындағы тараптан тағайын-
далады. Директорлар кеңесі теңдік пен өзара тиім-
ділік принципіне сәйкес бірлескен кәсіпорынның
негізгі мәселелерін шешуге тиіс.
7-бап. Бірлескен кәсіпорындар кәсіпорында кәсіподақта-
рының қызмет көрсетуіне қажет жағдайлар жасай-
ды.
8-бап. Қытайдағы таза пайданың үлесін қайта қаржы-
ландыратын бірлескен кәсіпорындағы шетелдік
серіктес бұрын төленген табыс салығының кейбір
бөлігін өтеп алуға өтініш бере алады.
9-бап. Бірлескен кәсіпорын шетел валютасын реттеу жө-
ніндегі мемлекеттік әкімшілік мақұлдаған банкте
шетел валютасындағы шот ашуға тиіс. Бірлескен
кәсіпорынның тиісті валюталық операциялары
Қытайдың валюталық бақылау ережелеріне сәйкес
жүргізілуі қажет.
10-бап. Бірлескен кәсіпорын кәсіпорынның бекіткен көле-
мі шеңберінде шикізат пен өңделген материалдар-
ды және отынды әділдік пен ұтымдылық принци-
піне сәйкес Қытай нарығынан немесе халықаралық
нарықтан сатып ала алады. Бірлескен кәсіпорын өз
өнімдерін Қытайдан тыс жерлерде сатуына бола-
ды. Экспорттық өнімдер сыртқы нарықтарға бір-
лескен кәсіпорыннан тікелей немесе агенттіктер
арқылы және Қытайдың сыртқы сауда агенттіктері
арқылы да таратылады.
13-бап. Белгіленген мерзімі немесе келісімшарт мерзімі
бар бірлескен кәсіпорын тараптары осы мерзімді
ұзартуға келіскен жағдайда, келісімшартты ұзарту
туралы өтінішті оның бастапқы мерзімінің аяқта-
луынан алты ай бұрын тапсыруы қажет. Өтінішті
қараушы және бекітуші орган өтінішті қабылдаған
күннен бастап бір ай мерзім ішінде шешім қабыл-
дауға тиіс.
9.7-мысал. Қытай-шетел бірлескен кәсіпорындары туралы 2001 жылғы заңнан үзінді
267
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
Баламаларды іздеу. Қажет болмаса қауіп-қатерге бас
тігіп, бірлескен кәсіпорындар құрудың керегі жоқ. Оның
орнына 100% шетел иелігіндегі кәсіпорын құрған жөн
(WFOE); алайда экономиканың жекелеген секторларында
WFOE кәсіпорындарын құруға тыйым салынған.
Ұзақмерзімді салдарлар. Бірлескен кәсіпорындардағы
серіктестері көбінесе ықтимал бәсекелестер болып санала-
ды. Қауіпсіздікті қажет ететін ұзақмерзімді тәуекелге бір-
лескен серіктеспен құпия ақпаратты бөлісу қаупі жатады.
Осының нәтижесінде ол нарыққа бәсекелес ретінде кіруге
мүмкіндік алады. Сондықтан қытайлық серіктеспен бәсеке-
леспеу туралы келісімді талап еткен абзал.
Кешенді тексеріс (Due Diligence). Ықтимал серіктесіңіз-
ді беделіне, парақорлыққа, сыбайлас жемқорлыққа қарсы
іс-қимыл саясатына және нормативтік талаптарға сәйкес
келмейтін кез келген жағдайларға қатысты тексеріп алған
маңызды.
Технологияларды трансферлеу. Іс жүзінде негізгі тех-
нологияны толықтай әрекетке ұшыратпау үшін ол сег-
менттелетін және бөлінетін болуы керек. Мүмкіндігінше,
негізгі технология шетелдік тараптың бірлескен кәсіп-
орынға жіберген басқа жерлерде шығарылған құрамдас
бөліктерден немесе материалдардан құралған болуға тиіс.
Технологияларды трансферлеу немесе лицензиялау туралы
келісімшарттар, (шетелдік тарап пен бірлескен кәсіпорын
арасындағы) сайып келгенде, бір уақытта бірлескен кәсіп-
керлік туралы келісімге ұласуы керек. Бұған қоса, бірлес-
кен кәсіпорынның барлық негізгі қызметкерлері құпиялық
және бәсекелеспеу туралы келісім жасасуға міндеттенеді.
Шетелдік бірлескен кәсіпорынның барлық сауда маркала-
ры, компания мен брендтің аты кез келген қытайлық ком-
паниямен келіссөз жасаспас бұрын, Қытайдың билік орган-
дарында тіркелуге тиіс.
Шығу стратегиясы. Қытай заңнамасы бойынша бірлес-
кен кәсіпорын тарапына біржақты тәртіппен келісімді бұ-
зуына тыйым салынған. Сондықтан бірлескен кәсіпорын
туралы келісімдерде бірлескен кәсіпорынның қызметін
тоқтату құқығына мүмкіндік беретін, мысалы басқарма та-
рапын тұйыққа тіреген жағдайлар немесе белгілі бір саты-
лым деңгейін орындамау сияқты оқиғалардың тізімі болуы
керек. Келісімде сондай-ақ бірлескен кәсіпорын қызметі
тоқтатылғаннан кейін технологияны трансферлеу және ли-
цензиялау туралы ережелердің де қызметі тоқтатылатыны
анық көрсетілуге тиіс.
9.8-мысал. Қытайлық бірлескен кәсіпорындарды басқаруға арналған кеңестер
Қытайдың франчайзинг туралы заңы
Қытай франчайзинг бойынша өз заңнамасын қайта қарауды жалғастыруда.
7
2005 жылдың ақпан айында
Қытай Сауда министрлігі мен Мемлекеттік кеңес франчайзинг туралы алғашқы кешенді ережелерді қабыл
-
дады. Өкінішке қарай, ақпаратты ашу туралы франчайзинг ережелерінің 19(2)-бабында франчайзер «өзінің
франчайзилерінің саны, орналасқан жері және жұмыс нәтижелері» туралы ақпаратты ашуы талап етілетіні
туралы екіұшты айтылған. Мұнымен қоса, франчайзерден орналасқан жерлердегі ықтимал сатылымдар мен
орташа сатылымдар туралы ақпарат талап етіле ме деген сұрақты анықтап алу қажет. Алайда 2007 жылғы
жаңартылған Франшиза ережелері туралы заңның 22(8)-бабында ықтимал франчайзидің «жұмыс нәти
-
жесін немесе мәртебені» «бағалауға» мүмкіндік беру үшін франчайзер жеткілікті ақпарат беруі керек деп
көрсетілген. «Бағалау» сөзі франчайзерлерге ақпаратты ашуға қатысты үлкен міндеттеме жүктейді, себебі
франчайзер тек Қытайдағы бұрыннан бар франчайзилердің сатылымы туралы сандық деректерді ашып қана
қоймай, сонымен қатар (ұсынылған) франшизаның ықтимал сатылымдарын болжауды талап етеді».
2007 жылы Мемлекеттік кеңес Коммерциялық франшизаны басқару жөніндегі ережелерді қабылда
-
ды. Бұл арқылы франчайзинг Қытайдағы заңды құрылым мен бизнестің моделі ретінде мойындалды. 2007
жылғы ережелер отандық франчайзерлер мен франчайзилерге, сондай-ақ шетелдік франчайзерлерге қолда
-
нылады. Реттеу ережелерінде қамтылған бірыңғай принциптер жиынтығы отандық және шетелдік компа-
ниялар үшін әртүрлі ережелер жиынтығын алмастырады. Заң бойынша франчайзер франчайзиге ұзақмерзім-
ді нұсқаулығы бар қызмет көрсетуге арналған анықтамалықты ұсыну, оқыту, техникалық қолдау және басқа
да қызметтерді көрсету арқылы нақты ақпаратты ашуға міндетті. Онда осы ережелерді сақтамау мәселесіне
қатысты елеулі айыппұлдар да қарастырылған.
Жаңа ережелер бойынша франчайзерлерге франчайзинг келісіміне күшті қорғаныс ескертпелерін енгізу
үшін келісімшарт жасасуға мол еркіндік берілген. Тараптар франшизаны тоқтатуға келісім берген жағдайда,
жаңа ережелерге сәйкес тарапты міндеттемелерін орындамады деп жариялау үшін үшжылдық минималды
мерзім алынып тасталады. Бұл тараптарға франчайзидің күшін жою (тоқтату) құқығының ұзақтығы туралы
шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Жаңа ережелер тараптарға өнімдерге қатысты жүктелетін жауапкер
-
шілікті бөлуге мүмкіндік береді. Бұрынғы заңға сәйкес франчайзер мен франчайзи бірлескен және ортақ
жауапкершілікке ие болатын. Онда сондай-ақ франчайзердің франшизаны тағайындауға және орналасқан же
-
рін өзгертуге келісімін талап ететін ережелер де нақты қарастырылған. 2007 жылғы Франшиза ережелерін
нақтылау үшін Қытай сауда желісі франшизасы қауымдастығы толыққанды стратегиялық бағдарламалар,
нұсқаулықтар мен ережелерді дайындауға және жариялауға өкілеттік алды. Бүгін Қытайда шетелдік франчай
-
зерлерге қытай нарығына кіруін жеңілдететін франчайзинг туралы қазіргі заманға сай заң бар деуге болады.
268
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
Әкімшілік құқық
Әкімшілік құқық – мемлекеттік ережелер және үкіметтің осы ережелердің сақталуын қамтамасыз етуіне
қатысты мәселе. Егер компания немесе тұлға оған салынған айыппұлды заңсыз деп есептесе, үкімет тарапы
-
нан рұқсат не мақұлдау ала алмаса немесе оған қарсы мәжбүрлеу шаралары қолданылып келсе, онда ол бұл
шешімдерге қатысты шағым бере алады. Даудың негізі көбінесе мемлекеттік органның заңды түсіндіруімен
байланысты болып жатады. Осы түсіндірмеге қатысты басы дауға қалған компания немесе тұлға, мемлекеттік
органның заң түсіндірмесінде жіберген қателіктерін даулай алады. Үкіметтің іс-әрекеттеріне қарсылық таны
-
туға негіз болатын басқа әрекеттерге, мысалы заңмен талап етілетін шешімдерді, рұқсаттарды, лицензияларды
немесе келісімдерді қабылдауда негізсіз кешіктіру сияқты мемлекеттік лауазымды тұлғалардың заңсыз әрекеті
жатады. Көптеген елдерде реттеуші шешімдер сот қарауына жіберілмес бұрын ел ішінде талқылануға тиіс.
Мысалы, АҚШ федералдық салық қызметі салық төлеушінің сотқа (сот талқылауына) талап қоюынан бұ
-
рын барлық сарқа қолданылуға тиіс әкімшілік рәсімдерді ұсынады. Қытай заңы бойынша тарап әкімшілік қор-
ғауға немесе тікелей сотқа жүгінуіне құқылы. Егер арыз беруші әкімшілік қайта қарау деп аталатын әкімшілік
қорғауға жүгінетін болса, онда сот жүйесінде қорғау шараларын пайдалану мүмкіндігінен айырылуы мүмкін.
Қытай әкімшілік заңнамасының ескіруі маңызды мәселелердің бірінен саналады. Негізгі Әкімшілік сот
ісін жүргізу заңы (ALL) 1989 жылы қабылданған, алайда көптеген кемшіліктерге қарамастан жаңартыл
-
май келді. Бұл заңда түзетулер мен жаңартулардың болмауы әдеттен тыс жағдай, себебі бастапқы заңдар
Қытай нарық экономикасына көшкен бетте жаңартылып отыратын. Бір ғалым осы құбылыстың себебін бы
-
лай түсіндіреді: «Азаматтардың құқықтарын жоғары деңгейде қорғауды қамтамасыз ету үшін қолданыла-
тын заңдарды жетілдіруде және мемлекеттік құрылымдардың құқықтық шектеу шеңберінде жұмыс істеуін
қамтамасыз ету үшін қадағалау жөнінде саяси элиталардың арасында консенсустың жоқтығын көрсетеді».
9
Үкіметтің немесе мекеменің сот шешіміне қарсы шағымдану үшін талап-арыз беруші бірқатар мәселелерге
тап болады: 1) соттың шағымды қабылдауы қиын; (2) ақылға қонымды мерзім ішінде сот шешімін алу
-
да қиындықтар туындайды; 3) сот шешімдерін орындауда болатын қиындықтар.
10
Заңнамалық түзетулердің
жоқтығына байланысты әкімшілік құқықтың басым бөлігі Жоғарғы халық сотының сот түсіндірмелерінде,
сондай-ақ Сот шығарған түсініктемелерде, мысалы 2000 жылы қабылданған Әкімшілік сот ісін жүргізу
заңын жүзеге асыру жөніндегі бірқатар мәселелерге қатысты түсініктемелерде қамтылған.
Негізгі Әкімшілік сот ісін жүргізу заңынан айырмашылығы, 1990 жылы шыққан Әкімшілік сот шешімін
қайта қарау туралы заң (ARL) 1999 жылы ауыстырылды. Әкімшілік сот шешімін қайта қарау туралы заңға
сәйкес, тараптардың мемлекеттік органның немесе мемлекеттік лауазымды тұлғаның шешіміне қарсы жоға
-
ры деңгейдегі әкімшілік органға шағым жасауына мүмкіндігі бар. Негізінде, істердің 70%-ы әкімшілік сот ше-
шімін қайта қарау процесінен гөрі бірден сотқа жіберіледі. Алайда сот ісін жүргізу құқығынан ауытқуға тура
келетін бірқатар ерекшеліктер бар. Кейбір жағдайларда тараптар сотқа жүгінуге рұқсат алу үшін алдымен
әкімшілік сот шешімін қайта қарау процесінен өтуі керек. Ол табиғат ресурстарын иелену құқығына, салық
дауларына, бәсекені қорғау (монополияға қарсы) шараларына және сауда маркаларына (сауда маркасының
жарамдылығына) қатысты дауды қамтиды. Сонымен қатар Мемлекеттік кеңестің әкімшілік сот шешімін қай
-
та қарау туралы шешімі соңғы шешім болып саналады (сотқа беру құқығы жоқ). Ал АҚШ-тағыдай процесті
қайталаса, бұл жағдай біршама ұтымды болар еді. Алдымен әкімшілік шағымдар қолданылады. Әкімшілік
рәсімдер аяқталған соң, соңғы әкімшілік шешімін шығару үшін сотқа шағымдануға толық құқық беріледі.
Тараптың сотқа талап-арыз беруі үшін нақты әкімшілік шаралар талап етіледі. Ондай шараларға мы
-
налар жатады: әкімшілік жазаларды белгілеу мен айыппұл салу, кәсіпкерлік лицензияларды немесе рұқсат-
тардың күшін жою, бизнес операцияларды уақытша тоқтату туралы бұйрықтар; мүлікті алып қою немесе
тоқтату; бизнесті басқарудағы бұрмалау; рұқсат немесе лицензияға өтініш алу немесе сұрау салудан бас
тарту; меншік құқықтарын бұзу.
Мемлекеттік органға қарсы сот ісін жүргізу қиындықтарына қарамастан, соңғы жиырма жыл ішінде сот про
-
цестерінің барлық түрі кеңінен таралып кетті. 1991 жылы шамамен 25 000 әкімшілік сот ісі қаралса, 2001 жылы
96 000, ал 2011 жылы 136 000 іс қозғалған. 1988 жылы коммерциялық және азаматтық сот ісіне байланысты
екі миллионнан астам өтініш тіркелсе, 2011 жылы оның саны 6,5 млн-ға өсті.
11
Сот ісіне байланысты осындай
дүмпулердің бірқатар себептері бар: (1) коммунистік жүйеден нарық экономикасына көшу және іле-шала көпте
-
ген материалдық заңдардың қабылдануы жеке адамдар мен компанияларға бұрын болмаған құқықтарды берді;
(2) сотқа деген көзқараста мәдени өзгеріс орын алды: бұрын сот ісіне ұятсыз нәрсе ретінде қаралатын, ал кейін
адам құқықтарын қорғаудың тәсілі ретінде қаралатын болды (қарым-қатынас мәртебесіне негізделген қоғамнан
транзакциялық қоғамға ауысу); (3) судьялардың құқықтық білімі мен кәсібилігі айтарлықтай жақсарды.
269
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
Сот процесінде медиацияны (tiao je) және татуластыруды (he jie) шамадан тыс қолдану себебінен келіспеу-
шілік туындап отыр. Бұл сот процесінің барлық түрлеріне қатысты, бірақ әкімшілік сот ісінде ерекше орын
алатын мәселе. 2007 жылы Жоғарғы халық сотының социалистік үйлесімді қоғам құрудағы медиацияның
оң рөлі туралы пікірі бүкіл сот процесінде (сотқа дейін және сот талқылауы барысында) медиацияны қол
-
дануға шақырды. Сотта әсіресе әкімшілік сот ісін жүргізуде орын алатын мәселе – мемлекеттік органдарға
қарсы шешім қабылдауда тартыншақтық танытып, шешім қабылдаудан аулақ болу үшін медиацияны қолдану
және сот ісін ұзарту. Бұл тұрғыдан алғанда медиация мәжбүрлі шара ретінде қолданылады (сот ісі реттеледі
немесе шешім шыққанша өте ұзақ уақыт күту қажет). Қытай заңгерлері мұны дәлелдейтін бірқатар термин
жасаған: yi ya cu tiao (медиацияға мәжбүрлеу), yi pan ya tiao (сот шешімі медиация нәтижесінен әлдеқайда
нашар болуы мүмкін деген жасырын қауіп) және yi you ya tiao (медиацияны күштеп қолдану үшін шешім
қабылдауды кейінге ысыру). Жалпы алғанда, Әкімшілік сот ісін жүргізу заңы және Әкімшілік қайта қарау ту
-
ралы заң қазіргі заманғы құқық жүйесінде Қытайдың дамуына ықпал етті. Мемлекеттік лауазымды тұлғаның
заңнан жоғары тұруы, яғни «шенеуніктер – жоғары лауазымды адамдар, ал қарапайым азаматтар – мойынсұн
-
ғыш» деген имидж жойылып, ол азаматтардың үкіметіне қарсы сот ісін ашуға құқығы бар деген принциппен
ауысты.
12
Дегенмен сот органдарында әкімшілік құқық мәселелеріне қатысты тәуелсіздік болмағандықтан,
әкімшілік органдар соттардан күштірек деп санайтын үкіметке қарсы құқық қорғау шараларын алу өте қиын.
Коммунистік партия
Қытайда кәсіпкерлікпен айналысатын шетелдіктер рұқсат пен лицензияларды үкімет тарапынан алса да,
Қытайдағы нақты билік Коммунистік партияның (Партия) қолында екенін білген жөн. Партияның құ
-
рылымы – Қытай үкіметі құрылымының айна қатесіз бейнесі. Ұлттық деңгейде билік Бүкілқытайлық ха-
лық өкілдері жиналысына (NPC), Орталық комитет пен Саяси бюроға тиесілі; провинциялық деңгейде
партияның провинциялық комитеттері т.с.с., муниципалдық, аймақтық және ауылдық деңгейдегі үкіметтер
бар. Үкіметтегі ең жоғарғы билік Президентпен қатар Орталық комитетке тиесілі. Бірақ биліктің барынша
шоғырланған жері – Орталық комитеттегі Саяси бюро. Оның құрамында 14-тен 24-ке дейін мүше бар. Деген
-
мен ең элиталы топ – төрт немесе бес мүшеден тұратын Саяси бюроның Тұрақты комитеті немесе Тұрақты
комитет.
Бүкілқытайлық
халық өкілдері
жиналысы
Орталық
комитет
Саяси бюро
Секретариат
Партиядағы
тәртіп жөніндегі
комиссия
Әскери
комиссия
Провинциялық
партия
ұйымдары
Аймақтық
деңгейдегі
комитеттер
Жергілікті
партия
комитеттері
Партияның
бастауыш
ұйымдары
9.9-мысал. Коммунистік партияның құрылымы
270
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
Партия – мемлекеттік емес, саяси орган. Дегенмен партия үкіметтің және қоғамның барлық аспектілерін ба-
қылап отырады. Үкіметте, ғылымда, бизнесте және көптеген басқа сала мамандықтары бойынша лауазымның
жоғарылауы үшін партияға мүше болуыңыз қажет. Бүкілқытайлық халық өкілдері бес жылда бір бас қосады.
Орталық комитет Комитет тағайындаған бірнеше мың делегаттан тұратын жыл сайынғы пленарлық отырысты
ұйымдастырады. Тағы да мұндағы билік Тұрақты комитеттің төрт-бес мүшесінен тұратын шағын тобының
қолында екенін есіңізге саламыз. «Коммунистік партияның құрылымы» туралы 9.9-мысалды қараңыз.
Жоғарыда айтылғандай, партия – елдің провинциялық және жергілікті деңгейлерінде қайталанып оты
-
ратын биліктің иерархиялық жүйесі. Бұл жүйеге фабрикалардағы жергілікті ұйымдар (дануей) да бағынады
және компаниялар, шаруа қожалықтары, қалалар, ауылдар, сондай-ақ мектеп және көрші ұйымдардағы қыз
-
меткерлердің кемінде үшеуі партия мүшесі болуы керек. Дануейлердің әрқайсысының бастауыш партиялық
комитеті болуы керек, ол жоғары тұрған партия комитетіне (100-ден астам партия мүшесі бар дануейге)
жауап береді. Бұл комитеттердің мақсаты – партияның идеологиясын насихаттау арқылы халық пен партия
арасын жалғайтын буын ретінде жаңа мүшелерді партияға тарту, халықтың күнделікті қызметі туралы пар
-
тияға ақпарат беру. Демек, партияның ықпалы қоғамның ең төменгі топтарын да қамтиды.
Мемлекеттік қызмет орындарының орнын толтыру үшін партия мүшелерінің тізімдерін жасап, осылайша
партия үкіметті бақылап отырады. Бұл номенклатура жүйесі деп аталады. Жоғарыда талқыланған партияның
ұйымдық құрылымында көрсетілгендей, номенклатура жүйесі әртүрлі деңгейдегі үкіметтерде қолданылады.
Осылайша Орталық комитет ұлттық деңгейдегі мемлекеттік лауазымдарға, соның ішінде барлық мемлекеттік
министрліктерге және Жоғарғы халық сотына тағайындау үшін үміткерлердің тізімін жасайды. Үкіметтің
төменгі деңгейінде партия комитеттері мемлекеттік қызмет орнын құрып, осы лауазымдарға тағайындау үшін
«біліктігі» бар адамдардың тізімін жариялайды. Партия үкіметтің ресми құрылымының аясында әрекет етеді
және номенклатура жүйесі арқылы мемлекеттік лауазымдарға бақылау жасау арқылы билік жүргізеді.
Бизнеске оралу: Қытайдың бәсекеге қабілеті
Барлық елдердегі сияқты аз дамыған елдердің күшті және әлсіз жақтары қосарласып жүреді. Бұл бөлім-
де Қытайдың жаһандық экономикадағы бәсекеге қабілеті қарастырылып, оның әлсіз тұстары көрсетіледі.
Қытай экономикалық дамудың (инновациялық экономика) жоғары сатысына көшу үшін мұндай әлсіздік-
терден арылуына тура келеді. 9.10-мысалда Қытайдың әлемдік экспорт пен импорттағы үлесін көрсететін
мәліметтер арқылы, оның әлемдік экономикаға тигізетін ықпалының дәлелдері берілген.
13
Қытайдың күшті және әлсіз жақтарын зерделеу үшін Дүниежүзілік экономикалық форумның жүр
-
гізген рейтингі мен Қытайдың бәсекеге қабілетін талдау нәтижелері қарастырылады. Дүниежүзілік эконо-
микалық форумның рейтингтері Бәсекенің он екі тірегінің талдауларына негізделген. Олардың құрамына
мыналар кіреді: институт, инфрақұрылым, макроэкономикалық орта, денсаулық сақтау және бастауыш білім
беру, жоғары білім беру және оқыту, тиімді тауар нарығы, еңбек нарығының тиімділігі, қаржы нарығының
дамуы, технологиялық даярлық, нарық көлемі, бизнесті жетілдіру және инновация. Тіректердің әрқайсысы
бәсекеге қабілетінің нақты өлшемі бойынша елдерді бағалау үшін әр тіректе қолданылатын көптеген крите
-
рийді талдау арқылы егжей-тегжей қарастырылады.
Бәсекеге қабілет ел дамуының деңгейімен тығыз байланысты. Дүниежүзілік экономикалық форум да
-
мудың үш кезеңді типологиясын ұсынады: ресурсқа бағытталған экономика (бірінші кезекте, біліктігі
жоқ еңбек күші және табиғи ресурстар), тиімділікке бағытталған экономика (тиімді өндіріс процестері)
және инновацияға бағытталған экономика (жоғары жалақы, жаңа және бірегей өнімдерді жасау). Жал
-
пы, ресурсқа бағытталған экономика бірінші төрт тіректі қалыптастырды; тиімділікке бағытталған эконо-
мика 5-тен 10-ға дейінгі тіректерге сүйенеді; ал инновацияға бағытталған экономика өз құзыретін 11 және
12-тіректерге орнықтырған. Қытайдың экономикасы ресурсқа бағытталған экономика деп саналады, ал
Бразилия мен Ресей (Украинадағы дағдарысқа дейін) ресурсқа бағытталған елдер қатарынан инновация
-
ға бағытталған экономикаға қарай көшсе, Үндістан ресурсқа бағытталған экономика болып қала береді.
Гонконгтың арнайы әкімшілік ауданы инновациялық экономика ретінде бағаланады. 9.11-мысалда бәсекеге
қабілеттің он екі тірегі және экономикалық дамудың үш кезеңі көрсетілген.
Жаһандық бәсекеге қабілет индексінің 2014–2015 жылдарғы рейтингі және 2013–2014 жылдарғы салыс
-
тыру рейтингі көрсеткендей, Қытай бәсекеге қабілетті 144 елдің ішінде 28, не 29-орында. Ол 1-ден 7-ге
дейінгі жалпы бәсекеге қабілет шкаласы бойынша 4,89 ұпай алды. Бәсекеге аса қабілетті үш елдің қатарына
Швейцария (5,70), Сингапур (5,65) және АҚШ (5,54) жатады. Гонконг 5,46 ұпаймен 7-орынға ие болды.
9.1-кестеде Қытайдың (144 елдің ішіндегі) рейтингі және «бәсекеге қабілеттің он екі тірегінің» әрқайсысы
271
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
бойынша ұпаймен бағаланған көрсеткіштер берілген. Келесі бөлімдердің бірқатарында Қытайға қатысты
кейбір бәсекелік тіректер қарастырылады.
Дүниежүзілік импорт үлесі (2013) (%) Дүниежүзілік экспорт үлесі (2013) (%)
АҚШ
ЕО
Қытай
Жапония
Оңтүстік Корея
Канада
15,9
15,2
13,3
6,1
3,5
3,1
ЕО
Қытай
АҚШ
Жапония
Оңтүстік Корея
Ресей
16,0
15,4
11,0
5,7
3,9
3,7
9.10-мысал. Дүниежүзілік импорт-экспорт үлесі
ЖАҺАНДЫҚБӘСЕКЕГЕҚАБІЛЕТ
ИНДЕКСІ
Негізгіталаптарсубиндексі
Тиімділіктінығайтушы
субиндекс
Инновациялықжәне
жетілдірушіфакторлар
субиндексі
1-тірек. Институттар
2-тірек. Инфра құрылым
3-тірек. Макроэкономикалық
орта
4-тірек. Денсаулық сақтау
және бастауыш
білім беру
5-тірек. Жоғары білім беру
және оқыту
6-тірек. Тиімді тауар нарығы
7-тірек. Еңбек нарығының
тиімділігі
8-тірек. Қаржы нарығын
дамыту
9-тірек. Технологиялық
даярлық
10-тірек. Нарық көлемі
11-тірек. Бизнесті жетілдіру
12-тірек. Инновация
Ресурсқабағытталған
экономикағаарналған
негізгі фактор
Тиімділіккебағытталған
экономикаға арналған
негізгі фактор
Инновацияға
бағытталған
экономикаға арналған
негізгі фактор
9.11-мысал. Жаһандық бәсекеге қабілет индексі
14
(Дүниежүзілік экономикалық форум)
Институттар
Жаһандық бәсекеге қабілет индексі бойынша Қытай меншік құқығы жөнінен 50-орында, зияткерлік
меншікті қорғауда 53-ші, сот органдарының тәуелсіздігі бойынша 60-шы, сыбайлас жемқорлыққа қатысты
66-шы, дауды реттеуде құқықтық жүйенің тиімділігі бойынша 49-шы, аудиторлық және бухгалтерлік есеп
стандарттары бойынша 82-ші және инвесторларды қорғау бойынша 83-орынды иеленіп отыр. Бір таңға
-
ларлығы, мемлекеттік реттеу ауыртпалығы бойынша әлемде 19-орынға ие. Жеке тұлғаның, компаниялар
мен үкіметтердің әл-ауқатын арттыру үшін өзара әрекеттесетін заңды және әкімшілік құрылымы институ
-
ционалдық ортаның күші арқылы анықталады. Шынайы және әділетті институционалдық ортаның маңызы
2008 жылғы экономикалық және қаржылық дағдарыс кезінде айқын көрінді, ал мұндай жағдайлардан қайта
қалыпқа келу мүмкіндігі бұдан да маңызды.
272
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
Институттардың сапасы бәсекеге қабілетке және өсуге қатты әсер етеді. Бұл инвестициялық шешімдерге
және өндірісті ұйымдастыруға ықпал етіп, қоғамның пайданы бөлу, даму стратегиялары мен саясаттарына
жұмсалатын шығындары бөлуде маңызды рөл атқарады. Мысалы, жер иелері, корпоративтік акциялар мен
зияткерлік меншік иелері олардың иеленуші ретіндегі құқықтарын заң қорғамаса, өз мүліктерін жақсартуға
және сақтауға қаржы салуға енжарлық танытып отыр.
Институттардың рөлі құқықтық шеңбермен шектеліп қалмайды. Биліктің нарық пен еркіндікке деген
көзқарасы, сондай-ақ оның қызметінің тиімділігінің де маңызы зор: бюрократия мен қағазбастылық, шама
-
дан тыс реттеу, сыбайлас жемқорлық, мемлекетпен келісімшарт жасасу барысында орын алатын әділетсіз-
дік, айқындық пен сенімділіктің болмауы, бизнес секторы үшін тиісті қызметтер ұсыну қабілетсіздігі, сот
органдарының саяси тәуелділігі бизнеске елеулі экономикалық шығындарды жүктеп, экономикалық даму
процесін баяулатады.
Экономикалық әдебиеттердің барлығы басты назарды мемлекеттік институттарға салса да, әл-ауқатты
арттыру үдерісінде жекеменшік институттар да маңызды элемент ретінде есептеледі. Жаһандық қаржы дағ
-
дарысы мен көптеген корпоративтік жанжалдардың себебінен, алаяқтық пен қызмет орнын пайдаланудың
алдын алу үшін тиімді басқару және инвесторлар мен тұтынушылардың сенімін қамтамасыз ету үшін есеп-
қисап пен есеп беру стандарттары және транспаренттіктің маңызы артты. Жеке сектордың транспаренттігі
бизнес үшін таптырмайтын нәрсе; оған стандарттарға, сондай-ақ ақпаратқа уақтылы қол жеткізуді қамтама
-
сыз ететін аудит пен есепке алу әдістерін қолдану арқылы жетуге болады.
9.1-кесте. Қытай және бәсекеге қабілеттің он екі тірегі
Тірек 144 елдің ішіндегі орны 1-ден 7-ге дейінгі ұпай саны
Институттар
Инфрақұрылым
Макроэкономикалық орта
Денсаулық сақтау және бастауыш білім беру
1-4 тіректер (басты талаптар)
Жоғары білім беру және оқыту
Тиімді тауар нарығы
Еңбек нарығының тиімділігі
Қаржы нарығын дамыту
Технологиялық даярлық
Нарық көлемі
5-10 тіректер (тиімділікті нығайтушы факторлар )
Бизнесті жетілдіру
Инновация
Инновациялық және жетілдіруші факторлар
47
46
10
46
28
65
56
37
54
83
2
30
43
32
33
4,2
4,7
6,4
6,1
5,3
4,4
4,4
4,6
4,3
3,5
6,9
4,7
4,4
3,9
4,1
Макроэкономикалық орта
Қытай инфляция бойынша 1-ші, ұлттық жинақ қоры бойынша 5-ші, мемлекеттік қарыз саласында 22-ші,
кредиттік рейтингтерге қатысты 25-ші орынды иеленіп отыр. Макроэкономикалық ортаның тұрақтылығы
бизнес үшін ғана емес, елдің жалпы бәсекеге қабілеті үшін маңызы зор. Макроэкономикалық тұрақтылық
-
тың бір өзі ұлттың еңбек өнімділігін арттыра алмайтыны түсінікті. Соңғы жылдары Еуропалық контексті-
ден көргеніміздей, макроэкономикалық тұрақсыздықтың экономикаға тигізер зияны мойындалып отыр. Егер
мемлекет өз қарыздарын жоғары пайыздық мөлшерлемемен төлеуіне тура келсе, онда ол қызметін тиімді
түрде көрсете алмайды. Бюджет тапшылығы үкіметтің келешектегі экономикалық циклдарға жауап беру
қабілетін шектейді. Инфляция деңгейі бақылаудан шығып кеткен жағдайда компаниялар тиімді жұмыс іс
-
тей алмайды. Сайып келгенде, макроэкономика тұрақты болмай экономика тиянақты түрде дами алмайды.
Соңғы уақытта қоғам назары макроэкономикалық тұрақтылыққа ауды. Дамыған мемлекеттердің, нақтырақ
айтсақ АҚШ пен кейбір еуропалық елдердің, 2008 жылғы әлемдік қаржы дағдарысынан кейін мемлекет
-
тік қарызы тұрақсыз деңгейге жеткен кезде макроэкономикалық тұрақсыздықты болдырмау үшін шұғыл
шаралар қолдануы қажет болды. Қытайдың негізгі макроэкономикалық ортасы жоғары тұрақтылық жағда
-
йымен сипатталады және бизнесті жүргізу үшін қауіпсіз ортаны қамтамасыз етіп келді. Алайда 2015 және
2016 жылғы Қытай макроэкономикасын тұрақты болды деуге келмейді, себебі экономикалық өсім баяулап,
мемлекеттік және жеке қарыздар қарқынмен өсті.
273
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
Жоғары білім беру және оқыту
Қытайдың бастауыш мектептері рейтинг бойынша 4-орынды иемденсе де, орта білім беруде 72-ші, білім
беру жүйесінің сапасына қарай 52-ші және бизнес-мектептердің сапасы бойынша 85-орында тұр. Жоғары
білім мен оқытудың сапасы қарапайым өндірістік процестер мен өнімдерден тыс құндылық тізбегін алға
жылжытуды қалайтын мемлекеттер үшін өте маңызды. Атап айтқанда, бүгінгі жаһанданушы экономиканың
талаптарына сай болу үшін елдерден күрделі тапсырмаларды орындай алатын және өзгермелі экономикалық
жағдайлар мен өндірістік жүйенің дамып келе жатқан қажетіне жылдам бейімделуге қабілетті де білікті жұ
-
мысшылардың буынын тәрбиелеуді қажет етеді. Бұған қоса, кадрларды даярлау деңгейіне, яғни қызметкер-
лердің біліктігін ұдайы жетілдіріп отыру үшін көп елдерде ескерусіз қалған шараның біріне, яғни өндірістен
қол үзбей кәсіптік және үздіксіз оқытуға көп көңіл бөлінеді. Инновациялық бағыттағы экономикадан үміті
бар болса, Қытай университет жүйесін түбегейлі жетілдіруі қажет.
Технологиялық даярлық
Қытайдың экономикалық дамудың жоғары деңгейіне жете алмауы «технологиялық даярлық» тірегі ар-
қылы көрінеді. Мұнда ол соңғы технологияларды пайдалануда 97-орында болса, интернетті пайдаланатын
адамдардың пайыздық мөлшерлемесі бойынша 75-ші және халықаралық интернет-өткізу қабілетіне қарай
120-орынды иеленді. Бүгінгі жаһанданған әлемде компаниялардың бәсекелесуі және өркендеуі үшін техно
-
логияның маңызы зор. Технологиялық даярлық тірегі арқылы экономиканың өз өнімділігін арттыру үшін
қолданыстағы технологияларды пайдалану икемділігі артады. Сонымен қатар бәсекеге қабілеттік мүдде
-
сінде жаңашылдық пен тиімділікті арттыру үшін күнделікті қызмет және өндірістік процестерде ақпарат-
тық-коммуникациялық технологияларды толығымен пайдалану мүмкіндігіне де ерекше ден қояды. Ақпарат-
тық-коммуникациялық технологиялар жалпы қолданыстағы технологияға айналды; ақпараттық және ком-
муникациялық технологиялардың экономиканың басқа секторлары үшін шешуші маңызы мен қолжетімді
инфрақұрылым ретінде рөлін ескерсек, бұл технологиялардың қолжетімді болуы және оларды пайдалану
мүмкіндігі – елдердің жалпы технологиялық дайындығын қамтамасыз ететін негізгі факторлар. Қытай өзінің
ақпараттық-коммуникация технологиясының құрылымына әлдеқайда көбірек қаражат бөліп, осы техноло
-
гияларды қоғамның пайдалануына беруге тиіс.
Экономикалық дамудың болашақ әлеуеті
Алдыңғы бөлімде Қытай экономикасының әлсіз жақтары бейнеленген болатын. Бұл кемшіліктер шетел-
дік компаниялар мен инвесторлар үшін мүмкіндіктер ретінде қарастырылуға тиіс. Алайда Қытайда бұдан
басқа да мәселелер жеткілікті, мәселен жергілікті қарыздардың өсуі, жылжымайтын мүлік бағасының ша
-
рықтауы, капиталдың шығысы, көлеңкелі банк қызметі, өнеркәсіп салаларында өнімнің шамадан тыс өнді-
рілуі және салалық сектордағы тамыры тереңге кеткен сыбайлас жемқорлық. Соңғы бірнеше онжылдық-
та Қытайдың қарқынды экономикалық өсімі баяулады. 2013 жылы нақты жалпы ішкі өнім 7,7 %-ға өсті
(2010 жылғы 10,4 %-бен салыстырғанда). Қытайдағы мақсатты өсу қарқыны 2016 жылы 6,5 %-ға дейін тө-
мендеді. Қытайда кәсіпкерлікпен айналысатын америкалық компанияларды алаңдататын мәселелерге еңбек
күшіне жұмсалатын шығындардың өсуі, зияткерлік меншік құқықтарының сақталмауы, Қытайдың мемле
-
кеттік компаниялары немесе мемлекет қолдау көрсететін компаниялардың әділетсіз бәсекесі, транспарент-
тіктің болмауы, бюрократизм ауыртпалығы, бизнесті лицензиялау және бекіту барысындағы протекционизм
жатады. Мемлекеттік шенеуніктердің жалақысының төмен болуына қарамастан, байлыққа кенелуі – сыбай
-
лас жемқорлықтың көрінісі. Бұл да бұрыннан келе жатқан мәселелердің бірі. Transparency International
әлем мемлекеттерінің сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексін жариялап отырады. Оның 2014 жылы
жүргізген жемқорлық индексі бойынша Қытай 178 елдің ішінде 100-орынды иеленіп, сыбайлас жемқорлық
деңгейі ең төмен елдерге берілетін 100 ұпайдың 33-ін алды.
«Көлеңкелі банк қызметі» әлемдік қаржы жүйесіндегі кредиттеуді жеңілдететін қаржылық делдалдарға қатысты айтылады,
бірақ олардың мүшелері реттеуші органдар тарапынан қадағаланбайды. Көлеңкелі банк жүйесі де реттелмелі институттар-
дың реттелмейтін қызметіне жатады. Алдымен, дәстүрлі банк депозиттерін қабылдамау себебіне байланысты реттелмейді.
Нәтижесінде көптеген институттар мен механизмдер жоғары нарықтық, кредиттік және өтімділік тәуекелдерін қабылдайды
және осы тәуекелдерге сәйкес капиталға қоятын талаптары да болмайды.
274
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
Осы және басқа да ұзаққа созылған алаңдататын мәселелерге қарамастан, Қытай нарығы шетелдік ком-
паниялар үшін өзінің тартымдылығымен ерекше болып қала береді. Сонымен қатар Коммунистік партияның
Үшінші пленумы аясында қарастырылған шетелдік инвестициялармен байланысты көптеген экономика
-
лық реформалар іске асырыла бастады.
● Қытайдағы шетелдік инвестицияларды реттейтін үш негізгі заңның қайта қаралуы;
● провинциялық немесе жергілікті билік органдарына бекіту жауапкершілігін беру ісіне қатысты биз-
нес не әкімшілік мақұлдау құжаттарының санын қысқарту;
● шетелдік инвестициялары бар кәсіпорындар үшін «төленген» және жарғылық капиталға қойыла-
тын минималды талаптарды әлсірету және жыл сайынғы мемлекеттік инспекциялау рәсімін онлайн-
өтініш жүйесіне ауыстыру;
● зияткерлік меншік құқығына қатысты құқықтық және құқық қолдану режимін жақсарту үшін ша-
ралар қабылдау және сауда маркаларының иелерін күшейтілген қорғау және құқық қолдану құрал-
дарымен қамтамасыз ету үшін сауда маркалары туралы заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізу;
● қаржылық бақылауды ырықтандыру, оның ішінде пайыздық мөлшерлемелер мен шетел валютасын-
дағы шектеулерді жеңілдету.
Көптеген компаниялар үшін қытайлық агенттердің, дистрибьюторлар немесе серіктестердің болуы орын
-
ды, өйткені олар табысқа жету жолында шешуші фактор ретінде есептелетін жергілікті ақпарат пен байла-
ныстарды қамтамасыз етеді. Зияткерлік меншік құқығының иелері Қытай нарығына кірер алдында Қытай
заңына сәйкес өздерінің зияткерлік меншіктерін қалай қорғауға болатынын білуі керек және қандай да бір
мәмілелер жасаспас бұрын ықтимал серіктестерді не сатып алушыларды мұқият сараптап алуға тиіс. Барлық
компаниялар, зияткерлік меншік құқығының иелері және тағы басқалар Қытай нарығына қатысты жұмыс
тәжірибесі мол, сондай-ақ АҚШ пен Қытайда қызмет атқаратын заңгерлермен кеңесуі керек.
Гонконг арнайы әкімшілік аймағында бизнес жүргізу
Гонконг 1997 жылы Ұлыбританиядан Қытайдың қол астына өткеннен кейін Қытай Халық Республикасы-
ның арнайы әкімшілік аймағына (SAR) айналды. Қытай елдің кейбір бөліктерін жартылай автономиялық
аймақтар деп анықтады, мәселен Гонконг және Макао. «Жартылай автономды» дегеніміз аймақтың өз істе
-
рін, салық және белгілі бір мемлекеттік органдарды реттеудегі тәуелсіздік дәрежесін білдіреді. Бірақ нақты
билік Бейжіңдегі ұлттық үкіметке тиесілі екенін айта кету керек. Бұл бөлімде Гонконг жаһандық қаржы және
сауда капиталы мәртебесінде, сондай-ақ Қытайдың кез келген жерінде бизнес жүргізу үшін стратегиялық
орталық ретінде қарастырылады. Материктік Қытайға қарағанда, Гонконг Азия-Тынық мұхит аймағындағы
экономикалық еркіндігі бар бірінші ел болса, Макао – сегізінші орында.
Гонконг Ұлыбританияның қарамағына 99 жылға жалға беріліп, оның мерзімі 1997 жылы аяқталған-ды.
1997 жылы Гонконг қайтадан Қытай бақылауына кірді. Британдықтардың келіссөз арқылы уағдаласқан
Гонконг азаматтарына қатысты (Бірлескен қытай-британ декларациясы) белгілі бір кепілдіктер мен қор-
ғау, Қытай Халық Республикасының Гонконг арнайы әкімшілік аймағының Негізгі заңында немесе
Негізгі заңда қамтылған, бұл Гонконг Конституциясы ретінде әрекет етеді. Бұл келісім арқылы Гонконг
өз істерін басқаруда белгілі бір дәрежеде тәуелсіздікке ие болып, «бір ел, екі жүйе» деген атпен кеңінен
танымал болды. Ұлыбританиямен жасасқан келісім бойынша 2047 жылға дейін мэр және заң шығарушы ор
-
гандарын жалпы халық даусымен сайлау, сондай-ақ жеке адамның негізгі құқықтарын сақтау талап етіледі.
Десек те материктік Қытай Гонконг үкіметіне қысым мен бақылауын күшейтіп келеді. 2014 жылы сту
-
денттер көшеге шығып, наразылық білдірді; бұл наразылық шеруі «Occupy Central» қозғалысы деген ат-
пен белгілі. Бұл шағымдардың ішінде көкейтесті мәселе Қытай мемлекеттік кеңесінің шығарған «Ақ кітабы-
ның», яғни «бір ел, екі жүйе» деген негізгі заңның мағынасын қайта айқындау төңірегінде болды. Ақ кітапта
«бір ел» Гонконг үкіметін материктік Қытайға толықтай бақылауға береді деп баса айтылған. Атап айтқанда,
ол 2017 жылы барлық үміткерлерге мэрдің ашық сайлауына рұқсат беру туралы уәдеден бас тартқан. Қазіргі
уақытта Гонконг мэрі «гонконгтықтар»
15
тарапынан сайланды, бірақ Бейжіңде бекітілген үміткерлердің тізі-
мінің ішінен іріктеліп алынды. Осылайша мэр Гонконгтың мүддесін қорғайтын өкіл емес, Коммунистік пар-
тияның өкілі болып шығады. Ақ кітап – Гонконгты және басқа да арнайы әкімшілік аймақтарды, сондай-ақ
Тайвань елін қамтитын, толығымен интеграцияланған және біртекті Қытай идеясын қолдайтын жаңа Үлкен
Қытай саясатының бір бөлігі.
275
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
Гонконгтың құқықтық жүйесі
Ұлыбританияның 99 жылдық оккупациясы кезінде құрылған Гонконгтағы заң дәстүрі материктік Қытай-
дың дәстүрлі азаматтық құқық жүйесімен салыстырғанда ортақ заң болып саналады. Гонконгтың заңды ва-
лютасы (Гонконг доллары) мен кедендік юрисдикциясы бар, бұған қоса, 90 күн немесе одан аз уақытқа елге
кіру үшін виза талап етілмейді. Колониялық басқарудың алтын жылдары аталып кеткен 1970 жылдардан
бастап британдықтар Гонконг халқын құқық үстемдігі мен процессуалдық әділдіктің маңызына және Rose
Garden стратегиясы деген атпен белгілі азаматтық жүйені жетілдіру арқылы, сондай-ақ Гонконг «заң қала
-
сы» деген үлкен сенім ұялатып, осы тұрғыдағы азаматтық мақтаныштарын қалыптастыруға үйрете бастады.
Өткен кезеңде құқық үстемдігі, әсіресе процессуалдық құқықтың негізгі қағидалардың бірі саналып кел
-
генін ескерсек, Гонконгта әкімшілік іс жүргізу материктік Қытайдағыдан гөрі әлдеқайда сенімді екені де
белгілі. Оның үстіне ортақ құқық дәстүріне байланысты әкімшілік сот талқылауы соттың қайта қарауы
дейтін ауқымды ортақ құқық терминіне сәйкес келеді. 1997 жылғы ретроцессияға (қайтару) дейін Британия
-
ның колониясы ретінде Гонконгтың «соңғы» сот шешімін шығаруға өкілеттігі болмады. Гонконгтың өзінің
Британ әкімшілік сот жүйесіне қарасты Апелляциялық сот деп аталатын жоғары соты болған, алайда апел
-
ляциялық соттың шешімдеріне, одан әрі Лондондағы Құпия кеңесте шағымдануға болатын.
Құпия кеңес. Бұл кеңес бұрын бүкіл Британ империясының (Біріккен Корольдікті қоспағанда) жоғарғы апелляциялық соты
болған және Бермуд, Барбадос сияқты британдық шетел аймақтарының, сондай-ақ Ұлттар достастығындағы кейбір тәуелсіз
мемлекеттердің апелляциялық өтініштерін тыңдауды жалғастырып келеді. Бұл кеңес құпия кеңестің сот комитеті ретінде
белгілі және Ұлыбританияның жоғарғы сотының судьяларынан және Ұлттар достастығы елдерінің жоғары судьяларынан
тұрады. Достастықтың құрамында 53 ел бар, оған Австралия, Бангладеш, Канада, Үндістан, Нигерия, Пәкістан және Оң-
түстік Африка кіреді. 2014-2015 жылдары кеңеске Багам аралдары, Ямайка, Тринидад және Тобаго Жоғарғы соттарынан
көптеген өтініштер келіп түскен.
Біріккен Корольдіктен бөлініп шыққаннан кейін, Негізгі заңның 81-бабына сәйкес Жоғарғы апелляция-
лық сот (CFA) деп аталатын жоғары сот құрылды. Ол төрт деңгейлі сот жүйесінен, яғни иерархиялық саты
бойынша жоғарыдан төмен қарай Жоғарғы апелляциялық сот (CFA), Апелляциялық сот, Бірінші инстан
-
ция соты және Аймақтық соттан тұрады. Бұл жүйенің гибрид болатын себебі, Бірінші инстанция соты мен
Аймақтық сот екеуі алғашқы инстанция соттары болып саналады, алайда Бірінші инстанция соты Аймақ-
тық соттың өтініштерін талқылай алады. Бұған қоса, істің сипатына қарай Аймақтық соттың өтініштері
Апелляциялық сотқа бірден жіберіледі. Гонконгтың өзінің Негізгі заңы (Конституциясы) бар болғандықтан,
Бейжіңдегі Жоғарғы халық соты Гонконгтың Жоғарғы апелляциялық сотының шешімдерін қайта қарауға
құқығы жоқ екенін атап өткен жөн.
Британдық биліктің соңғы губернаторы жекелеген тұлғалардың Гонконгтың (британдық) мемлекеттік ор
-
гандарына қарсы сотқа жеке өтініш беруі үшін соттар ашты. Мұндай құқықтар еркін және жиі қолданылған
болатын. Сөйтіп гонконгтықтарға саяси құқық (дауыс беру құқығы) берілмегенімен, оларға дербес құқық
-
тар берілді. Ортақ құқық бойынша соттың қайта қарау дәстүрі Негізгі заңның 35-бабында мойындалған:
«Гонконг тұрғындары атқарушы органдар мен олардың қызметкерлерінің іс-әрекеттеріне қатысты сотқа
шағым беруге құқығы бар». Гонконгтың дәстүрге берік тәуелсіз сот жүйесі материктік Қытайдағы заңға
қарағанда анағұрлым маңызды. Гонконгтықтар үкіметтің атқарушы және заң шығарушы биліктеріне қара
-
ғанда сот жүйесіне көбірек сенеді, сондықтан олар үкіметтің басқа екі тармағының іс-әрекеттеріне қарсы
сот қарауына шағым беруден еш қымсынбайды. Гонконг соттарының заңнамалық актілерді немесе заңдарды
конституциялық емес деп жариялауға құқылы екені анық көрсетілген. Алайда жоғарыда сөз болған ақ кітап
-
та судьялар «патриот» және басқарушы болулары керек делінген, ал бұл Гонконгтағы тәуелсіз сот жүйесінің
негізгі принципіне қауіп төндіреді.
16
Гонконг экономикасы және халықаралық бизнес
Гонконг экономикасы жеке тұтыну (бөлшек сауда), логистика және бизнес қызметтері, қаржылық қызмет-
тер, жылжымайтын мүлікті дамыту және туризммен байланысты. Гонконг материктік Қытаймен жалғасып
келе жатқан экономикалық интеграциядан мол пайдаға кенелді. Гонконг халқының саны – 7,5 миллион адам.
Онда жылына 55 миллион адам барады. Жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімі – 38 500 $. Оның АҚШ-қа
шығаратын экспорты – шамамен 43 млрд $. Оның негізгі сауда серіктестері – материктік Қытай, АҚШ, ЕО,
Жапония және Тайвань. Қазіргі таңда Гонконг – әлемдегі ең маңызды қаржылық орталықтардың бірі. Бұған
276
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
ол әлемдік деңгейдегі инфрақұрылымының арқасында ғана емес, сонымен бірге ақпараттың еркін ағымы,
ішкі және сыртқы инвестицияларға шектеулердің болмауына байланысты, шетел валютасына бақылаудың
болмауына, корпоративтік меншікке ұлттық шектеулердің болмауына және қарапайым әрі төмен салық ре
-
жиміне байланысты жетіп отыр.
Гонконг Азияда, әсіресе материктік Қытайда, бизнес жүргізудің үздік платформасы болып отыр. Гонконг –
ешқандай кедендік тариф салмайтын және акциз алымдары шектелген еркін порт. Бұл елде заңының ұлық
-
тығы және меншік құқықтардың құрметтелуі АҚШ компаниялары үшін, әсіресе Азияда бизнес жүргізуге
ұмтылған шағын және орта компаниялар үшін стратегиялық орын болып есептеледі. Гонконг үкіметінің ста
-
тистикасы бойынша, Гонконгта АҚШ-тың бас компанияларының 1339 еншілес компаниясы бар. Осы аталған
АҚШ еншілес кәсіпорындарының ішіндегі 822-і – аймақтық штаб-пәтерлер не компания бөлімшелері.
17
Тығыз экономикалық серіктестік келісімі (CEPA) бойынша Гонконг компаниялары материктік Қытай
нарығына артықшылықпен кіре алады. Шетел компаниялары CEPA артықшылықтарын да пайдалана алады.
Тауарлармен сауда жасау үшін шетелдік инвесторлар CEPA талаптарына сәйкес келетін өнімдерді шыға
-
руға арналған өндірістік желілерді құра алады. Қызметтермен сауда жасау үшін шетелдік инвесторлардың
Гонконгта тіркелген компаниялары үш жылдан бес жылға дейін Гонконгта бизнес-операцияларды жүргіз-
геннен кейін немесе CEPA талабына сай компаниямен серіктесу не сатып алу арқылы тығыз экономикалық
серіктестік келісімін пайдалана алады.
Қытай 2001 жылы Дүниежүзілік сауда ұйымына кіргеннен кейін материкке тікелей бағытталған шетелдік
компаниялардың қатары көбейе түсті. Алайда тиісті сақтық шараларын жасап алмай, алдымен Гонконгта
-
ғы делдалмен келісіп алмаса, Қытайға тікелей жол тартқан компаниялар көп жағдайларда үлкен шығынға
батып, істері ұзақ уақытқа кідіріп қалады. Гонконг – сатып алу агенттерінің және сатып алу кеңселерінің
шоғырланған жері. Макаода, материктік Қытайда немесе өзге мемлекеттерде ірі жобалар мен конгломерат
-
тарды сатып алу жөніндегі көптеген шешімдер Гонконгта қабылданады.
Тынық мұхит көпірі бастамасы (PBI) – бұл АҚШ коммерциялық қызметі, Гонконгтың Сауданы да
-
мыту кеңесі және АҚШ Ұлттық экспорттық бастамасы (NEI) арасындағы серіктестік. Оның басты мақ-
саты – бес жылдың ішінде АҚШ экспортын екі есеге арттырып, АҚШ-та екі миллион жұмыс орнына қолдау
көрсету. Гонконг сонымен қатар АҚШ-қа шетел инвестициясын тарту үшін басымдығы жоғары нарық болып
саналады. SelectUSA (АҚШ-ты таңда) – АҚШ-та жұмыс орындарын құру, экономикалық өсуді ынталан
-
дыру және америкалық бәсекеге қабілеттікті арттыру мақсатындағы тікелей шетел инвестициясын тартуға
арналған АҚШ үкіметінің бастамасы. Қытайдың шетел инвестицияларының 60 %-нан астамы Гонконгтың
қаржы институттары арқылы өтеді.
Материктік Қытайдың көлемі мен әралуандығын ескерсек, осы елдегі әртүрлі өңірлердегі түрлі агенттер
-
мен жұмыс жасаған тиімді. Гонконг агенттері мен дистрибьюторлары Макао мен Оңтүстік Қытайдың ком-
панияларымен жақсы байланыста. Іске байыппен қарайтын америкалық экспорттаушылар материалдарды
қытай тілінде беруге, өтініштерге жылдам жауап беріп, тиісті стандарттарға сай болуы керек, сондай-ақ игі
қарым-қатынас пен түсіністік орнату үшін нарықты барып көруге тиіс. Келісімшарт жасасуға дейінгі қарым-
қатынас пен сенімділікті қалыптастырудың дәстүрлі қытайлық немесе жапондық әдістерімен салыстырған
-
да, Гонконгта шешім жылдам қабылданады. Компаниялар өтініштерге шұғыл түрде жауап берулері керек,
әйтпесе жылдам әрекет ететін бәсекелестері олардың алдын орап кетуі мүмкін.
Тарау түйіні
1. Қытай 1980 жылдары өзінің «ашық есік саясатын» бастап, социалистік жоспарлы экономикадан нарық-
тық (капиталистік) экономикаға ауысты. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін Қытай көптеген батыстық үлгіде-
гі коммерциялық заңдарды қабылдады, соның ішінде – инвестициялар, бірлескен кәсіпорындар, меншік,
келісімшарт пен зияткерлік меншік құқығын қорғау заңдары бар. Ең бастысы, Қытай жеке меншік құ
-
қығы мен мүлікті трансферлеу еркіндігін мойындады. Ол Америка Құрама Штаттарымен қоса, Біріккен
Ұлттар Ұйымының Халықаралық тауарларды сатып алу-сату келісімшарттары жөніндегі конвенциясына
(CISG) қол қоюшылардың алғашқылары болды. Қытай өзінің экономикасы және оның негізгі заңдары
мен ережелерін қайта қарастыруының арқасында 2001 жылы Дүниежүзілік сауда ұйымына кірді.
2. Қытай «тиімділікке бағытталған» әлемдегі ең ірі экономикаға айналды. Оның негізгі бәсекелік артықшы
-
лықтары: әлемдегі ең ірі тұтынушы нарығы; шетелдік инвестицияларды тарту үшін өзінің бизнес-заңда-
ры мен ережелерін әрдайым жаңартып, қабылдауға әзірлігі; күшті еңбек этикасы; үнемдеудің маңызы;
277
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
өзгелерге құрмет пен қарт кісілерге қарауды парыз тұтатын қауымдастықтың маңызы (Гуаньси) сияқты
мәдени нормалар.
3. Қытайдың саяси-үкіметтік жүйесін параллель жүйелер ретінде сипаттауға болады, ондағы Коммунистік
партия көлеңкелі үкімет ретінде әрекет етеді және биліктің шынайы басқарушысы ретінде есептеледі.
Коммунистік партияның құрылымы үкіметтің құрылымына және қоғамның ұйымдастырылуына ұқсас
болып келеді. Мысалы, жергілікті қайырымдылық көрсетуші ұйымдар секілді «ең кіші қоғамдық ұйым
-
ның» құрамында Коммунистік партияның мүшелері болуға тиіс.
4. Гонконг құқық жүйесі әралуандығымен ерекшеленеді. Материктік Қытай континенталдық және әдет-
ғұрып құқығына, Гонконг жүйесі ағылшынның ортақ құқығына, ал Макао жүйесі Португалияның кон
-
тиненталдық құқығына негізделген. Гонконгтағы сот органдарының тәуелсіздік принципі мен заңның
ұлықтығы оның материктегі серіктесінікінен әлдеқайда жоғары. Гонконгта соттарды үкімет шешімдерін
қайта қарау құқығы бар күш ретінде қарастыратын ескі дәстүр сақталып қалған. Соттар, егер шешімдер
-
дің конституциялық емес екенін анықтайтын болса, онда мемлекеттік органдардың шешімдерін жоя ала-
ды. Салыстыратын болсақ, материкте әкімшілік сот ісін қарау тиімсіз, себебі соттар әкімшілік (үкіметтік)
шешімдерді бұзуды қаламайды, ал сот органдарының тәуелсіздігі күдік тудырады.
5. Бірлескен акционерлік кәсіпорынды қарастыратын шетелдік компаниялар Қытайдың бірлескен кәсіп-
орындар туралы заңдарының көптеген талаптарымен шектеледі. Бұл талаптардың қатарына: теңдік пен
өзара тиімділік принципі бойынша мемлекеттік органдардың бірлескен кәсіпорын туралы келісімін са
-
раптау және растауын алу; бірлескен кәсіпорынды қытайлық жауапкершілігі шектеулі компания ретінде
ұйымдастыру; 25 %-дан кем емес капитал салымын жасау; бірлескен кәсіпкерлікті біржақты тәртіпте тоқ
-
татудың мүмкін еместігі; озық технологияларды қолдану қажеттігі; шетел валютасындағы шотты жүргізу
қажеттігі кіреді.
6. Қытайдың келісімшарт құқығы – құқықтық трансплантация мен әртүрлі шетелдік құқық жүйелерін
қабылдау нәтижесінің жемісі. Негізгі келісімшарт құқығы (Қытай келісімшарт құқығы) Халықаралық
тауарларды сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенцияға (Қытайдың халықаралық сатып алу-
сату құқығы), Халықаралық коммерциялық келісімшарттар туралы UNIDROIT принциптеріне (модель-
дік заң) негізделген. Сонымен қатар заңның мазмұнында Германия құқығының күшті әсері және Америка
бірыңғай сауда кодексі мен ортақ құқықтың біршама ықпалы бар.
7. Қытайдың әкімшілік құқық жүйесі әкімшілік қайта қарау туралы заңнан және сот ісін жүргізу туралы
әкімшілік заңнан тұрады. Мемлекеттік органның шешіміне немесе әрекетсіздігіне қарсы шағымданған
тұлға немесе компания үкіметтің жоғары органына шағымдана алады (қайта қарау) немесе сот жүйесіне
тікелей талап-арыз бере алады (сот ісін жүргізу). Өкінішке қарай, соттар мемлекеттік органның шешім
-
дерін жоя алмайды және көбінесе шешім қабылдауды әрқашан кейінге қалдыру үшін мәжбүрлі түрде сот
рұқсат еткен медиацияны қолданады.
Негізгі терминдер
Әкімшілік сот ісін жүргізу заңы – Administrative
Litigation Law (ALL)
Әкімшілік сот шешімдерді қайта қарау туралы
заң – Administrative Reconsideration Law (ARL)
Конфуцийдің әңгімелері мен пайымдары –
Analects of Confucius
Қытай Халық Республикасының арбитраждық
заңы – Arbitration Law of the People’s Republic of
China
Негізгі заң (Конституция) – Basic Law (Constitution)
Гонконгтың негізгі заңы – Basic Law of the Hong
Kong
Қытай Халық Республикасының арнайы
әкімшілік аймағы – Special Administrative Region
of the People’s Republic of China
Бренд қорғау бөлімдері – Brand Protection Units
BRIC елдері – BRIC Countries
Орталық комитет – Central Committee
Растау куәлігі – Certicate of Approval
Пайдалану құқығы жөніндегі куәлік – Certicate
of the Right to Use
Қытай арбитраж ассоциациясы – China
Arbitration Association
Қытай сауда желісі франшизасы қауымдасты
-
ғы – China Chain Store Franchise Association
Қытай Халықаралық экономикалық және
коммерциялық арбитраж комиссиясы – China
International Economic and Trade Arbitration
Commission (CIETAC)
278
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
Қытайдың келісімшарт заңы – Chinese Contract
Law (CCL)
Қытайдың корпорациялар туралы заңы –
Chinese Corporate Law
Қытайлық жауапкершілігі шектеулі компания –
Chinese Limited Liability Company
Тығыз экономикалық серіктестік келісімі –
Closer Economic Partnership Arrangement (CEPA)
Коммунистік партия – Communist Party
Қытай Халық Республикасының компания
туралы заңы – Company Law of the People’s
Republic of China
Нақты әкімшілік шаралар – Concrete
Administrative Action
Конфуций; конфуцийшілдік – Confucius;
Confucianism
Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі –
Corruption Perception Index
Жоғарғы апелляциялық сот – Court of Final
Appeal (CFA)
Келісімшарт алдындағы жауапкершілік – Culpa
in Contrahendo
Дануей – Danwei
Дэн Сяопин – Deng Xiaoping
Тиімділікке бағытталған экономика – Eciency–
Driven Economies
Төтенше арбитрлер – Emergency Arbitrators
Әкімшілік сот ісін жүргізу заңын жүзеге
асыру жөніндегі бірқатар мәселеге қатысты
түсініктемелер – Explanations on Several Issues
Concerning the Implementation of Administrative
Litigation Law
Ресурсқа бағытталған экономика – Factor–Driven
Economies
Колониялық басқарудың алтын жылдары –
Golden Years of Colonial Rule
Үлкен Қытай саясаты – Greater China Policy
Ұлы Цинь кодексі – Great Qing Code
Гуаньси – Guanxi
Басшылыққа алынған сот істері – Guiding Cases
Гонконг сауданы дамыту кеңесі – Hong Kong
Trade Development Council
Гибрид арбитраж ескертпесі – Hybrid Arbitration
Clause
Инвестициялық дауды реттеу жөніндегі
халықаралық орталық (Инвестор–мемлекет
арбитражы) конвенциясы – ICSID (Investor–
Country Arbitration) Convention
Инновацияға бағытталған экономика –
Innovation–Driven Economies
Инвестициялық дауды реттеу жөніндегі
халықаралық орталық – International Centre for
Settlement of Investment Disputes (ICSID)
Түсіндірме шешімдер – Interpretative Decisions
Бірлескен қытай-британ декларациясы – Joint
Sino-British Declaration
Соттың қайта қарауы – Judicial Review
Жер ресурстарын басқару заңы – Land
Administration Law
Франшизаны реттеу туралы заң – Law on
Franchise Regulations
Халық соттарын ұйымдастыру туралы заң –
Law on the Organization of People’s Courts
Адвокаттар туралы заң – Lawyers Law
Мао Цзедун – Mao Zedong
Сыртқы сауда және экономикалық
ынтымақтастық министрлігі – Ministry of Foreign
Trade and Economic Cooperation (MOFTEC)
Инвестициялық кепілдіктер жөніндегі
көпжақты агенттік – Multilateral Investment
Guarantee Agency Convention (MIGA)
Ұлттық экспорттық бастама – National Export
Initiative (NEI)
Бүкілқытайлық халық өкілдерінің жиналысы –
National People’s Congress
Компаниялар туралы жаңа заң – New Company
Law
Меншік туралы жаңа заң – New Property Law
Номенклатура жүйесі – Nomenklatura System
«Occupy Central» қозғалысы – Occupy Central
Movement
Бір ел, екі жүйе – One Country, Two Systems
Ашық есік саясаты – Open Door Policy
Социалистік үйлесімді қоғам құрудағы
медиацияның оң рөлі туралы пікір – Opinion on
Positive Roles of Litigant Mediation in Constructing
Socialist Harmonious Society
Тынық мұхит көпірі бастамасы – Pacic Bridge
Initiative (PBI)
Тұлғаларды шатастыру – Personality Confusion
Саяси бюро – Politburo
Құпия кеңес – Privy Council
Жылжымайтын мүлік реестрі – Real Property
Registry
Коммерциялық франшизаны басқару жөніндегі
ережелер – Regulations on the Administration of
Commercial Franchise
279
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай 9-тарау
Пайдалану құқығы – Right to Use
«Rose Garden» стратегиясы – Rose Garden Strategy
АҚШ-ты таңда – SelectUSA
Көлеңкелі банк қызметі – Shadow Banking
Қытай-шетел кооперативтік бірлескен
кәсіпорын туралы заң – Sino-Foreign Cooperative
Joint Venture Enterprise Law
Қытай-шетел акционерлік бірлескен кәсіпорын
туралы заң – Sino-Foreign Equity Joint Venture
Enterprise Law (EJV)
Арнайы әкімшілік аймақ – Special Administrative
Region (SAR)
Тұрақты комитет – Standing Committee
Мемлекеттік кеңес – State Council
Мемлекеттік кәсіпорын – State-Owned Enterprise
(SOE)
Жоғарғы халық соты – Supreme People’s Court
Сот бақылауына арналған жүйе – System for
Judicial Supervision
Таң кодексі – Tang Code
Үшінші пленум – Third Plenum
Transparency International – Transparency
International
Трансплантация – Transplantation
Бәсекеге қабілеттің он екі тірегі – Twelve Pillars of
Competitiveness
АҚШ-Қытай коммерция және сауда жөніндегі
бірлескен комиссиясы – U.S.–China Joint
Commission on Commerce and Trade (JCCT)
Дүниежүзілік экономикалық форум – World
Economic Forum
Пысықтау сұрақтары
1. Халықаралық бизнес транзакциясы (тауарлар-
ды, қызметтерді немесе зияткерлік меншіктерді
экспорттау немесе импорттау) мен мемлекетте
«бизнес жүргізудің» арасында қандай айырма
-
шылық бар? Қытайда бизнес жасаудың артық-
шылықтары қандай? Қытайдағы бизнес жасау-
дың тәуекелдері қандай? Қытайда бизнес жүр-
гізудің бизнестік тәуекелдерін қалайша азайтуға
болады?
2. Қытай Конституциясы мен АҚШ Конституция
-
сының айырмашылығы қандай? Олардың қайсы-
сын өзгерту оңайырақ?
3. Материктік Қытай мен Гонконгтың құқықтық жү
-
йелері арасында қандай айырмашылықтар бар?
Қоғамдағы құқықтың рөлі қандай? Гонконгтағы
және материктік Қытайдағы «құқықтың ұлықты
-
ғы» арасында нендей айырмашылықтар бар?
4. Материктік Қытайға қарағанда, Гонконгта биз
-
нес жүргізудің қандай артықшылықтары бар?
Гонконгта сіздің бизнесіңізді орналастырудың
стратегиялық құндылығы қаншалық?
5. Қытай халқының саны және жан басына шақ-
қандағы табыс деңгейінің төмендігі өз бизнесін
Қытайда құруын қалайтын компания үшін қан
-
шалықты маңызды? Бұл Қытайдағы өнім түрлері
мен сол өнімдердің маркетингіне қалай әсер ете
-
ді?
6. Этикаға қатысты сұрақтар. Компания Қытайдың
белгілі бір азшылық топтарды кемсіту және адам
құқықтарын бұзуына қатысты қалай әрекет етуі
керек? Сіздің компанияңыз мемлекеттік мекеме
-
лердегі сыбайлас жемқорлықтың таралуымен қа-
лай күреседі? 2-тарауды қараңыз.
7. Қытайда зияткерлік меншік құқықтарын қорғау
үшін тиісті заңдар бар ма? Неге Қытайда патент
-
тер және сауда маркасы заңдарымен қорғалған
тауарларға қатысты контрафакт және қарақшы
-
лық кеңінен таралған? Сіздің компанияңыз өз құ-
қықтарын қорғау үшін не істей алады? Лицензия-
лық келісімшарттарға қандай ережелер енгізілуі
керек? 19-тарауды қараңыз.
Интернет-жаттығулар
1. Бизнес жүргізу мақсатында Қытай провин-
цияларының бірін зерттеу үшін http://www.
lawinfochina.com веб-сайтын пайдаланыңыз.
Ауылдық провинцияны таңдап, бизнес жүргізу
үшін сол жердегі ортаны және заңдарды Бейжің
немесе Шанхайдағы бизнес жүргізумен салыс
-
тырыңыз.
2. Transparency International веб-сайтына кіріңіз:
www.transparency.org. Саралау үшін қолданы
-
латын сыбайлас жемқорлық деңгейі мен крите-
рийлерін зерттеп, BRIC елдерін (Бразилия, Ре-
сей, Үндістан және Қытай), сондай-ақ Жапония,
Корея Республикасы (Оңтүстік Корея), Тайвань,
Сингапур және Малайзияны салыстырыңыз.
280
III БӨЛІМ Еуропалық одақ және Қытайда бизнес жүргізу
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Қытайға қатысты сауда және өнеркәсіп жаңалықтарымен қоса, ағымдағы мақалаларды оқу үшін export.
gov/china сайтына кіріңіз.
Қытай үкіметінің сайты «Invest in China»: :http://www.fdi.gov.cn/pub/FDI_EN/default.htm (ағылшын ті
-
лінде «English» басыңыз).
Қытайдағы Америка сауда палатасы: http://www.amchamchina.org.
Қытайға экспорттау: http://www.e-to-china.com.
Сілтемелер
1. Дереккөз: International Monetary Fund (IMF) World Economic Outlook (April 2016).
2. Қараңыз: http://www.heritage.org/index/country/china.
3. Lawrence J. Trautman, «An American Entrepreneur in China: Potholes and Roadblocks on the Silk Road to Prosperity»,
12 Wake Forest Journal of Business & Intellectual Property Law 425, 431–433 (2012).
4. Қараңыз: Steven M. Dickinson, «Introduction to the New Company Law of the People’s Republic of China», 16 Pacic
Rim Law & Policy Journal Association 1 (2007).
5. Мына еңбектен алынды: Robert Bird, «Defending Intellectual Property Rights in the BRIC Economies», 42 American
Business Law Journal 317, 355–357 (2006).
6. Дереккөз: UNCTAD, World Investment Report 2015 at http://unctad.org.en/Pages/DIAE/World%20Investment%20
Report/Annex-Tables.aspx және Giuseppe-Matteo Vaccaro-Incisa, «The Evolution of China’s Policy and Treaty
Practice in International Investment Law», 4 Ocial Law Journal Bocconi School of Law 89 (2014). Сондай-ақ осы
сілтемеге басыңыз: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2635199.
7. Осы секциядағы ақпарат осы еңбектен алынды: Michele Lee, «Franchising in China: Legal Challenges when First
Entering the Chinese Market», 19 American University International Law Review 949 (2004).
8. Сонда.
9. Сонда, 18 б.
10 Yuwen Li and Yun Ma, «The Hurdle is High: The Administrative Litigation System in the People’s Republic of China»
in Administrative Litigation Systems in Greater China and Europe 15 (ed. Yuwen Li, Ashgate: 2014).
11. Сонда, 24–25 б.
12. Сонда, 40 б.
13. Дереккөз: Eurostat.
14. Қараңыз:http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2014-2015/methodology.
15. Бұл термин Oxford English Dictionary сөздігінің 2014 басылымына енгізілген.
16. Carol Jones, Lost in China? Law, Culture, and Identity in Post-1997 Hong Kong 8 (Cambridge 2015).
17. Department of Commerce, Export.gov, «Doing Business in China» at http://export.gov/worldwide_us/index.asp
IV бөлім
САЛЫСТЫРМАЛЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕЛЕР,
КЕЛІСІМШАРТ ЖӘНЕ САТЫП АЛУ-САТУ
ҚҰҚЫҒЫ
Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт
және сатып алу-сату құқығы
10
САЛЫСТЫРМАЛЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕЛЕР
Адамның қоғамдағы құқықтың рөліне деген көзқарасы сол қоғамда дамыған мәдени және құқық дәс-
түрлеріне сәйкес қалыптасады. Белгілі құқық дәстүрі шеңберінде заң нормалары мен соттардың оларды
қолдану тәсілдері түсінікті және дәйекті болуға тиіс. Десек те халықаралық іскерлік қатынастар саласында
түсініспеушілік пен келіспеушілікке әкеп соғатын «дәстүрлер қақтығысы» жиі кездеседі. Сонымен қатар
шетелдік тараптың заң аясында әрекет етіп және мұны шетел соты растағанның өзінде, құқық қорғау құ
-
ралдары (мысалы, шарт талаптарын нақты орындау, сотпен тыйым салу және шығынның орнын толтыру)
шетелдік тараптың құқықтық жүйесіне сәйкес келмеуі де ықтимал. Сондықтан бизнес жүргізуді жоспарлап
отырған сұңғыла бизнесмен және халықаралық транзакциялар заңгері құқықтық дәстүрлер мен құқық жүйе
-
леріндегі айырмашылықтардан хабардар болуы қажет.
Халықаралық бизнес транзакцияларында қолданылатын заңның белгісіздігі, негізінен, соттың немесе
арбитраждың туындаған дауға қандай заңды қолдануға болатынын анықтаудың болжауға келмейтінінен
туындайды. Мұндай құқық саласы халықаралық жеке құқық немесе құқықтық коллизия деп аталады.
Бұл сала соттар дауға қолданылатын құқықты анықтау үшін жүгінетін нормалардан құралған. Құқықтық
коллизия нормалары күрделі және күтпеген нәтижеге әкелуі мүмкін. «Халықаралық коммерциялық дауды
шешу» мәселесіне арналған 4-тарауда аталып өткендей, шетел құқығын қолдану мен шетелдік соттар
-
дағы дауды шешудің құқықтық тәуекелдері құқық таңдау және сот елін немесе «форумды» таңдау
ескертпесін қолдану арқылы барынша азайтылуы мүмкін. Бұл ережелермен байланысты мынадай мәселе
туындауы ықтимал: шетелдік сот бұл ережелерді жария тәртіпке қайшы келеді деген себеппен қабылда
-
мауы мүмкін (таңдалған құқықты шетел сотының қолдануы сот елінің ұлттық заңындағы жария тәртіпке
қайшы келуі мүмкін). 4-тарауда шетелдік құқықты қолданудан аулақ болудың ең қауіпсіз тәсілі – келісім-
шартқа арбитраж ескертпесін енгізу екені айтылды. Бірақ арбитраж жағдайында да шетелдік құқық
дәстүрлері мен ықпалдары белгілі рөл атқарады, себебі арбитрлер бір немесе бірнеше заңдық дәстүр мен
шетелдік құқықтық жүйеден шыққандықтан олардың ықпалында болады. Сонымен қатар арбитрлер кө
-
бінесе нақты ұлттық заңнаманы қолдану қажеттігімен шектелмейді. Соттардан айырмашылығы сол, ар-
битраждық трибуналдар әділ және теңқұқылы шешімдер шығаруда әртүрлі қайнар көздерге (түрлі ұлттық
құқық жүйелері, халықаралық «жұмсақ» құқық, lex mercatoria (коммерциялық құқық) жүгінуге дайын.
1
Шетелдік тараппен келісімшарт жасасу туралы келіссөз жүргізуге ойы бар бизнесменнің шетелдік та-
раптың құқықтық жүйесі жөнінде жалпы білімі болғаны игі. Мұны білу шетелдік сот жүйесінде орында-
латын келісімшарт жасасуға мүмкіндік береді. «Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы»
мәселелеріне арналған 11-тарауда талқыланатындай, келісімшарт жасасу тәсілдері түрлі бизнес және құ
-
қықтық мәдениеттерде алуан түрлі болып келеді. Батыс елдері мен Шығыс елдерінің кәсіпкерлері арасын-
дағы келіссөз амал-тәсіл қақтығысына ұшырауы мүмкін. Батыстық кәсіпкер келісімшартқа мүмкіндігінше
тезірек қол қойғысы келіп, қатынас орнаған сәттен бастап келіссөз жүргізуге тырысады. Шығыстық кәсіп
-
кер, әсіресе Жапония мен Қытай кәсіпкерлері, келісімшартты жасасуға бағытталған келіссөзге көшкенге
дейін тараптар арасындағы қарым-қатынас пен сенімді нығайту үшін ұзақмерзімді қатынастарға ұмтылып,
«келіссөзге асығуға» қарсы болады. Ортақ құқық жүйесіндегі мемлекеттің кәсіпкері (ағылшынтілді) конти
-
ненталдық құқық жүйесінде келіссөзді өз дәрежесінде емес, құлықсыз жүргізгені үшін келісімшартқа қол
қою алдындағы жауапкершілік бар екені туралы білуі қажет. Ортақ құқық жүйесінде мұндай жауапкершілік
көзделмеген.
Сондай-ақ бір заңды дәстүрден шыққан тараптар арасында келіссөз жүргізу тәсілдері әртүрлі болуы мүм
-
кін. Мысалы, америкалық кәсіпкерлер әдетте тараптардың құқықтары мен міндеттері мұқият сипатталған
келісімшарттың егжей-тегжейі көп, толық түрін қалайды. Германия бизнесмендері жапондықтар секілді са
-
тылатын өнімнің немесе қызметтің техникалық аспектілерін қамтитын егжей-тегжейлі ережелері аз, қысқа
келісімшартты артық көреді. Шетелдік тараптың мәдени және құқықтық дәстүріне қатысты жалпы білім
басқа тараптың келіссөздегі ұстанымын түсінуге және келісімшарт бойынша табысты қорытынды жасауға
Салыстырмалы құқықтық жүйелер
10-тарау
284
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
көмектеседі. Жапон және неміс бизнесмендері жағдайында қысқартылған келісімшарт жасаудың негіздемесі
олардың құқықтық және мәдени дәстүрлерінің әртүрлі аспектілерінен туындайды.
Жапон және қытай келіссөз жүргізу тәсілі мен келісімшарт сипатындағы айырмашылықтар – олардың
заңның қоғамдағы рөліне деген көзқарасын қалыптастырған үлкен мәдени дәстүрдің жемісі. Заң мен келі
-
сімшарттың маңызы мәртебені, қарым-қатынасты және әлеуметтік үйлесімді сақтауға бағытталған әдет-ғұ-
рып құқығына байланысты біршама азаяды. Германияның құқықтық дәстүрінде келісімшарттан туындаған
дау-дамай жазбаша заңмен реттелуге тиіс деген сенім – азаматтардың қысқа келісімшарт жасасуының негізгі
себебі. Бұдан басқа Германияның келісімшарт құқығында адалдық принцип басым рөл атқарады. Келісім
-
шарттың қаншалықты егжей-тегжейлі болғанына қарамастан, сот оны адалдық ұстанымынан қарайды. Осы
тұрғыдан алғанда, келісімшарт құқықтарын қатаң сақтау арам ниетпен әрекет ету ретінде қарастырылуы
мүмкін. Салыстырар болсақ, ортақ құқық жүйесінде келісімшарттың орындалуы келісімшарт бостандығы
принципі бойынша қатаң сақталады.
Осы тараудың бірінші бөлігінде құқықтық жүйелерді сипаттауда қолданылатын түрлі терминдерге жалпы
түсініктеме беріледі және құқықты түсіндіруде салыстырмалы көзқарас туралы айтылады. Екінші бөлігін
-
де дүниежүзіндегі ортақ, континенталдық құқық, Азия және Ислам құқығы жүйелерінде кездесетін негізгі
құқық дәстүрлері, сондай-ақ аралас құқық жүйелері немесе юрисдикциялар феномені қысқаша қарастыры
-
лады. Шолудың басты назарында – ең көп тараған екі құқықтық дәстүр – континенталдық құқық дәстүрі
мен ортақ құқық дәстүрі. Азиялық құқықтық дәстүрлерден бұл тарауда қытайлық және жапондық дәстүр
-
лер талқыланады. Мұнда Үндістандағы үнді құқығы дәстүрі қысқаша ғана баяндалады. Себебі Үндістан
соңғы жүз жылға жуық уақыт ағылшындардың отары және қазіргі уақытта Британ ұлттар достастығына
мүше елдің бірі болғандықтан ортақ құқық жүйесі дәстүрлерін қабылдаған. Бұл тарауда қарастырылмайтын
тағы бір дәстүр – иудейлік немесе талмұдтық құқық дәстүрі. Израильдің зайырлы құқығы ортақ құқықтың
ықпалы бар континенталдық құқық жүйесіне жатады. Үнді мен талмұдтық дәстүрлер маңызды болып қала
береді, өйткені олар бұл дәстүрлі мемлекеттерде ортақ және континенталдық құқыққа және басқа да құқық
дәстүрлерінің дамуына игі әсер етті. Аралас юрисдикцияларға бірнеше құқықтық дәстүрді біріктіретін
мемлекеттер немесе субъектілер кіреді. Бұл топқа Луизиана, Квебек, Шотландия және Оңтүстік Африка
кіреді, олар континенталдық және ортақ құқық дәстүрлерін аралас қолданады. Аралас юрисдикциялар са
-
лыстырмалы құқықты ерекше түсінуге мүмкіндік беретіндіктен мұқият зерттелген.
Үшінші бөлік бұрынғы Кеңес Одағы елдеріндегі құқық трансформациясына және Қытайдың социа
-
листік жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуіне байланысты туындаған мәселелерді қарас-
тырады. Тараудың соңғы бөлімінде құқықтық дәстүрлер мен ұлттық құқықтан жоғары тұратын трансұлттық
жеке құқықтың (келісімшарт, сатып алу-сату және меншік құқықтары) пайда болуы зерттеледі. Сонымен
қатар еркін сауда дәуірі мен жаһанданудан туындаған құқықтық дәстүрлердің жақындасу процесі де талқы
-
ланады.
Құқықтық дәстүрлер мен жүйелер
Құқықтық жүйе – бұл белгілі бір мемлекет ішіндегі қатынастарды реттейтін ережелер жиынтығы. Конти-
ненталдық құқықтың франко немесе наполеондық және герман нұсқалары сияқты, құқықтық топтар – бір
құқықтық дәстүрдің бөлігі болып саналатын ұлттық құқық жүйелерінің тобы. Құқықтық дәстүр – заңға және
оның қоғамдағы рөліне деген адамдардың көзқарасының тарихи эволюциялық өнімі. Әрбір құқықтық дәс
-
түрдің заңның қалай тұжырымдалу, қолданылу және түсіндірілу керектігі жөнінде өзіндік ерекшеліктері бар.
Ұлттық құқық жүйелері танылған құқықтық дәстүрлерге және құқықтық топтарға біріктіріледі. Бірақ бұл
белгілі бір құқық дәстүріндегі мемлекеттердің бірдей немесе тіпті ұқсас заңдары бар екенін білдірмейді. Құ
-
қықтық дәстүрлер арасындағы айырмашылықтардың басым бөлігі құқықтық ойлау және сот шешімдерін қа-
былдау кезіндегі негіздемелермен байланысты. Құқықтық дәстүрлердің шеңберіндегі дербес ұлттық құқық
жүйелерінде заңның дамуы оны бұл дәстүр ішіндегі заңдардан ерекшелендіруі мүмкін. «Әлемнің құқықтық
жүйелері картасын» 10.1-мысалдан қараңыз.
Ұлттық құқықтық жүйелер арасындағы айырмашылықтардың кейбірі анық, кейбірі жасырын. Мысалы,
Рим құқығынан шыққан континенталдық құқықтық дәстүр екіге – франко және герман құқықтық топта
-
рына бөлінген. 10.2-мысалда бұрынғы Рим империясының Батыс және Шығыс Римге бөлінгенін көрсетеді.
Варварлардың шабуылдарынан кейін 476 жылы Римнің құлауы Батыс Рим империясын құлдыратты. Ал
Византия деп аталатын Шығыс Рим империясы өз өркендеуін жалғастырды. Оның астанасы – Константино
-
поль (қазіргі Стамбул) болды және империя 1453 жылға дейін өмір сүрді. Византияның құқықтың дамуына
285
Салыстырмалы құқықтық жүйелер 10-тарау
10.1-мысал. Әлемдік құқықтық жүйелер картасы
Қара сұр: аралас юрисдикциялар (континенталдық-ортақ құқықтық жүйелер); күңгірт сұр: континенталдық құқықтық жүйе; сұр: ортақ құқықтық жүйе; ашық сұр: ислам құқығы
286
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
қосқан үлесі – б.з. 529-534 жылдары жазылған Юстинианның кодексі немесе Corpus Juris Civilis («Азаматтық
құқық жинағы») (10.1 және 10.2-суреттерін қараңыз). «Corpus Juris Civilis» Рим құқығын түсінікті және ке
-
лісілген жүйеге келтірді. Бұл заңдар жинағы кейіннен Батыс Еуропада қабылданып, қазіргі континенталдық
құқықтың негізін қалады. Ортақ құқық жүйесі Англияда дамып, Британ достастық елдерінде және АҚШ-та
орнықты.
2
Ортақ құқық жүйесі мемлекеттерінде қолданылатын құқықтық түсініктер мен принциптердің ба-
сым көпшілігінің ұқсастығына қарамастан, бұл мемлекеттер Англиядан тәуелсіздік алғалы құқық жүйелерін
түрлі жолдармен әрқалай дамытты.
10.2-мысал. Батыс және Шығыс Рим империясы
(Б.з. 395 жылы І Феодосийдің өлімінен кейін Римнің бөлінуі)
РИМ
БАТЫСРИМ
ИМПЕРИЯСЫ
ШЫҒЫСРИМ
ИМПЕРИЯСЫ
Қазіргі
Ливан
АРАБ
ТҮБЕГІ
ЕУРОПА
АЗИЯ
АФРИКА
КОНСТАНТИНОПОЛЬ
(Б.з.330жылы.)
РимИмпериясы(шамамен
б.з.300жылы)
Қазіргі
замандағы
шекаралар
1000 км
«Corpus Juris Civilis». Императордың актілерін іріктеу мен жинақтау арқылы құрастырылған Кодекстен (Codex), Дигесттер
немесе Пандектілер деп аталатын Рим заңгерлерінің жазбаларынан алынған қысқаша үзінділерден құралған энциклопедия-
дан және студенттерге арналған оқулық ретінде қолданылатын институттардан тұрады.
Салыстырмалы келісімшарт құқығы
Салыстырмалы келісімшарт құқығының зерттеулері бірқатар себептер бойынша жүргізіледі. Біріншіден,
ол студенттерді әртүрлі құқықтық жүйелер, негізінен, континенталдық және ортақ құқық жүйелері арасын
-
дағы айырмашылықтарды оқытуға арналған құрал ретінде қолданылады. Әртүрлі континенталдық құқық
жүйелерін, әсіресе герман және франко құқықтық дәстүрлерін салыстырмалы талдауға арналған әдебиеттер
көптеп табылады.
3
Екіншіден, салыстырмалы келісімшарт құқығы халықаралық құқық құралдарын әзірлеу-
де дерек көзі ретінде пайдаланылады. Мұның ең маңызды мысалы – Біріккен Ұлттар Ұйымының Тауарлар-
ды халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенциясы (CISG). «Халықаралық сатып
287
Салыстырмалы құқықтық жүйелер 10-тарау
алу-сату құқығы» жөнінде 12-тарауды қараңыз. CISG, негізінен, ортақ және континенталдық құқық жүйеле-
ріне негізделіп жазылған еді. Бір қызығы, CISG тек трансұлттық үйлестіру деңгейін ғана қамтамасыз етпей,
ұлттық құқықты реформалауда немесе жаңартуда салыстырмалы құқық құралы ретінде пайдаланылды. CISG
Қытайда, Германияда, Нидерландта келісімшарт пен сатып алу-сату туралы заңдарды жаңартуға айтарлықтай
әсер етті. Француз, жапон және испан азаматтық кодекстеріне түзетулер енгізуге әсер етуі де ықтимал.
Үшіншіден, салыстырмалы құқық ұлттық деңгейде жаңа заңдар шығару үшін пайдаланылады. Бұл үрдіс
заңнамалық құжатты әзірлеу барысында оған белгілі түрдегі ықпалы немесе құқықтық трансплантация
-
ны – бір құқықтық жүйеден құқық нормалары мен актілерін басқа ұлттық құқықтық жүйеге көшіруді қам-
туы мүмкін.
4
Мұның бір қызықты мысалы – түрлі құқықтық жүйелердің әсеріне ұшыраған Вьетнам елі. Бұл
мемлекет шетелдік құқық дәстүрлерінің әралуандығын қабылдап алды. Түрлі тарихи кезеңдерде қытайлық,
француз отаршылдық, социалистік және батыстық коммерциялық құқық идеялары жаңасы ескінің орнын
ауыстырған қабатталған құқықтық құрылымға алып келді.
5
Ең соңғы мысал ретінде жоспарлы социалистік экономикадан нарықтық экономикаға ауысқан бұрынғы
Кеңес елдерінің және Қытайдың батыстық коммерциялық заңдарды қабылдап алуын немесе көшіруін кел
-
тіруге болады. «Экономикасы қалыптасушы елдер: Қытай» мәселесіне арналған 9-тарауды қараңыз. Тарихи
тұрғыдан алғанда, әлем бойынша континенталдық және ортақ құқық жүйелерінің үстемдігі бұрынғы отар
-
шыл империялардың кеңінен таралуына байланысты болды.
Салыстырмалы құқықтың артықшылығы оның құқық эволюциясын түсінудің әдісі ретінде қолданылу
мүмкіндігінде. Салыстырмалы құқық, сондай-ақ заңдарды реформалаудың күшті құралы, себебі ол басқа
жүйелерде қолданылатын әдістерді таңдауға мүмкіндік береді. Алан Уотсонның пайымдауынша, шетел жү
-
йесінен енетін құқық нормаларын қабылдаушы елдің соттары түсіндіреді. Мәтін мен контекст арасындағы
10.1-сурет. I Юстинианның портреті (б.з. 482–565 жылдар)
288
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
10.2-сурет. Corpus Juris Civilis
289
Салыстырмалы құқықтық жүйелер 10-тарау
бұл айырмашылық құқық нормаларының «ұқсас терминдермен сипатталғанның өзінде, екі қоғамда әртүрлі
әрекет етуі мүмкін».
6
Бұл әсіресе Батыстың ресми тілмен жазылған заңын батыстық емес, мәдени және
құқықтық дәстүрлерге көшірген кезде көрінеді. Қытайда мәдени дәстүр, негізінен, конфуцийшілдіктің
7
әлеуметтік және мәртебелік әсеріне негізделеді. Онда ресми жеке құқық тарихи тұрғыдан әлдеқайда аз рөл
атқарса, мәдени нормалардың іскерлік қарым-қатынастарда атқаратын рөлі үлкен және дау шешу құралы
ретінде сотқа жүгіну тиімсіз. Бұл дәстүрдің бір мысалы – қытайлық «Гуаньси» тұжырымдамасы. Ол бойын
-
ша бизнес транзакциялар бейресми әлеуметтік және мәртебелік қарым-қатынас нормаларымен реттеледі.
«Гуаньси» келісімшарт құқықтарын жүзеге асырудан гөрі құрметке және беделге үлкен мән береді.
Салыстырмалы құқықтануда қолданылатын екі дәстүрлі әдіс – ортақ негіз және жетілдірілген ереже
-
лер принциптері. 1950-1960 жылдары Корнелл университетінде Рудольф Шлезингер мен Турин университе-
тіндегі Родольфо Сакко сияқты континенталдық Еуропаның ғалымдары қолданған бұл әдістердің біріншісі
түрлі құқықтық жүйелердің ұқсастықтарын талдауда қолданылады. Екінші әдіс құқық жүйелері арасындағы
айырмашылықтарды талдауда және ол жүйелердегі әртүрлі ережелердің қайсысы «жетілдірілгенін» бағалау
-
да қолданылады. Бұл салыстырмалы құқық әдіснамасы әртүрлі юрисдикциялардағы құқық ережелері мен
әдістерін салыстыру арқылы құқық мәселелеріне ең жақсы шешім іздеп табу үшін керек. Мақсаты – шетел
-
дік құқық жүйелеріндегі үздік шешімдерді анықтау, содан кейін оларды ішкі заңнамаға енгізуге ұсыну.
Басты құқықтық дәстүрлер
Бұл бөлімде ең үлкен немесе маңызды қытайлық, континенталдық, ортақ, үнділік және исламдық құқық
дәстүрлері мен құқық топтарына ден қойылады. Сонымен қатар Шотландия мен Оңтүстік Африка секілді
аралас юрисдикциялар да қарастырылады. Бөлімнің соңында дамып келе жатқан трансұлттық құқық идея
-
сы талқыланады. Әдет-ғұрып құқығы деп аталатын кең тарихи және қоғамдық тәжірибе қоғамдағы құқық-
тың рөлі мен сот жүйесінің рөліне ықпалы бар екенін атап өткен жөн. Қытайдың батыстық коммерциялық
заңдарды қабылдағанына қарамастан, 9-тарауда және жоғарыда айтылғандай («гуаньси» тұжырымдамасы),
мәртебеге, құрметке, қарым-қатынастарға және қауымдастыққа байланысты қалыптасқан ескі дәстүрлер
Қытайдың заңға деген көзқарасынан және олардың сотқа жүгінбеу салтынан байқалады (алайда соңғы жыл
-
дары өткізілген сот процестерінің саны артты). Моңғолия, негізінен, әдет-ғұрып құқығына сүйенетін саны
жағынан аз қалған құқықтық жүйелердің бірі.
Әдет-ғұрып құқығы. Терминнің атауына сай, бұл құқық қоғамның әдет-ғұрыптарына негізделген. Әдет-ғұрып құқық жү-
йелерінің ортақ атрибуттары ауызекі дәстүр мен әлеуметтік қатынастарды реттейтін ережелерді қамтиды. Бұл дәстүрлер мен
ережелерді қауымдастық мүшелері бекітеді. Әдет-ғұрып құқығы, негізінен, Африкада, Тынық мұхит аралдарында, Еуропа
мен Таяу Шығыста орналасқан 40-қа жуық мемлекеттің қазіргі заңдарының негізін қалады немесе ол заңдарға біршама әсер
етті. Әдет-ғұрып құқығы сонымен қатар «байырғы халық құқығы» немесе «халық құқығы» деп те аталады.
Континенталдық құқық дәстүрі
Континенталдық құқық дәстүрі, атынан белгілі болып тұрғандай, континенталдық Еуропадан шығып,
Франция, Нидерланд, Португалия, Испания және Германия елдері үлес қосқан империализм мен отаршыл
-
дық дәуірінде бүкіл дүниежүзіне тарады. Бұл – бүкіл Еуропаны (Ұлыбритания мен Ирландиядан басқа), Аф-
рика, Оңтүстік Америка және Азияның көптеген мемлекеттерін қамтитын құқық дәстүрі. «Континенталдық
құқықтық жүйелердің эволюциясын» 10.3-мысалдан көре аласыз.
Ортақ құқық келісімшартпен, мүлікпен және деликтпен байланысты жеке құқық салаларындағы сот
шешімдеріне немесе сотпен қалыптасатын заңнамаға негізделеді, ал континенталдық құқық – кодифика
-
цияланған құқыққа негізделетін құқық жүйесі. Континенталдық құқық өз бастауын Рим құқығынан алады.
Қазіргі заманғы континенталдық еуропалық құқықтық жүйелер римдік құқық жүйесінен гөрі мейлінше же
-
тілген және толық болса да, Рим құқығы әлі де көптеген Еуропаның заң мектептерінде оқытылады. Алайда
Рим құқығы Еуропалық құқықтық жүйелерге тікелей қабылданған жоқ. Еуропаның шығыс бөлігіндегі Рим
империясының құлдырауынан кейін Рим құқығы Италияның кейбір аудандарынан басқа жерде қолданыл
-
мады. Оның орнына заң жергілікті әдет-ғұрыптарға, «халық құқығына» немесе тайпалық заңға негізделіп,
жетілмеген күйі қалып қойды. Герман тайпаларының заңы сияқты «жергілікті» заңдар, негізінен, жазылма
-
ған күйде қолданылды. Ол сондай-ақ адамдарды (басыбайлы шаруалар) жерге тәуелді етіп қойған феодал-
дық жүйені қолдау үшін қолданылған болатын. Рим құқығы XI ғасырда «қайта оралды».
8
Рим құқығының
қайта оралуы араб құқығының кең етек жаюына тосқауыл қойды, себебі арабтар Жерорта теңізінің көп
290
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
бөлігін, соның ішінде Испанияны да жаулап алды. Католицизмнің кеңеюімен және канон, яғни шіркеу за-
ңын қолданумен құқық ақтаңдақтарының бір бөлігінің орны толған-ды. Шіркеу құқығы Рим құқығын ал-
мастыра алған жоқ, бірақ жергілікті, дәстүрлі заңдарды өзгертуге себепші болды.
Ұлттық мемлекеттердің құрылуы және шіркеу мен мемлекеттің бөлінуі құқықтың кеңейтілген және ұтым
-
ды жүйесін талап етті. Ұлтшылдық пен Рим құқығын жетекші күш ретінде қолданудан келіп XVI ғасырда
француз құқығы пайда болды және 1804 жылы Наполеон кезіндегі Азаматтық кодексті кодификациялаумен
өзінің шарықтау шегіне жетті. Бұл «әлемдегі ең алғашқы ұлттық, ұтымды және жүйелі түрде құрылған ко
-
дификация» болды.
9
Бір ғасырдан кейін, 1900 жылы Германия Азаматтық кодексі (Bürgerliches Gesetzbuch)
қолданысқа енгізілгеннен соң, Германияда барынша жетілдірілген кодекс пайда болды. Германия Азаматтық
кодексі 2002 жылы қайта қаралған кодекспен алмасқанға дейін қолданылып келді.
Континенталдық құқықтық жүйені ортақ құқықтық жүйеден ерекшелейтін үш маңызды өзгешелік бар.
Олар: 1) құқықтың негізгі қайнар көзі әдетте ірі азаматтық кодекс және коммерциялық кодекс сияқты өзге
де арнайы кодекстер; 2) судья арқылы бақыланатын іс жүргізудің тергеу нысаны; 3) сот істерін немесе сот
шешімдерін заң шығару нысаны ретінде қабылдамау; 4) жаңа заңдарды қабылдау немесе оларды түсіндіру
кезінде заңгер-ғалымдардың рөлінің маңызды болуы. Континенталдық құқықтық дәстүр бойынша сот фак
-
тілерді анықтауға немесе іздеуге құқылы. Азаматтық немесе қылмыстық процедуралар бойынша жауап алу
немесе тергеу түрінде танылған бұл әдіс судьяны даудың немесе айыптаудың фактілерін ашуда белсенді
тергеуші ретінде танытады. Керісінше, ортақ құқықта судья фактілерді анықтау үдерісінен шеттетіліп, істің
әрбір тарабының адвокаттарына көбінесе куәгерден жауап алу түріндегі фактілерді сотқа ұсынуды міндет
-
тейді. Бұл жүйе азаматтық немесе қылмыстық процестің жарыспалы жүйесі деп аталады.
Наполеон кодексі (Code Napoléon) немесе Code civil des Français 1804 жылы І Наполеон (Наполеон
Бонапарт) билігі кезінде жазылды. Кодекс туа бітетін артықшылықтарға тыйым салып, діни сенім бостан
-
дығына жол берді, ал мемлекеттік лауазымдарға ең білікті мамандар ие болуға тиіс деп көрсетті. Наполеон
кодексінің санаттары бұрынғы француз заңдарынан алынбай, Рим императоры Юстинианның Рим құқы
-
ғының алтыншы ғасырдағы кодификациясы – «Corpus Juris Civilis-тен», соның ішінде құқық нормаларын
тұлғаларға, заттарға және әрекеттерге бөлетін «институттардан» алынды. Сол сияқты Наполеон кодексі де
тұлғалар, мүлік және мүлікті иелену (келісімшарт) туралы құқықтық нормаларды қамтыған.
Францияның Азаматтық кодексі Аргентина, Австрия, Бельгия, Боливия, Чили, Колумбия, Коста-Рика,
Хорватия, Чехия, Конго Демократиялық Республикасы, Доминикан Республикасы, Эквадор, Гаити, Литва,
Нидерланд, Словакия, Испания және Вьетнам заңдарының дамуына әсер етті.
Германияның Азаматтық кодексі Дания, Эстония, Финляндия, Греция, Жапония, Моңғолия, Норвегия,
Сербия, Словения, Швеция, Швейцария, Тайвань және Түркия заңдарының дамуына ықпал етті. Сканди
-
навия елдері Германия және таза скандинавиялық құқықтың әсерінен туындаған бірегей континенталдық
құқықтық жүйе және кей кезде скандинавиялық құқықтық жүйе ретінде дараланды. Германия құқығы қазір
-
гі Қытай құқығының дамуына, сондай-ақ дәстүрлі әдет-ғұрып құқығына және Кеңес Одағының құқығына
қатты әсер етті. Португалияның азаматтық құқығы басқа аралас, негізінен, континенталдық құқықтық жү
-
йелердің қатарына кіреді және де бұл жүйеге негізгі әсерін тигізген Наполеон кодексі мен Германия азамат-
тық кодексі. Қытайдың арнайы әкімшілік ауданы Макаоның азаматтық құқығы Португалияның Азаматтық
кодексіне негізделген. Сол секілді шетел құқығының ерекше трансплантациялары да көптеп кездеседі. Мы
-
салы, Румыния құқығы Квебек Азаматтық кодексіне негізделген.
Ортақ құқық дәстүрі
Ортақ құқықтық жүйедегі мемлекеттерге ағылшын империясының ағылшынтілді және кейіннен Британ
ұлттар достастығының мүшесі болған мемлекеттер кіреді. Алайда АҚШ бұл мемлекеттер қатарына кірмейді,
себебі АҚШ Англиядан 1783 жылы Париж шартымен аяқталған революцияның нәтижесінде ажырап кеткен.
Тәуелсіздік алған сәттен бастап ортақ ағылшын құқығын АҚШ-тың жаңа штаттарының құқығы ретінде қа
-
былдады. Америка революциясы АҚШ-ты Англиядан өзге мемлекеттерге қарағанда ертерек бөліп шығарды,
сондықтан АҚШ-тың ортақ құқығы ағылшын құқығынан айтарлықтай өзгешеленеді. Осылайша екі ең бе
-
делді ортақ құқықтық жүйе – ағылшын және америкалық жүйелер, бұлар англо-америкалық құқық деп те
аталады. Басқа ортақ құқықтық жүйедегі мемлекеттердің қатарына кіретіндер: Австралия, Багам аралдары,
Бангладеш, Канада (Квебек провинциясынан басқа), Кипр, Гонконг, Үндістан, Ирландия, Израиль (континен
-
талдық және Галаха құқықтарының әсері бар), Ямайка, Малайзия, Мьянма (бұрынғы Бирма), Жаңа Зеландия,
Нигерия, Пәкістан (ислам құқығының әсері бар), Сингапур (ислам немесе шариғат заңының әсері бар) және
Уганда. «Континенталдық және ортақ құқық жүйелерін салыстыру» 10.1-кестеде берілген.
291
Салыстырмалы құқықтық жүйелер 10-тарау
10.1-кесте. Континенталдық және ортақ құқық жүйелерін салыстыру
Сипаты Континенталдық құқық Ортақ құқық
Өзге атаулары Континенталдық, роман-герман
Ағылшын, англо-америкалық, судья шешімі
арқылы жасалған құқық
Құқықтық жүйе Еуропада пайда болған; оның негізгі
принциптері кодекстерде жазылған және ол
құқықтың негізгі қайнар көзі
Англияда пайда болған; оның негізгі
принциптері прецедентке негізделген құқықтан
немесе судья шешімі арқылы жасалған
құқықтан шығады
Құқықтың қайнар
көздері
Кодекстер мен заңдар судья шешімі арқылы жасалған құқық, заңнама
(заңдар)
Судьяның рөлі Тергеуші рөлін атқарады, шешімдері тек iстiң
тараптарына әсер етеді
Шешім шығарады және ол шешімдер
болашақта төменгі соттар орындайтын
прецедент жасайды (stare decisis)
Судьяның біліктігі Кәсіби судья (заң мектептерінде судья болу
үшін арнайы оқиды)
Адвокаттар (тағайындалған немесе сайланған)
Мемлекеттер Континенталдық Еуропа мемлекеттері, Африка
және Оңтүстік Америка мемлекеттерінің көбісі,
сондай-ақ Ресей, Қытай және Жапония
Канада, Үндістан және Австралия секілді
Британ Достастығының (ағылшынтілді елдері)
бұрынғы мүшелері, АҚШ
Заңнамалық
еңбектердің рөлі
Құқықтың қосымша қайнар көзі
Германия сияқты мемлекеттерде құқықтың
негізгі қайнар көзі
Құқықтық негіздеу Индуктивті (фактілерден) Дедуктивті (құқық принциптерінен)
Сот алқасының рөлі Тек қылмыстық істерде қолданылады Тек қылмыстық істерде; бірақ АҚШ-тан басқа
(Конституция бойынша азаматтық істерде сот
алқасын қолдану құқығы бекітілген)
Адвокаттардың рөлі Тергеу жүйесі (сот сұрақ қояды) Жарыспалы жүйе (адвокаттар сұрақ қояды)
Соттың заңдарды
талқылауы
Жоқ Бар
Жоғарыда айтылғаннан бөлек, Римнің б.з. 410 жылына дейін төрт ғасыр бойы Англияда үстемдік етке-
ні белгілі жайт. Алайда Рим құқығы римдіктердің жаулап алуына байланысты құқықтың дамуына тікелей
қатысы болған жоқ. Рим империясы ыдырағаннан кейін бірыңғай құқық жүйесі сақталмады. Оның орнына
келген жергілікті деңгейдегі құқық әдет-ғұрып құқығы мен практикасына негізделген еді. Ортақ құқық дәс
-
түрі Англияда 1066 жылы Норман басқыншылығынан кейін дамыды. 1066 жылы Гастингс шайқасында же-
ңіске жеткеннен кейін, жаулаушы Вильгельм «король» атанды. «Гастингс шайқасы» көрінісін 10.3-суреттен
көре аласыз. Вильгельм жаулаушы саяси жүйені бір орталыққа бағындырды. Ол, өз кезегінде, сот жүйесі
мен «ұлттық» құқықтың дамуына жол ашты. Норман басқыншылығы XII ғасырдың басында ортақ құқық
жүйесінің орнауына негіз болды.
Рим
құқығы
Аргентина Австрия Нидерланд Швейцария Скандинавия
Чехия Словакия Түркия Сербия
Испания
Чили
Жапония
Германдық
Франко-
римдік
10.3-мысал. Континенталдық құқықтық жүйелердің эволюциясы
292
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Ағылшын құқығы дамуындағы маңызды оқиғалар: 1) Англияда барлық жекеменшіктегі жер туралы ақпа-
ратты жинақтап, корольге салықты тиімді түрде жинауға мүмкіндік берген «Қиямет күні кітабы» (Doomsday
Book, 1086 жыл); 2) Король Джон қол қойып, корольдің билігін шектеген Еркіндіктің Ұлы хартиясы
(Magna Carta, 1215 жыл); 3) Ұйғарымдар жүйесін және жергілікті соттардан корольдік соттарға шағымдану
мүмкіндігін мойындаған Вестминстер статуты (1285 жыл). Ұйғарым дегеніміз – соттың іс қозғау туралы
қаулысы. Бұл шағымдану үшін іс қозғау негіздері саналады (келісімшартты бұзу, немқұрайдылық, бұзақы
-
лық т.б.). Дегенмен ұйғарымдардың қолданылу аясы тар болды және қолданыста қажет ұйғарым болмай, та-
раптар көп жағдайда іс қозғай алмаған. Мысалы, келісімшартты бұзуға қарсы ешқандай ұйғарым болмады.
Бұл жағдай келісімшарт ұйғарымы енгеннен кейін өзгерді. Аталмыш ұйғарым құқықбұзушылыққа қарсы
(адамға немесе мүлікке зиян келтіру) жазалау шарасы ретінде 1602 жылғы Слейд ісінен кейін келісімшарт
-
тың бұзылуына қатысты қолданыла бастады.
4) Әділет соттарының кең етек жаюы (XV ғасыр) қос сот жүйесін қалыптастырды – ортақ құқықты
қолданған корольдік немесе құқық соттары және басында шіркеу заңдарын, бірақ кейіннен өзіндік әділдік
принциптерін қалыптастырған әділет соттары бірдей жұмыс атқарды. Бұл соттар жүйесінің жұмысы тиімсіз
болды, себебі бұл екі сот белгілі бір құқықтарды ғана қорғай алатын. Соттар ең алдымен ақшалай залалды
(құқық қорғау құралдары) өтеу туралы шешім қабылдай алды, ал әділет соттары құқық қорғау құралы ретін
-
де соттық тыйым салуды (әрекетті тоқтату туралы бұйрық) және нақты әрекетті (бір әрекетті істеу) бұйырды.
Сондықтан егер бір тарап екінші тараптың авторлық құқығын бұзса, онда екінші тарап құқықбұзушылықты
тоқтату туралы шешімді алу үшін алдымен әділет сотына барып, содан кейін ақшалай залалды өндіріп алу
үшін сотқа жүгінер еді. Бұл жүйе Америкадағы отарлық елдерде қабылданып, XIX ғасырдың соңына дейін,
яғни бірыңғай сот жүйесін құрған азаматтық іс жүргізудің бірыңғай ережелері қабылданғанша сақталды.
Алайда ескі әділет соттарының қалдықтары бүгінгі күнге дейін сақталып келеді. Мәселен, Делавэр шта
-
тында қос сот жүйесі қолданылады. Онда әлі күнге дейін Америка революциясынан бері жұмыс атқарып
келе жатқан «Әділет құқығы» жүйесінің соты бар. Бұл соттың юрисдикциясына барлық мәселелер мен се
-
бептерді әділетті түрде тыңдау және анықтау жатады. Оның ең басты күші – тыйым салу шешімін шығару
қабілеті. Бұл соттар америкалық корпоративтік құқықтың дамуына айтарлықтай еңбек сіңірді. Ең маңызды
-
сы, әділ соттарда қалыптасқан әділ принциптердің көбісі (адалдық принципі, арамдық немесе әділетсіздік,
міндеттемелік эстоппель т.б.) қолданыстағы «заңдарда» сәтімен қамтылды.
10.3-сурет. Гастингс шайқасы
293
Салыстырмалы құқықтық жүйелер 10-тарау
Ұйғарым. «Ұйғарым» (writ) сөзі АҚШ-тың құқық жүйесінде бүгінгі күнге дейін қолданылып келеді және бұйрық шығару
үшін сотқа жүгіну дегенді білдіреді. Мысалы, қазіргі кезде АҚШ-та қолданылатын келесідей ұйғарымдар бар: mandamus
ұйғарымы (үкіметтің орындауға тиіс әрекетті жасату туралы соттың бұйрығы), habeas corpus ұйғарымы (үкіметке тұтқынды
немесе ұсталған адамды сотқа беруді және оның қамауға алу себептерін түсіндіруді бұйыру), certiorari ұйғарымы (апелля-
ция бойынша істі тыңдау үшін Жоғарғы сотқа өтініш).
Ортақ құқықтық жүйенің негізін сот шешімдері қалайды. Бұл жүйе прецедент құқығы немесе stare
decisis («шешім өз күшінде қалсын») деп аталады. Бұл жүйе бойынша, төменгі сатыдағы соттар жоғары
сатыдағы соттардың шешімдерін қолдануы керек. «Ортақ құқықтағы құқықтық негіздеу» тақырыбындағы
кейсті 10.4-мысалдан қараңыз. Осылайша іс төменгі сотқа келіп түскен кезде және осындай істі бұрын жо
-
ғары тұрған сот қарастырып, шешім қабылдаған болса, онда төменгі сот жоғары тұрған соттың шешімін
қолдануы керек. Бір қызығы, АҚШ Жоғарғы сотының 1938 жылғы Erie Railroad компаниясының Tompkins
компаниясына қарсы ісі бойынша шешіміне байланысты ортақ құқық штат деңгейінде қабылданды. Эри
доктринасы ретінде танымал бұл шешім бойынша Федералдық сот екі штаттан (юрисдикциясы әртүрлі)
болған тараптар арасындағы іс бойынша Федералдық ортақ құқықты жасай алмайды. Сондықтан тек жеке
құқық саласында (келісімшарт, құқық бұзу, жылжымайтын мүлік) 53 америкалық ортақ құқық жүйесі бар
(50 штат, Пуэрто-Рико, Виргин аралдары және Вашингтон Колумбия аймағы).
Канадалық құқықтық жүйе
Қазіргі уақытта Канада елі ретінде танылған мемлекет Британияның 1867 жылғы Солтүстік Америка ак-
тісінің нәтижесінде пайда болды және ол бойынша Біріккен Корольдіктің конституциясымен (Magna Carta)
басқарылатын штаттар конфедерациясын құрды. Кейіннен «жаңа» конституцияның қабылданғанына қара
-
мастан, 1867 жылғы Конституция күшін сақтап қалды. 1867 жылғы Конституция заңнамалық билікті феде-
ралдық және провинциялардағы үкімет арасында бөліп, Канада парламентімен бекітілген заңдарды мемле-
кеттің жоғарғы күші бар заңы ретінде таныды.
12
Канадада 13 провинция мен территория бар: Альберта, Британдық Колумбия, Манитоба, Нью-Брансуик,
Нунавут, Ньюфаундленд, Солтүстік-батыс аймақтар, Жаңа Шотландия, Онтарио, Принц Эдвард аралы, Кве
-
бек, Саскачеван және Юкон. Мемлекеттің қалыптасуының ерте кезеңінде әрбір провинция өз заңдарын қа-
былдауға құқылы деп бекітілді. Бұл заңдар Конституция (1982 жыл) және Құқықтар мен бостандықтар
хартиясында белгіленген шектеулерге сәйкес болу керек. Нәтижесінде ағылшынтілді аймақтар ағылшын
ортақ құқығын қабылдаса, Квебек француз азаматтық кодексін қабылдады. Квебекті қоспағанда, провин
-
циялар мен аумақтар прецедент немесе stare decisis доктринасын ұстанады; төменгі провинциялық соттар
жоғары тұрған соттарға сәйкес (апелляциялық соттың) шешім шығаруы керек. Бір қызығы, әртүрлі провин
-
циялар ағылшын ортақ құқығын әртүрлі кезеңде қабылдады. Нәтижесінде әрбір провинцияда өзіндік, біре-
гей прецедент құқығы дамыды. АҚШ сияқты ортақ құқықты қолданатын провинциялар қос соттық жүйені
қабылдап алды. Бұл жүйеде корольдік немесе ортақ юрисдикция соттары, «Әділет құқығы» жүйесінің
соты (Courts of Chancery) немесе әділет соттары болды. АҚШ секілді екі сот жүйесі бір сот жүйесіне
XIX ғасырдың соңында біріктірілді.
1867 жылғы Конституция провинцияларға өзінің сот жүйесін құруға мүмкіндік береді, сондықтан сот
жүйесінде кейбір айырмашылықтар кездеседі. Канаданың сот жүйесі 10.5-мысалда көрсетілген.
Канаданың сот жүйесінің кейбір ерекшеліктері осы жерде айтылады. Біріншіден, провинциялық соттар
азаматтық және қылмыстық істерді тыңдайды. Екіншіден, орналасқан провинцияға байланысты кейбір ұсақ
шағымдарды қарайтын соттар 50 000 долларға дейін болатын даулар бойынша юрисдикцияға ие. Үшінші
-
ден, 10.5-мысалда көрсетілмеген, бірақ кейбір провинциялар өз мамандандырылған соттарын құрады. Мы-
салы, Онтариода есірткіге қатысты мәселелер, тұрмыстық зорлық-зомбылық және психикалық денсаулық
жағдайлары бойынша мамандандырылған соттар құрылды. Төртіншіден, Жоғарғы соттар (Королева соты),
Жоғарғы сот және Жоғары сот (Онтарио) сияқты түрлі аттармен аталады. Канаданың Жоғарғы соты мем
-
лекет астанасы Оттавада орналасқан. Ол провинциялық апелляциялық соттардан, соның ішінде Квебектен
келіп түсетін апелляциялық шағымдарды қарастырады. Жоғарғы сотта тоғыз судья бар, бірақ істі олардың
жетеуі ғана жүргізеді. Сонымен қатар Жоғарғы сот премьер-министр тапсырған «ұсыныстарды» қарастыра
алады. Мәселен, 2004 жылы сотқа біржынысты некенің заңдылығына қатысты іс жіберілді. Нәтижесінде
мұндай некенің түрі барлық провинцияларда заңдастырылды.
294
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Құқықтық негіздеу дегеніміз – соттың шешім шығару
процесі. Бұл шешімде соттар шешім қабылдаудың себепте-
рін егжей-тегжейлі баяндайды.
Жоғары тұрған органның негіздеме жүргізуі (прецедент
құқығы). Ортақ құқық жүйесінде прецедент немесе stare
decisis («шешім өз күшінде қалсын») бойынша сот көбіне-
се алдыңғы сот шешіміне негізделген қорытындыға келеді
(прецедент). Мұндай жағдайларда соттар жоғары соттардың
қаулыларына сәйкес шешім шығарады. Демек, іс бойынша
шешімнің негіздемесі істің мән-жайы бойынша емес, жоға-
ры тұрған соттың шешіміне байланысты болады. Шешімді
істің мән-жайы бойынша негіздеу (әділдік, адалдық, логика)
Жоғарғы соттың шешімінде қарастырылып қоюы мүмкін.
Англияда, Британ достастығында немесе АҚШ-та ортақ құ-
қықтық жүйенің құқықты түсіндіруде, қолдануда және кей
кездері құқықты шығаруда соттың рөлін жоғары ұстайды.
Прецедент құқығы және апелляциялық процесс. Преце-
денттік жеке құқық идеясы барлық ортақ құқық жүйелері-
нің негізі болып қала береді. Осындай жүйедегі үйлесімді-
лік апелляциялық сот процесі арқылы қамтамасыз етіледі.
Апелляциялық соттарға (олардың апелляциялық юрисдик-
циясының шеңберінде) төменгі соттарда қарама-қайшы
қаулылар, шешімдер немесе түсіндірулер болған жағдайда
заңдарды «бірыңғайландыру» міндеті тапсырылады.
Сот істерін ажырату. Өзгерістер жүйеге де тән, яғни
Жоғарғы соттар өздерінің прецеденттерінің күшін жоя
алады дегенді білдіреді. Бұл үдеріс әдетте біртіндеп жүр-
гізіледі, көбінесе алдыңғы прецедентті қазіргі істің мән-жа-
йынан ажырату процесі арқылы жүзеге асады. Уақыт өте
келе, мұндай ерекшеліктерді ажыратудың немесе құрудың
нәтижесінде бастапқы прецедент немесе ереженің маңы-
зы төмендейді, сол кезде сот бұрынғы прецедентті бұзады.
Мәселен, АҚШ-тың Жоғарғы соты Плессидің Фергюсонға
10
қарсы ісі бойынша, 7 дауысқа 1 қарсы дауыспен «бөлек, бі-
рақ тең» қағидасын Конституцияға сай деп танып, тек қа-
ранәсілділер мен ақнәсілділерге арналған мектептер ашуға
(сегрегация) рұқсат берді. Бұл шешімнің күшін Жоғарғы
сот 9 дауысқа 0 қарсы дауыспен О. Браунның Топека білім
жөніндегі кеңесіне қарсы ісінде
11
жойып, «бөлек, бірақ тең»
қағидасын Конституцияға қарсы деп таныды (нәтижесінде
америкалық мектептер мен университеттердің араласуына
алып келді).
Ratio Decidendi мен Dicta. Төменгі сот шешім шығарған
кезде жоғары тұрған соттың шешім шығаруда қолданған
негіздері мен қорытындыларын ғана ұстануы қажет. Ше-
шімнің stare decisis бөлігі ratio decidendi немесе шешімнің
себебі деп аталады. Кейде судья өз шешімдеріне қосымша
қолдау немесе негіздеме ұсынуы не болмаса нақты істі
шешу үшін қажет емес мәселелер бойынша өз ойын білді-
руі мүмкін. Шешімнің бұл бөлігі obiter dictum немесе dicta
(судьяның пікірі немесе пайымы) деп аталады және преце-
денттік күшке ие болмайды.
Негізделген шешімдер және прецедентті «болдырмау».
Прецеденттің күші туралы бұл идея бізді екі істің ешқашан
бірдей болмайтыны туралы пікірге сілтейді. Негізсіз преце-
дент туындаған жағдайда сот прецедентті сот алдындағы
істерден бөліп алуға тырысуы мүмкін, бұл прецеденттің
әрекет ету өрісінің тарылуына әкеледі. Басқаша айтқанда,
сот прецедентті ұқсас, бірақ бірдей емес мән-жайларға қол-
данбауды ұйғаруы мүмкін. Бұл – ортақ құқық жүйесіндегі
соттардың өзге соттарға болашақта пайдалану үшін қолже-
тімді прецеденттің негіздемесі болатындай орынды шешім-
дерді шығаруда көп уақыт жұмсауының бір себебі. Бұл ар-
қылы міндетті емес dicta-ның дамуын соттың заң нормасын
мойындайтын және қолданылуын қолдайтын әдіс ретінде,
сондай-ақ ол норманы (прецедентті) кеңейтуде болашақ
соттарға нұсқау беретінімен түсіндіруге болады.
Статуттар мен ортақ құқық. Статуттар ортақ құқық
жүйесін алмастырады немесе толықтырады. Алайда қабыл-
данғаннан кейінгі заңнамалық құқық пен кодекстер ортақ
құқық жүйесіне енгізілетінін түсіну керек. Сайып келген-
де, статуттың мағынасын түсінуде заң шығарушының ойы
емес, судьяның анықтамасы үлкен маңызға ие болады. Сот-
тар заң шығару тарихына заң шығарушының ниетін анық-
тау үшін қарайды, бірақ көптеген заңдар анық емес және
қолданылған терминдерге қажет анықтамалар бермейді,
сондықтан заңнамалық ниетті анықтау қиынға соғады. Ста-
тутта қолданылатын терминдердің мағынасын анықтау сот
құзыретіне өтеді.
53 ортақ құқық жүйесі. Статуттарға түсінік беруде
судьялардың рөлінің жақсы мысалы ретінде 50 штатта қа-
былданған Америкалық бірыңғай сауда кодексін (UCC) кел-
тіруге болады. Алайда әрбір штаттың тәуелсіз сот жүйесі
бар, сондықтан кодекстің кейбір ережелеріне сәйкес, нәти-
же әр штатта әртүрлі болуы мүмкін. Қарапайым тілмен айт-
қанда, жеке құқық мәселелері бойынша (келісімшарт, құқық
бұзу жылжымайтын мүлік) АҚШ-та 53 (50 штат, Пуэрто-
Рико, Виргин аралдары, Вашингтон, Колумбия аймағы) ор-
тақ құқық жүйесі бар.
Түйін
● Ортақ құқық жүйесінде судьялардың шешім қа-
былдау кезінде қолданатын негіздердің екі түрі
бар – жоғары тұрған соттың негіздемесі мен мән-
жайлар негіздемесі.
● Ортақ құқық жүйесі прецедент құқығына негізде-
леді, бұған сәйкес төмен тұрған соттар жоғары тұр-
ған соттардың шешімдерін ұстануы керек. Мұндай
талап прецедент құқығы немесе stare decisis ретін-
де белгілі. Апелляциялық соттар төменгі соттар-
дың қайшы шешімдерін реттейді және заңдарды
біріктіреді.
● Белгілі бір істерде әділетсіздікті қолдайтын құқық-
тық прецеденттер осындай нәтижелерден аулақ
болу үшін жаңа істерде қолданудан ысырылады.
Уақыт өте келе бұл ысыру процесі ескірген преце-
дентті жоюға және оның ресми түрде басқа преце-
дентпен ауысуына алып келеді.
● Судьялар өз шешімдерінің себептерін егжей-
тегжей түсіндіреді (ratio decidendi), сонымен қа-
тар істің мән-жайына ұқсас болашақ істерді қалай
шешу керектігін көрсетеді (dicta).
● Заңнамалық құқық немесе статуттар құқығы қолда-
ныстағы прецедент құқығынан жоғары саналады.
Сонымен бірге статуттар – ортақ құқық жүйесінің
ажырамас бөлігі. Демек, статутты түсіндіретін пре-
цеденттік құқықта ол статуттың түпкілікті мағына-
сы түсіндіріледі.
● АҚШ-та ортақ құқық штаттар деңгейінде тарал-
ған және әрбір штат өзіндік құқық жүйесіне ие.
Сондықтан АҚШ және оның территорияларында
53 ортақ құқық жүйесі бар.
10.4-мысал. Кейс-стади: Ортақ құқық жүйесіндегі құқықтық негіздеу
295
Салыстырмалы құқықтық жүйелер 10-тарау
Континенталдық құқық және ортақ құқық
Континенталдық құқық, негізінен, Англиядағы англо-саксондар қалыптастырған ортақ құқық жүйесімен
салыстырылады. Негізгі айырмашылық – ортақ құқық әдет-ғұрыптан дамып шықты. Жазбаша заңдар пайда
болғаннан кейін соттар бұл әдет-ғұрыпты қолдануды жалғастырды. Континенталдық құқық Рим құқығынан,
атап айтқанда, жалпы құқық принциптерін қолданатын Юстинианның Corpus Juris Civilis заңдар жинағынан
дамып шықты. Кейіннен континенталдық құқық XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап кодификацияға
ұшырай бастады, бірақ ұзақ уақыт бойы қолданыста болған азаматтық кодекстер француз революциясынан
кейін пайда болды. Атап айтқанда, 1804 жылы қабылданған француз азаматтық кодексі (Наполеон кодексі),
1811 жылғы Австрияның Азаматтық кодексі (Allgemeines bürgerliches Gesetzbuch немесе ABGB), 1838 жыл
-
ғы Голландияның азаматтық кодексі (Burgerlijk Wetboek немесе BW), 1866 жылғы Квебек азаматтық кодек-
сі, 1889 жылғы Испания кодексі (Código Civil) және 1900 жылғы Германия азаматтық кодексі (Bürgerliches
Gesetzbuch немесе BGB) континенталдық құқықтың дамуына үлкен үлес қосты. Ықпалы зор екі азаматтық
кодекс француз және неміс азаматтық кодекстері болды. Оларды басқа елдердегі азаматтық кодекстерді әзір
-
леуде үлгі ретінде ұстанды. Кодификациялау үрдісі сондай-ақ ортақ құқық жүйелерінде де кездеседі, бұған
АҚШ Біртұтас коммерциялық кодексін (UCC) мысал етіп алуға болады.
Континенталдық құқық пен ортақ құқық арасындағы айырмашылық континенталдық құқықтың статут
-
тық құқыққа көбірек мән беруінен емес, ондай статуттарды қолдану әдіснамасы мен құқықтық негіздеу ерек-
шеліктерінен көбірек көрінеді. Континенталдық құқық жүйесі елдерінде заңнама құқықтың негізгі қайнар
көзі ретінде қарастырылады. Соттар өз шешімдерін тікелей кодекстер мен заңдарға сілтеме жасау арқылы
негіздейді. Осылайша соттар құқықтық негіздемені кодекстің жалпы принциптерінен немесе статуттық ере
-
желерден ұқсастықтар жасау арқылы кеңінен талқылауға тиіс. Керісінше, ортақ құқық жүйесінде прецедент-
тер – құқықтың негізгі қайнар көзі, ал статуттар ортақ құқыққа дендеп еніп, тар мағынада түсіндіріледі. Ор-
тақ құқықтағы статуттар ортақ құқықты алмастыратын болып саналса да, олардың ортақ құқық жүйесімен
етенелесіп кеткенін айта отыру керек. Соттардың статуттың өзіне емес, статут ережелерін түсіндіретін басқа
сот шешімдеріне негізделіп шешім шығаратынын ескерген жөн. Континенталдық жүйеде әрбір сот басқа сот
шешімдеріне сілтеме жасамай, кодексті немесе заңды тікелей түсіндіреді.
Әртүрлі континенталдық құқық мемлекеттері мен ортақ құқық елдерінің құқықтық әдіснамалары ара
-
сында елеулі айырмашылықтар бар. Мәселен, ортақ құқықта сот пікірлері анағұрлым ұзағырақ келеді және
дәлелді негіздемесі де жеткілікті болады, ал континенталдық құқық елдеріндегі соттың құқықтық пікірлері
әдетте қысқа және ресми болып келеді. Бұл тәжірибе Францияда кең таралған, онда судья шешім шығарар
-
да бұрынғы прецеденттік құқыққа емес, тек заңнамаға ғана сүйенеді. Керісінше, немістілді елдердегі сот
пікірлері ұзақ болады және сот әдетте академиялық еңбектерден үзінділер келтіріп, сонымен бірге басқа да
Канада
Жоғарғысоты
Федералдық
соттар(сотжәне
апелляциялық
бөлімдер)
Провинциялық
апелляциялық
соттар
Салықісі
жөніндегісот
Реттеуші
агенттіктермен
трибуналдар
Жоғарғысот
отырыстары
(Королева
соты)
Провинциялық
соттар(қылмыс-
тық,отбасылық,
шағыншағымдар)
Провинциялық
реттеуші
органдар
10.5-мысал. Канаданың сот жүйесі
296
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
шешімдерге сілтеме жасайды. Континенталдық құқық судьялары әдетте заңгерлерден бөлек оқытып, қыз-
метін бөлек жоғарылатады, ал ортақ құқық жүйелерінде судьялар тәжірибелі және құрметті заңгерлер ара-
сынан іріктеледі. Сондай-ақ Германияның құқықтық жүйесінен көрініп тұрғандай, заң профессорларының
академиялық енбектерінің әсері континенталдық құқық елдерінде әлдеқайда зор.
Қытайдың құқықтық дәстүрі
Қытайдың құқықтық жүйесі мен Қытай Коммунистік партиясының рөлі туралы 9-тарауда да айтылды.
Бұл жердегі әңгіме біршама тарихи және кеңірек талқыланады. Қытайдың құқықтық дәстүрін талқыламас
бұрын, Қытайдың қазіргі заманғы тарихына қысқаша шолу жасау бұл ел туралы біршама мағлұмат береді.
Қытай тарихы – негізінен империялық әулеттер тарихы. 1912 жылы биліктен аластатылған Цинь әулеті сол
әулеттердің соңғысы болды. Сунь Ятсен және кейінірек Чан Кайши бастаған ұлттық үкіметті (Гоминьдан
немесе Kuomintang) 1949 жылы Мао Цзэдун бастаған коммунистік революция («заң жоқ» кезең) ауыстырды.
Қытайдың қолданыстағы құқықтық жүйесі мен заңдары Мәдени революциядан (1966-1976) кейін және 1976
жылы Мао қайтыс болғаннан кейін ғана дами бастады. 1980 жылдары нарықтық экономикаға көше баста
-
ғаннан кейін қазіргі заманғы құқықтық жүйе пайда болды. Әлемдік экономикалық ірі күш ретінде Қытай
эволюциясы мынадай оқиғаларды қамтиды: 1978 жылы Дэн Сяопиннің билікке келуі, 1997 жылы Қытай
мен Гонконгтың қайта қосылуы және 2001 жылы Дүниежүзілік сауда ұйымына мүшелікке кіруі.
Президент Дэн Сяопин Қытайды жоспарлы коммунистік экономикадан нарықтық экономикаға көшіру
жөнінде экономикалық және құқықтық реформалардың батыл бағдарламасын жасады. Осы реформалардың
табысты болуына және қытай тауарларын экспорттауға негізделген экономиканың дами бастағанына қара
-
мастан, бұрынғы жүйеден қалған құқық институттары, атап айтқанда, ауыл шаруашылығы ұжымдары мен
мемлекеттік кәсіпорындар (SOEs) баяғы күйінде қалып қойды. Қазіргі күні жылжымайтын мүлік туралы
заң жетілмеген күйінде қалып отыр, себебі ауылдық жерлерде фермерлерге жерді жекеменшікке келісімшарт
арқылы беретін ауылдық ұжымдар жердің басым бөлігіне ие және үйді жеке иелікке алу 70 жылға жал
-
дап тұру мүмкіндігімен шектелген. Экономиканың негізгі салаларында мемлекеттік кәсіпорындар үстемдік
етуін жалғастырып келеді.
Алғашқы құқықтық және экономикалық реформалар 1978 жылы басталды. Біріншіден, аграрлық рефор
-
ма өте тиімсіз ауылшаруашылық ұжымдарды жоюды көздеді. Ауылшаруашылық өнімдерін шығару жауап-
кершілігін жеке ауылдар мен тұлғаларға жүктеді. Екіншіден, шешім қабылдау құзыреті бар, тәуелсіз құқық
мәртебесіне ие мемлекеттік кәсіпорындар құрылды. Бұл барлық кәсіпорындарға деген мемлекеттік бақы
-
лауды бәсеңдетті. Мемлекеттік кәсіпорындар сондай-ақ үкіметтік еншілес компаниялардан тазартылып,
олардың бәсекеге деген қабілетін төмендететті. Дей тұрғанмен, жекешелендірумен ғана шешілетін кейбір
тиімсіздіктер әлі күнге дейін жалғасуда. Қытай үкіметі оны енгізуден бойын аулаққа салды.
Қытайдың құқықтық дәстүрі шамамен б.з.д. VI ғасырда пайда болды. Бұл құқықтық дәстүрдегі ең
негізгі мәселе – қоғамда заңның рөлі қандай екені туралы мәселе. Бұл сұраққа жауап беру үшін Цинь
(б.з.д. 221-206 жылдар) және Хан әулеттері (б.з.д 206 және б.з.д. 220 жылдар) тұсындағы әлеуметтік және
саяси өмірге тоқталған жөн. Қытайдың құқықтық дәстүрін құрайтын екі негізгі мектеп бар, олар – конфу
-
цийшілдік және легизм.
13
Конфуцийшілдік білім беруге, ынтымақтастыққа және қоғамдағы моральдық үл-
гілерді ұстанып өмір сүруге көп көңіл бөлді. Құқық пен құқықтық жүйе әрі кетсе соңғы шара әдісі ретінде
қолданылған. Заңды міндеттемелерге негізделген әрекет етудің орнына, заңды міндеттер моральдық мін
-
деттемелерге бағынып, қоғамдағы қарым-қатынас үйлесімін сақтауға бағытталуы қажет. Қоғам моральдық
және қоғамдық құндылықтармен (ли) реттелуі керек болатын. Қоғамға қатысты осындай көзқарас бойынша
басты жазалау шарасы – ұят немесе беделді жоғалту. Конфуцийшілдік ілім адамның қоғамдағы орны мен
рөлін құрметтеуге ерекше назар аударды.
Керісінше, конфуцийшілдікпен бірге өмір сүрген легизм ілімінде қоғамды дұрыс реттеу үшін қажет заң
мен күшті үкіметті пайдалану қажеттігі атап көрсетілген. Легизм мейлінше эгалитарлық, яғни тепе-теңдік
сипатқа ие, өйткені әлеуметтік орнына қарамастан, ол арқылы барлық адамдарға қолданылатын толық құқық
ережелерін (фа) жасауға болады деген сенім болды. Философия ретінде конфуцийшілдік 1912 жылғы Цинь
әулетінің құлдырауына дейін мемлекеттік үстем идеология болды және келісімшарттарға қатысты қарым-
қатынастың маңызын, басқаларға құрмет пен қоғамдағы құқықтың рөлін қалыптастыра отырып, қазір де
Қытайда маңызды рөл атқарып келеді. Конфуцийшілдіктің әсері ресми заңның дамуына кедергі келтірген
жоқ. Цинь әулеті кезінде қылмыстық-құқықтық кодекстер қабылданды және дамыды. Әйткенмен ең ықпал
-
ды кодекс Таң кодексі VIII–IX ғасырларда дамыды. Ең толық кодекс 1740 жылғы Цинь кодексі болды, ол
297
Салыстырмалы құқықтық жүйелер 10-тарау
жан-жақты құқық жүйесін құра білді, алайда бірінші кезекте қылмыстық құқыққа айрықша назар аударды.
Жеке қатынастар мен жеке транзакциялар саласында конфуцийшілдіктің күші басым болды. Сондықтан да
коммерциялық және азаматтық құқықтар негізінен дамымай қалды десек те болады. Бұл жағдайдың себебін
сауда кодекстерінің болмауы, экономиканың ауыл шаруашылығына көп көңіл бөлуі және ортағасырлық Еу
-
ропада коммерциялық (бизнестің әдет-ғұрып құқығы) құқықтың дамуына қарағанда, бейресми сауда құқы-
ғын дамытуға қабілеті күшті, тәуелсіз көпес табының болмауы сияқты көптеген факторлармен түсіндіруге
болады. Осының салдарынан сенімді заң мамандығын дамыту және заң мектептерін құру қажет емес деп
саналды.
Жағдай 1978 жылы Қытайдың Батыс үлгісіндегі азаматтық және коммерциялық заңдарды қабылдаған
кезінен бастап өзгере бастады. Қабылданған іскерлік және қылмыстық емес заңдар (азаматтық, келісімшарт,
коммерциялық) Еуропадағы континенталдық құқықтық жүйелерде қабылданған заңдармен тығыз байланыс
-
ты болатын. Бұл қылмыстық-құқықтық кодекстерді әзірлеуде, әрине, Қытайдың 2000 жылдық тәжірибесі ес-
керілгені де түсінікті. Келісімшарттық құқықта аса маңызды екі оқиға іске асты: Қытай 1988 жылы Біріккен
Ұлттар Ұйымының Тауарларды халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенциясын (CISG)
қабылдады және 1999 жылы бірыңғай Қытайдың келісімшарт заңы (CCL) қолданысқа енгізілді. Қытай –
тауарларды халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенцияға алғашқылардың бірі болып
қол қойған мемлекет. Ол АҚШ-пен келісіп, конвенцияны бір күнде қабылдау туралы мәлімдеген де еді.
Тауарларды халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенция – континенталдық және ортақ
құқық жүйесі өкілдері арасында келіссөз нәтижесінде қабылданған батыстық заң. Бірыңғай Қытай келісім
-
шарт құқығының қабылдануына CISG, UNIDROIT халықаралық коммерциялық келісімшарт принциптері
мен Германия құқығы, сондай-ақ ағылшын ортақ құқығы да аз-кем дәрежеде ықпал етті. Осылайша Қытай
келісімшарт құқығының Батыс құқығы дәстүрінен шыққаны кез келген заңгерге түсінікті болды. Сондай-ақ
меншік пен құқық бұзу салаларында да жаңа заңдар қабылданды. Ақыр соңында, Қытай үкіметі конти
-
ненталдық құқық дәстүрі бойынша жалпыға ортақ Азаматтық кодексті қабылдайды деп мәлімдеді. Қытай
Азаматтық кодексінің жобасы бойынша, азаматтық кодекстің мақсаты – барлық жеке құқық заңдарын ко
-
дификациялайтын «жоғары құжатты» құру; кез келген азаматтық жауапкершілік негіздерін құру; сот, құқық
нормаларының нақты жиынтығын белгілеу; сондай-ақ азаматтардың құқықтарын азаматтық сот жүйесінің
әділ жұмысын қамтамасыз ету арқылы қорғау.
Ислам құқығының дәстүрі
Көптеген мұсылман елдері шариғат заңын қабылдап алды. Мәселен, Сауд Арабиясы, Ауғанстан, Иран,
Біріккен Араб Әмірліктері (БАӘ), Оман, Судан, Малайзия, Пәкістан және Йемен. Бұл елдерде Батыс үлгісін
-
дегі коммерциялық заңдар бар, бірақ шариғат (діни) заңы – ең негізгі және жоғарғы заң. Ислам құқығының
келесідей төрт қайнар көзі бар: 1) Құран (қасиетті кітап) және хадис (Пайғамбардың сөздері); 2) сүннет
(әлеуметтік және заңдық әдет-ғұрыптар); 3) ижма (ислам ғалымдарының консенсусы); 4) аналогиялық не
-
гіздеме. Құран – негізінен мұсылмандардың өмір сүруіне және Аллаға тиісті түрде ғибадат етуіне қатысты
дербес мінез-құлық нормалары мен нұсқаулықтар жиынтығы. Сүннет Құранда қарастырылмаған мәселе
-
лердің орнын толтыруға көмектеседі, бірақ Құран сияқты, негізінен, дара сипатқа ие. Құран да, сүннет те –
Мұхаммед пайғамбардың сөздерінің жазбасы. Құран мен сүннеттің түсіндірмесі шатастыруға ұрындырады,
өйткені ғалымдардың бірігіп, түсіндірмелер беретін бірыңғай жүйесі жоқ. Сондықтан ғалымдардың түрлі
топтары әртүрлі түсіндірулер бере алады. Аналогиялық негіздемені пайдалану батыстық құқық жүйелеріне
өте ұқсас. Мысалы, аналогиялық негіздеме – континенталдық және ортақ құқық жүйелерінде кеңінен тара
-
ған құқықтық негіздеудің бір түрі.
Діни құқықтық жүйелер діни дәстүрлердің қасиетті мәтіндерінен туындайды. Діни құқықтың негізгі түрлері: исламдағы –
шариғат, иудаизмдегі – галаха, христиан дініндегі – канондар.
Ислам құқығының дәстүрі Мұхаммед пайғамбардың заманында, яғни б.з.VII ғасырының бас кезінде
пайда болды. Шариғат заңы («жол») – Құран мен хадистен туындайтын ислам құқығы жүйесінің не
-
гізі. Құран «оқу» дегенді білдіреді және исламның негізгі діни мәтіні. Мұсылмандардың сенімі бойынша,
Алла 609–632 жылдар аралығында Жәбірейіл періштесі арқылы Мұхаммедке Құранды ауызша түрде түсі
-
реді. Хадис сөзі «есеп» немесе «хабар» дегенді білдіреді. Хадис әдебиеті Мұхаммед пайғамбардың қайтыс
298
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
болғаннан кейінгі қоғамда айналыста болған әңгімелерге негізделген. Кейін ислам ғалымдары бұл хадис-
терді жинақтарда біріктірді. Хадис жинақтары исламның сүнниттер мен шииттер тармақтары үшін ерекше-
ленеді. Ислам құқығының қосымша қайнар көздеріне ислам ғалымдарының Құран мен хадистің түсіндірі-
луіне негізделген қағидалары жатады. Бұл құқықтық ережелер «ижма» (консенсус) деп аталады. Маңызы
жағынан ең соңғы қайнар көз – қияс. Ол бойынша, егер бір мәселеге қатысты ереже Құран, хадис немесе
ижмада болмаса, судья заңды қағиданы қолдану үшін «аналогиялық негіздеме» әдісін қолданады. Сот ше
-
шімдері өте жоғары деңгейде қабылданады, бірақ оны ортақ құқық жүйесіндегі stare decisis қағидасы секілді
ұстануға болмайды.
Сүнниттер ислам дінінің ең ірі тармағы және барлық мұсылмандардың 88%-ын құрайды. Сүнниттер Ал
-
бания, Бангладеш, Индонезия, Малайзия, Солтүстік Африка, соның ішінде Египет; Пәкістан, Сауд Арабиясы
және Түркия сияқты елдердің басым көпшілігін құрайды. Шииттер көбіне Иран мен Ирак мемлекеттерінде
орналасқан (сонымен қатар сүнниттер мен күрдтер де баршылық). Үшінші тармақ, ибадилер Оманда кеңі
-
рек тараған. Жоғарыда айтылған канондық мәтіндердің маңызды екеніне қарамастан, Ислам құқығы жалпы
қабылданған мағынадағы діни заң емес. Құран сияқты қасиетті заңдар басқа құқық жүйелерінде қамтылған
тақырыптарға қатысты ережелерді өте аз келтіретінін есте сақтау керек. Сондықтан коммерциялық және
іскерлік салалардағы заңдардың көпшілігі діни заңға емес, адам шығарған заңға бағынады: «Біріншісі –
ғибадат (салт-жора), таза діни мәселелермен айналысады. Екіншісі – муамалат (мәмілелер) басқа құ-
қықтық жүйелердің мазмұнын қамтитын тақырыптарға арналған».
14
Құранда құқықтық ережелер өте аз
(6237 аяттың тек 190-ы ғана құқықтық ережелерді қамтиды) және ол ережелер отбасылық және мұра құқы-
ғымен байланысты. Осылайша муамалаттағы заңдық ережелерді (фикһ) адам жасаған. Олар діни құқық-
тың бөлігі емес. Муамалат – бұл бизнес және коммерциялық мәмілелер, қаржы және қарыз беру сияқты
дүние-мүлік мәселелеріне қатысты ережелер жиынтығы. Несие бойынша пайыз алу және ақшалай салымдар
бойынша пайыз төлеу ислам құқығының жүйесінде заңсыз болғандықтан, исламның қаржылық ережелері
кеңінен зерттеліп пайдаланылады.
Аналогиялық негіздеме. Бұл әдіс мәселені тікелей шешетін құзырет, принцип немесе ереже болмаған кезде қолданылады.
Ортақ құқық жүйесінде судья ұқсас фактілері бар бұрынғы істерді (прецедент) заңдағы кемшіліктерді түзету, ережелерді
кеңейту, түзету немесе шығару үшін қарайды. Континенталдық құқықтық жүйеде, егер кодексте немесе статутта ақтаңдақ
(lacunae) бар болса, сот аналогия жүргізу арқылы оның орнын толтыру үшін басқа кодекс ережелерін қарастырады.
Көптеген мұсылман елдері қазіргі коммерциялық заңдар мен кодекстер қабылдады. Франция XIX ғасыр-
дың басында Солтүстік Африка мен Таяу Шығыстың басым бөлігін отарлап алды. Осылайша бұл аймақтар
1804 жылғы Францияның азаматтық кодексіне (Наполеон кодексі) енгізілді. Осы өңірлердегі мұсылман
елдерінің көпшілігі континенталдық құқық дәстүріне негізделген қазіргі заманғы коммерциялық кодекстер
-
ге ие. Мысалы, Египет француз азаматтық кодексіне негізделіп жасалған өзінің азаматтық және сауда ко-
дексін қабылдады. Кодекс 1948 жылы Ислам принциптері мен Египет соттарының шешімдерін қосу үшін
жаңартылды. 1999 жылы Тауарларды халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенциясына
(CISG) негізделген Египеттің жаңа сауда кодексі қабылданды.
Шариғат заңы қандай да бір мәселе бойынша нақты заң болмаған жағдайда қолданылатын негізгі прин
-
циптерді қамтиды. Ол сондай-ақ заңдық ережелерді түсіндіруде де пайдаланылады. Шариғат заңымен қатар
қазіргі заңдар да қолданылады және олар өзге қазіргі заманғы құқықтық жүйелердегідей қолданылады және
түсіндіріледі. Десек те соттар заңға түсіндірме жасаған кезде шариғат заңына сілтеме жасай алады.
Сондай-ақ шариғат заңының ұлттық құқық жүйесіне әсері мен рөлі әртүрлі болуы мүмкін. Сауд Арабия
-
сында шариғат заңы қоғамның барлық салаларында, соның ішінде бизнес саласында да қолданылады, ал
Түркия ресми түрде ислам құқығының өзінің құқықтық жүйесінен алыстатты. Ислам құқығы тақырыбын
аяқтамас бұрын, ислам заңнамасының күрделілігі мен көптеген қайнар көздерін ескере отырып, бұл шолу
-
дың өте үстіртін екенін атап өткен жөн. Ислам құқығының қайнар көздері туралы толығырақ 10.6-мысалда
келтірілген.
10.6-мысалда көрсетілген қайнар көздердің түсіндірулерінің жиынтығы Фиқһ, Фуру және Пәтуаның (заң
-
дар мен ережелер) негізін құрайды.
299
Салыстырмалы құқықтық жүйелер 10-тарау
Ислам келісімшарт құқығы
Құранда санаулы жағдайда ғана коммерциялық транзакциялар аталып өтеді. Ислам ғалымдары келісім-
шарттың жалпы теориясын жасаған жоқ. Оның орнына олар келісімшарттың жекелеген түрлеріне арналған
ережелер жасады; ережелердің ең маңыздысы сатып алу-сату келісімшартына (бай) қатысты болды және де
ол сыйлық (хиба), жалға беру (иджара) (жұмысқа алу немесе қызмет көрсетуге арналған келісімшарт) және
қарыз (ария) үлгісі ретінде қолданылды. Шариғаттың принциптері кодексті немесе келісімшартты түсінді
-
ру үшін қолданылу мүмкіндігі болса да, келісімшарт құқығындағы көптеген мәселелер қазіргі коммерция-
лық кодекстер арқылы шешіледі.
Ислам банк жүйесі және қаржы құқығы
Ислам банк жүйесі шариғат заңдарына сәйкес келеді. Әл-Уәдия орналастыру, мұраға қалдыру немесе
сақтау дегенді білдіреді. Ислам банк жүйесінде уәдия өзіне тиесілі байлықты немесе активтерді белгілі бір
адам үшін сақтауға мүмкіндік беретін сақтау құралын білдіреді. Іс жүзінде ол ислам пайда болғанға дейін де
қолданылған болатын. Ислам жинақтау схемасы бойынша, тұтынушыларға олардың үстінен пайда түсірмей
қызмет көрсетіледі. Егер банк өсім пайызын төлей алмаса және салымшы өсімді ала алмаса, онда бұл банк
салымшының ақшасын тегін пайдаланады дегенді білдіре ме? Банк клиенттерге олардың ақшасын пайдала
-
нып жасаған инвестициялар арқылы түскен банктің пайдасынан хиба немесе сыйлық ұсына алады.
Құран ақшаны несиелендіруде пайыздық өсім немесе риба алынуына тыйым салады. Риба (өсімқорлық)
еңбексіз келген табысқа қарсы тыйымға негізделеді. Осылайша тауарлардың сатылымында нарық бағасын
көтеру рибаға қатысты тыйымның бұзылуына әкеледі. Алайда нарық бағасынан жоғары баға алаяқтықтың
Ислам
(Алланың әмірі-
не мойынсұну)
Шариғат
(«жол») Құран
мен сүннет
Негізгі қайнар
көздер
Қосымша қайнар
көздер
Құран Сүннет
Ижма
Мәдиналық
Меккелік
Қати мен Занни
Сира
Хадис
Құдси
Нәбәуи
Қияс
Ижтихад
10.6-мысал. Ислам құқығының қысқаша мазмұны
300
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
немесе монополиялық практиканың өнімі болмаса, онда ол сатып алушының сатушыға деген сыйлығы ре-
тінде қарастырылады. Ортақ құқықтық жүйеге қарағанда, уәде етілген сыйлықтың міндетті заңдық күші бар.
Рибаға тыйымды бұзбау үшін несиелендіру және қаржы операциялары бойынша түрлі әдістер қолданы
-
лады. Біріншіден, банк белгілі бір жобада меншік үлесін иелену үшін оған ақша бөліп қолдау көрсетеді. Егер
ол жоба оң нәтиже берсе, банк пайда табуға үміттенеді. Екіншіден, кейбір мұсылман елдерінде кешіктірілген
төлемдер бойынша пайыз төлеуге рұқсат берілген. Жалпы алғанда, Ислам ережелері (Фикһ әл-Муамалат)
риба тыйымын бұзбайтын қаржы операцияларын жүргізуге мүмкіндік беру үшін жасалған. Мәселен, адамға
немесе компанияға мүлікті сатып алу үшін несие берудің орнына, банк жылжымайтын мүлікті тікелей сатып
алады, содан кейін мүлікті басқа тарапқа пайда үшін қайта сатады және басқа тарапқа бөліп төлеу мүмкін
-
дігін береді. Континенталдық, жалпы исламдық және социалистік құқықтық жүйелердің сипаттамаларын
қысқаша шолу үшін «Төрт құқықтық жүйені салыстыру» деген 10.2-кестені қараңыз.
10.2-кесте. Төрт құқықтық жүйені салыстыру
Ерекшеліктері Континенталдық құқық Ортақ құқық Ислам құқығы Социалистік құқық
Өзге атаулары Континенталдық; роман-
герман
Англо-америкалық ; сот
жасайтын құқық
Діни құқық;
шариғат
Социалистік
Құқықтың қайнар
көздері
Кодекстер мен статуттар Сот істері мен статуттар Діни мәтіндер және
діни прецедент
құқығы
Статуттар
Судьяның рөлі Сот ісін қарауда үстем бола-
ды; зерттеу жүргізеді және
дәлелдемелерді табады;
куәгерлерден тікелей жауап
алады
Бейтарап, әділ судья;
Адвокаттар дәлелде-
мелерді ұсынады және
куәгерлерден жауап
алады
Судьялар негізгі
рөлге ие емес
Судьялар сот ісін қа-
рауда үстем
Сот тәуелсіздігі Жоғары Жоғары Әр елде әртүрлі Төмен
Сот билігі тарма-
ғының рөлі (сот
органдары)
Сот билігін басқа билік
тармақтарымен бөлісіп
жүргізеді
Соттардың басқа билік
тармақтарынан бөлек
және олармен тең күші
бар
Тарихи тұрғыда
Соттар шариғатқа
бағынады; қазіргі
заманғы соттар
атқарушы билікке
бағынышты
Заң шығарушы билік-
тен төмен тұратын
соттар
Мемлекеттер Еуроодақтың барлық елдері
(Ұлыбритания мен Ир-
ландиядан басқа), Латын
Америкасы елдері (Гайана
және Белизден басқа), Кве-
бек, Барлық Шығыс Азия
елдері (Гонконгтан басқа),
Конго, Әзірбайжан, Кувейт,
Ирак, Ресей, Түркия, Еги-
пет, Мадагаскар, Ливан,
Швейцария, Индонезия,
Вьетнам, Таиланд
Австралия, Ұлыбритания
(Шотландияны қоспа-
ғанда), Үндістан (Гоа-
ны қоспағанда), Ниге-
рия, Ирландия, Син-
гапур, Гонконг, АҚШ
(Луизиана штатынан
басқа), Канада (Кве-
бектен басқа), Жаңа
Зеландия, Пәкістан,
Малайзия, Бангладеш
Көптеген мұсылман
елдері шариғат
заңының бөлікте-
рін қабылдады.
Сауд Арабиясы,
Ауғанстан, Иран,
БАӘ, Оман, Су-
дан, Малайзия,
Пәкістан және
Йемен оған мы-
сал бола алады
Қазіргі кезде жоқ,
бірақ Қытайда,
Ресейде және
бұрынғы кеңестік-
блоктағы кейбір
елдерде Құқықтың
қолданылуына әсер
етеді
Алқабилер сотын
қолдану
Тек қылмыстық істерде қол-
данылады
Сот талқылауы деңге-
йінде
Сүннеттік ис-
ламның Малики
мазхабында рұқ-
сат берілген (Сол-
түстік Африка
елдері)
Кейде сот жүйесі
ең төменгі дең-
гейінде қолданы-
лады
Үнді құқықтық жүйесі
Үнді құқығы – әлемдегі ең байырғы құқық дәстүрлерінің бірі. Бірақ индуизм – Батыстың құқық дәстүрле-
рінің ресми жазылған заңынан әлдеқайда кеңірек мағынаға ие; ол тиісті мінез-құлық, міндеттер, құқықтар,
заңдар, ізгілік пен дұрыс өмір сүру сияқты нәрселерді қамтитын дхарма терминімен сипатталады. Дхар
-
маның көптеген мағыналары бар және ол үнді құқығында, философияда, дін мен буддизмде қолданылады.
Дхарма ұғымы (борыш немесе мінез-құлық ережелері) Үндістанның ежелгі заңдық мәтіндерінде кездеседі.
301
Салыстырмалы құқықтық жүйелер 10-тарау
Индуизм философиясында әділдік, әлеуметтік үйлесім мен бақыт адамның дхармаға сәйкес өмір сүруін та-
лап етеді. Дхармашастра – шастра немесе састра (ережелер) деп аталатын үнділік трактаттардың көлемді
жинағы. Олар индуизм дәстүрінде үлкен маңызға ие, себебі – олар, біріншіден, үй иесінің өмірін сипаттай
-
тын діни заңның көзі, екіншіден, дін, заң және этика туралы үнді білім жинағының символы.
Қытайдың батыстық заңдарды трансплантациялау процесінен көргеніміздей, Үндістанда да XVII ғасыр
-
дағы ағылшын отаршылдығы кезеңінен бастап үнді заңы шетке ысырыла бастады. Бірақ дәл сол Қытайда-
ғы халықтың әлеуметтік және мәдени құндылықтарында конфуцийшілдік өз рөлін атқаруды жалғастырып
келе жатқандай, үнді құқығына негізделген құндылықтар қазіргі Үндістанда маңызды рөл атқарады. Ағыл
-
шындар прецеденттік құқық жүйесін орнатты, сондықтан кейде англо-америкалық құқық туралы айтатын
болсақ, онда біз англо-үнді құқығын меңзегеніміз. Үнділік трибуналдардың және әдет-ғұрып құқығының
рөлі, сондай-ақ ортақ құқық заңнамасының келуі дәстүрлі Үнді құқығының ықпалын азайтты. XIX ғасырда
статуттар, сондай-ақ қылмыстық құқық пен азаматтық іс-жүргізу процедурасы үнділік келісімшарт және
мүлік құқықтарын алмастырды. 1949 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін Үндістан Ұлыбритания заңдарының
көпшілігін сақтап қалды, бірақ оны Үнді кодексіне енгізді. Ең бастысы, Үндістанның көп бөлігі – ауылдық
жерлер және онда ескі заң дәстүрлері жақсы сақталған, көбінесе ресми заң қолданылмайды және касталар
-
дың дербестігі де әлі күнге дейін сол бағзы қалпында.
Аралас юрисдикциялар
Бұл бөлімде екі маңызды аралас құқықтық жүйелер – Шотландия мен Оңтүстік Африканың құқықтық жү-
йелері қарастырылады. Әр мемлекет континенталдық және ортақ құқық жүйелерінің ерекшеліктерін сақтай
отырып, оларды бір-бірімен кіріктіріп жібереді. Оңтүстік Африка Британ достастығының мүшесі болғанына
қарамастан, бұрынғы голландиялық отарлау салдарынан қалып қойған континенталдық құқықтың ерекше
-
ліктерін де сақтап отыр. Шотландтардың құқығы өз бастауын Рим құқығынан және Corpus Juris Civilis-тен
өрбіген континенталдық құқықтан алады және ерте орта ғасырлардағы (900-1300 жылдар) ортақ құқықты,
әдет-ғұрып құқығы және жергілікті заңдарды қамтиды. Шотландия 1707 жылы Біріккен Корольдіктің құра
-
мына кірді және сол кезден бері ортақ құқыққа бой ұрып келеді.
Шотландия
Шотландия Англия, Уэльс және Солтүстік Ирландияның Біріккен Корольдігінің құрамына кіреді. Десек
те Шотландия өзіндік құқықтық жүйесін, өз Парламентін, адвокаттық жүйесін және сот жүйесін сақтап
қалды. Соған қарамастан, шотландтық істер бойынша Жоғары ағылшын соттарына шағымдануға болады.
XV ғасырда Шотландияда құқық мектептерін құруда және Канон заңын зерттеуде Рим құқығы ертеректегі
шотланд құқығына әсер етті. 10.7-мысалда көрсетілген Regiam Majestatem (XIV ғасырдың басы) – бұл шот
-
ланд құқығы бойынша сақталып қалған байырғы еңбек. Ол 1) азаматтық іс-әрекеттер мен юрисдикциялар;
2) қаулылар мен жаза тағайындау; 3) келісімшарттар; 4) қылмыстарға қатысты төрт кітаптан тұратын ерте
шотланд құқығының толық жинағы. Алайда Рим құқығының Шотландия құқығына әсері көбінесе асыра ай
-
тылады. Себебі XVIII ғасырда Англия мен Шотландияның біріккен сәтінен бастап, Англияның ортақ құқығы
шотланд құқығына үлкен әсер етті.
Рим құқығының сарқыншақтары ретсіз заң жүйесін тудырған болатын. Бұл мәселе 1681 жылы жарыққа
шыққан Джеймс Далримплдің (James Dalrymple, Viscount of Stair) «Шотландия құқығының институтта
-
ры» (The Institutions of the Law of Scotland) деп аталатын трактаттарынан кейін айқын бола бастады. Бұл
еңбек шотланд заңының әртүрлі қайнар көздерін (әдет-ғұрып, феодалдық, римдік немесе канондық құқық)
құқықтың түсінікті жүйесіне айналдырды.
15
Алайда XIX ғасырдан бастап шамадан тыс жүктелген шотланд-
тық сот жүйесі, әрбір істі жеке-дара қарастырудан ығысып, римдік құқық немесе институционалдық автор-
лардың еңбектеріне қарағанда прецеденттік құқыққа көбірек назар аудара отырып, ортақ құқықтың преце-
дент жүйесіне ауысады. Қазіргі уақытта ағылшын және шотланд заң реформаларын Құқық комиссиялары
үйлестіреді. 1965 жылғы Құқық комиссиясы туралы заң екі комиссия құрды: ағылшын құқық комиссиясы
және шотланд құқық комиссиясы. Ағылшын және шотланд құқығы арасындағы айырмашылықтардың бо
-
луына байланысты екі комиссия заң жобаларын әзірлеу және қолданыстағы заңдарды қайта қарау кезінде
бір-бірімен кеңесіп отырады.
302
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Оңтүстік Африка
Оңтүстік Африка 50 миллионға жуық халқы және қалыптасушы экономикасы бар жаңадан индустрия-
ланған елдердің бірі. Бұл мемлекет британ және голланд отарлауына ұшыраған. Сондықтан оның негізгі тіл-
дері – африкаанс тілі (голланд тілінің туындысы) және ағылшын тілі; алайда ресми тілдер саны 11-ге жетеді.
Конституция – елдегі ең жоғарғы заң.
ОАР құқығының негізгі қайнар көздері – голланд-римдік сауда құқығы, сондай-ақ ағылшынның ортақ
құқығы. Голландтар голланд-римдік құқықты алып келді, бірақ бұл француз Наполеон кодексінің күшіне ен
-
геніне дейін болды, сондықтан голландтар салыстырмалы түрде дамымаған континенталдық құқықты алып
келді. Ал XIX ғасырда британдар Оңтүстік Африканы отарға айналдырған кезде, бұл жерде шотланд құқы
-
ғына ұқсас гибрид құқықтық жүйе пайда болған еді.
ОАР-дың келісімшарт құқығы, негізінен, ескі Нидерланд құқығына негізделген және ағылшын ортақ
құқығының әсеріне көптеп ұшыраған.
16
Бұл орындалуға тиіс келісімшарт жасасу талаптарын анықтауда
түсініспеушілікке әкелді. Ортақ құқық жүйесінде келісімшарт жасасқанда екі жақтың ризалығы (құнды
-
лық алмасу) талап етіледі, ал континенталдық құқық бойынша, ондай талап қажет емес. Континенталдық
құқыққа сәйкес барлық «маңызды» келісімдер де ризалықсыз орындала беруге тиіс. Мұның орнына, кон
-
тиненталдық құқықта causa талап етіледі, бұл келісімшарттың белгілі бір мақсаты немесе негізі бар еке-
нін білдіреді. Causa келісімнің маңызын арттырады және осылайша оның орындалуын қамтамасыз етеді.
1874 жылы бас судья лорд Генри де Вильерс жаңашыл шешім ұсынды. Бұл шешім бойынша causa-ның
мағынасы «келісімшарттың мақсаты – құндылықтармен алмасу» дегенді білдіреді.
17
1919 жылы Конради-
дің Руссоға
18
қарсы ісінде сот ортақ құқықтың екіжақты ризалық доктринасы ОАР құқығының бөлігі емес
деп шешкен кезде мұндай түсініспеушілік жойылды. Келісімшарт тараптар тиісті causa (жеткілікті негіздер)
бергенге дейін орындалуға тиіс. Өкініштісі, causa сөзінің мағынасы әлі күнге дейін дәл анықталмаған, бірақ
икемді доктрина болып қала береді.
10.7-сурет. Regiam Majestatem
303
Салыстырмалы құқықтық жүйелер 10-тарау
Трансұлттық құқық
Көптеген халықаралық бизнес-даулар арбитраж арқылы шешіледі. Дүниежүзі бойынша беделді арби-
траж ассоциациялары құрылған: олардың ішінде Каир, Қытай (Халықаралық экономикалық сауда және ком-
мерция орталығы), Лондон (Халықаралық сауда соты), Мәскеу, Париж (Халықаралық сауда палатасы),
Стокгольм және АҚШ (Америкалық арбитраж ассоциациясы) бар. Арбитраж трибуналдарының міндетті
ұлттық заңдарды ұстануға тиіс соттардан айырмашылығы – олар іскерлік әдет-ғұрыптарды пайдалану, ком
-
мерциялық практиканы, сондай-ақ халықаралық типтік заңдарды (UNIDROIT халықаралық коммерциялық
келісімшарт принциптері, Еуропалық келісімшарт құқығының принциптері және Еуропалық ортақ анықта
-
малық жүйесі) қолданады. Арбитрлер өздерінің рөлдерін заңның қолданысы ретінде емес, «әділ және тең»
шешімдер шығару деп біледі. Осылайша олар трансұлттық құқық немесе жаңа lex mercatoria деп аталатын
көптеген құқықтың қайнар көздерін пайдаланады.
Тәуелсіз жаңа lex mercatoria немесе трансұлттық коммерциялық құқық дегеніміз – ұлттық құқық пен
халықаралық жария құқықтың (халықаралық шарттар, еркін сауда келісімдері, ДСҰ ережелері) дәстүрлі ди
-
хотомиясынан тыс құқықтық жүйе. Lex mercatoria құрамына мыналар кіреді: (1) ұлттық құқық жүйелерінің
ортақ негізін салыстырмалы талдаудан келіп туындаған құқықтың жалпы принциптері; (2) әдеттегі келі
-
сімшарт нысандарында, үлгі ережелерде және сауда нұсқаулықтарында (салалық стандарттар) көрсетілген-
дей, халықаралық бизнес-қауымдастықтың іскерлік қатынас жүргізу әдет-ғұрыптары; (3) халықаралық ком-
мерциялық арбитраж алқаларының шешімдері. Бұл ережелердің көбісін сауда қауымдастықтарының және
үкіметтік емес ұйымдардың принциптерінен, ережелері мен стандарттарынан, мінез-құлық кодексі немесе
озық тәжірибелерінен көруге болады.
19
Бұл ережелердің орындалуы көбінесе әлеуметтік санкцияларға (бе-
делінен айыру, іскерлік қоғамдастықтан шығару, т.б.) негізделген.
Заң шығаруды жекешелендіру құқықтың жалпы принциптерін заңнамалық емес кодификациялауда,
сондай-ақ мемлекеттік емес субъектілер тарапынан жарияланған коммерциялық және сауда әдет-ғұрыпта
-
рының жеке кодификацияларында көрініс табады. Мұның біріншісінің ең маңызды мысалы – UNIDROIT
Халықаралық коммерциялық келісімшарт принциптері (PICC). Екіншісінің мысалы ретінде Халық-
аралық сауда палатасының INCOTERMS (сауда терминдері) және Құжаттамалық аккредитивтерге ар-
налған бірыңғай рәсімдер мен ережелер (UCP) атты екі құжатын келтіруге болады. Халықаралық сауда
палатасы оларды ұдайы қайта қарастырып отырады. INCOTERMS-ті шолу үшін «Құжаттамалық транзак
-
циялар» мәселесіне арналған 14-тарауды қараңыз және UCP-ге қатысты талқылауды шолу үшін «Халық-
аралық сауданы қаржыландыру» мәселесіне арналған 15-тарауға зер салыңыз. Бұл құралдар қандай да бір
нақты мемлекеттің құқық жүйесіне қосылмай, халықаралық сауда үшін бірыңғай ережелерді жинақтауға
тырысатындықтан, олар трансұлттық коммерциялық құқықтың бір бөлігін құрайды.
Lex mercatoria және арбитраж
Жоғарыда айтылғандай, халықаралық келісімшарттардағы трансұлттық ережелердің қолданысының ар-
туы халықаралық коммерциялық арбитраждың халықаралық іскерлік қатынастардағы дау шешудің ең ма-
ңызды құралына айналғанын білдіреді. Халықаралық келісімшарт бойынша келіссөз жүргізетін тараптар
қай тарапқа болса да қолайсыз бейтарап ережелерге келісім беру қажеттігін жиі сезінеді. Халықаралық сау
-
дада жиі пайдаланылатын дәстүрлі ымыралық шешім – ағылшын немесе швейцариялық құқықтағы сияқты
беделді коммерциялық құқықты таңдап, келісімшартты үшінші елдің заңнамасына бағындыру. Бұл шешім
екі тараптың бірінің елінің заңын таңдау шешіміне қарағанда әділетті, өйткені олардың бірде-біреуіне өз
заңнамасына жүгіну артықшылығын бермейді.
Тараптардың басқа мемлекеттің құқығынан хабардар болуы сирек кездесетіндіктен (олар әдетте келісім
-
шарттың мұндай заңға толық сәйкес екенін тексеруге уақыт жұмсамайды), кәсіпкерлер мен олардың заңгер
кеңесшілері трансұлттық ережелерге көбірек қызығушылық танытады. Бұл ережелер оларға халықаралық
келісімшарт үшін балама бейтарап құқықтық базаны құруға мүмкіндік береді. Lex mercatoria теориясы ұлт
-
тық заңмен реттелетін халықаралық келісімшартқа деген сұранысқа балама жауап ретінде пайда болды. Осы
теорияға сәйкес, халықаралық келісімшарт халықаралық саудада қабылданған принциптер мен ережелердің
«ұлттық емес» жүйесі арқылы реттелуі мүмкін. Бұл ережелерді салалық келісімшарт тәжірибесінде, халық-
аралық коммерциялық келісімшартта және халықаралық бизнес-құқықтың жалпы қағидаттарында жиі қол-
данылатын нормалардан табуға болады. Арбитраж тәжірибесінде арбитрлер ұлттық құқықтың орнына lex
mercatoria-ның ортақ принциптерін қолдану құқығына ие болды.
304
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Халықаралық сауда палатасының Халықаралық арбитраж ережелерінің 21(1)-бабы бойынша:
Қолданылатын құқық нормалары: Тараптар арбитраж сотының даудың мән-жайларына қолданылатын құқық
ережелерін таңдауға құқылы. Мұндай келісім болмаған жағдайда арбитраж соты орынды деп белгілеген құ-
қық ережелерін қолданады.
Арбитраж шешімдері бойынша дауланып жатқан келісімшартта ұлттық құқықты іс бойынша қолданылатын
құқық (құқық таңдау ескертпесі) ретінде таңдалса да, lex mercatoria, егер ол таңдалған құқықпен қайшылыққа
келсе де, қатар қолданылуы мүмкін екені мойындалады. Ресей Федерациясының сауда-өнеркәсіп палатасын
-
дағы Халықаралық арбитраж сотында орыс және неміс компаниясы арасындағы келісімге қатысты іс шешілді.
Арбитраж сотының пайымдауынша, келісімшартта неміс және ресейлік құқықты таңдау туралы тармақтардың
болуына қарамастан, ықтимал даулар lex mercatoria-ға сәйкес шешілуге тиіс. 2004 жылғы 22 желтоқсанда
Украинаның сауда өнеркәсіп палатасының Халықаралық коммерциялық арбитраж трибуналы сауда-саттық ту
-
ралы келісімге қатысты арбитраж ісі бойынша шешім қабылдаған кезде CISG, lex mercatoria және UNIDROIT
принциптерін қолданды. Көптеген «қатаң құқық» (CISG) пен «жұмсақ құқықтың» (lex mercatoria, UNIDROIT
принциптері) қайнар көздерін бірдей қолдану халықаралық арбитражда мейлінше кең таралған.
Жұмсақ және қатаң құқық. «Жұмсақ құқық» (soft law) дегеніміз – бір жағынан міндетті емес, екінші жағынан заңдық
маңызы бар ережелер. Халықаралық құқық аясында жұмсақ құқыққа нұсқаулықтар, саяси декларациялар немесе мінез-
құлық кодекстері кіреді. Алайда оларды тікелей орындау міндетті емес. «Қатаң құқық» (hard law) дегеніміз – міндетті заң-
дар. Халықаралық бизнес құқығы аясында қатаң құқық ұлттық заңнаманы, сондай-ақ шарттарды және басқа да халықара-
лық келісімдерді қамтиды.
Арбитраж алқаларының қатаң және жұмсақ құқықты қолданудағы икемділігіне қарамастан, олар тарап-
тар таңдаған елдің заңына бағынады. Алайда кейде тараптар келісімшарт бойынша қолданылатын құқықты
таңдау ережесін енгізбейді, сәйкесінше, арбитрлер қатаң құқықты (ұлттық құқық) немесе жұмсақ құқықты
қолдану туралы шешім қабылдайды. Осы мәселеге қатысты арбитражда қолданылатын жалпы тәсілдер:
1. Егер тараптар ұлттық құқықты айқын түрде таңдап алса, арбитраж алқалары немесе трибуналдар lex
mercatoria-ны қолданбайды.
2. Дей тұрғанмен, ұлттық заңдардағы ақтаңдақтарды UNIDROIT қағидаттары мен сауда-саттық тәжірибе
-
леріне сілтеме жасау арқылы толықтыруға болады, бірақ мұндай әрекет қолданылуға жататын ұлттық
заңнамамен рұқсат етілген дәрежеде ғана жасалуға тиіс.
3. Егер тараптар ұлттық құқықты трансұлттық ережелермен бірге қолданылатын құқық ретінде таңдап алса,
трансұлттық ережелер мен қолданыстағы заңдар арасындағы ықтимал қақтығыстарға байланысты ше
-
шімдерді қабылдаған кезде арбитрлердің (судьяларға қарағанда) артықшылықтары бар.
4. Кейбір жағдайларда тараптар қолданылатын құқықты таңдамаған кезде арбитрлер ұлттық құқықтың ор
-
нына lex mercatoria-ны қолдануы мүмкін.
Соңғы жағдайда (құқық таңдау ескертпесі болмаса) арбитраж алқасы көбінесе қай елдің құқығы іс бо
-
йынша ең жақын екенін анықтап, сол құқықты қолданады. Дегенмен белгілі Norsolor ісінде
20
арбитрлер
француз сатып алушы мен түрік агенті арасындағы келісімшартты тоқтату туралы дауда lex mercatoria-ны
қолданды. Агент сатып алушы мүддесі үшін қалыптастырған абырой-беделдің шығынын толтыруды талап
етті. Алайда мұндай шығындарды өтеу құқығы француз құқығы бойынша мойындалса да, түрік құқығы
бойынша мойындалмады. Арбитрлер құқықтық коллизияның ережелерін қолданып, екі ұлттық құқықтың
біреуін таңдау дұрыс шешім емес деп пайымдап, төмендегідей шешім қабылдады:
Ұлттық құқықтың қолданылуы айтарлықтай дәлелді болғанымен оны таңдау қиындықтарына тап болып,
Трибунал келісімнің халықаралық сипатын ескере келе, нақты құқыққа, мейлі ол түрік немесе француз құқы-
ғы болсын – кез келген сенімді сілтемені ескермей халықаралық lex mercatoria қолдануды ұйғарды.
Lex mercatoria-ның қолданылу аясында адалдық принципін қолданып, трибунал агентке келтірілген
шығынды өтеткізді. Кей жағдайларда егер бірде-бір тарап екінші тараптың құқығын қолданғысы келмесе
немесе тараптар дауды мемлекеттік емес ережелер, мәселен халықаралық құқыққа немесе «табиғи әділдік
заңдарына» сәйкес шешуді қаласа, арбитрлер lex mercatoria-ны немесе құқықтың жалпы қағидаттарын қол
-
данады.
305
Салыстырмалы құқықтық жүйелер 10-тарау
Тағы бір қызықты мысал – Arthur Andersen ісі.
21
Бұл іс бойынша келісімшарттағы арбитраж ескертпесі
қолданылатын құқыққа қатысты келесі мәселені айқындады:
Арбитр туындайтын дауды осы келiсiмнiң ережелерiне және Andersen S.C. компаниясының жарғысына және
қаулыларына сәйкес шешiм қабылдайды. Осы келiсiмнiң ережелерiн түсiндiру кезiнде арбитр қандай да бол-
сын юрисдикцияның материалдық құқығын қолдануға мiндеттi емес, бірақ осы келісімнің преамбуласында
айқындалған принциптері, сонымен қатар Andersen S.C. компаниясының жарғысы мен қаулыларын басшы-
лыққа алып, әділдіктің жалпы принциптерін ескеруі қажет.
Іс бойынша тағайындалған арбитр құқықтың жалпы принциптерін және көптеген елдердің құқық жүйе-
лерінде кеңінен қолданылатын әділдіктің жалпы принциптерін қолдануға шешім қабылдады. Ол UNIDROIT
принциптері «халықаралық арбитражда халықаралық коммерциялық құқықтың сенімді қайнар көзі» деп
қорытындылады.
Тарау түйіні
1. Ұлттық құқық – қоғамдағы құқықтың рөлін айқындайтын, сондай-ақ заңның ауқымы мен қолданылу ая-
сын белгілейтін нақты құқықтық дәстүрдің жемісі. Құқықтық дәстүр тек материалдық құқықты ғана емес,
сондай-ақ құқық жүйесіндегі құқық талаптарын қарастыру жолдарын, адвокаттардың рөлін, судьялардың
рөлін, сот алқасының рөлін, келтірілген зиянның мөлшері мен оған берілетін өтемақыны да айқындайды.
Бұл мәселелер халықаралық транзакцияларда, әсіресе келісімшарт жасасқан тараптар әртүрлі құқықтық
жүйелерден болған кезде үлкен маңызға ие. Бизнесмендер келісімшартқа қолданылатын құқықты таңдау,
сот елін таңдау және арбитраж ескертпелерін енгізу арқылы шетелдік заңдарды қолданудың тәуекелдерін
азайтуға тырысады.
2. Салыстырмалы құқықтың әдіснамасы әлем құқығын құқықтық дәстүрлерге, құқықтық топтарға және
ұлттық құқық жүйелеріне бөледі. Құқықтық дәстүр – бұл бірегей тарихқа ие және көбінесе мәдени
нормалардың өнімі саналатын құқық институттары. Ұлттық заңдардың көпшілігі осындай құқықтық дәс
-
түрлер қатарына жатқызылады. Осы тарауда қамтылған құқықтық дәстүрлер – континенталдық құқық,
ортақ құқық, ислам, үнді, қытай құқығы және аралас юрисдикциялар (Шотландия және Оңтүстік Африка
Республикасы). Біріккен Корольдіктің заңдары (Шотландиядан басқа), Америка Құрама Штаттары және
Австралия ортақ құқықтық дәстүрге кіреді. Франция, Германия және Түркияның заңдары континентал
-
дық құқықтық дәстүрге негізделген. Құқық топтары – бір құқықтық дәстүр шеңберіндегі әртүрлі елдер-
дің бірлестігі. Континенталдық құқықтық дәстүр франко-роман немесе Наполеон және герман құқығы
топтарына бөлінеді. Франция және Германияның азаматтық кодекстері басқа елдердің азаматтық құқы
-
ғына қатты әсер етті. Ұлттық құқық жүйелеріне бір құқықтық дәстүр немесе құқық тобының бір бөлігі
болып саналатын елдердің құқық жүйелері кіреді. Екі елдің бір құқық дәстүріне немесе бір құқық тобына
тиесілі екені бұл елдер арасында елеулі айырмашылықтар жоқ дегенді білдірмейді. Біріккен Корольдік
пен АҚШ – ортақ құқықтық жүйедегі мемлекеттер, бірақ екеуі 230 жылдан астам уақыт бойы екі тәуелсіз
ұлттық жүйе. Екі құқық жүйесі көп жағдайда ұқсас екеніне қарамастан, қос құқық әртүрлі жолдармен да
-
мыды. Франция мен Германия континенталдық-құқықтық дәстүрдің бір бөлігі, бірақ олардың азаматтық
кодекстерінде көптеген айырмашылықтар бар. Сонымен қатар француз және испан құқығы франко құқық
тобының бөлігі болса да, екі құқық жүйесінде елеулі өзгешеліктер кездеседі.
3. Салыстырмалы құқық – құқықтық жүйелердің арасындағы айырмашылықтарды зерттейді. Сондай-ақ ол
бір немесе бірнеше құқықтық жүйені қабылдау және құқықтық трансплантациялау үрдістері арқылы бас
-
қа құқықтық жүйелерге тигізген ықпалын талдайды. Осындай трансшекаралық ықпал мен қабылдап алу
мысалдары ретінде Қытай мен Вьетнамды алуға болады. Қазіргі Қытайдың келісімшарт құқығы халық-
аралық сатып алу-сату құқығы (CISG), халықаралық «жұмсақ құқық» (UNIDROIT принциптері), Герма-
ния құқығы, кеңестік-социалистік құқық, сондай-ақ ортақ құқықтың әсерлерінен дамыды. Вьетнам құқы-
ғы – қытай, француздық-отаршылдық, социалистік және батыстық құқықтардың өнімі.
4. Әлемдегі екі негізгі құқықтық дәстүр – континенталдық құқық пен ортақ құқық. Континенталдық құ
-
қық құрлықтық Еуропада Рим құқығы, нақтылап айтқанда, Corpus Juris Civilis-те (Юстиниан кодексі)
баяндалған құқық нормаларына негізделген. Ортақ құқық кейінгі орта ғасырларда Англияның дәстүрлі
құқығы ретінде дамыды. Екі жүйе арасындағы негізгі айырмашылық олардың құқықтарының қайнар
көздерінде жатыр. Континенталдық құқықтың қайнар көздері – кодекс немесе заң, ал ортақ құқықта
306
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
прецеденттік құқықтан (stare decisis) туындайтын прецеденттік шешімдер негізгі рөл атқарады. Сонымен
қатар құқық дәстүрлерін судьяның, сот алқасы мен адвокаттардың рөлі; пайдаланылатын құқықтық не
-
гіздеудің түрлері; сондай-ақ сот шешімдерін қабылдаудағы құқықтанудың рөлі бойынша ерекшеленеді.
5. Ислам құқығы шариғат заңына негізделген. Шариғат заңы өмірдің барлық қырларына әсер етеді, бірақ
ол негізінен діндар адамдардың өмір сүру принциптеріне, моральға, діни тәжірибеге және мінез-құлыққа
бағытталған. Шариғаттың халықаралық құқыққа ықпалы туралы бір мысал – исламдық қаржыландыру
немесе банк құқығы рөлінің артуы. Бұл құқық бойынша пайыз өндіріп алу (риба) ислам заңнамасының
бұзылуына жатқызылады. Көптеген мұсылман елдерінде бизнесті басқаруға арналған батыстық үлгідегі
азаматтық және коммерциялық кодекстер бар.
6. Еркін сауда аймақтарының пайда болуы және халықаралық сауданың дамуы ұлттық құқық жүйелерінен
жоғары тұратын lex mercatoria мен трансұлттық құқықтың дамуына әкелді. Трансұлттық құқық – «қатаң
құқық» (міндетті) пен «жұмсақ құқықтың» (міндетті емес іскерлік әдет-ғұрыптар мен жалпы принцип
-
тер) қосындысы. Тауарларды халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенция (CISG)
қатаң трансұлттық құқықтың үлгісі, себебі 80-нен астам ел оны қабылдап алған болатын. Іскерлік тәжі
-
рибе немесе сауда жүргізу түріндегі жұмсақ құқыққа сауда терминдері (INCOTERMS) саласында Париж-
дегі Халықаралық сауда палатасының шығарған нұсқаулықтары және аккредитивтерге қатысты ережелер
(UCP) жатады. Арбитраждың халықаралық бизнес саласындағы дауды шешудің қолайлы құралы ретінде
қолданылуы – трансұлттық құқықтың дамуындағы негізгі күш.
Негізгі терминдер
Аналогиялық негіздеме – Analogical Reasoning
Англо-америкалық құқық – Anglo-American Law
Арбитраж ескертпесі – Arbitration Clause
Жетілдірілген ережелер (салыстырмалы
құқық) – Better Rules (comparative law)
Британ ұлттар достастығы – British
Commonwealth of Nations
Германия азаматтық кодексі – Bürgerliches
Gesetzbuch (BGB)
Канаданың құқықтық жүйесі – Canadian Legal
System
Қытай келісімшарт құқығы – Chinese Contract Law
(CCL)
Құқық таңдау ескертпесі – Choice of Law Clause
Континенталдық құқықтық дәстүр – Civil Law
Tradition
Ортақ негіз (салыстырмалы құқық) – Common
Core (comparative law)
Ортақ құқық дәстүрі – Common Law Tradition
Құқықтық коллизия – Conict of Laws
Тауарларды халықаралық сатып алу-сату
келісімшарттары туралы конвенция – Convention
on Contracts for the International Sale of Goods (CISG)
Конфуцийшілдік – Confucianism
Corpus Juris Civilis (Юстиниан кодексі) – Corpus
Juris Civilis (Justinian Code)
«Әділет құқығы» жүйесінің соты – Courts of
Chancery
Әдет-ғұрып құқығы – Customary Law
Дэн Сяопин – Deng Xiaoping
Дхарма – Dharma
Dicta – Dicta
Қытай азаматтық кодексінің жобасы – Draft
Chinese Civil Code
Эри доктринасы – Erie Doctrine
Сот елін таңдау ескертпесі – Forum Selection Clause
Франко құқықтық тобы – Franco Legal Family
Француз азаматтық кодексі – French Civil Code
Герман құқықтық тобы – Germanic Legal Family
Гуаньси – Guanxi
Үнді кодексі – Hindu Code
Үнді құқығы дәстүрі – Hindu Legal Tradition
Ижма – Ijma
INCOTERMS – INCOTERMS
Шотландия құқығының институттары –
Institutions of the Law of Scotland
Халықаралық сауда палатасы – International
Chamber of Commerce
Ислам банк жүйесі – Islamic Banking
Ислам құқығы дәстүрі – Islamic Legal Tradition
Құқық комиссиялары (ағылшын және
шотланд) – Law Commissions (English and Scottish)
Прецеденттік құқық – Law of Precedent
Цинь кодексі – Qing Code
Құқықтық топ – Legal Family
Құқықтық жүйе – Legal System
Құқықтық трансплантация – Legal Transplantation
Lex Mercatoria – Lex Mercatoria
Ұлы хартия – Magna Carta
Аралас юрисдикция – Mixed Jurisdiction
Наполеон кодексі (Code Napoleon) – Napoleonic
Code (Code Napoleon)
Құран – Quran
Адалдық принципі – Principle of Good Faith
Заң шығаруды жекешелендіру – Privatization of
Lawmaking
Ratio Decidendi – Ratio Decidendi
307
Салыстырмалы құқықтық жүйелер 10-тарау
Regiam Majestatem – Regiam Majestatem
Риба – Riba
Роман құқығы – Roman Law
Шариғат заңы – Shari‘a Law
Шастра – Shastra
Stare Decisis – Stare Decisis
Мемлекеттік кәсіпорындар – Stated-Owned
Enterprises (SOEs)
Вестминистер статуты – Statute of Westminster
Сүннет – Sunna
Талмұдтық құқық дәстүрі – Talmudic Legal
Tradition
Таң кодексі – Tang Code
Заң трансформациясы – Transformation of Law
Трансұлттық құқық – Transnational Law
UNIDROIT Халықаралық коммерциялық
келісімшарт принциптері – UNIDROIT Principles
of International Commercial Contracts (PICC)
Құжаттамалық аккредитивтерге арналған
бірыңғай әдеттер мен ережелер – Uniform Customs
and Practices for Documentary Credits (UCP)
Пысықтау сұрақтары
1. Әлемдегі негізгі құқықтық дәстүрлер және олар-
дың ерекшеліктері қандай?
2. Елдің мәдени құндылықтары мен тәжірибесі
оның құқықтық дәстүріне қалай әсер етеді? Ел
-
дің мәдениеті қоғамдағы құқықтың рөліне қалай
ықпал етеді? Мәдениет жеке тараптардың соттар
мен құқықтық жүйені пайдалануына қалай әсер
етеді? Ең бастысы, мәдени құндылықтар және
құқықтың рөліне деген көзқарас (әсіресе, келі
-
сімшарттың рөлі) басқа елде ықтимал іскерлік
серіктестікті тарту жолдарын қалай анықтайды?
3. Қазіргі Қытайда конфуцийшілдік қандай рөл ат
-
қарады? Оның ықпалы келіссөзге және келісім-
шарттарды жасауға қалай әсер етеді?
4. Ортақ құқықтық жүйе континенталдық құқық
-
тық жүйеден несімен ерекшеленеді? Заңдар ор-
тақ құқықтық және азаматтық-құқықтық елдерде
кеңінен таралды, бірақ ортақ құқықтық жүйе
-
сінің «сот тәжірибесіне негізделген құқық» деп
аталуының себебі неде? Заңдардың ортақ құқық
жүйесіндегі және континенталдық құқық жүйе
-
сіндегі рөлінің нендей айырмашылықтары бар?
5. Сол жақтағы элементтерді оң жақта көрсетілген
тиісті элементтермен байланыстырыңыз (жауабы
келесі бетте):
і Құқықтық дәстүр а) Әлеуметтік және құқықтық әдет-
ғұрыптар мен тәжірибелер
іі Құқықтық топ ә) Нақты орындау және сот тыйымы
секілді қорғау шаралары
ііі Құқықтық жүйе б) Қытай қылмыстық кодексі
iv Corpus Juris Civilis в) Рим құқығының кодификациясы
v Ұйғарымдар г) Канада құқығы
vi Сүннет ғ) Француз азаматтық кодексі
vii Беделді сақтау д) Роман-герман құқығы
viii Әділет соттары е) Континенталдық құқық
ix Цинь кодексі ж) Ескі ағылшын құқығы
x Наполеон кодексі з) Азиялық мәдени құндылық
Интернет-жаттығулар
1. Рим құқығын жақсы түсіну үшін келесі дерек-
көздерді қараңыз: https://www.law.berkeley.
edu/library/robbins/RomanLegalTradition.html
((Roman Legal Tradition and the Compilation of
Justinian – Рим құқығы дәстүрі мен Юстиниан
жинағы); http://romanlegaltradition.org (Roman
Legal Tradition – Рим құқығы дәстүрі). Қосымша
ретінде қараңыз: Franz Wieacker, «The Importance
of Roman Law to Western Civilization and Western
Legal Thought», 4 Boston College International
and Comparative Law Review 257 (1981) (http://
lawdigitalcommons.bc.edu/cgi/viewcontent.
cgi?article=1585&context=iclr).
2. Құқықтық жүйенің қандай түріне жататыны кү
-
мән тудыратын елдер тізімін жасаңыз да, оны
келесі сайттан қараңыз: CIA World Factbook
«Listing of Legal Systems» https://www.cia.gov/
library/publications/the-world-factbook/elds/2100.
html
308
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Орталық барлау агенттігінің карталары: бет өлшеміндегі негізгі карталар – жалпыға ортақ ақпарат.
Сондықтан оларды Орталық барлау агенттігінің (СІА) рұқсатынсыз көшіріп алуға болады: https://www.cia.
gov/library/publications/resources/cia- maps-publications.
Әлемдік құқықтық жүйелер: http://www.juriglobe.ca/eng/index.php (University of Ottawa).
[5-тестің жауаптары: i (е); ii (д); iii (г); iv (в); v (ж); vi (a); vii (з); viii (ә); ix (б); x (ғ)]
Сілтемелер
1.
Қараңыз: Larry A. DiMatteo, «Principle of Fair and Equitable Decision-Making in International Contract Arbitration
and Its Anity to International Soft Law». 1 Chinese Journal of Comparative Law 1 (2013).
2.
АҚШ Британ достастығының 53 мүшесі қатарына кірмейді. Бұл мемлекеттердің барлығы Британ империясының
құрамында отар болған. АҚШ – революция арқылы тәуелсіздік алған жалғыз бұрынғы отар ел.
3.
Қараңыз, мыс., H. Patrick Glenn, Legal Traditions of the World 125-169 (2nd ed. 2004).
4.
Mathias Siems, Comparative Law 191-220 (2014) (Chapter 10: «Legal Transplants»).
5.
John Gillespie, Transplanting Commercial Law Reform (Ashgate 2006).
6.
Alan Watson, Legal Transplants: An Approach to Comparative Law 20 (1974).
7.
Қараңыз: Patricia Pattison and Daniel Herron, «The Mountains are High and the Emperor is Far Away: Sanctity of
Contract in China». 40 American Business Law Journal 459 (2003).
8.
H. Patrick Glenn, Legal Traditions of the World 131 (2nd ed. 2004).
9.
Сол жерде, 134-135.
10.
163 U.S. 537 (1896).
11.
347 U.S. 483 (1954).
12.
Қараңыз: Richard Yates, Legal Fundamentals for Canadian Business (3rd ed. 2013); John A. Willes and John H.
Willes, Contemporary Canadian Business Law (11th ed. 2015).
13.
Daniel Chow, The Legal System of the People’s Republic of China (2nd ed. 2009).
14.
Gamal Moursi Badr, «Islamic Law: Its Relation to Other Legal Systems». 26 American Journal of Comparative Law
187 (1978).
15.
Robin White and Ian Willock, The Scottish Legal System (2nd ed. 1999).
16.
Қараңыз: The Law of Contract in South Africa (2nd ed., eds. D. Hutchinson and C. J. Pretorius 2012).
17.
Alexander v. Perry (1874) 4 Buch 59.
18.
1919 AD 279.
19.
Gralf-Peter Calliess, «Lex Mercatoria». 52 ZenTra Working Papers in Transnational Studies (April 2015).
20.
ICC arbitral award 3131/1979, Pabalk Tikaret Limited Sirketi c. Norsolor S.A, in JARViN, DERAiNs, ICC Awards
1974-1985, p. 122.
21.
Andersen Consulting v. Arthur Andersen Business, ICC International Court of Arbitration, Case No. 9797, available at
http://www.unilex.info/case.cfm?id=668.
11
САЛЫСТЫРМАЛЫ ЖӘНЕ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КЕЛІСІМШАРТ ҚҰҚЫҒЫ
Материалдық құқық принциптері мен ережелерін жетік білу жақсы келісімшарт жасауда өте маңызды.
Ұлттық деңгейде Бірыңғай сауда кодексін (UCC) білу сатып алу-сату келісімшартын жасаудың негізін
берік етіп қалайды. Алайда халықаралық деңгейде келісімшарт құқығының жалпы принциптері нақты емес
және ұлттық соттарда бірқалыпты қолданылмайды. Сондықтан түрлі түсінбеушіліктер орын алмауы үшін
шетелдік тараптың ұлттық заңнамасынан хабардар болған жөн. Келісімшарт жасауға мәдени ерекшеліктер
мен тілдегі айырмашылықтар да кедергі болуы мүмкін. Егер тараптардың мақсаты ұзақмерзімді келісім
-
шарттық қарым-қатынас жасау болса, мұндай жағдайда өзге тараптың мәдениеті мен келіссөз жүргізу әдет-
терін білу аса маңызды.
Іскерлік әдет-ғұрып әр елде әртүрлі. Кей елдерде АҚШ-тағыдай мәміленің маңызына емес, келісімшарт
-
тық және әлеуметтік қатынасты дамытудың маңызды екеніне баса назар аударылады. Көптеген мәдениет-
терде ресми, егжей-тегжейлі келісімшарт қажетсіз және бұл адал қарым-қатынасқа кедергі келтіреді деп
есептеледі. Керісінше, ол елдерде тараптар туындаған мәселені бірігіп шешіп, келісімшарттық қарым-қаты
-
нас дамытады. «Көптеген азиялық мәдениет үшін келісімшарт келіссөздің қорытындысы емес, керісінше,
қарым-қатынастың басы болып саналады. Бұл келісімшарт мән-жай өзгерген жағдайда қайта қаралуы және
қайта талқылануы мүмкін деген болжаммен жасалады. Мұндай дәстүрлі мәдениеттерде келіссөз жүргізуші
-
лер жалпылама өзгертулер енгізуге және тұспалдауға икемді кең ауқымды келісімдер жасауға тырысады».
1
Ал америкалық бизнесмендер келісімшартты тараптар арасындағы қарым-қатынасты толығымен реттейтін
құрал деп түсінеді және оның ережелері әрдайым сақталуы керек деп есептейді.
Көптеген мәдениет келісімшарт жасаудың келіссөз жүргізу сатысын қатынастың дамуын оңайлататын ке
-
зең деп санайды. Бұл АҚШ-тың «уақыт – ақша» деген тұжырымына қайшы келеді. Келіссөз жүргізу тәсілде-
рінің мәдениетаралық айырмашылықтарын толық түсінбейінше, келіссөзді ойдағыдай аяқтау ықтималдығы
да мейлінше төмендей бермек. Бұл тарауда Жапония елін мысалға ала отырып, халықаралық қарым-қатынас
барысында келісімшарт талқылаудағы кейбір мәдени ерекшеліктер қарастырылады. Одан кейін келісімшарт
жасар алдындағы міндеттемелер бойынша жауапкершілік саласына ерекше назар аударып, ұлттық және ха
-
лықаралық деңгейлердегі келісімшарт құқығының өзгешеліктеріне үңілетін боламыз.
Халықаралық келісімшарт бойынша келіссөз жүргізу
Келісімшартты талқылаудағы кейбір түсініспеушіліктер тілдегі айырмашылықтардан (аударылмайтын
сөздер мен тұжырымдар) туындауы мүмкін; кейде мұның сөздердің қалай жеткізілетініне де байланысты
болуы ықтимал. Тараптар сөз мағынасын көбінесе келіссөз барысының мән-жайына негіздей отырып түсі
-
нуге тырысады және сөздің нақты мағынасына емес, оның қалай айтылғанына көп мән береді. Контекстке
айрықша мән беретін мәдениеттерде сөз мағынасы оларды қолдану тәсіліне (контекст) қарай ажыратыла
-
ды, яғни сөздің нақты мағынасы емес, оны қалай түсіну керектігі үлкен рөл атқарады. Мәселен, АҚШ пен
Германия контекстке аз мән беретін елдер болса, Жапония, Латын Америкасы және Араб елдері контекст-
ке көп көңіл бөледі. Осылайша жоғары контекстік мәдениеттер бейвербал сигналға қатты тәуелді, үнсіздік
сақталады, адамдар ұсақ-түйектерге назар аудармауы да мүмкін, сондай-ақ сөз әрдайым тура мағынасында
айтыла бермейді.
Төменде кеңірек тоқталатынымыздай, кейбір елде қарым-қатынас орнату келісімшарт нормаларына қа
-
рағанда әлдеқайда маңызды. Құрмет пен бедел жоғары бағаланады. Мұндай мәдениеттерде құрмет жоғалып
жатса немесе бір тарап беделін түсірсе, келіссөздің сәтті аяқталуы өте дүдәмал. АҚШ – тараптың беделі
түскен жағдайда да келіссөзді жалғастыра беретін мәдениеттің үлгісі, ал Қытай мен Жапонияда ондай жағ
-
дайда келіссөздің тоқтатылу ықтималы өте жоғары. Мұндай мәдениет түріне жататын елдерде шетелдік
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы
11-тарау
310
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
келіссөз жүргізушінің сыпайы және ізетті болғаны абзал. Келіссөз барысында төзімділік танытып, достық
қарым-қатынас жасауға және абайлап сөйлеуге, сөзді төтесінен қойып қалмауға дайын болуы, сонымен бірге
келісімшарттың ұсақ бөліктеріне тым көп үңіліп, ежіктей бермеуі қажет.
Келіссөз жүргізу тәсілдерінің айырмашылықтары түрлі мәдениеттердегі құқыққа берілетін мән-мағынаға
байланысты болуы да мүмкін. Қытай мен жапон мәдениеттерінде ұят іске ұрыну және жаман атаққа ілігу
елеулі санкциямен парапар. АҚШ мәдениетінде азаматтар сот процесіне жүгінуге асық болса, сотқа жүгіну
Қытай мен Жапонияда жағымсыз әрекет қатарына жатады. Кейде бұл елдерде, тараптың пайымдауынша,
оның беделіне нұқсан келтіруі мүмкін деген күдік туындаса, сот арқылы шешуге лайық деген істерді де сот
-
қа бермеуі мүмкін. Сондықтан келісімшарт пен одан туындаған тараптардың құқықтары салауатты қарым-
қатынасты сақтаудан маңызды емес. Жапондар бір тарапқа ғана пайдасын тигізетін келісімшартқа (win-lose
scenarios) қарағанда, қос тарапқа да пайдасын тигізетін (win-win scenarios) келісімшарт жасауды қалайды.
Жоғарыда аталған келісімшарттың біріншісінде келіссөз нәтижесінде бір тараптың пайдасын неғұрлым мол
қарастыратын келісімшарт жасау мүмкіндігі іздестіріледі. Қос тараптың да мүддесін қорғайтын келісімшарт
екі жақтың да пайдасын молайтуға бағытталады. Араб елдерінде, Бразилияда, Қытайда, Жапонияда және
Ресейде келісімшарт жасаудың мәдени ерекшеліктері мен келіссөз жүргізу тәсілдерінің кейбірімен таныса
кету үшін «Келіссөз жүргізу тәсілдері мен мәдени ерекшеліктер» деген 11.1-кестені қараңыз.
11.1-кестеде келтірілген ақпарат жалпылама алынған және мұның компаниядан-компанияға, аймақтан-
аймаққа, араб елдері жағдайында елден-елге қарай өзгеріп отыруы да мүмкін. Мәселен, жапондар Батыстан
жазбаша келісімнің маңызды екенін үйренді. Сондықтан келісімшарттың көлемі мен тәптіштелуі екі жапон
-
дық компания арасында және жапон мен Батыс компаниялары арасында әртүрлі болуы мүмкін. Араб әлемін-
де коммерциялық транзакциялар бойынша шариғаттың рөлі әр мемлекетте әртүрлі болады.
11.1-кесте. Келіссөз жүргізу тәсілдері мен мәдени ерекшеліктер
Мемлекеттер
қарым-қаты-
насқа немесе
келісімшартқа
көп көңіл бөледі
Ұсақ-түйекке
қөңіл
бөлу деңгейі
Тікелей
немесе
тұспалдап
келіссөз
жүргізу
«Win-Lose»
және
«Win-Win»
келіссөз жүргізу
Мәдени ерекшеліктер
Араб елдері Қарым-қатынасқа Аз көңіл бөледі Тұспалдап
келіссөз
жүргізу
«Win-Lose» Келіссөзде әйелдердің рөлі
шектелген; діни заңның әсері бар
Бразилия Келісімшартқа Аз көңіл бөледі Екеуі де бар «Win-Lose» Ұсыныстарды жеңіл қабылдайды
Қытай Қарым-қатынасқа Аз көңіл бөледі Тұспалдап
келіссөз
жүргізу
«Win-Win» Қажет мақұлдаудың көптігі
келіссөз уақытының ұзаруына
әкеледі; транзакция мемлекетке
пайдасын тигізуге тиіс
Жапония Қарым-қатынасқа Аз көңіл бөледі Тұспалдап
келіссөз
жүргізу
«Win-Win» Келісімшартты бекіту үшін
компания ішіндегі консенсус
қажет; ресми және сыпайы
қарым-қатынастар маңызды
Ресей Қарым-қатынасқа Орта Тікелей
келіссөз
жүргізу
«Win-Lose» Заң үстемдігіне сенім арта
бермейді; билікке күмән
келтірмейді
Шетелдік тараппен келісім жасасқанға дейін, әсіресе тарап өзге мәдени дәстүрден шықса, ол тараптың
мәдени ерекшеліктері туралы хабардар болу өте маңызды. Мәдениет туралы хабардар болудың минимумы
екінші тараптың амандасу-сәлемдесу жөн-жоралғыларын білу, әлеуметтік қарым-қатынаста қолданылатын
қарапайым амалдарды, іскерлік этиканы, шешім қабылдау мен тиісті ресми киім үлгісін білуді қамтиды. Кей
елдерде гендерлік мәселе де туындауы мүмкін. Жоғарыда айтқандарымызға қатысты енді мынадай мысалдар
келтіруге болады: 1) кей елдерде қол алысып сәлемдесудің орнына иіліп сәлем беру дәстүрі қалыптасқан;
2) кейбір мәдениетте кешкі ас тост (ішімдік) көтеруден басталады. Кешкі асқа келген адам дастарқан басын
айналып жүріп, әр адаммен жеке тост алмасуы мүмкін, бұл – құрмет белгісі, ал тост алмасудан бас тарту
этикеттің бұзылуы болып есептеледі; 3) енді бір мәдениетте сыйлық сыйлау тәжірибесі бар. Бұл дәстүр бас
-
қа мәдениеттерде заңсыз немесе әдепсіздік саналуы мүмкін; 4) кей елдерде келіссөз жүргізетін адам шешім
қабылдамауы мүмкін; кей мәдениеттерде шешім қабылдау консенсус негізінде жүзеге асады; 5) адаммен
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы
311
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
бірінші рет кездескен кезде ресмилікті, ізеттілікті сақтау дұрыс болуы мүмкін; бейресми қарым-қатынас
орын ала бастаса, оны да екінші тараптың мақұлдауымен шешілген-шешілмегенін анықтаған абзал; 6) кей
мәдениеттерде бейресми болып саналатын басқосуларда ресми киім киюді талап етуі мүмкін. Ең күрделі
мәдени ерекшелік – нәсілдік және гендерлік теңсіздік белгілері. Осындай қате түсінік сізге жағымсыз болып
көрінсе де, бұл өзіңіздің менеджерлік деңгейіңізге арқа сүйеп, қарсылық көрсететін жер емес. Келіссөзге
қатысушы тараптың қате, қым-қиғаш пікірі оның халқының, не болмаса мемлекетінің көзқарасын білдіреді
немесе анықтайды деп ойлап қалып жүрмеңіз.
Материалдық құқық пен бизнес жүргізудің коммерциялық құралдары әлемнің түрлі құқықтық жүйелерін
-
де таңғаларлықтай ұқсас, бірақ келіссөз жүргізу тәсілдері мен келісімшарт жасасу дәстүрлеріндегі айырма-
шылықтар өте үлкен болып келеді. Мысалы, жазбаша келісімшарттың маңызы, негізінен, жалпыға танылған
болса да, кей елдерде ұзақ, толық келісімшарт жасауды құптай бермеуі де мүмкін. «Көптеген мәдениетте келі
-
сімшартты жазбаша күйге келтіруге тура келсе, ол сенімді жойып, келісімді жарамсыз етеді».
2
Халықаралық
келісімшарттық келіссөз – өте қиын және күрделі іс; дайындығы аз импорттаушы немесе экспорттаушы үшін
тіл мен мәдениеттің ерекшеліктері мұндай келісімшартты жасаудағы қауіптерді одан әрі ұлғайтуы мүмкін.
Экспорттау немесе сатып алу-сату келісімшартын жасау әдетте мемлекет ішіндегі транзакцияларға қарағанда
ұзақ уақыт алады, себебі шетелдік тарап келісімшартты жасамас бұрын АҚШ-тағы әріптесіне сенімін артты
-
руы керек. Мұндай мәдени айырмашылықтарды түсіну америкалық бизнес өкілдері үшін өте маңызды.
Халықаралық келісімшарт жасау кезінде мұқият келіссөз жүргізу үшін бөлінген қосымша уақыт бел
-
гілі бір мерзім ішінде елеулі дивидендтердің қайтуын қамтамасыз етеді. Біріншіден, тілдік, мәдени және
құқықтық айырмашылықтарды сәтімен жеңе білетін келісімшарт тараптар арасындағы негізгі түсініктерді
жақсартады және түсінбеушілікті барынша азайтады. Мәселен, «кейбір елде, әсіресе Азияда, тек қана тәжі
-
рибе арқылы түсінуге болатын екіұшты мағынадағы терминдерді қолданып келіссөз жүргізу кәсіпкерлікке
тән ерекшелік екенін» америкалық бизнесмендерге түсіну қиын. Екіншіден, келіссөз кезеңінде қалыптасқан
сенім көбінесе ұзақмерзімді халықаралық іскерлік қарым-қатынастың іргетасын қалайды.
Төмендегі үзіндіде жапондық келіссөз жүргізушілердің және іскерлік тәжірибенің кей ерекшеліктері тал
-
қыланады:
Жапондық келісімшарт жасасу тарихы, негізінен, бұл ретте құқықтық тұрғыдан маңызды емес
екенін айқындайды. Оның есесіне іскерлік қарым-қатынас өте маңызды. Жапондар жазылмаған не
болмаса өте қысқа келісімдерге айрықша мән береді; мұндай келісімдердің қатаң күші жоқ, бірақ
жағдай өзгерсе, келісімшартты қайта жасауға болады; ал дау туындаған жағдайда, сирек болса
да, мәселені сотқа жібере алады. Жапонияда келісімшарт өзінің міндетті күшіне ресми қатынас
-
тар немесе құқықтық санкциялар арқылы емес, қарым-қатынастар арқылы енетін болған. Қазіргі
Жапониядағы сауда-саттық әдет-ғұрпы дәстүрлі келісімшарттық тәжірибе ретінде анықтал
-
ған транзакциялардың ая-айналасына шоғырландырылған. Өз басыма ұнайтын транзакция түрі –
«cry-yourself-to-sleep» (жастыққа бетін басып жылау), яғни сатушы күтпеген жерден тапсырыс-
тың жойылуына байланысты пайда болған шығынды қабылдап, болашақта оның өтелуіне үміт ар-
туы. Классикалық келісімшарттық құқық бұл тәжірибелердің көбісін қолдамайды, бірақ олар ком-
мерциялық болжамдарға сүйенеді; бұл ретте оларды жазылмаған құқық ретінде қарастыруға бо-
лады. Жапонияда мұндай келісімшарттар салыстырмалы талдауды қажет етеді. Атап айтқанда,
сот бөлшектеп сатушыны жұмыстан шеттетудің себеп-салдарын «ikigai» (өмірдің мәні) ретінде
мейлінше жан-жақты қарастыруы мүмкін. Сондай-ақ келісімшартты тоқтатудың құқықтық ас
-
пектілері мен экономикалық ұтымдылығы да ерекше ескеріледі
3
.
Мұндай мәдени айырмашылықтар келіссөзде және келісімшартты жасау барысында практикалық маңыз
-
ға ие. Жапонияда келісімшарт жасау дәстүріне конфуцийлік үйлесімділіктің әсер еткені қатты байқалады.
Сондықтан мұнда америкалық қатаң келіссөз бен қысым көрсету тактикасы сәтсіздікке ұшырауы мүмкін.
Ұстанымды нақты айқындап, сонымен бірге келіссөздің wa қалпын сақтау немесе үйлесімдігін бұзбау ма
-
ңызды. Жапондардың сотқа жүгінуден бас тартуы, олардың қоғамда «араздық болдырмау керек» деген се-
німінен туындайды.
4
Бір қызығы, жапондар арбитражға жүгінуді де онша ұната бермейді. Олар туындаған
дауды тараптар тікелей келіссөз жүргізу арқылы шешу керек деп санайды. Шешімге алып келуге бағыттал
-
ған келіссөз сәтсіз аяқталса, жапондар бітістіруді немесе chotei пайдалануды көздейді.
Жапондық көзқараста wa ұғымы келіссөз нәтижесінде жай келісімшарт қалыптастыру ғана емес, соны
-
мен қатар сенімді іскерлік қатынас дамыту ретінде қабылданады (Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу:
312
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
«Жапониядағы келісімшарт жасау ерекшеліктері» деген 11.1-мысалды қараңыз). Практикалық тұрғыдан
жапондық келісімшарт қарапайым, қысқа және кең мағыналы болады. Барлық мәселе бітістіру рәсімдері
арқылы шешілуі қажет. Барлық сұраққа қайта бітістіру процесі арқылы жауап беруі керек, яғни тараптар
өз арасындағы қарым-қатынас үйлесімдігін немесе wa-ны қалпына келтіру үшін келіссөз жүргізіп, келісім
-
шартқа түзетулер енгізеді. Келісімшарттың негізгі құрылымы оған өзгерістер енгізуге қолайлы және икемді
болатындай етіп жасалған. Келісімшартты орындау стандарттары шектеулі түрде анықталмаған. Осылайша
америкалық бизнесмен ұзақмерзімді және егжей-тегжейлі келісімдерге деген қызығушылығын өзгертуге
мәжбүр болуы да мүмкін.
● «Келісімшарт» тараптар қарсылығын емес, ынтымақ-
тастығын көздейді.
● Тараптар заңды, ресми жазбаша келісімшартты дайын-
даудан гөрі, ынтымақшыл адамдық қарым-қатынас ор-
натуға үлкен мән береді.
● Келісімшарттың ережелері қатаң емес, керісінше, икем-
ді және өзгертуге жеңіл болуы керек.
● Тараптар жағдай өзгерсе, пайда болуы мүмкін даулар-
дың реттелу принциптерін қамтитын егжей-тегжейлі
баптар қоспай, терминді қайта талқылау үшін адал әре-
кет етуді талап етеді.
● Келісімшарт әдетте бірнеше қысқа шарттардан тұруы
және қарапайым болуы абзал.
● Шарттар орындалу барысында бейімделе қолданылуы
керек деген түсінік бар.
● Дау пайда болған жағдайда, шешімнің қолайлы құралы –
сот процесі бола бермейді, одан да өзара келіскен игі.
● Келіссөзді аяқтау – жазбаша келісімшартқа қол қою
емес, жеке және сыпайы қарым-қатынас орнату.
11.1-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Жапониядағы келісімшарт жасау ерекшеліктері
Дереккөз: Shoji Kawakami, «Precontractual Liability: Japan» in Pre-contractual Liability: Reports to the Eleventh Congress of the
International Academy of Comparative Law 205-21 (Ewoud H. Hondius ed. 1991).
Мәдени айырмашылықтар жаңа іскерлік қатынастарға терең әсер етуі мүмкін. АҚШ экспорттаушысы жа-
пондық тараппен келісімшартты қалай жасау керектігіне аса мұқият болуы керек. Жапондар жеке қатынасқа
жоғары мән береді; жапондық импорттаушы жазбаша сұратуларға жауап бермеуі де мүмкін. Сондықтан кез
келген бастапқы қатынас адамдар арасындағы жеке байланыспен қамтамасыз етілуі қажет. Ең жақсы тәсіл –
оларға жақсы таныс делдал арқылы танысып-білісу мүмкіндігін қарастыру.
Мәдени айырмашылықтардан туындайтын тағы бір ықтимал қақтығыс – АҚШ бизнесмендерінің келіс
-
сөздің соңғы сатысына шыққан кезде жазбаша келісімді басқа тарапқа жіберуге асық болуы. АҚШ бизнес-
мені келіссөз аяқталғанға дейін заңгерден талқыланған және келісілген шарттарды растауды сұрауы мүмкін.
Адвокат басқа тарапқа хат немесе ұсынылатын келісім жіберу арқылы жауап бере алады. «Бірақ хатқа еш
-
қандай жауап келмеуі мүмкін, себебі келісім жобасының күтпеген жерден келуі шетелдікке келісімшартқа
қол қоюға мәжбүрлеу секілді көрінуі мүмкін». Мәдени ерекшеліктерге байланысты жөнсіздікке (faux pas)
жол бермеудің амалын айтып, бір адвокат мынадай кеңес береді:
Мемлекетке қатысты ақпаратты жақсылап оқып алу керек, сонда сіз оның қай жерде орналас
-
қанын білетін боласыз. Елдің тарихымен танысуға тырысыңыз. Сол елде іскерлік тәжірибесі бар
адамдармен сөйлесіңіз, америкалық бизнесменмен немесе Сауда министрлігі қызметкерімен, жалпы
айтқанда, сол елдегі сауда маманымен хабар алмасыңыз. Және ол жерге келіп жеткенде, ұшақтан
түсе салып, кездесулер өткізбеңіз... Қонақүй, мейрамхана мен кеңсе ғимараттары арасында көп сен
-
деліп жүріп алмаңыз. Қонақ үйде электрондық поштаға жауап беріп отырғанша, таңертеңгілік бі-
раз серуендеңіз.
Келіссөз жүргізуші тараптың беделін және оның шешім қабылдау жүйесіндегі орнын жете түсінуі керек.
Ұзақ уақыт келіссөз жүргізу басқа тараптың қалауы немесе ойын ережесіне емес, оның мәмілені өз бетінше
аяқтауға өкілеттігі болмауына байланысты созылып кетуі мүмкін. Мәселен, жапондар іскерлік шешімді кө
-
бінесе консенсус немесе ring-sho негізінде қабылдайды, ал оны іске асыру үшін біраз уақыт кетеді.
Мәдениетаралық келісімшартқа байланысты жүргізілетін келіссөз сәтті аяқталуы үшін бірқатар критерий
қанағаттандырылуға тиіс. Біріншіден, келіссөздің соңы қос тараптың елінде орындалуға жататын жазбаша
келісімшартқа ұласуы керек. Екіншіден, екі тарапқа олардың құқықтары мен міндеттері туралы хабардар
ететін мұқият келісілген және жазбаша келісімшарт арқылы мәдениетаралық түсініспеуден туындаған қақ
-
тығыстарға жол берілмейді. Құқықтар мен міндеттерді екі жақтың да толық түсінуі мықты іскерлік қатынас
дамыту үшін негіз бола алады. Үшіншіден, дауды шешу тәсілдері шарт бойынша толық және әділ түрде
313
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
қарастырылуға тиіс. Шығындарды, түрлі қолайсыздықты және трансұлттық сот процесі салдарынан қабыл-
данатын шешімнің белгісіздігін ескере отырып, келісімшартта дауды шешудің экономикалық тиімділігі мен
қос тарап арасындағы қарым-қатынасты сақтап қалудың тәсілдерін алдын ала қарастырып қойған абзал. Кей
елдерде, мысалы Қытай мен Жапонияда, дауды шешудің қолайлы әдісі – соттық іс-әрекеттерге жол бермей,
екіжақты келісу рәсімдерін өткізу ұзақ жылдар бойы қалыптасқан дәстүр.
Тиісті келісімшарттық ережелер 1-тарауда айтылған халықаралық іскерлік қатынастар тәуекелдерін ба
-
рынша азайтады. Әртүрлі құқықтық және бизнестен туындайтын «өзгерген жағдай» мәселесіне ерекше на-
зар аудару керек, себебі әртүрлі құқықтық және іскерлік мәдениеттер оны әртүрлі шешеді. АҚШ мәдениеті
қандай да бір жағдайға қарамастан, келісімшарттық құқықтарды және міндеттерді қатаң сақтауға көп көңіл
бөледі. Керісінше, кейбір басқа мәдениеттер жағдай өзгерген кезде келісімшартты қатаң түрде орындамайды.
Сондықтан тараптар өзгерістер болған кезде келісімшартты қайта қарауда және өзгертуде мұқият болуға тиіс.
Халықаралық келісімшарт құқығының принциптері
Шетелдік заңдардағы келісімшарт бойынша келіссөздер жүргізу, оны түсіндіру және орындау туралы ере-
желердегі айырмашылықтарға қарамастан, коммерциялық транзакцияларды құқықтық тұрғыдан қолдауда
көптеген ұқсастықтарға ие. Мысалы, континенталдық құқық пен ортақ құқықтық жүйелер бизнес транзак
-
цияларды жеңілдету үшін ұқсас механизмдер ұсынады. Айырмашылықтардың басым бөлігін мазмұнынан
емес, стилінен ажыратасыз.
Құқықтық жүйелерде коммерциялық құқықтар арасындағы ұқсастықтармен қатар, халықаралық биз
-
нес құқығының бірыңғай жүйесін дамыту үрдісі байқалуда. Бұл трендті түрлі деңгейде көруге болады.
Біріншіден, халықаралық бизнестің әдет-ғұрып құқығының дамуы сауда терминдері (INCOTERMS,
14-тарау) және аккредитивтер (Құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай рәсімдер мен ережелер
немесе UCP; 15-тарау) саласында Халықаралық сауда палатасының стандарттарының жалпыға ортақ қа
-
былдануынан көрінеді. Екіншіден, халықаралық коммерциялық арбитраждық шешімдерін жариялау және
оларға сілтеме жасау ұлттық заңдарға тікелей қатысы жоқ халықаралық коммерциялық құқықтың дамуын
дәлелдейді. Сонымен бірге халықаралық бизнес құқығын бір жүйеге келтіретін халықаралық шарттар
мен конвенциялардың қабылдануында маңызды өзгерістер орын алды. Бұл үрдістің ең айқын мысалы –
1988 жылғы 1 қаңтарда ратификацияланған Біріккен Ұлттар Ұйымының «Тауарларды халықаралық сатып
алу-сату келісімшарттары» конвенциясы. Бұл халықаралық сауда құқығын біріктірудегі алғашқы қадам
«Халықаралық сатып алу-сату құқығы» туралы 12-тараудың тақырыбы болады. Халықаралық жеке құқық
конвенцияларының мысалдары үшін Салыстырмалы құқық: «Халықаралық коммерциялық құқық конвен
-
циялары» деген 11.2-мысалды қараңыз.
Материалдық келісімшарт құқығын білмей тұрып келісімшартты тиісті түрде жасау мүмкін емес. Бұл
қажеттік халықаралық келісімшарт жасаған кезде құқықтың кемінде үш ықтимал қайнар көзінің болуы
-
нан туындайды: тараптардың әрқайсысының ұлттық заңдары, халықаралық келісімшарт құқығы немесе lex
mercatoria. Lex mercatoria, яғни «сауда құқығы» іскерлік транзакцияларды жеңілдету үшін дүниежүзі кәсіп
-
керлері дамытқан бизнес әдет-ғұрыптары мен сауда жүргізу ережелерін білдіреді. Белгілі бір дәрежедегі үйле-
сімге халықаралық конвенцияларды қабылдау арқылы қол жеткізілді. Бұл конвенциялар көбінесе мемлекет-
тің ішкі құқығына енеді немесе lex mercatoria-ның бір бөлігі болады. Ең дұрысы, сауда жүргізу ережелерін,
сатушының және сатып алушының құқығын, соның ішінде тиісті халықаралық конвенцияларды білу қажет.
● Біріккен Ұлттар Ұйымының Тауарларды халықаралық
сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенциясы,
1988 жылдың 1 қаңтарында ратификацияланды.
● Біріккен Ұлттар Ұйымының Тауарларды халықаралық са-
тып алу-сату кезіндегі талап қою мерзімі туралы конвен-
циясы 1988 жылдың 1 қаңтарында ратификацияланды.
● UNCITRAL (Біріккен Ұлттар Ұйымының Халықаралық
сауда құқығы жөніндегі комиссиясы) Тәуелсіз кепілдік-
тер мен резервті аккредитивтер.
● Біріккен Ұлттар Ұйымының Теңіз арқылы жүк тасымал-
дау туралы 1978 жылғы конвенциясы (1992 жылы рати-
фикацияланған Гамбург ережелері).
● Біріккен Ұлттар Ұйымының Халықаралық аралас жүк
тасымалдау конвенциясы.
● UNIDROIT (Жеке құқықты бірыңғайландыру бойынша
халықаралық институт немесе Рим институты) Халық-
аралық қаржы лизингі туралы конвенция.
● UNIDROIT Халықаралық факторинг туралы конвенция.
● UNIDROIT Халықаралық коммерциялық келісімшарт
принциптері.
● Біріккен Ұлттар Ұйымының Шетелдік арбитраж ше-
шімдерін тану және орындау конвенциясы (Нью-Йорк
конвенциясы).
● UNCITRAL Халықаралық коммерциялық арбитраж жө-
ніндегі типтік заң.
11.2-мысал. Салыстырмалы құқық: Халықаралық коммерциялық құқық конвенциялары
314
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Тіпті келісімшартты жасаушы құқық таңдау ескертпесін енгізу арқылы шетел заңын білу қажеттігін
азайтуға тырысса да, ол шетел заңнамасындағы міндетті немесе өзгермейтін ережелер мен нормалар ту
-
ралы білуге тиіс. Арбитрлер құқық таңдау ескертпесінде көзделген мемлекеттің ішкі құқығын толығымен
қолданудың орнына көбінесе ұлтүстілік құқыққа немесе lex mercatoria-ға жүгінеді. Даниялық профессор
Оле Ландо келісімшартты түсіндіруде қолдануға болатын келесі жеті lex mercatoria-ның дереккөзін
5
кел-
тірді:
● Халықаралық жария құқық. Жеке халықаралық келісімшарттарға қолданылуы мүмкін шарттар тура
-
лы Вена конвенциясының ережелері бар.
● Бірыңғай заңдар. Гаага ережелері (COGSA ретінде кодификацияланған) және Тауарларды халықара
-
лық сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенция (CISG) бірыңғай халықаралық заңдарды құ-
растырудағы сәтті әрекеттердің мысалдары бола алады.
● Келісімшарт құқығының жалпы принциптері. Көптеген ұлттық құқықтық жүйелерде кездесетін келі
-
сімшарт құқығының жалпы принципі – pacta sunt servanda («келісімшарт орындалуға тиіс») принципі
не болмаса ортақ құқықтық жүйеде келісімшарттар мызғымастығы (sanctity of contract) деп атала
-
тын принцип.
● Халықаралық ұйымдардың ережелері. Соттар Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропалық экономикалық ын
-
тымақтастық және даму ұйымы (OECD) және Жеке құқықты бірыңғайландыру бойынша халықаралық
институт (UNIDROIT) сияқты халықаралық ұйымдар жариялаған міндетті емес ережелерді қарасты
-
руы мүмкін.
● Әдет-ғұрыптар. Әмбебап қолданылатын әдет-ғұрыптардың немесе халықаралық әдет-ғұрып құқы
-
ғының мысалы ретінде Халықаралық сауда палатасы сауда терминдеріне (INCOTERMS) және аккре-
дитивтерге (Құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай рәсімдер мен ережелер немесе UCP)
қатысты жариялаған стандарттар мен ережелерді келтіруге болады.
● Келісімшарттың стандарт үлгілері. Халықаралық сауда палатасы – стандарт келісімшарттар мен
стандарт ережелердің жақсы дереккөзі. Мысалы, Халықаралық сауда палатасы тарату және агенттік
туралы келісімдердің стандарт немесе үлгілік формаларын жариялайды. Сондай-ақ форс-мажор және
қиын жағдай туралы ережелерді жасауда қолданылатын нұсқаулығын жариялайды.
● Арбитраж шешімдері. Кеңінен таралмаса да, арбитраждық шешімдер принциптері де – зор ресурс.
Жалпыға ортақ танылған халықаралық келісімшарт принциптері оның жасалу жолдарына әсерін тигізіп
отырады. Келісімшартты түсіндіруде соттар мен арбитраждық комиссиялар осы принциптерді қолданады.
Олар сондай-ақ тараптардың келісімшарттың орындалуы мен оған түзетулер енгізу туралы талаптарына
қатысты құқықтары мен міндеттерін анықтауда да қажет. Жалпы принцип келісімшарт pacta sunt servanda
доктринасы бойынша ең алдымен келісімшарт шарттарына сәйкес орындалуға тиіс дегенді білдіреді. Алай
-
да pacta sunt servanda, сондай-ақ abus de droit (құқықты теріс пайдалану) ұғымы, яғни әділетсіз немесе жа-
ман ниетпен жасалған келісімшарт пен ережелер орындалуға жатпайды деген принцип арқылы сипатталады.
Халықаралық келісімшартта қолданылатын адалдық принципінің жалпы міндеті – АҚШ-та қолданыла
-
тын адалдық талаптарының кеңейтілген нұсқасы. Culpa in contrahendo (келісімшарт алдындағы жауапкер-
шілік) деген континенталдық құқық концепциясы тараптардан адал ниетпен келіссөз жүргізуді талап етеді.
Бұл континенталдық құқық ұғымы осы тарауда кейінірек толық талқыланатын болады. АҚШ-тың адалдық
тұжырымдамасы тек келісімшарттық міндеттемелерді орындау саласында ғана қолданылады. Осылайша ха
-
лықаралық келісімшартты жасағанға дейін жауапкершілік туындауы мүмкін. Адалдық принципі күтпеген
жағдай туындаған кезде келісімшартты реттеуге дейін таралады.
Америкалық бизнесмендерді шетелдік тараппен жасалған барлық қарым-қатынаста адалдық принципі
жетелеп отыруы керек. Хатқа немесе өтінішке жауап бермеу оның барлық шарттарымен келісудің дәлелі ре
-
тінде қарастырылады. Бұл тұжырымды Тауарларды халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары ту-
ралы конвенцияда (CISG) көзделген nachfrist хабарламасын, яғни бір тараптың келісімшартты орындау
үшін қосымша уақыт сұрау туралы хабарламасын қолдану кезінде көруге болады. Қабылдаушы тарап мұн
-
дай хабарламаға жауап бермеген жағдайда немесе одан бас тартқаны үшін коммерциялық тұрғыдан негізді
себеп айтпаса, уақыт автоматты түрде ұзартылады.
6
Ортақ құқықта бұл ұғымға балама жоқ. Халықаралық
келісімшарт жасаған кезде заңгерлердің осы принципті түсінуі өте маңызды.
Тауарларды халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары конвенциясы сияқты кейбір келісімшарттар
-
дың жиынтығы халықаралық келісімшартта қарастырылуы керек мәселенің, не ережелердің тізімін жасау
315
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
үшін пайдаланылуы мүмкін. 11.3-мысалдағы «Транзакцияларға назар аударыңыз: Халықаралық келісім-
шарттардың маңызды ескертпелерінің тізімінде» Халықаралық сауда палатасы (ХСП) дайындаған ба-
қылау тізімінің мысалы келтіріледі, онда заңның немесе принциптердің келісімшарт жобасында бақылау
парағы ретінде қалай пайдаланатыны көрсетіледі.
7
Бұл бақылау тізімі сондай-ақ UNIDROIT Халықаралық
коммерциялық келісімшарт принциптерінде (PICC) көрсетілген мәселені де қамтиды. Жақшадағы ақпа
-
рат UNIDROIT принциптерінің тиісті баптарына сілтеме жасайды.
● Сауда дәстүрінің ерекше жағдайы (1.8, 4.3 (f).
● Біртұтастық туралы ескертпе (келісімнің тұтастығы
немесе түпкілікті екені туралы ескертпе, 2.17 және
2.18-баптар).
● Орындау мерзімі, мерзімінен бұрын орындау, кеш орын-
дау (6.1.1, 6.1.5 және 7.1.5-баптар).
● Орындау тәртібі (6.1.4-бап).
● Орындау орны, төлем орны (6.1.6-бап).
● Төлем нысаны (6.1.7 және 6.1.8-баптар).
● Төлем валютасы (6.1.9-бап).
● Тасымалдау шығындары, басқа шығындар (6.1.11-бап).
● Үкімет мақұлдаулары (6.1.13–6.1.17 баптар).
● Қиын жағдай туралы ескертпе (6.2.1–6.2.3 баптар).
● Форс-мажор туралы ескертпе (7.1.7-бап).
● Келісімшартты тоқтату туралы ескертпе, хабарлама жі-
беру туралы ескертпе (7.3.1 және 7.3.2-баптар)
● Сот таңдау ескертпесі және арбитраждық ескертпе
(7.3.5(3)-бап)
● Жауапкершілікті шектеу туралы ескертпе (7.1.6-бап).
● Мерзімі өткен төлемге қосылған пайыз (7.4.9-бап).
● Шығындар, алдын ала бағаланған шығындар туралы ес-
кертпе (7.4.1–7.4.4 және 7.4.13-баптар).
11.3-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Халықаралық келісімшарттардың маңызды ескертпелерінің тізімі
Халықаралық келісімшарт принциптері келісімшарт жасау мен орындаудан басқа да себептер бойынша
маңызды. Шетелдік соттар мен арбитраждар келісімшарттың белгісіз тұстарын түсіндіру кезінде осы прин
-
циптерді қолданады. Келесі бөлім келісімшарттарды түсіндіру процесін қарастырады, себебі оның келісім-
шарттық дауды шешуде атқаратын рөлі өте маңызды.
Келісімшартты түсіндіру
Келісімшартты түсіндіруде соттар қолданатын ережелер мен стандарттар – келісімшарттар құқығының
маңызды бөлігі. АҚШ-тың келісімшарт құқығындағы келісімшартқа шолу жасау стандарты әрбір саналы
адамның ұстанымымен үйлеседі. АҚШ-та саналы адам әрекеттеріне сай ұстанымды тану Келісімшарттар
туралы (екінші) нормалар жиынтығы және Бірыңғай сауда кодексінен (UCC) көрінеді. Мұны тараптың
белгілі бір нәрсені білуге тиіс немесе білуге негізі бар екені туралы сілтеме жасалған кезде көруге болады.
Егер адам «ақыл-ойы өзімен бірдей адамның белгілі бір фактінің бар екенін немесе болатынын түсіне алуы
мүмкін деген белгілі бір ақпаратқа қол жеткізсе», онда мұндай адамның білуге негізі бар деп түсінуі керек.
Білуге негіз бен шынайы білу арасында көбінесе айырмашылық бола бермейді. Білуге негіз – тараптарға қол
-
жетімді ақпарат пен жағдайларға негізделген нақты ұйғарым. Керісінше, «білуге тиіс» әдетте білуді заңды
міндетпен байланыстыратын түсінікке негізделеді. «Білуге тиіс» фактілерді анықтау міндеттемесін тудыра
-
ды».
8
Осылайша «білуге тиіс»-тің салыстырмалы түрде алғанда шынайы білімге қатысы жоқ.
Тараптың білуге негізі бар-жоғын анықтау жағдайлар талдауының жиынтығы
9
арқылы жүзеге асады.
Бұл талдау келісімшарттың барлық жағдайларын, оның ішінде келісімшарттың өзін, тараптардың арасын
-
дағы бұрынғы мәмілелерді, тараптардың келісімшартты қалай орындағанын, келісімшартқа кейін енгізілген
өзгерістерді, сондай-ақ орынды іскерлік әдет-ғұрыптар мен сауда-саттық жүргізу әдістерін ескереді. «Білуге
тиіс» – тараптар мен мән-жайларды ескере отырып, ақылға қонымды дүниелерге қатысты соттың пайымы.
Одан айырмашылығы сол, білуге негіз – бұл тарапқа байланысты талдау. Ал «білуге тиіс» қауымдастыққа на
-
зар аударады, яғни ол бизнес немесе қауымдастық стандарттарына негізделіп, сәйкес нәтижені не түсіндір-
мені айқындайды.
10
Мысалы, «ақылға қонымдылық» жағдайға байланысты өзгеріп отырады; егер саудагер
емес адамға сауда агенті өкілдік етсе, саудагер емеске сауда стандарттарын ұстану ақылға қонымды болуы
мүмкін».
Қазіргі келісімшарт құқығы түсіндірме беру талдауларының статуттық құқығында қарастырылған алдын-
алу шараларының артқанына куә болған еді. 1977 жылғы «Әділетсіз келісімшарт талаптары» туралы
ағылшын заңында өтемақы немесе ақтау туралы ескертпелердің негізсіздігіне қатысты презумпция қабыл
-
данды. Мұндай ескертпелерде «кез келген келісімшарт шарттарына сілтеме жасай отырып, бір тарап екінші
тарапқа келісімшартты орындамау немесе бұзу негіздемесін алға тарта отырып, өтемақы төлетуі мүмкін»
316
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
делінген.
11
Бұл халықаралық сатып алу-сату келісімшартындағы мақсаты Әділетсіз келісімшарт талаптары
туралы заңды айналып өтуге бағытталған барлық құқық таңдау ескертпелерінің күшін жояды. Сотқа тарап
-
тардың келісімшарт жасасу ниеттерін анықтау үшін міндетті ережелердің қаншалықты кедергі келтіретініне
осы заң мысал бола алады. Тараптардың осындай ескертпеге қатысты ниеті енді маңызсыз болып қалады,
себебі заң оны жарамсыз етеді.
Әдет-ғұрып құқығы қолданыстағы әдет-ғұрыптар мен сауда-саттықты жүргізу ережелерін зерттеу арқылы
келісімшартты түсіндіруде «саналы адам» приницпін қалыптастырған ортақ құқықтың құралына айналды.
Судья Терли 1842 жылы Джейкобтың АҚШ-қа қарсы ісінде осы төменнен басталған бастаманың өзгерісін
анық айтып берді. «Халық пайдаланған әдіс-тәсілдерден, олардың әдет-ғұрыптарынан ортақ құқықтың небір
қайнар көздерін табуға болады. Елдің ортақ құқығы қоғамның жақсаруынан немесе өзгеруінен туындай
-
тын жаңа қарым-қатынасты қамту үшін үндес жағдайлар, құрылымдық ерекшеліктер және әдет-ғұрыптар
арқылы өзгертіліп, кеңейтіледі».
12
Соттар саналы адам әрекеттеріне сай стандарттарды жетілдіру арқылы
жағымсыз тәжірибелерге жол бермейді және сот мақұлдаған ақылға қонымды стандарттардың дамуын ын
-
таландырады.
Ұлттық заңдардың жақындасуы және алшақтауы
Ұлттық және халықаралық құқықтық жүйелердің өзара байланысы кәсіпкерлерге және заңгерлерге тран-
закцияның құқықтық тәуекелдерін бағалауда аса маңызды. Бір сарапшының айтуына сенсек: «әлемнің қазір
біртұтастанып кеткені соншалық, экономикалық қатынастар мен олардың халықаралық аспектілері әртүрлі
елдің коммерциялық құқық субъектілерінің мүдделері мен олардың арасындағы қарым-қатынастың әсеріне
тәуелді». Тіпті CISG секілді бірыңғай халықаралық заңдар пайда болмаса да, әртүрлі құқықтық жүйе ара
-
сында келісімшарттық құқықтың айтарлықтай жақындасуы мен араласып-құраласуы орын алып отыр.
Алдын ала болжанған шығындар және айыппұл туралы ескертпе
Алдын ала болжанған шығындар туралы ескертпелер бойынша тараптар келісімшартты бұзған кезде
ерікті түрде төлейтін шығындар мөлшеріне келіседі, сотқа немесе арбитражға жүгіну қажеттігін сөз жүзінде
тоқтатады. Алайда айыппұл ескертпелері деп аталатын бұл ескертпелер барлық ұлттық құқықтық жүйелерде
біркелкі қолданылмайды. Бұл бөлімде түрлі құқықтық жүйеде алдын ала болжанған шығындар туралы заң
-
дардағы елеулі айырмашылықтар салыстырылады. Ортақ құқықтық жүйе соттардан айыппұл ретінде қолда-
нылатын алдын ала болжанған шығындар туралы ескертпелердің заңдық күшін жоюын талап етеді. Себебі
айыппұл – айыпталушы тарапты жазалауға бағытталған шамадан тыс сома. Сондықтан мұндай айыппұлды
жою көптеген мемлекеттік заңда аз қарастырылады. Франция Азаматтық кодексі алдын ала болжанған шы
-
ғындар мен айыппұл туралы ережелерге тікелей тоқталады: 1152-бап соттар қарастыратын сома «шамадан
тыс» болса, балама жеңілдікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Егер айыппұл мөлшері тым аз немесе ша
-
мадан тыс көп болса, соттардың айыппұлды азайту немесе ұлғайтуға өкілеттілігі бар. Жапонияда айыппұл
туралы ережелер орындалуға тиіс деген сенім бар. Жапония Азаматтық кодексінің 420(3)-бабы бойынша:
«Айыппұл туралы ескертпе шығынды өтеуге байланысты өтемақы сомасын алдын ала анықтайды». Жапо
-
ния Азаматтық кодексінің 420(1)-бабы бойынша соттың келісімшартта бекітілген соманы өзгертуге құқығы
жоқ.
Дания, Швеция, Финляндия және Норвегияның заңдары бойынша айыппұл туралы ереже негізсіз деп
есептелген жағдайда, сот мұндай ереженің күшін жоюға немесе оны өзгерту мүмкіндігіне ие. Ресей аза
-
маттық кодексінде «несие берушіге келісімшарттың бұзылуы салдарынан келтірілген шығынның болу-
болмауына қарамастан, борышкер құқық бұзғаны үшін тағайындалған айыппұлды төлеуге тиіс» делінген.
190-бапқа сәйкес, сот айыппұл мөлшері «несие берушінің нақты шығындарымен салыстырғанда өте үлкен
болса», оның мөлшерін азайтуға құқылы. Ал англо-америкалық ортақ құқықтық жүйе барлық айыппұл тура
-
лы ескертпелердің күшін жоюды талап етеді.
Ортақ құқықтық жүйе мен континенталдық құқық арасындағы біркелкілікті қамтамасыз ету мақсатында
Еуропа кеңесі Континенталдық құқықтағы айыппұл туралы ереже жөніндегі (78)3 резолюциясын қабыл
-
дады. Резолюция континенталдық құқықтық жүйедегі «сот айыппұл сомасы шамадан тыс болған жағдайда,
оны азайтуы мүмкін» әдісін қолданады. Түсіндірмелік меморандумда Құқықтық ынтымақтастық жөніндегі
комитет кейбір ескертпелер «stricto sensu, яғни тура мағынасында беріледі және олардың басты мақсаты –
уәде берушіге келісімшарт талаптарын орындатудың кепілі ретінде қолдану» деп түсіндіреді. Сондай-ақ
мұндай ережелер «шығындарды немесе алдын ала болжанған шығындарды алдын ала бағалау құралы ретін
-
317
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
де қолданылады». Алайда ортақ құқықтық жүйеге қарағанда континенталдық құқыққа сәйкес stricto sensu
ережелер per se, яғни өздігінен жарамсыз болмайды. Қысқаша айтқанда, континенталдық құқыққа сәйкес
алдын ала болжанған шығындар туралы ережелер тек қана әділ өтемақы өндіру құралы ретінде ғана емес,
келісімшарт талаптарын орындауға ынталандыру үшін де қолданылады.
11.4-мысалдағы «Салыстырмалы құқық: Еуропа және АҚШ-тағы айыппұл туралы ескертпелерді» қа
-
раңыз. Бұл жерде айыппұл туралы ескертпелердің орындалуына немесе АҚШ-та алдын ала болжанған
шығындар туралы ереже деп аталатын ескертпелерге қатысты Еуропа кеңесінің резолюциясына сәйкес тал
-
дау жүргізілген. 78(3) резолюциясы мен америкалық UCC мен Келісімшарттар туралы (екінші) нормалар
жиынтығынан алынған үзінділерді салыстырып, айыппұл туралы ескертпелерге қатысты қолданылатын ұс
-
танымдардағы айырмашылықтарды зерттеңіз.
Еуропа кеңесінің (78)3 резолюциясы (Континентал-
дық құқықтағы айыппұл ескертпесі туралы)
Еуропа кеңесінің мақсаты – өз мүшелері арасындағы
үйлесімдікті, атап айтқанда, құқық саласындағы жалпы
ережелерді қабылдаудағы үйлесімдікті арттыру. Сонымен
қатар Кеңестің мақсаттарының қатарына континенталдық
құқықтағы айыппұл туралы ескертпелерге қатысты, әсіресе
айыппұл мөлшері шамадан тыс болып жатқан жағдайларда-
ғы сот бақылауын күшейту де жатады.
2-бап
Кредитор келісімшартта көрсетілген негізгі міндет-
теменің бір мезгілде орындалмауына және егер айыппұл
кейіннен төлену мүмкіндігін қарастырмаса, борышкердің
айыппұл туралы ережеде көзделген соманы төлемеу мүм-
кіндігіне тап болуы ықтимал.
7-бап
Сома шамадан тыс көп болса, сот сол соманы азайтуы
мүмкін.
Түсіндірмелік меморандум
Мүше-мемлекеттердің құқықтық жүйелерінде сот-
тардың айыппұл туралы ескертпелерді бақылауды жүзеге
асыруына мүмкіндік беретін әртүрлі құралдар бар. Алайда
бұл бақылауды жүзеге асыратын жағдайлар мемлекеттер
арасында айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл резолюцияның
маңызды мақсаттарының бірі – мүше-мемлекеттердің заң-
дарын үйлестіруге жәрдемдесу.
Резолюция қандай жағдайда айыппұл сомасы шамадан
тыс болатынын әрбір құқықтық жүйеге жекелеп айқындау-
ға мүмкіндік береді. Бұл істе соттар бірқатар факторларды
ескеруі мүмкін:
і. келіссөз барысында тараптардың алдын ала айқын-
даған зиян мөлшерін тараптардың нақты шеккен
шығынымен салыстыру;
іі. тараптардың заңды мүдделері, соның ішінде креди-
тордың материалдық емес мүдделері;
ііі. келісімшарттың санаты және оған қол қойған кездегі
мән-жайлар, атап айтқанда, тараптардың салыстыр-
малы әлеуметтік-экономикалық жағдайы немесе ке-
лісімшарттың стандарт үлгідегі шарт болғаны;
iv. келісімшартты орындаудан бас тартудың, атап айт-
қанда, борышкердің адал немесе жаман ниетпен
әрекет етуінің себебі.
АҚШ-тың алдын ала болжанған шығындар заңы
UCC 2-718-бөлім: шығынды алдын ала болжау
немесе шектеу
Келтірілетін шығын келісімшарт бойынша алдын ала
болжануы мүмкін. Бірақ ол келісімшарт талаптарын орын-
дамағаннан туындаған болжам немесе нақты зиянды, жо-
ғалған пайданы дәлелдеу қиындықтарын және шығынды
өндіріп алу қолайсыздығын ескере отырып, тиісті мөлшер-
де ғана тағайындалуы керек. Негізсіз, шамадан тыс таға-
йындалған алдын ала болжамды шығындар айыппұл ретін-
де жарамсыз.
Келісімшарттар туралы
(екінші) нормалар жиынтығы, 356-бөлім, b ескертуі
1-фактор. Бекітілген сома келісімшарт талаптарын
орындамаудан туындаған нақты зиянға жуықтағанда ғана
ақылға қонымды. Бұдан басқа, осы сома келісімшартты
жасау кезінде болжанған шығынға жуықтағанда ақылға қо-
нымды деп есептеледі.
2-фактор. Егер дәлелдеу айтарлықтай қиындық туын-
датса, болжанған зиянды немесе нақты зиянды анықтауда
айтарлықтай еркіндік беріледі.
11.4-мысал. Салыстырмалы құқық: Еуропа және АҚШ-тағы айыппұл туралы ескертпелер
Айта кету керек, ортақ құқықтық жүйедегі мемлекеттен шыққан кәсіпкер көптеген елде айыппұл төлеу
шаралары қолданылатыны және халықаралық арбитрлер бұл жөніндегі ережелерді мойындайтыны туралы
хабардар болуы керек.
Кепілақы доктринасы
Шетелдік ұлттық заңдарды одан әрі талдау алдын ала болжанған шығындарға қатысты ортақ құқық жү-
йесі жалғыз балама емес екенін көрсетеді. Мәселен, Франция Азаматтық кодексі депозиттерді нақты шығын-
дарға қатысы жоқ шығындарды кепілдендіру әдісі ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Кепілақы доктри-
насына ұқсайтын бұл депозитті тәркілеу тұжырымдамасын Франция Азаматтық кодексінің 1590-бөлімінен
318
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
табуға болады. Кепілақы доктринасы бойынша салымшы келісімшарттан бас тартқан кезде депозит тәркіле-
неді. Егер салымшы келісімшартты бұзса, онда бұл тарап депозиттің сомасын екі еселеп қайтаруға міндетті.
Кепілақы доктринасында келтірілген ережелерді алдын ала болжанған шығын ретінде пайдалану деп те тү
-
сінуге болады. Сонымен қатар бүкіл депозитті сақтап қалу немесе қайтарылатын соманы екі есеге көбейту
ықтималы бұл доктринаның аясында ескерілмейді.
Түрлі құқықтық жүйелер арасындағы ұқсастықтардың көбеюіне қарамастан, елеулі айырмашылықтар
әлі де жетерлік. Мысалы, ортақ құқықтық жүйеде континенталдық құқықтық жүйеде кездеспейтін ұғымдар
бар. Төменде келтірілген ережелер Франция Азаматтық кодексінде кездесетін келісімшарттар құқығының
принциптері америкалық құқықта кездеспейтінін көрсетеді.
Франция Азаматтық кодексі, 1590-бөлім
Егер сату туралы келісімшарттық міндеттеме депозитті (arrhes) төлеумен бірге жасалса, тарап
-
тардың әрқайсысы келісімшарттан бас тартуға ерікті. Депозитті төлеуші тарап мұндай жағдайда
депозиттен айырылып қалуға, ал депозитті алған тарап оның құнын екі есе етіп қайтаруға келіседі.
1587-бөлім
Сатып алмастан бұрын дәмін татып көруге болатын шарап, май және басқа да заттарды сатып
алушы олардың дәмін татып, мақұлдамайынша сатылым жүзеге аспайды.
1674, 1681 және 1706-бөлімдер
Егер жылжымайтын мүліктің бағасы оның нақты құнының 1,4 бөлігінен аз болса, онда сатушы, ке
-
лісімшарт бойынша нақты түрде бас тартуды талап ету туралы нұсқаулық жоқ болса да, сатудан
бас тартуға құқылы. Бас тарту туралы шешім күшіне енген кезде, сатып алушы, ол төлеген бағаны
қайтып алған кезде затты қайтаруға немесе жалпы соманың оннан бір бөлігін азайтқаннан кейінгі
әділ бағаның теңгерімін төлеп мүлікті сақтап қалуға құқылы. Бартерлік келісімшартта бағаның
сәйкес болмауына байланысты келісімшарттың күшін жою мүмкін емес.
Франция Азаматтық кодексінің 1590-бөлімінде сипатталған кепілақы доктринасы мен америкалық биз
-
нес-транзакциялардағы әдеттегі депозит арасындағы айырмашылыққа назар аударыңыз. Сонда екі тарап өз-
дерінің ой-пікірлерін өзгертсе, кепілақы доктринасы келісімнің күшін жоюға мүмкіндік бере ме? Кепілақы
доктринасы алдын ала болжанған ықтимал шығындар немесе айыппұл туралы ескертпелердің орнына қол
-
даныла ма? Неліктен шарап пен басқа да соған ұқсас өнімдерді тексеру құқығы тауарларды сатудың көпте-
ген транзакцияларынан ерекшеленеді? Сіздің пайымдауыңызша, неліктен әділ баға ережесі сатып алушыға
тауар құнының 10%-ын сақтап қалуға мүмкіндік береді?
Келісімшарт тараптарының міндеттерін орындауы. Кей елдерде тараптардың келісімшарттың екі түрлі көшірмесіне
қол қою мүмкіндігі мойындалмайды, яғни бірінші тарап бір данаға қол қойса, екіншісі басқа бір данаға қол қояды; кейін ке-
лісімшарттың екі данасы алмасады, бірақ бірде-бір келісімшарт формасында келісімшарт жасасу үшін қажет екі қол қойыл-
майды. Тауарларды сату кезінде бір қолтаңбасы бар келісімшарт формаларымен алмасу жиі жүреді; бұл формаларға баға бе-
кіту (сатушы), сатып алуға тапсырыс (сатып алушы) немесе растау (сатушы немесе сатып алушы) сияқты әртүрлі формадағы
келісімшарттар жатады. Бұл формалармен алмасу тауарды сатуға арналған келісімшартты жасасу үшін жеткілікті болады.
Қосымша міндеттеме
Шарт жасасуға қатысты талаптар мен шектеулер бойынша ұлттық айырмашылықтар көбінесе елдің нор-
мативтік жүйесінде кездесетінін түсіну маңызды. Келісімшарттық емес заңнамалық актілер тікелей келісім-
шарттық мәселеге әсер етеді. Мысалы, Германия Азаматтық кодексінің 433-бабы бойынша, дистрибьютор-
лық келісімшарт сияқты тұрақты қатынас орнатқан тауар өндіруші немесе жеткізушінің «арнайы келісімдер
болмаса да, қосалқы бөліктерді жеткізуге қосымша міндеттемесі бар». Керісінше, АҚШ-та сатудан кейінгі
қызмет көрсету және қосалқы бөлшектерді жеткізу мәселесі тараптардың жеке келісімінің еншісіне тиесілі.
319
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
Қолданыстағы заң
Халықаралық кәсіпкерлерді алаңдататын тағы бір жайт – «жазылған заң» және «қолданыстағы заң» ара-
сындағы айырмашылық. Бірқатар ел қазіргі заманғы батыстық сауда кодекстерін қабылдады, бірақ олардың
түсіндірілуінде және қолданылуында бірізділік жоқ. Мысал ретінде тікелей өзара байланыстағы діни және
зайырлы кодекстері бар көптеген ислам елінің құқығын келтіруге болады. Құқықтың негізгі бөлігі шари
-
ғат заңы, бұл заң діни, әлеуметтік және заңдық нормалардан тұрады. Сүнниттік бағыттағы мұсылмандар-
дың көпшілігі ұстанғандай, құқықтың бұл қайнар көзінің негізгі бөлігі X ғасырдың басында аяқталып бітті.
XIX ғасырда Осман империясынан бастап «шариғат қасиетті заңдар мен зайырлы заңдарды үйлестіруге
арналған үстем заң ретіндегі өз орнын жоғалтты».
13
Зайырлы заңдар келісімшарт құқығы мен коммерциялық құқықтың қазіргі заманғы кодификациясын қам-
тиды және мұндай құқықтың қайнар көзі батыстық бизнесмен үшін өте ыңғайлы. Мысалы, Сауд Арабия-
сы коммерциялық құқықты, айналым құжаттарын және корпоративтік құқықты реттейтін бірқатар ереже
қабылдады. Сырттан келген бизнесмендер үшін келесідей мәселе туындайды: шариғаттың принциптері
зайырлы заңдарға қарағанда әлі де басым. Зайырлы сот жүйесіндегі соттардың көпшілігі діни оқытудан
өтеді, ал олардың шешімдері шариғат заңдарының талаптарына сәйкес екенін қамтамасыз ету мақсатында
коммерция комитеті қарайды. Діни принциптерді коммерциялық құқықтық дауларға қолдану және енгізу
ішінара орын алады, алайда тараптар шариғат принциптеріне сүйене отырып, коммерциялық кодекстерге
негізделген шешімді айналып өтуі мүмкін екенін атап айту маңызды.
Ұлттық келісімшарт құқығы
Шетелде бизнес жүргізгісі келген адам осы елдің келісімшарттарымен және сауда заңдарымен жақсылап
танысуға күш салуы қажет. Бұл мәселеде мұқият зерттеу жүргізу мүмкін емес, бірақ заңнама немесе ком
-
мерциялық кодекстер қысқаша шолу жасауға мүмкіндік береді. Мұндай шолудың өзінде ұлттық және қа-
былдаушы елдің заңдары арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды айқындауға болады. Мен шолу
үшін Ресей азаматтық кодексін, Қытай келісімшарт заңын және Еуропалық келісімшарт құқығының
принциптерін (PECL) таңдадым. Алғашқы екеуі – нарықтық экономикасы қалыптасушы елдерге сай келе
-
тін батыстық кодекстерді қабылдаған өтпелі экономикалардың мысалдары. Соңғы мысалды ұлттық келісім-
шарт құқығы жүйелерінен алынған жалпы принциптердің «жинағы» деп айтса да болады.
Ресей Азаматтық кодексі
Ресей Азаматтық кодексі континенталдық құқықтық жүйенің мысалы ретінде қарастырылады. Бұрынғы
Кеңес Одағы елдерінің құқықтық жүйелеріндегі үлкен өзгерістердің бірі Батыс Еуропа үлгісіндегі Азамат
-
тық құқық кодексін қабылдауы болды. Ресей Азаматтық кодексінің кейбір нормасына қысқаша шолу осы
коммерциялық құқықтың алғашқы буыны мен АҚШ-тың келісімшарт құқығы арасындағы ұқсастықтар мен
айырмашылықтарды көрсетеді. Зияткерлік меншік құқығына арналған 18-тарауда тек кейбір елеулі айырма
-
шылық қана емес, сондай-ақ осы жаңа заңдарды жүзеге асыру мәселесі де сөз етіледі.
Ресми талаптар және жазу формаларына қойылатын талаптар
Ресей Азаматтық кодексінің келісімшарттық ережелерін қарастырған кезде олардың ортақ құқықтық жү-
йеге қаншалықты ұқсас екені көзге түседі. Кодексте АҚШ заңында кездесетін принциптер мен тұжырым-
дамалар көптеп кездеседі. 158-бапқа сәйкес, тараптардың алдын ала келісімі болған жағдайда үнсіздікті
келісім берудің белгісі ретінде қабылдауға рұқсат етіледі. 160-бап жазбаша нысандағы талаптарды анықтай
-
ды, бұл норма АҚШ заңында алаяқтық туралы ереже ретінде белгілі. Бұл ереже UCC 2-бабында кездесе-
тін анықтамадан гөрі кеңірек және қазіргі заманға сай. Мысалы, 160-баптың 2-тармағында былай делінеді:
«Механикалық немесе көшірудің өзге түрлері арқылы жасалған қолтаңбаның факсимилді көшірмесі, элек-
трондық қолтаңба, қолжазба қолтаңбаның өзге аналогтары арқылы келісімшартқа қол қою заңда, өзге де
нормативтік құқықтық актілерде, не болмаса тараптардың келісімімен көзделген тәртіпте және жағдайларда
рұқсат етіледі». 162-бөлімде сыртқы экономикалық транзакциялар жазбаша нысанда болмаса жарамсыз деп
табылатыны айтылған. Ауызша келісімшарт кей жағдайларда танылса да, Ресей Азаматтық кодексі жазбаша
нысан, нотариалды куәландыру және қайсыбір тұста мемлекеттік тіркеу секілді ресми талаптарға ерекше
назар аударады. Жалпы ереже бойынша, шетелдік тарап ресми жазбаша келісімшартсыз іскерлік мәмілені
алға тарту туралы сөз етпеуі керек. Берілген транзакцияларда ресми жағынан қажет етілмесе де, тараптар
-
дың қолдарының нотариалдық тұрғыдан расталуы – өте құптарлық жайт.
320
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Қосылу келісімшарты және әділетсіз келісімшарт
428-бөлімде АҚШ-тың қосылу келісімшарты деген ұғымы қарастырылады. Бұл дегеніміз бір тараптың
екінші тарап ұсынатын келісімшарт формасына «қабылдау не бас тарту» принципіне сай қол қоюын білдіре
-
ді. Мұндай келісімшарт түрі қол қоюшы тарапқа келісімнің қосымша нысанымен келіспеу құқығын береді.
Осылайша келісімшарттың заңға қайшы келмейтін шарты «басқа тараптың әдетте мұндай келісімшарт түрі
бойынша берілетін құқықтарының күшін жойса, оның жауапкершілігін шектесе не болмаса мүлдем көзде
-
месе», ондай шарт жарамсыз болып танылуы мүмкін. Сондай-ақ келісімшарт талаптарын жариялау басқа
тараптан келісімшартты жариялауды талап ету құқығын болдырмау құралы ретінде де танылады. Егер «қо
-
сылатын тарап келісімшарт қандай мән-жағдайда жасалатыны туралы білсе немесе білуі керек» болса, келі-
сімшартты жарамсыз деп тани алмайды. Қосылу келісімшартындағы әділетсіз талаптарды қолдануға қарсы
жалпы ережені тұтынушы келісімшартындағы Еуроодақтың әділетсіз талаптар туралы директивасымен
салыстыруға болады. Бұл директива өзінің қамтитын ауқымы бойынша өте тар, яғни келісімшарттардағы
міндеттемелерден босататын ережелердің тек белгілі бір түрлерін ғана жарамсыз деп санайды. Міндеттеме
-
лерден босататын ережелер әдетте тараптарды өздерінің абайсыз әрекеттерінен туындаған жауапкершілік-
терінен босатады.
Ресей Азаматтық кодексі мен АҚШ-тың келісімшарттар құқығы арасындағы жалпы ұқсастықтарға қара
-
мастан, ресейлік кодексте шетелдік кәсіпкерлер таныс болуға тиіс кей нормалар бар. Бұған мысал жазбаша
түрде жасалуы қажет келісімшарт түрлерінен табылуы мүмкін. Белгілі бір сомаға келісілген келісімшарт
жазбаша түрде жасалуы қажет. 162-бапта халықаралық сауда-саттық транзакциясында «сыртқы экономика
-
лық транзакцияның қарапайым жазбаша нысанын сақтамау транзакцияның жарамсыздығына әкеп соғады»
деп нақты айтылады. Сонымен қатар келісімшарттың кейбір түрі нотариалдық куәландыруды талап етеді.
Ал кей халықаралық шарттар мемлекеттік органдарда тіркелуі керек. Мұны орындамасаңыз, келісімшарт
жарамсыз деп табылады. Егер келісімшарт орындалуға тиіс немесе келешекте орындалатын болса, онда
тіркеуден бас тарту оның жарамсыздығына әкеп соғады және заңдық күшінен айырады. Алайда ішінара
орындалған немесе жасалған келісімшарттарда сот тараптарды келісімшартты тіркеуге бұйрық беру арқылы
орындату мүмкіндігіне ие.
Шетелдік уағдаласушы тарап үшін алдын ала жасалатын келісімшарт пен алдын ала жасалатын келісім
-
шарттық жауапкершілік, мән-жайлардың өзгеруін және тауарлардың сапасын қамтамасыз ететін ережелер
үлкен маңызға ие. 11.5-мысалдағы «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Сұрақтар мен жауаптар: Ресей
азаматтық кодексінің ережелерін» қараңыз.
Алдын ала жасалатын келісімшарттар
1. Ресейдің келісімшарттар құқығы «алдын ала жасалатын
келісімшарттың орындалуын» мойындай ма? Иә.
429-бап: Алдын ала жасалатын келісімшарт бойынша,
алдын ала жасалатын келісімшарт талаптарын болашақ
келісімшарт қамтуға міндетті.
2. Алдын ала жасалатын келісімшарт қалай жасалады? Ол
негізгі немесе нақты келісімшарт сияқты жасалуға тиіс,
ал негізгі (түпкілікті) келісімшарттың формасы белгі-
ленбеген жағдайда жазбаша формада жасалуға тиіс.
3. Алдын ала жасалатын келісімшарт жарамды болуы
үшін қандай болуы керек? Онда келісімшарттың мәні
мен негізгі келісімшарттың басқа да материалдық жағ-
дайлары сипатталуға тиіс.
4. Алдын ала жасалатын келісімшарт қандай уақыт аралы-
ғында жарамды? Тараптар негізгі келісімшартты қанша
уақытта жасап бітуге тиіс? Алдын ала жасалатын келі-
сімшартта тараптар негізгі келісімшартқа отыруға мін-
детті болатын мерзім көрсетіледі. Егер мұндай мерзім
алдын ала жасалатын келісімшартта көрсетілмесе, не-
гізгі келісімшарт алдын ала жасалатын келісімшартқа
отырған сәттен бастап бір жыл ішінде жасалады.
Мән-жайлардың өзгеруі
1. Келісімшартты жасаудан кейін мән-жайлардың елеулі
өзгеруі орын алған жағдайда заң келісімшартты бұзуға
жол береді. Мән-жайлардың елеулі өзгеруі дегеніміз не?
451-бап бойынша «егер тараптар өзгеретін мән-жайлар-
ды саналы түрде болжаған күнде келісімшарт жасал-
мауы немесе ол мүлдем басқаша түрде жасалуы мүмкін
болса», мән-жайдың өзгеруі елеулі болып есептеледі.
2. Тараптың келісімшартты қай уақытта тоқтатуына құқы-
ғы бар? Сот тоқтату туралы өтінішті төмендегідей шарт-
тар орын алған жағдайда қарайды: а) келісім жасасу сә-
тінде тараптар мән-жайлардың мұндай өзгерістерінің
орын алуын қарастырмаса; ә) мүдделі тараптың келісім-
шарт сипаты мен айналым шарттары талап ететін алаң-
даушылық пен сақтық шараларына байланысты себеп-
терді жеңе алмауынан туындаған мән-жайлардың өзге-
руі орын алса; б) келісімшарттың шарттарын өзгертпес-
тен орындау келісімшартқа сәйкес келетін тараптардың
мүліктік мүдделерінің арасындағы байланыстардың бұ-
зылуына алып келсе және мүдделі тарапқа келісімшарт-
ты жасасу кезінде үміттенген пайдасынан айтарлықтай
деңгейде айырылуына себеп болып, шығын алып келсе;
321
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
в) бұл мән-жайлардың өзгеру қаупіне мүдделі тараптар
жауапты деген келісімшарттың мәні немесе іскерлік
операциялардың дәстүрінен туындамаса.
3. Егер келісімшарт тоқтатылса, онда тараптардың бір-
бірінің алдында қосымша міндеттемелері бола ма? Иә,
сот тараптардың талабы бойынша келісімшартты тоқта-
тудың салдарынан келісімшартты орындауға байланыс-
ты келтірілген шығындарды тараптардың арасында әділ
бөлу қажеттігіне қарай анықтайды.
4. Сот мән-жайлардың елеулі өзгерісін анықтаған кезде ке-
лісімшартты тоқтатудан басқа құқықтық қорғау құрал-
дарын қарастыра ма? Иә, егер келісімшартты тоқтату
«қоғамдық мүдделерге қайшы келсе немесе мұндай тоқ-
тату келісімшартты орындау үшін қажет шығындардан
айтарлықтай асып түсетін зиян алып келсе», сот келі-
сімшартты тоқтатудың орнына келісімшарттың шартта-
рын өзгерту туралы шешім шығаруға құқылы.
Тауар сапасы
(469 және 475-баптар)
1. Келісімшарт белгілі бір кепілдік бермеген жағдайда,
тауардың келісімшарттың шарттарына сәйкес немесе
тиісті сапада екені қалай расталады? Тауар сапасы «са-
тып алу-сату келісімшартына сәйкес» болуға тиіс. Бар-
лық уақытта дерлік келісімшартта сатылатын тауарлар-
дың сипаттамасы келтіріледі; демек, олар осы сипатта-
маға сәйкес келсе, тиісті сападағы тауар деп саналады.
2. Жазбаша келісім болмаса немесе жазбаша келісімде сапа
стандарты анық көрсетілмесе, тауардың сапалы екені қа-
лай анықталуы керек? Сатушы тауарларды «әдетте осын-
дай сипатта пайдаланылатын мақсаттарға жарамды» күй-
де беруге міндетті. Егер келісімшартты жасасқан кезде
сатып алушы сатып алынатын тауарды белгілі бір мақ-
саттарда қолданатыны туралы сатушыны хабардар етсе,
онда «сатушы сатып алушыға осы мақсаттарға сәйкес
пайдалануға жарамды тауарды жеткізуге тиіс».
3. Келісімшарттың кепілдігі сатушы көрсеткен үлгіге не-
месе сатып алушы ұсынған модельге негізделсе, не
болады? Үлгі немесе модель кепілдік болып саналады,
яғни жеткізілген тауарлардың сапасы үлгі немесе мо-
дельдің сапасымен бірдей болуы керек.
4. Сәйкес келмейтін (ақаулы) тауарларды қабылдап алған
сатып алушыда мәселені шешудің қандай жолдары не-
месе құқықтық қорғау құралдары бар? Сатып алушы
сатушыдан мынаны талап етуге құқылы: (а) сатып алу
бағасын тиісінше төмендету; (ә) ақылға қонымды мер-
зім ішінде өтемақысыз тауар ақауын жоюды талап ету;
(б) тауардың ақауын жоюға жұмсаған шығындарын
өтету.
Салыстырмалы маңызды мәліметтер
• Ресей Кодексінің алдын ала жасалатын келісімшарттар
туралы 429-бабына Американың келісімшарт құқығын-
да (Бірыңғай сауда кодексі және ортақ құқық) балама
бап жоқ. Жалпы алғанда, ортақ құқықта алдын ала жа-
салатын келісімшарт деген түсінік жоқ. Ортақ құқыққа
сәйкес келісімшарт құрастыру үшін (немесе еуропалық-
тар айтатындай, келісімшарт жасау үшін) тараптардың
келісімшарт жасасуға және оның материалдық талап-
тарын орындауға жалпы ниетінің дәлелі болуы керек.
Егер алдын ала жасалатын келісімшарт кейбір маңызды
талапты келешектегі келіссөз үшін қалдырса, онда ол
орындалуы міндетті келісімшарт бола алмайды. АҚШ-
тың кейбір соңғы сот істерінде «Келісу туралы келісім»
сияқты алдын ала жасалатын келісімшарттар орында-
луға тиіс деп танылды. Мұндай жағдайларда алдын ала
жасалатын келісімшарт көлемі шектеулі. Ол тараптар-
дың түпкілікті келісімшарт жасасуын талап етпейді; ол
келісімшарттың түпкілікті жасалып-жасалмағанына қа-
рамастан, тараптарға адал ниетпен келісуді талап етеді.
• Мән-жайлардың өзгеруіне келер болсақ, 451-бап конти-
ненталдық құқықтың герман топтарына ортақ көзқарас-
та жазылған. Бұл бап бойынша тараптар мән-жайдың
өзгеруіне байланысты болған келісімшарт талаптарын
бұзу салдарынан туындаған жауапкершіліктен босаты-
лады. Ресейдің Азаматтық кодексі мен ортақ құқық ара-
сындағы айырмашылық олардың мән-жайлардың елеулі
өзгерісін анықтау тәсілінде жатыр. Ортақ құқықта елеулі
өзгерістер дегеніміз – тараптардың біреуі үшін келісім-
шарт талаптарын орындау мүмкіндігінің болмауы (та-
биғи апат, порттағы ереуіл, үкіметтің араласуы) немесе
келісім мақсатының бұзылуы. Ресей Азаматтық кодексі
герман келісімшарттар құқығына сәйкес келеді, атап
айтқанда, келісімшарттың өзгеруі тараптардың біреуі-
не қиындықтар туындатқан кезде (орындау барысында
шығындар көбейсе немесе тиімді болмаса) келісімшарт-
ты тоқтату мүмкіндігі қарастырылған. Ортақ құқықтық
жүйеде қиындықтар үшін келісімшартты тоқтатуға жол
берілмейді. Десек те UCC тиімсіздік доктринасын қа-
былдады және оның қиын кездерде жауапкершіліктен
босату жағдайларына өте ұқсас екені байқалады. Тәжі-
рибеде соттар бұл доктринаны сирек қолданады.
• Америка құқығында кепілдік туралы заңдар деп атала-
тын 469 және 475-баптардағы тауар сапасына арнал-
ған стандарттар Американың бірыңғай коммерциялық
кодексіне өте ұқсас. Сипаттамалар, үлгілер және мо-
дельдер нақты кепілдіктер болып есептеледі; «осындай
сипаттағы тауарлар әдетте осындай мақсаттарда пайда-
лануға жарамды» болуы керек деген Ресей кодексінің
талаптары UCC 2-314-бөлімімен бірдей (сатуға жа-
рамдылықтың болжамды кепілдігі); тауарлардың «са-
тып алушының мақсаттарына сай пайдалануға жарамды
болуы» талабы UCC 2-315-бөліміне (белгілі бір мақсат-
қа қатысты болжамды кепілдік) сәйкес келеді.
11.5-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу. Сұрақтар мен жауаптар: Ресей азаматтық кодексінің ережелері
Алдын ала жасалатын келісімшарттар, мән-жайлардың өзгеруі және болжамды кепілдіктер
АҚШ заңнамасында мойындалмайтын алдын ала жасалатын келісімшарт енді 429-бап бойынша мойын-
далады. Ресейдің алдын ала жасалатын келісімшарт түсінігіне сәйкес, тараптар келісімшартқа қол қоюдың
тікелей міндеттемесіне ие. Егер тараптар негізгі келісімшартты жасасу уақытын белгілемесе, онда заң бо
-
йынша алдын ала келісімшартты жасасқаннан кейін бір жыл ішінде жасалуға тиіс. Сондықтан да Ресей
322
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Азаматтық кодексінде келісімшарт бойынша алдын ала жауапкершілік ықтималы АҚШ заңдарына қарағанда
әлдеқайда жоғары. Әрине, алдын ала жасалатын келісімшарт өздігінен келісімшарт ретінде қарастырылса,
оны «алдын ала жасалатын келісімшарт» деп атау қате болуы мүмкін.
451-бапта «мән-жайлардың елеулі өзгеруі» себебінен келісімшартты бұзғаны үшін жауапкершіліктен бо
-
сату көзделген. 2-тармақта жауапкершіліктен босатуға арналған АҚШ доктриналарында кездесетін шарттар-
ға ұқсас төрт шарт бар: (1) келісімшарт жағдай өзгермейді деген оймен жасалса; (2) тарап ақылға қонымды
іс-шаралар қолданса да, мән-жайлар өзгерісінің алдын ала алмаса; (3) орын алған жағдайлар келісімшартты
елеулі түрде өзгертсе; (4) мән-жайлардың өзгерісі келісімшарт немесе қалыптасқан дәстүр бойынша тәуе
-
келдің азаюына әсер етпесе. Жауапкершіліктен босату тақырыбы 12-тарауда толығырақ қарастырылады.
Соңғы тақырып – болжамды кепілдіктерді тану. Кодекстің 469-бөлімінің 2-тармағы АҚШ-тың UCC-мен
салыстырғанда зардап шегуші тарапқа құқық қорғау құралдарының кеңірек таңдауын ұсынады. UCC ере
-
желеріне сәйкес, сатып алушы тауарға толығымен ақы төлеп, кейін бұзылған кепілдеме талаптары үшін
шығындарды талап етуі керек. Керісінше, бағаны төмендету түріндегі құқықтық қорғау құралы сатып алу
-
шыға ақаудан туындаған құнның төмендеуіне байланысты бағаны біржақты төмендетуге мүмкіндік береді.
Сондай-ақ Ресей Азаматтық кодексі бойынша сатып алушы «сапасыз тауарды сапасы келісімшартқа сәйкес
келетін тауарға ауыстыру» туралы нақты әрекетті талап ете алады.
Қытай келісімшарт заңы
Халықаралық сауданың дамуына жәрдемдесуге бағытталған келісімшарт құқығының тағы бір қызықты
кодификациясы – 1999 жылғы Қытай келісімшарт заңы (CCL). Бұл заң қабылданғанға дейін Қытайда ішкі
келісімшарт заңы және шетелдік келісімшарт заңы болды. Екіншісі транзакция тараптарының біреуі қытай
-
лық емес болса қолданылатын еді. Екінші заң «Шетелдік тараптарды қамтитын экономикалық келісімшарт
туралы Қытай Халық Республикасының заңы» (Сыртқы экономикалық келісімшарттар туралы заң) деген
атауға ие болған еді. Әйткенмен Сыртқы экономикалық келісімшарттар туралы заң CCL қабылданғаннан
кейін күшін жойды. Қытайда ішкі және халықаралық мәмілелер үшін бірыңғай келісімшарт құқығы пайда
болды. CCL – бұрынғы келісімшарт заңдарына қарағанда қазіргі заманға сай және жан-жақты заң. Себебі
CCL құрастырушылары, негізінен, CISG (ол бұрын Қытайдың халықаралық сатып алу-сату заңы ретінде
қабылданған болатын) ережелерін және UNIDROIT PICC принциптерін кеңінен пайдаланды.
CCL құрылымы
CCL екі бөлімнен тұрады: бірінші бөлімде келісімшарттың жалпы нормалары қарастырылады, ал екін-
шісі шарттардың нақты түрлеріне арналған арнайы ережелерді қарастырады. Келісімшарттың жалпы нор-
малары (жалпы ережелер) сегіз тарауға бөлінеді: 1-тарау жалпы ережелер туралы; 2-тарау – келісімшарт
жасасу; 3-тарау – келісімшарттың жарамдылығы; 4-тарау – келісімшарттарды орындау; 5-тарау – өзгерту
және құқық табыстау; 6-тарау – келісімшарттарды тоқтату; 7-тарау – келісімшартты бұзғаны үшін жауап
-
кершілік; 8-тарау – әртүрлі ережелер, соның ішінде талап қою мерзімі туралы ереже. Екінші бөлім (арнайы
ережелер) келісімшарттың мынадай түрлеріне арналған: (1) сатып алу-сату келісімшарты; энергия жеткізу
туралы келісімшарттар; (2) су, газ немесе жылу; (3) сыйға тарту келісімшарттары; (4) несие беру туралы
келісімшарттар; (5) лизинг туралы келісімшарттар; (6) қаржылық лизинг туралы келісімшарттар; (7) жалда
-
малы қызмет туралы келісімшарттар; (8) құрылыс жобалары туралы келісімшарттар; (9) тасымалдау туралы
келісімшарттар; (10) технологиялық келісімшарттар; (11) сақтау туралы келісімшарттар; (12) қоймада сақтау
туралы келісімшарттар; (13) агенттік келісімшарттар; (14) брокерлік келісімшарттар.
Жалпы принциптер
CCL – бұл континенталдық құқықтық дәстүрге негізделген Батыс стиліндегі заң, сонымен бірге ортақ
құқықтық жүйеге де ұқсастығы көп. Ең айқын айырмашылық, бұрынғы социалистік жүйенің қалдықтары
сақталып қалған құқықтың жалпы принциптерінен көрінеді. Ол тараптар заңға қайшы келмейтін кез келген
келісім жасай алады деген келісімшарт еркіндігінің негізгі принципін қабылдады. Десек те өзге жалпы прин
-
циптер мұндай еркіндікті шектейді:
● 3-бап. Келісуші тараптардың құқықтық жағдайы тең және бірде-бір тарап екінші тарапқа өз еркін мо
-
йындата алмайды.
● 5-бап. Тараптар өздерінің құқықтары мен міндеттерін бекіткен кезде әділдік принципін сақтайды.
● 6-бап. Тараптар өз құқықтарын жүзеге асыруда және өз міндеттемелерін орындауда адалдық принци
-
пін ұстанады.
323
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
3-бап тараптар келісімнің кез келген түрін жасауға құқылы екенін білдіреді («теңқұқықтық жағдай»);
сонымен қатар жоғарырақ тұрған тараптың келісімшарт еркіндігін теріс пайдалану мүмкіндігі бар екенін
мойындайды («бірде-бір тарап екінші тарапқа өз еркін мойындата алмайды»). CCL келісімшартты орындау
кезінде «тараптар бір-бірінің ақылға қонымды мүдделерін ескеруге тиіс» деп мәлімдейді. 5-бапта көзделген
әділдік принципінің ортақ құқықтық жүйеде баламасы жоқ. АҚШ құқығында бір тараптың мүддесін ғана
қорғайтын және әділетсіз келіссөздің нәтижесі болатын келісімшартты жарамсыз деп санауға мүмкіндік бе
-
ретін әділетсіздік туралы доктрина бар.
Келісімшартты орындаудағы адалдықты сақтау міндеті (6-бап) америкалық келісімшарт құқығында да
кездеседі, бірақ ағылшын құқығында қабылданған жоқ. Алайда CCL адалдық принципінің неміс заңында
кездесетін нұсқасын қабылдады. Неміс құқығында адалдық принципі басымдыққа ие және алдын ала ке
-
ліссөз жүргізу, келісімшартты орындау және түсіндіру сияқты келісімшарт құқығының барлық салаларына
ықпал етеді. Ортақ құқықтан айырмашылығы – CCL тараптарды келіссөздерді адал ниетпен жүргізуге мін
-
деттейді. Егер тарап жаман ниетпен келіссөз жүргізсе, келісімшарт жасалмаса да, бұл тарап келтірген залалы
үшін жауапты болуы мүмкін. CCL бойынша тарап мынадай кездерде адалдық принципіне қайшы әрекет
етеді, егер (1) ол келісімге келу ниеті болмай, келіссөз жүргізсе; (2) ол басқа тараптың тәуелдігін, экономи
-
калық қиындықтарын немесе әлсіздігін өз артықшылығына айналдыруға тырысса; (3) әділетсіз мәмілеге қол
жеткізу үшін келіссөз жүргізсе. Адалдық принципі CCL-дің арнайы ережелерінде де кездеседі. Мысалы,
келісімшартты орындау кезінде адалдық принципін бұзатын не? Орынсыз іс-әрекеттер: «Егер қандай да бір
тарап екінші тараптың сөзі мен ісіне сене отырып әрекет жасаса, адалдық принципі сол тараптың өзіне адал
ниетіне қайшы әрекет жасауына жол бермейді».
Келісімшартты жасау кезінде 42-бап бойынша төмендегідей жағдайлар орын алса, онда тараптар залал
келтіргені үшін жауапты болды: (1) келісімшарт жасасуды алдыға тартып, жаман ниетпен келіссөз жүр
-
гізу; (2) келісімшартты талқылауға қатысты елеулі фактіні қасақана жасыру немесе жалған ақпарат беру;
(3) адалдық принципін бұзатын өзге де әрекеттерге бару. Құқық қорғау құралдары «ретроактив шығын-
дарға» жатқызатын шығындар да бар, ортақ құқықта бұл келісімшарттың орындалуынан үміт күткен кезде
кеткен шығындар деп те аталады. Бұған «екі жақ шеккен шығындар, жасалған жұмысқа кеткен шығын
-
дар, келісімшарттың негізінде жасалған транзакциялар шығындары, мүмкіндіктерден айрылу» т.б. жатады.
60-бап бойынша тараптар адалдық принципін және келісімшарттың мақсатын, сондай-ақ транзакция жүргізу
дәстүрін мейлінше сақтауға, жәрдем беру және құпиялықты жария етпеу сияқты міндеттерді орындауға тиіс.
Келісімшарт жасау
Келісімшарт жасауға келер болсақ, CCL оферта мен акцептінің стандарт моделін ұстанады. Оның ереже-
лері континенталдық және ортақ құқық жүйесі ережелерімен тығыз байланысты. CCL мен АҚШ құқығын
(ортақ құқық) салыстырсақ, CCL келісімшартты жасау мерзіміне қатысты континенталдық құқықты ұстана
-
ды. Ортақ құқықта акцепт жіберілген кезде («пошта жәшігі ережесі») шарт жасалды деп есептеледі, ал CCL
және континенталдық құқық, сондай-ақ CISG бойынша келісімшарт акцепт екінші тарапқа келіп жеткенге
дейін жасалмайды. Бұл өте маңызды, өйткені акцепт ережесі бойынша келісімшарт бұрынырақ жасалады
және жоғалу қаупі алушы тарапқа ауысады. Континенталдық құқықтың акцепт ережесі – ең ұтымды ереже,
себебі ол тауардың жоғалу тәуекелін жіберуші тарапқа («ең тиімді сақтандырушы») жүктейді.
CCL сондай-ақ жазбаша келісімшартта терминдердің айқын болуын талап етеді. 12-бапқа сәйкес келісім
-
шартта төмендегідей ережелер болуға тиіс:
● тараптардың атауы, аты, азаматтығы мен қызмет орны;
● қол қою күні мен орны;
● келісімшарт түрі, сонымен қатар келісімшарт мақсаттарының категориясы мен ауқымы;
● технология шарттарына, сапасына, стандарттарына, ерекшеліктеріне және мөлшеріне қатысты мақ
-
саттар;
● келісімшарт орындалуының мерзімі, орны және орындалу әдісі;
● құны, бағасы және төлем әдісі жөніндегі шарттар;
● құқық табыстаудың мерзімі мен шарттары;
● өтемақы мен міндеттемелерді бұзғаны үшін жауапкершілік;
● дау шешу әдістері;
● келісімшарт тілі.
324
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Келісімшартты мерзімінен бұрын бұзу
CCL бойынша келісімшартты шұғыл тоқтатуға және шығындарды өтеу үшін талап-арыз жазуға мүмкіндік
беретін келісімшартты мерзімінен бұрын бұзу тұжырымдамасы қабылданған-ды. 68-бапта былай делінген:
Міндеттемені бірінші болып орындайтын тарап екінші тарапта келесі жағдайлардың бірі бар екенінің
дәлелдемелерін тапса, онда өз міндетін орындауды тоқтата тұрады:
1. екінші тараптың іскерлік операциялары айтарлықтай нашарлап кетсе;
2. міндеттемелерін орындаудан бұлтару мақсатында мүлкін басқа жерге көшірген немесе құпия түрде
қаржы қорын алған болса;
3. іскерлік беделін жоғалтса;
4. екінші тараптың өз міндеттемелерін орындау мүмкіндігін жоғалтқанын немесе жоғалту мүмкінді
-
гін көрсететін басқа да жағдайлар орын алса.
Егер тарап өз міндеттемесін белгілі бір дәлелдемесіз тоқтатса, ол келісімшартты бұзғаны үшін
жауап береді.
Бастапқыда, келісімшартты мерзімінен бұрын бұзуды мәлімдейтін тарап келісімшартты орындауын уа
-
қытша тоқтата тұрады және екінші тараптың жауабына дейін келісімшартты бұзбайды. Ол ең алдымен басқа
тарапқа бас тарту туралы хабарламаны уақтылы беруі керек. 69-бап басқа тарапқа міндеттемелердің уақ
-
тылы орындалатыны туралы кепілдік (дәлелдемелер) беруге мүмкіндік туғызады. Егер басқа тарап «тиісті
кепілдікті» қамтамасыз етсе, келісімшарттың орындалуы қайта жаңартылады. Мұндай жағдайда орындалу
жалғасып, келісімшарт қайта қалпына келтіріледі.
Алдын ала болжанған шығындар және депозиттер
114-бап алдын ала болжанған шығындардың (келісімшартқа енгізілген, алдын ала келісілген шығындар)
заңдық күшінің болатынын мойындайды: «Тарап келісімшартты бұзған кезде, бұзылған жағдайларға байланыс
-
ты екінші тарапқа алдын ала болжанған шығындардың белгілі бір мөлшерін төлеуге келіседі, сондай-ақ олар
туындаған шығындардың мөлшерін есептеу әдісін қарастырулары мүмкін. Егер келісілген шығындар нақты
шеккен шығындардан төмен болса, тараптар халық сотына немесе арбитраждық институтқа шығындар мөлше
-
рін ұлғайту үшін жүгінуі мүмкін; егер келісілген шығындар нақты шеккен шығындардан асып кетсе, тараптар
халық сотына немесе арбитраждық институтқа шығындар мөлшерін тиісінше азайту үшін жүгіне алады». Ор
-
тақ құқықтың алдын ала болжанған шығындар терминінің қолданылатынына қарамастан, 114-бап «тым көп»
деген фразаны қолданғаны үшін айыппұл салуды қарастыратын (нақты шығындардан асатын сома) континен
-
талдық құқық ережесін іс жүзінде қабылдайды. Континенталдық құқықта шығын шамадан тыс болмаса, айып-
пұл туралы ескертпе қолданылады.
Ал ортақ құқық барлық айыппұл ескертпелерін қолданудан бас тартады.
14
Бір қызығы, CCL француз кепілақы доктринасындағы «депозиттеу ережесін» қабылдаған. CCL-дің 115-
бабы тараптың келісімшартқа қатысты кепілдігі ретінде депозит беру мүмкіндігін таниды. Кепілақы доктри
-
насындағыдай, депозит берген тарап келісімшарт талаптарын орындамаса, екінші тараптың депозитті алып
қалуына рұқсат етіледі. Егер депозитті алып отырған тарап келісімшарт талаптарын орындамаса, онда «ол
екі еселенген депозит сомасын қайтарады». Дегенмен келісімшарт бойынша депозит және алдын ала бол
-
жанған шығындар қарастырылса, 116-бапқа сәйкес «тарап келісімшартты бұзса, онда екінші тарап болжан-
ған шығындар ережесін немесе депозит ережесін қолданады, бірақ екеуін бірге қолдана алмайды».
113-бап шығындарды шектеуге қатысты англо-америкалық Хэдлидің Баксендейлге
15
қарсы ісіндегі ұс-
танымды қабылдайды. Хэдлиге қатысты шыққан үкім бойынша, шығындар келісімшартты жасау кезінде
келісімшартты бұзған тарап алдын ала болжай алған шығындардан аспауға тиіс. Демек, бұзушы тарап ке
-
лісімшарт талаптарын бұзудан туындаған нақты шығындарға емес, тек болжанған шығындарға ғана жауап
береді. 119-бап ортақ құқықтық салдарды жеңілдету принципін қабылдайды. Келісімшарт талаптарын бұз
-
баған тарап «шығындардың өсуін болдырмау үшін тиісті шаралар қабылдауға тиіс».
Форс-мажор
117 және 118-баптар форс-мажорға («еңсерілмейтін күш») арналған. Форс-мажор – бір тараптың келі-
сімшартты орындауына кедергі келтіретін күтпеген оқиға. Заң әдетте бұл жағдайда келісімшарт талапта-
рын орындамаған тарапты жауапкершіліктен босатады. Форс-мажор оқиғаға қойылатын талаптар 117-бап-
та баяндалған. Мұндай оқиғалардың қатарына келісімшарт жасалғанда «болжауға келмейтін» және «пайда
болуы еңсерілмейтін және тараптар оны жеңе алмайтын» оқиғалар жатады. Бұзушы тарап 118-бапқа сәйкес
басқа тарапқа уақтылы хабарлауға міндетті.
325
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
Стандарт шарттар
CCL стандарт шарттардың да қолданылуын реттейді. Стандарт шарттар «бір тараптың қайтадан пай-
далануы үшін алдын ала тұжырымдаған және келісімшартты жасасу кезінде екінші тараппен талқыланбай-
тын» шарт ретінде белгілі. 39-бап бойынша стандарт шартты ұсынатын тарап «тараптардың құқықтары мен
міндеттерін айқындау кезінде әділдік принципін сақтауға, өзінің жауапкершілігін шектейтін немесе жоятын
ережелерге екінші тараптың назарын аудартып, оның сұрауы бойынша мұндай ережелерге түсіндірме беруге
тиіс». Осылайша бір жақты жасалған не болмаса мазмұны мен мағынасы жөнінен екінші тарап үшін «таң
-
ғалдыратын» стандарт шарттар орындалуға жатпайды. CCL әдейі немесе абайсызда жасалған әрекеттердің
нәтижесінде екінші тарапқа келтірілген мүліктік шығындардың, не болмаса жарақат алуға байланысты та
-
раптың жауапкершілігін шектейтін ескертпе (жауапкершіліктен босату) ережелердің нақты түрде күші жоқ
деп таниды.
Сатып алу-сату келісімшарттары
CCL заңының тауарды сатып алу-сату туралы бөлігінде атап өтуге болатын бірқатар ереже бар. 137-бап
компьютерлік бағдарламалық жасақтама саудасының бірегейлігін таниды. Компьютерлік бағдарламалар сау
-
дасында «заңда көзделген жағдайларды қоспағанда немесе тараптар өзгеше келіспесе, зияткерлік меншік құ-
қығы сатып алушыға өтпейді». Басқаша айтқанда, бағдарламаны сату бағдарламаны пайдалану лицензиясын
да қамтиды, бірақ зияткерлік меншікке қатысты меншік құқығы сатушыда («лицензиар») қалады.
156-бап тауар сатушысын тауарды тиеп, жөнелту үшін тиісті түрде қапталуын міндеттейді. Егер қаптау
тәсілі туралы келісім болмаса немесе келісім түсініксіз болса, қаптаудың әдеттегі түрі қолданылады; егер
осындай әдеттегі (сауда-саттық жүргізу дәстүрі) тәсіл жоқ болса, онда тауарды қорғауға жеткілікті қаптау тә
-
сілі қабылданады. Тауарларды сатудағы маңызды мәселе ұзақмерзімді жеткізілім келісімшарттарымен бай-
ланысты. Мәселен, қандай да бір тарап төлемді жүзеге асырмаса немесе тауарды жеткізбесе, немесе сатушы
ақаулы тауар жеткізіп берсе, келісімшарт талаптарын бұзбаған тарап келісімшартты толығымен (болашақ
төлемдерді қоса алғанда) тоқтатуға құқылы ма? 166-бап осы мәселе бойынша келесі ережелерді қарастыра
-
ды: (1) егер сатушы тауар партиясының біреуін жеткізбесе немесе ақауы бар тауарды жеткізіп берсе, сатып
алушы осы тауардың бір партиясына қатысты келісімшартты бұза алады; (2) сатушы келісімшартқа сәйкес
тауардың бір партиясын жеткізбесе немесе оны келісімшарттың мақсатын жүзеге асыру үшін барлық бола
-
шақ жеткізулерді жүзеге асыру мүмкін болмайтындай етіп жеткізсе, сатып алушы тауардың сол партиясына
және барлық болашақ партияларға қатысты келісімшартты бұзуға құқылы; (3) сатып алушы тауар партия
-
ларының біреуіне қатысты келісімшарттың күшін жойғанда, егер бұл тауар партиясы және басқа партиялар
бір-біріне тәуелді болса, онда жеткізілген және жеткізілмеген барлық тауарларға қатысты келісімшартты
бұзуы мүмкін.
Еуропалық келісімшарт құқығының принциптері
1998 жылы Еуроодақтың Келісімшарт комиссиясы Еуропалық келісімшарт құқығының принципте-
рін (PECL) қайта қарап, жариялады. PECL мақсаты – қауымдастықтағы келісімшарттық заңнама инфра-
құрылымының қажеттіктерін қанағаттандыру, келісімшарттардың нақты түрлерін реттейтін қауымдастық
заңының қарқынды кеңеюін қамтамасыз ету. 1.101-бапта PECL принциптерін келісімшарт дауларына екі
негізгі жағдайда қолданылатыны айтылады: егер тараптар оларды өздері таңдаған құқық ретінде қолданса
және келісімшартты құқықтың жалпы принциптері немесе lex mercatoria реттейтін болса. Бірінші жағдай
тараптар белгілі бір елдің құқығын қолдануға қатысты келіспеушіліктер туындаған кезде орын алуы мүмкін.
CISG тауар сату транзакциясы бойынша мәміле жасауда жақсы көмек береді, ал PECL келісімшарттардың
барлық түрлеріне қолданылады. Екінші жағдай халықаралық арбитражда орын алуы мүмкін. Арбитрлер
кейде халықаралық әдет-ғұрып құқығындағы «әділірек» принципті қолдана отырып, ұлттық заңнамаларда
-
ғы ерекше ережелерді қолданудан аулақ болғылары келеді. Уақыт өте келе арбитрлер PECL нормаларын да
әдеттегі халықаралық құқықтың дәлелі ретінде тануы мүмкін.
PECL нормаларына шолу бұл заңның АҚШ-тың келісімшарт құқығы мен UCC нормаларына ұқсас
тұстарының да көп екенін көрсетеді. Онда сондай-ақ тек АҚШ заңдарын білетін адамға күтпеген мін
-
деттемелерді таңуы мүмкін ерекше нормалар бар. Келесі шолу CISG құрамындағы кейбір айырмашы-
лықты және салыстырмалы ережелерді сипаттайды. Ескерте кететін бір жайт: америкалық бизнесмендер
АҚШ-тың келісімшарт құқығы мен PECL ережелерін салыстыру кезінде айырмашылықтардан гөрі ұқсас-
тықтарды көп табады. Алайда белгілі бір міндеттемелерден айналып өту үшін айырмашылықтарды түсіну
326
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
маңызды. Мәселен, PECL ресми ережелерге қатысты CISG нормаларын қабылдайды. PECL-дің 2.101-бабы
CISG-дің 11-бабымен егіз қыздай ұқсас: «Келісімшарттың жазбаша түрде жасалуы міндетті емес және оны
құрастыруға ешқандай талап қойылмайды. Келісімшарт кез келген тәсілмен, соның ішінде куәгерлермен
расталуы мүмкін».
PECL келісімшарт дауларындағы дәлелдемелердің жарамдылығын азайтатын ережелерді қабылдамауда
CISG-ден де асып түсті. Жазбаша өзгертулер мен келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін білдіретін ес
-
кертпе сияқты ортақ келісімшарт ережелерінің орындалу мүмкіндігі 2.105 және 2.106-баптарға сәйкес азайтыл-
ған. Осы баптар бойынша келісімшартқа өзгерістердің жазбаша түрде енгізілуін талап ететін жазбаша өзгерту
туралы ереже ондай өзгерістің тек қана презумпциясын көздейді. Басқа тарап бұрынғы презумпцияларды
жою үшін дәлелдемелер ұсынуы мүмкін. Бұдан кейінгі баптарда «Тарап өз пікірлері немесе іс-әрекеттері арқы
-
лы мұндай тармақты құптаудан бас тартуы мүмкін» делінген. 4.110-бап «келісімшарттың негізгі мән-жайын»
айқындайтын және «қарапайым әрі түсінікті тілде» жазылатын ережелер үшін ерекше жағдай қарастырады.
Сондай-ақ тараптардың алмасатын құндылықтың орындылығы шартты бұзуға негіз болмайды.
16
Бұған қоса, стандарт нұсқада немесе келісімшарттың жалпы ережелерінде кездесетін бұл келісімшарт-
тың түпкілікті сипатқа ие екенін білдіретін ескертпе (бұл ескертпенің мақсаты – келісімшарт талаптары-
на қайшы келетін келісімшарт мәтінінен тыс жатқан дәлелдердің қолданылуын болдырмау) PECL принцип-
теріне сәйкес келе бермейді. 2.209(3)-бапта келісімшарттың жалпы ережелеріне мынадай анықтама берілген:
«Келісімшарттың жалпы ережелері дегеніміз – белгілі бір сипаттағы келісімшарттың белгісіз саны үшін
алдын ала құрастырылған және оған қатысты тараптар арасында жеке келіссөздер жүргізілмеген ережелер».
Келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін білдіретін стандарт ескертпе құжатқа енгізілген сәттен бастап
тараптардың келісімдерінің түпкілікті біріктірілгенін білдіреді және басқа барлық мәлімдемелердің, жаз
-
балардың немесе хат-хабарлардың орнын басады. Жекелей келісілген келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие
екенін білдіретін ескертпе орындалуға тиіс, әйтпесе ол тек қана презумпцияны белгілейді. Дей тұрғанмен,
келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін білдіретін ескертпе толығымен келісілсе де, келісімшарт түп
-
кілікті анықталмаған жағдайда, бұл ескертпе бас тарту себептері бойынша жойылуы мүмкін. 2.105-бапта
«тараптардың алдын ала жасалған мәлімдемелері келісімшартты түсіндіру үшін қолданылуы мүмкін» делін
-
ген. Кейінгі мәлімдемелер мен әрекеттерге келер болсақ, мұндай мәлімдемелер мен әрекеттер бір тараптың
«екінші тарап кейінгі мәлімдемелерге немесе әрекеттерге тиісті түрде сенім білдірген жағдайда, келісім
-
шарттың түпкілікті сипатқа ие екенін білдіретін ескертпені бекітуіне» кедергі келтіруі мүмкін.
Хабарламаларға қатысты мәселеге келсек, PECL нормаларына сәйкес хабарлама «адресатқа жеткенде»
күшіне енеді. PECL бұл ережеге келісімшартты орындамауға қатысты хабарлама дұрыс жіберіліп, кейін жо
-
ғалған немесе кешіккен болса да, «қалыпты жағдайларда жеткізілуге тиіс уақыттан бастап күшіне енеді»
деп түсінік береді. Хабарлама келісімшартқа байланысты келіссөз жүргізу кезінде ортақ құқық жүйесімен
салыстырғанда, PECL бойынша анағұрлым үлкен рөл атқарады. 2.104-бапқа сәйкес, «жекелей келісілмеген
келісімшарт ережелері, бұл ережелерді қолданушы тарап келісімшарт жасалмастан бұрын екінші тараптың
назарына жеткізу үшін тиісті қадамдар жасағанда ғана, осы ережелерден хабарсыз тарапқа қатысты қол
-
данылуы мүмкін». Жекелей келісу ережесі келісімшарт жасасудың стандарт нұсқасымен, не болмаса сату-
шы мен сатып алушы арасындағы транзакциялармен (тұтыну келісімшартымен) шектелмегенін ескеріңіз.
4.110-бап бір тарапқа жекелей келісілмеген әділетсіз шарт ережесінің күшін жоюға мүмкіндік береді. Бұл
бап «әділетсіздік» терминін «тараптардың құқықтары мен міндеттері арасында айтарлықтай теңсіздік туды
-
ратын ұғым» деп нақтылай түседі.
Оферта саласындағы бірқатар ережені атап өту керек. Біріншіден, экспорттаушы оферта жасауға шақыру
ретінде пайдаланатын жарнамалық анықтамалық, жарнамалардың және ұсыныстардың PECL аясында ашық
оферта ретінде қарастырылуы мүмкін екенін білуі керек. 2.201-бапта «кәсіби жеткізуші жариялаған жарна
-
мада немесе каталогте, не болмаса тауарларды көрсету барысында белгіленген баға бойынша тауарларды,
қызметтерді ұсыну осы бағамен сатуға, не жеткізуге оферта ретінде қарастырылады және жеткізуші тауар
-
дың қоры мен өзінің қызмет көрсету мерзімі аяқталғанға дейін сол бағамен сатуға міндетті».
Екіншіден, оферта жасаушының офертаның күшін жою қабілетін шектеу үшін кесімді оферта ережесі
қолданылады. UCC-дің 2-205-бөлімінде қарастырылған жағдайдан айырмашылығы, офертаның сатушы та
-
рапынан болуы, жазбаша түрде жасалуы, оған қол қойылуы немесе үш айдан аз мерзімге жасалуы міндет
емес. Оферта қайтарылмайтын болса немесе қабылдау уақытын белгілейтін болса, оны қайтып алу мүмкін
емес. Оферта адресаты 95 күн ішінде офертаны қабылдау керектігі туралы мәлімдемені осылайша 95 күнге
жасалған кесімді оферта ретінде түсіндіреді. АҚШ заңына сәйкес, оферта 90 күн өткеннен кейін өздігінен кү
-
шін жояды және ұсынушы оны мерзімінен бұрын жоюға құқылы; кесімді оферта болып танылу үшін оферта
327
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
адресаты офертаның белгілі бір мерзімге ашық қалатынына нақты көз жеткізуі керек. Ең бастысы, егер «офер-
та адресаты офертаның қайтарылуға жатпайтынына көзі жетсе», PECL бойынша кез келген оферта кесімді
болып танылуы мүмкін. Осылайша офертаның ашық қалуының ешқандай кепілдігі болмауы керек.
Акцепт саласында континенталдық құқық жүйесінің қабылдау ережесі басымдық танытқандықтан, ор
-
тақ құқықтың жөнелту немесе пошта жәшігі ережесінің қабылданбауы таңғаларлық жағдай емес. PECL
бойынша акцепт оферта ұсынушыға жеткенде келісімшарт жасалды деп саналады.
17
Офертаны қабылдау
туралы акцепт ережесі офертаны кері қайтарып алу үшін ұсынушыға қосымша мерзім беруі мүмкін. Бірақ
CISG конвенциясының 18-бабына сәйкес, акцепт ұсынушыға келіп жеткенге дейін күшіне енбесе де, офер
-
таны кері қайтарып алу құқығы акцепт қабылданғанға дейін тоқтатылады.
18
Алайда ақылға қонымды уақыт
ішінде акцепт оферта ұсынушыға жетпейтін болса, офертаның күшін жою құқығы қайта жаңартылып, ке
-
лісімшарттың қалыптасуына кедергі келтіреді. Офертаның күшін жою туралы хабар жолданбай, хат-хабар
алмасу мәселесіне байланысты акцепт кеш келіп жетсе, оферта ұсынушы оферта адресатына «кешіктірусіз»
хабарлап, акцептіні қабылдаудан бас тартуға мүмкіндігі бар.
19
Тауарлардың халықаралық сатылымында жиі кездесетін келісімшарт формаларының қарама-қайшы-
лығы
20
«Өзгертілген акцепт» деп аталатын 2.208-бапта және «Жалпы ережелер қақтығысы» деп аталатын
2.209-бапта қарастырылған. Егер офертаны айтарлықтай өзгертетін қосымша немесе басқалай ережелері
жоқ болса, офертаға нақты келісім беретін оферта адресатының нұсқасы келісімшартты қалыптастырады.
2.208-бап келісімшарт нұсқаларының қайшылығына бақылау жасау үшін тараптар келісімшарт тілін енгізу
-
лері мүмкін екенін мойындайды. Оферта ұсынушы оферта адресатына «акцептіні оферта шарттарына дейін
анық түрде шектеуге қатысты» ұсыныс енгізе алады.
Оферта адресаты өзінің акцептісін қосымша ережелерді енгізе отырып қабылдайтыны туралы талап
қоюы мүмкін. 2.208-бап бойынша келісімшарт күшіне енуі үшін оферта ұсынушы қосымша шарттармен
нақты келісуге тиіс. Офертаны қабылдаушы тарап қосымша шарттарға келісімді оферта ұсынушыдан шарт
-
қа қол қойып қайтаруды талап еткен кезде ала алады. Қосымша шарттарға келісім, егер оферта ұсынушының
қосымша немесе басқаша шарттарға келісімі «ақылға қонымды мерзімде келмей қалса», қабылданбады деп
қарастырылады. 2.209-бапқа сәйкес, оферта мен акцептідегі ұсақ жазумен жазылған талаптар «жалпы та
-
лаптар» болып есептеледі, сондай-ақ «мәні ортақ» жалпы талаптар (стандарт талаптар) ғана келісімшарттың
бөлігі болады. Осылайша қайшылықты жалпы талаптар келісімшарттың бөлігі бола алмайды.
PECL сонымен қатар АҚШ заңнамасына сәйкес келісімшарт жасау алдындағы жауапкершілік пен
адал келіссөз жүргізу міндетін таниды. Күтпеген жауапкершіліктің нақты салдары осы тарауда «Келісімшарт
жасау алдындағы құжаттар» деген тақырыппен талқыланады. Біздің қазіргі мақсатымыз – тараптардың адал
ниетпен келіссөз жүргізуге міндетті екенін атап өту. Адал ниетсіз келіссөз жүргізу, сондай-ақ мүлдем келі
-
сімшартты жасасу ниетінің болмауы – келісімшарттық жауапкершіліктің негізі. Мәселен, келіссөзді негізді
себепсіз тоқтату дұрыс емес. Тарап басқа тарапқа келтірілген шығындар үшін жауапты болуы мүмкін.
21
Со-
нымен қатар келіссөзге қатысушы тарап құпиялықты бұзғаны үшін жауап береді.
«Құпиялықты бұзу» деп аталатын 2.302-бап келіссөз барысында алынған құпия ақпараттарды жария
етпеу міндетін көздейді. Келіссөз барысында жасалған мәлімдемелер талап-арыздарға жеке негіз қалып
-
тастыра алады. 6.101-бап («Келісімшарттық міндеттеме тудыратын мәлімдемелер») бойынша егер кәсіби
жеткізуші келісімшарт жасаспас бұрын маркетинг, жарнама беру кезінде немесе өзгеше түрде көрсетілетін
қызметтер, не болмаса тауарлардың сапасы мен пайдалануы туралы ақпарат берсе, онда ол «келісімшарттық
міндеттемелер тудырады». Келісімшарт жасау алдындағы міндеттеме жеткізушінің агенттеріне де тарала
-
ды. Жеткізуші «іскерлік тізбектің бұрынғы сатысында» жасалынған мәлімдемелері үшін жауапты болады.
Осындай келеңсіздіктерді болдырмау үшін экспорттаушы-сатушы өзінің жарнамаларын, жарнамалық нұс
-
қаулықтарын және сыртқы сауда өкілдерінің тәжірибесін тексеріп шығуы керек.
PECL нормаларының бірегей ерекшелігі – агенттік қарым-қатынасты дамыту. Шетелдік сауда өкілдерін
немесе дистрибьюторларды жалдау секілді агенттік қарым-қатынастар халықаралық саудада жиі кездесетін
-
діктен агенттік құқық туралы бөлімді арнайы қарастырған дұрыс. Агенттік келісімшарттарға арналған бап-
тар тек үшінші тараптар мен принципал немесе агент арасындағы қарым-қатынасты реттейді. Олар принци-
пал мен агент арасындағы қарым-қатынасты реттемейді. Агенттік туралы ережелер тікелей өкілдікті және
жанама өкілдікті реттейтін ережелер болып бөлінеді. Тікелей өкілдік – агент принципалдың атынан әрекет
ететін өкілдік. Керісінше, жанама өкілдікте үшінші тарап агенттің агент ретінде әрекет ететінін білмейді.
PECL принциптеріндегі агенттік ережелер ортақ құқық жүйесінде кездесетін агенттік ережелердің басым
көпшілігімен сәйкес келеді. Дегенмен оның бірқатар ерекше ережесіне назар аударған дұрыс. Біріншіден,
агент агент ретінде әрекет ететінін көрсеткен жағдайда, ол келісімшарт жасау үшін кететін ақылға қонымды
328
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
уақыт ішінде үшінші тараптың талабы бойынша принципалды анықтауы керек. Егер агент принципалды
анықтауды негізсіз кейінге қалдыра берсе, онда ол агентке келісімшарт бойынша міндеттемелер жүктеледі.
22
Екіншіден, үшінші тарап агент өкілеттігіне күмәнданатын болса, «ол принципалға жазбаша растау жіберуі
мүмкін немесе принципалға растау жөнінде сұрау салуы мүмкін»
23
Егер принципал уақтылы жауап бермесе,
агент әрекеттері принципалдың рұқсатымен жасалды деп қарастырылады. Агенттер құқығы «Агенттер мен
дистрибьюторларды жұмысқа алу» туралы 17-тарауда толығырақ қарастырылады.
Келісімнің шынайылығына келер болсақ, PECL ортақ құқықтағы көптеген келісімшартты бұзатын оқи
-
ғаларды таниды. Жақшадағы терминология – PECL принциптерінде кездесетін жарамсыздық ережелеріне
тең келетін ортақ құқық. Тарап келісімшартты төмендегідей қысастықтар белең алғанда бұзуға құқылы:
фактілер немесе заңға қатысты қателік (біржақты қателік),
24
екіжақты қателік,
25
алаяқтық,
26
зорлық-зомбы-
лық (қысым),
27
әділетсіз түрде артықшылыққа қол жеткізу (заңсыз ықпал ету)
28
және әділетсіз талаптар
29.
екі-
жақты қателікке келер болсақ, сот келісімшартты жоюдың орнына, келісімшартты түзетуді (реформалауды)
көздейді. Заңға сәйкес екі тарап бірдей қателік жіберген жағдайда сот кез келген тараптың өтініші бойынша
келісімшартты қате жасалмаған жағдайға келтіруі мүмкін.
Экономикалық мәжбүрлеу шаралары зорлық-зомбылыққа (қысым) қатысты түсінікке жатпайды, бірақ
әділетсіз түрде артықшылыққа қол жеткізу (заңсыз ықпал ету) түсінігіне жататыны күмәнсіз. Егер тарап
келісімшарт жасасқан кезде, басқа тарапқа тәуелді болса немесе сенімді қарым-қатынаста болса, экономи
-
калық дағдарысқа тап болса немесе шұғыл қажеттіктері бар болса, білімі не келіссөз жүргізу тәжірибесі
жетіспесе, ол тарап келісімшарт жасамай қоюы мүмкін. Керісінше, тараптың «ақылға қонымды балама таба
алмау» ұғымы зорлық-зомбылыққа қатысты бапта жазылған. Алаяқтық туралы бап ақпаратты жариялаудың
негізгі міндетін мойындайды. Белгілі бір жағдайларда ақпаратты ашып көрсету үшін адал ниет пен әділдікті
сақтаудың жалпы міндеті де іске жегіледі. Ақпаратты ашып көрсету қажеттігін анықтау кезінде ескерілетін
факторлар қатарына бір тараптың «арнайы тәжірибесінің» болуы, ақпарат алу құны, тараптардың ақпарат
-
тарды өз бетімен алу, ақпараттың шешім қабылдайтын адам үшін аса маңызды екені жатқызылады.
PECL континенталдық құқықтың nachfrist (қосымша мерзім) хабарламасы ұғымын қабылдап алды. Келі
-
сімшарт талабын орындамаған тарап басқа тарапқа хабарлау арқылы келісімшартты орындау уақытын ұзар-
та алады. Әдетте орындау уақытын ұзарту коммерциялық тұрғыдан негізді себеп ұсынылмаған жағдайда
да беріле береді. Ұзарту мерзімі біткеннен кейін келісімшарт талаптарын бұзбаған тарап екінші тараптың
келісімшартқа қатысты тіпті ұсақ заңбұзушылықтары үшін де келісімшартты тоқтатуы мүмкін. АҚШ заңна
-
масында қосымша уақыт сұрауға не беруге арналған ережелер жоқ.
Құқықбұзушылықты келісімшарт бойынша ақтауға келер болсақ, PECL ережелерінде кедергі түсіні
-
гі бар. Оны келісімшартты орындамаған тарап ақталатын дәлел ретінде қолданады. Кедергі талдауы – ор-
тақ құқықтағы дәлел доктринасына ұқсас. Кедергіні «жеткілікті негізде күтпеу» керек және келісімшартты
орындамаған тараптың бақылауында болмауы керек.
30
Шарт талаптарын орындамаған тарап екінші тарапқа
кедергі туралы тез арада хабарлауға тиіс, әйтпесе хабарламаның қабылданбағаны үшін келтірілген зиянға
жауапты болады. Егер кедергі уақытша сипатта болады деп есептелсе, келісімшартты орындамаған тарап
келісімшарттан туындаған міндеттемелерден босатылмайды, бірақ оның келісімшартты орындау міндеті уа
-
қытша тоқтатылады.
Құқық қорғау құралдарына қатысты PECL және АҚШ заңдары арасында екі негізгі айырмашылық бар.
Біріншіден, сапасы талаптарға сәйкес келмейтін тауарларды сатып алушыға бағаны төмендетудің бірегей құ
-
ралы беріледі. UCC ережелеріне сәйкес, сатып алушы талаптарға сәйкес келмейтін тауарларды мінсіз сауда-
саттық ережесі бойынша қабылдамауы мүмкін
31
немесе тауарды қабылдап, ол үшін толық көлемде төлеп, ке-
пілдік талаптарын бұзуға құқылы. CISG ережелерінде де кездесетін
32
PECL принциптерінің бағаны төмендету
құралы сатып алушыға тауар сәйкессіздігінің салдарынан құнсыздануына байланысты тауарларға төленген
бағаны біржақты тәртіпте азайтуға мүмкіндік береді. Екіншіден, нақты орындауды талап ету құқығы ерекше
шара болып саналмайды. PECL 9.102-бабы келесіні ғана мәлімдейді: «Жәбірленуші тарап нақты орындауды
талап ете алады, соның ішінде ақаулы орындауды тоқтатуды талап етуге құқылы». Керісінше, UCC нақты орын
-
дауды талап ету құқығын тауарлар бірегей болғанда ғана ақтайтын ортақ құқықтық норманы қабылдайды.
33
UNIDROIT Халықаралық коммерциялық келісімшарт принциптері
UNIDROIT – Біріккен Ұлттар Ұйымының мамандандырылған мекемесі, ол құқықтың бірыңғайлануына
ықпал етеді. UNIDROIT 1994 жылдың мамыр айында Халықаралық коммерциялық келісімшарт принцип
-
терін (PICC) жариялады. PICC мен CISG арасында (12-тарауды қараңыз) үш түрлі маңызды айырмашылық
бар. Біріншіден, PICC халықаралық келісімшартқа арналған ұлттық заң ретінде қабылданбайды. Ол әртүрлі
329
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
құқықтық жүйелерден шыққан адвокаттар мен бизнес өкілдері үшін нұсқаулық ретінде жарамды бейтарап
принциптерді ұсынуға ғана арналған. Екіншіден, ол – келісімшарттың барлық түрлеріне қолданылатын жал
-
пы принциптер жиынтығы. Керісінше, CISG тауарлар сатылымына ғана арналған және ол транзакцияның
осы түріне қатысты бірқатар арнайы ереже ұсынады. Үшіншіден, PICC келісімшартқа қатысты келіссөздерді
де қамтиды, ал CISG тек қана оферта мен акцепт механизмдерін реттейді.
Кез келген халықаралық келісімшарт жасасуға ниеттенген тұлғалар PICC принциптеріне назар аудару мүм
-
кіндігін қарастырған жөн. Олар жалпыға ортақ міндетті емес принциптер болса да, кейбір сот оларды халық-
аралық келісімшартты түсіндіруде қолдануы мүмкін. «Түсіндірме беруге немесе халықаралық заңи мәтіндер-
ді толықтыруға қатысты мәселені шешу міндеті артылған соттардың немесе арбитрлердің автономды және
халықаралық деңгейде бірегей шешім қабылдау процесі PICC көмегімен едәуір жеңілдейді».
34
PICC бірқатар
ерекшелігін атап өту керек. Ерекшеліктердің бірінші тобы келісімшарт қалыптастыру үрдісін қамтиды.
● Келісімшарттың жазбаша формасына қатысты талап жоқ. PICC келісімшарт жасалғаны «кез келген
тәсілмен, соның ішінде куәгерлер арқылы дәлелденуі мүмкін» деп айтады.
35
Келіссөз сатысында ай-
тылған мәлімдемелер жазбаша келісімшартқа қайшы болса да, дәлелдеме ретінде қабылдануы мүмкін.
● Сауда жүргізу әдет-ғұрыптарын тани білуге тырысқан жөн. Тараптар үшін «халықаралық саудада ке
-
ңінен танымал және үнемі бақыланып отыратын» сауда жүргізу әдет-ғұрыптары міндетті күшке ие.
36
● 2.16-бап келіссөз барысында айқын болған ақпаратты құпиялықта сақтау міндетін мойындайды.
● «Күтпеген талаптар» деп аталатын 2.20-бапта тараптарға типтік келісімшартта «ұсақ қаріппен» жа
-
зылған талаптарды жарамсыз деп тану құралдарын ұсынады. Бұл бапта тараптың «алдын ала болжап
білмеген негізсіз» келісімшарт талаптарына қатысты орындау міндеттемесі туындамайды делінген.
Дегенмен айқын және анық жазылған, бірақ ерекше талаптар орындалуы мүмкін.
PICC келіссөз кезеңінде жасалған әрекеттерге қатысты келісімшарт алдындағы жауапкершілікті тікелей
қамтиды. Жаман ниетпен жүргізілген келіссөз үшін туындауы ықтимал жауапкершілікпен қатар, PICC ке
-
ліссөз бен келісімшарт арасындағы айырмашылықтарды үш тәсілмен айқындайды: Біріншіден, келісімшарт
транзакцияның барлық мәселесіне қатысты келісімді талап етпейді. Транзакцияның барлық мәселесі бойын
-
ша келісімге қол жеткізу міндетті талап болмағандықтан тараптар транзакция нақты қай кезде басталатынын
білмеуі мүмкін. 2.13-бапта көрсетілгендей, егер тарап келісімшартқа «мәжбүрлі түрде» қол қоюды қаламаса,
ол маңызды деп санайтын мәселе бойынша келісімге қол жеткізу керек екенін алдын ала белгілеуі қажет;
егер осы нақты мәселе бойынша келісімге қол жеткізілмесе, келісімшарт жасалмаған болып есептеледі.
Екіншіден, кейде тараптардың бірі келісімшарт талаптарын орындауды бастап кеткен кезде келіссөз іс
жүзінде аяқталмауы мүмкін. Мәселен, екі компанияның заң бөлімшелері келісімшарт талаптарын талқы
-
лап жатқан кезде сатушы тараптың сату бөлімі тауарды жеткізіп қоюы мүмкін. Мұндай жағдайда тауарды
жөнелту офертаны қабылдау ретінде қарастырылуы мүмкін. Осылайша келіссөз келісімшарт талаптарын
орындаумен жалғасуы мүмкін. Үшіншіден, кейде келісімшарт тараптары болашақ келіссөз кезінде келісіле
-
тін ашық талаптарды әдейі қалдырады.
PICC құрамындағы маңызды жаңалықтардың бірі – келіссөз жүргізу стандарттары. 2.15-бап бойынша
«келіссөзді жаман ниетпен жүргізген немесе тоқтатқан тарап екінші тарапқа келтірілген шығындар үшін
жауапты болады». Сонымен бірге 2.16-бап бойынша «келіссөз барысында алынған құпия ақпараттарды
ашқан немесе дұрыс пайдаланбаған тарап» жауапты болады. Құпиялықты бұзу басқа тарапқа адал ниетті
бұзудан болған шығынның немесе бұзған тараптың ақпараттарды ашу арқылы көрген пайдасының орнын
толтыру мүмкіндігін береді.
37
1-кеңес. Заңды түрде талап етілмесе де, келісімшартты жаз-
баша түрде жасаңыз.
2-кеңес. Құқық таңдау ескертпесі бойынша келісіп алыңыз.
3-кеңес. Сот елін таңдау немесе арбитраждық ескертпені өз
қажетіңізге қарай құрастырыңыз.
4-кеңес. Ерекше форс-мажорға қатысты ережені талқылап
алыңыз.
5-кеңес. Валюта айырбастау бағамының ауытқу тәуекелін
нақты бөлісіп алыңыз.
6-кеңес. Ұзақмерзімді немесе бірнеше мәмілелер бойынша
келісімшарттардағы баға эскалациясы туралы ескертпені
егжей-тегжейлі талқылаңыз.
7-кеңес. Расталған аккредитивтер, резервті аккредитивтер,
орындау міндеттемелері және банктік кепілдіктер сияқ-
ты үшінші тарап қатысатын құралдармен төлем жасауды
және орындауды кепілдендіріп қойыңыз.
8-кеңес. Халықаралық заңгерлердің, шетелдік заңгерлердің,
халықаралық банкирлердің, экспедиторлардың, кеден
брокерлерінің, сақтандыру брокерлерінің және мемле-
кеттік мекемелердің сараптамалық кеңесіне жүгініңіз.
11.6-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Халықаралық келісімшарт бойынша практикалық кеңестер
330
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
PICC – континенталдық құқықтық жүйелердің көпшілігінің келіссөз кезінде жауапкершілікті енгізу ық-
тималын куәландыратын бірден-бір халықаралық құқықтық құрал. Тараптар әдетте келіссөз барысында адал
әрекет етуі керек. Мысалы, ұзақ келіссөзді себепсіз тоқтату жаман ниетпен әрекет ету болып саналады және
басқа тарапқа келтірілген зиянды немесе шығынды өтеу жауапкершілігі жүктеледі. Мұндай келісімшарт
алдындағы жауапкершілік келіссөзге тікелей қатысы бар шығындар, мәселен сапарға шығу, зерттеу және
кеңес беру шығындары туралы талаптарды қамтуы мүмкін. Ол сондай-ақ кінәсіз тарап келіссөзді тоқтатқан
тараппен келісімшартқа қол қою үшін бас тартқан басқа да орын алуы ықтимал мәмілелерге қатысты жоғал
-
ған пайда сияқты жанама шығындар туралы талаптарды да қамтуы мүмкін. Азаматтық кодексті ұстанатын
елдер келіссөз бен алдын ала келісім арасындағы айырмашылықты ашып көрсетеді. Бұл екеуінің арасында
-
ғы айырмашылық көзге оңайлықпен шалынбайды. Осымен бірге Азаматтық кодекс елдері сотқа талап-арыз
беру үшін уақытты да молынан қамтамасыз етеді. Италия Азаматтық кодексі бойынша, адал келіссөз жүргізу
міндетін бұзуға қатысты шағымдардың ескіру мерзімі бес жыл болса, келісімшартты бұзғаны үшін берілген
шағымдардың ескіру мерзімі он жылды құрайды. Керісінше, АҚШ-та адал келіссөз жүргізу міндетін бұзға
-
ны үшін берілетін шағымның негізі жоқ деп саналады, ал UCC 2-725-бөліміндегі статуттық ережеге сәйкес,
талап-арыз берудің ескіру мерзімі төрт жылға тең. Сонымен қатар уағдаласушы тараптар бұл мерзімді бір
жылға дейін азайтуға уәкілетті.
Келісімшарт талаптарын орындауға келер болсақ, PICC принциптерінде қиындықтар туралы арнайы
бөлім бар. Қиындық «келісімшарттың тепе-теңдігін өзгертетін оқиғалардың орын алу жағдайы» деп анық
-
талады.
38
Тарап қиындықтың орын алғанын мәлімдеу үшін қиындықты туғызатын оқиғаны шарт жасасу
уақытында ескеру мүмкін емес екенін, оқиғаның оның бақылауынан тыс болғанын және ол тарап оқиғаға
байланысты тәуекелдерді азайтуға бағытталған іс-шараларды қабылдамағанын көрсетуі керек. Қиындық
тарапқа «келіссөз жүргізуді талап етуге» мүмкіндік береді. Тараптар келісімшартты түзетуге немесе қиын
-
дықты шешуге келіспесе, сот келісімшартты бұзуға немесе оның тепе-теңдігін қалпына келтіруге құқылы
(6.2.3-бап). «Транзакцияларға назар аударыңыз: Халықаралық келісімшарт бойынша практикалық кеңес-
тер» атты 11.6-мысал халықаралық келісімшартқа арналған бірқатар практикалық кеңес ұсынады.
Келісімшарт жасау алдындағы жауапкершілік
Жоғарыда айтылғандай, АҚШ-тың ортақ құқығы бойынша, келіссөз жүргізуші тараптың екінші тарап
алдында адал әрекет етуіне қатысты ешқандай жауапкершілігі болмайды. Тараптың келіссөзді жаман ниет
-
пен тоқтатуына және басқа тараптың шығындарына жауап бермеуіне болады, алайда бұл жерде бір маңызды
ерекшелік бар: көптеген жағдайларда міндеттемелік эстоппель деп аталатын сенімділік теориясы түпкі
-
лікті келісім жасасуға болатынына сенген тарапты қорғау үшін келісімшарттық жауапкершіліктің ауқымын
кеңейту үшін пайдаланылуы мүмкін. Келісімшарттар туралы (екінші) нормалар жиынтығының 90-бөлімі,
егер бір тараптың уәдесіне ақылға қонымды деңгейде сенуге болса және әділдікті уәденің орындалуымен
ғана қалпына келтіру мүмкін болса, сотқа шығындарды өтеу туралы талапты қанағаттандыруға мүмкіндік
береді.
Сот Nimrod Marketing компаниясының Texas Energy Corp. корпорациясына қарсы ісінде клиенттерінің бі
-
реуімен келісімшарт жасасу сенімі негізінде ақшасын жұмсап қойған сатып алушы, егер де клиент басқа
сатып алушы агентті таңдаса, ондай әрекеттен туындаған шығындарды талап етуі мүмкін деп шешті. Клиент
сатып алушы агентке келесідей хат жіберді: «Біздің сатып алушы агентіміз ретіндегі міндеттемелеріңізге сәй
-
кес, шетелдік үкіметпен келісімшартқа қол жеткізгеннен кейін тұрғын үй құрылысын бастауға үміттенеміз».
Сот міндеттемелік эстоппель доктринасы негізінде сатып алушы агенттің бұл хатқа негізді түрде сенім артты
деп шешеді. Сонымен қатар төмендегі 11.7-мысалға қараңыз: «Транзакцияларға назар аударыңыз: Сенім арту
факторлары: ауызша мәлімдемелер және бейресми іскерлік хаттарға қатысты жауапкершілік».
Nimrod Marketing Ltd. компаниясының
Texas Energy Investment Corp. корпорациясына қарсы ісі
769 F.2d 1076 (5th Cir. 1985)
Жауапкер (Texas Energy) шетелдік үкіметпен арзан
тұрғын үй салу туралы келісімшартқа отырады, ал та-
лап-арыз беруші (Nimrod) Texas Energy компаниясының
материалдар мен жабдықтарын сатып алушы агенті
еді. Nimrod материалдарды сатып алғаннан кейін, Texas
Energy шетелдік үкіметпен жасасқан келісімшарттан бас
тартты. Nimrod міндеттемелік эстоппель доктринасы бо-
йынша талап-арыз берді. Төменгі сатыдағы сот шығын-
331
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
дарды өтеу туралы шешім шығарды. Сот Texas Energy
тарабын жауапкершілікке тартты, себебі олар (келісім-
шарттан тыс немесе міндетті емес) келісімді бұзған жағ-
дайда шығындарды тудыратын арнайы жағдайдың орын
алатыны туралы білді.
Politz – аймақтық судья. Nimrod Marketing (Overseas)
Ltd. және оның президенті Том Андерсон-Слайт Texas
Energy компаниясына сатып алу туралы келісімшартты
бұзуы салдарынан туындаған шығындар бойынша сотқа
шағымданды. Федералдық аудандық сот міндеттемелік
эстоппель доктринасы негізінде жауапкершілікті анық-
тады және шығындарды өтеу туралы шешім қабылдады.
Фактілер
Texas Energy – Техас штатында орналасқан мұнай
сауда компаниясы Нигерия үкіметімен жасасқан келісім
бойынша Нигериядағы ресейлік болат өндіруші жұмыс-
керлерге арналған арзан тұрғын үй салу үшін нигерия-
лық инвесторлармен бірлескен кәсіпорын құрды. Кәсіп-
орынды одан әрі дамыту мақсатында Texas Energy мен
нигериялықтар Advanced Technology Ltd (ALT) атты се-
ріктестік құрды.
Серіктестер құрылыс материалдары мен жабдықтар-
ды алу, оларды Нигерияға жеткізу және Нигерия қор-
ларынан төлем алу секілді күрделі мәселеге тап болды.
1981 жылдың мамыр айында Texas Energy компаниясы-
ның құрылыс жетекшісі Уильям Хьюстон сәтін салғанда
ұшақта Nimrod компаниясының президенті Том Андер-
сон-Слайттың жанына отырып қалады. Халықаралық
сауда жөнінде мол тәжірибесі бар Nimrod компаниясы
Батыс Африкада көптеген сәтті мәмілелерді өткізген.
Texas Energy компаниясының Нигерияға тауарларды са-
тып алып, тасымалдауға көмекке мұқтаж екенін біліп,
Андерсон-Слайт Хьюстонға өз компаниясының тәжіри-
бесі туралы айтып, Нигериядағы жоба бойынша Texas
Energy компаниясының сатып алушы агенті ретінде әре-
кет етуге қызығушылық танытады. Осыдан кейін Texas
Energy және Nimrod компанияларының жетекшілері
Лондонда жобаны терең талқылау үшін кездеседі. Texas
Energy жабдықтарды, құрылыс материалдарын, азық-
түлікті және тұрғын үй-жайларды қоса алғанда, қажет
жабдықтардың тізімін ұсынады. Осы кездесулерден кейін
Nimrod тізімдегі заттарға белгіленген бағаны береді.
Тамыз айының соңында Андерсон-Слайт Хьюстонда
Texas Energy компаниясының жоғары лауазымды жетек-
шілерімен кездесіп, Нигерияға материалдарды т.б. жеткі-
зу үшін қандай құжаттама қажет екенін түсіндіреді. Бұл
кездесу барысында 1 қыркүйекте ALT сатып алу тапсы-
рыстарын ұсынды. Жеткізулер бойынша басымдықты
көрсету үшін элементтер әртүрлі түстермен кодталған
болатын. Бастапқы жеткізу тапсырыстары жасыл түспен
кодталған элементтерді қамтыды, оларды дереу тиеп, жө-
нелту қажет болды. Осы сапары кезінде Андерсон-Слайт-
қа екі «қолдау-хат» (міндетті емес уәделер немесе кепіл-
демелер) берілді және онда Nimrod Texas Energy және
ATL компаниясына арналған Нигерия жобасының сатып
алушы агенті ретінде тағайындалғаны туралы айтылады.
A. Міндеттемелік эстоппель
Қолдау-хатқа, жеткізу тапсырыстарына және ауыз-
ша келісімдерге сәйкес әрекет ете отырып, Nimrod жаб-
дықтаушылардан жабдықтар мен материалдарды сатып
ала бастады. Осыдан басқа, Nimrod компаниясының
Нигерияға жүргізген бірнеше іс-сапарлары үшін шығын-
дары болды. Бірнеше апта өткен соң, 31 қазанда Texas
Energy өкілдері Nimrod компаниясына өздерінің ниге-
риялық серіктестерімен жобаны қаржыландыруға қатыс-
ты келісімге қол жеткізбегендіктен, жобадан бас тартуға
мәжбүр болғанын хабарлады. Nimrod компаниясы өзінің
жеткізушілермен болған келісімшарт бұзу салдарынан
келтірілген шығындар үшін сотқа шағымданды. Олар өз-
дерінің талаптарын міндеттемелік эстоппельге негіздеді.
Сот Nimrod пайдасына үкім шығарды, себебі соттың
пайымдауынша, олар 1 қыркүйектегі қолдау-хатқа сенген
болатын деген қорытындыға келді. Nimrod компаниясына
келтірілген зиян бұл хат алынғаннан кейін келісімшарттың
күшін жоюдан туындаған шығындар мен компанияның
жеке шығындарынан құралған болатын. Келісімшарттың
күшін жоюдан туындаған шығындарды есептеген кезде,
сот келісімшартты бұзған күні қолданылған АҚШ долла-
рының британдық фунт стерлингке қатысты валюта айыр-
бастау бағамын қолданған-ды. Сол кездегі айырбас баға-
мы 1,90 $/1 фунт стерлинг болды. 1984 жылғы 26 қаңтарда
сот шешімі шығатын күні айырбас бағамы 1,4045 $/1 фунт
стерлинг болды. Бағам көріп отырғанымыздай, белгілі бір
уақыт кезеңінде айтарлықтай өзгерді.
Ә. Келісімшарттың күшін жоюдан туындаған
шығындарды өтеу
Texas Energy компаниясының пайымдауынша, сот
келісімшарттың күшін жоюдан туындаған шығындарды
өтеуге жол берген кезде қателік жасады, себебі сот бол-
ған күні Nimrod компаниясы өз жабдықтаушыларына тө-
лемдер жасамаған еді. Жабдықтаушылар сот процесінің
аяқталуына дейін өз талаптарын тоқтатуға келісті. Texas
Energy сонда да бұл шығындарға талапты негізсіз және
басқа да шарттарға тәуелді екенін баса көрсетті. Бұл дә-
лелді лайықсыз деп санаймыз.
Техастың бұрыннан қалыптасқан заңы бойынша,
жауапкер «шығынды тудыратын ерекше жағдайлар тура-
лы хабардар болса», қосымша келісімшарттан туындаған
мұндай шығындар келісімшартты бұзғаны үшін шағым
арқылы өтеледі. Texas Energy 1981 жылғы 1 қыркүйек-
тегі қолдау-хатқа, ауызша және жазбаша тапсырыстарға
сәйкес Nimrod компаниясының жабдықтарға және мате-
риалдарға тапсырыс беруді тез арада бастағанын білетін.
Олар сатып алу агенті туралы келісімді бұзған кезде шы-
ғынды тудыратын ерекше жағдайлар туралы хабардар
болатын.
Б. Валюта айырбастау бағамы
Texas Energy және ATL компаниялары аймақтық сот
АҚШ доллары бойынша шығындарды есептеу кезін-
де қате жібергенін айтты. Олар соттың үш жеткізушіге
тиесілі соманы британдық фунт стерлингке міндеттеме
бұзылған күнгі емес, сот отырысы болған күнгі айырбас
бағамымен есептеу керек еді деп пайымдады. Біз осы мә-
селе бойынша сот қате жіберді деген пікірмен келісеміз.
Міндеттемелік эстоппель теориясы бойынша, шы-
ғындардың орнын толтыру «осы тараптың нақты зардап
шеккен шығынды өтеуге қажет сомамен» шектеледі. Ай-
мақтық соттың шешімі күшінде қалған болатын.
332
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Түйін
● Ортақ құқықтық жүйенің институты саналатын мін-
деттемелік эстоппель бір тараптың өз қалтасынан
шыққан шығындарын өтеуге мүмкіндік береді, бірақ
жоғалған пайданы бұл институт қамтымайды, себе-
бі жоғалған пайда келісімшартты бұзу концепциясы
(жоғалған пайда түріндегі шығындар) бойынша өте-
леді.
● Келісімшарттар туралы нормалар жиынтығының
90-бөлімі бойынша міндеттемелік эстоппельге сәй-
кес өтемақыны алу үшін дәлелденуі қажет үш талап
бар: (1) кепілдік немесе уәде; (2) екінші тараптың бұл
кепілдікке негізделген сенімі (шығындарға бой алды-
ру); (3) егер сот қандай да бір құқық қорғау шарала-
рын (келісімшарттың орындалуына үміттенген кез-
де кеткен шығындар) жүргізбесе, әділетсіздік орын
алады. Осы талаптардың үшеуі де Nimrod ісінде бар:
(1) Texas Energy компаниясы Nimrod компаниясын
өзінің Нигерия жобасында материалдарды сатып
алуы үшін Nimrod қызметін қолданады деп сендірді;
(2) Nimrod кепілдікке сене отырып, өз тарапынан әре-
кет ете бастады, атап айтқанда материалдарды және
жабдықтарды жеткізуге дереу дайындалды (инженер-
лік сызбалар дайындады, кемелерде жүк орындарын
сатып алды, жабдықтаушыларға материалдарға тапсы-
рыс берді), себебі Texas Energy «құрылыс материалда-
рын және жабдықтарды Нигерияға жеткізуге қатысты
күрделі тапсырмасын» уақытында аяқтау керек болды;
(3) Texas Energy атынан пайда болған шығындарды
Nimrod компаниясына жүктеу әділетсіз болар еді.
● Залал келтіруші тарап сот процестері біткенге дейін
Nimrod компаниясының тапсырыстарына байланыс-
ты тұрақсыздық төлемін талап етуді кейінге қалды-
руға қатысты Nimrod жеткізушілерінің ниеті сияқты
басқалардың адал ниетінен пайда көрмеуге тиіс.
● Міндеттемелік эстоппель уәде берген адамға емес,
уәдені қабылдаған адамның әрекеттеріне көп көңіл
бөледі. Эстоппель уәде беру тұжырымына (келісім-
шартты бұзу, уәделерді бұзу сияқты түсініктерге) не-
гізделмейді, бірақ сенім арту тұжырымына негізделе-
ді, сондықтан оны Келісімшарттар туралы (екінші)
нормалар жиынтығының 90-бөлімінде «шығындарды
өтеу» деп атайды. «Транзакцияларға назар аудары-
ңыз: Сенім арту факторлары: ауызша мәлімдемелер
мен бейресми іскерлік хаттарға қатысты жауапкерші-
лік» деген 11.7-мысалдан уәде берушінің шығындар
үшін жауапты екенін анықтауда соттардың пайдала-
натын кейбір «сенім факторларын» көруге болады.
● Алдын ала жасалған келісімдер немесе қолдау-
хаттар әдетте келісімшарт жасасу үшін жеткіліксіз,
бірақ олар эстоппель бойынша талап-арыз ашуға не-
гіз болуы мүмкін.
● Міндеттемелік эстоппель бойынша талап-арызда та-
бысқа жету үшін талап-арыз беруші жауапкердің бер-
ген уәдесіне немесе кепіліне сеніп, залал шеккенін
көрсетуі керек.
● Міндеттемелік эстоппель бойынша өндірілетін шы-
ғындарға талап-арыз берушінің «өз қалтасынан»
шыққан шығындары немесе сенім артқаннан туында-
ған шығындар кіреді. Тарап міндеттемелік эстоппель
бойынша жоғалған пайданы өндіріп ала алмайды.
● Шығындарды есептеу кезінде сот үшін маңызды фак-
тор – қолданылатын валюта мен айырбас бағамдарын,
сондай-ақ айырбас жасалуға тиісті уақытты анықтау.
Жоғарыда аталып өткен Nimrod және төменде қарастырылатын R.G. Group сот істері іскер тараптар ара-
сында болашақ келісімшартты жасау туралы берген уәдесі немесе кепілдігі салдарынан келтірілген залалды
өтеу үшін эстоппельді пайдалану тәжірибесін қарастырады. Міндеттемелік эстоппель ресми келісімшарт
жасалмаған кезде қолданылады. Келісімшарт жасау алдындағы жауапкершілік саласындағы тағы бір мәсе
-
ле – алдын ала жасалатын келісімдер орындалуға жата ма? Мұнда қолданылатын теория – келісімшартты
бұзу. Орындалуға жататын келісімшарт келіссөздің қай кезеңінде пайда болады? Үшінші мәселе – тараптар
адал ниетті келіссөз жүргізуге міндетті ме, әлде кез келген уақытта ешқандай жауапкершілікке тартылмай,
келіссөзді үзуге құқылы ма?
1. Мәлімдеме немесе хаттың тілі уәдені білдіре ме, әлде
кепілдікті білдіре ме?
2. Мәлімдеме немесе хатта жауапкершіліктен бас тарту
ережесі бар ма?
3. Мәлімдеме немесе хат тараптардың біреуін негізгі мін-
деттемелерді орындауды қамтамасыз ету үшін шаралар
қабылдауға шақыра ма?
4. Мәлімдеме немесе хат жіберген тараптың ниеті қандай
болды?
5. Тарап мәлімдеме немесе хаттың заңдық күшіне қатысты
заңды кеңес алды ма?
6. Тараптардың мәлімдеме немесе хаттың заңдық күшіне
немесе мақсаттарына қатысты салыстырмалы тәжірибе-
сі қандай болды?
7. Тараптар арасындағы осындай хаттар мен мәлімдеме-
лерге қатысты бұрынғы қатынастар қандай болды?
8. Мұндай мәлімдемелердің немесе хаттардың заңдық
күші мен мақсаттарына қатысты сол бизнес саласында
қандай әдет-ғұрыптар немесе іс-тәжірибелер бар?
9. Мәлімдемеге немесе хатқа қатысты келіссөздің ұзақты-
ғы қандай болды?
10. Мәлімдемеге немесе хатқа нақты түрде сенім артылды
ма?
11.7-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Сенім арту факторлары: ауызша мәлімдемелер мен бейресми
іскерлік хаттарға қатысты жауапкершілік.
333
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
R.G. Group, Inc. компаниясының Bojangles компаниясына қарсы сот ісі – келіссөз бен алдын ала жазбалар
келісімшарттық жауапкершілікке алып келмейтін жайттың бір мысалы. Сондай-ақ ол оқырманды алаяқтық
статуты мен міндеттемелік эстоппельмен таныстырады. Біріншісі – келісімшартты қалыптастыруға кедергі,
ал екіншісі – жауапкершіліктің балама жолы.
R.G. Group, Inc. сот ісі көрсеткендей, АҚШ заңы бойынша келісімшарттық жауапкершілік тараптардың
қарым-қатынасы келіссөзден кейінгі сатыға өткен кезде ғана туындайды. Келіссөз бен келісімшарттың ара
-
сындағы айырмашылықтың маңызы жақында болған «Novecon» Ltd. компаниясының Bulgarian-American
Enterprise Fund
39
компаниясына қарсы сот ісінде қарастырылды. Федералдық апелляциялық сот бір тарап
екінші тарап ұсынысының талаптарымен келіскенін мәлімдей отырып, сол тараптың хатына жауап берген
кезде ешқандай келісімшарт жасалған жоқ деген шешімге келді. Бұл іс Болгарияда бизнес-жобаларды да
-
йындайтын Novecon компаниясына қатысты болатын. Novecon компаниясы Софиядағы Батсовқа тиесілі жер
учаскесінде құрылыс жобасы үшін бірлескен кәсіпорын құруды ұсынды; Батсов жер телімі үшін жобаның
үлесін алады деп келісілген болатын. Құрылыс несиесі Болгария-Америка кәсіпкерлік қорынан (BAEF) алы
-
натын болған. Novecon мен BAEF өзара төрт рет хатпен алмасқан еді, ол хаттарда тараптар жобаға қатысты
қандай жауапкершілік алатындарын анықтаған болатын. BAEF соңғы хатында Батсовпен келісімшарт жаса
-
лып біткенге дейін шешілуге тиіс мәселе бар екені туралы мәлімдеді. Novecon офертаның шарттарын қабыл-
дағаны және BAEF Батсовпен болған мәселені шешетінін түсінгені туралы жауап береді.
BAEF мен Батсов арасындағы келіссөз нәтижелі болмады және BAEF жобадан бас тартты. Novecon келі
-
сімшарттың бұзылғаны үшін сотқа шағымданды. Сот BAEF компаниясына қатысты жеңілдетілген іс жүргі-
зу нәтижесінде қорытынды шешім шығарды. Сот «орындалуға тиіс келісімшарттың болуы үшін (1) барлық
елеулі мәселеге қатысты келісім болу керек және (2) тараптардың ол келісімшартты орындауға ниеті болу
-
ға тиіс» деп мәлімдеді. Сот келісімшарттың жоқ екенін айтты, себебі келісімшарттың қажет бөлімі ретінде
Батсовпен болған мәселені шешу керек екенін мәлімдеген кезде BAEF өз офертасына келіссөз жүргізу қыз-
метін ғана қосқан еді. Тараптар «егер дәлелдемелер тараптардың сол уақытта келісім талаптарын орындауға
міндеттенгенін дәлелдемесе, олар алдын ала жасалатын келісімді орындауға міндетті емес». Хабарлама алма
-
су келісімшарттың жасалғанын білдірмеді, олар тек алдын ала жүргізілетін келіссөздің бір бөлігі ғана болды.
Германия Федеративтік Республикасының құқықтық жүйесін зерделеу бізге басқа құқықтық жүйелер
-
дің келісімшарт алдында жүргізілетін корреспонденция мен құжаттарға қатысты ықтимал жауапкершілікті
қалай қарастыратынын салыстыруға мүмкіндік береді. Германия заңы америкалық заңға қарағанда заңды
немесе заңсыз деп танылатын жазбалардың, не болмаса құжаттардың сөзбе-сөз сипатынан тәуелсіз. Бұл қа
-
тынастың бейресми сипаты транзакцияларды дайындау кезінде тараптар үшін айтарлықтай ыңғайлы. Герма-
ния соттары орындалуға жататын келісімшарт міндеттемесін қалыптастыратынын анықтау үшін хат немесе
жазбаның жазылу мақсатына қарайды. Бейресми бизнес-хаттар бір қарағанда міндеттемелер тудырмаса да,
жоғарыда аталған мақсатты анықтайтын теория бойынша ресми хаттармен салыстырғанда көбірек заңдық
салдар тудыруы мүмкін. Бұл жерде келесідей презумпция әрекет етеді: бизнесмендердің көбісі заңды түрде
міндетті күші болады деп санамаса, келіссөз жүргізіп, хаттар мен құжаттарды рәсімдеуге уақыт жұмсамай
-
ды. Неміс және француз соттары орындалу мақсаттарына байланысты құжаттарды зерттеген кезде келесі
сұрақ көлденең тартылады: Екі тәжірибелі коммерциялық ұйым мағынасыз, орындалмайтын құжат жазу
үшін уақыт жұмсар ма еді?
R.G. Group, Inc. корпорациясының Bojangles’ of America, Inc. компаниясына қарсы ісі
751 F.2d 69 (2d Cir. 1984)
Прэтт – аймақтық судья. Талап-арыз беруші
R.G. Group, Inc. корпорациясы жауапкерлер Bojangles’ of
America, Inc. корпорациясы және оның бас компаниясы
The Horn & Hardart Company-мен ауызша келісім жасап,
ол келісім бойынша талапкер жиырма шақты Bojangles’
Famous Chicken ’N Biscuits жылдам қызмет көрсететін
мейрамхана желісін ашуға эксклюзивті құқыққа ие бол-
ды. Кейде ауызша уәде немесе қол алысу жеткілікті бо-
луы мүмкін, бірақ үлкен ақша жүрген жерде тараптар ке-
лісімшарттың толығымен жазбаша түрде жасалуын және
міндеттемелерді орындағанға дейін қол қойылуын талап
етпеуі таңғаларлық жайт. Бұл, әрине, үлгі боларлық іс
емес. Бұл істің сабағы мынада: тәжірибелі кәсіпкерлер
мен заңгерлерге күрделі және маңызды келісім жазбаша
түрде жасалған кезде ғана міндетті, анық және айқын бо-
латынын, сондықтан да олардың басқаша ойлауға абай
болу керектігін тағы да көрсетіп берді.
Bojangles’ корпорациясы R.G. Group корпорациясы-
ның өкіліне, Гиллман мырзаға франчайзингтік келісім-
шартты дайындау жөніндегі стандарт форманы ұсынған
болатын. Ол келісімшарттың жалпы талабы барлық келі-
сімдер мен кез келген өзгерістер жазбаша түрде жасалуы
334
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
қажет және тараптар қол қоюы керек: «Осы франчай-
зингтік келісімді дайындау формасы, оған қоса берілген
барлық қосымшалар мен заттай айғақтар, осы келісімнің
мәні бойынша тараптар арасындағы толықтай келісімді
және өзара түсіністікті қамтиды және егер бар болса, та-
раптар арасындағы алдын ала жүргізілген келіссөз бен
ауызша түсіністіктердің орнын алмастырады. Осы келі-
сімде көзделген, берілген немесе сілтемелер жасалған
келісімдер, куәлік немесе кепілдіктерден басқа міндет-
темелер жоқ». [«Адвокат сөзі: келісімшарт ережесінен
бұл келісімшартқа, бұл келісімшарттан және бұл келі-
сімшартқа дегендерді алып-ақ тастаңыз, сондай-ақ оның
мәнінде ешқандай өзгеріс болмайтынын, керісінше,
оның анықтығының арта түсетінін ескеріңіз!] Гиллман-
ның жауабында ол Bojangles’ корпорациясының өкілі
Шупактан телефон арқылы: «Біз қол алыстық па?» – деп
сұраған. Шупактың жауабы, Гиллманның айтуынша, ке-
лесідей болды: «Иә, бізде бүгін және дәл қазір қол алыс-
қан келісім бар». Алайда келісімшартқа қол қойылмады.
1982 жылдың 14 желтоқсанында Шупак Гиллманға теле-
фон соғып, Bojangles’ корпорациясының франчайзингтік
комитеті Гиллманның тапсырған өтінішін қанағаттанды-
рудан бас тартқаны туралы хабарлады.
A. Келісімшарт болды ма?
Нью-Йорк штатының заңы бойынша, тараптар келі-
сім жазбаша түрге келтірілгенге дейін оның міндеттеме-
леріне жауапты болғылары келмесе, онда келісімшарт
жасалғанға дейін тараптар үшін ешқандай міндеттеме
туындамайды. Бұл ереже, тараптар келісімшарттың бар-
лық мәселесі бойынша ауызша келісіп қойса да, өз кү-
шін жоймайды. Екінші жағынан, тараптар арасындағы
келісім жазбаша және формалды түрге келтірілгенше
міндетті күшке ие емес деп келісілмесе және «келісімнің
барлық елеулі талаптары келісілген болып, келешекте
реттеуге ештеңе қалмаса», онда бейресми келісім, егер
тараптар өздерінің келісімшартын ресми жазбаша құжат-
қа келтіруге асықпаса да, міндетті. Бұл ережелердің мақ-
саты – тараптарға өздері қалаған түрде келіссөз жүргізу-
ге мүмкіндік беру. Мәселен, олар келісімшартты ауызша
немесе бейресми хаттармен алмасу арқылы жасай алады
немесе жазбаша келісім жасалғанға дейін «барлық мін-
деттемелерден қорғайтын толық иммунитетті» сақтап
қала алады. Бұл жерде келісімшарт формасына қатысты
қатаң және кесімді талаптардың болуы орынсыз.
Ауызша келісімдердің міндеттілігін қабылдамау
мүмкіндігі кәсіпкерлер мен корпорациялар үшін күрделі
мәмілелер жасасқанда өте маңызды. Мұндай жағдайлар
жазбаша түрге келтірілмесе, келісімшарт жасасудан бас
тартуға толықтай негіз бар. Жазбаша құжатты қалып-
тастыру кезінде келісімшарт жасасқанға дейін шешілуге
тиіс мәселелер, келіспеушіліктер, белгісіздіктер немесе
қателіктер анықталады. Ауызша пікірталастарда байқал-
маған немесе қабылданбаған жағдай, келісім жазбаша
түрге енген кезде көптеп табылып жатады. Бұл мәселе
ұсақ-түйекке жатпайды; шындығында да, инвестициялар
мен күрделі келісімшарттардың белгілі бір деңгейінен
жоғары келісімшарттарды жазбаша түрде жасау іскерлік
әлемінде таңдау мәселесі емес, міндет болуы мүмкін.
Алдымен жазбаша келісімге қол қойылған кезде ғана
келісімшарттық міндеттемелерге келісу туралы тарап-
тың нақты мәлімдемесі айтарлықтай маңызға ие болуы
таңғаларлық жайт емес. Екінші маңызды фактор – бір
тараптың келісімшартты ішінара орындап және келісім-
шартты қабылдамай отырған тарап ондай орындауды қа-
былдап алды ма, жоқ па, соны анықтау. Үшінші фактор –
келіссөзде талқыланатын жайттар түгел қамтылып, та-
раптардың келесі әрекеті тек толықтай келісілген шартқа
қол қою. Төртінші фактор – келісімшарттың жазбаша
түрде жасалуын талап ететін күрделі және елеулі іскер-
лік мәселеге қатысты, не болмаса қатысты емес екенін
анықтау. Жоғарыда айтылған іске қатысты бұл фактор-
лардың баршасы жөніндегі дәлелдемелер де Bojangles
корпорациясының позициясын біржолата қолдайды. Ең
алдымен, франчайзингтік келісімнің мазмұнына сәйкес
келісімшарт «тиісті түрде рәсімделген кезде» тараптар-
дың құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Мұнда екі тарап жағынан да келісімшартты жарты-
лай немесе басқаша түрде орындау болған жоқ. Үшінші
фактор, яғни келісуден басқа ештеңе қалмаған жағдайда,
жауапкердің позициясын да қолдайды. R.G. Associates
компаниясының бас атқарушы директоры Уинарик мыр-
за жауап беру кезінде территорияға қатысты мәселе ше-
шілуі қажет маңызды мәселелердің бірі деп санайды.
Төртінші фактор іс жүзінде іскерлік мәселе ретіндегі ке-
лісімшарттың жазбаша түрде жасалуын қажет ететіндей
бұл келісім ауқымды инвестицияларды қамтуына және
күрделі болуына байланысты. Әрине, бұл келісім ауыз-
ша түрде жасалуы әдетке жатпайтын келісімдер қата-
рына кірген. Bojangles корпорациясының франчайзинг-
тік келісімшарты жиырма жыл бойы әрекет етеді және
франчайзи, жылжымайтын мүлікті сатып алу мен дамы-
ту, дүкендердің құрылысы, сауда құпиялары, құқықты
табыстау және келісімшартты тоқтату немесе міндетте-
мелерді орындамау құқығына арналған капитал құрылы-
мының егжей-тегжейлі мәселелерін қамтиды.
Ә. Алаяқтыққа тыйым салу туралы заң
Федералдық аудандық сот сондай-ақ ауызша келісім
болса да, Нью-Йорк штатының Алаяқтыққа тыйым салу
туралы заңына сәйкес ондай келісімнің күші жоқ болар еді
деп шешті. Бұл статуттың тиісті бөлігінде «кез келген келі-
сім немесе оған қатысты ескертпе немесе меморандум жаз-
баша түрде жасалмаса, егер де мұндай келісім, уәде неме-
се міндеттеме күшіне енген сәттен бастап бір жыл ішінде
орындалмаса, онда олар жарамсыз деп танылады» делін-
ген. Қажет меморандум бірнеше құжаттан тұруы мүмкін,
егер ол құжаттар сол транзакцияға нақты қатысты болған
жағдайда олардың кейбіреулеріне ғана қол қойылады.
Талап-арыз берушінің айтуынша, төрт құжатты бірге
алғанда, олар болжамды келісімшарттың барлық талап-
тарынан тұрады. Алайда талап-арыз берушілер ұсынған
жазбалар ауызша келісімге қайшы келеді. Талап-арыз
берушілер статуттың талаптарын қанағаттандыру үшін
франшиза келісімін дайындау жөніндегі стандарт форма-
ға ішінара сүйенсе де, бұл келісім бойынша ол тек қол қо-
йылған кезде ғана күшіне енеді, сондай-ақ оған қандай да
бір өзгерістер немесе түзетулер жазбаша түрде жасалуы
керек, келісімшарттың мәніне қатысты кез келген келісім
жазбаша түрде жасалып, қол қойылуы қажет. Сондықтан
біздің қорытындымыз мынадай: федералдық аудандық
соттың талап-арыз берушілердің алаяқтық туралы заңның
талаптарын сақтамауына қатысты сот ісін жүргізу үшін
нақты негіздемелер болмады деген пікірі дұрыс.
335
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
Б. Міндеттемелік эстоппель
Талап-арыз беруші сондай-ақ міндеттемелік эстоп-
пель негізінде шығынын өтеуді талап етеді. Нью-Йорк
штатында міндеттемелік эстоппельге қатысты талап
«нақты және біржақты уәде; уәде етілген тараптың уәде
берген тарапқа ақылға қонымды түрде және болжамды
сенім артуы; сондай-ақ сол сенімнің негізінде уәде етіл-
ген тарапқа келтірген зияны» болуын қажет етеді. Десек
те жауапкердің талап-арыз берушіге франчайзингтік
даму шартын жасасу туралы ешқандай «айқын және
нақты уәдесі» болмады. Талап-арыз берушінің адвокаты
федералдық аудандық сотқа талап-арыз берушінің шы-
ғындарының «үлкен бөлігі» 3 желтоқсанға (болжамды
уәдені берген күн) дейін орын алғаны жөнінде мәлімде-
ді. Осылайша федералдық аудандық соттың нақты уәде
мен сенімнің болмауына байланысты эстоппельді қана-
ғаттандырудан бас тартқаны орынды болды. ҚАНАҒАТ-
ТАНДЫРЫЛДЫ.
Түйін
● Егер де келісім жазбаша түрде жасалып, бірақ қол қо-
йылмаса және тараптар оның міндеттемелерін орын-
дауға ниеттенбесе, онда бұл келісім келісімшарт деп
саналмайды.
● Тараптар өздерінің келісімшартын ресми құжат ре-
тінде рәсімдеуге асықпаса да, бейресми келісімнің
орындалуы міндетті болуы мүмкін.
● Келісімшартты жазбаша жасау – жақсы іскерлік тәжі-
рибе, себебі жазбаша құжатты қалыптастыру кезінде
келісімшарт жасасқанға дейінгі шешілуге тиіс мәсе-
лелер, келіспеушіліктер, белгісіздіктер немесе қате-
ліктер айқын көрініп отырады.
● Сот тараптар ресми жазбаша келісім жасамас бұрын
міндеттемелерге келісім бергендерін анықтау үшін
бірқатар факторды қарастырады. Оның ішінде бір
тараптың ресми келісімге қол қоюдан бұрын міндет-
темелерге келісіп қойғаны, міндеттемелердің ішінара
орындалуы, шешілмеген мәселенің болуы және келі-
сімнің күрделілігі бар.
● Алаяқтыққа тыйым салу туралы заң бойынша, бір
жыл ішінде орындалып бітпейтін кез келген келісім-
шарт жазбаша түрде жасалуға тиіс және оған қол қо-
йылуы міндетті .
● Міндеттемелік эстоппель уәде берілгенге дейін орын
алған шығындарды қалпына келтірмейді.
Culpa in Contrahendo доктринасы
Texaco компаниясының Pennzoil компаниясына қарсы әйгілі сот ісі
40
жауапкершілікті болдырмау үшін
келісімшарттың қарапайым ережелерін білу жеткілікті емес екенін көрсетеді. Бұл істе Getty мен Pennzoil
жалпы келісімге қол жеткізіп, алдын ала жасалатын келісімшартты жариялайтын баспасөз мәслихатын өт
-
кізді. Тараптар ресми келісім жасамас бұрын, Getty компаниясы Texaco компаниясымен сату жөнінде ресми
келісімге отырған болатын. Getty Oil компаниясының Pennzoil компаниясына сатылымы жүзеге аспай қалға
-
нына қарамастан, Texaco компаниясы Getty-ді сатып алу әрекеті арқылы келісімшартқа заңсыз кіріккені үшін
жауапты болды. Сот алқасы Pennzoil компаниясына төленетін 7,53 млрд $ өтемақы және келтірілген залал
үшін қосымша 3 млрд $ шығын тағайындады. Кейіннен Техасо іс сотта шешілместен бұрын банкроттықтан
қорғау жөнінде өтініш берді. Pennzoil мен Getty «келісім меморандумына» қол қойды, бірақ түпкілікті ресми
келісімге қол қойылмаған болатын. Оның үстіне, салалық әдет-ғұрыптарда келісім термині мен келісімшарт
термині арасындағы айырмашылықтар бар. Осылайша мұндай меморандумдар, негізінен, алдын ала жасала
-
тын және ресми келісімшартқа қол қою шартымен орындалуы қажет келісім ретінде қарастырылады. Соған
қарамастан, сот алқасы келісімшартқа қатысты «ойлардың бір жерден шыққаны» және Texaco тарапынан
кірігу болмаған жағдайда тараптар ресми келісімшартқа қол қою мүмкіндігін анықтады.
Сонымен қатар Texaco ісі келіссөздің маңызын және осы келіссөз кезінде жаман пиғылмен әрекет ету
-
дің қауіпті екенін бейнелейді. АҚШ-тан басқа әлемдегі көптеген ұлттық құқықтық жүйелерде келісімшарт
алдындағы жауапкершілік идеясы қабылданады. Континенталдық құқықтық жүйелерде келісімшарт алдын
-
дағы жауапкершіліктің бір түрі – culpa in contrahendo, ол келісімшарттық және деликтік құқықтың негізгі
бөлігі болып келеді. Бұл жауапкершілік әдетте тараптардың келісімшарт бойынша жүргізген келіссөзі бары
-
сында адал әрекет ету міндетіне негізделген. Керісінше, Америка Бірыңғай сауда кодексі адал ниетте әрекет
етуді тек келісімшартты орындау мен жүзеге асыру кезінде ғана міндеттейді. Континенталдық құқықтық
жүйеге сәйкес, адал ниет келісімшартты қасақана бұзуға жол бермеу ғана емес. Келіссөзге қатысушы та
-
раптарға көптеген міндеттер артылады. Нидерланд заңында маңызды ақпаратты жариялау, қажет ақпаратты
алу үшін тергеу жүргізу және үшінші тұлғалармен келіссөз жүргізуден бас тарту міндеттері бар. Plas компа
-
ниясының Hoge Road-қа (Valburg)
41
қарсы ісінде Нидерланд соты алдын ала жүргізілетін келіссөзді үш түрлі
кезеңге бөледі.
336
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Plas компаниясының Valburg-ке қарсы ісі, Hoge Road
18-6 Nederlandse Jurisprudentie 723 (1983)
Plas құрылыс фирмасы Вальбург қаласында муници-
палды жүзу бассейнін салу бойынша тендерге қатысуға өті-
ніш білдірді. Фирманың ұсынысын қала әкімі ең үздік деп
танып, қалалық кеңесшілер жоспарға енгізді. Ұсыныс жо-
баға ұсынылған бюджеттің шегінде болды. Алайда қалалық
кеңес берілген ұсыныстан бас тартып, басқа компанияның
балама ұсынысын төмен баға бойынша қабылдады. Ал Plas
шығындар мен келтірілген залал үшін сотқа шағымданды.
Сот келісімшарттық келіссөздің көпшілігінде үш қадам
бар екенін және олардың нәтижесінде көптеген құқықтар
мен міндеттердің пайда болатынын айтты. Келіссөздің бас-
тапқы кезеңінде кез келген тарап екінші тараппен ешқандай
жауапкершіліксіз келіссөзді үзуге құқылы. Келіссөздің келе-
сі кезеңі – «созылмалы кезең», яғни бұл кезеңде кез келген
тарапқа келіссөзді тоқтатуға мүмкіндік береді, бірақ келіс-
сөзді бұзушы тарап басқа тараптың, ең кем дегенде, кейбір
шығындарын өтеуге міндетті. Мұндай келтірілген залалдар
Нидерланд деликтік құқығына негізделген. Қысқасы, келіс-
сөзді үзу деликтік әрекет ретінде саналады.
Келіссөздің үшінші және соңғы кезеңінде тараптар ке-
ліссөзді үзуге құқығы жоқ. Келіссөзді бұл кезеңде үзу culpa
in contrahendo доктринасын немесе адалдық ережелерін
бұзу ретінде қарастырылады. Бұл сатыда тараптар өзара ке-
лісе отырып және кез келген жағдайда келіссөз қандай да
бір келісімшартқа әкелетінін күтеді. Бас тартушы тарап бас-
қа тарапқа болжамды залалды төлеуге міндетті. Бұл залалға
кез келген шығындар жатады және егер орынды болса, сол
тараптың болжамды пайдасы да кіреді.
Шешім. Тараптар келіссөздің үшінші немесе соңғы са-
тысына кірген жоқ. Сондықтан жоғалған пайда үшін шы-
ғындарды Plas фирмасына жүктеу дұрыс болмас еді. Келіс-
сөз екінші немесе созылмалы кезеңге енді, сондықтан Plas
компаниясына тендерге қатысуға өтінім дайындау кезіндегі
шығындары үшін өтемақы тағайындалды.
Түйін
● Келіссөздің алдыңғы немесе бастапқы кезеңі заңды
жауапкершілікке әкелмейді.
● Келіссөздің екінші сатысында жаман ниетпен келіссөзді
аяқтау «өз қалтасынан» шыққан шығындарды немесе
АҚШ Келісімшарт құқығында «сенім арту шығындары»
деп аталатын шығындарды өтеу туралы шешімге алып
келеді.
● Тараптарға келіссөздің үшінші немесе соңғы сатысын-
да, АҚШ құқығына сәйкес, болжамды шығындар ретін-
де белгілі келісімшарт аясындағы залалдарды өтемей,
келіссөзді тоқтатуға тыйым салынады.
Plas фирмасының Valburg-ке қарсы ісі бойынша келіссөзді екінші сатыда тоқтатушы тарап қандай шы-
ғындар үшін жауапты? Бұл шығындар келіссөзге тікелей байланысты болуы мүмкін шығындарды, соның
ішінде іссапар шығындары және зиян келтірілген тарап келіссөз кезінде үшінші тараппен келісім жасай
алмағандықтан туындаған болжамды шығындарды қамтиды. Германия заңнамасына сәйкес, келіссөзді үзуге
жауапты тарапты табу үшін келіссөзді бұзған тарап: (1) басқа тарапқа келіссөз келісімшарт жасасуға әкеп
соғатынын білдіру керек; (2) келіссөзді тоқтату үшін коммерциялық негізделген түсініктеме бере алмауы ке
-
рек. Германия құқығында келісімшарт жасалғаннан кейін де жаман ниетпен өткізілген келіссөз үшін жауап-
кершілік көзделген. Қысқаша айтқанда, тараптардың орынды дәмеленуі қанағаттандырылмаған жағдайда
екінші тарап жауапты болуы мүмкін. Жауапкершіліктің бұл түрі маңызды ақпаратты жария етпеу туралы іс
-
терді қамтиды. АҚШ құқығына сәйкес, құқықтық қорғаудың әдеттегі құралдары қасақана бұрмалану немесе
алаяқтықтың себебі болуы мүмкін.
Италия Азаматтық кодексінің 1337-бабы бойынша «келіссөз жүргізу және келісімшартты қалыптастыру
кезінде тараптар адалдыққа сәйкес әрекет етуі керек». Grifoni компаниясының Euratom компаниясына қарсы
ісінде 1337-бапта көзделген culpa in contrahendo доктринасының италиялық нұсқасын қарастырады.
Америкалық бизнесмендер үшін халықаралық іскерлік қатынаста келісімшарт жасау алдындағы жауап
-
кершілік мүмкіндіктерін түсіну маңызды. Біріншіден, ортақ құқықтық жүйеде мұндай жауапкершіліктің еш-
қандай нақты баламасы жоқ. Осылайша америкалық заңнамада тек келіссөз деп танылатын қарым-қатынас
халықаралық бизнес-келіссөзде күтпеген құқықтық жауапкершілікке әкелуі мүмкін. Екіншіден, келіссөзді
жаман ниетпен тоқтатқаны үшін тағайындалатын келтірілген залалды өтеу салдары ауыр болуы мүмкін.
Culpa in contrahendo доктринасы бойынша, сот толық көлемде келісімшарт бойынша шығындарды, соның
ішінде жоғалған пайданы өтеткізуге де құқылы.
337
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
Grifoni компаниясының Euratom компаниясына қарсы ісі
Energy Community (Euratom) [1992] 3 CMLR 463
Euratom ғылыми-зерттеу орталығында қалайымен
және темірмен қаптауға қатысты белгілі бір жұмысты
жасауға арналған конкурстық рәсімінің шеңберінде өті-
ніш беруші Euratom компаниясының тендерге қатысуға
шақыруы бойынша тендерге қатысты және оның ұсыны-
сы Euratom тарапынан қабылданды. Тараптар арасын-
дағы болашақ қатынасты реттейтін келісімшарт алдын-
дағы келісім жасалды, ол және төмендегідей тармақты
қамтыды: «Тендерді жеңіп алған тарап қауіпсіздік ере-
желерді сақтауға және жұмыс орнында бұл ережелердің
орындалуына бір өзі жауапты болады». Көп ұзамай, өті-
ніш берушінің жұмысшысы өлшем жүргізу үшін ғылы-
ми-зерттеу орталығының шатырына көтерілді. Кейін ол
4,5 метр биіктіктен құлап, ауыр жарақат алды.
Джузеппе Тезауроның пікірі. Жазатайым оқиға
келісімшарт күшіне енгенге дейін орын алды. Мұндай
жағдайда келісімшарттық жауапкершілікке жол беріл-
мейді. Алайда италиялық заңда, атап айтқанда, Италия-
ның Азаматтық кодексінің 1337-бөлімінде келісімшарт
алдындағы жауапкершілік немесе culpa in contrahendo
доктринасының бар екенін анықтау керек. 1337-бөлімде
«келіссөзде және келісімшарт жасау барысында тарап-
тар адал әрекет етуі керек» делінген. Жалпықұқықтық
теорияға сәйкес, келісімшарт алдындағы жауапкершілік
пайда болу үшін келешек келісімшарттың мәнімен нақ-
ты байланыс болу керек, бұл байланысқа сәйкес дәстүр-
лі адал ниет міндеттемесі өлшенеді. Бұған айқын мысал
ретінде келіссөз бітпей жатып объектінің құнын айтар-
лықтай төмендететін сатушыны немесе келіссөзді негіз-
сіз бұзатын тарапты келтіруге болады. Қарастырылып
отырған сот ісі бойынша аталған оқиға мен келісімшарт-
тың арасындағы қарым-қатынас хронологиялық сипатқа
ие, себебі оқиға келісімшарт күшіне енгенге дейін орын
алды. Демек, бұл іс бойынша келісімшарттық та, келі-
сімшартқа дейінгі де міндеттемелер белгіленген жоқ.
Түйін
● Келісімшарт бойынша жүріп жатқан келіссөзге қа-
тысты залал автоматты түрде келісімшарт жасау ал-
дындағы жауапкершілікке әкелмейді.
● Келісімшарт алдындағы келісім иесін жазатайым
оқиғаларға қатысты кез келген жауапкершіліктен
қорғады және жеке тұлғаның жарақат алуы туралы
талап-арыз ашуда қолдануға жарамды болды.
Экспорттаушы немесе өнім өндіруші қол қоятын кеңінен таралған және маңызды келісімшарттың бірі –
оның өнімдерін жеткізуге қатысты шетелдік дистрибьютормен жасалған келісімшарт. Мұндай келісім
-
шарт пен қатынастар табысты маркетинг, сауда және тауарларды сыртқы нарыққа тарату үшін маңызды.
SA Pasquasy компаниясының Cosmair, Inc. компаниясына қарсы сот ісі эксклюзивті дистрибуция туралы ке-
лісімге қатысты болды.
SA Pasquasy компаниясының Cosmair, Inc. компаниясына қарсы ісі
[1989] ECC 508
Егер бір тарап эксклюзивті дистрибьюторлық келісім
жасау мақсатында ешқандай дәлелді себепсіз келіссөздер
аяқталуға қалғанда оны тоқтатса, онда ол кінәлі саналып,
келтірілген залалға жауапты болады. Бұл жауапкершілік,
әсіресе тараптар тұрақты қарым-қатынасқа шығу ниетін
анық білдіріп, бір тарап екінші тарапқа келісімшартты
орындауға өз жағынан дайын болу үшін екінші тараптың
шығынға ұшырауына әдейі рұқсат берген кезде анық кө-
рінеді. Іс фактілері бойынша дистрибьюторлық келісім-
нің соңғы нұсқасы қол қойылуға дайын болды және та-
раптардың хат алмасуында келісімнің маңызды тұстары
бойынша консенсусқа қол жеткізілгені айқын болатын.
Іс талап-арыз берушінің пайдасына culpa in
contrahendo талабы бойынша шешілді. Бұдан басқа, біз
келіссөзге де өз тарапынан қатыспағанына қарамастан,
L’Oreal компаниясын өзінің еншілес компаниясымен
бірге жауапкершілікке тартамыз, өйткені фактілер оның
өз еншілес компаниясын келіссөзді үзуге мәжбүрлеге-
нін көрсетеді. Талап-арыз беруші келесідей келтірілген
залалдың орнын толтыруды талап етті: (1) жауапкердің
өнімдерін жарнамалау кезінде туындаған шығындар;
(2) болжамды келісімшартты жүзеге асыруға байланысты
болған инвестициялар; (3) мүмкіндікті жоғалту. Біз жар-
намалық шығындарды ақылға қонарлықтай және қажет
болғанын анықтадық, себебі келісімшарт бойынша та-
ратылатын өнімдер Белгия мен Люксембургте белгісіз
болған.
Талап-арыз беруші жаңа дистрибьюторлық келісім-
шарт бойынша міндеттемелерді орындау үшін ғимарат,
офистік техника мен жаңа компьютерлік жүйені сатып
алғанын мәлімдейді. Ол осы инвестициялардың амор-
тизациялық құнының үш жылға (дистрибуция мерзімі)
тең құнын қайтарып алғысы келді. Келтірілген залалға
қатысты талап екі принцип бойынша шектеледі. Бірін-
шіден, келтірілген залал in concreto (нақты, болжамды
емес) бағалануы керек. Екіншіден, жәбірленуші өзіне
келтірілген залалдың мөлшерін минимумға дейін азайту
үшін барлығын жасау қажет (азайту міндеті).
Іс фактілері талап-арыз берушінің жаңа инвестиция-
лармен қаржыландырылатын басқа да дистрибьюторлық
құқықтарды сатып алғанын көрсетеді. Біз қарастырыл-
ған шығындарды жауап берушінің кінәсінен пайда бол-
ған шығындарға байланысы бар деп есептейміз. Сон-
дай-ақ жаңа дистрибьюторлық құқықтарды алу арқылы
338
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
талап-арыз беруші өз инвестицияларынан пайда көре
алды, сондықтан ешқандай залал жоқ.
Ақырында, талап-арыз беруші дистрибуция құқы-
ғын иемдену арқылы үш жыл бойы пайда көру мүм-
кіндігін жоғалтқаны үшін талап қояды. Болашақ келі-
сімге сәйкес және келіссөз барысында сатылымдар он
ай бойы жүріп жатты. Талап-арыз берушінің пайым-
дауынша, оның жоғалтқан пайдасы кемінде үш жыл-
ға жоспарланған сату квотасының 15 %-на тең. Біздің
пайымдауымызша, 8 пайыздық мөлшер шындыққа жа-
қын келеді, себебі талап-арыз беруші шығындардың
біразын өз тарапынан көтеруге келісті. Сондай-ақ пай-
да үшжылдық кезең ішінде алынатын еді. Сондықтан
есептелген пайданың жалпы сомасынан бестен екі бө-
лігі азайтылуға тиіс. Талапкерге 8 864 788 бельгиялық
франк беру туралы үкім шығарылды.
Түйін
● Culpa in contrahendo доктринасы бойынша шығарыл-
ған шешімді қолдайтын элементтер қатарына келесі-
лер кіреді: келісімшарттың және келіссөздің кенеттен
тоқтауы, келіссөздің аяқталуға жақын болуы және
біле тұра басқа тарапты шығынға ұшырату.
● Келісімді бұзбаған тарап келісімшартты жасауға да-
йындық кезінде жұмсалған шығындар мен инвести-
цияларды қайтаруға, сондай-ақ жоғалған мүмкіндік-
ке немесе пайдаға байланысты шығындарды алуға
құқылы.
● Келісімді бұзбаған тараптың шығындарға қатысты
талаптары нақты дәлелденетін шығындармен және
талапкердің шығындарды азайтуға қатысты міндет-
терімен шектеледі.
Келісімшарт жасау алдындағы құжаттар
Жоғарыдағы бөлім келісімшарт алдындағы келісімдерді пайдалану туралы мәселеге және осындай ке-
лісімдердің нәтижесінде туындауы мүмкін жауапкершілікке тоқталып өтті. Тараудың бұл бөлігі алдын ала
жазбалардың, корреспонденцияның және келісімшарт жасау алдындағы құжаттардың заңдық мәнін тере
-
ңірек қарастырады. Келісімшарт жасау алдындағы құжаттар сауда және қаржы салаларының көпшілігінде
кездеседі; олардың мысалы ретінде ниет білдіретін хаттарды, қолдау хаттарын және кепілдік хаттарды кел
-
тіруге болады. Бұдан жақсы термин жоқ болғандықтан оларды қолдау құжаттары деп атайды.
42
Қолдау
құжаттары әдетте басқа тарапқа келісімшарттық міндеттемені алуды ынталандыру үшін ұсынуға арналған.
Олар тараптар арасындағы тікелей келіссөзге қатысты немесе келіссөзге қатысатын үшінші тараптың көме
-
гімен жасалуы мүмкін. Мәселен, бас компания өз еншілес компаниясына ақша беруге «ынталандыру» үшін
банкке кепілдік немесе қолдау-хат жіберуі мүмкін. Бұл жерде келесідей мәселе туындайды: мұндай бейрес
-
ми хаттар келісімшарттық жауапкершілікке алып келуі мүмкін бе?
Келісімшарттық жауапкершіліктің пайда болу ықтималы осы құжаттардың көпшілігінің ішкі сәйкессізді
-
гінен туындайды. Әдеттегі қолдау құжаттары кепілдік түріндегі сенімді ұсынуға тырысқанмен, одан туын-
дайтын кепілдік түріндегі жауапкершілікті ұсына алмайды. 1923 жылғы Rose & Frank Co. компаниясының
Crompton компаниясына қарсы ағылшын сотындағы іс
43
– қолдау құжаттарының жоғарыда айтылған ішкі
қарама-қайшылықтарын анықтаған ең алғашқы сот істерінің бірі. Сот хат мәтінін құрастыруда доктриналық
сәйкессіздіктерді анықтап білді. Ол кепілдік мәтінінің құрастырылуын жауапкершіліктен бас тарту мәтімен са
-
лыстырып, сайып келгенде, жауапкершіліктен бас тарту мәтіні басымырақ күшке ие болғанын анықтады. Сот
хаттағы түйінді сөздің мәні «ар-намыс келісімшартына» қатысты болғанын және ар-намыстан айырылу келі
-
сімшарттық жауапкершілік үшін негіз емес екенін тапты. Бұл жерде келісімшарттық пен келісімшарттық емес
түсініктер арасындағы айырмашылық көмескіленген болып тұр. Келісімшарттың орындалуы туралы мәселе
келісімшарттың егіз тірегін талдау үшін негіз ұсынады: ол – уәде берушінің ниеті және уәде алушының сенімі.
Chemco Leasing Spa. компаниясының Rediusion Plc. компаниясына қарсы сот ісінде Вайсей судья қолдау
құжаттарының орындалу мәселесіне ерекше назар аударады. Бұл дегеніңіз «бір тараптың екінші тарапқа мін
-
деттемелерді артып, өзі жауапкершіліктен қашып құтылуға тырысатын, джентльмен болудан алыс тұрған екі
тарап арасында жасалатын, шындығына келгенде келісім болып та саналмайтын джентльмендік келісім».
44
Егер бұл шындыққа жанасса, онда нақты ниет пен сенімге сәйкес міндеттемелерді орындау үшін ешқандай
негіз жоқ. Бір қарағанда, құралдың көмескі сипаты қажет ниетті субъективті немесе объективті түрде табуға
қиындық тудыруы мүмкін. Қолдау құжатын қабылдаған тарапқа негізделген сенімін дәлелдеу қиынға соғады.
Халықаралық соттарда мұндай құжаттардың заңдық күшін соттар барынша тануға тырысады. Континен
-
талдық құқықтық жүйеде, мәселен заңдық күші бар міндеттеменің болуын анықтаған кезде құралдардың
семантикалық таңбалануына аз мән береді. Құжаттарды таңбалаудағы және құжаттарда қолданылған заң
терминдеріндегі дәл құқықтық мағынаға тәуелдіктің болмауы ортақ құқықта кездесетін жауапкершілікпен
салыстырғанда келісімшарттық жауапкершілікті бекітуде айтарлықтай икемділік береді. Мысалы, Германия
Федеративтік Республикасында келісімшарттық кепілдіктерге қатысты Азаматтық немесе коммерциялық
кодексте нақты ережелер жоқ. АҚШ келісімшарттық құқығы бойынша, қолдау құжаттары орындалуға
339
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
жатпайды, өйткені олардың құрамында нақты келісімшарттық ниет жоқ. Француз құқығы қарама-қарсы пре-
зумпция жасайды, яғни осындай қолдау құжаттарында міндетті obligations de faire (келісімшарт) болуға
ниет бар екенін анықтайды. Презумпция тараптардың негізсіз келісімшарттық құжаттарды жасай беруге
зауқыларының жоқтығына негізделген.
Тұтынушы келісімшарттары
Келісімшарт екі түрге бөлінеді: (1) кәсіпорындар арасындағы (B2B) немесе коммерциялық келісімшарт-
тар; (2) кәсіпорын мен тұтынушы арасындағы (B2C) немесе тұтынушы келісімшарттары. Тұтынушылардың
құқықтарын қорғау туралы заңдардың жиынтығын қоспағанда жалпы келісімшарттық құқық келісімшарт
-
тың екі түріне де қатысты қолданылады. Бұл әсіресе АҚШ сияқты ортақ құқықтық жүйедегі елдерде көп кез-
деседі. Алайда кейбір құқықтық жүйелерде, ең алдымен Еуроодақта (ЕО), тұтынушы келісімшартының
құқығы деп атауға болатын келісімшарттық құқықтың жеке құқықтық нормалар жүйесін бөліп шығаруға
болады. Бұл мамандандырылған тұтынушы келісімшартының құқығы тауарларды экспорттаушылар мен
импорттаушылар үшін өте маңызды, себебі олардың түпкілікті сатып алушысы – тұтынушы. Интернеттегі
сауданың қарқынды өсуімен бірге бұл құқық саласының да маңызы артып келеді.
Еуроодақтағы тұтынушылар құқығының жиынтығы
Еуроодақ ұзақ уақыт бойы саудагерлермен болған келісімшарттарда тұтынушыларды қорғау үшін арнайы
ережелерді талап етті. Олар осы салада көптеген заңдар қабылдады, атап айтқанда, 1993 жылғы Тұтынушы
келісімшартындағы әділетсіз талаптар туралы директива үлкен маңызға ие болды. «Салыстырмалы құқық:
93/13/EEC Еуроодақтың тұтынушы келісімшартындағы әділетсіз талаптар туралы директивасының негізгі
мәселелері» деген тақырыптағы 11.8-мысалды қараңыз. Кейіннен тұтынушылармен жасалған келісімшарт
коммерциялық келісімшарттарға қарағанда басқаша болу керек делініп, тұтынушылардың құқықтарын қор
-
ғауға бағытталған заңдар көптеп пайда бола бастады. Бұл құқық нормаларының жиынтығы тұтынушылар
құқығының жиынтығы (acquis) деп атала бастады. ЕО 2015 жылы тұтынушылардың құқықтарын қор
-
ғауға бағытталған бұрынғы заңдарды біріктірген Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заң қа-
былдады. Бұл заң тұтынушыларға бірқатар жаңа құқықтар мен құқықтық қорғау құралдарын ұсынады және
2015 жылдың 9 шілдесінен бастап күшіне енген дауды балама жолмен шешуге бағытталған ережелер жи
-
нағын шығарды.
Acquis немесе acquis communautaire – ЕО заңнамасының жиынтығы болып келетін заңнаманың, нор
-
мативтік актілердің және сот шешімдерінің жиынтығы. Acquis француз тілінде «алынған немесе қабылдап
алынған» дегенді, ал communautaire «одақтікі» дегенді білдіреді. Осылайша тұтынушылардың мүддесін қор
-
ғайтын заңдар тұтынушылар құқығының жиынтығын (acquis) құрайды. Еуроодақтың барлық заңдары – ЕО-
ның нормативті актілері. Ортақ құқықты айналып өтіп, «әділетсіз талаптарға» қатысты еуропалық стильдегі
тұтынушы келісімшартының құқығын қабылдаған ортақ құқықтық жүйедегі мемлекетті шолу үшін «Салыс
-
тырмалы құқық: 2013 жылғы Жаңа Зеландияның адал сауда жүргізу туралы заңы: тұтынушы келісімшарт-
тарындағы әділетсіз талаптар» деген 11.9-мысалды қараңыз.
Жаңа Зеландия заңы, сондай-ақ Еуроодақтың тұтынушы келісімшартындағы әділетсіз талаптар туралы ди
-
рективасы стандарт форма немесе стандарт талаптар ережелері деп те аталады. Қазіргі кезде бизнес транзак-
цияларының көбісі стандарт формадағы шарттар арқылы жүзеге асырылады және мұндай шарттардың құра-
мында тұтынушылар оқи алмайтын, оқи алса да түсіне алмайтын, ұсақ қаріппен жазылған көптеген нормалар
мен ережелер кездеседі. Жоғарыда келтірілген заңдар – компаниялардың өз өкілеттігін асыра пайдалану арқы
-
лы тұтынушы келісімшартына әділетсіз талаптарды енгізулеріне қарсы күресуге бағытталған. АҚШ-та нақ-
ты мәселені реттеп отыратын тұтынушыларды қорғау заңдары және кейбір шарттардың ережелерін реттейтін
UCC ережелері (алдын ала болжанған шығындар, құқықтық қорғау құралдарын шектеу және жауапкершілік
ережелері) бар болса да,
45
тұтынушы келісімшартын реттейтін жалпы ережелер жоқ. Ортақ құқық және UCC
әрекет ету моделі коммерциялық және тұтынушы келісімшартын бірдей реттеуге бағытталған келісімшарттық
құқықпен (келісімшарттардың жалпы құқығы) шектелген. Америкалық соттарда әділетсіз талаптарды қолда
-
нуға тыйым салудың бірден-бір құралы – әділетсіздік доктринасы. Әділетсіздік доктринасы соттарға әдеттен
тыс қатал болып көрінетін және «адам санасын түршіктіретін» келісімшарт талаптарын, яғни олар біржақты
келіссөз жүргізу (процедуралық әділетсіздік) арқылы қабылдануы мүмкін өте әділетсіз (материалдық-құқық
-
тық әділетсіздік) талаптары бар келісімшарттарды бұзуға немесе өзгертуге мүмкіндік береді.
340
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Тұтынушының зарарына келісімшарт жасаушы тараптар-
дың құқықтары мен міндеттері арасында айтарлықтай теңсіз-
дік қалыптастырғанда, келісілмеген келісімшарт талаптары
әділетсіз деп есептеледі. Келісімшарт талаптарының әділет-
сіз екенін анықтауда төмендегілер есепке алынады:
i. келісімшартта қарастырылған тауарлар мен қызмет-
тердің сипаты;
ii. келісімшартты жасауға қатысты жағдайлар;
iii. келісімшарттағы немесе оның қатысы бар басқа ке-
лісімшарттағы басқа да талаптар
● Келісімшарттың басты мақсаты да, көрсетілетін қызмет
немесе тауарлар мен бағалар арасындағы байланыс та
анық құрастырылған келісімшарт талаптарының әділет-
сіз сипатын анықтауда есепке алынбауы мүмкін.
● Келісімшарт талабының мағынасына қатысты қандай да
бір күмән туындаса, тұтынушының мүддесіне сай келе-
тін түсіндіру басымдыққа ие болады.
● Білікті маман қол қойған келісімшартта тұтынушылар
әділетсіз талаптарды орындауға міндетті емес.
11.8-мысал. Салыстырмалы құқық: 93/13/EEC Еуроодақтың тұтынушы келісімшартындағы әділетсіз талаптар
туралы директивасының негізгі мәселелері
Жаңа Зеландиядағы 2013 жылғы Адал сауда жүргізу
туралы заң тұтынушылармен жасалған келісімшарттарда
әділетсіз шарттарға тыйым салады. Осы заңға қатысты нор-
мативтік актілер «Consumer NZ» (Жаңа Зеландия тұтынушы-
сы), «Play Fair» (Адал бол) кампанияларының бір бөлігі және
олар жаңа заң мен тұтынушылар мәселесі туралы хабардар
болуды арттыру үшін жасалған. Заң қолданыстағы стандарт
формадағы тұтынушы келісімшарттарына қолданылады.
Келісімшарт талабын «әділетсіз» ететін не? Заң бойын-
ша «компания мен тұтынушының құқықтары арасында ай-
тарлықтай теңсіздікті тудыруы мүмкін, компанияның заңды
мүдделерін қорғау үшін қажет емес немесе тұтынушыға, егер
ол оған сенім артса немесе қолданса, зиян тигізуі мүмкін»
келісімшарт талаптары әділетсіз талап ретінде саналады.
Заңда соттардың жоғары ықтималдықпен әділетсіз
деп санайтын келісімшарттық талаптар тізімі келтірілген.
Мысалы:
● компанияға келісімшарт нормаларын біржақты тәр-
тіппен өзгертуге мүмкіндік беретін нормалар;
● компанияға келісімшартты біржақты ұзартуға неме-
се тоқтатуға мүмкіндік беретін нормалар;
● келісімшартты бұзу немесе тоқтату үшін тұтынушы-
ларды жазалайтын нормалар;
● тұтынушыларға келісімшартты тоқтату құқығын
берместен, компанияға баға өзгертуге мүмкіндік бе-
ретін нормалар;
● компанияға тауарлар мен қызметтердің сипаттама-
ларын өзгертуге мүмкіндік беретін нормалар.
Бұл заң тұтынушылардың құқықтарын қорғау құралы
болса да, қазіргі уақытта тек жаңазеландиялық коммерция-
лық комиссия оны жүзеге асыра алады. Құқықбұзушылықтар
үшін қарастырылған айыппұл мөлшері – 600 000 доллар.
11.9-мысал. Салыстырмалы құқық: 2013 жылғы Жаңа Зеландияның Адал сауда жүргізу туралы заңы: тұтынушы
келісімшартындағы әділетсіз талаптар
АҚШ-тың тұтынушы келісімшартының құқығы
АҚШ-та тұтынушы келісімшартының құқығын бөлек шығару идеясы қабылданбады. Дегенмен тауарлар
саудасында Бірыңғай сауда кодексінің (UCC) 2-бабында анықталған саудагер-тұтынушы айырмашылығы
деп аталатын түсінік бар. 2-баптың («Тауарларды сатып алу-сату») авторы Карл Лювеллин бизнес транзак
-
циялары мен тұтынушы транзакцияларына қатысты жеке ережелердің болуын, сондай-ақ кәсіпкерлікпен
айналысумен байланысты дауды мамандандырылған «сауда соттары» тарапынан шешілгенін қалады. Заң
-
намалық актіні дайындау комитеті осы идеялардың екеуін де қабылдамады. Десек те Лювеллин B2C тран-
закцияларында жиі кездесетін күш сәйкессіздіктерін реттейтін кейбір сауда ережелерін заң жобасына енгізе
алды. Кейбір салаларда 2-бап тұтынушыларға қосымша қорғауды қамтамасыз етеді, ал басқа жағдайларда ол
саудагерлерге қатысты ережелерді қамтиды. Саудагер 2-104(1)-бөліміне сәйкес: «транзакциядағы тауарлар
немесе тәжірибеге қолданылатын білімі мен біліктігі бар екенін көрсететін мамандығы арқылы тауар сауда
-
сымен айналысатын, не өзгедей түрде қызмет атқаратын тұлға, әйтпесе біліктігі мен білімін транзакциядағы
тауарлар немесе тәжірибеге қолданатын агент не брокер, не болмаса делдалды жалдау арқылы қызметін
жүзеге асыратын тұлға» деп анықталады. Сондықтан кейбір жағдайларда тұлға саудагер ретінде әрекет етуі
мүмкін, ал басқа жағдайларда тұтынушы ретінде қарастырылады.
UCC құрамындағы тұтынушыларға қатысты ережелер
Бірқатар «тұтынушы ережелері» UCC-дің 2-бабында (тауарларды сатып алу-сату) анықталған. Келісім-
шарт формаларының қарама-қайшылығы мен құқықтық қорғау құралдарын шектеуге қатысты төменде екі
түрлі мысал келтірілген. Тауарлар саудасында жалпы тәжірибе бойынша келісімшарттағы баға белгіленімі
341
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
(оферта), сатып алу туралы тапсырыс (акцепт) сияқты келісімшарт формаларының алмасуы арқылы қалып-
тасады. Бұл келісімшарт формаларының қарама-қайшылығы деп аталады. Осы жағдайдың мәселесі са-
тушының формасындағы ұсынысы сатушының мүддесін қорғап, сатып алушының формасындағы қабылдау
талаптары сатып алушының мүддесін қорғайды, нәтижесінде бұлар бір-біріне жиі қайшы келеді. Бұл жерде
енді мынадай сұрақтар туындайды: (1) бір-біріне қайшы келісімшарт формалары орындалуға жататын келі
-
сімшарттың қалыптасуына алып келе ме? (2) егер келісімшарт жасалатын болса, қай тараптың келісімшарт
талаптары түпкілікті келісімшартқа енеді? UCC 2-207-бөліміне сәйкес, келісімшарт формаларымен алмасу
әдетте келісімшарттың жасалуымен аяқталады және мұндай келісімшартқа екінші келісімшарт формасының
талаптары енгізіледі. Керісінше, тұтынушы келісімшарт формаларымен алмасқанда қандай да бір қосымша
немесе өзгеше талаптарға нақты келісуі керек.
2-719-бөлім сатушыға өз жауапкершілігін шектеуге, соның ішінде жанама залал үшін жауапкершіліктен
бас тартуға мүмкіндік береді. Арнайы залал деп те аталатын жанама залал дегеніміз – келісімшартты бұзу
-
ға немесе кепілдікті бұзуға тікелей қатысы жоқ, бірақ, түптеп келгенде, тауардан туындайтын шығындар.
Мысалы, егер сатушы ақаулы жабдықты сатса, онда жабдықты жөндеу, я болмаса ауыстыру шығындары
тікелей залал деп есептеледі. Егер жабдықты сатып алушы оны қайта сатуды жоспарлаған болса, бірақ сату
-
шы жабдықты жеткізбесе немесе ақаулы жабдықты жеткізсе, онда сатып алушы жоғалған пайданың орнын
толтыруды талап етуге құқылы. Егер орнатылған жабдық сынып, сатып алушының мүлкіне зиян келтірсе, не
болмаса сатып алушының қызметкері жарақат алса, онда шығындардың бұл түрі тікелей емес залал немесе
жанама залал деп қарастырылады. Себебі олар тікелей жабдықтың саудасына қатысты болған жоқ. Дегенмен
2-719(3)-бөлімге сәйкес, тұтыну келісімшартында мұндай ерекше жағдайларға жол берілмейді: «Тұтыну
-
шы тауарларының саудасында адамға зиян келтіретін жанама залалдардың шектелуі бір қарағанда әділетсіз
болады». Алайда осындай бірнеше нормаларды есептемегенде, ортақ құқықта келісімшарт жасаған кезде
тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы арнайы заңдар жоқ.
Тұтынушы келісімшарттары құқығы туралы нормалар жиынтығы
Қазіргі кезде тұтынушыларға арналған келісімшарт іскерлік келісімшарттардан өзгеше болуы керек деген
тұжырым белең алуда. Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың ережелері жаңадан құрылған тұтынушы
-
ларды қаржылық тұрғыдан қорғау бюросында (тұтынушыларды несиелендіруді реттеу) анықталған; Әділ
шарттарда кредит беру (FTC) ережесі, ол әділетсіздік мәселесіне қатысты іс (Уильямстің Walker-Thomas
Furniture компаниясына қарсы ісі) арқылы танымал болған тоғыспалы қосымша ережелерге тыйым салады;
2009 жылы қабылданған кредиттік карта саласында есеп беру, жауапкершілік және ақпаратты ашу туралы
заң кредиттік карта компанияларынан кез келген төлемді алдымен ең жоғарғы пайыздық мөлшерлемесі бар
шоттарға жіберуді талап етеді; Федералдық сауда комиссиясы туралы заңның 5-бөлімінде «әділетсіз және
алдау әрекеттері мен тәжірибесіне» тыйым салынған.
Америкалық құқық институты (ALI) тұтынушы келісімшартын келісімшарттық құқықтың арнайы саласы
ретінде таниды және Тұтынушы келісімшарттары құқығы туралы (үшінші) нормалар жиынтығын дайындау
бойынша жұмысты бастады. Жобаның баяндамашылары – Орен Бар-Гилл мен Омри Бен Шаһар тұтынушы
келісімшарты құқығында қолданылатын немесе қолданылуға тиіс негізгі принциптердің қысқаша мазмұнын
дайындады. «Транзакцияларға назар аударыңыз: Тұтынушы келісімшарттары мәселесінің қысқаша мазмұ
-
ны» деген 11.10-мысалды қараңыз.
Мәселе. Келісім сапасы
Сұрақ. Заң тұтынушылардың өз келісімшартының та-
лаптарын жиі түсінбеу фактісін қалай жеңе алады?
Шешім. Келісімшарт жасау алдында ақпаратты ашу.
Тұтынушыларды қорғау құқығында қолданылатын келісім-
нің мағынасы туралы ақпараттың жетіспеушілігін жою ту-
ралы стандарт әдіс.
Алаяқтық және алдау. Сатушының жалған немесе ал-
дамшы ақпаратты ашуы.
Белгісіз талаптар. Стандарт талаптар тұтынушының
шартқа қолы жетіп, оны оқуға және мақұлдауға мүмкіндігі
болғанда ғана орындалуға жатады.
Мәселе. Келісімшарт талаптарының мазмұны
Сұрақ. Келісімшартты өзгерту. Қызмет көрсетушілер
келісімшартқа көбінесе келісімшартты біржақты тәртіпте
өзгертуге мүмкіндік беретін ережелер енгізеді.
Шешім. Заң мұндай өзгерістер жасау үшін қызмет көр-
сетуші тұтынушыдан оның нақты келісімін алуды талап
етуі керек.
Сұрақ. Келісімшартты бұзу үшін айыппұл. Кейбір тұ-
тынушы нарықтағы (ұялы телефондар) сатушылар ұзақмер-
зімді келісімшарттарды (екі жыл) талап етеді және тұтыну-
шы келісімшартты мерзімінен бұрын бұзса, айыппұлдар
тағайындайды.
342
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Шешім. Кейбір ортақ құқықтық соттар мұндай келісім-
шарт ережелерін алдын ала болжанған шығындар деп баға-
лады немесе мұндай айыппұлдың заңсыз не заңды екенін
анықтады.
Сұрақ. Форум таңдау мен құқық таңдау. Сатушылар
көбінесе тұтынушының талап қоюына қиындық тудыратын
форумды (сот) және құқықты таңдайды. UCC 1-301-бөлі-
мінде тұтынушы мемлекетіндегі тұтынушылар құқықтарын
қорғау туралы міндетті заңдарды айналып өту мақсатында
жасалатын құқық таңдау мүмкіндігін шектейді. Кейбір са-
тушылар арбитраждық ескертпелерді пайдаланады, бірақ
ондай арбитражға жүгіну көптеген тұтынушыларға ың-
ғайсыз болатын орынды таңдайды. Федералдық арбитраж
туралы заң мұндай ескертпелердің орындалуын қамтама-
сыз етеді, бірақ кейбір соттар ол ескертпелерді әділетсіздік
доктринасы бойынша жарамсыз деп таныды.
Шешімі. Әділетсіздік доктринасы (бір тараптың мүд-
десін ғана қорғайтын келісімшарт талаптарын жарамсыз
деп таниды) теориялық тұрғыдан коммерциялық (B2B) ке-
лісімшарттарға қатысты қолданылғанымен, негізінен тұты-
нушыларды қорғау үшін қолданылады.
Тұтынушы келісімшарттарын түсіндіру
Тұтынушы мүддесін қорғайтын ережелер: (1) Егер
келісімшарт ережесі түсінікті немесе біркелкі болмаса, оны
ұсынушы мүддесіне қарсы, бірақ тұтынушының пайдасы-
на түсіндіру керек (contra proferentem ережесі). (2) Ауызша
дәлелдемелер ережесі келісімшарттық дауларда жазбаша ке-
лісімге қайшы келетін дәлелдердің қабылдануына жол бер-
мейді. Бұл ереже тұтынушыға сатушыдан келіп түскен келі-
сімшартқа немесе сатушының орындауына қайшы келетін
ауызша ұсыныстардың дәлелдемелерін ұсыну мүмкіндігін
беру үшін «жұмсартылуы» керек. (3) Адал ниет доктрина-
сы келісімшарт бойынша сатушыға берілетін дискрециялық
өкілеттігін реттеу үшін қолданылуы керек.
11.10-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Тұтынушы келісімшарттары мәселесінің қысқаша мазмұны
Тарау түйіні
1. Шетелдік тараппен келіссөз жүргізу кезінде шет мемлекеттің мәдени және келіссөз жүргізу нормала-
рын зерттеген маңызды. Жапония мен Қытай сияқты кей елдер келісімшарт бойынша келіссөзге әртүрлі
көзқарас ұстанады, себебі ол елдерде келісімшартты жасау бойынша келіссөзден бұрын қарым-қаты
-
нас орнату үшін қосымша уақыт талап етіледі. Сондай-ақ шешімді қабылдау консенсус арқылы жүзеге
асырылуы және келіссөз жүргізген адамның келісімшарт шарттарын мақұлдау өкілеттігінің болмауы
мүмкін екенін түсіну маңызды.
2. Халықаралық келісімшарттық құқықтың көптеген қайнар көзі бар, бірақ қолданылатын құқық әдетте та
-
раптардың бірінің елінің құқығы немесе бейтарап елдің құқығы болады. Соттар мен әсіресе арбитраж-
дық трибуналдар көбінесе қолданыстағы ұлттық заңнаманың құқықтық нормаларын алмастыра алатын
халықаралық әдет-ғұрып құқығын (бизнес жүргізу әдет-ғұрыптары, сондай-ақ жалпыға ортақ танылған
принциптер) жиі таңдайды. Әдет-ғұрып пен бизнес жүргізудің тұрақты тәжірибесі lex mercatoria деп
аталады. Халықаралық құқықтың жалпы принциптеріне pacta sunt servanda мен abus de droit принцип
-
тері кіреді. Pacta sunt servanda принципі бойынша тараптар келісімшартты орындауы, ал соттар келісім-
шарттың қатаң түрде орындалуын қамтамасыз етуі керек. Ал abus de droit принципі бойынша әділетсіз
келісімшарт пен олардың ескертпелері орындалуға жатпайды.
3. Сонымен қатар халықаралық келісімшарт құқығының қайнар көздеріне халықаралық құқықтық құ
-
жаттар, атап айтқанда, Тауарларды халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары жөніндегі конвенция
(CISG), UNIDROIT Халықаралық коммерциялық келісімшарттар принциптері (PICC) және INCOTERMS
(14-тарауды қараңыз), сондай-ақ UCP 600 (15-тарауды қараңыз) секілді Халықаралық сауда палатасы
-
ның жарияланымдары кіреді.
4. Әртүрлі құқықтық жүйелер арасында өте үлкен айырмашылықтар бар. Мысалы, континенталдық құ
-
қықтық жүйедегі елдерде айыппұл туралы ескертпелер орындауға жатады, ал ортақ құқықтық жүйеде
мұндай нормалар келісімшартта танылмайды. Франция Азаматтық кодексінде депозиттерді ұстап қалу
-
ға және қайтаруға қатысты кепілақы доктринасы қолданылса, ал ортақ құқықта мұндай доктрина жоқ.
5. Құқықтық жүйелер арасында келісімшарт жасау үшін қажет ресми рәсімдер де бір-біріне ұқсас бол
-
майды. Сондай-ақ стандарт шарттар мен келісімшарт формаларының немесе қосылу туралы келісім-
шарттың орындалуы әртүрлі жүйелерде өзгеріп отырады. АҚШ пен Ұлыбритания әдетте мұндай норма-
лардың құқықтық күшін таниды, ал мұндай нормалар келісімшарттардағы тараптардың бірі тұтынушы
болса, Германия мен Еуродақ заңнамасы бойынша қатаң реттеледі.
6. Қытайдың келісімшарт құқығы ерекше қызығушылық тудырады, себебі ол – континенталдық құқық
(негізінен, Германия құқығы) және ортақ құқықтан, сондай-ақ CISG және PICC сияқты халықаралық
құжаттардан алынған ережелердің араласуынан туындаған ерекше құқық жүйесі.
343
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
7. Еуропалық келісімшарт құқығының принциптері (PECL) келісімшарт құқығы туралы ережелердің не-
ғұрлым толық жиынтығын ұсынады. PECL міндетті күшке ие нормативтік акт емес, бірақ мүше мемле-
кеттер оны өздерінің ұлттық заңдарын реформалау үшін пайдалануы мүмкін және келісімшарт жасауда
қолдануы ықтимал.
8. PICC – келісімшарттың барлық түрлері үшін пайдаланылуы мүмкін типтік заң, ал CISG тек тауарлар
саудасындағы мәмілелерге қатысты ғана қолданылады.
9. Континенталдық және ортақ құқық арасындағы маңызды айырмашылықты келісімшарт алдындағы
жауапкершіліктен байқауға болады. Континенталдық құқық адал ниетті келіссөз жүргізу міндетін мо
-
йындайды; ортақ құқықта ондай түсінік жоқ. Континенталдық құқық тараптардың келіссөзді бұзу сал-
дарынан келтірілген залал үшін сотқа талап қоюға мүмкіндік беретін culpa in contrahendo доктринасын
мойындайды. Егер келіссөз ұзақмерзімді болатын болса және тараптар негізгі мәселеге келісіп қойса,
онда бір тарап келіссөздерді бұзушы басқа тарапты келісімшарт шығындарын толығымен өтеуі үшін
(жоғалған пайда) сотқа бере алады. Ортақ құқықта келісімшарт жасау алдындағы жауапкершілік түсіні
-
гіне ең жақын түсінік – міндеттемелік эстоппель доктринасы. Бұл доктрина бойынша бір тарап екінші
тараптың уәдесіне немесе кепілдігіне сенген болса, онда сол тарап «өз қалтасынан» шыққан шығындар
(келісімшарттың орындалуына үміттенген кезде кеткен шығындар) үшін сотқа шағымдана алады. Егер
де сот қандай да бір құқық қорғау құралдарымен қамтамасыз етпесе, әділетсіздіктің орын алу қаупі
туындайды.
10. Ниет білдіру хаттары немесе қолдау хаттар сияқты келісімшарт жасау алдындағы құжаттар, кейбір кон
-
тиненталдық-құқықтық жүйедегі елдерде жауапкершілікке әкелуі мүмкін болса да әдетте орындалуға
жатпайды.
11. Тұтынушы келісімшарты Еуроодақта өзгеше реттеледі, себебі ол жерде жеке тұтынушы келісімшарты
туралы заң бар. Ал Америкалық Бірыңғай сауда кодексі коммерциялық және тұтынушы сауда транзак
-
цияларына тең қолданылады.
Негізгі терминдер
Құқықты теріс пайдалану – Abus de Droit
Акцепт – Acceptance
ЕО заңнамасының жиынтығы – Acquis or Acquis
Communautaire
Агент – Agency
Алдын ала болжанған шығындар туралы
ескертпе – Liquidated Damage Clause
Келісімшарт формаларының қарама-
қайшылығы – Battle of Forms
Құпиялықты бұзу – Breach of Condentiality
Қытай келісімшарт құқығы (CCL) – Chinese
Contract Law (CCL)
Қолдау құжаттары – Comfort Instruments
Тұтынушы келісімшарты туралы заң – Consumer
Contract Law
Тұтынушы келісімшарттары туралы нормалар
жиынтығы – Consumer Law Acquis
Қосылу келісімшарты – Contract of Adhesion
Тауарларды халықаралық сатып алу-сату
келісімшарттары туралы конвенция –
Convention on Contracts for the International Sale of
Goods (CISG)
Еуропа кеңесі – Council of Europe
Келісімшарт алдындағы жауапкершілік – Culpa
in Contrahendo
Халықаралық бизнестің әдет-ғұрып құқығы –
Customary International Business Law
Тікелей өкілдік ету – Direct Representation
Кепілақы доктринасы – Doctrine of Arrhes
Әділетсіздік доктринасы – Doctrine of
Unconscionability
Экономикалық мәжбүрлеу шаралары – Economic
Duress
Әділетсіз келісімшарт шарттары туралы
1977 жылғы Ұлыбритания заңы – English Unfair
Contract Terms Act of 1977
Әділетсіз шарттарға қатысты Еуропалық одақ
директивасы – European Union Directive on Unfair
Terms
Кесімді оферта ережесі – Firm Oer Rule
Франция Азаматтық кодексі – French Civil Code
Келісімнің шынайылығы – Genuineness of Assent
Германия азаматтық кодексі – German Civil Code
344
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Қиындықтар – Hardship
Кедергі – Impediment
Белгілі бір мақсатқа арналған болжамды
кепілдік – Implied Warranty for a Particular Purpose
Тауардың сатуға жарамдылығы туралы
болжамды кепілдік – Implied Warranty of
Merchantability
INCOTERMS – INCOTERMS
Жанама өкілдік ету – Indirect Representation
Халықаралық сауда палатасы (ХСП) –
International Chamber of Commerce (ICC)
Жеке құқықты бірыңғайландыру бойынша
халықаралық институт (UNIDROIT) –
International Institute for the Unication of Private
Law (UNIDROIT)
Сауда құқығы – Lex Mercatoria
Пошта жәшігі ережесі – Mailbox Rule
Келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін
білдіретін ескертпе – Merger Clause
Nachfrist хабарламасы – Nachfrist Notice
Хабарлама – Notice
Obligations de Faire – Obligations de Faire
Ашық шарттар – Open Terms
Оферта – Oer
Келісімшарт орындалуға тиіс – Pacta Sunt
Servanda
Айыппұл туралы ескертпе – Penal (Penalty) Clause
Мінсіз ұсыныс ережесі – Perfect Tender Rule
Келісімшарт жасау алдындағы жауапкершілік –
Precontractual Liability
Бағаны төмендету (құқықтық қорғау құралы) –
Price Reduction (Remedy)
Еуропалық келісімшарт құқығының
принциптері – Principles of European Contract Law
(PECL)
Міндеттемелік эстоппель – Promissory Estoppel
Келісімшарттар туралы (екінші) нормалар
жиынтығы – Restatement (Second) of Contracts
Ресей азаматтық кодексі – Russian Civil Code
Шариғат заңы – Shari‘a Law
Міндеттердің нақты орындалуы – Specic
Performance
Стандарт шарттар – Standard Terms
Алаяқтық туралы статут – Statute of Frauds
Жағдайлар талдауының жиынтығы – Totality of
the Circumstances Analysis
UNIDROIT Халықаралық коммерциялық
келісімшарт принциптері – UNIDROIT Principles
of International Commercial Contracts (PICC)
Бірыңғай сауда кодексі – Uniform Commercial
Code (UCC)
Wa (үйлесімділік) – Wa (harmony)
Жазбаша өзгерту туралы ескертпе – Written
Modication Clause
Пысықтау сұрақтары
1. Судья Кардозо келісімшарт құқығында орын ал-
ған өзгерістерге және келісімшарттық жауапкер-
шілікке талап ретінде формализм рөлінің төмен-
деуіне қатысты былай деді: «Құқық әрбір сөздің
қатаң мағынасы бар болған және ол мағынадан
ауытқу кешірілмейтін қателік болып есептелген
примитивтік формализм кезеңін артқа тастады.
Қазіргі уақытта ол кең мағынада түсінік беру
-
ді жөн көреді. Уәде берілмеуі мүмкін, алайда
жазбаша формада ашықтан-ашық көрсетілмесе
де міндеттемелер болуы мүмкін». Wood v Du-
Gordon, 222 N.Y. 88 (1917). Бұл рас болса, келі
-
сімшарт алдындағы жауапкершіліктің салдары
қандай болуы мүмкін? Келісімшарт орындалуы
үшін олардың егжей-тегжейлі болуы шарт па?
2. Екі фирма бірлесе отырып, сатып алушыға ке-
шенді баға ұсынысын дайындау үшін жұмыс іс-
тейді.Бір фирма (А компаниясы) конкурсқа қаты-
сар алдында басқа фирмамен (B компаниясы) қа-
тынастарын үзді. Атап айтқанда, сатып алушымен
келіссөз жүргізіп, жұмыстарды жүргізуге соңғы
үміткер ретінде тағайындалғаннан кейін, А ком
-
паниясы В компаниясының әрекеттеріне көңілі
толмай, екі компанияның бірлескен ұсынысына
ұсақ өзгерістер енгізіп, келісімшартқа жеке дара
қол қойғаны туралы мәлімдейді. Кейіннен А ком
-
паниясы басқа фирмамен қосымша келісімшарт
жасасқан кезде В компаниясы А компаниясына
қарсы сотқа талап-арыз береді. Екі компания ара
-
сында ресми түрде рәсімделген келісімшарт жоқ
345
Салыстырмалы және халықаралық келісімшарт құқығы 11-тарау
болғандықтан В компаниясының шығынды өтеп
алу үшін сотта қолданатын дәлелдері қандай
болмақ? Ол қандай шығындардың, егер олар
орын алса, орнын толтыруды талап ете алады?
TACS Corp. v. Trans World Communications, Inc.,
155 F. 3d 659 (3rd Cir. 1998).
3. Келісімшарт алдындағы келісімдер мен culpa
in contrahendo доктринасы қарастырылатын
Bojangles, Plas, Grifoni және SA Pasquasy сот
істерін қарап шығып, келесі сұрақтарға жауап
беріңіз: өзіне қатысты шағым берілген тарапқа
жауапкершілікті болдырмау үшін не істеуге бо
-
лар еді? Сіздің жауабыңыз АҚШ құқығына бай-
ланысты немесе континенталдық құқыққа сәйкес
өзгере ме?
Интернет-жаттығулар
1. 2015 жылғы Тұтынушы құқығын қорғау туралы
заңның 2-қосымшасын («Consumer contract terms
which may be regarded as unfair/Әділетсіз деп есеп
-
телуі мүмкін тұтынушылар келісімшартының
талаптары») қарастырып, тұтынушылар келісім
-
шартына енгізілген кезде қандай келісімшарттық
нормалар әділетсіз саналып, орындалуға жата
-
тынын қарастырыңыз. 2-қосымшаны келесі веб-
сайттан таба аласыз: http://www.legislation.gov.uk/
ukpga/2015/15/schedule/2/enacted. Сатушылар мен
тауар өндірушілер келісімшарттарға жауапкерші
-
ліктен босататын (саудагердің немқұрайдылығы
салдарынан туындаған залал үшін саудагердің
жауапкершілігін шектейтін) ескертпелерді көп
-
теп енгізеді. Мұндай ережелер 2015 жылғы заң-
ға сәйкес орындалуға жата ма? 2-қосымшадағы
1 және 2-ережені қараңыз. Ал егер келісімшартта
жауапкершіліктен босататын ескертпелер әдетте
орындалады деп қарастыратын арбитраждық ес
-
кертпелер болса ше? 20(a) шарттарына қараңыз.
2. Еуропалық комиссиясының тұтынушы мәселе
-
сіне арналған интернет-ресурсының бастапқы
парағына шолу жасаңыз: http://europa.eu/pol/
cons/index_en.htm. Еуроодақ тұтынушылардың
құқықтарын қорғауға бағытталған қандай бас
-
тамаларды жүзеге асырып келеді? Тақырыптық
индекстегі салалардың қайсысы халықаралық
бизнесмен үшін үлкен маңызға ие болар еді?
3. Еуропа кеңесі кеңістігіндегі әртүрлі тақырыптық
бағыттармен қатар, ұйымның дайындаған «жал
-
пы шолуын» оқып шығыңыз: www.coe.int/ en/
web/portal/home.
4. 2002 жылы енгізілген Еуропалық келісімшарт
құқығы принциптерінің III бөліміндегі тақырып
-
тарды қарап шығыңыз (10-17 тараулар): www.jus.
uio. no/lm/eu.contract.principles.parts.1.to.3.2002.
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Халықаралық сауда басқармасы – шетелдік мәдениет және әдет-ғұрып туралы ақпарат: http://trade.gov.
Қазіргі заманғы lex mercatoria: www.jus.uio.no/lm.
UNIDROIT – ұйым қолдау көрсеткен конвенциялар тізімі: www.unidroit.org.
Біріккен Корольдіктің Сауда және өнеркәсіп министрлігі – ағылшын тұтынушы келісімшарттарын рет
-
тейтін заңдардағы әділетсіз талаптар: www.gov.uk («unfair terms» деп іздеңіз).
Еуропа кеңесі: www.coe.int.
Еуропалық келісімшарт құқығының принциптері: www.jus.uio.no/lm/eu.contract.principles.
parts.1.to.3.2002 немесе www.ufsia.ac.be/~estorme/PECL2en.html.
Сілтемелер
1.
Claude Cellich, «Review of Cross-Cultural Business Negotiations by Donald W. Hendon, Rebecca A. Hendon, and
Paula Herbig», 10 Journal of International Consumer Marketing 120 (1998).
2.
Magoroh Maruyama, «Contracts in Cultures», 10 Human Systems Management 33 (1991).
3.
Veronica L. Taylor, «Continuing Transactions and Persistent Myths: Contracts in Contemporary Japan,» 19 Melbourne
University Law Review 352, 353, 356, 364, 393, 395 (1993).
4.
Comment, «Working it Out’: A Japanese Alternative to Fighting it Out», 37 Cleveland St. Law Review. 149, 157 (1989).
5.
Ole Lando, «The Lex Mercatoria in International Commercial Arbitration», 34 International and Comparative Law
Quarterly 747 (1985).
6.
CISG 47-48, 63-баптарын қараңыз. 12-тарауды қараңыз.
7.
International Chamber of Commerce, The UNIDROIT Principles for International Commercial Contracts: A New Lex
Mercatoria? (1995).
346
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
8.
Restatement (Second) of Contracts at § 19, Comment b.
9.
Larry A. DiMatteo, «The Counterpoise of Contracts: The Reasonable Person Standard and the Subjectivity of Judgment»,
48 South Carolina Law Review 293, 318 (1997).
10.
Restatement (Second) of Contracts at § 221, Comment b.
11.
Unfair Contract Terms Act § 4(1) (1977).
12.
22 Tenn. 493, 514-515 (1842).
13.
Nabil Saleh, «The Law Governing Contracts in Arabia,» 38 International and Comparative Law Quarterly 761, 763
(1989).
14.
UCC § 2-718.
15.
9 Exch. 341, 156 Eng. Rep. 145 (1854).
16.
Article 4.110(2)(b) (Unfair Terms Not Individually Negotiated).
17.
European Principles at Article 2.205 (Time of Conclusion of the Contract)
18.
European Principles at Article 2.202 (Revocation of an Oer).
19.
European Principles at Article 2.207(2) (Late Acceptance).
20.
UCC §2-207 және CISG 19-бабын салыстырыңыз.
21.
European Principles at Article 2.301 (Negotiations Contrary to Good Faith).
22.
European Principles at Article 3.203 (Unidentied Principal).
23.
European Principles at Article 3.208 (Third Party’s Right with Respect to Conrmation of Authority).
24.
European Principles at Article 4.103 (Mistake as to Facts or Law).
25.
European Principles at Article 4.105(3) (Adaptation of Contract).
26.
European Principles at Article 4.107 (Fraud).
27.
European Principles at Article 4.108 (Threats).
28.
European Principles at Article 4.109 (Excessive Benet or Unfair Advantage).
29.
European Principles at Article 4.110 (Unfair Terms which have not been Individually Negotiated).
30.
European Principles at Article 8.108 (Excuse Due to an Impediment). UCC § 2-615 (Impracticability) және CISG
74-бабын салыстырыңыз.
31.
UCC § 2-601 (Perfect Tender Rule).
32.
CISG 50-бапты (12-тарау) қараңыз.
33.
UCC § 2-716 (Buyer’s Right to Specic Performance).
34.
Michael J. Bonell, «Non-Legislative Means of Harmonization» in Uniform Commercial Law in the Twenty-First
Century, 38 (United Nations, 1995).
35.
1.2-бап. UCC §§ 2-201 және 2-202 салыстырыңыз.
36.
1.8-бап. UCC § 1-205 салыстырыңыз.
37.
Hans van Houtte, «The UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts», 11 Arbitration International
373, 374-378 (1995).
38.
6.2.2-бап. UCC § 2-615 салыстырыңыз.
39.
1999 WL 683006 (DC Cir.).
40.
729 S.W.2d 768 (Tex. Ct. App. 1987).
41.
Michael Tegetho, «Culpa in Contrahendo in German and Dutch Law—A Comparison of Precontractual Liability», 5
Maastricht Journal of European and Comparative Law 341, 347 (1998).
42.
Жалпылама түсінік үшін қараңыз: Larry A. DiMatteo and Rene Sacasas, «Credit and Value Comfort Instruments», 47
Baylor Law Review 357 (1995).
43.
1924 All E.R. 245, 255 (Ct. App. 1923).
44.
LEXIS Enggen library, Cases le (QB July 19, 1985).
45.
UCC §§ 2-718 (liquidated damages; limitation of damages) және 2-719 (limitation of remedy) қараңыз.
12
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САТЫП АЛУ-САТУ ҚҰҚЫҒЫ
Халықаралық әдет-ғұрып құқығының немесе сауда жүргізу тәжірибесінің табысты қолданылуы
сатып алу-сату құқығы бойынша халықаралық конвенцияның қабылдануына түрткі болды. Халықаралық
әдет-ғұрып құқығының коммерциялық транзакциялар саласында кең етек жаюы мынадай мысалмен раста
-
лады: Халықаралық сауда палатасының INCOTERMS (сауда терминдерінің глоссарийі) және халықаралық
аккредитивтерге қатысты нормативтік актілер (Құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай рәсімдер
мен ережелер немесе UCP) әлем бойынша кеңінен қолданылып келеді. Десек те сатып алу-сату келісімшар
-
ты бүгінге дейін біртектілігі төмен құқық саласы болып саналып келді. Тауарларды халықаралық сатып
алу-сату келісімшарттары туралы конвенция (CISG) осы бір ақтаңдақтың орнын толтыруға бағытталған
ең табысты әрекет болды. Ол ХХІ ғасырдағы бірыңғай халықаралық сатып алу-сату құқығының негізін қа
-
лауға айрықша үлес қосады.
Бұл тарау оқырманды CISG маңызды халықаралық құжатымен таныстырып, халықаралық сатып алу-са
-
ту құқығының негізгі мәселелерін егжей-тегжейлі талдайды. CISG АҚШ-тың Бірыңғай сауда кодексімен
(UCC) салыстырылып, олардың айырмашылықтары айқындалады. Бұл айырмашылықтар ең алдымен аме
-
рикалық бизнесменге күтпеген құқықтық жауапкершілік жүктеуі де мүмкін. Тереңдетілген талдау, негізінен,
мынадай екі мақсатқа жету үшін жүргізіледі: біріншісі оқырманды барлық құқықтық жүйелерге ортақ сатып
алу-сату құқығы мәселелерімен таныстырады, екіншісі бұл мәселелердің әртүрлі елдерде қалай шешілетіні
жөнінде түсінік береді. Бұл тарауды оқыған кезде осы кітаптың қосымшасында келтірілген CISG конвенция
-
сының нақты ережелеріне қарап отырған абзал.
Халықаралық сатып алу-сату құқығы
Халықаралық саудадағы құқықтық мәселелердің басым көпшілігі ұлттық заңдарды қолдану жолымен
реттеледі. Алайда XXI ғасырдың басында біз халықаралық сатып алу-сату құқығының, шын мәнінде, жаң
-
ғыруын, яғни жаңа lex mercatoria-ның эволюциясын көреміз. Lex mercatoria немесе сауда құқығы – халық-
аралық сауда транзакцияларын реттеу мақсатында қалыптасқан, кез келген ұлттық құқықтық жүйеден тәуел-
сіз, халықаралық саудагерлер құрған құқық нормаларының жүйесі. 1980 жылы CISG конвенциясының қа-
былдануы жаңа lex mercatoria-ның даму жолындағы маңызды кезең болды. CISG АҚШ территориясында
1988 жылдың 1 қаңтарында күшіне енді. Осылайша АҚШ-та тауарлар саудасына арналған екі құқықтық
құжат пайда болды: UCC кодексі мен CISG конвенциясы. Егер келісімшарт тараптарының бірі АҚШ-тан,
ал екіншісі CISG конвенциясын қабылдаған мемлекеттен болса, АҚШ соты UCC кодексінен гөрі, CISG кон
-
венциясына көбірек иек артады. Алайда CISG конвенциясы – факультативтік сипатқа ие нормативтік акт
және тараптар өздерінің келісімшартында құқық таңдау ескертпесі арқылы оны қолданбауды таңдаулары да
ықтимал. Мемлекеттердің CISG конвенциясын қабылдау қарқыны осы деңгейде сақталса, оған жақын арада
жүзден астам ел мүше болуы мүмкін. Конвенцияны қабылдаған мемлекеттердің тізіміне АҚШ-тың ірі сауда
серіктестері, соның ішінде Австралия, Бразилия, Қытай, Канада, Франция, Германия, Италия, Мексика, Ре
-
сей, Испания және Скандинавия елдері (Дания, Финляндия, Норвегия, Швеция) кіреді. CISG конвенциясын
қабылдамаған ірі мемлекеттердің ішінде Үндістан мен Ұлыбритания бар.
CISG қамтитын мәселелерді кең ауқымды үш салаға бөлуге болады: материалдық нормалар, юрисдик
-
циялық мәселелер және транзакциялардың түрлері. CISG келісімшарт құқығының ең маңызды мәселеле-
рін реттейді. Дегенмен CISG шеңберінде қамтылмаған келісімшарттық құқық салалары да жетерлік, соның
ішінде өнім сапасы үшін жауапкершілік, келісімшарттың заңдылығы, келісімшарт жасасуға тараптардың
қабілеті, сондай-ақ келісімшарт талаптарын бұзбаған тараптың нақты орындауды талап ету құқығына қатыс
-
ты мәселе бар. Бұл маңызды салалар ұлттық келісімшарт құқығы бойынша шешіледі. Қолданылатын ұлттық
құқық соттардың коллизиялық нормаларды қолдануы арқылы анықталады (1 және 4-тарауды қараңыз).
Халықаралық сатып алу-сату құқығы
12-тарау
348
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
CISG конвенциясының қолданылу аясы
CISG конвенциясының 1-бабында CISG юрисдикциясы анықталатын екі негізгі принцип бар: халықара-
лық сипат (келісуші тараптардың мемлекеттері) және транзакцияның түрі (тауарларды сату). Бірінші прин-
цип юрисдикцияның екі түрін көздейді. Біріншісі бойынша қос тарап та конвенция мүшесі болса қолданы-
латын юрисдикциясы (1(1)(а)-бап), екіншісі бойынша екі тараптың тек біреуі конвенцияға қол қойған мем-
лекеттен шыққан болса ғана қолданылады (1(1)(b)-бап). Екінші типтегі юрисдикцияда CISG мынадай түрде
қолданылады: тауар саудасында тараптардың тек біреуі ғана CISG конвенциясының бір елінен болса, сотқа
немесе арбитражға дауға қатысты құқықты айқындау үшін коллизиялық нормаларды пайдалану нұсқаулығы
беріледі. Коллизиялық норма бойынша сот Конвенцияны ратификациялаған мемлекеттен шыққан тараптың
құқығына сілтеме жасаса, онда CISG дауға қатысты қолданылатын құқыққа айналады. Солай бола тұрса да,
АҚШ конвенцияны ратификациялаған кезде 1(1)(b)-баптан бас тартқан санаулы мемлекеттердің бірі болды.
Бұл АҚШ соттарында CISG конвенциясы тек даудың екі тарабы да CISG елдерінен болған кезде ғана қолда
-
нылатынын білдіреді. CISG юрисдикциясына арналған қосымша әдіс – екі тарап та CISG конвенциясына қол
қойған мемлекеттерден болмаса да, оның қолданылар құқық ретінде «таңдалып», келісімшарттағы құқық
таңдау ескертпесінде қолданылуы.
CISG конвенциясының юрисдикциялық мақсаттары үшін келісімшарт тарабының шыққан елін анық
-
таған кезде оның тіркелген жері, не коммерциялық кәсіпорны орналасқан жер (штаб-пәтері) шешуші
фактор болып саналмайды. 10-бапта былай делінген: «Келісімшартқа және оның орындалуына ең жақын
қатысы бар фактор – негізгі қызмет орны». Сондықтан Asante Technologies компаниясының PMC-Sierra ком
-
паниясына қарсы
1
сот ісінде Дэлавер штатында орналасқан екі америкалық компания арасындағы дауды
CISG ережелеріне сәйкес шешілді, себебі келісімшартқа тараптардың бірінің Канадада орналасқан филиалы
қол қойды және келісімшарттың өзі Канадада орындалуға тиіс қарым-қатынасты реттеген болатын. Канада
мен АҚШ екеуі де CISG конвенциясын қабылдаған мемлекеттер болғандықтан, келісімшарттан туындаған
дауды шешкен кезде қолданыстағы құқық ретінде CISG таңдалды (қос компания да америкалық компания
болғанына қарамастан).
Екінші принцип «тауар» терминінің CISG мақсаттары үшін қалай анықталғанына негізделген. CISG ке
-
лесілерге қолданылмайды: (1) тұтынушылық тауарының сатылымы (жеке, отбасылық немесе тұрмыстық
мақсаттар үшін сатып алынатын тауарлар); аукционда сатылатын тауарлар; кемелер немесе ұшақтар сатылы
-
мы; заңға сәйкес сатылым (кепілзатты иемдену құқығы); электр энергиясының сатылымы; (2) «сатушының»
міндеттемелерінің негізгі бөлігін тауарға қатысты қызмет көрсету немесе жұмыс күшімен қамтамасыз етуді
қамтитын, не болмаса «сатып алушы» тауарды өндіруде пайдаланатын материалдардың көп мөлшерін өзі
жеткізіп беретін тауарлар сатылымы; (3) CISG жарақат алу немесе тауар сапасына қатысты жауапкершілік
(деликтік құқық), нақты әрекетке қатысты құқықтық қорғау құралдарының болуы және келісімшарттардың
жарамдылығы сияқты тауар сатылымына қатысы бар көптеген салаларға қолданылмайды.
Келісімшарттың жарамдылығы екі мәселені қамтиды: (1) келісімшартты жасасу кезінде тараптардың бі
-
реуінің немесе екеуінің де келісімінің шынайылығын тексеретін доктриналар; (2) ұлттық заңнама бойынша
заңсыз немесе орындалуға жатпайтын келісімшарттың белгілі бір тармақтары. Бірінші жағдайда, тараптар
-
дың заңды келісіміне қателік, қысым көрсету, заңсыз ықпал ету және қасақана бұрмалау немесе алаяқтық
секілді бірқатар келісім не бас тарту доктриналары арқылы тексерілуі мүмкін. Екінші жағдайда, белгілі бір
келісімшарттық нормалар кейбір елдерде заңсыз немесе жария тәртіпке қарсы саналады. Мысалы, АҚШ-
тың жалпы құқығы мен үкіметтік статуттарына сәйкес, айыппұл туралы ескертпелер, пайыздардың тым
үлкен мөлшерін көздейтін ескертпелер және жаман ниетпен жасалған ескертпелер орындалуға жатпайды.
Жалпы айтқанда, CISG конвенциясы келісімшарт жасау, оны орындау және келісімшарттың бұзылуына
байланысты қолжетімді құқықтық қорғау құралдары секілді келісімшарт құқығының нақты салаларын ғана
қамтиды. CISG нормаларымен қамтылмаған басқа салаларға қолданылатын құқықты тараудың келесі бө
-
лігінде талқыланатын құқық таңдау ескертпесі немесе коллизиялық нормалар арқылы таңдалатын ұлттық
заңнамаға сәйкес анықтайтын боламыз.
Құқықты таңдау мен құқықтық коллизия
CISG конвенциясын қолданудан аулақ болу үшін құқық таңдау ескертпесін мұқият дайындау керек.
Мысалы, тараптар UCC кодексін транзакцияның құқығы ретінде тағайындауға ниеттене алады. Осы мақсат
-
та тараптар мынадай құқық таңдау ескертпесіне келісе алады: «Нью-Йорк штатының құқығы келісімшарт-
тан туындаған кез келген дауға қолданылады». CISG конвенциясының 1(1)(а)-бабына сәйкес, екі тарап әр-
349
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
түрлі CISG елдерінен болса да, Нью-Йорк штатының құқығы болып CISG есептеледі. Осындай келеңсіздікті
болдырмау үшін құқық таңдау ескертпесін тиянақты келісу керек. Мысалы, жоғарыда айтылған құқық таң
-
дау ескертпесі «Нью-Йорк штатының Бірыңғай сауда кодексі» қолданылатын құқық екенін көрсетуі керек.
CISG конвенциясын пайдаланудың тағы бір саласы халықаралық әдет-ғұрып құқығына негізделген. Ар
-
битраж немесе сот CISG ережелерін ұлттық құқықты қолданудың орнына сауда жүргізу тәжірибесінің дәлелі
ретінде пайдалана алады.
Дәл осындай жағдай Халықаралық сауда палатасының 1989 жылғы №5713 арбитраждық ісінде орын
алған еді. Бұл арбитраждық істе келісімшарт құрамында қолданылуы керек негізгі құқыққа қатысты ешқан
-
дай ереже (ешқандай құқық таңдау ескертпесі) жоқ болатын. Сондықтан арбитрлер коллизиялық нормалар
арқылы тиісті құқық деп айқындалған құқық нормаларын қолданды. Сатушы елінің құқығы келісімшартты
реттейтін тиісті құқық деп табылды. Бірақ ол елдің құқығын қолданудың орнына арбитраж CISG конвен
-
циясын сауда жүргізу тәжірибесін неғұрлым толық реттейтін қайнар көз ретінде танып, оны дауды шешу
үшін басшылыққа алды. Ең қызығы, сатып алушының да, сатушының да мемлекеті CISG конвенциясын
қабылдамаған болатын. Іс бойынша көтерілген мәселе – сатып алушының ақаулық туралы хабарламаны
жіберуге тиіс уақыттың ұзақтығы болды. Арбитраждық трибунал шектеулерге қатысты ішкі заңнаманың
қысқа мерзімді көздейтін нормаларының орнына CISG конвенциясында көзделген екіжылдық мерзімге ба
-
сымдық берді. Қысқаша қайырғанда, арбитраж CISG конвенциясын халықаралық сауда жүргізу дәстүрінің
дәлелі ретінде келтіріп, өздері әділетсіз деп есептеген ұлттық заңнаманы қолданбауға тырысты. Арбитрдің
шешімінде былай делінген: «Сатушының іскерлік қызметті жүргізу орны болған мемлекет құқығының ере
-
желері жалпы танылған сауда жүргізудің дәстүрінен едәуір ауытқуына, атап айтқанда, ақаулы тауар жөнінде
сатушыға сатып алушының хабарлау мерзімінің тым қысқа болуына байланысты CISG конвенциясының
нормаларын қолдануды жөн көрдік».
Аталған Сауда палатасының арбитраждық ісіндегі халықаралық әдет-ғұрып құқығының дәлелі ретінде
CISG конвенциясын ерікті түрде қабылдауы таңданарлық жайт емес. CISG – әлемдегі негізгі құқықтық жү
-
йелер, яғни ортақ құқық, континенталдық құқық және социалистік құқық арасындағы консенсус нәтижесі.
Осылайша ол көптеген арбитрлердің іс бойынша шешімдерін негіздейтін әмбебап lex mercatoria құқығына
ұқсас құқықтың қайнар көзі ретінде қарастырылады. CISG конвенциясының қысқа, түсінікті және қарапа
-
йым тілі арбитрлер үшін ұлтүстілік сауда принциптерінің үздік қайнар көзі болып есептеледі.
Тауарлардың коммерциялық саудасы
CISG тауарларды сатумен байланысты транзакцияларды ғана реттейді. Сондықтан қызмет көрсету және
зияткерлік меншік құқықтарының трансфері CISG юрисдикциясына жатпайды. Алайда бірнеше мәселені
қамтитын транзакциялардың көптеген түрлері бар. Мәселен, компьютерлік бағдарламаны сату – көбінесе
қызметтік немесе техникалық көмек көрсету туралы келісімді, зияткерлік меншік құқықтарына қатысты
лицензияны, диск немесе CD-ROM секілді материалдық затты сатуды қамтитын аралас сатылымның ен
-
шісі. Бұл транзакцияның түрі CISG тарапынан қарастырылған ба? Үшінші бап тауарлар сатылымын қыз-
мет көрсету туралы келісімшарттан ажырату үшін екі сатылы критерий ұсынады: біріншіден, сатып алушы
тауарларды өндіру кезінде пайдаланылатын материалдардың елеулі бөлігін сатушыға жеткізіп беретін болса,
ондай келісімшарт тауарлар сатылымына қатысты емес. Бұл жұмыс атқаруға немесе құрастыру қызметтері
-
не арналған келісімшарт деп қарастырылады. Екіншіден, келісімшарттың басым бөлігі жұмыс күшін қамта-
масыз ету немесе қызмет көрсетуге бағытталған болса, бұл да тауар сатылымына қатысты келісімшарт деп
есептелмейді.
Micro Data Systems, Inc. компаниясының Dharma Systems компаниясына қарсы
3
ісінде сот UCC ережеле-
рінің аралас сатылым транзакциясына қатысты сәйкестігін анықтағанда, атқарылған жұмыс тауар сатылым-
ның құрамдас бөлігі ретінде қарастырылуы мүмкін деп таныды. Бұл сот ісінде сатып алушы бағдарламалық
жасақтамаға 125 000 $; кейіннен ол жасақтаманы өз қажеттігіне бейімдеуге қажет қызметтер үшін қосымша
125 000 $ төлеуге келісті. Сот транзакциядағы «қызметтер» сатып алушыға тікелей көрсетілген қызметтер
емес, тек бағдарламалық жасақтаманы модификациялау үшін атқарылған жұмыс деп анықтады.
Компьютерлік бағдарламалық жасақтама сатылымы әдетте тауарларды сату, қызметтерді сату, тех
-
нологияны жалға беру немесе лицензиялау мәмілелерінің сипаттамаларына ие, себебі бағдарламалық жасақ-
таманың материалдық және материалдық емес элементтері бар. Үшінші бапта айқындалған екінші крите-
рийге сәйкес, бағдарламалық жасақтаманың сатылымы транзакцияның басым бөлігі материалдық тауарлар-
ға қатысты болған жағдайда ғана CISG конвенциясының шеңберінде қарастырылады. Мысалы, компания өз
350
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
құрал-жабдықтарын компьютерлендіру үшін бағдарламалық жасақтамаға келісім жасаса, сот келісімшарт
шеңберінде бағаның әртүрлі компоненттер арасында қалай бөлінгенін қарастыруы мүмкін. Осылайша келі
-
сімшарт 20 000 $ көлеміндегі деректер базасын және оны 15 000 $ көлеміндегі қамтамасыз ету жұмыстарын
қарастырса, онда келісімшарт, негізінен, тауар сатылымына жатады, сондай-ақ CISG нормаларына сай рет
-
теледі.
Технология мен бағдарламалық жасақтаманың сипатын материалдық емес деп анықтауға ұсынылған ше
-
шімдердің бірі – оларды виртуал тауарлар
4
ретінде қарастыру. Мұндай тәжірибе UCC кодексін компьютер-
лік бағдарламаларға қатысты қолдануда кеңінен тараған. Виртуал тауарлар UCC мақсаттарына және CISG
қолданысына сәйкес әдеттегі тауарлар сияқты қарастырылады. UCC 2-бабы «тауарларға қатысты транзак
-
цияларға» арналған. Осылайша оның қамту аясы тауар сатылымы емес, «транзакциялар» сөзімен шектеле-
ді. Керісінше, CISG өзі реттейтін қарым-қатынасты айқындаған кезде «сату» терминін нақты пайдаланады.
Оның тауарды анықтау түсінігі жылжымалық тұжырымдамасына негізделген. Бағдарламалық жасақтама
жылжымалы болу талабын толық қанағаттандырады.
Бағдарламалық жасақтама нұсқасы мен оны қолдануға арналған лицензиясының сатылымы «тауарға»
қатысты жасалынған транзакция ретінде қарастырылса, онда ол CISG конвенциясын қолданудың жарамды
-
лығын білдіреді. Әдетте лицензия бойынша сатылатын заттар тауар сатылымына жатпайды. Алайда бағ-
дарламалық жасақтаманы лицензиялау туралы келісімдер көбіне тауар саудасы транзакцияларының сипат-
тамасымен тығыз байланысты. Лицензиат лицензияланатын нұсқа үшін бір реттік лицензиялық төлемді
төлеп, мерзімсіз қолдана беретін болса, онда «лицензия» лицензиар еншісінде сақталғанымен, бағдарлама,
негізінен, сатылды деп есептеуге болады. Қысқасы, лицензиар технологияға иелік еткенімен, лицензиат бағ
-
дарламалық жасақтама нұсқасының иесіне айналады. Сондықтан CISG конвенциясы дайын бағдарламалық
жасақтаманың сатлымын қамтуы әбден мүмкін.
Ауызша дәлелдемелер ережесі және CISG
UCC бойынша, 500 доллардан жоғары бағаға сатылған тауар саудасында «сатып алу-сату туралы келі-
сімшарт жасалғанын растау үшін қажет жазбаша дәлелдеме» талап етіледі. Шешімді орындауы талап етіле-
тін тараптың ондай дәлелдемеге қол қоятыны да белгілі. Керісінше, CISG көптеген континенталдық құқық
елдерінің пікірін қолданады, яғни келісімшартты орындау үшін жазбаша келісім талап етпейді. Ортақ құ
-
қықтың ауызша дәлелдемелер ережесін қабылдағаннан кейін, UCC Кодексінің жазбаша талаптары неме-
се Алаяқтыққа тыйым салу туралы заң жазбаға қайшы келетін дәлелдемелердің қабылдануына кедергі
келтіреді. Ауызша дәлелдемелер ережесі түпкілікті келісім немесе тараптардың келісімдерінің жиынтығы
болып есептелетін жазбаша келісімнің мызғымастығын қорғайды. Ереже келісімшартқа қайшы келетін кез
келген бұрынғы немесе қазіргі ауызша мәлімдемелерді немесе жазбаларды дәлелдеме ретінде қолдануға жол
бермейді.
Құқықтық тұрғыдан негізделген жазбаға қойылатын талаптарды көрсетумен қатар, UCC Кодексінің
2-201-бөлігі ондай жазбаны қолданбауға болатын ережелер мен әрекеттерді анықтайды. Мәселен, жазба
-
ша растау ережесі, арнайы өндірілген тауарларға тапсырыс беру және төлем жүзеге асырылғанда неме-
се тауарларды алған кезде тиісті жазбаша құжаттардың болмауына қарамастан, тараптардың іс-әрекеттері
басым түскен жағдайларда қолданылмайды. Жазбаша растау ережесі коммерциялық транзакцияларда ғана
орын алады, себебі екі жақтан да саудагер болуы талап етіледі. Тараптардың біреуі келісімшарт жасасқа
-
нын растайтынын жазбаша түрде мәлімдесе, келісімшарттың жазбаша жасалу талабын қанағаттандыру үшін
жеткілікті. Басқа тарап мұндай мәлімдемеге міндеттену үшін оны алғанын растау немесе оған қол қоюы
шарт емес. 2-201-бөлімде қабылдаушы тарапқа растауға қарсылық келтіріп, келісімшарттың жасалуына жол
бермеу мүмкіндігі қарастырылған. Қарсылық туралы хабарлама жазбаша растау алынғаннан кейін он күн
ішінде берілуге тиіс. GPL Treatment, Ltd. компаниясының Louisiana-Pacic компаниясына қарсы ісінде
5
сот
жазбаша растау ережесінің ерекшеліктерін талдады.
Ауызша дәлелдемелер ережесі жазбаша келісімге қайшы келетін ауызша мәлімдемелер мен бұрынғы жа
-
зысқан хаттарды қабылдауға жол бермеу арқылы жазбаша келісімшарттың тұтастығын сақтауға тырысады.
Бұл ереже бойынша, тараптар өз келісімін жазбаша түрге келтірген кезде, барлық алдыңғы ауызша және
жазбаша хабарламалар соңғы жазбаша келісімге біріктіріледі. Алайда мұндай түпкілікті жазбаша келісім
-
шарт бұрынғы мәмілелермен, сауда-саттықты жүргізу тәжірибесімен немесе орындалу туралы ақпаратпен
түсіндірілуі, не толықтырылуы мүмкін. Бұрынғы мәмілелерге кейінгі келісімшартты түсіндірудің ортақ
негізін құрайтын, тараптар арасындағы бұрынғы келісімшарт пен олар бойынша бұрынғы міндеттемелерді
351
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
орындау тәжірибесі кіреді. Сауда жүргізу тәжірибесі дегеніміз – белгілі бір сауда немесе бизнес саласында
үнемі кездесетін дәстүрлер мен әдеттер. Сауда жүргізу тәжірибесі – сауда-саттық кезінде қолданылатын сөз
-
дер мен терминдердің оларға саудагерлер тарапынан берілетін мағынасы. Белгілі бір сауда немесе бизнес са-
ласында жұмыс істейтін адам сол саудада немесе бизнесте қолданылатын әдет-ғұрыптар мен терминдердің
мағынасын біледі деп есептеледі: «Әдет-ғұрып белгілі бір ережелерден құралған жүйе болса, тараптар жал
-
пы жүйеден хабардар болса немесе білуге себебі болса және нақты бір ереже сол жүйенің ішінде болса, онда
GPL Treatment, Ltd. компаниясының Louisiana-Pacic компаниясына қарсы ісі
914 P.2d 682 (Or. Sup. Ct. 1996)
Бұл сот ісі Бірыңғай сауда кодексіндегі саудагердің
Алаяқтыққа тыйым салу туралы заңға қатысты ерекше-
лігін қарастырады. Талап-арыз беруші (GPL) жауапкерді
(Louisiana-Pacic) 88 жүк көлігі болатын балқарағай тақ-
тайшаларын жеткізіп беру туралы ауызша келісімшарт-
ты бұзғаны үшін сотқа берді. Louisiana-Pacic болжалды
келісімшартты жоққа шығарып, UCC кодексіндегі алаяқ-
тық туралы статутты өзін-өзі қорғау аргументі ретінде
бекітті. GPL компаниясының жіберген және «ТАПСЫ-
РЫСТЫ РАСТАУ» деп аталған ресми құжатының тиісті
мәтіні мынадай болды:
«Сату шарттары»
Барлық тапсырыстар ереуілдер, жұмысты ат-
қару қиындықтары, көлік жетіспеушілігі немесе
біздің күшімізден тыс күтпеген басқа да жағ-
дайларды ескеру арқылы қабылданады. Кез келген
фрахт мөлшерлемелерінің артуы, сатуға немесе
пайдалануға салынатын салық сатып алушының
есебіне жазылады.
GPL LTD.
Қолы:_____________________________
«РАСТАУШЫ НҰСҚАҒА ҚОЛ ҚОЙЫҢЫЗ ЖӘНЕ
ҚОЛ ҚОЙЫЛҒАН НҰСҚАНЫ ҚАЙТАРЫП ЖІ-
БЕРІҢІЗ»
Қолы:____________________________
Кейіннен балқарағай тақтайшаларының бағасы төмен-
деп, жауапкердің қажеттіліктері өзгерген болатын. Жауап-
кер 13-тен астам жүк көлігіне тапсырыс беруден бас тарт-
ты. Талап-арыз беруші келісімшартты бұзу салдарынан
жоғалған пайда үшін жауапкерге талап-арыз қойды.
Ван Хумиссен – судья. Алаяқтыққа тыйым салу ту-
ралы заңға қатысты ескерілмейтін жағдайдың жазбаша
растауы бойынша, (ауызша) келісімшарт жазбаша рас-
талуы үшін жіберушінің қолы қойылып, ол тауардың
көлемін көрсетуге және келісімшарттың тауар сауда-
сына арналғанын дәлелдеуге тиіс. Жазбаша келісім ке-
лісімшарттың барлық негізгі талаптарын қамтуы қажет
емес, ол тек келісімшарттың жасалғанын растап, тауар
мөлшерін белгілесе жеткілікті. Саудагер міндеттеме-
ге келіспеу үшін жазбаша келісімді қабылдаған күннен
бастап он күн ішінде жазбаша қарсылық білдіруі қажет.
Алайда жазбаның саудагерге қатысты ерекше жағдайды
қанағаттандыратыны туралы анықтама келісімнің бар
екенін дәлелдей алмайды. Бұл тек UCC кодексінде си-
патталған Алаяқтыққа тыйым салу туралы заңды өзіне
қатысты талап-арыз келіп түскен тарапқа қолдануға ке-
дергі келтіреді.
Жауапкердің пайымдауынша, «Расталған нұсқаға қол
қойып, қайтарып жіберіңіз» деген ескертпе оған келісу-
ші тарапқа міндеттемелерге келіспес бұрын қол қоюды
меңзейді. «Қол қойып қайтару» ескертпесінің заңдық
күші туралы сұраққа нақты жауап жоқ. Әрбір жазбаша
мәлімдеме жеке-жеке және мазмұны мен мәтіні тұрғы-
сынан қарастырылуы керек. GPL компаниясының жаз-
баларын толығымен ескере отырып және «қол қойып
қайтару» ескертпесінің мазмұнына қарамастан, біз GPL
тарапынан болған тапсырысты растау формалары сауда-
герге қатысты ерекше жағдайды қанағаттандыру үшін
жеткілікті деп есептейміз.
Сатып алушының сатушыға жіберген тапсырысты
растау формалары болжамды ауызша келісімшартты
жазбаша растаудың болғанын білдіреді, демек, бұл фор-
малар «қол қойып қайтару» ескертпесіне қарамастан,
UCC кодексінде сипатталған Алаяқтыққа тыйым салу
туралы заңның саудагерге қатысты ескерілмейтін жағ-
дайды қанағаттандырады.
Судья Грабердің пікірі өзгеше. Көпшілік құжат-
тың растау нұсқасына қол қойып, оны қайтаруын талап
етпейді деп санайды. Құжаттағы «қол қойып қайтару»
тармағының мазмұны екінші тараптың құжатты қабыл-
дап алғанын растауды ғана білдіреді деп санайды. Көп-
шіліктің пікірі дұрыс емес. Шынайы растау ешқандай
жауапты талап етпейді. Бұл істе құжат ықтимал сатып
алушыдан көшірмеге қол қойып, оны қайтаруды талап
етті, сол себепті құжат офертаға айналып, сатып алушы
оны «акцептілеген» кезде өз күшіне енуі керек болды.
Қорытындылай келе, бұл құжат жауаптың жіберілуін
талап етті, ол саудагердің ескерілмейтін жағдайы тура-
лы Бірыңғай сауда кодексінің ережесіне сәйкес ауызша
келісімнің «жазбаша растаудың» орын алғанын білдір-
мейді.
Түйін
● Алаяқтыққа тыйым салу туралы заң – жауапкер
тарапынан қолданылатын, дәлелдеуге болатын
оңтайлы қорғаныс құралы.
● Алаяқтық статутының жазбаша растау жіберілген
кезде қолданбайтын ерекшелігі бойынша бір сау-
дагерден екіншіге жіберілген жазбаша құжат (хат,
факс, электрондық пошта) келісімшарттың жаз-
баша түрде жасалу талабын қанағаттандырады.
Алайда екінші саудагер мұндай құжатқа он күн
ішінде қарсылық білдіре алады.
● «Қол қойып қайтару» туралы ескертпе жазбаша
растауды кей кезде қарапайым офертаға ауыстыра
алады.
352
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
олар нақты ережені білуге міндетті емес» (Дереккөз: Restatement (Second) of Contracts § 222, Comment b.).
Орындалу барысы тараптардың келісімшарт бойынша міндеттерді орындауының мәні бар екеніне сенуінің
дәлелді көрсеткішіне негізделеді. UCC Кодексінің 2-208-бөлімінде «қарсылықсыз қабылданған немесе келі
-
сілген келісімшарттың орындалу барысы келісім мағынасын анықтау үшін аса маңызды» делінген.
UCC-ден айырмашылығы, CISG конвенциясының 11-бабында «келісімшарт жазбаша түрде дәлелденуі
қажет емес» делінеді. Сондай-ақ келісімшарт және оның шарттары «кез келген тәсілмен», соның ішінде
куәлардың айғақтарымен дәлелдене алады. Осылайша келіссөз сатысында жасалған мәлімдемелер үшін
жауапкершілік ықтималы CISG аясында өте үлкен. UCC-дің ауызша дәлелдемелер ережесі бойынша, мә
-
лімдемелер түпкілікті жазбаша келісімшартқа енгізілмесе, тараптарға олардың келіссөз барысында жасал-
ған мәлімдемелері үшін жауапкершіліктен босатуға мүмкіндік береді. CISG шеңберінде, тауар сапасы мен
келісімшарт орындалуын қоса алғанда, кез келген нәрсеге қатысты алдын ала ауызша мәлімдемелер орын
-
далуға тиіс болуы мүмкін. CISG конвенциясында жазбаша түрде жасалу талабы мен ауызша дәлелдемелер
ережесінің жоқтығы құжаттарды қабылдаушы тарапқа келісімшарттың орындалу міндеттілігін дәлелдеуде
стратегиялық артықшылық береді. Сондай-ақ басқа тарапты келісімшартты жасасуға көндіру үшін жасалған
ауызша куәландыру ниетті дәлелдеу үшін пайдаланылуы мүмкін.
Уағдаласушы мемлекеттерге келісімнің жазбаша болуы міндетті емес екенін қарастыратын 11-баптан бас
тартуға мүмкіндік беретін CISG конвенциясының 12 және 96-бабы жағдайды одан әрі қиындатады. Кейбір
мемлекеттер, негізінен, бұрынғы Кеңес Одағы елдері мен социалистік құқық елдері жазбаша келісімшартты
талап ететін ішкі заңдарды қолдап, бұл баптан бас тартты. Бұл елдерге Ресей, Украина, Беларусь, Эстония,
Венгрия, Аргентина және Чили кіреді.
Келісімшарттық дауларға қатысты ауызша дәлелдемелер ережесінің маңызы MCC-Marble Ceramic Center
корпорациясының Ceramica Nuova D’Agostino компаниясына қарсы сот ісінде талқыланады. Бұл – CISG мен
басқа АҚШ заңдарының өзара әрекеттесуімен байланысты болған АҚШ-тың соңғы сот істерінің бірі. Сотқа
АҚШ-тың ауызша дәлелдемелер туралы ережесінің CISG конвенциясымен байланысты болған сот істеріне
қолданылу мүмкіндігін анықтау тапсырмасы түседі.
MCC-Marble Ceramic Center корпорациясының
Ceramica Nuova D’Agostino компаниясына қарсы ісі
144 F. 3d 1384 (11th Cir. 1998)
«MCC» – импортталған қыш тақтайшаларды бөлшек
саудаға шығаратын Флорида корпорациясы. D’Agostino –
италиялық қыш тақтайшалар өндірушісі. Сауда көрме-
сінде олар қыш тақтайшаларды сатуға ауызша келісті.
Келісілген келісімшарт талаптары D’Agostino компания-
сының алдын ала тапсырыс беру стандарт формасына
енгізілген болатын. Толтырылған форма итальян тілінде
басылып шықты. D’Agostino компаниясы бірқатар тап-
сырыстарды орындай алмаған кезде MCC келісімшарт
талаптарының бұзылғанын мәлім етті. D’Agostino тап-
сырыстарды орындаудың заңдық міндеттемесі жоқ деп
жауап берді, себебі MCC бұрынғы жөнелтімдер бойын-
ша төлем төлеген емес. MCC олар алған бұрынғы қыш
тақтайшалар келісімшартта көзделгенге қарағанда са-
пасы төмен, мұндай ақауларға пропорционал түрде тө-
лемді азайтуға құқылы екенін айтты. D’Agostino сатып
алу тапсырысы формасының сырт жағында жазылған
4-тармақта ақауларға қатысты барлық шағымдар тауар-
ларды алғаннан кейін он күннен кешіктірмей жазбаша
түрде жасалуы керек деген талаптың бар екенін ескертті.
Бұл талап MCC тарапынан орындалмаған болатын. MCC
компаниясы тараптар тапсырыс бланкісінің сырт жағын-
да жазылған талаптарды олардың келісімдеріне қолдану
мүмкіндігін қарастырмайды деп болжаған еді.
Бёртч – аймақтық судья. CISG-ның 8-бабы былай
дейді: «Осы Конвенцияның мақсаттары үшін бір тарап-
тың мәлімдемелері мен әрекеттері оның ниетіне сәйкес
түсіндірілуі қажет. Бұл ниеттен келісімшарттың екінші
тарабы хабардар болған немесе болуға тиіс еді. Келіс-
сөзді қоса алғанда, істің барлық тиісті жағдайларына
назар аудару қажет». Демек, келісімшарттың екінші та-
рабы осындай ниеттен хабардар болса, конвенцияның
анық жазылған мәтіні бойынша тараптың субъективтік
ниетін зерттеп білу талап етіледі. MCC компаниясы
өндірушінің тапсырыс формасында талаптардың өзіне
қатысты және міндетті болуын қаламады, себебі ол тү-
гелдей итальян тілінде жазылған еді. Біз коммерциялық
мәселеде тәжірибесі мол тұлғаның шет тілінде жасал-
ған келісімшартқа қол қоя тұра, оның талаптарын түсі-
не алмағандықтан ғана жауапкершіліктен бас тартуын
таңғаларлық жағдай деп ойламаймыз. Жалпыға ортақ
түсінік бойынша келісімшартқа қол қойған тараптар,
келісімшартты оқып, түсінген-түсінбегеніне қарамас-
тан, стандарт талаптарды орындауға міндетті. Соған
қарамастан CISG-ның 8(1)-бабы соттан тараптардың
субъективтік ниетінің дәлелдерін қарастыруды талап
етеді. MCC агенттерінің жазбаша берген жауаптарына
(аффидевиттер) сәйкес, D’Agostino компаниясының
353
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
өкілдері MCC компаниясының ұсақ қаріппен жазылған
талаптарына келісуге ниетінің жоқ екені туралы білді.
Ауызша дәлелдемелер ережесін CISG-ге қатысты
қолдану мүмкіндігі соттың анықтауы қажет болған
негізгі мәселесінің бірі болды. Бұл жердегі маңызды
мәселе MCC компаниясының субъективтік ниетінің
дәлелі мен D’Agostino компаниясының ол ниет жайын-
да хабардар болуы жазбаша келісімшарттың талапта-
рын өзгертуге немесе оларға қарсы шығуға мүмкіндік
бере ме? Біз ауызша дәлелдеме ережесін талдаудан
бастаймыз. Оның атауына қарамастан, ереже дәлелде-
ме құқығының нормасы емес, материалдық-құқықтық
норма болып есептеледі. Бірыңғай сауда кодексінде
«тараптардың бұрынғы келісімдері немесе бір уақыт-
та жасалған ауызша мәлімдемелердің дәлелдері тарап-
тардың түпкілікті келісімге келуін білдіретін жазба-
ша келісімге қайшы болмауы керек» деп мәлімдейтін
ауызша дәлелдемелер ережесінің нұсқасы бар. CISG
құрамында ауызша дәлелдемелер ережесіне қатысты
анық мәлімдеме жоқ. Бұдан басқа, CISG конвенциясы-
ның 8(3)-бабында соттар «келіссөзді қоса алғанда, істің
барлық тиісті жағдайларына назар аударуы қажет» деп
айтылған. Бұл тараптардың субъективтік ниеттерін бі-
луге болатын деңгейде ауызша дәлелдемелер ережесін
мойындауға және талқылауға бағытталған нақты нұс-
қаулық деуге де болады.
Алайда басқа сот қарама-қарсы қорытындыға келді.
Beijing Metals & Minerals Import/ Export Corp. корпора-
циясының American Bus. Ctr., Inc.
6
компаниясына қарсы
сот ісінде жауапкер жазбаша келісімде қамтылмаған
ауызша келіссөздің дәлелдеріне сүйене отырып, келі-
сімшартқа қатысты талап-арыз бойынша шығарылған
жеңілдетілген сот шешімін орындаудан бас тартты.
Сот Техас құқығы немесе CISG дауды реттейтініне қа-
рамастан, ауызша дәлелдемелер ережесі қолданылаты-
нын айтты. Біз бұл мәселеде пекиндік корпорацияның
пікірін негізді деп табудан аулақпыз. Сонымен қатар
осы іс бойынша тараптар басқа CISG конвенциясына
мүше мемлекеттердің соттарынан сенімді дәйексөз
келтірген жоқ.
Алайда біздің 8(3)-бапқа берген ауызша дәлелдеме-
лер ережесін қабылдамауға қатысты түсіндірмеміз – бе-
делді академиялық ой-пікірлерге сүйенген түсіндірме.
Сонымен қатар CISG конвенциясына мүше мемлекет-
тердің көпшілігі бұл ретте өздерінің ұлттық юрисдик-
циясын қабылдамады. CISG конвенциясына қатысты
келіссөз жүргізу және қабылдау кезінде маңызды рөл
атқарған факторлардың бірі тауарларды сатып алу-сату
туралы халықаралық келісімшарт тараптарын ықтимал
дауды реттейтін құқық принциптерін қолдануға қатысты
сенімділікпен қамтамасыз ету еді. CISG қолданатын сот-
тар дау тараптарының Конвенцияға артқан сеніміне қия-
нат жасап, ұлттық құқық нормаларын қолдана алмайды,
әсіресе ондай норма Конвенцияда көзделген нәтижеге
қайшы болса. Сонымен қатар тараптар ауызша дәлелде-
мелер ережесінен болған қиыншылықтардан аулақ бол-
ғысы келсе, келісімшартқа жазбаша түрде көрсетілмеген
кез келген бұрынғы келісімдердің күшін жоятын келі-
сімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін білдіретін
ескертпені қосуына болады.
Ауызша дәледемелер дәлел ретінде берілгеннен ке-
йін олар судья немесе сот алқасының қарауында болады,
себебі оларға дискрециялық құқықтары шеңберінде дә-
лелдерді таразылау жүктелген. Ақылға қонымды дәлел-
демелерді іздейтін сот жазбаша келісімшартқа қайшы
келетін ауызша дәлелдемелерді елемеуге әбден құқылы.
Сондықтан ондай сот тәжірибелі халықаралық сауда-
герлердің мойнына қандай да бір міндетті алмастан ке-
лісімшартқа қол қоюына сену және MCC компаниясын
келісімшарттың сырт жағында жазылған талаптарға қа-
тысты жауапты деп тану тіпті мүмкін емес деген айғақты
елемеуі мүмкін. Алайда ол факт мәселесін шешушінің
құзыретіне кіреді. Сонымен қатар 8-бап бойынша сот
шарттарды түсіндіру кезінде «тараптар арасында орын
алған тәжірибені және олардың келешектегі әрекетте-
рін» қарастыруы қажет. Атап айтқанда, тараптардың он-
күндік шектеулерді ұстануға ниеттері болды ма, жоқ па
деген мәселені қарастыру MCC компаниясының кепілдік
талаптарының сақталуын қамтамасыз ету үшін ондай
шектеуге қатысты міндеттемесінің болғанына әсер етеді.
CISG алдын ала немесе қазіргі уақытта келісілген
ауызша келісімге қатысты дәлелдемелерді қарастыруды
шектейтін ауызша дәлелдемелер ережесін қолдануға
тыйым салады. Фактінің материалдық мәселесіне жауап
берілмегендіктен де, біз аумақтық соттың D’Agostino
пайдасына шығарған қорытынды шешімін құптай ал-
маймыз.
Түйін
● Сот келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін
білдіретін ескертпені қолдану, ауызша дәлелде-
мелердің қабылдануына жол бермеудің тиімді
құралы екенін көрсетіп берді. Келісімшарттың
түпкілікті екенін білдіретін ескертпе – түпкілікті
жазбаша келісімнің тараптар келісімдеріне дәлел
болып саналатыны туралы мәлімдеме.
● CISG көптеген елдерде қабылданғандықтан, бел-
гілі бір мәселе бойынша шығарылған кез келген
бұрынғы шетелдік шешімдер CISG конвенция-
сын біркелкі түсіндіру үшін қайта қаралуға тиіс.
● CISG келісімшартқа сәйкес келмейтін тауарлар-
ды жеткізуге қарсы құқық қорғау құралы ретінде
50-бапта көрсетілген бағаны төмендету мүмкінді-
гін ұсынады.
● CISG конвенциясының 39-бабында анықталған
екіжылдық мерзім – ақау туралы хабарлау үшін
шекті мерзім. Ақауды анықтаған тарап ақылға қо-
нымды уақыт ішінде, әдетте бірнеше күн ішінде
екінші тарапқа хабарлауы керек. Сонымен қатар
тараптар хабарландыру мерзімін қысқарту тура-
лы да келісе алады.
354
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
CISG және Бірыңғай сауда кодексі
Бұл бөлімде халықаралық келісімшарт бойынша күтпеген құқықтық жауапкершіліктің ықтималы ту-
ралы нұсқау беру мақсатымен CISG конвенциясының негізгі ережелеріне талдау жүргізіледі. Бұл негізгі
ережелер UCC Кодексінің тиісті ережелерімен салыстырылады. (Салыстырмалы құқық: «CISG мен UCC
нормаларын салыстыру» атты 12.1-кестені қараңыз). CISG жобасын әзірлеу кезінде UCC үлгі ретінде қол
-
данылса да, америкалық экспорттаушы екі құқықтық акт арасындағы негізгі айырмашылықтарды білуге
тиіс. CISG конвенциясын америкалық экспорттаушылар мен импорттаушылар дұрыс түсініп, жұмыс ба
-
рысында оны дұрыс қолдануы маңызды. Конвенция сатушылар мен сатып алушыларға бірегей жауапкер-
шілікті артып қана қоймай, сонымен қатар АҚШ құқығында анықталмаған құқықтар мен құқық қорғау
құралдарын да ұсынады.
Келісімшартты жасау: оферта-акцепт ережелері
CISG құрамындағы құқықтық нормаларды мынадай төрт топқа бөлуге болады: жалпы ережелер (1–13-
баптар), келісімшартты жасау (14–24-баптар), құқықтар мен міндеттер (25–88-баптар) және ратифика
-
циялау (89–101-баптар). Бұл бөлім келісімшарт құрастыруға қатысты топпен қатар, сол келісімшарттың
құрастырылуына қатысы бар ратификациялау тобындағы баптарды қарастырады. Тараптар оферта мен ак
-
цепт алмасқан кезде келісімшарттың қалыптасатынын барлық құқықтық жүйелер таниды. Бұл жердегі негіз-
гі мәселе – келісімшарт жасалуының нақты уақытын анықтау. Бұл мәселені анықтаудың маңызды болуының
негізгі себебі – оферта жіберушінің офертаның күшін жоюға бағытталған әрекеттерінің және оферта адре
-
сатының акцептіден бас тартуға қатысты әрекеттерінің негізділігін айқындау. Оферта жіберуші – келісім-
шартқа отыруға ұсыныс жасайтын тарап. Оферта адресаты – ұсынысты қабылдайтын және ұсынысқа келісу
арқылы міндетті келісімшарт жасасуға уәкілетті тарап. Кейде оферта жіберуші міндеттемелерді орындау
арқылы екінші тарапты келісімшарт жасасуға шақырғанда келісімшарт қалыптасады деп есептеледі. Алайда
міндеттемелерді орындаудың басталуы жеткіліксіз болуы мүмкін. Құқықтық жүйелердің көпшілігінде орын
-
далудың басталуы жайында оферта адресаты оферта жіберушіні ақылға қонымды мерзімде хабарландыруы
керек деген талап бар. UCC кодексінің 2-206(2)-бөлімінде «қажет міндеттемені орындаудың басталуы офер
-
та қабылдаудың ақылға қонымды тәсілі болған жағдайларда акцепт туралы хабарланбаған оферта жіберуші
офертаның акцептіге дейін күші жойылды деп пайымдауға құқылы» делінген.
Жөнелту немесе пошта жәшігі ережесі деп аталатын ортақ құқық ережесі бойынша, акцепт жеткізудің
оңтайлы тәсілі арқылы жіберілген сәтте келісімшарт қалыптасады. Әлемнің басқа құқықтық жүйелерінде
және CISG конвенциясында келісімшарт акцепт немесе акцепт туралы хабарлама оферта жіберуші тарапқа
келіп түскен кезде ғана жасалады деген тұжырым бар. Италия Азаматтық кодексінің 1326-бабында «бизнес
жүргізудің немесе сауданың әдет-ғұрыптарына сәйкес акцепт оферта жіберушіге ақылға қонымды деп есеп
-
телетін мерзімде жеткізілуге тиіс» деп жазылған.
Халықаралық коммерциялық мәмілелердің көбі ұзақ уақыт бойы жүргізілетін келіссөзді қамтиды, со
-
нымен қатар ондай келіссөз барысында тараптар көптеген хаттармен және құжаттармен алмасады. Соттар-
ға немесе арбитраждық трибуналдарға келісімшарттың қашан және қандай жағдайда жасалғанын анықтау
үшін көптеген хат алмасуларға талдау жасау қажет және мұндай талдау едәуір қиындықтар туғызады. АҚШ
заңнамасында кездесетін баптарға ұқсас CISG конвенциясының 14–24-баптары келісімшарт қалыптастыру
мәселесін шешуге қолданылатын бірқатар оферта-акцепт ережелерін белгілейді. Төменде келтірілген Pratt
& Whitney корпорациясының Malev Hungarian Airlines компаниясына қарсы ісінде венгриялық сот осы ере
-
желерді бірінші болып қолданған соттардың бірі болды.
Келісімшарттың барлығы «Мен сатуды ұсынамын» деген мәлімдемеден кейін, «Мен қабылдаймын» деп
(екіжақты келісімшарт) уәде алмасу арқылы жасалмайды. Келісімшарт сондай-ақ келісімшарт міндетте
-
рін орындағаннан немесе іс-әрекеттен кейін уәде беру арқылы жасалуы мүмкін (біржақты келісімшарт).
Оферта келісімшарт міндеттерін орындау арқылы акцепт жасауға шақыра алады және акцептілеу уәдесін
талап етпеуі мүмкін. Мысалы, офертада «тауарларды дереу жіберу» туралы айтылуы мүмкін. Мұндай жағ
-
дайда тауарларды жіберу акцепт болып есептеледі. Төмендегі Golden Valley Grape Juice сот ісі әрекет ар-
қылы акцептіні білдіру, яғни бір келісімшартты басқа келісімшартқа қосу арқылы жасалынған келісімшарт
мысалын келтіреді. Сот ісі бойынша «А» тарабы «Ә» тарабына келісімшартты (офертаны) жіберді; «Ә»
тарабы кейіннен ол келісімшартты «Б» тарабына жасаған офертасына қосып жіберді («А» тарапынан сатып
алынған тауарды қайта сату). Сотқа қатысты сұрақ мынадай болды: «Ә» тарабының «А» тарапынан алған
355
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
келісімшартын «Б» тарабына арналған келісімшартқа қосып жіберуі «А» тарапынан келіп түскен офертаны
акцептілеуге жата ма? Golden Valley сот ісі сондай-ақ стандарт шарттарды келісімшартқа қалай енгізу керек
-
тігі мәселесін және сот таңдау ескертпесінің орындалуға жататын жағдайларын талқыға салады.
12.1-кесте. Салыстырмалы құқық: CISG мен UCC нормаларын салыстыру
Тақырып сипаттамасы CISG баптары UCC бөлімдері
Жазбаша болу талабы 11, 13 және 14 2-201
Ауызша дәлелдемелер ережесі 8 және 9 2-202
Келісімшарт жасасу 14, 19-21, және 23 2-204
Адал ниет міндеттемесі меңзелген 1-202
Офертаны қайтып алу қабілеті (Кесімді оферта ережесі) 16 2-205
Акцептілеу уақыты 18 2-206
Келісімшарт формаларының қарама-қайшылығы 14 және 19 2-207
Баға бекіту шарттары 14, 55, және 56 2-305
Жеткізу орны 57 2-308
Жеткізу уақыты 33, 47, 48 және 63 2-309
Төлем жасау орны/уақыты 57 2-310
Жол бермеу (бұзу) және бас тарту тәртібі 81 және 86 2-602
Тауарды қабылдамау құқығы 25 және 49 2-601
Меншік құқығына кепілдік 41 және 42 2-312
Тікелей және жанама кепілдіктер 35
2-313-тен 2-316-ге дейін
Тексеруге қатысты міндеттер мен құқықтар 38 2-513
Келісімшарт талаптарын орындамау; тауарды жеткізбеу 36, 49 және 51 2-601
Келісімшарт талаптарын орындамау туралы хабарлама 39 2-607(3)(а)
Келісімшартты елеулі түрде бұзу; Хабарлама 25 және 49 2-608
Алдын ала бас тарту (бұзу) 71-73 2-609 және 610
Бағаны төмендету құралы 50 Жоқ
Nachfrist хабарламасы 47, 48 және 63 Жоқ
Ақтау және жауапкершіліктен босату 79 2-615
Кешірім туралы хабарлама 27
2-616
12.1-сурет. Сатып алу-сату келісімшартының көне нұсқасы (Лувр)
Дереккөз: Stone Sales Contract, Wikimedia Commons
356
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Келісімшарт формаларының қарама-қайшылығы
Көптеген экспортқа қатысты халықаралық мәмілелер келіссөзді және шарттарды жасасуды жылдамдату
үшін келісімшарттың стандарт формаларын қолданады. Проформа-инвойстар, коммерциялық инвойстар,
баға белгілеу, сатып алу тапсырыстары және жазбаша растау сияқты формалар келісімшартты қалыптастыру
процесінде оферта мен акцепт ретінде әрекет етеді. Мәселен, коммуникациялардың хронологиялық тәртібі
сатып алу тапсырысының оферта немесе акцепт ретінде әрекет етуін анықтайды.
Pratt & Whitney корпорациясының Malev Hungarian Airlines компаниясына қарсы ісі
Будапешттің астаналық соты, 13 Bp. P.O.B. 16 (1991)
Malev Airlines (жауапкер) Pratt & Whitney (талап-арыз
беруші) компаниясымен Boeing Aircraft немесе Франция-
ның Airbus компаниясынан сатып алынған әуе кемелеріне
орнатылатын реактивтік қозғалтқыштармен қамтамасыз
ету туралы келіссөз жүргізді. Толық келіссөз өткізгеннен
кейін Pratt & Whitney 1990 жылдың 14 желтоқсанында
жауапкерге 15 парақтан тұратын егжей-тегжейлі жазба-
ша ұсыныс жіберді. Бұл ұсыныстың әрекет ету мерзімі
1990 жылдың 21 желтоқсанына дейін еді. Жауапкер ұсы-
нысты 21 желтоқсанда қабылдады. Кейіннен басқа да тал-
қылаулар мен хат алмасу орын алғаннан кейін жауапкер
1991 жылдың 25 наурызында талап-арыз берушіге қоз-
ғалтқыштарды сатып алудан бас тартатыны туралы ха-
барлады. Сотқа мынадай сұрақтар қойылды: белгіленген
бағасы немесе мөлшері жоқ ұсыныс оферта болып санала
ма? Жауапкердің жауабы акцепт болды ма? Әуе кемелері-
нің бөлшектері CISG конвенциясымен қамтыла ма?
Венгрия соты. Қолданатын құқық болып сатып
алу-сату келісімшарттары жөніндегі Вена конвенциясы
(CISG) таңдалды. CISG конвенциясының 2-бабы конвен-
ция құзыретінен «су кемелері, әуе кемелері, сондай-ақ
ауа толтырылған балонда орналасқан кемелерді» алып
тастайды. Ал енді бұл ескертпе әуе кемелерінің қоз-
ғалтқыштары мен бөлшектерін қамти ма? Біз мұндай
құрамдас бөлшектер Конвенцияның 3-бабында айқын-
далғандай, тауарларды өндіруге қатысты келісімшарт
аясында қарастырылады деп санаймыз. Жауапкер талап-
арыз берушінің 1990 жылғы 14 желтоқсанындағы ұсы-
нысы оферта емес, тек қана жалпы ақпарат сипатындағы
сауда ниеті туралы хат деп мәлімдеді. Бұдан басқа, 1990
жылғы 14 желтоқсанынан кейін де жабдық талқыланған
болатын және сол ұсыныста нақты тауар түрі анықталған
жоқ.
CISG конвенциясының 14-бабына сәйкес, оферта бо-
луы үшін ұсыныс бір немесе бірнеше нақты тұлғаларға
жіберіліп, тиісті түрде анықталып, ол қабылданған жағ-
дайда ұсыныс беруші міндеттеме арқаланатынын көрсе-
туі керек. Ұсыныс тауарды, оның мөлшері мен бағасын
нақты анықтаса немесе оларды анықтау ережелерін қам-
тыса, тиісті түрде анықталған болып есептеледі. Біздің
пайымдауымызша, ұсыныс өз нысанына қатысты күмән
тудырмайды және сауда объектісін нақты айқындайды.
Себебі ол сатып алушының қарауына қалдырылғандық-
тан, сатып алынуы керек нақты қозғалтқыш, сондай-ақ
тапсырыстың мөлшері аса маңызды емес. Қозғалтқыш-
тардың саны сатып алушының болашақта сатып алуға
шешім қабылдаған ұшақтардың санына байланысты
шешіледі. Сатып алушының аталған қозғалтқыштардың
ішінен таңдау мүмкіндігі тауарларды тиісті айқындау та-
лабына әсер етпейді. Сондықтан талап-арыз берушінің
1990 жылдың 14 желтоқсанында жасаған ұсынысы CISG
бойынша заңды оферта болған еді.
Келесі мәселе – 1990 жылдың 21 желтоқсанында
жауапкердің жіберген хаты CISG конвенциясының 18-
бабы бойынша акцепт ретінде есептелді ме, әлде жоқ па?
Офертада жауапкер тарапынан «бұл ұсынысты қабылдау
Венгрия мен Америка Құрама Штаттары үкіметтерінің
келісімдеріне тәуелді» делінгенін атап өту керек. Бұл жағ-
дай келісімшарттың қалыптасуына кедергі келтірмейді.
CISG конвенциясының 23-бабы бойынша, оферта беруші
келісімшартты акцептілеу туралы хабарлама алған кезде
келісімшарт өз күшіне енеді. 1990 жылғы 21 желтоқсан-
дағы жауапкердің берген жауабы жарамды келісімнің жа-
салуына алып келді деп есептейміз. Сот жауапкер CISG
аясында келісімшартты бұзды деп анықтады.
Түйін
● Су кемелері мен әуе кемелері CISG әрекет ету
шеңберіне енбесе де, оларға арналған бөлшектер
саудасы CISG нормаларымен реттеледі.
● Оферта адресатына сатып алынатын тауар санын
кейінірек анықтау мүмкіндігін беретін ұсыныс-
тың өзі оферта болу үшін жеткілікті.
● Шартты акцепт келісімшарттың қалыптасуына
кедергі келтірмейді.
Экспорттаушы мен импорттаушының көпшілігі басқа тараптың келісімшарт формасының бірінші бетін
қарап шығады. Ал форманың арғы бетіндегі «Шарттар мен ережелерді» оқып, түсінетіндер некен-саяқ. Ұсақ
жазумен жазылған немесе шаблонды шарттарды оқымау қауіпті болуы мүмкін, себебі әр тараптың тиісті
формаларының арғы бетіндегі талаптары негізгі талаптармен қайшылықта болады немесе басқа тарап ке
-
лісімшарттың жасалу сәтінде олар туралы білсе, келіспеуі мүмкін талаптарды қамтиды. «Транзакцияларға
назар аударыңыз: Проформа-инвойс» деген 12.1-мысалдағы «Шарттар мен ережелер» бойынша тауарлар
экспедитор немесе жалпы тасымалдаушы сияқты кез келген үшінші тарапқа жеткізілсе, сатушы тауарлар
үшін жауапкершіліктен босатылады (1, 2, 3-параграфтар). Мұндай шарттар форманың бетіндегі сауда талап
-
тарына қайшы келуі мүмкін.
357
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
Golden Valley Grape Juice and Wine, LLC компаниясының
Centrisys Corporation корпорациясына қарсы ісі
2010 U.S. Dist. LEXIS (E. Dist. Cal. 2010)
Дау талап-арыз беруші калифорниялық Golden Valley
Grape Juice and Wine, LLC (Golden Valley) компаниясы мен
жауап беруші Висконсин штатының Centrisys Corporation
(Centrisys) компаниясы арасында болған келісімшарттан
туындайды. Centrisys компаниясынан Golden Valley цен-
трифуга сатып алады. Separator Technology Solutions Pty
Ltd. (STS) деп аталған австралиялық өндіруші ол центри-
фуганы жасап шығарып, өзге келісімшарт бойынша өзі-
нің сол кездегі дистрибьюторы Centrisys компаниясына
сатқан еді. Центрифуга ақаулы болып шықты да, Golden
Valley компаниясы Centrisys-ке қарсы талап-арыз берді.
Centrisys кейін үшінші тарап – STS-ке қарсы шағымдан-
ды. STS офертасы 2008 жылдың 29 ақпанында Centrisys-
ке жіберілген коммерциялық ұсыныста қамтылған бола-
тын. Коммерциялық ұсыныс тауарларды, олардың саны
мен бағасы туралы ақпаратты қамтып, CISG 14-бабы бо-
йынша жеткілікті оферта ретінде анықталды. Centrisys-ке
жіберілген офертада жалпы шарттардан тұратын қо-
сымша болды. Коммерциялық ұсынысты қабылдағаннан
кейін Centrisys компаниясы STS-тің ұсынысын Golden
Valley компаниясына жасаған ұсынысына қосты. STS
офертасының шарттары қабылданды, себебі Centrisys
центрифуганы Golden Valley компаниясына сатқан бола-
тын.
Centrisys компаниясының пайымдауынша, жалпы
шарттарды жай ғана қабылдау оларды акцептілеу үшін
жеткіліксіз. Centrisys жалпы шарттардың ережелерін
«қабылдағанын» жоққа шығарды, себебі ол жалпы шарт-
тармен келіспеді. CISG-ке сәйкес, акцепт қол қоюды
немесе ұсынылған шарттарды ресми түрде қабылдауды
қажет етпейді. 18(3)-бапқа сәйкес: «акцептілеуші тарап
қосылуды, оферта жасаушы тарапқа хабарламай, тауар-
ды жөнелту немесе тауар бағасын төлеуге қатысты әре-
кетті орындау арқылы белгілей алады және акцепт он-
дай әрекет орындалған сәтте жасалады деп есептеледі».
Жалпы шарттардағы сот таңдау ескертпесіне сәйкес, кез
келген даулы мәселе Австралияның Виктория штатында
талқылануы керек делінген.
«Сот таңдау ескертпесі австралиялық өндіруші мен
америкалық сатып алушы арасындағы келісімшарттың
бір бөлігіне айналғаны туралы мәселе CISG нормала-
рының шеңберінде анықталуы керек» деп, сот шешім
қабылдады. Сот Centrisys компаниясының STS-тің баға
туралы ұсынысын Golden Valley компаниясына жаса-
ған ұсынысына қосуы STS тарапынан жасалынған ұсы-
нысты (жалпы шарттарды қоса алғанда) қабылдағанын
білдірді деген қорытындыға келді. Дегенмен сот таңдау
ескертпесін орындау Centrisys компаниясының екі та-
лапты біріктірмей, екінші рет шағымдану керектігін біл-
дірген еді. Сот таңдау ескертпесі жарамды; сот таңдау
ескертпесін орындаудан бас тартқан тарап ол ескертпені
орындамауды негіздеуге байланысты «ауыр жүк» арқа-
лайды. Сот таңдау ескертпелері «кейбір бұлтартпайтын
және еленбеуге болмайтын себептер» болмаған жағдай-
да орындалуға тиіс. Bremen компаниясының Zapata O-
Shore Co., компаниясына қарсы 407 U.S. 1 (1972) сот ісін-
дегі АҚШ Жоғарғы сотына сілтеме жасалды.
Жоғарыда айтылған себептерге байланысты
Separator Technology Solutions Pty Ltd. тарапынан болған
үшінші тараптың сот орнын өзгертпеу туралы өтініші
ҚАНАҒАТТАНДЫРЫЛДЫ.
Түйін
● Келісімшарт уәде арқылы («Мен қабылдаймын»)
немесе ұсынысты қабылдайтын тараптың әрекеті
арқылы қабылдануы мүмкін. Бұл сот ісінде келі-
сімшарттың қабылдануы басқа тараппен жасал-
ған келісімшартқа ұсынысты қосу арқылы жүзеге
асты.
● Орындау арқылы акцептілеу жағдайында оферта
ұсынушы офертаны қабылдағанын мәлімдеудің
орнына, орындау арқылы немесе жүзеге асыру
арқылы акцептілеуге рұқсат беруі қажет.
● CISG құрамында жалпы шарттарды (стандарт
үлгідегі шарттарды) келісімшартқа енгізу туралы
норма жоқ. Сот жалпы шарттарды электрондық
пошта арқылы жіберілген хатқа қосып жіберу
оларды келісімшарттың бір бөлігі деп санауға
жеткілікті деп шешті.
● АҚШ Жоғарғы соты сот таңдау ескертпесін
оның орындалуына қарсы жария тәртіп себеп
болған жағдайда ғана жүзеге асырылмайды деп
шешті.
12.1-мысалдағы 4-параграф сатушының жүк тасымалына және сақтандыруға қатысты баға ұсынысын
міндетті күші жоқ деп таниды. 5-параграфта сатушының немқұрайды әрекеттері үшін жауапкершілік мөл
-
шерлемесін тауардың бір партиясына 50 долларға дейін шектейді. 6-параграф сатып алушыны тауарды жө-
нелткен кезден бастап 60 күн ішінде тауардағы кез келген ақау туралы хабарлауды міндеттейді. Сатып алу-
шы ол туралы хабарламаған жағдайда кепілдікті бұзғаны үшін сатушыны жауапкершілікке тарту құқығынан
айрылады. 7-параграф сатушыға тауарларды «сатып алушыға жөнелтуге байланысты сатушының барлық
шығындарына» қатысты кепілді сақтап қалуға мүмкіндік береді. 8-параграф сатушыны тауарларды жөнел
-
туге қатысты кез келген мемлекеттік талаптарды, соның ішінде таңбалау және денсаулық сақтау ережелерін
орындаудан босатады. 9-параграф кез келген дауды шешуде сатушының жанындағы сотқа (Майами қаласы)
шығымдануды және сатушының сауда жүргізетін жерінің (Флорида штаты) құқығын қолдануды талап етеді.
10-параграф сатушы тарапынан болған сот ісінің шығындарын, оның ішінде адвокаттардың ақысын төлеуді
сатып алушының есебіне жазады. Бұл біржақты сипаттағы талаптардың маңызы тараптар келісімшарттық-
358
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
құқықтық дауларға қатысқан жағдайда ғана артады. Алайда дау туындаған кезде сатып алушы орындалуы
қиын ережелерге қарсылық білдіре алмайды. Қарама-қайшы немесе әртүрлі шарттары бар формалармен
алмасу келісімшарт формаларының қарама-қайшылығы деп аталады.
UCC кодексін ғана білетін АҚШ бизнесмені CISG аясындағы келісімшарт формаларының қарама-қайшы
-
лығына қатысты нормаларынан туындаған күтпеген салдарға ұшырайды. CISG конвенциясының 19-бабы
UCC Кодексінің 2-207-бабына қарағанда келісімшарт формаларымен алмасқан кезде туындайтын дауды өз
-
геше шешеді. Мысалы, сатушы растаушы инвойс («акцепт») арқылы сатып алу туралы тапсырысқа («офер-
та») жауап береді. Дегенмен растаушы инвойс сатып алушының кепілдікті бұзуға байланысты талап қою
мүмкіндігін шектейтін хабарлау мерзімін қысқартатын қосымша шарттарды қамтиды. Қосымша хабар
-
лама талабының заңды әсері қандай? Егер ол материалдық емес өзгеріс ретінде қарастырылса, CISG және
UCC қосымша хабарлама талабын қосып, келісімшарттың жасалуын мойындайды. CISG 19(3)-бабында ма
-
териалдық түсінігі «басқа заттардың арасында, тауарлардың бағасы, сапасы мен саны, жеткізу орны мен
уақыты, төлемдер, бір тараптың екінші тарап алдындағы жауапкершілігінің деңгейі және дау реттеу мәсе
-
лесін қамтиды» делінген. Шын мәнінде, CISG акцепт офертаның формасын қайталауы керек деген ортақ құ-
қықтың ескі «айна құбылысы» ережесін қабылдайды. Осылайша CISG бойынша қосымша шарт акцептіні
контрофертаға айналдырып, ақырында, келісімшарттың жасалмауына себеп болады.
(Шарттар мен ережелер)
1. Үшінші тараптың қызметтері. Компания тауарды тасы-
малдамаса, сақтамаса, жалпы қолының ұшын тигізбесе
және мұндай қызмет барысында тауарды жоғалту, за-
қымдау немесе кідіріс орын алса, компания тасымал-
даушы ретінде ешқандай жауапкершілікке тартылмай-
ды. Бірақ тасымалдаушыларды, жүк көлігі иелерін, жүк
тасымалдаушыларды, экспедиторларды, кеден брокер-
лерін, қойма иелерін және тауар жеткізуді сеніп тапсы-
ратын басқа да тұлғаларды тиісті түрде таңдауға міндет-
тенеді. Бұл ереже компания тарапынан жеке коносамент
немесе басқа да тасымалдау туралы бөлек келісімшарт
жасалмаған жағдайда ғана қолданылады. Бөлек келісім-
шарттың қолданылуы сол келісімшартта көзделген ере-
желермен реттеледі.
2. Үшінші тараптардың жауапкершілігін шектеу. Компа-
ния тауарларды тасымалдауға қажет барлық үшінші
тараптарды таңдауға құқылы. Үшінші тараптардың
барлығы сатып алушының агенттері саналады. Оларға
жауапкершілікті шектеуге қатысты барлық жағдайлар
және үшінші тараптар жағынан шығарылған коноса-
менттердегі немесе түбіртектердегі барлық ережелер
мен жағдайлар қолданылады. Компания тауарлардың
үшінші тұлғаларда болған кезде қандай да бір себептер-
мен орын алған кез келген шығын, залал, зақым немесе
жеткізуді кешіктіру үшін жауап бермейді.
3. Бағыттарды немесе агенттерді таңдау. Клиент жазбаша
түрде мұны анықтамағанша, компания тауарларды тиісті
күйде ұстау, тасымалдау және жеткізу кезінде қолданыла-
тын құрал, бағыт, рәсімдерді таңдауда толық еркіндікке ие.
4. Міндетті емес баға ұсыныстары. Алымдарға, тарифтік
мөлшерлемелерге, жүк төлемдеріне, сақтандыру сыйа-
қыларына немесе өзге де алымдарға қатысты ұсыныс-
тар тек ақпараттық мақсатта болады, және олар ком-
пания жазбаша түрде жүкті тасымалдауға міндеттеме
алмаса, алдын ала ескертусіз өзгертілуі мүмкін.
5. Әрбір тауар партиясы үшін 50 долларға дейін шектеу.
Клиент компанияның немқұрайдығы немесе кінәсінен
туындаған қандай да болмасын шығындар, залалдар неме-
се кідірістер үшін әрбір тауар партиясына қатысты 50 $ со-
масынан артық мөлшерде жауапты болмайтынына келіседі.
6. Талап қою. Компанияға тауарларды жөнелткен күннен
бастап 60 күн ішінде Компания кеңсесіне жеткізілген
және талапқа қатысты жазбаша дәлелдеме қосылған
қандай да бір талап қойылмаса, онда компания ешқан-
дай әрекет немесе әрекетсіздік үшін жауапты болмайды.
7. Қарыз төленгенше мүлікті ұстап қалу құқығы. Компания
өзінің иелігінде немесе жолдағы сатып алушыға қатыс-
ты кез келген және барлық меншік пен құжаттарды ұстап
қалу құқығына ие, сондай-ақ сатып алушыға жіберілетін
жөнелтімдерге байланысты өзінің шығыстарына, шы-
ғындарына немесе аванстарына қатысты барлық талап-
тілектерге қатысты құқығы бар. Шығындарға қатысты
талаптар отыз күн ішінде қанағаттандырылмаған жағдай-
да, компания ашық аукционда немесе жеке сатуда кепілге
алынған мүлікті сата алады және ондай саудадан түскен
таза түсімді компанияға тиесілі төлемдерді төлеу үшін
қолдануы мүмкін. Сатып алушы сатылымдағы кез келген
кемшілікке жауапты болады.
8. Мемлекеттік талаптарға қатысты жауапкершіліктен бо-
сату. Сатып алушы импорт елінің таңбалау талаптарын,
басқа да қауіпсіздік және денсаулық сақтау ережелерін,
заңның немесе басқа да ресми нормативтік актілердің
талаптарын білуге әрі олар туралы компанияға хабар-
лауға жауапты болады. Компания жүкті жөнелтуге қа-
тысты қандай да болмасын мемлекеттік орган салған
айыппұлдар немесе алымдар үшін, қабылдаған шаралар
үшін жауапкершілік арқаламайды.
9. Келісімшарт ережелерін түсіндіру және дауды шешу
орны. Жоғарыда келтірілген шарттар мен талаптар Фло-
рида штатының заңдарына сәйкес түсіндіріледі. Компа-
нияның жазбаша түрде берген келісімінсіз, сатып алу-
шы, оның тағайындалған өкілдері немесе суброгация
жолымен құқықтарды қабылдаған тарап компанияға
қарсы сот ісін Флорида штатындағы Майами қаласынан
басқа жерде қозғауы мүмкін емес.
10. Шығындарды өндіріп алу. Сатып алушы осы келісімнің
шарттары мен талаптарын орындамауына және оларды
сақтамауына байланысты пайда болған барлық шығын-
дарды, бұған қоса адвокат ақысына кеткен шығындарды
(соның ішінде кез келген өтініштер бойынша адвокаттың
ақысы) төлейді. Сондай-ақ сатып алушы келісім бойын-
ша болған төлемдерді төлейді және әрбір осындай төлем-
ді кешіктірген күннен бастап заңмен рұқсат етілген ең
жоғары мөлшердегі пайызды төлейді.
12.1-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз. Проформа-инвойс
359
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
CISG-дың «айна құбылысы» ережесін қолдану салдары терең болуы мүмкін. Бүгінде келісімшарт қа-
лыптастыруда стандарт формаларды пайдалану – кең тараған тәжірибе. Сатушы мен сатып алушы стандарт
формалармен алмасатын кезде ұсақ жазумен жазылған бір-біріне қайшы талаптарды тараптар арасында дау
туындамаған жағдайда, бірде-бір тарап оқымайды. CISG конвенциясының ауқымды «маңыздылық стандарт
-
тарына» сәйкес, мұндай жолмен қалыптасқан келісімшарт, құқықтық тұрғыдан алғанда орындалмайды.
Filanto, S.P.A. компаниясының Chilewich International корпорациясына қарсы ісі
789 F. Supp. 1229 (S.D.N.Y. 1992)
Италиялық аяқкиім өндірушісі Нью-Йорк экспорт-
импорт фирмасымен жасалған келісімшартты бұзғаны
үшін сотқа арыз берді. Бұл сот ісі – салыстырмалы түрде
қарапайым халықаралық коммерциялық транзакцияға
қатысты талап-арыздың көптеген күрделі мәселелерді
туындата алатынына айқын мысал. Жауапкер Chilewich
Ресей импорттаушысымен аяқкиім жеткізу туралы
ұзақмерзімді келісімшартқа қол қойды. «Ресейлік келі-
сімшарттың» мынадай арбитраждық ескертпесі болды:
«Барлық келіспеушіліктер Мәскеу қаласында орналасқан
Сауда палатасының арбитраждық сотында шешіледі».
Chilewich кейін ресейлік келісімшартқа сәйкес, аяқ-
киімді жеткізу үшін италиялық Filanto компаниясымен
келіссөзге кірісті. Chilewich келіссөз отырысынан кейін,
1989 жылы 27 шілдеде Filanto-ға хат жолдап, былай деп
жазды: «Сатып алуларға қатысты төлемдер туралы келі-
сімшарт қосымшада берілген. Бұл келісімшарт ресейлік
сатып алушылармен жасасқан стандарт келісімде көр-
сетілген шарттармен реттеледі және ол келісімшарттың
көшірмесін хаттың қосымшасынан таба аласыз». Кейін
Chilewich келісімшарт бойынша талап етілгендей, Filanto
пайдасына аккредитив алды. Көп ұзамай Filanto келісім-
шарт бойынша міндеттемелерді орындауға кірісті.
1989 жылдың 2 қыркүйегінде Chilewich Filanto-дан
төмендегідей мәлімдемені қамтитын хат алды: «Қол қо-
йылған келісімшартты хатқа қосымша ретінде жолдай
отырып, түсініксіздік тудырмау мақсатында біз ресейлік
келісімшарттың тек қана келесі бөліктеріне қатысты өз
келісімімізді беретінімізді мәлімдейміз: қаптама және
таңбалау, жөнелту тәсілі, жеткізу». Ресейлік сатып алу-
шы бұрын жіберілген аяқкиім топтамасынан бас тарт-
қаннан кейін, Chilewich 90 000 жұп аяқкиімге берілген
тапсырысты мүлдем алмады. Chilewich компаниясының
бұл әрекеті сот процесінің негізіне айналды. Chilewich
Мәскеуде арбитраждық процесті бастады. Filanto арбит-
ражды тағайындауға, не болмаса Ресейде саяси жағдай
реттелмегендіктен арбитражды Мәскеуде емес, Нью-
Йоркте өткізуді талап етуге көшті.
Бриент – төрағалық етуші судья. Деректер көрсет-
кендей, Filanto компаниясы мұны осылай жасау орынды
деп есептегенде, ол Ресей келісімшартының бір бөлігіне
сілтеме енгізу арқылы оны орындауға міндеттенді. Мұ-
ның үстіне Федералдық арбитраж заңының 2-бөліміне
Шетелдік арбитраждық шешімді тану және орындау
туралы конвенция енгізілген. Арбитраждық конвенция
соттардан «тараптар дауды шешу үшін арбитражға жүгі-
нуге міндеттенетін жазбаша келісімдерді» тануды талап
етеді. «Жазбаша келісім» ұғымы «тараптар қол қойған
келісімшартта немесе арбитраждық келісімде, немесе
тараптар арасында алмасқан хаттар мен жеделхаттарда
қамтылған арбитраждық ескертпе» деп анықталады. Бұл
жердегі маңызды мәселе – тараптардың өз дауларын шы-
нымен де арбитраж арқылы шешуге келісті ме, жоқ па?
Бұл мәселені Федералдық арбитраж заңы реттейді.
Бұл жағдайда қолданылатын «федералдық келісім-
шарттар заңын» Біріккен Ұлттар Ұйымының тауарлар-
ды сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенция-
сынан (CISG) табуға болады. Тараптар өзара алмасқан
көптеген хаттар мен құжаттарға түрлі түсіндірмелер
ұсынады. Filanto-ның ресейлік келісімшартқа сілтеме
енгізуге деген қарсылықты уақтылы түрде танытпаға-
нына қатысты ешқандай қанағаттанарлық түсінік жоқ.
Chilewich бұл уақытта Filanto-ға арналған аккредитивті
дайындап, келісімшарт бойынша өз жұмысын бастап та
кеткен. Оферта адресаты оферта берушінің келісімшарт-
ты орындауды бастағанын біле отырып, келісімшарт та-
лаптарына қарсылығын ақылға қонымды мерзім ішінде
мәлімдемесе, осы келісімшарттың талаптарына келісті
деп есептеледі. Chilewich-тің 1990 жылдың 13 науры-
зындағы Келісім меморандумына қатысты арбитраждық
ескертпеге қарсылық келтірген 1990 жылдың 7 тамызын-
дағы акцепт Filanto-ның Chilewich тарапынан келісім-
шартты орындау туралы хабардар болуына байланыс-
ты берілген. Сонымен қатар Filanto-ның 1991 жылдың
21 маусымындағы хатында «сатып алу туралы басты ке-
лісімшартқа» (ресейлік келісімшарт) сілтеме жасалды.
Бұл хат CISG 8(3)-бабында келтірілген «тараптардың
ниетін анықтау кезінде тараптардың кез келген кейін-
гі әрекеттеріне тиісті түрде назар аудару керек» деген
нұсқаулығына сәйкес келеді.
Халықаралық коммерциялық транзакциялар тұрғы-
сынан үлкен маңызға ие арбитраж пайдасына таңдау
жүргізу презумпциясына сүйене отырып, сот Filanto-ның
13 наурыздағы Келісім меморандумына міндеттеме алға-
нын және дауды Мәскеуде шешуі керектігін таныды. Сот
осындай қаулы шығарды.
Түйін
● Федералдық арбитраж заңы соттарға негізделген
арбитраждық ескертпелерді тануды міндеттей-
ді. Федералдық саясатты арбитраждың пайдасы
үшін шектейтін кез келген штат заңы басымдыққа
ие.
● Келісімшарт формаларының қарама-қайшылығы
кезінде тарап өз жауабын ақылға қонымды уа-
қытта бермесе немесе басқа тарап келісімшартты
орындауды бастап кетсе, онда қосымша ереже-
лерді қосу немесе жою мүмкіндігі жоғалады.
● Сот тараптардың келісімшарт жасасқаннан кейін
оны түсіндіру (орындау) барысындағы іс-әрекет-
терін ескереді.
360
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Германия соты келісімшарттың стандарт формалар арқылы жасалу шынайылығын мойындап, 19(3)-бап-
тың «маңыздылық» анықтамасын елемеді. Сот кемшіліктерге қатысты талап етуді шектеу туралы ережені
маңызды шарт емес деп таныды. Сәйкессіздік (ақау) туралы хабарлама 19(3)-баптағы «бір тараптың екінші
тарап алдындағы жауапкершілігінің дәрежесі» мысалына сәйкес келеді. Германия сотының шешімін ескере
-
тін болсақ, CISG конвенциясын түсіндіретін сот істерінің саны жеткілікті болғанға дейін, уағдаласушы та-
раптар конвенцияны қолданатын ұлттық соттардың шығарған кейбір шешімдеріне таңдануы әбден ықтимал.
Келісімшарт формаларының қарама-қайшылығына жол бермеудің бір амалы – екі жақтың қолы қойылған
бірыңғай немесе типтік келісімшарт қолдану.
Келісімшарт формаларының қарама-қайшылығы Filanto, S.P.A. компаниясының Chilewich International
корпорациясына қарсы сот ісінде көрсетілген. Бұл сот ісінде тараптардың біреуі өз офертасына басқа құ
-
жатты сілтеме арқылы енгізуге тырысты. Кешіктірілген акцепт арбитраждық ескертпені алып тастау үшін
сілтемені жоюға әрекет жасады. Соттың алдына мынадай мәселе қойылды: келісімшарт жасалды ма, жасал
-
са, қай тараптың шарттары бойынша жасалды?
Келісімшартты түсіндіру
Ортақ құқық пен CISG келісімшартты түсіндіруге қатысты әртүрлі көзқарас ұстанады. Келісімшартты
түсіндіру төмендегідей жайттарды қамтиды: (1) келісімшартты құрайтын не екенін (ауызша мәлімдеме, жаз
-
баша келісім, бірқатар жазбаша құжаттар) анықтау; (2) келісімшарттың мән-мазмұнын айқындау; (3) келі-
сімшарттың мағынасын түсіндірудегі қолданылатын дәлелдерді (тараптар арасындағы жазбаша келісімшарт,
бұрынғы мәмілелер немесе іс-тәжірибе, тараптардың келісімшартты орындау кезіндегі түсіндірулері мен/
немесе іскерлік әдет-ғұрыптар және сауда саттық жүргізу тәжірибесі) анықтау.
Ортақ құқық келісімшарттың объективтік теориясын пайдаланады, бұл жерде тараптардың нақты
субъективтік ниеттеріне емес, бейтарап үшінші тараптың («саналы адам» стандарты) және тараптардың
сөздері мен әрекеттеріне (объективті көріністеріне) берген бағасының маңызы зор. Келісімшарттың мағы
-
насы қандай да бір тараптың келісімшарттың мәніне қатысты ойына негізделмейді, бірақ бұл тараптың ке-
лісімшарт бойынша жасаған іс-әрекеттері мен сөздері келісімшартқа сәйкес қалай түсіндірілетіні негізге
алынады. Объективтік мағынадағы ең мықты дәлел – жазбаша келісім. Сондықтан жазбаша келісімшарт
түпкілікті келісім (біріктіру) болып саналса, онда тараптардың нақты ниетін көрсететін өзге де дәлелдер
жазбаша келісімге (ауызша дәлелдемелер ережесіне) қайшы қолданылмайды.
Tee Vee Toons компаниясының Gerhard Schubert GmbH компаниясына қарсы ісі
00 Civ 5189 (RCC) (S.D.N.Y. 2006)
1990 жылдардың басында Tee Vee Toons (TVT) медиа
компаниясы аудио және видео кассеталарды қаптауға ар-
налған қауіпсіз, биологиялық жолмен ыдырайтын және
экологиялық тұрғыдан қауіпсіз Biobox деп аталатын қақ-
пағы бар қорапша ойлап тапты және патенттеді. Ұзақ ке-
ліссөзден кейін TVT және Schubert компаниялары Biobox
қорапшасын өндіруге арналған жүйенің құрылысы ту-
ралы жазбаша келісім жасасты. Көп ұзамай кедергілер
пайда бола бастады. Біріншіден, Schubert жобаны түрлі
себеппен екі жылға кідіртті және Biobox-өндіріс жүйесі
(Schubert System) аяқталған кезде жүйенің жиі істен шы-
ғатыны анықталды. Сайып келгенде, Schubert жүйесінің
ақауларын жөндеуде ешқандай ілгерілеудің жоқ екеніне
көзі жеткен TVT төмендегідей шығындарды өндіріп алу
үшін сотқа шағымданды: миллиондаған доллар залал,
оның ішінде Schubert компаниясына жүйе үшін төленген
және оны жөндеуге кеткен ақшалай қаражат, компонент-
терді түзету немесе ауыстыру үшін жалдаған техниктер-
ге және сатып алынған жабдықтарға кеткен шығындар,
өндіріс орнын құруға жұмсалған ақша, өндіріс орнын
ауыстыру үшін жұмсалатын қаражат, Biobox жобасын
басқаруға кеткен шығындар мен жоғалған пайда.
Америкалық келісімшарттар құқығынан CISG кон-
венциясының айырмашылығы – CISG нормаларында
Алаяқтыққа тыйым салу туралы заң жоқ; сондықтан та-
раптар арасындағы ауызша мәлімдемелер келісімшарт
пен оның ережелерін дәлелдеу үшін пайдаланылуы
мүмкін. CISG конвенциясы «жазбаша құжаттарға қай-
шы келсе де, барлық қажет ақпаратты, дәлелдемелерді
қолдануға мүмкіндік береді». CISG 8-бабында осындай
ауызша мәлімдемелердің қалай түсіндірілуі керек екені
қарастырылған:
1. Бір тараптың ниеті туралы екінші тарап білсе де, не
мүлдем білмесе де, осы конвенцияның мақсаттары
үшін тараптың жасаған мәлімдемелері және басқа да
әрекеттері сол тараптың ниеті бойынша түсіндірілуге
тиіс.
2. Алдыңғы параграф қолданылмайтын болса, онда та-
раптар жасаған мәлімдемелер мен басқа да әрекеттер
екінші тарап сияқты саналы адамның ұқсас жағдай-
ларда беруі керек түсінігі бойынша түсіндіріледі.
3. Тараптың ниетін, не болмаса тұлғаның түсінігін анық-
таған кезде, барлық жағдайларға, соның ішінде келіс-
сөздерге, тараптардың өзара іс-тәжірибелеріне, сауда
361
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
жүргізу әдет-ғұрыптарына және тараптардың кез кел-
ген кейінгі әрекеттеріне үлкен мән берілу керек:
CISG-дің 8(1)-бабы «сот тараптардың субъективтік
ниеттерінің дәлелдемелерін қарастыруды талап етеді»
және 8(3)-бапта «тараптардың субъективтік ниетін анық-
тауға болатындай дәрежеде келіссөзге қатысты ауызша
дәлелдемелерді мойындауға және қарастыруға нақты
нұсқаулық беріледі».
TVT өзінің талаптарын CISG конвенциясының
35 және 36-бабына негіздей отырып қояды. TVT па-
йымдауынша, Schubert System «қақпағы бар кассета
қорапшаға алынған автоматты түрде ашу, жүктеу және
жабу жүйесінің мақсатына сәйкес келмеген және оны
сатып алу кезіндегі нақты мақсатына, атап айтқанда,
Biobox қорапшасының жылдам және сенімді өндіру
мақсатына сәйкес бола алмады» және бұл сәйкессіздік
35(2)(а), (b)-баптарына қайшы келген еді.
Алайда Schubert компаниясы өзінің жауабында келе-
сіні мәлімдеді: 1995 жылдың ақпанындағы ұсыныс келі-
сімшартында бекітілген шарттар мен ережелердегі нор-
малар 35-бапта қарастырылған тиісті кепілдемелердің
барлығынан немесе бір бөлігінен бас тартады. TVT бұ-
ған былай деп жауап берді: «TVT және Schubert агенттері
арасындағы нақты ауызша түсіністік бойынша, шарттар
мен ережелердің күрделі тілмен жазылған стандарт мә-
тіні қолданылмайды деп келісілген болатын». CISG кон-
венциясының Америка келісімшарт құқығынан айыр-
машылығы – Алаяқтыққа тыйым салу туралы заңның
жоқтығы және 8(1)-бапта көзделген «сот тараптардың
субъективтік ниеттерінің дәлелдемелерін қарастыруды
талап етуі» және 8(3)-баптың «тараптардың субъектив-
тік ниетін анықтауға болатындай дәрежеде келіссөзге
қатысты ауызша дәлелдемелерді мойындау және қарас-
тыру жөнінде нақты нұсқаулық» болуы. Мәселені күрде-
лендіре түсетін ендігі бір жайт – келісімшарттың талап-
тары мен шарттарындағы ережелердің бірінің ауызша
келісімдердің күшін жоятын келісімшарттың түпкілікті
сипатқа ие екенін білдіретін ескертпе болуы. CISG прин-
циптеріне сәйкес, келісімшарттың стандарт мәтінін на-
зарға алмайтын, атап айтқанда, келісімшарттың түпкі-
лікті сипатқа ие екенін білдіретін ескертпені қамтитын
алдын ала жасалған ауызша келісім сол ескертпенің жаз-
баша түрінен күші басым бола ма деген сұрақ – төменгі
сатыдағы америкалық соттардың анықтауы керек маңыз-
ды мәселелердің бірі.
Schubert және TVT компанияларының «Шарттар мен
талаптарды» орындауға ниетті болғаны туралы маңыз-
ды дерекке қатысты даулы мәселе туындап отыр. CISG
консультативтік кеңесі «өзге дәлелдемелер [Schubert пен
TVT өкілдерінің арасындағы ауызша мәмілелер сияқты]
тараптардың, шын мәнінде, келісімшарттың түпкілікті
сипатқа ие екенін білдіретін ескертпе өз күшін сақтауы-
на ниеті болмаса, ескерілуі қажет» және «8-бапқа сәйкес,
келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін білдіретін
ескертпенің тараптар ниетіне сәйкес болуын анықтау
үшін барлық тиісті фактілер мен жағдайларды есепке алу
керек» деп мәлімдеді. Алайда TVT және Schubert компа-
нияларында (олардың өкілдерінде) шарттар мен талап-
тар бөліміне немесе келісімшарттың түпкілікті сипатқа
ие екенін білдіретін ескертпеге қатысты ешқандай ортақ
ниет болмаса, онда шарттар мен талаптар және келісім-
шарттың түпкілікті сипатқа ие екенін білдіретін ескертпе
алынып тасталады, TVT компаниясы CISG конвенциясы
ұсынатын барлық кепілдіктерге, соның ішінде талап-
арыздың негізін құрайтын 35-баптағы кепілдіктерге то-
лықтай құқылы болады. Бұл кез келген тараптың өзге
тарапқа қайшы келетін ниеті болса, олардың арасындағы
келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін білдіретін
ескертпенің заңдық күші болмауы керек дегенді білдіре-
ді. Ал егер Schubert пен TVT компанияларының екеуі де
«шарттар мен талаптарда» қамтылған келісімшарттың
түпкілікті сипатқа ие екенін білдіретін ескертпені орын-
дауға міндеттенсе, бұл ескертпесі күшін жоғалтпайды.
Сотқа дейінгі жеңілдетілген іс жүргізу TVT ком-
паниясының 35(2)(а)-(b)-бабына сәйкес берген талап-
арызы бойынша жүргізуге келмейді, себебі оған шарттар
мен талаптар бөлімі және келісімшарттың түпкілікті си-
патқа ие екенін білдіретін ескертпені қосу туралы тарап-
тардың ниеті бойынша маңызды дерекке қатысты даулы
мәселе бар. Осы құжатта келтірілген нұсқауларға сәйкес,
мұндай жағдайда сотқа тараптардың субъективтік ниетін
анықтау қажет.
Сондықтан сотқа дейінгі жеңілдетілген іс жүргізу ту-
ралы өтініш ҚАНАҒАТТАНДЫРЫЛМАЙДЫ.
Түйін
● Америкалық келісімшарт құқығынан CISG кон-
венциясының айырмашылығы сол, мұның нор-
маларында Алаяқтыққа тыйым салу туралы заң
мен ауызша дәлелдемелер ережесі (жазбаша келі-
сімшартқа дәлелдемелердің басқа түрлері қайшы
келе алмайды) жоқ, сол себепті тараптар арасын-
дағы ауызша мәлімдемелер келісімшарттың бар
екенін және оның ережелерін дәлелдеу үшін қол-
данылады.
● CISG конвенциясының 8-бабы бойынша келісім-
шартты түсіндіруге субъективтік (шынайы ниет)
және объективтік (ниет білдіру көрінісі) тәсілдер
қолданылады. Келісімшарт тараптардың нақты
субъективтік ниетінің дәлелдері негізінде түсін-
діріледі. Бұлай түсінік беру мүмкін болмаса, ке-
лісімшарт «саналы адам» стандарты (объективтік
ниет) бойынша түсіндіріледі, яғни тараптардың
іс-әрекеттері мен мәлімдемелеріне куә болған
үшінші тұлға келісімшарттың не білдіретінін тү-
сінуі керек деген сеніммен.
● Бұл жағдайда, жазбаша келісімшарттың стан-
дарт шарттары CISG-дің 35-бабында (тауардың
жарамдылығы туралы болжамды кепілдік немесе
қарапайым мақсаттардың кепілдігі және нақты
мақсаттардың болжамды кепілдігі) кездесетін
болжамды кепілдіктерден бас тарту туралы
норманы қамтыды, бірақ сатып алушы кепілдік-
тен бас тарту келісімшарттың бөлігі ретінде са-
налмайды деп мәлімдеді, себебі тараптар стан-
дарт мәтіннің қолданылмайтыны туралы ауызша
келісті.
● Ортақ құқықтың ауызша дәлелдемелер туралы
ережесі ауызша мәлімдемелердің жазбаша келі-
сімге қайшы келуіне кедергі келтіреді, ал CISG
құрамында мұндай ереже жоқ және ауызша ке-
лісім дәлелдемелер қатарына қосылуы мүмкін.
Алайда келісімшарттың стандарт шарттары ке-
лісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін білді-
ретін ескертпені қамтиды және ол ереже ауызша
362
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
дәлелдемелер ережесінің келісімшарттық форма-
сы ретінде қолданылады. Ол бойынша келісім-
шарттан тыс дәлелдемелер (стандарт шарттарға
қарсылық білдіру туралы ауызша мәлімдемелер)
жазбаша келісімшартқа (стандарт шарттармен
қоса) қайшы келсе, онда оларды есепке алуға ты-
йым салынады.
● Сот тараптар келісімшартқа енгізілген объектив-
ті фактілерге қарамастан, стандарт шарттар қол-
данылмайтынына субъективті түрде келісті деп
шешсе, онда кепілдіктерден бас тарту туралы
ескертпе күшін жойып, сатып алушының CISG
конвенциясының 35-бабындағы болжанған кепіл-
діктер бойынша талабы негізді болады. Сот «са-
налы адам» стандарты бойынша стандарт шарт-
тар қолданылады деп тапса, онда кепілдіктерден
бас тарту туралы ескертпе өз заңдық күшін сақ-
тап, келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін
білдіретін ескертпе сатып алушыға ауызша келі-
сімнің дәлелдемелерін ұсынуға кедергі келтіреді.
Алайда стандарт шарттар қолданылатын болса
және келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін
білдіретін ескертпе сол келісімшарттың стандарт
шарттарының бір бөлігі болса да, сот тараптарда,
шын мәнінде, келісімшарттың түпкілікті сипатқа
ие екенін білдіретін ескертпені қолдануға және
осының салдарынан келісімшарттан тыс дәлел-
демелерді келтіру мүмкіндігіне келісу ниетінің
болғанын анықтауы керек. Сот істі төменгі сотқа
келесі мәселені анықтау үшін қайтарып жіберді:
біріншіден, тараптардың стандарт шарттарды
орындауға қатысты субъективтік ниетін анықтау
және екіншіден, келісімшарттың түпкілікті сипат-
қа ие екенін білдіретін ескертпенің стандарт келі-
сімшарт шеңберінде орындалу қабілетін анықтау.
CISG конвенциясында ауызша дәлелдемелер ережесі жоқ, сондықтан дәлелдемелердің барлық түрлері,
тіпті жазбаша келісімге қайшы келетін ауызша мәлімдемелер де дәлелдеме ретінде саналады. Бұдан басқа,
CISG континенталдық құқықтық әдісті ұстанып, соттарға тараптардың нақты субъективтік ниетін анықтауға
нұсқау береді. Саналы адам стандарты (объективтік ниет) тараптардың нақты ниеті түсініксіз болған кезде
ғана қолданылады. Жоғарыда келтірілген Tee Vee Toons сот ісі келісімшартты түсіндірудің субъективтік және
объективтік теорияларының практикалық қолданылуы мен олардың соттың қарауына жататын дәлелдемелер
түрлерін қалай анықтайтынын көрсетеді.
Frigaliment Importing компаниясының
B.N.S. International Sales корпорациясына қарсы ісі
190 F. Supp. 116 (S.D. N. Y. 1960)
Бұл істе жаңа мұздатылған тауықты сатып алушы-
ның кепілдікті бұзғаны үшін сатушыға қарсы ашқан сот
ісі қарастырылады. Іс екі келісімшартқа қатысты қоз-
ғалды. Біріншісі бойынша Нью-Йорктегі сауда корпора-
циясы талап-арыз беруші швейцариялық корпорацияға
мына тауарды сататынын растады: «Америкалық жаңа
мұздатылған тауықтар, сұрпы – A. Мемлекеттік тексеру-
ден өтті, әрқайсысының салмағы 2½-ден 3 фунтқа дейін,
әрбір тауық жеке-жеке оралған, экспорттауға жарамды,
қауіпсіз картон қораптармен қапталған». Екінші келісім-
шарт бірінші келісімшартпен бірдей, тек тауықтың сал-
мағы 50 000 фунтқа ауырлау болды. Алғашқы жөнелтім
Швейцарияға жеткен кезде, талап-арыз беруші құстар-
дың қуыруға жарамды жас тауық емес, қайнатуға ғана
келетін «кәрі тауық» екенін байқады. Оның наразылық
білдіргеніне қарамастан екінші келісімшарт бойынша
жөнелтім ішінен де дәл сондай тауықтар шықты. Ше-
шілуге тиіс мәселе мынау: тауық қандай болуы керек?
(«Тауық қандай болуы керек?» деген 12.2-суретті қара-
ңыз).
Фрэндли – аймақтық судья. Талап-арыз берушінің
айтуынша, «тауық» деген қуыруға жарамды жас тауық-
ты білдіреді. Жауап берушінің айтуы бойынша, «тауық»
деген салмағы мен сапасы келісімшарт талаптарына сай
болатын кез келген тауықты, оның ішінде қайнатуға ке-
летін тауықты да, не болмаса талап-арыз беруші «кәрі
тауық» деп атаған тауықты да білдіреді. Өзінің пікірін
қорғау үшін талап-арыз беруші бірнеше дәлел келтірді,
ал жауапкер оларды теріске шығарып, өз тарапынан бір-
қатар дәйек қосты. Екі тараптың да адал ниетпен әрекет
еткенін мойындай отырып, бұл жағдай Оливер Уенделл
Холмстың төмендегідей «ремаркасының» керемет мыса-
лы бола алғанына көзіңіз жетеді: «келісімшартты жасау
бір ниетте әрекет ететін екі сананың келісіміне емес,
сыртқы белгілердің екі жиынтығының келісіміне тәуелді
болады. Яғни келісімшарт жасасуда тараптардың бірдей
нәрсені ойлағаны емес, бірдей нәрсені айтқаны үлкен
маңызға ие». «Тауық» сөзі жеке тұрғанда нақты мағы-
насы белгісіз болатындықтан, мен, ең алдымен, келісім-
шарттың өзінде бұл сөзді түсіндіруде қандай мән-мағына
берілген екен, соған назар аударайын.
Талап-арыз берушінің алғашқы талабы ресми ке-
лісімшарттан бұрын болған телеграммамен алмасуға
негізделген. Нарықтық бағаны тексеруден кейін талап-
арыз беруші ұсынысты қабылдап, жауапкерге растауын
жіберді. Бірінші және екінші келісімшарт бойынша қо-
сымша тапсырыс көлеміне негіз қалаған талап-арыз бе-
руші мен жауапкер арасындағы осы және осыдан кейінгі
хабарламалар, негізінен, неміс тілінде болды, бірақ олар
ағылшын тіліндегі «тауық» сөзін қолданды. Жауапкердің
агенті талап-арыз берушінің агентінен олардың қандай
тауыққа тапсырыс беретіні туралы сұраған кезде, ол
363
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
«тауықтың кез келген түрі» деп жауап берді деп мәлім-
деді. Жауапкер бірінші жөнелтуден кейін талап-арыз
берушінің іс-әрекетіне сүйенгенін көлденең тартады.
Жауапкердің пайымдауынша, талап-арыз берушіге тек
жас тауықтарды жөнелту қажет деп ойласа, екінші ке-
лісімшарт бойынша жөнелтудің іске асуына мүмкіндік
бермес еді.
Талап-арыз берушінің келесі талабы бойынша
«тауық» деген сөз сауда-саттық жүргізу әдет-ғұрпында
«жас тауық» дегенді білдіреді. Мұндай болжамды сауда
жүргізу әдет-ғұрпы растамайды, оның үстіне бұған еш-
қандай дәлел жоқ және бұл жөнінде жауапкердің сені-
мі де басқаша болғаны анық. Талап-арыз беруші мұның
сауда жүргізу әдет-ғұрпында бар екенін дәлелдеу үшін
куәгерлердің көмегіне жүгінуге тырысты. Куәгердің
жауабына сенсек, ұқыпты бизнесмен түсініспеушілікті
болдырмау мақсатымен жас тауықты қаласа «broiler»
сөзін, ал кәрі құсты қаласа «fowl» сөзін пайдаланады.
Құс шаруашылығына арналған күнделікті нарық есебін
жариялайтын компания қызметкері «тауықтың» тауар-
лық мәні «бройлер» мен «қуыруға жарамды балапанды»
білдіреді деп санайды. Жауапкер сауда-саттықта «тауық»
сөзі тауықтың әртүрлі жіктелуін қамтиды деген куәгер-
лік айғағын алға тартты. Жауапкер сондай-ақ тауықтар-
дың бройлер немесе қуыруға жарамды балапан, ростер,
қораз, әтеш, мекиен немесе кәрі тауық деген түрлерінің
барлығын қоса алғанда «тауық» сөзін білдіретіні тура-
лы анықтама берген Ауылшаруашылығы министрлігінің
ережесін сот алдына қойды.
Барлық дәлелдемелер сараланғаннан соң, жауапкер-
дің кәрі тауықтарды жіберген кезде келісімшарт нормала-
ры аясында әрекет еткеніне күмән қалмады. Талап-арыз
берушінің пікірінше, оның жеке субъективтік ниеті брой-
лерлер мен балапандарды алу болды. Талап-арыз беруші
«тауық» сөзінің кең мағынада емес, тар мағынада қол-
данылғанын дәлелдеу жауапкершілігін арқалағандықтан
және бұл дәлелдемелерге негізділік жетпегендіктен, сот
талап-арызды қанағаттандырмау туралы шешімге келді.
Түйін
● Жан-жақты талдай келе сот немесе арбитраждық
алқа даулы мәселенің жауабын келісімшарт іші-
нен табуы керек.
● Жағдайларды жинақтап талдау кезінде сот немесе
арбитр келісімшарттан тыс жайттардың мағына-
сын түсіндіреді.
● Жағдайларды жинақтап талдауды орындаған кез-
де сот саналы адам стандартын қолданады.
● Бұл стандарт бойынша, келісімшарт нақты сауда
немесе бизнестен хабардар тұлғаның көзқарасы
тұрғысынан түсіндіріледі.
Келісімшартты түсіндіруге байланысты осынау әйгілі істің соттың «тауық» деген сөзді анықтау әрекетіне
байланысты өзгерді. Frigaliment Importing компаниясының B.N.S. International Sales корпорациясына қарсы
ісінде сот келісімшартты, оның өзіндік талаптарын және оның алдындағы мәмілелерді орындау барысын
және сауда жүргізу әдет-ғұрыптарын пайдалану арқылы ұғымдарға түсінік беруге тырысады. Сот ісінде сон
-
дай-ақ жан-жақты талдау, жағдайлардың жиынтығы және «саналы адам» стандарты секілді бірқатар
маңызды құқықтық концепциялар талқыланады.
Frigaliment сот ісі келісімшарт түсіндіруде қолданылатын құралдардың иерархиясын бейнелейді. Бірінші
деңгей – келісімшарттың мағынасын анықтау үшін оның жазылу тілін зерттеу. Бұл кейде жан-жақты талдау
немесе тура мағына ережесі деп аталады. Келісімшарттың тілі түсініксіз болса, сот келесі талдау деңгейіне
көшеді. Ол келісуші тараптардың қарым-қатынасын және әрекеттерін зерттейді. Біріншіден, ол тараптардың
келісімшарт талаптарын «орындау барысының» дәлелдемелеріне қарайды. Қысқасы, тараптар үшін келісім
-
шарттың нені білдіргенін анықтау мақсатында сот келісімшарт жасалғаннан кейінгі тараптардың әрекеттерін
қарастырады. Келісімшарт мағынасы әлі де түсініксіз болса, онда сот тараптар арасындағы нақты мағынасы
бар кез келген бұрынғы келісімшарт немесе мәмілелерді зерттейді. Талдаудың соңғы деңгейі – сауда-саттық
жүргізудің әдет-ғұрпы секілді келісімшарттан тыс құралдарды қолданып түсінік беру. Frigaliment сот ісінде
бұл талдаулардың бірде-біреуі «тауық» сөзі үшін нақты мағынаны тапқан жоқ. Сөздің мағынасына қатыс
-
ты дәлелдемелер келтіре алмау нәтижесінде талап-арыз беруші сотта жеңілді.
Талдаудың екінші және үшінші деңгейлері – жағдайлардың жиынтық талдамасы. Соттар тараптардың
ниетін анықтау үшін жазбаша келісімшарттың орындалуына байланысты жағдайларды жиі қарастырады.
Лорд Уилберфорс Reardon Smith Line, Ltd.
7
сот ісінде жағдайлардың жиынтық талдамасын «келісімшарттың
коммерциялық мақсатын соттың білуіне қажет фактор ретінде анықтады. Мұндай талдау мәміленің шығу
тегін, бұрынғы жағдайларды, контекст және тараптар жұмыс істейтін нарықты білуді қажет етеді. Бұрынғы
жағдайлар мен контекст ауызша келіссөзді, бұрынғы мәмілелерді, сауда-саттықты жүргізу әдеттерін және
әдет-ғұрыптарды қамтиды.
Ортақ құқықтық жүйеде келісімшартты түсіндіруде және орындауда көмек ретінде «саналы адам» стан
-
дарты ұзақ мерзім бойы қолданылып келді. «Саналы адам» стандарты жағдайларды талдаудың жиын-
тығына көп сілтеме жасайды, себебі ол стандартта көбіне белгілі бір саудада немесе бизнесте кәсіпкер-
лердің қолданатын сауда жүргізу әдет-ғұрыптары мен іс-тәжірибесін пайдалану арқылы түсінік беріледі.
Қазіргі кезде келісімшарттың стандарт формаларының дамуы нәтижесінде «саналы адам» стандартының
364
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
маңызы артты, себебі стандарт келісімшарт формаларының көбі келіссөз бен келісім арқылы қабылданбай-
ды. «Саналы адам» стандарты келісімшарт ережелерінің коммерциялық тұрғыда ақылға қонымды екенін
анықтау үшін ұсақ жазумен жазылған немесе шаблонды ережелерге түсінік бергенде қолданылады.
12.2-сурет. Тауық қандай болуы керек?
Дәстүрлі тәжірибе бойынша, стандарт формадағы келісімшартқа қолын қоюы оның барлық келісімшарт
талаптарын қабылдауға ниеттенгенін білдіреді деп саналатын. Бұл көзқарастың мына заманға жарамайты
-
ны дәлелденді, себебі, шын мәнінде, стандарт сипаттағы келісімшартқа тараптар арасында нақты келісім
болмайды; әдетте, ең болмағанда, бір тарап алдын ала басып шығарылған келісімшарт талаптарын не оқы
-
майды, не түсінбейді. Осылайша қандай талаптардың негізделген, қайсысы негізделмегенін анықтау үшін
«саналы адам» стандартының аясы кеңейтілді.
Карл Лювеллин UCC кодексінің тауарлар саудасына қатысты 2-бабын құрастырған кезде, келісімшарттың
стандарт формасына қатысты «саналы адам» стандартының екі рөлін бөліп шығарды: (1) тараптар тікелей
келісе бекіткен талаптардың мағынасын түсіндіру; (2) негізделмегендіктен алып тастауға немесе қайта қа
-
рауға жататын талаптарды анықтау. Бұл стандарт сонымен қатар келісімшарттағы ақтаңдақтардың орнын
толтыру үшін негізделген ережелердің мағынасын айқындауға да қолданылады. Ақылға сыйымдылықты
айқындау мақсаттары үшін қарастырылып отырған келісімшартқа ұқсас келісімшарттарда кездесетін ереже
-
лерге талдау жасайды. Бұл стандарт сонымен қатар шаблон талаптарды келісілген ережелер мен жасалған
транзакция түрінде көрініс тапқан келісімшарт рухына сәйкестендіруге де пайдаланылады.
8
Тексеру міндеті және тиісті хабарландыру
Сатып алушы тауардың сәйкессіздігі туралы сатушыны уақтылы және тиімді түрде хабардар етсе, жеткі-
зілген тауарды қабылдамауға құқылы. CISG конвенциясына сәйкес тиісті хабарландыру дегеніміз не? Сатып
алушының мынадай үш міндеті бар: біріншіден, 38(1)-бапқа сәйкес сатып алушы тауарды «іс жүзінде мүм
-
кін болатын неғұрлым қысқа мерзім ішінде» тексеруге міндетті. Екіншіден, сатып алушы сатушыны тауар
сәйкессіздігі туралы «ақылға қонымды мерзім ішінде оны тапқаннан немесе табуы керек уақыттан кейін»
хабардар етуі керек. Сәйкессіздік туралы кез келген шағымның тауарды сатып алушыға жеткізілгеннен кейін
екіжылдық ескіру мерзімі болады. Үшіншіден, сатушыға жіберілген хабарлама сәйкессіздік сипатын көрсе
-
туі керек.
Германия соты тауарды тексеру кезінде пайда болатын «кешенді тексеріс» терминін қарастырған бо
-
латын. Клиенттердің өлшемдерге, тігу сапасына және түстің біртіндеп оңуына байланысты жасаған ша-
ғымдарына байланысты германиялық бөлшек сауда компаниясы италиялық өндірушіге жасаған екінші
365
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
тапсырысының күшін жоюға тырысты. Тауарлар бұған қарамастан жөнелтіліп жіберілген-ді. Бөлшек сауда
компаниясы тек таңдалған аяқкиім үлгісін ғана тексеріп, сәйкессіздікті анықтай алмады. Клиенттер тарапы
-
нан тағы да келіп түскен шағымдардан кейін, бөлшек сауда компаниясы сәйкессіздікке байланысты тапсы-
рыстан бас тартуға тырысты. Сот істі өндірушінің пайдасына шешті, себебі сатып алушының он алты күн
өткеннен кейін жіберген хабарламасын «уақтылы ұсынылмаған» деп тапты.
9
Соттың ұйғарымы «кешенді
тексеріс» тұжырымдамасына негізделген: сатып алушы бірінші тапсырыстан туындаған сәйкессіздіктер жө
-
нінде хабардар болғандықтан, екінші тапсырыспен келген аяқкиімдерге көбірек тексеру жүргізуі керек еді.
Сот мұндай тексеріс сәйкессіздікті бұрынырақ анықтауға мүмкіндік берер еді деп болжады.
Тағы да бір сот ісінде, міндеттерді бөліп орындау мен төлемдерді бөліп төлеу келісімшартына сәйкес,
киімді бөлшектеп сататын германиялық компания сәнді заттардың италиялық сатушысына екі жөнелтілім
келіп түскеннен соң сегіз және он екі күн өткен кезде ғана хабарлама жіберді. Хабарламада тауар «нашар
жасалып, өлшемдердің сәйкеспеуі» салдарынан келісімшарт талаптарына сәйкес келмеді деп көрсетілген.
Германиялық сот хабарламаның уақтылы жіберілу мәселесіне назар аудармай, хабарламаның толық бол
-
мауына байланысты оның заңдық күші жоқ деп таныды. UCC кодексінің нормалары, негізінен, CISG конвен-
циясының талаптарынан жеңілдеу міндет қояды. Бастапқыда бас тартатын тарап тек қана бас тарту себебін
көрсетуі керек. Кодекске берілген 1-түсініктемеге сәйкес, бөлімнің мақсаттарына орай «сатып алушының
мәлімдемесіндегі кемшіліктерді ескермей, оған жылдам және бейресми түрде сатушыға тауар сәйкессіздігі
туралы хабардар етуге рұқсат беру керек» деп айтылған.
10
UCC кодексінің хабарламаларға қоятын осы та-
лаптарында бір ғана есепке алынбайтын жағдай бар. Сатып алынған тауарлардағы ақау сатушы тарапынан
түзетілуі мүмкін болса, сатып алушының ешқандай себебін түсіндірместен тауарды қабылдамай қоюы ком
-
мерциялық тұрғыда ол «жаман ниетпен әрекет етті» деп түсіндірілуі мүмкін. Сатушының ақауды түзетуге
қабілеті мен құқығы бар екенін қоспағанда, бұл түсініктеме UCC кодексінің талаптарына сәйкес келу үшін
хабарландырудың егжей-тегжейлі (CISG конвенциясында көрсетілгендей) емес, тек жалпыланған түрі жет
-
кілікті деп айқындалады.
Nachfrist хабарламасы
Англо-америкалық келісімшарт құқығына бейтаныс тағы бір термин – континенталдық құқықтың
nachfrist (қосымша мерзім) хабарламасы. Осы ұғымның негізінде келісімшарт талаптарын орындауда ке
-
шігу келісімшарттың елеулі нормаларын бұзуды білдірмейді деген түсінік жатыр. Бұл хабарлама сатып алу-
шыға немесе сатушыға келісімшартта көрсетілген мерзімге орындауға арналған қосымша уақытты белгілеу-
ге мүмкіндік береді. Мұндай қосымша уақыт ақылға қонарлықтай болуы керек. Мерзімді ұзартудың ақылға
қонымдылығы кешіктіруден туындаған салдарға, сондай-ақ оның сипаты мен ұзақтығына байланысты бола
-
ды. Сонымен қатар сатып алушыға жедел жеткізудің маңызы да ескерілуге тиіс.
Континенталдық құқықтағы қосымша мерзімді бекіту мүмкіндігі CISG конвенциясының 47, 49 және
63-баптарында қарастырылған. Сатып алушы сатушыға жөнелтуді алдын ала белгіленген мерзімнен кейін де
қабылдай алатыны туралы хабарлауы мүмкін. Мұндай хабарламадан кейін сатып алушыға nachfrist хабарла
-
масы кезеңінде сотқа шағымдануға тыйым салынады және де сатып алушы осы кезең ішінде келісімшартты
орындауға қатысты кез келген тиісті ұсыныстарды қабылдауға міндетті. Сатушы nachfrist хабарламасы бо
-
йынша мерзімді ұзартуды сұрайтын болса, сатып алушы сатушының ондай сұрауына жауап беруге міндетті.
Тиісті жауап жолдамау автоматты түрде қосымша уақыт беруді білдіреді. Ұзартылған мерзім ішінде бір та
-
раптың келісімшарт талаптарын орындамауы екінші тарапқа келісімшартты дереу жарамсыз деп жариялауға
мүмкіндік береді.
Nachfrist хабарламасын білмейтін америкалық бизнесмен күтпеген міндеттемелерге ұшырайды. Ол
nachfrist хабарламасын заңдық күші мен мағынасы жоқ өтініш көруі мүмкін. Хабарламаға тиісті түрде жауап
бермеу қосымша уақытты ұзартуға және заңды мүмкіндіктердің жойылуына алып келуі де ғажап емес. Бұл
жағдай мынадай келеңсіздіктермен одан бетер күрделене түсуі мүмкін: сатып алушының келісімшарт талап
-
тары уақтылы орындалмады деп nachfrist хабарламасы кезеңінде жеткізілген тауардан бас тартып, жауап-
кершілікке ұшырауы және қосымша жүк жеткізу мен сақтау шығындарының пайда болуы. «Уақыт факто-
рының маңызы» деген ереженің болуы тарапқа nachfrist хабарламасын пайдаланудан қосымша қорғауды
қамтамасыз етуі екіталай. Бизнесмендер маңызы жоқ болып көрінген хабарламаларға немқұрайды қарамауы
керек және ондай жазбалардың заңдық салдарын тексергені жөн.
12.2-мысалға қараңыз: «Салыстырмалы құқық: Nachfrist хабарламасы ұғымына қатысты кейс-стади».
366
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Италиялық киім өндіруші мен германиялық бөлшектеп
сатушы арасындағы келісімшарт киім жеткізілімі кестесін
қамтыған еді. Келісімшарт бойынша жеткізілетін тауар
«шілде, тамыз, қыркүйек айларынан кешіктірілмей жеткізі-
летін күзгі тауар» екені айқындалды. Бірінші тауар жеткізі-
лімі 26 қыркүйекте іске асты. Бөлшектеп сатушы бұл тауар
жеткізілімін «уақтылы келмеді» деп қабылдаудан бас тарт-
ты. Сот «күзгі тауар» ұғымы шілде, тамыз және қыркүйек
айларында үш теңдей жөнелтімдерді жеткізуді қарастыра-
ды деген сатып алушының дәлелін қабылдамады. Мұндай
түсініспеу лингвистикалық және мәдени ерекшелік мәселе-
сін, сонымен қатар кәсіпкерлердің іскерлік келіссөзді қысқа
қайыруын ескере отырып, жиі кездесетінін айтып өту ке-
рек. Германиялық импорттаушы мұндай түсінбеушілікті
болдырмау үшін не істеуі керек еді? Біріншіден, тауардың
уақтылы және тиімді жеткізілімі үшін «күзгі тауар» ұғымын
айқындаған кезде мұқият болуы керек еді. Екіншіден, гер-
маниялық сот пайымдағанындай, олар CISG конвенциясын-
дағы nachfrist хабарламасы ережесін қолданар еді. Сатып
алушы CISG конвенциясының 47-бабына сәйкес хабарлама
жіберуі керек еді. 47-бапта «сатып алушы сатушының мін-
деттерді орындауы үшін ақылға қонымды қосымша мерзім
белгілей алады» делінген. 48-бап сатушыға орындау үшін
қосымша уақыт беруді сұрау хабарламасын жіберуге құқық
береді. Қосымша уақыт туралы мұндай хабарлама әдетте
нақты келісілген және белгілі жеткізу күнімен бірге беріле-
ді. Германиялық сот «сатып алушы бұрынғы айларда жет-
кізілмей қалған тауарлар үшін қосымша жеткізу уақытын
бекітпестен, іс жүзінде келісімшарттың күшін жоймады»
деп мәлімдеді.
Бұл шешімді көптеген түсіндірмелермен қолдауға бо-
лады. Біріншіден, осы жағдайдағы nachfrist хабарламасын
қолдану, тараптардың шілде, тамыз және қыркүйек айлары
үшін бірнеше жеткізу мерзімдеріне келіскенін білдірер еді.
Екіншіден, сот шешімі nachfrist хабарламасы анықталмаған
жеткізу күнін белгілеу үшін пайдаланылуы мүмкін екенін
қарастырады. Ең кемі ол жеткізу туралы сұрауға жауап беру
жауапкершілігін экспорттаушыға жүктеп қояр еді. Экспорт-
таушының жауап бермеуі германиялық импорттаушыға
келісімшартты жарамсыз деп жариялауға және сол тауар-
ларды алмастыратын тауарларды басқа жерден іздеуге мүм-
кіндік берер еді. 49-бапта: «сатып алушы белгілеп қойған
қосымша мерзім ішінде сатушы тауарды жеткізбесе, онда
сатып алушы келісімшартты бұзуға құқылы» делінген.
12.2-мысал. Салыстырмалы құқық: Nachfrist хабарламасына қатысты кейс-стади
Сатушының ақауларды түзету құқығы
Сатушының CISG конвенциясында қарастырылған ақаулы тауарларды түзету құқығы UCC кодексінде
көзделгенге қарағанда кеңірек. UCC 2-508-бөлімінде сатушыға тауарды жеткізу мерзімі аяқталмай тұрып,
ақаулы тауарларды түзету мүмкіндігі қарастырылады. CISG конвенциясының 48-бабы сатушыға жеткізу
мерзімі аяқталғаннан кейін тауардың ақауын түзету мүмкіндігін береді, бірақ ол мұндай кеш жеткізілім са
-
тып алушыға «негізсіз қолайсыздықтар немесе белгісіздік» әкелмеген жағдайда ғана іске асады. Сатып алу-
шы жеткізілімді кешіктіру немесе бастапқыда сәйкес келмейтін тауарларды жеткізу салдарынан туындаған
шығындар үшін арыздану құқығын сақтайды.
Келісімшартты орындау мерзімінен бұрын бұзу және жеткілікті кепілдіктер
Келісімшартты орындау мерзімінен бұрын бұзу – англо-америкалық жүйеден шыққан құқықтық тер-
мин. Континенталдық құқық бір тараптың екінші тараптан келісімшартты бұзатынын күтсе де, келісім-
шарттық міндеттемелерді орындамау немесе тоқтата тұру құқығын мойындамайды. Келісімшарттық мін-
деттемелерді орындамау тек қана келісімшарт бұзылған кезде немесе сот бұйрығы бойынша ғана рұқсат
етіледі. CISG конвенциясының 71-бабы бойынша бір тарап басқа тараптың келісімшартты орындамайтынын
анықтаса, өз жұмысын тоқтата алады. Конвенция келісімшарт талаптарын орындау мерзімі келгенге дейін
келісімшартты бұзуға екі жағдайда ғана кеңшілік жасайды: біріншіден, екінші тараптың міндеттемелерді
орындау және төлем қабілеті төмендеген жағдайда. Екіншіден, басқа тараптың міндеттемелерді орындауға
дайындығы болмаған жағдайда, не болмаса қазіргі уақытта жұмысты жасау деңгейінің жеткіліксіздігі оның
келісімшарт бойынша міндеттемелерді орындау қабілеті мен ниетіне күмән туғызған жағдайда. Бір тарап
екінші тараптың келісімшарт талаптарын бұзуын болжап, орындауды тоқтата тұрса, бұл жөнінде дереу ха
-
барлауы керек.
Тоқтата тұрушы тарап басқа тараптың келісімшарт міндеттемелерінің орындалатынына жеткілікті ке
-
пілдік берген жағдайда өз тарапынан орындауды жалғастыруы керек. UCC кодексінің 2-609-бөлімі жұмысты
тоқтата тұрудың ұқсас құралын қарастырады. Бұл бойынша, келісімшарттық міндеттемелердің орындал
-
мауына қатысты негіздер пайда болса, мүдделі тарап «міндеттемелерді орындауға байланысты жеткілікті
кепілдікті жазбаша түрде талап ете алады» және мұндай кепілдік берілгенге дейін өз жұмысын тоқтата тұра
алады. Жеткілікті кепілдікті отыз күннен аспайтын ақылға қонарлықтай мерзімде бермеу келісімшарттың
күшін жоюға алып келеді.
367
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
Залал
Залалға қатысты ережелер CISG конвенциясының 74–77-баптарында берілген. 74-бап залалдың жалпы
мөлшерін айқындайды. Ол залалдар келісімшартты қалыптастыру кезінде алдын ала қарастырылған за
-
лалдармен шектелуі керек деген ортақ құқықтық жүйенің ережесін қабылдайды. Бұл сондай-ақ Хэдлидің
Баксендейлге қарсы ісіндегі
11
ережесі ретінде де белгілі. Талап етілуі мүмкін шығындардың өтемін алу үш
жолмен жүзеге асырылады. Біріншісі – тек қана міндеттемелерді бұзуға қатысты туындайтын алдын ала бол
-
жанатын жанама шығындар. 74-бапта «келтірілген залал келісімшарт жасалған сәтте алдын ала болжанған
немесе болжануға тиіс болған шығыннан аспауы керек» деп көрсетілген. Екіншіден, белгілі бір дәрежедегі
анық және дәлелденуі мүмкін шығындарға дейін шектеледі. Сондықтан ықтимал шығындарға қатысты өте
-
мақы алынбауы мүмкін.
Үшіншіден, 77-бап бойынша, залал алдын ала болжанған және мөлшері анық болса да, міндеттемелер
-
ді бұзбаған тарап залалдың мөлшерін азайтуға тырыспаған жағдайда олардың орнын толтыруға қатысты
шектеулерге тап болады. 77-бап «залал мөлшерін азайту үшін мұндай шаралар қабылданбаса, онда міндет
-
темелерді бұзған тарап залал мөлшерін азайтуды талап етуі мүмкін». Мәселен, сатып алушы ауыстырыла-
тын тауарлардың көзін тапса, ол сол тауарларды алу үшін күш салуы керек. Сатып алушы мұндай әрекет
жасамаса, онда сот жоғалған пайдаға қатысты талапты толығымен қанағаттандырмауы мүмкін. Бұл UCC
кодексінің 2-715-бөлімінде қабылданған ережеде қамтылған. Бұл ережеге сәйкес, тиісті түрде алдын алуға
мүмкін болмаған барлық шығындар үшін міндеттемелерді бұзушы тарап жауапкершілікке тартылады. Мін
-
деттемелер айтарлықтай бұзылған жағдайда, 75-бап міндеттемелерді бұзбаған тарапқа келісімшарттың кү-
шін жоюға мүмкіндік береді. Бұл бап бойынша ондай тарап, сонымен қатар алмастыратын тауарларды талап
етуге құқылы. Сонымен бірге мұндай тарап келісімшартта көрсетілген бағадан (күші жойылған келісімшарт)
алмастыратын тауарлардың бағасы артық болса, бұл баға айырмашылығы үшін міндеттемені бұзған тарап
-
қа талап қоя алады. Міндеттемелерді бұзбаған тарап алмастырылатын тауарларды сатып алмауға бел буса,
мүмкіндікті жоғалтуға байланысты шығындар үшін де сотқа шағымдануы мүмкін. CISG конвенциясының
76-бабы келісімшарттық баға мен келісімшарт талаптарын бұзу (тоқтату) кезіндегі нарықтық баға арасында
-
ғы айырмашылықтың орнын толтыруды талап етуге мүмкіндік береді.
Delchi Carrier, S.P.A. компаниясының Rotorex Corp. корпорациясына қарсы ісі
71 F.3d 1024 (2d Cir. 1995)
Бұл сот ісі америкалық компрессор сатушысы
(«Rotorex») мен италиялық сатып алушы («Delchi») ара-
сындағы кепілдікке қатысты даудан өрбіді. Сот компрес-
сорлар келісімшартта көрсетілген немесе Rotorex компа-
ниясының Delchi компаниясына ұсынған үлгідегі талап-
тарға сай келмейді деп анықтады. Rotorex компаниясы
ақауды түзете алмаған соң, Delchi келісімшартты бұзып,
келтірілген залалдың, соның ішінде жоғалған пайданың
шығындарын да өтеу туралы талап қойды. Жинау желі-
сі тауар өндірудің орнына компрессорларды жөндеймін
деп 4 күн бойы жабық тұрды да, содан жоғалған пайда
туындады. Сондай-ақ олар компрессорларды жөндеуге
арналған шығындар, сақтау құны және алмастырылатын
тауарларды жөнелту шығындары сияқты жанама шы-
ғындардың орнын толтыруды да талап етті.
Уинтер – аймақтық судья. Бұл іске қатысты CISG
конвенциясы қолданылады. 74-бап Delchi компания-
сына жоғалған пайданы қоса алғандағы шығындарға
сәйкес келетін ақшалай шығындарды талап етуге мүм-
кіндік береді. Алайда бұл шығындар келісімшартты
қалыптастыру кезінде болжануы мүмкін шығындармен
шектелген. Шығынның орнын толтыруға қатысты ком-
панияның бірінші талабы – бұзылған компрессорларды
жөндеу құны. Бұл шығындарды қалпына келтіруді талап
ету орынды, себебі олар Rotorex компаниясы тарапы-
нан болған келісімшарт талаптарын бұзудың болжанған
салдары. Демек, Delchi еңбек шығындарын, төтенше
тексерулерге жұмсалатын шығыстарды және бөлшек-
терді сынақтан өткізуге жұмсалған шығындарды қоса
алғанда құрал-саймандарды жөндеуге жұмсалған шы-
ғындардың орнын толтыруды талап етуге құқылы. CISG
77-бабына сәйкес, Delchi компаниясы бұрын тапсырыс
берілген Sanyo компрессорларын жеткізуді жылдамдату
арқылы шығындарды азайтуға тырысты. Жеткізуді жыл-
дамдату 75-бапқа сәйкес деп есептеуге болмайды, себебі
ол компрессорларға бұрыннан тапсырыс берілді. Десек
те Delchi компаниясының жеткізуді жылдамдату жөнін-
дегі іс-әрекеті коммерциялық тұрғыдан ақылға қоным-
ды және болжамды болған еді. Сондықтан Delchi мұхит
арқылы жөнелтудің құнынан артық болған әуе арқылы
жөнелтудің қосымша құнын өтеуді талап етуге құқылы.
Сондай-ақ Delchi қабылданбаған компрессорларды түсі-
ру-тиеу және сақтаудың жанама шығындарының орнын
толтыруға құқығы бар.
CISG сату көлемінің төмендеуіне байланысты жоғал-
ған пайданы қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Ортақ
құқыққа сәйкес, CISG шеңберінде жоғалған пайданы
қалпына келтіру үшін тарап келтірілген залал сомасын
негізделген сенімділікпен бағалауға жеткілікті дәлелде-
мелер ұсынуы керек. Delchi жоғалған пайда сомасының
546 377,62 лира көлемінде екенін жеткілікті деңгейде
сенімділікпен дәлелдеді. Delchi «болжамды пайданы»
368
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
жоғалтуға байланысты шығындарды негіздеп дәлелдей
алмады. Delchi Италиядағы 4 000 қосымша сатылым
көлеміндегі жоғалған пайданы дәлелдеуде италиялық
агенттердің болжамды жауаптарын қолданды. Ол агент-
тер тек көбірек тауар дайын болған жағдайда тауарды
көптеп сатып алатындықтары туралы ғана мәлімдеген-
ді. Delchi Италиядағы жоғалған сатылымдарына қатыс-
ты және ол сатылымдардың Rotorex компаниясының
міндеттемелерді орындамауына тікелей байланысты еке-
ні туралы ешқандай құжаттама ұсынбады.
Delchi сәйкес келмейтін тауарларды жөндеу, алмас-
тырылған тауарларды алу, қабылданбаған тауарларды
сақтау және негізделіп дәлелденген, жоғалған пайдаға
қатысты шығындарды өтеуді талап етуге құқылы. Жо-
ғалған пайданың нақты анықталмаған болжамды саты-
лымдардан түскен пайдаға еш қатысы жоқ.
Түйін
● CISG конвенциясының 74-бабы тараптардың
келісімшарт талаптарын бұзуына байланысты
туындаған кез келген болжамды шығындарды та-
лап етуге мүмкіндік береді.
● 77-бап талап қоюшыны өз шығындарын азайтуға
міндеттейді. Ауыстырылатын тауарларды жөнел-
туді жылдамдатуға байланысты туындаған шы-
ғындарды бұзушы тарап өтейді.
● Талап-арыз беруші ақауы бар тауарды жөндеу,
сақтау және қорғау сияқты жанама шығындардың
орнын толтыруды талап етуі мүмкін.
● Талап-арыз беруші сәйкес емес тауарды жеткізу
себебінен болған жоғалған пайданың орнын тол-
тыруды талап етуге құқылы, бірақ ондай жоғал-
ған пайда ақылға қонарлықтай түрде дәлелденуге
тиіс.
● Қысқаша айтқанда, CISG және UCC шеңберінде
келтірілген шығын үш принцип бойынша шек-
теледі: (1) шығын келісімшартқа қол қойылған
кезде болжанған болуға тиіс; (2) талап-арыз бе-
рушінің шығынды азайтуға бағытталған әреке-
тінің салдарынан болмауға тиіс; (3) тек ықтимал
фактілермен емес, нақты фактілермен дәлелденуі
керек.
Delchi Carrier, S.P.A. компаниясының Rotorex Corp. корпорациясына қарсы сот ісінде келісімшарт талап-
тарының әдеттегі бұзылуында болатын әртүрлі шығындардың түрлері айқындалды. Сот ісі ақаулы тауар
жеткізуге қатысты жүргізілді. Транзакциядағы тауар – сатып алушы өндіретін ауа кондиционерінің қосалқы
бөлшектері. Сот ақаулы тауардың өндірісті баяулату салдарынан болған сатып алушының өндіріп алуға құ
-
қығы бар залал мөлшерін бағалады. Сот сондай-ақ сатып алушының сатушыдан өндіріп алуы мүмкін жеке
шығындарының түрлері туралы шешім қабылдады.
CISG-тің UCC кодексінен айырмашылығы – адамдарға немесе мүлікке зиян келтіруге алып келетін ке
-
пілдікті бұзу әрекеті үшін болған шығындарды қалпына келтіруге мүмкіндік бермейді. CISG конвенциясы-
ның 5-бабында «сатушының өлімге душар еткен немесе адамдарға келтірген жарақат үшін жауапкершілігі»
салдарынан туындаған талаптарды қарастырмайды деп көрсетілген. Сондықтан тауар сапасына қатысты
жауапкершілік ұлттық заңнамаларға сәйкес анықталуға тиіс. Керісінше, UCC кодексінің 2-715-бөлімінде
сатушының міндеттемелерді бұзуы салдарынан туындаған «адамға немесе мүлікке келтірілген зиянға қатыс
-
ты кепілдіктің бұзылуына» байланысты шығындарды өтетуге жол беріледі.
Сатуға жарамды тауарлар мынадай талаптарға сай
болуы керек:
a) келісімшарт бойынша сипаттамаға сәйкес сауда-сат-
тыққа кедергісіз өтуі керек;
ә) біртектес тауарларға келер болсақ, олар сипаттама-
дағы орташа сапа көрсеткішіне сәйкес болуы керек;
б) тауар әдеттегі қолданылу мақсатына сәйкес келуі ке-
рек;
в) келісімшарт бойынша рұқсат етілген ауытқулар ше-
гінде, әрбір тауар мен барлық жеткізілім біртекті
түрге, сапаға және көлемге сай болуы керек;
г) келісім талап етілуі мүмкін шекте тиісті түрде қап-
талып, буып-түйіліп, таңбалануы керек;
ғ) бар болса, қаптамада немесе жапсырмада жасалған
уәделерге немесе растауға сәйкес болуы керек.
2-түсініктеме. Кепілдіктің қашан берілетіні туралы мә-
селе келісімшарт талаптарының саудада қолданылатын ма-
ғынасына байланысты шешіледі. Белгілі бір сауда желісін-
дегі тараппен жасалған келісімшартқа сәйкес, жеткізілген
тауар сол сауда желісінде жалпыға танылған тауар сапасына
сай болуы керек.
8-түсініктеме. Сол тауар түрін пайдаланудың қарапа-
йым мақсаттарына сай болу осы бөлімнің негізгі тұжы-
рымдамасы және (б) тармағында айқындалады. Жоғарыда
айтылғандай, тауардың сатуға жарамдылығы – сатып алу-
шының пайдалануына байланысты міндеттеменің бір бө-
лігі. Тиісінше, тауарды түпкі тұтынушыға қайта сату үшін
сатып алатын адамға берілетін кепілдіктің маңызы зор және
тауарлар қалыпты жұмыс барысында шынымен де қайта
сатылуға жарамды болуға тиіс, себебі бұл олардың түпкі-
лікті мақсаты.
Ескертпе. CISG конвенциясына сәйкес сатушы жөнел-
туге арналған тауарды тиісті түрде қаптамаса, бұл кепілдік-
тің бұзылуына алып келеді.
12.3-мысал. Салыстырмалы құқық: UCC кодексінің 2-314(2)-бөлімі
369
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
Кепілдікке қатысты ережелер
CISG конвенциясының кепілдікке қатысты ережелері UCC кодексінде кездесетін кепілдік ережелеріне
ұқсас. Көптеген сатушы-экспорттаушылар хабардар болуға тиіс кепілдік түрі – сот сәйкес келмейтін тауар
-
лар үшін сатушыны жауапкершілікке тарта алатын кез келген болжанған кепілдіктер. UCC 2-314-бөлімінде
коммерциялық саудаға жарамдылық кепілдігі мен нақты мақсат кепілдігі деген ортақ құқықтың екі бол
-
жамды кепілдік түрі қарастырылған. 12.3-мысал. «Салыстырмалы құқық: UCC кодексінің 2-314(2)-бөлімін»
қараңыз. Біртектес тауарларды сату әдетте сатуға жарамдылықтың болжамды кепілдігімен реттеледі.
2-314-бөлімде сатуға жарамды болу үшін олар «мұндай тауарды пайдаланудың қарапайым мақсаттарына сай
болуға тиіс» делінген. Мәселен, 20,000 BTU-лік ауа кондиционерінің жылу қуаты 20 000 BTU-ге тең болуы
керек.
T.J. Stevenson & Co. компаниясы және ұнның мәселесі
629 F.2d 338 (5th Cir. 1980)
Теңіз тасымалдаушысы бидай ұнын жәндіктердің за-
қымдауына байланысты заттық талап-арыз берді. Талап-
арызда тасымалдаушы үшін төлемнің қамтамасыз етілуі,
жүкті сақтау және шығындарды өтеу үшін жүкті кепіл-
дік ретінде ұстап қалуды және залалдан туындаған шы-
ғындарды ұн тарту компаниясынан (сатушы) және жүк
қабылдаушы (сатып алушы) Боливия Республикасынан
өтеткізуді талап етті. Ұн тарту компаниясы Боливия мен
жүк тасымалдаушыға қарсы талап қойса, Боливия кепіл-
діктің бұзылуына қатысты қарсы талап ұсынды. Боливия
Республикасы ADM Milling Co. компаниясынан 26 618
тонна ұн сатып алуға келісім жасайды. Келісімшарт жүк
жеткізуге қатысты мынадай ереже ұстанды: «САТУШЫ-
НЫҢ жүкті тасымалдаушыға тиеу-түсіру пунктіне дейін
жеткізуі жүктің САТЫП АЛУШЫҒА жеткізілгенін біл-
діреді». Жүк, тиісінше, жеткізілгеннен кейін, баға қай-
тарылмайтын аккредитив бойынша төленуге тиіс болды.
Келісімшарт сондай-ақ сатуға жарамдылық кепілдігін
қамтыған болатын: «Сатушы сатылатын өнімнің тиісті
сапаға сәйкес келетініне кепілдік береді». Кепілдік тура-
лы ескертпеде хабарламаға қатысты мынадай талаптар
қойылған: «Тауарлар жеткізілген сәттен бастап жиырма
күн ішінде САТЫП АЛУШЫ шағымның сипатын көр-
сете отырып, тіркелген пошта бойынша САТУШЫҒА
хабарлама жолдамаса, САТЫП АЛУШЫ тауардың сапа-
сына қатысты кез келген шағымнан бас тартады».
Браун, аймақтық судья. Осы шешіммен біз ұнды
жеткізуге байланысты түсініксіздікті және коммерция-
лық құқық заңгері тап болуы мүмкін мәселені шешуге
үміттенеміз. Қарапайым жәндіктердің адам өмірі мен сот
процесін осындай қиындықтарға ұшырататынына тоқ-
талмай-ақ, шешімді түсіндіруге кірісеміз. Сот ісінде мы-
надай мәселе шешуді талап етеді: ұнға жәндіктер қалай
және қай жерде кірді? Федералдық аудандық судьяның
жәндіктердің бидай ұнын зақымдауы темір жол вагонда-
рында немесе ұн тартылған диірменде орын алды деген
қорытындысын дұрыс деп санаймыз. Қоймалар да, кеме-
лер де ешқандай зақымданудың көзі болған жоқ.
Кепілдік
Федералдық аудандық судья ұнның келісімшарт-
та көрсетілген нақты кепілдік талаптарына сай болма-
ғанын әділ айтып өтті. Сот зақымдану дәрежесі елеулі
болғанын және оның сатуға жарамдылық кепілдігінің
бұзылуына алып келгенін анықтады. Бірыңғай сауда ко-
дексінің 2-314(2)-бөлімі сатылатын тауарларды «мұндай
тауарларды пайдаланудың қарапайым мақсаттарына сай
келетін» тауарлар деп белгілейді. 2 және 8-түсіндірмелер
тараптардың ниетін анықтауға көмектеседі. 2-түсіндір-
ме: сауда-саттықтың белгілі бір саласының қатысушысы
тарапымен жасалған келісімшартқа сәйкес, жеткізілген
тауарлар сол сауда саласында жалпыға танылған тауар
сапасына сай болуы керек. 8-түсіндірме: «Тауарлар қа-
лыпты жұмыс барысында таза қалпында қайта сатылуға
жарамды болуға тиіс, себебі бұл – олардың түпкі мақса-
ты». Біз көп жағдайда ешбір азық-түлік өнімінің тұтас-
тай таза болуы мүмкін емес деген қорытындыға келдік.
Азық-түлік және дәрі-дәрмектерді санитарлық бақылау
басқармасы (FDA) баяғыдан бері тамақ өнімдерінде өлі
жәндіктердің ұсақ бөлшектерінің аз мөлшерде болуын
заңдылық көреді.
Бұл жердегі сұрақ: ұндағы тірі жәндіктердің қандай
мөлшері қарапайым мақсаттар үшін тұтынуға арналған
ұнды жарамсыз етеді? Дәлелдемелерге сәйкес, тірі жән-
діктердің елеулі мөлшері бар тұтынушыға арналған ұн
сауда стандарттары бойынша сатылуға жатпайды. Сау-
да-саттықты жүргізу әдет-ғұрыптары және мәміле жаса-
су бағыты бір ғана тұжырымға алып келеді: ұн ешкімді
ауруға ұшыратпағанымен, адамның тұтынуына жарамды
болғанымен, ол саудаға, яғни сатуға жарамды емес.
Жоғалту тәуекелі
Тірі жәндіктермен қатты ластанған ұн саудаға жа-
рамсыз болып қалды. Сотта жәндіктердің ұнға штат қой-
масына жеткенге дейін араласқаны анықталды. Біз ұн-
ның қоймада сақтаулы тұрған кезде және Стивенсонның
кемелеріне тиелген кезде жәндіктердің енуіне қай тарап-
тың жауапты болуға тиіс екенін табуымыз қажет. Келі-
сімшарттың жүк жеткізуге қатысты ережесінде мынадай
ақпарат жазылған: «F.A.S, Мобил, Алабама, экспорт
үшін». Бірыңғай сауда кодексінің 2-509(1)-бөлімінде
міндеттемелерді бұзу орын алмаған жағдайда және келі-
сімшарт сатушыдан жүкті тасымалдаушы арқылы жібе-
руді талап етсе, онда былай делінеді: «егер де ол нақты
межелі жерге жеткізуді талап етпесе, жүк тасымалдау-
шыға жеткізілген кезде жоғалту тәуекелі сатып алушыға
өтеді». Алайда 2-510(1)-бөлімде құқық бұзу орын алған
жағдайда «тауарды жеткізу келісімшарт бойынша бас
370
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
тартуға құқық беретіндей дәрежеге сәйкес келмесе, олар-
ды жоғалту тәуекелі сатушыда сәйкессіздікті түзеткенге
дейін немесе сатып алушы тауарды қабылдағанға дейін
сақталады» деп нақтыланған. Ұн Мобил қаласына жет-
кен кезде айтарлықтай сәйкес келмегендіктен, Боливия
оны сол уақыттың өзінде қабылдамауға құқылы болды.
Сондықтан біз 2-510(1)-бөлім мәтінінің қарапайым ма-
ғынасына сәйкес, жәндік араласқан ұнды жоғалту тәуе-
келі сатушыда сақталған деген қорытындыға келдік.
Кепілдікті бұзу және келісімшартты елеулі
түрде бұзу
Боливияға өзінің кепілдік жөніндегі талаптары бо-
йынша жеңіске жету үшін хабарландыру талаптарын
қанағаттандыруы керек. UCC кодексінің 2-607(3) (a)-бө-
лімінде: «Сатып алушы келісімшарт ережелерін бұзуды
анықтаған немесе анықтауға тиіс сәттен бастап-ақ, ақыл-
ға қонымды уақыт ішінде сатушыға бұл туралы хабарлауы
керек. Бұл талапты орындамау сатып алушыны талап
қойып, шығындарды өтеу құқығынан айырады» делін-
ген. Сонымен бірге келісімшарттық жазбаша хабарлама
«тауар келгеннен кейін жиырма күн ішінде» жөнелтілуге
тиіс деген талап қояды. ADM компаниясы 2-607(3) (а)-бө-
ліміне және шарт ережелеріне сәйкес ақау туралы тиіс-
ті хабарламаны алған жоқ деп есептейді. Фактілер ұнға
қатысты мәселе туындаған сәттен бастап тараптар ара-
сында бейресми қарым-қатынас болғанын көрсетеді.
Тараптар мәселе туындаған кезден бастап бір-бірімен
«үздіксіз ресми емес қарым-қатынаста» болды. Сондай-
ақ Боливия ADM компаниясына «қайтарылмайтын» ак-
кредитив бойынша бұдан әрі төлемдерге жол бермейтіні
туралы телефон арқылы хабарласты. Тараптардың әре-
кеттерін осы тұрғыдан алғанда, Боливияның ұнға көңілі
толмай жатқаны туралы ADM компаниясы хабардар бол-
ған деп толық есептеуге болады. Оның хабардар болғаны
келісімшарттың нақты ескерту ережелерінен бас тарту
ретінде танылады. ADM компаниясының жауап беруі,
сондай-ақ оның Боливия шағымының мәніне қатысты
болған бейресми қарым-қатынасы Боливияның келісім-
шарт талаптары бойынша хабарлама жіберу міндетінің
орындалғанын білдірді. Боливиялық тараптың бастапқы
шағымдарына ADM компаниясының жауабы келісім-
шарттағы хабарламаны тіркелген пошта арқылы жіберу
талаптарын елемеуге мүмкіндік ашты.
Жауап беруші (сатушы) кепілдікті бұзғаны үшін
жауапкершілікке тартылды және оның тиісті хабарлама-
ны «алған жоқпыз» деген мәлімдемесінің дәлелдемелері
қабылданбады.
Түйін
● UCC кодексіне сәйкес, кез келген ақау келісім-
шарт талаптарын орындаудан бас тарту үшін негіз
бола алады. CISG конвенциясы келісімшарт та-
раптарына келісімшарт талаптарын елеулі түрде
бұзған жағдайда ғана бас тарту құқығын береді.
● Сот тауарлар жеткізілгеннен кейін тараптардың
іс-әрекеттері мен хат-хабарларына негізделе оты-
рып, нақты хабарламаны жіберу туралы келісім-
шарттың талаптарын ескермеді.
● FAS «Франко-борт бойына орналастыру» (Free
Alongside Ship – INCOTERMS сауда термині) де-
генді білдіреді. Бұл терминге сәйкес тауарды тиеу
портына жеткізіп, кемеге тиеуге дайын болған
кезде тауардың жоғалу тәуекелі сатып алушыға
көшеді. Алайда сот тауарды кемеге жеткізгенге
дейін ақаулы болғанын анықтап, шығын тәуекелі
сатып алушыға өтпеді деп тапты. FAS сауда тер-
мині 14-тарауда егжей-тегжейлі талқыланады.
● Келісімшарт талаптарына сәйкес келмейтін
тауарлар басқа мақсаттар үшін қайта сатылатын
болса, онда CISG-ге сәйкес сот келісімшарт та-
лаптарын бұзушылықты материалдық бұзушы-
лық деп танымауы мүмкін. Мұндай жағдайда
сатып алушы тауардан бас тартуға құқылы емес.
Оның орнына сатып алушы CISG конвенция-
сында қарастырылған баға төмендету жөніндегі
құқық қорғау құралдарын қолдана алады. Бұл
құқық құралына сәйкес сатып алушы тауардың
бағасын біржақты тәртіпте азайта алады, мұн-
дай азайту ақаулы күйдегі тауарлар мен қалыпты
тауарлар құндарының арасындағы айырмашы-
лыққа байланысты болады.
Белгілі бір мақсаттарға арналған болжамды кепілдік сатып алушыдан сатушыға нақты талаптардың
ауысуына алып келеді. Бұл әрекет әдетте өнім таңдауда немесе шығаруда сатушының жоғары білімі не тә
-
жірибесі салдарынан сатып алушының ұтылып қалмауы үшін жасалады. CISG конвенциясының 35-бабы
бойынша, тауарлардың келісімшарт жасалып жатқан кездегі «сатушыға тікелей немесе жанама түрде белгілі
кез келген мақсаттарға» сәйкес келуі керек. Осылайша сіз лицензияланған кондиционер сататын компанияға
барсаңыз және кондиционерге қатысты қажетіңізді талқыласаңыз, сатушы сізге ұсынылатын құрылғының
қажетіңізге сай екеніне кепілдік беруі керек. Сіз қуаты 50 000 BTU болатын кондиционерді қаласаңыз, ал
кондиционер сататын компания сізге жарнама бойынша қуаты 20 000 BTU және нақты түрде 20 000 BTU
қуат беретін модуль сататын болса, онда ондай кондиционер нақты қуаты бірдей болғанмен, ақаулы деп са
-
налады.
T.J. Stevenson сот ісі тауардың сатуға жарамдылық кепілдігін және ақаулы немесе сәйкес емес тауар алған
кезде хабарлама жіберудің маңызын талқылайды. Уақтылы хабардар етпеу сатып алушының құқық қорғау
құралдарын қолдану мүмкіндігін жоғалтуына, соның ішінде ақаулы тауарларды қабылдамау және шығын
-
дарды өтеу туралы талап қою құқығынан айрылуына алып келеді.
Тараптар көптеген жүктерді жеткізуге немесе тауар партияларын сатып алуға байланысты ұзақмерзімді
келісімшартқа отырады. Бұл жердегі негізгі мәселе: сәйкес келмейтін тауарларды жөнелту немесе оларды
371
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
бөліп жеткізу сатып алушыға келісімшарт талаптарын елеулі түрде бұзу деп есептеп, оны тоқтатуға мүмкін-
дік бере ме, әлде сатып алушы тек осы жалғыз жеткізілімнен ғана бас тартуға құқылы ма? 12.4-мысалдағы
«Салыстырмалы құқық: Гонконгтағы сауда-саттық туралы қаулы» міндеттерді бөліп орындау және төлем
-
дерді бөліп төлеу келісімшартына қатысты келісімшарт талаптарын бұзу мәселесін қарастырады.
33-бөлім. Тауарларды бөліп жеткізу
(1) өзгеше келісілмесе, сатып алушыға тауарды бөліп
қабылдау міндеттелмейді. (2) бөлек төленуге тиіс бөліп жет-
кізілетін тауарларды сату туралы келісімшарт жасалса және
сатушы бір немесе бірнеше төлем бойынша ақаулы тауарды
жеткізсе, не болмаса сатып алушы ондай жеткізілімді қабыл-
дамаса, немесе одан бас тартса, не бір яки бірнеше жеткізі-
лім үшін төлемдерді төлеуден жалтарса, онда бұл – әр жағ-
дайдағы келісімшарттың талаптары мен істің мән-жайлары-
на байланысты мәселе бойынша жекелеген жағдайға және
мұндай жағдайларда келісімшарт талабының бұзылуы бүкіл
келісімшарттың жарамсыздығына алып келе ме, жоқ па, әлде
бұл жағдай келісімшартқа толығымен бұзылған келісімшарт
ретінде қарау құқығын берместен, тараптарға өтемақы ту-
ралы талап ету құқығын беретін келісімшарттың белгілі бір
бөлігін бұзу ма деген мәселені айқындап алу керек.
ЛИЦЕНЗИЯ. Пайдаланушы өз қызметін жүзеге асыру
үшін өнімді өзгертуге және пайдалануға арналған басқа
тұлғаға табыстау құқығынсыз лицензияға ие болады. Бұл
өнім осы келісім бойынша, соңғы пайдаланушы болып са-
налатын сатып алушыға сатылады. Ол бұл өнімді өнімге
арналған құжаттамада көрсетілген белгілі бір функциялар
үшін өзгерте алады. Өнім құрамына аталған құқықтарды
сақтайтын сатушының мүлкі болып есептелетін жабдық,
аппараттық-бағдарламалық жасақтама кіреді. ӨНІМДІ
БІРІНШІ САТЫП АЛУШЫНЫҢ ТАРАПЫНАН ҚАЙТА
САТУ НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ ЖОЛМЕН ТРАНСФЕРЛЕУ ОСЫ
КЕЛІСІМНІҢ ТАЛАПТАРЫН БҰЗУ БОЛЫП САНАЛА-
ДЫ. МҰНДАЙ ТРАНСФЕРЛЕУ ОРЫН АЛҒАН СӘТТЕН
БАСТАП БАРЛЫҚ КЕПІЛДІКТЕР ӨЗ КҮШІН ЖОЯДЫ.
Пайдаланушыға осы Келісімде нақты рұқсат етілген
әрекеттерден өзге жолмен аппараттық-бағдарламалық жа-
сақтаманы көшіруге, бөлшектеуге, өзгертуге, аударуға не-
месе пайдалануға тыйым салынады. Лицензияның қолда-
нылу мерзімі аяқталғаннан кейін пайдаланушы аппараттық-
бағдарламалық жасақтамадан жасалған барлық көшірмелер
мен оған жасаған барлық өзгертулерді жоюға тиіс.
ШЕКТЕЛГЕН КЕПІЛДІК ПЕН ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕН
БАС ТАРТУ. ОСЫНЫҢ АЛДЫНДА НАҚТЫ АЙТЫЛҒАН
ЖАҒДАЙЛАРДАН БАСҚА, ӨНІМ ПАЙДАЛАНУШЫҒА
ТІКЕЛЕЙ ЖӘНЕ БОЛЖАМДЫ КЕПІЛДІКТЕРДІ ҚОСА
АЛҒАНДА, СОНЫҢ ІШІНДЕ САТУҒА ЖАРАМДЫЛЫҚ
ПЕН НАҚТЫ МАҚСАТҚА ЖАРАМДЫЛЫҚ КЕПІЛДІК-
ТЕРІМЕН БІРГЕ ЕШҚАНДАЙ КЕПІЛДІКСІЗ «СОЛ ҚАЛ-
ПЫНДА» БЕРІЛЕДІ.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУ ҚҰРАЛДАРЫН ШЕКТЕУ. Сату-
шының бүкіл жауапкершілігі және пайдаланушының ай-
рықша құқықтық қорғау құралы мынадай болады: бұйымды
теріс пайдалану, дұрыс пайдаланбау немесе өзгерту жағдай-
ларын қоспағанда, сатып алу сәтінен бастап бір жыл ішінде
материалдар мен жұмысты қоса алғанда жөндеу және ауыс-
тыру. ЕШБІР ЖАҒДАЙДА САТУШЫҒА ПАЙДАЛАНУ-
ШЫНЫҢ ӨНІМДІ ПАЙДАЛАНУЫНАН НЕМЕСЕ ПАЙ-
ДАЛАНА АЛМАУЫНАН ТУЫНДАҒАН КЕЗ КЕЛГЕН
ШЫҒЫНДАРҒА, СОНЫҢ ІШІНДЕ КЕЗ КЕЛГЕН ЖО-
ҒАЛҒАН ПАЙДАҒА, КЕЗДЕЙСОҚ НЕМЕСЕ ЖАНАМА
ЗАЛАЛДАРҒА ҚАТЫСТЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК ЖҮКТЕЛ-
МЕЙДІ. ПАЙДАЛАНУШЫ ОСЫ ҚҰЖАТТЫҢ САТУШЫ
МЕН ПАЙДАЛАНУШЫ АРАСЫНДАҒЫ КЕЛІСІМНІҢ
ОСЫНЫҢ АЛДЫНДА БОЛҒАН КЕЗ КЕЛГЕН АУЫЗША
НЕМЕСЕ ЖАЗБАША КЕЛІСІМДЕРДІҢ ОРНЫН АЛМАС-
ТЫРАТЫН ТОЛЫҚ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕ МӘЛІМДЕМЕСІ БО-
ЛЫП САНАЛАТЫНЫНА КЕЛІСЕДІ.
12.4-мысал. Салыстырмалы құқық: Гонконгтағы сауда-саттық туралы қаулы
12.5-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Бағдарламалық жасақтамаға қатысты келісімшарттағы шектеулі
жауапкершілік және жауапкершіліктен бас тарту
КЕПІЛДІК БЕРУДЕН БАС ТАРТУ
Сатушы барлық тікелей және болжамды кепілдіктердің күшін жоюға тырысып бағады, не болмаса
шектеулі тікелей кепілдіктің көмегімен өз жауапкершілігін шектеуді қалайды. UCC кепілдіктің күшін
жоюдың мұндай әдісін қолдануға тек айқын және көрнекі тілмен жазылған кезде ғана жол береді. «Сатып
алушы тауарды «сол қалпында» қабылдайды» деген мәтін кепілдіктен бас тартудың түсінікті мысалы са
-
налады. Сонымен қатар жауапкершіліктен бас тарту ескертпесі көрнекі болуы керек, яғни келісімшартты
қарау кезінде ол оңай байқалуға, тез көзге түсуге тиіс. Оны ұсақ жазумен жазылған ережелері бар бетте
басып шығаруға болмайды. Керісінше, CISG конвенциясында жауапкершіліктен бас тартуға қатысты ресми
талаптар жоқ. Жауапкершіліктен бас тартудың кез келген формасы CISG шеңберінде орындалуға жатады.
12.5-мысалдағы «Транзакцияларға назар аударыңыз: Бағдарламалық жасақтамаға қатысты келісімшартта
-
ғы шектеулі жауапкершілік және жауапкершіліктен бас тарту» америкалық адвокаттар қауымдастығының
372
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
бағдарламалық жасақтамаларға қатысты келісімшарт жинағынан алынды. Ол сауда-саттыққа қатысушылар-
дың жиі қолданатын ескертпелерінің мәтінін суреттейді.
12.5-мысалда кейбір ережелер бас әріптермен жазылған. Бас әріптермен жазу америкалық заңнамаға
сәйкес жасалған, яғни болжамды кепілдіктерден бас тарту туралы ескертпелер сатып алушыны хабардар
ету үшін көрнекі түрде бас әріппен жазылуы керек. CISG конвенциясында мұндай көрнекілік туралы
ешқандай ереже жоқ. Осылайша кепілдік беруден бас тарту мәтіні ұсақ жазумен жазылған ережелер қа
-
тарында орналастырылуы мүмкін. Кепілдік беруден бас тарту туралы соңғы сөйлем – келісімшарттың
түпкілікті сипатқа ие екенін білдіретін ескертпенің мысалы. Ол сатып алушыға сатушы тарапынан ауыз
-
ша ұсыныс немесе басқа құжаттар арқылы басқа кепілдік берген деп мәлімдеуге жол бермейді. Десек
те CISG шеңберінде мұндай басқа да дәлелдер кез келген жағдайда қабылдануы мүмкін, себебі CISG
конвенциясына сәйкес, келісімшарт «кез келген тәсілмен, соның ішінде куәгерлердің жауаптарымен дә
-
лелденуі мүмкін».
Келісімшартты ақтайтын жағдайлар
Барлық құқықтық жүйелер тараптың адал ниетіне қарамастан, оның келісімшарт талаптарын орындау қа-
білетсіздігіне орай ақтайтын жағдайларды қарастырады. Осымен бірге келісімшартты техникалық тұрғыдан
бұзған жағдайда, сот құқық бұзушы тарапты шығындарды өтеу талабынан босата алады. Ортақ құқықтық
жүйеде мүмкінсіздік доктринасы және орындалмастық доктринасы пайда болды. Біріншісі келісуші та
-
раптың объективті түрде келісімшарт талаптарын орындауына кедергі келтіріп, әдетте келісімшарт ныса-
нының күшін жоюға алып келеді. Ал орындалмастық доктринасы бойынша талаптарды орындау объектив-
ті түрде жүзеге асуы мүмкін, бірақ ендігі уақытта ондай орындаудың себеп-салдары жойылады. Мәселен,
Супер Кубок өтетін демалыс күндеріне орай қонақүй өзінің әр бөлмесі үшін қалыпты мөлшерден бес есе
артық баға белгілейді. Дауыл болу қаупі салдарынан Супер Кубок кейінге қалдырылды. Бөлмені жоғары
бағамен жалға алудың мақсаты жойылды. Брондау агенті немесе жалға беруші бөлмеге көтерме ақы төлеу
бойынша міндеттемелерінен босатылды.
Континенталдық құқық елдеріндегі келісімшарттық жеңілдіктер қолданысы бірегей емес. Бельгия мен
Францияда pacta sunt servanda (келісімшарттар орындалуға тиіс) немесе келісімшарттар мызғымастығы,
негізінен, кез келген жеңілдікке қатысты өтініштен басым болады. Келісімшарт форс-мажор ескертпесі ар
-
қылы жеңілдік бермесе, онда мұндай келісімшарт ешқандай өзгеріссіз орындалады. Англияда орындалмас-
тық доктринасы – ақтауға қатысты негізгі доктрина. Тараптар келісімшарт мақсатының орындалмастығы
анықталған күннен бастап келісімшарттық міндеттемелерден босатылады; соттарда келісімшартты өзгерту
немесе толықтыру құқығы жоқ. Германияда «транзакцияның негізі» жойылып кеткен болса, соттар өзгертіл
-
ген мән-жайларға сәйкес тараптардың біреуін ақтауға немесе келісімшартты түзетуге құқылы.
UCC және CISG-тің әрқайсысында ақтайтын жағдайларға қатысты өзіндік ережелері бар. UCC ко
-
дексінің 2-615-бөлімінде жазылған ереже жөнсіздік доктринасы деп аталады. Бұл доктрина бойынша
келісімшарт міндеттемелерін орындау келісімшарттың орындалмауына негізгі алғышарт болатын төтен
-
ше жағдайларға байланысты жөнсіз болған кезде, тарап міндеттемелерді орындаудан босатылады. CISG
конвенциясының 79-бабы құқық бұзу іс-әрекеті бұзушы тараптың бақылауынан тыс және келісімшарт
жасасу кезінде алдын ала қарастырылмаған кедергіге байланысты туындаған болса, бұзушы тарапты
ақтауға мүмкіндік береді. Алайда мұндай ақтау жағдайлары шексіз мерзімге берілмейді; келісімшарт
бойынша міндеттемелерді орындау кедергінің ұзақтығына байланысты уақытша тоқтатылады. 79-бапта
анықталған кедергіге байланысты ақталатын тарап ондай кедергі туралы екінші тарапқа шұғыл хабар
-
лауы керек. Бұл талапты орындамау тарапқа ескертпе бермеудің салдарынан келтірілген залалды өтеуді
міндеттейді.
Ақтайтын жағдайлар туралы барлық доктриналар мынадай параметрлердің барлығын немесе кейбірін
қамтиды: болжауға мүмкін емес, шамадан тыс қиындықтар және тараптың бақылауынан тыс болу. Көптеген
ақтайтын жағдайлар туралы доктриналардың талабына сәйкес, өзгерген жағдайлар келісімшартты қалып
-
тастыру кезінде шын мәніндегі тосындықтардан тұруға тиіс. Ондай жағдай болжанған болса, онда құқық-
бұзушылықтан туындаған шығындар бөлінген тәуекел ретінде қаралатын болады. Құқық бұзушы тарап ке-
лісімшарт бойынша барлық жауапкершілікті өз мойнына алуы мүмкін. Шамадан тыс қиындық әдеттегіден
әлдеқайда көп шығынды білдіреді. Тараптардың біреуіне келісімшарттың тиімсіз болуы жеткіліксіз; шығын
апатты жағдай тудыратындай дәрежеде болуы керек. Бақылаудан тыс оқиға форс-мажор немесе еңсерілмей
-
тін күш делінеді. UNIDROIT принциптері мынадай факторларды ескеру керек деп есептейді:
373
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
● Баға мен құнның өзгеруіне байланысты келісімшарттық тепе-теңдікті түбегейлі өзгертетін оқиғаның
немесе қиындықтың болуын.
● Келісімшарт жасалған сәтте оқиғаның орын алуы болжанбайды, сондықтан да жағдайлардың өзгеруі
-
нің негізді түрде ескерілуі мүмкін болмауын.
● Оқиғаның немесе жағдайдың өзгеруі құқық бұзушы тараптың бақылауынан тыс болуын.
Халықаралық сауда палатасының
1989 жылдың 26 тамызындағы No. 6281 ісі
1987 жылдың 20 тамызында тараптар тоннасы-
на 190 $ бағамен 80 000 тонна болат бөренелерін сату
және оны Югославия портына жеткізу туралы келісім-
шарт жасасты. Келісімшарт сатып алушыға қосымша
80 000 тонна өнімді сатып алу мүмкіндігін қарастырды.
1987 жылдың 27 қарашасында сатып алушы сатушыға
бұл мүмкіндікті пайдаланатыны туралы хабарлады. Са-
тушы қосымша жеткізілім үшін тоннасына 215 $ сұрады.
1988 жылдың 26 қаңтарында сатып алушы басқа сату-
шыдан тоннасына 216 $ бағамен 80 000 тонна өнім сатып
алды да, бастапқы келісімшарттың бағасы мен алмасты-
рылған тауарларға жұмсалған баға арасындағы айырма-
шылық үшін сатушыға қарсы талап-арыз берді.
Париж, Франция. Югославия құқығы қолданыла-
ды деп шешкен арбитр Югославияның Міндеттемелер
туралы заңының 133-бабы «өзгерген мән-жайларға»
байланысты келісімшартты бұзуға жол беретінін атап
өтті. Сатушы өзгерген мән-жайларға, яғни болаттың на-
рықтық бағасының көтерілуіне байланысты келісімнен
босатылуы керек деп пайымдады. 133-бап шынымен
келісімшарт мақсатының шарасыздығының себепте-
рінің бірі ретінде «күтпеген жерден бағаның күрт өсуі
немесе төмендеуі сияқты экономикалық оқиғаларды»
атайды. Алайда келісімшарт жасаған кезде мұндай жағ-
дай ескерілу керек деген тұжырымдамаға иек арта оты-
рып, тараптың мұндай талабы жарамсыз деп танылуы
да мүмкін. Болат сияқты өнімдердің әлемдік нарықтық
бағасы ауытқып отыратыны тәжірибеден белгілі. Сон-
дай-ақ залал мөлшері негізделген кәсіпкерлік тәуекелден
асып түспеуі тиіс. Нарықтық бағалардың 190 доллардан
215 долларға дейін өсуі 13,16%-ды құрайды. Бағаның
мұнша пайызға өсуі әдеттегі тәжірибеге сәйкес келеді. Бұ-
дан басқа, бағаның өсуі болжамды болды. Әдеттегі сату-
шыға болат бағасының одан әрі өсуі күтпеген жайт емес.
Алайда сатып алушының өнімді басқа сатушыдан са-
тып алуы алмастырылатын тауарларды сатып алу болып
саналмайды, себебі сатып алушы бұрынғы сатушыны
өз ниетінен хабардар етпеді. Осылайша сатып алушы-
ның шеккен шығындары 216 $ бағасына сатып алынған
өнімге жұмсалған қаражатпен емес, 190 $ мен 215 $ ара-
сындағы айырмашылықпен өлшенеді. Шешімде аталып
өтуі керек жайт: мұндай нәтиже CISG конвенциясының
74–77-баптарына да сәйкес келеді.
ШЕШІМ: Сатушы сатып алушыға 2 000 000 $
(80 000
× 25 $) мөлшерінде шығын өтейді.
Түйін
● Бағаның өсуі тарапты келісімшартты бұзғаны
үшін ақтауға мүмкіндік беретін күтпеген оқиға-
лардың бір түрі деп танылмайды.
● Бағаның өсуі, нарықтық бағаның өзгеруі немесе
валюта бағамының ауытқуы бөлінетін тәуекелдер
болып есептеледі және келісімшарт бойынша бұл
шығындарды тәуекелді өз мойнына алған тарап
көтереді.
● Құқық бұзбаған тарап залалдарды азайту міндеті
бойынша бағаның өсуіне келісім беруге мәжбүр
болуы мүмкін. Содан кейін шығындарды өтеу
үшін талап қою арқылы баға өсімін өтей алады.
Орындалмастық
Кей елдерде, мысалы Ұлыбританияда, келісімшарт мақсатының коммерциялық тұрғыдан орындалмас-
тығы негізінде тараптарды ақтайтын жағдайлар негізгі жауапкершіліктен босататын доктриналардың бірі
болып қала береді. Коммерциялық тұрғыдан орындалмастық келісімшарт нысанының объективті түрде жү
-
зеге асыруға мүмкін емес болуын талап етпейді. Оның орнына өзгерген мән-жайларға байланысты келісім-
шарттың мәні немесе құны айтарлықтай төмендеуі қажет. Халықаралық сауда палатасының № 6281 арбит-
раждық ісі сатушының болаттың нарықтық бағасының көтерілуіне байланысты келісімшарт мақсатының
орындалмастығына негізделген талап-арыз беру әрекетін қарастырады.
Форс-мажор ескертпесі
Форс-мажорға қатысты ескертпеде тараптар келісімшарт талаптарын орындамауға себепкер болатын
жағдайлардың тізімін көрсетеді. Форс-мажорлық жағдайларға соғыс, қоршауда қалу, ереуіл, үкіметтің ара
-
ласуы немесе мақұлдауы, өрт, тасымалдау мәселесі және басқалар жатуы мүмкін. Тараптар кез келген оқи-
ғаны форс-мажор оқиға ретінде қарастыруға құқылы. Форс-мажор ескертпесі әрбір келісімшарт үшін жеке
дайындалуы керек, себебі ол келісімшарт жасалатын саланы, мемлекетті және қолданылатын жүк тасымал
-
дау түрін (көлікті) ескеруі қажет.
374
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Форс-мажор ескертпесі тарапқа келісімшартта айқындалған оқиғаның пайда болуына байланысты өз
міндеттемелерін тоқтатуына мүмкіндік береді.
Harriscom Svenska компаниясының Harris Corporation
12
корпорациясына қарсы сот ісі бойынша форс-
мажор туралы ескертпе сатушыны келісімшартты орындамағаны үшін жауапкершілікке тартудан босатты.
Иран дистрибьюторы радио байланыс өнімдерін өндірушінің үстінен келісімшарттық талаптарды бұзғаны
үшін сотқа арыз берді. Өндіруші келісімшарттың форс-мажор ескертпесіне сәйкес жауапкершіліктен боса
-
туды талап етті. Ол АҚШ үкіметінің әскери техникаға жатқызылған тауарларды Иранға сатуға тыйым салуы
форс-мажор оқиға болды деп мәлімдеді. АҚШ Мемлекеттік департаменті Қару-жарақты экспорттауды ба
-
қылау туралы заңда қарастырылған тауарлық юрисдикцияға байланысты сот процесін бастап, радио құрал-
дардың үкіметтік оқ-дәрілер тізіміне енгізілетін әскери өнімге жатқызылу мүмкіндігін сараптай бастады.
Бұл тізімге радио құралдарды енгізу өндірушіден Иранға ғана емес, барлық транзакцияға қатысты экспорт
-
тық лицензияны алуды талап етеді. Өндіруші «өз еркімен Иран нарығына сатудан бас тартуға» келісіп, АҚШ
үкіметімен ымыраға келді. Оның орнына АҚШ үкіметі радио құралдарын үкіметтік оқ-дәрілер тізіміне енген
өнімдердің қатаң экспорттық бақылауынан шығаруға уәде берді.
Соттың шешуге тиіс мәселелерінің бірі мынау еді: өндірушінің радио құралдарының бөліктерін жөнелте
алмауы ерікті әрекет болды ма, әлде форс-мажор жағдайға байланысты болды ма? Осымен бірге мынадай
мәселелер де бой көтерді: жауапкердің үкіметтік араласу жағдайында келісімшартты орындаудан бас тартуы
форс-мажор жағдайға жата ма, жауап берушінің ерікті сипатта АҚШ үкіметімен ымыраға келуі форс-мажор
-
ға жасалған сілтеменің күшін жоя ма және жауапкердің үндістандық лицензиаты арқылы алмастыру әрекеті
келісімшарт талаптарын орындауды талап ете ме? Жауапкердің әрекеттерінің ерікті сипатына қарамастан, сот
үкіметтің мәжбүрлеуге құқылы болғаны күмән тудырмайды деп шешті. Жөнсіздік доктринасы секілді форс-
мажор ережесі тараптардың бақылауынан тыс жағдайларының орын алуына байланысты келісімшарт талапта-
рын орындамауын ақтайды. Сот осы іс бойынша үкіметтің араласуы дәл осындай жағдайға жататынын айтты.
Келісімшарттық міндеттемелерді орындамау үшін жауапкершіліктен босататын форс-мажор ескертпе
-
лері көптеген ұлттық құқықтық жүйелерде кездеседі. Форс-мажор жағдайларға «тараптардың келісімшарт
бойынша қабылдаған міндеттемелерін орындауға кедергі келтіретін және олардың бақылауынан тыс немесе
олар тарапынан алдын ала қарастырылмаған, ерік-жігеріне тәуелді емес ерекше оқиғалар» жатады.
13
Көп-
теген ұлттық заңнамаларда форс-мажор оқиғалардың мынадай төрт алғышарты қарастырылады: (1) оқиға
транзакциядан және тараптардан тыс болуға тиіс; (2) ол міндеттемелерді орындау барысын бастапқыда көз
-
делгеннен түбегейлі өзгертуге тиіс; (3) ол болжанбаған (объективті түрде) болуы керек және мұндай оқиға
(4) тараптың бақылауынан тыс болуы керек.
Дұрыс құрастырылған форс-мажор ескертпесінің маңызын Bende & Sons, Inc. компаниясының Crown
Recreation, Inc.
14
компаниясына қарсы сот ісінен көруге болады. Бұл сот ісінде америкалық әскери етік са-
тушысы етік тасымалдаған пойыздың рельстен шығып, апатқа ұшырауына байланысты міндеттемелерді
орындамағаны үшін жауапкершіліктен босатуын сұрады. Сатушы тауардың сатуға жарамсыздығына қа
-
тысты ақталуын UCC кодексінің 2-615-бөліміне негіздеуге тырысады. 2-615-бөлім бойынша, «келісімшарт
міндеттемелерін орындау келісімшарттың орындалмауына негізгі алғышарт болатын төтенше жағдайларға
байланысты жөнсіз болған жағдайда тарап міндеттемелерді орындаудан босатылады». Алайда сот бұл дә
-
лелдемелерді қабылдамады, себебі пойыздың апатқа ұшырау қаупі ескерілуге тиіс еді, өйткені «мұндай оқи-
ғаның орын алуы болжануы керек».
Phillips Puerto Rico Core, Inc. компаниясының Tradax Petroleum
15
компаниясына қарсы сот ісінде жауап-
кершілік стандарт форс-мажор ескертпесін келісімшарттағы сауда терминіне қатысты түсіндіруге негіздел-
ген болатын. Форс-мажор ескертпесі мынадай :
ФОРС-МАЖОР: Ереуіл, өрт немесе форс-мажор ұғымына сәйкес келетін кез келген басқа оқиға орын
алып, жеткізілім мерзімі ұзаратын болса, онда мұндай жағдай туралы жеті күн ішінде хабарланып,
тауарды жеткізу мерзімі қосымша 30 күнге ұзартылуға тиіс. Тауарды жөнелту немесе жеткізу 30 күн
-
нен кейін де жүзеге аспаса, онда тауарды қабылдаушы тарап келісімшарттың күшін жоюға құқылы.
Жеткізу немесе жөнелту кезеңінің ұзаруы кезінде келісімшарттың жоғарыда аталған себеппен күші
жойылса және/немесе ол бойынша міндеттемелердің орындалуы тоқтатылса, ешбір тарап екінші та
-
рапқа қарсы талап қоя алмайды.
Phillips Puerto Rico Core, Inc. ісінде тауар құны және жүк жөнелту (C&F) туралы келісімшарт бойын
-
ша сатып алынған тауарлар Алжирден Пуэрто-Рикоға жеткізілуге тиіс еді. АҚШ-тың теңіз жағалауы күзеті
375
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
күтпеген жерден тауар тиелген кемені транзит кезінде тоқтатып, ұстап қалды. Сатып алушы келісімшартты
бұзғаны үшін сатушыға қарсы талап-арыз берді, ал сатушы форс-мажор ескертпесіне сүйене отырып өзін
жауапкершіліктен босатуды сұрады. Сот қорғаныстың қажеті жоқ деп есептеді, себебі C&F терминіне сәйкес
шығындарға қатысты тәуекел сатып алушыға жүкті тиеу портында өткен болатын.
Форс-мажор ескертпесі тараптардың және келісімшарттың ерекшеліктерін ескере отырып, егжей-тегжейлі
келісілуі керек. Өкінішке қарай, көптеген ұлттық және халықаралық келісімшарттар стандарт форс-мажор не
-
месе жауапкершіліктен босату ескертпелерін қолданады. Халықаралық сауда палатасы күрделірек форс-мажор
ескертпесін әзірлеген болатын.
16
Төменде ХСП ұсынатын ереженің редакцияланған нұсқасы беріліп отыр:
Тарап төмендегіні дәлелдей алатын болса, онда ол келісімшарт талаптарын орындамағаны үшін жауап
-
кершіліктен босатылады: (1) орындауға кедергі тараптың бақылауынан тыс болса; (2) тарап келісімшартты
жасасу кезінде ондай кедергінің пайда боларын ақылға қонарлықтай болжай алмаса; (3) тарап кедергінің
шығуына тиісінше жол бермеуге қабілеті жетпесе немесе жеңе алмаса.
Кедергілер төмендегідей іс-әрекеттер мен құбылыстарды қамтиды және тек бұлармен шектелмейді:
а) соғыс, әскери қимыл және қарақшылық;
ә) табиғи апат;
б) жарылыс, өрт және көліктің апатқа ұшырауы;
в) жауапкершіліктен босатуды сұрайтын тараптың кәсіпорнындағы бойкот, ереуіл, жұмыс берушінің жұ
-
мысты уақытша тоқтатуы және жұмыстың тоқтап қалуы;
г) үкіметтік шаралар.
Жауапкершіліктен босатуды сұрайтын тарап екінші тарапты мүмкіндігінше тез хабардар етуге тиіс.
Уақытында хабарламау алдын алуға болатын шығындарды өтеу үшін тарапты жауапкершілікке тартады.
Кедергілердің әрекеті тоқтаған кезде де хабарлама берілуге тиіс.
Ақылға қонымды уақытқа міндеттемелерді орындау мерзімін кейінге қалдыру осы ескертпеге сәйкес бе-
рілген жеңілдікке жатады. Екінші тарап қалаған жағдайда өз міндеттемелері бойынша да орындауды тоқтату-
ға құқылы. Кедергі___күнге дейін сақталған жағдайда кез келген тарап келісімшартты бұза алады. Келісім-
шарттың күші жойылғаннан кейін әрбір тарап өзі қабылдап алған барлық нәрселерді сақтай алады, бірақ не-
гізсіз баюға жол бермес үшін басқа тарапқа есеп беруге тиіс.
Форс-мажор немесе ақтау тұжырымдамасы CISG конвенциясының 79-бабына енгізілген болатын.
79-бапта форс-мажор кедергі ретінде қарастырылады. Кедергі тұжырымдамасы келеңсіз жағдайды, не қым
-
батқа түсуді, не орындаудағы қиындықты білдірмейді. Келісімшарт жасалған кезде болжай алмау талабы
әдетте ақылға қонымды болу керек деп түсіндіріледі, себебі техникалық тұрғыдан алғанда кез келген жағ
-
дайды болжауға болады. «Бұл талап келісімшартты жасасқанда қандай да бір тараптың ақылға қонарлықтай
болжауға тиіс болған және орындау кезінде күтпеген жағдай туындаған кезде әрекет ететін жоспарды ойлас
-
тырып қойған жағдайларға қатысты айтылған». Жоғарыда аталған кедергілерге қатысты келесіні айтуға бо-
лады: сатушы немесе қосалқы мердігер тарапында жұмыстың тоқтап қалуы, сондай-ақ ереуілдер жеткіліксіз
себеп саналады. Алайда бұл презумпция келісімшартта нақты сатушы немесе қосалқы мердігер анықталған
жағдайда қолданылмауы мүмкін.
Форс-мажор ескертпесі әдеттегі қиыншылықтарға әкеп соқтыратын жағдайларды мойындамайтындық
-
тан, тараптар міндеттемелерді орындау өте қымбатқа түсіретін оқиғаларды енгізе алады. Мұндай ескертпе
шамадан тыс қиындықтар туралы ескертпе деп аталады. ХСП «Форс-мажор және шамадан тыс қиын
-
дықтар» атты нұсқаулықты жариялаған болатын. Бұл нұсқаулық бойынша «келісімшарттық тепе-теңдікті та-
раптардың біреуіне артық жүктемені арту арқылы түбегейлі өзгертетін» жағдайлар ол тарапқа келісімшарт-
ты қайта қарастыруды сұрауға мүмкіндік береді. Сұраушы тарап өз өтінішін ақылға қонымды уақыт ішінде
беруі керек. Тараптар келісімшартты мейлінше толық қайта қарастыру ниетімен кеңесуге тиіс. Белгілі бір
мерзімде келісімге қол жеткізілмесе, онда «тараптар Халықаралық сауда палатасының Келісімшарттық қа
-
тынасты реттеу туралы тұрақты комитетіне міндетті емес шешім қабылдауы үшін жүгіне алады, немесе кез
келген тарап келісімшартта көзделген арбитраждық ескертпеге сәйкес міндетті шешім шығару үшін арби-
тражға жүгінуі мүмкін». Ұзақмерзімді немесе міндеттерді бөліп орындау және төлемдерді бөліп төлеу келі-
сімшарттары үшін шамадан тыс қиындықтар ережелерін қолдану өте маңызды.
376
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
Қарастырылуы мүмкін басқа да форс-мажорлық ережелердің бірі – үкіметтің мақұлдауы туралы ескерт-
пе. Келісімшарт бойынша міндеттемелерді орындау үшін қандай да бір үкіметтік рұқсат, лицензия немесе
мақұлдау талап етілсе, онда тараптар ондай мақұлдауды келісімшарттың алғышарты деп таңдауы мүм
-
кін (алғышарт орындалмайынша келісімшарт тараптар үшін міндетті болмайды және шығындар бойынша
ешқандай тарап жауап бермейді). Бұл ереже әсіресе үкіметтің рұқсаты қажет елдерде зияткерлік меншік
объектілерін трансферлеу транзакцияларында көптеп кездеседі. Экспорттық келісімшарт бойынша әдеттегі
үкіметтік мақұлдау ескертпесі былай рәсімделеді: «Сатушы тауарды экспорттау үшін барлық қажет рұқсат,
лицензия немесе келісімдерді алады. Сатып алушы да тауарды импорттау үшін барлық қажет рұқсат, лицен
-
зия немесе келісімдерді алады. Мұндай рұқсаттар алынбайынша, келісімшарт толығымен орындалмайды
және міндетті күшіне ене алмайды».
17
Шектеу мерзімі
Келісімшарт құқығының тағы бір маңызды мәселесі – тараптардың келешектегі кез келген талабына қол-
данылатын шектеулердің немесе кепілдік мерзімінің қолданылуы. Тараптардың ақылға қонымды шектеулер
мерзімін келісуі әрдайым орынды практика саналады. Алайда ақылға қонымды шектеулер мерзімі дегеніміз
не? Шектеулер мерзімі қай уақытта басталады? Шектеу кезеңі тоқтатылуға тиіс қандай да бір жағдайлардың
болуы қажет пе? Біріккен Ұлттар Ұйымы Тауарларды халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары
туралы конвенцияның қабылдануына қолдау көрсетті. Конвенцияда келісімшарт тараптарының халық-
аралық тауар сатылымына қатысты келісімшарт бойынша талап-арыз берудің мерзімін реттейтін бірыңғай
ережелер келтірілген.
Конвенция талап-арыздардың көпшілігіне төртжылдық шектеу мерзімін белгілейді. Конвенцияның
2-бабы бойынша «сатып алушы мен сатушының коммерциялық кәсіпорындары әртүрлі елдерде болатын»
сауда-саттық халықаралық сатылым деп аталады. 22-бап бойынша шектеу мерзімі келісімшарт ережелері
арқылы өзгертілмейді, алайда арбитраждық процеске қатысты кейбір ерекшеліктер мойындалады. «Осы
баптың ережелері келісімшарт бойынша дауды арбитражда қарастыру неғұрлым қысқа мерзімде басталаты
-
нын көздейтін сатып алу-сату келісімшарты ескертпесінің жарамдылығына әсер етпейді». Солай бола тұрса
да, төрт жылға созылатын шектеу мерзімі қолданылатын болса, хабарламалар туралы шектеуші ережелерді
қабылдау арқылы қысқартылуы мүмкін. 1-бапта былай делінген: «Бұл Конвенция бір тараптың сот арқылы
талап етуден өзге, талап-арыз ашу шарты ретінде екінші тарапқа хабарлама беру немесе басқа да әрекеттерді
жүзеге асыратын белгілі бір уақыт аралығына қолданылмауға тиіс». Сонымен қатар Конвенция белгілі бір
талап түрлеріне де қатысты қолданылмайды. Мәселен, ақаулы тауарларды қолдану салдарынан туындаған
жарақат алу туралы талап-арыздарға қолданылмайды, сонымен бірге вексельдерге немесе тратталарға қа
-
тысты талаптар Конвенциямен реттелмейді (5-бап).
Конвенцияда шектеу кезеңінің басталуын анықтау және осы кезеңнің аяқталуы мен тоқтатылуы жөнінде
-
гі ережелер белгіленген. 9-бап шектеу мерзімі «шағым түскен» күннен басталатыны туралы жалпы ережені
қарастырады. Бұл мерзім 10-бапта келісімшартты бұзу күні ретінде анықталады. Басқа да мерзімдердің бас
-
талу күндері алаяқтық әрекеттер және ақауларға қатысты талап-арыздар үшін де белгіленген. «Ақаулықтан
немесе басқа да сәйкессіздіктен туындаған талап» «тауарларды тапсыру немесе сатып алушы тауарлардан
бас тартқан күннен» бастап есептеледі. Алаяқтыққа байланысты талап қою мерзімі алаяқтық анықталған
немесе «негізді түрде анықталуы мүмкін» күннен басталады.
Шектеу мерзімі талап-арыз арбитражға ұсынылған кезде тоқтатылады. 14-бап бойынша тараптар арби-
тражға талапты қойған кезде «шектеу мерзімі тоқтайды»; «арбитраждық процесс талап-арызды арбитраж
арқылы шешу туралы арыз басқа тараптың әдеттегі тұрғылықты жеріне немесе қызмет орнына жеткізілген
күннен басталады».
Конвенция жоғарыда аталған ережелер арқылы шектеу мерзімін тоқтату үшін сыртқы шекті белгілейді.
23-бапта «осы Конвенцияның ережелеріне қарамастан, кез келген жағдайда шектеу мерзімі ол басталған
күннен бастап он жылдан кешіктірілмей аяқталады» делінген.
Шектеу мерзімі әртүрлі елде туындау себебіне байланысты әртүрлі болып келеді. Шектеу мерзімінің екі
ортақ ережесі негізінен кепілдікті бұзу және өнім сапасына қатысты жауапкершілік туралы талаптарды қам
-
тиды. Еуропалық одақ құқығы өнім сапасына қатысты жауапкершілік туралы талаптарға онжылдық шектеу
мерзімін қарастырады. Салыстырар болсақ, кепілдікке қатысты талап қоюдың шектеу мерзімі жеткізілім
жүзеге асырылған күннен бастап екі жылды құрайды.
377
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
Тарау түйіні
1. Тауарларды халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары туралы конвенция (CISG) халықаралық са-
тып алу-сату құқығын біріздендірудегі ең табысты қадам болды. Алайда оның реттеу аясы шектеулі
және сол себепті келісімшарт құқығының көптеген мәселесі мемлекеттердің ұлттық сатып алу-сату құ
-
қығы бойынша шешіледі. Келісімшарттың жарамдылығы, міндеттерді нақты орындау және өнім сапасы
бойынша жауапкершілік сияқты салалар CISG конвенциясында қарастырылмайды.
2. CISG құрамында ресми талаптардың жоқ болуына байланысты осы конвенция бойынша келісімшарт
жасасу оңайға түседі. Мәселен, жазбаша келісімшарт талап етілмейді; ауызша келісімшарт толығымен
орындалуға жатады. Сондай-ақ CISG бойынша ашық дәлелдеу режимі қарастырылған, онда ресми жаз
-
баша келісімшарттың бар болуы басқа да дәлелдемелерге, соның ішінде куәгерлердің «нақты» келісім-
шартты анықтау үшін пайдаланылатын жауаптары қолданыла береді.
3. Келісімшартты түсіндірудің негізгі ережесі ретінде CISG келісімшарттың субъективтік теориясын (та
-
раптың нақты ниеті) қабылдады, алайда дәлелдемелер субъективтік ниетті анықтай алмаса, келісім-
шарттың объективтік теориясы да (саналы адам стандарты) қолданылады.
4. CISG конвенциясы америкалық ортақ құқықтағы оферта-акцепт туралы ережелерге ұқсас оферта-
акцепт ережелерін қабылдайды, бұл жерде континенталдық құқықтағы қабылдау ережесінің пайдасына
ортақ құқықта кездесетін пошта жәшігі (жөнелту) ережесінен бас тарту есепке алынбайды. CISG кон
-
венциясына сәйкес, келісімшарт оферта жіберуші акцептіні қабылдап алған сәттен бастап жасалады.
5. Келісімшарт түсіндіруде соттар немесе арбитраждар келісімшарттың мән-мағынасын айқындау үшін
бірнеше қайнар көздерге қарайды. Келісімшарт анық жазылса, көптеген соттар келісімшарт дауын ше
-
шуде бұдан әрі басқа дәлел көздерін іздемейді. Келісімшарт екіұшты болса немесе оның құрамында
қандай да бір талап қалып қойса, соттар уағдаласушы тараптардың арасындағы бұрынғы мәмілелер,
сондай-ақ келісімшарт талаптарын кейін орындау (орындалу барысы) секілді дәлелдемелерді іздейді.
Ақырында, келісімшарттың мағынасы түсініксіз болса, соттар іскерлік әдет-ғұрыптарды және сауда-
саттықты жүргізу әдеттерін пайдаланып, келісімшарттың белгісіз тұстарын түсіндіруге немесе оның
құрамындағы ақтаңдақтарды толтыруға тырысады.
6. CISG шеңберінде тауарларды сатып алушы тауар жеткізілгеннен кейін оны дереу тексеруге және са
-
тушыға тауардың кез келген сәйкессіздігі (ақаулары) туралы хабарлауға міндетті. Сатып алушы осы
міндеттерді орындауды кейінге қалдырса, ол тауардың кемшіліктері себебінен туындаған шығындарды
өтеуді талап ету құқығынан айырылады. Сәйкессіздік туралы хабарламаны алғаннан кейін сатушыға
ақаулықты түзетуге (ақауы бар тауарларды жөндеуге немесе ауыстыруға) ақылға қонымды уақыт бе
-
ріледі. Ақаулар келісімшарттың түбегейлі бұзылуы деп саналмаса, ақаулы тауарларды жеткізу сатып
алушыға тауардан бас тарту құқығын бермейді.
7. CISG құрамында америкалық (ортақ құқықтық) келісімшарттарда кездесе бермейтін екі ұғым бар –
nachfrist (қосымша мерзім) хабарламасы және баға төмендету шаралары. Nachfrist хабарламасы кез
келген тарапқа келісімшарт міндеттемелерін келісімшартта көзделген мерзімнен кейін орындау мүм
-
кіндігін сұрау құқығын береді. Сатушы тауарды жеткізу үшін қосымша уақыт сұрай алса, сатып алу-
шы төлем жасауға қосымша уақыт сұрай алады. Негізделген nachfrist хабарламасын қабылдаған тарап
ондай хабарламада көзделген мерзімді ұзартуды қабыл алмау үшін коммерциялық негізді себеп болма
-
са, қосымша уақыт беруі керек. Nachfrist хабарламасының мерзімі аяқталғанға дейін міндеттемелерді
орындамау келісімшарт талаптарын елеулі түрде бұзу саналып, оған сәйкес екінші тарап келісімшартты
бұзуға (тоқтатуға) және шығындарды өтеуді талап етуге құқылы.
8. CISG құрамындағы кепілдік туралы ережелер америкалық UCC кодексінде жазылған ережелерге ұқсас.
Келісімшартта кепілдіктен бас тартпаған жағдайда, тауарлар сатуға жарамдылық пен белгілі мақсат
-
тарға қолдану жарамдылығы туралы болжамды кепілдіктерімен сатылды деп есептеледі. Бұл екі ке-
пілдіктің арасындағы айырмашылық мынадай: біріншісі – тауарлардың қарапайым мақсаттарға (тостер
нанды қыздыра алуы керек) сәйкес қызмет ететініне кепілдік береді, ал екіншісі бойынша сатып алушы
сатушының тәжірибесі мен дағдысына сүйене отырып, өзінің нақты мақсаттарына сәйкес келетін өнімді
сатып алады, ал сатушы өз тарапынан тауардың сатып алушының басқа да арнайы мақсаттарына сәйкес
келетініне кепілдік береді (пеш ретінде қолдануға болатын тостер).
9. CISG бойынша құқықбұзушылыққа жол бермеген тарап келісімшартты екінші тараптың бұзуынан
туындаған барлық «болжануы мүмкін» залалдар, соның ішінде шығындар, жоғалған пайда, кездейсоқ
шығындар және болжанған шығындар үшін талап қоя алады. Міндеттемелерді адал орындаған тарап
378
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
ақылға қонарлықтай түрде залалдарды азайтуға немесе мүлдем жол бермеуге міндетті. Егер де тарап ал-
дын алуға болған залалдардың салдарын жеңілдете алса, тіпті келісімшарттың бұзылуынан туындаған
залалдар болса да, бұларды өндіріп алу құқығы берілмеуі мүмкін.
10. Бір тарап табиғи апат сияқты күтпеген оқиға салдарынан келісімшартты бұзса, онда ол жауапкершілік
-
тен босатылуы керек деген ұғым бар, әдетте мұны «ақтайтын жағдайлар» деп түсінеміз. Ортақ құқық-
та еңсерілмейтін күш (форс-мажор) және міндеттердің орындалмастығы бойынша жауапкершіліктен
босату қарастырылған. 79-бапта «кедергі» («impediment») деп аталатын жауапкершіліктен босату жағ
-
дайы келтірілген. Жауапкершіліктен босатуға қатысты соттарда қолданылатын төрт фактор мыналар:
(1) келісімшарттың бұзылуына алып келген оқиға келісімшарт жасасқан кезде болжануы мүмкін бол-
маса; (2) болған оқиғаны тоқтату немесе болдырмау құқық бұзушы тараптың бақылауынан тыс болса;
(3) құқық бұзушы тараптан кедергіні жеңуді күту ақылға қонымсыз жағдай ретінде қарастырылса.
Негізгі терминдер
Акцепт – Acceptance
Қосымша шарт – Additional Term
Жеткілікті кепілдік – Adequate Assurance
Келісімшартты орындау мерзімінен бұрын
бұзу – Anticipatory Breach
Келісімшарт формалары арасындағы қайшы
-
лықтар – Battle of the Forms
Екіжақты келісімшарт – Bilateral Contract
Шаблонды шарттар – Boilerplate Terms
Құқық таңдау ескертпесі – Choice of Law Clause
Компьютерлік бағдарлама сатылымы –
Computer Software Sales
Коллизиялық нормалар – Conict of Law Rules
Жанама шығындар – Consequential Damages
Келісімшарт жасау – Contract Formation
Халықаралық тауар саудасындағы талап қою
мерзімі туралы конвенция – Convention on the
Limitation Period in the International Sale of Goods
Орындау барысы – Course of Performance
Бас тарту – Disclaimer
Орындалмастық доктринасы – Doctrine of
Frustration
Мүмкінсіздік доктринасы – Doctrine of
Impossibility
Жөнсіздік доктринасы – Doctrine of
Impracticability
Форс-мажор – Force Majeure
Жан-жақты талдау – Four Corners Analysis
Шамадан тыс қиындықтар туралы ескертпе –
Hardship Clause
Кедергі – Impediment
Белгілі бір мақсатқа арналған болжамды кепіл
-
дік – Implied Warranty for a Particular Purpose
Тауардың сатуға жарамдылығы туралы
болжамды кепілдік – Implied Warranty of
Merchantability
Халықаралық әдет-ғұрып құқығы – International
Customary Law
Юрисдикция – Jurisdiction
Lex Mercatoria – Lex Mercatoria
Шектеулі анық кепілдік – Limited Express Warranty
Пошта жәшігі ережесі – Mailbox Rule
Келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін
білдіретін ескертпе – Merger Clause
«Айна құбылысы» ережесі – Mirror Image Rule
Аралас сауда – Mixed Sale
Қосымша мерзім хабарламасы – Nachfrist Notice
Шын мәніндегі тосындық – Objectively
Unforeseeable
Объективтік келісімшарт теориясы – Objective
Theory of Contract
Оферта – Oer
Оферта адресаты – Oeere
Оферта беруші – Oeror
Ауызша дәлел ережесі – Parol Evidence Rule
Коммерциялық кәсіпорын орналасқан жер –
Place of Business
Тура мағына ережесі – Plain Meaning Rule
Бұрынғы іскерлік қарым-қатынастар – Prior
Dealings
Өнім сапасына қатысты жауапкершілік –
Products Liability
Ратификация – Ratication
«Саналы адам» стандарты – Reasonable Person
Standard
Қабылдамау – Rejection
Қайтарып алу – Revocation
Ақауларды түзету құқығы – Right to Cure
Арнайы дайындалған тауарлар – Specially
Manufactured Goods
Стандарт шарттар – Standard Terms
Алаяқтыққа тыйым салу туралы заң – Statute of
Frauds
Жағдайлардың жиынтығы – Totality of the
Circumstances
379
Халықаралық сатып алу-сату құқығы 12-тарау
Сауда әдет-ғұрыптары – Trade Usage
Негізсіз қиындықтар – Undue Hardship
Бірыңғай сауда кодексі – Uniform Commercial
Code (UCC)
Біржақты келісімшарт – Unilateral Contract
Біріккен Ұлттар Ұйымының тауарларды халық-
аралық сатып алу-сату келісімшарттары тура-
лы конвенциясы – United Nations Convention on
Contracts for the International Sale of Goods (CISG)
Виртуал тауарлар – Virtual Goods
Жазбаша түрде растау ережесі – Written
Conrmation Rule
Пысықтау сұрақтары
1. UCC кодексінің 2-609 және 2-610-бөлімдеріндегі
келісімшартты орындау мерзімінен бұрын бұзу
және жеткілікті кепілдікке қатысты ережелерін
CISG конвенциясының 71–73-баптарындағы ере
-
желермен салыстырыңыз. Қандай да бір елеулі
айырмашылық байқадыңыз ба?
2. Технологиялар трансферімен байланысты көп
-
теген транзакцияларға қатысты келісімшартта
тауарлар мен қызметтерді сату қарастырылған.
CISG конвенциясы мұндай келісімшарттарға
қолданыла ма?
3. Сот істерінде сот белгілі бір мемлекеттің ұлттық
құқығының қолдану керектігін қалай анықтай
-
ды?
4. UCC кодексінің 2-205-бөлімінде оферта беруші
«офертаның иесі» саналады деген немесе оның
кез келген уақытта офертаны қайтарып алу құқы
-
ғы бар деген ережеге жатпайтын ерекше жағдай-
ларды қарастырады. Ол бөлімде «сатушы тара-
пынан қол қойылған, жазбаша түрде рәсімделген
және ашық деп жарияланған офертаны оферта
беруші қайтарып ала алмайды. Бірақ қандай жағ
-
дайда да бұл қайтарып ала алмау мерзімі үш ай-
дан аспайды» делінген. Кесімді оферта ережесі
CISG конвенциясының 16-бабында анықталған.
Бұл бап бойынша «оферта қайтарылуға жатпай
-
тын болса, немесе оферта ұсынылған тарап оның
қайтарылуға жатпайтынына сенсе және оферта
-
ға сәйкес әрекет етсе» қайтарылып алынбайды.
Кесімді оферта ережесінің бұл екі нұсқасынан
қандай да бір айырмашылық байқайсыз ба? Қай
нұсқа неғұрлым толық жазылған? Неліктен?
а. Сатушы және экспорттаушы ретінде Сіз ұзақ
-
мерзімді (үшжылдық), міндеттерді бөліп
орындау және төлемдерді бөліп төлеу келі
-
сімшартын жасасу туралы келіссөз жүргізіп
жатырсыз. Келісімшарттың ұзақтығына бай
-
ланысты ашық баға туралы ережені келісу
керек. Ұзақмерзімді жеткізу келісімшарты
бойынша міндеттемелерді орындаудан туын
-
дайтын тәуекелдердің алдын алатын ескертпе
жазыңыз. Қандай баға факторлары егжей-
тегжейлі сипатталуы керек? Сондай-ақ ашық
баға шарттарын форс-мажор ескертпесімен
қалай байланыстыруға болады?
ә. Майамиден Таяу Шығысқа тауарларды жөнел
-
ту туралы келісімшарт жасасудасыз. Жеткізі-
лімге қатысты қауіп-қатерлер және шығындар
жүк межелі жеріне жеткенге дейін сіздің мой
-
ныңызда. Форс-мажор ескертпесін жазыңыз.
Қандай оқиғаларды форс-мажор деп қарас
-
тырар едіңіз? Кейбір оқиғалар жауапкерші-
ліктен босатуды (келісімшартты тоқтату), ал
басқалары келісімшартты тоқтата тұруды қа
-
растыруы керек пе?
б. «Келісімшарт формаларының қарама-қай
-
шылығы» жағдайында акцептіге қатысты қо-
сымша шарттар келісімшарттың бір бөлігіне
айналып жатады. Сізді оферта ұсынушы деп
есептесек, келісімшартқа қосымша шарттар
-
ды енгізуге кедергі келтіретін оферта жобасын
дайындаңыз. Сізді оферта адресаты деп есеп
-
тесек, келісімшарттың тек акцептіде көзделген
шарттар негізінде жасалатынын айқындайтын
акцепт жобасын дайындаңыз (контроферта).
6. Бизнес-менеджер халықаралық бизнес әлемін
-
дегі көптеген тұлғалармен келіссөз жүргізеді.
Ол агенттерге, клиенттерге, жеткізушілерге,
дистрибьюторларға, кредиторларға және бас
-
қа да тұлғаларға хат пен факс жібереді. Көпте-
ген америкалық бизнесмен компаниясын жұрт
тек ресми жазбаша келісім жасалған болса ғана
жауапкершілікке тарта алады деп пайымдайды.
Ресми жазбаша келісімшарт – компания заңгер
-
лерінің өнімі. Олар сондай-ақ UCC кодексінің
Алаяқтыққа тыйым салу туралы заңына сәй
-
кес ауызша уәделерге қатысты жауапкершілікке
тартылмайтындықтары туралы да біледі. Олар
Алаяқтыққа тыйым салу туралы заң екі тарап
қол қойған, толық келісілген, жазбаша келісімді
талап етеді деп (дұрыс емес) санайды. Сондық
-
тан олар басқа тарапты қандай да бір іс-әрекетке
шақыруға бағытталған нәрселерді жазады не
-
месе айтады. Олар өздерін ресми келісімшарт
жасалмайынша жауапкершілікке тартылмайты
-
нына сеніп, хат жазады және ауызша уәде бе-
реді. Мұндай пайымдаулар CISG конвенциясы
қолданысқа енгеннен кейін қалай ауысты? Биз
-
несмендер қарапайым іскерлік хаттарда келті-
рілген уәделері мен берген кепілдіктері үшін
380
IV БӨЛІМ Салыстырмалы құқықтық жүйелер, келісімшарт және сатып алу-сату құқығы
жауапкершілікке тартыла ма? Менеджерлер
мұндай күтілмейтін жауапкершілікті болдырмау
үшін не істей алады?
7. Еуропалық одақ тұтынушы транзакцияларында
қолданылатын кепілдіктерге қатысты Директива
қабылдады. 99/44/EC директивасының нормала
-
рын UCC мен CISG-де кездесетін кепілдіктерге
қатысты нормалармен салыстырыңыз. Еуроодақ
-
та кепілдік «warranty» деп емес, «guarantee» деп
жазылатынына назар аударыңыз.
Интернет-жаттығулар
1 Ислам құқығының коммерциялық транзак-
цияларға көзқарасын талдаңыз. http://www.
oxfordislamicstu- dies.com/article/opr/t236/e0156
және http://www.islamic-nance.com/item13_f.
htm. парақшаларын қараңыз.
2. Елді таңдап, Корнелл университеті заң мектебі
-
нің құқықтық ақпарат институты (Cornell Law
School Legal Information Institute) арқылы сол
елдің сауда құқығын http://www.law.cornell.edu
сайтында зерттеңіз. Жоғарғы жағында «Get the
Law» түймесін басыңыз; содан кейін ашылмалы
мәзірден «Law by Jurisdiction» тармағын таңдап,
екінші ашылмалы мәзірде «World Law» түймесін
басыңыз.
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
CISG конвенциясына қатысты сот және арбитраждық істер: http://www.cisg.law.pace.edu.
Корнелл университеті заң мектебінің құқықтық ақпарат институты – АҚШ-тың коллизиялық нор
-
малары: http://www.law.cornell.edu/topics/con- icts.html.
Біріккен Ұлттар Ұйымының халықаралық сауда құқығы жөніндегі комиссиясы (UNCITRAL) (CISG
немесе CLOUT бойынша шетелдік сот істері): http://www.uncitral.org/uncitral/en/case_law.html.
UNIDROIT (Жеке құқықты біріздендіру жөніндегі халықаралық институт): http://www.unidroit.org.
Сілтемелер
1. 164 F. Supp. 2d 1142 (N.D. Cal. 2001).
2. Larry A. DiMatteo, «The CISG as Source of International Customary Law,» American Arbitration Association,
Dispute Resolution Journal 15 (1998) қараңыз.
3. 148 F.3d 649 (1th Cir. 1998).
4. Marcus Larson, «Applying Uniform Sales Law to International Software Transactions,» 5 Tulane Journal of
International and Comparative Law 445 (1997) қараңыз.
5. 914 P.2d 682 (Or. Sup. Ct. 1996).
6. 993 F.2d 1118 (5th Cir.1993).
7. Reardon Smith Line, Ltd. v. Yngvar Hansen-Tangen [1916] 1 W.L.R. 989, 996 (Eng. H.L.).
8. Larry A. DiMatteo, «The Counterpoise of Contracts: The Reasonable Person Standard and the Subjectivity of
Judgment,» 48 South Carolina Law Review 293, 338-341 (1997) жалпы ақпарат үшін қарастырыңыз.
9. General Court of Stuttgart, 3 KFh 91/89, CLOUT Case No. 4 (Case Law on UNCITRAL Text.). (CLOUT дегеніміз
Біріккен Ұлттар Ұйымының құжаттамалық сервисі арқылы қол жетімді есеп беру қызметі).
10. UCC § 2-605, Comment 1 (1990).
11. 156 Eng. Rep. 145 (1854).
12. 941 F.2d 621 (2nd Cir. 1991).
13. Theo Rauh, «Legal Consequences of Force Majeure under German, Swiss, English, and United States’ Law,» 25
Denver Journal of International Law and Policy 151 (1996).
14. 548 F. Supp. 1018 (E.D. Louisiana 1982).
15. 182 F.2d 314 (1985).
16. ICC Publication No. 421, «Force Majeure and Hardship,» (1985).
17. 11 William F. Fox, Jr., International Commercial Agreements: A Primer on Drafting, Negotiating and Resolving
Disputes 145 (2nd ed. 1992).
V БӨЛІМ
ЭКСПОРТТАУ, ИМПОРТТАУ
ЖӘНЕ САУДАНЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ
Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
13
ТАУАР ТАСЫМАЛЫ
Әлем бойынша тауар тасымалын бірнеше түрге бөлінетін жалпы тасымалдаушылар жүзеге асырады.
Жалпы тасымалдаушы дегеніміз – жұртшылықпен тауарларды немесе адамдарды тасымалдау келісімшар
-
тын жасайтын компания, мысалы коммерциялық авиакомпания, бір күнде жеткізу мүмкіндігі бар курьерлік
қызмет және халықаралық жүк тасымалдау желілері. Жалпы тасымалдаушының әрі тасымалдау келісімшар
-
тының әрбір түрі өзіне тән бір модальды көлік конвенциясы немесе мультимодальды көлік конвенциясы
арқылы реттеледі. Ең маңызды халықаралық көлік конвенциялары «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу:
Халықаралық көлік конвенциялары» атты 13.1-кестеде келтірілген. Сонымен қатар кестеде жалпы тасымал
-
даушыға берілетін жауапкершілікті шектейтін қорғау құралдары да көрсетілген.
Халықаралық тауар тасымалы транзакцияларында тасымалдауға қатысты бірнеше жауапкершілік режим
-
дерінің қолданылу ықтималы жоғары. Қай конвенцияның қолданылатыны шығынды жағдай тасымалдың
қай кезеңінде (құрлық жолы, теміржол, мұхит жолы) орын алғанына байланысты. Белгілі бір көлік түрінде
әртүрлі құқықтық режимнің қолданылуы жауапкершілікті анықтауды қиындатады. Мысалы, мұхит тасы
-
малына үш балама құқықтық режим бар – Гаага, Гаага-Висби және Гамбург ережелері. Мұхит тасымалы
кезінде тосын шығынға ұшырау теңізбен тасымалдау туралы конвенцияның қайсысы қолданылу керек екені
анықталуы керек.
Халықаралық тасымалдау конвенцияларының негізгісі мен маңыздысының бірі – Гаага ережелері.
1
Ол
АҚШ-та Теңіз арқылы тауар тасымалдау туралы заң (COGSA) арқылы қолданысқа енгізілді. Егер өзгеше
көрсетілмесе, Гаага ережелері мен COGSA осы тарауда бірінің орнына бірі қолданылады. Халықаралық
тауар тасымалы міндетті түрде теңіз арқылы жүзеге асады және мультимодальды көлік құжаттарының кеңі
-
нен қолданылуына қарамастан, теңіз коносаменті халықаралық тасымалдауда басты құжат болып қала бере-
ді. Бұл тарау Гаага ережелері бекіткен құқықтық режимге арналады. Тараудың соңында теңіздегі сақтандыру
тақырыбына шолу жасалады. Ал ең әуелі әуе тасымалы туралы алғашқы конвенция – Варшава конвенция
-
сын қысқаша талқылаймыз.
Әуе жүкқұжаты және Варшава конвенциясы
Тасымалдау келісімшарты болып саналатын әуе жүкқұжатында тиісті ережеге, атап айтқанда, Варшава
конвенциясына сілтеме жасалады. Гаага ережелері секілді Варшава конвенциясы да жалпы тасымалдаушы
-
ның жауапкершілігін шектейді. Әуе тасымалы жүкқұжатының стандарт ережелері мен шарттарында жауап-
кершілікті шектеу әдетте «бір килограмм үшін 250 француз алтын франкі, шамамен 20 доллар» мөлшерінде
белгіленген. Варшава конвенциясының Гаага ережелеріне ұқсастығы өте көп. Мәселен, Гималай ескертпесі
арқылы тасымалдауға қатысатын өзге де тараптарды Конвенция ықпалына алу қарастырылған. Ескертпеде
былай делінген: «Тасымалдаушыға қолданылатын жауапкершіліктен босату немесе жауапкершілікті шектеу
тасымалдаушының агенттеріне, қызметшілеріне, өкілдеріне және оның тасымалға пайдаланатын әуе кеме
-
сінің иесіне де қатысты».
Теңіз жүкқұжаты. Жүкқұжаттардың сан алуан түрі кездеседі: әуе тасымалы жүкқұжаты, құрлықтық жүкқұжат, теңіз жүк-
құжаты. Сонымен қатар құрлықтық жүкқұжат, теміржол жүкқұжатын да қамтуы мүмкін. Жүкқұжаттар теңіз коносаменті
секілді тауарды иелену құжатына жатпайды. Сондай-ақ айналымдағы теңіз коносаменттері (тапсырыс құжаты) секілді айна-
лымдағы (трансферленетін) құжат емес. Жүкқұжат жөнелтуші мен жалпы тасымалдаушы арасындағы келісімшарт қызметін
атқарады, сондай-ақ тауардың жалпы тасымалдаушыға жеткізілгені туралы дәлел ретінде қолданылады. Теңіз жүкқұжаты
тауардың кеме «бортына» алынғанын білдіреді, бірақ ол тауарды иелену туралы құжат болмағандықтан, жүктерді жеткізу
үшін жалпы тасымалдаушыға ұсынылмайды. Бұл көбінесе сатып алушыға тауарды тез алуға мүмкіндік береді, себебі ол
теңіз коносаментінің жеткізілуін күтпейді.
Тауар тасымалы
13-тарау
384
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
13.1-кесте. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Халықаралық көлік конвенциялары
Атауы Көлік түрі Сипаттамасы
Варшава конвенциясы Әуе Жауапкершілік шегі: адам басына 75 000 $; жол жүгі
үшін 400 $ (АҚШ-та 1 400 $)
Монреаль келісімі Әуе Салғырттықтан туындаған залал үшін шектеусіз
жауапкершілік
Гаага ережелері Мұхит Жүк орны үшін 500 $
Гаага-Висби ережелері Мұхит Жүк орны үшін 1 000 $
Гамбург ережелері Мұхит
Теміржолмен жүк тасымалдау туралы
халықаралық конвенция (CIM конвенциясы)
Теміржол Бір килограмм жүк үшін 17 есеп айырысу бірлігі
Тасымалдау барысында жүк салмағының азаюы:
тасымалдаушы сұйықтықтардың немесе дымқыл
жүктердің салмағы 2 %-ға, ал құрғақ жүктердің
салмағы 1%-ға төмендегені үшін жауап бермейді.
Автокөлікпен халықаралық жүк тасымалдау
туралы конвенция (CMR)
Жүк көлігі Жүктің брутто салмағының бір килограмы үшін
25 француз алтын франкі
1991 жылғы мультимодальды көлік құжатта-
рына қатысты UNCTAD/ХСП ережелері
Мультимодальды Бір килограмм жүк үшін 8,33 SDR
Сонымен бірге тасымалдаушы елеулі ауытқуларға қатысты көптеген талаптардан қорғалған. Конвенция-
да «тасымалдаушы балама тасымалдаушыны алмастыра алады немесе алдын ала ескертусіз және жөнелту-
шінің мүддесін ескере отырып, басқа көлік құралдарын қолдана алады. Тасымалдаушы тасымалдау бағытын
таңдауға немесе әуе жүкқұжатында көрсетілген бағыттан ауытқуға немесе оны өзгертуге құқылы» делінген.
Залал туралы хабарламаға келсек, консигнатор немесе жүкті қабылдауға құқылы өзге де тұлға тауарды тез
арада тексеруі керек. Ол «тауарға келтірілген залалды тапқаннан кейін дереу, не болмаса тауарды қабылдап
алғаннан кейін 14 күн ішінде залал туралы жазбаша шағым» жасауға тиіс. Конвенцияда шағым жасауға қа
-
тысты екіжылдық шектеу мерзімі қарастырылған.
Халықаралық теңіз тасымалына арналған конвенциялар
Жалпы тасымалдаушының жауапкершілігі халықаралық конвенциялар мен ұлттық заңдар жинағында
бекітілген. Ұлттық заңдар тауар иесі мен келіссөз мәселелерін реттесе, халықаралық конвенциялар тасы
-
малдаушының минималды міндеттерін белгілеп, олардың жауапкершілігін шектейді. Бұл қазір солай, ал
бұрынырақта тасымалдаушы кең ауқымды жауапкершілікті шектеу немесе ақтау еcкертпелерін енгізу арқы
-
лы өзін жауапкершіліктен босата алатын болған. Жүк жөнелтушілермен болған көптеген келіспеушіліктен
кейін, 1924 жылы жауапкершілік мәселелері бойынша «Гаага ережелері» деп аталатын ымыраға келтіруші
құжат қабылданды. Гаага ережелері тасымалдаушыға біршама міндеттеме жүктеді, олардың қатарында – те
-
ңіз кемелерінің теңізге шығу жарамдылығын тексеруде тиісті кешенді тексеру шараларын қолдану талабы,
тасымалдау келісімшартынан көп ауытқымау және жүк жөнелтушілерге өз тауарларына жоғары баға беруге
мүмкіндік беру секілді міндеттер бар. Өз кезегінде, жүк жөнелтуші компаниялар үшін олардың ықтимал
жауапкершілігін шектеудің және жауапкершіліктен босатудың бірнеше жағдайы қарастырылған.
Теңіз арқылы жүзеге асатын халықаралық тауар тасымалында жалпы тасымалдаушы жауапкершілігін
реттейтін үш халықаралық конвенция бар: Гаага ережелері, Гаага-Висби ережелері және Гамбург ережелері.
Алайда осы Халықаралық конвенциялардың алдында АҚШ-тың 1893 жылғы Хартер заңы қолданыста бол
-
ған еді.
2
Хартер заңының басты мақсаты – тасымалдаушы немқұрайдылығына қатысты жауапкершіліктен
босатуға арналған ескертпелерге тыйым салу. Хартер заңы жүк тасымалдаушының стандарт коносамент
-
терге енгізген ауқымды жауапкершіліктен босату ережелерін орындауға тыйым салады. Десек те бұл заң
тасымалдаушы мен жүк жөнелтуші арасындағы қатынасты жан-жақты реттеуге тырыспады. Хартер заңы әлі
күнге дейін АҚШ-тың бір портынан екінші портына жіберілген тауар үшін қолданылады.
Гаага-Висби ережелері Гаага ережелерін жаңартты, бірақ кейбір елдерде, соның ішінде АҚШ-та, бұл жа
-
ңартулар ратификациядан өтпеді. Тасымалдаушы және оған қатысты компаниялардың жауапкершілігі қол-
данылатын ережелердің нұсқасына тікелей байланысты. Гаага-Висби ережелері бойынша жауапкершілікті
385
Тауар тасымалы 13-тарау
шектеулер едәуір артты. Гамбург ережелері Гаага немесе Гаага-Висби ережелерінен гөрі, жүк жөнелтушінің
мүддесін қорғайды. Дегенмен Гамбург ережелеріне сәйкес, тасымалдаушы жауапкершілігін қорғау автомат
-
ты түрде тасымалдаушының қызмет көрсетушілеріне немесе үшінші тарап мердігерлерін де қамтиды.
Prima U.S., Inc. компаниясының Panalpina, Inc. компаниясына қарсы Аддирия ісі бірнеше мәселені көр
-
сетеді. Біріншіден, ол жалпы тасымалдаушы, жүк тиеуші, жүк экспедиторы, кемелерді қолданбайтын жалпы
тасымалдаушы және кеден брокерлері сияқты халықаралық тауар тасымалына қатысатын әртүрлі үшінші
тараптармен таныстырады. Екіншіден, ол жоғарыда көрсетілген көлік конвенцияларына сәйкес, жалпы та
-
сымалдаушы болып тағайындалу маңызын және экспедитордың ықтимал жауапкершілігін талдайды.
13.1-сурет. Жүк кемесіне жүкті тиеу
Дереккөз: Stan Shebs, Wikimedia Commons
Prima U.S., Inc. компаниясының Panalpina, Inc. компаниясына қарсы ісі
223 F.3d 126 (2d Cir. 2000)
МакЛафлин – аймақтық судья. Westinghouse Elec-
tric Corporation компаниясы (Westinghouse) жүк экспе-
диторы Panalpina, Inc. (Panalpina) компаниясымен жаз-
баша келісімшарт жасасады. Бұл келісімшарт бойынша
Италиядағы өндірушіден соңғы жүк қабылдаушы, яғни
Айова штатындағы 3M корпорациясына электр транс-
форматорын тасымалдау көзделген. Panalpina, экспеди-
тор ретінде, трансформатордың құрлықтағы және теңіз-
дегі тасымалын қадағалауға тиіс болатын. Келісімшартта
Panalpina компаниясының трансформаторды теңізбен та-
сымалдауы үшін кемедегі тегіс платформаға тиісті түрде
бекіту керектігі айтылған. Сол салада қалыптасқан дәс-
түрге сай Panalpina жүк жөнелтуге қатысты коносамент
жазып бермеді.
Келісімнің артқы бетінде көрсетілген стандарт ере-
желер мен шарттарға сәйкес, Panalpina тауарды іс жүзін-
де тасымалдайтын, сақтайтын немесе басқалай жүк та-
сымалдаумен айналысатын адамдарды таңдауда «тиісті
сақтық» таныту міндеттемесін мойнына алды. Стандарт
шарттар Panalpina компаниясының шығынға қатысты
жауапкершілігін әр жүк партиясы үшін 50 долларға де-
йін шектеді және тараптар осы сомадан асатын барлық
386
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
жанама немесе арнайы шығындар үшін жауапкершілік-
тен бас тартты. Бұл Westinghouse және Panalpina арасын-
дағы 1000-нан астам транзакцияларды қамтитын алдың-
ғы онжылдық жұмыс барысында қолданылған ережелер
болатын. Трансформаторды жөнелту уақыты келген
кезде Panalpina оны Италияның Меленьяно қаласында
орналасқан зауыттан теңіз арқылы жөнелту үшін Генуя
портына алып келуді ұйымдастырды.
Генуя қаласында Panalpina трансформатордың Генуя
порты арқылы өтуін үйлестіру үшін кеден брокері Лигур
Тосканоны жалдады. Трансформатор көлемді болған-
дықтан, оны теңіз арқылы жөнелту үшін қырық футтық
«тегіс платформалы» контейнерге бекіту керек болды.
Тоскано арқылы Panalpina трансформаторды тиісті кон-
тейнерге тиеп, теңіз тасымалына шыдайтындай берік
етіп байлап, бекітуі үшін жергілікті жүк тиеуші CSM
компаниясын жалдады. Тегіс платформаға орналасты-
рылған трансформатор Америка Құрама Штаттарына
жөнелту үшін Аддирия кемесінің бортына тиелді.
Аддирия сапар шегіп келе жатқанда теңіздегі ауа
райы қиындап, CSM компаниясының салғырттығынан
трансформатор орнатылған жерінен ағытылып, Prima
(АҚШ), Inc. («Prima») компаниясына тиесілі лазерлі
кескіш машинаны сындырды. Prima өзінің суброгация-
ланған сақтандырушысы арқылы Westinghouse және
Panalpina компанияларына қарсы арызданды. Prima ком-
паниясы лазер үшін залалдың орнын толтыруды көздеді.
Westinghouse компаниясы Panalpina компаниясына қарсы
шығынды өтету үшін регрестік талап қойды. Аймақтық
сот Panalpina компаниясын Westinghouse компаниясы-
ның шығынына жауапты деп тапты. Panalpina аймақтық
сот шешіміне наразылық білдіріп, CSM компаниясының
салғырттығынан болған шығынды өтеуге қарсы болды.
Panalpina өзін тек жүк экспедиторы ретінде әрекет ет-
кенін мәлімдеп, Westinghouse компаниясының шығыны
үшін жауапкершілікке тартылмауым керек деп есептеді.
Panalpina тасымалдаушы емес, экспедитор болған еді.
«Кемелерді пайдаланбайтын ортақ тасымалдау-
шының» (NVOCC) жұмысы – теңіз тасымалдаушысы
арқылы жөнелту үшін әр басқа жүк жөнелтушілерден
келген жүкті ірі топтарға біріктіру. NVOCC әр жүк жө-
нелтушіге жүк коносаментін береді. Егер тасымал кезін-
де тауарға зақым келсе, не өзге де жағдай туындайтын
болса, NVOCC берген коносаментіне байланысты жүк
жөнелтушінің алдында жауапты болады. Бір жағынан,
Panalpina сияқты жүк экспедиторлары теңіз кемелерінің
тасымалын жеңілдетеді. Жүк экспедиторы кеме компа-
ниясымен келісіп, жүкке арналған орынды қамтамасыз
етеді; мемлекеттік лицензиялау талаптарына, шығу пор-
ты және аккредитивтерге қатысты кеңес береді, сондай-
ақ белгіленген уақытында жүкті жөнелту үшін кемеге
жеткізуді ұйымдастырады.
Жүк экспедиторының тасымалдаушыдан айырмашы-
лығы сол – экспедитор коносамент шығармайды, сон-
дықтан тасымалданатын тауар үшін жүк жіберушінің
алдында жауапты емес. Оның қызметі тасымалдауды
ұйымдастыру шеңберінен шықпаса болды, жүк жөнел-
тушінің алдында жауап бермейді. Ендеше, Panalpina да
трансформаторға қатысты «саяхат агенті» ретінде әрекет
етті: жөнелтімді ұйымдастырып, алдын ала орын брон-
дады, тек ауыр жүкті көтеріп, жайғастыруға ешқандай
қатысы болған жоқ. Әрине, өзін экспедитор атайтын та-
рап іс жүзінде тасымалдаушы қызметін де атқаруы мүм-
кін, ондайда істің аужайы басқаша болуы сөзсіз еді. Бірақ
жүк экспедиторларының теңіз тасымалы контекстіндегі
әрекеттерінің кез келген ауытқуларын дәлелдеу ауырт-
палығы осындай ауытқуды көрсететін тарап мойнында
болуы керек. Сонымен қатар экспедитордың тасымалдау
қызметін атқаруы үшін біреуді таңдағанда, ол таңдаудың
дұрыс болмағанына дәлел болмаса, экспедитор міндетте-
мелерінің орындалғанын білдіреді. Біз Westinghouse ком-
паниясының шығынын Panalpina компаниясының өтеуі
туралы федералдық аудандық сот бұйрығының КҮШІН
ЖОЯМЫЗ.
Түйін
• «Кемелерді пайдаланбайтын ортақ тасымалдау-
шы» (NVOCC) теңіз тасымалдаушысы арқылы
жөнелту үшін көптеген жүк жөнелтушілерден
келген жүктерді ірі топтарға біріктіреді.
• Экспедитор тасымалдаушы сияқты коносамент
шығармайды және тасымалдаушы қарамағында
болған кезде тауарларға келген зиян үшін жауап
бермейді.
• Экспедитор абайсызда біліктігі төмен жалпы та-
сымалдаушы немесе кеден брокері сияқты үшін-
ші тарапты таңдап алса, жауапкершілікке тарты-
лады.
Гамбург ережелері
Гамбург ережелері (1978 жылғы Біріккен Ұлттар Ұйымының Теңіз арқылы жүк тасымалдау туралы кон-
венциясы) – бұрыннан қолданылатын Гаага ережелеріне балама ереже. Мұның қабылдануына бастамашы
болған – Гаага ережелерін дамыған елдердің мүддесін қорғайды деп санайтын дамушы елдер. Гамбург ере
-
желерін елемеуге болмайды, себебі оның күші 34 мемлекет аумағына жүреді, олардың көбісі Африка құр-
лығындағы елдер. Гамбург ережелеріне Африкадан 19 мемлекет қосылған, сонымен қатар бұл құжат келесі
елдерді де қамтиды: Еуропа (Австрия, Чехия, Грузия, Венгрия және Румыния); Таяу Шығыс (Иордания,
Ливан, Сирия); Оңтүстік Америка (Чили, Парагвай) және Кариб аймағы елдері (Барбадос, Доминикан Рес
-
публикасы, Сент-Винсент және Гренадин аралдары).
Гамбург ережелері – теңізбен жүк тасымалдауды реттеу үшін қазіргі заманғы және бірыңғай халықара
-
лық-құқықтық режим құру ұмтылысының нәтижесі. Көптеген жылдар бойы теңіз арқылы жүк тасымалдау-
дың айтарлықтай үлесі 1924 жылғы 25 тамызда Брюссельде қабылданған Гаага ережелері ретінде белгілі
387
Тауар тасымалы 13-тарау
коносаменттерге қатысты кейбір ережелерді бірыңғайландыруға арналған халықаралық конвенцияға негіз-
делген құқықтық режиммен реттелген болатын. Бұл конвенция 1968 жылы өзгертіліп, «Гаага-Висби ереже-
лері» деген атаумен белгілі болды.
Гаага ережелері коносаментпен тасымалданатын тауардың жоғалуы немесе тауарға келтірілген зақым
үшін тасымалдаушының жауапкершілігін реттейтін міндетті құқықтық режимді белгілейді. Ережелер жүк
кемеге тиелген сәттен бастап, кемеден түсірілгенге дейінгі уақытты қамтиды. Уақыт өте келе Гаага ереже
-
леріне деген көңіл толмаушылық бой көрсете бастады. Өйткені ол ережелер бойынша жауапкершілік пен
тәуекел тең бөлініп, соның себебінен тасымалдаушының құқықтық жағдайы жақсарып, жүк жөнелтушінің
жағдайы нашарлайтын.
Гаага ережелері тауар кемеге тиелген сәттен бастап, кемеден түсірілген кезге дейінгі уақытын ғана рет
-
тейді. Егер тасымалдаушы қарамағында болған кезде тауарға тиегенге дейін немесе түсірілгеннен кейін за-
қым келсе немесе жоғалса, оған ережелердің күші жүрмейді. Қазіргі тасымал тәжірибесінде тасымалдаушы
теңіз көлігіне тиеуден бұрын және теңіз тасымалынан кейін жүкті портта, өз қарамағында сақтайды. Көбіне
тауардың жоғалатын да, зақымданатын да жері – осы порт. Мұны болдырмау үшін тауарды қарауында ұстап,
зақымданудан қорғай алатын бір тарапты белгілеу керек болды да, Гамбург ережелері тиеу портында, тасы
-
мал кезінде және түсіру портында, яғни тасымалдың барлық кезеңінде тауарға тасымалдаушыны жауапты
етіп бекітті.
Гаага ережелері жүйесінің аясындағы тасымалдаушының жауапкершілігі Гамбург ережелерінің қабылда
-
нуына әкелген реформалық қозғалыстың басты қозғаушы күші болған еді. Гаага ережелері бойынша кеменің
теңізге шығу дайындығын тексеруде тиісті кешенді тексеру жүйесін сақтамау, кемені тиісті түрде керек-жа
-
рақпен қамтамасыз етпеу немесе жүк сақтау орындарының тасымал үшін жарамдылығы мен қауіпсіздігін
қамтамасыз етпеу салдарынан жүк жоғалса немесе зақымданса, тасымалдаушы жауапкершілікке тартылады.
Сөйте тұра, дәл осы ережелер бірқатар жағдайда тасымалдаушыны жауапкершіліктен босатады. Бұл нор
-
маларға 1920 жылдардың басында, Гаага ережелері қабылданып жатқан тұста, коносаменттерде кездесетін
жауапкершіліктен босату туралы ескертпелер негіз болған. Олардың ең айтулыларының бірі, шамасы, кемені
дұрыс басқармаудан және навигациялық қателіктің кесірінен жоғалған немесе зақымданған жүк үшін тасы
-
малдаушының жауап бермеуі шығар. «Навигациялық қателікті ескермеу» деп аталатын бұл ескерілмейтін
жағдай жүктің жоғалу немесе зақымдану қаупінің айтарлықтай бөлігін жүк жөнелтушіге тиесілі қылады.
Осындай жауапкершілік схемасының, әсіресе навигациялық қателік ерекшеліктерінің о баста негізін құра
-
ған – кеме иесінің теңіздегі алыс сапарда жүрген өз кемесі мен оның экипажына тікелей бақылау жасай ал-
мауы және тасымалдаушы мен тауар иесінің ортақ тәуекелі болып саналатын теңіз сапарының дәстүрлі кон-
цепциясы. Кейін келе коммуникация дамып, сапар уақыты қысқарып, әңгімеге арқау болған әлгі мәселелер-
дің шешімі табылып, күн тәртібінен түсті. Жауапкершілікті бөлудің осындай жүйесі көліктің өзге түрлерін
реттейтін заңдарда кездеспейді. Оның үстіне теңіз тасымалындағы жауапкершілікті бөлу жүйесі тараптың
өзі немесе оның қызмет көрсетушілері мен агенттері келтірген залал мен шығынын өтеу үшін жауапты болу
керек деген құқықтық тұжырымға да, шығынды өтеу ол шығынның пайда болуын болдырмауға шаралар
қабылдайтын тарапқа түседі деген экономикалық тұжырымға да қарсы деп қарастырылады. Ал Гамбург
ережелері тасымалдаушы мен жүк жөнелтушінің арасында тәуекел мен жауапкершілікті тең әрі әділ бөледі.
Мұнда жауапкершілік болжалды кінә немесе ұқыпсыздық принципіне негізделген. Яғни тасымалдаушының
қарамағында болған кезде жүкке шығын мен залал келсе немесе кідіріс туындаса, ол жауапкершілікке тарты
-
лады, ал оның өзі не қызмет көрсетушілері мен агенттері барлық қажет шараларды қолданғанын дәлелдесе,
онда жауапкершіліктен босатылуы мүмкін. Бұл принцип тасымалдаушының міндеттерін айқындайды және
Гаага ережелеріндегі жауапкершіліктен босататын ерекше жағдайлардың ұзын сонар тізімін алмастырады,
сондай-ақ кемедегі навигацияның бұзылуынан немесе дұрыс басқара алмаудың кесірінен жүктің жоғалғаны
не зақымданғаны үшін жауапкершіліктен босату туралы норманың күшін жояды. Гамбург ережелеріндегі
тасымалдаушының жауапкершілігі автокөлік және теміржол сияқты басқа көлік түрлерімен тасымалдауды
реттейтін халықаралық конвенцияларда бекітілген тасымалдаушы жауапкершілігіне орайлас келеді.
Әдетте кеме палубасында тасымалданатын жүкке әртүрлі себеппен жоғалу не бүліну қаупі төнеді. Сол
себепті палубада тасымалданатын жүкке тараптардың келісімі бойынша Гаага ережелерінің күші жүрмей,
тасымалдаушы жүктің жауапкершілігінен бас тарта алады. Алайда тасымалдау мен буып-түю, орналастыру,
контейнерді қолдану әдістері жетілгендіктен бүгінде жүкті палубада тасымалдау әлдеқайда қауіпсіз. Контей
-
нерлерді қазіргі заманғы контейнерлік кемелердің палубасында тасымалдау әдетке айналды. Гамбург ереже-
лерінде осындай даму-жетілулер қаперге алынған. Біріншіден, ережелер тасымалдаушыға жүкті палубаға
қойып тасымалдауға жөнелтуші келіскенде ғана емес, сонымен бірге тиісті сауда саласында қабылданған
388
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
нормаларға сәйкес болғанда немесе заңмен талап етілген жағдайда да рұқсат береді. Екіншіден, ережелер
бойынша палубаға қойып тасымалдауға рұқсат етілген жүктің жоғалғаны, зақымданғаны немесе кешіккені
үшін тасымалдаушы өзінің болжалды кінәсі немесе ұқыпсыздығы негізінде жауапқа тартылады. Тасымал
-
даушының рұқсат алмастан тауарды палубада тасымалдауы жүктің палубадан жоғалғаны, зақымданғаны
немесе кешіккені үшін жауапкершілікті мойнына алғанын білдіреді әрі шығынданбау, зақымданбау немесе
кешікпеу шараларын ұтымды да орынды қолданғанын дәлелдесе де жауапкершіліктен құтылмайды.
Теңіздің аты – теңіз, ол – түрлі тосын оқиғаға, қауіп-қатерге толы, кейде жолаушыны діттеген ойынан ауыт
-
қытып, межелі уақытынан кешіктіріп жатады. Гаага ережелері тасымалдаушының осындай, алдын ала болжауы
мүмкін емес жағдайлардың кесірінен кешігуіне жауапкершілік белгілемейді. Алайда қазіргі заманғы тасымал
-
дау технологиясының дамуы, кеменің жүзу бағытын картаға түсіру және навигацияның күрделі әрі тиімді әдіс-
терінің арқасында теңіз сапарында кідірістер азайды, сондай-ақ оларды болжау оңайлады. Ал жүк жөнелтуші-
нің тасымалдаушы өз міндеттемесіне адал болып, жүкті межелі уақытта жеткізеді деп сенгеннен басқа амалы
жоқ. Міне, сондықтан Гамбург ережелері тасымалдаушыны жүктің жоғалуы мен зақымдануына қалай жауапты
қылса, жол-жөнекей кедергіге ұшырап, дер кезінде жеткізе алмағанына да дәл солай жауапты етеді.
Жауапкершілікті шектеу
Жалпы тасымалдаушының жауапкершілігі жоғалған немесе зақымданған тауардың әрбір орны неме-
се басқа тасымалдау бірлігі үшін 835 есеп бірлігіне, не тауардың брутто салмағының әр килограмы үшін
2,5 есеп бірлігіне тең мөлшерге дейін шектеледі. Есептеу бірлігі болып, Халықаралық валюта қоры (IMF)
анықтағандай, Арнаулы алыс-беріс құқықтары (SDR) есептеледі.
Арнаулы алыс-беріс құқықтары (Халықаралық валюта қорына сәйкес) SDR – валюта да, Халықаралық валюта қорына қо-
йылатын талап та емес. Керісінше, бұл – IMF мүшелерінің еркін қолданылатын валюталарына қатысты қойылатын ықтимал
талап. SDR еуродан, жапондық йеннен, фунт стерлингтен және АҚШ долларынан тұратын валюта қоржынына сәйкес ба-
ғаланады. SDR-дің АҚШ долларына қатысты құны күн сайын анықталып, IMF веб-сайтында жарияланады. Ол күн сайын
түске дейін Лондон нарығында валюта айырбастау бағамдарының негізінде АҚШ долларымен бағаланған төрт қоржын
валюталарының нақты сомасының жиынтығы ретінде есептеледі. Валюта қоржынына қытай юані (RMB) бесінші валюта
ретінде 2016 жылдың 1 қазанынан бастап енгізілді.
SDR күнделікті төрт валютаның айырбастау бағалары бойынша есептеледі: еуро, жапон йені, Ұлыбри-
тания фунт стерлингі және АҚШ доллары. «SDR-ді есептеу» атты 13.2-кестеде SDR құнының 2015 жылғы
5 маусымға арналған есептеуін көрсетеді. Айта кетейік, төрт валютаның ағымдағы үлесіне немесе белгілен-
ген валюталар қоржынындағы үлесіне қарай әртүрлі бағаланған: АҚШ доллары 41,9 %; еуро 37,4 %; фунт
стерлинг 11,3 %; иен 9,4 %. Тауардың жоғалуына немесе зақымдануына байланысты бір орынға есептеген
-
дегі жалпы тасымалдаушының SDR-дің АҚШ долларындағы құнына негізделген жауапкершілігінің шегі
1 170 (835×1,40146 $) долларды құрайды.
13.2-кесте. SDR-ді есептеу (5 маусым 2015 ж)
Валюта Валюта мөлшері Айырбас бағамы АҚШ долларындағы баламасы
Еуро 0,4230 1,12220 0,474691
Жапон иені 12,100 124,8200 0,096940
Фунт стерлинг 0,1110 1,53000 0,169830
АҚШ доллары 0,6600 1,00000 0,660000
1,401461
АҚШ доллары = SDR 0,713541
SDR = АҚШ доллары 1,401461
Ескертпе: 2015 жылдың желтоқсанында Халықаралық валюта қоры қытай юанінің SDR-ді құрайтын «валюталар
қоржынына» қосылатынын жариялады. Есептеу туралы егжей-тегжейлі ақпарат алу үшін Халықаралық валюта қо-
рының ресми веб-сайтын қараңыз: http://www.imf.org/external/np/tre/sdr/sdrbasket.htm.
389
Тауар тасымалы 13-тарау
Палубада тасымалданатын жүк
Тасымалдаушы жүкті палубада тасымалдауға тек мынадай жағдайларда ғана құқылы: егер жөнелтуші
бұған келіссе немесе белгілі бір сауда саласындағы нормаларға сәйкес болса, яки заңмен белгіленген ереже
-
лерде, не болмаса нормативтік актілерде талап етілсе.
Коносамент шығару
Тасымалдаушы жүк жөнелтушінің талабы бойынша тауарды өз жауапкершілігіне алған кезде оған коно-
самент жазып беруі керек. Коносаментке тасымалдаушы өкілеттілік берген адам ғана қол қойып бере алады.
Әдетте тасымалдаушы атынан тауарды тасымалдайтын кеме капитаны қол қояды.
Коносаменттің мазмұны
Коносаментте мынадай мәліметтер болуы керек:
а) тауарды сипаттайтын жалпы мәлімдеме, тауарды сәйкестендіру үшін қажет белгілер, егер қолданыла
-
тын болса, тауардың қауіпті сипаты туралы мәлімдеме, жүк орнының немесе заттардың саны, тауар-
дың салмағы немесе оның саны туралы өзге де мәліметтер, осының барлығы жөнелтуші ұсынған күй-
де жазылады;
ә) тауардың сыртқы көрінісі;
б) тасымалдаушының аты және негізгі қызмет орны;
в) жөнелтушінің аты;
г) консигнатор, егер де жүк жөнелтуші көрсеткен болса;
ғ) теңіз арқылы тасымалдау келісімшартына сәйкес жүк тиеу порты және тасымалдаушының тауарды
жүк тиеу портына қабылдаған күні;
д) теңіз арқылы тасымалдау келісімшартына сәйкес жүк түсіру порты;
е) коносамент түпнұсқаларының саны;
ж) коносамент берілген орын;
з) тасымалдаушының немесе оның атынан әрекет ететін тұлғаның қолы;
и) консигнатор төлеуге тиіс мөлшердегі фрахт немесе оның фрахтты төлеуге тиіс екені туралы басқа да
көрсеткіш;
к) егер қолданылатын болса, тауардың палубада тасымалдануы керектігі немесе тасымалдануы мүмкін
екені туралы мәлімдеме;
қ) тараптар арасында нақты келісілген болса, жүк түсіру портына тауарды жеткізу күні немесе мерзімі;
л) келісілген жағдайда жауапкершіліктің шекті деңгейін жоғарылату.
Тауар кеме бортына тиелгеннен кейін, жүк жөнелтуші талап етіп жатса, тасымалдаушы жүк жіберушіге
борттық коносамент жазып беруі керек. Ол құжатта жоғарыда аталған мәліметтерден басқа, тауардың бел
-
гілі бір кеме немесе кемелерге тиелгені және жүктің тиелген күні, немесе күндері туралы мәлімет жазылады.
Егер тасымалдаушы бұрын жүк жөнелтушіге коносаментті немесе жүкті жөнелтуге қабылдау коносаменті се
-
кілді осындай тауардың кез келгеніне қатысты өзге де құжатты берген болса, тасымалдаушы жүк жөнелтуші-
нің өтініші бойынша жүкті жөнелтуге қабылдау коносаментін борттық коносаментке айырбастауға міндетті.
Теңіз арқылы жүк тасымалдау жөніндегі заң (COGSA)
Теңіз арқылы жүк тасымалдау жөніндегі заң немесе COGSA
3
– АҚШ-тың Гаага немесе Гаага-Висби ере-
желерінің отандық нұсқасы. Әлемнің ірі теңіз мемлекеттерінің көпшілігі осы екі конвенцияның бірін өзде-
рінің ұлттық заңдары ретінде қабылдады. АҚШ-тың COGSA заңы Гаага ережелеріне сәйкес құрастырылды;
Британия заңдары Гаага-Висби ережелеріне сәйкестендірілді.
Британияда COGSA заңын қолдану АҚШ-та қолдану тәжірибесінен негізгі екі жолмен ерекшеленеді.
Біріншіден, Гаага-Висби ережелері Британиядағы порттан шыққан жүктерге қолданылады. Бұл АҚШ-та қа
-
былданған Гаага ережелерінен өзгешелеу. АҚШ-тағы COGSA заңы Америка Құрама Штаттарының порт-
тарынан шыққан және оларға келген барлық жүктерге қолданылады. Британияда COGSA заңы шетелдік
порттан Британияға жіберілген жүктерге автоматты түрде қолданылмайды. Екіншіден, COGSA күші Брита
-
ниядағы бір порттан екінші портқа жіберілген жөнелтімдерге жүреді. АҚШ-тың Хартер заңы деп аталатын
тағы бір дербес заңы бар, тараптар COGSA (Гаага ережелері) заңын басшылыққа алуға нақты келіспейінше,
390
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
АҚШ-тың бір портынан екінші портына жіберілген тауарға Хартер заңы қолданылады. Осы тараудағы бар-
лық COGSA заңына жасалған кейінгі сілтемелер Гаага ережесінің кодификацияланған нұсқасына жасалған
сілтеме болып саналады.
COGSA тек қана коносаменттермен расталған жүк тасымалына қолданылады. COGSA-дің өзінде көрсе
-
тілгендей, бұл заң тек қана тасымалдау келісімшартында «коносамент немесе сол тәріздес қағаз жазып беру
тікелей немесе жанама көзделген» теңіз арқылы тауар тасымалына ғана қолданылады. Тасымалдау келісім
-
шарты – жалпы тасымалдаушы немесе чартер тарапынан шығарылатын коносамент. Чартер тарапы– кеме
иесінен кемені жалға алатын тарап. Егер чартер партия үшінші тараппен тасымалдау келісімшартын жасаса
және сол келісімшартқа сай коносамент жазып берсе, онда COGSA заңы қолданылады.
COGSA заңының қолданылу уақыты «жүк кемеге артылған мезеттен түсірілген сәтке дейінгі аралықпен»
шектеледі. Сондықтан коносамент заңның қолданылу мерзімін ұзартпаса, COGSA жүкті тиеуден бұрын және
жүкті түсіргеннен кейін тауарға жалпы тасымалдаушы иелік еткен уақытты қамтымайды. Коносаментке әдет
-
те заңның қолданылу кезеңін ұзарту үшін «теңіздегі мерзімді ұзарту» немесе «қоймадан-қоймаға» дейін сақ-
тандыру ескертпесі енгізіледі. 13.1-мысалды қараңыз: «Транзакцияларға назар аударыңыз: Қоймадан-қойма-
ға» дейін сақтандыру ескертпесі.
Бұдан басқа, жалпы тасымалдаушы жүк тиеуші компания сияқты маманданған компанияларды жүкті кеме
-
ден түсіруге және кемеге тасуға, сондай-ақ тауарды кемеге тиеуге және түсіруге пайдаланады. COGSA заңының
қорғау аясы Гималай ескертпесін қолдану арқылы үшінші тарап компанияларына дейін кеңейтілді. Үшінші
тарапты тасымалдау туралы конвенцияның қорғау шаралары қамту үшін Гималай ескертпесінде үшінші тарап
-
тың нақты аталуы шарт емес. Мәселен, коносамент бойынша қорғау аясын жүк тиеушіге дейін кеңейту үшін
жалпақ тілмен жазу жеткілікті. Төменде келтірілген ереже стандарт Гималай ескертпесінің мысалы:
Тасымалдаушының ешқандай қызмет көрсетушісі немесе агенті (тасымалдаушымен уақытша
жұмыс істейтін әр тәуелсіз мердігерді қоса алғанда) ешбір жағдайда сатушы (жүк жөнелтуші)
алдында жауапты болмайды. Тасымалдаушыға қатысты кез келген сипаттағы құқықтар, жауап
-
кершіліктен босату жағдайлары, қорғаныс құралдары және иммунитеттер дәл солай оның әрбір
қызметшісіне де, агентіне де қатысты.
4
Жоғарыда келтірілген ескертпе жүк тиеуші компанияны және жүкті қадағалауға жалданған кеңесшіні заң
аясына алу үшін жеткілікті. Жалпы тасымалдаушымен бірге жұмыс істейтін кез келген компания COGSA
қорғауына ие болады. Мысалы, теңіз терминалының операторларын жалпы Гималай ескертпесі қорғау ая
-
сына алды.
5
COGSA заңының негізгі мақсаты – жалпы тасымалдаушының жауапкершілігін шектеу, сонымен қатар жүк
жөнелтушінің шығынды өтеткізу талабын қамтамасыз ету. COGSA жалпы тасымалдаушының жауапкершілі
-
гін бір орын үшін 500 долларға (Гаага ережелері), не 1 000 долларға (Гаага-Висби ережелері) дейін шектейді.
Сондай-ақ ол жалпы тасымалдаушыны тауардың зақымдағаны немесе жоғалғаны үшін барлық жауапкерші
-
ліктен толық босататын 17 ескерілмейтін жағдайды қамтиды. Егер шығын тасымалдаушының төменде кел-
тірілген міндеттемелеріне қатысты болса, онда бір қаптамаға шаққандағы шектеу мен 17 ескерілмейтін жағ-
дайдың жолы жабылып, жалпы тасымалдаушы барлық шығын үшін жауап береді. Біріншіден, тасымалдаушы
кеменің теңізде жүзуін қамтамасыз етуде тиісті сақтық шараларын қолданбаған болса. Екіншіден, тасымал
-
даушы елеулі түрде міндеттерінен ауытқыған болса. Үшіншіден, тасымалдаушы жүк жөнелтушіге қаптама
басына шаққандағы шектеуден асатын құнды ресми мәлімдеуге әділ мүмкіндік бермеген болса.
Ұзақтығы. Бұл сақтандыру тауар транзиті басталғанда
тауар қоймадан немесе осында белгіленген сақтау орнынан
шыққан кезден бастап беріледі және төмендегідей жағдай-
ларда аяқталады:
1. жүкті консигнаторға немесе басқа да соңғы қоймаға
немесе осы келісімшартта көрсетілген межелі же-
ріндегі сақтау орнына жеткізген кезде;
2. жүкті осы келісімшартта көрсетілген межелі жері-
не немесе сол жердегі кез келген қоймаға жеткізген
кезде және жүк қабылдаушы ол қойманы төмендегі
мақсаттар үшін қолдануды шешсе.
i. транзиттің әдеттегі бағытында сақтау немесе;
ii. бөлу не тарату немесе.
3. Жүк түсірілетін ең соңғы портта кемеден тауарды
түсіргеннен кейін 60 күн өткен кезде, аталған жағ-
дайлардың қайсысы бірінші орын алса, сол сәттен
бастап. Бұл сақтандыру теңіз тасымалы туралы ке-
лісімшарт бойынша кеме иесіне берілетін құқықтар-
ды жүзеге асырудан туындаған кез келген ауытқу,
мәжбүрлеп түсіру, қайта жөнелту немесе әрі қарай
жөнелту сақтандырылатын тұлғаның қадағалауынан
тыс орын алған кідірістерде өз күшінде қала береді.
13.1-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: «Қоймадан-қоймаға» дейін сақтандыру ескертпесі
(Institute of London Underwriters, Clause A.)
391
Тауар тасымалы 13-тарау
Тасымалдаушының жауапкершілігі
Жалпы тасымалдаушы жауапкершілігінің негіздері COGSA заңының 1304(5)-бөліміндегі бір тармақта
көрсетілген. Тармақ ішіндегі сандар маңызды жауапкершілік мәселелерін түгендейді және былайша түсін
-
діріледі:
§1304(5):
Егер жөнелтілетін тауар сипаты мен құны жөнелтуші жібергенге дейін мәлімделмеген және коно
-
саментке енгізілмеген болса, тасымалдаушы да, кеме де қандай жағдайда да әдеттегі жүк бірлігіне
(2) шаққанда Америка Құрама Штаттарының заңды төлем құралы бойынша 500 доллардан аса
-
тын сомада немесе осы соманың басқа валютадағы баламасы мөлшерінде, не тауар жүк қаптамаға
салынып жіберілмеген жағдайда жүк тасымалына қатысты жоғалту, зақымдау үшін жауапты
болмайды. Бұл декларация егер коносаментте көрсетілген болса, жеткілікті және сенімді дәлелде
-
ме ретінде қарастырылады, бірақ тасымалдаушы үшін шешуші сипатта болмайды. Тасымалдаушы
қандай жағдайда да нақты шығын келтірген сомадан артық жауапкершілік арқаламайды.
6
COGSA заңына сәйкес тасымалдаушының жауапкершілігі екі әдістің біреуімен анықталады. Біріншісі –
бір қаптамаға (немесе бір орынға) шаққандағы соманы (500 доллардан аспауы керек) коносаментте көрсетіл
-
ген немесе сипатталған қаптама санына көбейткен кездегі сома (1). Екіншісі – жөнелтушінің коносаментте
ресми мәлімдеген сомасы (3). Қаптама басына шаққандағы шектеу, бұл дегеніңіз, тек жүк жөнелтуші одан
жоғары соманы белгілемесе болды, тасымалдаушы жауапкершілігі автоматты түрде әр қаптамаға 500 дол
-
лардан аспайтын сомада бекітіледі дегенді білдіреді.
Ал тауардың кейбір түрі жөнелтуге жіберілген кезде қаптамаға оралмайды. Сондықтан оның тасымал
-
даушының жауапкершілігін есептеу үшін қажет қаптамалары болмайды. COGSA мұндай жағдайда қаптама
санын анықтау үшін стандарт жүк бірлігі (customary freight unit немесе CFU) деп аталатын балама ұсынады.
Мәселен, Caterpillar Overseas компаниясының Marine Transport, Inc. компаниясына қарсы ісінде сот жөнел
-
тімдегі әрбір тракторды стандарт жүк бірлігі етіп белгіледі.
7
Басқа мысал ретінде тонна (көмір), текше ярд
(бидай) немесе баррель (мұнай) сияқты қаптауға келмейтін көлемді тауар үшін пайдаланылатын өлшемдерді
келтіруге болады. Айта кететін жайт, бір қаптама үшін 500 $ сомасы жауапкершіліктің жоғарғы шегі болып
есептеледі. Егер тауар құны 500 доллардан кем болса, онда тасымалдаушының жауапкершілігі де сол сома
көлемінде болады. Жүк жөнелтуші жауапкершіліктің жоғары сомасын белгілеген жағдайда да тасымалдау
-
шы сол сома шегінде ғана жауапты болмақ. Ал тауардың құны жарияланған сомадан аз болса, онда тасымал-
даушы тек нақты құнға ғана жауап береді. COGSA заңы бойынша, нақты шығын көрсеткіші «жүк түсірілген
уақыт пен орынға» сәйкес, тауардың құны негізінде анықталады. Сонымен қатар заң тауар құнын анықтау
үшін үш дереккөз ұсынады: тауардың биржалық бағасы, ағымдағы нарықтық баға немесе «басқа да түр жа
-
ғынан да, сапасы жағынан да осы тектес тауардың қалыпты құны».
Жоғарыда айтылғандай, әр қаптама немесе стандарт жүк бірлігі үшін 500$ мөлшеріндегі шектеу жөнелту
-
ші тарапынан коносаментте белгіленген қандай да бір жоғары баға арқылы қайта белгіленеді. Жөнелтушінің
жоғары баға жариялауға қатысты бұл құқығында меңзелетін жағдай – оған мүмкіндік беру тасымалдаушы
-
ның тиісті міндетіне жатады. Егер тасымалдаушы жүк жөнелтушіге «тиісінше жоғары ақы төлеу арқылы аса
зор жауапкершілік белгілеуге әділ мүмкіндік бермейтін болса», тасымалдаушы жарияланбаған жоғарғы баға
үшін жауапкершілікке тартылады.
8
Көбінесе жалпы тасымалдаушылар өз міндеттерін коносаменттің бетіне
ескертпе беру арқылы немесе жоғары бағаны жариялауға орын қалдыру арқылы жоғары баға жариялауға тең
мүмкіндік беру арқылы орындайды. Бұл жақсы тәжірибе болғанымен, кейбір соттар коносаменттің бетінде
бос орын қалдырудың қажеті жоқ, артқы бетіндегі ұсақ қаріптермен жазылған мәтін жеткілікті болуға тиіс
деп санайды.
9
Тасымалдаушы міндеттері
COGSA жалпы тасымалдаушының өз жауапкершілігін шектеу мүмкіндігін тежеп қана қоймай, сонымен
бірге оған бірқатар мiндет жүктейді. Мәселен, тасымалдаушының коносамент жазып беруге қатысты бір
-
қатар міндеттерін тізіп көрсетеді. Біріншіден, жөнелтушіден тауарды алу кезінде тасымалдаушының коно-
самент беру секілді жалпы міндеті бар. Екіншіден, коносаментте негізгі ақпарат, оның ішінде жүк жөнел-
туші тарапынан берілген тауарды анықтауға арналған «негізгі маркалар»; жөнелтуші ұсынған кездегідей
қаптамалар немесе бөлшектер саны, мөлшері немесе салмағы; жүктің сыртқы көрінісі мен күйіне қатысты
392
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
мәліметтер болуы керек. Жоғарыда айтылған талаптарға қатысты кез келген мәлімдеме тауардың сол күйде
тасымалдаушыға жеткізілгенін дәлелдейтін жеткілікті және сенімді дәлелдеме болып саналады. Осылайша
тасымалдаушы жүк жіберуші ұсынған және коносаментте көрсетілген ақпараттың кепіліне айналады.
Жеткізілген тауар коносаментте көрсетілген күйіне сәйкес келмесе немесе көрсетілген санына байла
-
нысты жетіспеушілік болса, онда дәлелдеу міндеті жүк жөнелтушіге не тауарды қабылдап алған тарапқа
жүктеледі және дәлелдеу міндетін коносамент атқарады. Алайда тараптың тасымалдаушы үстінен арыздану
құқығы екі процедуралық талаппен шектеледі. Алдымен, қабылдаушы тарап залал немесе шығын туралы
хабарламаны жүк түсіру портында немесе тасымалдаушыдан тауарды алған кезде беруге тиіс. Егер залал
немесе шығын тауарды қабылдау кезінде байқалмаса, онда хабарлама үш күн ішінде жазбаша түрде берілуге
тиіс. Ондай хабарламаның берілмеуі тауардың коносаментте көрсетілгендей күйде қабылданғанын білдіре
-
тін сенімді және жеткілікті дәлелдеме қызметін атқарады. Тауардың жоғалғаны туралы хабарламаны берген-
нен кейін COGSA біржылдық талап қою мерзімін ұсынады. Шығынға ұшыраған тарап тауар жеткізілген
сәттен бастап бір жыл ішінде арыздануға тиіс.
COGSA заңы тасымалдаушының коносаментке неғұрлым шектеулі процедуралық талаптарды енгізуіне,
өз міндеттері мен жауапкершілігін шектеуіне тыйым салады. COGSA заңында «тасымал келісімшартының
қандай да бір бабында тасымалдаушыны жауапкершіліктен босату көрсетілген болса, ол бап – заңсыз да жа
-
рамсыз» делінген. Осы тұста бұл шектеу коносаментке енгізілген арбитраждық ескертпені де жарамсыз ете
ме деген сұрақ туындайды. Vimar Seguros y Reaseguros компаниясының Sky Reefer
10
кемесіне қарсы ісінде
Жоғарғы сот коносаментке енгізілген арбитраждық ескертпеге COGSA ықпалы жүрмейді деп шешті. Сот
Арбитраж туралы федералдық заңға (FAA)
11
жалпы сілтеме жасай отырып, арбитражды АҚШ-тағы дау-
ды шешудің айрықша құралы деп атады. COGSA заңына келер болсақ, сот арбитраждық ескертпеге әдетте
COGSA тыйым салатын жауапкершілікті шектеу әдістерінің бір түрі ретінде қарамау керектігін мәлімдеді.
Арбитраждық ескертпенің қызметі сот көмегін алу шығынын арттыру арқылы жалпы тасымалдаушы
-
ның жауапкершілігін азайтуда емес еді. Қосымша шығындар аргументі арбитражға рұқсат берілгеніне емес,
арбитраждың Жапонияда, Токио қаласында өтуге тиіс екеніне қатысты еді. Жапондық және америкалық
заңдардың Гаага ережелеріне негізделуінің өзі жауапкершілікті азайту дәйегін күшейте алмады. Сот коноса
-
менттегі арбитраждық ескертпені орындаудан құтқаратын бір ерекше жағдайды анықтап көрсетті. Ол – жүк
жөнелтушіні COGSA заңында қарастырылған соттың құқықтық қорғау механизмін қолданудан сақтау үшін
сотты таңдау ескертпесі мен құқық таңдау ескертпесін тандемде қолдану.
Тасымалдаушы жауапкершілігін шектейтін және әдетте соттар мойындайтын ескертпе – форс-мажор
ескертпесі. Форс-мажор ескертпесі – теңізбен тасымалдау келісімшартындағы стандарт ескертпе, ол мем
-
лекеттің килігуі, соғыс не болмаса «табиғи апат» сияқты адам еркінен тыс жағдайға байланысты өз мін-
деттемесін орындамаған тараптарды жауапкершіліктен босатады. Осы тараудың келесі бөлігінде тасымал-
даушының жүк жөнелтуші алдындағы міндеттеріне және сол міндеттерді орындамағаны үшін туындайтын
жауапкершілікке толықтай талдау жүргізіледі.
Теңізге шығу жарамдылығы
Жалпы тасымалдаушы COGSA заңының қорғау шараларына лайық болу үшін екі жалпы міндетті орын-
дауы керек. Біріншіден, ол кемені дайындау кезінде тиісті кешенді тексеріс жүргізуі керек. Екіншіден, сапар-
ға шығарда кеме жүзуге жарамды болуы керек. Тиісті кешенді тексеріс кеме жүк тиеу портынан жөнелгенге
дейін жүргізілуі қажет. Кеменің теңізге шығу жарамдылығын анықтау кемені жөнелту кезінде атқарылады.
Жүк тиеу портынан шыққаннан кейін жарамсыздыққа ұшыраған кеменің жалпы тасымалдаушысы COGSA
қорғауында қала береді.
COGSA заңы бойынша кеме теңізге шығуға жарамды болу үшін төрт өлшемге сай болуға тиіс. Бірінші
-
ден, кеменің белгілі бір тасымал түріне лайықталған болуы. Бұл анықтаманы құрайтын факторлардың қата-
рында тасымалданатын тауардың түрі мен болжамды транзит жолы бар: мысалы, кеме өзенде немесе көлде
жүзуге жарамды, ал мұхит тасымалы үшін жарамсыз болуы мүмкін; контейнерлерді тасымалдауға жарамды
кеме қаптауға келмейтін ірі көлемдегі жүктерді тасымалдауға жарамсыз болуы мүмкін. Екіншіден, кеменің
тауарды «қабылдау, тасымалдау және сақтауға» арналып жабдықталған болуы. Оның ішінде өрт сөндіру
құралы мен тоңазытқыш сияқты барлық механикалық құрылғылар жақсы күйде болып, дұрыс жұмыс істеп
тұруы керек.
Үшіншіден, жалпы тасымалдаушы кемені және оның жабдықтарын басқаруға арнайы оқытылған бі
-
лікті кеме экипажын жасақтауға тиіс. Төртіншіден, тасымалдаушы «жүкті дұрыс та мұқият тиеуі, ұстауы,
393
Тауар тасымалы 13-тарау
орналастыруы, сақтауы және тиелген жүкті байқап түсіруі» керек. Тасымалданатын жүктің түріне қарай
тиісті түрде орналастыру да өзгеріп отырады. Кеме қозғалысына төтеп бере алмайтын тауарды кеме кор
-
пусына жақсылап байлау немесе бекіту керек. Төменде келтірілген Manifest Shipping ісі кеменің теңізге
шығу жарамдылығының екі элементіне тоқталады – кеменің жабдықталуы мен экипаждың біліктігі.
13.2-сурет. Теңіздегі апат
Дереккөз: New Zealand Defence Force, Wikimedia Commons
Manifest Shipping компаниясының Uni-Polaris Insurance Co. компаниясына қарсы ісі
1 Lloyd’s L. R. 651 (Q.B. 1995)
Такей – судья. Star Sea кемесінде көмірқышқыл газы
арқылы өрт сөндіру жүйесімен жабдықталған машина
бөлімі және жүк қоятын бөлігі болған еді. Сондай-ақ
кеменің машина бөлімінде электр қуатымен жұмыс іс-
тейтін өрт сөндіру сорғысы мен форпикте орналасқан
апаттық өрт сөндіру сорғысы болды. Кеме Бразилиядан
банан тиеп келе жатқан кезде бельгиялық портта тексе-
ріліп, кеменің апаттық өрт сөндіру сорғысының жұмыс
істемейтіні белгілі болды. Бас инженер сорғыны жөндеп,
сорғыш құбырды кесіп тастады. Апаттық сорғы жөндел-
генімен, кесілген құбыр сол жарамсыз күйінде қалды.
Оңтүстік Америкаға қайтар жолда кеменің машина бө-
лімінде өрт шықты. Кеме иесі өзінің теңізде сақтанды-
ру полисі бойынша өрт апатынан болған барлық шығын
жөнінде талап қойды. Сақтандыру компаниясы кеме-
нің теңізге шығуға жарамсыз күйде жіберілгенін алға
тартып, жауапкершіліктен бас тартты. Төменгі соттың
пайымдауынша, кесілген құбыр кемені теңізге шығуға
жарамсыз етті. Алайда өрт электр кабельдерін шарпы-
ғандықтан, апаттық сорғы құбырының жұмыс істемеуі
өрттің таралуына басты себеп болған жоқ.
Сот кеменің басқа себептерге байланысты жарамсыз
болғанын мәлімдеді. Кеме инженер біліктігінің жетіс-
пеушілігінен теңізге шығуға жарамсыз еді. Инженердің
әрекеті көмірқышқыл газымен өрт сөндіру жүйесінің
қалай жұмыс істейтінін мүлдем елемегенін көрсетеді.
Бұған қоса, бұл білікcіздікке кеме иесінің де қатысы бар,
себебі ол өрт сөндіру жабдықтарын күтіп ұстауға және
инженердің біліктігін арттыруға көз жұма қарады.
Бұл шағымның өзегінде инженердің өртті басқа
тәсілмен сөндіруге болмайтынын түсінгенімен, көмір-
қышқыл газы жүйесін қолдану керектігінен хабарсыз
394
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
болғанында жатыр. Алайда өрт сөндіру жүйесі қызыл
жалынның әлегі басталғаннан кейін, кемінде екі жарым
сағат өткенде барып іске қосылды. Бұл оқиғаның түп-
төркінінде немкеттіліктің жатқанында менің күмәнім
жоқ, бірақ инженердің біліксіздігі кемені теңізге шығу-
ға жарамсыз етті ме? Инженердің бір немесе бірнеше
қателігіне бола оны біліксіз деуден аулақпын. Шынды-
ғында, инженердің жылдар бойы жинаған тәжірибесі
бар, сондықтан оның жалпы білігіне ешқандай шүбәм
жоқ. Алайда алғаш сертификат алатын кезінде өртке
қарсы жаттығудан өтпегендіктен, оның назарымыздағы
өрт сөндіру жүйесіне келгенде білігі барына күмәнім
бар. Инженердің іс-әрекеті әлгі жүйенің негізгі ерекше-
ліктерін білмейтінін айғақтайды және бұл олқылық тек
біліктің кемдігінен келді. Кеме осы кемдіктің себебінен
теңізге шығуға жарамсыз болды деп шештім. Сот шеші-
мі КҮШІН ЖОЙДЫ.
Түйін
● COGSA бойынша кеменің теңізге шығуға жа-
рамды болуы үшін жабдықтары дұрыс жұмыс
істеуі керек және экипаж ол жабдықтарды пайда-
лана білуге тиіс.
● Жұмыс істемейтін өрт сөндіру жүйесі әдетте ке-
мені теңізге шығуға жарамсыз етеді.
● Кеме капитанының немесе инженерінің жалпы
білігі болуы мүмкін, бірақ кеме жабдықтарын жұ-
мыс істетуге келгенде біліксіз болып шығуы ық-
тимал.
Қаптама басына шаққандағы шектеу
Жоғарыда айтылғандай, COGSA заңының 1304(5)-бөлімі бойынша, жалпы тасымалдаушыға бір қаптама
үшін 500 доллардан аспайтын жауапкершілік бекітілген. Көбінесе даулы болатын мәселе – залалды есеп
-
теу кезінде қолданылатын «қаптама» сөзі, бұл нені білдіреді? Конгресс COGSA заңында қаптама терминіне
анықтама берген жоқ. Әлбетте, толтырыла тиелген немесе қорапқа салынған жүк «қаптама» болып сана
-
лады, әсіресе «орау тәсілі тауарды анықтауға мүмкіндік бермеген жағдайда». Сол сияқты қорапқа немесе
жәшікке салынбаған бос жүк «қапталмаған тауар» болып есептеледі. Ал тасымалдау үшін қандай да бір да
-
йындық жасалған, бірақ тауарды толығымен жаппайтын немесе қаптамайтын орау тәсілімен қапталған жүк
туралы не айтуға болады? Бұл сұрақтың жауабы әрдайым да айқын бола бермейді.
Лондон сақтандырушылар институтының Sea-Land Service, Inc., компаниясына қарсы
12
ісінде сот кеме
палубасындағы платформада жөнелтілген яхтаны қаптамаға салынған жүк ретінде таныды. Керісінше, басқа
соттың пікірінше, ағаш шанаға орнатылған трансформер қаптамаға салынбаған жүк болып есептелуі керек.
Жүк «қаптама» сөзінің қарапайым, күнделікті қолданылатын мағынасына сәйкес келсе, ол қаптамаға салын
-
ған болып саналады. Қысқаша айтқанда, егер жүк трюмге түсірілмеген болса, онда жүк қаптаманың қандай
да бір түріне салынып тасымалданғаны. Сондай-ақ соттың көпшілігі жүктің коносаментте қаптамаға салын
-
ған деп белгіленуіне үлкен мән береді.
Сот үшін COGSA бойынша шығынды бағалау кезінде таңдай алатын бірқатар «қаптама» түрінің болуы –
жалпыға ортақ мәселе. Тиеп, жөнелту кезінде тауарды қай әдіспен санау оның қалай қапталғанына неме
-
се коносаментте қалай сипатталғанына байланысты болады. Sony Magnetic Products Inc. компаниясының
Merivienti
13
компаниясына қарсы ісінде Sony стандарт жүк контейнерін видеотаспамен толтырып жібереді.
Sony алдымен таспаны 1320 картон қорапқа салып, содан кейін оны 52 ағаш паллетке бекітеді. Тасымал
-
даушы Sony-ге мынадай коносамент жазып береді: «Қаптама мен тауардың сипаттамасы – 1х40 фут кон-
тейнердің құрамында келесілер бар деп айтылған: 1320 картон қорап». Коносаментте жүк құнын көрсе-
ту үшін бос орын болған жоқ, алайда коносаментке қосымша ретінде қосылған экспорт сертификатында
424 765,44 $ көлеміндегі тауар құны көрсетілген. Сот 1320 қораптың әрқайсысын COGSA тұрғысынан «қап-
тама» ретінде таныды және 660 000 $ мөлшеріндегі максималды жауапкершілікті тағайындады. Содан кейін
сот Sony-дің таспаға қатысты инвойста көрсетілген 424 765 44 $ сомасындағы нақты шығынын өтеткізу
туралы шешім шығарды.
Мұның алдыда сот Vegas компаниясының Compania Anonima Venezolana компаниясына қарсы
14
ісінде
COGSA бойынша қаптама санына қатысты коносаменттегі белгісіздік жүк жөнелтушінің пайдасына шеші
-
луге тиіс деп кесті. Sony ісінде болған жағдайға ұқсас, Vegas компаниясы картон қорапқа салынған тауарды
паллетке орналастырып, коносаментке жеке картон қаптамалар санын жазу арқылы тасымалдаушыны хабар
-
дар етті. Алайда Vegas компаниясының Sony ісінен айырмашылығы сол – олар картон қаптама санын ғана
емес, сонымен қатар оларды паллетке орналастырғаны туралы да мәлімдеді. Vegas ісінде сот коносаменттегі
картон қаптама санына және одан аз паллеттердің санына қатысты белгісіздікті жүк жөнелтушінің пайдасына
шешті. Sony ісінде сот экспорт сертификатындағы тауар құнын ғана дәлел етіп алғанын ескеру маңызды. Сот
экспорт сертификатындағы тауар құнын COGSA үдесінен шығу үшін жоғары құнды тағайындау деп таны
-
мады. COGSA заңының 1304(5)-бөлімі бойынша кез келген мәлімделген құн «коносаментке енгізілуге» тиіс.
395
Тауар тасымалы 13-тарау
Sony Magnetic Products Inc. компаниясының Merivienti компаниясына қарсы ісі
863 F.2d 1537 (11th Cir. 1989)
Кравич – аймақтық судья. АҚШ-тың Sony Magnetic
Products, Inc. компаниясы Англияға видеотаспа жүктел-
ген контейнерлерді тасымалдауды ұйымдастыру үшін
кеңсесі Алабама штатындағы Мобил қаласында орна-
ласқан Page & Jones экспедиторлық компаниясына ха-
барласты.
Page & Jones компаниясы Atlantic Cargo Services ло-
гистикалық компаниясымен келісіп, Finnhawk кемесі-
нің бортында Sony компаниясының жүгіне арнап орын
қалдырады. Sony видеотаспалары бар жүкті биіктігі –
8 фут, ені – 8 фут, ұзындығы – 40 футты құрайтын стан-
дарт контейнерге толтырды. Finnhawk кемесінің палуба-
сындағы кран Sony компаниясына тиесілі контейнерді
кеменің жүк палубасына көтерген кезде кранның гид-
равликалық қозғалтқышы жарылып, контейнер шамамен
60 фут биіктіктен бетон еденге құлап түседі.
Апелляция бойынша қойылатын бірінші сұрақ – фе-
дералдық аудандық сот COGSA бойынша Sony компа-
ниясының шеккен шығыны үшін жауапкер компанияның
жауапкершілігін дұрыс жүктей алды ма? Жөнелтуші
тасымалдаушының жүкті аман күйінде алып, зақым-
данған күйде жеткізгенін дәлелдесе, COGSA бойынша
жеткілікті және сенімді дәлелдемені қалыптастырады.
Тасымалдаушы жүктің теңіз кемесінде тиісті күйде ұс-
тау, сақтау және тасымалдау арқылы бүлінуіне жол бер-
меу үшін қажет сақтық шараларын жасағанын немесе
зиян 1304(2)-бөлімде көрсетілген себептердің бірінің
нәтижесінде бүлінгенін дәлелдеу арқылы жөнелтушінің
ұсынған дәлелдемесіне қарсылық білдіре алады. Егер та-
сымалдаушы жүк жөнелтушінің сенімді және жеткілік-
ті дәлелдемесін тойтара алса, онда тасымалдаушының
немқұрайдылығы әрі кетсе шығындармен бір уақытта
болғанын көрсетеді және дәлелдеу ауыртпалығы жүк
жөнелтушіге ауысады.
Жауапкер Sony компаниясының жүгі Finnhawk кеме-
сіндегі кранның қозғалтқышында болған жасырын ақау-
дың кесірінен бүлінгенін дәлелдеуге тырысты. Өйткені
бұл жайт жауапкершіліктен босататын жағдайлар қата-
рына жатады. Ал Finnhawk кемесі экипажының мүше-
лері палубада орналасқан кранның ешқандай күдік ша-
қырып, мәселе тудырмағанын мәлімдеп, оның әрдайым
тиісті түрде тексеріліп тұрғанын айтты. COGSA заңы-
ның 1304-параграфында былай айтылған:
(2)(p) – тиісті тексерісте байқалмайтын жасырын
ақаудың кесірінен жоғалған, не бүлінген зат үшін та-
сымалдаушы да, кеме де жауапкершілік арқаламайды.
Жасырын ақауға тиісті тексеріс немесе кез келген белгі-
лі әрі әдеттегі сынақ кезінде табылуы мүмкін емес ақау
жатады.
Заң талабына сай федералдық аудандық сот жасырын
ақаудың кесірінен Sony компаниясының шығын шекке-
нін жауапкерлер дәлелдей алмады деп шешті. Жоғарыда
айтылған негіздерге сәйкес федералдық аудандық сот-
тың шешімі ӨЗ КҮШІНДЕ ҚАЛСЫН.
Түйін
● Экспедитор коносаментті көбіне жөнелтушінің
атынан дайындап, тасымалдаушының қол қоюы-
на ұсынады.
● Таза коносаменттің ұсынылуы жүк жөнелтуші та-
рапынан жүктің тиісті күйде жеткізілгенін дәлел-
дейді.
● Жүкті тиісті күйде ұстау, сақтау және тасымалдау
арқылы бүлінуіне жол бермеу үшін қажет сақтық
шараларын жасағанын немесе жүктің жауапкер-
шіліктен босататын себептер бойынша бүлінгенін
дәлелдеу арқылы тасымалдаушы жүк жөнелтуші-
нің жеткілікті және сенімді дәлелдемесіне қарсы-
лық білдіре алады.
● Тасымалдаушы шығынға «жасырын ақау» себеп
болғанын дәлелдеу міндетіне ие болады.
Тауардың жоғалғаны, не зақымданғаны анықталғаннан кейін, талап-арыз беруші бірқатар процедуралық
мәселелерді шешуі керек. Біріншіден, зиян келгенін дәлелдеу ауыртпалығы кімге түседі және мұндай дәлел
-
ді қалай теріске шығаруға болады? Екіншіден, тасымалдаушыға қарсы сотқа талап-арыз түсіру құқығы қай
тарапқа тиесілі? Төмендегі Polo Ralph Lauren компаниясының Tropical Shipping компаниясына қарсы ісінде
COGSA шеңберіндегі талап-арыздың барлық түріне қатысты процедуралық мәселелер қарастырылады.
Polo Ralph Lauren, L.P. компаниясының
Tropical Shipping & Construction Co. корпорациясына қарсы ісі
215 F.3d 1217 (11th Cir. 2000)
Кравич – аймақтық судья. Коносаментте көрсетіл-
меген тауар иесінің тауары теңізде жоғалған жағдайда,
оның тасымалдаушыға қарсы қолданар қандай құқықтық
шаралары бар, бұл істе, міне, сол жайт көрініс тапқан.
Талап-арыз беруші Polo Ralph Lauren, L.P. («Polo») та-
сымалдау кезінде жоғалған жүктің орнын толтыруын
талап етіп, Tropical Shipping & Construction Company
(«Tropical») компаниясына қарсы арызданды. Polo ком-
паниясы Drusco, Inc. («Drusco») компаниясымен 4643
шалбар дайындау және жеткізу жөніндегі келісімшартқа
қол қойған болатын.
Сол келісім бойынша Polo Флоридадағы Drusco ком-
паниясына мата жіберді, Drusco матаны кесіп, алдын ала
даярлап, мата бөліктерін Доминикан Республикасына
396
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
тігуге жөнелтті. Drusco одан басқа да бірнеше киім өн-
дірушімен ұқсас келісімшарт жасасты әрі олардың әр-
бірінен келген шалбарды екі ірі контейнерге біріктіріп,
Tropical компаниясына жеткізді. Сондай-ақ Drusco да-
йын шалбардың Флорида штатына қайта жеткізілуін
ұйымдастырды. Мұнда Drusco шалбарларды дизайнер-
лік бөлшектермен әбзелдеп, дайын өнімді өндірушілерге
бөлшек саудагерлерге сату үшін қайтаратын еді.
Доминикан Республикасынан Флоридаға келе жат-
қан кезде қатты теңіз толқынынан Polo компаниясының
жүгі бар контейнер борттан құлап, жоғалған болатын.
Polo келісімшарт пен жүкті сақтау ережелерін бұзғаны
әрі немқұрайдылығы үшін жауап беруге шақырып, талап
қойды. Федералдық аудандық сот келісімшарт бойынша
талап-арызға қатысты коносаментте Polo компаниясы-
ның аты нақты көрсетілмегендіктен, оның талап-арыз
беру құқығын жоққа шығарды. Сондай-ақ сот COGSA
заңында алдын ала қарастырылғандай, сақтау және нем-
құрайдылыққа қатысты талап-арыз бойынша Tropical
компаниясына қорытынды шешім шығарды.
COGSA – ерекше құқық қорғау құралы
1936 жылы қабылданған COGSA заңы «АҚШ теңіз
порттарына келген немесе порттарынан шыққан тауарды
тасымалдау жөніндегі барлық сыртқы сауда келісімшарт-
тарын» реттейді. COGSA заңының мақсаты – халықара-
лық бірізділікке қол жеткізіп, келісімшартта қарастыру
арқылы күшін жоюға болмайтын тасымалдаушы міндет-
терін белгілеп, оның үстемдігінен жүк жөнелтушіні шы-
ғару. Шағымданушы тасымалдаушыға жарамды түрдегі
жүкті алып келіп, жүк түсіру пунктінде жарамсыз күйде-
гі тауарды қабылдағанын мәлімдей отырып, COGSA за-
ңына сәйкес жеткілікті және сенімді дәлелдерін ұсынды.
Бұдан кейін залалдың тасымалдаушы немқұрайдылығы-
нан туындамағанын дәлелдеу ауыртпалығы тасымалдау-
шыға ауысады.
Осы іс COGSA аясына кіретіндіктен, бұл заң Polo
компаниясына айрықша құқық қорғау әдісін ұсынып,
оның деликт талап қою қажеттігін жоққа шығарады. Біз
COGSA заңы қолданылғанда соттың деликт талап қоюға
жол берген кезін таппадық. Сондықтан Polo компания-
сының шағымы үш жеке талаптың орнына бірыңғай
COGSA талабы ретінде ұсынылуы керек болды. Соттар-
дың көпшілігі жоғалған немесе зақымданған тауарға қа-
тысты тасымалдаушының немқұрайды әрекетіне қарсы
COGSA бойынша қойылған талап-арыз қос келісімшарт-
ты, яғни тасымалдау келісімшартын бұзғаннан туындай-
тын келісімшарттық талап-арыз бен тасымалдаушының
өз міндетін орындамаудан туындайтын деликт талап-
арыздың элементтерін қамтитынын мойындайды.
COGSA бойынша қойылатын талаптардың гибрид
болып келетінін мойындау керек, бірақ COGSA заңы та-
лапкерге немқұрайды тасымалдаушыға өтемақы өтеткізу
үшін келісімшарт пен деликт негіздің қайсысы қолайлы
болса, соны таңдауына жол бермейді. COGSA мәтінін-
дегі қандай да бір сөз болсын, оны түсіндіретін қайсы-
бір жағдай болсын, оның ешбірі бізді басқаша ойлауға
мәжбүрлей алмайды. Сондықтан біз жоғалған немесе
бүлінген тауар үшін COGSA бір ғана талап-арыз негізін
қарастырады деп білеміз. Федералдық аудандық сот Polo
компаниясының сақтау және немқұрайдылыққа қатысты
талаптары бойынша жеңілдетілген сот процесінде дұрыс
шешім шығара білді.
Polo компаниясының COGSA бойынша
шағымдану ниеті
Федералдық аудандық сот Polo компаниясының өзі-
нің коносаментке қатысты бенифициар үшінші тұлға
екені туралы дәлелдемесін жоққа шығарып, ол талап
бойынша жеңілдетілген сот процесі арқылы қорытынды
шешім шығарып берді. Polo коносаментте аталмаған бо-
латын. Келісімшарт тек қана аталған тараптарды міндет-
темелермен біріктіреді, ал үшінші тарап келісімшартқа
қос тараптың айқын ниеті бойынша ғана қосылуы мүм-
кін. Осындай құрылымы берік ереженің тасымал шарт-
тарына қолданылу күші біркелкі. Келісімшартта пайда-
сы көзделген «оңай анықталар тұлғалар тобы» көрсетіл-
ген болса, ондай үшінші тараптың нақты атын атаудың
қажеті жоқ.
Polo компаниясының пайымдауынша, коносамент-
ке «тауар иесін» қосудың өзі де сол топтағы тұлғалар-
ды пайдаланудың нақты ниетін көрсетеді. Тасымалдау
шартының талаптарын айқындау кезінде коносаменттің
келесі бетінде бірнеше рет «жүк жөнелтуші, жүк алушы
немесе тауар иесі» деген тіркес қолданылады. Коноса-
менттің соңғы ережесі «Жүк жөнелтуші, жүкті алушы
және тауар иесі мен коносаментті ұстаушы» коносамент-
тің барлық шарттарына тікелей келіседі деп қайталайды.
«Тауар иесінің» осылайша қайта-қайта аталуы біздің
мүддені көздеу ниетін білдіреді деп пайымдады Polo.
All Pacic Trading, Inc. компаниясының Hanjin Yosu
компаниясының кемесіне қарсы 7 F.3d 1427 (9th Cir.1993)
ісінде сот тоғыз бүлінген тауар иесі мен оның сақтанды-
рушыларының шоғырландырылған шағымын қарастыр-
ды. Тоғыз талапкердің сегізі тауарын кемелермен жұмыс
істемейтін жалпы тасымалдаушыға (non-vessel operating
common carriers – «NVOCC») жеткізіп берген. NVOCC
тасымалдаушысы жүк жөнелтушілерге жеке-жеке коно-
самент табыстады. Кейіннен олар жөнелтілетін тауарды
тасымалдаушыға жеткізіп, одан жеке коносаменттер
алды. Тасымалдаушы берген коносаменттерде жүк иеле-
рі аталмады. Сот жүк иелерінде талап-арыз беруге негіз
жоқ деген тасымалдаушының мәлімдемесін қабылдама-
ды, себебі соттың білуінде жүк иелері коносамент та-
раптары болып саналады. Біздің қарауымыздағы коноса-
менттердегідей, оларда да «тауардың иесін» коносамент
шартына міндеттейтін тармақтар бар еді.
Tropical және Drusco арасындағы коносаменттерде
«тауар иесі» аталып, коносамент шарттарына міндет-
телді. Бұл Polo компаниясына тауар иесі немесе мүдделі
үшінші тарап ретінде талап-арыз беруге жол ашты. Фе-
дералдық аудандық сот алдында Polo компаниясының
тауар иесі ретінде COGSA бойынша талап-арыз беруіне
негіз болғанына дәлел жеткілікті болып, сот жеңілдетіл-
ген процесс арқылы шешім шығарды.
Сот шешімі ішінара ОРЫНДАЛЫП, ішінара КҮШІН
ЖОЙДЫ.
Түйін
● COGSA заңы АҚШ-тың теңіз порттарына келген
және шыққан тауарды тасымалдау жөніндегі бар-
лық сыртқы саудадағы келісімшарттарды реттей-
ді.
● Тасымалдаушыға жүк жеткізілген кезде тауардың
тиісті күйде екенін бастапқы дәлелдеу ауырт-
палығы жөнелтушінің мойнында болады. Бұл
397
Тауар тасымалы 13-тарау
ауыртпалық «таза» коносаментті табыстау ар-
қылы жүзеге асады. Содан кейін тауардың тиісті
күйде екенін және тасымал кезінде немкеттілік
салдарынан зақымданбағанын дәлелдеу ауыртпа-
лығы тасымалдаушыға ауысады.
● Тасымалдау шартынан пайда алуға ниеттенген
тұлғалар тобына кіретін тараптың сотқа талап-
арыз беру үшін коносаментте аталуы міндетті
емес.
COGSA заңының қолданылу аясы
COGSA заңы тасымалдаушы мен жүк жөнелтуші арасындағы қарым-қатынасты реттейтін Хартер заңына
қарағанда толыққанды.
15
Ал Гамбург ережелері одан да абзал. Осы үш құқық актіcінің қай-қайсысы да та-
сымалдаушы мен жүк жөнелтуші арасында жауапкершілікті әділ бөлуді көздейді. Дей тұрғанмен, бұлардың
бір-бірінен айтарлықтай айырмашылығы да бар. Мәселен, COGSA заңына сәйкес тасымалдаушының жауап
-
кершілігі жүкті тиеу уақытынан түсіру сәтіне дейінгі мерзімге белгіленіп, сонымен ғана шектеледі. Алайда
бұл мерзім ішіне жүктің тиеу алдындағы және түсіргеннен кейінгі тасымалдаушының қарауында болған
уақыты ескерілмейді.
Ал Гамбург ережелері бойынша жүктің тасымалдаушы бақылауында болған уақыты да соның жауап
-
кершілігіне енгізілгенімен, кемеде болған уақыты ескерілмейді. Гаага ережелерінің (COGSA) 7-бабы та-
раптарға бұл уақытты «жүкті тиеу алдындағы және жүкті түсіргеннен кейінгі» мерзімге дейін ұзартуға
мүмкіндік береді. Ұзарту үшін әдетте «қоймадан-қоймаға» ережесін коносаментке енгізу керек. Mori Seiki
USA компаниясының Alligator Triumph кемесіне қарсы ісінде COGSA бойынша жүкті өз бақылауында ұстау
ережесі, тасымалдаушының жүк жөнелтушіге жоғары құнды тағайындауға мүмкіндік беру міндеті және
үшінші тарапты COGSA заңының қолданылу аясына кіргізу үшін Гималай ережесін енгізу мүмкіндігіне
талдау жүргізіледі.
Mori Seiki USA, Inc. корпорациясының Alligator Triumph кемесіне,
Mitsui Lines компаниясына қарсы ісі
990 F.2d 444 (9th Cir. 1993)
Хаг – аймақтық судья. Апелляциялық шағым түсір-
ген Mori Seiki USA, Inc. («Mori Seiki») компаниясы Жа-
понияның Нагоя қаласынан АҚШ-тың Техас штатында-
ғы Хьюстон қаласына жөнелтілген және тасымалдау ба-
рысында зақымданған жоғары дәлдікті жонғыш білдекті
қабылдап алушы тарап болған. Білдек Лос-Анджелес
портында кемеден түсірілгеннен кейін, бірақ теңіз пор-
тынан шықпай тұрып зақымданған болатын. Mori Seiki
компаниясы федералдық аудандық сотта теңіз тасымал-
даушысына (Mitsui), кемеге (Alligator Triumph), теңіз
порты операторына (Trans Pacic Container), сондай-
ақ білдекті кеме бортынан түсірген жүк түсіру қызме-
тін көрсететін стивидор компанияға (Marine Terminals
Corporation) шығынды өтету талабын қойды.
Жүк түсірілгеннен кейінгі кезеңге
COGSA заңының қолданылуы
COGSA заңы теңіз арқылы АҚШ-тан шыққан немесе
келген барлық жүк тасымалына қолданылады. COGSA
ережелеріне сәйкес, кемеге тиелген сәттен бастап тү-
сірілген кезге дейінгі аралықта зақымданған жүктің
жауапкершілігі 500$ мөлшерімен шектеледі. Бірақ жүк
тасымалы туралы келісімнің тараптары шектеу мерзімін
ұзартуға хақылы.
Бұл сот ісінде қарастырылатын коносамент келесі
норманы қамтыды: «Теңіз терминалының жүк тиеу пор-
тына келіп түскен сәтінен жөнелтілгенге дейінгі уақыт-
та шығынға ұшыраған тауар үшін тасымалдаушы Гаага
ережесінде (COGSA) белгіленген мөлшерде жауапты бо-
лады». Енді осы норманың мына істегі көрінісіне келсек,
COGSA бекіткен жауапкершілікті шектеу ережесі жон-
ғыш білдек кемеден түсіріліп, теңіз терминалынан ары
қарай жіберілгенге дейін қолданылады. Сөз жоқ, коно-
самент – тараптарды бір-бірімен байланыстыратын әрі
қит етсе, «тасымалдаушыға қарсы құжат бола қалатын»
шарт, «ондағы кез келген екіұштылық жүк жөнелтушінің
мүддесін қорғап, тасымалдаушыға қарсы түсіндіріледі»,
бірақ біз мұнда ондай екіұштылықтың барына сенімді
емеспіз. Коносамент COGSA бекіткен 500 долларлық
жауапкершілік шегінің аясына білдектің зақымдалған
мерзімін де енгізді.
Гималай ескертпесі бойынша
жауапкершілікті шектеудің кеңейтілуі
Mitsui компаниясының коносаментінде «Гималай ес-
кертпесі» болды. Бұл ескертпе әдетте тасымалдаушының
атынан қызмет көрсететін үшінші тарапқа тасымалдау-
шының қорғану құралдары мен жауапкершілігін шектеу
ережелерін тиесілі қылу үшін қолданылады. Федерал-
дық аудандық сот порт операторы мен жүк түсіру қызме-
тін көрсетуші стивидор компанияны Mitsui коносамен-
тіндегі Гималай ескертпесімен қамтылған болатын деп
398
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
таныды. Біздің пайымдауымызша, Гималай ескертпесі
Mitsui компаниясының COGSA бойынша қорғаныс құ-
ралдарын, атап айтқанда, қаптама басына шаққандағы
500 долларлық жауапкершілікті шектеу ережесін Marine
Terminals Corporation компаниясына да қолданылады.
БЕКІТІЛДІ.
Түйін
● Егер қолданылу аясы коносаментте нақты кеңей-
тілмеген болса, онда COGSA жүкті жөнелтуден
бастап, түсіріп алғанға дейінгі тасымалдау аралы-
ғын қамтиды.
● Гималай ескертпесі тасымалдаушыға тиесілі қор-
ғану құралдарымен әрі жауапкершілікті шектеу-
мен (COGSA) жүк түсіру қызметін көрсететін,
мәселен стивидор компаниясы секілді өз атынан
қызмет ететін үшінші тарапты да қамту үшін қол-
данылады.
Тасымалдаушы Гамбург ережелерінде кеңінен түсіндіріледі. Ережелер тасымалдаушының анықтамасын
«жүк жөнелтушімен теңіз арқылы жүк тасымалдау туралы келісімшарт жасасқан кез келген тұлға» деп бере
-
ді. COGSA заңы секілді емес, Гамбург ережелері «тасымалдаушы» сөзін нақты бір тұлғаға арнамай, экспе-
диторларға, теңіз терминалы немесе кемемен жұмыс істемейтін жалпы тасымалдаушы сияқты тараптарға да
қолдана береді. COGSA коносаментпен қамтылған жөнелтімдерге ғана күшін жүргізеді. Ал Гамбург ереже
-
лері атаулы немесе айналымсыз коносаменттер және осы секілді басқа да электрондық құжат түріндегі теңіз
арқылы тасымалдаудың кез келген келісімшартына қолданылады.
Сондай-ақ Гамбург ережелерінде палубаның үстінде тасымалдау арнайы қарастырылған, ал Гаага ере
-
желері ондай тасымалдауға қолданылмайды. COGSA тараптарға палубаның үстінде тасымалдау туралы ке-
лісуге рұқсат береді. Бұл қағида коносаментке «аса маңызды» ескертпе (clause paramount) кіргізу арқылы
жасалады. COGSA бойынша шығынның тасымалдаушы қателігінен болғанын дәлелдеу ауыртпалығы жүк
жөнелтушінің мойнында. Дәлелдеу ауыртпалығы әдетте таза коносамент ұсыну арқылы орындалады. Ал,
керісінше, тасымалдаушының қателігі Гамбург ережелеріне сәйкес қарастырылады. Гамбург ережелерінің
5-бабы бойынша «тасымалдаушы өз қарамағында болған кезде жоғалған, не зақымданған жүк үшін және
жеткізу уақытынан кешіккені үшін жауапты болады». Артынша ережелер «әдетте дәлелдеу ауыртпалығы
тасымалдаушыға жүктеледі» деп кесіп айтады.
Аралас немесе мультимодальды тасымал келісімшарттарын реттеу мәселесі әлі күнге шешілмей келеді.
Гаага ережелері мен COGSA контейнерде тасымалдау шықпай тұрып қабылданды. Ал тасымалдаушылар
бір контейнердің өзін әртүрлі тасымалға пайдалана береді.
16
Оны жүк көлігіне де жалғайды, теміржол тірке-
месіне де орналастырады, кемеге де тиеуге болады. Әзірге әр көлік тасымалына арналған бір-бір конвенция
өзара тізе қосып, бір жауапкершілік желісін құрайтынына қанағат етуден басқа амал жоқ. Сондықтан қазір
тасымал көлік түріне қарай тиісті конвенциямен реттеліп келеді.
Халықаралық сауда палатасының мультимодальды тасымал құжаттарына арналған ережелері бо
-
йынша «тасымалдаушы шығынның мультимодальды тасымалдың қай кезеңінде болғанын дәлелдеуі керек».
Бұған қоса, осы ережелерде тасымалдаушы өзінің дәлелдеу ауыртпалығын орындай алмай қалған жағдайда
іске қосылатын жүк жөнелтушінің пайдасына шешілетін презумпция бар. «Шығын келген кезең анықталма
-
са, тиісті көлік түрінің талапкеріне барынша қолайлы жауапкершілік жүйесі қолданылады».
17
Контейнерде тасымалдаудың жаппай қолданысқа енуі COGSA алдына мәселе қойды. Біріншіден, кеңінен
қолданыла бастаған жаңа мультимодальды тасымалдау құжаттары дәстүрлі теңіз коносаментінің өзектілігі
мен маңыздылығына күмән туғызды. Екіншіден, қаптамаға салынған тауармен толтырылған контейнерді бір
қаптамаға шаққандағы жауапкершілікті есептеу үшін жекелеген қаптама ретінде қарастыруға бола ма деген
сұрақ пайда болды.
COGSA «қаптама» сөзін қалай түсіну керектігін нұсқап, былай дейді: «Тауарды шоғырландыру үшін кон
-
тейнер, паллет немесе сол секілді басқа да тасымал құралы қолданылса, онда оларға салынған қаптамалар
мен орама бірліктерінің саны коносаментте қанша деп көрсетілсе, міне, сол қаптама саны болып есептеле
-
ді». Сот жүк жөнелтушіні қорғау үшін әдетте контейнерді қаптама деуге болмайды деп санайды. Бұл пікір
коносаментте бірліктің не қаптаманың нақты саны көрсетілген болса, әлбетте, орынды. «Контейнер» саны
емес, нақты қаптама саны жазылған коносаменттің құны әлдеқайда жоғары.
Marcraft Clothes, Inc. компаниясының M/V Kurobe Maru кемесіне қарсы
18
ісінде сот әдетте жалпы тасы-
малдаушының COGSA бойынша жауапкершілігін есептеу кезінде мультимодальды контейнердің қаптама
399
Тауар тасымалы 13-тарау
ретінде қаралмайтынын мәлімдеді. Контейнерде 4 400 дана ерлер костюмі бар деген коносаменттегі ақпарат
COGSA тұрғысынан жауапкершілікті анықтағанда костюмнің әрбір данасын «қаптама» деп тануға негіз бол
-
ды. Ал жалпы тасымалдаушы COGSA бойынша қаптама басына шаққандағы жауапкершілігін шектеу мақ-
сатында контейнерді қаптама ретінде тіркеуге құқылы ма деген мәселе туындайды. Бірақ соттар бүкіл жүк
үшін тасымалдаушы жауапкершілігін 500$ мөлшерінде шектеу мақсатында контейнерді бір қаптама ретінде
белгілеу идеясын қабыл алмады.
All Pacic Trading компаниясының Hanjin Yosu кемесіне қарсы ісінің мән-жайы бойынша тасымалдаушы
коносаментке «Жүк контейнерге салынған жағдайда, осы құжаттың бетінде көрсетілген осындай контей
-
нерлердің саны осы құжатта қарастырылған жауапкершілікті шектеуді қолдану мақсаты үшін қаптама саны
болып есептеледі» деген тармақты енгізді. Тасымалдаушы контейнер ішіндегі қаптамалар санына қарап
емес, контейнер санына қарай тасымалдау бағасының белгіленгенін алға тартып, әр контейнерді бір қаптама
ретінде есептеу керек деді. Сот коносаменттің басқа тармағында контейнердегі қаптамалар саны көрсетілге
-
ніне назар аударып, оның бұл уәжін қабылдамады.
19
St. Paul Fire and Marine Ins. сақтандыру компаниясының Sea-Land Service компаниясына қарсы ісінде сот
бұл мәселенің заңда нақты шешімі жоқ екенін айтты.
Сот жауапкершілік мөлшерін әр қаптама үшін 500$ етіп шектеу ережесін ішінде жеке-жеке қап
-
тамалары бар контейнерге қолдануға болмайды дей келе, даудың басы контейнер болған істер қайта
қаралуы керек деген алаңдаушылық білдірді. Өйткені өздеріне бейімдеп небір түрлі коносамент шы
-
ғарып алған тасымалдаушылар арасында жауапкершілікті шектеу ережесін коносаментке енгізіп,
контейнерге қолдану кең тарап кетті. Сол себептен COGSA заңында мұндай мүмкіндік қарасты
-
рылмаған болса да, жүкті шығыннан, ұрлық-қарлық пен залал-зақымнан сақтау үшін ендігі жерде
контейнер әдеттегі жүк бірлігі ретінде қаралатын болды.
20
Ал жүк жөнелтуші контейнерді COGSA ережелеріне сәйкес қаптама ретінде тануға жол бермеу үшін, әр
контейнер ішіндегі қаптама санын нақты айтып, коносаментке толық та дәл ақпарат енгізілуін талап етуге
тиіс.
Елеулі ауытқу
Келесі үш бөлімде «әр қаптама басына шаққандағы» ереже бойынша тасымалдаушының жауапкершілі-
гін шектеу қағидасының күшін жойып жіберетін қателіктері қарастырылады. Жалпы тасымалдаушының кез
келген залал үшін толықтай жауапқа тартылуына негіз болатын үш әрекет бар: олар – елеулі ауытқу, жоғары
құнды белгілеуге әділ мүмкіндік бермеу және қате жеткізу. Бұл бөлімде тасымалдаушыны толық жауап бе
-
руге мәжбүр ететін үш әрекеттің алғашқысы сөз болады. Елеулі ауытқу бойынша берілген талап-арыздарды
әдетте екі топқа бөлеміз: жүкті палубаның үстінде тасымалдау және кеменің жүзу бағытынан ауытқуы.
Тасымал тарихында палуба үстіне қойып тасу елеулі ауытқу болып саналған, бірақ келе-келе бұдан шы
-
ғатын дау-дамай мен талап-арыз саны азайып кетті. Контейнерге салып тасымалдау қарқын алып, мықты
кемелер пайда болғаннан бері бәрі палуба үстіне қойып тасымалдауға көшті, өйткені контейнер жүкті жолда
зақым-залалдан қорғайды. Оның үстіне қазіргі кемелер контейнерді палубаның төменгі және жоғарғы бө
-
ліктеріне қойып, жүк сыйымдылығын арттыруға мүмкіндік береді. Соған орай теңіз жолы тасымалдың ең
тиімді әрі жеңіл жолына айналды. COGSA тараптарға палубаның үстіне қойып тасымалдау жөнінде келісім
жасауға рұқсат береді. Ол жайында заң былай дейді: «Палубаға тиелетін жүк дегеніміз – тасымалдау жө
-
нінде жасалған келісімшарт бойынша палубаға қойып тасымалданатын жүк». Коносаментке бүгіндері «аса
маңызды» ескертпе көп енгізіледі, палубаның үстіне қойып тасымалдаудың кең қолданыста екені содан да
белгілі.
Елеулі ауытқуға қатысты талап-арыз беруге негіз болатын екінші жағдай – бағыттың негізсіз өзгертілуі.
Жалпы тасымалдаушы әдеттегі немесе жөнге келер тасымал бағытымен жүрмей кешіксе, соның себебінен
келген залал үшін өзі жауап береді. Тасымал бағытындағы елеулі ауытқуға байланысты арыздан қорғану
амалы ретінде механикалық ақау мен мемлекеттің килігуі секілді төтенше жағдайларды айтуға болады. Мы
-
салы, жалпы тасымалдаушыға нұсқаулық бойынша қажет мемлекеттік тексеріс үшін портта тоқтау немесе
қақтығысты болдырмау үшін маршрутты өзгерту орынды болар еді. Төмендегі St. Johns Shipping Corp. сот ісі
палубаның жоғарғы бөлігінде сақтау түрінде орын алған елеулі ауытқуды қарастырады.
400
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
St. Johns Shipping Corp. корпорациясының
S. A. Companhia Geral Commercial do Rio de Janeiro компаниясына қарсы ісі
263 U.S. 119 (1923)
Таза коносамент бойынша жөнелтілген ағаш шайы-
ры палубаның жоғарғы бөлігіне бекітілді, бірақ дауыл
кезінде кемені жеңілдету үшін суға тасталған болатын.
Тиісінше, сот кеменің елеулі ауытқу үшін жауапты бол-
ғанын, коносаменттегі ескертпенің жеңілдету себебі-
не байланысты жауапкершіліктен босатылмайтынын
және тасымалдаушының шығын орнын толтыру керек-
тігін алға тартты. Сотта қаралатын негізгі үш түрлі іс
болады: (1) палубаның астына салып жөнелту әдеттегі
шаруа болып, мұндай жүк жөнелтуді реттейтін келісім-
шарт болмаса; (2) жөнелтілетін жүк палубаның үстіне
немесе астына кеменің таңдауы бойынша орналастыры-
лып, мұндай жөнелтуді реттейтін келісімшарт болмаса;
(3) тапсырыс келісімшарт бойынша бақыланатын болса.
Әдетте сот тараптар арасындағы жалғыз келісімшарт,
яғни коносаментті палубаның астына салып жеткізу уә-
десі деп түсіндіреді. Әдет-ғұрыпты өзгертетін келісім-
шарт болмай, коносамент ол турасында үнсіз қалған кез-
де әдет-ғұрыпқа басымдық беріледі. Десе де палубалық
жөнелтулер бөлек жүк тасымалдау шартымен реттелуі
мүмкін. Жүкті тиеу туралы растаусыз коносамент пен
палубаның үстіне қойып тасымалдауға рұқсат ететін
келісімшарт арасында бір-біріне қарама-қайшы ешнәр-
се жоқ. Мұндай жағдайда тасымалдаушы жөнелтушіге
жүкті орналастыру туралы хабарлауға міндетті емес.
Егер жөнелтуші жүктің орналастырылуы туралы ақпа-
рат талап етсе, онда бұл ақпарат көлік жалдау келісім-
шартында қарастырылып қоюы керек. Жүктің палубаға
қойылатыны коносаментте жазылмаса, коносаменттің
барлық ережелері өз күшін жояды деп пайымдау қателік
болар еді. Палубада орналастыруға берілген келісім ко-
носамент пен оған дейін жасалған тасымал келісімшар-
тында көрсетілгендей жеткілікті түрде дәлелденді.
Макрейнольдс – судья. Шайыр кеме бортына 11 мау-
сым күні артылды және шайырды орналастыру туралы
растаусыз таза құжаттар берілді. Рио-де-Жанейроны
бетке алып келе жатқан кеме дауылға ұрынды да, дә-
лелді себеппен, кеме жүрісін жеңілдету үшін капитан
шайырды теңізге тастатты. Осылайша жүкті палуба үс-
тіне орналастыру шығынға тікелей себеп болды. Біз жүк
жөнелтушілер әдетте таза коносамент туралы хабардар
болатынына қарамастан, жүкті палубаның үстіне орна-
ластыруға рұқсат беретін, жалпы, әдет-ғұрыпқа байла-
нысты болған істі қарастырып жатқан жоқпыз.
Мұндай әдет-ғұрып қолданылмаса және дәлелдеме
ретінде ұсынуға болатын жедел келісімшарт болмаса,
таза коносамент тасымалдаушыға жүкті палубаның ас-
тында тасымалдау міндетін жүктейді деп түсіндіріледі.
Сол себепті де жауапкер осыған арқа сүйеуге құқылы
болды. Жөнелтуші жүкті палубаның үстіне орналасты-
руға келісті деп айту қателік болар еді. Жүк жөнелтуші
таза коносамент бойынша жүктің палубаның астына
қойылатынына сенімді болды. Тасымалдаушы жүкті па-
луба үстіне орналастыру арқылы келісімшартты бұзып,
жүкті ықтимал қатер астына қалдырып, шығынның пай-
да болуына тікелей себепкер болды. Тиісінше, тасымал-
даушы елеулі ауытқу үшін жауапкершілікке тартылды.
Коносаментте жазылған жауапкершіліктен босататын
ережелер тасымалдаушының пайдасына жарамайды, ол
тауар құны мөлшерінде жауапты болады. Төмендегі қау-
лы БЕКІТІЛДІ.
Түйін
● Палубаның үстіне тиеуге берілген келісім дәлел-
демелерін коносаментті тасымалдау келісімшар-
тымен қоса тексеру арқылы анықтауға болады.
● Коносамент бойынша жүкті палубаның үстіне ор-
наластыру қарастырылмаса және оған рұқсат бе-
ретін әдет-ғұрып болмаса, онда жүкті палубаның
үстіне орналастыру елеулі ауытқу болып санала-
ды.
● Елеулі ауытқу жалпы тасымалдаушыға COGSA
бойынша жауапкершілікті шектеуге (қаптама ба-
сына шаққанда) қатысты құқықтық қорғау құрал-
дарын қолдануға мүмкіндік бермейді.
Cот DuPont de Nemours International компаниясының Mormacvega компаниясына қарсы ісінде
21
жүкті
палуба үстіне қойып тасымалдау түріндегі елеулі ауытқу болған жағдайда, COGSA бойынша жауапкерші
-
ліктен босату принциптері қолданылмайды деп тапты. Сондай-ақ сот палуба үстіне контейнер қоятындай
етіп жасалған кеме болса, онда жүкті палубаның үстіне қоюды келісімнен негізсіз ауытқу емес деп санайды.
Мұны Гаага ережелері жазылғаннан бергі технологиялық жетістіктерді соттың мойындауы деуге болады.
Жалпы тасымалдаушы әдетте коносаментке аса маңызды ескертпе (clause paramount) енгізу арқылы па
-
лубаның үстіне қойып тасымалдаудан болатын елеулі ауытқуға байланысты талап-арыздың алдын алуға ты-
рысады. Шын мәнінде, жалпы тасымалдаушы тауарды палубаның астына орналастыра ма, жоқ үстіне қоя
ма, оны өзі шешетінімен жөнелтуші келіседі. Ескертпе Гаага ережелерін (COGSA) немесе басқа да тиісті
конвенцияны палуба үстіне орналастырылған тауарға да қолдануға рұқсат береді. Төменде келтірілген тар
-
мақ «аса маңызды» ескертпеге мысал бола алады. Жақшадағы сандар олардың алдында айтылған сөздерге
сілтеме жасайды және келесі параграфта түсіндіріледі:
Коносаментке 1936 жылғы 16 сәуiрде бекiтiлген Америка Құрама Штаттарының Теңіз арқылы жүк
тасымалдау туралы заңының барлық ережелерi қолданылады. Аталған заңда көрсетілген қорғану
401
Тауар тасымалы 13-тарау
құралдары мен шектеулер кеме палубасының астына не үстіне орналастырылған тауарға (1);
АҚШ-тың немесе оған тиесілі емес порттар арасындағы тауар тасымалына (4): тауар кемеге
тиелгенге дейінгі әрі түсірілгеннен кейінгі, сондай-ақ тауар тасымалдаушының қарамағында болған
кезіне (2); тасымалдаушы, сақтаушы және жүк түсіруші стивидор ретінде әрекет ететін тарап
-
тарға (3) қолданылады. Тасымалдаушы Америка Құрама Штаттарының кез келген заңында немесе
кез келген басқа жерде заңнама міндетті түрде қолданылуға жататын барлық құқықтар мен имму
-
нитетті, сондай-ақ барлық шектеулер мен жауапкершіліктен босатуды толық көлемде пайдалануға
құқылы. Егер коносаменттің қандай да бір ережесі Теңіз арқылы тауар тасымалдау жөніндегі заңға
немесе кез келген басқа міндетті түрде қолданылатын заңнамаға қайшы келсе, мұндай ереже жа
-
рамсыз болып танылады. Ондай коносаменттің мағынасы түсіндірілуге және ондағы көрсетілген
тараптардың құқықтары АҚШ заңдарына сәйкес айқындалуға тиіс (5).
22
Жоғарыда көрсетілген тармақ COGSA заңының тауарды палубаның үстінде тасымалдауға ғана қолданы-
луын енгізіп қоймайды (1). Оған қоса, ол COGSA-ның аясын тауардың «порттан-портқа дейінгі» уақытынан
бастап тасымалдаушы қарауында болған уақытқа дейін кеңейтеді (2). Кейбір соттар коносаментке жоғарыда
келтірілген тармақ енгізілмей-ақ COGSA аясының осылай кеңейтілуін мойындады.
23
Екіншіден, ол тармақ
COGSA-ның қорғау аясына теңізде жүк тасымалдаумен айналысатын барлық үшінші тұлғаларды, соның
ішінде жүкші компанияларды да сыйғызады (3) (Гималай ескертпесі). Үшіншіден, ол АҚШ порттары ара
-
сындағы тасымалдарға қолданылатын Хартер заңына жол бермейді (4), сондай-ақ ол тасымалдаушының жал-
пы міндеттері мен коносамент бойынша жауапкершілігін АҚШ заңдары бойынша түсіндірілуін көздейді (5)
(құқық таңдау).
Әділ мүмкіндік
Тасымалдаушыға тиесілі қаптама басына шаққандағы жауапкершілік шектеуін жоятын бірнеше жағдай
бар. Ондай ерекше жағдайлардың бірі – жөнелтушіге қаптама басына шаққандағы құн мөлшерін жоғарырақ
көрсетуге әділ мүмкіндік бермеу. Сот жалпы тасымалдаушының жүк жөнелтушіге әділ мүмкіндік ұсыну мін
-
детін орындағанын анықтау кезінде коносаментті мұқият тексереді. Komatsu, Ltd. компаниясының States S.S.
Co. корпорациясына қарсы ісінде
24
сот жалпы тасымалдаушының жүк жөнелтушіге әділ мүмкіндік ұсыну
міндетін коносаменттің бірінші бетіне 1304(5)-бөлімнің мәтінін енгізумен орындайды деп тапты. Travelers
Indemnity Company компаниясының Waterman Steamship Corp. корпорациясына қарсы ісі тасымалдаушының
жоғары баға жариялау мүмкіндігін беру міндетінің қыр-сыры одан әрі қарастырылады.
Travelers Indemnity Company компаниясының
Waterman Steamship Corp. корпорациясына қарсы ісі (Sam Houston кемесі)
26 F.3d 895 (9th Cir. 1994)
Уиггинс – аймақтық судья. Бұл іске түрткі болған
талап-арыз Waterman компаниясының иелігінде және
басқаруында болған баржаның Египеттегі Александрия
қаласының ішкі айлағында батып кетуіне байланысты
сотқа түсті. Баржада апелляциялық шағым түсіруші та-
раптың сеніп тапсырған техникасы мен заттары бар еді.
Жүк құрамында ағын суды тазарту қондырғысын тұрғы-
зуға және жоғары су айдағыш резервуарын салуға қажет
болат бұрғы, клапан, сорғылар және өзге де материал-
дар бар болатын. Travelers компаниясы жүктің бір бөлі-
гінің жоғалуы мен зақымдануы салдарынан 1 174 876 $
көлемінде шығынға ұшырады. Travelers компаниясы
Waterman компаниясының үстінен федералдық аудандық
сотқа арызданды. Федералдық аудандық соттың шешімі-
не сәйкес, Теңіз арқылы тауар тасымалдау жөніндегі заң-
да (COGSA) белгіленген әр қаптама немесе әдеттегі жүк
бірлігі үшін 500 $ көлеміндегі жауапкершілікті шектеу
ережесі қолданылды. Оған қоса, сот зақымданған, жоғал-
ған «қаптама» саны 77 екенін анықтады. Содан кейін іс
бойынша 38 500 $ көлемінде түпкілікті шешім шығарды.
COGSA халықаралық тасымалдаушының жүкті жо-
ғалту немесе зақымдау жауапкершілігін реттейді. Атап
айтқанда, COGSA заңының 4(5)-бөлімі бойынша, та-
сымалдаушы әрбір қаптама немесе әдеттегі жүк бірлі-
гі үшін 500 $ көлемінде жауап береді (АҚШ кодексінің
46-титулы, §1304 (5)). Жүк жөнелтуші жүк құны мен
сипатын коносаментке түсіру әрі жүк тасымалының жо-
ғары құнын төлету арқылы тасымалдаушының жауап-
кершілігін ұлғайта алады. Тасымалдаушы COGSA-ның
әр қаптамаға немесе әдеттегі жүк бірлігіне қатысты 500
долларлық жауапкершілікті шектеу ережесін «жүк жө-
нелтуші, сәйкесінше, жоғары ақы төлеу арқылы жауап-
кершілікті күшейтуге «әділ мүмкіндік» берген жағдайда
ғана өз пайдасына жарата алады».
Әділ мүмкіндік беру талабы жүк жөнелтушіні та-
сымалдаушының жауапкершілігін күшейтуден бас
402
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
тартудың заңдық салдарынан хабардар етуге арналған.
Осылайша тасымалдаушы «жүк жөнелтушіге міндетте-
мелер мен тарифті таңдау туралы ескертпені ұсынғаны
жайында жеткілікті және сенімді дәлелдемелерін кел-
тірудің бастапқы ауыртпалығын көтеруі керек». Әдетте
тасымалдаушы осы бастапқы ауыртпалықты COGSA
заңының 4(5)-бөлімінің коносаментте қамтылғанын көр-
сетумен өтей алады. Жүк жөнелтушілердің алға тартқан
уәжі екеу болды. Біріншіден, L.A. Water кедендік бақы-
лау үшін дайындаған экспорттық декларациясын жүк
жіберілгенге дейін Waterman компаниясына ұсынды.
Экспорттық декларация жүктің жалпы құны 6 000 000
долларды құрайтынын хабарлады. Екіншіден, Waterman
ұсынған коносаментте жоғарырақ ақы белгілеуге арнал-
ған бос орын жоқ еді. Жүк жөнелтушінің айтуымен Не-
мет соты «коносаментте жауапкершілікті күшейтетін
ақы белгілеуге арналған орынның жоқ» болғанын, сол
себепті жөнелтушіге COGSA бойынша жауапкершілікті
шектеу ережелерінен бас тартуға әділ мүмкіндіктің бе-
рілмегенін анықтады.
Экспорттық декларация, шындап келгенде, жүк жө-
нелтушіге «мұны жасауға әділ мүмкіндік берілсе, жо-
ғары жауапкершілік құнын таңдар еді» деген пікірді
қуаттай алмайды. Осы істегі жүк жөнелтуші тәжірибелі
еді. Ол бұрын да бірнеше рет тауарды Waterman арқылы
жіберген болатын. Сондықтан жүк жөнелтуші Waterman
компаниясының жүк тасымалдау рәсімімен және коноса-
ментімен етене таныс. Екіншіден, жоғары жауапкершілік
құнын жариялау үшін коносаментте белгілі бір орынның
болуы міндетті емес. БЕКІТІЛДІ.
Түйін
● Жалпы тасымалдаушы жөнелтушіге жауапкерші-
ліктің жоғары құнын белгілеу үшін «әділ мүмкін-
дік» берген жағдайда ғана әр қаптама үшін 500$
көлеміндегі жауапкершілікті шектеу ережесін өз
пайдасына жарата алады.
● Жалпы тасымалдаушы әдетте өзінің «әділ мүм-
кіндік» беру міндеттемесін коносаментке COGSA
заңының 4(5)-бөлімін енгізу арқылы орындай
алады.
● Коносаменттің бірінші бетінде жоғары жауап-
кершілік құнын белгілеу үшін арнайы орынның
болуы COGSA бойынша талап етілмейді.
● Коносаменттен өзге құжатта жоғары жауапкерші-
лік құнын жариялап, оны жалпы тасымалдаушыға
ұсынудың ешқандай құқықтық салдары жоқ.
Тауарларды қате жеткізу
COGSA бойынша тасымалдаушы тауарды тікелей коносаментті ұстаушыға ғана тапсыруға міндетті. Ал
коносаменті жоқ тұлғаға табыстауы – өзіне қарсы талап-арызға негіз тауып бергені. Жүк кемеден түсіріл
-
геннен кейін де тасымалдаушы жүкті қате жеткізгені үшін жауапты болады, себебі ол жүкті қабылдаушы
коносамент иесіне табыстағанға дейін тауарды сақтаушы жауапты тұлға болады. Сақтау туралы заң бір
тараптың сеніп тапсырылған тауарына екінші тарапты (сақтаушыны) ерекше қамқорлық жасауға міндет
-
тейді.
Сақтау туралы заң бойынша жалпы тасымалдаушының ерекше мәртебесі Allied Chemical International
Corp. корпорациясының Companhia de Navegacao Lloyd Brasileiro компаниясына қарсы сот ісінде айшықтал
-
ды. Бұған қоса, бұл іс коносаменттің жалпыға бірдей құжат болғанымен, теңіздегі ұлттық кедендік рәсімдер
мен жүк тасымалдау әдістерін қате жеткізуден қорғану мақсатында дұрыс түсінілуі өте маңызды екенінің
тағы бір куәсі. Мемлекеттің импорттау құжаттамасы мұндайға жол беріп немесе қабылдаушы мен жалпы
тасымалдаушы балама шаралар қолданған жағдайда қате жеткізу орын алады.
Allied Chemical International компаниясының
Companhia de Navegacao Lloyd Brasileiro компаниясына қарсы ісі
775 F.2d 476 (2d Cir. 1985)
Мескилл – аймақтық судья. Companhia de Navega-
cao Lloyd Brasileiro (Lloyd) атты теңіз арқылы тасымал-
даушы компания АҚШ-тың Нью-Йорк штаты Оңтүстік
аймағының соты шешімінің үстінен апелляциялық ша-
ғым түсірді. Апелляция Lloyd компаниясын жүкті қа-
былдаушы тарапқа, яғни Banylsa Tecelagem do Brasil S.A.
(Banylsa) компаниясына қате жеткізгені үшін жүк жө-
нелтуші Allied Chemical International Corporation (Allied)
компаниясының алдында жауапты деп тану туралы іске
қатысты берілді. Тасымалдаушы Banylsa компаниясынан
түпнұсқа коносаментті талап етпегендіктен, тауар қате
жеткізілген.
Химиялық өнімдерді экспорттаушы Allied нейлон
өндірісіне қажет кристалды циклдік амид – капролактам
жөнелтуге Banylsa компаниясынан тапсырыс алған бола-
тын. Өнім Бразилияның Сан-Паулу қаласында орналас-
қан Banco Bamerindus do Brasil S.A. атты бразилиялық
банк арқылы 6 000 пакеттен тұратын екі лотты ұсыну-
шыға арналған тратта орнына құжат жолымен сатып
алынуға тиіс еді. Тасымалдаушы Lloyd компаниясының
кемелері Сальвадор портына келіп, жергілікті сауда-
саттық жөн-жоралғысымен Бразилия үкіметінің агент-
тігі Сальвадор порты әкімшілігінің бақылауында капро-
лактамды қоймаға түсірді.
403
Тауар тасымалы 13-тарау
Banylsa бразилиялық импорт ережелері бойынша
Lloyd компаниясынан «carta declaratoria» сұратып алды.
Бұл құжат тасымал ақысының жүкті жөнелту портында,
ал теңіз сауда айналымы салығы Сальвадорда төленге-
нін растайды. Carta declaratoria арқасында, Banylsa тауар
үшін ақы төлеместен, әрі коносаментті ұсынбастан
тауарды қабылдап алды. Көп ұзамай Banylsa компания-
сы Сальвадор (Бразилия) аудандық азаматтық сотына
істі қарауын сұрап ерікті түрде өтініш берді. Allied тасы-
малдаушы Lloyd компаниясынан тиісті құжаттарды та-
лап етпей капролактамды түсіріп беріп жіберуге рұқсат
еткенінен туындаған шығынның орнын толтыруды талап
етті.
Бұл істегі жауапкершілік мәселесі сыртқы сауда-
дағы құжаттамалық транзакцияның қаншалықты ма-
ңызды екенін көрсетеді. Құжат жасасып сауда жүргізу
алыстағы сатушыға ақысы төленбей тұрып тауарға ие-
лік ете алмайтынына кепілдік ретінде төлей алмайтын
немесе алаяқ сатып алушыдан қорғануға мүмкіндік
береді. Ол соншама қиын шаруа емес. Сатушы сатып
алушыға тауардан бұрын айналымды коносаментімен
қоса тасымал құжатын ұсынады. Осы құжаттар үшін
төлем жасаған сатып алушы түпнұсқа коносаментті
иеленеді.
Коносамент тауарды иеленуге құқық береді; ол тауар
рөлін атқарады әрі тауарға иелік ету құқығын береді.
Бұл құжат көбінесе ордерлік коносамент ретінде жаса-
лады және сатып алушыға тапсырыс бойынша немесе
мақұлдау арқылы өтеді. Коносамент берген тасымалдау-
шы түпнұсқа коносаментті ұсынатын тарапқа ғана жүкті
беруге жауапты болады. Коносаментте көрсетілген жүк
алушыға тауар жеткізілгенмен, ол коносаменттің иеле-
нушісі болмаса, оған тауар берілмейді. Ал тауарды ко-
носаменттің өкілетті иеленушісінен басқа біреуге жет-
кізген тасымалдаушы тауардың қате жеткізілгені үшін
жауапкершілік арқалайды.
Lloyd коносаменттің 1 және 12-тармағы оны жауап-
кершіліктен босатады деп мәлімдеді. 1-тармақта «Тасы-
малдаушының іс жүзінде бақылауында болмаған кезде
орын алған кез келген кідіріс, жеткізбеу, қате жеткізу
немесе тауардың жоғалуы мен зақымдануы үшін та-
сымалдаушы қандай да бір дәрежеде жауап бермейді»
делінген. 12-тармақ бойынша «Тауар кедендік немесе
өзге де органдардың бақылауына өткен кезде тасымал-
даушының жауапкершілігі толығымен тоқтайды және
тауар жеткізілді деп саналады». Алайда жүкті түсірген-
нен кейін Lloyd тауарды сақтаушыға айналады. Ал жүк-
тің қате жеткізілгеніне де сақтаушы толық жауап береді.
Сондықтан COGSA заңы, Хартер заңы (тиісті жеткізілім
жасалмайынша тиеу алдындағы әрі тауарды түсіргеннен
кейінгі мерзімді қамтиды) және Сақтау туралы заң бо-
йынша Lloyd тауардың қате жеткізілгені үшін жауапты.
Федералдық аудандық соттың шешімі БЕКІТІЛСІН.
Түйін
• Коносамент беруші тарап тек түпнұсқа коносамент-
ті ұсынған тарапқа ғана жүкті өткізуге жауапты.
• Жалпы тасымалдаушы өзіне тапсырылған тауар-
ды сақтаушы болып саналады. Тиісінше, ол
COGSA заңы бойынша өзінің міндеттемелерін
орындағаннан кейін де сақтау туралы заң бойын-
ша жауапты болуы мүмкін.
• COGSA және басқа да жүк тасымалдау жөніндегі
конвенцияларда қарастырылған қорғау шарала-
рына қарамастан, импорттаушы елдің жергілікті
дәстүрі мен практикасын білудің маңызы зор.
Кейде коносаментке иелігі жоқ тараппен де тасымалдау туралы балама келісім жасалуы мүмкін. Кең
тараған тәжірибенің бірі – жалпы тасымалдаушы коносаменттің орнына банк кепілдемесін ұсынған жүк
алушыға тауарды өткізуге келіседі. Банк кепілдемесі тасымалдаушыны қате жеткізуден туындайтын жауап
-
кершіліктен босатады. Мұндайда тасымалдаушы қате жеткізгені үшін COGSA бойынша жауапты болса да,
кепілдеменің арқасында жауапкершіліктен босатуды талап ете алады.
C-Art, Ltd. компаниясының Hong Kong Islands Line America, S.A. компаниясына қарсы
25
ісінде бұрынғы
іскерлік тәжірибеге сүйенген тараптар импорттаушыға коносаменттің берілгенін күтудің орнына банк кепіл
-
демесін ұсынуға рұқсат берді. Алайда әдеттегі банк кепілдемесін ұсынудың орнына сатып алушы корпора-
тивтік кепілдеме ұсынып, тауарды қабылдап алды. Сот тасымалдаушыны қате жеткізді деп жауапқа тартты,
себебі «тасымалдаушы, яғни коносамент беруші тарап, жүкті түпнұсқа коносамент ұсынатын тарапқа ғана
өткізу үшін жауап береді».
26
Астарын ақтаратын болсақ, жөнелтуші-сатушы оған нақты келіспеген болса да,
импорттаушы банк кепілдемесін ұсынғанның өзінде, тасымалдаушы қате жеткізілім үшін жауапты болып
қала береді.
COGSA бойынша жауапкершіліктен босататын жағдайлар
Жоғарыда айтылғандай, өз міндеттемесін орындаған тасымалдаушының жауапкершілігі әрбір қаптама
үшін 500 доллардан аспайды. Оған қоса, «COGSA заңында қарастырылған 17 жағдай тағы бар (13.2-мы
-
салды қараңыз: «Салыстырмалы құқық: COGSA бойынша жауапкершіліктен босататын 17 жағдай» ). COGSA
заңында жауапкершіліктен босататын 16 жағдай және Q-ескертпесі бойынша ерекше жағдай аталып кеткен
бір ғана «catch-all», яғни барлық мүмкіндікті қамтитын жағдай қарастырылған. Жауапкершіліктен боса
-
татын 16 жағдайға – кемені басқарудағы және навигациядағы қателіктен туындаған шығын, өрт, теңіздегі
қауіп-қатер, табиғи апат, соғыс, қастандық, билікті басып алу, карантиндік шектеу, жүк жіберушінің әрекеті
404
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
немесе әрекетсіздігі, ереуіл, тауардың өзіндегі не қаптамадағы кінәраттан және жасырын ақаудан туындаған
шығындар кіреді. Теңіздегі қауіп-қатерге күнделікті соғып тұратын қалыпты жел емес, жойқын, долы дауыл
жатады. Жасырын ақау деп тиісті тексерісте табыла кетпейтін ақауды айтады.
Жүк жөнелтушінің талап-арыз беріп, залалды өтеткізуіне мүмкіндік қалдыру үшін соттар бұл жағдайлар
-
дың көпшілігіне тар шеңберде түсіндірме берген. Мысалы, жасырын ақауға байланысты жауапкершіліктен
босату ережесі тасымалдаушыны тиісті тексеру мен сынақ өткізген жағдайдың өзінде де қорғай алмайды.
«Сatch-all» немесе Q-ескертпесі «нақты тасымалдаушының не оның агентінің немесе қызметшісінің қателі
-
гінен» өзге себептерден туындаған кез келген шығынның жауабынан тасымалдаушыны босатуды көздейді.
Сөйте тұра, COGSA шығын мен зақымдану себебі тасымалдаушының қателігі мен немқұрайдылығы болма
-
ғанын дәлелдеу ауыртпалығын оның өзіне жүктейді. Сот тәжірибесінде тасымалдаушыны Q-ескертпесіне
сәйкес жауапкершіліктен босатқан жағдайлар сирек кездеседі. Қанша жерден алыс қалған болса да, тасы
-
малдаушының бақылауында болған кезде шығынға ұшыраған тауардың сұрауын сұрап, тасымалдаушының
Q-ескертпесі бойынша жауапкершіліктен босату талабын сот қабылдамай қоюы мүмкін.
Дей тұрғанмен, осы 17 жағдайдың бірі алдынан шығып, залал келгенде тасымалдаушы барлық жауапкер
-
шіліктен босайды. Гамбург ережелері, керісінше, жоғарыдағы жағдайларды жоққа шығарып, тасымалдау-
шының жауапкершілік презумпциясын қарастырады. Тек оқыстан шыққан өрт қана презумпцияның бетін
қайтара алады. Оған қоса, COGSA жүк алушыны «жүк түсірілгенге дейін немесе одан кейін» шығын мөлше
-
рі анық болса, мұны хабарлауға міндеттейді. Заң бұдан басқа кез келген шығынға қатысты талап етуге бір-
жылдық мерзім белгілейді. Гамбург ережелері тауар жүк алушыға жеткізілгеннен кейінгі бір жұмыс күнінің
ішінде шығынға қатысты талап қоюға рұқсат береді. Сондай-ақ талап-арыз беру мерзімінің өтуін екі жылға
дейін ұзартқан. COGSA тауар жоғалған немесе зақымданған кездегі жауапкершілікті қарастырады, бірақ
жеткізуді кідірткені үшін жауапкершілік белгілемейді. Гамбург ережелері «кідірісті» шығынды өтетуге негіз
ретінде алады.
Сондай-ақ ол жасырын ақауға байланысты жауапкершіліктен босату жағдайын ерекшелендіру үшін де
қолданылады. Lamb Head Shipping компаниясының Jennings компаниясына қарсы ісінде теңіздегі қауіп-қа
-
терге байланысты жауапкершіліктен босату жағдайымен тасымалдаушының тиісті тексеріс жүргізу міндеті
қаншалықты әрекеттеседі, сол қарастырылған.
Тасымалдаушы мен кеме төмендегідей жағдайлардан
болған шығын, залал үшін жауапқа тартылмайды:
а) кемені басқаруда, навигацияда кеме капитанының не
қызметкерінің әрекеті, немқұрайдылығы не болмаса қыз-
меттік міндетін орындамауы;
ә) өрт;
б) теңіздегі қауіп-қатер;
в) табиғи апат;
г) соғыс;
ғ) қастандық;
д) сот бұйрығымен тұтқындау не тыйым салу, немесе
тәркілеу;
ж) карантиндік шектеулер;
з) жүк жөнелтуші не тауар иесінің әрекеті, немесе әре-
кетсіздігі;
и) ереуіл, локаут немесе жұмыстың тоқтатылуы;
к) бүлік пен азаматтық толқулар;
қ) теңізде адам өмірі мен мүлікті құтқару немесе құт-
қаруға тырысу;
л) тауар кінәратынан салмағының азаюы немесе басқа
да жарамсыздыққа байланысты шығындар;
м) қаптамадағы кінәрат;
н) таңбалаудағы кемшілік;
п) тиісті тексерісте байқала қоймайтын жасырын ақау-
лар;
р) тасымалдаушының нақты қателігінен не әрекеті-
нен тыс туындайтын кез келген себеп, бірақ мұны
дәлелдеу ауыртпалығы осы тармақты өз мүддесіне
қолданбақ үміткерге жүктеледі.
13.2-мысал. Салыстырмалы құқық: COGSA бойынша жауапкершіліктен босататын 17 жағдай
Lamb Head Shipping компаниясының Jennings компаниясына қарсы ісі
1 Lloyd’s Law Report 624 (C.A. 1994)
Marel кемесі Грекиядан Гентке грек жүгерісін тиеп,
жүріп кетті. Жол-жөнекей ауа райы қиындап, солтүстік-
шығыстан соққан желдің күші 7 балға жетті де, толқын
екі-үш метрге дейін көтерілді. Дәлелдемелердің меңзеуі
мен куәгерлердің айтуынша, экипаж алған «соққыдан»
бойын билей алмай, мең-зең күй кешкен. Кеме бір сағатқа
жетпей-ақ батып тынған. Талап-арыз берушілер өздерінің
кемені сақтандыру полистеріне сәйкес талап-арыз берді,
олар кеменің батып кету қаупі сақтандыру полисіндегі
«теңіз қауіп-қатері» тармағында қамтылған деген ойда
болды. Бұл іс бойынша анықталуы керек болған жалғыз
мәселе – шығынды теңіз қауіп-қатерінің туындатқаны.
405
Тауар тасымалы 13-тарау
Диллон – судья. Теңіз қауіп-қатері салдарынан кеме-
нің батып кеткенін дәлелдеу ауыртпалығы кеме иелері-
не түсті. Олардың сақтандырылған кеменің ішіне судың
еніп кетуін дәлелдеуі жеткіліксіз болды. Іс жүзінде Marel
дүлей дауылға тап болған жоқ. Жазатайым оқиға кемеге
су бетінде қаңғыған контейнердің соғылуынан болды деу
қисынға келмейді. Мұндағы маңызды мәселе – неліктен
қозғалтқыш орналасқан бөлмеге су кірді? Талапкерлер
бұл оқиғаны теңіз қауіп-қатерінің салдарынан көреді.
Бірақ қалыпты жел мен толқын «теңіз қауіп-қатеріне»
жатпайды.
Талапкердің бастапқы талабында Marel басқа бір ке-
меден түсіп қалған контейнермен соқтығысты делінген
болатын. Алайда кеме батып кеткен тұста контейнер жо-
ғалды деген ешқандай хабарлама болмаған. Сол себепті
төменгі инстанция соты соқтығыстан судың кемеге енуі
мүлдем мүмкін емес деп түйді. Кеменің жалпы жағда-
йы оның пайдалану мерзіміне сай жақсы болғанымен,
кемеде әртүрлі шалағай жөндеу жұмыстары жүргізілген,
алайда кеме иелері қажетсіз артық ақша жұмсауға ниет
етпеген. Сондықтан біз төменгі соттың талап-арызды
заңсыз деп тану туралы шешімін ӨЗГЕРІССІЗ ҚАЛДЫ-
РАМЫЗ.
Түйін
• Кеме иесі өзінің сақтандыруға қатысты талап-
арызын қамтамасыз ету үшін шығынның «теңіз
қауіп-қатері» салдарынан туындағанын дәлелдеу-
ге міндетті.
• Теңіз қауіп-қатеріне жел мен толқынның әдеттегі
қалпы жатпайды.
• Кемені дұрыс жөндеуден өткізбеу теңізге шығу
жарамдылығын сақтауға қажет тиісті сақтықтың
болмағанына байланысты кеме иесіне қарсы та-
лап-арыздың берілуіне жол ашады.
Экспедитор, консолидатор және мультимодальды тасымал операторы
Бұл тараудың соңғы екі бөлігінде тауар тасымалындағы өзге негізгі үшінші тараптардың алатын орны
мен міндеті талқыланады. Үшінші тарап қатарына жүк экспедиторы, мультимодальды тасымал операторы
және теңіздегі сақтандыру компаниясы кіреді. Импорттаушы мен экспорттаушы үшін экспедитордың үш
маңызды қызметі бар: (1) тасымалдаушымен жүк жөнелту жайында келісу (брондау келісімшартын жасасу
арқылы тасымалдаушы көлігінен алдын ала орын алып қояды); (2) жүк консолидаторы ретінде әрекет етеді;
(3) қажет құжаттарды жасайды.
Экспедитор жөнелтуді ұйымдастыру барысында тасымалдаушымен жүк жөнелтуші атынан агенті ретін
-
де тасымал бағасы жөнінде келіседі. Бір жаман жері, жүк жөнелтуші атынан әрекет еткен экспедитор та-
сымалдаушының стандарт тасымал келісімшартына енгізген өзгерістеріне келісіп қоюы мүмкін. Мысалы,
Constructores Tecnicos компаниясының Sea-Land Service, Inc. компаниясына қарсы ісі экспедитордың жүк
жөнелтушіні елеулі ауытқумен байланыстыру мүмкіндігін қарастырады. Онда экспедитор білетін ақпаратты
жөнелтушіге таңу мәселесі қозғалады.
Constructores Tecnicos компаниясының Sea-Land Service, Inc. компаниясына қарсы ісі
945 F.2d 841 (5th Cir. 1991)
Кинг – аймақтық судья. Гондурас үкіметі Con-
structores Tecnicos (Contec) компаниясымен елде сы-
наққа арналған 20 ұңғыма мен 13 су жинау ұңғымасын
салуға келісімшарт жасасты. Жұмысты орындау үшін
Contec компаниясы Ford LT 9000 Tandem Chassis ди-
зельді жүк машинасын және Оклахома штатының Мур
қаласында орналасқан JWS Equipment, Inc компаниясы-
ның бұрғылау қондырғысымен қоса, әртүрлі бұрғылау
жабдықтарын сатып алған. Contec компаниясының се-
ріктесі болған Хулио Пинеда Golden Eagle International
Forwarding Co. (Golden Eagle) халықаралық экспеди-
торлық компаниясының экспедиторы Чарльз Паганмен
байланысқа шығып, жүк көлігін Оклахомадан Гонду-
растың Пуэрто-Кортес қаласына жеткізуін ұйымдасты-
руды тапсырды.
Паган Sea-Land Service, Inc. (Sea-Land) компаниясы-
мен тасымалды ұйымдастыру туралы келісімге келді. Ол
жөнелтілетін жүкті тізіп көрсетіп, Sea-Land компаниясы-
ның коносаментін толтырды, бірақ жүк жеткізу бағасы
көрсетілетін орынды бос қалдырды. Коносаментте жүк-
тің палубада немесе оның астына орналастыру туралы
ақпарат көрсетілмеді. Содан Паган коносаменттің жоба-
сын Sea-Land кеңсесіне жеткізді. Жүк көлігі және жаб-
дықтар Sea-Land компаниясына тиесілі Vermillion Bay
кемесіне тиелді. Жүк көлігі мен кейбір жабдықтар ашық
контейнер түріндегі тегіс қондырмаға шынжырмен бекі-
тіліп, палубаның үстіне орналастырылды.
Мексика шығанағында ауа райы нашарлап, Гильберт
дауылы Vermillion Bay кемесін жанай өтіп, қиындыққа
ұшыратады. Дауыл кезінде жүк көлігіне жақын орналас-
қан контейнерлердің шынжырлары босап, көлік қатты
зақымданды. Кеме бағытын өзгертіп, Флорида штатын-
дағы Порт Эверглейдс қаласына тоқтады. Ол жерде жүк
көлігі кемеден түсіріліп, оған келген залал конструктив-
ті жалпы шығын ретінде есептелді. Contec компания-
сы Golden Eagle, Sea-Land және International Cargo and
406
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Surety Insurance Co. (International Cargo) сақтандыру
компаниясына қарсы талап-арыз берді.
COGSA тауарға шығын келіп, залал тигені үшін та-
сымалдаушының жауапкершілігін бір қаптама үшін
500 $ дейінгі көлемде өтеу міндетін белгілеумен шектей-
ді. Ал жүк жөнелтушімен жасасқан тасымалдау шартын-
да қамтылған ерекшеліктерден ауытқу негізді ауытқудан
көп болса, тасымалдаушы бұл қорғану құралын қолдану
мүмкіндігінен айырылады. Федералдық аудандық сот
коносаменттің таза болуы жүкті палубаның ішіне ор-
наластыру керектігін меңзейді деп тапты. Федералдық
аудандық сот XIX ғасырдың соңына қарай жасалған
нормативтік мәлімдемеге сілтеме жасай отырып, «бос
коносамент тауардың палуба астына қауіпсіз әрі тиіс-
ті түрде орналастырылуы қажет дегенді білдіреді» деп
бос коносаменттің заңдық салдарын сипаттады. Өзгеше
жағдай қарастырылған келісім немесе палубаның үстіне
орналастыруға рұқсат беретін портта қалыптасқан дәс-
түр болмаса, жөнелтуші бос коносаменттен жүк палуба
астына қойылады деп түсінеді».
Апелляциялық шағым беруші тарап Contec компа-
ниясының тасымалдаушымен тікелей емес, оны палу-
баның үстіне жүкті орналастыруға міндеттеуге құқылы
делдал экспедитор арқылы байланысқанын алға тартты.
Біз апелляциялық шағым түсіруші тараппен келіспей-
міз, себебі экспедиторды жүк жөнелтушінің агенті деп
білетін нақты ереже жоқ деп санаймыз. Жүк жөнелту-
ші экспедиторды өзі таңдап алып жұмыс істейтіндіктен,
оны жүк жөнелтушінің атынан әрекет етті деп санауға
болады. Мәселе экспедиторды таңдауда емес, оның өз
міндетін атқаруын бақылауда емес пе, мұндағы маңызды
фактор сол. Жөнелтушінің бұл істе экспедитордың жүкті
брондау ісін бақыламағаны сөзсіз. Экспедитор тасымал-
даушыны немесе тасымал желісін өз еркімен таңдауға
құқылы еді, ал жүк жөнелтуші экспедитордың өз мінде-
тін орындау тәсілінен бейхабар болды.
Апелляциялық шағым түсіруші тараптың осы дәйек-
терден «Golden Eagle компаниясының тасымалдау келі-
сімшартын жүк жөнелтушінің атынан жасасты» деген
пайымы дұрыс болғанымен, осы пайымдаудан шығатын
қорытынды, нақтырақ айтсақ, шағымданушы тараптың
пікірінше, жөнелтуші тарапынан экспедитордың іс-әре-
кетіне бақылау жасалмады деп агенттік қарым-қатынас-
тың нәтижесінде Sea-Land компаниясының жұмыс істеу
тәсіліне қатысты Golden Eagle экспедиторының әрекетін
Contec компаниясына жүктеу дұрыс емес. Ал агенттік
қарым-қатынастың құқықтық сипаты – маңызды мәселе.
Тек сонда ғана тасымалдаушының палубаның үстінде
үлкен контейнерлерді сақтау туралы қалыптасқан дәстү-
ріне байланысты агенттің хабардар болуын келісімшарт
бойынша жүк жөнелтушінің жүкті палубаға қоюға бер-
ген келісіміне байлау үшін жеткілікті болып саналады.
Жөнелтуші жүкті палубаның үстіне орналастыруға
еш келіспеген болса әрі оның агенті ретінде әрекет ететін
экспедитор арқылы келіскені де дәлелденбесе, онда заң
жүк жөнелтушінің мүддесін қорғайды. Сондықтан біз
COGSA бойынша жауапкершілікті шектеуден тыс залал-
ды өтету туралы шешімді ӨЗГЕРІССІЗ ҚАЛДЫРАМЫЗ.
Түйін
• Экспедитор жүк жөнелтушінің атынан жалпы
тасымалдаушыны таңдап, жүк қоятын орынды
брондайтын агент ретінде қызмет етеді.
• Экспедитордың елеулі ауытқулар деп есептелуі
мүмкін жалпы тасымалдаушының тәжірибесінен
хабардар болуы жүк жөнелтушінің де хабардар
болғанын дәлелдемейді.
• Коносаменттің айқын нормасы мен портта қа-
лыптасқан дәстүр жүкті палубаның астына орна-
ластыру презумпциясының күшін жоя алады.
Экспедитордың тасымалдаушыға тән құжаттарды жазып беріп, экспедитор коносаментін немесе түбір-
тек беруі кең тараған әдетке айналды. Мұндай жағдайда экспедитор өзіне тасымалдаушының немесе муль-
тимодальды тасымал операторының жауапкершілігін қабылдайды. Сол себепті тасымалдаушы жауапкерші-
лігі нақты тасымалдаушының ғана емес, келісімшарт бойынша тасымалдаушының да мойнына артылады.
Сондай-ақ экспедитор тасымалдаушы ұсынған кеңістікті толтыру үшін бірнеше жөнелтушілер жүгін жинау
секілді маңызды функция атқарады. Соның арқасында жекелеген жүк жөнелтушілер үшін тасымал ақысы
арзандау болады. Кедендік рәсімдеуге қажет құжатты дайындауға да экспедитордың көмегі тиеді. Оған қоса,
кедендік органмен жұмыс істеуге және кедендік ережелерді сақтауға кеден брокерлері де жалға алынады.
27
Аралас тасымал операторы деген атаумен де белгілі мультимодальды тасымал операторы теңіз, теміржол,
құрлық және әуе тасымалынан тұратын әртүрлі жүк жөнелтілімін ұйымдастырады. Ол жеке тасымалдаушы
-
мен жеке келісімшарт жасасады. Мұның жүк жөнелтушіге беретін басты игілігі әртүрлі тасымал үшін бір
ғана құжаттың берілуінде жатыр. Жүк жөнелтуші келісімшарт бойынша мультимодальды тасымал операто
-
ры тасымалдың кез келген тұсында шығынға ұшыраған жүкке қатысты талап қоя алады.
Жұрт жалпы тасымалдаушы ретінде экспедитор мен мультимодалды тасымал қызметін пайдалануға жап
-
пай көшіп, тасымал саласында аралық коносаментті қолдану белең алды. Төте коносаментке және одан
туатын салдарына төменде келтірілген Mannesman Demag Corp. ісінде түсініктеме берілген. Бұл сот ісі соны
-
мен қатар контейнерді қолдану жүк тасымалы саласын және оның құқықтық режимдерін қалай өзгерткенін,
сондай-ақ жүкті артқанға дейінгі және түсіргеннен кейінгі реттелмейтін аралықты қамту үшін Хартер заңы
-
ның қолданылуын түсіндіреді. Жүкті жинақтаумен айналысатын экспедитор жүк консолидаторына айнала-
ды. Оның атқаратын қызметі әртүрлі жүк жіберушілерден келген жүкті ыңғайына қарай топтастыра отырып
контейнерді нығыздап толтыру, соның арқасында жүк жөнелтушілер үшін тасымал ақысы арзанға түседі.
407
Тауар тасымалы 13-тарау
Mannesman Demag Corp. корпорациясының Concert Express кемесіне қарсы ісі
225 F.3d 587 (5th Cir. 2000)
Смит – аймақтық судья. Бұл сот ісі Бремерхафен
(Германия) портынан АҚШ-тың Индиана штатындағы
Терре-Хот қаласына тасымалдау кезінде Mannesman
компаниясына тиесілі оттегі компрессорының зақым-
дануынан басталды. Atlantic тасымалдаушысы тауар-
ды Бремерхафеннен Мэриленд штатындағы Балтимор
портына дейін Concert Express кемесімен жеткізді.
Ал Балтимордан Терре-Хотқа апара жатқан жолында
Trism компаниясына тиесілі тіркеме аударылып, тауар
бүлінді.
Барлық тасымал үшін Atlantic компаниясы бір ғана
коносамент берген болатын. Коносамент тауарды Бре-
мерхафеннен АҚШ-тың орталық батысына дейін тасы-
малдау туралы келісім қызметін атқарды. Мұндай құжат
«төте коносамент» деп те аталады. Төте коносамент
бойынша теңіз арқылы тасымалдаушы тауарды соңғы
баратын жеріне дейін жеткізуге келіседі. Басқа тараптар
(мысалы, теміржол, құрлық жол немесе әуе тасымал-
даушысы) келісімшарттың бір бөлігін ғана орындайды.
Мұндай коносамент жалпы тасымалдаушыны жүкті
«порт арқылы» соңғы нүктеге дейін тасымалдауға мін-
деттейді.
Бұл сот ісінде төте коносаментке сәйкес федералдық
теңіз заңдарын құрлықтағы тасымалға қолдану мәселе-
сі қарастырылады. Контейнер шыққанға дейін жүк иесі
бір затты жеткізу жолында тасымал көлігі ауысқан са-
йын жаңа тасымалдаушымен жаңа келісімшартқа оты-
ратын болған. Құрлықтағы тасымалдаушы – теміржол,
автокөлік немесе кейбір жағдайларда ішкі баржа опе-
раторы – бір тасымалдау келісімшарты бойынша жүкті
теңіз портына дейін тасымалдайтын. Әдетте жүк иесі
атынан әрекет ететін «экспедитор» тауарды кемелер
желісіне табыстауды ұйымдастырады. Осындай әрқилы
жеткізу жолына қарай тарап құқықтары мен міндетте-
рін реттеу мақсатында түрлі құқықтық режимдер пайда
болды. Теміржол тасымалы кезінде келген залал үшін
теміржол тасымалына қатысты жауапкершілік ереже-
лері қолданылады. Теңіз құқығы тасымалдың теңіздегі
бөлігін реттейді.
Мультимодальды немесе интермодальды тасымал
контейнері пайда болғалы бәрі өзгерді. Қазіргі болаттан
жасалған контейнерлер көліктің бір түрінен екінші түрі-
не тиеліп жүре береді. Теңіз арқылы тасымалдаушылар
«есіктен-есікке» деген қызмет түрін көрсете бастады.
Теміржолмен тасымалдаушы, жүк көлігімен не басқа да
тасымалдаушылар ендігі жерде тауар иесімен емес, қо-
салқы мердігер ретінде теңіз арқылы тасымалдаушымен
келісімге отырады. АҚШ-тың Теңіз арқылы жүк тасы-
малдау туралы заңы (COGSA) халықаралық төте коно-
саментке сәйкес теңіз арқылы тасымалдаушы жауап-
кершілігін реттейді. COGSA заңында тасымалдаушыға
берілген маңызды артықшылықтар бар. Құрлықтағы
тасымалдаушылар әрдайым COGSA жеңілдіктерін пай-
далануға ұмтылып тұрады.
COGSA заңының ең маңызды ережелерінің бірі – жүк
жөнелтуші тасымал құнын жоғары етіп мәлімдемеген
жағдайда, әр қаптама үшін 500 $ көлемінде тасымал-
даушы жауапкершілігі шектеледі. Жоғарырақ белгілен-
ген ақы коносаментке енгізілгенде әдетте сақтандыру
құнына айналып кетеді. COGSA сонымен қатар жүкке
қатысты шағымдануға біржылдық уақыт белгілейді. Өз
қағидатына сәйкес COGSA тек қана «порттан-портқа
дейінгі» уақытқа ғана билігін жүргізеді; ол жүк кемеге
тиелгенге дейінгі және түсірілгеннен кейінгі шығынға
қолданылмайды. Жауапкершілік кезеңіне қатысты ес-
кертпе жүктің тасымалдаушы қарамағында болған кезі-
нің бәріне COGSA заңының билігін жүргіздіре алады.
Сақтандырылған құнды тауардың жиынтық
құны, құрлық және теңіз арқылы жүк тасымал-
дау тарифтері, қаптау құны, экспедиторлық және
консулдық алымдар, сондай-ақ сақтандыру құны
құрайды.
Atlantic жазып берген коносамент екі заңнамалық
құжатқа сілтеме жасайды: COGSA және Хартер заңы.
COGSA заңы бойынша халықаралық саудадағы тауар
тасымалдаушы «тасымалданатын жүкті дұрыс және мұ-
қият тиеуге, ұстауға, сақтауға, тасымалдауға, жөнелтуге
және түсіруге» міндетті. Хартер заңы «тиісті түрде тиеу,
сақтау, күте қарау және тиісті түрде жеткізу» міндетін
жүктейді. Хартер заңының халықаралық саудаға қолда-
нылуы COGSA заңымен ішінара алмастырылғанымен,
COGSA тек қана жүк кемеге тиелген сәттен бастап тү-
сірілгенге дейін қолданылады. Ал Хартер заңы жүк ке-
меден түсірілген шақтан «тиісті жеткізілімге» дейінгі
аралыққа жүреді.
Atlantic берген коносаментте, Хартер заңы міндетті
түрде қолданылуы керек жағдайларды қоспағанда, «та-
сымалдаушының жауапкершілігі COGSA нормалары
бойынша анықталады» деп көзделген. Одан әрі қарай ко-
носаментте «COGSA бойынша тасымалдаушы бір қап-
тама үшін 500 $ мөлшерінен артық шығын үшін жауап-
ты болмайды» делінген. Сондықтан Хартер заңы Trism
компаниясының құрлықтағы тасымалына қолданылатын
болса, сот Atlantic компаниясының жауапкершілігін әр
қаптама үшін 500 $ мөлшерінде дұрыс шектеген. Хартер
заңы – теңіз құқығының құжаты, сол себепті сот тарап-
тардың интермодальды келісімге қол қойғаны үшін ғана
федералдық теңіз заңдарын Конгресс белгілеген шеңбер-
ден тыс қолданудан бас тартады. Хартер заңы тек қана
теңіз арқылы тасымалдаушы жауапкершілігін реттеуге
арналған. Бұған қарамастан, сот тасымалдаушы, не жө-
нелтуші жалдаған құрлық көлігіне жүк тиелген сәтке де-
йін Хартер заңының қолданылатынын мойындайды.
«Мультимодальды» коносамент бойынша тасымал-
данатын «контейнерлік» жүк заманында оның заңды
жеткізілу орынын дәл анықтау қиын. Жүк тасымалы
саласындағы тиімділік пен интеграция жоғарылаған
сайын, теңізбен тасымалдаушы міндеттері мен басқа
тасымалдаушылардың міндеттері арасындағы шекара
жойылып барады. Тауар құрлықтағы тасымалдаушыда
болғанда және теңіз айдынынан шығып кеткенге дейін
теңіз арқылы тасымалдаушыға Хартер заңы бекіткен
стандартты қолдануды сот жөн көреді. COGSA жүктің
түсірілген сәтіне дейін ғана қолданылады, осыны еске-
ретін болсақ, кемеден түсірілген жүкті құрлықтағы тасы-
малдаушы қабылдағанға дейін пайда болатын ақтаңдақ-
ты Хартер заңы толтырады.
408
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Түйін
• Аралық коносамент бойынша теңіз арқылы тасы-
малдаушы не МТО тауарды жеткізілуге тиіс соң-
ғы орнына дейін апаруға міндетті.
• Хартер заңы кемеден түсіріліп, кемежайда тұрған
жүк құрлықтағы тасымалдаушыға өткенге дейін
пайда болуы мүмкін ақтаңдақты толтырады.
• Хартер заңы тасымалдаушы не жүк жөнелтуші
жалдаған құрлық көлігіне жүк тиелгенге дейінгі
аралықты да қамтиды.
Теңіздегі сақтандыру
Гаага ережелері мен Варшава конвенциясы іспеттес халықаралық конвенциялар жалпы тасымалдаушы-
ның жауапкершілігін шектеуге тырысады. Тауар сатып алушы немесе сатушы тасымалдаушының жауапкер-
шілік шектеулерінен жүкті тасымалдау барысында болуы мүмкін кідіріс пен шығыннан сақтандыру арқылы
қорғанады. Сақтандыруға немқұрайды қараған, не тиісті түрде жасатпаған сатып алушыны жүктің зақымда
-
нуы орасан зор шығынға ұшыратуы мүмкін. Сондықтан сатып алу-сату келісімшарты шетелдік сатып алу-
шыны жауапты қылса да, әккі экспорттаушы әлде де өз тарапынан жүкті сақтандыруды ойластырса керек.
Контейнер пайда болғалы сақтандыру полисі немесе полистері бірнеше көлік түрін қамтуға тиіс болды.
Бір ішкі межелі жерден жүк жөнелту портына дейін, одан жеткізу портына және ішкі межелі жерге дейін
жол жүретін – мемлекеттік шекаралардан өтетін жүк жөнелтімі теңіздегі жауапкершілік, соғыс қаупі, жалпы
жиынтық жауапкершілік, қорғаныс пен өтемақы және қосымша сақтандыру секілді әрқилы сақтандыруды
қажет етеді. Бұл қажеттілікті сақтандырушының тәуекелді бөлісу мақсатында қайта сақтандыру жасатуы
одан әрі ауырлатады. Теңіздегі сақтандыру – сақтандырушы мен сақтанушы (жүк жөнелтуші) арасындағы
келісімшарттық қатынас, ал қайта сақтандыру – бірнеше сақтандырушылар арасындағы өзара келісімшарт.
Жалпы ереже бойынша сақтандырушы негізгі полисте қарастырылғанынан гөрі кеңірек ауқымда қайта сақ
-
тандыру жасай алмайды.
Осы қолданылу аясына қатысты мәселені шешу үшін транзиттік сақтандыру саласы көптеген стандарт
формалар мен қағидаттар шығарды. Алайда мұндай біріздендіру науқаны транзиттік сақтандыру полисі се
-
кілді өзіндік ерекшелігі бар келісімшартты тасада қалдырмауға тиіс. «Стандарт полистер кең қолданыста
болса да, тараптар арасындағы келіссөзде міндетті түрде өзгеріске ұшырайды. Келіссөз бен орналастыру
жағынан нақты сақтандыру келісімшартын ауыстыратын ештеңе болмай тұр».
28
Ерекшелігі көп теңіздегі сақтандыру саласында полистің неше түрі бар: корпус, жүк, жауапкершілік по-
листері деп тізе беруге болады. Бұлар кеме мен жүк иелерін тауардың бүлінуі, кеменің зақымдануы, өзге
тарап мүлкіне залал келуі, адамның жарақат алуы немесе өлімі үшін жауапкершілік секілді көптеген тәуе
-
келден қорғайды. Мүлікті сақтандырудың кеңінен тараған түрі – кеме корпусын сақтандыру. Мұны әдетте
кеме иесі немесе чартер тарапы жасайды. Бұл сақтандыру кеме иесін немесе чартер тарапын кеменің, не
оның жабдығының бүлінуінен туатын шығыннан қорғайды. Соғыс қаупі әдетте корпус пен жүктің стан
-
дарт полистеріне енгізілмейді. Кеме корпусын сақтандыру полисі анық тізімде бар қауіп-қатер мен себептен
туындаған шығынды ғана қарастырады. Сондықтан да полистің қолданылу аясын кеңейтетін қағидаттар
жан-жақты талқыдан өткеннен кейін ғана қабылдануы керек.
Полистің қолданылу аясын кеңейтетін көпке мәлім екі ескертпе бар – «Инчмари» және «кемелердің
соқтығысуынан туындаған шығындар үшін жауапкершілік ескертпесі». «Инчмари» немесе қосым
-
ша қауіп-қатер туралы ескертпе әдетте сақтандырылған қауіп-қатер тізіміне экипаждың абайсыздығынан
туындайтын және жасырын ақаудан келетін шығынды қосады. Бұл ескертпе жүкті сақтандыру полисте
-
ріне көптеп енгізіледі. Кемелердің соқтығысуынан туындаған шығындар үшін жауапкершілік ескертпесі
сақтандырылған кеменің басқа кемемен соқтығысуы салдарынан болатын залалдың жауапкершілігінен
қорғайды. Кеме корпусын сақтандырудың ең жақсы формалары мен ескертпелері Лондондағы Ллойд сақ
-
тандыру қоғамы мен Америка институтының кеме корпусын сақтандыру ережелерінде бар.
Жауапкершілік қорғау және шығынды өтеуді сақтандыру полистерімен қамтылады, оны P&I клубтары
секілді танымал кеме компанияларының ассоциациялары береді. Қорғау мен шығынды өтеу (P&I) по
-
листері екі негізгі қорғау категориясын ұсынады: үшінші тарап алдындағы жауапкершіліктен және келісім-
шарттық жауапкершіліктен қорғау. Үшінші тарап алдындағы жауапкершіліктен сақтандыру теңіздегі соқты-
ғыстан үшінші тарапқа тиген залал салдарынан қорғайды. Келісімшарттық жауапкершіліктен сақтандыру
жолаушы алдындағы жауапкершіліктен, жоғалған, не бүлінген жүк және қауіпті қалдықтардың тасталғаны
үшін жауапкершіліктен қорғайды. Жүк иесі немесе оның сақтандыру компаниясы бүлінген жүгін даулап,
409
Тауар тасымалы 13-тарау
талап қойған кезде, тасымалдаушының сақтандыру компаниясы оны қорғауға не талап-арызда көрсетілген
соманы төлеуге міндетті болады.
Контейнерлік тасымал шыққалы P&I сақтандырудың төте тасымал полистерінің қолданысы күшейді.
Бұл полис құрлықтағы тасымал кезінде үшінші тарапқа келтірілген залалдың өтелуін қамтамасыз етеді. Шы
-
ғынды өтеу полисі сақтанушы төлем жасағаннан кейін ғана күшіне енеді. Сақтандыру полисінің тағы бір кең
тараған түрі – жалпы жауапкершілікті кешенді сақтандыру (CGL) полисі. Мұны Сақтандыру қызметі
басқармасы (ISO) жеке сауда қауымдастығы береді. CGL полисі жайында айтқанда екі нәрсені ескерте кет
-
кен жөн. Біріншіден, оның ең басты ерекшелігі сол – ол толыққанды. Екіншіден, ол сақтандырушыға қорғау
міндетін көп артады. Сондықтан бұл құжат бойынша сақтандыру шеңберіне кіретіні күмәнді жауапкершілік
бойынша да сақтанушы пайдаланған заң қызметі ақысын сақтандыру компаниясы төлейді.
Жүк жөнелтуші әдетте бәрін қамтитын сақтандыруды немесе эксцеденттік сақтандыруды жөн көреді. Кө
-
біне негізгі сақтандырушы сақтанушы сұраған қорғаныс мөлшерін қамтамасыз етуді қаламай, сақтандыру
көпдеңгейлі болып қалады. Сақтанушы негізгі полис мөлшерінен асатын шағымнан эксцеденттік сақтан
-
дыру арқылы қорғана алады. Эксцеденттік сақтандыру полисі сақтандырудың қолданылу аясын кеңейтетін
бірқатар танымал ережелердің бірін қолданады. Бұл ереже эксцеденттік сақтандыруды негізгі полис қамты
-
ған сақтандыру жағдайларына қосады. Мысалы, жауапкершіліктен бас тарту мүмкіндігі туралы ескертпесі
негізгі полисте көзделген сақтандыру көлемінен асып кетсе, шығын орнын толтыруға жол бермейді. Эксце
-
денттік сақтандыру ескертпесі негізгі полисте қарастырылмаған барлық талаптарды қамтиды. Пропорцио-
нал өтемақы (pro rata) ескертпесі барлық тиісті полистерде белгіленген шектеулерге негізделіп, сақтандыру
полисі бойынша төленетін соманың пропорционалды есептелуін реттейді.
Кеме жүгін сақтандыру
Тауар экспорттаушы мен импорттаушы үшін ең маңыздысы – жүк полисі. Жүкті сақтандырудың қолда-
нылу аясын шектеу мына үш факторға негізделеді: (1) жүк полисі қорғайтын шығынның шығу себептері;
(2) сақтандыру көлемі; (3) сақтандыру мерзімі.
Жүкті сақтандыру туралы сертификат – нақты бір жөнелтілетін жүк бойынша сақтандырудың түрі мен қамту аясы бел-
гіленген құжат. Мұнда сақтандыру компаниясының атауы мен сақтандыру шарттары көрсетіледі. Жүкті сақтандыру туралы
куәліктің түпнұсқасы талап-арыз түсірер кезде қажет болады. Шарттылық орындалып, сақтандыру компаниясынан өтемақы
алар кезде келесі құжаттардың көшірмелері қажет болады: сақтандыру полисі немесе сертификаты, коносамент, инвойс,
қаптама парағы және тексеріс актісі (әдетте талапкердің агенті дайындайды).
Бірінші фактор қауіп-қатер полисі мен барлық қауіптен қорғайтын полистің қайсысын алу керектігін
анықтайды. Екіншісі «жеке авария жауапкершілігінен босатылған» деп аталатын жалпы шығыннан сақтан
-
дыру, не болмаса ішінара шығыннан, немесе жеке авария жауапкершілігі қамтылған сақтандыру шешіміне
әсер етеді. Үшінші фактор сақтандырудың қолданылу аясына тауардың жағалауда немесе қоймада болған
кезеңін кіргізу туралы ережені теңіз сақтандыру полисіне енгізуді қарастырады. Мұндай кеңейтілген сақтан
-
дыру ескертпесі қоймадан-қоймаға дейінгі жағада және теңізде болған кезін сақтандыруға енгізуге қатысты
ережелерді қамтиды.
Теңіздегі сақтандыру полисінің жалпы екі түрі бар: тек теңіз қаупінен сақтандыру полисі және барлық
қауіптен сақтандыру полисі. Жүкті сақтандырудың ең көп тараған түрі – тек нақты анықталған қауіп-қатер
мен себептен қорғайтын қауіп-қатер полисі (13.3-мысалды қараңыз: «Транзакцияларға назар аударыңыз:
Тек теңіз қаупінен сақтандыратын стандарт полис (ULA Cargo B ескертпесі»).
Шығынға ұрындырған тізімде бар қауіп-қатердің бірі екенін дәлелдеу ауыртпалығы жүк иесіне артыла
-
ды.
29
Осылайша мұндай полистер бойынша күтпеген оқиға салдарынан туындаған шығынды тауар иесінің
өзі көтереді. Ал барлық қауіптен сақтандыру полисінің ауқымы әлдеқайда кең. Барлық қауіптен сақтандыру
полисі тізімде қамтылмаған кез келген шығынды жабады. Бұл ережеде тізімде қамтылмаған жағдайдың
шығынға ұшыратқанын дәлелдеу ауыртпалығы сақтандыру компаниясының мойнына жүктеледі. Стандарт
жүк полистері: қауіп-қатер мен барлық қауіптен сақтандыру полистерінің екеуі де соғыс, төңкеріс, халық
-
тың толқуы немесе ереуіл секілді қауіпті қамтымайды. Басып алу мен тәркілеу кезінде жауапкершіліктен
босату ескертпесі және ереуілдер мен жаппай тәртіпсіздік пен азаматтық толқулар кезінде жауапкерші
-
ліктен босату ескертпесі арқылы сақтандыру полисінен алынып тасталады. Басып алу мен тәркілеу ке-
зінде жауапкершіліктен босату ескертпесі соғыс пен халықтың толқуы, оның ішінде көтерілістен болатын
410
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
шығынның сақтандыру полисіне жатпайтынын түсіндіреді. Сақтандырудың ауқымы негізгі полисті мақұл-
дау немесе жеке соғыс жағдайындағы тәуекелді сақтандыру полисі арқылы талап етіледі. Мұндай ше-
шім, негізінен, тасымал жеріне не межелі жерге, тасымалдаушының болжамды бағытына және тасымалда-
натын тауар түріне негізделіп шығарылуы мүмкін.
Теңіздегі сақтандыру полистері жеке апат үшін жауапкершілік қамтылған сақтандыру деп аталатын
апат үшін толық жауапкершілігі бар жалпы шығыннан аз мөлшердегі шығынды немесе жеке апат үшін
жауапкершіліктен босатылған, бірақ толық шығынды өтейтін сақтандыру туралы ақпарат береді. Шығын
сөзінің теңіз терминологиясындағы баламасы – апат. Неғұрлым ауқымды полис – апат үшін жауапкершілік
қарастыратын полис. Бұл полис ішінара және жалпы шығыннан қорғайды. Дегенмен апат үшін жауапкер
-
шілігі бар полистердің көбісі ішінара шығынның мөлшерін тауардың жалпы құнының 3%-нан асатын мөл-
шерде белгілейді. Жеке апат шығынынан сақтандыру ескертпесі бойынша сақтанушының толық шығынға
жетпейтін мөлшердегі шығынын сақтандыру компаниясы өтеуге міндетті емес. Мұндай ішінара сақтандыру
түрі қолайлы емес. Жақында Лондон сақтандырушылар институты FPA ескертпесін өзінің стандарт ескерт
-
пелерінен алып тастау туралы шешімге келді. Оның орнына Институт сақтандыру компаниясына стандарт
теңіз қаупінен сақтандыру полисімен қамтылатын ерекше тәуекелдер тізбесіндегі жағдайларды азайтуға
мүмкіндік беретін балама ескертпе ұсынды.
Бұл сақтандыру мыналарды қамтиды:
1. Сақтандырылған тауардың жоғалуына, не зақымда-
нуына келесі жағдайлар себеп болса:
а) өрт немесе жарылыс;
ә) кеменің қайраңға килігуі, жағаға шығып кетуі,
батуы немесе аударылуы;
б) құрлықта конвойдың аударылуы немесе темір-
жолдан шығып кетуі;
в) кеменің судан басқа кез келген сыртқы нысан-
мен жанасуы, не соқтығысуы;
г) жүкті апатты жағдайда тоқтайтын портқа түсіру;
ғ) жер сілкінісі, жанартаудың атқылауы немесе
найзағайдың түсуі.
2. Тауар мына себеппен жоғалса, не зақымданса:
д) бүкіл кеменің амандығы үшін тастауға, не бүлді-
руге тура келсе;
ж) жүк қойылған орынға теңіз, көл, не өзен суының
кіріп кетуі;
з) жүкті борттан асыра лақтыру немесе су кеме
бортын алып, жүктің суға кетуі.
3. Кеме бортынан асып суға кетіп, не болмаса кемеге
тиеу, не одан түсіру кезінде қапталған жүктің біржо-
ла жоғалуы.
13.3-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Тек теңіз қаупінен сақтандыратын стандарт полис
(ULA Cargo B ескертпесі)
Қалыптасқан дәстүр бойынша теңіз жүктерін сақтандыру тауардың кемеде болған кезін ғана қамтиды. Бі-
рінші кезекте коносаменттің маңыздылығына және мультимодальды контейнер қолдануға байланысты жүк
полисі көбінесе жүкті тиеуге дейінгі және түсірілгеннен кейінгі уақыт мерзімін де қамтиды. Сақтандырудың
қолданылу аясын мұндай кеңейту «қоймадан-қоймаға» дейін сақтандыру ескертпесін немесе жүктің теңізде
болған уақытын қамтитын кеңейтілген ескертпесін сақтандыру полисіне енгізу арқылы орындалады. Бұл
ескертпелер жөнелтушіні экспорттаушы мемлекеттен бастап, импорттаушы мемлекетке жүк жеткізілгенге
дейін қорғайды (13.1-мысал: «Қоймадан-қоймаға дейін сақтандыру ескертпесі»). Қоймадан-қоймаға дейін
сақтандыру ескертпесі теңіздегі стандарт сақтандырудың қолданылу аясын жүк кемеге қойылғанға дейінгі
уақытқа және кемеден түсіріліп, жүкті қабылдаушы тарапқа ұсыну мерзіміне дейін кеңейтеді. Бұл тармақ
сақтандырудың кеңейтілген қолданылу аясына мерзімдік шектеу қоймайтынына көз жеткізудің маңызы бар.
Мұны қамтамасыз етудің ең жақсы тәсілі – тауар жүк қабылдаушыға жеткізілгенге дейін полис күшінің тар
-
қамауын қарастырып қою.
Shaver Transportation Co. компаниясының ісі көптеген теңіздегі сақтандыру полистерінде кездесетін стан
-
дарт ескертпелерді шолып өту үшін жақсы мысал бола алады. Теңіздегі сақтандыру полистері екі бенефи-
циардың (жүк жөнелтуші және жалпы тасымалдаушы) бірінің мүддесін қорғайды. Shaver Transportation Co.
компаниясының ісінде қарастырылған ескертпелер тек қауіп-қатер полисі мен барлық тәуекелдер полисінің
екеуіне теңдей қолданылады. Бұл сот ісінде аталатын теңіздегі сақтандыру полисінің стандарт ескертпелері
жеке шығарылып, келесі мысалға орналастырылды. 13.4-мысал: «Транзакцияларға назар аударыңыз: Теңіз
-
дегі сақтандырудың стандарт ескертпелері». Істі оқыған кезде осы тармақтарға қарап отыру маңызды.
411
Тауар тасымалы 13-тарау
Shaver Transportation Co. компаниясының
Travelers Indemnity Co. компаниясына қарсы ісі
481 F. Supp. 892 (D.C. Oregon 1979)
Скопил – федералдық аудандық судья. Shaver
Transportation Company (Shaver) – баржалық кемелері бар
компания Weyerhaeuser компаниясымен келісімшартқа
отырып, Weyerhaeuser зауыттарынан каустикалық соданы
сатып алушы GATX компаниясына жеткізуге келісті. Келі-
сімшарт талаптарына сәйкес, Shaver компаниясы Travelers
компаниясынан теңіз жүктерін сақтандыру полисін алды.
Shaver сақтандыру полисі ретінде «жеке апаттан басқа
шығындардан сақтандыру ескертпесі» мен «стандарт
қатерлер» ережесін толықтыратын «арнайы қолданылу»
ережесін қабылдауға шешім шығарды. GATX компания-
сына жеткізілгеннен кейін, содаға техникалық май ара-
ласқаны анықталды.
Мұның Shaver соданы баржаға тиеп жатқан кезде бол-
ғаны анық деп тараптар бір тоқтамға келді. Осының ал-
дында ғана май тасыған баржаны Shaver мұқият тазартпа-
ған. Көп ұзамай Travelers жауап берушіге тиесілі теңіздегі
ашық жүк сақтандыру полисі бойынша жүктің ластануы
өтелуге тиіс шығынға жатпайды деп Shaver компаниясына
мәлімдеді. Мұндағы басты сұрақ: талап қоюшылар ұшы-
раған шығын теңіздегі жүкті сақтандыру полисі бойынша
сақтандырылған оқиғаға жата ма? Талап-арыз берушілер
полисті мұқият зерделеп, бірнеше дәйектеме бойынша
шығынды қалпына келтіруді талап етті.
I. Теңіздегі қауіп-қатерден сақтандыру
ескертпесі және жеке апаттан басқа
шығындардан сақтандыру ескертпесі
бойынша шығынды өтету
Жүздеген жыл бұрынғы қауіп-қатерден сақтандыру
нормаларына ұқсас теңіздегі қауіп-қатерден сақтанды-
ру ережесі полис қорғайтын тәуекелдерді анықтайды.
Бұл ереже «теңіздегі қауіп-қатердің» ұзын тізіміне қоса,
«көрсетілген тауарлар мен бұйымдардың құруына, зақым-
дануына әкеп соққан немесе соғатын барлық қауіп-қатер
мен жазым атаулыны» қамтиды. Талапкерлердің пайым-
дауынша, каустикалық соданың «мәжбүрлікпен» басқа
орынға ауыстырылуы кеме бортынан тастаумен парапар,
ал ондай әрекет сақтандыру ережесінде қарастырылған.
Жүкті тиеп жатқан кезде ластап алған. Демек, талап-
керлер полистің қауіп-қатер туралы ережесіне сәйкес
шығынды өтете алмайды. «Кеме бортынан тастау» сөзі
FPA ережесінде де кездеседі. Кеме бортынан жүк тас-
талған болса, мұндайда шығын көлемі қандай болса да,
жаңағы ереже шығынның барлығын өтетеді. Ал мына
жағдайда, меніңше, кеме бортынан жүк тасталған жоқ
деп білемін.
II. Қоймадан-қоймаға дейін сақтандыру
ескертпесі. Жүктің теңізде болған уақытын
қамтитын кеңейтілген ескертпе.
Жағада сақтандыру ескертпесі бойынша
шығындарды өтету
Бұл ескертпелер полисте қамтылған тәуекелдердің
сипатын бермейді, тек сақтандыру аясының қай жерге
дейін қамтитынын көрсетеді. Қоймадан-қоймаға дейін
сақтандыру ескертпесін немесе жүктің теңізде болған
уақытын қамтитын кеңейтілген ескертпе бойынша шы-
ғынды өтету үшін талап-арыз берушілер сақтандыру
полисінде қарастырылған оқиғаның болғанын және со-
ның шығынға ұшыратқанын дәлелдеу керек. Жағада сақ-
тандыру ескертпесі жағалауда кездесетін қауіп-қатерден
сақтандыруға арналған. Талапкерлердің пікірінше, жүк
тиеу кезінде соданың ластануы – жағалауда болған оқи-
ға. Ал, шындығында, жүк баржаның қабылдау желісінде,
яғни «бортта» ластанды. Сондықтан жағадағы шығын-
нан сақтандыру ережесі мұнда қолданылмайды. Тіпті
қолданылған күннің өзінде, жүктің ластануы жағадағы
шығыннан сақтандыру ережесі қамтитын қауіп-қатерге
жатпайды.
III. Жүкті түсіру және қоймада сақтау
ескертпесі бойынша төтенше шығынды өтету.
Төтенше шығын ескертпесі.
Сот және еңбек шығыны ескертпесі
Сақтандыру шартында көрсетілген оқиға болып, со-
дан туындаған залалға байланысты шығынданған сақта-
нушы осы ескертпелерге сәйкес шығынды өтетуге құ-
қылы. Мен талап-арыз беруші ұрынған шығын полисте
қамтылған қауіптен туындамады деп білемін. Сондық-
тан осы ескертпелер бойынша шығынды өтетуге жол
берілмейді.
IV. «Инчмари» ескертпесі бойынша
шығынды өтету
«Инчмари» ережесінің мақсаты – полистің қолданы-
лу аясын қарастырылған қатерлердің шеңберінен тыс ке-
ңейту. Бұл ескертпе кемені басқаруда немесе навигация-
да жіберілген қателік жауапкершілігінен кеме иесінің бо-
сауына мүмкіндік береді. Есесіне, кеме иесі жүкті күтіп
қарамай, дұрыс сақтамай, немқұрайдылық танытқаны
үшін жауапты болмақ. Тоғызыншы аймақтық сот нақты
анықтаманың жоқтығын ескере отырып, келесі сынақты
қолданумен әрбір сот ісін жеке-жеке қарастыру керек
деп біледі: «Егер қарастырылып отырған әрекеттің бас-
ты мақсаты кемеге әсер ету болса, ол әрекет навигацияда
немесе кемені басқаруда жасалды деуге болады, ал енді
әрекет мақсаты жүкке бағытталса, онда ол навигацияда
немесе кемені басқаруда жасалған жоқ деп танылады».
Осы сынақты пайдаланып, мен жүкке күтіп қарауда, сақ-
тауда және бақылауда орын алған қателік салдарынан
жүк ластанды деп білемін.
V. Немқұрайдылық ескертпесі бойынша
шығынды өтету
Немқұрайдылық ескертпесі кеменің теңізге шығуға
жарамсыздығынан туындаған қауіп-қатерге байланысты
шығынды өтетуді қамтамасыз етеді. Осы ереже, негі-
зінде, шығынды өтету үшін талапкер баржаның теңізге
412
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
шығуға жарамсыз болғанын көрсетуі керек. Кеме жа-
рамсыздығы келесі қатерлердің біріне ұшырату керек:
«суға батып кету, қайраңдау, өрт, жарылыс, кемеге су кіру
немесе полисте көрсетілген басқа да кез келген қауіп».
«Теңізге шығу жарамдылығы» кеменің түрi, рейстің си-
паты, қолайлы ауа райы, навигация жүйесінің жағдайы
және жүк түрі секілді факторларға байланысты.
Тасымалдауға міндеттелген жүкті алып жүзуге жа-
рамсыз кеме – теңізге шығуға да жарамсыз. Жүк дұрыс
тиелмегендіктен, мен Shaver компаниясының баржасын
теңізге шығуға жарамсыз болған деп білемін. Талап-
арыз берушілер баржа жарамсыздығынан тізімде көрсе-
тілген қауіп-қатердің бірінің, не бірнешеуінің шығынға
апарып соқтырғанын дәлелдеуі керек. Ластану факторы
тізімде көрсетілген қауіп-қатер қатарына жатпайды, сон-
дықтан осы полистің немқұрайдылық туралы ескертпесі
бойынша шығынды өтету мүмкін емес.
Тіпті қауіп болды дегеннің өзінде, жауап беруші
жағдайдың пайда болуына кеме иесі кінәлі деп тұрған-
да шығынды өтетуді талап етуге болмайды. Кеме иеле-
рі коносаменттеріне Хартер заңы мен COGSA заңының
құқық қорғау ескертпелерін әлдеқашан енгізіп қойған
болатын. «Джейсон ережесі» деген атаумен белгілі бұл
ереже кеме иелерін жалпы апаттың туындауына алып
келген немқұрайдылыққа қарамастан, шығынды өтетуге
құқық береді. Дегенмен кеме иесі 46 U.S.C. §1303(1)(a)
норма талаптарын орындауға, яғни кеменің теңізге шы-
ғуға жарамдылығына көз жеткізетін тиісті тексеріс жүр-
гізуі керек. Кеменің теңізге шығуға жарамдылығын қам-
тамасыз ету үшін «тиісті тексерістің» жасалғанын дә-
лелдеу ауыртпалығы кеме иесіне жүктеледі. Мен Shaver
компаниясы осы міндетін атқара алмады деп білемін.
Shaver баржаның кіру арналарын дұрыс тазаламаған, не
тексермеген. Shaver кемені теңізге шығуға жарамды ету
мақсатында тиісті тексеріс жүргізбеді. Сот ісі жауапкер-
дің пайдасына шешілсін.
Түйін
• Қоймадан-қоймаға дейін сақтандыру ескертпесі
мен жағада сақтандыру ескертпесі полисте қам-
тылған қауіп-қатердің сипатын бермейді, сақтан-
дыру ауқымының қай жерге дейін қамтитынын
анықтайды.
• «Инчмари» ескертпесі кемені басқаруда немесе
навигацияда жіберілген қателіктің жауапкершілі-
гінен кеме иесін босатады. Керісінше, кеме иесі
жүкті сақтау мен күтіп қарауға деген немқұрай-
дылығы үшін жауапты болады.
• Тасымалдауға міндеттелген жүкті алып жүруге
жарамсыз кеме теңізге шығуға да жарамсыз бо-
лып саналады.
• Ластану алдын ала қарастырылған қауіп-қатер қа-
тарына жатпайды, сол себепті немқұрайдылық ес-
кертпесі бойынша шығынды өтету мүмкін емес.
• Джейсон ережесі кеме иелеріне жалпы апатқа
ұшырауға себеп болған немқұрайдылыққа қара-
мастан, шығынды өтетуге құқық береді (жалпы
авария туралы келесі бөлімнен қараңыз).
Жүк сақтандыруды бір рейстік етіп немесе белгілі бір уақыт аралығына арнап жасатуға болады. Экспорт-
та ең жиі қолданылатын сақтандыру формасы – ашық немесе жалпы сақтандыру полисі. Мұндай құжат
бір ғана жөнелтіммен шектелмей, белгіленген уақыт аралығындағы немесе жөнелтушінің (сақтанушының),
не сақтандыру компаниясының тоқтату туралы хабарламасы келгенге дейінгі барлық жөнелтімді қамтиды.
Сыйақы мөлшері әрбір жөнелтімге арналған куәлікте жүк жөнелтуші белгілеген құнның негізінде есептеле-
ді. Жалпылама қолданылу аясы бар сақтандыру полисінің бір нұсқасы – кешенді сақтандыру полис. Мұн-
дай полис жүк жөнелтушіден әрбір жөнелтімнің құнын жеке-жеке көрсетуді талап етпейді. Әр жөнелтілетін
жүк полистің максималды сомасымен қамтылады.
Теңіздік сақтандыру полистері бірнеше бірлестіктердің бірінің жариялаған ескертпелерін пайдалану ар
-
қылы біріздендірілген болатын. Лондон сақтандырушылар институты (ILU) – соның жарқын көрінісі. Іргесі
1884 жылы қаланған ILU – стандарт сақтандыру ережелерін жариялайтын теңіздегі сақтандыру компания
-
ларының қауымдастығы. Тәжірибелі халықаралық экспорттаушы мен импорттаушы ILU Америкалық теңіз
сақтандырушылары институты (AIMU) және Лондондағы Ллойд сақтандыру қоғамы жариялайтын стандарт
формалар мен ережелерден хабардар болып жүруі керек. Осындай басылымдардың мысалы ретінде AIMU
жариялаған жүкті сақтандыру ережелері бойынша нұсқаулықты айтуға болады. Стандарт формалармен та
-
ныс болудың маңызы зор, себебі сақтандырушылар стандарт формалардағы ескертпелердің негізінде өз по-
листерін жасап шығарып жатады. «Көбінесе стандарт формадағы ескертпелер алынып тасталып, жаңадан
жасалатын полистің құраушы элементтері ретінде пайдаланылады. Сонымен қатар ILU және AIMU нақты
мәмілелерге арналған стандарт шарттар дайындады».
34
ҚАУІП-ҚАТЕР ТУРАЛЫ ЕСКЕРТПЕ. Аталмыш сақ-
тандырушылар
30
сақтандыруға келіскен оқиғалар мен қауіп-
қатер тізімі мынадай: теңіз және ішкі суларда орын алған
соғыс, өрт, қастандық, қарақшылық, ұрлық-қарлық, тонау,
жүкті суға тастау,
31
каперлік куәлік,
32
кек алу, теңіздегі тар-
тыпалушылық кез келген мемлекеттің патшасы мен ханза-
дасының бұйрығымен тұтқындау, тәркілеу мен қамау, сапа
жағдайы, кеме капитаны мен экипажының қасақана әре-
кеттері (баратрия)
33
және аталған тауар мен саудаға немесе
оның кез келген бөлігіне зиян келтіріп, зақымдайтын қауіп-
қатер, тауқымет атаулының бәрі.
ЖЕКЕ АПАТТАН БАСҚА ШЫҒЫННАН САҚТАН-
ДЫРУ ЕСКЕРТПЕСІ. Төмендегі жүктер сақтандырылған:
кеме немесе басқа да сақтандыру нысаны қайраңдаған,
413
Тауар тасымалы 13-тарау
батқан, жарылысқа ұшыраған, өрт, басқа кемемен не мұзбен,
судан басқа кез келген затпен соқтығысқан болмаса, апатты
жағдайларды қоспағанда, келтірілген залал жауапкершілі-
гінсіз сақтандырылады. Бірақ жүкті суға тастаған болса, не
су кеме бортынан жұлып әкеткен болса, ондайда пайыздық
ара салмаққа қарамастан, жауапкершілік сақталады.
ҚОЙМАДАН-ҚОЙМАҒА ДЕЙІН САҚТАНДЫРУ ЕС-
КЕРТПЕСІ. Бұл сақтандыру тасымал басталып, тауарды по-
листе көрсетілген жердегі қоймадан не дүкеннен алып кету
сәтінен бастап күшіне енеді және әдеттегі транзит бары-
сында, оның ішінде кедендік ауыстырып тиеу бар болса, ол
кезде де жалғасып, тауар соңғы портта кемеден түсірілген
уақытқа дейін созылады. Сондықтан сақтандыру тауардың
тасымалда болған әрі оның басталуын күткен кезінде де
жалғасады және полисте көрсетілген соңғы қоймаға жеткі-
зілген кезде, ал жеткізілмесе, 15 күн (тауардың сақтанды-
ру полисі бойынша межелі орны порттан тыс орналасқан
болса, онда 30 күн) өткеннен кейін бітеді. Жоғарыда айтыл-
ған мерзiм сақтандырылған тауар кемеден түсіріліп біткен
күннің түн жарымынан басталады. Жоғарыда көрсетілген
жағдайларды немесе сақтандырушының бақылауынан тыс
оқиға салдарынан туындаған жоғарыда көрсетілген мерзім-
нен асып кету жағдайларын қоспағанда, жүк қоймада тұр-
ған кезінде сыйақы төленеді.
ЖҮКТІҢ ТЕҢІЗДЕ БОЛҒАН УАҚЫТЫН ҚАМТИТЫН
КЕҢЕЙТІЛГЕН ЕСКЕРТПЕ. Бұл полис төменде келтіріл-
ген ережелерге сәйкес, қауіп-қатерге тап болатын барлық
жөнелтімдерді қамтуға арналған:
I. Сақтандырудың бұл түрі тауарды полисте көрсетілген
қоймадан шығарған сәттен бастап күшіне енеді және тауар
ең соңғы барар қоймасына жеткізілгенге дейін жалғасады.
II. Бұл форма ауытқу, кідірту, мәжбүрлеп түсіру, қайта
жөнелту және ауыстырып тиеу кезінде тауарға қолданылуға
арналған.
III. Бұл форма қандай жағдайда да сақтандырылған
заттың сипатына немесе кешігуге байланысты туындаған
зиянды, залалды немесе шығынды өтетуге қолданылмайды.
ЖАҒАДА САҚТАНДЫРУ ЕСКЕРТПЕСІ. Сақтандыру
құжатында өзгеше көрсетілуі мүмкін болғанмен, құрлықта-
ғы тасымалдауды және/немесе айлақтар мен порттарда ор-
наласуды қоса алғанда соқтығысу, өрт шығу, найзағай, өрт
сөндіру қондырғысынан сұйықтықтың ағып кетуі, циклон,
дауыл, жер сілкінісі, су тасқыны, кеме жүретін су деңгейі-
нің көтерілуі немесе тасымал құралының апатқа ұшырауы
және/немесе соқтығысуы және/немесе конструкциясының
қирауынан болған шығын мен залалдың орны толтырылуы
мүмкін.
ЖҮКТІ ТҮСІРУ ЖӘНЕ ҚОЙМАДА САҚТАУ ЕСКЕРТ-
ПЕСІ. Осы құжатта қамтылған апат шығынын өтеуге бері-
лер кез келген кепілдікке қарамастан, сақтандырушы жүкті
түсіру, қоймада сақтау, экспедиция салдарынан туындаған
немесе өзге де шығынды және/немесе нақты шығынды,
сондай-ақ ауыстырып тиеуден туындайтын ішінара шығын-
ды төлеуге міндеттенеді. Сондай-ақ сақтандырушы тиеу,
ауыстырып тиеу және түсіру кезінде басы бүтін жоғалған
кез келген қаптаманың, бөліктің немесе бірліктің сақтанды-
рылған құнын төлеуге де міндеттенеді.
ТӨТЕНШЕ ШЫҒЫНДАР ЕСКЕРТПЕСІ. Осы полиске
сәйкес сақтандырылған қауіп-қатер салдарынан зақымдан-
ған тауарды жоюға, тастауға немесе өзге тәсілмен арылудан
туындаған төтенше шығын, сонымен қатар кемеден не та-
сымал құралынан түсіру кезіндегі шыққан төтенше шығын-
дар сақтандырылған мүддеге келген зиянға қоса толығымен
өтеледі.
СОТ ШЫҒЫНЫН ЖӘНЕ АҒЫМДАҒЫ ШЫҒЫНДАР-
ДЫ ӨТЕУ ЕСКЕРТПЕСІ. Көрсетiлген тауар, не бұйымның,
оның кез келген бөлiгiнің шығыны болса, немесе зақымдан-
са, осы сақтандыру полисінде көрсетілген нормаға қарамас-
тан, сақтандырушының, оның немесе олардың қызметші-
лерінің және лауазымды тұлғаларының сотқа жүгінуі, сот
талқысына қатысуы, қорғануы және қалпына келтіруі заңды
міндетке айналады. Сондай-ақ бір не бірнеше сақтанушы-
ның сақтандыру жағдайын қалпына келтiруді және сақтау-
ды көздеген iс-әрекетi апат кезінде бас тарту болып санал-
майды; аталған мәселелер бойынша қойылған талап-арызға
сақтандырушы сақтандырылған соманың мөлшеріне сәйкес
өз үлесі шеңберінде жауап береді.
ИНЧМАРИ ЕСКЕРТПЕСІ. Бұлайша сақтандыру тәсілі
бойлердің жарылуы, біліктің қирауы немесе машинадағы,
корпустағы, жабдықтағы кез келген жасырын ақаудан, на-
вигациядағы немесе кемені басқарудағы капитанның, эки-
паждың, капитан көмекшілерінің, инженердің немесе лоц-
манның кемшілігінен не қателігінен келген шығын мен за-
лал секілді сақтандырылған тұлғанын мүддесіне қайшы кез
келген зиянды өтеуге арналған. Бірақ бұл қағида полисте өз-
геше көрсетілмесе, кідірту, бүліну немесе нарықты жоғалту
салдарынан туындаған шығынды өтеу деп түсіндірілмейді.
НЕМҚҰРАЙДЫЛЫҚ ЕСКЕРТПЕСІ. Коносаментте не
чартер келісімшартында әрі тасымалдау шартында немқұ-
райдылық ескертпесінің және/немесе жасырын ақау туралы
ереженің болуы сақтандырушы құқықтарына нұқсан келтір-
мейді. Осы полис бойынша сақтандырушы мен сақтанушы
арасында кеменің немесе/және теңiзге шығуға жарамдылы-
ғы есепке алынады. Сондай-ақ сақтандырушы кеменің те-
ңізге шығуға жарамсыздығынан не кеме иесiнiң, кемені жал-
даушының, олардың агенті немесе қызметшiсiнiң негiзсiз,
заңсыз әрекетінен тiкелей немесе жанама туындаған суға
бату, кеменің қайраңдауы, өрт, жарылыс, кемеге судың кіруі
немесе полисте меңзелген кез келген тәуекелге байланысты
басқа да себептермен жоғалған не бүлінген жүктің (апатқа
байланысты ескертпені және полистің басқа де ескертпеле-
рін ескере отырып) шығынын сақтандырушы өтейді.
13.4-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Теңіздегі сақтандырудың стандарт ескертпелері
Дереккөз: Shaver компаниясының материалдарынан
Жалпы апат
Жалпы апат – бұл жазылғанына 2800 жыл болған теңіз құқығының көне доктринасы. Мұның пәрмені бойын-
ша төтелеп төнген нақ қатерден жүкті сақтап қалу үшін оның бір бөлігін құрбан еткен кезде аман қалған мүліктің
иелері суға тасталған мүлік иелерінің шеккен шығынын өзара тең мойнына алып өтейді. Америка Құрама Штат
-
тарының Жоғарғы соты Barnard компаниясының Adams компаниясына қарсы
35
ісінде жалпыапаттық ахуалды
құрайтын үш негіз көрсетілген: (1) кеме, жүк және экипаждың үшеуіне бірдей төнген және болары анық қатер;
(2) тұтас айырылып қалмас үшін бір бөлігін ерікті түрде құрбан ету; (3) қауіп-қатерге жол бермеу.
414
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Заманымыздың заңдары ең алдымен төнген қатердің шынайы және елеулілерін қадағалауды талап ету ар-
қылы туындаған талаптарды жеңілдетті. Жалпы апат бойынша қойылатын талап екі санатқа бөлінеді: бүкіл
кемені құтқару үшін сол кеменің не жүктің бір бөлігін құрбан етуден туындайтын талап және кеме мен жүкті
бірге құтқару үшін кеменің иесі шеккен төтенше шығыннан туындайтын талап. Яғни жалпы апат бойын
-
ша талап қоюға кеме иесінің де, жүк иесінің де мүмкіндігі бар. Жалпы апат бойынша шығынды есептеуді
реттейтін Халықаралық конвенция «Йорк-Антверпен» ережелері деп аталады. Folger Coee Company ком
-
паниясының Olivebank кемесіне қарсы сот ісінде тасымалдаушының жалпы авария бойынша жүк иелеріне
қойған талабы қарастырылады.
Folger Coee Company компаниясының Olivebank кемесіне қарсы ісі
201 F.3d 632 (5th Cir. 2000)
Фэррис – аймақтық судья. Folger Coee Co. компа-
ниясы мен оның сақтандырушысы Gulf Insurance компа-
ниясы (1) Olivebank кемесінің құтқарылған мүлікті қал-
дыру құқығы бойынша жалпы апат ескертпесін таныған;
(2) Folger Coee және Gulf Insurance компаниялары жал-
пы апат ескертпесіне сәйкес жиналған қорға пропорцио-
налды үлесі бойыша қарыз деп таныған федералдық ау-
дандық сот шешімінің күшін жоюға тырысты. Olivebank
кемесі Оңтүстік Африкадағы Дурбан портынан гранит
блок, болат сым және жер қазу жабдығын тиеп шықты.
Жол-жөнекей күн бұзылып, дауыл тұрды да, палу-
баға су кірді. 1974 жылғы «Теңізде адам өмірін қорғау»
конвенциясының талабына сәйкес, кеменің апаттық
электр жүйесі рульді басқаруға керекті қуатты алдымен
батареядан, сосын аккумулятордан алып, одан соң ава-
риялық генератор автоматты түрде іске қосылуы керек
еді. Аккумулятор істен шығып, ақыр соңында, апаттық
генераторды қолмен қосуға тура келді. Тараптар ара-
сында айнымалы ток генераторы орналасқан бөлмеге
судың қалай жеткені туралы дау болды. Әңгіменің ауа-
ны қалай құбылса да, бір аралықта палубадан тоғыз фут
және генератордан екі деңгей жоғары орналасқан жарық
люгінің ашық болғаны сөзсіз. Сонымен қатар палубамен
деңгейлес сыртқы ауа алмастыру саңылауларының ашық
болғаны және олардың генератор орналасқан бөлмеге
жалғасатыны да даусыз.
Кеме капитаны апат сигналын жіберді. Ол «Ллойд-
тың ашық форма» ережелеріне сәйкес, құтқарушы кеме-
сі бар Pentow Marine, Ltd. компаниясымен жүкті құтқа-
ру келісімін жасады. Құтқарушы кемелер түстен кейін
келді. Олар келем дегенше бас қозғалтқыштар қайта
қосылып, Olivebank кемесі дауыл басылғаннан кейін өз
күшімен паналау портына жетті. Құтқарушылар өзінің
құтқарылған мүлікті ұстап қалу құқығын (құтқару сыйа-
қысын алу үшін) пайдаланып, жүк және/немесе кемені
тұтқындаймыз деп қоқан-лоқы көрсетті.
Olivebank кемесінің иелері жалпы апаттың орын ал-
ғанын мәлімдеп, жүк иелерін апаттық міндеттемелер
мен кепілдіктер шығаруға мәжбүрледі. Folger Coee
және Gulf Insurance компаниялары федералдық аудандық
сотқа жалпы апат ескертпесіне және жүкке тиген залал-
ды өтету ге кеме құқылы емес деп тануын сұрап талап-
арыз берді. Федералдық аудандық сот түрлі жағдайлар-
дың тоқайласуынан электр қуаты өшіп қалды және кеме
порттан шығарда теңізге жарамды болды деп мәлімдеді.
Теңіз арқылы тауар тасымалдау туралы заң, АҚШ
кодексі 46 титулының 1300–1315 параграфтары бойын-
ша кеменің теңізге шығуына жарамсыз болуына байла-
нысты Folger Coee және Gulf Insurance компаниялары
Olivebank кемесі жалпы апаттан туындайтын құқықтар-
ға ие емес деп есептейді. Тараптар Olivebank кемесінің
бортында болған жүк коносаментінің жалпы апат ескерт-
песі бойынша жарна талап еткенімен келіседі. COGSA
бойынша кеме жалпы апатқа ұшырағанын мәлімдеген-
нен кейін, жүк иесі кеменің сапар басында-ақ теңізге
шығуға жарамсыз болғанын әрі жалпы апаттың себебі де
сол жарамсыздық екенін дәлелдеу арқылы ғана жауапқа
тартылмауы мүмкін. Жүк иесі кеменің жарамсыздығын
дәлелдегенімен де, теңізге шыққанға дейін кемеге тиісті
түрде тексеріс жасалғанын дәлелдей отырып, кеме иесі
бәрібір құқықтық тұрғыда жоғары тұрады.
Федералдық аудандық сот апаттық электр жүйесін-
дегі ақау кемені теңізге шығуға жарамсыз етті деген
тұжырымды дәлелдемелер растамайды деп шешті. Фе-
дералдық аудандық сот генератордың қосылмауының әрі
аккумулятор мен апаттық-құтқару жүйесінің қирау се-
бебі (теңіз суының кіруі) біреу болғанын және қос жүйе
бір мезгілде күйреп, екі сәтсіз оқиғаның тоғыса кеткенін
анықтады. Федералдық аудандық сот Olivebank порттан
шыққан кезде теңізге шығуға жарамды болды деп біліп,
жарық және ауа алмастыру люктерінің ашық қалуы жа-
рамдылықтың мәселесі емес, ол кемені басқарушылар-
дың шешіміне қатысты мәселе деп анықтады. Бортына
су кірсе де, кеме теңізге шығуға жарамды болды деп
таныған федералдық аудандық сот қателескен жоқ. Сот
11 балдық дауыл кезінде судың жүкті кеменің артқы бөлі-
гінен кіргенін анықтады. Бұл факт хаттамада расталады.
Folger Coee және Gulf Insurance компаниялары жа-
рық, ауа алмастыру люктерінің күйі мен қақпақтарының
ашық қалуы да кемені жолға шығуға жарамсыз етті деп
пайымдады. Федералдық аудандық сот генератор орна-
ласқан бөлмеге судың ауа алмастыру люктері арқылы
кіру ықтималдығы жоғары деп тапты және кеменің жа-
рық және ауа алмастыру люктерінің ашық қалуы – кеме-
ні басқармасының шешімі дей келе, кеме жауапкершілік-
тен босатылды.
COGSA «тасымалдаушыны кеме қатынасындағы не-
месе кемені басқарудағы капитанының, теңізшінің, лоц-
манның немесе кеме қызметшілерінің әрекеті, ұқыпсыз-
дығы және міндеттерін орындамауы салдарынан болған
залалдың жауапкершілігінен босатады». Кеме жөнел-
тілгенге дейін ондағы ақаулықты анықтай алмау бас-
шылықтың қателігіне жатпайды, тиісті сақтық шарала-
рының болмағанын білдіреді. Тасымалдаушыны жауап-
415
Тауар тасымалы 13-тарау
кершіліктен босату үшін кемені басқаруда кеткен қателік
пен тиісті сақтық шараларының болмауы сияқты әрекет-
сіздіктің аражігін ажырату оңай емес. Folger Coee және
Gulf Insurance компаниялары федералдық аудандық сот
қолданған «кеме басқармасының шешімі» деген сөз тір-
кесін дұрыс түсіне алмады. COGSA бойынша басшылық
тарапынан болған немқұрайдылық та жауапкершіліктен
босатады. БЕКІТІЛДІ.
Түйін
• COGSA бойынша кеме жалпы апатқа ұшыраға-
нын мәлімдегеннен кейін, жүк иесі кеменің сапар
басында-ақ теңізге шығуға жарамсыз болғанын
әрі жалпы апаттың себебі де сол жарамсыздық
екенін дәлелдеу арқылы ғана жауапқа тартыл-
мауы мүмкін.
• Тасымалдаушыны жауапкершіліктен босату үшін
кемені басқаруда кеткен қателік пен тиісті сақтық
шараларының болмауы сияқты әрекетсіздіктің
аражігін ажырату оңай емес.
Тарау түйіні
1. Халықаралық сауданың маңызды бөліктерінің бірі – тауар тасымалы. Әлемде тауардың барлығы дерлік
жүк кемелері арқылы тасымалданады. Сатып алушыға тауарды қандай жалпы тасымалдаушының жет
-
кізетіні компания мен порттың арақашықтығына байланысты. Бұл аралықта жүк көлігі, теміржол, кеме
секілді халықаралық тасымал көлігінің неше түрі қолданылады.
2. Көлік түрлерінің қай-қайсысы да Халықаралық тасымал конвенцияларымен реттеледі. Ол конвенциялар
-
дың мақсаты мынадай: (1) жалпы тасымалдаушының міндеті мен жауапкершілігін белгілеу; (2) шығын
мен залалдан белгілі бір деңгейде жүк жөнелтушіні сақтандыру; (3) жалпы тасымалдаушының жауап
-
кершілігін шектеу; (4) жалпы тасымалдаушыны жауапкершіліктен босататын жағдайларды белгілеу;
(5) жалпы тасымалдаушыдан тауар иесі мен тауар жеткізілуі керек тарапты көрсететін құжат беруін талап
ету. Теңіз тасымалында коносамент басты құжат саналады.
3. Халықаралық теңіз тасымалына арналған негізгі конвенция үшеу: Гаага ережелері, Гаага-Висби ере
-
желері және Гамбург ережелері. Мемлекет тасымал туралы конвенцияны өз заңнамасына енгізген кез-
де, көбінесе ол Теңіз арқылы жүк тасымалдау туралы заң немесе COGSA деп аталып кетеді. Мысалы,
АҚШ-та COGSA – Гаага ережелерінің мемлекеттік нұсқасы, ал Ұлыбританияның COGSA заңы Гаага-
Висби ережелерінің мемлекеттік нұсқасы.
4. COGSA бойынша жалпы тасымалдаушының жауапкершілігі қаптама басына өлшеніп, шектеледі. Жүк
жөнелтуші тауардың нақты құнын өндіріп алар кезде жалпы сома қаптама басына 500 $ мөлшерінен ас
-
пауы керек (Гаага ережелері). Ірі жөнелтімдерде «қаптаманың» орнына мұнайдың баррелі, көмірдің тон-
насы немесе жүгерінің текше ярды сияқты стандарт жүк бірлігі (CFU) қолданылады. Сондай-ақ COGSA
«теңіздегі қауіп-қатер» мен «Q-ескертпесін» қоса алғанда, тасымалдаушыны жауапкершіліктен босата
-
тын 17 жағдайды қарастырады. Жалпы тасымалдаушыны қорғау қағидаты Гималай ескертпесі арқылы
басқа тараптарды, мысалы жүк түсіруші стивидор компанияны қамтуы мүмкін.
5. Жалпы тасымалдаушының мойнында кеменің теңізге шығуға жарамдылығын қамтамасыз ету, тауарды
тиісті түрде орналастыру (кеме палубасындағы немесе оның үстіндегі қауіпсіз жерге орналастыру), келі
-
сімшартта көрсетілген немесе әдеттегі теңіз бағытымен жүру және тауарды тиісті қабылдаушы тарапқа
(коносаментті ұстаушы тарапқа) жеткізу секілді міндеттері бар. Тасымалдаушы жүк жөнелтушіге әлде
-
қайда жоғары бағаға (қаптама басына белгіленген шектеуден жоғары) келісу әділ мүмкіндігін беру мінде-
тін алады. Коносаментте тауардың нақты құнын көрсетуге арналған бос орын қалдыру жүк жөнелтушіге
әділ мүмкіндік беру міндетінің орындалғанын білдіреді.
6. Жөнелтуші жүкті тасымалдау барысында экспедитор, жүк консолидаторы және кеден брокері секілді бас
-
қа үшінші тарап қызметтерін пайдаланады. Әртүрлі тасымалдың қауіпсіздігін қамтамасыз ету барысын
жеңілдету үшін көлік түріне қарай берілетін коносаментпен бір қатарда мультимодальды тасымал да ке
-
ңінен қолданылатын болды. Мультимодальды тасымалды таңдаған жүк жөнелтуші әр басқа көліктердің
тасымалын ұйымдастыруы үшін бір ғана компанияны жалдайды және ол компания жалғыз ғана мульти
-
модальды жүк тасымалдау коносаментін береді.
7. Жүк тасымалы барысының тағы бір маңызды бөлігі – керегіне қарай теңіздегі сақтандыру немесе жүкті
сақтандыру. Мәселен, жалпы тасымалдаушы COSGA бойынша жауапкершіліктен босатылған жағдайда
жүк жөнелтуші өзінің сақтандыру полисіне сүйене отырып талап-арыз бере алады. Теңіздегі сақтандыру
полисі мен ескертпенің көптеген түрі бар. Жүк жөнелтуші алған сақтандыру полисі немесе ол келіскен
416
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
сақтандыру ескертпесі жүк жөнелтушінің қандай шығын түрлерінен және қандай көлемде қорғалатынын
белгілейді. Ең жиі қолданылатын полис – «жеке апаттың» жауапкершілігін қамтитыны. Ол тауарға ішінара
залал келгенде талап қоюға мүмкіндік береді. Теңіздегі сақтандыру полистерінің екі жалпы түрі бар:
(1) тек қауіп-қатерден сақтайтын полис; (2) тәуекелдің барлық түрінен сақтайтын полис. Жүкті сақтан-
дырудың ең көп тараған түрі – нақты көрсетілген қауіп-қатер мен себептерден келген шығынды өтейтін
сақтандыру полисі.
8. Теңіздегі сақтандыруды жасатар кезде мән берерлік тағы бір маңызды мәселе – сақтандырудың қолданы
-
лу мерзімі. Экспортта ең көп тараған сақтандыру формасы – ашық немесе жалпылама қолданылу аясы
бар сақтандыру полисі. Мұндай полис бір ғана жөнелтіммен шектелмей, белгілі бір уақыт кезеңі ішіндегі
көптеген жөнелтімді қамтиды әрі жөнелтушінің (сақтанушының) немесе сақтандыру компаниясының ха
-
барламасымен күшін жояды.
9. Теңіз құқығы принциптері бойынша жүк жөнелтушi жалпы апат туралы доктринаға сәйкес, басқа жүк жө
-
нелтушінің тауарына келтірілген залал үшін жауапты болуы мүмкін. Йорк-Антверпен ережелері бойынша
кемені туралап төнген нақ қатерден құтқару мақсатында кемедегі жүктің бір бөлігін құрбан еткен жағдай
-
да аман қалған жүктің иелері суға тасталған жүктердің құнын өзара тең бөлісіп өтейді. Кеме иесінің жүк
тасымалының қауіпсіздігі үшін жұмсаған төтенше шығыны да жалпы апат үшін жауапкершілік тудырады.
Мұндайда жүк жөнелтуші төтенше шығынның пропорциялық үлесін (pro rata) төлеуге міндетті.
Негізгі терминдер
Теңіз арқылы жүк тасымалдау заңы бойынша
жауапкершіліктен босататын 17 жағдай –
17 COGSA Exemptions
Әуе тасымалының жүк құжаты – Air Waybill
Барлық қауіптен сақтандыру полисі – All Risks
Policy
Америкалық теңіз сақтандырушылары инсти
-
туты – American Institute of Marine Underwriters
(AIMU)
Тауарды сақтаушы жауапты тұлға – Bailee
Кешенді сақтандыру полисі – Blanket Policy
Брондау келісімшарты – Booking Contract
Жүк полисі – Cargo Policy
Теңіз арқылы жүк тасымалдау заңы – Carriage of
Goods by Sea Act (COGSA)
Чартер тарап – Charter Party
Аса маңызды ескертпе – Clause Paramount
Теңіз жүгін сақтандыру сертификаты – Cargo
Insurance Certicate
Жалпы жауапкершілікті кешенді сақтандыру –
Comprehensive General Liability (CGL) Coverage
Жалпы тасымалдаушы – Common Carrier
Контейнерде тасымалдау – Containerization
Стандарт жүк бірлігі – Customary Freight Unit
(CFU)
Кеден брокерлері – Customs Brokers
Палубаға тиелетін жүк – Deck Cargo
Тиісті сақтық шаралары (немесе кешенді тек
-
серіс) – Due Diligence
Эксцеденттік сақтандыру ескертпесі – Excess
Clause
Эксцеденттік сақтандыру – Excess Insurance
Міндеттемелерден босату шарты – Exculpatory
Clause
Кеңейтілген ескертпе – Extension Clause
Төтенше шығын – Extraordinary Expenses
Басып алу мен тәркілеу кезіңде жауапкершілік
-
тен босату ескертпесі – F.C. & S. Clause
Әділ мүмкіндік – Fair Opportunity
Арбитраж туралы федералдық заң – Federal
Arbitration Act (FAA)
Форс-мажор ескертпесі – Force Majeure Clause
Экспедитор коносаменті – Forwarder’s Bill of Lading
Жеке апаттан басқа шығындардан сақтандыру –
Free of Particular Average (FPA)
Жүк экспедиторы – Freight Forwarder
Жалпы апат – General Average
Жалпы сақтандыру полисі – General Cover
Гаага ережелері – Hague Rules
Гаага-Висби ережелері – Hague-Visby Rules
Гамбург ережелері – Hamburg Rules
417
Тауар тасымалы 13-тарау
1893 жылғы Хартер заңы – Harter Act of 1893
Гималай ескертпесі – Himalaya Clause
Кеме корпусын сақтандыру – Hull Insurance
«Инчмари» ескертпесі – Inchmaree Clause
Лондон сақтандырушылар институты – Institute
of London Underwriters (ILU)
Сақтандыру қызметі басқармасы – Insurance
Services Oce (ISO)
Сақтандырылған құн – Insured Value
Халықаралық валюта қоры – International
Monetary Fund (IMF)
Жүктің теңізде болған уақытын қамтитын
кеңейтілген ескертпе – Marine Extension Clause
Теңіздік сақтандыру компаниясы – Marine
Insurance Company
Елеулі ауытқу – Material Deviation
Қате жеткізу – Misdelivery
Мультимодальды тасымал – Multimodal Transport
Мультимодальды тасымал жөніндегі конвен
-
ция – Multimodal Transport Convention
Мультимодальды тасымал операторы –
Multimodal Transport Operator (MTO)
Теңіздік коносамент – Ocean Bill of Lading
Кеме бортына алынған жүк коносаменті – On-
Board Bill of Lading
Қаптама басына шаққандағы жауапкершілікті
шектеу – Per Package Limitation
Тек қана теңіз қатерінен сақтандыру полисі –
Perils Only Policy
Пропорционал өтемақы ескертпесі – Pro Rata
Clause
Қорғау және шығындарды өтеу полисі –
Protection and Indemnity (P & I) Policy
Q-шарты ескертпесі ескерілмейтін жағдай –
Q-Clause Exception
Қайта сақтандыру – Reinsurance
Мультимодальды тасымал құжаттарына ар
-
налған ережелер – Rules for Multimodal Transport
Documents
Кемелердің соқтығысуынан туындаған шығын
-
дар үшін жауапкершілік ескертпесі – Running
Down Clause
Ереуіл, тәртіпсіздік және азаматтық толқулар
кезінде жауапкершіліктен босату ескертпесі –
S.R. & C.C. Clause
Теңізге шығуға жарамдылық – Seaworthiness
Жетіспеушілік – Shortage
Арнаулы алыс-беріс құқықтары – Special
Drawing Rights (SDR)
Талап қою мерзімі – Statute of Limitations
Жүкті орналастыру – Stowage
Төте коносамент – Through Bill of Lading
Төте тасымал полисі – Through-Transport Policy
Бірмодальды тасымал конвенциясы – Unimodal
Transport Convention
Соғыс жағдайындағы тәуекелді сақтандыру по
-
лисі – War Risk Policy
«Қоймадан-қоймаға дейін» сақтандыру ескерт
-
песі – Warehouse-to-Warehouse Clause
Варшава конвенциясы – Warsaw Convention
Жеке апатпен қоса, басқа да шығындардан
сақтандыру – With Average
Йорк-Антверпен ережелері – York-Antwerp Rules
Пысықтау сұрақтары
1. Халықаралық тасымалдау конвенцияларының
мақсаты не? Қажеті неде? Неліктен маңызы зор?
Жүк жөнелту компаниялары мен жалпы тасы
-
малдаушылардың мүдделерін қалай қорғайды?
Жүк жөнелтушілерге беретін артықшылықтары
қандай?
2. Экспедитордың функциясы не және экспедитор
мен экспорттаушы арасындағы қарым-қатынас
қандай?
3. Жүк жөнелтуші шын бағасы, нарықтық құны
8000 $ болатын тауарға 25 000 $ мөлшерінде те
-
ңіздегі (жүкті) сақтандыру полисін алды. Тауар
теңізде жоғалды делік, сонда сақтандыру ком
-
паниясының өтеуі 25 000 $ көлемінде бола ма,
8 000 $ мөлшерінде ме, әлде ештеңе өтемей ме?
4. Сақтанушы бұрынғы дауға кіріп, талап қойған
оқиғаларын айтпай, 50 000 $ сомасында теңізде
-
гі сақтандыру полисін алды. Шындығында, сақ-
танушы бұған дейін жүк тасымалына қатысты
сегіз полис бойынша талап қойған. Сақтандыру
418
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
компаниясы сақтандырған тауарының өтеуін бе-
руден құтыла ала ма?
5. Жүк жөнелтуші 400 жәшік «A санатындағы»
өнеркәсіптік тегістеу дөңгелектеріне сақтанды
-
ру полисін алды. Шындығында, 400 қапшыққа
салынып жүктелген тегістеу дөңгелектері бұрын
пайдаланылған болатын. Сақтандырылған тауар
-
дың сипаттамасындағы мұндай ауытқу жүк жібе-
рушінің сақтандыру өтемақысын талап ету құқы-
ғына қауіп төндіре ме?
6. Жалпы апат кезінде жасалатын шара ретінде кеме
-
дегі тауар суға тасталды. Сіз теңізде сақтандыру
полисі не сүйеніп, шағымданасыз да, толық ақы
аласыз. Теңізде сақтандыру компаниясы жалпы
апат бойынша кеме иесіне және өзге жүк иелеріне
қарсы талап-арыз қоюға құқылы ма ?
7. Әскери қимыл кезінде кеме бортына жау суасты
қайықтарынан келетін қауіпті азайту үшін кеме
иесі буксир жалдады. Кеме иесі бұл әрекетін
кеме мен жүктің амандығы үшін жұмсалған тө
-
тенше шығынға балап, жалпы апат тәртібімен та-
лап-арыз түсіре ала ма?
8 Талапкер Цэнг Нью-Йорктен Тель-Авивке жүре
-
тін халықаралық рейске отырды. Бортқа жібер-
мес бұрын, күзет оның қойын-қонышын ақтарып,
тінту жүргізді. Цэнг күзеттің күш қолданғанын,
негізсіз қамауға алынғанын мәлімдеп, Нью-Йорк
штатындағы сотқа шағымданды. Варшава кон
-
венциясында мұндай жағдай қарастырылмаған.
Ценгтің Нью-Йорк құқығы бойынша өз ісін жал
-
ғастыруына рұқсат етіле ме? El Al Israel Airlines,
Ltd. v. Tseng, 119 Sup. Ct. 662 (1999).
9. Талап-арыз берушілер – өнеркәсіптік былғары
қолғап импорттаушы голландиялықтар – 1982–
1983 жылдары төрт рет қолғаптар легін жөнелт
-
ті. Сақтандыру келісімшартында мынадай тар-
мақ болды: «Бұл сақтандыру қандай жағдайда
да сақтандырылған тауардың өзіндік кемдігі мен
табиғатынан болған шығын мен залалды өтету
-
ге қолданылмайды». Талап-арыз берушінің мә-
лімдеуінше, қолғаптар сырттан келген судан бү-
лінген. Жауапкер болса, тауарды құртқан өзінің
материалының құрамы деді. Қысқасын айтқанда,
талап-арыз беруші былғарысын дұрыстап кептір
-
меген, тауардың бүліну себебі – сол. Осы бүлініс
тауардың өзіне тән ақаудан болды ма? Noten v.
Harding, 2 Lloyd’s Law Report 283 (English Court
of Appeal 1990).
Интернет-жаттығулар
1. Халықаралық теңіз бюросының веб-сайтын қарап шығыңыз: www.iccwbo.org/ccs/menu_imb_bureau .
asp. Бұл ұйым халықаралық тасымалдаушыларға қандай қызмет түрлерін ұсынады?
2. www.bolero.net сайтында тауарды жөнелтуге қатысты электрондық құжаттама туралы BOLERO жоба
-
сын зерттеңіз.
3. Сіздің компанияңыз Чилидегі компаниямен экспорттық келісім жасасты. Міндетіңіз – Майами порты
-
нан Чилидегі Сантьяго қаласына тасымал ұйымдастыру. Ең жайлы да жылдам тасымал бағытын анықтау
үшін тасымал кестесін тексеріңіз.
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Көлік құқығының навигаторы – әуе және теңіз көліктері: www.cargolaw.com.
1971 жылғы Теңіз арқылы жүк тасымалдау туралы ағылшын заңы (Гаага-Висби ережелері): www.
jus.uio.no/lm/england.carriage. of.goods.by.sea.act.1971/doc.html.
Гамбург ережелері: www.jus.uio.no/lm/un.sea.carriage.hamburg.rules.1978/doc.html.
ICC Халықаралық теңіз бюросы: www.iccwbo.org/ccs/menu_imb_bureau.asp
Экспедиторлық қызмет заңы: www.unzco.com/basicguide/c10.html; and http://www.forwarderlaw.com.
Сақтандыру қызмет офисі: www.iso.com.
Америкалық теңіз сақтандырушылары институты: www.aimu.org.
Лондон сақтандырушылар институты: www.iua.co.uk.
419
Тауар тасымалы 13-тарау
Сілтемелер
1.
Гаага ережесінің ресми атауы – коносаменттерге қатысты кейбір ережелерді бірыңғайландыру туралы Брюс-
сель конвенциясы.
2.
46 U.S.C. App. §§ 190–196 (1988).
3.
46 U.S.C.A. § 1304.
4.
General Elec. Co. v. Inter-Ocean Shipping, 862 F.Supp. 166, 169 (S.D. Tex. 1994).
5.
Wemhoener Pressen v. Ceres Marine Terminals, 5 F.3d 734 (4th Cir. 1993) сот ісін қараңыз.
6.
46 U.S.C. Appendix § 1304 (5).
7.
900 F.2d 714 (4th Cir. 1990).
8.
Cincinnati Milacron Ltd. v. M/V American Legend, 784 F.2d1161 (4th Cir. 1986).
9.
Mori Seiki USA, Inc. v. M/V Alligator Triumph, 990 F.2d 440 (9th Cir. 1993) сот ісін қараңыз.
10.
515 U.S. 528 (1995).
11.
9 U.S.C.A. §§ 1, 2, 201 etseq., 202.
12.
881 F.2d at 761, 768 (9th Cir. 1989).
13.
Бұл істің үзіндісі осы тарауда келтірілген, себебі ол «жасырын ақауға» байланысты жауапкершіліктен босатуды
қарастырады.
14.
720 F.2d 629 (11th Cir. 1983).
15.
Америка Құрама Штаттарында ұлттық транзакцияларға қатысты UCC кодексінің 7-бабын қараңыз. Коноса-
менттердің қолданылуын қамтитын халықаралық мәмілелер үшін Федералдық коносаменттер туралы заңын
қараңыз, 49 USCA §§ 80101–16.
16.
Контейнер – жүктерді кеме, жүк көлігі немесе теміржол арқылы тасымалдауға мүмкіндік беретін бі-
рыңғай, қайта пайдалануға болатын металл қорап. Стандарт ұзындығы 10, 20, 30 және 40 фут (40 фут
контейнерлер әдетте, шамамен 40 000 фунт жүкті тасымалдауға жарамды). Сонымен қатар Laurence
Alexander, «Containerization, the Per Package Limitation, and the Concept of ‘Fair Opportunity», 11 The
Maritime Lawyer 123 (1986) қараңыз.
17.
Frank G.M. Smeele, «The Contract of Carriage» in International Contracts: Aspects of Jurisdiction, Arbitration
and Private International Law 257 (ed. Marieele Koppenol-Laforce, 1996).
18.
575 F. Supp. 239 (SDNY 1983).
19.
Universal Leaf Tobacco Co. v. Companhia De Navegacao Maritima Netumar, 993 F.2d414 (4th Cir. 1993) сот
ісін қараңыз (егер коносамент контейнердегі қаптамалар санын көрсетсе, соттар контейнерді қаптама
ретінде қарастырмайды).
20.
745 F. Supp. 186, 189.
21.
493 F.2d 97 (2d Cir. 1974).
22.
Ескертпе St. Paul Fire & Marine Ins. v. Sea-Land Service, 745 F.Supp. 186, 188 (SDNY 1990) сот ісінен
алынды.
23.
Binladen BSB Landscaping v. M/V Nedlloyd Rotterdam, 759 F.2d 1006 (2d Cir. 1985) сот ісін қараңыз.
24.
674 F.2d 806 (9th Cir. 1982).
25.
940 F.2d 530 (9th Cir. 1991).
26.
Сол жерде, 542 б. The Caledonia, 157 U.S. 124 (1895) сот ісін қараңыз.
27.
«Ұлттық импорт пен экспортты реттеу» атты 6-тарауды қараңыз.
28.
Raymond P. Hayden and Sanford E. Balick, «Marine Insurance: Varieties, Combinations, and Coverages», 66
Tulane Law Review 311, 313 (1991). Осы бөлімдегі ақпараттардың көбісі осы мақаладан алынған. Arthur
E. Brunck et al., Ocean Marine Insurance (1988) сот ісін жалпы ақпарат үшін қараңыз.
29.
Соғыс, бүлік тәуекелдері туралы ескертпе мен Inchmaree ескертпесін қосу арқылы қолданылу аясын
әлде де кеңейтуге болады.
30.
Сақтанушы полиспен сақтандырылған тарапқа сілтейді. Сақтандырушы сақтандыру компаниясына сіл-
тейді.
31.
Жалпының амандығы үшін жүк суға тасталуы мүмкін, ондайда шығын жалпы апат тәртібімен есепте-
леді.
32.
Каперлік хат (Letters of mart or marque) – белгілі бір мемлекетке немесе қауымға қарсы қарақшылық
жасауға арналған мемлекеттік рұқсат.
33.
Баратрия – капитанның не экипаждың алаяқтығы, қылмыстық әрекеті.
34.
Hayden and Balick 325 б.
35.
51 U.S. 270 (1850).
14
ҚҰЖАТТАМАЛЫҚ ТРАНЗАКЦИЯЛАР
Тауарлардың халықаралық сауда транзакцияларын ұйымдастырудың бірнеше әдісі бар. Бұл тарауда ха-
лықаралық саудадағы екі негізгі тәуекелді – сатушы-экспорттаушы жеткізген тауарға ақы төлемеу тәуекелін
және сатып алушы-импорттаушы сатып алынған тауарды қабылдай алмау тәуекелін төмендетудің негізгі екі
әдісінің бірі саналатын құжаттамалық инкассо транзакциялары туралы әңгімелейміз. Аталған тәуекел
-
дерді азайту тауар сату транзакцияларын құжат сатылымына ауыстыру үрдісі арқылы жүреді. Демек, сатып
алушы төлем жасағанға дейін тауарды алу үшін қажет құжатты ала алмайды. Сол сияқты сатушы да төлемді
қабылдап алғанға дейін құжаттарды бермейді. Тауар сатып алушыға қарай транзитте болған кезде бұл айыр
-
басты жүзеге асыру үшін сенімді үшінші тараптың көмегі пайдаланылады. Сатушы мен сатып алушының
орналасқан жеріндегі коммерциялық банктер «эскроу-агент» рөлін атқарады, яғни ол банктер сатушыдан
құжаттарды алып, оны сатып алушының төлеміне айырбастауға мүмкіндік береді.
Бұл жүйедегі тағы бір тәуекел – сатып алушының құжаттарды алуға және төлеуге келмеуі. Ондай кезде
тауар сатушының бақылауында болғандықтан, ол тауарға жаңа сатып алушыны іздеу, тауарды алыс елден
қайтарып алу немесе, жоқ дегенде, тауардың толық құнын есептен шығару секілді шығын шығаруына тура
келеді. Сатушы төлемді қабылдай алмау тәуекеліне жол бермеу үшін сатып алушыдан төлемге кепілдік бере
-
тін коммерциялық банктен аккредитив алуды талап ете алады. Аккредитивті (сатып алушының банкі шығар-
ған) сатушының банкі де расталған аккредитив арқылы кепілдендіре алады. 15-тарауда құжаттамалық
аккредитив транзакциясы деген атаумен белгілі аккредитивтердің қолданысы қарастырылады.
«Транзакцияларға назар аударыңыз: Төлем әдістері бойынша тәуекелдер көлемі» деп аталатын 14.1-мы
-
салда экспорттаушы-сатушы мен импорттаушы-сатып алушы тұрғысынан тәуекел көлемі бойынша төлеудің
әртүрлі әдістері көрсетілген. Аталған әдістердің ішінде алдын ала төлем жүргізу экспорттаушы (сатушы)
үшін неғұрлым тиімді болса, ашық шот әдісі импорттаушы (сатып алушы) үшін ең қолайлы саналады.
Сатып алушы үшін ең тиімді тәсіл – тауарды ашық шот бойынша немесе кредитке сатып алу. Бұл әдіс
бойынша сатушы тауарды қарызға жөнелте тұрады, тауар жеткізілгеннен кейін біраз уақытқа дейін, яғни
30 немесе 60 күнге дейін, төлем алмай тұрып сатып алушыға меншік құқығын береді. Бұл әдістің бір нұсқа-
сы – тауарды консигнациялық шартпен жеткізу. Тауарды консигнациялық шартпен жеткізу әдісі сатушы
үшін тәуекелді сәл азайтады. Тауарды консигнациялық шартпен жеткізу ашық шот транзакциясымен (тауар
-
ды төлемнен бұрын жеткізу) бірдей, бірақ сатушы тауарға қатысты құқығын сақтап қалады. Сатып алушы өзі
діттеген сатып алушысының төлемдері мен сатушының құқығын ала отырып, сатушы-консигнант пен сатып
алушы арасында делдал ретінде әрекет етеді. Ашық шот әдісі мен тауарды консигнациялық шартпен жеткізу
әдісінің екеуінде де сатушы үшін төлемнің жасалмау қаупі зор.
Сатушыға неғұрлым тиімді әдіс – аванстық төлем транзакциясы. Бұл әдіс бойынша сатып алушы тауар
ақысын алдын ала төлеп, тауардың жеткізілуін күтеді. Аванстық төлем әдісі сатып алушыға тауардың жет
-
кізілмеу тәуекелін жүктейді, басқаша айтқанда, сатып алушы әлі жеткізілмеген тауардың ақысын төлеп қой-
ған. Сатушының төлем тәуекелі мен сатып алушының жеткізу тәуекеліне жол бермейтін, қауіпсіз, сондай-ақ
халықаралық саудада жиі қолданылатын әдістер – құжаттамалық инкассо және құжаттамалық аккредитив
әдістері. Сондай-ақ 14.1-мысалдан құжаттамалық инкассо және құжаттамалық аккредитив транзакциясы бо
-
йынша төлем жүргізудің екі түрлі уақыты бар екенін көреміз. Егер сатушы төлемді тез арада алғысы келсе,
онда құжат орнына төлем талап ете алады. Бұл үшін сатушы сатып алушының құжатты алу барысында тө
-
лем жасауын талап ететін ұсынушыға арналған тратта шығаруы керек. 14.2-мысалды қараңыз: «Транзак-
цияларға назар аударыңыз: Ұсынушыға арналған тратта». Төлем орнына акцепт деген балама әдіс бойын-
ша сатушы сатып алушыға құжаттарды қабылдағаннан кейін төлем жасауға қосымша уақыт береді. Бұл әдіс
сатушының сатып алушыға тауарды жеткізгеннен кейін төлем жасау мерзімін белгілейтін мерзімді трат
-
таны шығаруы арқылы жүзеге асады. 14.2-мысалда ұсынушыға арналған траттаны ондағы «SIGHT Days
After_________» деген бос орынға күн санын жазу арқылы мерзімді траттаға оңай айналдыруға болады.
Құжаттамалық транзакциялар
14-тарау
421
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
14.1-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Төлем әдістері бойынша тәуекелдер көлемі
Осы тараудың қалған бөлімдерінде халықаралық сатып алу-сату транзакцияларында көп тараған құжат-
тар, соның ішінде коносамент құжаты да, құжаттамалық сауда транзакциялары да қарастырылады. Сондай-
ақ сауда терминдері ретінде белгілі барлық халықаралық сатып алу-сату келісімшарттарында қолданылатын
негізгі ережеге де тоқталады. Сауда терминдері сатушы мен сатып алушы арасында тасымалдау, сақтандыру,
жүкті тиеп-түсіру, кедендік рәсімдеу, импорттаушы мемлекеттегі алымдар мен тарифтер төлемдерін бөледі.
Іс жүзінде барлық халықаралық келісімшарттарда қолданылатын мұндай терминдер Халықаралық сауда па
-
латасының «INCOTERMS 2010» атты нұсқаулығында анықталған.
Жоғарыда айтылғандай, халықаралық экспорттаудағы екі негізгі тәуекел – сатушыға төлемеу тәуекелі
және сатып алушыға жеткізбеу тәуекелі. Сатушы төлемді алғанға дейін тауарды өз бақылауынан шығарудан
қорықса, сатып алушы тауарды иеленуден бұрын төлем жасаудан тартынады. Екі тараптың келіскен төлем
әдісі бұл екі тәуекелді кім көтеретінін анықтайды. Мемлекет ішіндегі саудада егер сатып алушы сенімді
болса, сауда әдетте ашық шот бойынша жүзеге асырылады; ал егер сатып алушы сенімді болмаса, төлем
аванс бойынша жүзеге асырылады. Тауарды шетелге сату кезінде төлем жүргізудің бірнеше негізгі әдістері
бар. Мемлекетішілік саудадағыдай төлем әдісін анықтайтын негізгі фактор – сатып алушының төлем жүргізу
ТӨЛЕМӘДІСТЕРІБОЙЫНШАТӘУЕКЕЛДЕРКӨЛЕМІ
ЭКСПОРТТАУШЫ
ТӘУЕКЕЛІ
ТӨМЕН
ТӘУЕКЕЛІ
ЖОҒАРЫ
ТӘУЕКЕЛІ
ЖОҒАРЫ
ТӘУЕКЕЛІ
ТӨМЕН
Аванстық
төлем
Ашық
шот
ИМПОРТТАУШЫ
Аккредитивтер
Расталған
Авизоланған
Ұсынушыға
арналған тратта/
Мерзімді тратта
Құжаттамалық
инкассо:
Құжат
орнына
төлем
Құжат ор-
нына акцепт
(Мерзімді
тратта)
14.2-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз:
Ұсынушыға арналған тратта
Дереккөз: Wikimedia Commons
422
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
қабілеті мен төлеуге әзірлігіне деген сатушыдағы сенім деңгейі. Бұл тарау тауарларды сату кезінде пайдала-
натын түрлі төлем әдістеріне шолу жасаудан басталып, халықаралық транзакцияларда ең көп тараған төлем
әдісі құжаттамалық инкассо транзакцияларына назар аударады.
Экспорттаушы-сатушы үшін халықаралық саудада төлем жүргізудің өсу ретіне қарай анағұрлым қауіпсіз
жалпы әдістері мыналар: (1) ашық шот және тауарды консигнациялық шартпен жеткізу; (2) құжаттамалық
инкассо; (3) құжаттамалық аккредитив; (4) аванстық төлем. Экспорттаушыларға толығымен және уақтылы
түрде ақы алу маңызды болғандықтан, экспорттаушылардың осы әртүрлі төлем әдістерін мұқият саралап
алғаны жөн. Мысалы, сатып алушы ашық шот арқылы төлеуді немесе кредитке сатып алуды артық көреді,
себебі онда ол тауар жеткізілімінен кейін біраз уақытқа дейін төлем жүргізуге міндетті емес. Ашық шот бо
-
йынша транзакция кезінде экспорттаушы келісілген шарт бойынша келешекте тұтынушының төлеуге тиіс
шотын ұсынады. Ашық шот бойынша сауда жүргізу біраз тәуекел тудырады. Экспорттаушы шет мемлекет
-
тен төлемді алуға мәжбүр болуы, ал оны орындау қиын және қымбатқа түсуі мүмкін. Сондай-ақ вексель не-
месе қарыздың басқа да дәлелдемелері болмауы себебінен дебиторлық берешекті өндіріп алу қиынға соғуы
ықтимал. Егер сатып алушы бұрыннан белгілі, ұзақ және уақтылы төлем жүргізу тарихы бар немесе кредит
төлеу қабілеті мұқият тексерілген болса, халықаралық транзакцияларда ашық шот бойынша төлем жүргізу
қанағаттанарлық төлем әдісі деп есептеледі.
Керісінше, тиеп жөнелтуге дейінгі аванстық төлем жүргізу әдісі – сатушының тұрғысынан ең қолайлы
әдіс. Егер ақша аударылып жіберілсе, сатушы барлық төлем алу мәселелерінен босатылып, ақшаны жедел
пайдалана алады. Аванстық төлем жүргізу әдісінің аралық түрі – тауарды консигнациялық шартпен сату.
Халықаралық консигнациялық шартпен жүргізілген сатылымдарда сатып алушы тауарды пайдалануға құ
-
қық алады, бірақ меншік құқығы тауар үшінші тарапқа сатылғанға дейін сатушыда қалады. Бұл әдіс тауарды
экспорттаушы атынан сауда жүргізетін шетелдік дистрибьюторға жіберу транзакцияларында жиі кездеседі.
Дистрибьютор тауарды сатқанға дейін экспорттаушы тауарларға қатысты құқығын сақтап қалады. Тауар
сатылғаннан кейін экспорттаушыға төлем жіберіледі. Бұл әдісте экспорттаушы үлкен қауіпті, атап айтқанда,
тауарды бақылаудан айрылу қаупін өз мойнына алады және төлемді қабылдау үшін біраз уақыт күтуге мәж
-
бүр болады. Мұндай сатудың түрі қарастырылғанда, тәуекелден сақтандырудың белгілі бір түрін ойластыр-
ған дұрыс.
Төлемнің басқа әдістері ашық шот бойынша төлем жүргізу мен аванстық төлем әдістерінің екі аралы
-
ғынан табылады. Ең жиі кездесетін екі әдіс құжаттамалық транзакциялардың қатарына кіреді. Құжаттама-
лық инкассо мен құжаттамалық аккредитив транзакциялары құжаттамалық транзакциялардың екі форма-
сы деп есептеледі. Құжаттамалық инкассо транзакциялары – осы тараудың негізгі тақырыбы. Сатушыға
төлемді кепілдендіру үшін аккредитивтерді пайдалану туралы құжаттамалық аккредитив транзакциялары
да 15-тараудың тақырыбына жатады. Қос әдіс те тауар транзитте болған кезде тауарға берілген құжаттың
сатып алушыға және тауарға төленген ақшаның сатушыға өтуін қамтамасыз ету үшін құжаттарды пайда
-
лануды қарастырады.
Құжаттамалық инкассо транзакциясы – сатып алушы құжаттарды (тауарды емес) қабылдап алған кезде
төлем жүргізуге міндетті болатын транзакция. Құжаттамалық аккредитив транзакциясы да құжаттарды қа
-
былдап алғаннан кейін төлем жүргізуді талап етеді, бірақ бұл төлемге коммерциялық банк аккредитив шы-
ғару арқылы қосымша кепілдік береді. Сатып алушы банкке құжаттарды ұсынған кезде аккредитив арқылы
төлем алады. Келесі бөлімде төлем әдістеріне қысқаша шолу жасалып, мұнан кейін құжаттамалық инкассо
транзакциясы терең талқыланады.
Төлем жүргізу әдістері
«Транзакцияларға назар аударыңыз: Төлем әдістері бойынша тәуекелдер көлемі» деген 14.1-мысалда экс-
порттаушы-сатушы және импорттаушы-сатып алушы тұрғысынан тәуекел көлемі бойынша төлеудің әртүрлі
әдістері көрсетілген. Келтірілген әдістердің ішінде алдын ала төлем жүргізу экспорттаушы (сатушы) үшін ең
тиімдісі болса, ашық шот әдісі – импорттаушы (сатып алушы) үшін ең оңтайлысы.
Ашық шот
Ашық шот транзакциясы – төлем тауар жөнелтіліп, жеткізілгеннен кейін жүзеге асатын транзакция.
Халықаралық транзакцияларда төлем әдетте 30, 60 немесе 90 күн ішінде жасалады. Бұл ақша ағымы мен
423
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
шығындарды басқару тұрғысынан қарағанда, сатып алушы-импорттаушы үшін ең қолайлы әдіс болғаны-
мен, оның экспорттаушы үшін тудыратын тәуекелдері өте жоғары. Сатып алушылар экспорттаушылардан
көбінесе ашық шот әдісін қолдануға сұраныс білдіреді, өйткені мемлекетішілік транзакцияларда сатушы
тарапынан, әсіресе тұрақты тұтынушыларға қатысты несие беру көптеп кездеседі. Сатушылар ашық шот
бойынша төлем жүргізу әдісін тек белгілі және сенімді сатып алушылар үшін ғана қарастыруы керек.
Алайда бәсекелес нарықта ашық шот әдісін ұсынатын сатушы бұл әдісті ұсынбайтын бәсекелестері ал
-
дында артықшылыққа ие болады. Ашық шот бойынша транзакция сатушының сатып алушыны қаржы-
ландырудың нысаны десек те болғандай, себебі сатып алушы алған тауарын көбінесе қайта сатады және
сатушыға төлеуге тиісті уақытқа дейін өз төлемін алады. Ашық шот бойынша төлем жасамау тәуекелін
төмендету жолдары келесідей: (а) экспорттық айналым капиталын қаржыландыру; (ә) мемлекет кепіл
-
дік берген экспорттық айналым капиталының бағдарламалары; (б) экспорттық несиелерді сақтандыру;
(в) экспорттық факторинг. АҚШ мемлекеттік мекемелері айналым капиталын қаржыландыруды және ке-
пілдендіруді, сондай-ақ экспорттық кредиттерді сақтандыруды ұсынады. Экспорттық факторинг сіздің
ашық шоттарыңызды (дебиторлық берешектер) сатылым бойынша қарыз төлемдерді жинау жауапкерші
-
лігін өзіне алатын факторинг компаниясына сатуды көздейді. Факторинг 15-тарауда талқыланады.
Аванстық төлем
Сатушы өз шарттарын орындату басымдығына ие болған жағдайда, әсіресе оның тауары жоғары сұра-
нысқа ие болып, сатып алушы жаңа клиент болса, тауарды сатып алушыға жіберместен бұрын сатып алушы-
дан аванстық төлем жасауды талап етеді. Халықаралық саудада ақша аударымдары мен кредиттік карталар –
ең жиі қолданылатын аванстық төлем жасаудың әдістері. Десек те интернеттегі эскроу қызметтері шағын
экспорттық операциялар үшін тағы бір аванстық төлем жасаудың мүмкіндігі ретінде қолданылады. Аванс
-
тық төлем жүргізу әдісі сатып алушы үшін ең қолайсыз әдіс, себебі ол сатып алушының ақша ағымына кері
әсерін тигізіп қана қоймай, сатушының тауарды жөнелтпеу қаупін сатып алушы өз мойнына алады.
Жоғарыда айтылғандай, аванстық төлем талап ету және ашық шот әдісін ұсынбау сатушының бәсекеге
қабілетін төмендетеді. Алайда сатушы келесі жағдайларда аванстық төлемді талап етуге тиіс: (1) импорттау
-
шы жаңа клиент болса немесе бұрыннан белгілі болмаса; (2) импорттаушының төлем қабілеті күмәнді, қа-
нағаттанарлықсыз немесе расталмаған болса; 3) импорттаушының мемлекетінде саяси және коммерциялық
тәуекелдері жоғары болса; (4) сатушы интернетте кредиттік карталар бойынша төлемдерді қабылдау жүйе
-
сі қолданылатын бизнеспен айналысса. Халықаралық кредиттік карталар бойынша транзакциялар әдетте
алаяқтық әрекеттерді жеңілдететін интернет, телефон немесе факс арқылы жүзеге асатындықтан, тауардың
жөнелтілуіне дейін транзакциялардың шынайылығын анықтау үшін тиісті сақтық шаралары қабылдануы қа
-
жет. Кредиттік карталар арқылы төлеу – шағын тұтыну тауарларына қатысты жасалатын транзакциялар үшін
ақылға қонымды әдіс, бірақ ірі транзакцияларда банк аударымы – ең қауіпсіз және тәуекелі аз төлем әдісі.
Халықаралық банк аударымдары өте жиі пайдаланылады және тез жүзеге асады. Экспорттаушылар осы әдіс
-
ті пайдаланған кезде импорттаушыға нақты нұсқаулық беру керек, атап айтқанда, алушы банктің аты және
мекенжайы, SWIFT (Дүниежүзілік банкаралық қаржы телекоммуникациялары қоғамдастығы) коды мен банк
шотының нөмірі дұрыс берілуі аса маңызды.
Импорттаушыларға тауардың жетпеу тәуекелін азайту мақсатында экспорттаушылар аванстық төлемнен
кейін тауардың жіберілуіне кепілдік беруді талап ететін импорттаушылармен кішігірім транзакцияларда
өзара тиімді аванстық төлем әдісі ретінде эскроу қызметін таңдай алады. Мұндай жағдайда импорттаушы
сенімді үшінші тарап немесе эскроу агенті арқылы төлем жасайды. Эскроу агенті төлемді растағаннан ке
-
йін, экспорттаушы тауарды жібереді. Импорттаушы тауарларды қабылдаған кезде қаражат экспорттаушыға
эскроу қызметтері арқылы төленеді. Халықаралық коммерциялық банктер әдетте эскроу агенттері ретінде
қолданылады.
Экспорттаушылардың көзқарасы бойынша чек арқылы төлем жүргізу – аванстық төлемнің ең қолайсыз
әдісі, себебі халықаралық транзакцияларда чектер бойынша аударым жасалғанға (ақшаны алғанға) дейін
бірнеше апта өтуі мүмкін. Егер сатушы чек бойынша аударым жасалғанға дейін тауарды жіберетін болса,
сатушы чектің қаражат жеткіліксіздігіне орай қайтарылу тәуекелін өзіне қабылдайды. Алайда чек АҚШ дол
-
ларында болса және АҚШ банкінен берілсе, онда ол бойынша қаражат алу процесі кез келген АҚШ чегімен
бірдей болады. Бірақ жергілікті емес чектермен салынған ақша, әсіресе ол ақша 5000 доллардан асып түссе,
он жұмыс күніне дейін алу мүмкін болмайды.
424
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Консигнация
Халықаралық саудадағы консигнация – ашық шот бойынша төлем жүргізудің бір нұсқасы. Ол бойын-
ша төлем шетелдік дистрибьютор тауарды діттеген сатып алушысына сатқаннан кейін экспорттаушы-
ға жіберіледі. Халықаралық консигнация транзакциясы шетелдік дистрибьютордың тауарды қабылдап,
сақтап, оны сатқанға дейін тауарға қатысты құқықтың экспорттаушыда қалатыны туралы шарттық ке
-
лісімдерге негізделген. Консигнация туралы келісімде тауар сатылмай қалса немесе тауар алаяқтықпен
үшінші тарапқа берілсе, экспорттаушы төлемді ала алмау қаупіне ұшырайды. Консигнация тауарға деген
құқықтың экспорттаушыда қалу артықшылығына ие және тауарды жылдам жеткізуді қамтамасыз етеді.
Ол сондай-ақ экспорттаушының тауарды сақтау мен басқару бойынша шығындарын азайтады. Консигна
-
ция бойынша тауарды экспорттауда табысқа жетудің кілті – беделді шетелдік дистрибьютормен серіктес
болу. Экспорттаушы төлем жасалмау қаупін азайтуға, сондай-ақ тауар транзитте немесе шетелдік дис-
трибьюторда болған кезде тауар құнын жабуға қабілетті болуы үшін тиісті сақтандыру құжатын алуға
тиіс.
Құжаттамалық инкассо
Құжаттамалық инкассо – экспорттаушы сатылымнан түскен қаражатты жинау міндетін өзінің банкіне
(ремитент банк) сеніп тапсыратын транзакция. Бұл банк сатып алушының төлем жасауы үшін оған құжат
беру туралы нұсқаулығы бар құжаттарды импорттаушының банкіне (инкассатор банк) жібереді. Қаражат
импорттаушыдан алынып, құжаттарды айырбастауға қатысатын банктер арқылы экспорттаушыға жібері
-
леді. Құжаттамалық инкассо транзакциялары импорттаушының құжаттарды қабылдап алған кезде (төлем
орнына құжат) немесе құжаттарды алғаннан кейін (акцепт орнына құжат) белгілі бір күні төлем жүргізуін
талап ететін банк траттасын қолданады. Инкассолық нұсқаухатта тауарға қатысты құқықты беру үшін қа
-
жет құжаттарды көрсететін нұсқаулар беріледі. Құжаттамалық инкассо құжаттамалық аккредитивке қара-
ғанда арзан болады. Тратта термині АҚШ-та жиі пайдаланылады, ал аударым векселі – Ұлыбританияда
және кейбір Британ Достастығы елдерінде қолданылатын термин. Құжаттамалық инкассо транзакциялары
төменде қарастырылады, ал сатушыға төлемді кепілдендіру үшін банктен алынған құжаттамалық аккреди
-
тивтің қосымша ерекшелігі бар құжаттамалық транзакция, яғни құжаттамалық аккредитив транзакциясы –
15-тараудың басты тақырыбы болады.
Халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары
Халықаралық саудада сатып алу-сату туралы келісімшарт экспорт-импорт транзакциясының негізі са-
налады. Әйтсе де олар транзакцияның күрделілігін және тартылған тараптардың санын көрсететін басқа
да тиісті келісімшарттармен бірге жүреді. Олардың біріншісі – тауарды тасымалдау үшін (негізінен, теңіз
арқылы) тасымалдау компаниясымен жасалған тасымалдау келісімшарты. Екіншісі – теңіздегі сақтандыру
келісімшарты. Үшіншісі – сатылым көбінесе аккредитив түрінде жүретін банк операциясы арқылы қаржы
-
ландырылады.
Құқық мәселесі болмаса да, бірінші рет экспорттауды көздейтін кәсіпорын халықаралық сауда транзак
-
цияларына қатысты әртүрлі шығын факторларын үйренуі керек. Әрине, бұл қосымша шығындардың кейбірі
сауда келісімшартында қарастырылған заңды талаптармен байланысты болады. Әдетте мұндай талаптар қа
-
тарына қажет құжаттарды сатып алу, дұрыс сауда мерзімін таңдау (жүктерді тасымалдау шығындарын бөлу)
және сақтандыруды алу қажеттігі кіреді. Шетелдік нарықта сатып алу-сату келісімшарты бойынша келіссөз
жүргізуде және шығындардың тәуекелдерін азайту жолдарын іздеуде тауардың өтімділігін анықтау үшін бұл
шығын факторларын білу қажет. Барлық қосымша шығындар келісімшарт бағасына қосылуы керек.
Экспортқа арналған тауардың бағасын белгілеу
Сыртқы нарыққа экспорттаудан, яғни сол нарыққа шықпас бұрын, мұндай әрекеттің табыстылығына
қатысты факторларды талдау қажет. Көптеген жаңа экспорттаушылар өздерінің экспорттық бағасын тек
өзіндік құн-плюс әдісі бойынша есептейді. Мұндай әдіс бойынша экспорттаушы отандық өндіріс құнына
әкімшілік, зерттеу және дамыту, үстеме шығындар, жүк экспедициясы, дистрибьюторлық маржалар, кеден
-
дік алым мен пайданы қосады. Бұл баға белгілеу әдісінің нәтижесі экспорттық бағаның бәсекеге қабілетсіз
мөлшерге дейін өсуіне әкелуі мүмкін.
425
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
Нарыққа кіру үшін баға белгілеудің бәсекеге қабілетті әдісі – шекті шығын негізінде баға белгілеу.
Бұл әдіс экспортқа арналған өнімдерді шығаруға және сатуға тікелей байланысты шығындарды шығын
-
сыз сауда жүргізудің төменгі деңгейі ретінде белгілейді. Мысалы, экспортталатын өнімдердің экспорт
нарығындағы әртүрлі өлшемдерге, электр жүйелеріне немесе таңбалау талаптарына сәйкес келуі үшін
өзгертілуі мүмкін. Мұндай сипаттағы өзгерістер шығындардың ұлғаюына әкеліп соғады. Екінші жағы
-
нан, экспорт өнімдері отандық өнімнің жеңілдетілген нұсқасы болуы мүмкін, сондықтан шығындардың,
керісінше, азаюы ықтимал. Ал қосымша өнімдер тұрақты шығындарды ұлғайтпай өндірілсе, экспортқа
арналған қосымша өнімдерді өндірудің құны ішкі нарық үшін орташа өндірістік шығындардан төмен
болуға тиіс.
Өндірістік шығындармен қатар, үстеме шығындар, зерттеу мен дамыту шығындары және басқа да шы
-
ғындар отандық және экспорттық өнімдерге осы шығындардан алынған пайдаға пропорционалды түр-
де бөлінуге тиіс. Экспорт сатылымдарына қатысты қосымша шығындарға мыналар жатады: (1) нарықты
зерттеу мен кредит төлеу қабілетін тексеру; (2) іссапар; (3) халықаралық пошта, кабель және телефон та
-
рифтері; (4) аудармаға кететін шығындар; (5) комиссиялар, оқыту шығындары және шетелдік өкілдермен
байланысты өзге де шығындар; (6) кеңесші және экспедиторлық шығындар; (7) өнімді модификациялау
және арнайы қаптамаға салу.
Ішкі нарықтағыдай, сыртқы нарықтағы сұраныс деңгейі – баға белгілеудің кілті. Нақты өнім немесе қыз
-
мет үшін нарық қандай сома төлеуге дайын? Халық тұтынатын тауардың көбісі үшін жан басына шаққандағы
табыс – нарықтың төлем қабілетінің жақсы көрсеткіші. Индустрияландырылған мемлекеттердің көпшілігі
үшін жан басына шаққандағы табыс Америка Құрама Штаттарымен бірдей деңгейде. Әлемнің қалған бөлігі
үшін ол әлдеқайда төмен. Жан басына шаққандағы табыс көлемі төмен нарықтарда сату бағасын төмендету
үшін өнімді қарапайымдау етіп жасауға болады. Экспорттаушы валютаның айырбас бағамы тауардың қол
-
жетімдігін өзгертетінін ескеруі керек. Осылайша баға белгілеу кезінде валюта бағамының ауытқулары және
доллардың салыстырмалы күші ескерілуге тиіс. Санаулы ғана компания бәсекелестердің баға саясатын еш
талдамай-ақ бағаны белгілей алады. Көптеген бәсекелестері бар экспорттаушыға сыртқы нарықта өзіндік
үлесін иемдену үшін бағаны сәйкестендіруден басқа таңдау мүмкіндігі жоқ. Егер экспорттаушының өнімі
немесе қызметі белгілі бір сыртқы нарық үшін жаңа болып саналса, онда тауарға сол елдегі әдеттегі тариф
-
терден жоғары баға белгілеуге болады. Тек тауар бағасы, сұраныс және оның тауары үшін бәсеке деңгейі ба-
ғаланғаннан кейін ғана экспорттаушы-сатушы проформа-инвойс дайындауға және экспорттық келісімшарт
жасасуға дайын болады.
Проформа-инвойс және баға белгілеу
Тыңғылықты экспорттаушы айқын келісімге қол жеткізудің маңызын түсінеді. Тараптар әртүрлі мемле-
кеттерден болған кезде, транзакцияны алдын ала нақтылап белгілеу өте маңызды. Біріншіден, алыс геогра-
фиялық қашықтықтарды еңсеру, кедендік регламенттер және арнайы құжаттамалық талаптар тауардың ха-
лықаралық сатылымын қиындатады. Екіншіден, экспорттау және импорттау транзакциялары коммерциялық
банктер, халықаралық жалпы тасымалдаушылар, кеден брокерлері, экспедиторлар сияқты әртүрлі үшінші
тараптарды пайдалануды талап етеді. Осылайша халықаралық сауда келісімшартын жасасудан бұрын, сату
-
шы осы екі фактормен байланысты шығындарды ескеруі керек. Сатушы мен сатып алушы арасындағы осы
шығындарды бөлуді сипаттайтын құжат – проформа-инвойс.
Көптеген экспорт операциялары, әсіресе ең алғашқы экспорт транзакциясы шетелден сұраныс алудан
басталады, одан кейін баға белгіленеді немесе проформа-инвойс сұратылады. Проформа-инвойс – тауарды
тиеп жөнелткенге дейін сатушының тауар түрлері мен мөлшері және оның бағасы туралы сатып алушы
-
ны хабардар етіп, алдын ала ұсынатын құжат. Бұл құжат әдетте сатып алушының сатып алу тапсырысы-
мен қатар, сатып алу-сату келісімшартын қалыптастыруы үшін негіз болып есептеледі. Проформа-инвойс
өнімді сипаттайды, оның бағасын белгілейді, жөнелту уақытын анықтайды және сату мен төлеу шарттарын
көрсетеді. Проформа-инвойсты дайындамас бұрын, алды-артын ойлаған экспорттаушы немесе импорттау
-
шы проформа-инвойсқа енгізілетін маңызды шарттар мен құжаттамалық талаптардың тізбесін әзірлеуі ке-
рек. Оның мысалы «Транзакцияларға назар аударыңыз: Халықаралық жүк жөнелтімін тексеру тізімінде»
(14.3-мысал) келтірілген.
426
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Коммерциялық инвойс
● Коммерциялық инвойс жеткілікті ме, әлде кеден немесе
консулдық инвойс қажет пе?
● Барлық төлемдер алғашқы белгіленген бағаға сәйкес
келе ме?
● Жеткізу шарттары анық жазылған ба? INCOTERMS
2010 қолданылды ма?
● Төлем жасау шарттары және төлем валютасы анық көр-
сетілген бе?
● Жүк бірліктерінің сипаттамасы, көлемі мен бағасы бар-
лық құжаттарда бірдей көрсетілген бе? Олар аккредитив
бойынша талаптарға сәйкес келе ме?
● Межелі жерге жетуін бақылау туралы мәлімдеме қажет пе?
Қаптама парағы
● Жүк жөнелтуші мен жүк қабылдаушы анық көрсетілген бе?
● Барлық тауар сипаттамасы мен өлшем бірліктері ком-
мерциялық инвойс пен аккредитивке сәйкес келе ме?
● Қораптағы таңбалар мен сандар дәл жазылған ба?
● Қаптама парағы импорттаушы мемлекеттің талаптары-
на сәйкес келе ме?
Жүк жөнелтушінің экспорттық декларациясы (SED)
● SED толтыру қажет пе?
● Экспорттық лицензияның дұрыс нұсқасы қолданылды
ма? Расталған экспорттық лицензия қажет пе?
● Тауарға, жүк қабылдаушыға және межелі елге қатысты
экспорттық бақылау мәселелері қаралды ма?
Коносамент
● Жүк қабылдаушы, жүк жіберуші және хабарланатын та-
рап нақты анықталған ба?
● Сипаттамалар, таңбалар және сандар коммерциялық ин-
войс пен қаптама парағына сәйкес келе ме?
● Егер аккредитив бойынша талап етілсе, теңіз коноса-
менттерінде «жүк кеме бортына алынды» деп белгілене
ме?
● Егер жүк жөнелту құны коммерциялық инвойсқа қосыл-
ған болса, онда коносаментте «алдын ала төленген» деп
белгілене ме?
● Қандай заттар қауіпті материалдар ретінде жіктеледі?
Тауардың шығарылған жері туралы сертификат
● Аккредитив немесе межелі мемлекет тауардың шыға-
рылған жері туралы сертификатты талап ете ме?
Өзге де құжаттар
● Жүк жөнелтілгенге дейінгі тексеріс туралы сертификат
● Сақтандыру сертификаты
● Өндірушінің сертификаты
● Фитосанитарлық тексеру куәлігі
● Салмақ сертификаты
14.3-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Халықаралық жүк жөнелтімін тексеру тізімі
Транзакцияларға назар аударыңыз деген 14.4-мысалда халықаралық саудада қолданылатын «ортақ құ-
жаттар» тізімі көрсетілген.
Шетелдік сатып алушы өніммен таныс болмауы мүмкін, сондықтан өнімді проформа-инвойста сипаттау
отандық баға белгіленіміндегі сипаттамадан гөрі егжей-тегжейлі болуы керек.
● Тауардың шығарылған жері туралы сертификат (COO).
Кейбір елде талап етілетін, экспортталатын тауардың
шығу тегін куәландыратын, қол қойылған мәлімдеме.
NAFTA талаптарына сай келетін тауарға төмендетілген
тариф қажет болған кезде Канада, Мексика және АҚШ
арасында сатылатын өнімдер үшін олардың NAFTA-да
шығарылғаны туралы сертификат талап етіледі.
● Сәйкестік сертификаты. Өнімнің белгілі бір техникалық
стандарттарға сәйкес келетінін растайтын өндірушінің
қолы қойылған мәлімдеме.
● Коммерциялық инвойс. Шетелдік сатып алушы талап
ететін экспорттаушы немесе экспедитор дайындаған,
тауарға меншік құқығын растайтын құжат. Көп жағдай-
да коммерциялық инвойс кедендік баж салығын салу
үшін пайдаланылады.
● Консулдық проформа-инвойс. Жіберілетін тауарды си-
паттайтын, экспортталатын елде орналасқан шет мем-
лекеттің консулдық қызметкері куәландыратын, кей ел-
дерде талап етілетін құжат.
● Кедендік декларация. Тауардың сипатын, құнын, жүк
қабылдаушыны және жүк жеткізілетін межелі жерді си-
паттайтын статистикалық мақсаттар үшін қажет құжат.
● Кедендік инвойс. Тауардың құнын дәлелдейтін, импорт-
таушы елде тауарды кедендік тазартудан өткізу үшін
пайдаланылатын құжат. Кей жағдайларда мұндай мақ-
саттар үшін коммерциялық инвойс қолданылуы мүмкін.
● Қаптама парағы. Әрбір қаптамада экспортталатын ма-
териалды жіктейтін және жәшік, бөшке немесе картон
қорап секілді қаптаманың түрін көрсететін парақ.
● Тексеріс туралы сертификат. Жөнелтілген тауардың
техникалық сипаттамасын растау үшін үшінші тарап да-
йындайтын құжат.
● Сақтандыру сертификаты. Тауардың жоғалғанынан не-
месе зақымдануынан сақтандырылғанын дәлелдейтін
экспорттаушы немесе экспедитор әзірлейтін құжат.
● Проформа-инвойс. Экспорттаушының тауарды жөнел-
туіне дейін дайындайтын, сатып алушыны жіберілетін
тауар, олардың құны және басқа да негізгі ерекшелікте-
рі туралы хабардар ететін құжат.
● Жүк жөнелтушінің экспорттық декларациясы (SED).
АҚШ-тың ресми экспорт статистикасы үшін негізгі құ-
жат ретінде және экспортты бақылау үшін қолданыла-
тын құжат. Экспортталатын тауардың құны 2 500 доллар-
дан асып кеткен жағдайда SED толтырылуы талап еті-
леді.
14.4-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Ортақ құжаттар
427
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
Тауар сипаттамасы мыналарды қамтуы керек: (1) сатып алушының аты-жөні мен мекенжайы; (2) сатып
алушының анықтамалық нөмірі және сұрау салу күні; (3) сұрау салынған тауардың тізбесі және олардың
қысқаша сипаттамасы; (4) әрбiр тауардың бағасы (тауардың жаңа немесе қолданыста болғанын және валю
-
талық тәуекелдi төмендету үшiн тауар бағасын АҚШ долларында белгілеген абзал); (5) жүктің брутто және
нетто салмағы (қажеттігіне қарай метрикалық бірліктерде); (6) экспортталатын өнім қаптамасының тек
-
ше көлемі және өлшемдері (қажеттігіне қарай метрикалық бірліктерде); (7) қолданылатын сауда жеңілдігі;
(8) жеткізу пункті; (9) сату шарттары; (10) төлеу шарттары: (11) сақтандыру және тасымалдау бағасы;
(12) белгіленген бағаның жарамдылық мерзімі; (13) клиент төлейтін жалпы төлемдер; (14) зауыттан немесе
АҚШ портынан болжамды жөнелтілу күні; (15) жөнелтілетін тауардың болжамды жету күні.
Проформа-инвойсты коммерциялық инвойспен шатастырмау керек. Проформа-инвойстары төлем мақсат
-
тары үшін қолданылмайды. Негізінен, ол проформа-инвойс форматындағы баға белгілеу ретінде әрекет етеді.
Проформа-инвойс анық және айқын түрде «проформа-инвойс» деп белгіленуі керек. Баға белгіленімдерінің
ескертусіз өзгертілу мүмкіндігі алдын ала айтылғаны маңызды. Егер белгілі бір баға экспорттаушымен келі
-
сілсе немесе ол бағаға кепілдік берілсе, мұндай ұсыныстың өз күшінде қалатын нақты кезеңі көрсетілуге тиіс.
Проформа-инвойс және коммерциялық инвойс. Проформа-инвойс немесе «үлгі инвойс» сатып алу-сату келісімшарты жа-
салғанға дейін әзірленеді. Ол көбінесе келісімшарт ұсынысы ретінде пайдаланылады және сатып алушы келісімшарт жасасу
үшін қабылдай алады. Сатып алушы тауардың немесе бағаның өзгеруіне қатысты түсініспеушілік туындамас үшін проформа-
инвойс түпкілікті коммерциялық инвойсқа көшіріледі. Проформа-инвойс импорттық лицензия немесе шетел валютасын айыр-
бастауға рұқсат алу үшін пайдаланылуы мүмкін. Коммерциялық инвойс – құжаттамалық транзакцияларда қажет құжаттардың
бірі. Онда тауардың толық сипаттамасы, оған қоса бағалары, жеңілдіктері, тауар саны, жеткізу және төлеу шарттары көрсеті-
леді. Кейбір үкіметтер кедендік баж салығын салу кезінде тауар құнын анықтау үшін коммерциялық инвойсты пайдаланады.
Құжаттамалық инкассо транзакциялары
Сатушының төленбеу немесе сатып алушының төлем жасағаннан кейін тауарды алмау тәуекелін жеңіл-
дету мақсатында көптеген экспорттық келісімшарттар құжаттамалық транзакцияларды талап етеді. Тауарды
сатып алу-сату туралы келісімшарт құжаттарды сату туралы келісімшартқа айналады. Сатып алушы құжат
-
тарды сатып алуға келіседі, ал сатушы тауар транзитте болған кезде сәйкес құжаттарды сатып алушыға
беруге уәде етеді. Тауар межелі портқа транзитпен келе жатқанда құжаттамалық транзакциялар бойынша
сатушыға төлем жүргізіледі және сатып алушы тауарды иелену құжатын алады. Осылайша сатып алушыға
тауардың жетпей қалу тәуекелі және сатушының төлемді ала алмау тәуекелі төмендейді. Құжаттарды алған
-
нан кейін сатып алушы тауарды басқа сатып алушыларға қайта сатуға немесе алған құжаттарды қаржылан-
дыруға кепілдік ретінде пайдалана алады. Сатып алушы құжаттарға ақы төлеуден бас тартқан жағдайда, са-
тушы тауарға құқықты және бақылауды сақтап қалады. Құжаттар бойынша келіссөз жүргізе отырып, сатушы
тауарды басқа біреуге сату арқылы өз шығындарын азайта алады.
Құжаттамалық инкассо транзакцияларындағы негізгі құжаттардың бірі – тратта. Банктер бұл құжатты
сатушыға төлемді жасату үшін пайдаланады. Тратта немесе аударым векселі шетелдік сатып алушының че
-
гіне ұқсас. Тратта дегеніміз – трассанттан (сатушыдан) трассатқа (сатып алушыға) төлем жүргізу бойынша
жазбаша, шартсыз тапсырыс. Ол трассатты белгілі бір валютада, белгілі бір ақшаны белгілі бір күні қабыл
-
даушы тарапқа (сатушыға) төлеуге міндеттейді. Төлемге ұсынылған кезде төленетін тратталар ұсынушыға
арналған тратта деп аталады. Ұсынушыға арналған тратта талап етілген құжаттарды келісімшартта көр
-
сетілген мекемеде ұсыну дегенді білдіреді. Әдетте бұл ұсыну құжаттарды сатып алушының банкіне жіберу
кезінде жүзеге асады. Құжаттарды ұсынғаннан кейін белгілі бір уақыт өткенде төленетін тратталар мерзімді
тратталар деп аталады.
Құжаттамалық инкассо транзакциялары сатып алушыға траттаны ұсынған немесе траттаны қабылдаған
кезде төлем жасау арқылы траттаны иемденуге құқық береді. Құжаттамалық инкассо транзакциясының бі
-
рінші түрі қолма-қол төлем орнына құжат деп аталады. Бұл әдіс – құжаттамалық инкассо транзакцияла-
рының жүзеге асуының қарапайым тәсілі. «Құжат орнына төлем» транзакциясы бойынша экспорттаушыға
төлем жасалғанға дейін жөнелтілетін тауарға қатысты меншік құқығын сақтауға мүмкіндік беретін ұстаушы
-
ға арналған тратталар қолданылады.
Құжаттамалық инкассо транзакциясының екінші түрі қолма-қол төлем орнына акцепт деп аталады.
Қолма-қол есеп айырысу құжаттары транзакциясында сатып алушыдан қажет құжаттарды алғанға дейін
428
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
ұсынушыға арналған траттаға қол қою талап етіледі. Ұсынушыға арналған тратта банк жүйесі арқылы өң-
деліп, сатушыға төлем тез арада жасалады. Қолма-қол төлем орнына акцепт транзакциясында сатушыдан
банкке тауарға құқық беретін құжаттарды сатып алушы-трассатқа ол мерзімді траттаны қабылдаған кезде
жеткізілуін міндеттейтін нұсқаулар беріледі. Сатып алушының қолы болашақта тратта бойынша төлем жа
-
сауға кепілдік береді. Тратталардың төлем құралы ретінде қолданылуы және қаржыландыру мақсаттарында
пайдаланылуы 15-тарауда жан-жақты талқыланады.
Құжат орнына акцепт әдісі. Мерзімді тратта атымен белгілі акцепт түрі – құжат орнына акцепт әдісі экспорттаушы сатып
алушыға кредит берген кезде қолданылады. Мұндай траттаға «қабылданды» деп жазып, қол қою сатып алушыны ресми
түрде белгіленген мерзім ішінде төлем жасауға міндеттейді. Бұл әрекетті жасағаннан кейін мерзімді тратта сауда акцептіне
айналады. Нақты күні белгіленген тратта мерзімді траттадан ерекшеленеді. Ол бойынша төлем жүргізілуге тиіс күн бел-
гіленеді, ал мерзімді тратта бойынша төлем жасау кезеңі көрсетіледі. Ұсынушыға арналған тратта немесе мерзімді тратта
пайдаланылған кезде, сатып алушы траттаны қабылдауды кейінге қалдыру арқылы төлемді де кейінге шегере алады. Нақты
күні белгіленген тратта мұндай төлемнің кешіктірілуіне жол бермейді.
Экспорттаушы мен импорттаушының хронологиялық тәртіпте құжаттамалық аккредитив транзакцияла-
ры бойынша негізгі міндеттері келесідей болады: (1) сатып алу-сату келісімшартын жасайды; (2) импорттау-
шы аккредитив алады; (3) экспорттаушы аккредитив шығару туралы растау алады; (4) тауар тасымалдауға
арналған тасымалдаушы жалданады; (5) қажет сақтандыру полистері алынады; (6) жөнелтуге дейінгі тауар
тексерісін ұйымдастырады; (7) жүкті жөнелтуге дайындайды: қаптамаға салады, таңбалайды; (8) экспорт
-
таушы жалпы тасымалдаушыға тауарды жеткізеді және жүк коносаментін алады; (9) экспорттаушы басқа
да тасымалдау құжаттарын алады; (10) экспорттаушы тасымалдау құжаттарын жібереді (банкке жеткізу);
(11) импорттаушы құжаттарды қабылдап алады және аккредитив бойынша төлем жүргізеді; (12) жеткізуші
елде тауар кедендік тазартудан өткізіледі; (13) кедендік баж салығын түпкілікті жабады және тауарды им
-
порттаушыға жеткізеді.
Құжаттама аударымдары үшін коммерциялық банктердің қызметін пайдалану (10) – стандарт сатып алу-
сату келісімшартының (1) жалпы талабы. Аккредитивті алғаннан кейін сатушы тауарды жөнелтуге дайын
-
дайды (7) және сатып алушыға тасымалданған кезде тауарды жоғалту тәуекелін болдырмау үшін сақтандыру
полисін алады (5). Жалған құжаттарды қолдану тәуекелін төмендету үшін, қырағы сатып алушы тексеру
құқықтары туралы келіссөздер жүргізеді (6). Мұндай тексеріс тауар жөнелту портында тиелгенге дейін жүр
-
гізіледі. Сатушы тексеріс жүргізген компанияның шығарған куәлігін басқа қажет құжаттармен бірге сатып
алушыға жібереді. Сатып алушының құжаттар үшін төлем жүргізгенге дейін және тауарды иемденуден бұ
-
рын тексеріс туралы есепті қарап шығуына мүмкіндігі болады.
Халықаралық сатып алу-сату келісімшарты көбіне-көп тауардың теңіз арқылы тасымалын қамтамасыз
етеді. Стандарт CIF (тауар құны, сақтандыру, жүк жөнелту) келісімшарты бойынша сатушы тауарды сатып
алушыға тасымалдау үшін экспедиторлық компания мен жалпы тасымалдаушы қызметтерін қолдануы керек
(4). Келісімшарт бойынша сатушыдан тауардың келісімшартқа сәйкес жіберілгенін дәлелдеу үшін жалпы
тасымалдаушыдан коносамент алуды талап етеді (8 және 9). Сатушы коносаментпен бірге сатып алу-сату ке
-
лісімшартында көрсетілген басқа да құжаттарды (10) сатып алушыға аудару үшін банкке бермеген жағдайда
төлемді ала алмайды. Банк құжаттарды тексергеннен кейін сатушы төлемді алады (11). Коносамент және
басқа да құжаттар берілгеннен кейін сатып алушыға тауарды импорттауға мүмкіндік туады (12 және 13).
Бұрын талқыланғандай, құжаттамалық инкассо транзакциясында сатушы төлемді алу үшін сатып алу-са
-
ту келісімшартында талап етілгендей, бірқатар тиісті құжат ұсынуы қажет. Қажет құжаттар әдетте траттаға
немесе вексельге қосылып жіберіледі. Сатушы траттаны сатып алушының атына аударады және өзіне төлем
жасауға мүмкіндік береді. Стандарт чек немесе банк траттасынан айырмашылығы, сатушы құжаттамалық
траттада әрі трассант та, әрі қабылдаушы да болады. Төлем тәуекелін төмендету үшін сатушы (экспорттаушы)
құжаттарды ұсынғаннан кейін бірден төлемді алу үшін ұсынушыға арналған тратта туралы келісіп алуды ниет
етеді. Дегенмен кей экспорттаушылар бұрыннан белгілі клиентпен жұмыс жасағанда, төлемдер жасалғанша
күтуге келісе береді. Осындай жағдайларда ұсынылғаннан кейінгі немесе жеткізілгеннен кейінгі бірнеше күн
ішінде төлем жүргізуді қарастыратын мерзімді тратта пайдаланылады. Бұл жағдайда сатып алушы құжаттар
-
ға иелік етпестен бұрын мерзімді траттаға «қабылданды» деп жазып, қол қоюға міндетті.
Әдеттегі құжаттамалық инкассо транзакциясы хронологиялық кезек бойынша жүзеге асады. Ол келіссөз
-
дерден және сатып алу-сату шартын жасасудан басталады. Сатып алу-сату келісімшарты әдетте сатушыдан
проформа-инвойс немесе баға белгіленімін, ал сатып алушыдан сатып алу тапсырысын алу арқылы жасалады.
429
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
Сатушылар проформа-инвойс жасамас бұрын тасымалдау бағасы мен сақтандыруға қатысты ақпаратты алу
үшін экспедиторлармен жиі байланыс жасап тұрады. Келісімшарт жасалғаннан кейін, сатушы жүк жібе
-
ру мақсатында жалпы тасымалдаушыға тапсырыс беру үшін экспедитормен келіссөз жүргізеді. Экспедитор
тауар қозғалысын үйлестіреді, экспорт құжаттамасын кеден қызметіне жібереді, тасымалдаушыдан коноса
-
мент алып, басқа да қажет құжаттарды жинақтайды.
Коносамент (14.5-мысалды қараңыз: «Транзакцияларға назар аударыңыз: Коносамент») – межелі портқа
дейін тасымалдау барысында тауарды табыстауға мүмкіндік беретін тауарды иелену құжаты. Коносамент
немесе оған ұқсас құжат болмаған жағдайда құжаттамалық транзакция жасау мүмкін емес. Коносамент
тауар саудасы транзакциясын құжат саудасы транзакциясына айналдыруға мүмкіндік береді. Коносаментті
алғаннан кейін сатып алушы тауардың иесіне айналады. Тауарға деген меншік құқығына қатысты кез келген
дау тауарды иеленуші тараптың емес, коносамент ұстаушы тараптың пайдасына шешіледі. Коносаменттің
функциялары мен сипаттамалары осы тарауда кейінірек егжей-тегжейлі қарастырылады.
Коносаментті алу үшін тауар жалпы тасымалдаушыға жеткізіледі. Коносамент жүк жөнелтуші тарапынан
мақұлданып, жүк жөнелтушінің банкі арқылы сатып алушының банкіне немесе басқа делдалға ұсынушы
-
ға арналған траттамен, инвойспен және сатып алушы көрсеткен қаптама тізімдері, консулдық инвойстар
және сақтандыру сертификаттары секілді басқа да құжаттармен бірге жіберіледі. Сатушы әдетте құжаттарды
және траттаны тікелей сатып алушының банкіне ұсынбайды. Керісінше, ол құжаттарды сатып алушының
банкіне өзінің тәртібімен беру үшін жергілікті банкті пайдаланады. Бұл құжаттар сатып алушының банкіне
құжаттамалық инкассолық тапсырма немесе тапсырыспен бірге ұсынылады. Инкассолық тапсырма немесе
тапсырыс сатып алушының есебінен берілген және қабылданған күні, немесе болашақ мерзімде төленуге
тиіс траттаны қамтиды.
Сатып алушының банкі сатушыға төлем жасау мақсатында инкассатор банк ретінде әрекет етеді. Ол са
-
тып алушыны құжаттарды алғаны туралы хабардар етеді және тратта (ұсынушыға арналған тратта) бойын-
ша төлемді жинайды немесе сатып алушының траттаны (мерзімді тратта) қабылдағаны туралы сатушыға
хабарлайды. Төлем немесе акцептіден кейін коносамент және басқа да құжаттар сатып алушыға беріледі.
Жүк берілмей тұрып, коносаменттің түпнұсқасы сатып алушы тарапынан тиісті түрде расталып, тасымал
-
даушыға берілуге тиіс, себебі бұл тауарға меншік құқығын дәлелдейтін құжат. Әуе жүк коносаменттері,
екінші жағынан, сатып алушының тауарды талап етуі үшін ұсынылмайды. Сатып алушы тасымалдау құ
-
жаттарын кеден брокеріне жібереді. Кеден брокері тауарды импорт портында кедендік тазартудан өткізіп,
мемлекетішілік көлікке тапсырыс беріп, сатып алушының қоймасына орналастырады. Соңында, қаражат
банк жүйесі арқылы сатушының шотына аударылады. Егер сатып алу-сату келісімшарты сатып алушыдан
төлемді аккредитив арқылы кепілдендіруін талап етсе, онда процестегі алғашқы қадам сатып алушының
аккредитивті алуы болып есептеледі. Халықаралық іскерлік операцияларда аккредитивтердің рөлі 15-тарау
-
да қарастырылады.
Құжаттамалық транзакциялардағы құжаттар
Экспорттауда әдетте келесі құжаттар қолданылады, ал олардың қайсысын іс жүзінде қолдану керектігі
экспорттаушы және импорттаушы елдердің талаптарына байланысты. Біріншіден, ішкі транзакциялардағы
-
дай, сатушының сатуға дайындаған тауарларын көрсететін құжат – коммерциялық инвойс қолданылады.
Коммерциялық инвойста транзакция туралы негізгі мәліметтер, соның ішінде тауар сипаттамасы, сатып алу
-
шы мен сатушының мекенжайы, жеткізу және төлем жүргізу шарттары көрсетіледі. Мұндай инвойс сатып
алушының меншік құқығын дәлелдеуі және төлемді ұйымдастыруы үшін қажет. Кей үкіметтер кедендік баж
салығын салу кезінде тауар құнын анықтау үшін коммерциялық инвойсты пайдаланады.
Екіншіден, коносамент жүк жөнелтуші мен жалпы тасымалдаушы арасындағы келісімшарт ретінде қол
-
данылады. Бұл тауардың жалпы тасымалдаушыға жақсы жағдайда бақылауға берілгенін растайтын куәлік
немесе дәлелдеме, ең бастысы, коносамент – тауарға меншік құқығын растайтын құжат. Тауар транзитте
болған кезде айналым немесе жүк жөнелтушінің ордерлік коносаментін сатып алуға, сатуға немесе алмас
-
тыруға және оларды аккредитивтік транзакцияларда пайдалануға болады. Коносамент немесе оған ұқсас
құжат болмаған кезде құжаттамалық транзакциялар орындалмас еді, себебі тауар жеткізілетін межелі жерге
дейін транзитте болған кезде олар тауарға меншік құқығын алмастыру құралы ретінде қолданылады. Атаулы
коносамент айналмалы емес.
430
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
14.5-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Коносамент
Дереккөз: Claudio Elias, Wikimedia Commons
Shippers No. _____________
(Name of Carrier)
______________________________________________________________________________________________________________________________
Received, subject to the classifications and tariffs in affect on the date of the issue of this Bill of Lading
19 From
( To be filled in only when shipper desires and governing tariffs provide for delivery thereat.)
No. Kind of Package, Description of Articles, Special * Weight Class Check
sno i t pecxE dna , s k r aMsegakcaP
(Subject to Correction)
or Rate Column
The agreed or declared value of the property is hereby specifically stated by the shipper to be not exceeding
per
This is to certify that the above named articles are properly classified, described , packeged, marked The fibre boxes used for this shipment conform to the specifications set forth
of the Department of Transportation. Consolidated Freight Classification.
r eP , t negAre P , re ppih S
{
C.O.D. charge Shipper
to be paid by Consignee
Subject to section 7 of Conditions of appli-
cable bill of lading, if this shipment is to be
delivered to the consignee without recourse
on the consignor, the consignor shall sign the
following statement: The carrier shall not make
delivery of this shipment whithout payment of
freight and all other lawful charges.
(Signature of consignor)
If charges are not to be prepaid, write or
stamp here, "to be prepaid."
Received $ ________________________
to apply in prepayment of the charges on
the property hereon.
Agent or Cashier
Per ______________________________
(The signature here acknowledges only the
amount prepaid.)
Charges Advanced:
$ _______________________________
Shippers imprint in lieu of stamp; not a part
of Bill of Lading approved by the
Interstate Commerce Commission.
the property described below, in apparent good order, except noted (contents and condition of contents of packages unknown), marked, consigned, and destined as indicated below, which said carrier (the word carrier being being understood
throughout this contract as meaning any customer or corporation in possession of the property under contract) agrees to carry to its usual place of delivery at said destination, if on its route, otherwise to deliver to another carrier on the route
to said destination. It is mutually agreed, as to each carrier of all or any said property over all or any portion of said route to said destination and as to each party at any time interested in all or any of said property, that every service to be
performed hereunder shall be subject to all the terms and conditions of the Uniform Domestic Straight Bill of Lading set forth (1) in Official, Southern, Western and Illinois freight classification in affect on the date hereof, if this is a rail or
a rail-water shipment or (2) in the applicable motor carrier classification or tariff if this is a motor carrier shipment.
Shipper hereby certifies that he is familiar with all the terms and conditions of the said bill of lading, including those on the back thereof set forth in the classification or tariff which governs the transportation of this shipment,
and the said terms and conditions are hereby agreed by the shipper and accepted for himself and his assigns.
Consigned to
sse rdda y r ev i l eDy r t nuoCetatSnoi tani tseD
Route
. oNslai t ini elcihe V ro raCrei r raC yrev i l eD
Figure 14.5 Focus on Transactions: Bill of Lading.
Source: Claudio Elias, Wikimedia Commons.
432
431
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
Әдетте клиент тауарды иелену үшін коносаменттің түпнұсқасын қажет етеді. 14.5-мысалдағы «Транзак-
цияларға назар аударыңыз: Коносамент» кестесіне қарап, қолданылатын коносаментпен таныс болыңыздар.
Коносаменттің көп жағдайда бос орындардан тұратынына көңіл бөліңіздер. Бұл бос орындарға енгізілетін
ақпараттың ең маңыздысы тауардың сипаттамасын, қаптама түрін, мөлшерін, қажет болғанда салмағын және
таңбалану талаптарын қамтиды. Көбінесе экспорттаушы немесе оның агенті (экспедитор) коносаменттің си
-
паттамасын дайындайды, себебі жалпы тасымалдаушы (жүк тасымалдау компаниясы) тауарды тұмшаланып
мөрленген болат контейнерлерден алады. Алайда халықаралық тасымалдау конвенцияларына сәйкес (13-та
-
рауды қараңыз), коносаментте көрсетілген ақпарат жалған немесе алаяқтықпен жасалған болса да жалпы
тасымалдаушы сол ақпараттың кепілі болып есептеледі.
Ұсынушыға арналған құжат. Айналым коносаменті – ұсынушыға арналған құжат, ол ұсынушыға арналған облигациялар
сияқты қаржы құралдарына ұқсас. Құжатты ұстаушыға құжаттың ақысы төленеді немесе ол құжатты ұсынған кезде дереу
тауарды иемденеді. Сондықтан жалпы тасымалдаушылар тауарды тек қана коносаментті ұстаушы тарапқа, тіпті бұл тарап
тауардың заңды сатып алушысы болмаса да жеткізе алады. Бұл сондай-ақ сатып алушы коносаменттің «толық жиынтығын»
алуды талап ету себебіне жатады. Коносаменттің әрбір көшірмесі – ұсынушыға арналған құжат. Дегенмен коносамент белгі-
лі бір адамға немесе компанияға шығарылса немесе расталған болса, онда тек сол тұлға немесе компания ғана тауарды алуға
құқылы. Табыстама жазбасы бар коносамент ұсынушыға арналған құжатқа айналады.
Үшіншіден, кейбір елде тауарды бақылау және анықтау үшін пайдаланылатын консулдық инвойс талап
етіледі. Консулдық инвойс тауар жеткізілетін елдің консулдықтарынан алынып, сол елдің тілінде дайындалу
-
ға тиіс. Төртіншіден, кей елдер экспорттық тауардың шығарылған жері туралы ақпараты бар, қол қойылған
мәлімдеме ұсынуды талап етеді. Мұндай тауардың шығарылған жері туралы сертификаттары көбінесе
жергілікті сауда палатасы сияқты ресми емес ұйым арқылы алынады. Бұған қоса, еркін сауда аймақтарының
өздерінің тауардың шығарылған жері туралы сертификаттары болады. Бұл құжаттар импорттаушы тарап
еркін сауда туралы келісім бойынша ұсынылатын төмен тарифтерді пайдалануды таңдаса ғана ұсынылуы
қажет. Мұны жүзеге асыру үшін импортталатын тауар еркін сауда аймағында орналасқан мемлекеттен шы
-
ғуы және аймақ талабының минимал деңгейіне сәйкес келуге тиіс (14.6-мысалдан «Салыстырмалы құқық:
Тауардың шығарылған жері туралы NAFTA сертификатын» қараңыз).
Бесіншіден, кейбір сатып алушылар мен елдер жіберілген тауардың техникалық сипаттамаларын растайтын
тексеріс сертификатын талап етуі мүмкін. Тексеріс сертификаттары әдетте тәуелсіз бақылау-сынау ұйымда
-
рынан алынады. Алтыншыдан, егер сатушы сақтандыруды жүзеге асырса, онда ол сақтандырудың түрі мен
сомасы көрсетілген сақтандыру сертификатын немесе уақытша сақтандыру құжатын ұсынуы қажет. Бұл
сақтандыру куәлігін коносаменттермен бірге жіберуге болатындықтан, ол туралы келісіп алуға болады.
Жетіншіден, АҚШ жүк жөнелтушінің экспорттық декларациясын (SED) талап етеді. SED экспортты
бақылау және сауда статистикасын жасау үшін пайдаланылады. Экспорт құны 2 500 доллардан асып түсетін
болса, онда декларация дайындалып, АҚШ-тың кедендік қызметіне берілуге тиіс. 14.7-мысалда келтірілген
«Салыстырмалы құқық: Жүк жөнелтушінің экспорттық декларациясын» қараңыз. АҚШ-тан экспортталатын
тауардың тек заңмен бекітілген межелі жеріне жетуіне кепілдік беру үшін АҚШ үкіметі тауарға ілеспе құжат
-
тарда межелі жерге жетуін бақылау туралы мәлімдеменің болуын талап етеді. Осы талапқа сәйкес, АҚШ-
тан шығатын коммерциялық тасымалға қатысты коммерциялық инвойс және коносамент құрамында бағдар
бағытын өзгертуге қарсы ескертпе болуға тиіс. Бұл ескертпе тасымалдаушыны және барлық шетелдік та
-
раптарды өнімдердің нақты межелі жерге ғана экспорттауға мақұлданғаны және олардың АҚШ заңын бұзып,
басқа жаққа өтуіне тыйым салынғаны туралы хабардар етеді. Сегізіншіден, АҚШ үкіметі АҚШ-тан шыққан
экспорт тасымалы үшін жалпы немесе рұқсат етілген экспорт лицензиясын алуды талап етеді. Көптеген
тауар жалпы лицензия бойынша экспортталады және ол тек SED декларациясын толтыруды талап етеді.
Тоғызыншы, экспорттауға арналған қаптау тізімдемесі бойынша әрбір тиiстi бумада жiберiлетiн заттар
түгенделеді. Бұл құжатта әр пакеттің жекелеген және барлық жөнелтілетін тауардың жалпы салмағы мен
өлшемдері, сондай-ақ қаптамалардың таңбаламасы көрсетіледі. Қаптау тізімдемесі қаптаманың сыртына
«қаптау тізімдемесі қоса берілген» деген жазумен, су өткізбейтін конвертте бекітіледі. Ол жүк жөнелтушіге
немесе экспедиторға жүктің жалпы салмағын, көлемін және тиісті жүктің тиелгенін анықтауға мүмкіндік
береді. Бұған қоса, кеден органдары жүкті тексеру үшін тізімдемені пайдаланады. Бірнеше ортақ құжаттар
14.4-мысалда келтірілген болатын. Құжаттамалық транзакцияларда пайдаланылатын ортақ құжаттардың
түпкілікті толық тізімі 14.8-мысалдағы «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Экспортқа арналған құжат
-
тар тізімінде» көрсетілген.
432
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
14.6-мысал. Салыстырмалы құқық: Тауардың шығарылған жері туралы NAFTA сертификаты
Figure 14.6 Comparative Law: NAFTA Certificate of Origin.
433
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
14.7-мысал. Салыстырмалы құқық: Жүк жөнелтушінің экспорттық декларациясы
Figure 14.7 Comparative Law : Shipper’s Export Declaration.
434
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Коносамент
Тауар тасымалдаушы компания берген тауарды иелену
құжаты. Сондай-ақ ол тауарды ресми түрде алу және тасы-
малдау келісімшарты ретінде қызмет етеді. Коносаментті
ұстаушы тарап тасымалдаушы компаниядан межелі пор-
тына тауарды жеткізуді талап етуге құқылы. Халықаралық
тасымалдауда коносаменттің ең көп тараған түрі – теңіз ко-
носаменті. Мультимодальдық жүк тасымалдау коносаменті
бірнеше көлік түрі тасымалға қатысқан кезде пайдаланы-
луы мүмкін.
Аккредитив
Экспорттаушы құжаттарды ұсынған кезде немесе экс-
порттаушыға тратта бойынша төлемді жіберуге кепілдік
беретін импорттаушы-сатып алушының банкі берген құжат.
Трансферленетін аккредитив экспорттаушыға (бенефициар)
басқа тұлғаларға (жеткізушілерге) кредитті төлеуге мүмкін-
дік береді.
Кепілхат
Бұл құжат жүк тасымалдаушыға әлі коносаменті жоқ
жүк қабылдаушыға тауарды беруге мүмкіндік береді. Бұл
құжат – жүк тасымалдаушыны оның жүкті тапсыруға қа-
тысты барлық жауапкершіліктен босату кепілдігі. Ол сон-
дай-ақ «кемеші кепілдігі» деп те аталады.
Экспорт лицензиясы
Белгілі бір тауарды белгілі бір мемлекетке экспорттауға
рұқсат беретін үкімет тарапынан шығарылатын құжат.
Док қолхаты
Бұл құжат жүк тиеу портында тасымалдаушының тауар-
ды алғанын куәландырады.
Қойма қолхаты
Тауарды қойма операторы қабылдағанын растайды.
«Док қолхаты» – тек қана қабылдауды растап қана қоймай,
сонымен қатар тауарды иелену құқығын растайтын құжат.
Коммерциялық инвойс
Бұл құжат экспорттаушы тарапынан дайындалады және
тауарларды тізімдеп, сипаттайды. Ол әдетте бағаларды, же-
ңілдіктерді, мөлшерді, жеткізу және төлеу шарттарын бел-
гілейді. Ол үкімет тарапынан кедендік баж салығын салу
үшін тауар бағасын белгілеуде пайдаланылады.
Консулдық инвойс
Импорт елінің консулымен расталған инвойс; кеден ор-
гандарының лауазымды тұлғалары тауар құнын, саны және
сапасын тексеру үшін пайдаланады. Сонымен қатар консул-
дық демпингті анықтау үшін экспорттық бағаны экспорт-
таушы елдің нарықтағы бағасымен салыстыра алады.
Тексеріс туралы сертификат
Тәуелсіз тексеріс компаниясы сатып алушыға жіберіле-
тін тауардың саны мен сапасы бойынша кепілдік беру үшін
тексеріс сертификатын шығарады. Жүк жөнелтілгенге де-
йінгі тексеріс көптеген дамушы елдерге тауар импорттау
үшін талап ретінде қойылады.
Тауардың шығарылған жері туралы сертификат
Бұл сертификатты жергілікті сауда палатасының қыз-
меткері немесе консулдық мекеме қызметкері сияқты үшін-
ші тарап шығарады.
Аударым векселі немесе тратта
Импорттаушыға немесе импорттаушының банкіне құ-
жаттар ұсынылған кезде, не болмаса болашақта белгіленген
уақытта белгіленген соманы төлеу үшін жіберілетін тапсы-
рыс.
ATA карнет
ATA карнет немесе «тауар паспорты» – бұл кәсіби тех-
никаны, коммерциялық үлгіні және сауда көрмесіне арнал-
ған тауарды баж салығынсыз уақытша импорттауға және
экспорттауға мүмкіндік беретін халықаралық кеден құжа-
ты. Карнет әдетте шығарылған күннен бастап бір жыл бойы
жарамды болады. Әдетте тауар құнының 40%-ын құрайтын
кепіл немесе ақша депозиті талап етіледі. ATA карнетті
Нью-Йорк қаласындағы АҚШ-тың халықаралық бизнес ке-
ңесінде сатып алуға болады.
ISO 9000 сертификаты
Халықаралық стандарттау ұйымы экспорттаушының
сапаның белгілі бір минимал талаптарына сәйкес келетінін
растайтын стандарттар әзірледі.
Теңіз сақтандыру сертификаты немесе
уақытша сақтандыру құжаты
Тауардың транзит кезінде жоғалуы немесе бүлінуіне
қарсы теңіз немесе жүктерді сақтандыру құжаты.
14.8-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Экспортқа арналған құжаттар тізімі
Экспорттаушының жұмыс істеуге тиіс құжаттарының саны жөнелту пунктіне байланысты өзгеріп оты
-
рады. Әр елдегі импорттау ережелерінің әртүрлі болуына байланысты экспорттаушы тиісті құжаттаманы
қамтамасыз ету үшін мұқият болуы керек. Экспорттаушылар экспедитордың құжаттаманы өңдеуге қатысты
ісін байыппен қарастыруы керек. Құжаттаманың басым бөлігі экспедиторлар мен фирманың атынан әре
-
кет ететін кеден брокерлері үшін әдеттегі жағдай болып саналады, бірақ экспорттаушы құжаттың дәлдігіне
жауап береді.
435
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
Коносамент
Коносамент – дәстүрлі көлік құжаты, ол үш функцияны атқарады: (1) кеменің иесі мен жүк жөнелтушінің
арасындағы тасымалдау туралы келісімшарт; (2) тауардың кемеге жеткізілуін растайтын құжат; (3) тауарды
иелену құқығын растайтын құжат (14.5-мысалға қараңыз: «Транзакцияларға назар аударыңыз: Коносамент»).
Тауарды иелену құқығын растайтын құжат ретінде коносаменттің қызметі транзит кезінде тауарды сатуға,
табыстауға және «кепілмен қамтамасыз етуге» мүмкіндік береді. Лорд Мастилл коносаменттің үшінші функ
-
циясын талқылаған кезде төмендегідей пікір білдірді: «Коносамент беру және мақұлдау арқылы тауарға иелік
етуді паш ететін конструктивтік иеленудің символы; бұл – табыс етуге болатын қойманың кілті».
1
Коносамент – меншік құқығын көрсететін құжат, түбіртек және тасымалдау келісімшарты қызметін ат-
қарғанымен, басқа келісімдер осы салалардың бірінде коносамент рөлін жоққа шығаруы мүмкін. Мысалы,
жүк тасымалы немесе брондау туралы келісімшарты сияқты алдын ала жасалған келісімдер, жүк жөнелтуші
мен жалпы тасымалдаушы арасындағы келісімшарттық қатынастарды реттей алады. M & Z Trading Corp.
корпорациясы және Cargolift Ltd
2
компаниясы арасындағы сот ісінде жүк жөнелтуші алдын ала жасалған
жүк тасымалдау келісімшарты басымдыққа ие деп мәлімдесе, жалпы тасымалдаушы бұл рөлді коносамент
атқаратынын айтқан. Сот мұндай даулардың шешімі, мысалы тараптардың келіссөздеріне, келіссөздер ба
-
рысында туындаған құжаттарға, коносаменттің мәртебесі мен заңдылығына қатысты нақты әрі заңды мәсе-
лелерге байланысты болатынын алға тартты. Бастапқы келісімнің нақты шарттары бойынша тасымалдау-
шының жалпы міндеттемелері Канадада тауарды ә деп тиеу сәтінен басталып, тауар Ресейге жеткізілгенге
дейін жалғасты. Сот егер тараптар өзгеше келіспеген болса, коносамент, ең алдымен, тараптардың бастапқы
келісімдерін толықтыратынын айтты. Сондықтан коносамент бұрынғы жүк тасымалдау туралы келісімшарт
жасасумен аяқталған ұзақ келіссөздердің күшін жоя алмайды.
Құжаттамалық тәжірибені өзгертуге әлеуеті бар болашақ механизм – электрондық коносамент. Элек-
трондық коносамент транзит кезінде тауарларды тиімді сатуға немесе тасымалдауға мүмкіндік береді. Ал-
ғашқы электрондық коносамент теміржол көлігі (Халықаралық теңіз комитетінің электрондық коносаментке
қатысты ережелері) тасымалында қолданылды. Технологияның жетілдірілуіне қарамастан, «қағаз» құжаттар
құжаттамалық инкассо транзакцияларында қолданыста қала береді. Электрондық аккредитивтерді және ко
-
носаменттерді жібере беруге болады, бірақ сатушылар аккредитивтің берілгені туралы жазбаша растауды
сұрап, қағаз нұсқадағы коносаментті талап етуді жалғастыра береді. Десек те Халықаралық теңіз комите
-
ті электрондық коносаментке қатысты ережелер (CMI ережелері) қабылдады. CMI ережелері электрондық
коносаментті пайдаланудың төмендегідей тәртібін ұсынады: (1) электрондық коносаментті шығаратын кез
келген жалпы тасымалдаушы электрондық коносаментті кейіннен жіберу үшін ақпарат алмасу орталығы
ретінде әрекет етуге тиіс; (2) тауарды алғаннан кейін тасымалдаушы жүк жіберушіге ол туралы электронды
түрде хабарлауға және тауарлардың сипаттамасы мен «жеке кілтті» беруге тиіс. Кілттің ұстаушысы – тауар
-
дың иесі әрі тауарды басқаға трансферлей алатын жалғыз тұлға; (3) сатушы тауарды сатқан кезде, ол тура-
лы тасымалдаушыны хабардар етіп, оған жеке кілт береді; (4) тасымалдаушы бұл жеке кілттің күшін жо-
йып, коносаменттің жаңа иесіне жаңа жеке кілт береді. Болашақта құжаттардың электрондық формаларын
пайдалану әдетке айналатыны сөзсіз. Стандарт құжаттарды электронды түрде жөнелтуді қамтамасыз ететін
BOLERO жобасын дамыту қолға алынуда.
Bolero жобасы. Bolero коносаменттерге (компаниялар мен банк арасындағы байланыс), банк кепілдіктеріне, резервтік ак-
кредитивтерге, құжаттамалық инкассода пайдаланылатын басқа да құжаттарға байланысты айналымды қамтамасыз ететін
хат алмасу платформасы ретінде әрекет етеді. Ол ұлттық және халықаралық ашық шоттармен жасалатын транзакцияларды
өңдеуге және электрондық коносаменттер (eB/L) арқылы жасалатын банктің төлем міндеттемелерін жеделдетуге мүмкіндік
береді.
Коносаменттердің сипаттамалары
14.1-кестеде коносаменттердің сипаттамалары мен түрлері тізілген. Стандарт құжаттамалық сатып алу-
сату келісімшарты «жүктің кеме бортына алынғаны туралы коносаментті» талап етеді. Бұл коносамент
жүктің кеме бортына тиелгеніне және кеме капитанының қолы қойылғанына кепілдік береді. Коносаменттің
бұл түрі сатып алушыға жүктің транзитпен келе жатқан кемеде, шын мәнінде, орналасқанына кепілдік бере
-
ді. Жөнелту үшін алынған коносамент тауардың тек жалпы тасымалдаушыға жеткізілгенін ғана мойын-
дайды, ал тауардың кемеге нақты тиелгеніне кепілдік бермейді.
436
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Егер сатып алу-сату келісімшартында коносаменттің түріне қатысты норма жоқ болса, онда сатып алушы
өзіне құжаттар ұсынылған кезде жөнелтілетін тауарды қабылдау коносаментін алуға міндетті ме? АҚШ экс
-
порттаушысы үшін бұл сауалдың жауабы құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай рәсімдер мен
ережелердің (UCP 600)
3
немесе Бірыңғай сауда кодексі 5-бабының қолданылатынына байланысты әртүрлі
болады.
14.1-кесте. Коносаменттердің сипаттамалары
Айналымсыз немесе атаулы коносамент: жүк коносаментте көрсетілген
жүк қабылдаушыға ғана беріледі
салыстырыңыз
Айналымды немесе
ордерлік коносамент
Кінәратты (ақаулы, «ескертпелі») коносамент: жалпы тасымалдаушы
коносаментке тауардың зақымдануын немесе санын көрсететін белгі жазады
салыстырыңыз
Таза коносамент
Жөнелту үшін алынған коносамент: тауар жалпы тасымалдаушыға немесе
жүк тасымалдау терминалына жеткізілді, бірақ әлі кемеге тиелген жоқ
салыстырыңыз «Жүктің кеме бортына
алынғаны» туралы
коносамент
Қарастырылмаған
салыстырыңыз Толық жинақ (коносаменттің
барлық көшірмелері)
Бірыңғай сауда кодексінің 1-201(15)-бөлімі тауарды иелену құқығын анықтайтын құжаттың атауын «ко-
носамент» деп қана анықтайды. Онда «борт» және «жөнелту үшін алынған» коносаменттер арасындағы
айырмашылық көрсетілмеген. 1-201(6)-бөлiмде коносаменттi «тасымалдау немесе экспедициялау жөнiн
-
дегi қызметтi жүзеге асыратын тұлға берген тауарды жөнелтуге қабылдап алғанын растайтын құжат» деп
белгiленген. 2-323-бөлiмде CIF немесе C&F келісімшарттарында «жөнелту үшін алынған» коносаменттерді
пайдалануға арнайы рұқсат беріледі.
4
Керісінше, құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай рәсім-
дер мен ережелердің 23-бабында «егер аккредитивте басқаша қарастырылмаған болса, онда банктер келесі
құжатты қабылдайды: (ii) тауардың бортқа салынғанын немесе аталған кемемен жіберілгенін көрсететін
құжат» делінген.
Коносамент – жөнелтуші мен тасымалдаушы арасындағы келісім. Олар сатушы мен сатып алушы ара
-
сындағы келісімшарт қатынастарына әсер етпейді. Коносаментте көрсетілген жүк алушы тұлға немесе фир-
ма консигнатор деп аталады. Атаулы коносамент айналымға жарамайды. Мұндай коносамент жүкті аты
көрсетілген консигнаторға ғана жеткізуге мүмкіндік береді. Айналым немесе ордерлік коносаментті тауар
транзиті кезінде сатуға, сатып алуға немесе ауыстыруға болады. Ордерлік коносамент қаржыландыру тран
-
закцияларының көптеген түрлері үшін де қолданылады және ол 15-тарауда кеңірек талқыланады. Тауарды өз
меншігіне алу үшін коносаменттің түпнұсқасы қажет. Таза коносамент – бұл тауарлардың «анық жарамды
күйде» алынғанын көрсететін тасымалдаушы берген арнайы қолхат. Аккредитивтік транзакцияларда жөнел
-
туші банктен төлем алу үшін «таза» коносамент, «жүктің кеме бортына алынғаны» туралы коносамент және
«ордерлік» коносаменттер қажет.
Әуе жүкқұжаты
Тауар тасымалы көбіне теңіз көлігімен жүзеге асырылады. Алайда әуе көлігі арқылы тасымал кезінде
қолданылатын көлік құжаты – әуе жүкқұжаты. Әуе жүкқұжаты – тауарды белгілі бір жерге тасымалдауға
арналған ішкі және халықаралық рейстерді қамтитын коносамент. Бұл – жөнелтушіге қолхат ретінде қызмет
ететін айналымсыз құрал. Теңіз коносаментінен айырмашылығы әуе жүкқұжаты тауарға меншік құқығын
анықтамайды. Сондықтан ол тек тасымалдау туралы келісімшарт және тауарларға арналған қолхат ретінде
қолданылады.
Әуе жүкқұжатының алдыңғы бетінде бірқатар маңызды тұстар бар. Біріншіден, егер басқаша айтылма
-
са, тауар «анық жарамды күйде» қабылданады. Екіншіден, жөнелтуші үшін жүкқұжаттың артқы бетінде
тасымалдаушының «жауапкершілігінің шегі» туралы түсініктеме берілген. Үшіншіден, тасымалдаушының
жауапкершілігін арттыруға қатысты жүк жөнелтушінің құқығы туралы ескерту де бар. «Жүк жөнелтушi
жүктің құнын көтере отырып және қосымша алымдарды төлей отырып, мұндай жауапкершiлiктiң шегін
ұлғайта алады». Сондай-ақ жүкқұжатта жөнелтуші талап ететін «сақтандыру сомасы» үшін де бос орын бар.
Қол қойылатын сызықтың үстінде, егер тауардың қауіпті екені сипатталмаса, жүк жөнелтушіден тауардың
қауіпсіз екенін растауды талап ететін бөлік бар. Егер тауар өз сипатына қарай қауіпті болса, онда жүк жө
-
нелтуші қауіпті жүктерге қатысты қолданылатын ережелерге сәйкес тауардың «әуе тасымалына жарамды
жағдайда екеніне куәлік етеді».
437
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
Сауда терминдері
Сатып алу-сату келісімшартына сауда терминін енгізу тараптарға сатушы мен сатып алушы арасында
тасымал шығындары мен тәуекелдерін бөлу мәселесін нақтылауға мүмкіндік береді. Жоғалту қаупін бел
-
гілеу арқылы транзит барысында тауарға келтірілген кез келген шығын немесе залал үшін жауапкершілікке
ие тарап анықталады. Сауда термині бойынша бөлінген жалпы шығындарға жүк тасымалы және сақтандыру
шығындары жатады. Практикалық мәселе ретінде сауда терминіне кедендік рәсімдеу, баж салығын төлеу
және жалпы тасымалдаушыға жүкті тиеу немесе түсіру секілді бірқатар басқа да міндет енеді. Сауда термині
сауда келісімшартының элементі ретінде проформа-инвойста кездеседі. Халықаралық сауда келісімшартын
-
дағы сауда терминінің және басқа да тәуекелдің ауысуы туралы ескертпелердің
5
маңызы келесі үзіндіде
түсіндіріледі:
Герольд Дж. Берман, Халықаралық коммерциялық транзакциялар құқығы
(Lex Mercatoria) 2 Journal of International Dispute Resolution 245-248, 276 (1988)
Экспорт-импорт келісімшарты
Халықаралық транзакцияларға тән
көптеген тәуекелдерді импорттаушы
және экспорттаушы өздерінің сауда ке
-
лісімшарттары, келісімшарт құқығының
белгілі принциптері арқылы бөле алады ...
Баға-жеткізу терминінен, әсіресе халық-
аралық сауда келісімшарттарында ең көп
қолданылатын «CIF» терминінен көпте
-
ген заңдар енді. Баға-жеткізу термині
арқылы тауарға меншік құқығы, жеткізу
уақыты мен орны, төлемнің уақыты мен
орны, импорттаушының тексеру құқығы,
транзит кезінде тауардың жоғалу неме
-
се бүліну тәуекелі және тасымалдау құны
анықталады.
* * *
Халықаралық сауда термині әдетте
тәуекелді ауыстыратын ескертпелердің
басқа да түрлерін қамтиды. Форс-мажор
және басқа да күтпеген жағдайлар тура
-
лы ескертпелер қабылданған міндеттеме-
ні орындауға кедергі келтіретін жағдай-
лар туындаған кезде жауапкершіліктен
босату үшін қолданылады. Құқық таңдау,
сот елін таңдау және арбитраж ескерт
-
пелері алаяқтықты, белгісіздікті және ше-
телдік сот процестерінің кідірістерін бол-
дырмауға тырысады. Тексеріске қатысты
құқықтар мен құқық бұзуды болдырмауға
арналған құқық қорғау құралдары сияқты
мәселелерді егжей-тегжейлі түсіндіру үр
-
дісі келісімшарт құқығын кез келген ұлт-
тық құқықтық жүйенің заңнамасымен ал-
мастыруға әрекет етуі мүмкін.
* * *
Межелі жер және жөнелту
келісімшарттары
Импорттаушы өзінің шетелдік жет
-
кізушісінен межелі елге жүретін кеменің
бортына тауарды орналастыруды және
тасымалдау тәуекелін көтеруді сұрауы
мүмкін. Мұндай келісім «межелі жер ке
-
лісімшарты» деп аталады. ... Жөнелту
келісімшарттарына» сәйкес, шығындар
тәуекелі жүкті тиеу немесе жөнелту сә
-
тінен бастап сатып алушыға өтеді. Са-
тушы әдетте тауарды бортқа немесе
кеменің жанына орналастыруға келіседі,
бірақ транзит тәуекелдері сатып алушы
-
ға ауысады. Жөнелтудің типтік келісім-
шарттары FAS, FOB, CIF және CFR тер-
миндерін қамтиды.
Сауда термині тараптардың тасымалдау және сақтандыру қызметтері үшін келісімшарт жасасу бойынша
тиісті міндеттемелерін бақылайды. Сауда термині құжаттамалық транзакцияда құжат сәйкестігін анықтау
үшін де маңызды. Халықаралық сауда палатасы жариялаған Халықаралық сауда терминдері нұсқаулығынан
(INCOTERMS) алынған немесе UCC кодексінен алынған сауда терминдері – бағаны, шығындардың тәуе
-
келін және тауарды тасымалдау жауапкершілігін сатушы мен сатып алушы арасында бөлетін үш әріптен
тұратын акроним.
Бұған қоса, сауда термині құжаттамалық талаптарға әсер етеді. Мысалы, FOB (free on board – франко-
борт) сауда термині бойынша коносаментте тасымалдау шығындарының төленгенін көрсетпеуге болады,
438
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
себебі FOB келісімшартында жүк тасымалдау шығындары мен жүк жөнелтуді ұйымдастыру шаралары са-
тып алушыға беріледі. Бұл келісімшартта көптеген тараптар мойындаған кей айырмашылықтар бар. Мыса-
лы, сатып алушы FOB келісімшартына қосымша қызметтер туралы ескертпені енгізе алады. Бұл ескертпе
көбінесе сатушыға тасымалдау орнын және сатып алушының агенті ретінде сақтандыру сертификатын алу
-
ды талап етеді. Бұл ескертпе сақтандыру немесе тасымал шығындарының кез келгенінің өсуіне байланысты
төлем жасау тәуекелін азайтуды қалайтын сатушымен ымыраға келу үшін қолданылады. Сонымен қатар бұл
ескертпе мұндай шығындарды көтеруді қалайтын, бірақ жүк жөнелту портында кемені брондауды немесе
сақтандыру полисін алуды қиынсынатын сатып алушы үшін тиімді.
Сауда терминдерін таңдау кезінде тараптар келісімшарттағы таңдалған сауда шарты мен келісімшарттың
басқа шарттары арасындағы кез келген қақтығыстарды да ескерулері керек. Мысалы, CIF келісімшарты бо
-
йынша шығындар тәуекелі жүк тиеу портында сатып алушыға ауысады. Егер келісімшартта сатушы тауар
жеткізілген кезде тауарға қатысты белгілі бір салмаққа немесе сапаға кепілдік берсе, онда мұндай белгілен
-
ген салмақтан төмен шығын тәуекелдері сатушыға ауысады. Транзит кезіндегі шығындар үшін жауапкерші-
лік қандай термин бойынша анықталады? «АҚШ-тағы сот үрдісі бойынша терминдер қайшылығы туында-
ған кезде CIF терминдеріне басымдық беріледі»
6
. UCC кодексіне сәйкес, сапа кепілдігі ескертпесі «тауардың
әдеттегі тозуы, салмағының жеңілдеуі және тасымалдау кезіндегі өзге де сапаны төмендететін жағдайларға»
кепілдік беретін ескертпе ретінде ғана түсіндіріледі.
7
Басқа шығындар мен залалдардың себептері сатып
алушының жауапкершілігінде қалады. Бұған қоса, «сапа ескертпесі» шеңберінде пайда болған жағдайларға
қатысты сатып алушы бас тарту құқығына емес, тек түзету құқығына ие болады. Профессор Берман мұндай
презумпция UCC кодексінің 2-321(3)-бөліміне қатысты түсіндірмелерде бар екенін атап өтеді. Экспорттаушы
CIF терминін мүмкіндігінше барлық жерде қолдануы керек, себебі шетелде оның маңызы бар. Бұл шетелдік
сатып алушыны өнімнің импорт еліндегі портқа жеткізу құнын сатушы көтеретіні жайында хабардар етеді.
CIF бағасын анықтау кезінде көмек қажет болса, халықаралық экспедитор көмектесе алады. Егер мүмкін
болса, экспорттаушы бағаны АҚШ долларында белгілеуі керек. Бұлай жасау келешекте валюта бағамдары
-
ның ауытқу ықтималын және валюта айырбастау мәселелерін болдырмайды.
Келісімде қолданылатын мәтін көбіне CIF терминдерін толықтай мәлімдейді және сақтық үшін
қолданылып, тиісінше, одан ауытқу немесе өзгерту қарастырылмайды. Сонымен қатар CIF терми
-
нінің қолданылу шектерін коммерциялық тұрғыдан да жақсы түсінуге болады, сәйкесінше кез келген
ауытқу (яғни, жеткізу орны туралы келісімшарт емес, тиісті жөнелту туралы келісімшартқа қа
-
тысты) терминнің толық мағынасын бұзу үшін емес, керісінше, осы басымдық шеңберіне қатысты
деп қарастырылуы керек.
8
Дей тұрғанмен, келісуші тараптарға жалпы танылған сауда терминдерін өзгертпеген абзал. Стандарт сау-
да терминдерін өзгерту қауіптері Kumar Corp. корпорациясының Nopal Lines, Ltd
9
компаниясына қарсы сот
ісінде көрсетілген. Kumar корпорациясы Венесуэладағы Nava компаниясымен тауарды сату жөнінде консиг
-
нациялық келісімге келеді. Консигнация – агенттің экспорттаушы (консигнант) атынан тауарды сататыны
туралы келісімі бойынша тауардың экспорттаушыдан агентке (консигнатор) жеткізілуі. Консигнант тауар
сатылғанға дейін тауарға меншік құқығын сақтайды. Консигнатор тауардың сатылуын жүзеге асырып, кон
-
сигнантқа таза түсімді жібереді. Келісімшарттың сауда термині CIF болды. Жоғалған жүк, өкінішке қарай,
жөнелту портында тасымалдаушының қолында болған кезде ұрланған. Венесуэладағы тауарлардың қайта
сатылуына дейін төлем жасалмағандықтан, Nava компаниясы құжат бойынша төлеуге міндетті болмады.
Жалпы тасымалдаушыға қарсы талап қою арқылы, Kumar корпорациясы келісімшарттың CIF термині бо
-
йынша жоғалту тәуекелінің сатып алушыға ауысуы салдарынан осы қорғанысты еңсеруге тиіс болғандық-
тан, оның талап қоюға негізі болған жоқ. Бұл қорғанысты еңсере алмау Kumar үшін қолданыстағы сақтанды-
ру полисі бойынша талап қоюдан басқа құқық қорғау шараларын қолдана алмаған болар еді. Алайда Kumar
корпорациясының сақтандыру шараларын қамтамасыз ету салғырттығы оған жалпы тасымалдаушыға қарсы
талап қоюға мүмкіндік берді. Сот Kumar корпорациясының CIF терминінің талаптарына сәйкес сақтанды
-
руды алмағанына байланысты шығындардың тәуекелі Kumar корпорациясында қалады деп шешті. Осылай-
ша Kumar жалпы тасымалдаушыға талап қою үшін қажет құқыққа ие болды. Халықаралық келісімшарт-
тарда INCOTERMS 2010 ережелерінде анықталған терминдер пайдаланылуы керек. Тараудың келесі бөлігі
INCOTERMS-тің 2010 жылғы ең соңғы нұсқасын қарастырады.
439
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
Халықаралық тауарларды сатып алу-сату келісімшарты тауарды жөнелту немесе межелі жер келісім-
шарты деп анықталады. Келісімшарттың тауарды жөнелту және жеткізу орны келісімшарты деп анықта-
луы шығындар тәуекелінің сатушыдан сатып алушыға өтуіне байланысты. Тауарды жөнелту келісімшарты
бойынша шығындар тәуекелі сатып алушыға тиеу пунктінде өтеді. Ал тауарды жеткізу орны келісімшарты
бойынша шығындар тәуекелі сатып алушыға жеткізу орнында өтеді. Шығындар тәуекелі дегеніміз тауар
-
дың зақымдану немесе жоғалу қаупінің қай тарапқа өтетінін білдіреді. Мәселен, шығындар тәуекелі сатып
алушыға өтсе және тауар кейіннен теңізде жоғалса, онда сатып алушы ешқашан қабылдап алмайтын тауар
үшін төлем жүргізуге мәжбүр болады. Шығындар тәуекелі бар тарап тәуекелге ұшыраған кезде туындаған
кез келген шығын үшін жауапкершілікті мойнымен көтереді. Сауда терминдері сонымен қатар шығындар
тәуекелін де үйлестіреді. Егер келісімшартта сауда термині пайдаланылмаса, онда әдетте сатушы тауарды та
-
сымалдаушыға тапсырған кезде шығындар тәуекелі сатып алушыға өтеді.
10
Осылайша презумпция тауарды
жөнелту келісімшарттарына басымдық береді. Шығындар тәуекелі бойынша және міндеттемелерді орындау
бойынша дауды болдырмау үшін, тауарды жөнелту немесе тауарды жеткізу келісімшарты екенін нақты көр
-
сету үшін келісімшарт жалпыға танылған сауда терминдерін қолдануы керек.
Келісімшарттағы сауда термині мен басқа шарттар арасындағы өзара байланысты тексеру қажет. Бұл әсі
-
ресе келісімшарт бойынша басқа тұжырымның сауда терминін өзгертуші ретінде түсіндірілуі мүмкін болған
жағдайда аса қажет. Бұл Warner Bros. & Co. компаниясының Израильге қарсы сот ісінде негізгі мәселе болды.
Іс бойынша Филиппиннен сатып алынған қант Нью-Йорк қаласына жөнелтілуі керек еді. Келісімдегі сауда
термині «Филиппин – CIF термині» деп көрсетілген. Келісімшарттың тағы бір ережесі бойынша сатушы
«жеткізілген таза салмақ бойынша» қантты жеткізуге тиіс болды. Жіберілген жүк үкіметтің енгізген қант
квотасына байланысты Құрама Штаттарға кешігіп кірді. Сатып алушы «жеткізілген таза салмақ бойынша»
тауарларды жөнелту келісімшартын жеткізу орны келісімшартына айналдырғанын дәлелдеу арқылы төлем
жүргізбеуге тырысты. Ол таза жеткізілген салмақ жеткізу портында ғана анықтала алатынын алға тартты.
Сот CIF келісімшарты бойынша құжатты ұсынған кезде сатып алушы төлем жасауға тиіс еді деп бұл
мәлімдемені қабылдаудан бас тартты. Сот «таза жеткізілген салмақ» тұжырымы шын мәніндегі жеткізілген
қанттың салмағына қарай бағаны түзету дегенді білдіреді деп айтты, бірақ бұл тұжырым нақты айқындал
-
ған сауда терминінің күшін жойып, келісімшартты тауар жеткізілімі келісімшартына айналдыра алмады.
Ол сондай-ақ жеткізу терминінің (Нью-Йорк қаласына жеткізу) айқын түрде көрсетілген сауда терминін
өзгертпейтіні туралы жалпы мәлімдеме жасады. «Қарапайым CIF келісімшартына сәйкес, тауарды жеткізу
сатушының тәуекеліне байланысты орындалатын жағдай болмас еді. Сондай-ақ тасымалдау үшін келісім
-
шарт міндеттемесі тауарды белгілі бір жерге жеткізу түрінде көрсетілгендіктен ол да сатушының тәуекеліне
жатпайды». Алайда жеткізу термині сауда терминімен бір ережеге орналастырылса, онда нәтиже басқаша
болуы мүмкін. Сондықтан сауда терминін одан әрі түсіндірместен пайдаланған маңызды және келісімшарт
-
тың басқа терминдері таңдалған терминге тікелей қайшы келмейтініне көз жеткізу керек.
Тасымалдау келісімшарты (коносамент) сатып алу-сату келісімшартындағы сауда термині арқылы қарас
-
тырылған жауапкершіліктерді бөлуге сәйкес келуге тиіс. Сауда немесе жеткізу термині бойынша түсінбеу-
шілік экспорттаушыларға келісімшарт міндеттемелерін орындамауға немесе олар болдырмауға тырысқан
тасымалдау шығындарына жауапты болуға алып келуі мүмкін. Сауда терминдерін дұрыс түсіну және пай
-
далану өте маңызды; халықаралық бизнес транзакцияларындағы сауда терминдері көбінесе ішкі сауда-сат-
тықта пайдаланылатын терминдерге ұқсайды, бірақ олардың басқаша мағыналары бар.
12
Осы себепті экс-
порттаушы баға белгіленімін немесе проформа-инвойсты дайындаудың алдында терминдермен жақсылап
танысуы керек.
INCOTERMS 2010
Жоғарыда айтылғандай, сауда терминдерін түсіндірудің ережелері тауардың халықаралық саудасында
маңызды рөл атқарады. Сауда терминдері жүк тасымалы және сақтандыру шығындарын бөлу үшін пайда
-
ланылады, сонымен қатар жүктің жоғалу тәуекелінің сатып алушыға өту мерзімін көрсетеді. Сауда термин-
дерін түсіндірудің ережелері, сондай-ақ кеден агенттерімен жұмыс істеу және тарифтерді төлеу үшін кім
жауапты екенін анықтайды. INCOTERMS терминдері бөліп беретін міндеттемелер мыналарды қамтиды:
(1) қажет экспорттық лицензиялар мен үкіметтік рұқсаттарды алу; (2) импорттық және ресми талаптарды
қанағаттандыру; (3) тасымалдау көлігі ретінде тартылған кеме туралы хабарлама беру; (4) жалпы тасымал
-
даушыға жеткізу туралы хабарлама беру; (5) тауарларды тексеру, орау, таңбалау және көлік және басқа да
құжаттарды алу.
440
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Кеме жалдау туралы хабарлама әдетте FOB, FAS және FCA терминдері бойынша сатып алушының
жауапкершілігіне жатады. Жалпы тасымалдаушыға жеткізу туралы хабарлама сатушының жауапкершілі
-
гіне жүктеледі.
Дәстүр бойынша ұлттық заңдарда түсіндіру ережелері болады. Халықаралық саудада Халықаралық сау
-
да палатасы жариялаған INCOTERMS 2010 нұсқаулығы сауда терминдерін нақтылайды. Іскерлік тараптар,
соттар және арбитраж трибуналдары сауда терминдерін түсіндірудің түпкілікті көзі ретінде INCOTERMS
нормаларын кеңінен қолданады. «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: INCOTERM терминдерінің топта
-
рын» 14.2-кестеден қараңыз.
INCOTERMS бойынша 11 термин төрт топқа бөлінген: E тобы (EXW), F тобы (FCA, FAS, FOB),
C тобы (CFR, CIF, CPT, CIP) және D тобы (DAF, DDU, DDP). INCOTERMS терминдерін қолданудың
басты артықшылығы – олар қазіргі заманғы коммерциялық тәжірибені көрсету үшін дәйекті түрде жаңар
-
тылып отырады. INCOTERM таңдау кезінде, тараптар тауарды жөнелтуге қатысты кез келген құқықтар
мен міндеттерді, соның ішінде кез келген арнайы таңбалауды, қаптаманы, тексерісті және сынау талапта
-
рын толық баяндауы керек. INCOTERM пайдалану кезінде әрдайым INCOTERMS нұсқаулығына сілтеме
жасаңыз. Осылайша INCOTERM таңдаған кезде, INCOTERMS 2010-да анықталғандай, CIF, FOB немесе
DES сияқты үш әріптік сауда терминін белгілеңіз. 11 INCOTERMS термині экспорттаушы мен импорт
-
таушының міндеттеріне қатысты көптеген нұсқаларды ұсынады. Терминдердің өзгеруіне жол бермеу ма-
ңызды.
14.2-кесте. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: INCOTERM терминдерінің топтары
E терминдері F терминдері C терминдері D терминдері
Сатушыға тиімді (тауар
құны, сақтандыру және
жоғалу тәуекелі сатып
алушыда болады)
Шығын сатып алушыда
(жоғалу тәуекелі сатып
алушыда болады)
Шығын сатушыда (жоғалу
тәуекелі сатып алушыда
болады)
Сатып алушыға тиімді (тауар
құны, сақтандыру және
жоғалу тәуекелі сатушыда
болады)
Қарастырылмаған Тауар жөнелту келісімшарты Тауар жөнелту келісімшарты Межелі жер келісімшарты
Сондай-ақ терминдердің кейбірі белгілі бір көлік түрлеріне қатысты ғана қолданылуға тиіс, ал басқалары
тасымалдаудың барлық түрлеріне қолданылуы мүмкін. FAS, FOB, CFR және CIF терминдері тауарды теңіз
арқылы тасымалдау үшін қолданылады. EXW, FCA, CIP, CPT, DAF, DDU және DDP терминдері әдетте тасы
-
малдаудың мультимодальды түрлері үшін пайдаланылуы мүмкін.
INCOTERMS 2010 бірқатар өзгеріс енгізді, соның ішінде (1) DES және DEQ теңіз тасымалдау сауда тер
-
миндерін алып тастау; (2) FAS термині бойынша экспорттық кедендік мiндеттемелердi сатушыға (бұрын
сатып алушыда болған) беру; (3) FCA термині бойынша сатып алушының жинаушы көлігіне тауарды тиеу
жөніндегі сатушының міндеттемесін және сатып алушының келіп түскен сатушының көлігін қабылдап алу
міндеттемесін анықтау; (4) FOB, CFR және CIF терминдеріндегі «кеме бортынан өту» стандартына сүйену
-
дің орнына, тараптарға FCA, CPT және CIP сияқты терминдерді таңдау ұсынысын беру.
«Кеме бортынан өту» стандарты бойынша жүктің жоғалу тәуекелі жүк кеменің үстіндегі шартты сы
-
зықтан өткен кезде сатып алушыға өтеді. Мұндай бұлыңғыр стандарт жүкке келтірілген залалдың жүк ке-
меге орналастырғанға дейін немесе орналастырылып жатқан кезде болғаны жайындағы істе дау тудыруы
ықтимал. Келесі бірнеше бөлімде неғұрлым маңызды INCOTERMS терминдері қарастырылады. 14.9-мы
-
салда берілген «Транзакцияларға назар аударыңыз: INCOTERMS 2010 туралы қысқаша мәліметтерді»
қараңыз.
Ex works термині
Ex works (франко-кәсіпорын) термині – саудада сатушы үшін ең тиімді термин. Бұл термин сатушы өз
зауытында, қоймасында немесе кеңсесінде тауардың бар екені туралы сатып алушыға хабарлаған кезде
өзінің жеткізу міндетін орындағанын білдіреді. Сатушы тауарларды сатып алушы көрсеткен көліктерге
немесе экспортқа шығатын тауарды тазартудан өткізуге жауапты емес. Сатып алушы сатушының сауда
орнынан бастап жеткізу орнына дейінгі барлық шығындары мен тәуекелдерін көтереді. Шет елде экс
-
порттық рәсімдік әуре-сарсаңын орындауға дайын, тәжірибелі импорттаушы ғана осы терминді қолда-
нуға тиіс.
441
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
FOB және FAS терминдері
FOB (free on board – франко-борт) термині бойынша сатушы белгіленген мерзімде сатып алушы таға-
йындаған кеменің бортына тиісті тауарды жеткізуге және ол жөнінде сатып алушыға хабарлауға міндетті.
Сатушы жүктерді тиеу портында кемеге орналастырғанға дейінгі барлық шығындарға, оның ішінде экспорт
-
тық алымдарға, тауарды қаптауға, тексеруге және тауарды тиеуді растайтын құжатты алуға қатысты шығын-
дарын көтереді. Ол сондай-ақ сатып алушының өтініші мен есебінен тауардың шығарылған жері туралы
сертификатты алуға міндетті.
Өз кезегінде, сатып алушы тасымалдау кемесінен орын алып қоюға және сатушыға кеменің аты, тиеу
орны мен мерзімі туралы хабарлауға міндетті. Сатып алушы жүк тасымалы мен сақтандырудың шығында
-
рын көтере отырып, көптеген құжаттарды, оның ішінде тауардың шығарылған жері туралы сертификатты,
консулдық инвойсты, сондай-ақ кейбір кезде коносаментті алу ақысын төлейді. Америка Құрама Штатта
-
рында FOB терминін жеткізу пунктімен бірге қолдану тәжірибесі кеңінен таралған, мысалы «FOB Буффало»,
(межелі жер). Бұл, негізінен, келісімшартты межелі жер келісімшартына, яғни оған сәйкес Буффалоға кел-
генге дейін жоғалту тәуекелі ауыспайтын келісімшартқа айналдыруға мүмкіндік берер еді. Мұндай ауысуды
болдырмау үшін межелі жерді FOB терминінен бөлек тармаққа орналастыру керек.
FAS (free alongside ship) немесе франко-борт бойына орналастыру термині FOB терминіне ұқсас. Бірақ
бұл термин бойынша сатушының жауапкершілігі тауарды кеменің жанына әкелгеннен кейін аяқталады.
Жауапкершілік тауар докқа жеткізілгенде немесе жөнелту портында лихтерлерге салынған кезде өтеді. Са
-
тып алушы тауарды кеме борты бойына орналастыру сәтінде туындаған тауарды кемеге тиеумен қоса, бар-
лық шығындар мен тәуекелдерді көтеруге тиіс. Экспорттық тазартудан өту жауапкершілігі де сатып алушыға
жүктеледі. Сондықтан бұл термин экспорттау ережелерімен таныс емес сатып алушы тарапынан қолданыл
-
мау керек.
CIF және CFR терминдері
CIF термині бойынша сатушының жауапкершілігіне теңіз сақтандыру полисін және тасымалдау келісім-
шартын алу кіреді. Ол сондай-ақ өз есебінен кез келген экспорттық лицензияны алуға және тауарды тиеуді
ұйымдастыруға міндетті. Теңіздегі сақтандыру полисі CIF құны мен оның 10% мөлшеріндегі соманы құрау
-
ға тиіс. Сатушы сатып алушының өтініші бойынша және сатып алушының қаражаты есебінен сақтандыру
полисін соғыс тәуекелін қамтитындай етіп жасауы керек.
Ex works/Франко-кәсіпорын (аталған орны)
Кейде ex factory деп аталатын Ex works термині бо-
йынша сатушы тауарларды өзінің қарамағындағы орыннан
(фабрикасы, зауыты, қоймасы) алып кетуге дайындап қой-
ған кезде өз міндетін орындайды. Егер басқаша келісілмесе,
ол сатып алушы көрсеткен көлік құралына тауарды тиеуге
немесе экспортқа шығаруға жауапты болмайды. Сатып алу-
шы тауарды сатушының тауары орналасқан жерден қажет
жерге дейін жеткізу үшін қабылдауға байланысты барлық
шығындар мен тәуекелдерді көтереді. Бұл термин сатушы-
ның міндеттемесінің өте аз екенін білдіреді. Шығын тәуеке-
лі сатып алушы тауарды нақты алып кеткенге дейін артуы
да мүмкін. Мәселен, мұның сатушы тауарды алып кетуге
дайын екенін сатып алушыға хабарлаған кезде орын алуы
да мүмкін.
FCA free carrier/Франко тасымалдаушы
(аталған орны)
FCA термині бойынша сатушы экспорттық тазартудан
өткізілген тауарын сатып алушы көрсеткен тасымалдау-
шының иелігіне берген кезде жеткізу жөніндегі өзінің мін-
деттемесін орындаған болып саналады. Сауда-саттық тәжі-
рибесіне сәйкес тасымалдаушымен (теміржол немесе әуе
тасымалы сияқты) келісімшарт жасасу кезінде сатушының
көмегі қажет болған кезде сатушы сатып алушының тәуеке-
лі мен шығындары есебінен әрекет ете алады. Бұл термин
тасымалдаудың кез келген түріне, оның ішінде мультимо-
дальдық тасымалдау үшін де пайдаланылуы мүмкін. Егер
сатып алушы жүкті тасымалдаушы емес белгілі бір адамға
(мысалы, экспедиторға) жеткізуге нұсқау берсе, онда сату-
шы сол адамға жеткізу кезінде өз міндеттемесін орындаған
деп есептеледі.
FAS Free Alongside Ship/Франко-борт бойына
орналастыру (аталған жөнелту порты)
FAS термині бойынша сатушы жүкті көрсетілген тиеу
портындағы жағалауда кеме бортының бойына немесе лих-
терлерге орналастырған кезде өзінің жеткізу міндеттемесін
орындады деп есептеледі. Бұл дегеніміз, сатып алушы осы
сәттен бастап тауардың жоғалуына немесе зақымдануына
байланысты барлық шығындар мен тәуекелдерді көтеруге
тиіс. FAS термині бойынша сатып алушыдан экспорт үшін
тауарды тазарту талап етіледі. Бұл термин тек теңіз немесе
ішкі су көлігі үшін пайдаланылуы мүмкін.
FOB free on board/Франко-борт
(аталған жөнелту порты)
FOB термині бойынша тауарлар жүк тиеу портында
кемеге өткен кезде сатушының жеткізу міндеттемесі орын-
442
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
далды деп есептеледі. FOB термині сатушыдан тауарды экс-
порттау үшін тазартуды талап етеді. Бұл термин тек теңіз
немесе ішкі су көлігі үшін пайдаланылуы мүмкін.
CFR Cost and Freight/Құн және фрахт
(аталған межелі порт)
CFR термині сонымен қатар C & R термині деп те ата-
лады (америкалық UCC бойынша). Бұл термин бойынша
сатушы тауарларды аталған жеткізу портына тасымалдау-
дың құнын төлеуге міндетті, бірақ тауардың жоғалу немесе
зақымдалу тәуекелдері, сондай-ақ тауар кеменің бортына
жеткізілген кездегі кез келген қосымша шығындар жүк тиеу
портында кемеге өту кезінде сатушыдан сатып алушыға бе-
ріледі. Бұл термин тек теңіз және ішкі су көлігі үшін пайда-
ланылуы мүмкін.
CIF Cost, Insurance, and Freight/Тауар құны,
сақтандыру, фрахт (аталған межелі порт)
CIF термині бойынша сатушы CFR терминінде анық-
талған міндеттемелерге ұқсас міндеттемелерді көтереді.
Бірақ ол сондай-ақ сатып алушының тасымалдау кезінде
тауарды жоғалту немесе зақымдалу қаупіне қарсы теңіз сақ-
тандыруын алуға міндеттенеді. Сатушы сақтандыру шарт-
тарын жасайды және сақтандыру сыйақысын төлейді. CIF
термині сатушыдан минимал деңгейде қамтылған сақтан-
дыруды алуды талап етеді және сатып алушы оны ескеруі
керек. Бұл термин тек теңіз және ішкі су көлігі үшін пайда-
ланылуы мүмкін.
CPT Carriage Paid To тасымал үшін төленді
(аталған межелі жер)
CPT термині бойынша сатушы аталған жеткізу портына
жүк тасымалы үшін төлейді. Тауарлардың жоғалу немесе
бүліну қаупі, сондай-ақ тауарлар тасымалдаушыға жеткі-
зілген уақыттан кейін болған оқиғаларға байланысты кез
келген қосымша шығындар жүк тасымалдаушыға сақтауға
тапсырылғанда сатушыдан сатып алушыға өтеді. Егер ке-
лісілген жеткізу орнына тасымалдау үшін бірнеше тасы-
малдаушылар қолданылатын болса, онда тәуекелдер тауар
бірінші жүк тасымалдаушысына жеткізілген кезде өтеді.
Бұл термин тасымалдаудың кез келген түріне, оның ішінде
мультимодаль көлікте қолданылуы мүмкін.
CIP Carriage and Insurance Paid To/Тасымал және
сақтандыру үшін төленді (аталған межелі жер)
CIP термині бойынша сатушы CPT терминінде анықтал-
ған міндеттемелерге ұқсас міндеттемелерді көтереді. Бірақ
ол сондай-ақ тасымалдау кезінде жүктерді жоғалту немесе
зақымдалу тәуекелі бойынша жүкті сақтандыруды қамтама-
сыз етуге тиіс. Бұл термин тасымалдаудың кез келген түріне,
оның ішінде мультимодаль көлікте қолданылуы мүмкін.
DAF Delivered at Frontier/Шекараға дейін жеткізу
(аталған орны)
DAF термині бойынша тауарлар экспорттық тазалаудан
өтіп, шекарадағы аталған орынға, яғни ең жақын орналас-
қан елдің кедендік шекарасына дейінгі жерге жеткізілген
кезде сатушының жеткізу міндеттемесі орындалды деп
есептеледі. Термин кез келген шекара үшін, оның ішінде
экспорт елі үшін пайдаланылуы мүмкін. Сондықтан атал-
мыш терминде әрдайым шекараның нақты орны дәл көрсе-
тілуі өте маңызды. Термин, ең алдымен, тауар теміржолмен
немесе жол көлігімен тасымалданған кезде пайдаланылады,
бірақ ол кез келген көлік түрінде қолданылуы мүмкін.
DDU Delivered Duty Unpaid/Баж салығын төлемей
жеткізу (аталған межелі жер)
DDU термині бойынша импорттаушы елде аталған жер-
ден тауар алып кетуге дайын болған кезде сатушының мін-
деттемесі орындалды деп есептеледі. Сатушы тауарды им-
порттау еліне әкелуге байланысты шығындар мен тәуекел-
дерді көтеруі керек. Сатып алушы импорт кезінде төленетін
баж салығын, салықты және басқа да ресми төлемдерді тө-
леуге, сондай-ақ кедендік рәсімдеуді жүзеге асыруға кететін
шығындар мен тәуекелдерге жауапты болады.
DDP Delivered Duty Paid/Баж салығын төлеп жеткізу
(аталған межелі жер)
DDP термині бойынша импорттаушы елде аталған
жерден тауар алып кетуге дайын болған кезде сатушының
жеткізу міндеттемесі орындалды деп есептеледі. Сатушы
тауарлардың жеткізілуіне және импорттау үшін тазартуға
байланысты төленетін баж, салық және басқа да шығын-
дармен қоса, барлық тәуекелдер мен шығындарды көтеруі
керек. Ex works термині бойынша сатушыға минимал мін-
деттемелер жүктелсе, ал DDP термині максимал міндетте-
мелерді белгілейді. Бұл термин көлік түрін талғамай пайда-
ланылуы мүмкін.
14.9-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: INCOTERMS 2010 туралы қысқаша мәліметтер
Сонымен бірге сатушы «таза коносамент» және «жүктің кеме бортына алынғаны» туралы коносамент
алуы қажет. Коносаментке енгізілетін қаптаманың жай-күйіне қатысты кейбір ереже коносаменттердің
«таза емес» дегенін білдірмейтінін атап өткен жөн. Мысалы, қаптамалардың «пайдаланылған» немесе
«сэконд-хэнд» екенін көрсететін ережелер тауарға сипаттама береді деп саналады, бірақ зақымдалғанын не-
месе сәйкессіздігін көрсетпейді.
Тауарды қаптауға және тексеруге кететін шығындарды сатушы көтереді. Өз кезегінде, сатып алушы жүк
түсіру құнын төлеуге, сондай-ақ лихтерлерге тиеу және порт алымын төлеуге міндетті. Сатып алушы «CIF
landed» (CIF жүк түсірілді) терминіне қатысты келісе отырып түсіру шығындарын аудара алады. Сатып алу
-
шы сондай-ақ барлық кедендік баж салығымен бірге, тауардың шығарылған жері туралы сертификаттар
және қажет импорттық лицензиялар немесе рұқсаттар алу шығындарын төлейді. Кедендік тазарту немесе
443
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
жеткізуге байланысты кешігетін жағдайларда кедендік рәсімдеуге не болмаса жеткізуге жауапты тарап форс-
мажор немесе мерзімді ұзарту туралы ескертпе жөнінде келісіп алуға тиіс. CFR термині CIF терминіне
ұқсас, тек теңіз сақтандыруын алу және ол үшін төлеу жауапкершілігі сатып алушыға ауысады. «С термин
-
дері» «келу немесе межелі жер келісімшарты» емес, «тауарды жөнелту келісімшарттары» екенін түсіну ма-
ңызды. Шығын тәуекелдері «F терминдеріндегі» сияқты жөнелту портында ауысады.
CPT, CIP және FCA терминдері
Дәстүрлі FOB, CFR және CIF терминдерінің қолданысы кеңінен таралса да, қазіргі кезде CPT, CIP және
FCA терминдерінің қолданысы артып келеді. FOB, CFR және CIF келісімшарттарының дәстүрлі түрде кеңі
-
нен таралуы теңіз тасымалының маңыздылығына байланысты. Қазіргі кездегі контейнерлердің және муль-
тимодаль тасымалдың пайда болуына байланысты осы терминдердің орнын FCA, CPT және CIP терминдері
басуы мүмкін. Себебі кеме бортының сатушы мен сатып алушы арасындағы шекаралық сызық ретіндегі
дәстүрлі функциясын жүк терминалдары немесе басқа қабылдау пункттері сияқты басқа нысандар атқара
алады. Бұл сондай-ақ саудада қолданылатын құжаттарға әсер етті және жүктің кеме бортына алынғаны тура
-
лы коносаментін пайдалануды айтарлықтай қысқартты. Осылайша тіпті теңіз арқылы жүктерді тасымалдау
кезінде айналымсыз теңіз жүкқұжаттары коносаменттерді алмастырды. INCOTERMS 2010 нұсқаулығына
сәйкес, FCA термині бойынша сатушының жеткізу міндеттемесі жүк тасымалдаушы ұсынған көлікке тиел
-
ген кезде ғана орындалады.
D терминдері
Жоғарыда айтылғандай, INCOTERMS 2010 DES және DEQ дәстүрлі теңіз тасымалы терминдерінің күшін
жойды. DES термині сатушыға жеткізу портына дейін жеткізу шығындарын және тәуекелдерін міндеттейтін.
Сатушының міндеттері тауарларды жеткізу портында кеменің бортына дейін сатып алушыға жеткізген кезде
аяқталатын. DEQ термині сатып алушыға тауарларды түсіруге және айлақта (кемежайда) сатушыға өткізу
-
ге байланысты қосымша жауапкершілік жүктейтін. Бұл сондай-ақ тауарларды кедендік тазарту сатушының
жауапкершілігіне кіретінін білдіретін.
Қазіргі кезде D терминдер тобы үш мультимодаль терминдерден тұрады – DAF, DDU және DDP. Бұл тер
-
миндерді теңіз тасымалымен қоса кез келген көлік түріне қатысты қолдануға болады. Бұл тауарды жеткізу
терминдері, яғни жүктің жоғалу тәуекелі сатып алушыға тауарды жөнелткеннен кейін белгілі бір сәтке дейін
артпайды. DAF немесе шекараға дейін жеткізу термині сатушыдан тауарды экспорттық тазалаудан өткізуді
және тауарды көршілес елдің шекарасына дейін жеткізуді талап етеді. Бұл термин көбінесе теміржол немесе
жүк көлігі тасымалына байланысты пайдаланылады, бірақ теңіз тасымалы үшін де пайдаланылуы мүмкін.
Термин бойынша шекара нақты анықталуы керек, себебі ол экспорттаушы елдің немесе импорттаушы елдің
шекарасын білдіруі мүмкін. DDU термині баж салығын төлемей жеткізуді білдіреді, ал DDP термині баж
салығын төлеп жеткізуді білдіреді.
Ex works термині сатушының минимал міндеттемесін анықтаса, DDP сатып алушының бизнестегі
орны туралы ақпаратқа қатысты мәселеде сатушының максимал міндеттемесін анықтайды. Сатушы сатып
алушы еліне импорттауға арналған тауарларды кедендік тазартудан өткізіп беруге міндетті. DDU келісім
-
шарты – тауарларды жеткізу келісімшарты, яғни сатып алушыны тауарларды кедендік тазартудан өткізуге
міндеттейтін келісімшарт. DDP термині импорттау үшін тазалау шығындарын және тәуекелдерін сатушы
-
ға жүктейді.
Егер сатып алушы мен сатушы импортпен байланысты нақты шығындарды бөлісуге ниет білдірсе, DDP
және DDU терминдерінің екеуі де өзгертілуі мүмкін. Егер тараптар, қосылған құн салығын есептемегенде,
барлық импорттық шығындар мен алымдарды сатып алушы төлейтініне келіскен болса, онда олар DDU тер
-
минін Delivered Duty Unpaid, VAT Paid (баж салығын төлемей, қосылған құн салығын төлеп жеткізу) деп
өзгертулеріне болады. Тараптар қосылған құн салығынан басқа барлық импорттық шығындарды сатушыға
төлетуге келісіп алуы мүмкін. Ондай жағдайда олар DDP терминін Delivered Duty Paid, VAT Unpaid (баж
салығын төлеп, қосылған құн салығын төлемей жеткізу) деп өзгерте алады.
Аутсорсинг және CIF термині
Материалдарды немесе құрамдас бөлшектерді алу үшін аутсорсингті қолданатын компаниялар CIF тер-
минін жиі пайдаланады. Бұл термин компанияға әлем бойынша компаниялардан ұсыныс алуға мүмкіндік
береді, өйткені барлық ұсыныстардағы бағалар сатып алушының еліндегі әйтеуір бір портқа жеткізілімнің
444
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
қаншаға түсетінін нақтылап берер еді. Егер, керісінше, сатып алушы FOB келісімшартына негізделген ұсы-
ныстарды қабылдаса, қай ұсыныстың ең тиімді екенін анықтау қиынға түсер еді. Мәселен, Нью-Йорктің
Буффало қаласындағы компания Канаданың Монреаль қаласындағы компаниядан бір жүк бірлігі үшін 38 $;
Бразилияның Сан-Паулу қаласындағы компаниядан бір жүк бірлігі үшін 34 $ және Малайзияның Сабах қа
-
ласындағы компаниядан бір жүк бірлігі үшін 30,50 $ мөлшеріндегі ұсыныс алды дейік. Бір қарағанда, ең
төменгі ұсыныс малайзиялық компаниядан түскендей көрінеді, алайда сатып алушы фрахт, сақтандыру және
импорттық тарифтерді төлеуі керек қой. Бұл шығындарды ескере келе, Монреаль компаниясынан ұсыныл
-
ған баға ең арзан болып шығады, себебі Монреальдан Буффалоға дейінгі жүктерді тасымалдау әлдеқайда
қысқа қашықтықты еңсеруді қажет ететіндіктен айтарлықтай арзанға түседі, оның есесіне жүк көлігімен
тасымалдауға да мүмкіндік бар және Канада NAFTA елі болғандықтан («Еркін сауда келісімдері» туралы
7-тарауды қараңыз), тарифтік мөлшерлеме Бразилия мен Малайзиядан импортталатын тауар тарифтерінен
әлдеқайда арзанға түседі.
Мультимодальдық тасымалдау
«F» және «D» терминдері тасымалдаудың кез келген түрінде (теңіз, теміржол, жүк көлігі) немесе муль-
тимодальдық тасымалдауда қолданылады. Мұндай тасымал түрлерінде коносамент (мультимодаль коно-
самент) көліктің бірнеше түрін қамтиды. Бұрынғы DES және DEQ теңіз көлігі терминдері мультимодаль
көліктің көп қолданылуына байланысты жойылды. DDU және DDP мультимодаль терминдері ескі DES
және DEQ терминдері сияқты дәл сондай тәуекел мен шығындарды бөлу үшін пайдаланылуы мүмкін.
Мультимодаль тасымалдаушылар мен мультимодаль коносамент пайда болғанға дейін тасымалдаудың
әрбір сегменті үшін жеке құжат (коносамент) алынуы керек еді. Сонымен қатар жалпы тасымалдаушы
-
лардың түрлері – жүк көлігі, теміржол, кемелер – әртүрлі заңдармен реттеледі және әр көлік түріне жеке
коносамент шығарылады. Шығын немесе залал келтірілген жағдайда, қолданылатын құқықты және кінәлі
тарапты анықтау үшін залалдың немесе шығынның транспорттың қай сегментінде орын алғанын анықтау
керек.
Мысалы, Кентукки штатындағы Лексингтонда орналасқан компания өз тауарларын Германияның Дюс
-
сельдорф қаласындағы компанияға сатуға келісім береді. Тасымал бірқатар жалпы тасымалдаушыларды
қамтуы керек болатын: сатушы жүкті контейнерге салады, содан кейін ол контейнер жүк көлігімен Кентукки
штатының Луисвилл қаласына жеткізіледі, ол жерден контейнер теміржол компаниясына табысталып, Жаңа
Орлеандағы портқа тасымалданады да, портта кемеге орналастырылып, жөнелтіледі. Кеме жүктерді Гер
-
маниядағы Роттердам портына жеткізеді, порттан олар теміржол арқылы Дюссельдорфқа тасымалданады.
Оқиғаның барысына қарасақ, мұнда төрт жалпы тасымалдаушы бар және Германияда жүк көлігі қолданыл
-
са, бесіншісі де бар деп есептей беріңіз. CIF келісімшартында сатушы алдымен жүк көлігі компаниясынан,
содан кейін теміржолдан коносамент алып, соңында «жүктің кеме бортына алынғаны» туралы коносаментті
тауарларды жөнелту келісімшарты бойынша алуы керек еді. Дюссельдорфқа жеткізілімді қарастыратын DPP
бойынша сатушы неміс теміржол компаниясынан коносамент алуға міндетті болатын. Мұның орнына жүк
жөнелтуші (сатушы немесе сатып алушы) бүкіл тасымалды ұйымдастыратын және бір мультимодаль коно
-
самент шығаратын мультимодаль көлік компаниясын жалдай алады.
FCA (free carrier – франко тасымалдаушы) термині сатушыдан тауарды бірінші жалпы тасымалдаушыға
немесе сатып алушы белгілеген жалпы тасымалдаушыға жеткізуді талап етеді. Жоғарыда келтірілген мысал
бойынша жүк көлігі немесе темір жол компаниясын (егер жүк көлігі компаниясын сатып алушы жалдаған
болса) бірінші жалпы тасымалдаушы деп санауға болар еді. FCA терминіне сәйкес, сатушы қайткен күнде де
тауарларды экспорттық тазалаудан өткізуі керек.
Стандарттар, сертификаттар және таңбалау
Халықаралық саудаға әлі күнге дейін кедергі келтіретін мәселелердің бірі – әр мемлекеттегі өнім стан-
дарттарының әртүрлі болып келуі. Өнімнің стандарттары өнімге қатысты денсаулық, қауіпсіздік, сапа және
қоршаған орта мәселелерін қарастыруы мүмкін. Өнім кей елдердегі стандарттарға сәйкес келсе, басқа елдер
-
дегі стандарттар бойынша импорттауға жарамсыз болуы мүмкін.
445
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
14.10-мысал. Салыстырмалы құқық: Бірыңғай әкімшілік құжат
Figure 14.10 Comparative Law : Single Administrative Document.
446
ЕО
-
НЫҢ БІРЫҢҒАЙ ӘКІМШІЛІК ҚҰЖАТЫНЫҢ ҮЛГІСІ
446
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Қазіргі кезде ұлтүстілік стандарттарды біріздендіруге бағытталған жұмыстар қолға алынуда. Тауарды
өндіруші басқа елдерге импортты жеңілдететін жалпыға танылған сертификаттарды ала алады. Өнімдердің
стандарттарға сәйкестігін куәландыру үшін оларды таңбалау жиі талап етіледі.
Еуропалық одақ стандарттары мен СЕ таңбасы
Еуропалық одақ елдеріне тауар кіргізу ЕО-ның Бірыңғай әкімшілік құжаты (SAD) ретінде белгілі бірың-
ғай импорт құжатын жасау арқылы жеңілдетілді. 14.10-мысалда берілген «Салыстырмалы құқық: Бірыңғай
әкімшілік құжатты» қараңыз. Бұл құжатты ЕО-ның 28 елінің кез келгеніне тауарды енгізу үшін қолдануға
болады. Бір елге импортталғаннан кейін, тауарларды Еуропалық одақтың барлық аумағында еркін тасымал
-
дауға болады (8-тарауды қараңыз: «Еуропалық одақ»).
Экспорттаудан бұрын америкалық өндірушілер Еуропалық одақ нарығына арналған өнім сертификат
-
тарын қарастыру керек. Сертификаттар ЕО нормативтік талаптарына сәйкестікке (сынақтан өткізу және
сертификаттау) қатысты беріледі. Экспортқа шығарылған өнімдердің көпшілігі үшін сәйкестік өнімге CE
таңбасын қою арқылы расталады.
ЕО заңнамасы ЕО-дағы өнім қауіпсіздігіне қойылатын міндетті талаптарды бірыңғайландырғандықтан,
өндіруші осы процестен тек бір рет өтуі керек және содан кейін өнімді ЕО-ға мүше барлық 28 мемлекетке
экспорттай алады. Тиісті сертификаттаудан кейін тауар бірыңғай нарық шекарасында еркін жүреді.
CE таңбасы (франц. Conformité Européenne – еуропалық сәйкестік) өнімнің тұтынушылардың қауіпсіздігін
қамтамасыз ететінін, ЕО-ның денсаулық сақтау, қауіпсіздік және экологиялық талаптарын қанағаттандыраты
-
нын куәландырады. ЕО елдеріндегі және шетелдік өндірушілер өз өнімдерін Еуропада сату үшін CE таңбалау
талаптарына сай болуы керек. Төмендегідей елдер CE таңбасын талап етеді: Еуропалық экономикалық ай
-
мақ немесе ЕЭА (28 ЕО елі, Исландия, Лихтенштейн және Норвегия). 14.11-мысалда ЕЭА елдері, яғни «Еуро-
палық экономикалық аймақ елдері» көрсетілген. Швейцария мен Түркия да CE таңбасын талап етеді.
Осылайша CE таңбасы 600 миллионға жуық халқы бар 33 еуропалық елдің (оның ішінде Түркияға) қауіп
-
сіз өнімге қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Еуростаттың берген есебі бойынша, 2015 жылғы 1 қаңтарда
ЕО халқының саны 508 миллионға жуықтаған. Бұған қоса, Швейцарияда 8 миллион; Түркияда 76 миллион;
Норвегияда 5 миллион; Исландияда 340 000 және Лихтенштейнде 38 мыңға жуық халық бар. Өкінішке қа
-
рай, CE таңбасы қойылуға тиіс өнімдердің толық тізімі жоқ. Сондықтан өнімнің CE таңбасын қажет ететінін
анықтау өндіруші жауапкершілігіне жатады. Өніміңізге CE таңбасын қою қажеттігін анықтау үшін, өнімге
қатысты ЕО директиваларын (8-тарау) қарауыңыз қажет. Export.gov веб-сайтында CE таңбасы жөнінде кө
-
лемді нұсқаулық бар (14.12-мысалды қараңыз: «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: CE таңбалау саты-
лары»).
Хабарлама алған органдар (14.12-мысал) өнімнің қолданыстағы ЕО талаптарына сәйкес келетінін растай
-
ды. Сәйкестікті бағалау рәсімі өнім нарықта сатыла бастағанға дейін және өндіруші тарапынан сәйкестік
декларациясы ұсынылғаннан кейін жасалады. 14.13-мысалда «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Сәй
-
кестік декларациясы» көрсетілген.
Тексеріс сертификаты
Тексеріс сертификаты басқа импорттық стандарттар мен ақпарат талаптарын қамтиды. Сертификат түрі
тауар түріне байланысты әртүрлі болып келеді: тексеріс сертификаты (тауар мөлшерін және сипаттамасын
куәландырады); фитосанитарлық сертификат (өсімдік өнімдері); ветеринарлық сертификат, қауіпсіздікті тек
-
серу сертификаты (ойыншықтар, автокөліктер, электр құрылғылары т.б.); сапа сертификаты (барлық өнім-
дер); қауіпті жүктер сертификаты және зарарсыздандыру сертификаты (қаптама материалдары).
14.1-сурет. CE таңбасы
447
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
Австрия Латвия
Бельгия Лихтенштейн
Болгария Литва
Хорватия Люксембург
Кипр Мальта
Чехия Нидерланд
Дания Норвегия
Эстония Польша
Финляндия Португалия
Франция Румыния
Германия Словакия
Грекия Словения
Венгрия Испания
Исландия Швеция
Ирландия Ұлыбритания
Италия
14.11-мысал. Еуропалық экономикалық аймақ елдері
● Қолданылатын директиваны табыңыз. Мысалы, Элект-
ромагниттік сәйкестік (ЭМС) директивасын шолу ар-
қылы (2004/108/EC) америкалық өндірушілер директи-
ваның негізгі ерекшеліктерін түсініп, CE таңбасының
талаптары бойынша сертификаттау процесінен өтуге
кеңес береді. Сонымен қатар онда мемлекет бойынша
орналасқан CE таңбасын жасай алатын зертханалар тізі-
мі ұсынылған.
● Директивадағы маңызды талаптарды анықтаңыз.
● Үш Еуропалық стандарттау ұйымы – Еуропалық стан-
дарттау ұйымдары (CEN), Еуропалық электротехника-
лық стандарттау комитеті (CENELEC) және Еуропалық
телекоммуникация стандарттары институты (ETSI)
шығарған үйлестірілген еуропалық стандарттарды қа-
рап шығыңыз. Техникадағы «CE» әріптері техниканың
еуропалық импорттаушының барлық тиісті Еуропалық
директивалардың (ESHRs) негізгі талаптарына сай екені
туралы мәлімдемесін көрсетеді.
● Хабарлама алған органдарды табыңыз (аккредиттел-
ген сынақ зертханалары). Еуропа елдерінде CE стан-
дартына сәйкестікті сертификатталған компаниялар
тексереді. Еуропалық экономикалық аймақтың (ЕЕА)
өзара тану туралы келісімдері (MRA) бар. Олар – бас-
қа елдерден келген сынақтан өткізуді және сертификат-
тауды танитын екіжақты келісімдер. Мұндай келісімдер
EЕA және Австралия, Канада, Израиль, Жапония, Жаңа
Зеландия, Швейцария және Америка Құрама Штаттары
арасында бар.
14.12-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: CE таңбалау сатылары
Өндіруші: XYZ корпорациясы
325 Грасси Нолл
Гарден Сити, Нью-Йорк
Телефон: (516) 555-3333
Тауар: көгал шапқыш (3,5 аттың күші бар)
Модель нөмірі: 3.5L
Сериялық нөмірі: 350000-360000
Төменде қол қойғандар Нью-Йорк, Гарден Сити, XYZ
корпорациясының атынан осы декларацияда қамтылған жо-
ғарыда аталған өнімнің мына талаптарға сәйкес келетінін
мәлімдейді:
Кеңестің 2006/42/EC (2006 жылғы 17 мамыр) Маши-
на жабдықтарына қатысты мүше-мемлекеттердің заңда-
рын жақындастыру туралы директивасы; Кеңестің Электр
магниттік үйлесімдігі туралы 2004/108/EC (2004 жылғы
15 желтоқсан) директивасы;
Қолданылатын Еуропалық стандарттар тізімі
Кеңестің Төмен вольтты жабдықтардың қауіпсіздігі ту-
ралы 2006/95 /EC (2006 жылғы 12 желтоқсан) директивасы;
Қолданылатын еуропалық стандарттар тізімі
Кеңестің Сыртқы пайдалануға арналған шу шегі мен
таңбалауға қойылатын талаптар туралы 2000/14/ЕЕС (2006
жылғы 17 маусым) директивасы;
Осы директива арқылы талап етілетін Техникалық құ-
рылымы туралы құжат Нью-Йорк, Гарден Сити, Грасси
Нолл, XYZ Inc., 325 корпоративтік штаб-пәтерінде сақта-
лады.
------------------------------------------
Джозеф П.Гласс
Жобалау және құрастыру жөніндегі вице-президент
14.13-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Сәйкестік декларациясы
Фитосанитарлық тексеріс сертификаты. Экспорт мемлекетінің үкіметі шығарған сертификат. Ол экспортталатын тауар-
лар тексеріліп, зиянкестер немесе өсімдік ауруларының табылмағанын куәландырады.
448
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Қажет сертификаттардың түрлері мен саны өнімге және импорт еліне байланысты әртүрлі болып келе-
ді. 14.3-кестедегі «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Импортқа арналған сертификаттарда» белгілі бір
мемлекеттерде талап етілетін кейбір сертификаттардың тізімі берілген.
Белгі жапсыру және таңбалау талаптары
Шетелдік сатып алушы әдетте жүкке қандай экспорт таңбаларының қойылу керектігін көрсетеді. Өнім-
дерді жіберу үшін көптеген таңбалар қажет болуы мүмкін. Мысалы, экспорттаушылар жіберілетін картон
қораптарға келесі таңбаларды қоюы керек: жөнелтушінің таңбасы; тауар шығарылған мемлекет; салмақ
таңбасы (фунтпен және килограммен белгіленген); қаптамалар саны және олардың өлшемдері (дюйм және
сантиметрмен белгіленеді); өңдеу таңбалары (халықаралық сурет символдары); «бұл жоғарғы жағы» немесе
«ілмек қолданбаңыз» (ағылшын тілінде және жеткізу мемлекетінің тілінде жазылған) сияқты ескерту бел
-
гілері; кіру порты; қауіпті материалдарға арналған белгілер (Халықаралық әуе көлігі қауымдастығы және
Халықаралық теңіз ұйымы қабылдаған әмбебап белгілер); құрамы (жеткізу мемлекетінің тілінде).
14.3-кесте. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Импортқа арналған сертификаттар
Сертификат Сипаттамасы Мемлекеттер
Талдау жүргізу Азық-түлік, дәрі-дәрмек, косметика
және улы өнімдер үшін қажет
Нигерия, Чили (азық-түлік өнімдері
ғана)
Құрамы Азық-түлік және киім Грекия
Дезинфекциялау Кофе қаптары; қырыну щеткалары;
киім-кешек
Колумбия (қаптар), Мысыр (қырыну
щеткалары), Грекия (киім-кешек)
Еркін сату Шығарылған елде еркін сатылатын
тауарлар
Аргентина, Мексика, Нигерия, Сауд
Арабиясы
Халал Ислам орталығымен куәландырылады Сауд Арабиясы, Біріккен Араб
Әмірліктері
Денсаулық Ет өнімдері Гонконг, Үндістан, Индонезия (жеміс-
жидектер, картоп, тұқым), Израиль,
Жапония (тоқыма, жүн), Малайзия,
Нидерланд, Норвегия (сүр ет), Пәкістан
(шошқа, қабан етінен өзге тағамдар)
Кошер Азық-түлік өнімдері Израиль
Микробиологиялық Құрамында микроорганизмдері бар
өнімдер
Мексика
NAFTA мемлекетінен шыққан NAFTA елдері арасында Канада, Мексика, АҚШ
Фармацевтикалық Венгрияның фармация
ұлттық институтында тіркелген
Венгрия
Провитамин А Жануарлардың пайдалануына арналған
азықта А дәрумені деңгейін тексереді
Бразилия
Тазалық Ұн, май, сүт Перу
Радиация Ауыл шаруашылығы өнімдері Мысыр
Тоқыма және аяқкиімнің шығарылған
жері туралы сертификат
Осы белгіленген тауарлардың
шығарылған жерін куәландырады
Мексика
Виски сертификаты Виски өнімдеріне мерзімді тыйым
салынуы мүмкін
Малайзия
Шарап Шарап түрін және шығарылған
мемлекетін куәландырады
Австрия, Бельгия, Финляндия,
Франция, Германия
Ағаштан жасалған бұйымдар
сертификаты
Ағаш өнімдерінің өңделгенін немесе
фумигацияланғанын куәландырады
Жаңа Зеландия, Қытай (тек ағаш
қаптамалар үшін), Ұлыбритания
449
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
Тарау түйіні
1. Экспорттау мен импорттаудың бірнеше әдісі уағдаласушы тараптардың біріне немесе екеуіне де жоғары
тәуекел алып келеді. Оларға ашық шот, аванстық төлем және жүктерді консигнациялық шартпен сату
әдістері жатады.
2. Экспорттаушы тарап көбінесе өзінің сату бағасын есептеу үшін проформа-инвойс немесе баға белгілені
-
мін дайындайды. Бұл бағаның халықаралық тауар сатылымына қатысты барлық қосымша шығындарды
қамтығаны өте маңызды.
3. Экспорт-импорттың көптеген тәуекелдері – сатушыға төлемеу тәуекелі және сатып алушыға жеткізілмеу
тәуекелдерінің көп бөлігі құжаттамалық инкассо транзакциясы арқылы азайтылады. Құжаттамалық ин
-
кассо транзакциясы тауар сатылымын құжат сатылымына айналдырады. Коносамент – мұндай транзак-
цияның орын алуына мүмкіндік беретін негізгі құжат. Экспорттаушы коносаменттерді алып, басқа қажет
құжаттармен бірге қаптайды. Құжаттар кейін коммерциялық банктер арқылы импорттаушыға төлем үшін
айырбасталады (тауарлар транзитте болған кезде).
4. Стандарт коносамент теңіз коносаменті немесе мультимодаль коносамент бола алады. Көп қолданыла
-
тын теңіз коносаменттері – айналымды, тауардың бортқа алынғаны туралы коносамент және таза коноса-
менттер. Сатып алушы коносаменттің толық жиынтығын (барлық көшірмелерімен бірге) жеткізуді талап
етуге тиіс.
5. Банк траттасы (аударым векселі) – негізгі құжаттардың бірі, себебі бұл құжат арқылы банктер экспорттау
-
шыға төлем жасайды. Құжаттар жеткізілген кезде дереу төлемді талап ететін транзакция қолма-қол ақша
орнына құжат транзакциясы деп аталады және ол траттаны пайдалануды талап етеді. Төлем құжаттар
ұсынылып, импорттаушы оларды қабылдаған уақытқа дейін жасалмаса, мерзімді тратта қажет болады.
Транзакциялардың бұл түрі құжат орнына акцепт транзакциясы әдісі деп аталады. Құжаттамалық тратта
және қарапайым чек арасындағы айырмашылық – экспорттаушы тратта бойынша трассант та және бене
-
фициар да болып саналады.
6. Сатып алу-сату келісімшарты бойынша келіссөз жүргізген кезде сатып алушы (импорттаушы) экспорттау
-
шыдан көптеген құжаттар алып, дайындауды талап етеді. Көп қолданылатын құжаттардың кейбіріне мына-
лар жатады: коносамент, банк траттасы, коммерциялық инвойс, экспорт лицензиясы, тексеріс сертификаты,
уақытша сақтандыру сертификаты, тауардың шығарылған жері туралы сертификат және қаптама тізімі.
7. Халықаралық сатып алу-сату келісімшарттарындағы ең маңызды шарттардың бірі – сауда термині. Сауда
терминдері экспорттаушы мен импорттаушы арасында фрахт, сақтандыру және жүктің жоғалу тәуекелде
-
рімен қатар экспорт лицензиясын алу, жүкті тасымалдау үшін тиеу, импорттық тазарту, тарифтерді төлеу
және жүкті түсіру сияқты басқа да міндеттемелерді бөледі. Халықаралық сауда палатасы жариялаған
INCOTERMS деп аталатын 11 халықаралық сауда термині бар.
8. INCOTERMS 2010 төрт топқа бөлінген: ex factory (ex-works), F, C және D. Еx factory – сатушы үшін ең
тиімді термин болса, DDP (Delivered Duty Paid) – сатып алушы үшін ең оңтайлы термин. F және C тер
-
миндері – тауарларды жөнелту келісімшарттары. F терминдері тасымалдаудың көлік шығындары мен
сақтандыруды сатып алушыға береді, сондай-ақ жоғалу тәуекелі жөнелту кезінде ауысады. С терминдері
жүк жөнелту құнын, ал кейде сақтандыру құнын сатушыға береді, бірақ жоғалу тәуекелі жөнелту кезінде
ауысады. D терминдеріне сәйкес сатушыға жүк жөнелту, сақтандыру және жоғалу тәуекелі жеткізу ор
-
нына немесе портына дейін беріледі. CIF терминін көбінесе әлемнің әртүрлі компанияларынан ұсыныс
қабылдайтын (аутсорсинг) импорттаушылар қолданады.
9. Шетелге тауар экспорттаушыларының білуге тиіс өзге де талаптарына шет мемлекетте берілетін өнім
стандарттары, сертификаттары және таңбалары жатады.
Негізгі терминдер
Әуе жүкқұжаты – Air Waybill
Аударым векселі – Bill of Exchange
Бағдар-бағытын өзгертуге қарсы ескертпе –
Anti-Diversion Clause
Банк траттасы – Bank Draft
Коносамент – Bill of Lading
Қолма-қол төлем орнына құжат – Cash Against
Document
Аванстық төлем – Cash in Advance
CE таңбасы (ЕО стандарттарына сәйкес келу
белгісі) – CE Mark
450
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Тексеру сертификаты – Certicate of Inspection
Тауардың өндірілген жері туралы сертификат –
Certicate of Origin
Таза коносамент – Clean Bill of Lading
Коммерциялық инвойс – Commercial Invoice
Расталған аккредитив – Conrmed Letter of Credit
Консигнант – Consignee
Тауарды консигнациялық шартпен сату –
Consignment Sale
Консулдық инвойс – Consular Invoice
СIF (тауар құны, сақтандыру және фрахт) – Cost,
Insurance, and Freight (CIF)
Өзіндік құн-плюс әдісі – Cost-plus Method
Сәйкестік декларациясы – Declaration of
Conformity
Баж салығын төлемей жеткізу – Delivered Duty
Unpaid (DDU)
Межелі жер келісімшарты – Destination Contract
Межелі жерге жетуін бақылау туралы мәлімдеме –
Destination Control Statement
Құжаттамалық инкассо транзакциясы –
Documentary Collections Transaction
Құжаттамалық аккредитив транзакциясы –
Documentary Credit Transaction
Құжат орнына акцепт – Documents Against Acceptance
Тратта – Draft
Трассат – Drawee
Трассант – Drawer
Электрондық коносамент – Electronic Bill of
Lading
Еуропалық экономикалық аймақ – European
Economic Area
Франко-кәсіпорын – Ex Works
Экспорттық лицензия – Export License
Франко-борт – Free on Board (FOB)
INCOTERMS 2010 (Сауда терминдерін тү
-
сіндіру жөніндегі халықаралық ережелер) –
INCOTERMS 2010
Сақтандыру сертификаты – Insurance Certicate
Шекті шығын негізінде баға белгілеу – Marginal
Cost Pricing
Өзара тану туралы келісімдері – Mutual
Recognition Agreements
Хабарлама алған органдар – Notied Bodies
«Жүктің кеме бортына алынғаны» туралы коно
-
самент – On-board Bill of Lading
Ашық шот – Open Account
Ордерлік коносамент – Order Bill of Lading
Қаптау тізімдемесі – Packing Slip
Төлем орнына акцепт – Payment Against
Acceptance
Төлем орнына құжат – Payment Against Documents
Фитосанитарлық сертификат – Phytosanitary
certicate
Проформа-инвойс – Pro Forma Invoice
Жөнелту үшін алынған коносамент – Received-
for-Shipment Bill of Lading
Жоғалу қаупі – Risk of loss
Тауар жөнелту келісімшарты – Shipment contract
Тәуекелдің ауысуы туралы ескертпе – Risk-
shifting clause
Жүк жөнелтушінің экспорттық декларациясы –
Shipper’s Export Declaration (SED)
Ұсынушыға арналған тратта – Sight Draft
Атаулы коносамент – Straight Bill of Lading
Мерзімді тратта – Time Draft
Мерзімді ұзарту туралы ескертпесі – Time-
Extension Clause
Сауда термині – Trade Term
Пысықтау сұрақтары
1. Сатып алушы мен сатушы виджеттер сату тура-
лы «CIF Omaha» келісімшартын жасасты. Қо-
сымша ереже бойынша жүк «сатып алушының
тағайындауына байланысты Омаха, Талса немесе
Канзас-Сити қаласындағы фабрикаға жеткізілуі
керек» болатын. Виджеттер транзит кезінде жо
-
ғалған. Сатып алушы құжаттар ұсынылған кезде
ақы төлеуден бас тартты, себебі қосымша ереже
тауарды жөнелту келісімшартын тауардың меже
-
лі жері келісімшартына айналдырды деп мәлім-
деді. Бұл келісімшарттың қандай түріне жатады
және неліктен? Сауда терминдерін қолдануға қа
-
тысты қандай кеңес берер едіңіз?
2. Сізді АҚШ шабадан өндірушісінің сатып алушы
451
Құжаттамалық транзакциялар 14-тарау
агенті дейік. Сізге жекелеген компоненттерді,
соның ішінде шабаданның үлкен бөліктерінің
құрылымдық жақтауларын жасау кезінде пайда
-
ланылатын болат таспаларын аутсорсинг арқылы
алу тапсырмасы берілді. Сіздің компанияңыздың
өндірістік зауыты Иллинойс штатындағы Пеория
қаласында орналасқан. Сіздің зерттеулеріңізге
сәйкес, жолақтарды жеткізуге қабілетті компа
-
ниялар Виндзор (Канада), Сан-Паулу (Бразилия)
және Паданг (Индонезия) қалаларында орналас
-
қан. Баға ұсыныстарын сұраған кезде, сіз қандай
құжаттарды талап етуіңіз қажет? Сіздің көзқара
-
сыңыз бойынша баға ұсыныстарында қандай сау-
да термині қолданылуға тиіс?
3. Сіз Нью-Йорк штатындағы Итака қаласында
орналасқан өнеркәсіптік дәл құралдар мен бөл
-
шектерді өндірушісіз. Будапештегі (Венгрия) өн-
діруші сізбен байланысқа шығып, зауытын сіздің
өнімдеріңіздің ассортиментімен қамтамасыз ету
-
ді сұрайды. INCOTERMS-ті қолдану арқылы үш
түрлі жеткізу нұсқалары бар проформа-инвойс
-
ты дайындаңыз. Әрбір нұсқа үшін (INCOTERM)
екі тараптың шығындарын және салыстырмалы
жауапкершіліктерін анықтаңыз. Тауарды Ита
-
кадан Будапештке дейін қалай жеткізетініңізді
қарастырыңыз. Көліктің қандай түрлерін пайда
-
лану қажет? Инвойсты дайындау үшін қажет ақ-
парат алуға кіммен хабарласуға болады?
4. Экспорттық келісімшарт сатушыдан келесіні та
-
лап етті: «үш түпнұсқадан тұратын «тауардың
бортқа алынғаны» туралы таза коносаментте
-
рінің толық жиынтығы». Алайда сатушы үш
«тауардың бортқа алынғаны» туралы таза ко
-
носаменттің толық жиынтығын ұсынғанымен,
коносаменттердің тек біреуінде ғана «түпнұс
-
қа» деп белгіленген. Қалған екі коносаментте,
сәйкесінше, «Duplicate» (екінші данасы) және
«Triplicate» (үшінші данасы) деп белгіленді.
Сатып алушы коносаменттерді келісімшарттың
құжаттамалық талаптарына сәйкес келмейді деп,
оларды қабылдамауы мүмкін бе?
5. Шетелдік сатып алушы шетелдік экспорттаушы
-
мен шетелдік порттан жөнелтілетін тауарларға
қатысты келіссөздер жүргізеді. Транзакциядағы
алаяқтықтан қорғану үшін сатып алушы экспорт
-
таушыдан төлем үшін ұсынылатын құжаттардың
бірі ретінде тексеріс сертификатын талап етеді.
Құжаттар төлем жасау үшін ұсынылған кезде са
-
тып алушы тексеріс сертификатындағы күннің
коносаменттегі тауар жөнелту күнінен кейінгі
күн қойылғанын байқады. Сертификатта тексе
-
ріс жасалған күн көрсетілмеді. Сатып алушы осы
сәйкессіздікке байланысты төлем жасамауға құ
-
қылы ма?
6. INCOTERMS құқықтық мәртебесі қандай? Ол
заң болып санала ма?
7. FOB, CIF және DDP терминдері арасындағы не
-
гізгі айырмашылық қандай?
8. INCOTERMS терминдерінің қайсысы тек теңіз
көлігі үшін ғана пайдаланылады?
9. CIF INCOTERMS бойынша сатып алушы қандай
тексеру құқығына ие?
10. INCOTERMS акронимдері құралған сөздерді жа
-
зыңыз:
CIP ______________________________________
EXW__________________________________
CPT____________________________________
FCA ______________________________________
DAP _____________________________________
FOB _____________________________________
DAT ______________________________________
FAS ______________________________________
DDP _____________________________________
CIF____________________________________
CFR ______________________________________
Интернет-жаттығулар
1. Сіз экспорттау туралы келісімшарт бойынша
келіссөздерде қандай сауда терминін қолдану
керектігін білмейсіз. Сіз жүкті түсіру құнымен
қатар, жүкті тиеу және жөнелтуге жұмсалатын
шығындарды төлеуге ынталысыз, бірақ импорт
-
тық және кедендік рәсімдеуге жауапты болғы-
ңыз келмейді делік. Қандай INCOTERM сіздің
қажетіңізге сәйкес келеді? http://export. gov/faq/
eg_main_023922.asp. веб-сайтын қараңыз.
2. Елді таңдап, осы елге тауарды импорттауға арнал
-
ған құжаттамалық талаптарды зерттеңіз. Мұндай
ақпаратты келесі дереккөздерден алуға болады:
(1) АҚШ Сауда министрлігі; (2) шетелдік үкімет
-
тердің веб-сайттары, әсіресе консулдық сайттар;
(3) Мемлекеттік істер жөніндегі бюроның Экс
-
порттық жөнелтулер туралы нұсқаулығы (Bureau
of National Aairs Export Shipping Manual);
(4) Халықаралық сауда құжаттары жөніндегі
Ұлттық кеңес (National Council on International
Trade Documentation – NCITD).
3. www.bolero. net веб-сайтында келтірілген Bolero
жобасы арқылы ұсынылған қызметтердің және
электрондық құжаттардың түрлерін қараңыз.
452
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Сілтемелер
1.
The Delni, 1 Lloyd’s Law Report 252, 268 (1990).
2.
2000 U.S. App. LEXIS 11573 (9th Cir. 2000).
3.
Халықаралық сауда палатасы шығарған Құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай рәсімдер мен
ережелер (UCP). 15-тарауды қараңыз.
4.
«Егер келісімшартта шетелге жөнелту қарастырылса және CIF немесе C & F термині немесе FOB термині
қамтылса, сатушы, егер басқаша келісілмесе, тауардың бортқа тиелгенін немесе CIF немесе C & F термині
болған жағдайда жөнелту үшін алынғанын мәлімдейтін коносаментті алуы керек». UCC § 2-323(1).
5.
Тәуекелдің ауысуы туралы ескертпелердің мысалдары келесідей: арбитраж, сот елін таңдау, құқық таңдау,
форс-мажор және болжанған шығындар туралы ескертпелер.
6.
Berman, 250-251 б. Профессор Берман CIF термині «жүк жеткізілмесе, сатылым жоқ» ескертпелерін қамтитын
талаптарға сай келмеу мысалын келтіреді. «Жүктің жоғалу тәуекелі сатушыда болған жағдайда, сатып
алушының сақтандыру бойынша өтемақы алу құқығы болуының еш маңызы жоқ».
7.
UCC § 2-321(2).
8.
UCC § 2-320, Comment 14.
9.
462 So.2d 1178 (Fl. Ct. Appeals 1985).
10.
Келісімшартта тауар тасымалы қарастырылған жағдайлар үшін CISG конвенциясының 67-бабын («тауарды
бірінші тасымалдаушыға беру») және 69-бабын (келісімшарт бойынша сатып алушы тауарды сатушының
негізгі кәсіпорнынан алып кетуі талап етілетін жағдайлар) қараңыз.
11.
101 F.2d 59 (2d Cir. 1939).
12.
Мысалы, INCOTERMS-ті UCC кодексінің 2-319-бөлімімен («FOB және FAS»), 2-320 және 2-321-бөлімдерімен
(«CIF және C & F»), және 2-322-бөлімімен («Delivery Ex Ship» – кемеден жеткізу) салыстырыңыз.
15
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДАНЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ
Тараудың негізгі тақырыбы – аккредитив. Құжаттамалық аккредитив операциялары төлем қабілетсіз-
дігі қаупін жояды. Мұндай транзакциялар кезінде сатып алушы банктен аккредитив алады, бұл аккредитив
сатушыға төлем жасалудың кепілдігі болады. Сатып алушының есебінен банк кепілдігінің немесе аккре
-
дитивтің алынуы төлем қабілетсіздігі қаупін жояды. Бұл тарауда халықаралық сауда транзакцияларындағы
аккредитивтің үш түрлі қолданылу жағдайы қарастырылады. Біріншісі – аккредитивтің құжаттамалық опе
-
рацияларда сатып алушының сатушыға қатысты төлеу міндеттемесіне кепілдік беретін құрал ретінде қолда-
нылуы. Екіншісі – міндеттемелердің орындалуына кепілдік беретін резерв ретінде пайдаланылуы. Үшінші-
сі – тауар эскпорты мен импортын қаржыландыру кезінде аккредитивтің көмек ретінде қолданылу жағдайы.
14-тарауда атап өткендей, тауарлардың жеткізілмеуі немесе төлем қабілетсіздігі қаупін азайту мақсатында
тараптар көп жағдайда құжаттарды жинап беру орнына төлем талап етуге келіседі. Құжаттамалық инкассо
транзакцияларында сатып алушы құжаттарды сатып алғанға дейін сатушы тауарларды бақылауынан шығар
-
майды, осылайша сатып алушының төлем қабілетсіздігі қаупі сейіледі. Сонымен қатар құжаттардың көмегімен
транзиттегі тауарлардың құқықтық бақылауға алынуы нәтижесінде сатып алушыға тауарлардың жеткізілмей
қалу қаупі азаяды. Сатып алушыға төніп тұрған жалғыз ғана қауіп – құжаттарда жіберілген тауарлар туралы
дұрыс мәліметтер көрсетілмеген жағдайда іске асырылар алаяқтық. Тауардың жөнелту алдындағы тексерілуін
талап ету осындай қауіп түрлерін азайтуға септігін тигізеді. Ал сатушы үшін бұл ретте тағы бір қауіп бар, ол –
құжаттарды сатып алуға қатысты сатып алушының өз міндеттемелерінен бас тартуы. Бұл жағдайда тауарлар
алыстағы портқа тасымалданып жатқанына қарамастан сатушының бақылауында болады. Тауарларды қайта
-
руға, ауыстырып тиеуге немесе балама сатып алушыны табуға да айтарлықтай шығын шығуы мүмкін. Сон-
дықтан да бұл тәуекелдің алдын алу үшін көп жағдайда сатушы сатып алушыдан жіберілген құжаттарды оның
алған-алмағанына қарамастан, төлем жасауға кепілдік беретін аккредитивті алуын талап етеді.
Құжаттамалық аккредитив
Аккредитив дегенді сауда-саттыққа қан жүргізіп тұрған күретамыр десек те болады. Халықаралық тран-
закциялардағы аккредитивтердің тарихи бастауы қайта өрлеу дәуіріндегі Еуропа, Рим империясы, ежел-
гі Грекия, Финикия және көне Мысыр банк жүйелерінде жатса керек. Осынау қарапайым механизмдерді
өміршең етіп тұрған оның төрт-ақ қасиеті: сенімділігі, қолайлылығы, үнемділігі және бейімделгіштігі. Жаңа
немесе бейтаныс коммерциялық тараппен жасалған алғашқы транзакциялардағы ең басты мәселе – төлем
-
дер кепілдігі. Экспорттаушы тарап аккредитивтің барлық талаптары мен шарттарын орындаған жағдайда,
аккредитив банктің экспорттаушыға төлем жасауы жөнінде шетелдік сатып алушыға банк уәдесін қоса бе
-
реді. Құжаттамалық аккредитивтерге қатысты терминология тізімі және олардың сауданы қаржыландыруда
қолданылуы туралы мәліметпен танысу үшін 15.1-мысалға қараңыз: «Транзакцияларға назар аударыңыз.
Аккредитив және қаржы терминдерінің негізгі анықтамалары».
Төлем тәсілі және сатып алушының тауарлардың халықаралық саудасындағы төлем жасайтынын кепіл
-
дендіру үшін беретін аккредитивпен қамтамасыз ететіні туралы талаптар, әлбетте, тараптардың келісім жа-
сауына себеп болатын жағдайлар ретінде есептеледі. Келісімшартта тараптардың берілуге тиіс аккредитив
түріне байланысты олардың талап-тілектерін көрсетуі де дәл солай маңызды. Төменде берілген тізімде келі
-
сімшартта болуға тиіс аккредитивтің сипаттамалары көрсетілген:
Қайтарылмайтын құжаттамалық аккредитив
Расталған__________ Расталмаған_____________
Шығарылған жері (қажет болған жағдайда): Расталған жері:
Халықаралық сауданы қаржыландыру
15-тарау
454
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Аккредитив мөлшері:
Бөліп жеткізу:_________ Қайта тиеу:___________
___ Құжаттарды ұсынған кезде төлеу арқылы
___ күнде траттаның қабылдануы арқылы
Жеткізілу мерзімінен __ күн бұрын құжаттамалық аккредитив туралы сатушыға хабар етуге тиіс мерзім.
Қайтарылмайтын аккредитивтер сирек кездесетіндіктен, олардың банк тарапынан қайтарылмайтынын
жариялаудың қажеті жоқ, сонымен қатар егер де аккредитивтің түрі көрсетілмесе, ол қайтарымсыз деп са
-
налады. Дегенмен де аккредитивтің қайтарымсыз екенін нақты түрде хабарлаған дұрыс. Егер зер салсаңыз,
тарау ішіндегі тақырыпта аккредитив сөзінің орнына «құжаттамалық аккредитив» қолданылған. Бұл сөз
тіркесі экспорттау-импорттауда аккредитивтің сатушы тарапынан берілген құжаттарға аса тәуелді болған
-
дықтан қолданылады.
Аккредитивті «расталған» немесе «расталмаған» деп анықтап көрсетудің маңызы зор. Жоғарыда беріл
-
ген тізімдегі келесі екі жолақ осыны көрсетеді. Өз ісін жақсы білетін сатушы-эскпорттаушы төлемдердің
эмитент банк (сатып алушының банкі) және сатушының жанында орналасқан банк (сатушының банкі) та
-
рапынан кепілдікке алынатынын талап ететін расталған аккредитив сұратады. Эмитент банкпен бірге тө-
лемге кепілдік бергендіктен, екінші банк аккредитивті растаушы банк деп аталады. Бұл сатушыға мынадай
мүмкіндіктер береді: растаушы банкке құжаттарды бергеннен соң бірден төлемді қабылдауға; ал аккредитив
бойынша төлем жасалмаған жағдайда жергілікті банкке қарсы талап-арыз беруге. Аккредитив сондай-ақ
бөліп жеткізу немесе қайта тиеу кезінде төлемдердің бөліп жүргізілуіне мүмкіндік ашады. Мысалы, екінші
жағдайда сатып алушы сатушыға бөліп немесе толық төлем жасауды талап ету құқығын бере отырып, тауар
-
лардың басқа межелі портқа қайта тиеп жіберуін сұрай алады.
Төлем арқылы және қабылдау арқылы деген одан кейінгі екі жазба төлемнің жасалуына тиіс уақытқа
қатысты айтылған. Бірінші жағдайда құжаттар эмитент банкке (талап етуі бойынша) жіберіледі және құ
-
жаттар сатып алушыға төлем жасаған кезде беріледі. Ал екінші нұсқа сатушы сатып алушыға төлем жасауы
үшін қосымша уақыт беруге келіскен жағдайда қолданылады. Бұл жағдайда «күн» сөзінің алдындағы бос
орынға бір сан жазылады, осылайша сатып алушы құжаттарды алғаннан кейін, жаңағы белгіленген күн ішін
-
де төлем жасауға міндеттеледі. Дегенмен сатып алушының құжаттарды алмастан бұрын банктік траттаны
ұсынғанда «қабылдауға» міндетті екені ескерілуі керек. Бұл қабылдау орын алғаннан кейін сатып алушы құ
-
жаттардың шарттарға сәйкес келмейтінін анықтаған жағдайда да, төлемнің жасалуына тәуелсіз міндеттеме
(кепілдік берілген төлем құралы) қалыптасады және ол берілген уақыт ішінде тратталарды төлеуге қатысты
өзінің тәуелсіз міндеттемесін сақтауға тиіс. Соңғы жолақта сатып алушыға аккредитив алуға және банктің
сатушыны аккредитивтің шыққаны туралы ескертуіне арналған уақыт мөлшері берілген. Егер сатып алушы
берілген уақыт өткеннен кейін аккредитивті алуды кешіктірсе, онда сатушы аккредитивті қабылдамауы және
сатып алушыны келісімшартты бұзғаны үшін жауапқа тартуы мүмкін.
Экспорттық келісімшарттағы аккредитивке (банк кепілдігіне) қатысты талаптар бірқатар келісімшартқа
құрылған қарым-қатынастың пайда болуына септігін тигізеді. Сатып алушы аккредитивке өтініш беру арқы
-
лы өзінің коммерциялық банкінің қызметіне жүгіне алады. Егер банк өтінішті қабылдаса, аккредитив шыға-
рады. Осылайша өтініш негізінде өтініш беруші немесе төлем жасаушы тарап (сатып алушы) пен эмитент
банк арасында келісімшарттың алғышарттары жасалады. Эмитент банк экспорттаушыға аккредитив шы
-
ғарған жағдайда, экспорттаушы бенефициар тарап деп аталады. Аккредитив бенефициар тарапқа қатысты
эмитент банктің міндеттемелерін бекітеді. Көп жағдайда сатушыға немесе тиеу портына жақын орналасқан
делдал банк құжаттарды өңдеу мақсатында қолданылады. Аталған банк аккредитивті растаған жағдайда,
растаушы банк пен бенефициар арасында және растаушы банк пен эмитент банк арасында екі қосымша
келісімшартқа негізделген қарым-қатынас орнайды. Егер де делдал банк аккредитивті растау немесе оған
кепілдік беруден бас тартса, онда ол авизолаушы банк ретінде қарастырылады. Бұл банк тек құжаттар мен
төлемдерді жіберуде ғана делдалдық қызмет атқарады. Оның бенефициар тарапқа қатысты ешқандай тәуел
-
сіз заңды міндеттемелері болмайды. Аккредитивті растайтын корреспондент банк өзінің төлемдері үшін
дербес түрде жауапты болады.
Аккредитив мәліметтерін толтырған кезде сатып алушының құжаттамалық талаптар мен тауарлардың
сипаттамасын мұқият жазуы өте маңызды. Халықаралық сауда палатасының (ХСП) формасына шолу және
әдістемелік ұсыныстар сатып алушының эмитент банкке арналған нұсқаулықтарды жасауға, сонымен қатар
бенефициарға (сатушы) қажет құжаттарды дайындауға көмектеседі.
455
Халықаралық сауданы қаржыландыру 15-тарау
Төлем жасаушы тарап. Банкке аккредитив ашу үшін
өтініш беретін тарап.
Авизолаушы банк. Бенефициардың еліндегі банк кей
жағдайда корреспондент немесе орындаушы банк деп те
аталады. Ол арқылы эмитент банк бенефициарға аккреди-
тив туралы хабар береді.
Ортақ аккредитив. Бұл термин үшінші банк бірінші
аккредитивті кепіл ретінде қолдана отырып, бенефициар-
дың сұрауы бойынша екінші аккредитивті шығаруға келісі-
мін берген кезде қолданылады. Екінші аккредитив бенефи-
циардың жабдықтаушыларына төлем жасауда және оларды
қорғауда жиі қолданылады.
Бенефициар тарап. Халықаралық тауар сатылымы
транзакцияларындағы экспорттаушы (сатушы) секілді ак-
кредитивтің шығарылуы пайдасына шешілген тарап.
Растаушы банк. Эмитент банктің аккредитив бойын-
ша төлем жасау міндеттемесін кепілдендіретін бенефициар
мемлекетіндегі банк.
Құжаттамалық инкассо. Сатып алушыға құжаттарды
жеткізу және төлемдерді қабылдау мақсатында экспорттау-
шыға қатысты банк жүйесінің қолданылуы. Сатып алушы
төлемдерді жасамайынша немесе траттаны қабылдама-
йынша, банк сатып алушыға құжаттарды жібермейді. Банк
құжаттамалық аккредитив транзакцияларындағыдай төлем
кепілі бола алмайды.
Құжаттамалық аккредитив. Аккредитивте көрсетіл-
ген құжаттарды ұсынған жағдайда, бенефициарға белгілі
бір мөлшерде ақша төлеуді талап ететін құжат. Көп жағдай-
да сыртқы саудада төлем механизмі ретінде қолданылады.
Факторинг. Экспорттаушы төлем алу құқығын фактор-
лық компанияға сатады. Факторлық компания өзіне қажет
кіріс мөлшерін өндіріп алу үшін экспорттаушыға тиесілі тө-
лемдерге жеңілдік жасайды. Қысқамерзімді қаржыландыру
кезінде қолданылады.
Форфейтинг. Регресс құқығынсыз қаржыландыруға
қол жеткізу үшін сатып алушы тарапынан (сатып алушы
банкі тарапынан кепілдік берілген) экспорттаушыға беріл-
ген траттаның немесе ұзақмерзімді міндеттеменің қолда-
нылуы. Экспорттаушы төлем жасалатынына сенімді болуы
үшін тауар жіберілмес бұрын шарттар алдын ала келісіледі.
Импорттаушы ұзақмерзімді міндеттеме немесе траттаға қа-
тысты жеңілдіктердің шығындарын өзіне алады. Ұзақмер-
зімді қаржыландыруда қолданылады.
«Қызыл ескертпелі» қаржыландыру. Бұл жағдайда
сатушы-экспорттаушы қажет құжаттарды берместен бұрын,
оған аккредитив бойынша аванс алуға мүмкіндік беріледі.
Қызыл ескертпелер сенімді экспорттаушыға сатушы тара-
пынан ұсынылған кепілсіз қаржыландыру формасы ретінде
қарастырылады.
Резервтік аккредитив. Келісімшарт тараптарының бірі
міндеттемесін орындай алмаған жағдайда кепілдік ретінде
шығарылатын аккредитив түрі. Әдетте тараптардың бірінің
міндеттемесін (төлем емес) орындауын кепілдікке алу үшін
қолданылады және тек қана міндеттемені орындай алмай
қалғанда төленеді, резерв ретінде қарастырылады. Тап сон-
дай мақсаттары бар балама құжаттардың қатарында банк
кепілдігі және келісімшарттың міндеттемелерін орындауды
қамтамасыз ету кепілдігі бар.
Трансферленетін аккредитив. Бенефициар тарап
екінші реттік бенефициарға толығымен немесе жартылай
трансферленетін аккредитивті табыстай алады. Экспорттау-
шы экспортталатын тауарлардың өндірілуі немесе алынуын
қаржыландыру мақсатында аккредитивті трансферлеуі
мүмкін. Құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай
рәсімдер мен ережелердің талаптары бойынша алғашқы
аккредитив анық түрде трансферлену мүмкіндігін қарасты-
руға тиіс. Олай болмаған жағдайда, ол трансферленбейтін
аккредитив болып есептеледі.
Құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай
рәсімдер мен ережелер. Аккредитивтерге арнап Париждегі
Халықаралық сауда палатасы шығарған халықаралық ере-
желер. Ағымдағы нұсқасы UCP 600 деген атпен белгілі.
15.1-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Аккредитив және қаржы терминдерінің негізгі анықтамалары
Әдеттегі аккредитив транзакциясы жалпы хронологияға сәйкес жүреді: 1) сатушы және сатып алушы сату
шарттары бойынша келісімге келеді; 2) сатып алушы өзінің банкі үшін аккредитив ашуды ұйымдастырады;
3) сатып алушы банкі қайтарып алынбайтын аккредитивті дайындайды және жібереді, оның ішінде сатушы-
ға арналған талап етілетін құжаттарға қатысты нұсқаулықтар болады; 4) сатып алушы банкі аккредитивті
растайды. 5) сатушы экспедитормен бірге тауарлардың тиісті портқа жеткізілуін ұйымдастырады; 6) жалпы
тасымалдаушы сатушыға коносамент шығарып береді; 7) сатушы сатушының банкіне (растаушы банкке)
құжаттарды береді; 8) егер құжаттар дұрыс болса, растаушы банк траттаны өңдейді және сатушыға төлем
жасайды; 9) сатушы банкі траттаны және басқа да құжаттарды сатып алушының банкіне (эмитент банкке)
жібереді; 10) егер құжаттардың барлығы дұрыс болса, сатып алушы банкі тратта бойынша төлемдер үшін
сатушы банкінің шығындарын өтейді 11) сатып алушы банкі сатып алушыға құжаттарды береді; 12) сатып
алушы тратта бойынша төлем жасайды; 13) сатып алушы жалпы тасымалдаушыға коносаментті ұсынады;
14) жалпы тасымалдаушы тауарларды сатып алушыға жеткізеді. 15.2-мысалға қараңыз: «Транзакцияларға
назар аударыңыз: Расталған аккредитив транзакциясы».
Экспорт транзакцияларындағы әдеттегі сценарий сатып алушы сатушыны аккредитивпен қамтамасыз
ететініне келісетін сатушы мен сатып алушы арасындағы келісімшартқа негізделген. Импорттаушы келісім
-
шартқа қол қоймастан бұрын, импортық ережелерге, сонымен қатар импорттық мақсаттар үшін сатушыдан
талап етілетін құжаттарға қатысты сұрақтар бойынша кеден брокерінің кеңесіне жүгіне алады. Келісімшарт
жасалғаннан кейін, сатып алушы болжамды эмитент банкке аккредитив үшін өтініш береді. Аккредитив
расталғаннан кейін, банк аккредитив өтінішінде көрсетілген мәліметтерді қолдана отырып, аккредитивтің
түпнұсқасын шығарады.
456
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Аккредитив түпнұсқасы экспорттаушының банкіне (пошта, телекс немесе SWIFT арқылы)
1
жіберіледі.
Экспорттаушы банк экспорттаушыны (бенефициар тарап) аккредитивтің шыққаны туралы хабардар етеді.
Қажет болған жағдайда экспорттаушы банкі аккредитивті растай алады. Аккредитивтің жергілікті банк тара
-
пынан расталуына кепілдік берілуі үшін экспорттаушы келісімшартта нақты әрі түсінікті тіл қолдануға тиіс.
Төменде қайтарылмайтын, расталған аккредитив көрсетілген:
Аккредитив ҚАЙТАРЫЛМАЙТЫН түрде жасалуы керек және Халықаралық сауда палатасы тара
-
пынан мезгіл-мезгіл шығарылып және жаңартылып отыратын Құжаттамалық аккредитивтерге
арналған бірыңғай рәсімдер мен ережелердің (UCP) шарттарына сәйкес болуға тиіс. Аккредитив
сатушы үшін ыңғайлы жөнелту портында орналасқан банк тарапынан хабарландырылып, РАСТА
-
ЛУҒА тиіс. Ол РАСТАУШЫ БАНК БӨЛІМДЕРІНДЕ төленуі қажет.
Жоғарыдағы үзіндіде анық көрсетілгендей, UCP таңдалатын құқық ретінде қарастырылады және растау
-
шы банкке құжаттарды берген кезде төлемдер талап етіледі. Бұл әсіресе төлемді барынша қысқа мерзімде
алғысы келетін экспорттаушы үшін өте маңызды. UCP сілтеме ретінде көптеген банктердің өтініш және
аккредитив формаларына енгізіледі. Жалпы Америка Құрама Штаттарындағы аккредитивтер Бірыңғай сауда
кодексінің 5-бабына сәйкес реттеледі.
Экспорттаушы аккредитивті алғаннан кейін оның шарттарын экспорттаушының проформа-инвойсымен
немесе баға ұсынысымен мұқият салыстырғаны абзал. Экспорттаушы тауарлардың аккредитивте көрсетіл
-
ген мерзімде жөнелтілгенін көрсететін құжатты ұсынуға тиіс, әйтпесе экспорттаушыға төлемді ала алмау
қаупі төнеді. Жөнелтуді кешіктіруі ықтимал әдеттегіден тыс жағдайлардың болмайтынына көз жеткізу мақ
-
сатында экспорттаушылар өздерінің экспедиторларымен бірге тексеріс жасауы керек. Сонымен қатар құжат-
тар аккредитивте көрсетілген мерзімде берілуге тиіс.
Бенефициар тарапынан расталғаннан кейін банкке экспедиторға тауар жөнелту нұсқаулықтары бар ак-
кредитивті жіберу тапсырылады. Экспедитор тауар қозғалысын үйлестіреді, коносаментті сақтайды және
аккредитивте талап етілген басқа да керек құжаттарды жинайды. Әдетте экспорттаушы экспедитормен бірге
бір істі бастау үшін сенімхат формасын толтырады. Сенімхат экспедитор компанияға экспорттаушы атынан
құжаттарды рәсімдеуге құқық береді. Формаға экспорттаушының қол қою құқығы бар уәкілетті өкілі қол
қояды және екі адамның куәгерлігі қажет.
Аккредитив түпнұсқасы және жүк құжаттары авизолаушы немесе растаушы банкке беріледі. Егер банк
аккредитивті растаған болса, ол құжаттарды қарап шығып экспорттаушыға төлем жасайды. Кейін құжаттар
шығынның орнын толтыру талабымен эмитент банкке жіберіледі. Құжаттар расталған соң, эмитент банк
аккредитив мөлшері және басқа да алымдарға кеткен соманы импорттаушының шотынан алады. Төлем жа
-
салғаннан кейін импорттаушы банкке құжаттардың кеден брокеріне жіберілуі туралы нұсқаулық бере алады.
Кеден брокері тауарларды кедендік тазартудан өткізе отырып, олардың жіберілуін қамтамасыз етеді. Кеден
брокері басқа да құжаттармен бірге импорттық тазарту үшін қажет коммерциялық инвойс пен тиісті түрде
расталған коносаментті талап етеді.
Авизолаушы немесе растаушы банк эмитент банктен қаржы қорын алмайынша, көп жағдайда экспорт
-
таушыға төлем жасалынбайды. Түскен қаржы қорын алуды тездету үшін қолма-қол ақшасыз аударым қол-
данылуы мүмкін. Банктердің тәжірибесі өзгеріп отырады, дегенмен экспорттаушы аккредитивті банкте
дисконттау арқылы қаржы қорын ала алады, бұл банкке белгілі бір мөлшерде төлем төлеуге алып келеді.
Экспорттаушылар банктердің есеп саясатына қатысты өздерінің халықаралық банкирлерімен кеңесуі керек.
Аккредитив әсіресе шетелдік сатып алушының кредит төлеу қабілетіне қатысты сенімді ақпарат болмаған
кезде пайдалы, дегенмен экспорттаушыға сатып алушы банкінің төлем жасау қабілетінің болуы жеткілікті.
Аккредитивтің басқа мақсаттағы қолданылу түрі мынадай: сатып алушының сатушыға жасайтын төлемде
-
рін сенімді түрде кейінге қалдырып отыруына мүмкіндік береді. Бұл мерзімнің 180 күнге дейін созылуы
ықтимал. Аккредитив экономикалық тұрғыдан тиімді болған жағдайда, өзара сенімді тараптар төлемдерін
кепілдікке алу үшін балама жолдар іздеуі мүмкін. Төлемдер ұсынушыға берілетін тратта немесе мерзімді
тратта арқылы жүргізілгенде аккредитивсіз құжаттамалық транзакциялар қолданылады. Тратта – жай ғана
сатып алушының шотына жазып берілген чек. Сатушы банкке немесе сатып алушыға құжаттарды бергенде
ұсынушыға берілетін тратта сатушының траттаны бірден «қолма-қол ақшаға» айналдыруына мүмкіндік бе
-
реді. Мерзімді тратта өтіп кеткен күні қойылып жазылған чек секілді, құжаттар ұсынылғаннан кейін біраз
уақыт өткенде, көбінесе 30, 60 немесе 90 күнде ақшаға айналдырылады. Траттаға қатысты талап-арыз негізгі
экспорттық келісімшарттан тәуелсіз түрде берілуі мүмкін.
457
Халықаралық сауданы қаржыландыру 15-тарау
Құжаттамалық аккредитив бойынша жасалатын төлем сатылған тауарлардың жай-күйіне немесе сату
шарттарына емес, құжаттарға негізделеді. Төлем жасалмастан бұрын төлем жасауға жауапты банк барлық
құжаттардың аккредитивте көрсетілген талаптарға сәйкес екенін тексереді. Егер де олар талаптарға сәйкес
келмесе, орын алған сәйкессіздіктер төлем жасалғанға дейін жойылуға тиіс. Ал енді тауарлардың саны мен
сипаттамасы коммерциялық инвойс, қаптау құжатында, тексеріс актісінде және басқа да құжаттарда көрсе
-
тілгендей болмаса, бұлардың барлығы жалпы сәйкессіздіктердің қатарына енеді. Сәйкессіздіктер жайында
кеден органына ескертіледі, ал бұл іс, өз кезегінде, тауарды қосымша тексеруге және тауар импортының
кешігуіне әкеліп соғады. Транзакцияларға назар аударыңыз атты 15.3-мысалда әдеттегі «Құжаттамалық
аккредитив» үлгісі көрсетілген. Ескерілуге тиіс маңызды тұстары мынадай: 1) ол жерде UCP 600-де талап
етілгендей жарамдылық мерзімі көрсетіледі (шығарылған күнінен 120 күн, яғни 1 қыркүйек, 2015); 2) оның
қайтарымсыз екені көрсетіледі (көрсетілмесе, тұспалдап айтылады); 3) оның трансферленетіні нақты (неме
-
се ашық) көрсетіледі (көрсетілмесе, тұспалдап айтылмайды); 4) төлемдердің құжаттар ұсынылған жағдайда
жүргізілетінін хабарлайды (құжаттар берілгенде қолма-қол ақша төленеді); сатушы-экспорттаушы тарапынан
ұсынушыға арналған траттамен бірге алты құжат тізімі беріледі; 5) төлемдердің банктік аударымдар арқылы
жүргізілетіні айтылады; 6) UCP 600-ге сәйкес реттелетіні айтылады (көрсетілмесе, тұспалдап айтылады);
7) Ұлыбритания құқығы таңдалады.
Банкпен мықты байланысы бар және қайта-қайта аккредитивтің шығарылуын талап ететін импорттау
-
шылар көп жағдайда автоматты түрде жаңартылмалы аккредитив алады, олардың әрбіріне жеке-жеке
өтініш берместен аккредитив алу жеңілдігі беріледі.
Тасымалдаушы
Сатып алушы Сатушы
Сатып алушы банкі Сатушы банкі
1. Сатып алушы және
сатушы келісімшарт
жасасады
2. Сатып алу-
шы өзінің банкі-
нен аккредитив
талап етеді
3. Сатып алушы
банкі сатушыға
аккредитив шы-
ғарады.
4. Са-
тушы
банкі
аккре-
дитивті
растай-
ды
5. Сатушы
тауарды тасы-
малдаушыға
жеткізеді
6. Тасымалдаушы
сатушыға коноса-
мент шығарады
7. Са-
тушы
өзінің
банкіне
тратта
және
коноса-
ментті
ұсынады
8. Сату-
шының
банкі
тратта
төлейді
9. Сатушының банкі
сатып алушы банкіне
тратта мен коноса-
мент береді
10. Сатып алушы банкі
тратта төлейді
11. Са-
тып алу-
шы банкі
сатып
алушыға
тратта
және ко-
носамент
ұсынады
12. Са-
тып
алушы
банкі
тратта
төлейді
13. Сатып алушы та-
сымалдаушыға коно-
самент ұсынады
14. Тасымал-
даушы сатып
алушыға тауар-
ды жеткізеді
15.2-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Расталған аккредитив транзакциясы
458
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Автоматты түрде жаңартылмалы аккредитив. Бұл келісім сатып алушыға берілген лимит шеңберінде бірнеше аккреди-
тив алуға мүмкіндік береді. Қолданыстағы аккредитивтердің мерзімі аяқталғаннан кейін, алдағы уақыттағы аккредитивтерге
арналған сома қалпына келтіріледі. Бұл келісім бір сәтте және ұзақ мерзімге бірнеше келісімшарт жасайтын сатып алушы
үшін өте тиімді. Сатып алушы әрбір аккредитивке жеке-жеке өтініш берудің орнына жедел шығарылған аккредитив ала
алады.
Төменде The Voest-Alpine International компаниясының Chase Manhattan Bank банкіне қарсы ісінде әдет-
тегі аккредитив транзакциясы және қатаң сақталуға тиіс ережелер туралы ақпарат берілген. Қатаң сақ-
талуға тиіс ережелер – банктердің аккредитив бойынша төлемге берілген құжаттарын тексеру стандарты.
Егер тексерілетін құжат пен аккредитив талаптары арасында сәйкессіздік немесе ауытқушылықтар болса,
UCP ережелері бойынша банктің бұл құжаттарды қабылдамауына рұқсат беріледі. Қатаң түрде сақталуға
тиіс ережелер тәуелсіздік принциптерімен немесе сыртқы сәйкестік ережелерімен шатастырылмауға тиіс.
Сыртқы сәйкестік ережелері банктің аккредитив транзакциясындағы жалғыз ғана міндеттемесінің құжаттар
-
ды тексеру принциптері екенін меңзейді. Сыртқы сәйкестік ережелері бойынша, банк кез келген ақпаратты,
тіпті құжаттардан бөлек дереккөздерден келген транзакциялардағы алаяқтықты елемеуге ерікті. Қатаң түрде
сақталуға тиіс ережелер – бұл жай ғана стандарт, бұл арқылы банк құжаттарды тексереді.
Номиналды құны: 10 000 000 $ (он млн доллар)
Шығарылған күні: 1 қыркүйек, 2015
Шығарылған жері: Монровия банкі
Шығарылған филиал : Медисон-Авеню 1, Данубия,
Монровия
Аяқталу мерзімі: шығарылған мерзімінен 120 күн
Аккредитив нөмірі: 153676-777789
Бенефициар тарап: ABC Exporting, Мюнстерленд, Гер-
мания
Біз, Монровия банкінің Медисон-Авеню 1 филиалы,
ABC Exporting бенефициарының атына шартсыз, қайта-
рылмайтын, трансферленетін, 153676-777789 нөмірлі,
10 000 000 $ (он миллион АҚШ доллары) мөлшерінде,
шығарылған күні, яғни 1 қыркүйек 2015 жылдан бастап
120 күнге жарамды аккредитивті аштық.
Бұл аккредитив дереу өз күшіне енеді және шығарылған
уақытынан 120 күн ішінде офисімізде мерзімі аяқталады.
Бізге шығарылған, ұсынушыға арналған тратта алын-
ғанда берілетін аккредитивке сәйкес және «153676-777789
нөмірлі аккредитив» бойынша төлем талап ететін қаржы
қорлары. Ұсынушыға берілетін траттамен қоса, төмендегі-
дей құжаттар берілуге тиіс:
1. Коммерциялық инвойс (сипаттамасы осы жерде көрсе-
тілген сипаттамамен бірдей болуға тиіс);
2. Таза мұхиттық коносамент (фрахттың алдын ала төлен-
гені туралы белгісі бар) ;
3. Сақтандыру куәлігі (коммерциялық инвойста көрсетіл-
ген сомаға тең және коносамент мерзімінен бұрынғы
мерзімде бекітілген);
4. Тексеріс куәлігі (Association of Widget Manufacturers
International тарапынан шығарылған және мультимо-
дальды контейнердің тиелуінен бұрынғы мерзімде бекі-
тілген);
5. Қаптау парағы;
6. Монровия елі үкіметінің тарапынан шығарылған кон-
сулдық инвойс;
Монровия банкі ұсынушыға арналған траттада көрсе-
тілген шотқа бұл аккредитив бойынша банк аударымдары
арқылы өзінің қаржы қорынан төлем жасайды. Бұл аккре-
дитив бойынша төлем кезінде қандай да бір алым немесе
комиссия алынбайды. Барлық алымдар өтініш беруші есе-
бінен алынады.
Бұл аккредитивте Париждегі Халықаралық сауда пала-
тасы шығарған UCP 600 (Құжаттамалық аккредитивтерге
арналған рәсімдер мен ережелер) басшылыққа алынады.
UCP 600 ережелерінде қарастырылмаған басқа мәселелер
Ұлыбритания заңдарымен реттелуге тиіс. Монровия банкі-
нің атынан уәкілетті банк қызметкері_______________
15.3-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Құжаттамалық аккредитив
Voest-Alpine компаниясының Chase Manhattan компаниясына қарсы ісі басқа да бірқатар маңызды мә-
селелерді көрсетеді. Біріншіден, көптеген халықаралық экспорт транзакцияларында бірнеше жарамды-
лық мерзімі бар. Құжаттар аккредитивтердің қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін берілген. Құжаттар уа-
қытында берілмеген, дегенмен аккредитив талаптары «жүктің бортқа алынғаны туралы» коносаменттің
31 қаңтарда немесе оған дейін алынғанын көрсеткен. Сондай-ақ UCP-де жарамдылық мерзімінің басқа түрін
береді. 21 күн ережесінде көрсетілгендей, коносамент және оған қоса, берілетін құжаттар алынған күннен
бастап 21 күн ішінде банкке ұсынылуға тиіс. Егер экспорттаушы коносаментті алып, оны банкке 21 күннің
ішінде ұсынбай кешіктірсе, аккредитивтегі көрсетілген мерзім өтпесе де, аккредитивтің мерзімі аяқталады.
UCP ережелері осы тарауда әлі тереңірек қарастырылатын болады.
Жоғарыдағы мысалда ерекшеленіп көрсетілген екінші мәселе – аударым векселі немесе тратта
2
.
Тратта 14-тарауда қарастырылса да, біз оған осы тұста қысқаша шолу жасаймыз. Тратта – чекке қатты
ұқсайтын төлем жинау механизмі. Бұл – банк жүйесі арқылы төлем жасауға арналған механизм. Сатушы
аккредитив бойынша төлем жасауға құжаттарды ұсынғанда банкке аккредитив негізінде шығарылған
459
Халықаралық сауданы қаржыландыру 15-тарау
траттамен бірге береді. Тратта – трассатқа (банк немесе төлем жасаушы тарап) төлем жаса деп берілген
бұйрық. Тратта мен қарапайым чек арасындағы айырмашылық мынада: құжаттамалық траттада сатушы әрі
трассант, әрі төлем алушы болып саналады. Аударым векселі туралы бірыңғай заңда былай деп көрсе
-
тілген: «Аударым векселі немесе траттаның ішінде белгілі бір ақша мөлшерін төлеуге қатысты бұлтарыссыз
бұйрықтар; төлем жасауға тиіс тұлғаның (трассаттың) аты; төлем уақыты; төлем орны; төлем жасалуға тиіс
немесе бұйрығы бойынша төлем жасалуға тиіс тұлғаның аты (төлем алушы); вексель шығарушы тұлғаның
(трассант) қолы болады».
Voest-Alpine International компаниясының Chase Manhattan Bank-ке қарсы ісі
707 F.2d 680 (2d Cir. 1983)
Кардамон – аймақтық судья. Әу бастан халықара-
лық саудада қолдану мақсатында жасалған аккредитив
шалғайдағы шетелдік тұлғаларға берілгенде олардың тө-
лем жасау қабілетсіздігіне қатысты тәуекелді төмендет-
кен көздері де болды. Сонымен бірге белгілі және төлеу-
ге қабілетті институттың (әдетте банктің) аккредитивін
тауар сату транзакциялары кезінде шетелдік алушыға
беру арқылы нәтижеге де қол жеткізілді.
Алдыңғы мысалда көрсетілгендей, қарапайым акк-
редитив транзакциясы нәтижесінде үш жеке және бір-
бірінен тәуелсіз қарым-қатынас туындайды: сатушы және
сатып алушы арасындағы тауар сатылымы туралы негізгі
келісім; аккредитив шығаруға кепілдік беретін банк және
оның клиенті (сатып алушы немесе төлем жасаушы та-
рап) арасындағы келісім; банкке берілген белгілі бір құ-
жаттардың клиентінің атына шығарылған акрредитивтің
шарттары мен талаптарына сәйкес болған [«қатаң түрде
сақталатын ереже»] жағдайда банктің бенефициарға (са-
тушыға) төлем жасау міндеттемесін алуы.
Банктің бенефициарға төлем жасау міндеттемесі
тура және бастапқы міндеттемені білдіреді, сондай-ақ
олар тауарларды сатып алу-сатуға қатысты негізгі тран-
закцияда пайда болуы мүмкін кез келген талаптардан
толығымен тәуелсіз екенін атап өткен жөн [тәуелсіздік
принципі немесе «сыртқы сәйкестік ережелері»]. Соны-
мен қатар тауар саудасы жасалмайтын транзакциялар-
дағы аккредитивтер негізінде жатқан концепцияларды
қолдану арқылы бұл құралдарға қаржы қызметін атқа-
руға мүмкіндік беріледі. Осындай икемділік аккредитив-
тердің коммерциялық мақсатта кеңінен пайдаланылуына
себеп болады.
Аккредитивтердің кеңінен қолданылуы эмитент
банктің тәуелсіз міндеттемелерінен туындағандықтан,
қаржыландыру механизмінің формалды құжаттық си-
патына қайшы келетін, яғни қатысы жоқ себептердің
салдарынан төлемнен қашуға тырысу олардың төлем
механизмі ретіндегі басты артықшылығының сенімді-
лігіне күмән келтіреді. Бұл тұрғыдан қарағанда, аккре-
дитив шарттарын қатаң сақтау доктринасының бенефи-
циар тарапқа төлем жасау туралы абсолютті міндетте-
месі бар банкті қорғау қызметін атқаратыны анық кө-
рінеді. Осы ережелерді сақтаудың арқасында тек қана
құжаттармен айналысатын банктер аккредитивтердің
бейімделгіштігін арттыра отырып, жылдам әрекет ете
алады. Осылайша банктің өз мойнына алмаған міндет-
темесін одан талап етпеу үшін, сондай-ақ өзінің клиен-
тінен шығындарды өтеу бойынша банктің құқығына
қауіп төндірмеу үшін аккредитивтің қатаң сақталуы
маңызды. Талап етілген құжаттардың бірдей дерлік бо-
луы жеткіліксіз.
Metal Scrap Trading Corporation (MSTC) – австрия-
лық компанияның Voest-Alpine International Corporation
(Voest) атты сауда филиалынан 7 000 тонна металл қал-
дықтарын сатып алуға келісімшарт жасасқан Үндістан
үкіметінің агенттігі. 1980 жылдардың соңында MSTC
компаниясы сатуға қажет төлемдерді кепілдікке алу
үшін Baroda банкінен біріншісі – 810 600 $, екіншісі
604 950 $ болатын, жалпы көлемі 1 415 550 долларды құ-
райтын екі аккредитив шығаруын сұрады. Аккредитив-
тер Құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай
рәсімдер мен ережелерге толығымен сәйкес болуға тиіс.
Бастапқыда тараптар Chase Manhattan Bank, N.A. (Chase
немесе банк) транзакцияларда авизолаушы банк ретінде
қызмет ететініне келісті. Осылайша Chase компаниясы
Voest тарапынан берілген төлемге арналған тратталарға
қатысты құжаттарды тексеруге міндетті болды. Аккре-
дитивтегі түзетулер Chase-дің жауапкершілігін арттыра
отырып, оның мәртебесін өзінің растау шеңберінде ак-
кредитив бойынша тәуелсіз жауапкершілік жүктелетін
растаушы банкке өзгертті.
Аккредитивтің шарттары мен талаптарына сәйкес
аккредитивтер төмендегі құжаттарды талап етті: жүктің
кеме бортына алынғаны туралы таза коносамент арқы-
лы расталған жөнелту жайындағы дәлел; жөнелту күні
көрсетілген жүктің тексерілгені туралы акт; тәуелсіз
инспектор тарапынан шығарылған жүк салмағының сер-
тификаты. Ақпанның 2-сі мен 6-сы аралығында (соңғы
жіберілу мерзімі, яғни 31 қаңтардан кейін) жүктің бір
бөлігі Нью-Хейвенде жартылай Atra кемесінің бортына
тиелді. Өкінішке қарай, Atra кемесі Үндістанға жетпеді.
Atra экипажы бүлік шығарып, кеме жүзуге жарамай қал-
ды. Кейінірек металл қалдықтары басқа сатып алушыға
келісімшарттың алғашқы құнынан шамамен миллион
долларға кем, яғни жарты миллион доллардан астам ба-
ғаға сатылды.
13 ақпанда, яғни аккредитивтердің жарамдылық
мерзімінің аяқталуынан 2 күн бұрын, Voest компаниясы
Chase-ге қажет құжаттарымен қоса үш траттаны ұсын-
ды. Металл қалдықтарының бортқа алынғанын көрсете-
тін коносаментке 31 қаңтарда Atra кемесінің капитаны
қол қойды. Сонымен, траттамен қоса берілетін жүктің
салмағы және тексерілгені туралы сертификаттарда
көрсетілгендей, жүктің Atra кемесіне ақпанның 2-сі мен
6-сы аралығында тиелгені анықталды. Осындай ай-
қын сәйкессіздік фактісінің болуына қарамастан, Chase
25 ақпанда Baroda банкіне Voest тарапынан берілген
460
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
құжаттардың аккредитивте көрсетілген шарттар мен та-
лаптарға сәйкес келетінін хабарлаған.
Baroda банкі құжаттарды Chase-ге қарағанда егжей-
тегжейлі тексерген болуы керек, ол бірден Chase-ді құ-
жаттардың аккредитив талаптарына сәйкес келмейтіні,
осы себепті де тратталарды төлемейтіні және құжаттар-
ды Chase-дің қарауында ұстайтыны жөнінде хабардар
етті. Voest 30 шілдеде траттаны төлемге ұсынған кезде
Chase төлем жасаудан бас тартты да, Voest сотқа шағым
түсірді. Ол Chase-дің аккредитив талаптарын қатаң сақ-
тау ережелерін бұзғанын және тратталарды төлемеуі заң-
сыздық екенін алға тартты. Кейіннен Voest құжаттардың
аккредитив талаптарына сәйкес-сәйкессіздігіне қарамас-
тан, траттаны қабылдағаны үшін Chase-дің жауапты еке-
нін мәлімдеді.
A. Акцепт
Банктің аккредитив шарттарын қатаң сақтау ереже-
лерін бұзғаны туралы аккредитив бенефициарының та-
рапынан берілген талап-арыздар мұқият қаралуға тиіс.
Акцепт – берілген жағдайда траттаны төлеуге қатысты
трассаттың қол қойылған міндеттемесі, сонымен қатар
«бұл траттада көрсетілуге тиіс». Тратта бойынша жазба-
ша растама талап ету арқылы Бірыңғай сауда кодексінің
3-410 бөлімдері ауызша растаманы жанамалай жойды.
Бұл жазбада Chase-дің траттаны қабылдап-қабылдамаға-
ны туралы ақпарат жоқ.
B. Алаяқтық
Бенефициар тарапынан банкке жалған құжаттардың
берілуі әуел бастан қойылған аккредитивтің мақсаттары-
на қайшы келіп қана қоймай, сонымен қатар қарастыры-
лып отырған бүкіл транзакцияға зарарын тигізді. Жалған
құжаттарды беру – құжаттардың мүлдем берілмеуімен
тең.
Біз Baroda банкінің пайдасына шығарылған сот ше-
шімін РАСТАЙМЫЗ. Тараптар Chase-дің ұсынған құжат-
тарын аккредитивтің талаптары мен шарттарына сәйкес
келмегенін мәлімдеді. Baroda банкі, эмитент банк ретін-
де ережелерді қатаң сақтауға құқығы бар және оның бұл
құқықты бұзғаны туралы талап-арыз болған жоқ.
Түйін
● Әдеттегі аккредитив транзакциясы бірқатар келісім-
шартқа негізделген қарым-қатынасты қалыптасты-
рады, оның ішінде: сатып алушы (төлем жасаушы
тарап) мен оның банкі (эмитент банк) арасындағы;
эмитент банк пен сатушы (бенефициар) арасында-
ғы; эмитент банк пен корреспондент банк (растаушы
банк) арасындағы қарым-қатынастар бар.
● Растаушы банктің бенефициар тарапқа жеке (тәуел-
сіз) міндеттемесі болады.
● Қатаң сақталатын ережелер банктерге сәйкессіздік
болған жағдайда құжаттардан бас тартуға мүмкіндік
бере отырып, оларды қорғайды.
● Егер банк траттаны акцептілесе, онда оны төлеуге
міндетті. Дегенмен траттаның заңдық тұрғыдан ак-
цептіленуі тек қана жазбаша индоссамент арқылы
жүзеге асады (Бірыңғай сауда кодексі, §3–410).
Экспорттық транзакцияларда траттаның негізгі екі түрі қолданылады: ұсынушыға арналған тратта неме-
се мерзімді тратта. Құжаттарды ұсынған кезде, ұсынушыға арналған тратта төлемді бірден талап етеді. Трат-
тада төлем уақыты көрсетілмесе, онда ол ұсынылған кезде төленетін тратта болып есептеледі. Егер «Ұсын-
ғаннан кейін __ күн» деген бос орынға уақыт аралығы жазылса, ол мерзімді траттаға айналады. Мерзімді
тратта мысалы ретінде 472-беттегі «Транзакцияларға назар аударыңыз: Банк акцептісі» атты 15.5-мысалға
қараңыз. Citibank-тің «Акцепт» («acceptance») белгісінің астында «120» саны көрсетілген, бұл – «ұсынған
-
нан кейін 120 күн» («120 days after SIGHT») деген жазуы бар жолақтың бір бөлігі, яғни сатушы құжаттарды
банкке бергеннен кейін 120 күн ішінде төлем жасалуға тиіс деген мағына береді.
14-тарауда айтып өткеніміздей, технологиялық жағынан электрондық коносаменттер және аккредитив
-
терді қолдануға мүмкіндік бар. Ал іс жүзіне келгенде, сатушылардың басым бөлігі аккредитивтің қағаз түрін
қолдануды хош көреді. Сондықтан қағазсыз аккредитив транзакцияларының жасалуы – мүмкін жағдай, бі
-
рақ іс жүзінде кеңінен таралмаған. Дегенмен банктер (эмитент, растаушы, авизолаушы) арасындағы аккре-
дитив транзакциялары толығымен дерлік электрондық түрге көшірілді. Мысалы, эмитент банк аккредитивті
растаушы банкке электронды түрде жібереді. Растаушы банк бенефициар тарапқа (сатушыға) қағаз түрінде
-
гі аккредитив шығарады немесе аккредитивтің шыққандығы жөнінде хабардар етеді. Банктер арасындағы
электрондық байланыс SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication – Дүниежүзілік
банкаралық қаржы телекоммуникациялары қоғамдастығы) арқылы жүргізіледі.
Егер экспорттаушы сатып алушыға аккредитив беруді қаласа, онда сатып алушы траттаны қабылдап, құ
-
жаттарды алғаннан кейін белгілі бір уақыт аралығында төлемнің жасалуға тиіс екенін мәлімдеу үшін мерзім-
ді тратта қолданылады. Траттаға «қабылданды» («accepted») деп жазу немесе оған қол қою – сатып алушыны
көрсетілген мерзімде төлем жасауға міндеттейді. Бұл міндет орындалған жағдайда тратта сауда акцептісі
деп аталады, сонымен қатар ол өтеу мерзімі келгенге дейін экспорттаушының қолында болуы немесе шұғыл
төлем жасау жағдайында жеңілдікпен банкке сатылуы мүмкін. Акцептіден қабылдаушының (трассаттың)
461
Халықаралық сауданы қаржыландыру 15-тарау
Interpane Coatings компаниясының
Australia & New Zealand Banking Group-ке қарсы ісі
732 F. Supp. 909 (N.D. Ill. 1990)
Кокорас – федералдық аудандық судья. Бұл сот
процесінің басты тақырыбы – бақылауға көнбейтін ха-
лықаралық тауар саудасы. Interpane, яғни Wisconsin кор-
порациясы және бұл транзакциядағы сатушы, австралия-
лық сатып алушыға тауарларды жеткізеді. Сатып алушы
тауарларды қабылдап алып және үш аударым векселін
растағанына қарамастан төлем жасамаған. Бұл процеду-
рада транзакция барысында инкассатор банк ретінде бе-
кітілген ANZ банкін сатып алушыдан ақша ала алмағаны
үшін жауапты қылуға тырысты.
Іске қатысты фактілер мынадай: Interpane және
McDowell Pacic Pty., Ltd атты австралиялық компания
тауарды сатып алу-сату туралы келісімшарт жасасады.
Келісімшарт бойынша Interpane Австралияға тауар жі-
беруге, ал McDowell оған төлеуге тиіс болды. Сатушы
тауар жөнелту мен төлем жасау бір-бірінен алыс екі жер-
де жүргізілетін әдеттегі жағдайдағыдай, жүкті Австра-
лиядағы сатып алушыға жай ғана инвойспен (ашық шот)
жіберудің орнына, вексель және жөнелтпе құжатын қол-
дануды жөн деп тапты.
Бұл процедураны қолданудың арқасында Interpane
коммерциялық ұсынымның транзакцияға қатысты қиын
тұстарын және акцептіні жай құжатты трансферлеумен
бірдей қылып жеңілдетті, осылайша вексельдердің қа-
былдануы коммерциялық ұсынымға алғышарт қалыптас-
тырды. Алайда мұны жасау үшін банк түріндегі делдал-
дың көмегі қажет болды. Транзакцияға жұмылдырылған
банктердің қатарында ANZ және Swiss Bank Corporation
банкінің Chicago бөлімшесі болды. McDowell-дің бан-
кі ANZ ұсынушы банк және инкассатор банк қызметін
атқаруға тиіс болды. Swiss Bank Interpane атынан тиісті
құжаттарды алуға және жіберуге жауапты Interpane-нің
жергілікті өкілі болып бекітілді. Ол сонымен қатар век-
сельде төлем алушы болды. Бұл істе қолданылған құжат-
тамалық процедура бойынша Interpane ANZ банкіне үш
коносаментпен қоса, үш аударым векселін жіберді. Ауда-
рым вексельдерінің барлығы McDowell «көрген» күннен
бастап 60 күн ішінде төленуге тиіс мерзімді тратталар
еді; ұсынылған жағдайда төленетін ұсынушыға арналған
тратталардан айырмашылығын көрсету мақсатында бұл
вексельдерді мерзімді тратталар деп атайды.
Төлем талабының екі негізгі түрі бар: біріншісі трас-
сат/сатып алушы тарапынан жай ғана қабылдауды, екін-
шісі нақты төлемді талап етеді. Қабылдау талап етілген
жағдайда, инкассатор банкке тауарды иелену құжатын
шығармастан бұрын тек қана трассат/сатып алушының
индоссаментін алуы қажет. Трассат аударым векселін
қабылдау арқылы қарызын мойындайды және аударым
векселі талап етілгендей төлем жасауға келіседі (бұл
жағдайда вексельді ұсынғаннан кейін 60 күн ішінде).
Инкассатор банк ретінде тағайындалған ANZ келісім-
шарт бойынша Interpane-нің төлем талабын орындауға
міндетті. Interpane болса, ANZ банкінің келісімшарттың
арнайы ережелерін сақтамай, бұл келісімшартқа негіз-
делген міндеттемелерді бұзғанын мәлімдейді, ол жерде
McDowell-ге тауарды иелену құқығы туралы құжатты
шығармастан бұрын, оларды банк акцептіге айналдыра
отырып, ANZ банкіне кепіл ретінде аударым вексельде-
рін растауға міндеттелгені көрсетіледі.
Түйін
● Банктер экспорттық транзакцияларға қатысты төлем-
дер мен құжаттардың трансферін жүзеге асыратын
делдал қызметін атқарады.
● Құжаттамалық инкассо транзакциялары сатып алу-
шы тарапынан құжаттамалық траттаны төлеу немесе
қабылдауға қатысты құжаттардың шығарылуын рет-
тейді.
● Аударым вексельдері немесе тратталар арқылы экс-
порттаушы халықаралық тауар саудасы транзакция-
ларында төлемдер алады.
● Аударым вексельдері немесе тратталар – экспорт-
таушыға төленуі үшін трассант (экспорттаушы) та-
рапынан сатып алушыға немесе сатып алушы банкі-
не (трассатқа) берілген төлем талабы. Оның чектен
жалғыз ғана айырмашылығы – трассант және төлем
алушының бір ғана тарап (экспорттаушы) болуы.
● Мерзімді тратта – сатып алушы құжаттарды қабыл-
дағаннан кейін белгілі бір уақытта төлем талап ететін
аударым векселі.
мойнына артылатын тәуелсіз міндеттеме туындайды. Акцептілік міндеттеменің тәуелсіз сипаты сатып алу-
шының сатып алу-сату келісімшарты аясындағы құқығын ескерместен, міндеттемелерді қаржы инструмент-
терінің кезекті ұстаушылары орындауы мүмкін дегенді білдіреді. Қысқаша айтқанда, акцепт траттаны төлем
құралына айналдырады. Банк траттаны қабылдағанда, тратта банктің міндеттемесіне және банк акцептісі
деген атпен белгілі төлем құралына айналады. Шұғыл төлем жасалғанда банк акцептісі банкке жеңілдікпен
сатылуы мүмкін. Interpane Coatings компаниясының Australia & New Zealand Banking Group-ке қарсы ашқан
сот ісінен үзіндіде мерзімді тратталардың қолданылуы мен акцептінің маңызы көрсетіледі.
462
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай рәсімдер мен ережелер (UCP 600)
UCP – Халықаралық сауда палатасы шығарған ережелер жиынтығы, оның ең соңғы жиынтығы UCP 600
деген атпен белгілі. UCP құжаттамалық транзакцияда экспорттаушыға төлем жасауға қатысты кепілдік бе
-
ретін аккредитивтерге қолданылады. Сонымен қатар UCP келісімшарттың орындалуын кепілдікке алу үшін
резервті аккредитивтермен бірге қолданылуы мүмкін. Бұдан бұрын атап көрсеткендей, UCP көптеген ак-
кредитив транзакцияларына коммерциялық банктер тарапынан берілген өтініш формаларындағы сілтемелер
арқылы енгізілген. Экспорттаушыға жасалатын төлемді кепілдікке алуда қолданатын аккредитивтер құжат
-
тамалық аккредитивтер деп аталады. Бұл экспорттаушы тарапынан құжаттар берілген жағдайда ғана аккре-
дитив бойынша төлем жасалатынын білдіреді.
Жоғарыда атап өткеніміздей, банктер құжаттардың аккредитив талаптарына сәйкес келуін тексерген кез
-
де өте мұқият болуға тиіс. Егер құжаттар сыртқы сипаттары бойынша сәйкес келетін болса, онда банк бе-
нефициар тарапқа (экспорттаушы) аккредитив арқылы төлейді. Эмитент банк құжаттарды ақылға қонымды
уақыт ішінде тексеріп, қандай да бір сәйкессіздік болған жағдайда тараптарды бірден хабардар етуге тиіс.
Құжаттар аккредитив талаптарын қатаң сақтауы керек. Банктер жалған немесе жасанды құжаттарды қабыл
-
дағаны үшін жауапты емес. Төлем жасаушы тараптың (сатып алушы) аккредитивіне қатысты нұсқаулықта
талап етілетін құжаттар егжей-тегжейлі көрсетілуге тиіс. Мысалы, коносаментте жүктің тиісті кемеге тиел
-
гені көрсетілуі міндетті. Сақтандыру құжаттарындағы мерзім кемеге жүк тиелместен бұрын қойылуы керек.
Коммерциялық инвойста көрсетілген тауар сипаттамасы аккредитивте көрсетілген тауар сипаттамасымен
бірдей болуға тиіс.
Тәжірибелі импорттаушы-сатып алушы UCP 600 талап-ережелерін жақсы білуге тиіс. Бұл ережелердің
өтініш берушінің аккредитив үшін өтінішті қалай толтыратынына тікелей қатысы бар. Өтініште әдеттен тыс
шарттар немесе нұсқаулар көрсетілген болса, банктер көбіне оларды UCP 600-де кездесетін негізгі ереже
-
ге теліп ескермейді. Тиісті мақсаттарда қолданылуы үшін ХСП «Нұсқаулықтармен» бірге бірқатар стандарт
құжаттамалық аккредитив формаларын жасап шығарды. Халықаралық сатушылар мен сатып алушылар ак-
кредитив алу мен оларды өзгертуде қолданылатын формалармен таныс болуға тиіс. ХСП формаларына UCP та-
лаптары енгізілген. Ережелердің ең соңғы нұсқасы, яғни UCP 600, 2007 жылдың 1 шілдесінде қолданысқа енді.
Нұсқаулықтар материалдық құндылықтарды немесе бір заттың мөлшерін сипаттағанда ауқымды терми
-
нология қолданудан аулақ болу керектігін алға тартады. Аккредитив формаларын толтырудың ең маңызды
тұстары мынадай: банкке әзірленген нұсқаулық қарапайым, анық әрі нақты болуы керек. Кредит мөлшері,
тауардың саны немесе тауар бірлігінің бағасына қатысты «шамамен» деген тәрізі сөздер қолданылса, автомат
-
ты түрде 30(b)-баптың ережелеріне сілтеме пайда болады. Сатып алушы тауар мөлшері 5% шеңберінде көп
немесе аз мөлшерде өзгеріп отыратын құжаттарды қабылдауға мәжбүр болады. Осындай ауытқушылықтарды
болдырмау мақсатында өтініш беруші қаптама бірлігінің нақты санын көрсетуін немесе «тауар саны көрсе
-
тілген мөлшерден аспауға тиіс немесе одан аз болмауға тиіс» деп жазылған нұсқаулықтың болуын қалайды.
Аккредитив өтінішін толық толтыру және шамадан тыс егжей-тегжейіне бармай толтыру арасында тепе-
теңдік сақталуы керек. Халықаралық транзакцияларда әртүрлі мәдениет өкілдерінің болатынын ескерсек,
аккредитивте шамадан тыс мәліметтердің болуы керексіз түсініспеушілікке алып келуі мүмкін. Аккредитив
-
тің тым егжей-тегжейлі болуы құжаттың банк тарапынан қабылданбау ықтималын арттырады. ХСП нұсқау-
лығы аккредитив өтінішін толтыру кезінде ескеруге үш түрлі қарапайым кеңес береді: 1) бенефициар ала ал-
майтын құжатты талап етпеңіз, 14(h)-бап осындай нұсқауларға қатаң қарайды. «Егер аккредитивтегі шарттар
ұсынылуға тиіс құжаттардың оған сәйкес келетінін көрсетпесе, банктер бұл шарттарды көрсетілмегендей
қабылдап, оларды есепке алмайды»; 2) эмитенттен бейхабар мәліметтерден тұратын құжат талап етпеңіз;
3) құжаттарды қараған кезде орындалуы мүмкін емес шарттарды мүлде ұсынбай-ақ қойыңыз.
Құжаттамалық аккредитивтер үшін бірыңғай рәсімдер мен ережелер бойынша өтініш беруші аккреди
-
тивтің расталуын талап етуге тиіс. Өтініш беруші растаушы банкті тағайындайды немесе эмитент банктің
қарауына қалдырады. Растаушы банкті таңдау экспорттаушы-бенефициар және импорттаушы-өтініш беруші
арасында келісілуі керек. Ал бұған балама ретінде «кез келген банкте еркін келіссөздер негізінде келісуге»
немесе «еркін айналымдағы аккредитивтерді» енгізуге болады. Бұл бенефициарға құжаттар бойынша келі
-
сім жасауға ниет білдірген кез келген банкте келісім жасауға мүмкіндік береді. Аккредитив валютасы АҚШ
доллары үшін USD немесе renminbi (RMB) деген атпен белгілі, қытай юані үшін CNY секілді Халықаралық
стандарттау ұйымының (ISO) валюталық кодын қолдану арқылы белгіленуге тиіс.
Өтініш беруші жүктің «қай жерде алынғаны, жіберілгені немесе кемеге тиелгені» туралы мәліметті қам
-
титын тасымалдау реквизиттерін беруге міндетті, сонымен қатар жүктің жеткізілуге тиіс мекені («жүктің
463
Халықаралық сауданы қаржыландыру 15-тарау
түсірілу, жеткізілу жері немесе ең соңғы жеткізілу жері») де көрсетілуі керек. Өтініш беруші аккредитивтің
өтініш формасында көрсетілген «__кеш емес» тіркесінен кейінгі бос орынға жүкті тиеу, жіберу немесе алу
-
дың ең соңғы күнін көрсетуге тиіс. Олай болмаған жағдайда, ең соңғы мерзімі ретінде құжаттамалық ак-
кредитивтерге арналған бірыңғай рәсімдер мен ережелерде көрсетілген мерзім алынады. Егер өтініш беруші
«күні немесе шамамен» («on немесе about») тіркестерін қолданса, UCP бойынша көрсетілген мерзімнен бес
күн бұрын немесе бес күн кейінгі уақыт рұқсат етілген уақыт аралығы ретінде қарастырылады. Сонымен
қатар географиялық атаулар қысқартылып қолданылмауға тиіс. Барлық қала, штат, провинция, ел және бас
-
қаларының атаулары толығымен көрсетілуі керек.
Талап етілетін тасымалдау құжаттарын белгілер кезде UCP-ге шолу жасаған дұрыс. Жалпы тасымалдау
құжаттарына қатысты бір-бірінен өзгеше екі түрлі ереже бар: біріншісі – мұхиттық коносамент (мұхитта
тасымалдайтын көлік түріне қатысты), екіншісі – экспедитор компания тарапынан шығарылған коносамент
(көпмодальды). Жүктің тасымалдануы барысында бірнеше көлік құралы қажет болса, өтініш беруші UCP-де
көрсетілгендей, көпмодальды тасымалдау құжатын талап етуге тиіс.
Сақтандыру құжаттарындағы ақпарат UCP аясында реттеледі. Өтініш беруші алынуға тиіс сақтандыру
сомасын көрсетпесе, UCP CIF құнына 10% қосқанда шығатын ақша мөлшерін талап етеді. Егер CIF құны
құжаттарда анықталмаса, банктердің коммерциялық инвойста көрсетілген мөлшердің 110%-ын талап етуі
ықтимал. Өтініш беруші жүк жөнелгеннен кейін ұсынылуға тиіс құжаттардың берілу уақытын көрсетуі ке
-
рек. Уақыт аралығы келісілмеген болса, UCP жіберілген мерзімнен бастап 21 күндік мерзімді уақыт аралығы
ретінде бекітеді.
Тауардың сипаттамасы мүмкіндігінше қысқа болуы керек. Аккредитивте коносаменттің өзіне тән сипат
-
тамасы болуға тиіс деп арнайы көрсетілмегенде, UCP ережелеріне сәйкес, жоғарыда көрсетілген жағдай-
дың нәтижесі басқа да болуы мүмкін еді. Құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай ережелер ком-
мерциялық инвойстың аккредитивте көрсетілген сипаттамасына сәйкес келуін ғана талап етеді. Ол жерде
былай деп көрсетілген: «Коммерциялық инвойста берілген тауарлардың сипаттамасы тауарлардың аккре
-
дитивте көрсетілген сипаттамасымен сәйкес келуге тиіс. Тауарлар барлық басқа құжаттарда аккредитивте
көрсетілген сипаттамаға қайшы келмейтіндей жалпы түрде сипатталуы мүмкін». Сол себепті тауарды жеңіл
тілмен анық сипаттаған дұрыс. Тауар саны немесе тауар бірлігінің бағасын көрсеткен кезде «шамамен» не
-
месе «жуық» терминдерінің қолданылуы құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай ережелердің
30(a) бабына сәйкес 10 пайыздық ауытқушылықты меңзейтінін ескеру керек.
UCP 600 банктерге құжаттарды тексеру үшін берілетін уақыт ережелерін өзгертіп, бір рет ескерту талап
-
тарын қолданады. Ескі ереже бойынша тексеруші банк құжаттарды бес жұмыс күнінен аспайтын «ақылға
қонымды уақыт» ішінде тексеруге тиіс еді. Ал жаңа ереже ақылға қонымды уақыт стандартының икемділі
-
гінен бас тартып, тұрақты ереже орнатады, бұл ережелер бойынша банктерге құжаттарды тексеруге бес күн
беріледі. Мұны банк пайдасына шешілген өзгеріс деп білген жөн, себебі ескі ережеде ақылға қонымды уақыт
бес күннен аз болуы да мүмкін еді. Қай кезде? Банк құжаттарды сәйкес келмегені үшін қабылдамағанда.
Сатушы банктің тексерісті өте ұзақ жүргізетінін және құжаттардан бас тарту құқығынан айрылғанын мәлім
-
дей алатын еді. АҚШ Бірыңғай сауда кодексі (UCC) 5-бабына сәйкес, банк құжаттарды жеті жұмыс күнінен
аспайтын ақылға қонымды уақыт ішінде тексеруге тиіс. Бір реттік ескерту ережелерінде банктің құжаттарда
табылған сәйкессіздіктер туралы бір ғана ескерту бере алатыны айтылған. Құжаттардағы сәйкестік немесе
сәйкессіздік туралы ескерту жібергеннен кейін тағы да бір немесе бірнеше сәйкессіздік анықтаған жағдайда,
тіпті екінші ескертуді бескүндік тексеріс мерзімінде жіберген болса да, ендігі уақытта банктің бұл сәйкессіз
-
діктерге қатысты ескерту беру құқығы болмайды.
Қатаң сақталатын ережелер бойынша, құжаттар тіпті техникалық жағынан сәйкес келсе де, банктердің
құжаттардан бас тартуға құқығы бар. Бұған бір мысал – тауар сипаттамасында қысқарған сөздердің немесе
акронимдердің қолданылуы. Өз саласы бойынша өндірістегі адамдардың өзара қысқартуларды пайдалана
-
тыны белгілі. Ал банктер олардың әрбіріне тән сауда-саттық дәстүрін немесе әдет-ғұрыптарын білуге мін-
детті емес. Ендеше, осы қарастырылып отырған мәселе ағылшын сотындағы тарихи маңызы зор J.H. Rayner
& Co. компаниясының Hambros Bank-ке қарсы ісінде орын алған еді, ол жерде банк тауар сипаттамасындағы
«CRS» қысқарған сөзіне бола коносаментті қабылдамаған. Жаңғақ индустриясында «CRS» – «коромандел
жер жаңғағы» (Coromandel groundnuts) сөзінің қысқарған түрі. Аккредитив жөнелтпе құжатта «коромандел
жер жаңғағы» (Coromandel groundnuts) деп көрсетілуін талап етті.
Ілеспе инвойста әлгі жаңғақтың толық атауы қолданылған. Алайда бұған қарамастан, сот банктің құ
-
жатты қабылдамау құқығын мойындады. Бұл шешімге екі дәйек негіз болды. Біріншісі – «коносаментте-
гі тауарлардың сипаттамасы сауда әдет-ғұрпы ережелеріне сәйкес дұрыс болса да, банктер клиенттерінің
464
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Courtaulds North America-ның North Carolina National Bank-ке қарсы ісі
528 F.2d 802 (4th Cir. 1975)
Брайн – аймақтық судья. 1973 жылы 21 наурызда
North Carolina National Bank тарапынан, оның клиенті,
яғни Adastra Knitting Mills, Inc талабы бойынша оның
есебіне аккредитив шығарылды. Оны Adastra-ның
Courtaulds-тан алған акрилді жібінің төлемдерін қамтама-
сыз ету үшін 135 000 долларға дейін «60 күндік мерзім-
де» Courtaulds North America, Inc. тратталары бойынша
қолжетімді қылды. 1973 жылдың 15 тамызында немесе
оған дейін тратталардың «шығарылуы және төленуіне»
мүмкіндік беру үшін маусым айында аккредитивтің мерзі-
мі ұзартылды. Банк 1973 жылғы 13 тамызда шығарылған
67 346,77 долларлық, Adastra-ға сатылған және жіберілген
жіптің траттасын төлеуден бас тартты. Courtaulds банктен
бұл соманы қайтарып алу үшін осы сот ісін ашты.
Банк мынадай дәйектерді алға тарта отырып, жауап-
кершілігінен бас тартты: тратталар аккредитив талапта-
рына сәйкес келмейді, коммерциялық инвойспен қоса
берілетін тратталардың «100% акрилді жіпке» қатысты
болғанын мәлімдесе де, оның орнына қоса берілетін
коммерциялық инвойста тауарлардың «импортталған
акрилді жіп» екені көрсетілген. Федералдық аудандық
сот айыпталушы банкті Courtaulds-тың алдында тратта-
лардың мөлшері, пайыздар және шығындар үшін жауап-
қа тартты. Ол әрбір инвойсты үстінде бекітілген қаптау
парағымен қоса қарағанда траттаның аккредитивке сәй-
кес келгенін мәлімдеді. Сыртқы қабатында көрсетілген
картонда 100% акрил деп белгіленді. Заңның қатаңды-
ғын ескеріп, банктік аккредитив пен акцептілерді қарас-
тырғаннан кейін, біз федералдық аудандық судьяның ше-
шімімен келіспеуге және банктің позициясын ұстануға
міндеттіміз.
Банк 20 тамыз, дүйсенбі күні Adastra-ға хабарласып,
сәйкессіздіктерді ескермей, осылайша банкке төлем жа-
сауға рұқсат беру мүмкіндігін сұрайды. Courtaulds 27 та-
мызда банкке өзгертілген инвойсты жіберді, банк бұл ин-
войсты дәл сол күні 27 тамызда алды. Олар тауар партия-
сын «100% акрилді жіп» ретінде қарастырды, осылайша
аккредитив мерзімі өтпегенде, олар аккредитив талап-
тарына сәйкес келетін еді. 29 тамызда банк Courtaulds
компаниясына аккредитив мерзімінің 15 тамызда өтіп
кетуіне байланысты тратталардың қабылданбай қалға-
нын мәлімдеді. «Бұл істің фактілерінен туындаған мә-
селе – бенефициар тарапынан шығарушыға ұсынылған
құжаттар аккредитив талаптарына сәйкес келді ме, жоқ
па?» Аккредитивте төмендегілер көрсетілген:
«Бұл құжатта басқасы анық түрде көрсетілмесе, ак-
кредитив құжаттамалық аккредитивке арналған бірың-
ғай рәсімдер мен ережелерге (UCP) сәйкес келуге тиіс».
Құжаттамалық аккредитивтің бірыңғай ережелерінде
ерекше назар аударылуға тиіс тұстар мыналар:
7-бап. Банктер құжаттардың аккредитив та-
лаптары мен шарттарына сәйкес екеніне көз
жеткізуі үшін барлық құжаттарды егжей-тег-
жейлі тексеруге тиіс.
8-бап. Құжаттамалық аккредитив операцияла-
рында барлық тараптардың қызметі тауарларға
емес, құжаттарға қатысты болады. Эмитент
банк құжаттарды алған кезде олардың сырт-
қы сипаттамасын аккредитив талаптары мен
шарттарына сәйкес келмейді деп қарастырса, ол
банк құжаттардың, негізінде, төлемнің, акцеп-
тінің және келісімнің аккредитив талаптары
мен шарттарына сәйкес жүргізілмегенін мәлім-
деудің қажетті-қажетсіздігін анықтауға тиіс.
9-бап. «Банктер ұсынылған тауардың сипатта-
масына, санына қатысты ешқандай міндеттеме
немесе жауапкершілік [арқаламайды]». Коммер-
циялық инвойста берілген тауарлардың сипат-
тамасы аккредитивте көрсетілген сипаттама-
сымен сәйкес келуге тиіс, қалған құжаттарда
тауарлар жалпы түрде сипатталуы мүмкін.
UCP аккредитивте бекітілген түсіндірме ережеле-
рін қолдану барысында, трассат банктің сатып алушы
мен сатушы, яғни аккредитив бенефициары арасында-
ғы дау-дамайға араласпайтынын тұрақты түрде ескер-
тіп отыруы керектігін мәлімдейді. Трассат тауар сатуға
емес, тек қана құжат істеріне араласады. Оның бұл істер-
мен айналысуы сатушы мен сатып алушы арасындағы
саласына қатысты әртүрлі сауда әдет-ғұрып ережелерін білуге міндетті емес», екіншісі – банк сауда әдет-
ғұрыптарынан хабардар болса да, клиенттерінің талап еткенін нақты орындауға тиіс. Төлем жасаушы та-
рапта (импорттаушы) құжаттардың белгілі бір түрде егжей-тегжейлі берілуін талап ететін өзіндік себептер
болуы мүмкін. Бұған қарап, банк аккредитивтегі белгілі бір нұсқауларды қабылдамауға шақырды деуге жол
жоқ. Қатаң сақталатын ережелердің қолданылуы – Courtaulds North America-ның North Carolina National
Bank-ке қарсы ісіндегі ең басты мәселе.
Алдыңғы параграфта айтылып өткендей, жалпы тауарлардың сипаттамасы мүкіндігінше қысқа болуы
керек. Егер аккредитивте коносаменттің ерекше сипаттамасы болу тиістігі арнайы көрсетілмегенде, жоға
-
рыдағы жағдай UCP бойынша басқа нәтижеге әкелуі мүмкін еді. UCP аккредитивте кездесетін сипаттама-
ның коммерциялық инвойста көрсетілуін ғана талап етеді. 18-бап бойынша, «коммерциялық инвойстағы
тауарлардың сипаттамасы аккредитивте көрсетілген сипаттамаға сәйкес келу керек. Барлық басқа құжатта
-
ғы тауарлар аккредитивте көрсетілген сипаттамаға қайшы келмейтіндей, жалпы түрде сипатталуы мүмкін».
Сол себепті тауарды жеңіл әрі ұғынықты тілмен сипаттаған жөн. 15.4-мысалдағы «Транзакцияларға назар
аударыңыз. Халықаралық аккредитивтерге қатысты он ереже» әрі қарай аккредитивтерді реттейтін ереже
-
лердің қысқаша мазмұнын береді.
465
Халықаралық сауданы қаржыландыру 15-тарау
транзакциялардан толығымен бөлек жүзеге асады; оның
міндеттері мен жауапкершілігі тараптардың жасасқан
келісімшарт талаптарына емес, аккредитив талаптарына
сәйкес анықталады. Бұған қоса, сенімді дерек көздерін-
де айқын түрде көрсетілгендей, егер нақты түрде эми-
тенттің қызметіне қатысты болса, бенефициар аккре-
дитив талаптарын мойындауға тиіс. Егер бұл ережелер
сақталмаса, трассат тарапынан болған шығынның өтемі
берілмейді. Бұл Courtaulds ережелердің сақтамағанын
білдіреді. «Бұл жерде толығымен дерлік ұқсас немесе
сол сияқты құжаттарға орын жоқ».
Courtaulds сотта инвойстың шын мәнінде аккредитив
сипаттамаларына сәйкес келгенін, яғни қаптамаларда
«100% акрил» белгісінің көрсетілгеніне қатысты ақпа-
раттың инвойсқа қоса берілген қаптау парағында болға-
нын алға тартты. Осыған байланысты UCP-де «инвойс»
және «қалған құжаттар» арасындағы айырмашылықтарға
назар аудара отырып, соңғысында тауар сипаттамасының
жалпы шарттарға сәйкес болуы мүмкін, ал инвойстағы
тауар сипаттамасының аккредитив талаптарына сәйкес
болуға тиіс екенін ерекшелеп көрсеткен дұрыс. Банк қап-
тау парағы секілді қосымша құжаттарды егжей-тегжейлі
тексереді деп ешкім күтпеп еді. Сонымен қатар оған са-
тушы мен сатып алушының құжатын, мақсатын немесе
ниетін талқылауға тыйым салынған болатын. Егер банк
аккредитив ережелеріне бағынбай, тратталарды төлеген
болса, сатушының траттасын ешқандай негізсіз төлегені
үшін конкурстық басқарушы жауапкершілігінің ықтимал
қаупімен бетпе-бет келетін еді. БҰЛ ШЕШІМНІҢ КҮШІ
ЖОЙЫЛДЫ ЖӘНЕ ҚАЙТА ҚАРАУҒА ЖІБЕРІЛДІ.
Түйін:
● UCP-дің 7-бабы бойынша банктер құжаттарды сырт-
қы сипаттамасы арқылы тексеруге міндетті. Банк-
тер сауда әдет-ғұрыптары ережелерін білуге немесе
оларды зерттеуге міндетті емес.
● 8-бап (қатаң сақталатын ережелер) бойынша құжат-
тардың сыртқы сипаттамасы талаптарға сәйкес кел-
месе, банктер бұл құжаттарды қабылдамауға ерікті.
● 9-бап бойынша коммерциялық инвойста көрсетілген
тауар сипаттамасы қатаң түрде аккредитивте берілген
сипаттамасына сәйкес келуге тиіс. Басқа құжаттарда-
ғы сипаттамалар жалпы ережелерге сәйкес жасалуы
мүмкін.
● Банк коммерциялық инвойстағы анық көрсетілме-
ген сипаттаманы қабылдағысы келген жағдайда да,
егер аккредитивте басқасы анық түрде көрсетілмесе,
банкке мұны жасауға рұқсат берілмейді.
Сыртқы сәйкестік ережесі
Банктер тек қана құжаттарды тексеруге міндетті.
Банктер тек қана аккредитивте көрсетілген құжаттарды
тексеруге міндетті.
Банктер «транзакциялардағы алаяқтық» үшін жауап
бермейді (тіпті алаяқтықты байқаса да).
Банктердің сауда-саттық әдет-ғұрыптары
ережелерін немесе техникалық терминдерді білуі
міндетті емес
Банктер сауда әдет-ғұрыптары немесе сауда практика-
сын білуге немесе зерттеуге міндетті емес.
Банктер қысқартылған сөздердің мағынасын білуге мін-
детті емес.
Қатаң сақталатын ережелер
(тексеруге арналған критерийлер)
Сәйкессіздіктер айтарлықтай аз болмаса (негізсіз неме-
се қасақана қабылдамау), банк құжаттағы кез келген «сәй-
кессіздікке» байланысты оны қабылдамауға ерікті.
Аккредитивтерде аяқталу мерзімі көрсетілуге тиіс
Аяқталу мерзімі көрсетілмеген аккредитивтің заңдық
күші болмайды.
21 күн ережесі
Бенефициар тарап (сатушы) коносаментті алғаннан
кейін 21 күн ішінде құжаттарды жеткізуге міндетті.
21 күн ішінде жеткізілмесе, аккредитивтің мерзімі өт-
кен болып есептеледі (аккредитивте көрсетілген аяқталу
мерзімі бітпесе де, аккредитивтің мерзімі аяқталған болып
саналады).
Банкке құжаттарды тексеруі үшін бес күн беріледі
Тиісті уақыт ішінде тексерілмеген құжаттар талаптарға
сәйкес деп қабылданады.
Қайтарымсыздық презумпциясы
Аккредитивте өзгеше көрсетілмесе, аккредитив қайта-
рымсыз болып саналады (уақыт аралығы аяқталу мерзімі
немесе 21 күн ережесі бойынша анықталады).
Сақтандыру сертификаты
Оның мерзімі тауарларды тиеу күнінен (коносаменттің
шығарылуынан) кеш болмайтындай етіп бекітілуі керек.
CIF құнының 110 пайыздық мөлшерінде болуға тиіс
(егер тараптар өзгеше келіспесе).
Коммерциялық инвойс
Тауардың нақты сипаттамасы аккредитив өтінішінде
көрсетілген сипаттамамен сәйкес болу керек.
Аккредитив трансферленбейді деп есептеледі
(егер аккредитивте өзгеше мәлімденбесе).
15.4-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Халықаралық аккредитивтерге қатысты он ереже
(Құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай рәсімдер мен ережелер – UCP 600)
466
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
15.1-кесте. Транзакцияларға назар аударыңыз: UCP 600 ережелері
UCP баптары Сипаттамасы және ережелер
17. Түпнұсқа құжаттар Құжаттың бір ғана түпнұсқасы талап етіледі; аккредитив тек көшірмелерін ғана талап
етеді.
18. Коммерциялық инвойс Бенефициар тарапынан өтініш берушіге шығарылады; қол қойылуы қажет емес;
аккредитивтегідей валюта қолданылады; тауардың сипаттамасы аккредитивте көрсетілген
сипаттамаға сәйкес болуы керек.
19. Мультимодальды тасымалдау
құжаты
Көліктің ең кемі екі түрі; агенттің тасымалдаушысының аты берілуге тиіс; мысалы: XYC
тасымалдаушылары жалпы тасымалдаушы «капитанының» агенті ретінде; «транзитті
жүктерді» анықтап көрсетуге тиіс (көлік құралының бірінен екіншісіне тиеу).
20. Коносамент Агент немесе капитан тарапынан қол қойылады; «кемеде» екенін көрсету; барлық
түпнұсқалар талап етіледі; жүктің бір кемеден екінші кемеге тиелуін мәлімдеудің қажеті
жоқ, себебі – коносамент екі кеме үшін де жарамды.
24. Жол, теміржол және ішкі су
жолы
Шығарылған мерзімі немесе тауардың жөнелтуге алынған уақыты көрсетілуге тиіс;
жүктің тиелген орны мен жеткізілуі керек жері аккредитивтегідей көрсетілуге тиіс.
27. «Таза» тасымалдау құжаты Таза тасымалдау құжаты – тауарларда немесе қаптамада ақаудың болуына қатысты қандай
да бір ескертпе немесе нұсқау болмайтын құжат. Аккредитив жүктің «кемеге тиелгенде
таза» болуын талап етсе де, «таза» сөзінің құжатта қолданылуы міндетті емес
28. Сақтандыру құжаты және
сақтандыру сомасы
Сақтандыру сертификаты немесе сақтандыру полисі; сақтандыру компаниясы,
сақтандыру агенттері немесе өкілі тарапынан қол қойылған; жіберу күніне дейінгі
мерзімде шығарылады (мерзімі коносаментте көрсетілген күнмен бірдей немесе одан
бұрын болуға тиіс); егер аккредитив басқа құнды белгілемесе, минимум сақтандыру құны
CIF немесе CIP құнының 110%-ын құрайды. Аккредитив сақтандыру аясында шығындары
өтелетін тәуекел түрлерін көрсетуге тиіс: егер аккредитив «әдеттегі сауда тәуекелдерінен
сақтандыру» деп көрсетсе, банктер кез келген сақтандыру түрін қабылдайды; егер
аккредитив «барлық тәуекелдерден сақтандыру» деп көрсетсе, сақтандыру құжатында
мұның «барлық тәуекелдерден сақтандыру» екені ескертілуге тиіс.
29. Аккредитивтің аяқталу
мерзімі
Егер аяқталу мерзімі банктің жабық болған күніне түссе, онда ол мерзім банктің келесі
жұмыс күніне ауыстырылады; жөнелтудің ең соңғы күні ұзартылмайды.
30. Мөлшер мен бағадағы шекті
ауытқу
Егер аккредитивте «шамамен» немесе «жуық» сөздері қолданылса, тауардың мөлшері,
саны немесе бірлігінің бағасы 10% артық немесе кем болып өзгеруі мүмкін.
33. Ұсыну уақыты Банктер әдеттегі жұмыс уақытынан тыс кезде құжат қабылдауға міндетті емес.
Транзакцияларға назар аударыңыз мысалындағы 6-ережеде көрсетілгендей, банктерге құжаттарды тексе-
ру үшін Бірыңғай сауда кодексі
4
бойынша жеті күннен аспайтын мерзім, ал UCP 600 бойынша бес күн бері-
леді. Сәйкес келмейтін құжаттарды қабылдаған банк дәл уақытында үлгере алса, бенефициар тарапты сотқа
бере алады. Habib Bank Ltd банкінің Convermat Corp.
5
компаниясына қарсы ашқан ісіне осындай жағдай
негіз болды. Бұл істе банк жіберілу мерзімінде сәйкессіздік кездескен коносаменттен тұратын құжаттарға
төлем жасады. Кейін төлем жасаушы тарап құжаттарды қабылдамады. Банк бенефициар тарапты сотқа бер
-
местен бұрын бір ай күтті. Сот бұл шағымның уақытында берілмегенін алға тарта отырып, істі қарамады.
16(d)-бабының талаптары бойынша банк «жылдам жолмен» ескерту беруге тиіс және бұл ескертуде «банктің
бұл құжаттарды қабылдамауына себеп болған барлық сәйкессіздіктер көрсетілуге тиіс».
Талап етілетін тасымалдау құжаттарын белгілеген кезде UCP-дің 19–24 баптарына шолу жасалуға тиіс.
Кең қолданыстағы жалпы тасымалдау құжаттарының ішіндегі екі түріне, яғни мультимодальды тасымалдау
құжаты мен мұхиттық коносаментке қатысты ережелер 19 және 20-баптарда кездеседі.
Сақтандыру құжаттары туралы мәлімет UCP-дің 28-бабында қарастырылған. Өтініш беруші қамтамасыз
етілуге тиіс сақтандыру мөлшерін көрсетпесе, UCP-дің 28(f)(2)-бабына сәйкес, CIF құнына 10% қосқанда
шығатын сома талап етіледі. Өтініш беруші тауар жіберілгеннен кейін құжаттардың ұсынылуына берілген
уақытты көрсетуге тиіс. Егер уақыт аралығы белгіленбесе, онда 14(c)-бабына сәйкес, уақыт аралығы ретінде
жүктің жіберілген күнінен бастап 21 күн ішіндегі мерзім белгіленеді. 15.1-кестедегі «Транзакцияларға назар
аударыңыз: UCP 600 ережелері» белгілі бір құжаттардың сәйкестігін анықтауға және құжаттардың уақтылы
ұсынылуына қатысты кейбір ережелерге шолу жасайды.
Тауар сипаттамасына қатысты басқа да маңызды UCP ережелері 14(e) және 18(c)-баптарында қарастырыл
-
ған. 14(e)-бабы әртүрлі құжаттардағы тауар сипаттамасын қамтиды. Басты қағида – коммерциялық инвойста
берілген тауар сипаттамасы аккредитивте берілген сипаттамамен бірдей болуға тиіс; басқа құжаттардағы
сипаттамалар жалпы түрде берілуі мүмкін, бірақ олар сонда да аккредитив немесе коммерциялық инвойста
кездесетін мейлінше егжей-тегжейлі сипаттамаларға қайшы келмеуі керек. 18(c)-бабы «коммерциялық ин
-
войстағы тауар, қызмет немесе жұмысты атқарудың сипаттамасы аккредитивте көрсетілген сипаттамамен
467
Халықаралық сауданы қаржыландыру 15-тарау
сәйкес келуге тиіс» екенін тағы бір айтып өтеді. Десе де бұл жерде аккредитив және коммерциялық инвойс
арасындағы айна-қатесіз сипаттамаларға қатысты талаптар берілмеген. Мысалы, тауарлардың егжей-тег
-
жейлі сипаттамасы коммерциялық инвойстың ішінде бірнеше жерде көрсетілуі мүмкін, ал оларды жалпы
алып қараған кезде аккредитивтегі сипаттамаларға сәйкес келеді.
Банк тәжірибесінің халықаралық стандарты (ISBP)
Алынған мәліметтер бойынша банктердің 25 % өздерінің тәуекелдерін барынша азайту үшін ережелер-
ді қатаң сақтау әдісін ұстанады. Құжаттарды қабылдамау жағдайларын азайтуға бағытталған аккредитив
бойынша құжаттарды тексеруге арналған Халықаралық сауда палатасының ендігі бір құжаты – банк тә
-
жірибесінің халықаралық стандарты (ISBP) (ХСП, 645-басылым). Бұл ережелерді әлемдік банк жүйесі бас-
шылыққа алады, сондықтан да құжаттамалық аккредитив транзакцияларына қатысы бар барлық экспорттау-
шы-импорттаушылар оның ережелері мен шарттарының негізін білуге тиісті. ISBP құжат тексерушілердің
аккредитив бойынша ұсынылған құжаттарды тексеруде басшылыққа алуы үшін қажет оңтайлы процедура
-
лардың тізімі ретінде дайындалды. ISBP мәтіні жетекші болып қала беретін UCP-дің орнын алмастыруға
ұмтылмайды, тек оның күнделікті тәжірибеге қалай енгізілуі керектігін көрсетеді.
Төлем жүйелері
SWIFT (Дүниежүзілік банкаралық қаржы телекоммуникациялары қоғамдастығы)
6
– қаржы әлемінде-
гі сауда операцияларын жылдам, анық әрі сенімді түрде жүргізуге мүмкіндік беретін мүшелеріне тиесілі
кооператив. 200-ден астам елде 10 800-ден аса банк ұйымдары, құнды қағаз мекемелері және корпоративтік
клиенттер осы жүйе арқылы стандартталған қаржы коммуникацияларымен алмасуға мүмкіндік алды. SWIFT
клиенттер үшін қауіпсіз түрде қаржылық ақпарат алмасуға коммуникациялық платформа болуды, өніммен
және қызметпен қамтамасыз етуді өз міндетім деп біледі. Ол сондай-ақ нарық тәжірибесін қалыптастыру,
стандарттарды анықтау және бір мүддеге түйіскен мәселелерге жауап іздеу жолында қаржы қауымдастығы
-
мен бірлесе қимылдап, жұмысты жеңілдетеді. SWIFT бағаларды және өндіріс тәуекелдерін төмендете оты-
рып, өзінің клиенттеріне қаржы транзакцияларын автоматтандыруға және стандарттауға мүмкіндік береді.
SWIFT өзінің клиенттерін жаңа бизнес мүмкіндіктерін зерттеу құралдарымен қамтамасыз етеді.
Нақты уақыт режимінде цифрлық төлемнің өсуі
Халықтың мобильді төлем жасауға дағдылануына байланысты мобильді технологиялардың ақша аудары-
мындағы үлесі артты. Бұл жүйелер ыңғайлы, жылдам әрі қауіпсіз. Мобилді технология дендеп кірген сайын
жеткізу тізбегі, логистикасы жақсарды, цифрлық және материалдық тауардың жеткізілу жылдамдығы артты.
Нақты уақыт режимінде шұғыл төлем жасау схемасының екі түрі бар: жабық жүйелер және RT-RPS. Жабық
жүйе банк ішіндегі төлемдерде не PayPal, Alibaba, немесе BlueCash сияқты жабық жүйелерде болуы мүм
-
кін. Бұл жерде төлем жасаушы да, төлем алушы да бір жабық жүйенің қолданушылары болуға тиіс. RT-RPS
деген 24/7/365 негізінде дереу қорларды жіберу, растау және қайта қолдану мүмкіндігін білдіреді. Нақты
уақыттағы бөлшек төлем жүйесінде (RT-RPS) – rea-time retail payment system кредит төлеу қабілетсіздігіне
қатысты тәуекелді мейлінше азайту үшін төлемдер орталық банк ақшасымен жүргізіледі.
Виртуал валюталар
Жалпы алғанда, виртуал валюта – мемлекет шығарған заңды төлем құралымен қуатталмаған цифрлық
айырбас бірлігі. Оның ең жарқын мысалы Биткойн болып отыр. Бағасы анағұрлым төмен биткойн ша
-
ғын кәсіпорындарды қымбат кредиттік карталардың шеңгелінен босатты, мигранттың дамушы елде қалған
отбасына ақша аударғанда кететін шығынын азайтты, жеке тұлғаларды цензурадан және оларға тиесілі
капитал айналымына орнатылған бақылаудан құтқарды, езгідегі қауымдарға қаржылық құпиялық берді,
осындай игілігі арқылы инновация мен микротөлемдерді дамыта отырып, шағын бизнеске шапағатын жау
-
дырды.
Баға тұрақтылығы болмағандықтан және тұрақты баға қорын қамтамасыз етпейтіндіктен биткойнды
G20 елдерінің бір де бірі валюта ретінде мойындамады. АҚШ құпия қызметі цифрлық валюта беріп тұрған
жоғары деңгейлі анонимділік, бір елден екінші елге заңсыз қаржыны аудару мүмкіндігі және пайдалану
еркіндігі қылмыстық топтардың арасында кеңінен таралып отырғанын айтып, дабыл қағуда.
7
АҚШ Қаржы
468
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
министрлігінің бюросы – FinCEN валюта аударымына қатысты қаржы қылмыстарын тергеуге әрі ол туралы
Терроризм және қаржылық барлау басқармасын хабардар етуге жауапты. Федералдық тергеу бюросы (FBI)
2012 жылы виртуал валютадан туындаған қауіппен күрес (Virtual Currency Emerging Threats Working Group –
VCET) жөніндегі жұмыс тобын құрды.
Резервті аккредитивтер
Коммерциялық банк тарапынан шығарылатын резервті аккредитивтер міндеттемелердің орындалуын
(тауарды жеткізу, қызмет көрсету, ғимарат салу) қамтамасыз ету мақсатында сақтандыру компаниясы берген
міндетті орындау кепілдігіне балама қызметін атқарады. Міндеттерді орындау кепілдігін банктің шығаруына
заңда тыйым салынғандықтан, оның баламасы ретінде резервті аккредитивтер ойлап табылды. Резервті ак-
кредитив пен құжаттамалық аккредитивтің арасында айырмашылық бар. Құжаттамалық аккредитив тарап-
тардың жұмысты дұрыс атқарған кезінде, ал резервті аккредитив жұмысты бұрыс атқарған немесе мүлдем
орындамаған кезде қолданылады. Әдеттегі аккредитив бизнестің күнделікті операцияларында қолданыла
-
ды, бұл операциялардағы тараптардың мақсаты – талапқа сәйкес келетін тауарлар немесе құжаттар ұсы-
нылғаннан кейін сатушыға төлем жасау. Резервті аккредитив арқылы төлем жасау – сирек кездесетін жайт,
өйткені сатушы, қызмет көрсетуші немесе құрылыс компаниясы өз міндеттерін орындамаған жағдайда ғана
резервті аккредитив арқылы сатып алушыға төлем жасау қажеттігі туындайды.
UCP 600 және АҚШ Бірыңғай сауда кодексінің 5-бабы құжаттамалық аккредитивпен қоса, резервті ак-
кредитивті де реттейді. Десе де UCP 600 ережелері бұл жерге толық сәйкес келмейді, себебі UCP қанша де-
генмен құжаттамалық аккредитивті реттеу мақсатында дайындалған ғой. Сондықтан резервті аккредитивті
реттеу үшін өз алдына арнайы ережелер шығарылды, оның қатарында 1995 жылғы тәуелсіз кепілдік және
резервті аккредитив бойынша БҰҰ Конвенциясы және Халықаралық сауда палатасы шығарған резервті ак-
кредитивтердің халықаралық іс-тәжірибесінің ережелері бар (ISP 98).
Аккредитив бойынша төлем жасау үшін сатушы көптеген құжат тапсыруға мәжбүр болса, ал резервті
аккредитив бойынша төлем алу үшін жалғыз ғана құжаттың ұсынылуы жеткілікті. Ол не құжат десеңіз –
жұмыстың орындалмағанына қатысты бенефициар тараптың (сатып алушы) қойған талабынан тұратын
құжат. Резервті аккредитивтердің халықаралық іс-тәжірибесінің ережелері төлем жасау қажеттігі туралы
ескертуді электронды түрде SWIFT банктік коммуникациялық жүйесі арқылы жіберілуіне мүмкіндік бере
отырып, құжаттарға қатысты талаптарды мейлінше жеңілдетеді. Резервті аккредитив бенефициар тараптан
жұмыстың орындалмағанына қатысты үшінші тарап сертификаты секілді қосымша құжат талап етуі мүмкін,
мұны да ескерген жөн.
Itek корпорациясының Бостонның бірінші ұлттық банкіне
(First National Bank of Boston) қарсы ісі
730 F.2d 19 (1st Cir. 1984)
Брейер – аймақтық судья. Бостонның бірінші ұлттық
банкі («FNBB»), Itek Corp. талабы бойынша Bank Melli
Iran («Melli») пайдасына бірнеше аккредитив шығарды.
Melli FNBB-ден аккредитивте міндеттелген төлемдерді
төлеуді талап етті. Itek FNBB-нің Melli-ге төлем жасауына
тыйым салатын федералдық аудандық сотының шешімін
алды. Melli талап-арызындағы көтерілген басты мәселе –
аккредитивтің «алаяқтық» жолмен шығарылғанын мәлім-
дей отырып, ақшасын қайтаруға деген ұмтылысы.
Аккредитивтер 1997 жылы Itek және Иранның Қор-
ғаныс министрлігі арасында жасалған келісімшарттағы
міндеттемелерден шығады. Келісімшартта Itek құны
22,5 млн долларды құрайтын жоғары технологиялық
оптикалық жабдықты жасап, Иранның Қорғаныс ми-
нистрлігіне сатуға тиіс еді. Иран 20 пайыздық алғашқы
төлемін жасауға міндеттелді. Ол Itek-ке жұмыстың алға
жылжуына байланысты жалпы құнының 60%-ын (13,5
миллион доллар); ал қалған 20%-ын жұмыс нәтижелі
аяқталғанда төлеуі керек еді. Келісімшарт бойынша Itek
екі түрлі банк кепілдігін беруге тиіс болған. Біріншісі –
алдын ала төлеу кепілдігі, Министрлік бұл кепілдік бо-
йынша Itek жұмысты тиісті деңгейде орындағанға дейін-
ақ алдын ала төленген соманы қайтарып алуға құқылы
болды. Екіншісі – келісімшарт құнының 10%-ын құрайтын
2,25 млн долларлық жұмыстың адал орындалғаны үшін
берілетін кепілдік. Мұның мақсаты Министрлікті ке-
лісімшарттың бұзылуынан қорғау болды. Министрлік
банкке жай ғана жазбаша өтініш жібере отырып, кепіл-
діктер бойынша төлем жасауды талап ете алатын еді.
Melli банкі Иран үкіметінің мекемесі ретінде ке-
пілдіктерді шығарды. Itek-тен Melli америкалық банк
тарапынан Melli пайдасына шығарылатын резервті ак-
кредитивтермен қамтамасыз етуін талап етті. Негізгі ке-
лісімшартта «форс-мажорға байланысты келісімшарт
бұзылатын болса, жұмыстың адал орындалғанына қа-
тысты барлық банк кепілдіктерінің дереу тоқтайтыны»
469
Халықаралық сауданы қаржыландыру 15-тарау
қарастырылды. Келісімшарт керекті экспорттық ли-
цензиялардың АҚШ тарапынан күшінің жойылуын
форс-мажор ретінде анықтайды. Itek-тің жұмысы
1979 жылдың басында Иран үкіметі құлағанға дейін еш
қиындықсыз жалғаса берді. 1979 жылы АҚШ Itek-тің
экспорттық лицензиясын тоқтатты. Itek форс-мажор
ережелері бойынша келісімшартты бұзуға кірісті. Сол
сәтте Melli аккредитивтер бойынша төлемді талап етті.
Бірыңғай сауда кодексінің 5-114(2)(b)-бөлімінде
«егер транзакцияларда алаяқтық» анықталса, соттың
аккредитив бойынша төлемдерге тыйым салу үкімін заң-
ды деп мойындалған. Ол жерде былай деп көрсетілген:
(2) құжаттар сыртқы сипаты бойынша аккре-
дитив талаптарына сәйкес келгенде, дегенмен
талап етілген құжат жасанды немесе жалған
болғанда немесе транзакцияда алаяқтық орын
алған кезде өзгеше келісілмесе;
(a) шығарушы траттаны төлеуге тиіс... егер
төлем...ұстаушы тарапынан уақытында талап
етілсе; (b) барлық жағдайларда өзінің клиентіне
қатысты адал ниетпен қызмет ететін эмитент
траттаны төлеуі немесе құжаттарда көрінбе-
ген алаяқтық, жасандылық немесе басқа да ақау-
ларға қатысты клиент тарапынан ескертудің
болуына қарамастан төлем жасауды талап етуі
мүмкін, алайда тиісті юрисдикциясы бар сот
осындай төлемдерге тыйым салуы мүмкін.
Бұл істің негізгі құқықтық сауалы – FNBB-нің аккре-
дитивтері бойынша Melli талабына қатысты жағдайлар
«транзакциялардағы алаяқтық» болып есептеле ме, әлде
жоқ па? Біз «алаяқтық» туралы ережені тар мағынасын-
да түсіндіру қажеттігін қарастыра отырып, бұл сұраққа
жауап береміз. Аккредитивтің негізгі мақсаты – өзінің
бенефициарына ақша жіберу кезінде толығымен сенімді
әдісті пайдалану, ол үшін бенефициар аккредитивте көр-
сетілген шарттарға сәйкес болуға тиіс: мысалы, аккре-
дитив бойынша талап етілетін жөнелту құжатын немесе
жай жазбаша төлем жасау талабын ұсынған кезде талап-
тарды орындауы керек. Аккредитивтің төленуін кейінге
қалдырмауды талап ететін осындай себептерге қарамас-
тан, ережеден тыс жағдайлардың қажеттігі анық. Бір
белгілі сот ісінде, сатушы келісімшарт бойынша сатып
алушыға щетка жасайтын қыл жіберуге тиіс еді, алай-
да оның орнына қалдықтарды жібереді. Сот сатушыға
аккредитивті талап етуге және ақшаны өзіне қалдыруға
және сатып алушының сатушыны сотқа беруіне тыйым
салды, соттың пікірі бойынша, сатушы келісімшарттың
ақшаны алу, қылды жіберудің алғышарты ретінде жасал-
ғанына қатысты негізделген талап жасай алмады.
Sztejn v. J. Henry Schroder Banking Corp., 31 N.Y.S.2d
631 (Sup. Ct. 1941). Егер Melli-дің аккредитивтің төленуін
талап етуі үшін келісімшарт бойынша сенімді немесе
шынайы негіздемесі болмаса, оның ақша алу әрекеті заң-
сыз деп табылып, төлем жасауға тыйым салынуы мүмкін.
Сондықтан да біз федералдық аудандық соттың
Melli-ге қатысты шешімін қолдауды жөн көрдік. Сот ше-
шімі бойынша, Melli-дің аккредитивті төлеуі үшін қой-
ған талаптарында шынайы негіздеме болған жоқ және
оның бұл талаптары осы жазбада анықталған жағдай-
ларда «алаяқтық» болып есептеледі. Осылайша соттың
тыйым салу шешімі шығарылды. Аудандық соттың үкімі
БЕКІТІЛДІ.
Түйін:
● Жұмыстың орындалуына кепілдік беру және депо-
зитті қайтарып алу үшін қолданылатын аккредитив –
резервті аккредитив деп аталады.
● Егер құжаттар сыртқы сипаты бойынша талаптарға
сәйкес келсе, құжаттардың жасанды екені немесе
транзакцияда алаяқтық орын алғаны туралы ескерту
алғанына қарамастан, банк аккредитивті төлей ала-
ды.
● Төлем жасаушы тарап сот шешімін (тыйым салу ту-
ралы сот үкімін) ала отырып, банкке аккредитивті тө-
леуіне тыйым сала алады.
● Форс-мажор ескертпесінде тараптың келісімшарт бо-
йынша міндеттемелерінен босатылуына мүмкіндік
беретін жағдайлар қарастырылады.
АҚШ федералдық резерв жүйесі резервті аккредитивтерді «эмитент атынан бенефициарға міндеттеме»
жүктейтін аккредитив деп түсіндіреді. Ол міндеттеме мынадай: 1) қарызға не авансқа, не болмаса клиент
(төлем жасаушы тараптың) есебінен алынған ақшаны қайтару; 2) төлем жасаушы тараптың қабылдаған
борышкерлік куәлігі негізінде төлем жасау; 3) міндеттемені орындау кезінде төлем жасаушы тарап қандай
да бір міндеттемені орындамағаны нәтижесінде төлем жүргізу
8
. UCP әдеттегідей құжаттамалық аккре-
дитивтерге де, резервті аккредитивтерге де қолданылып келді. Алайда 1999 жылдың 1 қаңтарында ре-
зервті аккредитивтерді реттейтін резервті аккредитивтердің халықаралық іс-тәжірибесінің ережелері
(ISP98) айналымға енді.
9
Резервті аккредитивтер экспорт транзакцияларымен байланысты келісімшарт шеңберіндегі әртүрлі
міндеттемелерді қамтамасыз ету үшін қолданылуы мүмкін. Көбінесе құрылыс жобаларымен байланысты
міндеттемелерді орындау кепілдігі болуымен қатар, резервті аккредитивтер тауар саудасы кезінде депозит
ретінде және көрсетілетін қызмет үшін алдын ала төлем жасау құралы ретінде қолданылып қана қоймай,
міндеттемелерді кепілдікке алу, халықаралық несиелер бойынша борыш алушыларды қолдау, жеткізушілер
-
дің болуын қамтамасыз ету, контрсауда міндеттемелерін қорғау қызметін атқарады.
10
Itek компаниясының
Бостонның бірінші ұлттық банкіне қарсы ашқан ісінде құрылыс жобасының орындалуына кепілдік беру
және шетелдік сатып алушы тарапынан төленген ақша сомасын қайтарып алу үшін резервті аккредитивтерді
қолданудың мысалы көрсетілген.
470
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Itek компаниясының Бостонның бірінші ұлттық банкіне қарсы ашқан ісінде UCC §5-114(a)(2) бойынша
банк транзакцияда алаяқтық жасалғанынан хабардар болған кезде, сот банкке төлем талабын орындауға ты
-
йым салуы мүмкін. Соттардың аккредитивтер мен кепілдіктер ісіне араласқысы келмейтін әдеті бар, деген-
мен «алаяқтық» жасалған кездегі ерекше жағдай кодекс қабылданбастан бұрын және қабылданғаннан кейін
де, прецеденттік құқықта еркін түсіндіріліп келді. Алайда көптеген экспорттық транзакцияда бұл іс жүзінде
балама ретінде қолданыла бермейді, өйткені соттың тыйым салу шешімін алу үшін біршама уақыт кетеді.
Міндеттердің орындалуын кепілдендірудің балама әдістері
Міндеттердің орындалуына кепілдік беретін немесе ақша сомасын қайтарып алуды қамтамасыз ететін
резервті аккредитивтерден бөлек басқа да әдістер бар. Келісімшартты орындау кепілдігі экспорт транзак
-
циясында сатушының міндеттерді орындамауына байланысты сатып алушының тәуекелін немесе құрылыс
жобасындағы мердігердің жұмысты атқармау салдарынан туындайтын тәуекелді мейлінше азайтады. Келі
-
сімшартты орындау кепілдігі – сақтандыру компаниясы тарапынан берілген, дефолт (міндеттердің орын-
далмауы) жағдайында сақтандырылған соманы төлеу кепілдігі. Бұл кепілдік резервті аккредитивпен бірдей
қызмет атқарады. Кепілзаттық міндеттеме баға ұсынушының ұсынысын орындамау қаупінен сақтандыра
-
ды. Әдетте кепілзаттық міндеттеме мемлекеттік сатып алу келісімшарттарына қатысуға ұсыныс беру үшін
талап етіледі.
Кредиттік кепілгер экспорттық транзакцияны не даму жобасын қаржыландырушы банкке, не болмаса
несие берушіге қаражаттың қайтатынына кепілдік береді. Әдетте бұлай кепілдік беру Eximbank секілді мем
-
лекеттік мекемеден немесе Дүниежүзілік банк секілді даму банкінен алынған төлем кепілдігі формасында
жасалады. Сонымен қатар кепілгерлік бас компания тарапынан берілетін корпоративтік кепілдік түрінде де
болуы мүмкін. Ұсталған қаражат қоры – үшінші тараптың кепілдігі емес, ол негізгі тараптар арасындағы
келісім. Ірі жобалар бойынша немесе мемлекеттік сатып алу келісімшартындағы жеткізушіге не мердігерге
тиесілі белгілі бір ақша сомасының пайызы әрбір төлемнен алынады және келісімшарттың, не болмаса ке
-
пілдік мерзімінің аяқталуына дейін қорда сақталады.
Банк кепілдігі немесе талап етілгенде берілетін кепілдік – міндеттеменің орындалуын кепілдендірудің
кең тараған тәсілі. Талап етілгенде берілетін кепілдік резервті аккредитив секілді, ақшалай емес міндетте
-
менің орындалуын қамтамасыз етеді. Міндеттеме, тиісінше, орындалмаған жағдайда бұл кепілдік стандарт
құрал ретінде қызмет атқарады. Банк бәрі өз жөнімен жүріп жатқан кезде ғана құжаттамалық аккредитив
бойынша төлем жасайды, ал егер бір нәрсе дұрыс болмаса, банк талап ету кепілдігі немесе резервті аккре
-
дитив бойынша төлем жасауға көшеді. Талап ету кепілдігінің бір олқылығы – құжаттамаға қойылар қатаң
талап жоқ, соның кесірінен негізсіз талап қойылу мүмкіндігіне орын бар. Көбінесе бенефициар тараптан та
-
лап етілетін нәрсе – төлем жасау талабын жазбаша жіберу.
11
Халықаралық сауда палатасы және UNCITRAL
осындай құжат түрлерін реттеу мақсатында ережелер дайындап шығарды. Халықаралық сауда палатасы та
-
лап етілгенде берілетін кепілдік үшін бірыңғай ережелер, ал UNCITRAL Тәуелсіз кепілдік және резерв-
ті аккредитивтер жөніндегі конвенция шығарған болатын. Талап етілгенде берілетін кепілдікті негізсіз
сұраудың алдын алу мақсатында бірыңғай ережелердің 15-бабы бенефициарды принципалдың қай жерде
ереже бұзғанын көрсететін мәлімдеме беруге міндеттейді.
Сауданы қаржыландыру көздері
Экспортпен және импортпен айналысатын мекемелердің экспорт транзакциясын қаржыландыруға қау-
қарлы болуы өте маңызды. Қаржыландыруға қол жеткізудің екі жолы бар: біріншісі, транзакциядан тысқа-
ры жатқан жол – тараптардың бірі коммерциялық банктен не мемлекеттік мекемеден жалпы кредит алады.
Екіншісі, транзакцияның өзіне тікелей байланысты жол, бұл көптеген экспорт транзакцияларында кезде
-
сетін екі құжат коносамент пен аккредитив арқылы жүзеге асады. Тауарды иелену құжаты ретінде коно-
саменттің маңыздылығы 14-тарауда талқыланды. Айналымдық коносамент тауарды тасымал барысында
трансферлеуге мүмкіндік береді. Айналымдық сипатына орай оны қарыз алу үшін кепілдік ретінде де қол
-
дануға болады.
Әрине, экспорттаушылар төлемді бірден алғысы келеді, ал импорттаушылар болса, төлемді тауарды
алғанға немесе қайта сатқанға дейін кейінге қалдыруды қалайды. Тауарды өткізіп, бәсекесі күшті экспорт
нарығына ену үшін төлеу шарттарын оңтайландырудың маңызы зор. Экспорттаушы қол жеткізуге бола
-
тын түрлі қаржыландыру әдісінен хабардар болып жүруге тиіс. Кейде экспорттаушыға тапсырыс берілген
471
Халықаралық сауданы қаржыландыру 15-тарау
тауарды өндіру үшін, не өнімді алға жылжыту үшін немесе сату шығындары, техникалық жаңарту, сонымен
қатар тасымалдауға кеткен шығындар секілді тауар саудасының басқа жақтарын да қаржыландыру қажет
болуы мүмкін.
Транзакция ерекшеліктері мен экспорттаушының жалпы қаржылай қажетіне орай экспорттаушы қол жет
-
кізе алатын қаржыландыру көзі айтарлықтай көп. Экспортты немесе импортты қаржыландырам деп шеш-
пес бұрын, бірнеше айнымалы шаманы есептеу керек: 1) қаржыландыру құны; 2) қаржыландыру ұзақтығы;
3) қаржыландыру тәуекелі. Сатып алушыға проформа-инвойс берілместен бұрын, түрлі қаржыландыру әдіс-
терінің бағаға әсері мен пайдасы қажет деңгейде зерттелуге тиіс.
Транзакцияға қатысты тәуекелдер жоғары болған сайын, қаржыландырудың құны да жоғарылап, оған
қол жеткізу де қиындайды. Сатып алушының төлем қабілеті экспорттаушыға қаржының берілу ықтималына
тікелей әсер етеді, алайда ықтимал несие берушіні толғандыратын мәселе жалғыз бұл емес. Сатып алушы
-
ның еліндегі саяси және экономикалық тұрақтылық та фактор ретінде қарастырылуы мүмкін. Дебиторлық
қарызды, сатуға арналған тауардың өндірісін не оның сатып алынуын қаржыландыру үшін несие беруші
аккредитив немесе сақтандырылған экспорттық кредит секілді төлем жасаудың сенімді әдісін талап етуі ық
-
тимал. Несие беруші экспорттаушының міндетті орындау мүмкіндігіне күмәнданса немесе қосымша несие
мөлшері қажет болса, мемлекеттік кепілдік бағдарламасы несие берушіге қосымша қаржыландыру ұсынуға
рұқсат береді. Алайда істі коммерциялық банк ұсынатын қызметтерді қарап шығудан бастаған абзал. Ха
-
лықаралық банктік байланыстары, халықаралық бизнес транзакциясы саласында тәжірибесі болғандықтан,
коммерциялық банктер – мықты ақпарат көзі.
Коммерциялық банктер
300-ден астам АҚШ банкінде белгілі бір шет мемлекетпен, тауардың және транзакцияның түр-түрімен
жұмыс істей білетін халықаралық бөлімдер мен мамандар бар. АҚШ-тың үлкен қалаларында орналасқан
сол ірі банктер елдің шағын банктерімен корреспонденттік байланыс ұстап отырады. Одан да ірірек банктер
әлемнің көп еліндегі банктермен корреспонденттік қатынас ұстау немесе шетелдік бөлімше ашу арқылы
шетелдік клиенттермен де тікелей байланыс арнасын қамтамасыз етіп қойған. Әдетте халықаралық банк
қызметін жүргізетін мамандар экспорт мәселелерін жақсы білетін болып келеді. Олар тіпті өздері кеңес
беріп, жөн сілтей алмаса да, бұл істен хабары бар басқа маманға жолдайды. Банктер өз клиенттеріне тегін
кеңес, нұсқау береді, себебі оларға кіріс, негізінен, экспорттаушыға беретін несиесінің есебінен және арнайы
қызметтен түскен алымнан келеді.
Сонымен қатар ірі банктер аккредитив, құжаттамалық инкассо және экспорттаушыларды қызықтыратын
басқа да мәселелерге қатысты практикумдар және семинарларды жиі жүргізіп отырады. Коммерциялық банк
клиенттеріне арналған кейбір қызмет түрлері мынадай: (1) валюта айырбастау; (2) экспорттарды қаржылан
-
дыруда көмек; (3) шетелдік инвойстар, тратталар және аккредитивтер бойынша төлемдерді жинау; (4) басқа
елдерге қаржы қорларын аудару; (5) шетелдегі ықтимал сатып алушылар немесе өкілдердің төлем қабілеті
жөнінде ақпарат.
Экспорттаушының қаржыға қол жеткізудегі алғашқы логикалық қадамы – жергілікті коммерциялық
банкке қол артуы. Экспорттаушының ішкі қажеттіліктер үшін алған несиесі бар болса, онда несие беруші
ол экспорттаушының төлемдік міндеттерді қалай орындайтынын біліп қалды деген сөз. Сол себепті несиені
қайтаратынына сенім тудырған экспорттаушыға барлық несие берушілер экспорт транзакциясы үшін қаржы
беруге дайын болмақ. Аккредитив пен сақтандырылған экспорттық кредитті пайдалану арқылы экспорттау
-
шы несие берушінің тәуекелін азайта алады. Мемлекеттік кепілдік бағдарламасы транзакцияда қарастырыл-
ған кепілдіктен де сенімдірек кепілдік ұсынып, несие берушінің экспорттаушыға несие беруіне мүмкіндік
ашады. Банкті таңдаған кезде экспорттаушы мынадай сұрақтарға жауап іздеуге тиіс: 1) аккредитивті растау,
тратталарды дайындау және төлемді алуға кететін шығын қандай болмақ? 2) Банктің шетелде бөлімдері
немесе корреспондент банкі бар ма? Олар қайда орналасқан? 3) Шағын бизнестің экспорттық транзакция
-
ларын қолдайтын АҚШ-тың және басқа да мемлекеттік қаржыландыру бағдарламаларымен банктің жұмыс
істеу тәжірибесі бар ма?
АҚШ банкі тарапынан расталған қайтарылмайтын аккредитив негізіндегі мерзімді тратта міндеттемелер
-
ді орындамау тәуекелін салыстырмалы түрде азайтады. Бұл құжаттарды бірден қолма-қол ақшаға айналдыру
үшін экспорттаушы траттаны кепіл ретінде қолданып несие алуға тиіс немесе траттаны белгілі бір ақыға ин
-
весторға не банкке сатуы керек. Инвесторға немесе банкке ұсынылған тратта жеңілдікпен сатылады. Банк-
тер немесе басқа да несие берушілер төлем жасау қабілеті бар сатып алушы қабылдаған немесе болашақта
472
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
белгілі бір уақытта төлеуге келісілген мерзімді тратталарды сатып алуға ниет танытуы мүмкін. Бұл қуаттал-
ған тратталар немесе аударым вексельдері бұрын сауда акцептілері деп аталатын.
Кей жағдайда банктер траттаның, көбінесе клиент траттасының төлеу міндеттемесін белгілі бір бағаға
қабылдауға алдын ала келіседі. Бұрын сөз болғандай, банк акцептісі – банк шығарған және банк қабылдаған
тратта (15.5-мысалға қараңыз: «Транзакцияларға назар аударыңыз: Банк акцептісі»).
15.5-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Банк акцептісі
Банктің кредит төлеу қабілетіне қарай өтеу мерзімі келгенге дейін акцепт дисконтталуы немесе сатылуы
мүмкін қаржы құралына айналады. Экспорттаушы траттаның номинал құнынан төмен ақша мөлшерін алады,
сондықтан да күні бұрын келісілген уақыт жетіп, тратта номинал құны бойынша төленген кезде, инвестор не
-
месе банк экспорттаушыға төленген сомадан көбірек ақша мөлшерін алады. Экспорттаушыға төленген сома
мен өтеу мерзімінде төленген номинал сома арасындағы айырмашылық дисконт деп аталады және бұл өтеу
мерзіміне дейін траттаны ұстағаны үшін банкке немесе инвесторға берілетін алымды, не пайызды білдіреді.
Әдетте трассат төлем жасау міндеттемесін орындамаған жағдайда банк экспорттаушыға жүгінбестен траттаны
дисконттайды. Экспорттаушыға жүгінсе, басқа тратталар дисконтталуы мүмкін, ондай жағдайда тратта бойын
-
ша төлем міндеттемесі орындалмаса, экспорттаушы инвестордың немесе банктің шығынын өтеуге тиіс болады.
Факторинг және форфейтинг
Факторинг – траттасыз шетелдік дебиторлық қарызды дисконттау. Экспорттаушы өзінің дебиторлық қа-
рызына қатысты меншік құқығын факторинг компанияға жеңілдікпен береді. Бұл орталықтар номинал құ-
нынан төменірек, жеңілдікпен қаражат беру арқылы дебиторлық қарызды қаржыландыруға маманданған.
Факторинг көп жағдайда экспорттаушыға жүгінусіз-ақ жасалады, сондықтан экспорттаушы үшін арнайы
келісімді тексеру артықтық етпейді. Факторинг компания төлемеудің қаржылық тәуекелін өз мойнына алып,
дебиторлық қарыз бойынша алымдар жинайды. Экспорттық факторинг экспорттаушыға аккредитив секілді
тауарды төлем кепілдігінсіз алып, ашық шотта сатуға мүмкіндік береді.
Факторинг схемасының екі түрі бар: бірфакторлы жүйе және екіфакторлы жүйе. Екіфакторлы жүйе екі
факторинг компаниясын пайдалануға негізделген: экспорт-фактор және импорт-фактор. Екіфакторлы әдіс –
ең нәтижелісі және қауіпсізі. Экспорттаушы экспорт-факторды жұмысқа алады, ал экспорт-фактор импорт
-
таушы елінде импорт-фактормен келісімшарт жасасады. Импорт-фактор импорттаушының несие төлеу қабі-
летін бағалауда пайдалы. Импорт-фактор тауарды алғаннан кейін импорттаушыға инвойс шығарады, оның
көшірмесін экспорт-факторға жібереді. Экспорт-фактор кейін инвойс құнының 80%-ын экспорттаушыға ал
-
дын ала төлейді. Импорт-фактор мерзімі өткен қарызы бар шоттардан борышты өндіріп алуға, соның ішінде
сотқа арыз беруге жауапты. Екіфакторлы жүйе, бірфакторлы жүйеге қарағанда сәл қымбатқа түсуі мүмкін,
алайда импорттаушы елдің тарапынан болатын тәуекелдерді ескерсек, екіфакторлы жүйе қолдануға әбден
лайық. Осылайша экспорттаушы «жасырын немесе жабық факторинг» бойынша келіссөз жүргізе алады, бұл
жерде импорттаушы дебиторлық қарызының есепке алынатынынан хабарсыз болады. Экспорттаушы сатып
алушының факторды ескеру қажеттігіне байланысты экспорттаушы компанияның қаржылық тұрақтылығы
-
на күмән келтіргенін қаламайды.
Форфейтинг – шетелдік сатып алушының ұзақмерзімді дебиторлық қарызын немесе борыштық міндет
-
темесін жеңілдікпен сату. Бұл – экспорттаушының әдетте импорттаушы еліндегі банк тарапынан кепілден-
ген экспорттық дебиторлық қарызды форфейторға жеңілдікпен сататын жеткізуші кредитінің бір формасы.
Осындай келісім сатып алу-сату келісімшартына қол қойылмастан бұрын, алдын ала жасалады. Осылайша
473
Халықаралық сауданы қаржыландыру 15-тарау
экспорттаушы жеңілдіктерді (шығындарды) сату құнына қоса алады. Форфейторлар қайталама нарықта са-
тылу мүмкіндігі бар вексельдермен және борыштық міндеттемелермен жұмыс істейді. АҚШ нарығында
АҚШ және Еуропалық форфейтинг орталықтарының екеуі де қолданыста. Факторинг және форфейтинг ара
-
сындағы айырмашылықтарды салыстыру үшін «Транзакцияларға назар аударыңыз: Салыстыру. Факторинг
және форфейтинг» деген 15.2-кестеге қараңыз.
15.2-кесте. Транзакцияларға назар аударыңыз: Салыстыру. Факторинг және форфейтинг
Сипаттамалары Факторинг Форфейтинг
Қаржыландыруды алуда
қолданылатын бірлік түрлері
Құны төмен, қысқамерзімді (90-120
күн) дебиторлық қарыздар
Құны жоғары, орта-ұзақмерзімді міндеттемелер
(180 күннен асуы мүмкін)
Құжаттар немесе транзакциялар
саны
Көптеген және үздіксіз инвойстардың
келуі (дебиторлық қарыздар)
Жеке транзакцияларды қаржыландырады
Алдын ала төленетін немесе
төленген сома
Жалпы инвойс немесе дебиторлық
қарыз құнының 80%-ы
Инвойстың толық бағасы бойынша жүргізілген
төлем
Қажет құжат түрлері Кепілдендірілмеген дебиторлық қарыз Банк траттасы секілді айналымды құжат (көп
жағдайда банк кепілдігі талап етіледі) немесе
борыштық міндеттемені талап етеді.
Жеңілдік (алым) мөлшерлемесі Төмен Жоғары
Басқа да пайдалары Ықтимал сатып алушы және
сатушының бухгалтерлік қызметінің
тәуекелін бағалау (шағын
экспорттаушылар үшін маңызды)
Келісім жасаушы тарапқа алдағы уақытта талап
қоймау негізінде тратталар мен вексельдерді
сатып алады; коммерциялық, валюталық және
саяси тәуекелдерді өзіне алады.
Сатып алушы мен жабдықтаушыны қаржыландыру
Экспорт келісімшарты бойынша тауар өндірісі үшін сатушыға қаржы қажет болады. Қаражат кейде сатып
алушыдан не сатушының жеткізушілерінен келеді. Сатып алушыны қаржыландырудың бір түрі аккредитив
бойынша кезең-кезеңімен төлеу мүмкіндігі болғанда қарастырылады. Кезең-кезеңімен төлем жасау тәртібі
бойынша сатып алушының агенті өнімнің белгілі бір пайызының біткенін тексергеннен кейін немесе сол
туралы сатушы мәлімдемесі қабылданғаннан кейін сатушыға төлем жасау құқығын сатып алушы банкке
береді. Аккредитив бойынша бөліп төлеудің бұл түрі алдын ала төлеу туралы қызыл ескертпе деген атпен
белгілі. Қызыл ескертпеге сәйкес сатушы құжаттарды ұсынбай тұрып, аккредитив бойынша ішінара төлем
жасауды талап ете алады. Бұл тудыратын қаупіне байланысты қызыл ескертпе деп аталған. Сатып алушы
үшін кез келген қызыл ескертпелі төлем қауіпті. Сатушы өнім шығара алмай немесе растаушы құжаттарды
ұсына алмай қалса, қызыл ескертпе бойынша сатып алушы банктің барлық шығынын өтейді. Қызыл ескерт
-
пелі төлемдер – сатып алушыдан сатушыға берілетін кепілсіз қарыз түрі.
Жеткізушіні қаржыландыру оның материалдарының экспорттаушыға сатылуы арқылы жүзеге асырыла
-
ды. Әдетте сатушы экспорт келісімшарты бойынша өз міндетін орындау үшін қажет тауарды өндіреді және
экспорттық келісімшарттан түскен пайдадан төлеу мерзімі келгенге дейін жеткізушілеріне төлем жасайды.
Алайда жеткізушілер материалдарды шотта сатуы үшін қандай да болсын кепілзат немесе кепілдендіруді
қажет етеді. Осындай кепілдіктің екі түрі бар: біріншісі – трансферленетін аккредитив, екіншісі – ортақ
аккредитив (15.6-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: «Ортақ аккредитив»).
ЖАБДЫҚТАУШЫ
ҚҰЖАТТАР
$
$ $
БЕНЕФИЦИАРДЫҢ
ЭМИТЕНТ БАНКІ
уақытша
қаржыландыру-
дың тоқтауына
байланысты
ақшаны қайтару
құжаттар
жəне
уақытша
қаржыландыру
ЭКСПОРТТАУШЫ
БЕНЕФИЦИАР
(Өзінің құжаттарын
алмастырады)
Алмастырылған құжаттар
АВИЗОЛАУШЫ/
РАСТАУШЫ
БАНК
Құжаттар
ИМПОРТТАУШЫНЫҢ
ЭМИТЕНТ БАНКІ
15.6-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Ортақ аккредитив
474
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
15.3-кесте. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Әртүрлі тратталар мен аккредитивтердің ерекшеліктері және
оларға қатысты тәуекелдер
Түрі Төлем уақыты Тауардың
қолжетімдігі
Экспорттаушы тәуекелі Импорттаушы тәуекелі
Қайтарып алынбайтын
(Irrevocable)
Ұсынған кезде
(растаушы банк)
Төлем жүргізгеннен
кейін
Қауіпсіздікті жоғары
деңгейде қамтамасыз етеді
Транзакциядағы алаяқтық
Қайтарылатын
(Revocable)
Ұсынған кезде Төлем жүргізгеннен
кейін
Қауіпсіздікті төменгі
деңгейде қамтамасыз етеді
Алаяқтық орын алған
жағдайда эмитент банкке
күшін жоя салу оңай
Ұсынушыға берілетін
тратта (Sight Draft)
Тауарларды
жібергеннен соң,
көп ұзамай
Төлем жүргізгеннен
кейін
Тәуекел растаушы банкте
болады
Кепілдендірілген жеткізу
жүзеге асырылды
Мерзімді тратта (Time
Draft)
Траттаның төлем
мерзімі келгенде
Төлем жүргізбестен
бұрын
Тауарлар бақылаудан
айрылады
Төлемнен бұрын жеткізудің
кепілдендірілуі
Қызыл ескертпе (Red
Clause)
Тауарды
жіберместен бұрын
төлемнің пайызы
Төлем жүргізгеннен
кейін
Растаушы және эмитент
банктер
Алдын ала төленген ақша
сомасына қатысты жалпы
тәуекел
Трансферленетін
(Transferable)
Ұсынған кезде Төлем жүргізгеннен
кейін
Кредитор немесе
жеткізушіге төлем жүргізу
Ешқандай
Ортақ (Back-to-Back) Ұсынған кезде Төлем жүргізгеннен
кейін
Екінші реттік бенефициарға
төлем жүргізу
Ешқандай
Резервті аккредитив
(Standby L/C)
Ұсынған кезде Төлем жүргізгеннен
кейін
Импорттаушыға міндеттерді
орындамағаны үшін төлем
жүргізу
Ешқандай
Трансферленетін аккредитив келісімі бойынша жабдықтаушы экспорттық транзакция арқылы сатып
алушыдан алатын сатушының аккредитивінің бір бөлігін өзінің мойнына алады. Егер банк келіссе, құжат
-
тамалық аккредитив анық түрде трансферленетін аккредитив түрінде жасалуы мүмкін. Сөйтіп, негізгі ак-
кредитив бойынша төлем жасалғанда олардың да төлемсіз қалмайтынына кепілдік беру мақсатында экспорт-
таушының көптеген жабдықтаушыларына теңдей бөліп беруге болады. Әйтпесе кейбір банк аккредитивтің
бір-ақ рет трансферленуіне немесе табысталуына рұқсат етеді.
Мемлекет кепілдендірген экспорттық айналымдық ка-
питал бағдарламасы. АҚШ-тың Шағын бизнес басқармасы
мен Еximbank АҚШ экспорттаушыларына қатысушы креди-
торлар беретін экспорттық айналымдық капитал қаражатын
кепілдікке алатын бағдарламалар ұсынады. АҚШ экспорт-
таушылары басқа қаржыландыру жолдары жабылған кезде
осы бағдарлама арқылы коммерциялық кредиторлардан қа-
жет мөлшерде қаржы ала алады.
Экспорттық факторинг. Халықаралық саудада факто-
ринг деген сөз қысқамерзімді (180 күнге дейін) дебиторлық
қарызды дисконттауды білдіреді. Экспорттаушы номинал
құнынан төмен қолма-қол ақшасын алып, факторинг орта-
лығына немесе факторға өзінің қысқамерзімді дебиторлық
қарызының меншіктену құқығын береді. Фактор импорт-
таушының төлеуге міндеттейтін қаржылық жауапкершілігін
алып, дебиторлық қарыз бойынша соманы өндіріп алуды
жүргізеді, соның арқасында экспорттаушы тауарды ашық
шот арқылы жөнелтуге мүмкіндік алады. Факторлар әдетте
жаппай тұтыну тауарларының экспортымен жұмыс істейді.
Экспорттық кредитті сақтандыру. Экспорттық кредитті
сақтандыру дефолт, төлем қабілетсіздігі, сатып алушының
банкротқа ұшырауы секілді коммерциялық шығындардан,
сонымен қатар соғыс, мемлекет меншігіне алу және валюта
айырбасының тоқырауы секілді саяси шығындардан қор-
ғайды. Сақтандырудың бұл түрі экспорттаушылардың жаңа
және бұрыннан бар клиенттеріне арнап мүмкіндігінше шарт-
тары оңтайлы ашық шот ұсыну арқылы сатылым ауқымын
арттыруына мүмкіндік береді. Бұл өзі сонымен бірге экспорт-
тық айналымдық капитал беретін және экспортты қаржылан-
дыратын банктердің де қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Форфейтинг. Форфейтинг – экспорттаушыға өзінің орта
және ұзақмерзімді (180 күннен жеті жылға дейін немесе
одан да көп) дебиторлық қарызын белгілі бір жеңілдікпен
форфейторға қолма-қол ақшаға сатуға мүмкіндік беретін
сауданы қаржыландырудың әдісі. Форфейтор барлық тәуе-
келді өз мойнына алады, сол себепті экспорттаушының
мерзімі ұзартылған оңтайландырылған кредит шарттарын
ұсынуға және арзандау бағамен сатуға мүмкіндігі бар. Фор-
фейторлар көбінесе өндірістік мақсаттағы тауарлардың,
шикізат материалдарының және ірі жобалардың экспорты-
мен жұмыс істейді.
15.7-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Ашық шот шарттарын ұсыну арқылы халықаралық деңгейде
бәсекеге түсу
475
Халықаралық сауданы қаржыландыру 15-тарау
Сатушы ортақ аккредитивті сатып алушының не эмитент банктің көмегіне жүгінбей-ақ жасай алады.
Сатушы экспорт транзакциясы бойынша жаңа аккредитивке кепілдік ретінде аккредитив алу үшін үшін
-
ші тараптағы банкпен келісім жасайды. Үшінші тараптағы банк сатушының жеткізушілеріне бөліп-бөліп
жаңа аккредитив шығарады. Осылайша трансферленетін аккредитивпен салыстырғанда ортақ аккредитив
өз алдына дербес екі аккредитивтен тұрады. Құжаттамалық аккредитив екінші аккредитивке жай ғана кепіл
ретінде жүреді. Ортақ аккредитив құжаттамалық аккредитивтің төлемдерді кепілдікке алудағы және халық-
аралық сауданы қаржыландырудағы маңызын айшықтайды. «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Әртүр-
лі тратталар мен аккредитивтердің ерекшеліктері және оларға қатысты тәуекелдер» атты 15.3-кестеде тратта
мен аккредитивтің әр түрін пайдалану барысында экспорттаушы-сатушы және импорттаушы-сатып алушы
-
ның тәуекелдерін салыстырады.
Экспорттаушы халықаралық деңгейде бәсекелесу үшін сатып алушыға тауарды алғаннан кейін төлем
жасауына қосымша уақыт беретін мерзімді тратта секілді ашық шот бойынша сатуға тиіс болуы мүмкін. Бұл
жерде мынадай сұрақ туындайды, экспорттаушының қаржылық жағдайы төлемді күтуге мұрсат бермесе ше?
Ондайда ашық шот шарттарын қамтамасыз ету мақсатында экспорттаушы ашық шоттан сату салдарынан
туындайтын қолма қол ақша айналымы мәселелерін шешуді көздеп қаржыландыруға қол жеткізуге тиіс.
«Транзакцияларға назар аударыңыз: Ашық шот шарттарын ұсыну арқылы халықаралық деңгейде бәсекеге
түсу» атты 15.7-мысалда америкалық экспорттаушылар қол жеткізе алатын бірнеше нұсқа көрсетілген.
Мемлекеттік жәрдем бағдарламалары
АҚШ-тың бірнеше үкіметтік органдары, одан басқа да көптеген мемлекеттік және жергілікті органдары
экспорттаушылардың қаржыға деген қажетін өтеп, көмектесуге арналған бағдарламалар ұсынады. Олардың
кейбірі расталған несие берушінің қатысуын талап ететін кепілдік бағдарламасы болса, енді бірі – экспорт
-
таушыға немесе шетел үкіметіне қарыз не көмек ұсынатын бағдарлама. Мемлекеттік кепілдік және сақ-
тандыру бағдарламаларын экспорттаушыға берілген кредиттен туатын тәуекелді азайту мақсатында ком-
мерциялық банктер пайдаланады. Eximbank – АҚШ үкіметінің жалпы сауданы қаржыландыру жөніндегі
негізгі агенттігі, ол экспорттың сан алуан қажетін өтеуге арналған түрлі бағдарлама ұсынумен айналысады.
Exim-нің несиелік кепілі АҚШ экспорттаушыларын төлем қабілеті бар халықаралық сатып алушыларды
бәсекелік негізде қаржыландыруды қолдайды. Eximbank-тің сақтандыру полистері қамтитын мәселелер:
(1) сатып алушының төлеу мүмкіншілігінен айрылуына немесе банкрот болуына, сондай-ақ көп уақыт бойы
төлей алмауына байланысты коммерциялық тәуекел; (2) саяси тәуекелдер, оның ішінде соғыс, әскери қимыл,
лицензияның күшін жою, валюта айырбасының тоқтауы секілді үкімет шаралары; (3) қысқамерзімді кре
-
диттік сатылым бойынша шетелдік сатып алушының төлемеуінен 95%-ға сақтандыратын шағын бизнеске
арналған арнайы сақтандыру.
Eximbank экспортты қаржыландыруға кредит, кепілдік, айналымдағы капитал кепілдігі және сақтандырудан
тұратын төрт негізгі бағдарламаны ұсынады. Eximbank-тің бұл қызметі АҚШ экспорттаушылары мен шетелдік
сатып алушыларға бағытталған. Eximbank-тің сақтандыру және кепілдендіру бағдарламалары төлей алмаудың
коммерциялық тәуекелінің және соғыс, валютаның айырбасталмауы секілді саяси тәуекелдің деңгейін төмен
-
дету арқылы жеке қаржы мекемелерін АҚШ экспортын қаржыландыруға ынталандыратындай етіп түзілген.
Eximbank-тің айналымдағы капиталды қаржыландыру несиесін кепілдікке алу бағдарламасы жеке банктерге
кепілдік береді, соның арқасында америкалық кәсіпорындардың халықаралық деңгейде бәсекеге түсуіне қажет
резервті аккредитив алуға жолы ашылады. Сонымен қатар Eximbank-тің кепілдіктері халықаралық сатып алу
-
шыларды тартуға қолданылар бәсекелік негіздегі қаржыландыру ісінің де қажетіне жарайды. Eximbank төлем
қабілеті бар шетелдік сатып алушыларды 10 жылға дейінгі мерзімге қаржыландырады. 15.8-мысалда берілген
кейс-талдауда осы бағдарламалардың америкалық бизнеске қалай көмектесетіні көрсетіледі. Eximbank сондай-
ақ Қаржы лизингін кепілдендіру бағдарламасын жасақтады, бұл бағдарлама америкалық экспорттаушы немесе
қаржы институты беруге тиіс дәстүрлі бөліп төлеу арқылы қайтарылатын несиеге балама ретінде кредит төлеу
қабілеті бар халықаралық сатып алушыларға лизингтік қаржыландыруды ұсынады.
Eximbank-тің еншілес компаниясы, яғни Шетелдегі корпорацияларды сақтандыру агенттігі (FCIA),
ашық шот, тратта және аккредитив бойынша сатылған экспорттық тауарларға қатысты төлем міндеттеме
-
лерінің орындалмауынан қорғайтын кредиттік сақтандыруды ұсынады. FCIA полистерінде соғыс және экс-
проприация секілді саяси қауіп-қатерлерден туындаған шығындарды 100% өтеу, ал сатып алушының төлей
алмай қалуы немесе банкрот болуына байланысты басқа да коммерциялық тәуекел шығынының 95 %-на
дейін өтеу қарастырылады.
476
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Шетелдік жеке сақтандыру корпорациясы (OPIC) міндеттемелер мен келісімшарт орындаушысын
сақтандыруға арналған өз бағдарламасының шеңберінде АҚШ фирмаларына арнайы көмек көрсетеді. OPIC
дамушы елдер мен Шығыс Еуропаға арналған АҚШ-тың тікелей шетелдік инвестицияларына қолайлы
ахуал қалыптастырады. Дербес, қаржылай өзін-өзі ақтауы жоғары және толығымен АҚШ үкіметіне тиесілі
OPIC-тің саяси тәуекелдерді сақтандыру, кепілдендіру және тікелей несие беруі АҚШ-тың шетелге инвес-
тиция салу ісінің өркендеуіне септігін тигізеді. OPIC бағдарламасындағы саяси тәуекелдерден сақтандыру
АҚШ-тың өзге елдердегі инвестициялық кәсіпорындарын азаматтық соғыс пен басқа да зорлық-зомбылық,
экспроприация мен валютаның айырбасталмауы секілді қауіп-қатерден қорғайды. Сонымен қатар OPIC сая
-
си зорлық-зомбылық пен экспроприация салдарынан жоғалған коммерциялық табысты өтеп бере алады.
Шағын бизнес басқармасының (SBA) ұсынатыны жаңармалы экспорттық кредиттік желі. Бұл кре
-
диттік желі АҚШ экспорттаушыларына өндіріс шығындары мен оған кеткен уақыт пен шетелдік сатып алу-
шыдан алынатын төлем мерзімі арасындағы капитал жетіспеушілігін жою үшін несие берілуіне кепілдік
береді. Кредиттік желі компанияның экспорттық транзакцияларын аяқтау ықтималдығына негізделеді және
SBA кредит желісінің 85%-на кепілдік береді. Кепілдік экспорттаушының өз міндеттемесін орындамауынан
туындаған шығынды өтейді, ал сатып алушының сәтсіздігін әдетте аккредитив немесе экспорттық кредитті
сақтандыру жауып жібереді. Шағын бизнес басқармасының экспресс экспорт бағдарламасы 500 000 доллар
-
ға дейінгі сомада қаржыландыруды ұсынады. Бұл – SBA тарапынан ұсынылған ең қарапайым экспорттық
несие өнімі, ол қатысушы кредиторларға өз формасы мен процедурасын қолдануға кеңінен есік ашады. SBA
несие алу жарамдылығын анықтап, 36 сағат және одан да аз уақыт ішінде несие беруге рұқсат етеді. Шағын
бизнес басқармасының экспорттық айналымдағы капиталды қаржыландыру кредиті бағдарламасы сатып
алу өтінішінен ақшаны алғанға дейін экспорт транзакцияларын қаржыландыру үшін 5 млн долларға дейін
аванс береді. Бұл несиенің кепілдік алымы төмен және өңдеу уақыты жылдам. Сонымен қатар SBA халық-
аралық саудамен айналысуды көздейтін немесе айналысатын, не болмаса импорттық бәсеке салдарынан шы-
ғынға ұшыраған АҚШ кәсіпорындарына құрал-жабдықты жаңартуы үшін 5 млн долларға дейінгі сомада
қаржыландыру мүмкіндігі бар Халықаралық сауда несиесі бағдарламасын ұсынады.
ABC Supply Inc. – Оклахомада орналасқан мұнай кә-
сіпшілігі жабдықтарын жеткізуші компания, оның негізгі
клиенттері – даму деңгейі төменірек елдердегі, шет мем-
лекет қарамағындағы кәсіпорындар. Шетелдік келісім-
шарттар жария сауда жүйесі арқылы жасалады, бұл жерде
кәсіпорындардан өздерінің әрбір өтініші үшін кепілзаттық
міндеттемелерін несие берушісінен қорғауды талап етеді.
Егер олар келісімшартты жеңіп алса, орындау міндеттеме-
сі бірден берілуге тиіс. Осындай міндеттемелер экспорттау-
шыларға кепілдік ретінде ақша салуын қамтамасыз етеді,
бұл қолма-қол ақша айналымына жағымсыз әсер етеді.
Өзінің айналымдағы капиталын (қолма-қол ақшасын)
тоқтатып қоюдан сақтанған ABC Supply өзінің коммерция-
лық несие берушісі айналымдағы капиталды қаржылан-
дыруы үшін Eximbank-тің кепілдігін алды. Eximbank-тің
айналымдағы капитал кепілдігі бойынша Eximbank ком-
мерциялық банк тәуекелінің 90%-ын өтейді. Eximbank-тің
айналымдағы капиталды қаржыландыру кепілдігін қолдану
арқылы ABC Supply қолма-қол ақша айналымын жақсарту
мүмкіндігіне ие болды, соның арқасында кепілзаттық неме-
се орындау міндеттемесін төлей алмау қаупінен қорықпас-
тан ірі мәміле және келісім жасауға бара алады.
15.8-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Кейс-стади: Eximbank-тің айналымдағы капитал кепілдігі
Тарау түйіні
1. Құжат табысталғанда төлем талап ететін аккредитив «Құжат орнына қолма-қол ақша транзакциясы» деп
аталады және ұсынушыға берілетін траттаны талап етеді. Сатып алушыға құжатты алып, алдағы уақытта
төлем жасауына мүмкіндік беретін транзакция түрі «Акцепт орнына құжат» деп аталады және мерзімдік
траттаны талап етеді.
2. Сатушыға берер төлемін кепілдендіру үшін сатып алушы банктен аккредитив алады. Сатып алушы –
төлем жасаушы тарап, сатушы – бенефициар, ал банк болса эмитент банк деп аталады. Егер аккредитив
сатушы банкі тарапынан да кепілдендірілсе, ол расталған аккредитив деп аталады. Егер екінші кепілгер
болмаса, сатушы банкі жай ғана авизолаушы банк ретінде қызмет атқарады.
3. Халықаралық құжаттамалық аккредитивтерді реттейтін ережелер құжаттамалық аккредитивтерге арнал
-
ған бірыңғай рәсімдер мен ережелер немесе UCP 600 деп аталады.
4. UCP ережелері бойынша банктер аккредитивте берілген құжаттарға шолу жасауға міндеттеледі (сыртқы
сәйкестік ережесі) және келісімшарт тараптарының қолданған техникалық терминдерін түсінуге міндетті
477
Халықаралық сауданы қаржыландыру 15-тарау
емес. UCP басқа ережелері бойынша келісімшартта басқаша көрсетілмесе, аккредитивтің трансферлен-
бейтіні және қайтарымсыз екені болжанады.
5. Банктер қатаң сақталатын ережелер бойынша сәйкессіздік болған жағдайда құжаттарды қабылдамауға
құқығы бар. Жалпы, сәйкес келген құжаттарды қабылдамаған банктердің өз бетімен қабылдаған шешім
-
дері Банк тәжірибесінің халықаралық стандартына (ISBP) сәйкес реттеледі.
6. Аккредитивте аяқталу мерзімі анық көрсетілуге тиіс. Аяқталу мерзімі көрсетілгеніне қарамастан, 21 күн
ережесі деген атпен белгілі қосымша аяқталу мерзімі бойынша сатушы коносаментті алғаннан кейін
21 күн ішінде құжаттарды жеткізуге міндетті.
7. Сауда операцияларын қаржыландырудың бір түрі – банк акцептісі, онда эмитент банк немесе растаушы
банк мерзімді траттаға мөр қою арқылы төлемге кепілдік береді. Кейінірек мерзімді тратта банк акцептісі
деп аталып, қайталама нарықта сатылуы мүмкін.
8. Сатушының міндеттерді орындауына резервті аккредитив, банк кепілдігі немесе міндеттерді орындау
кепілдігі арқылы кепілдік беріледі. Резервті аккредитивтерді реттейтін ережелер жиынтығы – Резервті
аккредитивтердің халықаралық іс-тәжірибесінің ережелері (ISP98).
9. Сауда операцияларын қаржыландыруда қолданылатын құралдардың қатарында ортақ аккредитив, факто
-
ринг және форфейтинг бар. Факторинг – шетелдік дебиторлық қарызды дисконттау және басқа компания-
ға сату. Форфейтинг – ұзақмерзімді дебиторлық қарызды немесе борыштық міндеттемелерді сату. Сатып
алушы аккредитивке қызыл ескертпені енгізу арқылы сатушыға аккредитив бойынша кепілдік берілмеген
алдын ала төлем жасай алады.
10. Америкалық компаниялар әртүрлі АҚШ агенттіктері мен бағдарламалары арқылы несие, несие кепілдік
-
тері және сақтандыруға қол жеткізе алады. Eximbank-тің айналымдағы капиталды қаржыландыру креди-
тін кепілдікке алу және қаржы лизингі бойынша кепілдік бағдарламалары бар. Шетелдегі корпорациялар-
ды сақтандыру агенттігі (FCIA) кредитті сақтандырады, ал Шетелдік жеке сақтандыру корпорациясының
(OPIC) міндеттемелерді орындау кепілдігі бар және саяси тәуекелден сақтандыруды жүзеге асырады. Ша
-
ғын бизнес басқармасы (SBA) несие және несие кепілдігімен қамтамасыз етеді.
Негізгі терминдер
21 күн ережесі – 21-Day Rule
Акцепт – Acceptance
Төлем жасаушы тарап – Account Party
Авизолаушы банк – Advising Bank
Ортақ аккредитив – Back-to-Back Letter of Credit
Банк акцептісі – Banker’s Acceptance
Бенефициар тарап – Beneciary Party
Кепілзаттық міндеттеме – Bid Bond
Аударым векселі – Bill of Exchange
Биткойн – Bitcoin
Растаушы банк – Conrming Bank
Тәуелсіз кепілдіктер және резервті аккредитив
туралы конвенция – Convention on Independent
Letters of Guarantee and Standby
Кредиттер – Credits
Кредит кепілдігі – Credit Surety
Кеден брокері – Customs Broker
Талап етілгенде берілетін кепілдік – Demand
Guarantee
Құжаттамалық инкассо транзакциясы –
Documentary Collections Transaction
Құжаттамалық аккредитив транзакциясы –
Documentary Credit Transaction
Тратта – Draft
Eximbank – Eximbank
Сыртқы сәйкестік ережесі – Facial Compliance
Rule
Факторинг – Factoring
Шетелдегі корпорацияларды сақтандыру
агенттігі (FCIA) – Foreign Corporation Insurance
Agency (FCIA)
Форфейтинг – Forfaiting
Экспедитор – Freight Forwarder
Резервті аккредитивтердің халықаралық іс-
тәжірибесінің ережелері (ISP98) – International
Standby Practices (ISP98)
Қайтарылмайтын аккредитив – Irrevocable Letter
of Credit
Эмитент банк – Issuing Bank
478
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Аккредитив – Letter of Credit
Ашық шот – Open Account
Шетелдік жеке сақтандыру корпорациясы
(OPIC) – Overseas Private Insurance
Corporation (OPIC)
Келісімшартты орындау кепілдігі – Performance
Bond
Өкілеттік – Power of Attorney
Проформа-инвойс – Pro Forma Invoice
Қызыл ескертпе – Red Clause
Ұсталынған қаражат қоры – Retention Fund
Автоматты түрде жаңаратын аккредитив –
Revolving Letter of Credit
Жаңартылатын кредиттік желі – Revolving Line
of Credit
Қатаң сақталатын ережелер – Rule of Strict
Compliance
Ұсынушыға берілетін тратта – Sight Draft
Шағын бизнес басқармасы (SBA) – Small
Business Administration (SBA)
Резервті аккредитив – Standby Letter of Credit
Мерзімді тратта – Time Draft
Сауда акцептісі – Trade Acceptance
Трансферленетін аккредитив – Transferable Credit
UCP 600 – UCP 600
Аударым вексельдері жөніндегі бірыңғай заңдар
– Uniform Law on Bills of Exchange
Талап етілгенде берілетін кепілдікке арналған
бірыңғай ережелер – Uniform Rules for Deman
Guarantees
Виртуал валюта – Virtual Currency
Регрессіз – Without Recourse
Дүниежүзілік банк – World Bank
Пысықтау сұрақтары
1. Жақында өткен жаһандық банк конференция-
сында үлкен қызығушылық тудырған тақырып –
Қытайдағы аккредитив мәселесі. Аккредитивте
аз ғана сәйкессіздік кездессе, Қытайдың аккреди
-
тивті қабылдамайтынын қытай аккредитивтерін
қолданушылар жақсы біледі. Бірнеше қатысушы
-
лар кей кездері тексерістердің шектен тыс бола-
тынын мәлімдеуде. Қатысушылардың бірі аккре-
дитивке қара сия орнына көк сиямен қол қойыл-
ғаны үшін аккредитивтің қабылданбағанын сөз
етті. Кейбір қатысушылардың пайымдауынша,
шектен тыс тексерістердің себебі кейбір провин
-
циялардағы қолма-қол ақша мәселесімен тығыз
байланысты. Осындай шектен тыс қатаң тексе
-
рістер мен құжаттық талаптарды мәжбүрлі түрде
орындау мәселесін қалай шешуге болады?
2. Аккредитив тараптары аккредитивтеріне дау-да
-
майды шешуге қатысты ескертпе енгізуге тиіс пе,
әлде дау-дамайдың сот процесі арқылы шешілгені
дұрыс па? Сот процесіне немесе арбитражға кеткен
уақыт пен қаржыны азайтуда қолданылуы мүмкін
арбитраждың орнына балама жолдар бар ма?
3. Телекоммуникациялық жабдықтарды шығару
және сатумен айналысатын компания белгілі бір
телекоммуникациялық жабдықты орнату және
техникалық қызмет көрсету үшін Императорлық
Карпатия үкіметімен келісімшартқа отырды. Ке
-
лісімшарттың шарттары ретінде және аванстық
төлемді сақтандыру мақсатында, компания Кар
-
патия тарапынан төленген аванс құнына тең екі
қайтарылмайтын аккредитив ала отырып, өзінің
орындау міндеттемесін кепілдендіруге тиіс еді.
Кейін Карпатияда революция болып, компания
уақытша болса да келісімшартты аяқтау мүмкін
-
дігінен айрылды. Компанияны жаңа үкіметтің
«өз еркімен» аккредитив бойынша төлемді талап
ету ықтималдығы алаңдатты. Жоғарыда аталып
өткендердің негізінде, компанияға талаптардың
негізсіз және жалған екенін дәлелдеуге алдын
ала мүмкіндік берместен, компания банктің ак-
кредитив бойынша төлем жасауын алдын ала-
тын соттың тыйым салу шешімін алу үшін сотқа
жүгінді. Сотқа алдын ала тыйым салу шешімін
шығару керек пе? Stromberg-Carlson Corp. ком
-
паниясының Bank Melli Iran-ға қарсы ісі, 467 F.
Supp. 530 (SDNY 1979).
4. Аккредитивтің шарттары мен талаптары бойын
-
ша бенефициар тарап (сатушы) тауардың шыға-
рылған жері туралы сертификат беруге тиіс, бұл
сертификаттағы тауарлар «NAFTA мемлекетте
-
рінен» шығарылған тауарлар ретінде көрсетілуі
керек. Тауардың шығарылған жері туралы серти
-
фикатта «NAFTA мемлекеттері», ал коммерция-
лық инвойста тек қана «NAFTA» деп жазылған
еді. Коммерциялық инвойстағы тауардың шыға
-
рылуы туралы мәлімдеме тауардың шығарылуы
479
Халықаралық сауданы қаржыландыру 15-тарау
туралы сертификаттағы мәлімдемемен сәйкес
келмегені үшін эмитент банк құжаттардан бас
тартты. Бенефициар тараптың банкі эмитент
банкті аккредитив бойынша төлем жасаудан
орынсыз бас тартқаны үшін сотқа берді. UCP та
-
лаптары бойынша кім жеңеді? Неге?
5. Төмендегідей талаптары мен шарттары бар ак-
кредитив шығарылды: (1) бенефициар тарап А
портынан Б портына дейін жүктің жіберілгенін
растайтын тауардың бортқа алынғанын білдіре
-
тін таза коносаменттің толық жиынтығын беруге
тиіс; (2) тауар Б портына жеткізілгенше құжат
эмитент банктің офисіне әкелінуі керек. Эмитент
банк төмендегі себептерге байланысты құжат
-
тарды қабылдамады: «(1) коносаментте тауар-
дың кемеге тиелгені көрсетілмеген, алайда бұл
құжатта тауардың контейнерлік жүк станциясы
-
нан тиеуге алынғаны жазылған; (2) құжаттар уа-
қытында берілмеген, себебі олар банкке жүктің
келген уақытынан бір күннен кейін ұсынылған».
Берілген екі сәйкессіздік құжаттарды қабылда
-
мау үшін жеткілікті ме?
6. Сауда операцияларын қаржыландыру терминдері
бойынша біліміңізді тексеріңіз. Терминді анық
-
тамасымен сәйкестендіріңіз (жауабын келесі бет-
тен қараңыз).
(А) Irrevocable –
қайтарып
алынбайтын
1) Көрсетілген құжаттардың
берілуін талап етпейтін аккре-
дитив. Бұл экспорт транзакция-
сына қатысатын сатып алушы
үшін өте қауіпті.
(Ә) Negotiable –
айналымды
2) Аккредитив бойынша төлем
алуы үшін сатушыдан көрсетіл
-
ген құжаттардың берілуін талап
ететін, экспорт транзакциясын
-
да қолданылатын аккредитив.
(Б) Transferable –
трансферле-
нетін
3) Құжаттар ұсынылған уақытта
аккредитив бойынша банктен
төлем жасауды талап ететін
тратта немесе вексель
(В) Conrmed –
расталған
4) Сатып алушы бенефициар ре
-
тінде аталып көрсетілетін ак-
кредитив. Бұл келісімшарт бо-
йынша орындау міндеттемелерін
кепілдікке алу және депозитті не
-
месе бөліп жүргізілген төлемдер-
ді қайтару үшін қолданылады.
(Г) Clean – таза 5) Бенефициардың келісімінсіз
қайтарылып алынуы мүмкін
емес. Төлем қабілетсіздігінен
қорғауы өте жақсы болғандық
-
тан көптеген халықаралық тран-
закцияда қолданылады.
(F) Revolving –
жаңармалы
6) Аккредитив ережелері бо-
йынша сатушы талап етілген
құжаттарды бергенге дейін
ақшаның алдын ала төленуіне
рұқсат етеді. Бұл – сатып алу
-
шының сатушыны қаржылан-
дыруын қамтамасыз ету құралы.
Бірақ мұның бәрі сақтандырыл
-
мағандықтан және сатушының
міндеттемені орындап-
орындамағанына қарамастан,
сатып алушы банк алдында
шығындарды өтеуге жауапты
болғандықтан өте қауіпті.
(Д) Documentary
Credit –
құжаттама-
лық аккре-
дитив
7) Ілеспе траттаның немесе
аударым векселінің транс
-
ферленуіне рұқсат етеді. Бұл
жағдай траттаның басқа банкте
төленуіне мүмкіндік береді.
Эмитент банк аккредитивті
төлеген кез келген банкке ақша
сомасын қайтаруға тиіс.
(Е) Standby –
резервті ак-
кредитив
8) Талап етілген құжаттардың бе
-
рілуі кезінде төлемге кепілдік бе-
ретінін көрсете отырып, екінші
банк аккредитивтерді растайды.
Экспорт транзакцияларында экс
-
порттаушының банкі, негізінен,
сол банктің қызметін атқарады.
(Ж) Sight Bill –
ұсынушыға
берілетін
вексель
9) Бенефициар екінші бенефи
-
циарға аккредитив бойынша
төлем жасауына рұқсат етеді.
Аккредитивтің түпнұсқасында
оның трансферленетіні анық
көрсетілуге тиіс.
(З) Time Bill –
мерзімді
вексель
10) Сатып алушы сатушыны
аккредитивпен қамтамасыз ете-
ді. Бұл аккредитив сатушының
екінші аккредитив алуы үшін
кепілдік ретінде қолданылады.
Екінші аккредитив сатушының
жеткізушісіне кепілдік береді.
Екінші аккредитив өнім өндіру
үшін сатушының қажет мате
-
риалдарды алуын қаржыланды-
рады.
(И) Red Clause –
қызыл
ескертпе
11) Әдетте коммерциялық банк
-
тер мұны ірі импорттаушыларға
береді. Сатып алушы банкке
қарызын өтегеннен кейін, ак-
кредитивті қайта қолдануға
мүмкіндік беріледі.
480
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
(К) Back-to-Back
– ортақ ак-
кредитив
12) Құжаттарды тапсырғаннан
кейін белгілі бір уақыт өткен
соң ғана банкке аккредитив бо-
йынша төлем жасау бұйрығын
беретін тратта немесе аударым
векселі. Бұл жағдай сатып алу
-
шының тауарды қайта сатуына
немесе сатушыға төлем жасау
талабын алғанға дейін қаржы
-
ландыруға қол жеткізуіне мүм-
кіндік береді.
Интернет-жаттығулар
1. Шағын бизнес басқармасының қаржыландыру
бағдарламасының (Small Business Administration’s
Trade Finance Program) қолжетімдігін және та
-
лаптарын зерттеңіз.
3. АҚШ Eximbank-і – Американың ең ірі экспорт
-
ты қаржыландыру агенттігі. Бағдарламаларының
АҚШ экспорттаушыларына тигізетін пайдасын
көру үшін www.exim.gov сайтына шолу жасаңыз.
2. www.royalbank.com/trade сайтында халықаралық
сауда транзакциядағы Канаданың ұстанымы бо
-
йынша өз бетіңізше тур жүргізіңіз.
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Банк терминдерінің сөздігі: www.helpwithmybank.gov/dictionary.
Траттаның ілеспе хаты үшін www.unzco.com/basicguide/gure12.html. «Figure 12»-ге басыңыз.
Дүниежүзілік банк – Инвестициялық кепілдіктер жөніндегі көпжақты агенттік (MIGA), Халықара
-
лық даму ассоциациясы (IDA) және Халықаралық қаржы корпорациясы (IFC) үшін сілтемелер:
www.worldbank.org.
[6-сұрақтың жауаптары: А(5); Ә(7); Б(9); В(8); Г(1); Ғ(11); Д(2); Е(4); Ж(3); З(12); И(6); К(10).]
Сілтемелер
1.
Бірлескен түрде 1000-нан астам банк иеленетін SWIFT желісі банкаралық транзакцияларды, соның ішінде банк
аударымдары мен шетел валюталарын растауды жүргізетін құралдармен қамтамасыз ету үшін құрылған.
2.
Тратта (draft) және аударым векселі (bill of exchange) терминдері бір-бірінің орнына қолданылуы мүмкін. Біріккен
Корольдікте қолданылатын термин – bill of exchange (аударым векселі), ал Америка Құрама Штаттарында –
draft (тратта).
3.
112 K.B. 37 (1943).
4.
UCC § Section 5-112.
5.
554 N.Y.S.2d 757 (1990).
6.
www.swift.com.
7.
Lawrence Trautman, «Virtual Currencies & Bitcoin; What Now After Liberty Reserve, Silk Road, and Mt. Gox?», 20-4
Richmond Journal of Law and Technology 13 (2014).
8.
Regulation H, 12 C.F.R.§ 208.8(d)(1) (1979).
9.
ISP98 құжатын International Banking Law and Practice (Халықаралық банк заңдары және процессуалдық
нормалар институтының) сайтынан http://iiblp.org/resources/isp98 алуға болады.
10.
Gordon Graham and Benjamin Geva, «Standby Credits in Canada», 9 Canadian Business Law Journal 180 (1982).
11.
Roy Goode, «Abstract Payment Undertakings in International Transactions», 22 Brooklyn Journal of International Law
1,15 (1996).
16
ЖҰМЫСҚА АЛУ ЖӘНЕ КӨРСЕТІЛЕТІН
ҚЫЗМЕТТЕР САУДАСЫ
Халықаралық бизнес құқығы бойынша оқу курстары қызмет түрлері саудасынан гөрі тауар саудасына көп
көңіл бөледі. Бұл тараудың мақсаты – студенттерге халықаралық сауда саласындағы көрсетілетін қызмет сау
-
дасының маңызын түсіндіру. АҚШ пен басқа да әлем елдерінің экспортында көрсетілетін қызметтер саудасы
мен технологияларды лицензиялаудың үлесі артуда. Бұл тарауда көрсетілетін қызметтер саудасы, ал 18 және
19-тарауларда технологияларды лицензиялау тақырыбы қарастырылады. Көрсетілетін қызметтер саудасы
тақырыбының ауқымды болуына байланысты, бұл тарау басқа тарауларға қарағанда өзгеше жазылды. Көр
-
некілік және педагогикалық мақсатта кейстерді (нақты мысалдарды) берудің орнына, бұл жерде баяндама
әдісі көбірек қолданылды. Жеке тұлғалар немесе компаниялар шетел азаматтарын қызметке алу барысында
тап болатын практикалық мәселелерге мән беріледі. Сонымен қатар бұл тарауда шетел азаматтарын қыз
-
метке алуға қатысты заң талаптарына, оның ішінде Еуропаның еңбек саласындағы заңнамасына жан-жақты
талдау жасалып, тәуелсіз мердігер статусының мәні талқыланады. Алайда бұл тақырып 17-тарауда жан-жақ
-
ты қарастырылған (аталған тарау жалпы тәуелсіз мердігер ретінде қарастырылатын шетелдік агенттер және
дистрибьюторлармен келісім жасасуға қатысты мәліметтерді қамтиды).
Қызметтерді экспорттау
Америка Құрама Штаттары – қызмет түрлерін өндіру және оларды экспорттау бойынша әлемдегі жетекші
ел. АҚШ экономикасының ең үлкен бөлігін алып отырған қызмет көрсету секторы ауыл шаруашылығы, тау-
кен ісі, құрылыс және өндіріс саласынан басқа барлық қызмет түрлерін іске асыратын жеке (жекеменшік)
сектор жұмысын қамтиды. Қызмет көрсету секторы 90 миллионнан астам адамды жұмыспен қамтамасыз
етуде, бұл жеке сектордың жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) 80%-ға жуығын құрайды.
Болашақта АҚШ экономикасындағы қызмет көрсету секторының үлесі артады. Бизнестің осы секто
-
рының кеңеюіне, негізінен, шағын және орта кәсіпкерлік компаниялар (қызметкерлер саны 500 адамнан аз
фирмалар) үлес қосады. АҚШ-та қызмет көрсету саласында істейтін 4 миллионнан астам шағын компания
бар, олар 16 миллионнан астам адамды жұмыспен қамтып отыр. Шағын қызмет көрсетуші компаниялар
-
дың АҚШ қызмет көрсету секторындағы үлесінің жоғары болуына қарамастан, бұл елден қызмет түрлерін
басқа елдерге экспорттайтын атақты компаниялардың басым бөлігін ірі компаниялар құрайды.
Қызмет көрсету секторының АҚШ экономикасында қомақты орын алуы елдің технологияларды дамы
-
туда көшбасшыға айналуына, білікті жұмысшылар санының көбеюіне, сондай-ақ елдің әлемдік бәсекеге
қабілетінің артуына сеп болды. АҚШ қызмет экспорты 1990–2000 жылдар аралығында екі еседен асып,
1990 жылы 148 млрд доллардан 2000 жылы 299 млрд долларға өсті. Бұл өсім динамикасы жалғасын тауып,
2006 жылы 404 млрд, 2012 жылы 632 млрд, ал 2013 жылы 682 млрд долларға жетті. АҚШ қызметінің негізгі
нарығы болып саналатын елдер – Еуропалық одақ, Жапония және Канада. Дамушы елдерді алсақ, АҚШ
қызметі үшін ең ірі нарық – Мексика.
1
16.1-кестені қараңыз: «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: АҚШ
қызмет көрсету экспорты».
Қызмет көрсетудің жаһандануы – тауар өндірісіндегі жаһандық жеткізу тізбегі іспеттес. Бизнес қызметін
үйлестіру трансшекаралық сипатқа ие. АҚШ компаниялары аутсорсинг жолымен сыртқа шығаратын қызмет
түрлеріне ақпараттық технологиялар, бағдарламалық құралдар (жасақтама) жасау, бухгалтерлік есеп жүргі
-
зу, заң қызметтері, адам ресурстарын басқару, инженерлік-техникалық қызметтер мен клиенттерге қызмет
көрсету (байланыс орталықтары), сонымен қатар ғылыми зерттеулер мен әзірлемелер жасау сияқты техни
-
калық және іскерлік қызмет түрлері жатады. АҚШ компаниялары аутсорсинг қызметтерін көбінесе Азия
мемлекеттеріне (69%) көрсетеді, Америка экспорттайтын қызмет түрлерінің 47%-ы Үндістан үлесіне тиеді.
Жұмысқа алу және көрсетілетін қызметтер саудасы
16-тарау
482
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
АҚШ экспортының басқа да негізгі бағыттары – Қытай (10%), Оңтүстік-шығыс Азия (10%), Орталық Аме-
рика (8%), Шығыс Еуропа (6%) және Батыс Еуропа (6%).
2014 жылы дүниежүзі бойынша қызмет түрлерінің экспорты 4,2%-ға артып, 4,9 трлн долларға жетті.
Өткен жылмен салыстырғанда, көлік қызметін көрсету 2,5%-ға артса, саяхатшыларға арналған және тауарға
қатысты қызмет түрлері, сәйкесінше, 3,9% және 2,8 %-ға артты. 2009–2014 жылдар аралығында аз дамы
-
ған мемлекеттер ең жоғарғы өсім көрсеткішіне (13,5%) жеткен; олардан кейінгі кезекте Азия (9,5%) мен
Американың (8,1%) дамушы елдері келеді. Көптеген аймақтағыдай, аз дамыған мемлекеттерде қызмет түр
-
лері экспортының елеулі бөлігі саяхат және тасымалдау саласына тиесілі. 2009–2014 жылдар аралығындағы
тауар және қызмет түрлері экспортының өсу көрсеткіштері «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Тауар
-
лар және қызмет көрсету экспортының жылдық өсу көрсеткіштері» деген 16.1-мысалда берілген.
Жалпы алғанда, көрсетілетін қызметтерді сату (сатып алу) еңбек келісімшарттары мен консультация
-
лық қызмет көрсету туралы келісімшарттар жасасу арқылы жүзеге асырылады. Осыған қарап, аталған
мәміле түрлері жеке сипатқа ие деп те тұжырым жасауға болады. Бұл, негізінен, АҚШ аумағындағы қызмет
түрлерін сатып алу-сату келісімшарттарына тән жағдай, алайда қызметтердің халықаралық деңгейдегі сауда
-
сына қатысты көптеген шектеу мен талап бар. АҚШ-қа қарағанда, кейбір мемлекеттерде аталған мәмілелер
жасасуды реттейтін бөлек ережелер бекітілген. Бұл тарауда шетелдік жұмыс беруші, принципал (агентке
өз атынан өкілдік етуге сенім тапсырған тарап), агент, консультант пен қызметкерге қатысты шет елдердің
нормативтік талаптарынан хабар беретін нақты мысалдар келтірілген.
16.1-кесте. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: АҚШ қызмет көрсету экспорты (млрд доллар)
Мемлекет 2011 2012 2013 2014*
Канада 58,3 61,5 63,3 47,2
Ұлыбритания 57,3 59,2 60,3 56,7
Жапония 48,8 46,5 46,3 35,1
Қытай 28,4 33,1 37,8 31,1
Мексика 26,4 28,2 29,9 22,3
Германия 27,1 27 27,5 21,1
Бразилия 23,3 25 26,6 21
Оңтүстік Корея 16,7 18 20,9 15,6
Франция 18,7 17,9 19,5 15,5
Үндістан 11,8 12,35 13,5 10,7
Италия 9,2 8,7 9,35 7,4
Сауд Арабиясы 6,5 7,9 9,2 6,8
Басқа мемлекеттер 300,3 309,4 323,35 280,4
*2014 жылдың қыркүйек айына дейінгі кезең (үш тоқсан)
16.1-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Тауарлар және қызмет көрсету экспортының жылдық өсу
көрсеткіштері (2009–2014)
дамушы
елдер
Африканың
дамушы
елдері
Американың
дамушы
елдері
Азияның
дамушы
елдері
аз дамыған
мемлекет-
тер
экономи-
касы өтпелі
елдер
экономика-
сы дамыған
елдер
тауар экспорты қызмет көрсету экспорты
483
Жұмысқа алу және көрсетілетін қызметтер саудасы 16-тарау
Бұл тарауда қызмет түрлерін сатудың кең тараған, жалпыға ортақ жолдарына, атап айтқанда, еңбек ке-
лісімшарттарына, шетелдік сауда өкілдігі және коммерциялық агенттік келісімшарттарына шолу жасалады.
Еңбек келісімшарты мен тәуелсіз қызмет көрсету туралы келісімшарт арасындағы айырмашылықтар қызмет
түрлері саудасының осы үш жолымен байланыстыра отырып қарастырылады. Бұл материал кез келген өн
-
діріс және бизнес саласындағы қызмет түрлері саудасына қатысты қолданылуы мүмкін. Осы кітаптың ал-
дыңғы тарауларында көрсетілгендей, қызмет көрсетудің бірнеше саласында тауар саудасы транзакцияларын
жүзеге асыру мүмкіндігі бар. Тараудың соңында кейбір қызмет көрсету салаларына, соның ішінде логистика,
жарнама, бағалы қағаздар ұсыну және бухгалтерлік есеп саласына шолу жасалған.
Қызмет көрсету келісімшарттары бизнес пен өнеркәсіптің барлық саласында кездеседі. Көрсетілетін
қызметтер саудасының нақты анықтамасын беру қиынға соғады, себебі қызмет көрсету ұғымы көптеген іс-
шараны қамтиды. Қызмет түрлерін сатудың анықтамасын тауар сату және лицензиялау сынды халықаралық
сауданың басқа екі жолымен салыстыра отырып беруге болады. Тауар – ұстап көруге болатын, жылжыма
-
лы зат. Тауар саудасы транзакцияларына шикізат, қосалқы бөлшектер, жабдық және тұтынушы өнімдерін
сатып алу-сату жатады. Лицензиялау деп сауда транзакциясында кездесетін меншік құқығының толығымен
берілуін емес, оның бір бөлігінің басқа тарапқа табысталуын айтады. Жалпы лицензиялар технология, ноу-
хау, коммерциялық құпия және зияткерлік меншік құқығы (сауда маркасы, патент, авторлық құқық) секілді
материалдық емес құндылықтарды қамтиды. 8-тарауда атап өтілгендей, көптеген транзакциялар жоғарыда
көрсетілген бизнес жүргізудің екі немесе үш түрінің басын қосатын аралас сауда операцияларынан тұрады.
Технология трансфері, мысалы тауар саудасын (бағдарламалық жасақтама немесе компьютерлік техника),
лицензия (бағдарламалық жасақтаманы қолдану) және қызмет түрлері саудасын (техникалық көмек және
оқыту) қамтуы мүмкін.
Көрсетілетін қызметтердің халықаралық саудасы
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (OECD) деректері бойынша, OECD елдерін-
дегі
2
бизнес секторының шамамен 60-70%-ы қызмет түрлері саудасымен байланысты. АҚШ-тан шыққан
қызмет түрлерін тұтынатын негізгі нарықтар – Канада, Жапония және ЕО жыл сайын 10%-дан 15%-ға де
-
йінгі өсу қарқынына ие. Латын Америкасы, Азия, Орталық және Шығыс Еуропада қызмет түрлері экспор-
ты көлемінің артуы байқалады. Халықаралық деңгейде қызмет түрлерін сату жолдарына халықаралық кон-
салтинг, тауар экспортына қатысты қызметтер, білім мен деректердің электрондық трансфері, лицензиялық
келісімдер, франчайзинг қызметтері, туризм саласындағы қызмет көрсету туралы келісімшарттар жасасу
жатады. Есептеу және консультациялық қызметтер сияқты ғылым-білімді қажетсінетін салалармен қатар,
көлік, коммуникация, қаржы және бизнес саласында қызмет көрсету қарқынды түрде дамып келеді. Инно
-
вациялар, ақпараттық технологиялар, білім беру және коммуникация технологияларының дамуы бизнестің
барлық сегментінде өнімділіктің артуына септігін тигізді. АҚШ осындай білім және ақпаратқа негізделген
қызмет түрлерінің ірі халықаралық экспорттаушысына айналды.
Белгіленген ережелерге негізделген көпжақты сауда жүйесі тауар саудасында тосқауылдарды азайтуда
нәтижелі болған; бұл жүйе қазір қызмет көрсету саласына да оң ықпалын тигізуде. Тарифтер мен сауда
жөніндегі бас келісім жөніндегі (GATT) Уругвай раунды барысында жасалған Көрсетілетін қызметтер сау
-
дасы жөніндегі бас келісімнен (GATS) бастау алатын ДСҰ-ның көптеген келісімдері көрсетілетін қызмет-
тер саудасындағы кедергілерді азайтуға бағытталған. Екіжақты деңгейде, АҚШ және ЕО бірнеше Өзара
тану келісімдеріне (MRA) қол қойды. Бұл келісімдердің мақсаты – белгілі бір өндіріс саласындағы сауда
тосқауылдарын азайту. Тосқауылдарды азайту елдердің өнімді тексеру және сертификаттау процедурала
-
рын өзара мойындауы арқылы мүмкін болмақ. Үкіметтік емес деңгейде, Транс-Атланттық бизнес-диалог
(TABD) «электрондық коммерция саласында екіжақты және көпжақты әріптестікке қолдау білдіріп, бес ма
-
ңызды мәселені анықтады: жеке деректердің сақталуы мен құпиялық; цифрлы қолтаңба және үйлестірілген
заңнамалық база; шифрлау; салық, тариф және кедендік бақылау; зияткерлік меншік, меншік құқықтарын
қорғау және осыған байланысты жауапкершілік».
3
Қызмет көрсету саласы гамбургерлерден бастап, жоғары технологиялар жасайтын көптеген кәсіпорынды
қамтиды. Қызмет көрсету секторы АҚШ жалпы ұлттық өнімінің (ЖҰӨ) 70%-на жуығын, жұмыспен қамтыл
-
ғандардың 75%-ын құрап отыр. Халықаралық деңгейде де осындай өзгерістер орын алды. Соңғы он жыл-
да халықаралық қызмет көрсету саудасы орта есеппен жыл сайын 5 пайыздық көрсеткішке артып, жалпы
дүниежүзілік сауданың шамамен 20%-ын құрады. Қызмет көрсетуді экспорттауда бәрінен алда келе жатқан
ел – Америка Құрама Штаттары. АҚШ экспортының 18%-ы – қызмет көрсетудің экспорты.
484
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Ішкі және халықаралық нарықта қызмет көрсету секторы үлесінің артуын және осы саладағы өзінің бәсе-
келік артықшылығын ескере келе, АҚШ көрсетілетін қызметтер саудасының ырықтандырылуына басым назар
аударып келеді. Мұны АҚШ-тың GATS келісімін ілгерілетуге ден қойған бірден-бір ел болуынан анық аңғаруға
болады. АҚШ-та бар инновациялық, мамандандырылған не технологиялық тұрғыда жетілген іскерлік қызмет
түрлерінің көбін экспорттауға болады. Төмендегідей қызмет көрсету секторларының экспорттық потенциалы
жоғары: 1) құрылыс, жобалау және инженерлік-техникалық қызметтер; 2) банктік және қаржылық қызметтері;
3) сақтандыру қызметтері; 4) құқықтық және бухгалтерлік қызметтер; 5) компьютерлік және деректерді жинау,
өңдеу қызметтері; 6) білім беру қызметтері; 7) басқару мәселелері бойынша кеңес беру қызметтері. 16.2-мы
-
салда (Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: «Өсу потенциалы жоғары АҚШ-тың қызмет көрсету экспорты»)
қызмет көрсету экспортының бұрыннан қалыптасқан және жаңа салаларының тізімі берілген.
Тауар экспортына қарағанда, көрсетілетін қызметтер экспортының бірнеше өзіндік ерекшелігі бар. Бірін
-
шіден, шетелдік сатып алушы өзінің қандай тауар сатып алатынын айқын көре алады, ал қызмет түрін ұстап,
байқап көруге болмайды. Осының нәтижесінде клиентке тауарды ұсынудан гөрі, қызмет көрсетуді ұсыну
әлдеқайда қиын. Екіншіден, қызметтерді ұстап көру мүмкін емес (олар сезілмейді), сондықтан оларды қар
-
жыландыру да қиын. Қаржы институттары тауар экспортын қаржыландыруға қарағанда, қызмет экспортын
қаржыландыруға аса құлықты емес. Үшіншіден, тауарды сатуға қарағанда, қызмет көрсетуді сату клиентпен
тікелей байланыс орнатуды талап етеді. Ол үшін өзге елдің мәдени ерекшеліктерін жақсы түсіну қажет. Төр
-
тіншіден, тауарларға қарағанда қызмет түрлерін стандарттау қиынырақ. Қызмет көрсетуші көп жағдайда са-
тып алушының қажеттіктерін ескеріп, оған бейімделіп отыруға тиіс. Осындай бейімделу процесі клиенттің
тікелей қатысуын және қызмет көрсету барысында онымен ынтымақтасуды талап етеді.
Кейбір қызмет түрлеріне қатысты сұраныс көбінесе тауар экспортына байланысты болады. Банк қызме
-
ті, сақтандыру және тасымалдау секілді ілеспе қызмет түрлері болмағанда, Америка Құрама Штаттарынан
көптеген тауар түрлерін сыртқа шығару мүмкін болмас еді. Мысалы, ірі аудиторлық (бухгалтерлік) фир
-
малардың қызмет көрсету аясы кеден талаптарын орындау саласын да қамтиды. Жаһандану әсерінен және
АҚШ Кеден басқармасының талаптарын орындау қажеттігіне сай кең тараған аудиторлық фирмалар мүдделі
компанияларға кеден ережелерін сақтауға қатысты мамандандырылған қызмет түрлерін ұсынуда. 1993 жыл
-
ғы Кеден қызметін модернизациялау туралы актінің күшіне енуіне байланысты, импорттаушылар мен
экспорттаушылар мерзімді кедендік тексеріс құжаттарын тапсырып отыруға тиіс, сонымен қатар олар іс
жүргізу талаптарын қатаң түрде сақтауы қажет. Аудиторлық фирмалар қызмет көрсету аясын кеңейтіп, енді
экспорттаушылар мен импорттаушыларға алымдар мен қосымша құн салығын азайту, трансферлік бағалар
-
ды бекіту және халықаралық салық салу мәселелерін шешуге қатысты кеңес беру қызметтерін көрсетіп жүр.
Сонымен қатар бұл фирмалар бағалау, жабдықтаушылар табу, сауда стратегияларын айқындау, логистика,
сауда процесін басқару және ақпараттық технологиялар саласында кеңес береді.
Саяхат және туризм
АҚШ-тың қызмет көрсету секторының ең ірі жеке кате-
гориясы – саяхат және туризм саласындағы бизнес, соның
ішінде демалу, сауығу (рекреация) және мәдени сипаттағы
қызмет түрлері. Бұл сала әралуандығымен ерекшеленеді
және тасымалдау, орналастыру (үй-жай), тамақтандыру,
рекреация, сондай-ақ жол жүру кезінде жұмсалатын ұсақ
шығындарды өтеу сияқты қызмет түрлерін қамтиды.
Қоршаған ортаны қорғау қызметтері
Қоршаған ортаны қорғау технологиялары саласы қор-
шаған ортаны қорғау, қоршаған орта жағдайын тексеру, қор-
шаған ортаны қорғау ережелерін сақтау, қоршаған ортаның
ластану деңгейін қадағалау, қалдықтарды жою, ластанған
нысандарды қалпына келтіру, қоршаған орта инфрақұры-
лымын жобалау және пайдалану, тиісті ресурстармен қам-
тамасыз ету сияқты пайда түсіретін барлық қызмет және
тауар түрлерін қамтиды. АҚШ – дүниежүзіндегі қоршаған
ортаны қорғау технологияларының ең ірі өндірушісі әрі тұ-
тынушысы.
Тасымалдау қызметі
Бұл сектор әуе, теңіз, ішкі су жолдары арқылы, темір-
жол, жүк көліктері, құбыр жолдары және әртүрлі көлік
құралдарының көмегімен тасымалдау, сондай-ақ порт, әуе-
жай, жүк станциялары мен автокөлік терминалдарындағы
қосымша қызмет түрлерін қамтиды. Тасымалдау – халық-
аралық тауар саудасы, барлық шығарылған, өндірілген
өнімдер мен ауыл шаруашылығы өнімдерін нарыққа жет-
кізу, сонымен қатар іскер азаматтарды, саяхат және туризм-
мен айналысатын адамдарды тасымалдау үшін қажет тап-
тырмас қызмет түрі.
Банк, қаржы және сақтандыру қызметтері
АҚШ қаржы институттары бухгалтерлік есеп жүргізу,
кредиттік карта операцияларын іске асыру, деректер жинау
секілді салаларда халықаралық деңгейде бәсекеге қабілеті
өте жоғары. АҚШ сақтандырушылары андеррайтинг (құн-
ды қағаздарды кепілді түрде орналастыру) пен тәуекелдер-
ді басқарудан бастап, халықаралық нарықтағы сақтандыру
операциялары мен келісімшарттарды жүргізуге дейінгі пай-
далы қызмет түрлерін ұсынады.
485
Жұмысқа алу және көрсетілетін қызметтер саудасы 16-тарау
Телекоммуникация және ақпараттық қызметтер
Электрондық коммерция қызметтеріне электрондық
пошта, ақша аудару және деректер алмасу, сонымен қатар
деректерді өңдеу, желіге қосу қызметі, электрондық ақпарат
қызметі және кәсіби компьютерлік қызмет сияқты қызмет
түрлері жатады. АҚШ – жаңа технологиялар маркетингі
саласында алда келе жатқан ел; ол сондай-ақ компьютерлік
операциялар, деректерді өңдеу және тасымалдау, онлайн
қызметтер, компьютерлік технологиялар саласындағы кон-
салтинг және жүйелік интеграция салаларында бәсекелік
артықшылыққа ие.
Білім беру және арнайы дайындықтан өткізу қызметтері
Басқарушы құрамды дайындықтан өткізу, техникалық
дайындық бағдарламаларын ұйымдастыру, ағылшын тілін
үйрету – осы салаларда АҚШ мамандарының білімі мен
тәжірибесіне тең келетіндер жоқ. Осындай оқыту-дайындау
қызмет түрлерінің экспорттық нарығы кеңейіп, тауарлар
мен қызмет көрсету секторларының басым бөлігін қамтып
отыр.
Коммерциялық, кәсіби және техникалық қызмет түрлері
Бұл секторға есептеу, жарнама жасау, заң және менед-
жмент мәселелері бойынша кеңес беру қызметтері жатады.
Бұл қызметтердің халықаралық нарығы АҚШ-тың ішкі на-
рығынан жылдам кеңеюде. Дүниежүзіндегі ұйымдар мен
коммерциялық кәсіпорындар АҚШ компанияларын осы
сектордың көшбасшылары деп таниды.
Ойын-сауық
АҚШ кино және музыка индустриясы дүниежүзі бо-
йынша аудитория жинауда үлкен жетістікке жетті. АҚШ
кино компаниялары өз туындыларын кинотеатрларда, теле-
видение, видеотаспалар, DVD және CD-дискілерге жазып
көрсету құқығын лицензиялап, сатады.
Сәулет-құрылыс және инженерлік-техникалық қызметтер
АҚШ-тың құрылыс индустриясы – технологиялық тұр-
ғыда көш бастап келе жатқан сала. АҚШ компаниялары осы
салада қызмет көрсетуде (әсіресе электр энергетика нысан-
дарын салу, биоремедиация және инженерлік-техникалық
қызметтер көрсету), жұмыстарды басқаруда мол тәжірибе
жинақтаған, сондықтан олар халықаралық жобаларды жү-
зеге асыруда бәсекелік артықшылыққа ие.
16.2-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Өсу потенциалы жоғары АҚШ-тың қызмет көрсету экспорты
Қызмет көрсету экспортының қарқынды дамуын ескере келе, АҚШ Сауда министрлігінің шешімімен
Қызмет көрсету саласы басқармасы қызмет түрлері саудасына сараптама жасау және оны алға жылжы
-
ту бойынша өкілетті орган болып белгіленді. Бұл басқарма мүдделі тараптарға шетелде қызмет көрсету
мүмкіндіктері туралы ақпарат береді. Оның қызмет көрсетудің белгілі бір секторына маманданған (ақпарат,
тасымалдау, туризм, маркетинг, қаржы және менеджмент) бірнеше бөлімі бар.
Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас келісім (GATS)
ДСҰ қабылдаған GATS – барлық мүше елдерге қатысты басты міндеттемелер айқындалған Шекті ке-
лісім. Ұзақ уақыт бойы әлем елдеріндегі қызмет көрсету секторларында тек сол елдердің ұлттық кадрлары
жұмыс істеп келді. Кейбір мемлекеттер әлі күнге дейін агент (өкіл) ретінде тек қана сол ел азаматтары болу
-
ға тиіс деген талап қояды, ал басқалары коммерциялық агенттердің атқарушы билік органдарында тіркелу
қажеттігін алға тартады. Мәселен, басқа бір елден келген заңгер, сәулетші, дәрігер және басқалары қайта
дайындықсыз немесе қайтадан аттестациядан өтпейінше басқа мемлекетте қызмет атқара алмайды. Еуропа
-
лық одақтың кейбір елдерінде сертификат алған адамның қосымша білім алып немесе арнайы дайындық-
тан өтпестен, ЕО-ның басқа елінде мамандығы бойынша қызмет етуіне жағдай жасалған. Соңғы он жылда
электрондық қызмет көрсету саласының кең етек алуы арқасында жекелеген мемлекеттердің қызмет түрлері
саудасын реттеу үшін енгізген шектеулері елеусіз қалуда. Көптеген мемлекет трансшекаралық электрондық
қызмет түрлерін, соның ішінде электрондық банк қызметі, қашықтықтан оқыту, бағдарламалық жасақтама
әзірлеу, кеңес беру қызметтері мен ортақ жобаларды іске асыру жұмыстарын қамтитын нормативтік актіле
-
ріне тиісті өзгерістер енгізді.
Қатысушы ел үкіметі белгілі бір мемлекеттік қызмет түрін GATS талаптарына сай ырықтандырмауға
құқылы болса да, халықаралық бизнес қоғамдастығының «коммерциялық негізде көрсетілетін» кез келген
қызмет түрін мүмкіндігінше ырықтандыру талабын ескеруге мәжбүр. Су және электр энергиясымен қамта
-
масыз ететін коммуналдық кәсіпорындар қызметін тұтынушылар сатып алатындықтан, бұл қызмет түрлерін
коммерциялық деп сипаттауға әбден болады. Бұл анықтамаға сүйеніп, «коммерциялық негізде көрсетілетін»
қызметке іс жүзінде кез келген қоғамдық қызмет түрін (полиция, әскер, түрме, сот жүйесі, мемлекеттік бас
-
қару және үкімет) жатқызуға болады. Бұл қысқа мерзім ішінде біз әлеуметтік игілік ретінде танып келген
жалпыға қолжетімді қызмет түрлерінің жекешелендірілуіне, яғни олардың табыс табуды көздейтін жаб
-
дықтаушыларға мердігерлікке беріліп, халыққа тек ақылы түрде көрсетілуіне жол ашуы мүмкін. Бірқатар
486
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
мемлекетте бұл процесс әлдеқайда кең тараған. Әдетте мұндай өзгерістер халықты дұрыс хабардар етпей,
олармен кеңеспей іске асырылады.
GATS келісімінің преамбуласында көрсетілетін қызметтер саудасын ырықтандыру елдердің, әсіресе даму
-
шы елдердің экономикалық өсуі үшін қажет шарт екені атап өтілген. Бұл – кедей және дамушы мемлекеттерге
өздерінде жоқ қызмет түрлеріне қол жеткізуге мүмкіндік беру жолы.
4
GATS-тің негізгі екі принципі – көрсе-
тілетін қызметтердің халықаралық саудасының ашықтығын және либерализациясын арттыру. Бірінші прицип
қатысушы мемлекеттерді олардың аумағында қызмет көрсетуге ниет білдірген шетелдік тараптарға арналған
анық әрі берік ережелер қабылдауға шақырады. Екінші принцип – ырықтандыру, көрсетілетін қызметтер сау
-
дасы саласындағы кедергілерді азайту. Сауданың осы саласын оңтайландырудың бір жолы – мүдделі елдердің
қызмет көрсетуші мамандардың ғылыми дәрежелерін, лицензияларын және сертификаттарын өзара мойындау.
Оңтайландырудың балама әдісі – стандарттар мен талаптарды аймақтық және халықаралық деңгейде үйлесті
-
ру. Осындай үйлестіру шаралары NAFTA және ЕО шеңберінде жүзеге асырылды.
GATS және басқа да халықаралық механизмдердің пайдасы қандай? Бұл механизмдердің іске асуы арқасында ЖІӨ мен
экспорт көлеміндегі қызмет көрсету үлесі артады. Бұған бірнеше фактор себепші болады: елдердің ұлттық өндіріс салала-
рын жекешелендіруімен байланысты технологиялық даму мен қызмет көрсету саласының коммерциялануы. Көрсетілетін
қызметтер саудасындағы кедергілердің азаюына қаржы, көлік және телекоммуникация қызметтерінің кең таралуы және ха-
лықаралық сипатқа ие болуы. Көрсетілетін қызметтердің еркін айналымы жалпы инвестициялар көлемінің өсуіне, тікелей
шетелдік инвестициялардың көбеюіне себепкер болады. Сондай-ақ компаниялар мен жеке тұлғалар жергілікті деңгейде
мүмкін болмаған өндіріс көлемін арттыра алады.
GATS-тің II бөлімінде ортақ міндеттемелер мен принциптер айқындалған. Ең қолайлы жағдай жа-
салған ел деп белгіленген міндеттемеге сай, әрбір тарап «ұқсас қызметтер немесе кез келген басқа елдегі
көрсетілетін қызметтерді жеткізушілер үшін өзі ұсынатын режимге қарағанда, қолайлылығы кем түспейтін
режимді кез келген басқа мүше-елдің көрсететін қызметтеріне және көрсетілетін қызметтерді жеткізушілер
-
ге дереу және сөзсіз ұсынады». Транспаренттік талаптары шетелдік жеке тұлғалар мен компаниялардың
ұсынатын қызмет түрлеріне қатысты барлық нормативтік-құқықтық актілер мен ережелердің жариялануын
қамтиды. Қызмет саудасына трансшекаралық ережелер емес, елдің ішкі ережелері айтарлықтай әсер ететін
-
діктен, тиісті ереже талаптарына сай, жалпы қолданыстағы осындай шаралар ақылға қонымды, объективті
және әділ жолмен жүзеге асырылуға тиіс. Бұл келісімде қызмет көрсетуге қажет рұқсат, лицензия немесе
сертификаттарды тану талаптарына қатысты міндеттемелер де белгіленген. Мұндай талаптар көп жағ
-
дайда заң, инженерлік-техникалық, медициналық, сақтандыру және бухгалтерлік есеп жүргізу саласындағы
кәсіби қызмет түрлері саудасына қатысты.
Келісімнің III бөлімінде ұлттық тізбеде көрсетілген нарыққа қол жеткізу және ұлттық режим ережелері
қамтылған. Мысалы, қызмет көрсететін заңды тұлға немесе бірлескен кәсіпорын түріне қойылған ұлттық
шектеулер немесе шетел капиталына қатысты кез келген шектеу алынып тасталуға тиіс. Ұлттық режим ере
-
желеріне сай, қатысушы тарап шетелдік қызмет көрсетушілер мен жергілікті қызмет көрсетушілерге бірдей
қарауға міндеттенеді. Келісімнің IV бөлімінде кезең-кезеңмен келіссөздер жүргізу арқылы және ұлттық тіз
-
бе (кесте) жасау арқылы қызмет көрсету саласын үдемелі ырықтандыру шарты қарастырылған. Келісімнің
V бөлімінде институционалдық ережелер, соның ішінде консультациялар, дауларды реттеу және Көрсетіле
-
тін қызметтер саудасы жөніндегі кеңес құру қарастырылған.
GATS-тің бірінші қосымшасы еңбек күшінің қозғалуы жөнінде. GATS ережелеріне сай қызмет көрсете
-
тін адамдардың қозғалуына қатысты міндеттемелер бойынша келіссөз жүргізу мүмкіндігі бар. Бұл қосым-
ша жұмысқа алу, азаматтық, уақытша тұрақтау немесе тұрақты түрде жұмысқа орналасуға қатысты қолда-
нылмайды. Сонымен қатар онда өзін-өзі реттеу органдарына мүше болуға фьючерлік немесе бағалы қағаз
биржасына қатысу жөніндегі ережелер көрсетілген. Телекоммуникациялар жөніндегі қосымша қоғамдық
мақсаттарға орай телекоммуникация қызметтерімен, желілерімен бәрін қамтуға және оларды қолдану шара
-
ларына қатысты. Атап айтқанда, бұл қосымшада аталған қызметтердің шетелдік тарапқа да қолайлы және
бірдей шарттарда қолжетімді болуы талап етіледі. Бұған қоса, бұл қосымшада дамушы мемлекеттерге теле
-
коммуникация секторларын жетілдіруіне көмектесу үшін техникалық ынтымақтастықты ынталандыру қа-
жеттігі атап өтілген.
GATS келісімінде елдердің әртүрлі қызмет көрсету секторларында шетелдік қатысушылардың жұмыс
істеуіне қалай рұқсат беретінін немесе қалай шек қоятынын көрсететін түрлі «қызмет көрсету тәсілдері»
487
Жұмысқа алу және көрсетілетін қызметтер саудасы 16-тарау
айқындалған. GATS ережелерін қабылдаудың екі жолы бар. Біріншісі – барлық мүше-мемлекеттер келіссөз-
дер арқылы жалпыға ортақ міндеттемелерді бекітеді. Мұндай міндеттемелерге, мысалы ашықтықты қамта-
масыз ету, монополистердің немесе айрықша құқыққа ие қызмет көрсетушілердің жұмысын реттеу, саудада
ең қолайлы жағдай жасау сияқты міндеттемелер жатады. Екіншісі – екіжақты келіссөздер немесе бірнеше
мемлекет арасындағы келіссөздер нәтижесінде нарыққа барар жолдарды ашуға және ұлттық режимді қамта
-
масыз етуге арналған нақты міндеттемелер, сонымен қатар реттеуге қатысты арнайы міндеттемелер анық-
талады. Көрсетілетін қызметтер саудасы бойынша келіссөздердің ағымдағы раундында көзделген мақсаттар
екі категорияға бөлінеді. Біріншісі – мемлекеттердің жалпы міндеттемелері қамтитын салаларда нарыққа
кіру және ұлттық режимдегі шектеулерді алып тастауға бағытталған шаралар. Бұл категорияға жататын кей
-
бір маңызды секторлар – қаржы, телекоммуникация, кәсіби қызметтер, жалдау және лизинг, компьютер және
бағдарламалық жасақтама жасау, аудиовизуалдық қызметтер, құрылыс, саяхат, туризм және тасымалдау қыз
-
меттері. Екіншісі – GATS кеңесі қоршаған орта, энергетика, жедел жеткізу, тарату, денсаулық сақтау және
білім беру секілді қызмет көрсету секторларының ауқымын кеңейтуге ниетті.
Қорытындылай келе, GATS келісімі аз дамыған елдерге пайда әкелетін қызмет түрлері саудасын ырық
-
тандыруға ерекше назар аударады. 16.3-мысалды қараңыз: «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Көрсе-
тілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас келісімнен үзінділер». 2001 жылы сауда жөніндегі келіссөздердің
Доха раунды сәтсіздікке ұшырағаннан кейін (5-тарауды қараңыз) жанданған келіссөздер дамыған елдер
-
дің дамушы елдерге технологиялар мен қызмет көрсетуге қол жеткізуіне көмектесуі қажет екенін анық
аңғартты.
IV бап
Дамушы елдердің қатысуының өсуі
1 Дамушы елдердің халықаралық саудаға қатысуының
өсуі: олардың көрсетілетін қызметтер саласындағы ұлт-
тық әлеуетін күшейту, технологияға қол жеткізу арқылы
қызмет тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
2 Дамыған елдер:
а) көрсетілетін қызметтерді жеткізудің коммерциялық
және техникалық аспектілеріне;
ә) кәсіби біліктікті тіркеуге, тануға және алуға; және
б) көрсетілетін қызметтер саласындағы технология-
лардың қолжетімділігіне қатысты дамушы елдердегі
қызмет көрсетушілердің тиісті нарықтық ақпаратқа
қол жеткізуін жеңілдетеді.
XVI бап
Нарыққа қолжетімділік
Нарыққа қол жеткізу туралы міндеттемелер алынған
секторларда мүше елдер ескермейтін және сақталуына на-
зар аудармайтын шаралар:
в) көрсетілетін қызметтерді жеткізушілер санын сан-
дық квоталар, монополиялар, көрсетілетін қызмет-
тердің айрықша жеткізушілері немесе экономика-
лық қажеттікті тексеру талаптары түріндегі шектеу-
лер;
г) қызмет көрсететін заңды тұлғалардың немесе бір-
лескен кәсіпорындардың құқықтық нысанына қа-
тысты шарттар;
ғ) шетелдік капиталдың қатысуына қойылатын шек-
теулер (акционерлік капиталдағы үлесі немесе жеке
не жиынтық шетелдік инвестициялардың жалпы
құны).
XXIII бап
Дауларды реттеу және шешімдерді орындау
Егер мүше мемлекет кез келген басқа мүше мемлекет
осы Келісім бойынша өзінің жалпы немесе ерекше мін-
деттемелерін орындамайды деп санаса, ол мәселені өзара
қолайлы шешу мақсатында Дауларды шешу туралы уағда-
ластыққа жүгінуі мүмкін (5-тарауды қараңыз)
16.3-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас келісімнен
үзінді
Қызмет түрлері және интернет
Электрондық коммерцияның кең таралуы мен интернет арқылы қызмет көрсету мүмкіндіктерінің кө-
беюіне байланысты GATS міндеттемелерінің рөлін нақтылау қажеттілігі туындады. Уақыт өте келе эко-
номиканың барлық дерлік секторында көрсетілетін қызметтердің трансшекаралық сипатта болғаны талап
етіледі. Мысалы, қаржылық қызмет түрлерін алсақ, қызметтерді шетелден көрсету әлдеқайда тиімді болса,
онда реттеуші органдар дәл осы қызметтерді жергілікті еншілес компания арқылы жүргізу қажеттігін негіз
-
деуге тиіс. Алайда мұндай жағдайда мемлекеттер мен еркін сауда аймақтары интернет арқылы жүргізілетін
трансшекаралық операцияларды бақылауға бағытталған арнайы заңдар қабылдауы ықтимал. Тұтынушылар
құқығын қорғау заңдарына шетелдік сатушылар мен интернет транзакцияларын жүргізетін азаматтарды
қорғауды көздейтін өзгертулер мен толықтырулар енгізілуі мүмкін. Осындай нормативтік актінің бірі –
488
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Қашықтықтан келісімшарт жасасу жөніндегі ЕО директивасы
5
, оның сипаттамасы 16.4-мысалда (Са-
лыстырмалы құқық: «Қашықтықтан келісімшарт жасайтын тұтынушыларды қорғау») берілген.
Тұтынушы құқығын қорғайтын заңдардың басым көпшілігінде көрсетілгендей, Қашықтықтан келісім
-
шарт жасасу жөніндегі ЕО директивасы (шетелдік) сатушылардан белгілі бір ақпаратты ашық жариялауды
талап етеді. Қойылған талап бойынша ашып көрсетілетін ақпаратқа сатушының орналасқан жері, сатылатын
қызметтің бағасы мен үстеме құны, тұтынушының келісімшарт ережелерін сақтайтын мерзімі сияқты мәлі
-
меттер жатады. Директива сатушыға телефон арқылы ұсыныс жасауға рұқсат бергенімен, одан тұтынушымен
арадағы мәмілені жазбаша түрде растауды талап етеді. Электрондық пошта арқылы растау жазбаша түрде
растаумен парапар. Тұтынушының жеті күн ішінде мәміледен бас тартып, төлеген ақшасын толығымен қай
-
тарып алуға құқығы бар. Директиваға сай, сатушы талап етілген ақпаратты бермеген жағдайда, тұтынушы
мәміледен бас тарта алатын мерзім үш айға дейін ұзартылады. АҚШ-тың кейбір федералдық және штат дең
-
гейінде қабылданған тұтынушылар құқығын қорғау жөніндегі нормативтік-құқықтық актілерде сатушы мен
сатып алушы арасындағы келісімшарттың күшін жою туралы осыған ұқсас ережелер қарастырылған.
Директиваның соңғы параграфын ескере кету маңызды. Бұл параграф ЕО-ға кірмейтін мемлекет құқы
-
ғына сілтеме жасап (басқа құқық таңдау жөнінде ескертпе жасап), Директива ережелерін мойындамаудың
алдын алады. Сондықтан директива қамтыған мәселелерге қатысты дау туындаған жағдайда, құқық таңдау
ескертпесі бойынша келісімшарт тараптары қолданатын құқық ретінде АҚШ-тың Калифорния штатының
құқығы назарға алынбайды. Десек те Калифорния штатының құқығын директивада қамтылмаған мәселеге
қатысты даулы жағдай туындағанда ғана қолдануға рұқсат. Соңында ескере кететін жайт, аталған директива
ЕО мүше елдерінің тұтынушы құқықтарын қорғау туралы заң талаптарын күшейтуіне тыйым салмайды.
Өкінішке қарай, АҚШ экспорттаушысы директива шарттарын орындап қана қоймай, ЕО-дағы өзі таңдаған
әрбір елдің тұтынушылар құқығын қорғау жөніндегі талаптарын да мұқият зерттеуі қажет.
Тұтынушының құқықтары
1. Қашықтықтан қандай да бір келісімшарт жасаспас
бұрын, тұтынушыға жеткізушінің кім екені, оның
мекенжайы; тауар немесе көрсетілетін қызмет си-
паттамасы мен оның бағасы; жеткізу шығындары;
төлем жасау, жеткізу немесе қызмет көрсету шартта-
ры; бас тарту құқығының бар-жоғы; ұсынылған ба-
ғаның немесе ұсыныстың жарамдылық мерзімі мен
келісімшарт мерзімі; қашықтықтан байланыс жасау
құны туралы анық және толық ақпарат берілуге тиіс.
2. Бұл ақпарат коммерциялық транзакциялардағы
адалдық принциптері мен кәмелет жасқа толмаған-
дарды қорғау принциптеріне сәйкес болуға тиіс. Те-
лефон шалған жағдайда, хабарласқан сатушы, ең ал-
дымен, өзі туралы ақпарат беріп, қандай мақсатпен
хабарласқанын айтуы қажет.
3. Тұтынушы жазбаша түрде немесе басқа сенімді ақ-
парат тасымалдаушылар (электрондық пошта) арқы-
лы келісімшарттың жасалғаны туралы растау алуға
тиіс. Мына төмендегі мәліметтер де жазбаша түрде
берілуге тиіс: қайтару/бас тарту құқығын жүзеге
асыру шаралары; шағымдар жолдау мекенжайы;
сатып алғаннан кейінгі қызмет көрсету шарттары;
келісімшарттың күшін жою туралы ережелер.
4. Тұтынушының мәміледен бас тартуға құқығы бар.
Егер жеткізуші өзінің ақпарат беруге қатысты мін-
деттемесін орындаса, онда тұтынушы жеті күн ішін-
де ұсынылған тауардан не қызметтен айыппұлсыз
бас тарта алады.
5. Егер жеткізуші ақпарат беруге қатысты міндеттеме-
лерін орындамаса, тұтынушының бас тарту мерзімі
үш айға ұзартылады. Жабдықтаушы тұтынушы тө-
леген ақшаны отыз күн ішінде толық қайтарып бе-
руге тиіс.
6. Жеткізуші келісімшартқа сай өз міндеттемелерін
орындамаса, ол туралы тұтынушы хабардар етіледі
және оған төленген сома қайтарылады. Кейбір жағ-
дайда, төленген сомаға сай тауар санын жеткізу не-
месе қызмет көлемін көрсету мүмкіндігі бар.
7. Тапсырыс берілмеген тауарлар жеткізілген жағдай-
да, тұтынушының жауап бермеуі оның келіскенін
білдірмейді.
8. Жеткізуші автоматты қоңырау шалу құралдарын не-
месе факсті қолданбас бұрын тұтынушыдан рұқсат
алуы қажет.
9. Одаққа мүше емес мемлекеттердің заңдарын қол-
данғанда, ЕО-ға мүше мемлекеттер тұтынушылар
құқығының сот арқылы және әкімшілік тәртіпке сай
сақталуын қамтамасыз етуге тиіс.
16.4-мысал. Салыстырмалы құқық: Қашықтықтан келісімшарт жасайтын тұтынушыларды қорғау
Дереккөз: EU Directive 97/7/EC
Шетел азаматтарын жұмысқа алу
Өнімдерін халықаралық деңгейде сатуға ұмтылған кез келген компанияға шет елде өкілдік ашуға не өз
атынан өкілдік ететін тарапты анықтауға тура келеді. Осылайша ол қызмет көрсету нарығындағылардың
көмегіне жүгінуге мәжбүр болады. Мәселен, шетелдік нарыққа алғаш рет енуді көздейтін экспорттаушы
489
Жұмысқа алу және көрсетілетін қызметтер саудасы 16-тарау
үшін мұның үш балама жолы бар. Біріншісі – бұрыннан жұмыс істеп жүрген қызметкерлерге жүгіну немесе
шетел азаматтарын жалдау. Екіншісі – қажет қызмет түрін көрсету үшін тәуелсіз мердігерлерді жұмысқа алу.
Тәуелсіз мердігерлер ұсынатын қызметтердің ең көп қолданылатын түрі – сауда өкілдігі. Үшіншісі – шетел
-
дік компаниямен дистрибьюторлық келісімшарт жасасу. Сарапшылардың болжамдарына сай, дүниежүзілік
сауданың жартысынан астамы сауда өкілдері мен дистрибьюторлар арқылы жүргізіледі.
6
Шетелдік сауда өкілі – шетелдік сатушылар атынан тауар сататын, қызмет көрсететін, өкілдік ететін
және тауар тарататын агенттер. Келесі бөлімдерде шетел азаматтарын жұмысқа алу мен тәуелсіз мердігер
таңдау арасындағы айырмашылық айқындалып, осы айырмашылықтардың маңызы, шетелдік сауда өкілдері
мен дистрибьюторлар қызметін қолдануға қатысты заң талаптары сөз болады. Еңбек қатынастары немесе
тәуелсіз мердігерлер қатынастары – мүдделі тараптардың өзара келісуі, келісімшарт жасасуы арқылы ше
-
шілетін жеке мәселе. Дей тұрғанмен, шет мемлекеттердің заңнамасында аталған мүдделі тараптар арасын-
дағы қатынастарды (мысалы: хабарлама жасау, келісімшартты тоқтату, сыйақы төлеу мәселелері) реттейтін
ережелер бар.
АҚШ-та және басқа мемлекеттерде қолданылатын «агенттік», «жұмысқа алу», «тәуелсіз мердігер» деген
терминдердің анықтамасы бірдей болмауы мүмкін. Мысалы, агент сөзінің өзі түрлі мағынада қолданылады.
Жалпы алғанда, агент деп жалданған адамды, ал оны жалдаған тарапты принципал (principal) деп атайды.
Агент термині тәуелді және тәуелсіз агенттердің екеуіне де қатысты қолданылады. Жұмысшы/қызметкер –
тәуелді агент. Жұмысқа алу және агенттік қатынастар жөніндегі бірқатар заңдар жұмыс беруші – жұмысшы
қарым-қатынасын реттейді. Ал тәуелсіз мердігер қызметін атқаратын консультантты (кеңес берушіні) тәуел
-
сіз агент деп атайды. Агенттік жөніндегі заңдар жұмысқа алушы компания (принципал) мен консультант
(агент) арасындағы қарым-қатынасты реттейді. Кейбір шет мемлекеттердің құқықтық жүйелерінде аталған
қарым-қатынасты қатаң бақылайтын нормативтік құжаттар өте көп. Келесі екі бөлімде еңбек қатынастары
мен тәуелсіз мердігер қатынастарының жалпы сипаттамасы берілген.
Еңбек қатынастары
АҚШ еңбек қатынастарының философиялық негізі болып есептелетін Ерікті түрде жұмысқа жалдау
доктринасына сай, мерзімді еңбек шартынан басқа жағдайларда, қос тараптың кез келгені еңбек қатынаста
-
рын өз еркі бойынша тоқтата алады. Қызметкер өзін жұмыс беруші жұмыстан әділетсіз шығарды деп сотқа
шағымдануы мүмкін. Мұндай жағдайды болдырмау үшін компаниялар еңбек шартын жасаспауы қажет және
жұмысқа алу кезінде жұмыс берудің «ерікті түрде» жүргізілгенін анық ескертуге тиіс. Осындай ереже АҚШ-
та орналасқан халықаралық компаниялардың жұмысқа алу туралы нұсқаулығында анық көрсетілуі керек.
Біріншіден, нұсқаулықта компанияның жұмысқа алу туралы ережесі барлық еншілес компанияларға да қа
-
тысты екені атап өтілуге тиіс. Осы ретте, әрине, «ерікті түрде» концепциясының басқа құқықтық жүйелерде
өзгеше түсіндірілуі мүмкін екенін де ескеру керек.
Екіншіден, жұмысқа алу нұсқаулығында «барлық қызметкердің жұмысқа ерікті түрде қабылданғаны»
нақты көрсетілуге тиіс. Жұмыс берушінің ішкі тәртіп ережесінде (этикалық кодекс) өрескел немесе дөрекі
қылық, ұрлық немесе арамдық, компания ғимаратында ішімдік, немесе тыйым салынған заттарды қолдану
және сақтау, компанияның ішкі ақпараттық желісінде жөн-жосықсыз файлдарды сақтау, электрондық пошта
арқылы құпия ақпарат жіберу, сонымен қатар қызметтік ақпаратты, соның ішінде коммерциялық құпияны,
бағдарламалық өнімдерді көшіру, жеке басына тиісу және кемсіту сияқты тыйым салынған қылық түрлері
айқындалады.
Жұмыс беруші жоғарыда аталғандардың соңғысына ерекше назар аударуға тиіс. Мемлекеттердің осы
мәселеге қатысты заң талаптары мен мәдени нормалары сан алуан. Сондықтан да компаниялар шетел қыз
-
меткерлерінің болуын ескере отырып, сексуалдық қол сұғуды (sexual harassment) болдырмауды көздейтін өз
ережелерін дайындауы керек. 16.5-мысалда (Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: «Сексуалдық қол сұғу
-
ға қарсы іс-қимыл ережелері») компанияның сексуалдық қол сұғуға қарсы іс-қимыл ережелерін жасап
шығаруына арналған бірыңғай үлгісі көрсетілген. Аталған ережелер компанияның осы мәселеге қатысты
жалпы қандай ұстанымда екенін анықтап көрсетуге тиіс, сонымен қатар оларда өрескел қылықтың нақты
анықтамасы беріліп, шағым түсіруші ісін қараудың қолайлы процедурасы айқындалуы қажет. Мәдени және
этикалық нормалардың бірдей болмауы мәселесі 2-тарауда талқыланды. Сол талдауды негізге ала отырып,
АҚШ компаниясы сексуалдық қол сұғуға қатысты өз ережелерін басқа (жеңілдетілген) мәдени және құ
-
қықтық стандарттарға сай бейімдеуі не өзгертуі керек пе? Осындай өзгерістердің қажеттігін неге сүйеніп
негіздеуге болады?
490
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Жалпы ережелер
Компания басшылығы өз ұйымында сексуалдық қол сұ-
ғуға жол бермейтін жұмыс ортасын қалыптастыруға жауап-
ты. Оларға сексуалдық сипаттағы ұсыныстар жасау немесе
одан бас тартудың жеке тұлғаның жұмысқа жалдануына,
орналасуына, сыйақы алуына, кәсіби дайындықтан өтуіне,
қызметінің өсуіне, сондай-ақ еңбек қатынастарының басқа
да шарттары мен жағдайларына әсер ететінін айтуға не қан-
дай да бір жолмен меңзеуіне қатаң түрде тыйым салынады.
Анықтама
Барлық қызметкерлерге, ауызша болсын, не іс-әрекеті
арқылы болсын, адамның жеке басын қорлайтын сөздер
айтуға немесе орынсыз қырындауға тыйым салынады.
Осындай тыйым салынған іс-әрекеттерге адамға тіл тигізу,
жақтырмаса да қылымсу, қырындау, жөн-жосықсыз ұсы-
ныстар жасау; нәсілдік, этникалық, діни және сексуалдық
нышандағы ауызша кемсіту; адамның жеке басына немесе
оның сыртқы келбетіне қатысты тіл тигізіп қорлау; сексуал-
дық сипаттағы заттар мен суреттерді көрсету, күш қолдану,
жәбірлеу не еріксіз жыныстық жақындасу сияқты әрекеттер
жатады. Қызметкерлердің сексуалдық қол сұғуына қатаң
тыйым салынады. Мұндай әрекетке барған жұмысшы тәр-
тіптік жазаға тартылып, жұмыстан шығарылуы мүмкін.
Шағымдарды қарау тәртібі
Шағым түскен жағдайда, компанияның этика мәселе-
лері бойынша инспекторы немесе адам ресурстары бөлімі
тез арада бейтарап және құпия түрде қызметтік тексеріс
жүргізеді. Тексеріс біткеннен кейін, инспектор немесе адам
ресурстары бөлімінің өкілі қызметкерге тексеріс нәтижесін
хабарлайды.
16.5-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Сексуалдық қол сұғуға қарсы іс-қимыл ережелері
Дүниежүзінде еңбек қатынастары мәдени және құқықтық тұрғыдан әртүрлі қарастырылады. АҚШ-та
ерікті түрде жұмысқа жалдау доктринасы қолданылса, Германияда қызметкердің құқықтық статусы жұмыс
-
қа алудың меншік құқығы тұрғысынан қарастырылады. Шетелдіктерді жұмысқа алуға ниеті бар АҚШ
өндірістік компаниялары осындай ерекшеліктерді ескеруі керек. Мысалы, Германияда бір азаматты жұмыс
-
қа алған шетел компаниясы Германияда «тұрақты статусқа» ие болып, экспорттаушы ретінде Германия аума-
ғында түскен табысынан салық төлеп тұруы қажет. Сондықтан бұл компанияның Германия азаматын тәуел-
сіз мердігер ретінде жұмысқа тартқаны жөн.
ЕО елдері азаматтарын жұмысқа алуды жоспарлап отырған шетелдік компаниялар Еуропа мемлекетте
-
рінің тиісті заңнама талаптарынан, соның ішінде еңбек қатынасын тоқтату шарттарынан толық хабардар
болуға тиіс. Германияда жұмыстан босатылатын қызметкерді алдын ала ескерту мерзімі қызметкердің жұ
-
мыс өтіліне байланысты кемінде төрт апта, ең ұзақ дегенде жеті ай болуы мүмкін. Заңға сәйкес, қызметкерді
жұмыстан шығару туралы шешім міндетті түрде кәсіпорын кеңесімен мақұлдануы керек. Қызметкер өзін
жұмыстан «негізсіз» шығарды деп санаса, ол қызметіне қайтып оралу және шығындарын өтеп алу үшін
сотқа шағымдана алады. Жүкті әйелдер мен кәсіпорын кеңесінің мүшелері секілді қорғалған топ өкілдерін
жұмыстан шығаруға болмайды. Жұмыстан шығуға байланысты өтемақы мөлшері, жұмысшының қызмет
мерзіміне байланысты біржылдық жалақы көлеміне тең немесе одан да көп болуы мүмкін. Сондықтан шетел
азаматын жұмысқа алу туралы шешім қабылдағанда мұқият болу қажет.
Франция Еңбек кодексінің талаптарына сай, жұмыстан шығарылатын қызметкермен жеке кездесу өт
-
кізу және оған алдын ала ескерту беру керек. Осылайша жұмыс беруші еңбек қатынастарын біржақты дереу
тоқтата алмайды. Германиядағыдай, жұмыстан шығарылған азаматтың сотқа шағымдану құқығы бар. Еңбек
келісімшартын бұзғаны үшін азаматтық-құқықтық санкциялар салынуын болдырмау мақсатымен жұмыс бе
-
руші қызметкерді жұмыстан шығаруға нақты да маңызды себептері бар екенін дәлелдеп беруге тиіс. Сон-
дай-ақ қызметкер жұмыс өтіліне байланысты өтемақы талап етуге құқылы. Заңда бұрынғы қызметкердің
аталған өтемақыдан бас тартып, конверсиялық келісімшарт жасасуды талап ету құқығы да қарастырыл
-
ған. Конверсиялық келісімшарт (алмастыру келісімшарты) бойынша, қызметкер жұмыс беруші есебінен
әдеттегіден жоғары мөлшерде жұмыссыздық бойынша мемлекеттік жәрдемақы алып, қайта даярлау немесе
біліктікті арттыру бағдарламасына қатыса алады. Егер жұмыстан шығару экономикалық себептерге байла
-
нысты болса, жұмыстан шығарылған қызметкер: 1) компаниядағы басқа бос орынға (болса) ауысуға; 2) эко-
номикалық жағдай өзгерсе, бір жыл ішінде жұмысқа қайта орналасуға құқылы.
Францияда жұмыс беруші қызметі қажет болмаған жұмысшыларды жұмыстан шығаруы мүмкін. Мұн
-
дай жағдай әдетте ұйымды қайта құрылымдау және штатты қысқарту салдарынан туындайды. Қызметкер-
лерді жаппай жұмыстан шығармас бұрын, жұмыс беруші кәсіподақтармен кеңесуі қажет. Жұмыстан шыға-
рылатын қызметкерлер заңда белгіленген критерийлерге сай (отбасында қызметкердің қарауындағы адам
саны, жұмыс өтілі мен ұйымның қажеттілігі) анықталады.
491
Жұмысқа алу және көрсетілетін қызметтер саудасы 16-тарау
Бұрын Кеңес Одағына кірген мемлекеттерде еңбек қатынастары әлі күнге дейін өте қатаң реттелген.
Мысалы, Ресейдің Еңбек кодексіне сай, жұмыс берушінің еңбек қатынасын тоқтату процедурасы күрделі.
Мұнда әйелдердің ана болу және бала күтіміне байланысты үш жылға дейінгі мерзімге демалысқа шығу
құқығы қарастырылған. Заң талаптарына сай, жұмысқа алынатын қызметкермен жазбаша келісімшарт жа
-
салуға тиіс; жұмыстан шығарылатын қызметкермен кезінде осындай келісімшарттың жасалғаны – міндетті
талап. Сондықтан қызметкерді жұмыстан шығармас бұрын заңгерлердің кеңесіне жүгіну қажет.
Италияда кәсіподақтар жұмыс берушілерді одаққа мүшелік немесе одақ қызметіне қатысты ережелерді
бұзғаны үшін заң бойынша жауапкершілікке тарта алады. Қолданыстағы заңнамаға сай, сот жұмыс берушіге
тыйым салу жөнінде шешім шығаруы мүмкін. Сот процесі кәсіподақ шағым түсіргеннен кейін екі күн ішінде
басталуға тиіс.
Италия заңнамасының басты айырмашылығы – жұмыс берушінің қызметке алу еркіндігінің шектелуі.
Мұнда азаматтарды жұмысқа орналастыру мемлекет (қоғам) мүддесі деп танылады. Сондықтан халықты
жұмыспен қамту жауапкершілігі бірнеше үкіметтік ұйымдарға, атап айтқанда Еңбек министрлігі мен Жұ
-
мыспен қамту жөніндегі орталық комиссияға, сондай-ақ аймақтық және провинциялық жұмысқа орналасты-
ру бюроларына жүктелген. Қызметкер іздеген жұмыс беруші жұмысқа орналастыру бюросына тиісті өтініш
беріп, өзіне қажет жұмыскердің категориясы мен білігінің деңгейін көрсетуі керек. Жұмысқа орналастыру
бюросы үміткерлерді өзінде тіркелген жұмысқа алу тізімінен таңдайды. Осы ретте жұмысын ауыстыруға
ниет білдіргендерге қарағанда, жұмыссыздарға басымдық беріледі. Бұл процедура annunzione numerica не
-
месе санына қарап жұмысқа алу деп аталады.
Соңғы кезде Италияда жұмыс берушілерге азаматтарды тікелей жұмысқа алу мүмкіндігін беру мақса
-
тында санына қарап жұмысқа алу практикасы біршама жеңілдетілді. Жұмыс берушілер төмендегі лауазым
иелерін тікелей жұмысқа ала алады: 1) менеджерлер (басшылық) және басқарушы құрам қызметкерлерін;
2) бұрын жұмысқа орналастыру бюросы арқылы алынған қызметкерлердің 50%-ын; 3) пайданы өзара бөлісу
негізінде төлем алатын қызметкерлерді. Италия заңнамасында міндетті жұмысқа алу ережесі қарастырыл
-
ған. Заң бойынша 35 адамнан астам қызметкері бар компанияларда жұмыс күшінің 15%-ы келесі санаттағы
адамдардың есебінен құралуға тиіс: соғыс мүгедектері, еңбек қабілеті шектеулі азаматтар, зағиптар, саңырау
немесе мылқау адамдар, әскери қызмет немесе жұмыс салдарынан жетім және жесір қалғандар.
Еңбек қатынастарын тоқтату мәселесіне келсек, италиялық жұмыс беруші заңмен бекітілген кеңесу про
-
цедурасын өткізуге тиіс; мұндай процедурада ұжымдық еңбек шартында белгіленген тәртіппен немесе қа-
лыптасқан дәстүр мен тәжірибеге сай ескерту беру қарастырылған. 16.6-мысалды қараңыз: «Салыстырмалы
құқық: Италиядағы кеңес беру тәртібі». Ескерту бермеген жұмыс беруші жұмысшыға ескерту орнына оның
шығындарын өтеуге міндетті. Өтемақы мөлшері жұмысшының ескерту берілген жағдайдағы мерзім ішін
-
де алатын төлемақысына тең. Италиядағы кеңесу процедурасын қарастырған АҚШ жұмыс берушісі Италия-
да қызметкерді жұмыстан шығарудың қиындығына, қызметкерге тиесілі құқықтар ауқымына және төлемақы
мөлшеріне таңғалуы әбден мүмкін. Орташа есеппен алғанда, қызметкерді жұмыстан шығару процесі шама
-
мен үш айға созылуы ықтимал. Қызметкер жұмыстан шығарылғаннан кейін бір жыл ішінде жұмысқа қайта
тұруға құқылы. Бұған қоса, қызметкер жұмыс берушінің Ұлттық әлеуметтік сақтандыру институтына жаса
-
ған төлемдері есебінен үш жылға дейін (жұмыссыздығына байланысты) жәрдемақы алып тұру құқығына ие!
Италияда жұмыс беруші жұмыстан шығарудың белгілі бір себебі болған жағдайда, қызметкерді ескерту
-
сіз жұмыстан шығара алады. Жұмысшыны белгілі бір себеппен жұмыстан шығару деп оның әдейі немесе
білместіктен, өрескел теріс қылық жасағаны салдарынан еңбек қатынастарын жалғастыру мүмкін болмаған
жағдайды айтады. Ұрлықтан басқа жайттардың белгілі бір себеппен жұмыстан шығаруға негіз болуы екі
-
талай. Қысқасы, қызметкерлерімен еңбек қатынасын тоқтататын жұмыс берушілерге қатаң талаптар қойы-
лады. Жұмыстан шығару өнім тізбегін жабу сияқты дәйекті себептерге негізделуге тиіс, алдын ала ескерту
жазбаша түрде жасалып, онда жұмыстан шығаруға негіз болған жайттар көрсетілуі керек. Бұл процедура
орындалмаса, еңбек қатынастары тоқтатылмайды.
Жұмыстан босатылған кез келген қызметкер 60 күн ішінде жұмыстан шығарылуына наразылығын біл
-
діріп, келістіруші комиссияның араласуын талап ете алады. Тараптар келісімге келмесе, қызметкер жұмыс-
тан заңсыз шығарылуына байланысты сотқа шағымдана алады. Осындай сот ісінде дәлелдеу ауыртпалығы
жұмыс берушіге жүктеледі. Сот шешіміне сай жұмыстан шығару заңсыз деп танылса, қызметкер бес айдан
он төрт айға дейінгі мерзімге сәйкес жалақы көлемінде шығынын өтеп алуға құқылы, ал жұмыс беруші жұ
-
мыстан шығарылған қызметкерді қайта жұмысқа алуға міндеттенуі мүмкін.
492
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Халықаралық еңбек стандарттары
Еңбек қатынастарын реттеу аймақтық және жаһандық деңгейде даулы мәселеге айналды. Әлем бойынша
мемлекеттік және халықаралық жұмысшылар одақтары ДСҰ-ның құрылуын, оның еркін сауданы дамытуға
қатысты мандатының жеткіліксіз екенін сынға алған. Бұл топтардың пікірінше, еркін сауда туралы келісім
-
дер еңбек стандарттарының талаптарын ескеріп жасалуы керек. Қазір ДСҰ еңбек қатынастарын реттеуге
арналған стандарттарды қабылдаудан бас тартып отыр.
1. Жұмыс беруші кәсіподаққа қызметкерді жұмыстан
шығару ниеті туралы жазбаша хабарлама беруге
тиіс.
2. Хабарлама алғаннан кейін жеті күн ішінде кәсіподақ
өкілдерімен кездесу өткізіліп, қызметкерді жұмыс-
тан шығармау (мысалы, оны басқа қызметке ауыс-
тыру) мүмкіндігі талқылануы қажет.
3. Тараптар 45 күн ішінде келісімге келе алмаса, онда
бұл іс аймақтық еңбек бюросында немесе жұмыс-
тан шығару әртүрлі жерлерде орын алса, Еңбек ми-
нистрлігінде қаралады.
4. Министрлік немесе еңбек бюросындағы келіссөздер
мерзімі 30 күннен аспауы керек.
5. Тараптар жоғарыда көрсетілген мерзім ішінде келі-
сімге келмесе, жұмыс беруші қызметі қажет емес деп
тапқан азаматтарды жұмыстан шығаруға құқылы.
6. Жұмыстан шығарылған қызметкерлер жұмысқа жұ-
мылдыру тізіміне алынып, бір жыл ішінде бұрынғы
жұмыс орнына қайта орналасу артықшылығына ие
болады.
7. Жұмыстан шығарылған қызметкерлер дер кезінде
алдын ала ескерту алуға немесе ескерту болмаса,
шығындарын өтеп алуға құқылы.
8. Жұмыстан шығарылған қызметкерлер Ұлттық әлеу-
меттік сақтандыру институты (Istituto Nazionale
della Previdenza Sociale немесе INPS) төлейтін жұ-
мысқа жұмылдыру жәрдемақысын алуға құқылы.
Жәрдемақы алып тұру мерзімі: 40 жасқа дейінгі
қызметкерлерге – 12 ай, жасы 40-тан асқан қызмет-
керлерге – 24 ай, жасы 50-ден жоғары қызметкерлер-
ге 36 ай. Жұмыс беруші INPS-ке «стандарт айлық
жалақының» тоғыз есе мөлшерін төлеп, жәрдемақы
қорына үлес қосып отырады.
9. Бұған қоса, қызметкерлер әрбір қызмет еткен жылы
үшін бір айлық жалақысына тең мөлшерде жұмыс-
тан шығуға байланысты төлем алуға құқылы.
16.6-мысал. Салыстырмалы құқық: Италиядағы кеңес беру тәртібі
Мердігер ұжымдық еңбек шарты не жұмысшылар мен жұмыс берушілер арасындағы келіссөздер нәтижесінде белгіленген
шарттарға сай жұмыс жүргізетін сауда немесе өнеркәсіп салаларындағы осыған ұқсас жұмыс түрлеріндегідей ыңғайлы
жұмыс жағдайының болуын қамтамасыз етуге келісім береді. Аталған шарттар қабылданбаған жағдайда «мердігер жұмыс
істейтін сауда не өнеркәсіп саласындағы жұмысшыларға жасалған жалпы жұмыс жағдайының болуын қамтамасыз етеді».
16.7-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Мемлекеттік келісімшарттардағы Халықаралық еңбек ұйымының
еңбек қатынастарына қатысты ережелері
Қалыптасқан тарихи үрдіс бойынша Халықаралық еңбек ұйымы (ILO) еңбек қатынастарында қол-
данылатын халықаралық нормаларды жасаушы ретінде танылып келді. 1919 жылғы Версаль шартына сай
құрылған ILO қызметі «еңбекті тек тауар немесе сауда нысаны ретінде ғана қарастыруға болмайды» деген
принципке негізделген. Еңбек стандарттарының сақталуын қамтамасыз етудің жалпыға ортақ әдісі – сауда
келісімдеріне еңбек қатынасына қатысты ережелерді енгізу (16.7-мысал. Транзакцияларға назар ауда
-
рыңыз: «Мемлекеттік келісімшарттардағы Халықаралық еңбек ұйымының еңбек қатынастарына қатысты ереже-
лері»). Осы әдістің қолданылғанын Солтүстік Америка еркін сауда келісімінен (NAFTA), әсіресе ЕО заңна-
масынан айқын аңғаруға болады. Алайда ДСҰ келісімдерінің қолданысқа енуі барысында аталған ережелер
қабылданбай қалды.
Халықаралық еңбек ұйымының Еңбек саласындағы негіз қалаушы қағидаттар мен құқықтар
және оларды іске асыру механизмдері туралы декларациясында бірқатар «басты еңбек стандарттары»
айқындалған, соның ішінде: 1) қауымдастықтарға бірігу еркіндігі және ұжымдық келіссөздер жүргізу құқы
-
ғы; 2) еріксіз және мәжбүрлі еңбектің барлық түрін жою; 3) балалар еңбегін қолдануды жою; 4) еңбек және
жұмыспен қамту саласындағы кемсітушілікті жою. Осы аталған басты еңбек құқықтары немесе стандартта
-
ры мен 2-тарауда талқыланған негізгі адам құқықтары арасындағы тығыз байланысқа назар аударыңыз. АҚШ
заңнамасында осы негізгі еңбек құқықтарын сақтау міндеттемесі бекітілген. Мәселен, дамушы мемлекеттер
еңбек құқықтарын бұзғаны үшін жеңілдетілген тарифтік мөлшерлемелерінен айрылуы мүмкін. Тарифтік
артықшылықтардың бірыңғай жүйесі (GSP) туралы заң бойынша, «егер де мемлекет жұмысшылардың ха
-
лықаралық деңгейде мойындалған еңбек құқықтарының сақталуын қамтамасыз етуге қадам жасамаса»,
493
Жұмысқа алу және көрсетілетін қызметтер саудасы 16-тарау
оған қатысты жеңілдетілген тарифтік мөлшерлемелер алынып тасталады. АҚШ-тың 1930 жылғы Тарифтер
туралы заңының 1307-бөліміне сай, қамаудағы адамдар мен мәжбүрлі түрде еңбекке салынғандар жасаған
өнімдерді импорттауға тыйым салынады. Ал 1997 жылы осы 1307-бөлімге өзгертулер енгізіліп, мәжбүрлі
түрде еңбекке салынған балалар жасаған өнімдерді импорттауға тыйым салынды. Бүгінде осындай ережелер
толықтай орындалмай жүр деп пікір білдіретіндер де бар.
ЕО еңбек стандарттарын нақты қызмет түрлері жөніндегі келісімдерге енгізуді кезең-кезеңімен іске асыр
-
ды. Мәселен, ЕО директиваларының талаптары бойынша мемлекеттік сатып алу келісімшарттарына еңбек
қатынастары туралы ережелер енгізілуге тиіс. Еуропада еңбекті қорғаудың тағы бір тетігі бар, ол – жоғарыда
сөз болған Кәсіпорын кеңесі. Осындай жұмысшылар кеңесі компаниялардан еңбек күшін және кәсіпорынды
басқа жерге ауыстыру мәселесі бойынша қызметкерлермен кеңесуді және оларды хабарландыруды талап
етеді. 1993 жылы Hoover Europe компаниясы Франциядағы кәсіпорнының жұмысын тоқтатқанын жарияла
-
ды, осының салдарынан 700 жұмысшының 600-і жұмысынан айырылды. Қоғам талабына жауап ретінде ЕО
Еуропалық кәсіпорын кеңесі туралы директиваны
7
мақұлдады. Бұл директиваға сай, ірі компаниялар,
әсіресе трансұлттық корпорациялар Еуропалық кәсіпорын кеңестерін (EWC) құруға тиіс.
Тәуелсіз мердігер келісімшарты
Шетелдік агентті жұмысқа жалданған қызметкер, серіктес (бірлескен кәсіпорында) немесе тәуелсіз мер-
дігер ретінде тағайындауға болады. Осы ретте еңбек қатынастарының дұрыс формасын таңдау маңызды.
Шетелдік агентті тәуелсіз мердігер ретінде жалдаған жағдайда, еңбек қатынастарын реттейтін жоғарыда
аталған нормалар қолданылмайды. Бұған қоса, шетелдікті жұмысқа алатын принципал (АҚШ компаниясы)
тәуелсіз мердігер іс-әрекеті үшін жауапты емес, өйткені шетелдік өкіл оның қызметкері немесе серіктесі
болып саналмайды.
Тәуелсіз мердігер статусы жазбаша келісімшартта әрі сол келісімшартты іске асыру барысында сақталуға
тиіс. Өкілдік ету ережелеріне сай, принципалдың агент әрекеттері үшін субститутивті жауапкершілікке тар
-
тылмауы үшін, тәуелсіз мердігер келісімшартына келісуші тараптардың серіктес еместігі туралы ескертпе
енгізілуге тиіс. Әдетте аталған ережеде мынадай сөйлем жазылады: «Жалданған тарап тәуелсіз мердігер
қызметін атқарады. Бұл жайт келісімге қол қойған тараптар серіктестік құрған деп қарастырылмауға тиіс».
Сонымен қатар жұмысқа тартылған тараптың ақылы негізде жаңа технологиялар жасауы немесе ғылы
-
ми зерттеулермен және әзірлемелермен айналысуы қарастырылған еңбек шартына немесе тәуелсіз мердігер
келісімшартына жалдамалы жұмыс туралы ескертпе енгізілуге тиіс. Әдетте аталған ескертпеде мынадай
шарт көрсетіледі: «Қызметкердің (немесе тәуелсіз мердігердің) жұмыс мерзімі барысында жасаған барлық
өнертабыстары, туындылары мен зерттеулері жалдамалы жұмыс нәтижесі деп танылып, жұмыс берушінің
меншігі болып есептеледі, сондай-ақ қызметкер зияткерлік меншікке қатысты барлық құқықтарды жұмыс
берушіге табыстайды».
Шетелдік сауда өкілі
Бизнес жүргізуде тәуелсіз мердігер қызметін пайдаланудың кең тараған жолы – шетелдік сауда өкілін
жалдау. Жұмысқа жалданған өкіл (агент) «клиент іздейді, клиентпен кездесіп, келіссөз жүргізеді және қажет
болған жағдайда тауар, қызмет түрлері мен технологияларды экспорттаушы атынан және оның есебінен
сатып алу-сату келісімшарттарын жасасады».
8
Мүдделі тараптар арасындағы қарым-қатынастың бұл түрін
сауда өкілдігі деп те атайды.
Шетелдік сауда өкілдері мен агенттерін жалдаудың ерекшеліктерін мына төмендегі мәтіннен байқауға
болады. Бұл – АҚШ Мемлекеттік департаментінің Индонезияға арналған Сауда жасау нұсқаулығынан үзінді:
Компания өкілдігі мен агент арасындағы айырмашылық мынада: біріншісі – тауар не қызмет түр
-
лерін сата алмайды, келісімшарттарға қол қоя алмайды, ол тауарды жарнамалау және зерттеу
жұмыстарын ғана жүргізе алады, ал екіншісі – сауда-саттыққа қатысты барлық қызметтерді жү
-
зеге асыра алады. Агент ретінде индонезиялықтар ғана қызмет ете алады. Шетелдік принципал
Индонезиядағы маркетингтік іс-шараларға белсенді араласуға мүмкіндік алу үшін, әдетте, индоне-
зиялық агентімен немесе дистрибьюторымен басқару жөніндегі келісім жасасады. Қызмет ақысын
төлеу ережелері келісімшартта анық көрсетіліп, Индонезияның қолданыстағы заңнамасына сәйкес
болуға тиіс. Шетелдік компаниялардың мүдделерін тиісті түрде қорғау үшін мүдделі тараптар ара
-
сында кешенді келісімшарт жасалуға тиіс.
494
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Кейін шетел үкіметінің қаулысына сай, тәуелсіз сауда агентіне қызметтегі жұмысшы статусы берілсе,
экспорттаушы қолданыстағы бірқатар шетел заңдарының, соның ішінде салық және еңбек заңдарының та
-
лаптарын орындауға мәжбүр болады. Мұндай өзгеріс қабылдаушы мемлекет сотының дербес юрисдикциясы
мақсатында бөлек компания «құруға» себепші болуы мүмкін. Сондықтан қабылдаушы мемлекеттің осындай
заң талаптарын орындауға мәжбүр болмау үшін, қызмет көрсету келісімшарттарында қарсы тараптың тәуел
-
ді агент емес, тәуелсіз агент ретінде жұмысқа жалданғаны анық көрсетілуге тиіс. Агенттік құқық саласында
континенталдық құқық жүйесі мен ортақ құқық жүйесі арасында орасан зор айырмашылық бар, сол себепті
өкілдік қарым-қатынас орнатпас бұрын, шетел заң кеңесшілерінің көмегіне жүгінгені жөн. Көп елге, әсіресе
алғашқы кезеңде экспорттаудың бірден-бір жолы – шетелдік сауда агенттері мен дистрибьюторлар қызметін
пайдалану арқылы экспорттау. Әдетте бұл тәуелсіз мердігер келісімшарттарын жасасу арқылы іске асыры
-
лады. Халықаралық экспорт қызметінің осы аталған маңызды салалары 17-тарауда талқыланатын болады.
Логистика қызметтері
Экспорттаушы өзге мемлекеттің тауарды қаптауға, таңбалауға және құжаттарға қойылатын талаптарын
орындауға тиіс. Бұл талаптардың барлығын орындау оңайға соқпайды, сондықтан көптеген экспорттаушы
-
лар экспедиторлар мен кеден брокерлерінің қызметіне жүгінеді. Экспедиторлар – экспорттаушылар мен
импорттаушылардың агенттері, дүниежүзі бойынша жүк тасымалдау ісінің мамандары. Төменде берілген
ақпараттың көп бөлігі кеден брокерлеріне де қатысты. Алайда экспедиторлардың қызмет ауқымы әлдеқайда
кең, олар экспорттау, тасымалдау мен импорттық операцияларға қатысты қызмет түрлерін қамтиды. Кеден
брокерлері болса көбінесе үкіметтің тауар импортына қатысты талаптарын орындауға көмектесуге маман
-
данған. Экспедиторлар импорт және экспорт ережелері, жүк тасымалдау әдістері мен құжаттарға қатысты
талаптармен жақсы таныс. Сондай-ақ олардан фрахт және сақтандыру шығындары туралы ақпарат алуға бо
-
лады. Құжаттамалық операцияларда, экспедиторлар аккредитив, коносамент және басқа да құжат түрлерін
тексеру үшін қызметке тартылуы мүмкін. Экспедиторлар тасымалданатын тауарларды қаптауға, таңбалауға
да көмектесе алады. Экспедиторлар әртүрлі өнімдерді пайдалану мен тасымалдауға қатысты халықаралық
деңгейде мойындалған шартты белгілерді білуі қажет.
Жүкті экспедициялау (жөнелту) заңы
Экспедиторлар халықаралық сауда келісімшарты аясында өнімдерді тасымалдауда елеулі рөл атқарады.
Қазіргі кезде экспедиторлар мен кеден брокерлері көрсететін қызмет түрлері белгілі дәрежеде арта түсті.
Олар көбінесе тасымалданатын жүктерді дайындау және оларға орын брондау кезінде саудагерлерге көмек
-
тесу үшін жұмылдырылады. Кейбір жағдайда экспедиторлар жүк тасымалдаушыларға, әсіресе тауарды теңіз
арқылы тасымалдайтын, желілік кеме қатынасымен айналысатын компанияларға агент ретінде қызмет көр
-
сетеді. Экспедиторлар әдетте экспортталатын және импортталатын тауарларды кедендік тазартуды рәсімдеу
қызметін де көрсетеді. Олардың басқа елдерде жүкті қабылдап алып, кеден арқылы тазартудан өткізетін
серіктестері болады.
Экспедитордың жүк консолидаторы ретіндегі қызметі де маңызды. Экспорттаушылар жөнелтетін жүк
-
тері үшін көбінесе кеменің жүк сақтайтын бөлімінің бір бөлігін ғана алдын ала брондап қою талап етіле-
ді. Экспедитор бірнеше клиенттің жүгін жинақтап алып, әлдеқайда тиімді бағамен бір-ақ жөнелте алады.
Сондай-ақ халықаралық мультимодальды тасымалдауға қатысты талаптардың арқасында қазір экспеди
-
тор жүк жөнелтушінің агенті ғана емес, тасымалдаушы жауапкершілігі бар оператор жұмысын да атқарады.
Мультимодальды тасымалға қатысты мәліметті 13-тараудан таба аласыз. Экспедитордың жалпы тасымал
-
даушы ретіндегі рөлі Халықаралық сауда палатасы қабылдаған UCP 600-дің 19-бабында айқындалған. Бұл
принципке сай, тасымалдаушы немесе мультимодальды көлік операторы қызметін атқаратын экспедитор
-
ларға коносамент шығаруға рұқсат берілген.
Экспедиторлардың осындай түрлі қызметтер атқаруына байланысты бірқатар этикалық мәселелер де бар.
Жүк жөнелтушінің агенті ретінде экспедитор оның әділ кеңесшісі болуға тиіс. Алайда экспедитордың бір
-
неше тарапқа қызмет көрсететінін ескерсек, оның белгілі бір клиенттерге артықшылық беруі немесе жүк
жіберушіден гөрі, тасымалдаушы компанияның пайдасына жұмыс жасауы әбден ықтимал. Сол себепті жүк
жөнелтушінің өзіне қызмет көрсететін тарап жұмысын сырттай тексеріп отырғаны абзал.
495
Жұмысқа алу және көрсетілетін қызметтер саудасы 16-тарау
Жарнама қызметтері және заң
Мемлекеттердің жалған жарнама таратуға қатысты заңдарының қолданылу аясы мен заң талаптарының
орындалуын қамтамасыз ету құралдары әртүрлі. Әр елдің мәдени ерекшеліктерін ескеру қажет: бір елде
заңды деп танылған жарнама науқаны өзге елде заңсыз болуы мүмкін. Барлық дерлік дамыған мемлекеттер
-
де тұтынушыны адастыратын жарнама қолдануға тыйым салатын заңдар бар. Жарнама саласындағы заң-
дардың сақталуын әкімшілік органдар қадағалайды, бұған қоса, жекелеген сот істері мен салалық өзін-өзі
реттеу механизмдері бар. Заң талаптарының орындалуын қамтамасыз етуге арналған бұл үш құрал барлық
елдерде бірдей қолданылмайды. АҚШ-та олардың үшеуі де қолданылады.
АҚШ-тағы барлық жарнама түрлерін реттейтін өкілетті орган – Федералдық сауда комиссиясы (FTC).
Бұл мекеме «жөн-жосықсыз және жалған жарнама»
9
таратудың алдын алуға жауапты. Лэнхем заңының
10
43(a)-бөліміне сай, жалған жарнама салдарынан зардап шеккен азаматтар сотқа талап-арыз беруге құқылы.
Бұл елде осы салада жұмыс істейтін ұйымдар мен бұқаралық ақпарат құралдарының өзін-өзі реттеу тетіктері
жетерлік, мысалы – Іскерлік практиканы дамыту жөніндегі бюро кеңесінің жалпыұлттық жарнама бөлімі.
Керісінше, Сауд Арабиясында осы сияқты өзін-өзі реттеу механизмдері жоқ. Бұл саладағы Ислам заңдары
-
ның орындалуын қадағалайтын бірнеше үкіметтік ұйым бар, соның ішінде Күнәні болдырмау (Organization
for the Prevention of Sins) және Ізгі істер (Order of Good Deeds) ұйымы да бар.
Континенталдық құқық жүйесіне жататын мемлекеттерде, соның ішінде Германияда жарнама саласына
қатысты заңдар қабылданған. Бұл елдерде жеке тұлғалар жалған жарнама берген тарапқа қарсы сотқа ша
-
ғым түсіре алады. Скандинавия елдерінде жарнама ережелерінің сақталуын қамтамасыз ету және дауларды
реттеу қызметін тұтынушылар омбудсмені атқарады. Әр елдің жарнама саласына қатысты заң талаптары әр
-
түрлі болғандықтан, шетелдік кәсіпкердің маркетинг іс-шараларын бастамас бұрын жергілікті мамандардың
(заңгерлердің) кеңесіне жүгінгені дұрыс. Дегенмен көптеген экспорттаушылар өздерінің маркетинг науқан
-
дарын жүргізу үшін жекеменшік жарнама агенттіктерін жалдайды. Осындай жұмысқа тартылатын агенттік,
кем дегенде, өз еліндегі кәсіби жарнама қауымдастығының мүшесі болуға тиіс. Мысалы, Чилидегі жарна
-
ма агенттіктерінің көбісі Чили жарнама агенттіктерінің қауымдастығына (Asociación Chilena de Agencias de
Publicidad) мүше.
Компаниялар сақтандыру арқылы жалған немесе орынсыз жарнама таратумен байланысты тәуекелдерді
азайта алады. Сақтандырудың өзі мемлекет тарапынан болатын қудалаудан қорғап қала алмайды, дегенмен
ол жеке тұлғалардың сотқа шағымдану ықтималын мейлінше азайтады. Төмендегі Heritage Mutual Insurance
компаниясының кейсі жарнама және сақтандыру саласындағы заң талаптары тоғысқан жерде туындайтын
мәселелерден хабар береді. Бұл кейсте жарнама салдарынан болған залал және қорғау міндеті деген
маңызды ұғымдар түсіндіріледі.
Heritage Mutual Insurance компаниясының
Advanced Polymer Technology компаниясына қарсы ісі
97 F. Supp. 2d 913 (S.D. Ind. 2000)
Баркер – төрағалық етуші судья. Бұл кейс – жал-
пы коммерциялық жауапкершілікті сақтандыру ереже-
лерінің стандарт нұсқаларында қарастырылған сақтан-
дыру түрін сипаттауда жиі қолданылатын «жарнама
салдарынан болған залал» деген сөз тіркесінің мағына-
сына қатысты пікірталастың тағы бір эпизоды. Талап-
арыз беруші Heritage Mutual Insurance (Heritage) компа-
ниясы өзі сақтандырған Advanced Polymer Technology
(APT) компаниясын қорғауға немесе шығындарын
өтеуге қатысты жауапкершілігінің жоқ екенін растай-
тын соттың ресми шешімін алу үшін сотқа шағымдан-
ды. Бұл жерде дау тудырған сақтандыру шарты – Сақ-
тандыру қызметтері ұйымы (ISO) әзірлеген «Жалпы
коммерциялық жауапкершілік» (CGL) нысанындағы
стандарт полис.
Кейбір сақтандырушылар ISO-дан алған стандарт құ-
жат формаларына, құжат мәтініне өздері сақтандыратын
компаниялардың сұранысына қарай өзгертулер енгізеді.
Дегенмен сақтандырушылар әдетте ISO формасын сол
әзірленген күйінде қолданады. CGL полисінің «B» сақ-
тандыру категориясы «Жеке және жарнама салдарынан
болған залалға қатысты жауапкершілік» деп аталады.
Бұл полистің «Сақтандыру» бабына сай, Heritage компа-
ниясы APT компаниясын APT тауарларын, өнімдерін не-
месе қызметтерін жарнамалау барысында жасалған құ-
қықбұзушылық салдарынан болған залалдан» сақтанды-
рады. Полисте берілген анықтама бойынша, «жарнама
салдарынан туындаған залал» деп төменде көрсетілген
бір не одан да көп құқықбұзушылық салдарынан болған
залалдар танылады: a) жеке тұлғаға немесе ұйымға жала
жабатын, немесе жеке тұлғаның не ұйымның тауарлары-
на, өнімдеріне, не қызметтеріне нұқсан келтіретін мате-
риал жариялау (ауызша не жазбаша); ә) жеке тұлғаның
жеке өміріне қол сұғатын материалдарды ауызша не
жазбаша түрде жариялау; б) жарнамалау идеяларын не-
месе бизнес жүргізу стилін заңсыз иемдену; в) авторлық
496
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
құқыққа, меншік құқығына (өнім/қызмет атына) немесе
слоганға нұқсан келтіру.
Бұл полис сақтандыру мерзімі басталғанға дейінгі
кезеңде «жарияланған материал/жарнама салдарынан
болған залалдан» сақтандырмайды («бұрын жариялау»
ескертпесі). Сондай-ақ бұл сақтандыру полисі бойынша
Heritage компаниясы «шығындарды өтеуді талап ететін
кез келген сот ісінде қорғаушы тарап болуға міндеттене-
ді». Индиана штатының заңдарына сай, сақтандыру тура-
лы келісімшарт пен басқа да келісімшарт түрлеріне түсі-
нік беру ережелері бірдей. Сақтандырылған тарап қойған
талабының өзіне берілген полис аясында екенін дәлелдеуі
керек, ал сақтандырушы болса, аталған талаптың сақтан-
дыру полисі қамтымаған бірыңғай, ерекше жағдайға жа-
татынын дәлелдеу ауыртпалығын өз мойнына алады.
Сақтандырушының шығынды өтеу (талап бойынша
төлеу) міндетінен де ауқымды болатын қорғау міндетін
айқындайтын жайт – шағымға негіз болған жағдай емес,
сотқа берілген талап-арыздың сипаты. Шағымда көрсе-
тілген іс-әрекет толықтай сақтандыру полисі аясында
болмаған күннің өзінде, сақтандырушы өзінің қорғау
міндеттемесін орындауға тиіс. Сақтандыру келісімшар-
тының ережелері түсініксіз болса, оларға сақтандыру
компаниясына қарсы мәндегі түсініктеме беріледі.
Environ атты патент иесі APT компаниясы оның па-
тентіне қасақана қол сұқты деп айып тақты. Сонымен
қатар ол APT компаниясының «патент алу өтінішінде»
құбыр өнімдерін «шығару және иелік етуге қатысты жал-
ған мәлімдеме» жасағанын алға тартып, бұл компанияны
«федералдық деңгейдегі әділетсіз бәсекеге» жол беріп,
Лэнхем заңын бұзды деп айыптады. Тараптар аталған
патент алу өтініші Heritage-APT полисі шарттарына сай
жарнама немесе «жарнама жасауға қатысы бар» деген
мәлімдеме жасаған жоқ. Environ өкілдерінің айтуынша,
айыпталушы APT компаниясы өзінің POLY-TECH атты
құбыр жүйесінің маркетингтік науқанын жүргізу арқылы
талап-арыз беруші өнертабысының авторлық құқығына
қауіп төндіреді, осылайша өнімдеріне инвестиция құюға
немесе оларды сатып алуға кедергі келтіреді.
Біз тараптардың тікелей және жанама түрде патент
құқығын бұзудан қорғау шартын, бұл құқықбұзушылық
түрін «авторлық құқыққа, меншік құқығына (өнім/қыз-
мет атына) немесе слоганға нұқсан келтіру» тіркесінде
анық көрсетпей, полиске енгізуге ниетті болғанын екі-
талай деп санаймыз. Бұған қоса, сақтандырушы сақтан-
дырылған тарапты қорғауға міндетті болмады, өйткені
талап-арыз берушінің әділетсіз бәсеке мен Лэнхем за-
ңына қатысты талаптары жарнама идеясын немесе биз-
нес жүргізу стилін заңсыз иемдену әрекетіне жатпайды.
Сақтандырылған тарап сауда құпиясын заңсыз иемденіп,
әділетсіз бәсекеге жол берді деген айып жарнама идея-
лары мен бизнес жүргізу стилін заңсыз иемденді деген
айыпқа парапар емес.
Қысқаша сипаттап берсек, APT Environ компания-
сының таққан айыбы жарнамалауға байланысты құқық-
бұзушылықтың «теріс қылық категориясына» жататы-
нын алға тартты. «Теріс қылықты» негіздеп беру үшін
бәсекелес тараптың өніміне тікелей сілтеме жасау қажет
екенін мойындасақ та, Environ компаниясының мәлім-
демесі (АРТ-ға таққан айыбы) теріс қылық болатындай
жағдайға әкеп соқтырды деуге негіз жоқ. «Патент өті-
ніші алынды» деген тіркес Environ өнімінің сапасы не-
месе жай-күйі туралы ешқандай ақпарат бермейді, бұл
тіркесті тура мағынасында, яғни патент алу өтініші әлі
қарастырылуда деп түсіну қажет.
Осы кейстің мән-жайын ескерсек, Heritage компа-
ниясының іс-әрекеті бізге қисынды әрі заңға сай жасал-
ған келісімшартты түсіндіру тұрғысынан дұрыс болып
көрінді. Сақтандырудан бас тарту себептері ақылға қо-
нымды және түсінікті. Біз Heritage компаниясы сақтан-
дырылған тарапты қорғауға міндетті емес деп санаймыз,
өйткені Environ компаниясының шағымы жарнамалау-
дан болған залал санатындағы құқықбұзушылық емес.
Түйін
• Сақтандыру қызметтері ұйымы – стандарт сақ-
тандыру формалары мен шарттарын әзірлейтін
сауда қауымдастығы.
• «Жарнама салдарынан болған залал» – жалпы
коммерциялық жауапкершілік полисінің стандарт
нұсқасында қарастырылған сақтандыру өтелімі-
нің бір түрі.
• Сақтандыру саласына қатысты заңдарға сай,
сақтандырылған тарап қойған талабының өзіне
берілген полис аясында екенін дәлелдеуі керек,
ал сақтандырушы болса, аталған талаптың сақ-
тандыру полисі қамтымаған бірыңғай, ерекше
жағдайға жататынын дәлелдеу ауыртпалығын өз
мойнына алады.
• Сақтандырушының қорғау міндетінің ауқымы
шығынды өтеу міндетінен кеңірек болады.
• Сақтандыру келісімшартының ережелері түсінік-
сіз болса, оларға сақтандыру компаниясына қар-
сы мәндегі түсініктеме беріледі.
Бағалы қағаздарды трансшекаралық орналастыру
Компаниялар бірнеше жолмен, соның ішінде банктерден қарыз алу және венчурлық инвесторлардан ин-
вестиция алу арқылы капитал жинайды. Капитал жинаудың кең тараған жолы – борыштық міндеттемелерді
(облигацияларды) немесе үлестік қаржы құралдарын (акцияларды/негізгі капитал үлесін) сату. Компания
акцияларын сату арқылы борыштық міндеттемелерді мойнына алмастан капитал жинай алады. Инвесторлар
акционерлік капиталға инвестиция жасаған кезде, әсіресе жаңа компанияға инвестиция кұйғанда, бұл ком
-
пания пайда түсіреді деп үміттенеді. Капитал нарығының халықаралық сипатқа ие болуы бизнес әлеміндегі
басты трендтердің біріне айналды. Қазір тіпті ұсақ және орташа инвесторлар үшін бағалы қағаздар портфе
-
лінің бір бөлігін шетелдік бағалы қағаздарға арнау таңсық дүние емес. Бұл жайтқа байланысты халықаралық
бағалы қағаздар операцияларын құқықтық реттеу және қамтамасыз ету мәселесі туындайды.
497
Жұмысқа алу және көрсетілетін қызметтер саудасы 16-тарау
Бағалы қағаздарды халықаралық деңгейде сату және сатып алу барысында туындайтын басты мәселе –
бағалы қағаздарды орналастыру қызметін реттеу. Бұл салада ортақ халықаралық бақылау институты болма
-
ғандықтан, жекелеген елдердің заңнамасын ескеру қажет. АҚШ-та бағалы қағаздарға қатысты федералдық
заңдарға сай басқару қызметін Бағалы қағаздар және биржалар жөніндегі комиссия (SEC) атқарады. SEC
шетелден шығатын бағалы қағаздарды реттей ала ма? Осындай бағалы қағаздарға қатысты АҚШ заңдарын
қолдануға бола ма? АҚШ соттарының ұйғарымына сай «бағалы қағаздарды сату және сатып алу үшін АҚШ-
пен мақсатты түрде байланыс орнатқан, қызметі АҚШ-тағы бағалы қағаз нарықтарының тұрақтылығы мен
адал жұмысына ықпал ететін кез келген жеке тұлға немесе заңды тұлғалардан АҚШ заңдары мен ережелерін
сақтауды талап ету орынды».
Бағалы қағаздар жөніндегі АҚШ заңдарын экстерриториалдық жағдайда қолдануға болатынын не бол
-
майтынын тексерудің екі жолы бар. Біріншіден, шетелдік тараптың өз бағалы қағаздарын АҚШ нарығында
сатуға ниеті немесе мақсаты болғанына көз жеткізу керек. Екіншіден, шетелдік тараптың заңсыз сипаттағы
күдік тудыратын қызметі АҚШ-қа ықпал етер-етпесін анықтау қажет. Екінші критерий ықпалын тексеру
деп аталады. Бұл критерий кемсітуге, монополияға қарсы заңдар секілді АҚШ-тың көптеген заңдарының
экстерриториалдық жағдайда қолданылу мүмкіндігін анықтау үшін басшылыққа алынған. Тексерудің атал
-
ған түрі шетелдегі заңсыз әрекет АҚШ аумағындағы біреуге зиян тигізетін жағдайда юрисдикцияны іске
асыру керек деген принципке негізделген. Дегенмен ықпалын тексеру критерийіне сай, алаяқтық әрекет
АҚШ аумағында жасалмаса және бағалы қағаздар АҚШ-тан тыс жерде сатып алынса, SEC юрисдикциясы
іске асырылмайды.
Құнды қағаздарды шетелде (оффшорда) орналастыру – сату ұсынысын АҚШ-та орналаспаған тұлғаға жасау
немесе бағалы қағаздарды шетелдік қор биржасында сату. АҚШ-тың бағалы қағаздар жөніндегі заңдарының
қолданылуын болдырмау үшін, мүдделі компания АҚШ аумағында жеке тұлғалардың жұмысқа тартылуына жол
бермейтін шаралар қабылдауы мүмкін. Алайда қазір бағалы қағаздар операцияларын интернет арқылы жүргізу
кең етек алып барады, осының салдарынан компаниялардың SEC юрисдикциясынан құтылу мүмкіндігі азайды.
АҚШ инвесторларына арналмаса да, интернет арқылы жасалған ұсыныстарға қатысты SEC мәжбүрлеу
шаралары қолданылуы мүмкін. Интернет жаһандық сипатқа ие болғандықтан, осындай бағалы қағаздарды
орналастыру «АҚШ аумағында» жасалды, сондықтан олар SEC ережелеріне сай тіркеуден өтуге тиіс деген
талап қойылады. Жақында SEC шетелде орналастыру барысында АҚШ-тың бағалы қағаздар жөніндегі заң
-
дарына бағынғысы келмейтіндерге арналған «Комиссияның бағалы қағаздарды ұсыну, транзакциялар жа-
сауға өтініш беру немесе инвестициялық қызмет түрлерін шетелде жарнамалауда интернет веб-сайттарын
пайдалануға қатысты мәлімдемесі» атты нұсқаулығын дайындады. Бұл нұсқаулыққа сай, ұсынушы тарап
ұсыныстың АҚШ тұлғаларына жасалмауын қадағалап, өз ұсынысында оның АҚШ аумағындағы адамдарға
арналмағаны туралы ескертпе қалдыруға тиіс.
Бағалы қағаздар жөніндегі комиссиялардың халықаралық ұйымы (IOSC) халықаралық бағалы қа
-
ғаз шығарушылардың бағалы қағаздарды трансшекаралық орналастыруын және листинг жасауын (бағалы
қағаздарды биржа тізіміне алу) жеңілдету үшін жекелеген мемлекеттердің бағалы қағаздар туралы заңдарға
сай талап ететін ақпарат түрлерін барынша сәйкестендіру (біріздендіру) мақсатын көздейді. Ол үшін IOSC
бағалы қағаздарды трансшекаралық орналастыру мен листинг кезінде қолдануға болатын ақпарат жариялау
-
дың жалпыға ортақ стандарттарын жасауды ұсынды. 1998 жылы IOSC «Шетелдік шығарушылардың баға-
лы қағаздарды трансшекаралық орналастыруына және бастапқы листингке арналған ақпарат жариялаудың
халықаралық стандарттарын» жасап шығарды. Өз акцияларын шет мемлекетте сатуды жоспарлап, тиісті
проспектілер мен тіркеу өтінішін әзірлеуге кіріскен компания осы стандарттармен танысып шығуға тиіс.
Халықаралық стандарттардың бір кемшілігі – олар маңыздылық ұғымына анықтама бермейді. Бұл ұғым
құжаттар мен мәлімдемелердің дұрыстығын анықтауда шешуші рөл атқарады. Барлық елдер компаниялар
-
дан немесе эмитенттерден маңызды ақпараттарды толық жариялауды талап етеді. Солай бола тұрса да «ма-
ңыздылықтың» жалпыға бірдей түсіндірмесі жоқ. АҚШ Жоғарғы соты TSC Industries, Inc. корпорациясының
Northway, Inc. корпорациясына қарсы ісінде
11
маңыздылық түсінігін былай анықтайды: «Саналы әрекет ете-
тін акционер немесе инвестор үшін маңызды болуы әбден ықтимал, алайда көрсетілмей кеткен факт маңыз-
ды факт деп қарастырылады». Квебекте (Канада) есеп беретін эмитенттің бағалы қағаздарының нарықтық
бағасы мен құнына айтарлықтай әсер етуі ықтимал қандай да бір нәрсе маңызды сипатқа ие деп танылады.
Гонконг қор биржасының Листинг ережелерінде маңыздылық ұғымы «инвесторға эмитенттің қызметін,
активтері мен міндеттемелерін, қаржылық жағдайын, басқару жүйесі және мүмкіндіктерін объективті түрде
бағалауға қажет» ақпаратты жариялау деп айқындалған. Ал Еуропалық одақта, керісінше, «маңыздылық»
түсінігі мүлде қолданылмайды және бұл ұғымға ешқандай анықтама берілмейді. Жапонияның ақпарат жа
-
риялау ережелерінде маңыздылықты анықтау үшін қажет сандық нұсқаулар берілген.
498
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Бухгалтерлік есеп және салық салу қызметтерінің интернационализациясы
Бизнестің халықаралық сипатқа ие болуы нәтижесінде бухгалтерлік есеп қызметтеріне деген сұраныс
көбейді. Мұндай қызмет түрлері басқа да кәсіби қызмет түрлері секілді бірқатар мемлекетті қамтуы мүмкін.
Біріншіден, ішкі ережелерді трансшекаралық транзакциялардың ерекше тұстарына сай бейімдеп өзгертуге
болады. Екіншіден, кәсіби қызмет түрлеріне арналған халықаралық стандарттар жасалуға тиіс. Үшіншіден,
мемлекеттер бір-бірінің кәсіби білігінің деңгейлері мен ұлттық стандарттарын мойындауы мүмкін. Үйлес
-
тірілген халықаралық стандарттарды қабылдау бухгалтерлік есеп қызметтерінің халықаралық саудасын арт-
тыруға септігін тигізеді. Халықаралық бухгалтерлік есеп қызметтерін қажетсінетін жұмыстарға трансферт-
тік баға белгілеу, валюта аудару және бірлескен кәсіпорын есеп-қисабын жүргізу жатады.
Трансферттік баға белгілеу деп салық мөлшерін азайту әдісін айтады. Шетелде орналасқан еншілес
ұйыммен арадағы келісімшарттарды әзірлеу барысында корпорация пайданы салық салу деңгейі төмен мем
-
лекеттерде орналасқан еншілестеріне аударуға немесе оның пайдасын тануға тырысады. АҚШ-тың Ішкі са-
лық қызметі осындай компания ішіндегі транзакциялардың коммерциялық және құқықтық дербестік прин-
ципі бойынша жүргізілуін талап етеді. Үлестес компаниялар арасындағы келісімшарт бағалары нарықтық
немесе тиімді бағалар болуға тиіс. Сондықтан трансұлттық корпорациялар өздері бизнес жүргізетін елдерде
қабылданатын трансферттік баға белгілеу ережелерін дайындауы керек. Бұл тиісті елде салық салуға қатыс
-
ты дау-дамайлар мен қосарлы салық салуды болдырмау үшін қажет. Салықтық жоспарлау әр ел бойынша
жеке-жеке іске асырылуға тиіс. Мәселен, ЕО мемлекеттеріндегі әлеуметтік сақтандыру алымдарының мөл
-
шері 20%-дан 40%-ға дейін жетеді. Осы салаға қатысты кейбір нұсқауларды Экономикалық ынтымақтастық
және даму ұйымы шығарған трансферттік баға белгілеу және құжаттық талаптар жөніндегі нұсқаулықтан
алуға болады.
Трансұлттық корпорацияларға немесе трансшекаралық бизнес операцияларына салық салудың тағы бір
әдісі – бірыңғай салық салу. Бұл әдіске сай, әрбір юрисдикция шеңберіндегі сауда көлемі, жалақы қоры
және мүлікке негізделген формуланы қолданып, корпоративтік пайданы әртүрлі салық органдарына про
-
порционал бөлуге болады. Трансферттік баға белгілеу мәселесі интернет немесе халықаралық электрондық
коммерция кең тараған жағдайда күрделене түсті.
Бүгінде бухгалтерлік есеп стандарттары мен қаржылық есептілікті үйлестіру қызметін атқаратын екі ма
-
ңызды орган бар, олар – Бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша халықаралық комитет (IASC) және Ба-
ғалы қағаздар жөніндегі комиссиялардың халықаралық ұйымы (IOSC). Дүниежүзіндегі бухгалтерлік есеп
практикаларының әралуандығы нағыз жаһандық капитал нарығының дамуына кедергі келтіріп отыр. Шетел
нарықтарына капитал тартуды көздейтін компаниялар сол елдердің ақпарат жариялау және есеп беруге қа
-
тысты шығыны көп әрі күрделі талаптарын орындауға мәжбүр. Бағалы қағаздарды трансшекаралық орна-
ластыру барысында салыстыруға келетін қаржылық есеп беру мүмкіндігі болса, тапсырылуға тиіс құжат
түрлері мен олардың санын айтарлықтай азайтуға болар еді.
ЕО Комиссиясы есеп беруге қойылатын талаптарды аймақтық деңгейде үйлестіруге тырысты. Бухгал
-
терлік есеп стандарттары жөніндегі халықаралық комитет Халықаралық қаржылық есеп беру стандарт-
тарын (IAS) халықаралық деңгейде дайындап шығарды. Бағалы қағаздар комиссияларының халықаралық
ұйымы осы стандарттарды қабылдап, өз қызметінде барлық биржаларда листингтен және тіркеуден өту үшін
қолдануға болатын жалпыға ортақ халықаралық анықтамалық жасауға баса назар аударып отыр. Қолға алы
-
нып отырған бұл шаралардың капитал және ілеспе қызмет түрлерінің еркін айналымын дамытуға үлкен үлес
қосатыны күмәнсіз.
Тарау түйіні
1. Тауарларды экспорттау-импорттау, тікелей шетелдік инвестициялар, зияткерлік меншік құқығын немесе
технологияны лицензиялаумен қатар, қызмет түрлерін экспорттау-импорттау халықаралық сауданың қо
-
мақты бөлігін құрайды. АҚШ – қызмет көрсетуді экспорттау бойынша әлемдегі жетекші ел. АҚШ-тың
сыртқа шығаратын қызмет түрлеріне ақпараттық технологиялар, бағдарламалық жасақтама жасау, бух
-
галтерлік есеп жүргізу, заң қызметтері, адам ресурстарын басқару, инженерлік-техникалық қызметтер
мен клиенттерге қызмет көрсету (байланыс орталықтары), сонымен қатар ғылыми зерттеулер мен әзірле
-
мелер жасау сияқты техникалық және іскерлік қызмет түрлері жатады. Интернеттің және бірлесіп тұтыну
экономикасының дамуымен бірге көрсетілетін қызметтер саудасы да кең етек жайып келеді.
499
Жұмысқа алу және көрсетілетін қызметтер саудасы 16-тарау
2. Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) аясында Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас келісімнің
(GATS) қабылдануы көрсетілетін қызметтер саудасының маңызды екенін аңғартты. GATS келісімінде
ұлттық режим, саудада ең қолайлы жағдай жасалған мемлекет, транспаренттік сияқты ДСҰ-ның басты
принциптерінің қызмет саудасы саласында да қолданылатыны белгіленген. GATS келісімінде көрсетіле
-
тін қызметтер саудасын ырықтандыру дамушы елдердің экономикалық өсуі үшін қажет шарт екені атап
өтілген.
3. Көрсетілетін қызметтер саудасын ырықтандыру мен үйлестіру халықаралық әрі аймақтық деңгейде қол
-
ға алынды. АҚШ және басқа да мемлекеттер қызмет көрсететін кәсіпорындары мен мамандарын сер-
тификаттау тәртібін өзара мойындау мақсатында Өзара тану келісімдерін (MRA) жасасты; Еуропалық
одақ қызмет көрсетудің ортақ нарығын құруды көздейтін бірқатар директиваларды қабылдады; ал Транс-
Атланттық бизнес-диалог (TABD) сынды үкіметтік емес топтар электрондық коммерцияға қатысты стан-
дарттарды үйлестіруді мақсат етіп отыр.
4. Электрондық коммерцияның кең таралуы мен интернет арқылы қызмет көрсету және тауар сатып алу-са
-
ту мүмкіндіктерінің көбеюіне байланысты, Еуропалық одақ тұтынушыларды қорғау мақсатында бірнеше
директива қабылдады, солардың бірі – Қашықтықтан келісімшарт жасасу жөніндегі ЕО директивасы.
5. Қызмет көрсететін тарап әдетте жұмысшыларды немесе тәуелсіз мердігерлерді жалдайды. Тауар саудасы
қызмет саудасымен тығыз байланысты, себебі көлік және логистика, маркетинг және сауда қызметтерін,
сондай-ақ дистрибьюторлық қызметтер көрсету үшін экспорттаушылар шетелдік өкілдер, сауда агентте
-
рін, экспедиторларды және дистрибьюторларды жалдайды. Коммерциялық агенттік пен дистрибьютор-
лық қатынастар 17-тарауда сипатталған; бұл тарауда еңбек қатынастары қарастырылады.
6. Сауда өкілі қызметін атқаратын шетел азаматын жұмысқа (штаттағы) қызметкер емес, тәуелсіз мердігер
ретінде жалдаған жөн. Франция, Германия, Италия және Ресей сияқты бірқатар мемлекеттердің еңбек
заңдарында жұмысшылардың мүддесін қорғауға басымдық беріліп, еңбек қатынастары аяқталған кезде
қызметкерге жәрдемақы беру, басқа да төлемдер жасау қарастырылған. Мысалы, АҚШ еңбек қатынаста
-
рында ерікті түрде жұмысқа жалдау доктринасын ұстанады, ал Германия мен Италияның еңбек заңдары
жұмыспен қамтамасыз етуді қызметкердің «меншік құқығы» ретінде қарастырады.
7. Жалпыға ортақ принципке сай, жұмысшыларға құрметпен қарау, оларды кемсітпеу, жұмысшылардың кә
-
сіподаққа бірігу құқығы, сондай-ақ жұмыс берушінің жұмыста қауіпсіз және қолайлы жағдай жасау мін-
деті негізгі адам құқықтарының ажырамас бір бөлігі ретінде танылған (2-тарауды қараңыз). Халықаралық
еңбек ұйымының Еңбек саласындағы негіз қалаушы принциптер мен құқықтар туралы декларациясын
-
да бірқатар «басты еңбек стандарттары» айқындалған.
8. Бірнеше мемлекеттің аумағын қамтитын қызмет түрлері артып келеді (логистикалық қызметтер, жүк
жөнелту, бухгалтерлік есеп пен салық салу саласындағы қызметтер, жарнама және бағалы қағаздарды
трансшекаралық орналастыру). Үкіметтер мен халықаралық ұйымдар бұл қызмет түрлерін реттеуге, тиіс
-
ті нормативтік құжаттар жасауға ден қойып келеді.
Негізгі терминдер
Жарнама салдарынан болған залал – Advertising
Injury
Жүк консолидаторы – Cargo Consolidator
Коммерциялық агенттік – Commercial Agency
Міндетті жұмысқа алу – Compulsory Hiring
Кеңесу процедурасы – Consultation Procedure
Консультациялық қызмет көрсету туралы келі
-
сімшарт – Consulting Contract
Конверсиялық келісімшарт (алмастыру келісім
-
шарты) – Conversion Contract
Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі ке
-
ңес – Council on Services
1993 жылғы Кеден қызметін модернизациялау
заңы – Customs Modernization Act of 1993
Белгілі бір себеппен жұмыстан шығару –
Dismissal for Cause
Қорғау міндеті – Duty to Defend
Ықпалын тексеру – Eects Test
Жұмыспен қамту (жұмысшының) меншік құқы
-
ғы ретінде – Employment as a Property Right
Ерікті түрде жұмысқа жалдау доктринасы –
Employment-at-Will Doctrine
Қашықтықтан келісімшарт жасасу жөнінде
-
гі ЕО директивасы – EU Directive on Distance
Contracts
500
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Еуропалық кәсіпорын кеңесі туралы директи-
ва – European Works Council Directive
Ескірмейтін заңдар – Evergreen Statutes
Федералдық сауда комиссиясы – Federal Trade
Commission (FTC)
Шетелдік сауда өкілі – Foreign Sales Representative
Шекті келісім – Framework Agreement
Экспедитор – Freight Forwarder
Францияның Еңбек кодексі – French Labor Code
Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас ке
– General Agreement on Trade in Services (GATS)
Cанына қарап жұмысқа алу – Hiring by Number
Жұмысқа алу тізімі – Hiring List
Халықаралық еңбек ұйымының Еңбек сала
-
сындағы негіз қалаушы принциптер мен құқық-
тар туралы декларациясы – ILO Declaration on
Fundamental Principles and Rights at Work
Ескерту орнына шығындарды өтеу – Indemnity in
Lieu of Notice
Тәуелсіз мердігер – Independent Contractor
Халықаралық қаржылық есеп беру стандартта
-
ры – International Accounting Standards (IAS),
Халықаралық еңбек ұйымы – International Labour
Organization (ILO)
Бағалы қағаздар жөніндегі комиссиялардың ха
-
лықаралық ұйымы – International Organization of
Securities Commissions (IOSCO)
Еңбек ережелері – Labor Clause
Лэнхем заңы – Lanham Act
Аз дамыған мемлекеттер – Less Developed
Countries (LDCs)
Маңыздылық – Materiality
Аралас сауда – Mixed Sales
Ең қолайлы жағдай жасалған ел – Most-Favored
Nation
Мультимодальды тасымал (аралас көлік түрле
-
рі) – Multimodal Transport
Өзара тану келісімдері – Mutual Recognition
Agreements (MRAs)
Ұлттық режим – National Treatment
Серіктес болмау туралы ескертпе – Non-
Partnership Clause
Қызмет көрсету саласы басқармасы – Oce of
Service Industries
Экономикалық ынтымақтастық және даму
ұйымы – Organisation for Economic Co-operation
and Development (OECD)
Мойындау (тану) талаптары – Recognition
Requirements
Жұмыс күшінің артықтығы – Redundancy
Ресейдің Еңбек кодексі – Russian Labor Code
Бағалы қағаздар және биржалар жөніндегі ко
-
миссия – Securities and Exchange Commission (SEC)
Сексуалдық қол сұғуға қарсы іс-қимыл ереже
-
лері – Sexual Harassment Policy
Транс-Атланттық бизнес-диалог – Trans-Atlantic
Business Dialogue (TABD)
Трансферттік баға белгілеу – Transfer Pricing
Транспаренттік – Transparency
Бірыңғай салық салу – Unitary Taxation
Жалдамалы жұмыс туралы ереже – Work for Hire
Clause
Кәсіпорын кеңесі – Works Council
Пысықтау сұрақтары
1. Төмендегі консультациялық қызмет көрсету ту-
ралы келісімді қарап шығыңыз. Әр баптың көз-
деген мақсаты қандай? Бұл баптарды АҚШ пен
Еуропалық Одақта қолдануға бола ма? Бұл келі
-
сімді жетілдіру үшін қандай өзгертулер енгізер
едіңіз? Бұл келісімді принципал мүддесін қор
-
ғауға немесе агенттің мүддесін қорғауға бағыт-
талғандай етіп қалай өзгертер едіңіз?
КОНСУЛЬТАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ
ТУРАЛЫ КЕЛІСІМ
Бұл келісім 2001 жылғы 11 сәуірде Joe «Hot Shot»
Muldune, мекенжайы: Ментона қ., Франция, (бұ
-
дан әрі – «Кеңесші») және Gator Exporting, ме-
кенжайы: Гейнсвилл қ., Флорида штаты, (бұдан
әрі – «Компания») арасында жасалды. Тараптар
төмендегі мәселелер жөнінде келісімге келді:
1. Қызметтер. Компания кеңесшіні белгілен
-
ген кеңес беру қызметтерін іске асыру үшін
жалдайды. Кеңесші компанияның лауазымды
тұлғалары және қызметкерлерімен Франция
елінде компанияның өнімдерін сату, марке
-
тинг және жарнама жасауға қатысты консуль-
тациялар өткізеді.
2. Мерзімі. Келісім 2001 жылдың 1 маусымында
501
Жұмысқа алу және көрсетілетін қызметтер саудасы 16-тарау
күшіне еніп, 2004 жылдың 30 мамырында
аяқталады. Кез келген тарап екінші тарапқа
жазбаша тапсырысхат жіберу немесе қолма-
қол тапсыру арқылы отыз күн бұрын ескерту
жасап, келісімді бұза алады.
3. Кеңесші жұмсайтын уақыт. Кеңесші осы келі
-
сім бойынша міндеттемелерін орындау үшін
аптасына шамамен 35 сағат уақытын жұмсай
-
ды. Уақыт мөлшері аптадан-аптаға өзгеріп
отырады. Алайда осы келісімге сай, кеңесші
өзінің міндеттемелерін орындау үшін айына
кем дегенде 100 сағат уақытын жұмсауы ке
-
рек.
4. Қызмет көрсету орны. Кеңесші қызмет көрсе
-
тетін жерді өзі таңдайды.
5. Қызмет ақысы. Кеңесшіге жұмысы үшін са
-
ғатына 125 доллар сомасында төлем жасала-
ды. Алайда кеңесшіге, жұмсаған уақытына
қарамастан, айына кем дегенде 15 000 доллар
төленеді. Кеңесші ай сайын атқарған қызме
-
ті мен жұмсаған уақыты көрсетілген толық
есеп жібереді. Компания аталған әрбір есепті
алғаннан кейін 15 күн ішінде төлем жасауға
тиіс.
6. Тәуелсіз мердігер. Компания және Кеңесші
Кеңесшінің жұмысқа тәуелсіз мердігер ретін
-
де жалданғанына келіседі. Тиісінше, Кеңес-
ші атқарған қызметіне байланысты барлық
салық түрлерін, соның ішінде табыс салығы,
әлеуметтік сақтандыру салығы мен жұмыс
-
сыздыққа байланысты сақтандыру салығын
төлеу міндетін өз мойнына алады.
7. Құпия ақпарат. Кеңесші Компанияның жеке,
қаржылық және басқа да істеріне қатысты
алған ақпаратын толықтай құпия түрде сақ
-
тауға, оны басқа тұлғалар мен компанияларға
жарияламауға тиіс.
8. Қосалқы мердігер. Компания Кеңесшіден
қызмет көрсетуге үшінші тарапты тартуды
мезгіл-мезгіл талап етуі мүмкін. Компания
Кеңесшінің барлық шығынын өтейді, алайда
Кеңесшінің Компанияның алдын ала келісі
-
мінсіз басқа бір тарапты қызметке алуына еш-
бір жағдайда жол берілмейді.
БҰЛ КЕЛІСІМГЕ 2001 жылғы 5 мамырда ҚОЛ
ҚОЙЫЛДЫ.
Joe Muldune Gator Exporting
Интернет-жаттығулар
1. Халықаралық еңбек стандарттары саласындағы
ең беделді ұйым – Халықаралық еңбек ұйымы
(International Labour Organization-ILO). Төмен
-
дегі сілтеме бойынша ILO сайтына кіріп, оның
стандарттары мен ағымдағы қызметімен танысы
-
ңыз: http://www.ilo.org.
2. Қызмет көрсету экспортына қатысты ақпарат алу
үшін төмендегі салалық мекемелердің веб-сай
-
тын қараңыз.
● Ақпараттық технология. Ақпаратты өң
-
деу жөніндегі халықаралық федерация/
International Federation for Information
Processing http://www.ip.or.at; Ақпаратты
басқару қоғамы http://www.simnet.org.
● Денсаулық сақтау. Медициналық ақпа
-
рат және басқару жүйесі қоғамы/Healthcare
Information and Management Systems Society
http://www.himss.org.
● Менеджмент және қоғаммен байланыс.
Американың қоғаммен байланыс жөнінде
-
гі қауымдастығы/Public Relations Society of
America http://www.prsa.org; Адам ресурс
-
тарын басқару қоғамы/Society for Human
Resource Management http://www.shrm.org.
● Сақтандыру қызметтері. Американың сақ
-
тандыру қауымдастығы/American Insurance
Association http://www.aiadc.org.
● Франчайзинг. Халықаралық франчай
-
зинг қауымдастығы /International Franchise
Association http://www.franchise.org.
● Қоршаған ортаны қорғау технологиялары.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы кәсіп
-
қойлардың ұлттық қауымдастығы/National
Association of Environmental Professionals
http://www.naep.org.
● Банк және қаржы қызметтері. Қаржылық
менеджмент жөніндегі халықаралық қауым
-
дастық/Financial Management Association
International http://www.fma.org.
502
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (OECD): http://www.oecd.org
Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас келісім (GATS): мақсаттарына шолу жасаңыз. ДСҰ веб-
сайтын қараңыз: https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/gatsqa_e.htm and https://www.wto.org/english/
tratop_e/serv_e/serv_e.htm.
Халықаралық еңбек ұйымы: http://www.ilo.org.
Американың Жарнама агенттіктері қауымдастығы: http://www.aaaa.org.
Американың Жарнама федерациясы: http://www.aaf.org.
Халықаралық бухгалтерлер қауымдастығы: http://www.aia.org.uk.
Сілтемелер
1.
U.S. Commercial Services, A Basic Guide to Exporting (ed. D. Barry, 11th ed. 2015).
2.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына мүше мемлекеттер: Австралия, Австрия, Бельгия, Канада,
Чили, Чех Республикасы, Дания, Эстония, Финляндия, Франция, Германия, Грекия, Венгрия, Исландия, Ирлан-
дия, Израиль, Италия, Жапония, Корея, Люксембург, Мексика, Нидерланд, Жаңа Зеландия, Норвегия, Польша,
Португалия, Словак Республикасы, Словения, Испания, Швеция, Швейцария, Түркия, Ұлыбритания және Аме-
рика Құрама Штаттары. Қараңыз:http://www.oecd.org/about/membersandpartners/list-oecd-member-countries.htm.
3.
C. Verrill, Jr., P. Jordan and T. Brightbill, «International Trade», 32 International Lawyer 319, 326 (1998).
4.
WTO Secretariat, A Handbook on the GATS Agreement (2005).
5.
Бұл Директива пошта арқылы тапсырыс беру, телефон байланысы, сондай-ақ басқа да байланыс құралдары
арқылы қашықтықтан келісімшарт жасасып, тауар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу-сатуға қатысты қол-
данылады.
6.
King, «Legal Aspects of Appointment and Termination of Foreign Distributors and Representatives», 17 Case Western
International Law Journal 91 (1985).
7.
Directive 94/45/EC of 22 September 1994.
8.
ICC, Guide for the Drawing Up of Contracts – Commercial Agency 5 (1993).
9.
15 U.S.C. § 45(a)(1) (1982).
10.
15 U.S.C. 1125(a) (1988).
11.
426 U.S. 438 (1976).
17
АГЕНТТЕР МЕН ДИСТРИБЬЮТОРЛАРДЫ ЖҰМЫСҚА АЛУ
Тауар өндіруші-экспорттаушылардың тауар сату және маркетинг жүргізу үшін әдетте шетелде өкілі бо-
луы қажет. Коммерциялық агент пен дистрибьютор қызметін атқаратын осындай шетелдік сауда өкілдерін
жұмысқа компания қызметкерлері немесе тәуелсіз мердігерлер ретінде тартуға болады. 16-тарауда транс
-
шекаралық еңбек қатынастарына шолу жасалды. Бұл тарауда тәуелсіз коммерциялық агенттер мен дис-
трибьюторлардың рөлі қарастырылады. Экспорттаушы тарап өз сауда өкілін, коммерциялық агентін немесе
дистрибьюторын таңдауға ерекше көңіл бөлуге тиіс. Айрықша дистрибьюторлық келісім жасасатын табыс
-
ты экспорттаушылар көп жағдайда коммерциялық агентке немесе шетелдік дистрибьюторға сенім артады.
Қарым-қатынас формасын таңдау
Шетелдік өкілді агент ретінде тағайындаудың мәніне әр мемлекеттің заңнамасы әрқалай анықтама бе-
реді. Дүниежүзі мемлекеттерінің басым көпшілігінің заңдары бойынша агент принципалдық (өндіруші-
экспорттаушыны) нақты өкілеттік не болмаса ұйғарымды өкілеттік арқылы үшінші тарап клиенттерімен
байланыстырады. Бұл байланыс келісімшарт міндеттемелері арқылы жүзеге асырылуға тиіс. Алайда кей
-
бір мемлекетте ұйғарымды өкілеттік белгілі бір жағдайда қарастырылмауы да мүмкін. Экспорттаушы тарап
жаңа агентпен немесе дистрибьютормен қарым-қатынасының бастапқы кезеңінде шетелдік сауда өкіліне
өзін үшінші тараппен келісімшартқа отырғызу мүмкіндігін бермеуі қажет. Керісінше, ыңғайсыз болғанына
қарамастан, экспорттаушы осындай келісімшарттарды мақұлдау немесе олардан бас тарту құқығын сақтауға
тиіс. АҚШ-та көп жағдайда агенттің лауазымы мен сипаттамасына байланысты ұйғарымды өкілеттік ережесі
сақталады. Алайда халықаралық практикада нақты немесе ұйғарымды өкілеттік ережесі қарастырылмаған.
Мұндай жағдайда шетелдік сатып алушы агенттен экспорттаушыны келісімшартқа міндеттеу өкілеттігінің
бар екенін растауды талап ете алады.
Ұйғарымды агент. Тікелей не болмаса жанама түрде берілмесе де, агенттің принципал атынан әрекет ету өкілеттігі. Бұл
өкілеттік тек қана үшінші тарап принципалдың әрекетіне қарай принципалдың агентке дәл осындай өкілеттікті бергені ту-
ралы қорытынды жасаған жағдайда пайда болады.
Сауда өкілі немесе коммерциялық агент – экспорттаушы мен шетелдік клиенттерді байланыстыру қызме-
тін атқаратын тәуелсіз делдал. Оларға әдетте делдалдық еткен әр келісімшарттан комиссия төлемі беріледі.
Бірқатар мемлекеттің заңнамасына сай, өз қызметі үшін жалақы алатын сауда өкілі толыққанды қызметкер
деп есептеледі. Шетелдік дистрибьютор да – тәуелсіз делдал, алайда ол тауарды өз қаражатына сатып алып,
оны басқаларға қайта сату арқылы пайда табады. Дистрибьюторлық сауда-саттық пен қарапайым сауда-
саттық арасындағы айырмашылық мынада: дистрибьюторлық қарым-қатынас барысында тараптар ұдайы
байланыста болады, қос тарап тауардың үздіксіз әрі тиімді дистрибуциясын қамтамасыз ету үшін тығыз
ынтымақтастықта болуы керек; дистрибьютордың өндіруші-экспорттаушы алдында белгілі бір міндеттеме
-
лері болады, ал қарапайым сатып алушының ондай міндеттемелері болмайды. Сондай-ақ дистрибуцияның
дистрибьюторлық франшиза атты түрі бар. Оны франчайзинг туралы заңдар реттейді.
Экспорттаушы үшін тәуелсіз дистрибьютормен қарым-қатынас орнатудың тәуекелі азырақ, себебі тауар
-
ды сата алмай, пайда таппаумен байланысты шығындарды дистрибьютор өз мойнына алады. Экспорттау-
шының тәуекелі мынадай жағдайда жоғары болады: дистрибьюторды дұрыс таңдамағанда, онымен ұзақ-
мерзімді жеткізу келісімшартын жасасқанда, осының салдарынан өнімді өткізу көрсеткіші төмен болғанда.
Сонымен қатар брокерлік қызмет үшін клиенттермен тікелей мәміле жасасатын коммерциялық агенттерге
комиссия төлеу шығындары тауарды дистрибьютор арқылы сату шығындарынан аз болады, дистрибьютор
-
лық қатынастарда тауар бағасына жеңілдік жасау талап етіледі.
Агенттер мен дистрибьюторларды жұмысқа алу
17-тарау
504
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Дистрибьюторлық келісім – коммерциялық агенттік қарым-қатынасының бір түрі. Сондай-ақ оны қызмет
көрсету келісімшартының жалпыға ортақ формасының бір мысалы деп қарастыруға да болады. Шетелдік
дистрибьютор қызметіне жүгіну – тауар экспорттаушысы қабылдайтын ең маңызды шешім. Экспорттаушы
мен дистрибьютор арасындағы қарым-қатынас көп жағдайда шетелдегі экспорт көлемінің артуына немесе
азаюына ықпал етеді. Тауарды тұтынушыларға сатудың және жеткізудің оңтайлы жолдары болмаса, оны
шетелге импорттаудан түсетін пайда шамалы. Тауарды нарыққа шығару – шетелдік дистрибьюторлардың
жұмысы. Төмендегі бөлімдерде экспорттаушының тауар маркетингін жүргізу, сату және шетелге шығарудың
түрлі жолдарына қысқаша шолу жасалады.
Сауда өкілі
Шетелдегі сауда өкілі өндірушінің ішкі нарықтағы сауда өкілімен бірдей. Өкіл ықтимал сатып алушылар-
ға өнімді таныстыру кезінде компанияның сол өнім туралы әдебиеттерін және өнім үлгілерін пайдаланады.
Сауда өкілі айрықша немесе айрықша емес негізде әрекет етуі мүмкін. Әдетте өкіл бір-біріне қайшы кел
-
мейтін бірнеше тауар тобымен жұмыс жасайды: сауда өкілі, негізінен, әр сатылымнан комиссия алып, пайда
табады; ол ешқандай тәуекел немесе жауапкершілік алмайды; сондай-ақ ол белгілі бір мерзімге жасалған
келісімшартқа сай қызмет етеді (келісімшартты тараптардың өзара келісімімен жаңартуға болады).
Коммерциялық агент
Шетелдік өкіл және коммерциялық агент терминдерін жиі алмастырып қолданады. Өкіл көбінесе
өндіруші-экспорттаушының агенті ретінде әрекет етеді. Осы ретте мына бір айырмашылықты атап өту ке-
рек: шетелдік өкілді жұмысқа компанияның толыққанды қызметкері немесе тәуелсіз мердігер ретінде тарту-
ға болады, ал коммерциялық агент тәуелсіз мердігер ғана бола алады. Бұл тарауда тәуелсіз мердігер қызметін
атқаратын коммерциялық агент пен дистрибьютор туралы сөз болады.
Дистрибьюторлар
Шетелдік дистрибьютор – экспорттаушыдан (жеңілдікпен) тауар сатып алып, оны пайда түсіру мақса-
тында қайта сататын бизнес субьектісі. Жалпы алғанда, шетелдік дистрибьютор сатылатын өнімге қатысты
қолдау көрсетеді және қызмет ұсынады. Дистрибьютор әдетте өнімдерді түгендеп, қосалқы бөлшектердің
жеткізілуін қадағалайды, сондай-ақ бұзылған немесе ақауы бар өнімдерді жөндеу үшін тиісті жабдықтар
-
мен, білікті мамандармен қамтамасыз етеді. Көбінесе дистрибьюторлар бірімен-бірі бәсекеге түспейтін
өнімдермен айналысады. Дистрибьютор өзіндегі тауарды, негізінен, бөлшек саудамен айналысатындарға
немесе дилерлерге сатады.
Дистрибьюторды алғаш таңдаған кезде, онымен келісімшартты қысқа уақытқа сынақ мерзімімен жасаған
дұрыс; қызмет мерзімін кейін ұзартуға болады. Осындай келісімшарт күшіне енетін елдің нарығына қатысты
эксперттен заңды кеңес алу өте маңызды. Кей мемлекеттердің заңнамасына сай дистрибьюторлық келісім
-
шарттың күшін жоюға пәрменіңіз шектеулі болады.
Шетелдік бөлшек саудагерлер
Экспорттаушылар тауарларын тікелей шетелдегі бөлшек саудагерлерге де сата алады, алайда мұндай
транзакциялар тек тұтынушы тауарлары категориясын ғана қамтиды. Соңғы жылдары Қытай мен Канада
нарықтарында ірі бөлшек сауда желілерінің кең таралуы арқасында осындай тікелей сауда-саттық үшін жаңа
мүмкіндіктер ашылды. Шетелдегі бөлшек сауда орталықтарымен тікелей байланыс, негізінен, іссапарға шы
-
ғып тұратын сауда өкілдері арқылы іске асады.
Экспорттаушы-дистрибьютор қарым-қатынасы
Экспорттаушының тауарды шетелдегі клиенттерге тікелей сатудың орнына шетелдік дистрибьютор қыз-
метіне жүгінуінің бірнеше себебі бар. Біріншіден, шетелде тауар маркетингін жүргізу және тасымалдау шы-
ғындары азаяды. Екіншіден, қызметке лайықты деп танылған дистрибьютордың сол мемлекетте бұрыннан
қалыптасқан дистрибуция желісі әрі тауарды нарыққа шығару тәжірибесі бар. Жарнама жасауға қаражаты
жеткіліксіз, шетел заңнама талаптарын жетік меңгермеген шағын және орташа компаниялардың дистрибью
-
торлар көмегінсіз шетел нарығына ойдағыдай енуі екіталай. Шағын экспорттаушы компания өз өнімдерінің
505
Агенттер мен дистрибьюторларды жұмысқа алу 17-тарау
маркетингін жүргізіп беретін дұрыс дистрибьютор табуы қажет. Мұндай дистрибьюторлар әдетте көптеген
компаниялардың бірнеше өнім тобын сатып, өндіріс ауқымы есебінен үнемдейді, шағын компанияның жал
-
ғыз өзінің өйтуге мүмкіндігі болмас еді. Үшіншіден, шетел заңдары мен ережелерін орындау жауапкершілі-
гін дистрибьютор өз мойнына алады.
Өнімдерін экспорттауды жаңадан қолға алған америкалық компаниялар Сауда министрлігіне қарасты
АҚШ коммерциялық қызметі көмегіне жүгіне алады. Бұл қызмет сауда көрмелерін ұйымдастырып, тауар
-
ды жарнамалауға көмектеседі, тауар экспорты мен импортына қойылатын талаптар бойынша кеңес береді,
сенімді кеден брокерлері мен экспедиторлары туралы мәлімет береді, сондай-ақ, ең маңыздысы, әлемнің
көптеген мемлекеттеріндегі адал әрі беделді деген дистрибьюторлар тізімін толықтырып отырады; бұл тізім
-
ді агент-дистрибьютор іздеу (ADS) функциясы арқылы алуға болады. АҚШ Халықаралық сауда басқарма-
сы ақылы түрде шетелдік агенттер мен дистрибьюторлар табу қызметін ұсынады. Бұған қоса, ол тапсырыс
берушінің талабына сай нарық жағдайына талдау (CMA) жүргізіп, ықтимал шетелдік өкілдерді анықтап
бере алады.
Компания өзіне шетелдік дистрибьютор таңдауға көмектесетін факторлар көрсетілген бақылау тізімін да
-
йындауы қажет. Мұндай тізімдерді жасаған кезде сатылатын өнім немесе қызмет түрлерін, өнім жіберілетін
ел ерекшеліктерін ескеру керек. 17.1-мысалды қараңыз (Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: «Шетелдік
дистрибьюторды таңдау факторлары»).
Сауда мамандарының саны
Өкілдің немесе дистрибьютордың сауда жасайтын қан-
ша қызметкері бар? Компанияның қысқа және ұзақмерзімді
даму жоспары қандай? Ол сізге қызмет көрсету үшін жұмыс
ауқымын кеңейтуі қажет пе? Қажет болса, оны іске асыруға
ниетті болар ма еді?
Сауда-саттық көрсеткіштері
Сауда көлемі үздіксіз өсті ме? Соңғы бес жылдағы сауда
көлемін анықтаңыз. Келесі жылға арналған сату жоспары
қандай?
Территориялық талдау
Қазір ол қандай аумақты қамтиды? Оның қызмет көрсе-
ту ауқымы сіздің қалауыңызға сай ма? Қамтылатын аумақта
оның бөлімшелері бар ма? Қосымша бөлімше ашу жоспары
жоқ па? Ондай жоспары болмаса, қызмет ауқымын кеңейту-
ге мүмкіндігі мен ниеті бар ма?
Өнімнің ассортименті
Қанша өнім тобын алып, компания атынан өкілдік ете
алады? Бұл өнім топтары сіздің өнімдеріңізге сәйкес келе
ме? Мүдделер қақтығысы орын алуы мүмкін бе?
Өнім сақтайтын жері мен құрал-жабдықтары
Қоймалары бар ма? Қорларды басқару әдістері қандай?
Компьютерлерді қолдана ма? Олары сіздердікіне сәйкес
келе ме?
Өнім қызмет көрсетуді қажет етсе, өкілдің тиісті құрал-
жабдықтары бар ма және оның біліктілігі жете ме? Қыз-
меткерді оқыту/дайындау шығындарының қандай бөлігін
төлеуіңіз керек? Қажет болса қосалқы бөлшектер мен ал-
мастыратын бұйымдарды есепке алуға дайын ба?
Маркетинг ережелері
Сауда жасайтын қызметкерлерге ақы қалай төленеді?
Жұмысшыларды ынталандыру бағдарламасы бар ма? Сауда
көрсеткіштерін қалай бақылап отырады? Сауда жасайтын
мамандарын қалай дайындайды? Сауда жасайтын қызмет-
керлерінің өндіруші ұйымдастыратын арнайы семинарлар-
ға қатысуына жұмсалатын шығындардың бір бөлігін өтеуге
дайын ба?
Клиент профилі
Оның негізгі тапсырыс берушілері кім? Ол қазір қандай
клиенттерге қызмет көрсетуді көздеп отыр?
Принципал атынан өкілдік ету
Қазіргі уақытта қанша принципал атынан өкілдік етеді?
Сіз оның негізгі жеткізушісі боласыз ба? Болмасаңыз, басқа
жеткізушілермен салыстырғанда пайыздық үлесіңіз қандай
болмақ?
Алға жылжыту
Ол сізге болжам жасауға қажет нарықты зерттеу мәлі-
меттерін жинақтауға көмектесе ала ма? Саудасын алға жыл-
жыту үшін қандай ақпарат құралдарын қолданады? Оның
жарнамаға бөлінген бюджеті қанша? Принципалдар ара-
сында жарнама қалай таратылады? Жарнамаға арнап қар-
жылай үлес қосуыңыз қажет пе? Қажет қаражат мөлшері
қалай анықталады?
17.1-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Шетелдік дистрибьюторды таңдау факторлары
Дистрибьюторға жүктелген негізгі міндеттер: (1) өнім маркетингін жүргізу; (2) өндіруші-экспорттаушыға
адалдық (бәсекеге түспеу жөніндегі міндеттеме); (3) тауарды өз атынан сатып алу және сату; (4) жергілік
-
ті заң талаптарын орындау және өнімнің заңдылығына әсер ететін заңдағы кез келген өзгерістер туралы
506
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
өндірушіні хабардар ету. Тараптар өзара келісетін өзге де міндеттемелерге мыналар жатады (дистрибьютор
жауапкершілігі): өндірушіні дистрибьютор сататын тауар сапасына байланысты кез келген кінәрат-талаптан
қорғау; дистрибуцияға қатысты өндіруші нұсқауларын орындау; сатудан кейінгі қызмет көрсету (кепілдік
талаптары, ақауы бар бұйымдарды жөндеу не алмастыру); тауарды жарнамалауға және алға жылжытуға
бөлінген қаражаттың ең аз мөлшерін жұмсау; өндіруші-экспорттаушыдан тауардың ең аз мөлшерін сатып
алу; өндірушінің зияткерлік меншік құқығын қорғауға көмектесу. Өнімнің сапасына қатысты жауапкершілік
алу жөніндегі келісімшарт ережелерінің жергілікті заң аясында заңдық күші болмауы мүмкін. Сол себепті
өндірушінің өзі шығарған өнім сапасына қатысты жауапкершілігін сақтандырғаны дұрыс, дистрибьютордан
да осыны талап етуі абзал. Кең тараған тағы бір принцип мынадай: дистрибьюторға оның белгіленген сауда
аумағынан тыс жердегі клиенттерге тауар сатуға тыйым салынады. Алайда Еуропалық одақтың 1983/83 қау
-
лысына сай, жалпы алғанда, аталған аумақтық шектеулердің заңды күші жоқ.
Консигнация
Тәуелсіз мердігер ретінде өз есебінен сатып алатын дистрибьюторлардың (және коммерциялық агенттің)
жалпы ережесінен тыс жағдайлар бар. Экспорттаушы мен дистрибьютор консигнация келісімі бойынша жұ
-
мыс жасауы мүмкін (14-тарауды қараңыз). Консигнация келісіміне сай, тауарды дистрибьюторға тікелей сат-
қандағыдай емес, экспорттаушы дистрибьюторға жіберілген тауарға қатысты меншік немесе иелік құқығын
өзінде сақтайды. Мұндай кезде тауардың жолда жоғалып кету (зақымдану немесе ұрлану) қаупіне байланыс
-
ты жауапкершілік экспорттаушының мойнында болады. Сондықтан тауардың жоғалуын не зақымдануын,
сондай-ақ төлемеу қаупін азайту үшін, оны алдын ала сақтандырған жөн.
Консигнация келісімшарты бойынша экспорттаушы (консигнат) тауарларды шет елдегі дистрибьютор
-
ға (консигнаторға) жібереді. Тауардың сатылмай қалып, қайтарылу тәуекелі экспорттаушыда қалады. Ал
дистрибьюторлық келісімшарт жасалса, шетелдік дистрибьютор тауарды сатып алып, оны қайта сата алмау
тәуекелін өз мойнына алады. Консигнация келісімшарты коммерциялық агенттік (сауда өкілдігі) келісім
-
шартынан да өзгеше; мұнда агент өнімді сатып алу-сату келісімшартына сай алып отырады, экспорттаушы
тауарды тікелей сатып алушыға жөнелтеді.
Консигнация келісімшартын жасасатын өндіруші-экспорттаушы (консигнат) мына мәселелерге ерекше
көңіл бөлуге тиіс: (1) тәуелсіз мердігер статусы; (2) территориялық шектеулер; (3) шет ел заңдарын сақ
-
тау. Тауар импортталатын мемлекеттің еңбек қорғау саласындағы заң талаптары қатаң болуы мүмкін, сол
талаптарды орындауға мүдделі емес консигнат үшін шет елдегі агенттің тәуелсіз мердігер статусында бол
-
ғаны қажет. ЕО ескірмейтін заңдарымен белгілі, бұл кейінірек тараудың коммерциялық агенттік туралы
бөлігінде талқыланады. Бұл заңдар экспорттаушыдан алдын ала ескерту беруін, қызметкер немесе агент
-
тің қызметін тоқтатуға негіз болған себептерін көрсетуін, сондай-ақ жұмыстан шығарылғанда айтарлықтай
жәрдемақы және зардап өтемақыларын төлеуін талап етеді. Сол себепті келісімшартта консигнатордың қыз
-
меткер немесе серіктес емес, тәуелсіз мердігер ретінде жалданғаны көрсетілуге тиіс. Консигнат та консиг-
наторға тәуелсіз мердігер ретінде қарауға тиіс, яғни консигнатордың қызметін бақылауға тырыспауы керек.
Бұл ескертулер экспорттаушыны еңбек қатынастарына қатысты ескірмейтін заңдармен бетпе-бет келуінен
құтқаруы ықтимал, алайда консигнатор әлі де болса коммерциялық агент ретінде есептеледі. Кейбір мем
-
лекеттерде, әсіресе ЕО-да ескірмейтін заңдар агенттік қарым-қатынасты қорғайды, алайда бұл қорғау ша-
ралары қызметкерді қорғау шаралары секілді көп шығынды талап етпейді, сондай-ақ бұл шара тиісті түрде
дайындалған агенттік келісімшарты арқылы шектелуі мүмкін.
Тараптар төмендегідей консигнация қорына қатысты барлық мәселелерді реттеу үшін келісімшарттар
-
дағы егжей-тегжейлі шарттар бойынша келісімге келуге тиіс: (1) принципал тауар қорын түгелімен ала ма,
әлде бір бөлігін ала ма; (2) агентке сатылмаған тауарды кері жіберуге рұқсат беріле ме, жоқ па; (3) агент
принципалдың меншік құқығын қорғау үшін барлық керекті сақтық шараларын алуға тиіс пе, әлде жоқ па.
Кей мемлекеттерде консигнацияны қалыптастыру принципалға резидент ретінде салық салуға әкеп соқты
-
руы мүмкін.
Консигнация шарттарында экспорттау екі тәуелсіз тарап арасындағы серіктестік іспеттес. Табысқа жету
үшін экспорттаушы беделді әрі сенімді шетелдік дистрибьютормен серіктес болуы керек. «Халықаралық
деңгейде бизнес жүргізу: Консигнация шарттары бойынша экспорттау» атты 17.2-мысалда консигнация-
дистрибуция келісімінің неге және қалай жұмыс істейтіні туралы мысал берілген.
Экспорттаушы-консигнат консигнаторға заңды және нормативтік талаптарды сақтау міндеттемесін бер
-
гісі келеді. Консигнатор өз елінің нормативтік ережелерін (қауіпсіздік, денсаулық сақтау және қоршаған
507
Агенттер мен дистрибьюторларды жұмысқа алу 17-тарау
ортаны қорғау стандарттары) жақсы білуге тиіс, сондай-ақ үкіметтен қажет рұқсат және растау құжаттарын,
лицензияларды алу үшін үлкен мүмкіндіктері болуы керек. Консигнация келісімшартында консигнатордың
тауарды сатуына қатысты салықтар мен алымдарды төлеуге жауапты екені ашық көрсетілуге тиіс.
Америкалық электрондық компонент өндіруші өз өнім-
дерін тез арада жеткізуге қатысты нарық сұранысын қа-
нағаттандыру барысында қиындықтарға тап болды. Оның
көптеген клиенттері уақытында жеткізуді талап етеді (жет-
кізуге тапсырыс берілгеннен кейін дереу дерлік жеткізу).
Уақытында жеткізу тізбегі сатушының тауар қорын сақтау-
ға және басқаруға кететін шығындарын азайтады. Тауарды
жеткізудегі болмашы кешіктірудің өзі келісімшартты бұзға-
ны үшін экспорттаушы-сатушыны жауапкершілікке тарту
тәуекелін туындатады. Тәуекелді төмендету мақсатында
АҚШ өндірушісі мен тауарды алып, шет мемлекетте сақ-
тайтын, сондай-ақ алыстағы клиенттерге сататын шетелдік
дистрибьютор арасында консигнацияға алынған тауар қоры
туралы келісім жасалады.
Дистрибьютор сатқаны үшін комиссия алады және
тауар сатылғаннан кейінгі таза пайданы АҚШ өндірушісі-
не жібереді. Осындай келісімдердің арқасында АҚШ өн-
дірушісі өндіріс және шетелге сату көрсеткішін арттыра
алады, себебі дистрибьютордың көмегімен шет мемлекет-
терге тауарды жеткізу және оны консигнациялау тауардың
шетелдегі жергілікті нарыққа тез жетуіне мүмкіндік береді,
сондай-ақ өндірушінің шетелге арналған тауар қорын бас-
қару мен сақтауға қатысты тікелей шығындарын іс жүзінде
азайтады.
17.2-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Консигнация шарттары бойынша экспорттау
Дистрибуция жөніндегі келісімшарт шарттарын талқылау
Халықаралық дистрибуция келісімшартын жасамас бұрын, міндетті заңдық нормаларды сақтау мақ-
сатында дистрибьютор мемлекетінің заңнамасына зерттеу жүргізу өте маңызды
1
. Америка Құрама Штат-
тарынан айырмашылығы, кей елдерде дистрибьютор қатынастары (коммерциялық агенттіктермен қатар)
шетелдік құқықтық нормалар бойынша реттеледі. Мәселен, Сауд Арабиясы сынды кей мемлекетте дис-
трибьютордың сол елдің азаматы болуы, сондай-ақ үкіметте дистрибьютор ретінде тіркелуі талап етіледі.
Кейбір мемлекетте құқықтық норма немесе прецедентті құқық талаптары бойынша дистрибуция жөніндегі
келісімшарт ең төменгі қорғау деңгейін қамтамасыз етуі керек. Францияда прецеденттік құқық талабына
сәйкес судьялардың дистрибьюторлық қатынасты бұзғанда принципалдан қосымша өтемақы алу бұйрығын
шығарған жағдайлар жиі кездеседі. Германияда дистрибуция жөніндегі келісімшарт күшін жойғанда, дис-
трибьютор «өз еркімен шығынды өтеуге» тиіс. Ескере кететін жайт, дистрибуция жөніндегі келісімшартта
айрықша жағдайлардың заңдық күшінің болуы немесе болмауына көз жеткізу үшін шетелдік бәсекені қорғау
туралы заңдар зерттелуі керек. Еуропалық одақтың (ЕО) заңдары кейде шектеуші сауда практикалары ретін
-
де территориялық шектеулерге қарсылық таныту мақсатында қолданылып келді.
Тілдегі және мәдениеттегі, сондай-ақ шетелдік дистрибьютор қатынастарындағы құқықтық режим айыр
-
машылықтарына байланысты тараптардың міндеттері мен жауапкершіліктері егжей-тегжейлі көрсетілген
шетелдік дистрибуция жөніндегі келісімшарт бойынша келіссөздер жүргізу өте маңызды. Сауда келісімшар
-
тының принципал мен сатып алушы (тұтынушы) арасында жасалатын стандартының агенттік қатынастан
айырмашылығы, дистрибьютор тауарды өз атынан сатады. Сауда келісімшарты дистрибьютор мен сатып
алушының арасында жасалады.
Халықаралық сауда палатасының (ХСП) Халықаралық дистрибуция келісімшарттарын дайындауға
қатысты нұсқаулығы
2
дистрибьюторлық қатынастың негізгі тәуекелдерін атап көрсетеді, сонымен қатар
дистрибуция жөніндегі келісімшартта осындай тәуекелдермен күресудің жолын ұсынады. Бұл нұсқаулық
-
қа қысқа бір шолу жасау осындай басты келісімшарттық қатынастарды сараптауға жақсы бастама екені де
анық. Дистрибьютор бұл нұсқаулықта «делдал ретінде емес, көбіне агент деп аталса да, тауарды сатып алып,
өз атынан сататын дилер ретінде анықталады». Сондықтан да дистрибьюторды агент деп атау дұрыс емес.
Керісінше, агент, жалпы алғанда, тәуелсіз мердігер ретінде есептеледі, себебі оның принципал алдында фи
-
дуциарлы жауапкершілігі бар. Тағы бір ескере кететін жайт, дистрибьютор әрі агент, әрі дистрибьютор ре-
тінде қызмет атқара алады.
Дистрибьютордың өндіруші-экспорттаушымен қарым-қатынасы тек қана келісімшартқа негізделген
және тауар сату транзакциясына өте қатты ұқсайды. Алайда бұл сауда қатынастарының ерекше түрі ретін
-
де қарастырылады, себебі: (1) дистрибьютор келісімшартта белгіленген территорияда ғана алға жылжыту
және таратуды ұйымдастыру шараларын жүргізеді; (2) негізінен, келісімшарттағы территория тек қана дис-
трибьюторға тиесілі; (3) транзакция бір реттік емес, белгілі бір уақытқа созылады; (4) бұл жерде белгілі бір
508
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
адалдық деңгейі, атап айтқанда, бәсекелесуден бас тарту міндеттемесі болады; (5) қарым-қатынас әрдайым
дерлік белгілі бренд өнімін таратуға қатысты болады.
Экспорттаушы дистрибьютордан тауарды түгел сатуға бар күш-жігерін жұмсауын талап ету шартын, сон
-
дай-ақ өнімге қатысты жауапкершілік шартын енгізуге тиіс. Бұл екі шарт жөнінде де келесі секцияларда
айтылады.
Көбіне өндіруші әрбір дистрибьюторының клиенттеріне, әсіресе кепілдік және сатудан кейінгі қызметке
қатысты бірдей сату шарттарын ұсынғанын қалайды, алайда сұранысқа ие клиент түрлері, қайта сату баға
-
сына қатысты шектеулер, сондай-ақ территориялық шектеулерге әкелетін ескертпелердің заңдық күшіне кей
мемлекеттердің заңы күмәнмен қарайды. Мәселен, Франция, Германия, Ұлыбритания және кейбір Сканди
-
навия елдерінің заңдары, әсіресе бөлшек сауда бағасын белгілеуге қатысты тұстары мұқият тексерілуі керек.
Нұсқаулықта дистрибуция жөніндегі келісімшартта негізгі қызметкердің өзгеруімен байланысты мәсе
-
ленің шешілуі қаншалықты маңызды екені ерекше ескертіледі. Егер қайсыбір қызметкер өте маңызды деп
есептелсе, келісімшартта да дәл солай көрсетілуге тиіс. Негізгі қызметкерлердің дистрибьютормен қарым-
қатынасы тоқтатылған жағдайда, келісімшарт та тоқтатылады. Сонымен қатар ескірмейтін заңдардың ық
-
палын болдырмау мақсатында келісімшарт қолданысқа ену уақытын және жарамдылық мерзімін көрсетуге
тиіс. Келісімшарт үшін нақты уақыт шарттарын белгілеу, кейбір мемлекеттердің заңына сәйкес, ірі өтем-
ақы төлеу ықтималын азайтуға көмектеседі. Осымен бірге келісімшарт мерзімін ұзарту жағдайларын азайту
керек. Өтемақы төлемдерінің мөлшерін төмендету мақсатымен алғашқы келісімшарт мерзімі біткен кезде
толықтай жаңа келісімшартқа отырған абзал.
Дистрибуция жөніндегі келісімшарт
Жоғарыда атап өткендей, экспорттаушы келісімшарт мерзімі аяқталған кезде шығындарды өтеуге немесе
болдырмайтындай етіп қайта жасақтауға тырысады. Мұның тағы бір маңызды тұсы мынада: экспорттаушы
дистрибьютордың қабылдаушы мемлекеттегі жергілікті денсаулық сақтау, қауіпсіздік және тауарды қаптау
талаптарына қатысты ережелеріне сәйкес жауапкершілікті алуын қалайды. Сонымен қатар экспорттаушы
шетелдік табыс салығы мен валюталық бақылау заңдарына шолу жасауы керек. Дистрибьютордың қабыл
-
даушы мемлекеттің өз территориясынан тыс жерде орналасқан есебіне төлем жасауын талап етуді болдыр-
мау қажет, себебі бұл жағдай қабылдаушы мемлекеттің салық заңнамасына қайшы әрекет ретінде қабылда-
нуы ықтимал.
Экспорттаушыны қорғау мақсатында енгізілуге тиіс басқа да маңызды келісімшарт шарттары мыналар:
мейлінше күш салу ескертпесі, тауар сапасына жауап беру ескертпесі және келісімшартты бұзғаннан кейінгі
ескертпе. Мейлінше күш салу ескертпесі бойынша сатудың мейлінше жоғары көрсеткішіне қол жеткізу
үшін дистрибьютордан барын салып тер төгу талап етіледі. «Мейлінше күш салу» мағынасының мөлшері
мен сипатын анықтау үшін ескертпеде «минимал сауда квотасы» нақты белгіленуі немесе сатылуға тиіс
тауар санының жылдық шектік мөлшері көрсетілуі керек. Бұл жағдай экспорттаушының келісімшартты бұ
-
зуына, не болмаса келісімшартты ұзартудан бас тартуына жеткілікті негіз бола алады. Мейлінше күш салу
міндеттемесі дистрибьютордан жарнама және тауарды алға жылжыту шараларына барынша аз қаражат жұм
-
сауды талап ету арқылы қосымша талқыланады. Дистрибьютор тұрғысынан қарағанда мейлінше күш салу
ескертпесі форс-мажор жағдайларға қатысты ескертпелермен өзара байланыста болуы керек. Импортқа шек
-
теу қою секілді күтпеген жағдайлардың салдарынан сауда шектелген жағдайда дистрибьютор минимал сауда
міндеттерін орындаудан босатылады.
Тараптардың өнім сапасына қатысты кінәрат-талап тәуекелін бөлісуі екі жаққа да тиімді. Экспорттаушы
өнім сапасына қатысты кінәрат-талап тәуекелін дистрибьюторға жүктей отырып, келісімшартқа өнім сапа
-
сының жауапкершілігі туралы ескертпелерді енгізгісі келеді. Десек те осындай ескертпелер шетелдік заң-
дар бойынша күшіне енбей қалуы мүмкін, себебі бұл заңдар өндіруші-экспорттаушыға әрі дистрибьюторға
ортақ жауапкершілік жүктейді
3
. Мұндай жағдайларда келісімшарт екі тарапты да өнім үшін жауапкершілікті
сақтандырудың ең төменгі сомасын алуға міндеттеуге тиіс.
Өндірушілер көбіне дистрибьютордың белгіленген территорияға ғана тауар сатуын белгілейтін терри
-
ториялық шектеулер енгізеді. Оның бір әдісі – дистрибьюторды өз территориясынан тысқары жерлердегі
клиенттерінен келген тапсырыстарды өндіруші-экспорттаушыға немесе клиент территориясында орналас
-
қан дистрибьюторға жіберуге міндеттеу. Алайда бұл ережелердің 1983/83 EО қаулысы бойынша заңдық
күші жоқ. Дистрибьюторға пассив сауда (клиенттің дистрибьюторды іздейтін сауда түрі) жүргізуіне тыйым
салынбайды, алайда дистрибьютордың клиентті ашық түрде территориясынан тыс жерлерден іздеуіне ты
-
йым салатын ескертпелер EО қаулысы бойынша заңдық күшке ие.
509
Агенттер мен дистрибьюторларды жұмысқа алу 17-тарау
Келісімшарттың соңына дейін күшін жоймайтын кез келген міндеттемені келісімшартта көрсету өте ма-
ңызды. Дистрибьютордың өнімдер немесе қосалқы бөлшектер қорына иелік етуі келісімшартта айтылуға
тиіс. Сондай-ақ кейбір мемлекет заңы бойынша тауар қорын қайта сатып алу міндеттелсе, өндіруші тарапы
-
нан төленетін баға да белгіленуі керек. Бұл ережеде клиенттер тізімі немесе деректер базасы секілді құпия
ақпаратты және өндірушілердің зияткерлік меншік құқықтарының дистрибьютор тарапынан қолданылуын
тоқтату мәселелері де қамтылуға тиіс
4
.
Ескертпе дистрибьюторды, кем дегенде, төмендегідей жағдайларға міндеттеуге тиіс: (1) экспорттаушы
-
ның аты және сауда маркасын қолдануды тоқтату; (2) өндірушінің коммерциялық құпиясы және құпия ақ-
паратының құпиялығын сақтау; (3) жарнама материалдарымен қоса осындай ақпарат түрлерін жою немесе
қайтару; (4) қандай да бір қолданушының тіркеуін жоюда бірігіп жұмыс жасау; (5) бөлшектерді жеткізу, тех
-
никалық көмек және кепілді қызмет көрсету секілді сатудан кейінгі қызмет көрсетуді жаңа дистрибьюторға
беру барысында ынтымақтаса білу. Келесі секцияда өндіруші-экспорттаушының зияткерлік меншік құқы
-
ғын және құпия ақпаратын қорғауға байланысты жан-жақты мәлімет беріледі. «Зияткерлік меншік туралы
құқыққа» қатысты мәліметтерді 18-тараудан, ал «Зияткерлік меншікті лицензиялауды» 19-тараудан көріңіз.
Еңбек қатынастары тоқтаған кезде қызметкерлер мен коммерциялық агенттерді қорғайтын ескірмейтін
заңдары бар (коммерциялық агенттікке қатысты тараудың төмендегі бөлігіне қараңыз) мемлекеттердегі дис-
трибьютормен жасалған дистрибуция келісімшартына тек тәуелсіз мердігерге қатысты шарттар ғана емес,
сондай-ақ тараптар арасында агенттік және серіктестік қатынастардың болмауы туралы ескертпе ен
-
гізілуге тиіс. Бұл ескертпе дистрибуция қатынасының жай ғана сатушы және сатып алушы арасында екенін
көрсетеді. Бұған қоса, келісімшарт тараптардың арасында ықтимал серіктестік немесе бірлескен кәсіпорын
құруды қарастырмайды. Бұл айтылған мәліметтерді растау үшін келісімшарт талаптары бойынша клиенттің
кредиті, шотты ұсынуы, инвойсқа қатысты барлық мәселелерді дистрибьютордың қарауына беруге тиіс және
төлем қабілетсіздігі тәуекелін де дистрибьютор өз мойнына алады. Бұл ескертпелер қызметкерлер, коммер
-
циялық агенттер немесе дистрибьюторларға берілген ескірмейтін заңдардың аясындағы қорғау шараларын
айналып өту мақсатында жасалған.
Келісімшартта алдағы уақытта келісімшартты ұзартуға қатысты мәселелермен қатар, оның қолданыста
болу мерзімі де көрсетілуге тиіс. Осылайша дистрибуция келісімшарты мерзімі біткен кезде өздігінен күшін
жояды. Алайда кез келген тараптың дәлелді себептерінің негізінде дистрибуция келісімшартының бұзылуы
мүмкін. Алдымен, дәлелді себептердің негізінде келісімшарттың күшін жоюға итермелейтін жағдайларды
анықтап алған дұрыс. Ережелерді бұзудың кез келген түрі келісімшартты бұзуға жеткіліксіз болуы мүмкін.
Кей соттар мен арбитраж алқалары келісімшарттың күшін жоюға негіз болатын елеулі бұзушылық пен келі
-
сімшартты қасақана бұзуға алып келетін болмашы бұзушылық арасындағы айырмашылықтарды атап көрсе-
теді. Экспорттаушы тұрғысынан қарағанда, келісімшарттың күшін жоюға мүмкіндік беретін жағдайлардың
егжей-тегжейлі тізімін келісімшартқа енгізген дұрыс. Бұл келісімшарттың міндеттерін орындамау немесе
күшін жою ескертпесіне енгізіледі. Мысалы, келесі жағдайлар орын алғанда, дистрибьютор келісімшарттың
міндеттерін орындамаған болып есептеледі, ал экспорттаушы келісімшартты бұзу құқығына ие болады: (1)
дистрибьютор өз жұмысын тоқтатқанда немесе экспорттаушының тауарын сатуға қатысты бизнесін жүргі
-
зуді тоқтатқан кезде; (2) дистрибьютор келісімшарт аясындағы құқықтары мен міндеттерін үшінші тарапқа
бергенде; (3) дистрибьютор өз бизнесін немесе компанияны басқару құқығын сатқан кезде; (4) дистрибьютор
біле тұра жалған есептеу және тіркеу жұмыстарын жүргізгенде, не болмаса біле тұра экспорттаушыға жалған
есеп жібергенде; (5) дистрибьютор тауар үшін уақтылы төлемдерді жасамағанда; (6) дистрибьютор экспорт
-
таушы тауарының маркетингін жүргізу мен сатуға қатысты қабылдаушы мемлекеттің заңын және ережелерін
сақтамаған жағдайда; (7) дистрибьютор бәсекелес компанияның ұқсас өнімдерінің маркетингін жүргізгенде
немесе сатқан кезде. Келісімшарт міндеттерін орындамау жағдайларының тізімі неғұрлым ұзарған әрі егжей-
тегжейлі болған сайын, экспорттаушының келісімшарт күшін жою және мұның дәлелді себептер негізінде
болғанын мәлімдеу құқығы соғұрлым көбірек болады. Міндеттерді орындамау жағдайларының басқа түрлері
-
нің қатарында дистрибьютор өзін банкрот деп жариялаған немесе төлеуге қабілетсіз болған, сондай-ақ талап
етілген шектік сауда мөлшерін немесе квотасын орындай алмаған жағдайлар да бар.
Зияткерлік меншік құқығын, сауда құпиясын және құпия ақпаратты қорғау
Халықаралық дистрибуция келісімшартында зияткерлік меншік құқығын (IPR), коммерциялық құпиялар-
ды және ноу-хауды қорғаудың қамтамасыз етілуі өте маңызды. Жалпы ескертпелер қарсылық танытпау не-
месе жарамдылық ескертпесі деп аталады, бұл ескертпелер дистрибьюторға өндіруші-экспорттаушының
зияткерлік меншік құқығының жарамдылығына шүбә келтіруіне тыйым салады. Мысалы, экспорттаушы
510
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
мемлекетінің заңы бойынша мойындалатын патенті немесе авторлық құқығы кейбір шет мемлекет заңнама-
сы бойынша қолданысқа енгізілмеуі мүмкін. Дистрибьютор патент және авторлық құқықтың өзінің мемле-
кетінде жарамды болатынына күмән келтіруі ықтимал. Егер олар жарамсыз деп танылса, дистрибьютордың
бұларды қолданғаны үшін алым немесе роялти төлеуіне ешқандай себеп жоқ. Дистрибьютор патент немесе
авторлық құқық иелігін дистрибуция келісімшартының күші таралатын мемлекеттерде тіркейтін болса, экс
-
порттаушының жағдайы одан сайын ауырлауы мүмкін.
Экспорттаушы дистрибьютордан оның тарапынан сатылған өнімдерді және олардың қаптамасында бар
-
лық тиісті сауда маркаларын көрсетуін талап ету арқылы өзінің сауда маркасын қорғауды қалайды. Келі-
сімшарт талаптарына сәйкес, дистрибьютор ешқашан коммерциялық атауды, сауда маркасын, жазба белгіні
немесе әдебиеттерді өзгертпеуге, не болмаса біріктірмеуге тиіс, сондай-ақ экспорттаушы оның өнімдері
-
нің беделіне жағымсыз әсер ететін, залал тигізетін, әлсірететін және кемсітіп-төмендететін әрекеттерді жа-
самауы керек. Сауда маркасының әлсіреуі – 18-тарауда қарастырылатын арнайы термин. Келісімшартта
сауда белгілері мен бренд атаулары экспорттаушының ерекше меншігі екені, сонымен қатар дистрибьютор
тарапынан дайындалған жаңа дүние секілді өнімдерге қатысты авторлық құқық немесе жаңа сауда маркала
-
рына қатысты кез келген құқық түрлері экспорттаушыға берілетіні анық көрсетілуге тиіс.
Өндіруші-экспорттаушы келісімшартта дистрибьюторға қолдануға берілген немесе онымен бөліскен құ
-
пия ақпарат және зияткерлік меншік құқығын толығымен көрсетуге тиіс. Бұл сипаттамада анық түрде дис-
трибьюторға берілмеген кез келген құқық түрлері экспорттаушыда қала беретінін мәлімдейтін құқықтарды
сақтау ескертпесі қоса берілген. Осындай ақпарат немесе ноу-хауды пайдалануға берілген құқықтар роялти
төлемінсіз, қарапайым негізде, тек қана экспорттаушының өнімдерін сату және тарату мақсатында қамта
-
масыз етіледі. Экспорттаушы дистрибьютордан ең соңғы өнім тұтынушыларына арналған кез келген сауда,
жарнама, маркетинг және осы сияқты материалдарды шығармастан бұрын, алдымен, экспорттаушының жаз
-
баша растауын талап ету арқылы өз өнімдерінің жүргізілетін маркетингін бақылауға тырысады.
Бұрын атап өткеніміздей, келісімшартта құпиялық туралы ескерту бойынша келісімшарт мерзімі аяқ
-
талғаннан кейін міндеттемелер әлі де күшін жоймайды. Дистрибьютор дистрибуция келісімшарты күшін
жойғаннан кейін де, құпия ақпарат жалпыға ортақ игілікке айналғанға дейінгі жағдайларды ескермегенде,
экспорттаушының коммерциялық құпиясын шексіз уақыт бойы сақтауға тиіс. Дистрибьютордың бәсекелес
компанияның өнімдерін алға жылжыту, тіпті әдейі болмаса да, экспорттаушының ақпарат немесе ноу-хауын
қолдануының алдын алу мақсатында экспорттаушы тыйым салу шарттарын енгізуі мүмкін. Осылайша дис-
трибьютор келісімшарттық қарым-қатынас аяқталғаннан кейін бірнеше жыл бойы экспорттаушының тауа-
рына ұқсайтын өнімдерді өндіру, сату немесе дистрибуция құқығынан айрылады. Алайда бұл ережелер ше-
телдік бәсекені қорғау туралы (монополияға қарсы) заңы бойынша күшіне енбеуі мүмкін. Бұл тақырып та-
раудың келесі бөлігінде қозғалады.
Жалпыға ортақ игілік деп қоғамдық ақпараттың бір бөлігіне айналған және еркін қолдануға болатын ақпарат, сурет және
шығармашылық жұмыстарын айтамыз. Мысалы: бұрын қорғауда болған, кейін мерзімі өткен немесе тәркіленген зияткерлік
меншік құқығы; бүкіл сыры ашылып қалған немесе өзгертілген сауда құпиялары қоғамдық игіліктердің бір бөлігі болып
саналады.
Шетелдік бәсекені қорғау туралы заң
Көптеген дистрибуция келісімшарттарында дистрибьюторға айрықша территория беріледі; экспорттау-
шының дистрибьютордың территориясына импорттауы ықтимал клиенттерге тауар сатуына тыйым салы-
нуы мүмкін және дистрибьюторға өзіне берілген айрықша территориядан тысқары жерлерге тауар сатуына
тыйым салынады. Дамушы мемлекеттер мұндай шектеулерге күмәнмен қарайды және өздерінің сотында ке
-
лісімшарттың шектеуші ережелерін қолданысқа енгізбейді. Көптеген дамыған мемлекет келісуші тараптарға
келісімшарт жасау барысында толығымен еркіндік береді және бірқатар шектеуші ескертулерді қабылдайды.
Монополияға қарсы және бәсекені қорғау заңдары бойынша айрықша жағдайлардың кей түрлері бәсекеге
қарсы деп қарастырылып, кейбір шектеулер мұқият тексерілуі мүмкін.
Еуропалық одақтың 1983/83 қаулысы дистрибуция жөніндегі ерекше келісімшарттардың заңдылығын
қарастырады. Мысалы, бұл қаулы дистрибьюторға басқа дистрибьютор территориясында тауар сатуына
тыйым салатын ескертулерді қабылдамайды. Алайда белгілі бір заңдар блогынан босату осындай қауіп-
қатерден қорғау мақсатында қолданылуы мүмкін. Заңдар блогынан босату – тіпті құқықтық тұрғыдан
511
Агенттер мен дистрибьюторларды жұмысқа алу 17-тарау
ЕО-ның бәсекені қорғау (монополияға қарсы) заңына қайшы келсе де, бизнес жүргізу практикасының кей
түрлерінің қолданылуына жол берілу жағдайын заңды түрде мойындау. Автокөлік салондарына қатысты
ерекше территорияларды мысал ретінде келтіруге болады. Бұған қоса, дистрибуция келісімшартында ерек
-
ше жағдайлардың қолданысқа енуін немесе енбеуін тексеру мақсатында шетелдік бәсекені қорғау заңдарына
шолу жасаған дұрыс. Шетелдік бәсекені қорғау заңының күрделі болуына байланысты дистрибуция келісім
-
шартына шолу жасайтын маманның болғаны абзал.
Міндетті бағаларды бекіту және серіктестің әрекет ету еркіндігін шектейтін ескертпелерді енгізу
заңсыз әрекет ретінде есептелуі ықтимал. Мәселен, көптеген мемлекеттің заңы бойынша, әсіресе бөлшек
сауда деңгейінде принципал немесе лицензиарға баға бекіту туралы нұсқаулықты жасауына тыйым са
-
лынған. Дистрибьютордан лицензияланған өнімдермен қатар, басқа да тауар түрлерін сатып алуды талап
ететін серіктестің әрекет ету еркіндігін шектейтін ескертпелердің, жалпы алғанда, заңдық күші болмайды.
Алайда лицензияланған немесе таратылған өнімдердің сапасын қамтамасыз ету үшін қосымша тауарлар
-
ды немесе қызметтерді сату қажет болғанда, бұл жағдай ескерілмейді. Осындай жағдайларда лицензия
иесінің сертификатталған жеткізушілерден материалдарды сатып алу талабының заңдық күшінің болуы
ықтимал.
Бәсекеге тыйым салу ескертпесінің де заңдық күші жоқ. Негізінен, тауарды тарату келісімшарты агент
немесе өкілдің басқа компания өнімдерін сатуына тыйым сала алмайды. Дистрибьюторға ерекше лицен
-
зия беретін патенттелген меншік құқығына қатысты жағдайларда АҚШ соттарының осындай ережелерді
қолдануға мүмкіндік беруі ерекшеліктің бірі ретінде қарастырылады. Осылайша бұл ескертудің қолданылу
мүмкіндігін арттырудың бір стратегиясы – ерекше құқық беруді бәсекеге тыйым салумен байланыстыру.
Мысалы, дистрибьюторға бәсекелес компанияның тауарын сату құқығы берілуі мүмкін, алайда бұл жүзеге
асқанда дистрибуция келісімшарты айырықша сипатынан айырылады.
Дистрибуциядағы жаңа тренд: «Қажеттігіне қарай»
Дәл уақытында принципі бойынша келісімшарт жасау жылдар бойы жеткізуді реттеудің әйгілі жү-
йесі болып келді. Бұл – тауарларды өндіріс процесінде қажет болған жағдайда ғана алу арқылы тиімділікті
арттырып, шығындарды азайту мақсатында компаниялардың қолданатын стратегиясы. Осының септігімен
тауарды сақтауға кететін шығындар төмендейді. Дәл уақытында принципі бойынша өндірісті реттеу және
дәл уақытында жеткізу 1960 жылдары Жапонияда, ең алдымен, Тойота компаниясында ойлап табылды
5
.
Бұл 1980 жылдары көптеген еуропалық компаниялардың тарапынан мойындалып, қабылдануы нәтижесінде
жеткізу тізбегін басқарудағы кеңінен таралған маңызды әдіске айналды. Бұл әдістің мақсаты – жеткізушілер
-
дің ірі қорларын немесе өндірілген өнімдерді сақтауға кететін шығындардың түрлерін азайту. Дәл уақытын-
да принципі бойынша келісімшарт жасау нарықтағы өзгерістер мен тұтынушылардың сұранысына шұғыл
жауап беру қабілетін білдіреді, сондай-ақ жалпы сапа менеджментімен (TQM) тығыз байланысты. Дәл
уақытында принципі бойынша келісімшарт жасау және TQM өзара байланысты, себебі TQM алдымен оны
дұрыс жасау (ақаулы тауардан аулақ болу) және жеткізу тізбегінде механизмдердің істен шығуы мен іркілуін
болдырмау мақсатында жүргізілетін сақтық шараларына тәуелді.
Жалпы сапа менеджменті (TQM). II Дүниежүзілік соғыстан кейін Жапония өндіріс орындарымен жұмыс жасаған Эдуард
Деминг АҚШ-қа оралып, TQM қозғалысын бастады. Мұның басты идеясы мынада еді: өндірушілер шығындарды азайтуды
тұрақты түрде қарастырған сайын өнімдерінің сапасын да еріксіз төмендетіп отырады. Халықаралық стандарттау ұйымы
(ISO) жалпы сапа менеджментіне төмендегідей анықтама береді:
«Сапаны қамтамасыз етуге бағытталған, барлық мүшелерінің қатысуына негізделген, сондай-ақ тұтынушылардың
ризалығы арқылы үнемі жетістікке жетуді және қоғам мен ұйымның барлық мүшелеріне пайда әкелуді көздейтін
ұйымның басқару әдісі».
Алайда жеткізу тізбегінде табиғи апаттарға байланысты күтпеген іркілістердің де орын алуы мүмкін.
Осыған мысал ретінде 2012 жылы Сэнди дауылының салдарынан Нью-Йорк және Нью-Джерсидегі порттар
-
дың жабылуын айтуға болады. Сэнди дауылына дейін де кейбір компаниялар «қажеттігіне қарай» дистри-
буция жүйесіне көшу арқылы өздерінің дәл уақытында принципі бойынша келісімшарт жасау ұстанымын
өзгерткен еді.
6
Адамдардың ойлау формасының өзгеруі мен идеялардың қайта өңделуін көру қашанда қы-
зықты. Көптеген жылдар бойы компаниялар шығындарды азайту үшін өздерінің қоймалары мен өнеркәсіп
орындарын азайту арқылы орталықтандырылған дистрибуция пункттеріне өткен еді. «Қажеттілігіне қарай»
512
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
принципі тауарды клиенттерге мейлінше жақындатуға негізделген, бұл дегеніңіз жеткізушінің нарығына
дистрибуция орталықтарын орналастыру және олардың санын арттыруды білдіреді, тиісінше, жеткізушінің
қажеттігіне қарай жеткізу мүмкіндігін күшейтеді. Бұрын ірі порттарда тауарларды сақтау және елдің түкпір-
түкпіріне дәл уақытында жеткізу қажеттігінің негізінде тауарды жіберу әдеттегі жағдай еді. Қазіргі кезде
компаниялар тауарлары мен материалдарын жүк көлігі арқылы 24 сағат ішінде жеткізуді мақсат ете оты
-
рып, күннен-күнге дистрибуция орталықтарын клиенттеріне жақын жерлерге салуда. Мысалы, Amazon.com
тек Техастың өзінде үш дистрибуция орталығын ашты. Тауарлар тұтынушыларға жақын болған сайын, жет-
кізу тізбегіндегі кідіріс ықтималы да, транспорт шығындары да азаяды. Тауарды тасымалдаудың ең соңғы
бөлігінің қымбатқа түсетіні белгілі, себебі бір ғана тапсырысты жеткізу кезінде көбінесе жүк көліктерінің
барлығы дерлік бос болады. Тасымалдаудың соңғы бөлігін қысқарту арқасында тасымалдау шығындары
азаяды. Сондай-ақ тауарларды мейлінше тез жеткізу мүмкіндігі жергілікті жеткізу компанияларының бәсе
-
келік артықшылығын төмендетеді.
Заң тұрғысынан қарағанда, дәл уақытында жеткізу принципі тауардың уақытында жеткізілмеу тәуекелін
сатып алушыдан сатушыға ауыстырады. Дәл уақытында жеткізу келісімшартын жасау барысында өндіруші-
экспорттаушы дистрибуция немесе жеткізу келісімшартына қатысты келіссөздер жүргізген кезде қосымша
сақтық шараларын қарастыруы керек. Қажеттігіне қарай жеткізу принципі кешігу тәуекелін төмендетсе де,
теңіз тасымалы қолданылған жағдайда дәл уақытында жеткізу принципі тауар өндіруші-жеткізушіге айтар
-
лықтай қауіп төндіреді. Тауарды өндіруге керек материалдың жетіспеушілігі сынды тауардың жеткізілуін
кешіктіретін қосымша жағдайларды енгізу үшін келісімшарттың форс-мажор ескертпелері кеңейтілуге тиіс.
Сатып алушыдан тауар қорының мейлінше аз мөлшерін ұстауын талап ету шарты жеткізу барысында қысқа
-
мерзімді кешіктіру зардабының қаупін төмендетеді.
Коммерциялық агенттік
Бизнес жүргізуде агенттік (тәуелсіз мердігер) механизмін қолданудың кең тараған түрі – шетелдік сауда
өкілін немесе коммерциялық агентті жалдау. Бұл қатынас «келіссөз жүргізу үшін клиенттерді іздеу және
оларға бару, сондай-ақ қажет болған жағдайда принципалдың (тауар, қызмет және технология экспорттау
-
шысы) атынан және есебінен сауда келісімшартын жасау» мақсатында агентті жұмысқа алу деп анықтала-
ды.
7
Еуропалық одақ заңнамасы бойынша қарапайым маркетинг қызметтерін ұсыну коммерциялық агент-
тік анықтамасының шеңберіне кірмейді.
8
ХСП-ның коммерциялық агенттік – келісімшарт құрастыруға
арналған нұсқаулығында ескерілгендей, кейбір мемлекеттің ішкі заңдары коммерциялық агенттерге ерекше
статус береді.
Сондықтан «коммерциялық агенттік келісімшартындағы қандай да бір мәліметтің келісімшартқа қолда
-
нылатын кез келген императив [міндетті] ережелеріне қайшы келмеуіне кепілдік беру үшін» шет мемлекет-
тің коммерциялық агенттерге қатысты заңдары зерттелуге тиіс.
9
Келісімшарттың жазбаша түрде заңды күші
болса да, шет мемлекеттер заңдарын принципалға қатысты қолдандырмас үшін бұл заңдар зерттелуі керек.
Бұның ең айқын мысалы – шетелдік салық міндеттемесінің принципалға қатысты қолданылуы. Егер агент
-
тің принципал атынан келісімшарт жасау немесе келіссөздер жүргізу өкілеттігі болса және бұл өкілеттігін
әдетте қолданып жүрсе, мемлекеттердің басым көпшілігінде басқа елдің принципалына салық міндеттемесі
жүктеледі. Мысалы, принципал тұрақты офисі бар шет мемлекетте агентті тағайындап, оған өзінің атынан
келісім жасау өкілеттігін берген кезде, принципал сол шет мемлекетте тап бір бизнесін жүргізіп жатқандай
салық төлеуге міндеттеледі.
10
Осындай міндеттеме тұзақтарын айналып өту мақсатында шетелдік заңгерді
пайдалану қажеттігі айдан анық.
Келісімнің тоқтауына қатысты ережелер – халықаралық агенттік келісімшарттың ең маңызды бөлігінің
бірі.
11
Себебі қабылдаушы мемлекеттерде шетелдік компанияның агенттік келісімді тоқтату құқығын шек-
тейтін заңдар болады. Жалпыға ескірмейтін заңдар деген атпен белгілі бұл заңдар тараудың келесі бөлігін-
де қарастырылады.
Ескірмейтін заңдар
Ескірмейтін заңдар деген атпен кеңінен танымал, агенттік қатынастарды тоқтатуға қатысты бұл мемле-
кеттік заңдарды айналып өту өте қиын. Бұл заңдар агент қатынастарын тоқтату туралы ескертулерге мини-
мум талаптар қояды немесе агенттік қатынастар дәлелді себептерге негізделмеген жағдайда бұзылса, өтем-
ақы төлеуді талап етеді. Және де бұл заңдар осы тарауда талқыланатын еңбек қатынастарын реттеу заңнама-
513
Агенттер мен дистрибьюторларды жұмысқа алу 17-тарау
ларынан өзгешелеу. Бұлардың еңбек қатынастарын реттеу заңнамаларынан айырмашылығы, ескірмейтін
заңдар тәуелсіз мердігер ретінде әрекет ететін агенттерге қолданылады.
Еуропа мемлекеттерінің көпшілігінде агенттік қатынастар тоқтаған кезде агентке, агенттік қатынастары
-
ның мерзіміне байланысты және жасаған немесе күтілген төлемдердің деңгейіне қарай өтемақы алу құқы-
ғын, не агенттік қатынастарының тоқтауына қатысты шығындар үшін өтемақы талап ету құқығын береді.
Франция секілді мемлекеттерде агенттік туралы келісімшартты ұзартпау жөніндегі шешім сыйақы талап
ететін агенттік қатынастарды тоқтату деп есептеледі. Еуропалық одақтың 86/653 директивасында агент
-
тік туралы келісімшарттардың келісімшартты тоқтату жөнінде минимал ескерту беруге тиіс екені қарасты-
рылған. Ескерту беру үшін жеткілікті уақыт мерзімі – әр қызмет көрсету жылы үшін бір ай. Коммерциялық
агентке төленетін өтемақы мөлшері принципалға қанша жаңа клиент әкелгеніне және оның бизнесінің ауқы
-
мын қаншалықты ұлғайтқанына байланысты төленеді.
12
ЕО директивасының 17(3)-бабына сәйкес, әсіресе келісімшарт мерзімі біткен кезде агент өзінің өкілдік
етуіне байланысты шығындарын толығымен өтемесе, мемлекеттердің ішкі заңдары агентке шығындарды
өтеуді талап етеді. 117(5)-бабының талаптары бойынша, агент принципалға мерзімі біткеннен кейін бір жыл
ішінде шығындарды өтеу жөнінде ескерту беруге тиіс. Ең дұрысы – ұзартуға мүмкіндік қалдырмайтын, нақ
-
ты мерзімі бар келісімшартқа отыру. Жоғарыда атап өткеніміздей, келісімшартта дәлелді себептердің негі-
зінде келісімді тоқтатуға себеп болатын қызмет көрсеткіштерінің түгелдей тізімі жасалуға тиіс. Сонымен
қатар Бельгия және Франция секілді кей мемлекеттердің заңдарында агент, тіпті келісімшартта тәуелсіз мер
-
дігер ретінде танылса да, қызметкер ретінде қарастырылуы мүмкін. Осындай жағдайларды болдырмаудың
ең оңай жолы – жасанды ұйымдар (корпорациялар) болып есептелетін агенттермен жұмыс жасау. Мысалы,
Бельгияда келісімшарт бойынша агент принципалға бағынса, еңбек қатынастарының басталғанына заңды
презумпция пайда болады. Алайда агент корпоративтік құрылым болса, бұл презумпция қолданылмайды.
Әлеуметтік қамсыздандыру және еңбек қатынастары туралы басқа да заң талаптарына қатысты прин
-
ципалдың міндеттемелерін тексеру мақсатында мемлекеттердің еңбек және жұмыспен қамту қатынастары
туралы ішкі заңдарына шолу жасалуға тиіс. Италия заңы бойынша принципал және агенттің әрқайсысы
Ұлттық басқармаға (ENASARCO) әлеуметтік қамсыздандыру жарнасы ретінде барлық комиссиялық алым
-
дардың 5%-ын төлеуге міндетті. Принципал агенттің қосқан үлесін заңды түрде ұстап қалуға және агентке
жұмыстан шығу кезіндегі жәрдемақы үшін қолданылатын төлемақымен қатар қайтаруға міндеттелген. Бел
-
гілі бір пайыз мөлшерлемесі 4%-дан бастап 1%-ға дейін өзгермелі шкалаға сай комиссиялық ақы негізінде
төленеді.
• Экспорттаушының келісімді аяқтауға қатысты ние-
ті жөніндегі алдын ала ескертуді өкілі қаншалықты
ерте алуға тиіс? (бірқатар мемлекет үшін үш ай –
жеткілікті мерзім).
• Өкілдің қызметін тоқтатуға негіз болатын дәлелді
себептер қандай? (Жазбаша формадағы келісім-
шартта себептерді көрсету экспорттаушының пози-
циясын күшейтеді; агенттің минимал сауда көрсет-
кіштеріне қол жеткізе алмауы, сондай-ақ агенттің
бәсекелес компанияның өнімдерін сатуына байла-
нысты мүдделер қақтығысы нақты себептер ретін-
де қарастырылады).
• Келісімшарт дау-дамайы қай мемлекеттің құқы-
ғы бойынша шешіледі? (құқық таңдау)? (Кейбір
мемлекеттердің соттары келісімшартта көрсетіл-
ген құқықтық таңдау ескертпесін мүлдем ескер-
мейді және өкілдік етуші тараптың құқығын не-
месе агенттің мемлекетіндегі құқықтық юрисдик-
цияны негізге алады.)
• Жұмыстан шығарылғанда өкілге төленетін өтем-
ақы қандай? (еңбек қатынастарының ұзақтығына
байланысты өкілдің экспорттаушы үшін қалып-
тастырған нарығының қосымша құны, сондай-ақ
дәлелді себептер негізінде келісімді тоқтату шет
мемлекетте қалай анықталатынына сәйкес, экс-
порттаушыдан шығын төлемдері немесе өтемақы
талап етілуі мүмкін.)
• Егер өкіл жұмыстан шығарылса, неден бас тартуға
тиіс? (Келісімшарт патенттердің, сауда маркала-
рының, атаулар тіркеулерінің, клиенттік деректер
базасының, маркетингтік және басқа да құпия мәлі-
меттердің қайтарылатынын көрсетуге тиіс.)
• Өкілді агент деп атауға бола ма? (Өкілдің сенім
білдірілген заңды агент емес екені келісімшартта
көрсетілуі керек.)
• Келісімшарт қай тілде жасалуы қажет? (Көбінесе
ағылшын тілі келісімшарттың ресми тілі болып
есептеледі).
17.3-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Келісімшартты тоқтату туралы ескертпені жасаудағы
құқықтық мәселелер
Ескертудің нақты мерзімі көрсетілген агенттік туралы келісімшартқа жауапкершіліктен бас тарту ес-
кертпелерін енгізу өте маңызды. Кей келісімшарттарда кез келген тараптың 30, 60 немесе 90 күн бұрын
ескерту беру арқылы келісімді тоқтата алатыны көрсетілген. Кейбір мемлекеттер минимал ескерту мерзімін
514
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
талап етеді. Бірқатар мемлекетте бұл мәселеге үш айлық мерзім беруі мүмкін. Басқа келісімшарттарда келі-
сім үшін белгілі бір уақыт аралығы (әдетте 1 жыл) белгіленеді, алайда тараптардың бірі ұзартпау ниетін жаз-
баша түрде жолдамаса, келісімшарттың жыл сайын автоматты түрде ұзаруы қарастырылады. Кей жағдайлар-
да экспорттаушының мүддесін қорғауға бағытталған жауапкершіліктен бас тарту ескертпесі және басқа да
ережелер, мемлекеттердің ішкі заңдары бойынша агентті қорғауға арналған ескірмейтін заңдардың шегінен
аса алмайды. Осындай заң ережелерінің болу себебінен, агенттік келісімшартқа экспорттаушы немесе прин
-
ципалға дәлелді себептердің негізінде келісімді бұзуға мүмкіндік беретін міндеттемелерді орындамау және
келісімшартты тоқтату ескертпелері енгізілуге тиіс, нәтижесінде бұл ескертпелер ешбір дерлік алдын ала
ескертулерді қажет етпейді. Сондай-ақ келісімшартты тоқтататын дәлелді себептердің не екені келісімшарт
-
та анық әрі нақты көрсетілуге тиіс. «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Келісімшартты тоқтату туралы
ескертпені жасаудағы құқықтық мәселелер» атты 17.3-мысалға қараңыз.
Коммерциялық агенттік туралы келісімшарт шарттарын талқылау
Агенттік туралы келісімшартты құрастыру үшін Халықаралық сауда палатасының нұсқаулығы тексеру
құжаты ретінде қолданылуы мүмкін. Төменде берілген нұсқаулықтың қысқаша мазмұнында халықаралық
агенттік туралы келісімшарт жасау барысында назар аударылуға тиіс келісімшарт терминдері мен мәселеле
-
рі көрсетілген. Ескірмейтін заңдардың болуына байланысты агенттік туралы келісімшартта агенттің тәуел-
сіз заңды тұлға екенін және ешқандай жолмен экспорттаушының бақылауында болмайтынын мәлімдейтін
тәуелсіз мердігер туралы ескертпенің болуы өте маңызды екенін тағы да бір рет естеріңізге сала кетеміз.
Қарым-қатынастардың өзара тәуелсіз екені түсінікті болуы үшін агенттік жеке тұлға емес, жауапкершілігі
шектеулі серіктестік секілді заңды тұлға болуға тиіс. Келісімшарттың атауында оның тәуелсіз мердігер ке
-
лісімшарты екені көрсетілуі керек. Басқа да маңызды келісімшарт терминдеріне қысқаша шолу жасау үшін
«Транзакцияларға назар аударыңыз: Келісімшарттың негізі терминдері» атты 17.4-мысалға қараңыз.
Агент өз клиенттерінің төлемдері туралы принципалға кепілдік берсе, әдетте делькредере (del credere) қатынасы мойында-
лады. Агент тек қана сатушы немесе брокер ретінде әрекет етпейді, сондай-ақ сатып алушы үшін кепілгер де бола алады.
Егер сатып алушы төлем жасай алмаса, делькредере агент төленбеген ақша сомасы үшін жауапты болуы мүмкін. Келісім-
шартта агент жауапкершілігінің деңгейі көрсетілуге тиіс.
Құқығын табыстау. Тараптар құқығын табыстауға
ниет танытса, келісімшартта құқығын табыстауға арналған
шарттар мен оның тәртібі баяндалуға тиіс.
Келісімшарт тілі. Егер келісімшарт екі тілде жазылса,
келісімшарттың орындалу барысында қай тілдің қолданы-
латыны көрсетілуі керек.
Өнімдер. Келісімшартта принципалдың атынан сатыла-
тын өнімдерге қатысты мәліметтер анық болуы қажет. Егер
принципал әртүрлі өнім түрлерін шығарса, онда келісім-
шартта қай өнімнің агенттік келісімшарт аясында қарасты-
рылатыны көрсетілуге тиіс.
Агенттік территориясы. Келісімшартта агентке бері-
летін сату территориясы дәлме-дәл көрсетілуге тиіс. Басқа
территорияға тауарды экспорттауы ықтимал үшінші тарап-
тарға қосымша шектеулер қойылуы мүмкін. Осындай шек-
теулер 18 және 19-тарауларда талқыланған сұрқай нарықта
өткізу мәселелерінің алдын алу үшін қажет.
Клиенттерді таңдау. Тараптар ықтимал клиент ретінде
агент тарапынан таңдалатын топтарға қатысты мәмілеге ке-
луге тиіс.
Тапсырыстарды алу. Келісімшартта агенттің сенім
білдірушіге міндеттеме жүктеу құқығының болуы немесе
болмауы анық көрсетілуге тиіс.
Зияткерлік меншік құқығының бұзылуы. Келісім-
шартта зияткерлік меншік құқығының бұзылуына қатысты
тараптардың өзара жауапкершілігі анықталуы керек. Мыса-
лы, осындай құқықбұзушылық туралы агенттің принципал-
ды хабарландыру жауапкершілігі жан-жақты болуға тиіс.
Жарнама және маркетинг материалдары. Келісім-
шартта принципалдың тауар үлгісі немесе жарнамалық
материалды беру-бермеуі, сондай-ақ осындай материалдың
шығындарын қай тараптың төлейтіні де анықталуға тиіс.
Келісімшартта агент тарапынан шығарылған материал-
дар немесе жарнама үшін принципалдың алдын ала келісімін
алу құқығының болу-болмауы дәлме-дәл көрсетілуге тиіс.
Мейлінше күш салу ережесі. Принципал агенттен
принципалдың тауарын сату және маркетингін жүргізу ба-
рысында «мейлінше күш салуын» талап ететін ескертпе-
лерді талқылауға ниетті. Келісімшарт «мейлінше күш салу»
ұғымын жалпыға ортақ бизнес практикасымен байланыс-
тыра отырып, анықтауға тырысуға тиіс.
Бәсекеге тыйым салу ескертпесі. Бұл принцип бойын-
ша агентке бәсекелес компанияның өнімін сатуға тыйым
салынады.
Қосалқы бөлшектер және қызмет көрсету. Агенттің
сатылымнан кейінгі қызмет көрсету және қосалқы бөлшек-
термен қамтамасыз ету міндеттемелері егжей-тегжейлі көр-
сетілуге тиіс.
Құқықтық ақпарат. Агенттің техникалық талаптар,
таңбалау және кедендік реттеу мәселелеріне қатысты мем-
лекеттік заңнама мен ережелердегі кез келген өзгерістер
туралы принципалды хабарландыру жөніндегі ескертпелер
келісімшартқа енгізілуі мүмкін. Сонымен қатар агенттік ке-
лісімшартты тіркеу туралы мемлекет талаптарына қатысты
ақпарат та енгізілуге тиіс.
Құпиялық. Келісімшарт негізіндегі қатынастар аяқтал-
са да, келісімшартта агенттің сауда құпиясын сақтауы талап
етілуге тиіс.
515
Агенттер мен дистрибьюторларды жұмысқа алу 17-тарау
Минимал сатылым. Принципал агенттің минимал сату
көрсеткіштеріне қол жеткізуін талап етуіне қатысты келіс-
сөз жүргізуді қажет етуі мүмкін. Келісімшартта келісімнің
аяқталуы, территорияның қысқаруы немесе ерекше статус-
тан айрылу секілді сату квоталарын орындамаудың салдары
көрсетілуге тиіс.
Келісімшарттың тоқтатылуы. Келісімшарт белгілі бір
уақыт мерзімі бар келісімшарт ретінде немесе орынды ес-
керту негізінде тоқтатылатын мерзімсіз келісімшарт ретінде
жасалуы мүмкін. Кей мемлекеттердің ішкі заңдары бойынша
ескерту белгілі бір уақыт мерзімін қамтуға тиіс. Банкроттық,
қосылу, құқықты табыстау, маңызды қызметкердің қызмет-
тен кетуі сынды белгілі бір жағдайлардың тарапқа келісім-
шартты бұзу құқығын беретіні көрсетілуге тиіс.
17.4-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Келісімшарттың негізгі терминдері
Бұрын атап өткеніміздей, шетелдік заңдар бұл қатынастардың жұмысқа алу немесе тәуелсіз келісімшарт
жасасу ретінде жіктелуіне айтарлықтай әсер етеді. Сондай-ақ келісімшарт негізіндегі қатынастар жұмыс
-
қа алу немесе тәуелсіз мердігер ретінде анықталғаннан кейін, бірқатар қабылдаушы мемлекеттің заңдары
ескерту беру, келісімшартты тоқтату және өтемақы сынды мәселелерді реттейді. Көп жағдайда Америка
Құрама Штаттарында қолданылатын агенттік, жұмыспен қамту және тәуелсіз мердігер терминдері басқа
мемлекеттердегі қолданылуынан өзгеше екенін айта кеткен маңызды. Мысалы, «агенттің жалпы мағына
-
сы әр елде әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан да қарым-қатынас түрін анықтау барысында келісімшарт ай-
қындылығының қажеттілігіне баса назар аударылады»
13
. Тәуелсіз мердігер ескертпесі секілді ескертпелерді
келісімшартқа енгізбестен бұрын, қабылдаушы мемлекеттің заңдарында қолданылатын жергілікті термин
-
дер мен факторларды дұрыс түсінген абзал. Келісімшарттың атауында оның коммерциялық агенттік туралы
келісімшарт екені анық көрсетілуге тиіс. Тараптардың ниеттеніп отырған келісімшарт негізіндегі қатынаста
-
рын толығымен анықтап алу үшін, келісімшарт атауында және ережелерінде бұл келісімнің тәуелсіз мерді-
герлік келісімшарт екені көрсетілуге тиіс.
Консультациялық қызмет туралы келісімшарт
Шетелдік кеңесші – шетелдік сауда өкілі немесе коммерциялық агент түрінің бірі. Қабылдаушы мем-
лекеттің еңбек заңдары мен агенттік қатынасты тоқтату заңдарының осындай мәселелері кеңес беру бары-
сында да қолданылады. Консультациялық қызмет туралы келісімшарт жарнамалық немесе техникалық
қызмет көрсету сияқты қамту саласына қатысты нақты болуын, сондай-ақ кеңесшінің тәуелсіз статусын
ерекше атап көрсетуге тиіс. Келісімшартқа «тәуелсіз мердігер статусы туралы бөлек ескертпе» енгізілуі қа
-
жет. Бұл ескертпеге қызметкер мен тәуелсіз мердігер арасындағы айырмашылықты көрсетуде қолданыла-
тын факторлар енгізілуі керек, оның ішінде кеңесшінің қызметкер емес екені; кеңесшінің өз дағдылары мен
шешімдеріне орай қызмет ететіні; кеңесшілердің кез келген субагент немесе көмекшілерін алуға жауапты
екені; кеңесшінің өзін құрал-жабдықтармен және материалдармен қамтамасыз ететіні, сонымен қатар оның
өзінің қосымша шығындарын өтейтіні де көрсетілуі керек. Келісімнің ережелеріне сәйкес, қызметтер қа
-
рапайым түрде көрсетіледі, ал принципал кеңесшінің келісімшарт жөніндегі міндеттерін орындау әдісіне
жауап бермейді. Өтемақы қарым-қатынастың тәуелсіз негізде екеніне баса назар аудара отырып белгіленуге
тиіс. Шетелдік сауда өкілдері мен кеңесшілерін тиімді пайдаланудың мысалы ретінде «Халықаралық деңгей
-
де бизнес жүргізу: Индонезия туралы кейс-стади» атты 17.5-мысалға қараңыз
14
.
Өкілдік пен агент арасындағы айырмашылық мынадай:
компания өкілдігінің сату немесе келісімшартқа қол қою құ-
қығы жоқ, тек қана маркетинг және нарыққа зерттеу жүргізу-
ге жауапты; ал агент сауда операцияларының барлығын орын-
дай алады. Агент ретінде тек қана Индонезия азаматтары қыз-
мет ете алады. Шетелдік принципалдар басқару туралы келі-
сімшартты Индонезиядағы шетелдік компаниялардың индо-
незиялық агент немесе дистрибьюторға қарағанда маркетинг
жүргізуде белсенді рөл ойнауына мүмкіндік беретіндей етіп
дайындайды. Көп жағдайларда осындай қарым-қатынасты
реттеу үшін шетелдік персонал мен шетелдік жұмыс беру-
ші арасында бөлек келісімшарт жасалады. Шетелдік фирма-
ның салық міндеттемесі компания өкілдігіне тиісті шетелдік
персоналдың табысымен шектеледі, ал басқа салық түрлері
агентке есептеледі және оның тарапынан төленеді. Басқа-
ру туралы келісім түрлерінің қатарында төмендегілер бар:
(1) техникалық көмек туралы келісім; (2) басқару туралы ке-
лісім; (3) қаржы келісімімен толықтырылған басқару келісімі.
Техникалық көмек келісімі шетелдік фирмалардың Ин-
донезия компаниясына техникалық көмек көрсету қызметін
шектейді. Басқару келісімі шетелдік фирмаға компания-
ны басқару немесе компания ішіндегі бөлімдерді басқару
мүмкіндігін береді. Қаржылық келісіммен толықтырылған
басқару келісімінде шетелдік фирма индонезиялық компа-
ния атынан болсын, не сол елдегі бөлімі атынан болсын,
индонезиялық операцияларды қаржыландырады. Шетел-
дік фирмаға арналған өтемақы төмендегідей формалардың
бірінде болуы мүмкін: (1) бекітілген төлем мөлшерлемесі;
(2) комиссия; (3) табысты бөлісу. Өтемақы үшін қандай
негіз қолданылса да, келісімде дәлме-дәл тұжырымдалуға
тиіс, сондай-ақ Индонезияның қолданыстағы заңдарына
сәйкес қолданылуға тиіс. Шетелдік компания мүдделерін
тиісті түрде қорғау мақсатында, тараптар арасында адал әрі
жан-жақты қамтылған келісім жасалуға тиіс.
17.5-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Индонезия туралы кейс-стади
516
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Коммерциялық агенттік келісімшарты бойынша келіссөз жүргізу барысында бақылау көрсеткіштері не-
месе агенттің орындауға тиіс арнайы тапсырмаларын түгендеумен қатар, келісімді тоқтатуға арналған себеп-
тер мен негіздерді егжей-тегжейлі көрсету принципал (өндіруші) үшін өте маңызды. Schuler компаниясының
Wickman Machine Tool Sales компаниясына қарсы сот ісінде агенттік келісімшартының негізсіз бұзылғаны
туралы талап-арыз қарастырылады.
L. Schuler AG компаниясының Wickman Machine Tool Sales
жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне қарсы ісі
[1974] AC 235
L. Schuler өндіруші компания болған еді және
Wickman компаниясына Ұлыбританияда өнімдерін са-
туға ерекше құқық берді. Келісімнің шарттары бойын-
ша Wickman компаниясы Schuler компаниясының алты
негізгі клиентіне апта сайын төрт жылдық келісімшарт
мерзімі бойынша барып тұруға тиіс еді, алайда компа-
ния бұл міндеттемесін орындамады. Сондай-ақ келісім-
шартта бұл жағдай келісімнің «шарты» екені көрсетілді.
Schuler келісімшартты орындаудан бас тартты.
Сұрақ
Агенттік келісімшартындағы шарттардың бұзылуы
принципалға келісімшартты тоқтату құқығын бере ме?
Негізгі мәліметтер
Келісімшартта бір нәрсені жай ғана «шарт» деп атау-
дың өзі қалыптасқан жағдайларға қарамастан, қатынас-
тардың тоқтауына алып келетін келісімшарттың бұзы-
луын білдірмейді. Hong Kong Fir Shipping компаниясы-
ның Kawasaki Kisen Kasisha компаниясына қарсы ісінде
лорд Диплок критерийлердің құқығы бұзылған нәрсенің
әрдайым талап немесе кепілдік болуына тәуелді емес еке-
нін, кей кездері қалыптасқан жағдайлардың өте күрделі
екенін мәлімдеді. Критерийлердің ең дұрысы – ықтимал
заңбұзушылық нәтижесінде орын алған оқиғаларға қа-
рау, сондай-ақ бұл оқиғалардың тараптың келісімшарт-
тан алуы күтілген пайдадан айырылуына әкеп соққаны
немесе соқпағаны жөнінде шешім қабылдау.
Шешім
Лорд Рейд көптің пікірін ортаға сала отырып, бір
нәрсені жай ғана «шарт» деп атау тарапқа күшін жою
(тоқтату) құқығын беріп, келісімшартты бұзуға негіз
бола алмайтынын мәлімдейді. Бұл жағдайдан анық кө-
рініп тұрғандай, Wickman компаниясының жасауға тиіс
барлық сапарын толығымен аяқтауы іс жүзінде мүмкін
емес. Келісімшартта Schuler компаниясы дистрибьютор-
ды елеулі заңбұзушылықтар туралы хабарландыруы ке-
рек және құқықтық қорғау шараларын талап етуге тиіс
деген тағы бір тармақ болған еді, алайда бұл жағдайлар
орын алмады. Лордтар палатасы (қазір Ұлыбританияның
Жоғарғы соты) көпшілік шешімімен, Schuler компания-
сының келісімшартты тоқтатуға құқығының болмаға-
нын жариялады, сондай-ақ 7(b)-тармағы келісімшарттың
жалғасуына шарт бола алмайтынын мәлімдеді. 7-тармақ
11-тармақпен бірге түсіндірілуге тиіс болатын, осы-
лайша 7-тармақ келісімнің тоқтауына негіз болмастан
бұрын, қалыптасқан жағдайды дұрыстау үшін ескерту
берілуі керек еді. Алпыс күндік ескерту сақталмағаннан
кейін келісімшарттың тоқтатылуына мүмкіндік беріледі.
Лорд Рейд былайша мәлімдеді.
Schuler компаниясының тұжырымы бойынша «шарт»
сөзін қолданудың өзі осындай ниетті анықтауға жет-
кілікті. Заңгерлердің қолданатын кей сөздерінің қатаң,
өзгермейтін мағынаға ие екені сөзсіз. «Шарт» сөзінің
қолданылуы тараптардың ниетінің белгісі, тіпті анық
белгісі деуге де болады, алайда соңғы шешімін білдір-
мейді. Келісімшартты ерекше түрде құрастырудың не-
гізсіз нәтижелерге әкелу мәселесінде тараптардың осын-
дай ниеттерінің болмағаны назарға алынуға тиіс. Егер
олардың осындай ниеті болғанда, онда ниетін де анық
көрсетуге тиіс еді. Бұл жағдайда, егер тараптар аптасына
жасалатын бір сапарды 1400 сапармен тең деп есептесе,
онда кейбір бара алмай қалу жағдайы сауда өкілінің сыр-
қаттанып қалуы немесе баруға тиіс аптада клиенттің ор-
нында болмауы секілді орынды себептердің нәтижесінде
болғанына көзі жетер еді. Ал Schuler компаниясының
пайымдауынша, бір рет бармаудың өзі келісімшарттың
тоқтатылуына негіз бола алады. Мұның негізсіз болғаны
соншалық, оның басқа мағынасын іздеуіме тура келді.
11-тармақта орынды және балама түсінік беретін түр-
лі құралдар көрсетілген. Осылайша 7-тармақ бойынша
түзетусіз қалған келісімшарттың бұзылу жағдайлары
келісімшартқа түсініктеме беруге негіз бола алады. Сон-
дықтан да 7-тармақ бойынша шарттарды бір рет бұзу,
кішігірім заңбұзушылық болса да, тараптарға келісім-
шартты толығымен тоқтауына мүмкіндік береді дегенді
білдірмейді.
ЛОРД УИЛБЕРФОРС Schuler компаниясының ке-
лісімшартты тоқтату мүмкіндігінің болғанын мәлімдей
отырып, қарсылық білдірді.
7-тармақ «шарт» (condition) болып есептеле ме, әлде
«ереже» (term) болып есептеле ме? Құрметті Лорд мыр-
залар (сот мүшелері), өзімнің жеке пікірім бойынша мұ-
ның шарт екені анық, алайда сіздер, мәртебелі лордтар,
қарсы пікірдесіз. Белгілі бір келісімшартты құрастыру
(түсіндіру) мәселесіне қатысты көзқарасым бойынша
тармақты негізсіз, жөн-жосықсыз деп қарастыру немесе
жарамдылыққа тексеру, дәлелдердің болуына қарамас-
тан, әрбір саналы адамға (бұл жағдайда ол ағылшын ба,
әлде француз ба, білмеймін) келісім жасасқан екі тарап-
тың табанды, серпінді, тиянақты және нәтижелі жолмен
емес, көнгіш толеранттық жолмен шешім қабылдайды
деген ой тудыруы мүмкін. Бұл менің айтуға дайындаған
болжамым емес, егер олардың сөздері тура мағынасында
соңғысын меңзесе, бұрынғы стандарттарды тараптарға
қатысты қолдануды да ойламадым.
517
Агенттер мен дистрибьюторларды жұмысқа алу 17-тарау
Түйін
• Тараптардың келісімшартты тоқтату мүмкіндігі-
не әсер ететін себептер мен факторларды көрсету-
де нақты болу өте маңызды. Дегенмен бұл жағдай
көрсеткендей, тараптар келісімшартқа міндетте-
мелерді орындамауға қатысты тармақты енгізіп
жібермес үшін абай болуы керек, себебі оларға
сөзбе-сөз түсініктеме берілсе, келісімшарт заңсыз
тоқтатылуы мүмкін.
• Лорд Диплок «критерийлердің ең дұрысы – келі-
сімшарт шарттарының ықтимал бұзылуы нәтиже-
сінде орын алған оқиғаларға қарау, сондай-ақ бұл
оқиғалардың тараптың келісімшарттан алынуы
күтілген пайдадан айырылуға әкеп соққаны неме-
се соқпағаны жөнінде шешім қабылдау» деп мә-
лімдеген кезде атап өткендей, келісімшарт шарт-
тарының бұзылуына қатысты барлық жағдайлар
келісімшартты тоқтату құқығына негіз болмайды.
• Лорд Рейд және Лорд Уилберфорс арасындағы пі-
кірталас келісімшартқа түрлі жолмен түсініктеме
беруден туындап отыр. Лорд Рейд контекстік әдіс-
ті ұстанса, Лорд Уилберфорс формалистік әдісті
қолданады. Рейд үшін клиенттеріне жасауға тиіс
1400 сапарының біреуін де қалдырмай баруды
тура мағынасында немесе сөзбе-сөз түсіндіру-
дің өзі мәнсіз. Нәтижесінде оған балама мән із-
деуіне тура келді және оны 11-тармақтан тапты,
ал «түзетілмеген заңбұзушылық» пікіріне келер
болсақ, Wickman компаниясының жасамаған са-
парлары Schuler компаниясына ешқандай залал
тигізген жоқ және кейінгі жасаған сапарлары
осындай міндеттемелерді бұзу жағдайларын дұ-
рыстап (немесе жойып) отырды, сонымен қатар
кейбір бара алмау жағдайлары Schuler компания-
сына агенттік келісімшартты тоқтату құқығын
бермейді. Уилберфорс дәстүрлі әдісті ұстанады.
Бұл әдіс бойынша келісімшарттың тілі түсінікті
болса, сот келісімшарттың контекстіне, сондай-
ақ келісімшарттың тура мағынасын түсіндірудің
әділетсіздікке себеп болу фактісіне мән бермеу-
ге тиіс. Ол ереже (ережелерді бұзудың барлық
түрі келісімшартты тоқтату құқығын бермейді)
және шарт (шарттарды орындамау келісімшарт-
тың тоқтауына себеп болады) арасындағы ескі
айырмашылықтарды қолданудан бастайды. Оның
мәлімдеуі бойынша, міндеттемелерді 100% орын-
дау (барлық 1400 сапарды) – келісімшарт шарты.
Сондықтан да келісімшарттың тоқтатылуы дұрыс
болды, сондай-ақ келісімшарт тілінің түсінікті
болуына байланысты саналы адам түсіндірмесін
Лорд Рейд орынсыз қолданды.
Лордтардың заңға қатысы қанша?
Ұлыбританияның Жоғарғы соты 2009 жы-
лы 1 қазанда ғана құрылды. Бұрын сот Ұлы-
британия Парламентінің жоғарғы палатасы
болып есептелетін Лордтар палатасында бола-
тын. Лордтар палатасының сот комитетіне сот
қызметін атқару міндеті жүктелді. Оның мү-
шелері «судья-лордтар» деп аталатын. Жоғар-
ғы сот құрылғанға дейін жоғары соттың судья-
лары (соның ішінде әйел және ер судьялар)
лордтар деп аталған болатын. Әрине, әйел сот
мүшелері де «судья-лордтар» деп аталды!
Тарау түйіні
1. Өндіруші-экспорттаушы өнімдерін соңғы сатып алушыларына (тұтынушыларына) тікелей сатуды қа-
ламаса, тауарларын шет мемлекеттерде сату үшін пайдаланатын шетелдік өкілдіктің бірқатар нұсқасын
таңдау мүмкіндігіне ие. Осындай таңдау нұсқаларының қатарында қызметкер немесе тәуелсіз мердігер
ретінде қызмет атқаратын шетел сауда өкілдері; коммерциялық агент (тәуелсіз мердігер); шетелдік дис-
трибьютор (тәуелсіз мердігер) бар; сондай-ақ экспорттаушы тауарларын соңғы тұтынушыларға сататын
шетелдік бөлшек саудагерлерге тікелей сатуы мүмкін. Бұл қатынастардың, әсіресе Еуропалық одақ мем
-
лекеттері сияқты елдерде сан алуан сипаттамалары мен құқықтық салдары болады.
2. Экспорттаушының ең маңызды шешімінің бірі – шетел нарығында өзінің өкілі ретінде әрекет ететін
коммерциялық агентті таңдау немесе шет мемлекет аумағында өнімдерінің маркетингін жүргізетін
және сататын дистрибьюторды іріктеу. Коммерциялық агент және дистрибьютор арасында төменде
-
гідей айырмашылық бар: коммерциялық агент экспорттаушының тауарын экспорттаушыдан клиентке
тікелей бере отырып, оның өкілі ретінде сатады. Ал дистрибьютор тауарларды «өз есебінен» сатып
алып, тікелей клиентке сатады, осылайша экспорттаушыны тауарлардың қайта сатылмай қалу қаупінен
құтқарады.
3. Әдеттегі дистрибуция келісімінің түрі – консигнациялау арқылы экспорттау. Осындай жағдайларда
тауар соңғы сатып алушысына сатылғанға дейін оған қатысты иелік және меншік құқығы экспорттау
-
шыда қалады, нәтижесінде экспорттаушы консигнат, дистрибьютор консигнатор ретінде әрекет етеді.
Меншік экспорттаушы-консигнаторға тиесілі болғандықтан, экспорттаушы тауарды жоғалу қаупінен
қорғау үшін сақтандыруға тиіс.
4. Экспорттаушы дистрибьюторды таңдау барысында дистрибьютор ретінде әрекет ететін шетелдік тарап
өкілдігіне қатысты шет мемлекет заңнамасына, территориялық шектеулерге қатысты шетелдік бәсекені
518
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
қорғау заңына, сонымен қатар дистрибьюторлық қарым-қатынастың тоқтауына қатысты ескірмейтін
заңдарға шолу жасауға тиіс.
5. Дистрибуция жөніндегі келісімшартта анықталуға тиіс маңызды ережелер – мейлінше күш салу ескерт
-
пелері, өнімінің сапасына қатысты жауапкершілік, келісімшарттың міндеттерін орындамау немесе тоқ-
тату шарттары, сонымен қатар территориялық шектеулер. Ескірмейтін заңдардың болу себебінен келі-
сімшарттың міндеттерін орындамау немесе тоқтату ескертпесі икемделгіш ескертпелердің бірі ретінде
есептеледі. Өтемақы төлеу немесе шығындарды өтеуге қатысты құқықтық жауапкершілікті айналып
өту мақсатында бірқатар әдіс қолданылуға тиіс. Біріншіден, келісімшарт шектеулі уақыт аралығына ар
-
налып жасалуы қажет, сонымен қатар алдын ала ескерту беру арқылы, әдетте кемінде үш ай бұрын, кез
келген уақытта тоқтатылу мүмкіндігіне ие болуға тиіс. Екіншіден, келісімшарт міндеттерін орындамау
немесе күшін жою шарттарында экспорттаушыға дәлелді себеп негізінде келісімшарт күшін жою мүм
-
кіндігін беретін бірсыпыра жағдайлар (міндеттерді орындамау жағдайлары) атап көрсетілуге тиіс.
6. Коммерциялық агенттік қатынастары Еуропалық одақ заңнамасына сәйкес, заң аясында қорғалған
қарым-қатынас түрі ретінде қарастырылады. Еуропалық одақтың 86/653 директивасының талаптары
бойынша, экспорттаушы келісімнің күшін жою туралы алдын ала ескерту беруге тиіс, сондай-ақ экс
-
порттаушы өтемақы төлемдерін төлеуге немесе шығындарды өтеуге міндетті.
7. Делькредере агент – клиентінің принципалға төлеуге тиісті төлемдеріне кепілдік беретін коммерциялық
агент.
8. Дистрибьюторлық және коммерциялық агенттік қатынастарда экспорттаушы өзінің құпия ақпаратын
дистрибьютор немесе агентпен бөлісуге тура келуі де мүмкін. Экспорттаушы құпиялық жөніндегі, қар
-
сылық танытпау немесе жарамдылық ескертпелері, құқықтарды сақтау және келісімшарт тоқтағаннан
кейінгі міндеттемелер туралы ескертпелерді енгізе отырып, өзінің зияткерлік меншік құқығын, сауда
құпиясын, сондай-ақ құпия ақпараттарын қорғауға тырысады.
9. Консультациялық қызмет туралы келісімшарттар түсінікті әрі анық құрастырылса, коммерциялық агент
-
тік қатынастарынан кем түспейді. Әдетте кеңесші тәуелсіз мердігер ретінде нақты тапсырма береді не-
месе жұмысты орындау үшін ешқандай ерекшеленбей, қарапайым түрде жалданады.
10. Schuler компаниясының Wickman компаниясына қарсы сот ісінде міндеттерді орындамау немесе кү
-
шін жою ескертпелерін анық, алайда икемді етіп құрастырудың маңызы, шарт пен ереже арасындағы
айырмашылық көрсетілді, сондай-ақ келісімшартты түсіндірудің формалистік және контекстік түрлері
салыстырылды.
Негізгі терминдер
Агент – Agent
Агент-дистрибьюторды іздеу – Agent-Distributor
Searches (ADS)
Нақты өкілеттік – Authority, Actual
Ұйғарымды өкілеттік – Authority, Apparent
Мейлінше күш салу ескертпесі – Best Eorts
Clause
Заңдар блогынан босату – Block Exemption
Коммерциялық агенттік – Commercial Agency
Құпиялық ескертпесі – Condentiality Clause
Консигнатор – Consignee
Консигнация – Consignment
Консигнат – Consignor
Консультациялық қызмет туралы келісімшарт –
Consulting Contract
Тапсырыс берушінің талабына сай нарық
сараптамасы – Customized Market Analysis
Міндеттерін орындамау туралы ескертпе –
Default Clause
Делькредере агент – Del Credere Agent
Сауда маркасының әлсізденуі – Dilution of
Trademark
Жауапкершіліктен бас тарту ескертпесі – Escape
Clause
ЕО 1983/83 қаулысы – EU Regulation 1983/83
ЕО 86/653 директивасы – EU Directive 86/653
Ескірмейтін заңдар – Evergreen Statute or Law
Шетелдік кеңесші – Foreign Consultant
Өз еркімен шығынды өтеу – Goodwill Indemnity
Халықаралық дистрибуция келісімшарттарын
дайындауға арналған нұсқаулық – Guide to
Drafting International Distribution Agreements
519
Агенттер мен дистрибьюторларды жұмысқа алу 17-тарау
Тәуелсіз мердігер жөніндегі ескертпе –
Independent Contractor Clause
Тәуелсіз мердігер статусы – Independent Contractor
Status
Дәлелді себептер негізінде келісімшартты тоқта
-
ту – Just Cause Termination
Қажеттігіне қарай дистрибуция – Just-in-Case
Distribution
Дәл уақытында принципі бойынша келісімшарт
жасау – Just-in-Time Contracting
Маңызды қызметкер – Key Personnel
Тараптар арасында агенттік және серіктестік
қатынастардың болмауы туралы ескертпе –
No-Agency-Non-Partnership Clause
Қарсылық танытпау (жарамдылық) ескертпесі
– Non-Challenge (Validity) Clause
Бәсекеге тыйым салу ескертпесі – Noncompetition
Clause
Бағаларды бекіту ескертпесі – Price-xing Clause
Принципал – Principal
Өнім сапасы үшін жауапкершілік ескертпесі –
Products Liability Clause
Қоғамдық игілік – Public Domain
Құқықтарды сақтау ескертпесі – Reservation of
Rights Clause
Келісімшартты тоқтату ескертпесі – Termination
Clause
Территориялық шектеулер – Territorial
Restrictions
Жалпы сапа менеджменті – Total Quality
Management (TQM)
Серіктестің әрекет ету еркіндігін шектейтін ес
-
кертпелер – Tying Clause
АҚШ коммерциялық қызметі – U.S. Commercial
Service
Тарауға қатысты сұрақтар
1. Шетелдік өкіл, кеңесші, коммерциялық агент және
дистрибьютордың өздеріне тән ерекшеліктері қан-
дай? Өндіруші-экспорттаушы тұрғысынан алғанда,
бұл қатынастардың барлығында тәуелсіз мердігер-
дің маңызы қандай?
2. Ескірмейтін заңдар дегеніміз не? Бұл заңдар кімді
қорғайды және қандай қорғау шараларын қарасты-
рады?
3. Келісімшарт шарттарын түсіндірудің формалистік
және контекстік әдісінің арасындағы айырмашылы-
ғын түсіндіріңіз және мысал келтіріңіз.
4. Сол жақтағы бағандарды оң жақтағы бағандармен
сәйкестендіріңіз (жауаптары келесі бетте):
А) Ұйғарымды өкілеттік 1. ЕО 1983/83 қаулысы
Ә) Коммерциялық құпия 2. тура мағынасында
түсіндірілмейді
Б) Дистрибьюторды табу 3. «Қажеттігіне қарай»
жеткізу тізбегі
В) Территориялық шектеулер 4. Экспорттаушы құқы-
ғын сақтайды
Г) Ескірмейтін заңдар 5. Нақты өкілеттік
берілмейді
Ғ) Дәл уақытында принципі 6. Агент-дистрибьютор
бойынша келісім жасау іздеу
G) Консигнация
7. ЕО 86/653 директивасы
H) Контекстік әдіспен түсіндіру 8. Агенттік қатынас-
тардың тоқтауы
5 Сол жақтағы келісімшарт шарттарын оң жақтағы
анықтамаларымен сәйкестендіріңіз (жауаптары ке-
лесі бетте):
А) Мейлінше күш салу 1. Дәлелді себептер
ескертпесі негізінде келісім-
шартты тоқтату
Ә) Құпиялық туралы ескертпе 2. Бәсекені қорғау
туралы заң
Б)
Қарсылық танытпау ескертпесі
3. Пассив сауда
В) Келісім міндеттерін 4. Жұмыстың орын-
орындамау ескертпесі далуын анықтауға ар-
налған бақылау көр-
сеткіштері
Г) Бағаларды бекіту ескертпесі 5. Зияткерлік меншік
құқығы
Ғ) Құқықтарды сақтау 6. Өндіруші
ескертпесі жауапкершілігі
Д) Территориялық шектеулер 7. Мерзімсіз міндеттеме
Е) Өнім сапасы үшін жауап- 8. Зияткерлік меншік
кершілік ескертпесі құқығы өндірушіде
сақталады
520
V БӨЛІМ Экспорттау, импорттау және сауданы қаржыландыру
Интернет-жаттығулар
1 Шетелдік дистрибьюторды бағалауға қатыс-
ты ақпарат үшін төмендегі веб-сайтқа шолу
жасаңыз: http://www.going-global.com/articles/
evaluating_foreign_distributors.htm.
2 Экспорттық стратегияны дайындауға арналған
ақпарат үшін төмендегі веб-сайтқа шолу жаса
-
ңыз: http://www.unzco.com/basicguide/c4.html.
3 Төмендегі сілтеме бойынша Бағалы қағаз
-
дар және биржа комиссиясының (Securities
and Exchange Commission) архивінде сақтал
-
ған дистрибуция туралы келісімшартқа шолу
жасаңыз: http://www.sec.gov/Archives/edgar/
data/1423542/000119312511017025/dex1025.htm.
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Тауарыңызды экспорттау немесе маркетингін жүргізу үшін қалаған бір елді таңдаңыз және АҚШ Ком-
мерциялық қызметі тарапынан дайындалған Мемлекеттерге арналған Сауда жасау нұсқаулығынан
(Commercial Country Guide) таңдаған еліңізге http://export.gov/ccg/index.asp сайтында шолу жасаңыз.
Дистрибьюторды таңдау: http://www.unzco.com/basicguide/table3.html.
[4-сұрақтың жауаптары: А(5); Ә(8); Б(6); В(1); Г(7); Ғ(3); Д(4); Е(2).]
[5-сұрақтың жауаптары: А(4); Ә(7); Б(5); В(1); Г(2); Ғ(8); Д(3); Е(6).]
Сілтемелер
1.
ICC, Guide to Drafting International Distribution Agreements, ICC Pub. No. 441 (E) (1988).
2.
Сол жерде.
3.
EU Directive of July 25, 1985 (Products Liability Directive).
4.
Michala Meiselles, International Commercial Agreements: An Edinburgh Law Guide (2013).
5.
U.S. Commercial Service, A Basic Guide to Exporting (2015).
6.
Matt Hudgins, «New Hubs Arise to Serve ‘Just In Case’ Distribution», New York Times, B4 (February 12, 2013).
7.
ICC, Commercial Agency – Guide for the Drawing Up of Contracts 5 (1993).
8.
EC Directive 86/653/EEC of December 18,1986.
9.
Сол жерде, 1-ескерту, 6-бет.
10.
Сол жерде, 7-бет.
11.
«Агенттік келісімшарт» ұғымы сауда өкілдігі, дистрибуция, кеңес беру, жарнамалау және тасымалдау келісім-
шарттарымен бірге түрлі келісімшарттарды қамтиды.
12.
EC Directive 86/653, Article 17(2).
13.
Ralph Folsom and Michael Gordon, International Business Transactions 4, n. 1 (West 1995).
14.
U.S. State Department’s Country Commercial Guide for Indonesia.
VI бөлім
ЛИЦЕНЗИЯЛАУ ЖӘНЕ
ЗИЯТКЕРЛІК МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ
Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
18
ЗИЯТКЕРЛІК МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЗАҢ
Әлемдік ЖІӨ үлесінің артқаны зияткерлік меншік құқығы құнының өсуінен көрінеді. Бұл тарауда АҚШ-
тағы зияткерлік меншік құқығының негіздері баяндалады. Сонымен қатар халықаралық және аймақтық кон
-
венциялар мен келісімшарттарда кездесетін зияткерлік меншік құқығын қорғау шараларына, шет мемлекет-
тердің зияткерлік меншік құқығын қорғауға қатысты мемлекеттік заң үлгілеріне шолу жасалады. Зияткерлік
меншік құқығына қарасты мәселелер қатарында патент, сауда маркасы, сондай-ақ авторлық құқық бар. Бұл
тарауда коммерциялық құпия, бағдарламалық жасақтама және дерек қорын қорғау салалары да сөз болмақ.
Бұл жерде кіріспе ретінде зияткерлік меншік құқығының маңызды салаларына қысқаша анықтама беріле
-
ді. Патент құқығы «жаңашылдығымен, пайдалы және айрықшалығымен» ерекшеленетін өнертабыстарды
қорғауға арналған. АҚШ заңында патенттелетін нысандар, соның ішінде механизмдер, өнеркәсіп бұйымда
-
ры, процестер, материал құрамы секілді заңда қарастырылған бірқатар категориялар атап көрсетіледі. «Сауда
маркасы» терминінің аясында тауарын, соның ішінде ерекше өнімін, сондай-ақ тауар көздерін анықтап көр
-
сету және басқалар тарапынан жасалған не сатылған тауардан ерекшелеу мақсатында жеке тұлғалар немесе
компаниялар тарапынан саудада қолданылуы көзделген кез келген сөз, атау, символ, құрал не болмаса олар
-
дың комбинациясы қарастырылады. Сауда маркасы құқығы әдеттегі сауда маркаларымен қатар, тауардың
ерекше «белгілерін», соның ішінде тауардың сыртқы көрінісі, қызмет көрсету маркасы, сертификаттау бел
-
гісі, ұжымдық сауда маркасы және географиялық белгілерді (өндіруші мемлекет) қорғайды. Қызмет көрсету
маркасы тауарды емес, нақты бір қызмет көрсету түрін көрсетеді, ол да тауар белгісімен бірдей.
Авторлық құқық авторлық түпнұсқа жұмыстарды рұқсатсыз көшіру, өзгерту немесе таратудан қорғай
-
ды. Туынды жасау әрекетінің өзі-ақ авторлық құқықпен қорғалады. Бірақ толығымен қорғалуы үшін туын-
дыға авторлық құқық хабарламасын беріп, оны Авторлық құқық басқармасына тіркету керек. Коммерция-
лық құпия – бизнес жүргізуде қолданылатын және бәсекелік артықшылық беретін қандай да бір құрал не
ақпарат. Коммерциялық құпия құқығы ондай құрал мен ақпаратты жұртқа мәлім болып, құпиясы ашылғанға
дейін үздіксіз қорғайды.
Тараудың келесі бөлігінде АҚШ заңдарының осы салаларындағы басты принциптерге шолу жасалады,
ондағы мақсат үшеу: біріншіден, зияткерлік меншікті қорғау саласында кездесетін негізгі мәселелер мен кон
-
цепцияларды айшықтап көрсету; екіншіден, кейінірек тарауда қарастырылатын халықаралық және шетелдік
заңдарды салыстыру; үшіншіден, зияткерлік меншік құқығы заңдарының, әсіресе халықаралық аренада се
-
зілетін олқы тұстары 19-тарауда қозғалатын құқық беру және лицензиялау келісімінің маңызын аңғартады.
Америка Құрама Штаттарындағы зияткерлік меншік құқығы
АҚШ зияткерлік меншік құқығын, соның ішінде патент, сауда маркасы, қызмет көрсету маркасы, ав-
торлық құқық, коммерциялық құпия және жартылай өткізгіштің өндірістік үлгілерін қорғауға бағытталған
ауқымды шаралар кешенін бекіткен. Бірқатар бизнес түрлері, әсіресе жоғары технология фирмалары, баспа
үйлері, химиялық және фармацевтикалық фирмалар, дыбыс жазу компаниялары, компьютерлік бағдарлама
-
мен қамтамасыз ету компаниялары осындай қорғау шараларына өте мұқтаж. Бұл тараудың келесі бөлігінде
АҚШ заңдарында кездесетін қорғау шараларының төрт негізгі саласына, яғни сауда маркасы, авторлық құ
-
қық, патент және коммерциялық құпияға талдау жасалады.
Сауда маркаларын қорғау
Сауда маркасы – тауарларды анықтайтын, сондай-ақ басқалар өндірген не сатқан өнімдерден айрықшалай-
тын кез келген сөз, атау, символ, құрал немесе олардың комбинациясы. Сауда маркасы тауарды айқындауға
деген қажеттіктен және коммерциялық мүдде тұрғысында қолдану мақсатынан туындайды. Сауда маркасы
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң
18-тарау
524
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
штат деңгейінде және федералдық деңгейде өтініш беріп тіркелу арқылы, сондай-ақ халықаралық келісімдер,
конвенциялармен қорғалады. Сауда маркасына қатысты мәселелер федералдық заң – Лэнхем заңында немесе
Сауда маркасы туралы заңда қарастырылған. Лэнхем заңы сауда маркасына деген құқықты бұзатын әділетсіз
бәсекенің үш формасына тыйым салады: (1) жалған жарнама; (2) сауда маркасын заңсыз пайдалану (контра
-
факция); (3) тауардың өндірілген жері туралы жалған ақпарат беру. Лэнхем заңы жалған жарнаманы «ком-
мерциялық жарнамада, тауарды өткізу шарасында фактіні жалған немесе жаңылыстырар жолмен сипаттау не
ұсыну» деп түсіндіреді. «Осылайша өзінің немесе басқа тұлғаның тауарының, қызметінің не коммерциялық
қызметінің өзіне тән ерекшелігі, сипаттамасы және сапасы, өндірілген жері туралы ақпарат бұрмаланады».
Сауда маркасы ережелерінің бұзылуына (сауда маркасын заңсыз пайдалану) немесе тауардың шығарыл
-
ған жері туралы жалған мәліметтің берілуіне байланысты шағымдану мүмкіндігі болу үшін тауар тір-
келген болуға тиіс деген талап жоқ. Талап-арыз беруші тауар белгісін заңсыз пайдалану фактісі бойынша
өз мәлімдемесін негіздеу үшін сауда маркасымен қорғалған тауар немесе қызмет түрі мен заң бұзушының
тауары не қызметі түрін тұтынушының шатастыруы ықтимал екенін дәлелдеуге тиіс. АҚШ-тың Патент және
сауда маркасы жөніндегі басқармасында тіркелген сауда маркасы немесе қызмет көрсету маркасы тіркелген
күнінен бастап он жылға дейін күшінде болады, сондай-ақ сауда маркасын пайдалану жалғасып, уақытынан
бұрын күші жойылмаса немесе бас тартпаса, оның мерзімі тағы да он жылға ұзаруы мүмкін. Қызмет көрсету
маркасы – жеткізушінің қызмет көрсету түрлерін анықтап, ерекшелеп көрсету мақсатында қолданылатын
атау, фраза немесе басқа бір құрал түрі.
АҚШ заңы бойынша сауда маркасын бұзу фактісін дәлелдеу үшін тарап тіркелген сауда маркасын бас
-
қа біреудің өнім мен қызмет көрсету түрінен тұтынушыны жаңылыстыруы мүмкін екенін дәлелдеуге тиіс.
Мынадай факторлар шатастыру ықтималын анықтау үшін қолданылады: (1) сауда маркалары арасындағы
ұқсастық деңгейі; (2) заң бұзушының болжамды ниеті; (3) екі өнім не қызмет көрсету түрінің арасындағы
пайдалану ұқсастығы; (4) тауар немесе қызмет көрсетудің маркетингін жүргізудегі ұқсастық; (5) тұтынушы
немесе сатып алушы қолданатын сақтық шараларының деңгейі; (6) нақты іс жүзінде болған шатастырудың
дәлелі; (7) тіркелген сауда маркасының күші
1
.
Best Cellars Inc. компаниясының Grape Finds at DuPont, Inc. компаниясына қарсы ісінде шатастыру ықти
-
малын анықтау үшін қолданылатын жоғарыдағы факторларға талдау жасалады. Бұл істе сауда маркасын қор-
ғау шараларының тауардың сыртқы көрінісіне қатысты қолданылуы да қарастырылады. Тауардың сыртқы
көрінісі оны безендіру, көрсететін қызметті не бизнесті ұйымдастыру, не болмаса көпшілікке ұсыну жолын
білдіреді. Сондай-ақ бұл іс заңмен қорғалған сауда маркалары мен қорғалмаған жалпы есімге айналған
маркалар арасындағы айырмашылықты ерекшелеп көрсетеді.
Best Cellars компаниясының Grape Finds at DuPont компаниясына қарсы ісі
90 F. Supp. 2d 431 (SDNY 2000)
Суит – федералдық аудандық судья. Талап-арыз
беруші Best Cellars компаниясы Лэнхем заңының аясын-
да айыпталушы Grape Finds at Dupont компаниясының
әртүрлі зияткерлік меншік құқығын бұзуына тыйым са-
луын сұрап, соттың алдын ала тыйым салу шешімін шы-
ғаруын өтінді. Бұл талап-арыз тауар белгісінің сыртқы
көрінісін қорғау заңына қатысты күрделі мәселелер легін
көрсетеді. Істе Best Cellars дүкендері сауда маркасының
сыртқы көрінісі мысалында көрсетілген бірегей концеп-
циясы, яғни шарапты дәмі бойынша сату қарастырыла-
ды. Бұл мәселе белгілі бір зияткерлік меншік құқығын
қорғау мен еркін де ашық бәсеке арасындағы шиеленісті
байқатады.
Best Cellars компаниясы Нью-Йорк және Сиэтл қала-
ларында бөлшек саудамен айналысатын шарап дүкенде-
рін ұстайды. 1990 жылдардың басында компания шарап-
тан мүлдем бейхабар не хабары аз тұтынушыларды өзін
шарап сыншысы санап, еркін сезіндіретін, сондай-ақ
«талғамға сай шарап» концепциясын жүзеге асырар алаң
болатындай, бөлшек саудамен айналысатын жаңа ша-
рап дүкенін ашуды ойлай бастайды. «Best Cellars» атауы
1993 жылы ойлап табылды. Компания «талғамға сай ша-
рап» концепциясымен шарапты жетілдіру жұмыстарын
жүргізіп, жоба жасап, алғашқы Best Cellars дүкенін ашу-
ға дейін де, ашу үстінде де бірталай уақыт жұмсады.
Ақырында, «шарап әлемін» сегіз дәм категориясына
дейін азайтты: көпіршікті шарап, жеңіл-, орта-, күшті ақ
шарап; жеңіл-, орта-, күшті қызыл шарап, сондай-ақ де-
серт шарабы. Шарапты жүзімнің түрі мен өсетін жеріне
қарай жіктеудің орнына, сегіз дәм категориясына дейін
азайта отырып, қарапайым, шараптан хабары жоқ тұты-
нушылар үшін шарап құпиясын ашқандай көрінді.
Манхэттеннің Жоғарғы Ист-Сайд ауданындағы ал-
ғашқы Best Cellars бөлшек сауда дүкенінің дизайны тө-
мендегідей элементтерден тұруға тиіс еді: (1) Best Cellars
жүйесіндегі шарап дәмінің әрбір категориясына сәйкес
келетін түсі және графикалық кескіні («идентификация-
лаушы белгі») әрбір категорияға сенсорлық ассоциация
қалыптастырады және күшейтеді; (2) әрбір шарапқа ар-
налған көрсетуге қойылған бөтелке тот баспайтын болат
сымнан жасалған тұғырда тігінен тұрады, осылайша
затбелгі (этикетка) клиентке көрініп тұрады; (3) әрбір
525
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
бөтелкенің астында, көзімізге көрінетін деңгейде шелф-
токер қойылады. Шелфтокерде шараптың атауы, жүзім-
нің терілген мерзімі, оның дәміне қатысты бес немесе
алты жолдан тұратын сипаттама, жүзім сұрпы, өндіріл-
ген жері, шараппен жеуге болатын тағам түрлері, сон-
дай-ақ бағасы көрсетілетін ақпараттық парақша болады;
(4) патенттелген стеллажға артқы бөлігінен жарық бері-
леді, нәтижесінде бөтелкелер жарқырап жанып тұрады.
Grape Finds дүкенінің негізін салушы Нью-Йорктегі
Best Cellars дүкенін көргеннен кейін, ол жерге бірнеше
рет барды. Grape Finds дүкені Вашингтонда 1999 жылы
3 желтоқсанда ашылды. Бұл дүкеннің Best Cellars дүке-
ніне ұқсас тұстары көп еді. Дисплей сегіз дәм категория-
сы бойынша жасалды. Best Cellars секілді, Grape Finds
дүкені де әрбір дәм категориясына сәйкес келетін түс
пен идентификациялаушы белгі қолданды. Бұған қоса,
бөтелкелердің жанып тұруына мүмкіндік беретін жарық
стеллаждың жоғарғы бөлігінен төмен қарай берілді. Бұл
аз болғандай, стеллаждың астына сақтау сөрелері қойы-
лып, тап Best Cellars дүкенінің көрінісін қайталады.
Лэнхем заңының 43(а)-тармағында төмендегідей ере-
же берілген:
Тауармен немесе қызмет көрсетумен айналыса-
тын кез келген тұлғаны басқа тұлғамен шатас-
тыру ықтималына алып баратын немесе бір нәр-
сеге тиістілігі мен байланысы туралы жалған
ақпарат беруіне сеп болуы мүмкін кез келген сөз,
термин, символ, құрал немесе олардың комбина-
циясын қолдануы, оның азаматтық жауапкерші-
лікке тартылуына негіз болады.
Тауардың сыртқы көрінісі ұғымының қамту ауқымы
кең және «тауардың тұтынушыларға ұсынылуын қамта-
масыз ететін, толығымен визуал кескінін қалыптастыра-
тын, соның ішінде өлшемі, пішіні, түсі, текстурасы және
графикасын қоса алғанда, өздерінің жалпы құрылымы
мен дизайны арқылы анықталатын барлық элементтер-
ді» қарастырады. Мысалы, «Two Pesos» ісінде Жоғарғы
сот мексикалық ресторанның мерекелік ас ішу атмос-
ферасы бар интерьері, сондай-ақ артифактпен, түрлі-
түсті бояу, картина және қабырғаға салынған суретпен
безендірілген террасаларынан тұратын фирмалық стилі
немесе сыртқы көрінісі Лэнхем заңының 43(a)-тармағы
аясында қорғалатыны туралы шешім қабылдады.
Тауардың сыртқы көрінісін қорғауға арналған жа-
рия тәртіп негіздемесін Жоғарғы сот былай түсіндіреді:
«Тауардың сыртқы көрінісін сауда маркасынан кем түс-
пейтін деңгейде қорғау – сауда маркасы иесінің бизне-
сінің беделін, сондай-ақ тұтынушылардың бәсекелес
өндірушілерді ажырата білу мүмкіндігін қорғауды қам-
тамасыз ететін Лэнхем заңының мақсатына қызмет ете-
ді». Талап-арыз беруші §43(a) бойынша сауда маркасы
принципін бұзуға қатысты шағым жасау үшін (1) «тауа-
рының сыртқы көрінісінің шынымен де ерекше екенін»
және (2) «жауапкер тауарының сыртқы көрінісі мен та-
лап-арыз беруші тауарының сыртқы көрінісі арасында
шатастыру ықтималының болуын» дәлелдеуге тиіс.
Best Cellars компаниясы сауда маркасының
сыртқы көрінісі шынымен де ерекше
Сауда маркасының сыртқы көрінісі жалпы сипаттау-
шылығы, ойландыратыны немесе тартымдылығы секілді
тауарды басқасынан ерекшелеп тұратын қырлары негі-
зінде жіктеледі. Ойландыратын және тартымды тауар
белгісінің сыртқы көрінісі шынымен де ерекше. Талап-
арыз беруші тауардың сыртқы көрінісі қосымша мағына-
ға ие болып, тұтынушыға ерекше көрінді деп мәлімдесе,
тауардың сипаттаушы сыртқы көрінісі шынымен де ерек-
ше көрінді деп расталуы мүмкін. Осы стандарт бойынша
бірқатар тауардың сыртқы көрінісі шынымен де ерекше
деп есептелуі ықтимал. Best Cellars дүкені өзінің «шарап
қойылған қабырғасы», шараптың сегіз дәмдік категория-
сын білдіретін түспен боялған графикалық қабырғасы-
мен өзге шарап дүкендерінен ерекшеленіп тұрды.
Шатастыру ықтималы
Әдетте сот екі бәсекелес тауарының сыртқы көріні-
сін шатастыру ықтималын анықтау үшін сегіз фактор-
ға негізделген сынақтан өткізеді: (1) талап-арыз беру-
ші тауарының сыртқы көрінісінің артықшылықтары;
(2) екі тауардың сыртқы көрінісі арасындағы ұқсас-
тық; (3) өнімдердің нарықта бір-біріне жақын болуы;
(4) өнімнің бұрынғы иесінің өнімдер арасындағы алшақ-
тықты жою ықтималдығы; (5) шынымен де әлдекімнің
шатастырғаны туралы дәлел; (6) жауапкердің арам пиғы-
лы; (7) жауапкер өнімінің сапасы; (8) бұл іске қатысты
тұтынушы тобының жан-жақты, тәжірибелі болуы. Бұл
факторлар нұсқаулық болуға арналса да, көп жағдайда
әдеттегі саналы адамның өнімдерді болжамды контра-
факт өнімдермен шатастыруы, не шатастырмауына бай-
ланысты сот іс қарайды.
Біріншіден, тауардың сыртқы көрінісінің немесе сау-
да маркасының әсерлі тұстары, оның ерекшелігі тұрғы-
сынан, нақтырақ айтсақ, оның сатылған өнімдерді бел-
гілі бір компания немесе белгілі бір көзден алынғанын
көрсетуі арқылы анықталады. «Сипаттаушы сауда мар-
калары нарықта «қосарлы мағынаға ие болған» жағдай-
да ғана заң аясында қорғауға алынады». Осы стандарт
бойынша Best Cellars дүкені тауарының сыртқы көрінісі
айтарлықтай анық. Екіншіден, Best Cellars және Grape
Finds дүкендерінің екеуінде де көзге ұрар басты эле-
мент – шарап қойылған қабырға. Дәлелдер көрсеткен-
дей, қарапайым тұтынушылардың шарап сататын компа-
нияларды шатастыруы әбден мүмкін.
Үшіншіден, «тауарлардың жақындығы» факторы екі
тауардың бір-бірімен қаншалықты бәсекелес екеніне
байланысты». Бұл жерде өнімдердің сөзсіз ұқсас екені
белгілі: арзан шарап құтысы. Тұтынушылар категория-
сы да бірдей десек, қателесе қоймаймыз. Төртіншіден,
бұл фактор бірінші қолданушы өнімдерін бір салада, ал
екінші қолданушы осыған жақын салада сатқан жағдай-
да қолданылады. Осылайша бірінші қолданушы осыған
жақын салада «алшақтықты жою» арқылы өзінің қызме-
тін кеңейтуі мүмкін. Best Cellars және Grape Finds бір са-
лада екі бірдей өнімді сатқандықтан, олардың арасында
алшақтық жоқ.
Бесіншіден, Best Cellars шынымен жұрттың шатас-
тырғанын растайтын дәлелдер ұсынды, алайда ешқан-
дай тексеріс немесе жүйелі зерттеу жүргізілмеді. Десе
де нақты шатастыру жағдайларын дәлелдеу қиын және
Лэнхем заңы тауардың шығу тегіне қатысты шатасты-
ру ықтималын ғана талап еткендіктен, Лэнхем заңында
іс-жүзінде жұрттың шатастырғанын дәлелдеудің қажеті
жоқ екені анық көрсетілген. Алтыншыдан, бұл фактор
526
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
мына жағдайға да қарайды: жауапкер талап-арыз беру-
шінің тауарының сыртқы көрінісін оның беделі мен ақ
ниетінен пайда көру мақсатында қолданды ма, жоқ па?
Best Cellars компаниясының бірқатар аспектісін айныт-
пай алуға қатысты дәлелдер, тауардың сыртқы көрінісін
көшіру, әсіресе «шарап қойылған қабырға» концепция-
сын алу, екінші компанияның беделі мен ақ ниетін пайда-
ланбау мақсатын, сондай-ақ Grape Finds және Best Cellars
дүкендері арасында қандай-да бір шатастыру ықтималын
білдіретініне сену қиын. Жетіншіден, Grape Finds өнімде-
рі Best Cellars өнімдерінен сапасы жағынан кем түсетіні-
не дәлел ұсынылмады. Сондықтан да бұл фактор Grape
Finds компаниясының пайдасына шешіліп тұр. Сегізінші-
ден, екі дүкен де бірдей тұтынушы қауымына, яғни ша-
раптан хабары жоқ тұтынушыларға арналған.
Істе сегіз фактордың жетеуі Best Cellars компаниясы-
ның пайдасына шешіліп отыр. Бұл – жоғарыда айтылған
факторларды мұқият теңдестіруді қажет ететін жағдай
емес. Кейбір фактордың басқаларға қарағанда күші ба-
сым, дегенмен барлығын қоса алғанда, Best Cellars өзінің
және Grape Finds тауарының сыртқы көрінісі арасындағы
шатастыру ықтималын іс жүзінде көрсете білгеніне еш-
қандай күмән жоқ. Сол себепті де ол соттың алдын ала
тыйым салу шешім шығаруының талаптарына сай болды.
Түйін
• Сауда маркасы туралы заң зияткерлік меншікті
қорғау және еркін де ашық бәсекеге кедергі кел-
тірмеу қажеттігі арасында тепе-теңдікті ұстауға
бағытталған.
• Тауардың сыртқы көрінісін қорғау. Сауда марка-
сының иесі коммерциялық қызметінің беделін,
сондай-ақ бәсекелес өнімдер арасындағы тұтыну-
шылардың тауарды айыра білу мүмкіндігін қор-
ғауы қажет.
• Талап-арыз беруші тауардың сыртқы көрінісіне
қатысты ережелердің бұзылғаны туралы шағы-
мын негіздеуі үшін (1) «тауарының сыртқы көрі-
нісінің сөзсіз ерекше екені немесе бұл ерекшелік
қосарлы мағына арқылы берілгенін» және (2)
«талап-арыз беруші мен жауапкер тауарларының
сыртқы көрінісінің арасындағы шатастыру ықти-
малының болуын» дәлелдеуге тиіс.
• Жалпы есімге айналған сауда маркалары Лэнхем
заңының аясында қорғауға алынбайды.
• Қосарлы мағына принципі бойынша жалпы
есімге айналып кеткен не біртекті өнімдерді білді-
ретін сауда маркасын бір өндіруші өз өніміне пай-
даланып, саудасын сәтті жүргізгеннен халық ол
марканы сол өндірушімен ғана байланыстыратын
болып кетсе, ол сауда маркасы қорғауға алынады.
Мәселен, бір компания «Sunshine Oranges» (күн
апельсиндері) деген атпен апельсин сатады де-
лік, келе-келе тұтынушылар «Sunshine Oranges»
апельсиндерін сол компаниямен байланыстыра-
тын болса, компания бес жылдан кейін басқа ком-
панияларға «Sunshine» белгісін апельсинге қолда-
нуға тыйым салуға құқылы болады.
Сауда маркасының әлсіреуі
1996 жылғы 16 қаңтарда Лэнхем заңына сауда маркасының әлсіреуіне байланысты құқықбұзушылық
жөнінде талап-арыз беруге болатынын мойындайтын өзгерістер енгізілді. Сауда маркасының әлсіреуі ту
-
ралы федералдық заң (FTDA)
2
сауда маркасының әлсіреуіне «танымал тауар белгісінің иесі мен басқа
тараптар арасындағы бәсеке мен шатастыру ықтималының болу-болмауына қарамастан, танымал марканың
өнімді не қызмет түрін анықтап немесе ерекшелеп көрсету мүмкіндігінің әлсіреуі» деген анықтама береді.
Сауда маркасының әлсіреуіне қатысты талап-арыз арқылы марка иесі сауда маркасын не сауда атауын ком
-
мерциялық мақсатта қолданды деп басқа бір тараптың үстінен шағым түсіріп, соттың тыйым салу шешімін
шығартуына болады.
Сауда маркасы иесінің беделіне нұқсан келуінен, не сауда маркасының ерекшелігінен айырылуы арқылы
әлсірейді
3
. Сауда маркаларының әлсіреуі туралы федералдық заң сауда маркасының ерекшелігінен айыры-
луы жолымен әлсіреуіне сауда маркасы және тауардың коммерциялық атауы (кіші сауда маркасы) мен та-
нымал сауда маркасы (үлкен сауда маркасы) арасындағы ұқсастықтан туған ассоциация деген анықтама
береді. Бұл жағдай әйгілі тауар белгісі ерекшелігінің әлсізденуіне себеп болады. Төмендегі факторлар сау
-
да маркасының немесе тауардың коммерциялық атауының ерекшеліктен айырылу арқылы әлсіреуіне себеп
болу ықтималын анықтауда қолданылады: (1) сауда маркасы немесе тауардың коммерциялық атауы мен та
-
нымал сауда маркасы арасындағы ұқсастық дәрежесі; (2) танымал сауда маркасының өзіне тән ерекшелігі
немесе кейіннен пайда болған ерекшелігінің дәрежесі; (3) танымал сауда маркасы иесінің сауда маркасының
ерекше пайдалану құқығын қаншалықты жүзеге асырғаны; (4) танымал сауда маркасының танылу деңгейі;
(5) сауда маркасын немесе тауардың коммерциялық атауын қолданушы танымал сауда маркасымен ассо
-
циация қалыптастыруды мақсат ету-етпеуі; (6) сауда маркасы немесе тауардың коммерциялық атауы және
танымал сауда маркасы арасында, шынымен де, ассоциацияның орын алуы. Ерекшелігінен айырылуы – рұқ
-
сатсыз пайдалану салдарынан сауда маркасының сатылымы мен құнының төмендеуі. Басты қолданушы мен
(сауда маркасы иесінің) кейінгі қолданушының (ықтимал құқық бұзушының) сауда маркалары арасындағы
айырмашылықтың жойылғаны соншалық, жеке тұлғалар ол екеуін айырудан қалған.
527
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
Интернет пен авторлық құқық немесе сауда маркасы
туралы заңдардың тоғысуынан туған күрделі мәселелер
мета-тегтерді пайдалану ережесін бұзу мысалында көрсе-
тілген. Интернет браузерлер қажет веб-сайттарды табу үшін
іздестіру жүйесін қолданады. Веб-сайттардың жұмысын
жүргізушілеріне оңтайлы экспозиция алу үшін іздестіру
механизмі индексінде тауарлар тізімін жасау өте маңызды.
Іздестіру жүйелері HTML (гипертекст белгілеу тілі) бағдар-
ламалық кодтарын қолдану арқылы веб-сайттарды индекс-
тейді. HTML ғаламдық веб-браузерде көрсетілуге арналған
файлдарға енгізілген «белгілеу» символдарынан немесе
кодтарынан тұрады. Белгілеу символы веб-браузерге веб-
сайттың сөздері мен кескіндерін пайдаланушыға экранда
көрсету жолын көрсетеді. Мета-тегтер – іздестіру жүйесін
веб-сайттың контенті жөнінде хабарландыратын және іздеу
талаптарын веб-сайттармен сәйкестендіруді жеңілдететін
нұсқаулық белгі қызметін атқаратын негізгі бағдарламалық
кодтың бір бөлігі.
Мета-тегтер кіріктіріледі және интернет парақшасында
қолданушыға көрінбейді, алайда іздестіру жүйелері үшін
оқуға жарамды. Осылайша тарап өзінің бірыңғай ресурс
локаторында (URL) немесе веб-адресінде өте танымал веб-
сайттың атын анық түрде қолданбастан танымал веб-сайтқа
жалғана алады. Оның орнына одан да танымал веб-сайттан
алынған бағдарламалық кодтың кілт сөздерін енгізе алады.
Нәтижесінде қолданушының бұдан да танымал сайтқа жа-
саған іздестіру талабына жауап ретінде оның веб-сайты та-
былады. Бұл жердегі құқықтық мәселе – АҚШ сауда марка-
сы туралы заңының аясында бұл жағдай сауда маркасының
бұзылуы ретінде қарастырылуға тиіс пе, әлде сауда марка-
сының әлсіреуі ретінде қарастырылуы керек пе? Мета-тег-
терді пайдалану ережелерін бұзу мәселелерімен тікелей
айналысатын АҚШ-тың сауда маркасы туралы заңдарына
өзгерту енгізудің толығымен нәтиже беру ықтималының
төмен екенін интернеттің жаһандық сипаты көрсетіп отыр.
18.1-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Сауда маркасының әлсіреуі және интернет
FTDA «сауда маркасы иесінің беделіне нұқсан келуінен сауда маркасының әлсіреуі» – танымал сауда
маркасының беделіне нұқсан келтіретін, сауда маркасы немесе тауардың коммерциялық атауы мен танымал
сауда маркасының арасындағы ұқсастықтан туындаған ассоциация. Сауда маркасы иесінің беделіне нұқ
-
сан келтіру деген – сауда маркасын сапасы төмен өнімдермен байланыстыру, не оны өнім немесе қызмет
туралы теріс ассоциация қалыптастыруы ықтимал күдікті контексте көрсету.
Кіші сауда маркасы немесе кейінгі қолданушы – сауда маркасын бұзғаны не әлсіреткені үшін айыпта
-
латын тарап. Басты не танымал сауда маркасы немесе басты қолданушы – сауда маркалары ережелерін
бұзып, марканы әлсіретуге қарсы шағым берген сауда маркасының иесін меңзейтін ұғым. Сауда маркасы
ережелерін бұзу, не әлсіретуге қатысты шағымдардың жаңа түрінің қатарында интернет және электрондық
коммерция бар. FTDA сауда маркасының «танымал» екенін анықтауға қажет бірқатар факторды көрсетеді:
сауда маркасының ерекшелену дәрежесі, сауда маркасын пайдалану ұзақтығы мен ауқымы, сауда маркасын
жарнамалаудың ұзақтығы мен ауқымы, сауда маркасы қолданылатын сауда аймағының географиялық ауқы
-
мы, сауда маркасының иесі мен соттың тыйым салу шешімі шығарылған тұлға қолданатын сауда маркасы-
ның сауда аймағында мойындалу дәрежесі.
Сауда маркасы туралы заңның интернетке қатысты қолданылуы 21-тарауда талқыланады. Әзірге сауда
маркасы туралы заң және интернеттің өзара байланысына мысал ретінде «Транзакцияларға назар аудары
-
ңыз: Сауда маркасының әлсіреуі және интернет» атты 18.1-мысалға қараңыз. Мысалда веб-іздеушілерді та-
нымал атау немесе сауда маркасына еш қатысы жоқ веб-сайттарға бағыттап жіберетін мета-тег ережелерін
бұзу қарастырылады.
Авторлық құқықты қорғау
Авторлық құқық – материалдық формада бекітілген, «түпнұсқа авторлық туындының» иесіне беріле-
тін қорғау формасы. Цифрлық технология мен интернеттің дамуымен бірге авторлық құқықтың маңызы да
артты. Себебі авторлық құқықты қорғау – онлайн таратылатын контенттердің зияткерлік меншік құқығын
қорғайтын негізгі форма болып есептеледі, сондай-ақ заңдардың сақталуына қатысты күрделі мәселелер
-
мен бетпе-бет келеді. Туындылар федералдық деңгейде авторлық құқықтың қорғауына алынуы үшін нақты
формада бекітілуге тиіс; тіркемей де, жазбай да импровизациямен сөйлеу немесе ел алдына шығу авторлық
құқықтың қорғау аясына енбейді. Авторлық құқық қорғайтын туындының сегіз жалпы категориясы бар:
әдеби, драмалық, музыкалық, хореографиялық шығармалар, көркемсурет (соның ішінде графикалық және
мүсіндік), кинематографиялық, дыбыс жазу және архитектуралық туындылар. Бұл категориялар кең түсін
-
діріледі. Мәселен, компьютерлік бағдарлама «әдеби туынды» ретінде тіркелуі мүмкін. Жарияланған және
жарияланбаған туындының екеуі де авторлық құқықтың қорғау аясына алынады, сондай-ақ авторлық құқық
туынды жасалып жатқан кезде-ақ пайда болады. Әдетте автордың құқығы өмір бойы және қайтыс болғаннан
кейін тағы 70 жыл бойы қорғауда болады. Біреуді жалдап жасатқан туындының (кәсіпорынға тиесілі) автор
-
лық құқығының мерзімі 95 жылдан 120 жылға дейін.
528
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
1976 жылғы Авторлық құқық туралы заңның 106-бөлімі бойынша авторлық құқық иесіне туынды-
ның көшірмесін жасау; қайта өңдеп-жөнделген туындыны әзірлеу; көшірмені сату, жалға беру, лизинг не
кредиттеу арқылы тарату және жұмыстарды жария түрде орындау немесе көрсету құқығы беріледі. Бұл құ
-
қықтардың қай-қайсын да бұзуға заң тыйым салады. Алайда бұл құқықтар шектеусіз емес. Авторлық құқық
туралы заңның 107 және 121-бөлімдерінде жауапкершіліктен босататын бірқатар жағдай қарастырылған.
18.1-сурет. Авторлық құқықты бұзудан қорғау туралы постер
Дереккөз: New York Clipper газетіндегі жарнама, 1906, АҚШ Конгресі кітапханасынан алынған (Автор: Columbia Copyright Oce).
Айрықша авторлық құқық меншігіне кірмейтін жалпы төрт жағдай бар: (1) алғашқы сату доктринасы;
(2) адал ниетпен пайдалану доктринасы; (3) қоғамдық игілікке айналған материалдар; (4) жалдамалы жұ
-
мыс. 18.2-мысалға қараңыз: «Транзакцияларға назар аударыңыз: Авторлық құқыққа қатысты жауапкерші-
ліктен босататын төрт жағдай».
Алғашқы сату доктринасы бойынша туындының көшірмесі заңды түрде сатылғаннан кейін, оған қатыс
-
ты авторлық құқық иесін қорғау аяқталады. Сатып алушы көшірмені қайта сату құқығына ие болады.
4
Автор-
лық құқық туралы заң көшірме иесіне авторлық құқық иесінің келісімінсіз көшірмелерді сату құқығын береді.
Авторлық құқықты сақтау туралы заңның 107-бөлімі авторлық құқық қорғауындағы материалды автор
-
лық құқық иесінің келісімін алмастан, «адал ниетпен пайдалануға» мүмкіндік береді. Адал ниетпен пай-
далану доктринасы авторлық құқық қорғауына алынған туындының шағын бөлігін тағы бір туындыны
жасауға басқа біреудің қолдануына рұқсат береді. Бұған қатысты кеңінен таралған формаларға мысал ретін
-
де хабар беру барысында, туындыға қатысты сыни пікір білдіруді, сондай-ақ туындының белгілі бір бөлігін
сабақ беруде, стипендия немесе зерттеу жұмыстарын жүзеге асыру кезінде пайдалануды көрсетуге болады.
Адамның адал ниетпен пайдаланғанын анықтауда арқа сүйейтін факторлар бар, мәселен пайдалану мақсаты
мен сипаты, ол коммерциялық мақсатта пайдаланды ма әлде басқа сипаты болды ма, не білім беру мақсатын
-
да қолданылды ма? Соттар авторлық құқық бойынша қорғалған туындыны қаншалықты қолданғанына және
оның туынды құны мен сатылымына тигізген әсеріне қарайды.
529
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
Қоғамдық игілікке айналған материал қорғауға алынбайды. Ондай материалдың мысалы ретінде мемле-
кеттік басылым мен авторлық құқығының мерзімі өткен материалды айтуға болады. Сауда маркасы туралы
заңдағы мұның балама концепциясы – тауардың брендтік атауы және оның жалпы ерекшелігі. Брендтік атау
да сауда маркасы секілді қорғалуы мүмкін. Алайда брендтік атау белгілі бір зат түрінің жалпы атауы ретінде
кең қолданысқа енген болса, ол ортақ игілікке айналған атау ретінде заңның қорғау аясынан шығып кетеді.
18.2-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Авторлық құқыққа қатысты жауапкершіліктен босататын төрт жағдай
Авторлық құқық иесінің кім екенін авторлық құқықпен қорғалған туындының авторлығы шешеді. Туын-
ды дүниеге келгенде авторлық құқық бірден оның тудырушысына беріледі. Жалдамалы жұмыс – ең басты
ерекше жағдайлардың бірі. 1976 жылғы Авторлық құқық туралы заңның 101-бөлімінде жұмыстың жалда
-
малы екенін анықтайтын екідеңгейлі тест берілген. Біріншісі – қызметтік міндеті бойынша немесе жалда-
малы жұмыс туралы келісімшарт аясында қызметкердің не үшінші тараптың жасаған жұмысы. Жоғарғы сот
Community for Creative Non-Violence (CCNV) ұйымының Рейдке
5
қарсы ісінде тұрақты қызметкер емес үшін-
ші тараптың авторлық құқыққа ие болуы үшін «қызметкер» ретінде қарастырылуын анықтауға қолданы-
лар 13 факторды тізіп берді (18.3-мысалға қараңыз: «Транзакцияларға назар аударыңыз: CCNV ұйымының
Рейдке қарсы ісіндегі «Қызметкерге тиесілі авторлық құқыққа» қатысты факторлар).
Екіншіден, жалдамалы жұмыс деген – арнайы тапсырыспен жасалған, ұжымдық жұмыстың немесе құ
-
растырма туындының бір бөлігі ретінде қолданылар жұмыс. Жұмыс кімге арналып жасалса, сол автор болып
саналады. Ұжымдық туындыға үлес қосушы сол өзі жасаған бөлігіне авторлық құқығын сақтайды, ал
толығымен ұжымдық туындының авторлық құқығы оның жасаушысында немесе орындаушысында болады.
Кез келген ұлт өкілінің әлі жарияланбаған еңбегінің авторлық құқығы қорғалады. Келесі шарттардың әй
-
теуір біреуі орындалған жағдайда жарияланған еңбектің авторлық құқығы АҚШ-та қорғалуға хақылы бола-
ды. Біріншіден, туынды алғаш жарияланған сәтте оның авторларының біреуі АҚШ азаматы немесе тұрғыны
болса. Екіншіден, туынды алғаш рет АҚШ-та немесе АҚШ та тарап болып келетін халықаралық келісімге
қосылған шет мемлекетте жарияланса. Үшіншіден, туынды келісімге қатысушы мемлекетте алғаш рет тір
-
келген дыбыстық жазба түрінде болса.
Авторлық құқық қорғалу үшін оны жариялап та, тіркеп те қажет емес. Туындыны ойлап тауып, мате
-
риалдық формада бекіткен сәтте-ақ оған деген авторлық құқық пайда болады. Көшірмелерін тарату арқылы
туындыны жарыққа шығару міндетті емес, алайда оның мынадай бірнеше мақсатқа қызмет ететіні бар. Бір
жағынан бұл – туындының авторлық құқықпен қорғалғанынан көпшілікті хабардар қылудың бір жолы. Мұ
-
ның тағы бір пайдасы – еңбектің жасалған күнін анықтап, авторлық құқықтың мерзімін білуге көмектеседі.
Авторлық құқықпен қорғалған туындыларды жариялау кезінде авторлық құқық белгісін қоюдың енді
қажеті жоқ. 1976 жылы Авторлық құқық туралы заң қабылданғанға дейін жарияланатын немесе таралымға
жолданатын туындыға авторлық құқығы қорғалғанын білдірер белгі қоятын болған. Ол белгіде авторлық
құқық символы, алғашқы басылым жылы, сондай-ақ авторлық құқық иесінің аты көрсетілуі керек. Әдеттегі
авторлық құқық туралы белгінің көрінісі мынадай еді: © Jane Doe 2001. 1989 жылы АҚШ Берн конвен
-
циясына қол қойған кезде, бұл белгіні алып тастады. Бірақ әлі күнге заңгерлер әлгіндей белгі қоюға кеңес
береді, сонда ешкім байқаусыз жасаған заңбұзушылығынан ақтала алмайды. Ал заң бұзушы туындының
Қоғамдық
игілік
Алғашқы
сату
доктринасы
Жалдамалы
жұмыс
Адал ниетпен
пайдалану
доктринасы
530
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
авторлық құқықпен қорғалғанынан өзінің бейхабар болғанын дәлелдей алса, оның әрекеті байқаусыз жасал-
ған заңбұзушылық санатына жатып, жауапкершіліктен босатылады.
Вашингтондағы (Колумбия аймағында) Авторлық құқықты тіркеу басқармасында туындыны тіркеу оны
қорғау аясына алудың шарты болмаса да, бірқатар артықшылықтар береді. Біріншіден, жай тіркеудің өзі
авторлықты жария ету әрекетіне жатады. Қандай да бір заңбұзушылыққа жол ашылса немесе меншік құқы
-
ғына қатысты дау шыға қалса, әлгі жария әрекет туынды иесіне дәлел ретінде қызметке келеді.
• Жалдаушы тараптың жұмысты орындау әдіс-тәсі-
лін бақылауға алуы
• Талап етілер білік деңгейі
• Туындыны жасау барысында қолданылған құрал-
жабдық көзі
• Жұмыстың орындалу жері
• Тараптар арасындағы қарым-қатынас ұзақтығы
• Жалдаушы жалданушыға қосымша жоба тапсыруға
құқылы ма, жоқ па?
• Жалданушының жұмысты қашан бастап, қанша уа-
қыт істейтінін өзі шешуінің деңгейі
• Төлем жасау тәсілі
• Көмекшілер жалдау және оларға ақы төлеудегі жал-
данушының рөлі
• Бұл жұмыс – жалдаушының тұрақты кәсібінің бір
бөлігі ме, жоқ па?
• Жалдаушы осы іспен айналыса ма, жоқ па?
• Қызметкерлерге қосымша төлем жасау, жеңілдік
беру
• Жалдаушының салықтық режимі
• Бұл тізім түпкілікті емес, сондай-ақ осы факторлар
да шешуші емес.
18.3-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: CCNV ұйымының Рейдке қарсы ісіндегі «Қызметкерге тиесілі
авторлық құқыққа қатысты факторлар»
Тіркеу авторлық құқықтың жарамдылығына және тіркеу куәлігінде көрсетілген фактілерге қатысты сот
ісін ашуға жеткілікті дәлелдердің болуына септігін тигізеді. Екіншіден, тіркеу арқылы заңмен қарастырыл
-
ған шығынды, сонымен қатар адвокат қызметіне кеткен шығынды өтеп алуға болады, ал ортақ құқықта
авторлық құқық иесі нақты шығынды өтеп алумен ғана шектеледі. Үшіншіден, тіркеу авторлық құқық ие
-
сіне жасанды немесе контрафакт көшірмелерді импорттаудан қорғану мақсатында АҚШ Кеден қызметінде
қосарлы тіркеу жасауға мүмкіндік береді.
Бағдарламалық жасақтаманы заңсыз пайдалану
Бағдарламалық жасақтаманы заңсыз пайдалану түрлері: (1) ең соңғы тұтынушының бағдарламалық жа-
сақтаманы заңсыз пайдалануы (қолданушылар бағдарламалық жасақтама лицензиясын пайдалану ережеле-
рін бұза отырып, бағдарламалық жасақтаманы тарату мақсатында оның көшірмесін жасайды); (2) алдын ала
орнатылған бағдарламалық жасақтаманы заңсыз пайдалану (компьютер өндірушісі бірқатар компьютерге
заңсыз бағдарламалық жасақтаманы орнатады); (3) интернетте бағдарламалық жасақтаманы заңсыз пайдала
-
ну (көшірмелер заңсыз жүктеліп, таратылады); (4) контрафакция (заңсыз көшірмелер жасалады және тараты-
лады, олардың қатарында жалған қаптамалар мен тіркеу карталары болады); (5) онлайн-аукционда бағдарла-
малық жасақтаманы заңсыз пайдалану («сатуға арналмаған» деп белгіленген бағдарламалық жасақтаманың
қайта сатылуы). Коммерциялық бағдарламалық жасақтама өндірушілерінің альянсы (BSA)
6
– әлемнің
ірі бағдарламалық жасақтама өндірушілерінен тұратын, Халықаралық зияткерлік меншік альянсының мүшесі
болып келетін, 1988 жылы құрылған сауда ұйымы. Альянстың басты қызметі – өзіне мүше өндірушілер жа
-
саған бағдарламалық жасақтамаларға қарсы авторлық құқықбұзушылықты тоқтатуға бағытталған. BSA және
контрафакт өнімдермен күрес жөніндегі халықаралық коалиция (IACC) сияқты басқа да үкіметтік емес ұйым
-
дар өнімдерді заңсыз пайдалануға қарсы заңдарды күшейту үшін үкіметке лоббилік ықпал жасайды.
Патентті қорғау
Өнертабысты патенттеп қорғауға алу үшін оны жұрт іс жүзінде қолданатындай болуы керек, оның үстіне жа-
ңашылдығымен, айрықшалығымен ерекше (өзінің техникалық саласында бұрыннан қалыптасқан білім аясында
белгісіз болып келген дүниені жаңа мақсатқа пайдалану) болуға тиіс. Осындай қалыптасқан білім қоры бұрыннан
белгілі техника деңгейі (prior art) деп аталады. Өнертабыс өнертабыстық (техникалық салада орташа білімі бар
адам ойлап таба алмайтын) деңгейде болуы керек. Ең соңында, әлгі туынды заң бойынша «патенттеуге лайық»
деп қабылдануға тиіс. Бірқатар мемлекетте ғылыми теориялар, математикалық әдістер, өсімдік пен жануар түр
-
лері, табиғи заттектерге қатысты жаңалық ашу, коммерциялық әдістер және медициналық емдеу әдістері әдетте
патенттелмейді. 18.4-мысалға қараңыз:
«
Транзакцияларға назар аударыңыз: Патент алуға арналған төрт
талап».
531
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
Өнертабысыңыздың егжей-тегжейлі сипаттамасын көпшілікке жарияламай тұрып, патент алуға өтініш
бергеніңіз маңызды. Өйткені өтініш берместен бұрын жарияланған кез келген өнертабыс бұрыннан белгілі
техника деңгейі ретінде қарастырылады. Бұрыннан белгілі техника деңгейі туралы жоғарыда аталған анық
-
таманы қолданатын елдерде өтініш бермей тұрып, өнертабыс туралы мәліметті жариялау жарамды патент
алуға кедергі келтіреді, себебі соның әсерінен патент принципіндегі жаңашылдық талабы бұзылады.
АҚШ-тағы патент заңы патент иесіне өнімді немесе процесті АҚШ аумағында 20 жыл бойы өндіруге,
қолдануға және сатуға айрықша құқық береді. Патент ұстаушы немесе патент иесі толық қорғауға қол жет
-
кізуі үшін патенттелген бұйымына немесе өніміне патент нөмірімен қатар, «патент» («patent») сөзін немесе
«пат.» («pat.») қысқарған сөзін тіркеп хабарлама беруге тиіс.
18.4-мысал.Транзакцияларға назар аударыңыз: Патент алуға арналған төрт талап
Патент туралы заңда құқық бұзушыға «кез келген патенттелген өнертабысты АҚШ аумағында рұқсатсыз
жасайтын, пайдаланатын, сатуға ұсынатын немесе АҚШ-қа импорттайтын қандай да бір тұлға» деген анық
-
тама берілген. Сонымен қатар «контрафакт өнімдерді шығару және көпшілікті алдау мақсатында» патент
иесі атын пайдаланып, тауарды жалған таңбалаған тұлға келтірген зияны үшін жауапты болады.
Американың өнертабыстар туралы 2011 жылғы заңы (America Invents Act of 2011). Американың патент туралы заңына
өзгеріс енгізудің мақсаты АҚШ-тың патент заңдарын дүниежүзіндегі басқа жүйелермен үйлестіру болатын. Заңның басты
принциптері мынадай: (i) «бірінші өнертапқыштың өтініш беру құқығы» стандартына өзгерту; (ii) алдыңғы пайдаланушы-
ның құқығын қалыптастыру; (iii) тексеріс барысында бұрыннан белгілі техника деңгейі үшін рұқсат етілген контентті кеңей-
ту; (iv) патент берілгеннен кейін жаңадан құрылған Патент дауын қарау және апелляция жөніндегі кеңестің (PTAB) алдында
патенттерді талқылау үшін бірнеше процесті жасап шығару. Американың өнертабыстар туралы заңының аясындағы қосым-
шалар да патент шығарылғаннан кейін алғашқы тоғыз ай ішінде патент берілгеннен кейінгі шолу деп аталатын өнертабысқа
қарсылық танытуға қатысты процестен өтеді.
Эквиваленттер доктринасы бойынша патент құқығының бұзылғанын дәлелдеу үшін өнертабыстың
дәлме-дәл көшірмесін жасаудың қажеті жоқ. Патент иесінің патенттелген өнертабыс элементтері мен құқық
бұзушы өнімі арасында «эквиваленттердің» бар екенін көрсетуі жеткілікті. Екінші өнертабыс біріншісінің же
-
тілдірілген нұсқасы болса, онда патент иесіне эквиваленттер доктринасынан келер пайда жоқ. Эквиваленттер
доктринасы сауда маркаларына да қолданылады. Enrique Bernat F., S.A. компаниясының Guadalajara, Inc.
7
ком-
паниясына қарсы ісінде «Chupa Chups» сатушысы «Chupa Gurts» сатушысын сауда маркасын бұзғаны үшін
сотқа берді. Dulces Vero USA компаниясы «Chupa Gurts» деген атпен конус тәріздес мұздатылған йогурт сат
-
ты. «Chupa Chups» деген балмұздақтың дәмі бар мұз кәмпит сатушысы, яғни «Chupa Chups» атты испандық
компания, «Chupa Gurts» компаниясын сауда маркасы құқығын бұзғаны үшін сотқа берді. Апелляциялық сот
бұл әрекетте құқықбұзушылық жоқ деп түйді, өйткені негізгі термин – chupa – испан тіліндегі жалпы есімді
білдіретін сөз. Шетелдік эквивалент доктринасы бойынша сот сауда маркасы ретінде қолданылған шетелдік
сөздің жалпы немесе сипаттаушы мағынасын анықтау үшін қолданыстағы ағылшын тіліндегі жалпы мағы
-
насына аударады. Chupa сөзі мұз кәмпит, соратын кәмпит деген мағына беретін испан сөзі болғандықтан, заң
оны қорғамайды. Сот шатастыру ықтималдығы болған жоқ деп шешім шығарды.
Патенттеуге
лайықтылық
Жаңашылдық
Айрықшалық Пайдалылық
532
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
Warner-Jenkinson Co. компаниясының Hilton Davis Chemical
8
компаниясына қарсы ісінде патент иесі қос-
пасыз бояуды керексіз заттардан тазарту процесін жасап шығарды. Оның тазарту процесі 6.0 және 9.0 pH
деңгейі аралығында жұмыс істеді. Бұл компания pH деңгейі 5.0 режимінде жұмыс істейтін тазарту проце
-
сін жасап шығарушыны сотқа берді. Эквивалент доктринасы тұтас өнертабысқа емес, сонымен қатар өнер-
табыстың не процестің жеке элементтеріне де қолданылуға тиіс, Жоғарғы сот шығарған шешім осындай. Екі
тарап жасап шыққан бояуды тазалау процесі эквивалент өнертабысқа жатпайды. Керісінше, 5.0 pH деңгейін
-
де жұмыс жасайтын процес 6.0 деңгейінде жұмыс жасайтын процеспен эквивалент пе, жоқ па, оны анықтау
керек. Екі процестің сапасы бірдей болғанда ғана бірінші процестің иесі эквивалент доктринасына сай сотқа
шағым бере алатын еді. Егер төменірек pH деңгейіндегі процесс сапасы жағынан жақсырақ болса, онда оны
жетілдірілген нұсқа деу керек те, сәйкесінше, жаңа өнертабыс ретінде қорғауға алу қажет.
Коммерциялық құпиялар
АҚШ патенті өнертабыс иесіне белгілі бір мерзімге мемлекет бекіткен монополиялық құқық береді, ал
коммерциялық құпия ондай емес. Десек те коммерциялық құпия да мемлекет заңдары мен жеке келісімшарт
арқылы қорғауға алынады. Коммерциялық құпияны қорғау – мемлекеттік ортақ құқықтың мәселесі болса да,
көптеген штаттар Коммерциялық құпия туралы бірыңғай заң қабылдаған. Коммерциялық құпия туралы
бірыңғай заң – коммерциялық құпияны ұрлауға және пара беру мен бұрмалау арқылы заңсыз иемденуге
тыйым салатын типтік заң. Компаниялар коммерциялық құпияны қызметкерлерімен жасасқан құпиялық ту
-
ралы келісімшарт пен лицензия алушылардың құпияны жариялауына тыйым салатын лицензиялық келісім-
шарт арқылы қорғайды.
Коммерциялық құпия туралы заң саласындағы соңғы жетістіктердің бірі – 1996 жылы Экономикалық
шпионаж туралы заңның (EEA)
9
қабылдануы және клиенттер тізімінің коммерциялық құпияға жатқызы-
луы. Экономикалық шпионаж туралы заң үкімет құпияларын ғана емес, сонымен бірге кәсіпорындардың
сауда құпияларын ұрлауды да қылмыспен теңестірді. Жуырда коммерциялық құпияның ұрланғанын алдын
ала көрсетпестен, Экономикалық шпионаж туралы заңның бұзылғанын қалай дәлелдеуге болады деген мә
-
селе қарастырылды. АҚШ-тың Сьюға (Hsu)
10
қарсы ісінде сот мынадай мәлімдеме жасаған болатын: эконо-
микалық шпионаж туралы заңға қайшы келіп, коммерциялық құпияны ұрлауға келісім жасасқан айыпталу-
шылардың коммерциялық құпияның іс жүзінде болмағанын дәлелдеуі үшін коммерциялық құпияны көруге
құқығы жоқ. Бұл істе Сью және басқалары қатерлі ісікке қарсы қымбат дәрі-дәрмекке қатысты корпоративтік
коммерциялық құпияны ұрлау мақсатында қылмыстық келісім жасап, экономикалық шпионаж заңын бұзға
-
ны үшін жауапқа тартылды. Қорғаушы тарап қылмыстық қудалаудың конституциялық және процедуралық
талаптары заңдық тұрғыда мүмкін емес әрекетке бола тағылған айыптан қорғануы үшін айыпталушыға құ
-
жаттармен емін-еркін танысуға құқық береді деп мәлімдеді (яғни жоқ коммерциялық құпияны ұрлау мүмкін
емес еді). Сот шешімі мынадай болды: айыпталушылар коммерциялық құпияны ұрлауды көздеді, сондықтан
ұрланған коммерциялық құпия ма, басқа ма, маңызды емес.
Клиенттер тізімін коммерциялық құпия ретінде қорғау мәселесі Nowogroski Insurance, Inc. компаниясы
-
ның Ракерге
11
қарсы ісінде қарастырылды. Сот жұмыс беруші тиісті түрде сақтаған құнды клиенттер тізімі
мен деректер базасы Коммерциялық құпия туралы бірыңғай заңға сәйкес қорғалды деп қаулы етті. Сақтан
-
дыру агенттігі өзімен бәсекелес компанияға ауысқан бұрынғы үш қызметкерін құпия ақпаратты пайдаланып,
клиенттерін бопсалағаны үшін сотқа берді. Тізім жазбаша түрде алынбаған да, көшірілмеген де, осы факт
елеусіз қалды. Жалпы еңбек қатынасының өзі қазіргі қызметкерді де, бұрынғы қызметкерді де жұмыс бе
-
рушінің коммерциялық құпиясын пайдаланбауға әрі жарияламауға міндеттейді. Сол себепті жұмыс беруші
қорғаған құнды клиенттер тізімі заңмен қорғалатын коммерциялық құпияға жатады.
АҚШ заңының экстерриториалды қолданылуы
Лэнхем заңы бойынша өнімнің шығарылған жері жайында жалған ақпарат беру талап-арыз түсіруге ілік
болады
12
. Заңның 43(а)-тарауына сәйкес, кімнің болсын, «кез келген тауарға, қызметке, контейнерге не өнім-
ге арналған контейнерге қатысты шығарылған жері туралы жалған анықтама, сипаттама немесе мәлімет
беретін, соның ішінде сол нәрсені жалған сипаттау немесе көрсетуге бейім сөздер мен басқа да символдар
-
ды жапсыруы, пайдалануы немесе қоса беруі»
13
заңсыздыққа жатады. Scotch Whisky Assoc. компаниясының
Barton Distilling компаниясына
14
қарсы ісінде апелляциялық сот АҚШ өндірушісі шетелдік лицензиатқа
жалған заттаңба жіберіп отырса, онда Лэнхем заңының экстерриториалды қолданылуы ықтимал деп мәлім
-
деді. Бұл істе АҚШ компаниясы панамалық лицензиатқа «Scotch Whisky» өнімі қылып көрсететін заттаңба
533
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
жіберіп отырған. Вискидің АҚШ-қа импортталғаны туралы дәлел жоқ еді. Дегенмен сот «халықаралық құ-
қықтың ешқандай принципі АҚШ-қа өз азаматтарының жүріс-тұрысын реттеуіне тыйым сала алмайтынын»
мәлімдей отырып, Лэнхем заңының АҚШ жауапкеріне қолданылатыны туралы шешім қабылдады.
Scotch Whisky ісінде сот Стилдің Bulova Watches компаниясына қарсы ісіндегі Жоғарғы сот шешіміне
сүйенді.
15
Бұл істе АҚШ азаматы Bulova атын Мексикада тіркеген болатын. Кейін ол Мексикада сату мақса-
тында Bulova атын (швейцариялық компанияға ұқсас) қолдана отырып сағат шығарды. Кейбір сағаттардың
Америка Құрама Штаттарына импортталғаны туралы дәлел бар еді. Жоғарғы сот мемлекеттен тыс жердегі
АҚШ азаматының қызметін де қамту үшін Лэнхем заңындағы «коммерция» түсінігіне кең анықтама берді.
Scotch Whisky ісінде сот «шетелдік лицензиатты таңдау арқылы өнімнің шығарылған жері туралы жалған
анықтаманың алаяқтық мақсатта қолданылуына жол беріп, Лэнхем заңының ізгі мақсатынан айналып өтуге
болмайды» деп мәлімдеді.
Сұрқай нарық
Лэнхем заңы мен Тариф заңы контрафакт өнімдерді импорттауға тыйым салады.
16
Контрафакт пен қа-
рақшылық жолмен келген өнімге қатысты мәселелер Лэнхем заңының 32 және 43(a)-бөлімдерінде
17
қарас-
тырылған. Осы заңдар басқа бір сауда маркасын тауарға жапсырып алдауға және шығарылған жері туралы
жалған мәліметті қолдануға тыйым салады. Кеден қызметі ондай тауарды елге кіру пунктінде тәркілеуге
құқылы. Кеден қызметінің жұмысын жеңілдету үшін сауда маркасы мен авторлық құқық иелері өз құқық
-
тарын Кеден қызметінде тіркеуге тиіс. Заңның 133-бөлімінде сауда маркаларын Кеден қызметінде тіркеуді
реттейтін процедуралар қарастырылған. Кеден қызметі АҚШ импорт заңдарындағы зияткерлік меншікке
қатысты мәселелерді реттеу мақсатында Зияткерлік меншік құқығы бөлімін құрған болатын.
Сұрқай нарық дегеніміз – түпнұсқа сауда маркасымен таңбаланған өнімді марканың иесі де емес, өкі
-
лі де емес, өзге біреудің импорттауына қатысты шыққан сөз. Сондай-ақ ол параллель импорт деген атпен
де белгілі, оның қатарында зияткерлік меншік құқығын беру немесе лицензиялау келісімшартына сәйкес
АҚШ территориясынан тыс жерлерде өндірілген тауарлар және АҚШ-та лицензияланған, кейін қайта им
-
портталатын экспортқа арналған өнімдер кездеседі. Ондайда АҚШ лицензиары өзінің нарықтық аумағына
шетелдік лицензиялау келісімшартына сәйкес шығарылған ұқсас өнімдердің еніп, өзінікін ығыстырғанына
куә болады. Сұрқай нарықтағы импорттан зардап шеккен фирма оның алдын алу жолдарын іздей бастай
-
ды. Тариф заңының 526-бөлімі бойынша лицензиялау туралы келісімшарт жаңағыдай импорттау түрлеріне
тыйым салса, сұрқай нарықтың бірінші тәртібі бойынша жеңілдіктер беріледі. Сұрқай нарықтың алдын алу
мақсатында халықаралық лицензиялау келісімшарттарына осындай шектеулер қоюдың маңызы келесі тарау
-
да толығырақ қарастырылады.
Жалпы алғанда, сауда маркасы туралы заң АҚШ аумағынан тыс жерде заңды түрде шығарылған және
АҚШ-та өндірілген дәл сондай өніммен бәсекелесе кейінірек импортталған тауардың саудасын қарастыр
-
майды. NEC Electronics компаниясының Cal Circuit Abco компаниясына қарсы ісінде сол жағдайдың анық-
қанығына жетеміз.
18
Сот ісінде айыпталушы шетелден сұрқай нарық өнімі болып келетін жартылай өткізгіш
микросызбасын сатып алып, сауда маркасы иесінің еншілес компаниясымен бәсекелесу мақсатында импорт
-
тайды. Сот қаулысында лицензиардың параллель импорттау ықтималдығын азайту үшін шетелдік лицензия-
лау келісімшартында кепілдіктің қарастырылуы міндетті екені мәлімделді.
NEC Electronics компаниясының Cal Circuit Abco компаниясына қарсы ісі
810 F.2d 1506 (9th Cir. 1987)
Снид – аймақтық судья. Жапондық компьютердің
микросызбасын өндіруші NEC-Japan, өзінің АҚШ-тағы
сауда маркасына қатысты құқығын Калифорниядағы ен-
шілесі NEC-USA компаниясына берді. Жауапкер CAL
Circuit Abco (Abco) компаниясы NEC-Japan компания-
сының микросызбасын «параллель импорттаумен» ай-
налысады, яғни оны шетелден арзан бағаға сатып алып,
АҚШ-қа импорттап сатады. NEC-USA компаниясы Лэн-
хем заңы бойынша сауда маркасын бұзғаны үшін CAL
Circuit Abco компаниясын сотқа берді.
1983 жылы «NEC» сауда маркасының иесі NEC-Japan
сауда маркасына қатысты АҚШ-тағы барлық құқығын
NEC-USA компаниясына берді, сондай-ақ мұны тиісті
түрде АҚШ Патент және сауда маркалары басқармасын-
да тіркеді. NEC-Japan компаниясы өзінің компьютерлік
микросызбаларын АҚШ аумағынан тыс жерлерде NEC-
USA компаниясы тарапынан бекітілген бағадан айтар-
лықтай төмен бағамен өткізуді жалғастыруда. Жауап-
кер Abco «сұрқай нарықтың» микросызбаларын ше-
телдік сауда көздерінен сатып алып импорттайды және
534
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
NEC-USA компаниясымен тікелей бәсекеге түсіп, АҚШ-
та сатады. Тараптар Abco микросызбаларының түпнұсқа
NEC өнімдері екенін мәлімдеді. NEC-USA компаниясы
Abco компаниясын Лэнхем заңын бұзғаны үшін сотқа
берді. NEC-USA компаниясының мәлімдеуінше, «NEC»
тауар белгісін Abco компаниясының қолдануы тұтыну-
шылардың өнімді сатып алу кезінде шатасуына әкеліп
соққан. Себебі тұтынушылар Abco компаниясының өнім-
ді сатуына NEC-USA компаниясы рұқсат берген немесе
сол компания қызметімен байланысты деп пайымдайды.
Лэнхем заңының 32-бөлімінде тауар белгісінің
тіркелген иесіне, оның келісімінсіз тауар белгісінің
«репродукциясын, контрафакт нұсқасын, көшірмесін не-
месе жаңылыстыруға себеп болатын жалған нұсқасын»
шатастыру немесе алдау ықтималын тудыратын жолмен
пайдаланғаны үшін басқа бір тараптың үстінен шағым
жасау құқығы беріледі. Сол секілді өнімнің «шығарыл-
ған жері туралы жалған мәліметпен» сатылса, заңның
43(a)-бөлімі бойынша азаматтық жауапкершілікке тар-
тылу қарастырылған. Әдетте осындай сауда түрлері сау-
да маркасы иесінің келісімінсіз жүзеге асырылса да, сау-
да маркасы туралы заңның күші шын сауда маркасымен
таңбаланған тұпнұсқа өнімдердің саудасына жүрмейді.
Сауда маркасының иесі өнімін сатқаннан кейін сатып
алушы қандай да бір сауда маркасының жауапкершілігін
мойнына алмастан, түпнұсқа сауда маркасының атымен
өнімдерді қайта сата алады.
NEC-Japan және NEC-USA компаниялары ортақ түр-
де бақылағандықтан, екінші компания бірінші компания
өнімдерінің сапасын бақылай алмайды деген қауіп жоқ.
NEC-USA мәлімдегендей, Abco компаниясының сауда
агенттері NEC-USA компаниясы қызметінің қолжетім-
дігіне қатысты сатып алушыларын жаңылыстырса, онда
Abco компаниясы сауда маркасын бұзғаны үшін емес,
келісімшартты бұзғаны немесе азаматтық құқықбұзу-
шылық үшін жауапқа тартылады. Егер NEC-Japan ұқсас
өнімді сатып алған бағасынан төменірек бағада шетел-
де сатуды таңдаса, онда ол оның өз шаруасы. Дей тұр-
ғанмен, ол Америка нарығын оқшаулау немесе халық-
аралық сауданың әсерін әлсірету үшін АҚШ-тың сауда
маркасы туралы заңына арқа сүйей алмайды. Бұл елде-
гі сауда маркасы туралы заң NEC-Japan компаниясына
өзінің сауда маркасының номинал иелену құқығын бере
отырып, Америкада еншілес компания құру арқылы
әлемдік алалап баға белгілеу схемасын қалыптастыру
жолын ұсынбайтыны белгілі. Осылайша соттың алдын
ала тыйым салу шешімі КҮШІН ЖОЯДЫ.
Түйін
• Сауда маркасының иесі өнімін сатқаннан кейін, са-
тып алушы қандай да бір сауда маркасының жауап-
кершілігін мойнына алмастан, түпнұсқа сауда мар-
касының атымен өнімдерді қайта сата алады.
• Компания өнімдерін шетел нарығында арзанырақ
бағаға сатса немесе сатуға басқа бір тұлғаны ли-
цензияласа, онда компания осындай заңды түрде
шығарылған шетелдік өнімнің ел ішіне импортын
тоқтату үшін сауда маркасы туралы заңға сүйене
алмайды.
Өнімнің лицензиатынан сатып алынған немесе ол өндірген өнім болса, онда NEC Electronics ісінде кө-
рініс тапқан алғашқы сату құқығы доктринасы ресми тіркелген сауда маркасы бар өнімнің импорттаушы-
сын патент құқығын бұзды деген шағымнан қорғайды. Quality King Distributors, Inc. компаниясының L’anza
Research International, Inc компаниясына қарсы ісінде
19
Жоғарғы сот алғашқы сату құқығы доктринасы бо-
йынша авторлық құқықпен қорғалған материал иесіне, авторлық құқық иесінің келісімінсіз импортталған
немесе импортталмаған, авторлық құқығы бар, сатып алынған материалдарды сату немесе басқа жолмен
пайдалану құқығының берілетіні туралы шешім шығарды. Авторлық құқықтың жергілікті иесі ағылшын
дистрибьюторымен дистрибьюторлық келісімшартқа отырды. Дистрибьютор жауапкер-импорттаушыға көп
мөлшерде тауар сатады, ал импорттаушы болса, сол тауарды АҚШ-тағы рұқсаты жоқ бөлшек сауда компа
-
нияларына жеңілдікпен қайта сатады. Жоғарғы сот бұл жерде ешқандай құқықбұзушылықтың да, қайта са-
тудың алдын алу мүмкіндігінің де болмағанын мәлімдеді. Columbia Broadcasting System, Inc. компаниясының
Scorpio Music Distributors компаниясына қарсы ісінде алғашқы сату құқығын қорғау мәселесі қарастырыл
-
ған. Мұнда алғашқы сату құқығы доктринасының ауқымы шетелдік дыбыс жазбасын импорттау мәселесі-
мен шектеледі.
Columbia Broadcasting System, Inc. компаниясының
Scorpio Music Distributors компаниясына қарсы ісі
569 F. Supp. 47 (E D. Pa. 1983)
Грин – судья. Талап-арыз беруші Columbia
Broadcasting System (CBS) – АҚШ бойынша алты ды-
быс жазбасына авторлық құқығы бар Нью-Йорктегі кор-
порация. Даудың басы – осы алты дыбыс жазбасының
көшірмелері. CBS-Sony, Inc. – филиппиндік Vicor Music
Corporation (Vicor) корпорациясымен екі жазбаша келі-
сімшарт жасасқан жапон корпорациясы. Бұл келісім-
шарт аясында Vicor корпорациясына белгілі бір дыбыс
жазбаларын жазып, тек қана Филиппинде сату құқығы
берілген еді. Кейінірек CBS-Sony корпорациясы Vicor
535
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
корпорациясымен жасасқан өнім өндіру және лицензия-
лау келісімшартын бұзды. CBS-Sony және Vicor келіс-
кендей, Vicor корпорациясы келісімшарт мерзімі біткен-
нен кейін алпыс күн ішінде өнімнің қорын сатып бітіруге
тиіс еді. Халықаралық трейдерлер дыбыс жазбаларын
Vicor корпорациясының алпыс күндік сату мерзімі өт-
пестен бұрын одан сатып алған филиппиндік Rainbow
Music, Inc. корпорациясынан сатып алды.
CBS корпорациясы авторлық құқығы өзіне тиісті ды-
быс жазбаларын, оның келісімінсіз, Scorpio корпорация-
сының импорттағаны үшін оған айып таға отырып, осы-
лайша авторлық құқық иесінің келісімінсіз дыбыс жаз-
баларының импортына тыйым салатын Авторлық құқық
туралы заңның 602-параграфын бұзғаны үшін Scorpio
корпорациясының үстінен шағым түсірді. Scorpio кор-
порациясының мәлімдеуінше, дыбыс жазбалары, шы-
нымен де, алғашқы сату құқығы аясында Vicor корпо-
рациясынан Rainbow Music компаниясына өткендіктен
жауапкер CBS корпорациясының қандай да бір авторлық
құқығын бұзған жоқ. Туынды қолданыстағы алғашқы
сату доктринасының нысаны болғанда ғана авторлық
құқық иесінің тауарды тарату құқығының күші жойыла-
ды, меншік құқығы сатып алушыға өтеді. Сонымен қа-
тар Scorpio корпорациясы Авторлық құқық туралы заң
бойынша импорттаушы емес екенін мәлімдеді. Алайда
құқық бұзуға атсалысуға және басқа бір тұлға атынан
авторлық құқықты бұзуға заң тұрғысынан қарасақ және
Халықаралық трейдерлердің импорттаушы болғаны ту-
ралы даусыз фактіні ескерсек, жауапкердің импорттау-
шы болған-болмағаны маңызсыз. Ниет ету – авторлық
құқықбұзушылықтың ең қажет элементі емес, сонымен
қатар авторлық құқық иесі дистрибьюторлық тізбектегі
кез келген қатысушыға қарсы сот ісін аша алады.
Жауапкер авторлық құқық иесінің айрықша құқығы,
соның ішінде дистрибьюторлық құқығы Авторлық құ-
қық туралы заңның 109(a)-параграфымен шектелгенін
мәлімдеді. Заңның 109(a)-параграфында «белгілі бір кө-
шірме немесе дыбыс жазбасының иесіне, авторлық құ-
қық иесінің рұқсатынсыз, бұл көшірмелерді сату немесе
басқа мақсаттарда пайдалану құқығын беру» қарасты-
рылған. Заңның осы бөлімі АҚШ аумағында заңды түрде
шығарылып сатылған көшірмелердің үшінші тараптағы
сатып алушыларының алғашқы сату құқығын қорғайды,
алайда бұған қатысы бар импортталған тауар сатып алу-
шыларға мұндай мүмкіндік берілмейді. Сонымен қатар
шетелдік өндірушімен тікелей байланысы жоқ, алайда
шет мемлекеттерде сатылған дыбыс жазбаларын сатып
алатын АҚШ импорттаушысынан сатып алу әрекетін
заңды деп білу заң мақсатына қайшы келеді. Авторлық
құқық иесі заңды түрде жасалып, дәл сондай атаумен
таратылған көшірмелермен бәсекеге түсетін, Америка
нарығына енген туындының көшірмелеріне бақылау ор-
ната алмайды. Сот заңның мағынасын Конгрестің дыбыс
жазбаларының импортына шектеу қойып, АҚШ-тағы
авторлық құқық иелерінің құқығын қорғау ниетін теріс-
тейтіндей етіп түсіндіре алмайды. Тиісінше, жауапкердің
сот ісін жабу жөніндегі өтініші ҚАБЫЛДАНБАЙДЫ.
Түйін
• Туынды күшінде тұрған алғашқы сату құқығы
доктринасының нысанына айналғанда, авторлық
құқық иесі тауарды тарату құқығынан айырыла-
ды.
• Авторлық құқық туралы заңның 602-бөлімінде
авторлық құқық иесінің келісімінсіз дыбыс жаз-
басының импортына тыйым салынады.
• Ниет ету – авторлық құқықбұзушылықтың ең қа-
жет элементі емес, сонымен қатар авторлық құ-
қық иесі дистрибьюторлық тізбектегі кез келген
қатысушыға қарсы сот ісін аша алады.
• Заңды түрде өндіріліп, АҚШ аумағында сатылған
көшірмелерді сатып алған үшінші тарап «Алғаш-
қы сату құқығы» доктринасы аясында қорғауға
алынады, ал импортталған тауарды сатып алушы-
ларға мұндай құқық берілмейді.
Columbia Broadcasting System ісінде музыканы, музыкалық шығарманы арнайы заң аясында қорғауға алу-
дың тарихы көрсетілген. Музыканттар, орындаушылар авторлық құқыққа және оны қорғау шараларына үш
негізбен қол жеткізеді. Біріншіден, музыкалық композиция 1831 жылдан бастап Авторлық құқық туралы
заңның қорғауында. Екіншіден, 1971 жылғы Дыбыс жазбасы туралы заң авторлық құқықты қорғау аясы
-
на дыбыс жазбасы саласын енгізді. Бұл – жазба немесе таспа көшірмесін рұқсатсыз көбейтумен айналысқан
тұлға авторлық құқықты бұзды деген айыппен қудаланып, азаматтық жауапкершілікке тартылады деген сөз.
Өнімді заңсыз пайдалану – дыбыстық жазбаға жазылып, сатуға шығарылған туындыны рұқсатсыз көбейту.
Үшіншіден, 1994 жылғы Тыйым салынған тауарды сату туралы заң
20
жанды музыкалық концертті жа-
сырын түсіріп алу, көпшілікке жариялау, сату немесе таратуды қылмыс деп біледі. Тыйым салынған тауарды
заңсыз сату коммерциялық негізде шығарылмаған жазбамен байланысты болса, заңсыз пайдалану коммер
-
циялық мақсатта шығарылған жазбаны көбейтумен байланысты.
Зияткерлік меншік құқығын сақтауды қамтамасыз ету
Зияткерлік меншік иелері шетелдік нарықта құқығын кепілдендіргеннен кейін, зияткерлік меншік құқы-
ғын қорғау шаралары тиісті түрде жергілікті заңнама бойынша жүзеге асырылуы керек. Негізі зияткерлік
меншік құқығы – меншік иесінің өзі құнттауға тиіс жеке құқық. Жергілікті билік өкілдерінің көзқарасы,
заңның маңызды талаптары, сот процедурасы сынды ықпалдарға қарай оны қамтамасыз етудің жол-жөні әр
елде әр басқа. Ерекше қорғау құралы ретінде болсын, жеке талап-арызға қосымша ретінде болсын, құқық
536
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
бұзушының қылмыстық жазаға кесілуі мемлекетіне қарай өзгеріп отырады. АҚШ заңдары авторлық құқық-
бұзушылықтан азаматтық құқық жағынан қорғануды, оның ішінде сотта жеңіп шыққан талап-арыз берушіге
ақшалай өндіріп беруді, ал зардабы ауыр болса, қылмыстық жазаға кесуді қарастырады.
Зияткерлік меншік құқығы мәселесімен бетпе-бет келетін АҚШ экспорттаушылары өздерінің меншігін
қорғау үшін кешенді стратегия дайындауға тиіс. Біріншіден, өнертабыс, сауда маркасы, қызмет көрсету мар
-
касы, авторлық құқық, жартылай өткізгіш сызбасына қатысты құқықтарды қамтитын АҚШ заңдарында қа-
растырылған қолжетімді қорғану шараларын иемденуі керек. Екіншіден, шетелдік тараппен лицензиялау
келісімшартын жасаспас бұрын, оның еліндегі зияткерлік меншік құқығы туралы заңдарын зерттеп алуға
тиіс. Үшіншіден, халықаралық конвенцияларда қарастырылған мерзім ішінде тиісті патент, сауда марка
-
сы немесе авторлық құқыққа қатысты өтініш толтыру не тіркелу үшін сол елдің заң кеңесшісіне жүгінген
дұрыс. Төртіншіден, шетелдікпен лицензиялау туралы келісімшартқа отыру барлық процестің басы ғана
екенін қаперде ұстағаны жөн. Лицензиялаушының бұл құқықты теріс пайдаланып, құқықбұзушылық жаса
-
мауын бақылап отыру да артық болмайды. Шетелде құқығы бұзыла қалса, лицензиарға шұғыл қимылдап, өз
құқығын қорғап қалуға дайын болу маңызды. Қорыта келгенде, коммерциялық құпия еңбек қатынасы, ли
-
цензиялау, маркетинг, дистрибьюторлық және бірлескен кәсіпорын туралы келісімшарттағы құпияны сақтау
туралы ережемен қорғалмақ.
Зияткерлік меншік құқығын қорғаудың барлық тетігін пайдаланудың маңызы төменде берілген Карелдің
Shubert Organization, Inc. компаниясына қарсы сот ісінде анық көрінеді. Бұл іс авторлық құқықтың бұзылуы
-
на қатысты түскен талап-арыздан басталған. Сот шешімінде авторлық құқық туралы елдегі, шетелдегі және
халықаралық заңдарға сілтеме жасалғанына назар аударыңыз.
Карелдің Shubert Organization, Inc. компаниясына қарсы ісі
2000 U.S. Dist LEXIS 8807 (S.D.N.Y. 2000)
Швартц – федералдық аудандық судья. Бұл сот ісі
«Cats» (мысықтар) атты бродвейлік мюзиклге арналып
жасалған белгілі бір гримдеу дизайнына қатысты дау-
дамайдан туындайды. Кэндейс Энн Карел 1999 жылдың
12 шілдесінде жауапкердің авторлық құқықты бұзғаны,
өнімнің шығу тегі туралы жалған мәлімет бергені, моно-
полияға қарсы заңды бұзғаны, сондай-ақ оның гримдеу
дизайнын пайдаланғаны және көпшілікке жариялауы
арқылы пайда табуды көздегенін алға тартып, сотқа осы
талап-арызын түсірді. «Cats» шоуы – Америка театры та-
рихындағы «ұзақ уақыт бойы қойылып келе жатқан, қар-
жы тұрғысынан ең табысты жоба». Мюзикл 40-тан астам
рет 27 елде қойылды. АҚШ-тың Авторлық құқық туралы
заңы аясында түсірген шағымына қоса, талап-арыз беру-
ші бірқатар шетелдік авторлық құқық заңдарына сәйкес
құқықбұзушылыққа қатысты шағым жасады.
Туынды авторлық құқық аясында қорғалуы үшін
(i) түпнұсқа (ii) нақты формада бекітілген «автор-
лық туынды» болуға тиіс. АҚШ Кодексінің 17-тарауы,
102(a)-бөлімі. Түпнұсқа туындыға деген авторлық құқық
қорғауға алынғанымен, «кез келген идея, процедура,
процесс, жүйе, жұмыс жасау әдісі, концепция, принцип
немесе жаңалықтар» бұл қорғаудың шеңберіне кірмейді.
Авторлық құқық туралы заңда меншік құқығы «әуел бас-
тан туындының авторына немесе авторларына тиесілі»
делінген. Гримдеу дизайнының авторлық құқық аясын-
да қорғалатыны немесе тіпті ол шоудағы орындаушы-
лардың бетін әрлемесе де, осындай дизайнның авторы
қорғауға алынғаны туралы тараптар арасында қандай да
бір келіспеушілік жоқ. Гримдеу дизайнының сонылығы
тиісті деңгейде әрі нақты формамен актерлердің бет-
әлпетінен көрініс табады.
Мемлекет ішіндегі құқықбұзушылық
туралы талап-арыздар
Авторлық құқықбұзушылық туралы талап-арызда
мына жайттар көрсетілуге тиіс: (1) қай түпнұсқа туын-
дының авторлық құқыққа қатысты талап-арызға негіз
болғаны; (2) арызданушының ол туындыға деген автор-
лық құқығының бар екені; (3) авторлық құқықтың заңға
сәйкес тіркелгені; (4) жауапкердің «қай әрекетпен қай уа-
қытта» авторлық құқықты бұзғаны. АҚШ-тың Авторлық
құқық реестрінде тіркелгені туралы куәлік авторлық құ-
қықты растайтын дәлел бола алады, дей тұрғанмен, бұл
авторлық құқықтың презумпциясы жоққа шығарылуы да
ғажап емес.
Шетелдік авторлық құқықбұзушылыққа
қатысты талап-арыздар
Авторлық құқықтың бұзылғаны туралы талап-арыз
беруші АҚШ заңнамасына ғана емес, бірнеше шетелдік
заңдар, оның ішінде Австралия, Канада, Жапония және
Ұлыбритания, сондай-ақ Әдеби және көркем шығарма-
ларды қорғау жөніндегі Берн конвенциясына («Берн кон-
венциясы») арқа сүйегенін алға тартты. Кейбір сот пен
билік органы шетелдегі авторлық құқықбұзушылыққа
қатысты шағым бойынша сот ісін жүргізуді қолдайды.
Бұл аймаққа жақында келіп түскен Армстронгтің Virgin
Records компаниясына қарсы ашқан 91 F. Supp. 2d 628
(SDNY 2000) сот ісінде талап-арыз беруші джаз музы-
кант, Ұлыбританияда Massive Attack атты музыкалық
топ тарапынан жазылған және кейін әлемге таралған
әнінің авторлық құқығының бұзылғаны туралы шағым
537
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
түсірген. Ол Авторлық құқық туралы заң және басқа да
нақты көрсетілмеген Халықаралық авторлық құқық ту-
ралы заңдарға сәйкес авторлық құқығының бұзылғанын
мәлімдеген. Сот шағымданушының талап-арызын юрис-
дикция қайшылығы мен шағымданушының ішкі құқық-
бұзушылық шағымдарына қатысты салалық юрисдикция
негізінде, халықаралық авторлық құқық туралы заңдар
аясында қарастыра алатынын мәлімдеді.
Басқа билік органдары Авторлық құқық заңы бойын-
ша экстерриториалды юрисдикцияға тыйым салынғанын
мойындай отырып, қарастырылып отырған сот ісіне ұқ-
сас істерде осындай юрисдикцияның жүзеге асырылуы-
на қандай да бір негіздің болу мүмкіндігін мәлімдеді.
Профессор Ниммер: «Тіпті АҚШ-тың авторлық құ-
қық туралы заңының өз юрисдикциясынан тыс жердегі
әрекетке күші жүрмейтініне қарап, Америка соттарының
да юрисдикциясы жоқ деуге болмайды. Шет мемлекет-
тің авторлық құқық туралы заңы аясында шағым беруге
нақты негізі бар талап-арыз беруші мен дербес юрисдик-
циясы Америка сотына берілген жауапкер тұрғанда, аме-
рикалық сотта авторлық құқық туралы шетелдік заңның
бұзылғанына қатысты сот ісін ашуға болады. Авторлық
құқықбұзушылық – арызданудың уақытша себебі деген
теорияға сүйенетін болсақ, онда сол себеп туындаған
жердің емес, өзге елдің сотында қаралады деген теорияға
негізделетін еді», – деп түсіндірген болатын.
Жоғарыда атап өткен себептер бойынша талап-
-арыз берушінің авторлық құқығының бұзылуы және
Лэнхем заңы талаптарын негізге ала отырып, жауапкер-
дің сот ісін жабуға қатысты өтініші ҚАБЫЛДАНБАЙ-
ДЫ. ОСЫНДАЙ БҰЙРЫҚ ШЫҒАРЫЛДЫ.
Түйін
• Грим дизайны «түпнұсқа авторлық туынды» ре-
тінде авторлық құқық аясында қорғауға алынады.
• АҚШ-тың авторлық құқық туралы заңы «түпнұс-
қа» және «нақты материалдық формада бекітіл-
ген» туындыларды қорғайды.
• АҚШ соттары кей кездері шетелдегі авторлық құ-
қықбұзушылық шағымына юрисдикциясын жүр-
гізеді.
Халықаралық меншік құқығын қорғау
АҚШ-тың патент, сауда маркасы және авторлық құқық туралы заңдары беретін құқықтардың тек АҚШ-
тың әрі оның иеліктері аумағында ғана заңдық күші бар; шет мемлекетке ешқандай күші жүрмейді. АҚШ
аумағынан тыс жерде меншік құқығы халықаралық келісім мен шет мемлекеттің зияткерлік меншік құқы
-
ғын қорғау заңдары арқылы қорғалады. Тиісті халықаралық келісімде қорғаудың минимал стандарттары
болады, ал мемлекеттердің жекелей заңдары мен нормалары бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленуі мүмкін.
18.1-кестеге қараңыз: «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Халықаралық және аймақтық деңгейдегі
Зияткерлік меншік туралы заңдар».
Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы (WIPO) – бірқатар халықаралық зияткерлік меншік құқығы
жөніндегі конвенциялардың ресми депозитарийі. WIPO 1883 жылғы Патент және сауда маркалары туралы
Париж конвенциясы және 1886 жылғы Авторлық құқық туралы Берн конвенциясынан бастау алады. Бүгін
оның екі негізгі қызметі бар. Біріншісі – 20-дан астам келісімнің орындалуын басқарады және бақылайды.
Екіншісі – зияткерлік меншік туралы жаңа келісімдер мен конвенциялардың қабылдануына септеседі. Осы
тарауда маңызды халықаралық құқық конвенциялары мен Дүниежүзілік сауда ұйымының Зияткерлік мен
-
шік құқығындағы сауда аспектілері жөніндегі келісіміне (TRIPS) шолу жасалады.
Париж конвенциясы және Патенттік кооперация туралы келісім
АҚШ-тан тыс жерде патент және сауда маркасы құқықтарын қорғау үшін компания әр елде жеке-жеке
патентке өтініш беруге не тауар белгісін тіркеуге тиіс. АҚШ азаматтары мен компаниялары үшін Өнеркә
-
сіптік меншікті қорғау жөніндегі Париж конвенциясына (Париж конвенциясы) қол қойған 100-ден
аса мемлекетте басымдық пен ұлттық режим белгіленген. Алғаш 1883 жылы қабылданған Париж кон
-
венциясы – патентті, жобаны және сауда маркасын қорғауға арналған негізгі құқықтарды беретін маңызды
халықаралық келісім.
Конвенцияға қол қойған бір мүше мемлекетте патент не сауда маркасына өтініш берген тұлғаның басқа
мемлекеттерде де белгілі бір уақыт аралығында өтініш беруге басым құқығы бар. Бұл құқық бойынша, патент
не сауда маркасы иесіне Париж конвенциясына мүше елде алғаш өтініш берген күннен бастап, басқа елде
патентке өтініш беруге 12 ай (сауда маркасы үшін 6 ай) уақыт мерзімі беріледі. Бұл басым құқық бір мезгілде
бірнеше мемлекетте өтініш беру ауыртпалығынан құтқарады. Ұлттық режим Конвенцияға мүше мемлекетті
патент немесе сауда маркасын қорғау барысында шетелдіктерді кемсітуге жол бермеуге, оларды өздерімен
теңдей көруге міндеттейді. АҚШ заңдарында көрсетілген межеден кейде көп, кейде аз құқық берілуі мүмкін,
бірақ қалай болғанда да, өз азаматтарына қаншалықты берілсе, оларға да соншалықты берілуі керек.
538
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
18.1-кесте. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Халықаралық және аймақтық деңгейдегі зияткерлік меншік
туралы заңдар
Заң Сипаттамасы Мемлекет
саны
АҚШ-тың мүшелігі
Берн конвенциясы Көркем шығармалар 168 БАР (1989)
Бүкіләлемдік авторлық құқық
туралы конвенция
Авторлық құқық
100
БАР (1955)
WIPO Авторлық құқық туралы
келісімі
Авторлық құқық 93 БАР (2002)
Париж конвенциясы Патенттер мен сауда маркалары 176 БАР (1887)
Патенттік кооперация туралы
шарт
Патенттер 148 БАР (1978)
Патенттік құқық туралы шарт Патенттер 36 БАР (2013)
Сауда маркасы құқығы туралы
шарт
Сауда маркалары 53 БАР (2000)
ДСҰ-ның Зияткерлік
меншік құқығындағы сауда
аспектілеріне қатысты келісім
(TRIPS)
Авторлық құқық, сауда маркалары, географиялық
көрсеткіштер, өнеркәсіптік үлгілер, патенттер,
интегралды микросызбалардың топологиялары,
сауда құпиялары
162 БАР (1996)
NAFTA Авторлық құқық, патенттер, сауда маркалары және
сауда құпиялары
3 БАР (1992)
ЕО директивалары Авторлық құқық, патенттер, сауда маркалары және
деректер базасын қорғау
28 ЖОҚ
Конвенцияның 5-бабы бойынша иегері патентін не сауда маркасын қолданбаса, мүше мемлекеттің үшін-
ші тарапқа мәжбүрлі лицензия беруіне рұқсат етіледі. Мәжбүрлі лицензия патент не сауда маркасы иесінің
келісімінсіз үшінші тарапқа патент немесе сауда маркасына қатысты құқық береді. Мәжбүрлі лицензия па
-
тент берілген күннен бастап санағанда төрт жылдан ерте берілмейді. Иесі патентті не сауда маркасын қол-
дана алмауының себебін дәлелмен түсіндірсе, мәжбүрлі лицензия берілмеуге тиіс. Сонымен қатар лицензия
алған тараптар патент немесе сауда маркасы иесіне жеткілікті роялти төлемін төлейді. АҚШ-тың Патент
туралы заңында осындай лицензияның берілуіне рұқсат етілмейді.
Бірқатар мемлекет патенттің пайдасын көру мақсатында өнертабысты сыртқа шығармай іске жаратуды
талап етеді. Яғни патенттелген тауардың мемлекет ішінде шығарылуын немесе белгілі бір мемлекеттің заңы
-
на байланысты патентпен қорғалатын тауарды импорттауды міндеттеуі мүмкін. Париж конвенциясы патент
құқығын теріс пайдаланушыны жазалауға, сонымен қатар жоғарыда айтып өткендей, мәжбүрлі лицензияның
берілуі құқықбұзушылықтың алдын алуға аздық етсе, патенттен айыру ықтималымен мәжбүрлі лицензия
беріп жазалауға рұқсат береді.
Мәжбүрлі лицензиялар. Біреудің иелігіндегі заңды құқықты (патентті) мемлекеттің басқа бір тараптың қолдануына беруі.
Мұндай лицензия зияткерлік меншік құқығы иелерінен құқықты пайдалану немесе айрықша құқығынан айырылу көзделе-
тін кейбір мемлекетте кездеседі.
Патенттік кооперация туралы келісімде (PCT) халықаралық патентке өтініш беру, іздеу және жария-
лау жұмысын жеңілдететін процедуралық талаптар бекітілген. PCT 1978 жылы күшіне енген бұл келісімге
Париж конвенциясының кез келген мүшесі қосыла алады. PCT өзіне мүше барлық мемлекетте қорғалуына
компаниялардың бір-ақ рет халықаралық өтініш беруіне мүмкіндік береді. Мұның артынша жеке ұлттық
өтініш 18 ай ішінде берілуге тиіс.
Берн конвенциясы және Бүкіләлемдік авторлық құқық туралы конвенция
Автордың туындысын дүниежүзі бойынша автоматты түрде қорғайтын халықаралық авторлық құқық
жоқ. Рұқсатсыз пайдаланудан қорғау деңгейі әр елдегі ұлттық заңдардың орындалу деңгейіне байланысты.
Десек те бірқатар мемлекеттің заңы шетелдік туындының авторлық құқығын белгілі бір шарттылыққа сәй
-
кес мойындайды. Бұл мәселені Авторлық құқық туралы халықаралық келісімдер жеңілдетеді. Авторлық құ-
қықтың қорғалуын авторлар мен өнер адамдарының өз туындысына деген мүліктік емес, дербес құқығының
539
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
көрінісі деуге болады. Авторлық құқықтың мүліктік емес қыры Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымының
штаб-пәтері холының төбесіндегі күмбезде былайша көрініс тапқан: «Көркем туынды мен өнертабыс атау
-
лының қайнар көзі – адамзат даналығы. Бұлар адам өмірінің мән-мағынасын ашып, айналаға жарқырата көр-
сетеді. Көркем туынды, өнертабыс атаулыны жанашырлықпен қорғау – мемлекеттің міндеті». 18.5-мысалға
қараңыз: «Салыстырмалы құқық: Авторлар мен өнер адамдарының 10 құқығы (Берн конвенциясы)».
Мемлекет ішінде авторлық құқықты қорғау деңгейі мен ауқымы сол елдің ішкі заңдары мен келісім мін
-
деттемелеріне байланысты болады. Бірсыпыра мемлекетте шетелдік туындының алғаш жарияланған жері
авторлық құқықтың қорғауына алыну-алынбауын анықтайтын маңызды критерий ретінде қолданылады. Ал
-
ғаш рет АҚШ-та жарияланған туындылар Әдеби және көркем шығармаларды қорғау жөніндегі Берн
конвенциясы бойынша 80-нен астам мемлекетте қорғалады. Сондай-ақ АҚШ Бүкіләлемдік авторлық құ
-
қық туралы конвенция деген атпен белгілі тағы бір халықаралық келісімнің аясында бірқатар мемлекет-
пен авторлық құқық туралы келісімдердің ережелерін сақтап отыр.
Жеке мүліктік емес құқық. Туындының біртұтастығын
сақтауға, соның ішінде туындыны жариялауға деген құқық-
ты білдіреді. Бұл – жұмыс берушіге не тағы біреуге мүлдем
берілмейтін ажырамас құқық.
Көбейтіп-тарату құқығы. Туындының барлық дыбыс
және видеожазбасына, сондай-ақ қайта өңдеуге деген құ-
қықты білдіреді.
Басқа тілге аудару құқығы. Дамушы елдердің мәжбүрлі
лицензия беруге қатысты шектелген құқықтарын есептеме-
генде, шет тіліне аударуға рұқсат беру құқығын білдіреді.
Көпшілік алдында орындау құқығы. Драмалық, музыка-
лық және әдеби шығармаларды сахнада көрсету құқығын
білдіреді.
Трансляция құқығы. Радио және телевизия арқылы жа-
риялауды қоса алғандағы орындау құқығы.
Қайта өңдеу құқығы. Хабар таратушы түпнұсқа авто-
рының не қайта өңделген туынды авторының немесе дыбыс
әрлеушінің рұқсатын алуы керек.
Дыбыс жазу құқығы. Музыкалық немесе драмалық
туындыларды таспаға түсіру құқығын қарастырады.
Автордың экранизациялық құқығы. Туынды фильмін
түсіруге түпнұсқа авторының рұқсат беру құқығы.
Фильм жасаушының құқығы. Кинематографиялық
туынды (фильм) иесінің не жасаушысының дербес құқық-
тарын мойындайды.
Мүддесін көздеу құқығы. Мемлекеттік заңдарға туын-
дының кезекті немесе келесі сатылымында өз мүддесін көз-
деу құқығын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Осылайша
автор не оның мұрагері туындыға деген құқықтарын сатса
да, табыстаса да, жаңа иесі алда тағы сататын, табыстайтын
болса, әуелгі автор не оның мұрагері соның басы-қасында
болып, өз мүддесін білдіре алады.
18.5-мысал. Салыстырмалы құқық: Авторлар мен өнер адамдарының 10 құқығы (Берн конвенциясы)
Берн конвенциясына қол қоймаған Бүкіләлемдік авторлық құқық конвенциясына мүше-мемлекеттер ав-
торлық құқықтарын қорғау мақсатында белгілі бір ресми процедуралардың сақталуын талап етеді. Осындай
ресми процедуралар авторлық құқықтың тіркелуін, жарияланған туындының көшірмелерінде авторлық құ
-
қық туралы ескертпесінің, автордың аты-жөнінің және алғаш жарияланған күнінің көрсетілуін міндеттейді.
АҚШ бірқатар мемлекетпен екіжақты келісімшарт жасасқан-ды. Ол мемлекеттердің авторлық құқық туралы
заңы авторлық құқық конвенцияларына сәйкес келуі де, келмеуі де мүмкін. Туындыны қандай да бір жерде
алғаш рет жарияламастан бұрын, авторлық құқықты қорғауды қажет ететін мемлекеттерде сол қорғаудың
жүзеге асырылу ауқымы мен талаптарын зерттеудің пайдасы зор.
1886 жылы алғаш күшіне енген Берн конвенциясы бірнеше рет өзгертілді. Конвенцияға және оған ен
-
гізілген түзетулерге шолу жасау арқылы авторлық құқық түсінігіне сай қорғалатын құқық түрлерін көруге
болады. Берн конвенциясының о бастағы мұраты тікелей әдеби және көркем шығармаларды қорғау болға
-
нымен, оның кейінірек баспагерлер мен тағы басқалар шығаратын «ақпараттық өнім мен қызмет өндірісіне
салынған көп ақша сомасын қорғау» деген қосымша мақсаты пайда болды.
Берн конвенциясы автор құқығын халықаралық құқықтың принципі ретінде қалыптастырса да, қажет
қорғау деңгейін бірінші болып анықтауды мемлекеттік заңдарға қалдырды. Мысал келтіретін болсақ, қан
-
дай туындыға қорғау құқығы беріледі деген мәселені шешу мемлекеттік заңдарға жүктелген. Қандай да бір
туынды түрі қорғауға алынғаннан кейін, мемлекет өз азаматы болып келетін авторға қандай құқық берсе,
шетел авторына да сондай құқық беруі талап етіледі. Осы кемсітпеушілік принципінің негізгі шектеуі мына
-
дай: мемлекеттің ішкі заңында автор мемлекетінің заңынан гөрі ұзағырақ қорғау мерзімі белгіленген болса,
онда бұл мемлекет өзінің заңында белгіленген ұзақмерзімді емес, автор мемлекетінің заңындағы қорғау мер
-
зімімен бірдей уақыт мерзімін беруге тиіс және өз мемлекетінің заңында берілген мерзімнен аспауы керек.
Конвенцияға кейінірек енгізілген түзетулерде таралу ауқымы кеңейтілді, қосымша құқықтар қалып
-
тастырылды, сондай-ақ жаңа технологиялық зерттеулер мен жобалар мойындалды. Осындай түзетулердің
540
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
қатарына 1908 жылғы Берлин актісі, 1928 жылғы Рим актісі, 1948 жылғы Брюссель актісі, 1967 жылғы
Стокгольм актісі, сонымен қатар 1971 жылғы Париж актісі жатады. 1908 жылғы Берлин актісінде алғаш
рет фотографиялық туындылар авторлық құқықтың қорғауына алынды. Осындай құқықтар түпнұсқа туын
-
дының қайта өңделуіне рұқсат беру құқығынан және кейін туындылардың жазбасын көпшілік алдына ұсыну
құқығынан тұрды. Бұл құқықтар дыбыс жазу, кинематография және фотография сынды техника жаңалық
-
тарына берілген жауап болатын.
1928 жылғы Рим актісінде авторлардың мүліктік емес құқығы мен олардың туындыларын трансляциялау
құқығы мойындалды. Мүліктік емес құқық авторға туындысындағы қандай да бір бұрмалау немесе басқа да
өзгерістерге қарсы пікірін білдіру құқығын береді. Бұл күндері авторлардың мүліктік емес құқықтары Берн
конвенциясының 6bis-бабында мойындалған, онда былай делінеді: «Автордың экономикалық құқығынан дер
-
бес түрде, тіпті сол құқықтар табысталғаннан кейін де автор өзінің беделі мен абыройына нұқсан келтіруі мүм-
кін туындысындағы кез келген бұрмалаушылық, қате немесе басқа да жолмен жасалған өзгеріске қарсы болу
құқығына ие». Осылайша автор туындысын көбейтіп тарату немесе көпшілік алдында көрсету құқығын сата
алады, дегенмен көбейтіп тарату немесе көпшілік алдында көрсету кезіндегі кез келген өзгерісті қабылдамауға
құқылы. Рим актісінің 11bis-бабында қоғамдық радионың дамуына жауап ретінде трансляциялау құқығы ен
-
гізілді. Бұл бапта «әдеби және көркем туындының авторы радио арқылы көпшілікке таралуына рұқсат беруге
деген айрықша құқыққа ие» екені жазылған. Тұжырымдай келсек, құқықтың алғашқы рет көбейтіп тарату не
орындау секілді нақты іс-әрекетке емес, туындының таралу «процесіне» негізделгенін көруге болады.
1948 жылғы Брюссель актісі авторлық құқықты қорғау аясына кинематография өнімін де енгізді. Ал
фильмге деген авторлық құқықтың иесін анықтау тәртібі мемлекеттік заңға берілді. Ағылшын заңы бұл құ
-
қықты фильм продюсеріне телиді. Ал Еуропаның континенталдық құқық жүйесіндегі мемлекеттер бұл құ-
қықты негізгі сюжеттің, киносценарийдің авторы секілді шығармашылық адамына тән деп есептейді. Сон-
дай-ақ Брюссель актісі Рим актісінде мойындалған трансляциялау құқығын дыбыс трансляциясынан (радио)
телевизиялық трансляцияға дейін кеңейтті. 1967 жылғы Стокгольм актісі және 1971 жылғы Париж актісі
дамушы елдерге басылған туындыларға немесе сол елдің тілінде шықпаған туындыны аударуға мәжбүрлі
лицензия талап ету мүмкіндігін берді.
Авторлық құқық аясына енген салыстырмалы түрдегі жаңа сала – дәстүрлі құқықты немесе байырғы ха
-
лықтардың құқықтарын қорғау. Байырғы халықтың ерекше мағлұмат пен ресурсқа бай болатыны мәлім.
Алайда осындай «байлықтың» түпкі иелерінің рұқсатынсыз көпшілікке жария болатын, түп-төркіні мойын
-
далмай не экономикалық қайтарымсыз қолданылатын кездері болады. Байырғы халықтардың құқықтары «дәс-
түрлі білімін» (ауылшаруашылық және дәрілік өсімдіктер) және «дәстүрлі мәдени қазынасын» (қолөнер, би, ән
және аңыз-әңгімелер) білдіреді, осындай құндылық қалыптастырған қауым туындылары бақылауға алынуға
тиіс.
Зияткерлік меншік құқығындағы сауда аспектілеріне қатысты келісім
Зияткерлік меншік құқығындағы сауда аспектілеріне қатысты келісім жалпы ережелер, зияткерлік мен-
шік құқығының ауқымы және міндеттемелерді сақтау ережелері деген үш бөлімнен тұрады. «Жалпы ереже-
лер мен негізгі принциптер» (I бөлім) ұлттық режим, ең қолайлы жағдай жасалған ел режимі және транс-
паренттік принциптерінің мағынасын ашып береді. «Зияткерлік меншік құқығының қолжетімдігі, ауқымы
және қолданылуына қатысты стандарттар» (II бөлім) мына көрсетілген құқықтарды қорғаудың ең төменгі
деңгейін қамтамасыз етеді: (1) авторлық құқық және сабақтас құқық; (2) сауда маркасы; (3) географиялық
көрсеткіштер (шығарылған елі); (4) өнеркәсіптік нұсқа; (5) патент. III бөлімде зияткерлік меншік құқығын
бұзуға қарсы құқық қолдану механизмінің түрлері қарастырылады. Келесі жасалатын шолу оқырмандарға
TRIPS-ті түсіндіріп қана қоймай, оған қоса, олардың зияткерлік меншік құқығын қорғаудың басты принцип
-
тері туралы білімін одан сайын тереңдетуге септігін тигізеді.
Жалпы принциптер
Зияткерлік меншік құқығындағы сауда аспектілеріне қатысты келісімнің «жалпы принциптері» GATT-
ДСҰ жүйесінің, соның ішінде ұлттық режим, ең қолайлы жағдай жасалған ел режимі, сондай-ақ транс
-
паренттік принциптерінің негізгі қағидаларын растайды. 6-тарауда талқыланған ДСҰ келісімдерінің ең
негізгі принциптеріне бір шолу жасаңыз. Транспаренттік TRIPS келісімінің 63-бабында бекітілген. Бұл
бапта «Зияткерлік меншік құқығының қолжетімдігі, ауқымы, алынуы, сақталуы және оны бұзудың алдын
алуға қатысты кез келген мүшесі тарапынан күшіне енгізілген заңдар мен нормативтік құқықтық актілер,
541
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
түпкілікті сот шешімдері және жалпы пайдалану жөніндегі әкімшілік қаулылар жариялануға тиіс» екені
көрсетілген. 63-баптың транспаренттік стандарттарына сәйкес, мемлекеттерден өздерінің заңдары мен нор-
мативтік актілерінің көшірмелерін Зияткерлік меншік құқығындағы сауда аспектілері жөніндегі кеңес-
ке жіберуі талап етіледі. Осы Кеңес Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы екеуі зияткерлік меншік құ-
қығын қорғауға мүдделілер үшін ресурс қызметін атқаруға тиіс. Мысалы, 69-бапта «заңсыз» сұрқай нарық
импортының мәселесі жанама түрде мойындалады. Бұл бап TRIPS шеңберінде мойындалған құқықтарды
бұза отырып, шығарылған тауарды импорттаудың алдын алу мақсатында мемлекеттерді өз үкіметі ішінен
заңдарын бір-біріне үйлестірумен айналысатын «байланыс бекетін» құруға міндеттейді.
Авторлық құқық және сабақтас құқықтар
TRIPS ДСҰ-ға мүше мемлекеттің әрбірінен дереу Берн конвенциясына қосылуды талап етеді. Берн кон-
венциясында қарастырылғандай, тура әдеби туынды секілді компьютерлік бағдарламада, мейлі бастапқы
кодта, мейлі объект кодында болсын, авторлық құқықты қорғау аясына кіреді. Сондай-ақ «құрамының таң
-
далуы не орналасуына байланысты зияткерлік туындыны құрайтын, машина арқылы оқылатын немесе басқа
да формада берілетін деректер жинағы не өзге де материал» тікелей авторлық құқықты қорғау аясына енеді.
Осылайша деректер базасы немесе клиенттер тізімі авторлық құқық аясында қорғалады. Фотографиялық
туынды немесе қолданбалы өнер туындысына арналған қорғаудың ең қысқа мерзімі – заңды түрде жария
-
ланған сәтінен бастап кем дегенде елу жыл. Ал енді туынды заңды түрде жарияланбаған болса, онда елу
жылдық мерзім оның жасалған уақытынан бастап есептеледі.
Сауда маркасын қорғау
Зияткерлік меншік құқығының сауда аспектілеріне қатысты келісімнің 2-бөлімінде сауда маркасын қор-
ғауға арналған параметрлер атап көрсетілген. Сол бөлімнің 15-бабында жеке атаулар, әріптер, сандық шама-
лар, бейнелеу элементтері және түстердің комбинациясы сияқты белгілі бір сөздерден тұратын осындай бел-
гілерге, сондай-ақ осындай белгілердің кез келген комбинациясы сауда маркасы ретінде тіркеуге жарамды
екеніне кеңінен анықтама беріледі. Сауда маркасы танылғаннан кейін, оның иесі сауда маркасы құқығын
бұзуға тыйым салады. Заңның 17-бабы авторлық құқық заңында кездесетін адал ниетпен пайдалану кон
-
цепциясын мойындайды және мұны сауда маркасын қорғауда ерекше жағдай ретінде қолданады. Сауда мар-
касын қорғау және ұзарту мерзімі кем дегенде жеті жыл. Ал TRIPS келісімінде «сауда маркасын тіркеу оны
белгісіз уақыт мерзіміне ұзартады» делінген.
TRIPS келісімінде бас тарту немесе пайдаланбау салдарынан сауда маркасы құқығынан айыру принципі
мойындалған, алайда кейбір мемлекеттік заңда кездесетін мәжбүрлі лицензиялау принципі мойындалмай
-
ды. 19-бап мемлекеттерге үшжылдық мерзім ішінде қолданылмаған сауда маркасының тіркелу күшін жою
мүмкіндігін береді. Сауда маркасын импорттық шектеу не мемлекеттік реттеу секілді тіркеуге өтініш берген
тұлғаның бақылауынан тыс жағдайға байланысты пайдаланбаған болса, оның күшін жоюға тыйым салына
-
ды. Келісімнің 9-бабы танымал сауда маркасының иесіне шет мемлекетте маркасының рұқсатсыз тіркелуіне
тыйым салу немесе кедергі келтіру құқығын бере отырып, Париж конвенциясының 6bis-бабын мойындайды.
Патентті қорғау
TRIPS келісімінің 27-бабы патенттеуге лайықтылыққа «жаңа, өнертабыстық деңгейде болуы және өнер-
кәсіптік мақсатта қолдануға жарамдылығы» деген анықтама береді. Патент иесіне берілген бұл құқықтар-
дың қатарында үшінші тараптардың патенттелген өнімді немесе процесті жасау, пайдалану, сатуға ұсыну,
сату немесе осындай мақсаттарда импорттау әрекеттерін алдын алу құқығы бар. Бір қызығы, TRIPS интег
-
рал сызба дизайнын патенттеуге лайық деп танудың орнына, бұл дизайндарды жекелеп мойындайды және
өтініш берген күнінен немесе «алғашқы коммерциялық мақсатта пайдаланған» күнінен бастап онжылдық
қорғау мерзімін қарастырады. TRIPS талаптары бойынша, келісімге мүше мемлекеттер интеграл сызбаға
қатысты зияткерлік меншік құқығы туралы келісімге сәйкес интеграл сызба дизайны мен жобасын қорғауды
қамтамасыз етуге келісуге тиіс.
Коммерциялық құпия
Коммерциялық құпия TRIPS келісімінің 7-бөлімінде бар. Бөлімнің мақсаты – «жасырын ақпаратты қор-
ғау». Коммерциялық құпия дегеніміз – көпшілікке жарияланбаған, коммерциялық құны бар және құпия-
сын сақтау үшін тиісті шаралар қолданылған ақпарат. Тиісті шараның мысалы ретінде қызметкерлермен,
542
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
агенттермен құпияны сақтау туралы келісім жасасуды айтуға болады. 40-бап зияткерлік меншік құқығы-
на лицензия берушілер үшін аса маңызды. «Саудаға кері әсерін тигізетін және технология трансферіне
кедергі болуы мүмкін» белгілі бір келісімшарттық шектеулерге мемлекеттің тыйым салуына рұқсат бе
-
рілген. 40-бап мүше-мемлекеттерге лицензиар құқығының жарамдылығына күмән келтіретін ескертпелер
мен лицензиардың өз саласында жасайтын өнертабыстарына айрықша кері табыстау лицензиясын беруге
лицензиатты міндеттейтін лицензиялық келісімнің тармағында кездесетін келісімшарттық шектеулерді ег
-
жей-тегжейлі тексеру мақсатында оларды ерекшелеп көрсетуге мүмкіндік береді. Осындай келісімшарт
ескертпелері 19-тарауда талқыланады.
Құқықтық қорғау және жазалау шаралары
TRIPS зияткерлік меншік құқығының қорғалуын не сақталуын қамтамасыз етуге ұмтылған тараптар үшін
құқықтық қорғау және жазалау шараларының тізімін ұсынады. Мемлекеттерден заңсыз тауарды тәркілеу және
жоюға арналған процедурамен қатар, азаматтық және қылмыстық құқықтық қорғау шараларын қамтамасыз
ету талап етіледі. Азаматтық қорғау шаралары импортталған тауардың «сауда арналарына» енуін алдын алу
мақсатында соттың тыйым салу шешімімен қатар, жоғалған пайданың шығынын және адвокат қызметінің
шығынын өтеуді қарастырады. TRIPS келісіміне енгізілген ерекше ережелердің бірі – кеден органдары ар
-
қылы контрафакт тауарларды енгізбеу. Зияткерлік меншік құқығының иесі контрафакт тауардың импортын
не экспортын тоқтату үшін үкіметтік немесе кедендік органға өтініш бере алады. Уақытша тоқтату шешімін
шығармастан бұрын әкімшілік, не болмаса сот органы өтініш берушіден кепілдік беруді талап етуі мүмкін,
бұл шара тауарына негізсіз тыйым салынған немесе тәркіленген тараптың шығынын өтеу үшін қолданылады.
Зияткерлік меншік құқығы туралы шетелдік заңдар
Гонконг, Сингапур, Малайзия, Қытай, Біріккен Араб Әмірліктері және Коста-Рика сынды әлемнің түкпір-түк-
піріндегі әртүрлі саладағы технологиялық және инновациялық орталықтар даму үстінде. Қытай, Жаңа Зеландия,
Мексика, АҚШ және Ресейдегі патенттік басқармалар мәліметіне қарасақ, ең көп патент өтініштері берілген ел
-
дер – осылар. Осындай дүмпуге айтарлықтай үлес қосқан елдер – Қытай, АҚШ және Корея. Қытайдың патенттік
басқармасы 2011 жылы әлемдегі ең ірі патент орталығына айналған болатын. 2012 жылы Қытай тұрғындары
әлем бойынша патент, пайдалы модель, сауда маркасы және өнеркәсіптік үлгі үшін өтініш берушілердің ең үлкен
тобын құраған еді. Осылайша Қытайдың патент және сауда маркасы орталықтары атап өткен зияткерлік меншік
құқығының төрт түріне берілген өтініштердің ең ірі қабылдаушысына айналды. Осы шолуға қарап отырып, әр
-
түрлі мемлекеттегі зияткерлік меншік құқығы туралы заңдарды зерделеудің маңызды екенін байқауға болады.
Патент жөніндегі аймақтық келісімдер
Патент жөніндегі аймақтық келісімдер зияткерлік меншік құқығын қорғауды күшейтуге септігін тигізді.
Аймақтық ұйымдардың екі түрі бар. Біріншісі аймақтық патент жүйесін қалыптастырса, екіншісі аймақтағы
қалыптасқан патент жүйесінің қызметін үйлестіруге тырысады. Патент жүйесінің екінші түрінің мысалы ре
-
тінде 2000 жылы Анд қауымдастығы құрған Өнеркәсіптік меншік бойынша ортақ режимді келтіруге болады.
Ал патент жүйесінің бірінші түріне келсек, қазіргі уақытта аймақтық патенттерді шығаратын бес аймақтық
келісім орталығы бар: (1) Африкалық зияткерлік меншік құқығы ұйымы (OAPI); (2) Африкалық аймақтық
зияткерлік меншік құқығы ұйымы (ARIPO); (3) Еуразиялық патент басқармасы (EAPO); (4) Еуропалық
патент басқармасы (EPO); (5) Парсы шығанағы елдерінің ынтымақтастық кеңесінің Патент басқармасы
(GCC). Бұған қоса, ЕО-мен қатар, Солтүстік Америка еркін сауда келісімі (NAFTA), сондай-ақ басқа да еркін
сауда келісімдері зияткерлік меншік құқығын қорғауды қарастырады. ЕО және NAFTA-ның зияткерлік мен
-
шік құқығын қорғау шаралары осы тарауда кейінірек талқыланады.
Африкалық зияткерлік меншік құқығы ұйымына француз тілінде сөйлейтін Африканың 16 мемлекеті
мүше. 16 мемлекеттің ешқайсысында ұлттық патент жүйесі болмағандықтан, OAPI патенттері осы ұйым
-
ға мүше-мемлекеттердің барлығында автоматты түрде қолданысқа енеді. Африкалық аймақтық зияткерлік
меншік құқығы ұйымы Африканың ағылшын тілінде сөйлейтін 17 мемлекеті үшін аймақтық патент басқар
-
масын құра отырып, 1982 жылы Хараре протоколына қол қою арқылы негізі салынды. ARIPO патенті шы-
ғарылғаннан кейін мүше-мемлекеттер өз ішіндегі патенттің жарамдылығын алты ай ішінде жоққа шығара
алады. Сондай-ақ патентке жекелеген елдердің мәжбүрлі лицензиялау заңдарының күші жүреді. Еуразия
-
лық патент басқармасы бұрынғы Кеңес Одағының құрамында болған Ресей және басқа да сегіз мемлекет
543
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
(Әзірбайжан, Беларусь, Қазақстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Қырғызстан, Молдова және Армения) үшін
аймақтық патент береді. Содан соң патент иесі оны қай елде қолданатынын өзі таңдайды.
1977 жылғы Еуропалық патент конвенциясы (EPC) Еуропалық патент басқармасының негізін қалады.
Еуропалық патент конвенциясына ЕО-ның 28 мемлекеті және оған қоса, он Еуропа мемлекеті қосылған. EPC
патенті әрбір мүше мемлекеттің ұлттық патентімен парапар, сондай-ақ жекелеген мемлекеттердің сотында
ұлттық патентпен бірдей тәртіпте қолданылады. Кей мемлекет патентті қолданысқа енгізу үшін оның иесі
-
нен мемлекеттік тілге аударуын талап етеді. Бірыңғай еуропалық патент алу үшін Мюнхендегі Еуропалық
патент басқармасына өтініш берілуге тиіс. Сауда маркасына келер болсақ, Испанияның Аликанте қаласында
орналасқан ЕО-ның Сауда маркасы жөніндегі басқармасы ЕО-ға мүше 15 мемлекет үшін жарамды бірыңғай
ЕО сауда маркасын шығарады. ЕО сауда маркасы әлі де болса ұлттық сауда маркаларымен қатар қолданыс
-
та екенін ескерте кету керек. 2013 жылы ЕО-ның 25 елі ұлттық сот жүйесіне балама болатын, патент заңын
бұзу істерін қарайтын бірыңғай патент сотын құруды ұйғарды.
Сауда маркасы жөніндегі шетелдік заңдар
Әлемнің көптеген мемлекетінде сауда маркасы тиісті үкіметтік органда тіркелгенде ғана мойындалып,
қорғауға алынады. Ресей Федерациясының сауда маркасы туралы заңында «Ресей Федерациясы бойын
-
ша сауда маркасы мемлекеттік тіркеуден өткенде заңды қорғауға алынады» делінген. Алғаш тіркеу принци-
піне негізделген құқықтарды бекітетін жүйе атрибутив жүйе деп аталады. Бұл дегеніңіз – барлық құқықтар
сауда маркасы не патент тіркелген сәтте туындайды деген сөз. Десе де халықаралық сауда маркасы туралы
конвенциялар талап ететіндей, бірқатар мемлекет өзінің сауда маркасы жөніндегі басқармасына халықара
-
лық деңгейде мойындалған немесе танымал сауда маркасының үшінші тарап жағынан жасалған тіркеуін
қабылдамау құқығын береді. Ресей заңының 7-бабында «Басқа тұлғалардың тіркеуден өтпеген сауда марка
-
лары Ресей Федерациясы тарап болып келетін халықаралық шарттар негізінде қорғалады» деп бекітілген.
Бразилия 1997 жылы өнеркәсіптік меншік туралы заңға өзгеріс енгізе отырып, алғаш рет тіркелмеген
шетелдік сауда маркаларының құқығын мойындады. Бразилияның Өнеркәсіп меншігі туралы жаңа заңы
сауда маркасы жөніндегі басқармаға «танымал сауда маркасын толығымен не ішінара қайта шығаратын,
не болмаса ұқсатып шығаратын маркаларды тіркеу жөніндегі өтініштерді қабылдамау» мүмкіндігін бере
-
ді. Сауда маркасының танымалдығын анықтау үшін заң Париж конвенциясына сілтеме жасайды. Заңның
126-бабында «Париж конвенциясының 6bis-бабының шарттары бойынша танымал сауда маркасы Брази
-
лияда бұрын тіркелгені немесе өтініш берілгеніне қарамастан арнайы қорғауға алынады» делінген. Алайда
сауда маркасына құқық алу мүмкіндіктерінің аясы тар. Әдетте сауда маркасының заңды иесі не лицензиат
болып келетін дауласушы тарапқа сауда маркасының тіркелуіне наразылық білдірген сәтінен бастап өз сауда
маркасын тіркетуіне 60 күн беріледі.
Бразилия заңдары сауда маркасының иесіне залалды өтеткізу туралы шағым түсіруге рұқсат береді.
210-бап заң бұзушыны жоғалған пайда үшін де жауапкершілікке тарту мүмкіндігін береді. Жоғалған пайда-
ны есептеу зардап шегуші тарап үшін өте тиімді. Осылайша шетелдік сауда маркасының иесі «заңбұзушы-
лық болмағанда немесе заң бұзушының алған пайдасының құнын есептемегенде алуы ықтимал пайдадан»
көбірек пайда табуы мүмкін. Бразилияның ескі заңдары бойынша сауда маркасының шетелдік иесі сауда
маркасын тіркеп қана қоймай, оған қоса, тіркелгеннен кейінгі екі жыл ішінде белсене қолдануға тиіс. Сөйт
-
кен Бразилия жуырда ғана заңдарына Париж конвенциясы мен қайта қаралған Стокгольм актісіне сәйкестен-
дірер өзгерістер енгізді, бұдан былай Бразилияда тіркелген сауда маркасы қорғауға алынады.
Негізгі айырмашылықтарды анықтау үшін мемлекеттік сауда маркасы туралы заңдарды зерделеу керек.
Мысалы, сауда маркасының иесі шет мемлекетте сауда маркасын тіркеп немесе оның талаптарын зерделеп
қана қоймай, сонымен қатар сол мемлекеттің заңы бойынша сауда маркасын қорғауды да ойластырып қоюы
қажет. Мұндағы толғандырар негізгі мәселе үшеу: (1) сауда маркасының мерзімі мен оны ұзарту талаптары;
(2) сауда маркасы құқығын бұзудың алдын алу және бренд атауы ретінде емес, жалпы есімге айналған атау
ретінде пайдаланылуы; (3) қолданылмаған сауда маркасын иесіз қалған марка ретінде басқа біреудің пайда
-
лануына жол бермеу.
Ресей заңы бойынша сауда маркасының тіркеуі өтініш қабылданған күннен бастап 10 жылға жарамды.
Сауда маркасын тіркеу мерзімінің соңғы жылында ұзарту өтінішін толтырып, әрбір он жыл сайын ұзартып
отыруға болады. Тіркеу немесе ұзарту өтініші қабылданбаған жағдайда, өтініш беруші ол шешімнің үстінен
Патент органының палатасына үш ай ішінде шағым түсіре алады. Ал Патент органының палатасы шешімі
-
нің үстінен Жоғарғы патент органына алты ай ішінде шағым түсіруге құқылы.
544
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
Сауда маркасы туралы заңдардың сауда маркаларына қатысты ұстанымы салыстырмалы түрде бір-
ыңғай болып келеді. Басты ереженің мәні мынадай: жалпы атау ретінде қолданылатын сауда маркалары
сауда маркасына берілетін қорғаудан айырылады. Егер сауда маркасы немесе тауар атауы нақты бренд атауы
емес, белгілі бір типтегі барлық тауарға қатысты айтылса, онда сауда маркасының құқығы жойылады. Comite
Interprofessionnel du Vin de Champagne ісінде жалпы есімге айналған атау мен фирмалық атауды ажырату
мәселесі зерделенеді. Мынадай жағдайды да ескеру керек, бір сауда маркасы бір елде жалпы есімге айналған
атау, басқа елде құқығы қорғалған бренд атауы болуы мүмкін.
Comite Interprofessionnel du Vin de Champagne ұйымының
Wineworths компаниясына қарсы ісі
2 NZLR 432 (1991)
The Comite Interprofessionnel du Vin de Champagne
(CIVC) – шампан (Champagne) атауын қорғау мақса-
тында француз заңы аясында құрылған жартылай ресми
орган. Аталмыш ұйым бұл істе Жаңа Зеландияның кө-
піршікті шарап нарығында жүрген австралиялық шарап
өндірушілердің мүддесімен қақтығысқа түсті. Австра-
лия экспорттаушылары көпіршікті шарапты шампан деп
белгілеп, сатуға тырысады. Даудың өзегінде мына мәсе-
ле жатыр: Жаңа Зеландияда «шампан» сөзі өзіне тән ай-
рықша (бренд) атауынан айырылып, жалпы мағынаға ие
болған. Білуімізше, шампан – салыстырмалы түрде жаңа
ішімдік, Франциядағы Эперне қаласының түбіндегі
Бенедиктин Аббатында XIX ғасырда Дом Периньон жа-
саған. Шампанның аса маңызды екі ерекшелігі бар: жү-
зім өсірілетін топырақ пен климат және білікті маман-
ның шарап жасау әдісі. Шампенуаз әдісінің мәні мынада:
екінші ферменттеу процесі сатылатын шарап құтысының
ішінде жүзеге асырылады. Бұл процесс ашытқыны шы-
ғару үшін оны біртіндеп шайқау арқылы араластырып,
төңкерілген құтының мойнымен төмен қарай жылжыту
әрекетін қажет етеді. Бұл үрдіс шарапты өндіру мен ішу
өмір салтының ажырамас бөлігіне айналған Австралия-
ға мүлдем жат еді. Талап-арыз берушілер Канада мен
Америка Құрама Штаттарындағыдай, Австралия үшін
де champagne (шампан) сөзін пайдалануға арналған заң-
ды түрде қорғау шараларының жоқ екенін мойындайды.
1987 жылы Жаңа Зеландияға «Австралиялық шам-
пан» атты белгісі бар көпіршікті шарапты экспорттау
үшін Penfolds (Австралия) компаниясы Wineworths
(Жаңа Зеландия) компаниясымен келісімшарт жасасты.
Талап-арыз берушілер айыпталушыларға сауда марка-
сын заңсыз пайдалану кінәсін таға отырып, оларды сот-
қа берді. Өнімді немесе атауды ерекше қылатын нәрсе
туралы талап-арыз берушінің көзқарасын атап өтудің
реті бар. Алкоголь сусынына жататын шампан асқазанда
жағымды әсер қалдырады. Кез келген айтулы оқиғаны
шарап орнына шампанмен атап өтуге болады; бокалға
құйған кезде көпіріп, тәбетті ашады, Франциядан шық-
ты деген экзотикасы тағы бар, сондай-ақ бағасы да оның
басты ерекшеліктерінің біріне жатады.
Шампан – жалпы есімге айналған термин бе?
Соттың алдында тұрған басты міндет – жаңазелан-
диялықтардың «шампан» сөзінен не ұғатынын анықтау.
Дәлелдердің келесі категориялары ерекше көрсетілген:
(1) сөздіктер мен тіл мамандары; (2) нарық зерттеулері;
(3) шарап мамандарының растауы; (4) ресторандағы ша-
рап тізімдері мен газеттегі жарнамалар. Осындай дәлел-
дер негізінде шыққан сот шешімінен Жаңа Зеландиядағы
шампан сөзінің қандай да бір көпіршікті ақ шарапты біл-
діретін жалпы атау емес екені белгілі болды.
Сауда маркасына қатысты
жаңылыстыруға қарсы заң
Талап-арыздың негізі – белгілі бір өндірушінің сатып
алушыларды алдап-арбау мақсатында өз тауарын басқа
бір өндіруші тауарының атына ұқсастырып шығару не-
месе қаптау әдісін қайталау арқылы бүркемелеп сатуға
тырысатын классикалық формадағы іс-әрекет емес. Бұл
шағым жаңылыстырудың жаңа түріне, байқатпай бедел-
ге ие болуға немесе оны заңсыз бөлісуге қатысты. Сауда
маркасына қатысты жаңылыстырудың жаңа деңгейі бұр-
малауды анықтау мен жалған ақпарат беруді жауапкерші-
ліктің ажырамас бөлігіне айналдырады, бұл жағдай дә-
лелдеуді одан сайын қиындатады. Талап-арыз берушілер
жауапкердің ішімдікті француз шарабы ретінде сатуға
тырыспағанын мойындайды. Олардың пайымдауынша,
сатып алушылар шампанның барлық ерекшеліктерін
қамтыған көпіршікті шарапты сатып алып жатырмыз деп
ойлауы мүмкін, себебі бұл өнім сипаттамасында шампан
сөзі қолданылған.
Сауда маркасына қатысты жаңылыстыруға байла-
нысты шағымның негіздері үш элемент арқылы берілуі
мүмкін: (1) бұл істе шампан атауының беделі мен абыро-
йы қалпына келтірілуге тиіс; (2) бұл істің мәні – үстінен
шағым түсірілген іс-әрекеттің адамдарды жаңылысты-
руы ықтимал екенін немесе, шынымен де, жаңылыстыр-
ғанын көрсету міндеттемесі; (3) талап-арыз берушілер-
дің бизнесіне, абырой-беделіне нұқсан немесе зиян кел-
ді, я болмаса келуі ықтимал. Біріншіден, шампан сөзінің
өзіне ғана тән ерекше беделі мен абыройын сақтайтыны,
сондай-ақ жалпы есімге айналмағаны туралы деректер
бар. Екіншіден, сот шешіміне қарасақ, бұл жағдай тұты-
нушыларды жаңылыстыруға себеп болады. Үшіншіден,
«шампан» сөзі Жаңа Зеландияда сатылған кез келген
көпіршікті шарапты білдіретін болса, талап-арызын бе-
рушілер шығынға ұшырамақ. Бұдан көретініміз – Жаңа
Зеландия халқы деген кезде сот шарап жайында еш бі-
лімі жоқ әрі оған мән беріп жатпайтын, шарап деген не,
оның қандай түрлері бар деп бас қатырмайтын қарапа-
йым сатып алушыларды меңзеп отыр, «шампан» сө-
зін олардың жаңсақ қабылдауы әбден ықтимал. Сот ісі
талап-арыз берушілердің пайдасына шешілді.
545
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
Түйін
• «Сауда маркасына қатысты жаңылыстыру» – бай-
қатпай беделге ие болып, оған заңсыз ортақтасу-
дан тұратын сауда маркасын бұзу формасы.
• Сауда маркасын заңсыз пайдаланудың шешу-
ші факторы – сауда маркасының ерекшелігі,
сондай-
ақ оның жалпы есімге айналған атау ре-
тінде қолданылу-қолданылмауы.
• Бренд атауы мен жалпы есімге айналған атау
арасындағы айырмашылықты анықтайтын стан-
дарт – «қарапайым сатып алушының», тұтыну-
шының көзқарасы.
• Алдағы басқосуларда мән беріп көріңіз, «құтыда-
ғы» және «осы құтыдағы» ферменттелген шампан
арасындағы айырмашылыққа назар аударыңыз.
Шампенуаз әдісі бойынша екінші ферменттеу ба-
рысында қоқысы шығарылған сәтте шампан құты
ішінде қалуға тиіс. Мамандар ұзақ уақыт құтыны
әрі-бері аунатып отырып, «таңғажайып» әдіспен
қоқысын шығарады. Бұл өте қымбат процесс
«осы» құтыда деген әдісті білдіреді. Ал мұның
арзан әдісі шампан құтысын босатып, қоқысын
машиналық процеспен сорып алып, әлгі шампан-
ды екінші ферментация үшін басқа құтыға құю-
дан тұрады. Бұл екінші әдіс «құтыда» деген атпен
белгілі. Ебін тапсаңыз, осындай майда-шүйденің
өзі атыңызды аспанға бір-ақ шығаруы мүмкін.
Бірқатар мемлекетте өз сауда маркасын пайдаланбаған тұлға заңның қорғауынан айырылады. Ресейдің
сауда маркасы туралы заңы Жоғарғы патент палатасына «Бес жыл бойы қолданылмаған сауда маркасы» тір
-
кеуінің күшін жоюға рұқсат береді. Заң бойынша сауда маркасы иесі оны өзінен тыс себептерге байланысты
қолдана алмағанын дәлелдесе, ондайда тіркеуінің күші жойылмайды. Мысалы, импорт немесе экспорт ба
-
қылауы сауда маркасымен таңбаланған өнім саудасының жолын бөгесе, сауда маркасы иесінің өз маркасына
деген құқығы сақталады. Қытайдың Сауда маркасы туралы заңы бойынша сауда маркасы тіркелгеннен кейін
қатарынан үш жыл қолданылмаған жағдайда оның күші жойылады.
Қытай Халық Республикасының зияткерлік меншік заңы жөнінде өзіндік ерекше көзқарас қалыптас
-
қан. Жеке меншікті қорғау және технологиялық дамуды ынталандыру секілді дәстүрлі мақсаттармен қатар,
Қытай сауда маркасы жөніндегі заң сапаны бақылау және тұтынушыларды қорғау механизмі қызметін де ат-
қарады. Қытайдың Сауда маркасы жөніндегі заңының 31-бабы бойынша Сауда маркасы жөніндегі басқарма
сапасы төмен өнімге таңбаланған сауда маркасының күшін жоюға құзыретті. Қытай заңы жоқ дегенде сапа
-
сы орташа өнімді қорғайды. Сапасы нашар тауар шығаратын сауда маркасының иесін тұтынушыны алдаушы
деп біледі. Өйткені сауда маркасының болуы өнімнің, тиісінше, сапалы екеніне меңзейді деген ұғым бар.
Патент жөніндегі шетелдік заңдар
Патент жөніндегі заң бойынша қандай өнертабыс қорғалуға тиіс деген мәселеде мемлекеттердің құқық
жүйелерінде айтарлықтай біркелкілік бар. Қытайдың патенттік заңы «патенттелуге лайықты» өнертабысты
жаңашыл, жасампаз және тиімді сынды сипаттың бар-жоғына қарап анықтауда АҚШ заңын қайталайды.
Қытай Халық Республикасы Патент жөніндегі заңының 22-бабында жаңашылдық бұрын жарияланба
-
ған немесе жария түрде қолданылмаған өнертабыс ретінде сипатталады. Ал жасампаздық деген қолданыс-
тағы технологиядан да айтарлықтай ілгері кеткен жетістікті білдіреді. Тиімділік өнертабыстың «оң нәти-
же» беруін немесе өндіруге қабілетті болуын талап етеді. Honda Motor Co. компаниясының Beijing Xuyang
Hengxing Trade Co. компаниясына қарсы ісінде Жоғары халық соты (9-тарауға қараңыз) негізгі және жанама
жауапкершілік тұжырымдарын зерделейді, сондай-ақ заң бұзушының заңсыз тапқан пайдасын қайтарар құ
-
қықтық қорғау тәсілін қарастырады.
Honda Motor Co., Ltd компаниясының Beijing Xuyang Hengxing Trade Co.,
Ltd компаниясына қарсы сот ісі
Пекиннің Жоғары халық соты (2010) GMZZD No. 2556
Мәселе. Белгілі бір тарап басқа бір тарапқа қосалқы
бөлшектерді өндіруді және оны құрастырып, дайын өнім
жасауды тапсырған кезде қосалқы бөлшектер патент құ-
қығын бұза жасалса, ондайда бұзылған құқықтың өтем-
ақысын кім төлемек?
Негізгі және жанама жауапкершілік
Қытайдың Патент туралы заңының 11(2)-бабы бо-
йынша өнеркәсіптік үлгіге патент берілгеннен кейін,
патент иесінің рұқсатынсыз ешбір заңды не жеке тұл-
ғаның патентті пайдалануға, яғни өндірістік немесе
546
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
коммерциялық мақсатта патенттелген үлгімен өнім жа-
сау, сату немесе импорттауға құқығы жоқ. Қарастырып
отырған ісімізде Honda – патент иесі, оның құқықтары
Қытайдың Патент туралы заңымен қорғалған. Бұл істегі
контрафакт өнім де, патенттелген өнім де – автокөлік бам-
перлері. Салыстырып қарасақ, бұл сот ісіндегі контрафакт
өнім мен патенттелген өнімнің дизайны бір-біріне ұқсас.
Автокөліктің жалпы көрінісімен бірге автокөлік шы-
ғарушысы тарапынан дайындалған көптеген аксессуар-
лар мен қосалқы бөлшектер бар. Кейбір қосалқы бөл-
шектер мен аксессуарлар басқа компаниялар, атап айт-
қанда, Jiangsu Kawei Motor Accessories Co., Ltd. (Kawei)
тарапынан шығарылса да, сызбалар автокөлік шығару-
шылары, атап айтқанда, Shijiazhuang Shuanghuan Motor
Inc. (Shuanghuan), тарапынан беріледі. Shuanghuan ком-
паниясы патент құқығын бұзу арқылы жасалған бампер-
лері бар автокөліктерді сатты.
Сол себепті Shuanghuan да, Kawei де патент иесінің,
яғни Honda компаниясының патент құқығын бұзды. Бұл
компаниялар осындай құқықбұзушылықты тоқтатып,
Honda компаниясының шығындарын өтеу үшін ортақ
және жеке жауапкершілікті мойындарына алуға тиіс.
Автокөліктің құрастырушысы мен өндірушісі болған-
дықтан Shuanghuan компаниясы негізгі жауапкершілікті
өз мойнына алды. Патент құқығын бұзушы автокөлік
құрастырушы жалдаған компания болғандықтан, Kawei-
дің кінәсі Shuanghuan компаниясымен салыстырғанда
азырақ. Сондықтан Kawei компаниясы жанама жауап-
кершілікті мойнына алды. Бұған қоса, Beijing Xuyang
Hengxing Trade Co., Ltd. (Xuyang) компаниясы патент
құқығын бұзу арқылы жасалған өнімдері бар автокөлік-
терді сатқан еді, бұл компания алдағы уақытта осындай
автокөліктерді сатуын тоқтатуға тиіс.
Шығындарды есептеу
Патент дау-дамайына қатысты сот ісі мәселе-
лері бойынша Жоғарғы халық соты принциптерінің
21(1) және (3)-бабында қарастырылғандай, құқық бұ-
зушының жауапкершілігін Қытайдың патент заңымен
анықтаған кезде, сот өтемақы мөлшерін патент иесі
шеккен шығынын немесе патент құқығын бұзушының
құқықбұзушылықтан түсірген пайдасын негізге ала оты-
рып есептейді. Құқық бұзушының түсірген пайдасын әр-
бір контрафакт өнімнен түсетін ақылға қонымды пайда-
ны жалпы сатылым сомасына көбейту арқылы анықтауға
болады. Жалпы, құқық бұзушының алатын пайызы оның
өндірістік табысына байланысты есептеледі.
Басқа бір істе Shuanghuan тарапынан берілген аудит
есебіне және кеңес беруге арналған есепке сәйкес ав-
токөлік саудасының шығыны мен пайдасын және сауда
көлемін анықтай аламыз; Shuanghuan компаниясына ар-
нап шығарылған инвойс бойынша артқы бампердің әр
данасының бағасы 286,32 юаньді құрайды. Сондықтан
артқы бампердің түгелімен автокөлікке қатысты үлесін
анықтай аламыз. Тиісінше, соттың есептеуі бойынша,
Shuanghuan және Kawei компанияларының патент құқы-
ғын бұзу нәтижесінде түсірген пайдасы 1,72 млн юань-
ді құрайды. Осылайша Shuanghuan және Kawei компа-
ниялары осы шығындарды өтеу үшін ортақ және жеке
жауапкершілікті мойындарына алады.
Түйін
• Өнеркәсіптік үлгі патентінің иесі жалпы патент
иесінің рұқсатынсыз кез келген заңды тұлғаның
да жеке тұлғаның да патентті пайдалануына, яғни
өндірістік немесе коммерциялық мақсатта па-
тенттелген үлгісінен тұратын өнімді жасауына,
сатуына немесе импорттауына тыйым сала алады.
• Берілген істе патент құқығын бұзғаны үшін бір
емес, бірнеше тарап сотқа берілуі мүмкін және
әрбір тарап ортақ әрі жеке жауапкершілік алады
(барлық шығындар үшін әрбірі жауапты болады).
Дегенмен патент құқығын бұзудан туындаған
шығын өтемін сот негізгі құқық бұзушы (авто-
көлік құрастырушы) мен жанама құқық бұзушы-
ның (қосалқы бөлшек өндіруші) мойнына бөліп
артады.
• Өтемақы сомасы есептелген кезде шығындардың
негізі болып патент иесінің құқығын бұзу арқылы
түскен пайда алынады.
Қытайдың патент заңы бірқатар дамушы мемлекетте кездесетін, алайда АҚШ заңы бойынша жиі қолда-
ныла бермейтін мәжбүрлі лицензиялау тұжырымын қабылдайды. Қытай патенттік заңы патентті оның ұс-
таушысынан Қытай ішінде қолдануын талап етеді. Патентті пайдалану талабын орындаймын деген шетелдік
патент ұстаушы тауарын Қытайда шығару үшін сол Қытайда бірлескен кәсіпорын құруға немесе Қытайдағы
біреуді лицензиялауға мәжбүр болады. Ал лицензия үш жыл бойы пайдаға жаратылмаса, Мемлекеттік па
-
тент басқармасы үшінші тарапқа мәжбүрлі патент лицензиясын бере алады. Мәжбүрлі лицензия иелерінің
заңды түрде патенттелген өнімдерді шығаруға мүмкіндігі болады. Бірақ олар алғашқы патент иесіне тиіс
-
ті роялти төлейді. Сондай-ақ міндетті лицензиялар бұрынғы өнертабысын жетілдірген кезде немесе жаңа
өнертабыстарын бұрынғы патентке негіздеген кезде үшінші тарапқа беріледі. Үкімет көп жағдайда бұрынғы
патент иесіне жаңа өнертабысын қолдануына мүмкіндік беру мақсатында тоғыспалы лицензия береді.
Еуропалық одақ
Сауда маркасына келсек, жеке тұлғаның немесе компанияның бірыңғай ЕО сауда маркасын алуына бо-
лады; негізінде, ұлттық сауда маркалары ЕО-ның сауда маркасымен қатар қолданыста жүре береді. «Салыс-
тырмалы құқық: Қауымдастықтың сауда маркасы жөніндегі ЕО қаулысы» деген 18.6-мысалда ЕО-ның сау-
да маркасы Директивасын орындау туралы 2868/95-қаулыдан үзінділер берілген. Бұл қаулының толығымен
547
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
міндетті заңдық күші бар және барлық ЕО мемлекеттерінде тікелей қолданылады. Басқа да талаптарымен
қоса, бұл қаулы қауымдастықтың сауда маркасына берілетін өтінішті ұлттық сауда маркасына берілетін өті
-
нішке айналдырумен бірге, сауда маркаларына өтініш беру, оларға наразылық таныту және сауда марка-
ларының мерзімін ұзартуға қатысты бірыңғай форманың қалыптасуын талап етеді. Сондай-ақ қаулыларда
лицензиаттың лицензияны тіркеуі қарастырылады.
ЕО-да деректер базасын қорғау
Еуропалық одақ қана 1996 жылы Деректер базасының директивасын қабылдау арқылы деректер қорын
қорғауға арналған құқықтық режимді қабылдады. Бұған сәйкес, деректер базасын жасаушыға базадағы мә
-
ліметтердің пайдаланылуын бақылау үшін өзгеше құқық беріледі. Директивада деректер базасының автор-
ларына авторлық құқықтарын қорғау мүмкіндігінің берілгені расталған. Директиваға сәйкес, әрбір туынды
«автордың жеке интеллектуалдық туындысы» ретінде сипаттауға тұрарлықтай ерекшелікке ие болса, онда
деректер базасындағы әрбір элементті құқықтық тұрғыда қорғауға алу қарастырылған. Егер деректер база
-
сын жасаушы деректер базасының мәліметтеріне назар аударту, растау немесе ұсынуда сан және сапа тұрғы-
сынан айтарлықтай инвестиция салғанын көрсете алса, онда өзгеше құқық беріледі.
Айтарлықтай инвестиция тұжырымы Еуропалық сотта (ECJ) жіті назарға алынды. Төрт әйгілі істегі
(оның ішінде British Horses Board және Fixtures Marketing істері) ECJ шешімдері заңға шектелген түсініктеме
берді, осылайша деректер базасын қорғауға қатысты ерекше құқықтың қолжетімдігі мен ауқымын қысқарт
-
ты. Шын мәнінде, Еуропалық сот деректерді «жасау» және «алу» арасындағы айырмашылыққа мән берді.
Оның пікірінше, деректер базасында жинақталатын мәліметтерді «жасау» базаны қорғауды қамтамасыз ету
-
ге арналған тиісті инвестиция ретінде қарастырылмайды. Керісінше, қолда бар деректі алу немесе жинау Де-
ректер базасы жөніндегі директива бойынша инвестиция ретінде қарастырылуы мүмкін; егер де деректерді
жинау стандарт аппараттық жабдықтар, бағдарламалық жасақтама немесе интернет-қосымшалар арқылы
жүзеге асырылса, инвестиция әлі де болса жеткілікті деңгейде болмауы мүмкін.
Бұл қаулыда қауымдастықтың сауда маркасын тіркеуге,
сондай-ақ оларды басқаруға септігін тигізетін қажет ереже-
лер бар.
22-ереже. Пайдалануды дәлелдеу
Тарап пайдалануын дәлелдеуі немесе пайдаланбауының
ақылға қонымды себептерін көрсетуге тиіс болғанда, Бас-
қарма оны талап етілетін дәлелдерін ұсынуы үшін шақы-
рады. Егер наразылық танытқан тарап белгіленген мерзім
ішінде осындай дәлелдерін ұсынбаса, Басқарма оның нара-
зылығын қабылдамайды.
23-ереже. Сауда маркасын тіркеу және 85-ереже.
Қауымдастықтың сауда маркасы туралы бюллетені
Тіркеу мәліметі қауымдастықтың сауда маркасы туралы
бюллетенінде жариялануға тиіс. Сондай-ақ қауымдастық-
тың сауда маркасы туралы бюллетенінде қосымшалар да
жариялануы керек.
34-ереже. Лицензияны тіркеуге арналған
арнайы ережелер
Егер сауда маркасының иесі немесе лицензиат өтініш
білдірсе, Қауымдастықтың сауда маркасына қатысты ли-
цензия реестрде ерекше лицензия ретінде тіркеледі.
44-ереже. Өзгерту туралы өтініш
Қауымдастықтың сауда маркасына қатысты өтінішін
немесе қауымдастықтың тіркелген сауда маркасын ұлттық
сауда маркасы жөніндегі өтінішке айналдыру үшін өтініш
берілуі мүмкін.
18.6-мысал. Салыстырмалы құқық: Қауымдастықтың сауда маркасы жөніндегі ЕО қаулысы
NAFTA: Зияткерлік меншік құқығын қорғау
1992 жылы 17 желтоқсанда Америка Құрама Штаттары, Мексика және Канада басшылары кешенді, көп-
жақты зияткерлік меншік құқығы туралы келісімдерді қамтитын NAFTA-ға қол қойған-ды. NAFTA құрыл-
ғанға дейін АҚШ, Канада және Мексиканың зияткерлік меншік құқығын қорғау және сақтау стандарттары
бір-бірінен өзгеше еді. NAFTA-ның зияткерлік меншік құқығын қорғау ауқымы авторлық құқық, сауда мар
-
калары, коммерциялық құпиялар және патенттерді қамтиды. Бұған қоса, NAFTA аясында жартылай өткіз-
гіштер, географиялық көрсеткіштер, спутниктік хабар тарату сигналдары, өнеркәсіптік үлгілер мен дыбыс
жазбалар қорғалады.
Бұл келісім талаптары бойынша әрбір мемлекет өзге мемлекеттің азаматтарына өз азаматтарынан кем
түспейтін деңгейде қарап, жағдай жасауы керек. Жалпы алғанда, «ұлттық режим» принципі бойынша АҚШ
548
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
азаматының меншігі болып есептелетін зияткерлік меншік Мексикада немесе Канадада қолданылғанда, кем
дегенде, сол мемлекеттердің жергілікті өнімдерімен тең дәрежеде қорғалуға тиіс.
NAFTA-ның компьютерлік бағдарламаларды әдеби шығармаға жатқызуынан Мексикадағы бағдарлама
-
лық жасақтама саласына арналған авторлық құқық қорғау ауқымы кеңейді. Мексикада бұрын компьютерлік
бағдарлама әдеби шығармаға кірмейтін. Осылайша бағдарламалық жасақтамаға роман, пьеса және басқа да
авторлық туындылармен бірдей статус берілді. Сондай-ақ NAFTA деректер базасына басқа авторлық құқық
-
пен қорғалған туындыларға беретін қорғау шараларына ұқсас авторлық құқықты қорғау ауқымын да береді.
NAFTA-ның тағы бір маңызды ерекшелігі мынадай: технологиялық инновациялар арқылы ашылған жаңа
нысандар түпнұсқа туындыны білдіретін форма болып есептеліп, автоматты түрде қорғауға алынады. Бұл
ережеде мультимедиадағы даму үстіндегі технологиялық өзгерістердің қарқыны есепке алынады, сондай-ақ
болашақта жаңа технологияларды енгізу үшін NAFTA-ға өзгертулер енгізудің қажет еместігін алға тартады.
Патент мәселесіне қатысты келіссөздерде Канаданың мәжбүрлі лицензиялау тәжірибесіне баса назар ау
-
дарылған. NAFTA-ның ең басты жетістігі – Канада компанияларының немесе жеке тұлғаларының патенттел-
ген өнімдеріне америкалық және басқа да шетелдік компаниялардың лицензия беруін талап ететін әлгіндей
тәжірибенің біржола тоқтауы.
Коммерциялық құпия туралы заң рұқсатсыз пайдалануға және құпия ақпаратты жариялауға тыйым сала
-
ды. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізуге талпынған жоғарғы технологиямен айналысатын компаниялар
мен басқа да өндіріс салалары үшін қиын мәселе – құпия ақпараттың қорғалмауы. Ал бірқатар мемлекетте
жеке ақпараттың құпия болу мерзіміне шектеу қойылған.
NAFTA-ға қосылуына байланысты Мексика коммерциялық құпияны қорғауға арналған жан-жақты ұлт
-
тық ережелер қалыптастырды.
Зияткерлік меншік құқығын қорғаудың ең әлсіз тұсы құқық қолдану механизмдерінің болмауы еді. NAFTA
өз мойнына зияткерлік меншік құқығын қорғаудың кең ауқымды шараларын жүзеге асыру міндетін алды. Ол
заңды қолдану процедураларына арналған егжей-тегжейлі міндеттемелерді бекітеді және мүше-мемлекеттер
арасында техникалық көмек көрсету мен ынтымақтастықтың дамуына жағдай жасайды. NAFTA талаптары
бойынша, ұйымға мүше мемлекеттерден заңды сақтау процедураларының АҚШ-та қолданыстағы проце
-
дураларға ұқсас болуын талап етеді, бұлардың ішінде тиісті құқықтық процедуралар, контрафакт тауарға
қарсы тыйым салу шаралары, сондай-ақ шығынды өтеу қарастырылған.
Экономикасы өтпелі және қалыптасушы елдерде зияткерлік меншік құқығын бұзу
Бірқатар мемлекетте зияткерлік меншік құқығын қорғауға тиісті заңдар мен қаулы-қарарлардың дұ-
рыс сақталмауы кедергі болып отыр. АҚШ сауда өкілі (USTR) АҚШ-тың 1988 жылғы Сауда заңының
301-бөліміне сәйкес зияткерлік меншік құқығына қатысты «бақылау тізімін» жүргізеді
21
. Басқа бір мемле-
кеттегі тарапқа лицензия бермес бұрын сол тізімді бір шолып шыққан жөн.
Кейбір зияткерлік меншік иелері өз құқығын қорғау үшін сол шетелдік құқық жүйесінің тәртібімен ша
-
ғым түсіруді жөн көріп жатады, сөйтіп, соттың түпкілікті шешімі шығамын дегенше бірнеше жыл әуреге
түседі. Кейде шетелдік компаниялар контрафакторға қарсы полициялық рейд жүргізу үшін жергілікті заң
компаниясымен және құқық қорғау органымен жұмыс істейді. Ал басқалары болса, зияткерлік меншік құқы
-
ғын бұзудың жергілікті экономикаға тигізетін зардабын, оның ішінде шетел компаниялары салатын инвес-
тицияның азайып кеткенін айтып, оқтын-оқтын семинарлар жүргізіп отырады.
Ең бастысы, компанияның зияткерлік меншік құқығын қорғауға бағытталған шаралары олардың өнім
-
деріне тәуелді. Мысалы, стратегиялардың бірі – контрафакторды анықтау, кейін олармен жұмыс істеу және
оларды өнімдердің заңды лицензиаты ретінде белгілеу. Кейбір бағдарламалық жасақтау компаниялары оқы
-
туларды тегін жүргізіп, бағдарламалық жасақтамаларын бәсекеге қабілетті бағамен сатады, алайда өнімдері-
нің көшірмелерінде зақымдаушы вирустардың болу мүмкіндігін ескертеді. Жалпы алғанда, күшті жергілікті
серіктес немесе агенттің болуы сауда маркалары мен зияткерлік меншікті қорғауға септігін тигізеді.
Жалпы, патент принципі бойынша ұлттық патент басқармасында «алғаш тіркелген» тарап патент иесі
болып есептеледі
22
. Сол себепті шет мемлекеттерде патентін тіркеу үшін тиісті қадам жасамайынша, амери-
калық патент иесі үшін құқығы бұзылуының алдын алу қиынға соғады. Шетелде қажет патент (және сауда
маркасын) алудың ең оңтайлы әдісі – патент жөніндегі агент
23
қызметін пайдалану. Екінші мәселе – қызмет-
кер жасаған өнертабысқа меншік құқығын алу және оны қорғау. Қызметкердің өнертабысы жұмыс берушіге
тиесілі, алайда кейбір елде жұмыс беруші қызметкерге өнертабысы үшін сыйақы беруге міндетті, ал енді
бір елде жұмыс беруші белгілі бір уақыт ішінде патент өтінішін беруге тиіс, әйтпесе меншік құқығынан
549
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
айырылып, өнертабыс қызметкердің меншігіне өтіп кетуі мүмкін. Осындай елдерде жасалатын жазбаша ең-
бек келісімшартында ресми ескерту процедурасы, патент өтінішін беруге атсалысуға қызметкерді де міндет-
теу әрі оған төленетін сыйақы мөлшері егжей-тегжейлі көрсетілуге тиіс.
АҚШ-та мойындалмайтын, ал басқа елдерде қалыпты жағдайға айналып кеткен бір мәселе – кіші патент
иелерін мәжбүрлеп лицензиялау. Егер лицензиат не үшінші тарап тиісті уақыт аралығында қолданылма
-
ған патентті жетілдірсе, онда ол патенттің иесі жетілдірген тұлғаға негізгі патентті немесе технологияны
қолдану үшін лицензия беруге міндетті. Кіші патент иесі өз патентін басқа үлкен патент иесінің құқығын
бұзбайынша пайдалана алмайтынын дәлелдеуге тиіс. «Екінші өнертапқыштың сәл жетілдіруінің өзі оның
теориялық жағынан бірінші өнертапқыштың қалауынсыз-ақ лицензияға деген жолын ашады»,
24
міне, заңның
қауіпті тұсы осы. Ендеше, ойламаған жерден екінші өнертапқыштың құқығы пайда болмасын десеңіз, жиі-
жиі патентті қолданып отырыңыз.
Лицензиялау келісімін жасамас бұрын лицензиардың (зияткерлік меншік құқығы иесінің) екінші кезектегі
бірқатар мәселені зерделеп алғаны жөн. Біріншіден, халықаралық конвенцияларда қарастырылған қорғау ша
-
раларына шолу жасап алу. Екіншіден, кейбір мемлекетте патентті күшінде ұстап тұруға арналған мерзімдік
алымдарды төлеп отыру. Ондай алымдарды төлемесе, мемлекет патенттің күшін жойып жібереді. Үшіншіден,
кейбір елде келісімшарттың заңды күшін сақтау үшін лицензиардан лицензия беру, құқық беру немесе меншік
құқығын табыстау секілді кез келген әрекетті тіркеп отыруын талап етеді. Төртіншіден, лицензиаттан қызмет
-
керлерімен еңбек келісімшартына отыруын талап ету керек, бұл шара еңбек келісімшартының арқасында ли-
цензияланған технологияға енгізілген кез келген жаңалыққа деген меншік құқығын нақты анықтап көрсетуге
мүмкіндік береді. Бесіншіден, бас тарту талаптары мен мәжбүрлі лицензияның алдын алу үшін кез келген
трансферттік келісімге «мейлінше күш салу» ескертпелері енгізілуге тиіс. Алтыншыдан, ЕО-ның қауымдас
-
тық маркасы немесе Еуразиялық патент секілді кез келген аймақтық зияткерлік меншік режимі назарға алы-
нуға тиіс. Соңғы істе шетелдік лицензиар Мәскеудегі Еуразиялық патент басқармасына өтініш береді.
Зияткерлік меншікті қорғау стратегиясын жасау
Шетелдік нарыққа енбестен бұрын зияткерлік меншік иесі немесе лицензиар өзінің зияткерлік меншігін
қорғау стратегиясын, бақылауға алынуға тиіс мәселелер тізімін дайындауы керек. Төменде Ресейді таргет
нарығы етіп алған стратегия мысалы берілген: (1) Халықаралық конвенцияларда қарастырылатын барлық
қорғау шараларын зерделеңіз. Қазіргі Ресей Париж конвенциясымен қатар, Патенттік кооперация туралы ке
-
лісімге, Мадрид протоколына, Берн конвенциясына және Бүкіләлемдік авторлық құқық туралы конвенцияға
қосылған. Бұл келісімдердегі міндеттемелер жергілікті патент заңдарын алмастырады; (2) қажет авторлық
құқықпен және сауда маркаларымен қатар, Ресей патентін алу үшін патент жөніндегі агент қызметіне жүгіні
-
ңіз; (3) патенттің қолданылу мерзімі барысында төленуге тиіс алымдар мен баж салығын анықтаңыз. Ресей
патентін алғаннан кейін патентті сақтауға арналған мерзімдік салықтарды төлеп тұру маңызды. Ондай салық
-
ты төлемеудің соңы патент күшінің жойылуына апарып соқпақ; (4) барлық ескертулер мен тіркеу талаптарын
орындағаныңызға көз жеткізіңіз. Ресейде лицензиардан кез келген меншік құқығын табыстау немесе беру
әрекетін тіркеу талап етіледі. Мысалы, патент құқығын табыстау мен лицензия Патент басқармасында тір
-
келуге тиіс; (5) қызметкерлерге арналған меншік құқығын анықтаңыз. Ресейде лицензиаттан қызметкермен
еңбек келісімшартын жасасу талап етіледі, келісімшартта лицензияланған технологияға енгізілген кез келген
жетілдіруге деген меншік құқығы нақты анықтап көрсетіледі; (6) құқық қорғау құралдарын зерделеңіз. Ресей
-
дің азаматтық істер жөніндегі сот жүйесі заңдылықты қадағалауда әлсіз болғандықтан, патент құқығын бұзу-
шы тараптармен лицензиялық келісімшарт жасасу қажет болуы мүмкін: (7) қажет болған жағдайда, мәжбүрлі
лицензиялаудан қорғану. Ресейде бас тарту талаптары мен мәжбүрлі лицензия берудің алдын алу мақсатында
кез келген трансферттік келісімге «мейлінше күш салу» ескертпелері енгізілуге тиіс. 19-тарауда «мейлінше
күш салу» ескертпесінің мәні түсіндіріледі; (8) қажет болса, Еуразиялық патент конвенциясы қолданылуға
тиіс. Бұл Конвенцияның арқасында Ресей патенті бірқатар бұрынғы кеңестік республикаларда жарамды бола
-
ды. Шетелдік лицензиар Мәскеудегі Еуразиялық патент басқармасына өтініш бере алады.
Қорыта келсек, лицензиар шетелдік патентке өтініш берген кезде Халықаралық патент іздеу органы
-
ның (ISA) қызметіне жүгінуге тиіс. Ресей, АҚШ және Жапониядағыдай бірқатар мемлекеттік патент басқар-
масы, сондай-ақ Еуропалық патент басқармасы патент өтінішінде көрсетілген патентпен бірдей қолданыста
басқа патенттің жоқ екенін растайтын жеке компаниялар тарапынан шығарылған патент іздеу сертификат
-
тарын мойындайды. ISA іздеу жөніндегі есеп және Патенттік кооперация туралы келісімге сәйкес рұқсат
етілген халықаралық патент өтінішін келісімге қол қойған мемлекеттерге жібереді.
550
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
Тарау түйіні
1. Зияткерлік меншік құқығы мен сол құқықты лицензиялау құнының халықаралық саудадағы үлесі әжеп-
тәуір. Зияткерлік меншікті қорғаудың негізгі шаралары патентке, сауда маркасына, авторлық құқық пен
коммерциялық құпияға бағытталған. Деректер базасы мен бағдарламалық жасақтама уақыт өткен сайын
құқықтық тұрғыдан қорғауға лайық деп мойындалуда.
2. Сауда маркасы компания өніміне не қызметіне қатысты бренд пен символды қорғайды, сауда маркасына
сондай-ақ тауарға арналған марка, тауардың сыртқы көрінісі, қызмет көрсету маркасы, сертификациялау
белгісі және тауардың шығарылған жері туралы таңба жатады. Сауда маркасы белгілі бір мерзімге әдетте
он жылға жарамды, алайда ол қорғаудан айырылғанға, не жалпы есімге айналғанға дейін мерзімі тұрақты
түрде ұзартылып отырады. Сауда маркасына деген құқықтың бұзылғаны жөнінде талап-арыз беру үшін
шағымданушы үлкен сауда маркасын кіші сауда маркасымен немесе құқық бұзушының сауда маркасымен
(тұтынушылар) шатастыруы ықтимал екенін көрсетуге тиіс. Сауда маркасына иесінің беделіне нұқсан
келтіру арқылы зиян келтірілсе немесе сауда маркасының ерекшелігінен айрылуы арқылы нұқсан келті
-
рілсе, тіпті шатастыру ықтималы жоқ болса да, шағым жасауға негіз пайда болады.
3. Авторлық құқық әдеби шығармадан бастап, фильм және телевизиялық бағдарламаға дейінгі, сондай-ақ
жанды орындаулар мен компьютерлік бағдарламаға дейінгі барлық туындыны қорғайды. Авторлық құ
-
қықты бұзуға жатпайтын жағдай қатарына алғашқы сату доктринасы, адал ниетпен пайдалану доктрина-
сы, қоғамдық игілікке айналған материалдар және жалдамалы жұмыс жатады. Авторлық құқықты қорғау
мерзімі автор өлімінен кейін 70 жылға дейін жалғасады, ал жалдамалы қызмет арқылы жасалған туынды
-
ға деген құқықты қорғау мерзімі 120 жылға дейін созылады.
4. Патент өнертабыспен бірге процесс пен материалдың құрамын да қорғайды. Патент алу үшін туынды
жоғарыда атап көрсетілген патенттеуге лайықтылық категорияларының біріне жатуға тиіс, сонымен қа
-
тар пайдалы, жаңашыл және айрықша болуы керек. Патенттің қолданылу мерзімі – 20 жыл. Америкалық
патент заңы мен басқа мемлекеттердегі патент заңы арасындағы басты айырмашылық – иесі қолданбаған
патентке мәжбүрлі лицензияның берілуі. АҚШ мәжбүрлі лицензия бермейді әрі оны мойындамайды.
5. Коммерциялық құпия дегеніміз – компанияға бәсекелестері алдында артықшылық беретін құпия ақпарат.
Олардың қатарында іскерлік ноу-хау, құпия ингридиент пен формула, тұтынушылар тізімі мен деректер
базасы бар. Иесі құпия ұстаған уақыт бойына коммерциялық құпия ұрлықтан, рұқсатсыз пайдаланудан
қорғалады.
6. Басты зияткерлік меншік құқығы туралы конвенциялар Берн конвенциясы (авторлық құқық), Бүкіләлем
-
дік авторлық құқық туралы конвенция, Париж конвенциясы (патенттер мен сауда маркалары), Патенттік
кооперация туралы келісім, сонымен қатар ДСҰ-ның Зияткерлік меншік құқығындағы сауда аспектілері
-
не қатысты келісімнен (TRIPS) тұрады.
7. Аймақтық деңгейде Еуропалық одақ заңнамасы қауымдастықтың сауда маркасын, Бірыңғай еуропалық
патент және деректер базасын қорғауға бағытталған зияткерлік меншікке қатысты бірегей құқықтық ре
-
жимді бекіткен. Одан басқа, тағы бір аймақтық деңгейдегі зияткерлік меншікті қорғау режимдері бар,
олар – Солтүстік Америка еркін сауда келісімі (NAFTA) мен Еуразиялық патент конвенциясы.
Негізгі терминдер
Зияткерлік меншік құқығындағы сауда
аспектілері бойынша келісім – Agreement on
Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights
(TRIPS)
Тыйым салынған тауарды сатуға қарсы заң –
Anti-Bootlegging Statute
Атрибутив жүйе – Attributive System
1908 жылғы Берлин актісі – Berlin Act of 1908
Әдеби және көркем туындыларды қорғауға
қатысты Берн конвенциясы – Berne Convention
for the Protection of Literary and Artistic Works
Сауда маркасының ерекшелігінен айрылуы –
Blurring
Бразилиялық өнеркәсіптік меншік құқығы
туралы заң – Brazilian Industrial Property Law
1948 жылғы Брюссель актісі – Brussels Act of
1948
Коммерциялық бағдарламалық жасақтама
өндірушілерінің альянсы – Business Software
Alliance (BSA)
Ұжымдық туынды – Collective Works
Мәжбүрлі лицензия – Compulsory License
551
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
1976 жылғы Авторлық құқық туралы заң –
Copyright Act of 1976
Авторлық құқық туралы заң – Copyright Law
Зияткерлік меншік құқығындағы сауда
аспектілері бойынша кеңес – Council for Trade-
Related Aspects of Intellectual Property
1996 жылғы Экономикалық шпионаж туралы
заң – Economic Espionage Act of 1996 (EEA)
ЕО Сауда маркасы – EU Trademark
Эквиваленттер доктринасы – Doctrine of
Equivalents
Еуразиялық патенттік басқарма – Eurasian Patent
Oce (EAPO)
Еуропалық патенттік басқарма – European Patent
Oce (EPO)
«Адал ниетпен пайдалану» доктринасы – Fair
Use Doctrine
Сауда маркасының әлсіреуі туралы федералдық
заң – Federal Trademark Dilution Act (FTDA)
Алғашқы сату доктринасы – First Sale Doctrine
Алғашқы тіркеу принципі – First to Register
Principle
Жалпы атауға айналған маркалар – Generic
Marks
Сұрқай нарық – Gray Market
Байырғы халықтардың құқықтары – Indigenous
Rights
Байқаусыз жасалған заңбұзушылық – Innocent
Infringement
Халықаралық патент іздеу органы – International
Patent Searching Authorities (ISA)
Кіші сауда маркасы – Junior Mark
Лэнхем заңы – Lanham Act
Мега-тег – Meta-tags
Ұлттық режим – National Treatment
1971 жылғы Париж актісі – Paris Act of 1971
Париж конвенциясы – Paris Convention
Патент жөніндегі агент – Patent Agent
Патенттік кооперация туралы шарт – Patent
Cooperation Treaty (PCT)
Патент құқығы – Patent Law
Қытай Халық Республикасының Патент туралы
заңы – Patent Law of the People’s Republic of China
Патент иесі – Patentee
Қоғамдық игілік – Public Domain
Тоғыспалы лицензияларды тіркеу – Reciprocal
License Registration
Басымдық құқығы – Right of Priority
1928 жылғы Рим актісі – Rome Act of 1928
Ресейдің сауда маркасы туралы заңы – Russian
Trademark Law
Қосымша мағына – Secondary meaning
Үлкен сауда маркасы – Senior Mark
Қызмет көрсету маркасы – Service Mark
Бірыңғай еуропалық патент – Single European
Patent
1971 жылғы Дыбыс жазу құқығы туралы заң –
Sound Recording Act of 1971
1967 жылғы Стокгольм актісі – Stockholm Act of
1967
Нақты заттық форма – Tangible Form
Сауда маркасы иесінің беделіне нұқсан
келтіретін әрекеттер – Tarnishment
Қорғау шарттары – Term of Protection
Тауардың сыртқы көрінісі – Trade Dress
Коммерциялық құпия – Trade Secret
Сауда маркасының әлсіреуі – Trademark Dilution
Сауда маркасы құқығы – Trademark Law
Интеграл сызбаға қатысты зияткерлік меншік
құқығы туралы келісім – Treaty on Intellectual
Property in Respect of Integrated Circuits
АҚШ Сауда өкілдігі – U.S. Trade Representative
(USTR)
Коммерциялық құпия туралы бірыңғай
федералдық заң – Uniform Trade Secrets Act
Бүкіләлемдік авторлық құқық туралы
конвенция – Universal Copyright Convention
Бақылау тізімі – Watch List
Жалдамалы жұмыс – Work for Hire
Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы – World
Intellectual Property Organization (WIPO)
552
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
Пысықтау сұрақтары
1. АҚШ зияткерлік меншік құқығының лицензиары сұрқай нарық мәселесінің алдын алу үшін не істей
алады?
2. АҚШ патенттік жүйесі мен басқа мемлекеттердің патенттік жүйелері арасындағы негізгі айырмашы
-
лықтар қандай?
3. Коллизиялық нормалар ұлттық зияткерлік меншік туралы заңдардың қолданылуында маңызды рөл ат
-
қарады. Сот коллизиялық нормаларды қолдана отырып, белгілі бір істе қай елдің құқығын қолдану қа-
жеттігін анықтайды. Тараптар әр түрлі мемлекеттен болғанда немесе қарастырылып отырған мәселедегі
іс-әрекеттер әртүрлі мемлекетте орындалғанда коллизиялық нормалар қолданылады. Сот – талап-арыз
беруші елінің немесе жауапкер елінің, болмаса басқа елдің құқығын қолдана ма, осы мәселені шешуге
тиіс. Соңғы сот істерінің бірінде ресейлік ИТАР-ТАСС жаңалық агенттігі Нью-Йорктегі орыс тілінде
шығатын Курьер газетінің үстінен авторлық құқықты бұзғаны үшін шағым түсірді. Шағым бойынша
көшірілген мақалаларды алғашында ИТАР-ТАСС жариялаған болатын. ИТАР-ТАСС агенттігінің мә
-
лімдеуінше, мақалаларын Курьердің жариялауы Берн конвенциясы мен Бүкіләлемдік авторлық құқық
конвенциясының ережелерін бұзады. Мақалаға қатысты меншік құқығы қандай құқық бойынша анық
-
талуға тиіс? Ресейлік меншік құқығының иесі авторлық құқығым бұзылды деп АҚШ сотына шағым
түсіре ала ма? Ресейлік ИТАР-ТАСС жаңалық агенттігінің Russian Kurier, Inc. компаниясына қарсы сот
ісі, 153 F.3d 82 (2dCir. 1998).
4. 200 жылдан астам уақыт бұрын судья Йетис: «Идея деген – азат дүние. Бірақ автор зерттеуін бастаған
сәтте идея тордағы құсқа айналып, автордың билігінде қалады және өзі босатқанға дейін одан басқа еш
-
кім тор есігін аша алмайды», – деген еді. Миллардың Тейлорға қарсы ісі, 4 Burr. 2303 (1769). 1859 жылы
Авраам Линкольн «патенттік жүйе кемеңгерлік отына мүдде майын құйды» деді. Осы мәлімдемені қол
-
дана отырып, зияткерлік меншік заңдарының мақсатын түсіндіріп беріңіз. Бұл заңдар «авторлардың»
құқығына «монополия» беру арқылы олардың меншік құқығын қорғау қажеттігі мен еркін бәсекелестік
арасындағы тепе-теңдікті қалай ұстайды?
5. L’Oreal 1987 жылы 13 сәуірде Люксембургте күннен қорғаушы фактор (SPF) өніміне патент алуға өтініш
берді. Ал АҚШ-та өтінішін 1988 жылы 12 сәуірде берді. Estee Lauder тап сол SPF өнімі үшін АҚШ-та
1987 жылы 21 желтоқсанда патентке өтініш берді. Париж конвенциясы мен Патенттік кооперация шар
-
тының қолданылатынын тұспалдасақ, АҚШ патентін алуға кім құқылы? Estee Lauder Inc. компаниясы-
ның L’Oreal, S.A. компаниясына қарсы сот ісі, 129 F.3d 588 (Fed. Cir. 1997).
Интернет-жаттығулар
1. АҚШ-тың Авторлық құқық басқармасының (U.S.
Copyright Oce) веб-сайтынан қарап, авторлық
құқықты тіркеуге қойылатын талаптарына қатыс
-
ты мәлімет беріңіз: www.loc.gov/copyright.
2. www.wipo.org веб-сайтына шолу жасау арқы
-
лы Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымының
(World International Property Organization) қызме
-
тін зерделеңіз.
3. www.ustr.gov сайтында АҚШ Сауда өкілдігінің
(U.S.Trade Representative) 2015 жылғы 301-арнайы
есебіне шолу жасаңыз. Өкілдіктің бақылау тізі-
мінде қандай мемлекеттер бар? Неліктен бұл мем-
лекеттер тізімге алынған? «Priority Watch List»
(«Приоритетті бақылау тізімі») және «Watch List»
(«Бақылау тізімі») атты бөлімдерге дейін төмен
қарай парақтаңыз.
4. Коммерциялық құпия туралы бірыңғай заң
(Uniform Trade Secrets Act – www.uniformlaws.org/
shared/docs/trade%20secrets/utsa_nal_85.pdf) және
1996 жылғы Экономикалық шпионаж туралы заң
(Economic Espionage Act of 1996 – www. tscm.com)
мәтіндеріне шолу жасаңыз және салыстырыңыз.
«U.S. Laws Regarding Electronic Surveillance» де
-
генге (АҚШ-тың электрондық бақылауға қатысты
заңдары) дейін төмен қарай парақтаңыз. Қандай
әрекеттерге тыйым салынған? Қандай ақпарат
түрлері қорғалған? Осы заңдар бойынша жасалған
шағым иесі үшін қандай да бір қорғау шаралары
бар ма? Заң бұзудан қандай құқықтық қорғау ша
-
ралары мен жазалар қарастырылған?
5. 2000 жылғы 5 мамырда Дүниежүзілік сауда ұйы
-
мының дау шешу жөніндегі жұмыс тобы Кана-
даның патентті қорғау шарттары жөнінде АҚШ-
Канада дауына қатысты есебін жариялады. Жұ-
мыс тобы Канаданың патентті қорғауға берілген
17 жылдық мерзімінің ДСҰ-ның Зияткерлік мен
-
шік құқығындағы сауда аспектілеріне қатысты ке-
лісіміне сәйкес келмейтініне қатысты АҚШ-пен бір
пікірде болды. TRIPS келісімінің 33-бабына сәйкес,
ДСҰ мүшелерінен 1996 жылдың 1 қаңтарынан
553
Зияткерлік меншік құқығы туралы заң 18-тарау
бастап бұрыннан бар барлық патенттерге өтініш
берген күннен патентті қорғау үшін, кем дегенде,
20 жыл мерзім беру талап етіледі. Канада келісім
-
нің кері күшіне қарсы презумпцияны алға тарта
отырып, Вена конвенциясының 28-бабына сүйен
-
ді. ДСҰ-ның www.wto.org веб-сайтында берілген
жұмыс тобының есебіне шолу жасаңыз.
6. АҚШ Патент және сауда маркасы басқармасының/
U.S. Patent and Trademark Oce (www.uspto.gov),
Еуропалық патент басқармасының/European Patent
Oce (www.epo.org) және Жапонияның патент
басқармасының/Japanese Patent Oce (www.jpo.
go.jp) веб-сайттарына шолу жасаңыз. Сондай-ақ
осы веб-сайттар арқылы үш жақты басқарманың
(Trilateral Oce) жұмысын зерделеңіз. АҚШ-тың
Патент және сауда маркасы басқармасы, Еуропа
-
лық патент басқармасы және Жапонияның патент
басқармасы патент қызметін басқарудағы ынты
-
мақтастықты нығайту мақсатында үшжақты бас-
қарма құрған болатын (www.trilateral.net/index.
html).
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
АҚШ-тың Авторлық құқық басқармасы: www.copyright.gov.
АҚШ-тың Патент және сауда маркасы басқармасы: www.uspto.gov.
АҚШ-тың электрондық бақылауға қатысты заңдары: www.tscm.com.
Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы (WIPO): www.wipo.org.
Еуразиялық патенттік басқарма: www.eapo.org.
Халықаралық патент іздеу органы: www.wipo.int/pct/en/access/isa_ipea_agreements.html; www.uspto.gov/
web/oces/pac/mpep/s1840.html.
Сілтемелер
1.
First Savings Bank банкінің First Bank System, Inc.компаниясына қарсы сот ісі 101 F.3d 645 (10th Cir. 1996).
2.
15 USC § 1127 (1996).
3.
15 USC § 1125.
4.
17 USC § 109(a).
5.
490 U.S. 730 (1989).
6.
www.bsa.org қараңыз.
7.
210 F.3d 439 (5th Cir. 2000).
8.
117 S. Ct. 1040 (1997).
9.
18 USC § 90.
10.
1998 WL 538221 3d Cir. 1998.
11.
971 P.2d 936 (Sup. Ct., Wash., 1999).
12.
15 USCA §§ 1125(a) and 1127.
13.
19 CFR Section 133.23a.
14.
489 F.2d 809 (7th Cir. 1972).
15.
344 U.S. 280 (1952).
16.
19 USC Section 1526(e).
17.
15 USC § 1114(1).
18.
810 F.2d 1506 (9th Cir. 1987).
19.
118 S. Ct. 1125 (1998).
20.
18 USC § 2319A. АҚШ-тың Ali Moghadam қарсы сот ісі, 175 F.3d 1269 (11th Cir. 1999) қараңыз.
21.
2015 жылғы USTR есебі үшін www.stopfakes.gov/news/ustr-releases-2015-special-301-report қараңыз.
22.
Ресейдің Париж конвенциясына қол қойғанын ескеру керек. Сондықтан шынайы өнертапқыштың басқа
мемлекетте патентке өтініш берген күннен бастап Ресейде патентке өтініш беруіне 12 ай уақыты бар.
23.
Патент жөніндегі ресейлік агенттер 1993 жылы күшіне енген Патент агенттері туралы заңға сәйкес
сертификациядан өтеді.
24.
Marina Portnova, «Ownership and Enforcement of Patent Rights in Russia: Protecting an Invention in the Existing
Environment», 8 Indiana International and Comparative Law Review 505, 516 (1998).
19
ЗИЯТКЕРЛІК МЕНШІКТІ ЛИЦЕНЗИЯЛАУ
18-тарауда шетелдік және халықаралық зияткерлік меншік құқығы мен олардың кей кемшіліктері жайын-
да айтқан да едік. Бұл кемшіліктер технология мен зияткерлік меншік құқығының лицензиары мен патент
иесінің халықаралық лицензиялық келісімдерге қатысты қосымша қорғаныс шаралары жөнінде келіссөздер
жүргізулері қажет екенін көрсетеді. Бұл тарауда зияткерлік меншікті трансферлеу саласындағы келісімшарт
ережелерін, соның ішінде лицензиардың (зияткерлік меншік құқығының иесі) құқықтарын қорғауда қол
-
данылатын жалпы ережелерді талқылап, лицензиардың меншік құқығының құпиясын қалай жақсы қорғай
алатыны жөнінде сөз қозғаймыз.
Әдетте АҚШ компаниялары олардың тауарларын шығарып, сатумен айналысатын шетелдік компания
-
ларға өздерінің зияткерлік меншік құқығын лицензиялайды
1
. Лицензиардың көзқарасы тұрғысынан алып
қарастырар болсақ, лицензиялау көп қаржы жұмсамастан кіріс табуға жол ашады. Технологияны немесе
зияткерлік меншік құқығын лицензиялау туралы келісімдер компанияның сыртқы нарыққа тез енуіне мүм
-
кіндік береді және тікелей шетелдік инвестицияға қарағанда, қаржы және құқықтық тәуекелі төмен болады.
Технологияның және зияткерлік меншік құқығының лицензиары немесе иесі тауарды ұлттық шекаралар
арқылы экспорттауға немесе импорттауға жұмсайтын шығын мен уақытты үнемдеумен қатар, тарифтік және
тарифтік емес шектеулерді де айналып өте алады. Лицензиялаушы компания сондай-ақ тікелей инвестиция
-
лау мен сыртқы нарықты дамыту барысында қалай да ескерулері қажет салық, еңбек және қоршаған орта
жөніндегі заң секілді қабылдаушы елдің заңдарын зерттеп әуре болып жатпайды. Сондықтан да лицензиялау
шағын компаниялар үшін немесе халықаралық саудада тәжірибесі аз компаниялар үшін өте қажет.
Технологияларды трансферлеу шетелде зерттеу жүргізіп, оны алға жылжыту, еншілес немесе бірлескен
кәсіпорындарға техникалық қолдау көрсету, өндіруші немесе зияткерлік меншік құқығының иесі мен заңды
тұлға арасындағы тікелей коммерциялық лицензиялау келісімдері негізінде басқа да іс-әрекеттерді іске асыру
сияқты өте күрделі келісімдерді қамтиды. Технологияны лицензиялау дегеніміз – лицензиардың патенттерді,
сауда маркаларын, қызмет көрсету маркаларын, авторлық құқықтарын немесе ноу-хауын лицензиатқа са
-
туды немесе басқашалай төлемақыға беруді қарастыратын шарттық келісім. Роялти ретінде белгілі мұндай
төлемақылар тұрақты төлемнен, өндірістің немесе сатылымның көлеміне негізделген роялтиден тұрады.
Зияткерлік меншікті лицензиялау, ең беріден қайырғанда, заңды түрде танылған патенттерді, сауда мар
-
каларын және авторлық құқықты шетелдік лицензиатқа, не болмаса сатып алушыға сату, немесе беруден
тұрады. Сонымен бірге зияткерлік меншіктің коммерциялық құпиясын да қамтиды. АҚШ-та коммерциялық
құпия ортақ құқыққа сай қорғалады. Ал әріден алып қарастырсақ, технологияларды беру зияткерлік меншік
құқығын лицензиялаудан басқа да жағдайларды қамтиды. Ол техникалық ноу-хау мен дағдыларды транс
-
ферлеуден бастап, менеджерлік процестерді және техникалық қызмет немесе қолдау көрсетуді де қамтуы
мүмкін. Бұл тарауда лицензиялау жөнінде де, трансферлеуге қатысты мәселелер жөнінде де айтатын бола
-
мыз.
Зияткерлік меншік құқығын лицензиялауды сондай-ақ кросс-лицензиялау келісімдеріне сүйене отырып,
шетелдік технологияларды сатып алу үшін де қолдануға болады. Кейбір патенттелген өнертабыстардың кө
-
мегі арқылы олардың түрлі салаларға қатысты аспектілерін кросс-лицензиялауға да болады. Мұндай кезде
бір тарап келесі тарапқа патенттік лицензияны беру арқылы ресурстарын біріктіре алады және патенттелген
технологияны толыққанды пайдалану мүмкіндігіне қол жеткізеді. Кросс-лицензиялау келісімі патенттік пул
-
дардың құрылуына да септігін тигізеді. Мұндай келісімдер кезінде нақты бір салаға қатысты бірнеше патент
иелері немесе осы шараға қатысуға ниет еткен басқа да тұлғалар патенттерін бірлесіп қолдануға келіседі.
Алайда кез келген кросс-лицензия, мейлі ол айрықша болсын, мейлі айрықша емес болсын, оған қатысты
мемлекеттік органдар тарапынан монополияға қарсы бақылаудың күшеюі немесе кросс-лицензияға қатысты
келісімшарттардан шеттетілген бәсекелестер тарапынан қиындықтар туындауы мүмкін.
Зияткерлік меншікті лицензиялау
19-тарау
555
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
Бизнеспен айналысудың бір тәсілі ретінде лицензиялаудың бірқатар кемшін тұстары бар. Солардың ішін-
дегі ең маңыздысы – лицензиардың құпия ақпараттарды, ноу-хауды және коммерциялық құпиясын бұдан
кейін бақылай алмайтыны. Бұл – лицензиат немесе оның қызметкері ақпаратты басқаларға жария еткен жағ
-
дайда, лицензиар бәсекелестерінің алдындағы артықшылығын жоғалтады деген сөз. Сонымен қатар тауарды
немесе қызметті тікелей экспорттаумен салыстырғанда лицензиялаудан түсер пайда да аз болады.
18-тарауда сөз болған осы сияқты мәселелердің бірі – лицензияланған тауарларды лицензиардың нары
-
ғына жеткізу мәселесі немесе сұрқай нарық деген атпен белгілі мәселе. Шетелдік лицензиялық келісім бо-
йынша өндірілген тауарлар лицензиардың немесе басқа да лицензиаттардың сату аймағына жеткізілгеннен
кейін сұрқай нарық мәселесі бас көтереді. Олай болса, зияткерлік меншікті лицензиялау жөніндегі келісім
-
шарттар зияткерлік меншік құқығын қорғауға қатысты басқа да мәселелермен қатар, сұрқай нарық мәселесін
де реттеуі керек. Сұрқай нарық жөнінде негізгі бап пен лицензияның күшін жою жөніндегі мәселені талқы
-
лаған кезде кеңінен айтатын боламыз.
Технологияны лицензиялау өндіріс саласымен ғана шектеліп қалмайды. Көптеген қызмет көрсету са
-
ласында кеңінен қолданылатын франчайзинг те – зияткерлік меншік құқығын лицензиялаудың маңызды
түрлерінің бірі. Франчайзинг жөнінде «Халықаралық бизнес стратегиялары» деп аталатын 3-тарауда және
«Тікелей шетелдік инвестиция» деп аталатын 20-тарауда сөз болады.
Зияткерлік меншікті лицензиялауға қатысты қолданылатын құқық көпқырлы және күрделі
2
. Қолданыла-
тын құқықтың төменде көрсетілген төрт саласына талдау жасау керек: (1) Жіберуші елдің заңын (лицензиар-
дың заңы, мысалы сол заңға сәйкес танылған патент, авторлық құқық, сауда маркалары) сол аумақтан тыс
жерде қолдануға бола ма? (2) Берілетін меншікті қорғау үшін халықаралық конвенцияға жүгінуге бола ма?
(3) Қабылдаушы елдің заңы жеткілікті деңгейде қорғай ала ма? (4) Қабылдаушы елде лицензиялау келісім
-
нің мазмұнын реттейтін заң бар ма? Алдыңғы үш сала жайында 18-тарауда айтқан болатынбыз. Төртіншісі
туралы осы тарауда әңгімелейміз. Қабылдаушы мемлекетте шетелдік зияткерлік меншік құқығын қорғау
ниеті болмаған жағдайда заңның бұл төртінші саласы аса жоғары маңызға ие болады. Мұндай елдерде ли
-
цензиялау жөніндегі келісімде көрсетілген шектеулер лицензиардың зияткерлік меншік құқығын қорғауға
көмектесе алатын бірден-бір тәсіл болып қалмақ.
Зияткерлік меншік құқығын қорғау
Экспорттың бір түрі ретінде лицензиялаудың бірқатар кемшіліктері бар. Лицензиялаудың жағымсыз жақта-
ры ретінде құқықтардың еншілес емес фирмаларға берілуіне байланысты оларды бақылау мүмкіндігінің азаюы
мен тауарлар мен қызметтерді экспорттауға қарағанда пайданың аз түсуін айтуға болады. Кейбір елдерде лицен
-
зияланған меншікті үшінші тараптың заңсыз қолдануынан қорғауға қатысты мәселелер де орын алып жатады.
Зияткерлік меншік құқығын лицензиялау туралы мәселені қарастырған кезде, шетелдік лицензиаттар
-
дың лицензиар мен басқа да лицензиаттармен тікелей бәсекеге түсу барысында, үшінші мемлекеттерде са-
тылатын заттарды өндіруге берілетін лицензияны қолдануға тырысатынын да естен шығармаған жөн. Көп
жағдайда шетелдік монополияға қарсы заң мен лицензиялау жөніндегі заңға қайшы келмеген жағдайда ли
-
цензиарлар өздерінің шетелдік лицензиаттарына аумақтық шектеу қоюға тырысады. Шетелдік лицензиат-
тардың АҚШ-қа тасымалдайтын заңсыз экспорттарын кей жағдайда 1930 жылғы Тариф жөніндегі заңның
337-бөлімі негізінде заңсыз сауданың орын алып жатқаны жайында АҚШ Халықаралық сауда комиссиясына
шағым түсіру арқылы реттеуге болады.
Шетелдік заңсыз импорттың АҚШ-қа енуіне қойылатын шектеуді тез арада іске асыру мақсатында ли
-
цензиар өзіне қатысты авторлық құқықты, сауда маркаларын және патенттерді АҚШ кеден қызметінде
тіркеуі керек. Әдетте АҚШ-тың монополияға қарсы заңы бәсекелес тауарларды немесе технологияны им
-
порттауды себепсіз шектейтін халықаралық зияткерлік меншік құқығын лицензиялау келісімдеріне тыйым
салады. АҚШ Әділет министрлігінің халықаралық операцияларға арналған монополияға қарсы нұс
-
қаулығында зияткерлік меншікті лицензиялау сияқты түрлі халықаралық транзакциялардың заңдылығы
жөнінде пайдалы ақпараттар бар. Монополияға қарсы маңызды федералдық мәселелер бас көтерген жағдай
-
да, АҚШ лицензиарлары Сауда министрлігіне істі қайта қарауын өтініп хат жолдай алады немесе Әділет ми-
нистрлігінен құқықтық мәселелер жөнінде жазбаша қорытынды талап ете алады. Төменде келтірілген
Farrel корпорациясының Халықаралық сауда комиссиясына қарсы сот ісі зияткерлік меншік құқығын қорғау
мақсатында кейбір іс-шаралардың қатар қолданылатынын көрсетіп отыр. Farrel корпорациясы заң бұзушы
тарапқа қарсы мемлекеттік және жеке тәсілдердің қай-қайсысын да қолданады. Оның бір ғана стратегиялық
кемшілігі, лицензиялау келісімінде көрсетілгендей, арбитражға жүгінудің орнына жеке сот ісін қолдануы
және оны дұрыс қолдана алмауы еді.
556
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
Farrel корпорациясының Халықаралық сауда комиссиясына қарсы ісі
949F.2d 1147 (Федералдық округ, 1991)
Farrel резеңке мен пластмассаны араластыруға ар-
налған ауыр техниканы өндірумен айналысып, оны
дүниежүзіне таратады. Pomini деп аталатын италиялық
компания да Farrel компаниясымен бәсекелесе отырып
резеңке мен пластмасса өңдеуге арналған импорттық
құрылғыларды сатады. Farrel мен Pomini 1957 жылдан
бастап 1986 жылға дейін Pomini компаниясына Farrel
компаниясының технологиясын қолдана отырып, тауар
өндіруге және АҚШ, Ұлыбритания және Жапониядан
басқа дүниежүзінің барлық елдеріне резеңке мен пласт-
масса араластыруға арналған құрылғыларды сатуға құ-
қық беретін бірқатар лицензиялық келісімдер жасасты.
Келісімшарттың мерзімі аяқталған соң, Pomini бар-
лық үлгілерді, техникалық сипаттамаларды және басқа
да материалдарды қайтаруы қажеттігі туралы ереже-
лерде айтылған. Әр лицензиялық келісімде «осы Келі-
сімшартқа қатысты орын алған дау-дамайдың барлығы
Халықаралық сауда палатасының арбитражы арқылы
шешілуге тиіс» деген арбитраж ескертпесі болды.
1986 жылдың 1 қаңтарында, лицензиялау шартта-
рына сәйкес, Farrel компаниясы Pomini компаниясының
Farrel технологияларын қолдану немесе сақтау құқығын
тоқтатады. Шамамен жеті ай өткеннен соң, Pomini өзі-
нің АҚШ нарығына еніп, америкалық тұтынушыларды
Италияда өндірген араластырғыш құралдар мен оның
бөлшектерімен қамтамасыз етуді жоспарлап отырғанын
мәлімдейді. Кейінірек Farrel Pomini компаниясының
оны Farrel компаниясынан заңсыз иеленген сауда құпия-
ларын қолдану арқылы ғана жасай алуы мүмкін екенін
айтады. Farrel Бусто-Арсицио қаласының азаматтық
сотына Pomini компаниясының үстінен шағым түсіріп,
оның сауда құпиясын заңсыз иеленіп, Италияда тіркел-
ген бірқатар патенттер мен сауда маркасын өрескел бұ-
зып отыр деп кінәлайды. Тура осындай талап-арызды ол
Шотландия азаматтық сотына да жіберіп, онда Pomini
компаниясының Ұлыбританияда тіркелген оның бірқа-
тар патенттері мен сауда маркаларын бұзып отырғанын
көрсетеді. Екі жағдайда да, Pomini өзін қорғау ниетімен
«тараптар арасында барлық дау-дамайдың Халықаралық
сауда палатасының арбитраж комиссиясында шешілуін
талап ететін міндетті арбитраж келісімдері бар екенін»
айтады.
Сол екі ортада, 1990 жылдың 24 шілдесінде, Farrel
Pomini компаниясына қарсы АҚШ Халықаралық сауда
комиссиясына (ITC) шағым түсіреді. Хатта ол Pomini
компаниясының құрылғыларды импорттау кезінде сауда
құпиясын заңсыз жолмен иеленіп, сауда маркасын бұ-
зып, негізгі өндіруші жайында қате ақпарат беру арқылы
АҚШ кодексі 19-тарауының §1337(а)-тармағын бұзғаны
жайында айтады. Farrel Pomini компаниясының әрекетін
АҚШ кодексі 19-тарауының §1337(f)-тармағына сәй-
кес тез арада тоқтатып, Pomini компаниясының аралас-
тырғыш құралдарының АҚШ-қа кіруіне тұрақты түрде
тыйым салуын талап ететін шешім шығаруын өтінеді.
1990 жылдың 3 қазанында осы іс бойынша тағайындал-
ған әкімшілік істер жөніндегі судья технологияны ли-
цензиялау жөніндегі келісімде арбитраж ескертпесінің
бар екенін негізге ала отырып, тергеу жұмысын тоқтату
туралы алғашқы шешімін жариялайды.
Халықаралық сауда комиссиясының шағымдардың
негізінде немесе өзінің бастамасымен шетелдік импорт-
таушылардың бәсекенің теріс тәсілін таңдап, тауарды
импорттауда заңсыз әрекетке барғаны жөнінде арыз-
шағымды тексеретін айрықша құзыреті бар. Олай болса,
Халықаралық сауда комиссиясы 1337-бөлімге сәйкес құ-
қық бұзудың орын алған-алмағанын алдын ала анықта-
мастан, арбитраж келісімінің негізінде тергеуді тоқтату
арқылы заңға қайшы әрекет жасады деген қорытынды
шығаруға болады. ШЕШІМНІҢ КҮШІ ЖОЙЫЛЫП,
ІС ҚАЙТА ҚАРАУҒА ЖІБЕРІЛДІ.
Түйін
● Келісімде арбитраж ескертпесінің болуы сот ісінің
басталуына қарсы белгілі бір тарап үшін қорғау қыз-
метін атқара алады.
● АҚШ Халықаралық сауда комиссиясының заңсыз
шетелдік тауарларды АҚШ-қа импорттауға тыйым
салу және оны болдырмау туралы бұйрық шығаруға
юрисдикциясы бар.
● Халықаралық сауда комиссиясының арбитраж келі-
сімнің бар екеніне қарамастан, Тариф заңының неме-
се зияткерлік меншіктің бұзылуына қатысты талап-
арыздарды зерттеуі қажет.
Шетелдік лицензиялау келісіміне қол қоймас бұрын, болашақ лицензиатты ғана емес, оның елін де зерт-
теп алған жөн. Қабылдаушы елдің үкіметі лицензиялық келісімшарттарды күшіне енгенге дейін бекітуі мүм-
кін. Кейбір мемлекеттер, мысалы, белгілі бір нормадан асып кететін роялтилер мен лицензиаттың лицен-
зияланған технологиялардың көмегімен өндірілген тауарларды үшінші мемлекетке экспорттауына шектеу
қоятын келісімшарт ережелеріне тыйым салады.
Болашақ лицензиар қабылдаушы мемлекеттің (шетелдік лицензиаттың мемлекеті) патентін, сауда марка
-
сын, авторлық құқық жөніндегі заңнамаларды, валюта бақылауына қатысты мәселелерді, өндірілетін тауарға
қатысты жауапкершілік заңын, монополияға қарсы және салық заңын, роялтидің қайтарылуына қатысты
көзқарастарды әбден тексеріп алуы керек. АҚШ пен болашақ қабылдаушы ел арасында салық келісімі мен
екіжақты инвестициялық шарттың болуы шет елдің инвестиция құйып, сауда жасауға қаншалықты тиімді
екенінің маңызды көрсеткіші.
АҚШ-тың болашақ лицензиарлары, әсіресе алдыңғы қатарлы технологияларды лицензиялағысы келетін
тұлғалар, АҚШ Сауда министрлігінен экспорттық лицензиясын алулары керек. Технологияны лицензиялауға
557
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
қатысты халықаралық келісімдер кезінде туындайтын қиындықтарды ескере отырып, компаниялар мұндай
келісімдерге қол қоймас бұрын, АҚШ-та білікті маманның құқықтық кеңесін алулары қажет. Сондай-ақ сол
елде қолданылатын заңнамаға қатысты кеңес бере аларлықтай лицензиарлардың қабылдаушы елде де білікті
заңгері болғаны жөн. Келесі бөлімде шетелдік компаниямен лицензиялық келісімге отырмас бұрын халық-
аралық зияткерлік меншік лицензиарының ескеруге тиіс кешенді тексерудің бірқатар мәселелері айтылады.
Кешенді тексеру
Оқырмандарға арналған ескерту: авторлық құқық, сауда маркалары және патенттер туралы тараудың әр
жерінде айтылып отыратындықтан, әр бөлімде немесе параграфта зияткерлік меншік құқығының қай түрі
жайында айтылып жатқанына назар аударыңыздар.
Зияткерлік меншік құқығын экспорттау алдында лицензиар кешенді тексеру мәселесін естен шығар
-
мағаны жөн. Кешенді тексеру төмендегі сұрақтарға жауап бере аларлықтай болуы керек: (1) Қабылдаушы
елде зияткерлік меншік құқығын тіркеу немесе қорғау үшін қандай іс-шаралар қабылдау керек? (2) Құқық
беру жөніндегі келісімді немесе лицензияны шетелдік мемлекеттік органдарында тіркеп, бекіту қажет пе?
(3) Шетелдік бәсекені қорғау туралы (монополияға қарсы) заңын келісімнің қандай ескертпелері бұзуы не-
месе қандай ескертпелер қабылданбауы мүмкін? (4) Нақты осы мемлекетке қатысты міндетті болып санала-
тын құқықтық ережелер бар ма?
Қабылдаушы елде міндетті саналатын заңдар валюта бақылауына қатысты мәселелерді, өнім сапасына
қатысты жауапкершілік заңын, монополияға қарсы және салық заңын, роялти мен дивиденттердің қайтары
-
луын шектеуді қамтиды. Мысалы, лицензиардың құқығын қорғауға қажет іс-шараларды қабылдау үшін шет
мемлекеттердің ұлттық және халықаралық зияткерлік меншік құқығы жөніндегі заңнамаларын жан-жақты
зерттеп алу керек. Сонымен қатар лицензиар лицензиялық келісімге енгізілуі қажет кепілдіктер мен қорғау
тәсілдерін анықтау мақсатында бұрын орын алған трансферлеу мен құқық бұзу әрекеттерін де тексеріп ал
-
ғаны жөн. Осыны және осыдан басқа да мәселелерді шешу үшін құқықтық алдын алу шараларының тізімі
жасалуы керек (19.1-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: «Зияткерлік меншікті трансферлеуге қа
-
тысты кешенді тексеріске арналған сұрақтар»). Бұл сұрақтарды заңгерлер мен техникалық қызметкерлерден
тұратын зияткерлік меншікті тексеру тобы жасап, іске асыруға тиіс.
Лицензиардың бұл тізімі трансферлеу келісімін немесе лицензияны лицензиат елінің мемлекеттік агент
-
тігі бекітуі қажет пе деген сұрақты анықтау мәселесін де қамтуы қажет. АҚШ-тан бір айырмасы, кейбір ел-
дер лицензияны үкіметтік агенттіктерде тіркеуді талап етеді. Мысалы, Ресейде лицензиялық келісімдердің
барлығы тіркеуге алынады. Лицензияны тіркемеген жағдайда, келісімнің заңды күші жоқ деп танылады.
Бұған қоса, лицензиатқа салықтан роялти ұстап қалуға рұқсат етілмейді.
18-тарауда айтып өткеніміздей, лицензиат елінің заңнамасына сәйкес, сауда маркалары мен басқа да зият
-
керлік меншік құқығын қорғау үшін лицензиар мүмкін боларлық барлық шараны қабылдауы қажет. Автор-
лық құқықты барлық ел құптағанымен, патенттер мен сауда маркалары белгілі бір аумақта ғана мойында-
лады. Сондықтан қандай да бір лицензиялық келісімшартқа қол қоймас бұрын, лицензиар шетелдің ұлттық
заңына сәйкес өзінің сауда маркалары мен патенттерін тіркеп алуы керек. Лицензиардың сауда маркасын
пайдалану құқығы келісім аяқталатын уақытқа дейін ғана жалғасады. Сондай-ақ бұл құқықтар тек лицензия
қолданылатын аумақта және нақты бір өнімдерге ғана қатысты қолданылады.
Бір елде немесе әлемде кең қолданысқа ие болған, қандай да бір тіркелгеніне немесе тіркелмегеніне қара
-
мастан, жергілікті жерде немесе халықаралық деңгейде кеңінен қолданылатын сауда маркасы (танымал сау-
да маркасы) АҚШ-та қорғалады. Алайда көптеген елде сауда маркасы құқығына тек тіркеу арқылы ғана қол
жеткізуге болады, сондай-ақ көптеген елдер тіркеуді іске асыру үшін тіркелген сауда маркасын жергілікті
жерде ғана қолдануды талап етеді. Қандай да бір сауда маркасының нақты бір елде тіркелу мәселесі сол елдің
заңына байланысты. Кейбір елдер қызмет көрсету маркаларын қорғамайды. Париж конвенциясына сәйкес
берілетін басымдық құқығы АҚШ үшін бірқатар артықшылықтарға жол ашқанымен, ол бір ғана өтініштің
көмегімен халықаралық қорғауға қол жеткізуге болатын қандай да бір келісімге мүше емес.
Қызмет көрсету ауқымын халықаралық деңгейде арттырғысы келетін компания дәл қай жерде сауда мар
-
касын қорғауы керектігін алдын ала анықтап алып, сол елдерде тіркеуге өтініш бергені жөн. Қай жерде
тіркелу керектігін шешіп алу – бизнеспен айналысуға қатысты мәселелердің бірі, себебі мұндай кезде ком
-
пания тіркеуге кететін шығын мен түсетін пайданы тең ұстай білуі шарт. Компания әдетте өзі бизнеспен
айналысуды жоспарлайтын елде тіркеуге тұруды мақсат етеді. Сонымен қатар жоғарыда айтып өткеніміздей,
кейбір ұлттық заңдар тіркеуге тұру үшін тауардың жергілікті жерде қолданылуын талап еткеніне қарамастан,
негізінен, контрафакт өнімнің шығу көзі болып саналатын елдерде тіркелгені дұрыс.
558
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
Сауда маркасының иесі сондай-ақ шетелдік тұлғаға лицензияны бермес бұрын, бұл сауда маркасы немесе
сауда атауы жөнінде жергілікті халықтың қандай пікірде екенін де зерттеп алғаны жөн. АҚШ-та оң немесе
бейтарап мағына беретін сөздер немесе символдар басқа тілде, не мәдениетте жағымсыз мағына беруі мүм
-
кін. Тіптен қаптаманың түсі де әр елде әртүрлі мағынаға ие. Айталық, АҚШ-та ақ түс тазалықты білдірсе,
көптеген Қиыр Шығыс елдері үшін бұл түс – қайғы-қасіреттің символы.
Зияткерлік меншікті тексеру тобы
Зияткерлік меншікті тексеру тобын құрыңыз. Бұл топ
менеджмент, жергілікті және шетелдік заңгерлер, зерттеу
және әзірлеме, инжиниринг және өнім өндіру салаларының
мамандары, сату және маркетинг, адам ресурсы және қаржы
ресурсы сияқты сала өкілдерін қамтуы қажет.
Патенттер
● Патентке қандай шарттар енгізілген?
● Жұмыс істеуді талап ететін елдерде патенттер қолда-
нылды ма?
● Құқықты трансферлеумен байланысты барлық АҚШ
және шетелдік патенттерді анықтаңыз.
● АҚШ және шетелдік патент кеңселерінің меншік құқы-
ғы мен барлық қажет төлемді іске асыруға қатысты жаз-
баларын іздестіріп көріңіздер.
● Трансфер жағдайында бәсекеге жол ашатын басқа да
зерттеулер мен жобаларды анықтаңыз.
● Өнертабыстарды қорғау тәртібін, соның ішінде өнерта-
бысты коммерциялық құпия ретінде сақтау тәртібін, ше-
телдік өтініштерге қатысты шешімдер шығарып, патент-
терді уақытында беруді жолға қою тәртібін анықтаңыз.
● Қай патенттің қай өнімге қатысты екенін анықтаңыз.
● Лицензияланған өнімді шығаруға қатысты қолданыла-
тын барлық белгілерді атаңыз.
● Патенттерге қатысты қолданыста жүрген және қарасты-
рылып жатқан барлық келісімдерді анықтаңыз.
● Лицензиардан да, лицензиаттан да мына сұрақтарды
ұдайы сұрап отырыңыз: патенттерді немесе лицензия-
ларды трансферлеуге бола ма? Оларды жетілдіру үшін
жасалған өзгерістер трансферге енгізілген бе?
● Бәсекеге түспеу жайында қандай да бір ереже бар ма?
Патенттер мен лицензиялардың аяқталу мерзімі қандай?
АҚШ-тың Патент орталығы тарапынан қойылған қандай
да бір кепіл құқығы (кепіл) бар ма? Іске қатысты мемле-
кеттік құжаттар қажет деңгейде қарастырылды ма?
● Лицензиар немесе лицензиат алған патенттік дау-
дамайлар туралы хабарлар, келісімшарттың бұзылғаны
жөніндегі талаптар, сотқа беру туралы қорқытып-үркі-
туден тұратын хаттар сияқты басқа да хабарламаларды
қарап шығыңыз.
● Лицензиаттың шет мемлекетте немесе лицензия беріл-
ген географиялық аумақта патенттік құқығын сақтанды-
ру үшін қандай іс-шаралар қабылданды? Патент шетел-
дің тиісті ұлттық заңнамасына сәйкес тіркелді ме?
Сауда маркалары
● Барлық федералдық, мемлекеттік және шетелдік сауда
маркаларын тіркеу және қарастырылып жатқан өтініш-
терді анықтаңыз.
● Иелену құқығы мен мерзімін ұзарту төлемдерін тексе-
ріңіз.
● Сауда маркаларын қорғау және тіркеуге алу тәртібін
анықтаңыз.
● Әр сауда маркасына қатысты қолданылатын өнімдерді
анықтаңыз. Лицензиатқа сауда маркасын дұрыс қолдану
үлгісін көрсетіңіз.
● Өнімдерді жарнамалау мен насихаттауға қатысты мате-
риалдардың көшірмелерін қарап шығыңыз.
● Сауда маркасының интернетте қолданылуын тексеріңіз.
● Сауда маркасы қолданылмаған кездер болды ма?
● Сауда маркасы бұрын-соңды қайта табысталған ба?
Қайта табысталған жағдайда, ол тіркелген бе?
● Сауда маркаларын немесе лицензияларды трансфер-
леуге немесе қайта табыстауға бола ма? Лицензияларда
қандай да бір шектеулер көрсетілген бе?
● Кепіл құқығын АҚШ Патент орталығы мен тиісті мем-
лекеттік тіркеу жазбаларынан тексеріңіз, оларды шетел-
дік тіркеулермен салыстырыңыз.
● Лицензиар мен лицензиат бұрынғы кезде өздерінің сау-
да маркаларын қалай қорғаған?
● Сауда маркаларын ұзарту мерзімін қарап шығыңыз.
Авторлық құқықтар
● Трансфер немесе лицензияға қатысты авторлық құқық-
қа ие барлық материалды анықтаңыз.
● АҚШ Авторлық құқықты қорғау басқармасынан автор-
лық құқық пен оны ұзарту төлемдерін тексеріңіз.
● Авторлық құқық берілетін материалдар мен оларды қор-
ғау тәртібін және оларды белгілеп, тіркеу тәртібін анық-
таңыз.
● Авторлық құқыққа қатысты барлық келісімшарттарды
қарап шығыңыз. Оларды трансферлеуге немесе қайта
табыстауға бола ма? Оларды қолдануға және трансфер-
леуге қандай да бір шектеу қойыла ма?
● АҚШ Авторлық құқықты қорғау бюросы мен мемлекет-
тік құжаттардағы қамтамасыз ету шараларын анықтаңыз.
● Бұрындары лицензиар мен лицензиат авторлық құқық-
тарын қолданды ма?
● Авторлық құқықты қорғау үшін лицензиаттың елінде
қандай да бір іс-шараларды қабылдау керек пе?
Әртүрлі мәселелер
● Лицензияланатын құқықты қорғау үшін лицензиат қан-
дай іс-шараларды іске асыруы қажет? Нысанның қауіп-
сіздігі, оның жұмысшыға қолжетімді болуы және үшін-
ші тарапты бақылау мәселесін қарап шығыңыз.
● Зияткерлік меншік пен құпиялықты сақтауға қатысты
еңбек шартын қарап шығыңыз. Лицензиат жұмыстан
босату алдында қызметкермен сұқбат өткізе ме?
● Үшінші тараптың келісімшартты бұзуына қатысты ли-
цензиат қандай іс-шаралар өткізіп, жауапкершілік жүк-
теуі қажет?
19.1-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Зияткерлік меншікті трансферлеуге қатысты кешенді
тексеріске арналған сұрақтар
3
559
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
Сауда атауларын қорғауға ерекше көңіл бөлген жөн. АҚШ-та штаттың тіркеуге тұру жөніндегі жарғы-
лары сауда атауларын қорғайды. Құрылу кезінде компаниялар корпоративтік атауларын сақтап қала алады.
Бұл басқа корпорациялардың осы атауды қолдануына жол бермейді. Мұндағы негізгі мәселе, кейбір елдің
корпоративтік заңдарында сауда атаулары жақсы қорғалмаған. Бірқатар елдерде тіптен жаңадан ашылған
компанияның бұрыннан келе жатқан компания атауын қолдануына немесе өзгертуіне қарсы еш тыйым са
-
лынбаған. Демек, лицензиялық келісімдерде лицензиардың сауда атауларын лицензиаттың қолдануы немесе
өзгертуі туралы мәселелер нақты көрсетілуі қажет. Мысалы, сауда атауының қай жерде болмасын тіркелуі
лицензиардың пайдасы үшін қызмет етуге тиіс.
Зияткерлік меншіктерінің жалған, заңсыз көшірмелеріне тосқауыл қою үшін өздерін қорғауға бағыттал
-
ған қатаң іс-шаралар қабылдайтын компаниялар саны күннен-күнге артып келеді. Мұндай шаралардың бі-
ріне қарақшылық және контрафакция орын алатын елде Бренд қорғау бөлімдерін ашу мәселесін айтуға
болады. «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Бренд қорғау бөлімдері» деп аталатын 19.2-мысалға назар
аударыңыз.
Ерекшеліктер
Бренд қорғау бөлімінің менеджері корпоративтік қауіп-
сіздік бөлімінен болуы қажет.
Бренд қорғау бөлімінің менеджері сауда маркасы басты-
ғына немесе бас директорға есеп береді.
Бренд қорғау бөлімі өз қызметін Қытай билігімен үйлес-
тіріп отырады.
Бренд қорғау бөлімі жеке тергеушілердің көмегіне жү-
гіне алады.
Негізгі мақсаты – заңсыз жолмен шығарылған тауарлар-
дың шығу көздерін анықтау.
Рейдке дейін заңсыз өнім шығарумен айналысатын
адамдардың мекенжайы Қытай билігіне айтылмайды.
Бренд қорғау бөлімінің немесе компанияның мүшесі
заңсыз тауарларды анықтауға қатысуы керек.
19.2-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Бренд қорғау бөлімдері
4
Бұл стратегияны Қытайда бизнеспен айналысып жүрген барлық компаниялар үшін қолдану әдетке айнал-
ды. Қысқасы, бұл бөлімдерді Қытай билігімен бірлесіп жұмыс істейтін жеке полиция немесе жеке тергеуші-
лер деуге болады. Биліктің рейд жүргізуге құлшыныс танытып отыруы – Қытайда орын алып отырған мә-
селе заңның жоқтығына байланысты емес, сол заңды іске асыруға, сондай-ақ қажет еңбек күшінің жетіспеу
себебінен, заңның жартылай ғана орындалып отыруымен байланысты екенін көрсетеді.
Іске асырылып отырған тағы бір стратегия ретінде контрафакт өнімдер жасаушыларды тауып, олармен
лицензиялық келісім жасауды айтуға болады. Бұл заңсыз немесе қылмыстық әрекеттерге қолдау көрсету
сияқты көрінуі де мүмкін, алайда сот істері кезіндегі белгісіздік пен оған шығатын шығынды еске алар
болсақ, бұл ең дұрыс шешім болмақ. Профессор Чоу көптеген сатып алушылардың түпнұсқа тауарды
сатып алу мүмкіндігі болмағандықтан, зияткерлік меншік құқығының иесі сатудан немесе роялтиден еш
шығын көріп отырған жоқ деп пайымдайды. Олай болса, контрафакт тауар мәселесі асыра айтылған деп
есептейді. Бұл қымбат швейцариялық сағат сияқты заттарға қатысты. Айталық, «Rolex» сағатын 40 дол
-
ларға сатып алып тұрған адам оның нағыз түпнұсқа «Rolex» емес екенін біледі. Алайда сапасы сын көтер-
мейтін компакт-диск немесе DVD дискілерге келгенде контрафакция немесе қарақшылық мәселесі өзекті
күйінде қала бермек.
Зияткерлік меншік лицензиясын тіркеу
Ұлттық заңнамалар зияткерлік меншік құқығын сақтау мен трансферлеу тәртібін бекітеді. АҚШ-та автор-
лық құқықтар туындының шығу күнінен бастап автоматты түрде қорғалғанымен, ең дұрысы оны тиісті мем-
лекеттік органда тіркеу арқылы жүзеге асыру қажет. Лицензиялау саласында түрлі тәртіптерді сақтау ерекше
маңызға ие. АҚШ-тың Авторлық құқық жөніндегі заңы бойынша лицензияларды авторлық құқық бюро
-
ларында да тіркеуге болады. Лицензияларды осылайша тіркеудің өзіндік артықшылықтары бар. Бұл заңның
205-бөліміне сәйкес, авторлық құқықты трансферлеу тіркеуге қатысты маңызды деректерді қамтиды. Оның
маңызы авторлық құқықтың иесі бір-біріне қайшы келетін екі түрлі лицензияны трансферлеген жағдайда
анық байқалады. 205(d)-бөлімі бойынша бірінші болып тіркелген лицензияның одан бұрын берілгенімен әлі
тіркелмеген лицензиядан басымдығы көбірек болады.
Авторлық құқық жөніндегі заңның 204(a)-бөліміне сәйкес, трансферлеу құжаты жазбаша түрде іске
асып, оған авторлық құқықтың иесі қол қойғанға дейін авторлық құқықты иелену құқығын трансферлеу жа
-
рамсыз болып танылады. «Авторлық құқықты иелену құқығын трансферлеуді», жалпы алғанда, айрықша
560
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
лицензияны беру деп анықтауға да болады. Олай болса, авторлық құқық иесінің зияткерлік меншік құқы-
ғының барлығын және жалпы құқықтың кейбір лицензияларын басқаларға табыстау тек жазбаша түрде іске
асуы қажет.
Авторлық құқықты немесе лицензияны трансферлеу тәртібі төменде берілген Valente-Kritzer Video компа
-
ниясының Callan Productions компаниясына қарсы ісінде жан-жақты қаралған. Бұл істен АҚШ Федералдық
зияткерлік меншік заңы лицензиаттар тарапынан қозғалған осындай істерді қалай шешкенін көруге болады.
Valente-Kritzer Video компаниясының Callan Productions компаниясына қарсы ісі
881 F.2d 772 (9th Cir. 1989)
Снид – аймақтық судья. Valente-Kritzer Video ком-
паниясы (VKV) – сату үшін және айналымға енгізу үшін
видеобағдарламалар жасаумен айналысады. Каллан
Пинкни – «Калланетика» деп аталатын бестселлердің
авторы. VKV Пинкнидің кітабы желісімен оған әуесқой
видеофильм түсіруге ұсыныс жасайды. VKV компа-
ниясының мәлімдеуінше, оған «әуесқой видеофильмді
сатып алатын тұтынушыларды іздеп, осы кітаптың не-
гізінде жасалған видеофильмді тарату үшін тұрмыстық
видеотаспаны өндірушілер мен дистрибьюторлармен ке-
лісім жүргізуге айрықша құқық» берілген.
Келісімге сәйкес, видеофильм түсіруді VKV тұрмыс-
тық видеотаспалар шығарумен танымал болған MCA
Home Video компаниясына тапсырады. Алайда Пинкни
келісімнің өзіне қатысты бөлігін орындаудан бас тар-
тады. Ақырында, Пинкни мен MCA бірлесіп видеотас-
па шығаруға келіседі, ал бұл оларға көп пайда әкеледі.
Осыған байланысты VKV келісімді өрескел бұзып, зиян
келтіргені үшін және алаяқтықпен айналысты деп Пинк-
нидің үстінен сотқа арыз береді. Пинкни 1976 жылғы
Авторлық құқық туралы заң VKV компаниясының бар-
лық талаптарын жоққа шығарады дей отырып, соттан
жеңілдетілген сот ісін жүргізуін өтінеді.
A. Келісімшарттың бұзылуы
Біз алдымен келісімшарттың бұзылғанына байла-
нысты VKV компаниясының талап-арызын қарастырып
көрейік. VKV компаниясының көрсетуінше, бұл талап-
арыз авторлық құқықпен қорғалған туындыға айрықша
лицензия беру жөніндегі келісімшарт жазбаша түрде бо-
луы қажет деген талапқа сай келмейді. Алайда ауызша
трансферленген авторлық құқық лицензиясын кейінірек
жазбаша бекіткен жағдайда, мұндай трансфер жарамды
болып есептеледі. Авторлық кітапқа негізделген видео-
таспалар сияқты шығармашылық туындыны дайындау
құқығы да авторлық құқықта қарастырылған айрықша
құқықтардың біріне жатады. 204(a)-бөлімі авторлық
құқықтың бұзылмауын, сонымен қатар ауызша келісім-
дерге негізделген шарттық талаптардың бұзылмауын да
қадағалайды.
B. Алаяқтық
VKV компаниясының соңғы талабына сүйенсек, фе-
дералдық аудандық сот Авторлық құқық заңы алаяқтық
жайындағы шағыммен салыстырғанда біраз басымдыққа
ие болғандықтан, шағымды жоққа шығарады деген заң-
сыз шешім шығарған. Федералдық аудандық сот VKV
компаниясының алаяқтық туралы шағымы, Авторлық
құқық заңына сәйкес авторлық туындылардың иелері
мен айрықша лицензиаттарға берілетін құқықтармен
парапар болғандықтан, мұндай талап-арыз қарастырыл-
майды деп шешеді. Біз бұл жағдайда федералдық аудан-
дық сот басымдық мәселесі жөнінде асыра сілтеп жібер-
ген деп ойлаймыз. Екі бірдей федералдық аудандық сот
ортақ құқықтағы алаяқтық мәселесіне басымдық беріл-
мейді деп көрсетеді. Өз шағымында VKV өзінің талабын
авторлық құқықтағы негізгі талаптан ажыратып көрсете-
тін бұрмалау элементтерін де атап көрсетеді.
Түйін
● Трансферлеу құжаты жазбаша түрде жасалып, автор-
лық құқық иесі оған қол қоймайынша, авторлық құ-
қықты трансферлеу жарамсыз саналады.
● «Авторлық құқықты трансферлеу» анықтамасы кең
ауқымды және ол айрықша лицензия беруді де қам-
тиды.
● Ортақ құқықтағы алаяқтық сияқты кейбір талаптар-
ды авторлық құқық заңы жоққа шығара алмайды.
Зияткерлік меншікті лицензиялау келісімдері
Патентті, авторлық құқықты және сауда маркасын алғаннан кейін, олардың иесі бұл құқықтарды бас-
қаларға бере алады және трансферлей алады, тіпті кепілдік ретінде қолдана алады. Лицензиялау келісімі –
трансфердің ең кең тараған тәсілі. Зияткерлік меншік келісімі немесе лицензиясы АҚШ-тың ішінде қолда
-
нылып жүрген трансферлерге қарағанда, халықаралық деңгейдегі трансферлер кезінде көбірек маңызға ие
болады.
Көптеген құқықтық жүйелерде айрықша авторлық құқықтың жазбаша түрде болуын және оған кемінде
лицензиардың қол қоюын талап етеді. Негізінен, айрықша мәнге ие емес лицензиялардың жазбаша түр
-
де болуы шартты емес және көптеген юрисдикциялар қарапайым, «Creative Commons» стилінде жасал-
ған лицензияларды да қабылдай береді. Тек бірнеше юрисдикцияда ғана авторлық құқық лицензиялардың
561
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
тіркелуін талап етеді. Сауда маркасына берілетін лицензиялық келісімдердің жазбаша түрде болу, болмау
мәселесіне келгенде түрлі юрисдикциялар түрлі талаптар қояды. АҚШ заңнамасы үшін келісімнің жазбаша
болуы шартты емес. Алайда кейбір еуропалық елдер лицензиялық келісімнің жазбаша болып, оған лицен
-
зиардың қол қоюын талап етеді.
Зияткерлік меншік келісімі немесе лицензиясы АҚШ-тың ішінде қолданылып жүрген трансферлерге қа
-
рағанда, халықаралық деңгейдегі трансферлер кезінде көбірек маңызға ие болады. Шетелдік заңнамаларда
көрсетілген зияткерлік меншікті қорғаудың түрлі тәсілдері америкалық технологияны экспорттаушы тұлға
-
дан келісімшарт жасау кезінде өзінің зияткерлік меншік құқығын қорғау үшін қосымша сақтық шараларын
қабылдауын қажет етеді. Шетелдік зияткерлік меншік жөніндегі заң бойынша келісімшарт талаптарының бұ
-
зылу мәселесі шешілмеген жағдайда, келісімшартта сотқа жүгінуге мүмкіндік беретін талаптар болғаны жөн.
Тараптар анықталғаннан кейін, жалпы, лицензиялық келісімге бірнеше декларативтік бөлім мен анық
-
тама бөлімі енгізіледі. Декларативтік бөлімде лицензияланатын құқықтар тізімі беріледі. Кез келген жалған
мәлімет кепілдіктің бұзылуы немесе бұрмалануы деп танылып, сот ісімен аяқталуы мүмкін. Лицензиар өзіне
қатысты барлық сауда маркасын, авторлық құқықтардың, патенттердің және енді жасалып жатқан патент
-
тердің қазіргі жағдайын тексеріп шығуы керек. Анықтама бөлімінде берілетін терминдерді анықтау кезінде
де аса сақ болған жөн. Тілдердің, мәдениеттердің және ұлттық зияткерлік меншік құқықтарына қатысты
тәртіптердің әртүрлі екенін ескере отырып, келісімге енгізілетін анықтамаларды бірге келісе отырып, жан-
жақты ойластырған жөн. Айталық, «net sales» (сатудан түскен таза пайда) немесе «gross sales» (жалпы сату
көлемі) сияқты терминдердің мағынасы нақты анықталмаған жағдайда, роялтиді есептеу кезінде дау-дамай
тудыруы да мүмкін.
Зияткерлік меншік құқығын трансферлеу келісімшартының негізі ретінде трансферленетін құқықтар мен
ноу-хауды сипаттайтын және олардың қолданысына бірқатар шектеулер қоятын меншік құқығын басқаларға
беру жайындағы ескертпені атауға болады. Бұл ескертпеде трансферленетін барлық зияткерлік меншік құ
-
қығы мен ноу-хау түгелдей көрсетілуі керек. Онда лицензияның айрықша немесе айрықша емес екені нақты
көрсетілуі қажет. Бұлардың айырмашылығын білу лицензиат роялтидің мөлшерін анықтаған кезде және ли
-
цензиат күтетін бәсеке деңгейіне қатысты мәселелерді шешуде аса маңызды. Меншік құқығын басқаларға
беру туралы ескертпе жөнінде тараудың келесі бөлігінде нақты айтатын боламыз.
Лицензияның айрықша мәнге ие болуы шарттың бұзылуына қатысты мәселелермен өзара байланысты.
Мұндай лицензияға ие лицензиат лицензиардан шартты бұзушы үшінші тарапқа қатысты сотқа арыздануын
талап ете аларлықтай болуы қажет немесе лицензия берілген кез келген аумақта шарт бұзылған жағдайда
лицензиардың атынан шартты бұзған тарапты сотқа бере аларлықтай құқыққа ие болуы қажет. Әдеттегі ай
-
рықша емес лицензияда лицензиар басқа бір лицензиатқа берілетін келесі лицензияға ең қолайлы лицензия
ескертпесін енгізуі қажет. Бұл бұрынғы лицензиаттарға қатысты бәсекенің әділ болмау ықтималдығының
алдын алады.
5
Мұндай ескертпелерге қатысты мәселелер қатарына түрлі шарттардың салыстырмалы артық-
шылығын анықтаудың қиындығын айтуға болады. Басқа жағдайлар тең болғанда роялтидің неғұрлым тиімді
мөлшерлемесі туралы келіссөздер жүргізу қолайлы лицензия ескертпесін жасауға негіз болады. Жақсы жа
-
зылған, ең қолайлы лицензия ескертпесі лицензиардан лицензиаттың аумағына ықпалы бар жаңа лицензия
туралы лицензиатты хабардар етіп, лицензиат жаңа лицензияның шарттары қаншалықты қолайлы екенін
анықтай алуы үшін оған лицензияның көшірмесін беруі қажет. Тағы бір айта кетер жайт, лицензиат тиімді
-
рек шарттарды лицензиясына енгізу мақсатымен лицензиясына өзгеріс енгізуді талап еткен жағдайда, келесі
бір лицензияға енгізілген аса тиімді емес шарттарды да қабылдауы қажет. Осы жағдайлар ең қолайлы лицен
-
зия ескертпесінде қарастырылуы керек.
Технологияны, зияткерлік меншік құқығын, ноу-хауды лицензиялау мәселелері халықаралық коммерция
-
лық транзакцияларындағы ең күрделі және мұқият құрастырылған келісімшарт түрлерін қамтиды. Ондағы
кейбір шектеулер мәселесіне осы тараудың соңғы бөлігінде кеңінен тоқталып өтетін боламыз. Келесі бір
-
неше бөлімде мұндай келісімнің мазмұнына талдау жасаймыз. Бұл ескертпелердің құқықтық тұрғыдан іске
асуы туралы мәселе осы тараудың соңына қарай сөз болады.
Ортақ лицензиялық ескертпелер
Зияткерлік меншік құқығын лицензиялау жеке келісімшарт болғандықтан, тараптар келісімшарттарын
өздерінің қалауларына қарай құрастыра алады. Қандай да бір дау-дамай туындай қалған жағдайда, соттар
мен арбитраж алқалары тараптардың міндеттері мен құқықтарын анықтау үшін алдымен келісімшарттарды
парақтайды. Бұл арада лицензиялық келісімдер келісімшарттың ерекше түрі ретінде қабылданатынын да
562
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
айта кеткен жөн. Бәсекені қорғау (монополияға қарсы) туралы заңдар, мысалы, шектен тыс аумақтық шек-
теулердің немесе лицензиялық келісімдегі іс-әрекеттерді шектеуші ережелердің алдын алады.
Көптеген дамушы елдерде кейбір лицензиялық ескертпелерге арнайы технологияны трансферлеу жө
-
ніндегі заңдар арқылы шектеу қойылған. Бәсекені қорғау туралы заңнан ерекшелігі, технологияны транс-
ферлеу жөніндегі заңның негізгі мақсаты – бәсекені қорғау емес, керісінше, лицензиаттың бәсекелік күш-
қуатын арттырып, жергілікті технологиялық дамуды ілгері жылжыту. Мемлекеттік органдар келісімшартты
тексеріп, оның лицензиардың мүддесін ғана көздемейтініне және біржақты емес екеніне көз жеткізеді. Ерек
-
ше ыждағатпен тексерілетін ескертпелер қатарына мыналар жатады: құпияның сақталуы, лицензия лицен-
зиатқа берілгеннен кейін лицензияланған технологияларда орын алған қандай да бір жетістіктер жөнінде
лицензиаттың лицензиарға мәлімдеп отыруы туралы ескертпе, құқық таңдау, экспорттық шектеулер туралы
ескертпелер және лицензияның мерзімі біткеннен кейін лицензиаттың технологияны қолдануына шектеу
қоятын ескертпелер. Айталық, лицензияның қолданылу мерзімі туралы ескертпе келісімшарттың мер
-
зімі біткеннен кейін ноу-хауды пайдалануға шектеу қояды. Технологияны трансферлеу туралы заң мұндай
шектеуді жойып, лицензияны тікелей саудаға айналдыра алады. Технологияны трансферлеу туралы кейбір
заңдарға сәйкес, лицензия лицензиатқа берілгеннен кейінгі лицензияланған технологияларда орын алған
қандай да бір жетістік құқығын лицензиарға беруін талап ететін кері табыстау ескертпесі жарамсыз санала
-
ды. Мемлекеттердің көбі өзара тиімді және айрықша мәнге ие емес мұндай ескертпелерді қабылдай береді.
Өзара тиімді кері табыстау ескертпесіне сәйкес, лицензиардың немесе лицензиаттың енгізген технология
-
лық жетілдірулерінің пайдасын екі тарап та қатар көреді. Бұл ескертпе туралы осы тарауда кейінірек кеңінен
тоқталатын боламыз. Құпиялық туралы ескертпе бойынша технология жөніндегі деректерді лицензиатқа
қызмет ететін бірнеше маңызды қызметкерлер ғана білуі шарт және құпия ақпараттың үшінші тарапқа жа
-
рия болуына шектеу қойылады. Көптеген лицензиарлар лицензиатқа қызмет ететін барлық қызметкерлердің
құпияны сақтау туралы келісімге қол қоюын талап етеді. Алайда көптеген дамушы елдер технологияның сол
елдің азаматтарына да қолжетімді болғанын қалайды. Осыған байланысты олар құпияны сақтау жөніндегі
ескертпелер мен келісімдердің қолданылу аясына шектеу қояды. Лицензиардың құқығы мен дау-дамайды
шешетін орын ретіндегі лицензиардың елін анықтайтын құқық таңдау ескертпесі мен сот елін таңдау ес
-
кертпесін дамушы елдердің соттары қабылдамауы мүмкін. Дамушы елдердің соттары трансферлеу туралы
келісімнің қабылдаушы мемлекеттің юрисдикциясы мен заңнамасына сәйкес реттелгені жөн деп есептейді.
Тағы бір айта кетерлік жағдай, лицензиарлардың көбі лицензиаттардың лицензияда көрсетілген аумақта
ғана тауарды сатуына рұқсат беретін қатаң территориялық ережелердің болғанын қалайды. Экспорттық
шектеулер туралы ескертпе сұрқай нарықтың дамуының алдын алу үшін енгізілген. Еуропалық одақта
кеңінен қолданылатын шетелдік бәсекені қорғау заңы немесе көптеген дамушы елдерде қолданыста жүр
-
ген технологияны трансферлеу туралы заңға сәйкес, экспортқа қойылатын мұндай шектеулер жарамсыз деп
танылуы мүмкін. Жалпы алғанда, тұрақты валютаға қол жеткізіп, сауда теңгерімін арттыру мақсатында да
-
мушы елдер тауарды экспорттауды белсенді түрде іске асырып келеді. Басқа да ортақ лицензиялық ескертпе-
лердің мысалдарымен және мақсаттарымен кеңінен танысу үшін «Транзакцияларға назар аударыңыз: Ортақ
лицензиялық ескертпелерді түсіндіру» деп аталатын 19.3-мысалды қарап шығыңыз.
Сыртқы бәсеке, технологияны трансферлеу мен тұтынушы құқықтарын қорғау туралы заңдардан келі
-
сімшарт мәмілелері арқылы жалтарып кету мүмкін емес. Мысалы, кейбір шетелдік келісімшарттар немесе
тұтынушы құқықтарын қорғау жөніндегі кейбір заңдар жауапкершіліктен бас тарту немесе жауапкершілікті
шектеу туралы ескертпелердің қолданылу аясына шектеу қояды. Олай болса, шетелдік лицензиардың мұн
-
дай заңдар және әдет-ғұрыптар мен сауда қатынасындағы ерекшеліктер олардың стандарт лицензиялау келі-
сімдеріне қалай әсер ететінін білгені жөн. Төмендегі бөлімдерде зияткерлік меншік келісімдерінде кездесіп
қалатын кейбір стандарт ескертпелер туралы сөз болады.
Экспорт заңдарына сай болу
«АҚШ-тың экспорттау туралы заңына қайшы келетін-
дей, лицензияланған өнімдерді тікелей немесе жанама түр-
де экспорттауға, не экспорттау туралы ережелерге қайшы
келетін мақсатта қолдануға болмайды». Бұл ескертпеге сәй-
кес, лицензиат лицензиар елінің экспорт туралы заңнамасы-
мен келісетінін мәлімдейді.
Келісімшарттың түпкілікті сипатқа ие екенін
білдіретін ескертпе
«Бұл келісімшарт өнім қаптамасымен қатар жүретін қол
қойылмаған немесе «оралған» лицензиялардың шарттары-
мен қатар, сатып алуға қатысты кез келген тапсырыс берудің
және тапсырыс құжаттарының шарттарын алмастыра ала-
ды». Бұл ескертпе әсіресе трансферленетін жеке тауарлар
563
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
өздерінің лицензияларымен бірге жіберілген жағдайда аса
маңызды саналады. Негізгі лицензиялық және трансферлеу
келісімдерінде қажет шарттар көрсетілген жағдайда ғана
лицензиар «жеке лицензияларды» алмастыра алады.
Жауапкершілікті шектеу
«Осы келісімнің ережелері арқылы тәуекелдің лицен-
зиар мен лицензиат екеуіне де қатысты екені анықталады.
Лицензиар бекіткен баға осы құжатта көрсетілген тәуекелді
бөлісу мен жауапкершілікті шектеу мәселесіне де әсер ете-
ді». Тараптар әдетте жанама, кездейсоқ, нақты немесе ілесе
келетін залалдарға қатысты жауапкершілік жүктемеуге ты-
рысады. Лицензиар өзінің жауапкершілік деңгейінің лицен-
зиат төлеген төлемнің жалпы сомасынан аспайтын деңгейде
болуын қалайды.
Айрықша құқық қорғау құралы туралы ескертпе
«Лицензиаттың айрықша құқық қорғау құралы, ал ли-
цензиардың жалпы жауапкершілігі деп лицензияланған
өнімдердегі кемшіліктерді жоюды немесе көрсетілген қыз-
метті қайта көрсетуді айтуға болады. Лицензиар тиісті уақыт
аралығында кемшіліктердің орнын толтыра алмаған жағдай-
да, лицензиат лицензияның әрекет ету күшін тоқтатып, өнім
үшін немесе көңілден шықпаған қызмет үшін төленген кез
келген соманы қайтарып беруін талап ете алады». Жауапкер-
шілікті шектеу ескертпесіне қосымша ретінде тараптардың
еш қиындықсыз қол жеткізе алатын құқық қорғау құралда-
рына шектеу қоятын ескертпені айтуға болады.
Жауапкершіліктен босату ескертпесі
«(а) лицензиат талап-арыз келіп түскені жайында ли-
цензиарға 45 күннің ішінде жазбаша түрде мәлімдеген жағ-
дайда; (ә) лицензиар талап-арызға қатысты қорғауды толы-
ғымен өз бақылауына алған жағдайда; (б) лицензиат талап-
арызға қарсы істе лицензиарға қолдау көрсеткен жағдайда,
лицензиар патенттің, авторлық құқықтың немесе басқа да
зияткерлік меншік құқығының бұзылуы туралы шағым ке-
зінде лицензиатты қорғайды және оны жауапкершіліктен
босата алады. Лицензиар мұндай көмек көрсетуге байла-
нысты шыққан ақылға қонымды шығынды лицензиатқа
өтеп береді. Лицензиардың (а) лицензияланған өнімдердің
талапқа сай болуы үшін оларды өзгертуге (ә) лицензиатқа
жарамды лицензия алып беруге мүмкіндігі болады. Ли-
цензиар жоғарыдағы (а) және (ә) тармақтарының қай-қай-
сысын да коммерциялық тұрғыдан іске асыру мүмкін емес
деп тапқан жағдайда, онда ол лицензияның күшін жойып,
лицензияны алуға кеткен шығынның орнын толтырады. Бұл
толығымен лицензиардың жауапкершілігіне жатады және
лицензиатты үшінші тараптың талап-арызынан құқықтық
тұрғыдан қорғайтын айрықша құрал болып саналады».
Лицензиат лицензиардың қандай да бір талап-арыз жағда-
йында оны қорғай алатынына көз жеткізе білуі қажет. Өз
кезегінде, лицензиар мұндай қорғауды қажет ететін талап-
арыздарға тартылудан аулақ болуға тырысады.
Ең қолайлы лицензия ескертпесі
Лицензиар болашақта артықшылыққа ие лицензиаттың
басқалармен бірдей бәсекеге түсу мүмкіндігі болуы үшін
оған басқаларда бар тиімді шарттар жөнінде ескертіп, олар-
ды ұсынуы керек. Мұндай ескертпе лицензиардан бұл ли-
цензиатқа берілген роялти көлемі мен шарттарының басқа
бәсекелес лицензиатқа берілген роялти көлемі мен шарт-
тарымен бірдей болуын талап етеді. Мұндай ескертпеге
сәйкес, артықшылығы басым лицензиатқа берілген роялти
көлемі оның бәсекелесіне берілген тиімді роялти көлемімен
салыстырғанда артықшылықтарға ие емес екені немесе тө-
мен емес екенінің дәлелдеу ауыртпалығы лицензиарға тү-
седі.
19.3-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Ортақ лицензиялық ескертпелерді түсіндіру
Лицензияны беру және оған қойылатын шектеулер
Бұған дейін де айтып өткеніміздей, кез келген зияткерлік меншікті, технологияны немесе компьютер-
лік бағдарламаларды лицензиялау жөніндегі келісімдердегі бір ғана маңызды ескертпе – лицензияны беру
туралы ескертпе. Ол трансферленетін құқықтар мен ноу-хауды және оларды қолдану кезінде қойылатын
тыйымдар мен шектеулерді сипаттайды. Лицензиар келісімшартта трансферленетін заттарды ғана қолда
-
ну құқығын лицензиатқа беріп отырғанын баса айтып, көрсете алады. Лицензияны беру туралы ескертпесі
бойынша лицензиаттың лицензияланатын материалды көшіріп шығару құқығына шектеу қойылуы немесе
тыйым салынуы, лицензиардың барлық құқықты, авторлық құқықты, патенттерді және басқа да меншік құ
-
қықтарын сақтап қалатыны нақты көрсетілуі және лицензия мерзімі аяқталғаннан кейін лицензиаттың бар-
лық ақпаратты қолдануы тоқтатылып, барлық көшірмелерді қайтаруы немесе жоюы талап етіледі.
Бұл ескертпенің берілетін лицензияны оның географиялық аумағы мен қолданылу мерзімі тұрғысынан да
анықтағаны жөн. Лицензия АҚШ-та өндіру, сату және қолдану құқықтарына байланысты болса, Патент заңы
АҚШ-тың барлық аумағын, соның ішінде иеліктерді де лицензия берілетін аумақ деп таниды
6
. Лицензияда
оның қолданылу мерзімі жөнінде айтылмаған жағдайда, сот патенттің, авторлық құқықтың және сауда мар
-
касының заң арқылы бекітілген уақыты лицензияның қолданылу мерзімі болады деген шешім қабылдайды
7
.
Лицензияны беру ескертпесі сондай-ақ трансферленетін құқықтардың сипатына да шектеулер қоюы мүмкін.
Айталық, түрлі салада қолданылатын технология жағдайында бұл ескертпе трансферленетін құқықтар
-
ды пайдалану тәсілдеріне шектеу қоя алады. Мысалы, лазерлік технологияның патент иесі технологияны
медицина, өндіріс, қарулы күштер және қорғаныс салаларына бөлек-бөлек лицензиялауды қалауы мүмкін.
Төменде берілген Mallinckrodt, Inc. корпорациясының Medipart, Inc. корпорациясына қарсы сот ісі салалық
564
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
шектеулердің мысалы бола алады. Ол сондай-ақ бұл ескертпе бойынша лицензиар лицензия шектеулерін
бұзғаны үшін лицензиатты ғана емес, сонымен қатар лицензиаттың мұндай заңбұзушылыққа баруына қол
-
дау көрсеткен үшінші тарапқа қарсы сотқа талап-арыз бере алатынын көрсетеді. Патент лицензиясын бұзған
лицензиатқа қолдау көрсеткен үшінші тарапқа келісімшартты бұзуға итермеледі деген айып тағылады.
Mallinckrodt, Inc. корпорациясының Medipart, Inc. корпорациясына қарсы ісі
976 F.2d 700 (Fed. Cir. 1992)
Ньюман – аймақтық судья. Патент талаптарының
бұзылғаны және шартты бұзуға итермелегені жайында-
ғы бұл іс «бір рет қана қолдануға арналған» лицензия-
ны бұзу арқылы, патенттелген медициналық құрылғы-
ны пайдаланып, кейіннен оны сатқаны жөнінде болмақ.
Mallinckrodt өзінің патенттелген құрылғыларын ауру-
ханаларға сатады, ал ауруханалар болса құрылғылар-
ды пайдаланып біткен соң, Medipart корпорациясына
жөндеуге жіберіп, жөнделген құрылғыларды аурухана-
лар қайтадан пайдаланады. Mallinckrodt болса Medipart
корпорациясының ауруханаларды келісімшартты бұзу-
ға итермелеп, өзі патент шарттарын тікелей бұзды деп
шағымданады. Құрылғыда оның патенттік номері нақты
көрсетіліп, «Mallinckrodt», «UltraVent» сауда маркала-
рының атаулары жазылған және «бір рет қана қолда-
нылады» деген белгі қойылған. Әр қаптама данасына
қоса берілген құрылғы құжатында «бір ғана пациентке
қолдану керек» деп анық көрсетілумен қатар, қолданыл-
ған құрылғыны биологиялық қауіпті қалдықтарды жою
тәртібіне сәйкес жою керектігі туралы нұсқау қатар бе-
рілген. Алайда ауруханалар қолданылған ингаляторлар-
ды Medipart корпорациясына жібереді. «Қайта қалпына
келтірілген» деп Medipart атап кеткен құрылғылар сол
ауруханаларға қайта жіберіледі.
Mallinckrodt тарапы Medipart корпорациясына қар-
сы сотқа шағым түсіріп, оны патент шарттарын бұзып,
ауруханаларды шарттарды бұзуға итермеледі деп айып-
тайды. Федералдық аудандық сот «бір рет қана қолдану
қажеттігі» жайындағы талап патент шарттарын бұзды
деп айыптауға келмейді деп тауып, Medipart корпора-
циясының патент шарттарын бұзғаны туралы айыпты
қабылдамай тастайды. Сондай-ақ Medipart патенттелген
құрылғыны жөндегені болмаса, оны қайта құрастырған
жоқ деп есептейді. Mallinckrodt патенттеу туралы заң
бойынша патентті бір рет қана қолдану жөніндегі талап
жарамды және құқықтық тұрғыдан негізсіз емес екенін,
осыған байланысты қойылатын шектеулер патенттің
қолданылу мерзімін еш ұзартпайтынын айтады.
Тауардың қолданылуына қойылатын шектеулер па-
тент иесінің оларды патенттің барлық немесе кейбір
тармақтарынан алып тастау құқығына сай анықталумен
қатар, ал бәсекеге қарсы әрекет туралы талап болған жағ-
дайда ақыл таразысы осы ереженің заңдылығын анықтау
үшін негіз болып қалмақ. Лицензиялық келісімге қатыс-
ты патентті қорғау құқығын асыра пайдаланып отырға-
нын дәлелдеу үшін алдымен лицензияның жалпы әсері
тиісті нарық жағдайында бәсекеге заңсыз түрде кедергі
келтіріп отырғанын анықтап алу қажет.
Федералдық аудандық сот Mallinckrodt корпорация-
сының «келісімшарт құқығы немесе меншік құқығына»,
не бәсекенің «әділ жүргізілуіне» шектеу қойып отырғаны
жайында өзінің ешқандай пікір білдірмегенін алға тарт-
ты. Біз патент иесінің басқа да құқық қорғау құралдарын
таңдай алатынына келісеміз, тәсілдерді таңдап алу мүм-
кіндігінің бар екенімен келісеміз, алайда оның заң жү-
зінде бекітілген құқық қорғау механизмдерге жүгінуіне
мүмкіндік бермеу – оның заңға сәйкес өзін қорғауына
қарсы болу деген сөз. Олай болса, Mallinckrodt корпора-
циясының патенттік құқықтан басқа құқық қорғау құрал-
дарына сүйену мүмкіндігі еш дау туғызбауы керек.
Бұл арада негізгі критерий ретінде Mallinckrodt кор-
порациясының шектеуі патенттік құқық шеңберінде іске
асып отыр ма, әлде патент иесі бәсекеге қарсы ақылға қо-
нымсыз іс-әрекетпен айналысу арқылы патенттік құқық-
ты белінен басып отыр ма деген мәселені қарастырған
жөн. Біз федералдық аудандық судьяның құқық мәселесі
ретінде құрылғыны қайта қолдануға қойылған шектеу
патенттік құқыққа қайшы деген шешімі үлкен қателік
деген қорытындыға келдік. Жеңілдетілген сот ісінің ше-
шімі КҮШІН ЖОЙДЫ.
Түйін
● Лицензияны беру лицензиаттың «патентті бір рет
қана қолдануына» шектеу қоя алады.
● Лицензиаттың патенттік лицензияда көрсетілген
шектеулерді назардан тыс қалдыруына мүмкіндік
беретін қызмет көрсеткен үшінші тарап «заң бұзуға
итермелегені» үшін айыпты деп танылады.
● Патент иесі басқаларды оның өнертабысын қолдану
құқығынан айыра алады. Сондықтан оның патент-
ті лицензиялауға қатысты шектеулер қоюға құқығы
бар. Алайда бұл шектеу бәсекеге қарсы бағытталма-
ған болуы керек.
Технологияларды салалық қолдану мен аумақтық қамту мәселелерімен қатар, патент лицензиясы жөнін-
дегі келісімге қатысушы тараптар құқық беру ауқымын тиісті заңнама шеңберінде патенттік заңға сәйкес
түрлі құқықтарға бөле алады. Мысалы, патент лицензиары бір лицензиатқа патенттелген өнертабысты жа
-
сауға немесе өндіруге айрықша құқығын берсе, оны бөлшектеп сатушыларға немесе тұтынушыларға тарату-
ға және сатуға айрықша құқығын келесі бір лицензиатқа бере алады.
565
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
Лицензиялау кезінде есте ұстау қажет негізгі мәселенің бірі – лицензиаттың лицензияланған аумақтан
тауарды экспорттау құқығымен байланысты. Әсіресе лицензиаттың лицензиардың мемлекетіне тауар им
-
порттау мәселесі біраз қиындықтарға толы. Сұрқай нарықпен тікелей байланысты бұл мәселеге қарсы әлем-
нің түкпір-түкпірінде түрлі іс-шаралар атқарылуда. Лицензияға сай өндіріліп жатқан тауарлардың заңсыз
таралу мәселесі лицензиар үшін мәселе туғызып жатса, онда ол сұрқай нарық импортына тосқауыл қоя
алатын шектеулерді лицензияда нақты көрсетіп кетуі қажет. Зияткерлік меншік құқығындағы сауда аспекті
-
лері жөніндегі келісім лицензиарға немесе зияткерлік меншік иесіне лицензияланған тауарды оның отандық
нарығына импорттауға шектеу қою құқығын береді. Мұндай қосымша құқықтарды келісімшартта ерекше
атап көрсеткен жөн.
Сұрқай нарық қаупін азайтудың тағы бір тәсілі ретінде лицензиардың лицензиаттан белгілі бір мерзім
аралығында белгілі бір тауардың нақты қанша данасын өндіре алатынын алдын ала нақтылап алуын айтуға
болады. Өндірілетін заттың жалпы көлемін лицензияланған аумақтың демографиялық жағдайын есепке ала
отырып, сатылатын затты есептеу арқылы немесе осындай елді мекендердегі сатылым деңгейін есепке ала
отырып анықтауға болады. Лицензиар сондай-ақ лицензиаттың жеке сатып алушыларға сататын тауар саны
-
на да шектеу қоя алады. Бұл әсіресе үлкен көлемді сатылым жағдайында лицензиатқа үшінші тарап сатып
алушысын зерттеп алуға қатысты «кешенді тексеріс» міндетін жүктейді. Айта кетер тағы бір жайт, лицен
-
зияда лицензиаттың тауарды басқа нарыққа тауар экспорттаумен айналысатын тұлғаға сата алмайтыны да
нақты көрсетілуі қажет.
Лицензияға қатысты құқықтарды барынша нақты сипаттауға тырысқанымен, лицензияны беру ескерт
-
песі зияткерлік меншікті пайдалануға байланысты болашақта орын алуы мүмкін, болжап білу мүмкін емес
жағдайларды қамти алмайды. Оның мысалын Коеннің Paramount Pictures Corp. корпорациясына қарсы ісі
-
нен байқауға болады. Мұндай сот істері барысында соттың осындай күтпеген оқиғалар лицензияны беру
талаптарына қаншалықты сәйкес келетінін анықтап алғаны жөн.
Коеннің Paramount Pictures Corp. корпорациясына қарсы ісі
845 F.2d 851 (9th Cir. 1988)
Хаг – аймақтық судья. Бұл іс авторлық құқық за-
ңында алғаш рет орын алған жаңа мәселе, яғни фильмді
теледидар арқылы көрсету құқығын беретін лицензия
фильмнің видеотаспаларын тарату құқығына да ие ме де-
ген мәселе төңірегінде болып отыр. Біздің ойымызша, ол
мұндай құқықты бере алмайды. Герберт Коен – «Merry-
Go-Round» («Әткеншек») деп аталатын музыкалық ком-
позицияның авторлық құқық иесі. Коен H & J Pictures,
Inc., корпорациясына «синхронизациялау» лицензиясын
табыстайды, ал бұл лицензия арқылы H & J Pictures, Inc.,
корпорациясы ол композицияны Medium Cool деп атала-
тын фильмде қолданып, фильмді кинотеатрлар мен те-
ледидарда көрсету құқығын алады. Осыдан кейін H & J
Pictures, Inc. корпорациясы Medium Cool фильміне қа-
тысты барлық құқығын, мүліктік құқықтарын, Коеннің
өзіне берген барлық құқықтарын мүліктік құқықтарымен
қоса Paramount Pictures Corp. корпорациясына табыстай-
ды. Біраз уақыт өткеннен кейін Paramount фильмнің не-
гативін видеотаспа өндірушіге береді. Ал ол, өз кезегін-
де, фильм мен композицияның көшірмесін жасап, оны
Paramount корпорациясына тапсырады. Нәтижесінде
Paramount фильмнің 2725 видеотаспасын сатып, саты-
лымнан 69024, 26 $ таза пайда көреді.
1985 жылдың 20 ақпанында Коен авторлық құқықты
бұзды деп айыптап, Paramount корпорациясына қарсы
федералдық аудандық сотқа шағым түсіреді. Коен шағы-
мында H & J корпорациясына берілген лицензия фильм-
де қолданылған композицияны отбасылық видеотаспа-
ларда қолдану құқығын бермейтінін айтады.
Бұл мәселені шешу үшін біз лицензияда көрсетілген
шарттарды жан-жақты зерттеп алуымыз керек, өйткені
олай етпейінше Medium Cool фильмінде қолданылған
композицияны видеотаспа жасап, таратуға қатысты құ-
қықтық мәселе лицензияда қарастырылғанын немесе
қарастырылмағанын біле алмаймыз. Құжат лицензиатқа
«төменде берілген шарттарға, талаптарға және шектеу-
лерге сәйкес, музыкалық композицияның сөзі мен му-
зыкасын кез келген тәсілдің көмегімен, кез келген тілде
немесе түрде таспаға түсіру және мұндай таспалардың
көшірмелерін жасау, сондай-ақ композицияны кез келген
жерде орындау құқығын» береді деп басталады. Онда әрі
қарай былай делінген: «Бұл музыкалық композицияны
орындау лицензиясы: (a) фильмді кинотеатрларда неме-
се басқа да көңіл көтеру орындарында көрсеткен жағ-
дайда; (ә) бұл фильмді теледидар арқылы, соның ішінде
«ақылы» теледидарлар, «абоненттік теледидарлар» және
кабельді көрсетілімдер арқылы көрсеткен жағдайда бе-
ріледі. Ал тағы бір ережеде «лицензиатқа берілген осы
құқықтардан басқа музыкалық композицияға қатысты
барлық құқықпен қатар, оны қолдану құқығы» да құқық
иесінде сақталады делінген.
Лицензияның мәтіні бойынша музыкалық компози-
ция қолданылған фильмді кез келген түрде жазуға немесе
көшіруге еш шектеу жоқ болғанымен, оның түсіндірмесі
бойынша оның көшірмесін сату немесе жалға беру арқы-
лы халыққа таратуға болмайды. Авторлық құқық туралы
заңның 106-бөлімінде көрсетілген авторлық құқық тура-
лы бір тармақта: «авторлық құқық берілген туындының
көшірмелерін немесе фонограммаларын сату, басқаның
566
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
иелігіне беру, жалға немесе несиеге беру» құқығы жа-
йында айтылады. Олай болса, видеотаспалардың көшір-
мелерін сату немесе жалға беру арқылы тарату құқығы –
құқықтың сақталуы туралы ережеге сай құқық иесінде
сақталып қалады.
Демек, үйде отырып көру үшін видеотаспаларды сату
немесе жалдау видеотаспаларды тек кинотеатрлар мен
осыған ұқсас қоғамдық жерлерде ғана көрсетіледі деген
мақсатқа сай келмейді. Paramount видеотаспаларды жеке
үйлерде көрсету оны «теледидар арқылы көрсетумен»
бірдей деген уәжді алға тартады. Олар бұл тармақта көр-
сетілген шектеулі құқық жайындағы бөлімді бұрмалап,
жеке видеотаспаларды тарату арқылы адамдар фильмді
үйлерінде «көруге» қол жеткізе алады деп өзгертеді. Қа-
рапайым теледидардың мониторын теледидар сигналын
қабылдап, видеотаспаларды көрсету үшін қолданғаннан
басқа теледидар мен видеотаспаларда ортақ еш ұқсастық
жоқ. Сонымен қатар лицензияны федералдық авторлық
құқық туралы заңға сәйкес түсіндірген жөн.
Соттар Авторлық құқық туралы заң «авторлар мен
баспагерлерге әлемге ерекше пайда әкелетін әдеби шы-
ғармаларды дүниеге әкелуге қолдау білдіретін ерекше,
теңдессіз құқықты беруге бағытталғанын» талмай ай-
тып келеді. Лицензияның күрделі тілін біз «тараптардың
келісімшарт жасасу кезінде ішкі нарыққа ене қоймаған
тәсілге құқық беру» деп түсіндірер болсақ, бұл заңның
мақсатына қайшы келген болар едік.
Біздің ойымызша, лицензия бойынша Medium Cool
фильмін видеотаспаға жазып тарату кезінде композиция-
ны қолдану құқығы Paramount корпорациясына берілген
жоқ. Федералдық аудандық сотының Paramount корпора-
циясының пайдасына шешілген жеңілдетілген сот шеші-
мі КҮШІН ЖОЙДЫ.
Түйін
● Лицензияны беру жөніндегі ескертпенің қолданылу
деңгейін анықтау кезінде соттар лицензиядағы осы-
ған ұқсас кез келген шарттарды басшылыққа алады.
● Қандай да бір шығарма жарық көрген кезде белгілі
бір құқықтың болған-болмағанына қарамастан, Ав-
торлық құқық жөніндегі заң сол туынды иесінің (ав-
торлық құқықтың иесінің) барлық құқығын сақтайды.
● Лицензияланатын меншікті лицензия жасалып жат-
қан кезде болмаған тәсілдерге қатысты қолдану ар-
қылы лицензияны өзгерту Авторлық құқық жөніндегі
заңға қайшы келеді (туындыны жасаған адамның құ-
қықтарын қорғау).
Әдеттегі лицензиялық келісімге шолу
Зияткерлік меншікті лицензиялау туралы келісімдердің көбінде бірқатар келісімшарт ережелері берілген.
Бұл бөлімді оқып отырған студент төмендегі сұрақтарды естен шығармағаны жөн: (1) Бұл ескертпелер қан
-
дай мәселелерге қатысты айтылған? (2) Қандай мәселелер назардан тыс қалған? (3) Ескертпе түсінікті болу
үшін оны қалай қайта жазып шықса болады? (4) Ескертпелерді лицензиардың немесе лицензиаттың пайдасы
үшін қалай өзгертуге болады? Бұл сұрақтардың жауабын білу үшін, оқырман осы тарау мен 18-тарауда беріл
-
ген материалдармен танысуы керек. «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Лицензиялық ескертпелердің
мысалдары» деп аталатын 19.4-мысалды қарап шығыңыз. Бұл мысал ескертпелер лицензиардың көзқарасы
тұрғысынан жазылған. Тарауда берілген пысықтау сұрақтарының ішіндегі 6-сұрақ («Лицензия жазу мен шо
-
луға қатысты мәселелер») лицензия ескертпелеріне шолу жасап, оларды жазуға тағы бір мүмкіндік береді.
Лицензияның қолданылу аумағы туралы ескертпеде лицензиар лицензияланатын өнімді сататын не
-
месе тарататын тиісті аумақты анықтап алады. «Лицензияланатын өнім» дегеніміз – келісім бойынша беріл-
ген құзырет аясында өндірілетін немесе сатылатын өнім. Егер лицензия бойынша берілген аумақ «айрық-
ша» аумақ қатарына жатса, онда лицензиар басқа лицензиаттарға осы айрықша аумақта сату құқығын бере
алмайды. Негізінен, лицензиар лицензиаттың лицензияланған аумақтан тыс жерде сату құқығын шектеуге
тырысады.
Лицензиаттың лицензиармен бәсекелесу мүмкіндігіне шектеу қоятын тағы бір ескертпе – бәсекеге түс
-
пеу міндеттемесі. АҚШ соттары сияқты шетелдік соттар да мұндай ескертпелерді егжей-тегжейлі тексеріп,
анықтаған жағдайда оларға шектеу қояды. Лицензиар мұндай ескертпені лицензиялық келісім тоқтатылған
-
нан кейін лицензиаттың онымен бәсекеге түспеуі үшін келісімшартқа енгізеді. Италия Азаматтық кодексінің
2596-бабынан бәсекеге түспеу жөніндегі ескертпелерге қойылған шектеуді анық көруге болады. Бұл бап
мұндай ескертпелердің жазбаша түрде болуын, белгілі бір географиялық аумақ пен әрекетке қатысты шекте
-
луін және қолданылу мерзімі бес жылдан аспауын талап етеді. Италиялық соттар әдетте аумақ пен әрекетке
қатысты шектеулерді қысқарту арқылы лицензиатқа қолдау көрсетеді.
Құқықтарды сақтап қалу жөніндегі ескертпеге сәйкес, лицензиар лицензияда анық көрсетілмеген кез
келген зияткерлік меншік немесе келісімшарт құқығын сақтап қала алады. Лицензия айрықша болған күннің
өзінде, бұл ескертпе келісімшартқа ұдайы енгізіліп отыруы шарт.
Лицензияға енгізілген жетілдірулер немесе лицензияны кері табыстау ескертпесі бойынша лицензиат
-
тың лицензияланған меншікті жетілдірген жағдайда иелік ету құқығы лицензиарда сақталады. «Лицензия-
ланған меншік» деп келісім бойынша трансферленетін зияткерлік меншік құқығын айтамыз. Лицензиар ли-
цензиаттың енгізген жетілдірулерін немесе өзгерістерін лицензиардың меншігіне қайтарылатынын қалауы
567
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
Роялти
«Кепілді төлемақы»: _______$ сомасы төмендегі мерзім
аралығында төленуі керек: ___________. Жоғарыда айтып
өткеніміздей, мұндай сомалар лицензиарға тиесілі роялтиге
қатысты қолданылады. Кепілді төлемнің еш бөлігі де лицен-
зиатқа қайтарылмайды. «Роялти төлемдері»: роялти мөл-
шерлемесі бес пайызды (5%) құрайды. Лицензиат лицен-
зияланған өнімнің саудасынан түскен таза түсімнің роялти
көлеміне тең келетін сомасын төлейді. «Таза түсім» термині
тұтынушыларға берілген инвоистың жалпы бағасын, тауар-
дың нақты мөлшеріне берілген жеңілдіктерді және нақты
пайданы (нақты пайда 5%-дан аспауы керек) білдіреді.
Бухгалтерлік есеп және есеп беру
Отыз күннің ішінде, әр айдың соңында лицензиат ли-
цензиарға лицензиаттың қызметкері растаған, сатылған
өнімнің саны, олардың жалпы сатылым бағасы, жалпы са-
тылым бағасына қатысты шығыстар жөнінде толық және
нақты есеп беріп отыруы қажет.
Лицензиат лицензияның қолданылуы тоқтатылғаннан
кейін немесе мерзімі аяқталып, немесе ол жаңартылғаннан
кейін екі жыл бойы лицензияға қатысты құжаттарды негізгі
коммерциялық кәсіпорнында сақтап қоюы қажет. Бұл құ-
жаттарға: тауарға қатысты тапсырыстар, тіркеу жазбалары,
инвойс пен хаттар, банк және қаржы есептері және басқа
да лицензияланған өнімге қатысты есептер жатады. Мұндай
есептерді лицензиар жазбаша түрде хабарлама жібергеннен
кейін, кемінде үш күннің ішінде, немесе лицензия мерзімі
аяқталғанға дейін, немесе аяқталғаннан кейін ақылға қо-
нарлықтай жұмыс уақыты ішінде тексеруге немесе аудитке
беруі қажет.
Жауапкершіліктен босату
Лицензиар осы лицензиялық келісімде көрсетілген ке-
пілдіктер мен мәлімдемелерді лицензиардың бұзуына бай-
ланысты лицензиатқа тағылған айыпқа қатысты орын ала-
тын кез келген шығын мен жауапкершіліктен лицензиатты
босатуға міндетті. Лицензиат осы лицензиялық келісімнің
қандай да бір ережесін оның бұзуына байланысты лицен-
зиарға тағылған айыпқа қатысты орын алатын шығынды
өтеуге міндетті. Келісім ережесінің бұзылуына, сондай-ақ
лицензиаттың сауда маркаларын, авторлық құқықты, па-
тентті, дизайнды немесе лицензиар нақты бекітпеген, не-
месе бермеген процестерді заңсыз қолдануы, лицензиаттың
заңнама мен ережелерге сай қызмет етпеуі және лицензия-
ланған тауарды өндіру кезінде жіберілген кемшіліктер де
жатады.
Сапаны бақылау
Лицензиат лицензияланған меншікті қолдануға байла-
нысты лицензиар бекіткен сапа стандарттарын, қолдану
жөніндегі нұсқаулықтарды және құқықтарды қатаң сақтауға
міндетті. Лицензияланған тауарға қандай да бір өзгеріс енгіз-
бес бұрын, жаңа тауарға қатысты алынған лицензия сияқты
оған лицензиардың жазбаша келісімін алдын ала алуы керек.
Лицензиардың кепілдігі
Лицензиар өзінің лицензияланған патенттерді, автор-
лық құқықтарды немесе сауда маркаларын лицензиялық
келісімнің ережелеріне сәйкес лицензиялау құқығына ие
екеніне кепілдік береді. Лицензиялық келісімді жасау басқа
компанияның немесе корпорацияның келісімдері мен құқы-
ғын бұзбайды.
Лицензиаттың кепілдігі
Лицензиат лицензияланған меншікке зиян келтірмеу-
ге, дұрыс пайдалануға немесе оның атына кір келтірмеу-
ге кепілдік береді. Лицензиат лицензияланған өнімдердің
лицензиялық келісімнің талаптарына және қолданылатын
үкіметтік заңнама мен өндірістік стандарттарға сай өндіре,
сата және тарата алады. Хабарлама келіп түскеннен кейін,
лицензиат лицензияланған өнімнің өндірілуі мен сатылуын
осы лицензиялық келісімшартта көрсетілген сапа стандарт-
тары мен үкіметтік, өндірістік және сертификаттау стан-
дарттарына сай келетінін тексеру хаттамалары мен тәртіп-
теріне сүйене отырып, лицензияланған өнімді лицензиар-
дың тексеруіне рұқсат береді.
Құпияның сақталуы
Лицензиат меншікке қатысты барлық ақпараттың құпия-
лығын сақтап, оны заңсыз қолданудың, өндірудің, пайдала-
нудың және ақпараттың таралып кетуінің алдын алатынына
кепілдік береді. Қызметтік қажеттік ретінде ол осы саланың
негізгі қызметкерлері жайындағы ақпаратқа шектеу қояды.
Бұл міндеттемелерді іске асыру үшін, ол: (a) авторлық құ-
қық, сауда маркасы және басқа да меншіктік белгілер жө-
ніндегі барлық жазбаларды сақтап қалады; (ә) келісімшарт-
та қарастырылған жағдайлардан өзге меншікке қатысты
ақпаратты көшірмейді немесе қайта өңдемейді.
Авторлық құқық және сауда маркасын қорғау (бұзу)
Лицензиат лицензиялық келісім бойынша сатылатын әр
лицензияланған өнімге, оның жарнамасына және қаптамала-
рына лицензиар көрсеткендей авторлық құқық пен сауда мар-
касы жайында тиісті жазбалар қалдырады. Басқалар лицен-
зияланған меншікті бұзған жағдайда, лицензиат бұл туралы
тез арада лицензиарға жазбаша түрде хабарлама береді. Ли-
цензиат лицензияланған өнімдерге қатысты лицензиардың
құқықты иелену, қорғау және сақтау құқығына лицензиардың
есебінен қолдау көрсетеді. Лицензиат лицензиардың меншік
құқығының бұзылуына қатысты шағымдар мен талап-арыз-
дарға байланысты лицензиармен ынтымақтасуға келіседі.
Құқық табыстау және сублицензия
Осы лицензиялық келісімшарт лицензиаттың бір өзіне
ғана арналады. Лицензиат осы келісімшарт бойынша беріл-
ген құқықтарды үшінші тарапқа сублицензиялай алмайды,
франчайзингке бермейді немесе табыстамайды. Бұл лицен-
зиялық келісімді немесе мұнда көрсетілген басқа құқық-
тарды лицензиат сата алмайды, трансферлемейді немесе
табыстамайды.
Тәуелсіз мердігер
Лицензиат – ол тәуелсіз компания. Бұл келісімнің еш
жерінде лицензиатты лицензиардың агенті немесе серікте-
сі деп көрсетпеген. Лицензиатқа қандай да жолмен лицен-
зиарға жауапкершілік жүктеуге ашық немесе жасырын түр-
де ешқандай да құқық немесе құзырет берілмейді.
Лицензияны тоқтату
Лицензиар мынадай жағдайларда лицензияланған құ-
қықтарына еш залалын тигізбестен, келісімшартты үзе ала-
ды: (1) лицензиат өндірілетін тауардың сапасына кепілдік
бере алмаған жағдайда; (2) лицензиат осы лицензиялық ке-
лісімде көрсетілген төлемді кешіктірсе; (3) лицензиат осы
келісімге сәйкес болуға тиіс құжаттарды немесе жазбалар-
ды көрсете алмаса; (4) лицензиат қолданылатын заңнама-
ға, ережелерге немесе өндіріс стандарттарына сай келмесе;
(5) лицензиат лицензияланатын өнімді лицензия қолданы-
латын аумақта талапқа сай өндірмесе, таратпаса немесе сат-
паса; (6) лицензиат лицензияланған өнімді лицензияланған
аумақтан тыс жерде таратса немесе сатса, немесе мұндай
лицензияланған өнімдерді лицензияланған аумақтан тыс
жерде таратып, сататынын біле тұра үшінші тарапқа сатса.
19.4-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Лицензиялық ескертпелердің мысалдары
568
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
мүмкін. Бұл ескертпеге сәйкес лицензиаттың қандай да бір енгізген өзгертуіне қатысты меншік құқығы ли-
цензиарға қайтарып беруі талап етіледі.
Енгізілген өзгертулерге немесе жетілдіруге байланысты құқықты қайтарып беру ережесіне қатысты екі
түрлі мәселе бар: (1) енгізілген жетілдірулерге иелік ету және (2) енгізілген жетілдірулерді қолдану құқығы.
Біржақты, ортақ пайда әкелмейтін және лицензиат енгізген барлық жетілдірулерге қатысты құқықты лицен
-
зиарға беретін мұндай ескертпе мемлекеттердің көпшілігінде міндетті саналмайды. Керісінше, монополияға
қарсы заңға қайшы келмесе мұндай ережелердің ортақ пайда әкелмейтініне қарамастан, ол АҚШ-та қолда
-
ныла береді.
9
Лицензия берілетін мемлекетке байланысты, осы ескертпенің аясында, меншік өзара немесе
бірлесіп пайдалану мәселесін шешіп алуға болады. Лицензиар енгізген одан кейінгі жетілдірулер де лицен
-
зиат үшін қолжетімді болғаны абзал.
Бұл ескертпенің қолданылу ықтималын арттырудың бір тәсілі ретінде лицензиат жасаған жетілдірулер
үшін қомақты сыйақы төлеуді айтуға болады. Сондай-ақ мұндай ескертпелерге айрықша лицензия мәртебесі
берілмегені жөн. Айрықша емес кері табыстау мүмкіндігінің болуы лицензиаттың өзінің енгізген жетілдіру
-
лерін лицензияның қолданылу аумағында пайдалана беруіне мүмкіндік береді.
Лицензиат әдетте лицензияланған меншікті роялти түрінде төлемдер арқылы сатып алады. Роялти жө
-
ніндегі ескертпе үш параметрге сүйене отырып анықталады. Олар: роялтидің мөлшерлемесі, кепілді өтем-
ақы және импульстік роялти. Жалпы, роялтидің мөлшерлемесі сауданың пайызына байланысты. Оны екі
тәсілдің бірін қолдану арқылы анықтауға болады. Сатудан түскен жалпы пайда лицензиар үшін тиімді, ал
лицензиатқа керегі – таза пайда. Алайда жалпы пайда мен таза пайда арасындағы айырмашылық онша үл
-
кен емес. Таза пайда деп жалпы саудадан белгілі бір шығын көлемін алып тастағанда қалған сауда көлемін
айтамыз. Керісінше, жалпы пайда дегеніміз – белгілі бір уақыт аралығында орын алған сауда транзакцияла
-
рының жалпы көлемі.
Кепілді төлемақы деп лицензиат тарапынан сатуға еш қатысы жоқ тұлғаның өз еркімен ашқан депозиттері
-
не арналған төлем кестелерін айтуға болады. Кепілді төлемақы лицензиаттың лицензияланған тауарды өндіру-
ге, оны алға жылжытуға және сатуға деген талпынысын білдіреді. Лицензиат қандай да бір алдын ала жасалған
төлемді («кепілді төлемақы») болашақ роялти ретінде қабылдау қажеттігін лицензиармен шешіп алғаны жөн.
Импульстік роялти лицензиат лицензияланатын өнімнен басқа тауарды сатқан жағдайда төленеді. Бұл
роялтилер лицензиаттың жалпы сатылымының ұлғаюына байланысты. Бұл ұғым жалға беруді жалға беру
-
шінің сатылым көлеміне негіздейтін коммерциялық жалға беру ережелеріне ұқсас. Импульстік роялтилер
тауарларға арналған лицензияларда талқыланады, ал бұлар тұтынушылардың назарын лицензиаттың басқа
өнімдеріне аударуы мүмкін.
Роялтиге қатысты ескертпелерді жасау кезінде айрықша қиындық туғызатын лицензияның бір түрі ретін
-
де гибрид лицензияны айтуға болады. Гибрид лицензияға патентті қолдану құқығы және лицензияланатын
патентке немесе оның қолданылу мерзіміне сәйкес келмейтін зияткерлік меншік құқығы жатады. Патентті
қолдану мерзімі өтіп кеткен соң, лицензияға сәйкес роялти төлене ме деген мәселе біраз дау туғызады.
Брюлоттың Thys Co. корпорациясына
10
қарсы ісін қараған АҚШ Жоғарғы соты патенттің қолданылу
мерзімінен асып кететін роялтиді көздейтін келісімшарттың заңдық күші жоқ деген шешім шығарды. Демек,
патенттің мерзімі өтіп кеткеннен кейінгі роялтилерге байланысты келісімшартты жарамсыз деп таппас үшін
роялти ережелерін жазу кезінде мұқият болған жөн. Гибрид лицензиялардағы роялтилерді жарамсыз деп
танымас үшін лицензияда роялтиді патент құқығы мен басқа құқықтарға бірдей, тең дәрежеде бөлу қажет.
Лицензия бірнеше патентті немесе түрлі зияткерлік меншік құқығын қолдануға қатысты болса, онда патент
-
тердің бірінің немесе басқа құқықтардың мерзімі аяқталған кезде роялтилерді азайтқан жөн.
Мейлінше күш салу ескертпесі айрықша лицензиялық келісім үшін аса маңызды, себебі – лицензиар
лицензиаттың сату және роялти төлемдерін іске асыру қабілетіне тәуелді. Соттар мұндай ескертпелерді ай
-
рықша лицензияға қосады, алайда бұл ескертпеге сай келетін кестені, тауар өндіру мен сату көрсеткіштерін,
лицензиат жұмсауы қажет ақша көлемін және ең төменгі роялти деңгейін анықтап алу лицензиар үшін аса
қажет. Бұл ескертпеде сондай-ақ алға қойған мақсатқа жете алмаған жағдайда және лицензияны тоқтатқан
жағдайда «айыппұл» төлеу де қарастырылған. Shearing және Iolab Corp. корпорациясы
11
арасындағы сот
ісінде сот бұл ескертпені «жетілдіруге» дейін кеңейтіп, нақтылап берді. Онда айрықша лицензиялық келі
-
сімде лицензиаттың бұл ескертпені қолдану міндетін лицензиаттың сатып алған құқықтарына сәйкес өнер-
табысқа енгізген «жетілдірулерді» де қамтитыны жөнінде айтылған.
Бұл ескертпенің тағы бір міндеті – шет мемлекеттің лицензиардың технологиясына берілген лицензия
-
ны үшінші тарапқа мәжбүрлі түрде беруінің алдын алу. Кейбір мемлекеттер патентті сол елде қолдануға
569
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
байланысты айрықша құқықты жоғалтып алмас үшін патент иесінің патентті қолдануын талап етеді. Ли-
цензияны сол елдің азаматына беру «жұмыс талаптары» деп аталатын шартқа сай келеді. Алайда лицензиат
лицензияны қолдана алмаған жағдайда қауіп сол күйінде қалады. Мұндай жағдайда осындай мәжбүрлі
лицензияларды үшінші тарапқа беруге болады. Олай болса, бұл ескертпе лицензиаттың лицензияны іске
асыруын талап етуі қажет.
Лицензиялық қарым-қатынастың айқындығы лицензиялық келісімде нақты көрсетілуі қажет. Мұны бух
-
галтерлік есеп және есептілік талаптарын енгізу арқылы іске асыруға болады. Бухгалтерлік есепте сату мен
роялти төлемдері жайында есеп үнемі беріліп отыруы керек. Ол сондай-ақ сертификаттардың кейбір түрлері
мен сатылым көлемі және төленуі қажет роялти аудиті туралы да ақпарат беріп отыруы қажет. Лицензиар
тәуелсіз бухгалтерлік фирманың аудитті жүргізуін талап етуі керек. Міндеттемелерді орындамаған жағдай
-
да, лицензиар уақыты өткен төлемдерге салынатын пайыздық мөлшерлеме мен кепілдікті анықтауы қажет.
Лицензиат лицензия мен лицензияланған өнімдердің сатылымына қатысты барлық құжаттарды сақтап қоюы
керек.
Жауапкершіліктен босату жөніндегі ескертпенің лицензиарға да, лицензиатқа да қатысы бар. Лицен
-
зиат әдетте лицензиардың құқығы немесе өнімге берілетін кепілдікке қатысты қандай да бір жауапкершілік-
тен өзін босатуды қалайды. Ал лицензиар лицензиаттың лицензияны дұрыс қолданбағанына қатысты жауап-
кершілікті өзіне артпағанын қалайды.
Лицензиар сондай-ақ түпкілікті сатып алушыға немесе тұтынушыға қатысты қолданылатын жауапкер
-
шілік пен кепілдікке қойылатын шектеуден бас тарту арқылы да өзін қорғай алады. Лицензиар жауапкерші-
лікпен немесе шектеумен келісетіні туралы тұтынушының жазбаша келісімін алуды да лицензиаттан талап
ете алады.
Жауапкершіліктен босату туралы ескертпемен қатар қолданылатын бір тәсіл ретінде лицензиаттан өнім
сапасына қатысты сақтандыру полисін алу талабын айтуға болады. Өнімдегі кемшіліктерге қатысты арты
-
латын жауапкершіліктің алдын алудың ең дұрыс жолы – өнім өндіріліп жатқан кезде оның сапасын бақылау
шараларын іске асыру. Лицензиар лицензиаттың сапа стандарттары мен талаптарына сай келетініне көзін
жеткізуі қажет. Ол сондай-ақ өнімге енгізілген өзгерістердің барлығын алдын ала мақұлдауды талап ете ала
-
ды. Сонымен қатар лицензиар тексеру құқығы мен лицензиаттың тауарын тексергені жайында есеп пен
жазбаларға қолжетімді болу мәселесін де талқылап алғаны жөн.
Лицензияда көрсетілген кепілдіктер мен мәлімдемелер кепілдікке немқұрайды қарау, оны бұрмалау
немесе бұзуға байланысты талаптар үшін де аса маңызды. Лицензиар лицензияда нақты көрсетілген ке
-
пілдіктің ғана заңды күші бар екенін баса көрсетуі қажет. Кепілдікке қатысты екіұштылықтың алдын алу
үшін, лицензиар белгілі бір терістеулер енгізуге тиіс. Шектеудің мысалы ретінде лицензиатқа болашақ ноу-
хаудың немесе қосымша техникалық қолдау көрсету мен ақпарат беру құқығының берілмейтіні жайындағы
мәлімдеменің лицензияда көрсетілуін айтуға болады. Лицензиаттың лицензиардың сауда атауын қолдануы
-
на шектеу қоюын мұның тағы бір мысалы деуге болады. Шектеуге байланысты бір кемшілік, АҚШ патентіне
ие лицензиарға бұл ескертпенің шетел заңнамасына сай қолданылуына ешқандай кепілдік берілмейді.
Лицензиаттан лицензиардың авторлық құқықтары мен сауда маркаларын қорғауға қатысты барлық мүм
-
кін боларлық шараларды қабылдауы талап етілуі керек. Бұл мәселеге қатысты лицензиаттың міндеттемелері
лицензияны бұзу жөніндегі ескертпеде нақты айтылғаны жөн. Мұндай міндеттемелерге лицензияланатын
өнімдерге тиісті белгілер қою мен патент нөмірлерін жазу жатады. Патент нөмірін жазбау лицензиардың орын
алған заңбұзушылықтар үшін өтемақы талап етуіне кедергі келтіреді
12
. Сот Yarway Corp. корпорациясының
Eur-Control USA, Inc., корпорациясына
13
қарсы сот ісінде лицензияға сәйкес лицензиат өнімге белгі қоймағаны-
на байланысты орын алған шығын үшін лицензиар лицензиатты сотқа бере алады деген шешім шығарылды.
Лицензияның бұзылуы үшінші тарапқа қатысты болса, лицензияның бұзылуы жөніндегі ескертпеге сәй
-
кес, лицензиатқа бірқатар міндеттемелер жүктеледі. Бірінші – лицензиатта лицензияның бұзылғанын анық-
тау мүмкіндігі мол болғандықтан, ол лицензиардың «көзі мен құлағы» болуы керек. Үшінші тарап лицен-
зияны бұзған жағдайда, лицензиат лицензиарды бұл жайында дереу хабардар етуге тиіс. Екінші – құқық
беру туралы келісімшартқа сәйкес, лицензия бұзылған кез келген жағдайда лицензиат лицензиармен бірлесе
жұмыс істеуі қажет.
Үшінші тарап лицензиат лицензияны бұзды деп оны сотқа берген жағдайда, тараптардың қандай құқығы
мен міндеті болатынын да лицензиялық келісім нақтылап бергені жөн. Лицензиат үшін ең тиімді ереже деп
мұндай талаптар кезінде лицензиардың лицензиатты жауапкершіліктен босатып, қорғауын талап ететін нақ
-
ты жазылған келісімшарт талабын айтуға болады. Ал лицензиар үшін тиімді ережелер бір жағынан алғанда,
мұндай талаптарға қатысты лицензиардың міндеттемелерін жоққа шығарады немесе шектейді.
570
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
Осындай қолайлы тәсілдердің бірі ретінде лицензиатқа жауапкершілік құқығын бергенімен, оның шек-
теулі екенін айтуға болады. Лицензиар лицензиатты лицензияны бұзу туралы шағымнан қорғаудың орны-
на нақты бір соманы лицензиатқа төлеп, лицензияны тоқтату арқылы өзінің жауапкершілігін азайта алады.
Hewlett-Packard Co. компаниясының Bausch & Lomb Inc., корпорациясына
14
қарсы сот ісінде сот осындай
шектеулі жауапкершілікке қолдау білдіреді. Үшінші тараптың лицензияны бұзуына байланысты шағымнан
қорғануға кеткен шығынды бөліп төлеу – лицензиар мен лицензиаттың қай-қайсысы үшін де пайдалы тәсіл
-
дердің тағы бір түрі.
15
Лицензиаттың көзқарасы тұрғысынан қарастырар болсақ, лицензияланған меншікке қатысты үшінші та
-
рап құқық бұзған жағдайда, лицензиялық келісім бойынша оны сотқа беру құқығына қол жеткізу АҚШ
патент заңына сәйкес сотқа беруге негіз бола алмайды. Лицензияның бұзылуына қатысты сот кезінде ли
-
цензиар мен патент иесі күштерін біріктірулері қажет.
16
АҚШ патент заңы лицензияның бұзылуына қатысты
іс-шараларды патент иесі мен лицензиардың
17
немесе патенттің құқықтық мұрагерінің
18
ғана іске асыруы-
на рұқсат береді. Мұндай ереженің негізгі себебі лицензия лицензиатқа лицензия иесінің оны лицензияны
бұзды деп айыптауынан қорғайтын артықшылықты ғана беретінімен байланысты болса керек. Олай болса,
оның ешқандай да патентке қатысты мүліктік құқығы жоқ. «Демек, патент иесі лицензияны бұзушыларға
төзіп отыра береді, ал мұндай жағдайда патент лицензиатының еш құқығы бұзылмайды»
19
.
АҚШ Жоғарғы соты патент иесінің лицензияның бұзылуына қатысты сот ісіндегі ең маңызды тарап еке
-
нін баяғыда-ақ мойындаған.
20
Соттар сондай-ақ лицензиатта лицензияны бұзған үшінші тарапты сотқа беру
құқығының болуы лицензиар лицензиатқа қолдау көрсетеді дегенді білдірмейтінін айтып отыр. «Үшінші та
-
рапты сотқа беру арқылы лицензиар лицензиатқа қолдау білдіруі қажеттігі жайында еш келісім жоқ. Үшінші
тараптың лицензияны бұзуына байланысты лицензиатты лицензиардың қорғауына қатысты нақты келісім
болмаған жағдайда лицензиар ондай шара қабылдауға міндетті емес».
21
Алайда соттар келісімшарт бұзылған
жағдайда айрықша лицензиаттың мәжбүрлі талап-арыз беруші ретінде лицензиарға қосылу құқығын жоққа
шығара алмайды.
22
Мүдделерін қажет деңгейде қорғай алуы үшін, лицензиат лицензиардың үшінші, яғни лицензияны бұзу
-
шы тарапты сотқа беруін талап ететін, немесе мұндай жағдайда лицензиатқа қолдау білдіруін талап ететін
ескертпенің лицензияда болуын талап ете алады. Бұл ескертпеде лицензиар міндетін орындамаған жағдайда
оның салдарының қандай болатынын нақты көрсету керек. Мысалы, ол лицензиатқа лицензиардың атынан
үшінші тарапты сотқа беріп, лицензиаттың сот ісіне жұмсаған шығынын лицензиардың өтеп беруін немесе
роялти төлемдерін талап етуін тоқтатуға талап қоя алады. Төменде келтірілген Abbott Laboratories корпора
-
циясының Diamedix Corp., корпорациясына қарсы сот ісі лицензияда көрсетілген зияткерлік меншік құқы-
ғының бұзылуына байланысты лицензиат талап-арыз бере ала ма деген мәселені қарастырады.
Abbott Laboratories корпорациясының Diamedix Corp., корпорациясына қарсы ісі
47 F.3d 1128 (Fed. Cir. 1995)
Брайсон – аймақтық судья. Diamedix корпорация-
сы патенттің бұзылуына қатысты өзінің сот ісіне арала-
са алмайтынымен келіспейтінін білдіріп, апелляциялық
шағым түсіреді. Бұл сот ісін Diamedix лицензиясын иеле-
нуші Abbott Laboratories корпорациясы Ortho Diagnostic
Systems, Inc., корпорациясына қарсы бастаған болатын.
Біз федералдық аудандық сот қуынушы тарап ретінде
Diamedix корпорациясының сот ісіне араласуына рұқсат
беруі қажет еді деп ойлаймыз.
Жыл сайынғы роялти төлемдерінің орнына Abbott
патентте көрсетілген өнертабыстармен қоса, тауарды
дүниежүзіне өндіріп, қолданып және сатуға рұқсат бе-
ретін территориялық тұрғыдан шектеуі жоқ лицензияға
қол жеткізеді. Лицензия Abbott пен оның еншілес ком-
паниялары үшін айрықша болғанымен, Diamedix корпо-
рациясының бұрыннан келе жатқан лицензиаттарының
құқықтарына бағынатын. Abbott патенттен бас тартпаса,
келісім патент берілген мерзім аралығында қолданыла
береді. Келесі тарап келіспеген жағдайда келісімді бір
тарап басқа бір тұлғаға бере алмайды.
Осы айтылған жалпы шарттармен қатар, келісімде
үшінші тараптың патенттік құқықтарды бұзуына байла-
нысты сот ісінде қандай құқыққа ие болатыны жайында
да ескертпе бар. Онда былай делінген: «ПАТЕНТТІК
ҚҰҚЫҚТЫҢ қандай да бір патенті бұзылған жағдайда,
Abbott корпорациясы лицензиясы жоқ кез келген үшінші
тараптың патентті бұзуына байланысты оны сотқа беру
құқығына ие болғанымен, олай етуге ол міндетті емес».
Abbott корпорациясы Ortho Diagnostic Systems, Inc.,
корпорациясын патенттерді бұзды деп айыптап, сотқа
береді. Ortho патентті бұзғанын мойындамайды, оның
себебі ретінде патенттердің жарамсыз екенін көлденең
тартады және Abbott сотқа арызды кеш түсіргендіктен,
ол соттың қолдауына ие бола алмайтынын айтады. Сот
571
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
ісіне қатысы бар тарап ретінде Abbott корпорациясы
Diamedix корпорациясымен бірікпеген. Содан Diamedix
талап-арыз беруші ретінде тез арада сотқа шағым тү-
сіріп, Ortho екі патентке қатысты құқықты бұзып отыр
деп айыптайды. Diamedix корпорациясы өз шағымында
Abbott корпорациясының патенттердің жарамдылығын
қорғамайтын себебі мынада, егер патенттерді жарамсыз
деп тапқан жағдайда Abbott роялти міндеттемелерін тө-
леуден босатылады деп көрсетеді.
1952 жылғы Патент туралы заң бойынша патенттің
бұзылуы жөніндегі азаматтық талап-арызды тек «патент
иесі» ғана іске асыра алады. Бұл заңға сәйкес, патент бе-
рілген тарап пен патенттің заңды мұрагері «патент иесі»
деп танылады, сондай-ақ патенттің бұзылғаны туралы
арыз-шағымды патенттің заңды иесі ғана түсіре алады.
Құқықтар толық трансферленбесе, онда бұл құқықты
табыстау емес, лицензиялау деп аталады. Егер патент
иесі тек лицензия ғана берсе, онда құқық патент иесінде
сақталып қалады. Демек, талап-арыз лицензиаттың ғана
атынан емес, патент иесінің атынан да берілуі керек.
Жоғарғы сот бұл ережеге енгізілген өзгерістерді
мойындады. Бұл өзгеріс бойынша патент иесі патент
бұзылған жағдайда айрықша лицензиатпен бірге қуы-
нудан бас тарта алады. Алайда сот айрықша лицензиат
патент иесінің атынан сотқа арызданбас бұрын, патент
иесінен бұл істі өзі іске асыру мүмкіндігі жөнінде біліп
алуы қажеттігін баса айтады. Diamedix патенттер бойын-
ша бірқатар мүддесін сақтап қала алды. Осыған байла-
нысты Патент заңына сәйкес, Abbott корпорациясының
патенттің бұзылуына қатысты енді «патент иесі» ретінде
талап-арыз беруіне дербес құқығы жоқ. Демек, Diamedix
патентте көрсетілген өнертабыстарды өз пайдасы үшін
өндіруге және пайдалануға, сонымен қатар тауарларды
тұтынушыларға, бұрыннан бері келісімшарт жасасып
келе жатқан тараптарға және бұрыннан келе жатқан ли-
цензиаттарға сатуға құқылы.
Келісім бойынша Diamedix корпорациясында сақта-
латын көптеген құқықтарға байланысты Abbott корпо-
рациясын құқық алушы ретінде емес, лицензиат ретінде
қабылдаған жөн. Diamedix корпорациясының сот ісіне
араласу құқығын жоққа шығарған сот шешімі КҮШІН
ЖОЙДЫ.
Түйін
● Патенттің бұзылуына қатысты сот ісінде патенттің
жарамсыздығы – талап-арыз немесе айыптауды жоқ-
қа шығаратын мәлімдеме.
● Патентті лицензиялаумен салыстырғанда, патентті
толығымен табыстау патент иесі мәртебесімен қатар,
патентті бұзған үшінші тарапты сотқа беру құқығын
да береді.
● Патенттің бұзылуына байланысты патентті бұзған
үшінші тарапқа қарсы талап-арыз беруіне дербес
құқығы болмаған жағдайда, патент иесіне талап-
арыз берушімен бірігуге мүмкіндік жасалмайынша,
айрықша лицензиат үшін сотқа беру құқығы беріліп,
осыған сәйкес ережеге ерекшелік енгізіледі.
Жарамдылық немесе қарсылық танытпау жөніндегі ескертпелері лицензиардың зияткерлік меншік құқы-
ғының айрықша екеніне немесе жарамдылығына күмән келтіруге тыйым салады. Мұндай ескертпелер, не-
гізінен, АҚШ-та
23
жарамды болғанымен, оларды сауданы заңсыз шектеу деп санайтын басқа мемлекеттерде
олар – жарамсыз. Дамушы елдердің технологияны трансферлеу кодексі де оларға шектеу қояды.
Табыстау немесе сублицензиялау жөніндегі ескертпелерді енгізу арқылы, лицензиялық келісімшарттар
лицензиялық құқықтарды табыстау немесе сублицензиялауға қатысты лицензиаттың құқығын нақтылап бе
-
руі қажет. Лицензиар лицензияның сублицензияланбауын немесе табысталмауын талап ете алады.
Серіктес болмау немесе тәуелсіз мердігер жөніндегі ескертпе лицензиат лицензиардың агенті немесе
серіктесі ретінде қызмет ете алмайтынын нақты көрсетіп берумен қатар, агенттік жөніндегі заң ережелеріне
сәйкес, лицензиарды лицензиаттың әрекеттеріне қатысты жауапкершіліктен босатады.
Келісімшартты тоқтату жөніндегі құқықтар келісімшартты тоқтату жөніндегі ескертпеде егжей-
тегжейлі айтылған. Келісімшартты тоқтату жөніндегі ескертпе лицензиардың лицензиялық келісімшарт-
ты қай кезде тоқтата алатынын түсіндіріп береді. Мұндай жағдайда лицензиар лицензияның тоқтатылуы
лицензиаттың сублицензияларды тоқтатуын да талап ететінін нақты көрсетуі керек. Кейбір шетелдік заңдар
бойынша лицензиар лицензиялық келісімшартты өз бетімен тоқтатқан жағдайда өтемақы төлейді. Осыған
байланысты лицензиар еш өтемақы төлеместен, келісімшартты автоматты түрде тоқтататын бірнеше себеп
-
ті атап айтуы керек. Айталық, лицензиаттың келісілген сатылым квотасын іске асыра алмауы лицензияны
автоматты түрде тоқтатуға негіз бола алады.
Paramount Pictures Corp. корпорациясының Metro Program Network, Inc. корпорациясына қарсы сот ісі
келісімшартты тоқтатудың қарапайым мысалын алға тартып, ескертпенің стандарт принциптерін бұзған ли
-
цензиатқа қарсы лицензиар қолдана алатын құқықтық қорғау құралдарына талдау жасайды. Бұл істе лицен-
зиаттың келісімшарт мерзімі аяқталғаннан кейін де оны қолданғаны жайында айтылады.
Барлық лицензияда, соның ішінде халықаралық лицензияларда, дау-дамайды шешу мәселесі нақты
қарастырылуы қажет. Оны құқық таңдау және сот елін таңдау ескертпелері арқылы іске асыруға болады.
Шетелдік зияткерлік меншікті қорғау заңының нақты еместігіне байланысты, АҚШ лицензиары кез келген
572
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
дау-дамай кезінде АҚШ зияткерлік меншік құқығын негізгі заң ретінде таңдап алуы қажет. Алайда қабыл-
даушы елдің соты бәсекелестіктен, зияткерлік меншікті трансферлеуден, тұтынушыларды қорғаудан бас тар-
туға мүмкіндік беретін құқықты таңдап алуы екіталай.
Paramount Pictures Corp. корпорациясы Metro Program Network,
Inc. корпорациясына қарсы ісі
962 F.2d 775 (8th Cir. 1992)
Мэджил – аймақтық судья. Metro Айова штатының
Сидар-Рапидс қаласындағы KOCR-TV деп аталатын ком-
мерциялық телевизиялық станцияны басқарады. Фидже-
ралд – Metro корпорациясының президенті, бас менед-
жері, хатшысы, заңды агенті және бір ғана акционері.
1988 жылдың қаңтар айында Фиджералд Happy Days,
Mork and Mindy және Taxi фильмдерімен қатар, бірқатар
басқа да фильмдерді таратуға байланысты Paramount
корпорациясымен сегіз уақытша лицензиялық келісімге
қол қояды. Paramount бұл өнімдерді лицензиялау жөнін-
де 28 қаңтар мен 1 наурыз аралығындағы хаттар арқылы
Metro корпорациясының ұсынысын қабыл алады.
Уақытша келісімге сәйкес, Metro қаңтардың 14 күні
лицензиялық төлемнің 10 пайызын, ал қалғандарын 36
ай бойы Paramount корпорациясына төлеп тұруы қажет
болатын. Әр келісімнің мәтінінде мынадай жолдар бар:
«Лицензиялық келісімдер талапқа сай, қажетінше бе-
рілетін және ресми жазбаша келісімшартта толығымен
көрсетілген Paramount корпорациясының Стандарт келі-
сімшарттарымен қатар, стандарт талаптары мен шартта-
ры арқылы реттеледі». Қаңтардың 14-і күні Фиджералд
Paramount корпорациясына 26 000 $ сомасында чек жа-
зып береді. Алайда Metro корпорациясының шоты жа-
бық болғандықтан, наурыздың 19-ы күні чек жарамсыз
деп танылады. Бұдан кейін Metro келісімшартта көрсе-
тілген төлемнің бірін де жасамайды. Наурыздың 19-на
қарай, Paramount Happy Days, Mork and Mindy және Taxi
фильмдерінің эпизодтарын Metro корпорациясына жі-
бергеннен кейін, Metro оларды көрсете бастайды.
6 мамырда, келісімшарт бойынша еш төлемақы ал-
мағаннан кейін, Paramount Metro корпорациясына хат
жолдап, онда стандарт талаптар мен шарттарға сай Metro
корпорациясын банкрот деп тауып, онымен келісімшарт-
ты бұзатынын және келісімшарт бойынша төленуі қажет
соманы өтеп алатынын мәлімдейді. Келісімшарттан үзін-
ді келтірейік: «Осы келісімнің талаптарына сәйкес ли-
цензиат төленуі қажет соманы төлемесе және оны кешік-
тіру он (10) күнге дейін жалғасса, осы келісім бойынша
төленуге тиіс, төленбей қалған сома толығымен дереу
Paramount корпорациясына төленуі қажет».
«Сонымен қатар Paramount (і) осы келісімге сәйкес
барлық құқықтың күшін жоя алады және (ii) төлем жа-
саудан бас тарту жалғаса берсе әрі төлем іске аспаса,
фильм көшірмелерін жеткізуді тоқтатады немесе (iii) осы
келісімге сәйкес лицензияланған кез келген фильмді кез
келген жерде тәркілейді». 20 мамыр күні, Paramount
«1988 жылдың 6 мамыры күні KOCR-дың хабар тарату
құқығының тоқтатылғаны туралы хабарламаға қайшы
келе отырып», Metro корпорациясының Paramount өнім-
дерін таратуды жалғастырып отырғаны жөнінде ақпарат
алғанын және мұндай заңсыз таратылым Paramount кор-
порациясының авторлық құқығын қасақана бұзу екенін
ескерте отырып, екінші хатты жолдайды.
Апелляция беруші тарап федералдық аудандық сот-
тың келісімшарт пен авторлық құқықтың бұзылғанына
байланысты екі рет өтемақы төлеуге міндеттеуі арқылы
үлкен қателік жасап отыр деп көрсетеді. 1976 жылғы Ав-
торлық құқық жөніндегі заңға сәйкес, құқықтың бұзы-
луы жөнінде сотқа арызданып отырған авторлық құқық
иесі §504(b)-тармағы бойынша нақты орын алған шы-
ғындарды немесе §504(c)-тармағы бойынша заң бекіткен
шығындарды ғана өтетіп ала алады.
504-тарауда былай делінген:
a) Негізі, басқаша қарастырылмаған жағдайда, авторлық
құқықты бұзған тұлға:
1) авторлық құқық иесінің нақты шығынын төлеп
беруге және (b) тармағында көрсетілген қосымша
пайданы қайтарып беруге; немесе
2) (c) тармақта көрсетілген, заңмен қарастырылған
шығындарды өтеп беруге міндетті.
ә) Нақты шығын және пайда. Авторлық құқықтың иесі
патенттің бұзылуы нәтижесінде орын алған нақты
шығындарды және нақты шығындарды есептеу ке-
зінде есепке алынбаған, бұзылған патентке қатысы
бар пайданы өтетіп ала алады.
б) Заңмен қарастырылған шығындар. Авторлық құқық-
тың иесі соңғы шешім қабылданғанға дейін нақты
шығындар мен пайданы өтетіп алудың орнына заң-
мен қарастырылған шығын өтемақысын, яғни соттың
шешіміне қарай атқарылған жұмыс үшін 250 доллар-
дан кем емес немесе 10 000 доллардан көп өтемақы
төлеуі қажет.
Федералдық аудандық сот апелляция беруші тарап
мамырдың 20-нан кейін Paramount корпорациясына тие-
сілі үш комедияның 47 эпизодын көрсетті деп тауып,
оларды авторлық құқықтың бұзылуы жөніндегі заңнама-
ға сәйкес, әр заңбұзушылық үшін 500 $, барлығы 23 500 $
айыппұл төлеуге міндеттейді. Апелляция беруші тарап
келісімшарттың бұзылуына байланысты орын алған шы-
ғындар §504(b)-тармағына сай келеді, өйткені орын алды
деп отырған құқықбұзушылық лицензия күшін жоймай
тұрып орын алды, демек, шағымданушыларға шығынды
екі рет төлемейді деген талап қояды.
Біздің пікірімізше, келісімшарттың бұзылуына бай-
ланысты төленуі қажет шығын §504(b)-тармағына сәй-
кес авторлық құқықтың бұзылуына қатысты орын алған
нақты шығынның өтеміне жатпайды. Paramount корпо-
рациясының келісімшартқа байланысты талап-арызы
6 мамырдан бұрын орын алған оқиғаларға ғана қатыс-
ты. Федералдық аудандық сот мұны мойындады және
талапты талдай отырып, келісімшарт жөніндегі заң мен
6 мамырдан бұрын орын алған оқиғаларға ғана сүйен-
ді. Апелляция беруші тарап Paramount корпорациясына
573
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
лицензиялық келісімшартқа сәйкес төленуі қажет сома-
ны төлемегендіктен, олар келісімшартты бұзды деп та-
нылады. Келісімшарт тоқтатылғаннан кейін де, апелля-
ция беруші тарап Paramount корпорациясының өнімде-
рін таратпаса да орын алған шығынға жауап береді. Ке-
рісінше, авторлық құқықтың бұзылуына қатысты талап
6 мамырдан кейін орын алған оқиғалармен байланысты.
Paramount 6 мамырда келісімшартқа қатысты құқығына
сүйене отырып, лицензияны тоқтатқаннан кейін апелля-
ция беруші тарап Paramount өнімдерін әрі қарай тарата
алмайды.
Келісімшарттың бұзылуы мен авторлық құқық-
тың бұзылуы, келтірілген шығынның орнын толтыру
бір-біріне ұқсамайтындықтан, бұл екеуі үшін өтелетін
шығынға қатысты федералдық аудандық сот шешімі
ӨЗ КҮШІНДЕ ҚАЛСЫН.
Түйін
● Келісімшартты тоқтату туралы дұрыс құрастырылған
ескертпе лицензиарға лицензиатты лицензиялық құ-
қығынан дереу айыруға мүмкіндік береді.
● Лицензия тоқтатылғаннан кейін де лицензияланған
меншікті пайдалануын жалғастыра берген лицензиат
түрлі айыппұл төлейді: (1) келісімшарттың бұзыл-
ғанына байланысты орын алған нақты шығындар;
(2) құқықбұзушылыққа байланысты заңмен қарасты-
рылған шығындар.
Халықаралық лицензиялау келісімдерінде ең көп қолданылатын сот елін таңдау ескертпесіне арбитраж
ескертпесі жатады. Шетелдік арбитраж шешіміне қол жеткізіп, оны орындату үшін арбитраждық сот орын
алатын мемлекет ретінде Шетелдік арбитраж шешімдерін тану және орындау жөніндегі конвенциясын
(«Нью-Йорк конвенциясы») ратификациялаған және соттары арбитраждық сот ісіне араласпайтын мемле
-
кетті таңдап алған жөн.
Лицензиялау туралы заңнама
Лицензиялық келісім дау туғызған мәселені шеше алмаған жағдайда қандай мемлекеттік орган келі-
сімді түсіндіріп, орындата алады? Сот лицензия тауарды сатудан тұрады деп шешкен жағдайда Бірыңғай
сауда кодексі немесе Тауарларды халықаралық сатып алу-сату келісімшарттары жөніндегі конвенцияға
жүгіне алады. Бұл, негізінен, бағдарламамен қамтамасыз ету сияқты кейбір ақпараттық өнімдерге бай
-
ланысты. Күрделірек лицензиялық келісімшарттар үшін АҚШ-та келісімшарттар жөніндегі ортақ құқық
қолданылады.
Кейбір транзакцияларда, мысалы тауар сату, көрсетілетін қызмет түрін сату және зияткерлік меншік құ-
қығын лицензиялау сияқты бірнеше операция қатар жүреді. Мұндай жағдайда қандай құқық қолданған жөн
деген мәселе туындары анық. Бірыңғай сауда кодексі және Тауарларды халықаралық сатып алу-сату келісім
-
шарттары жөніндегі конвенцияның аралас сауда жөніндегі баптарына сәйкес, «көрсетілетін қызметтің ай-
тарлықтай бөлігі еңбек пен қызмет көрсетуден» тұрмаған жағдайда немесе сатып алушы «материалдың көп
бөлігін» өзі әкелмеген жағдайда, бағдарламаларды сатуды тауар сатумен бірдей қарастыру қажет. Бірыңғай
сауда кодексіне сүйенсек, «сатылымға шығарылған» бағдарламаны тауар ретінде қабылдауға болады. Ақпа
-
ратты лицензиялауға қатысты пікірлердің бірінде лицензияны ақпараттың көшірмесін қолдануға қатысты
айрықша құқықты «сату» деп көрсеткен. Алайда көп жағдайда лицензиар зияткерлік меншік құқығы мен
меншікке қатысты ақпарат құқығын сақтап қалатындықтан, зияткерлік меншік құқығы мен ақпаратты ли
-
цензиялау «тауарды сату» тұжырымдамасынан тыс қалады. Келесі бөлімде лицензиялық келісімшарттардың
кейбір нақты түрлеріне арналған типтік заңдарға шолу жасайтын боламыз.
Компьютерлік ақпарат транзакциялары жөніндегі бірыңғай заң
Транзакцияларды лицензиялауға қатысты қолданылатын бірқатар ережелердің ішінде Компьютерлік
ақпарат транзакциялары жөніндегі бірыңғай заң (UCITA) да бар. Оның ережелерін қысқаша шолып
шығудың маңызды болуының екі түрлі себебі бар. Біріншіден, бұл заң зияткерлік меншік құқығы, техно
-
логия және ақпарат салаларының лицензиарлары тап болатын негізгі мәселелердің кейбірін атап көрсетеді.
Екіншіден, лицензиялық келісімді жазу мен талқылау кезінде оның ережелеріне сүйенуге болады. Компью
-
терлік ақпарат транзакциялары жөніндегі бірыңғай заң – компьютерлік ақпарат алмасуды ұйымдастыруды,
іске асыруды және пайдалануды реттейтін заң үлгісі. Компьютерлік ақпарат транзакцияларына «ақпарат
-
тық құқықты жасау, өзгерту, трансферлеу немесе лицензиялау» жөніндегі келісім деген анықтама беруге
болады.
574
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
Компьютерлік ақпарат транзакциялары жөніндегі бірыңғай заң мұндай құқықтарды лицензиялау Бі-
рыңғай сауда кодексінің 2-бабының мақсатына сай келмейтінін ашық айтады. Бұл заң бойынша ақпарат-
қа «деректер, мәтін, сурет, дыбыстар, компьютерлік бағдарламалар, жинақтар және топтамалар» деген
анықтама беріледі. Ал лицензия дегеніміз – «ақпаратқа қол жеткізу, оны пайдалану, тарату, іске асыру,
өзгерту немесе қайта өңдеумен қатар, келісімшарттарға қол жеткізіп, компьютерлік бағдарламаны жал
-
ға беретін және көшірмелерді консигнациялауға мүмкіндік беретін келісімшарт». Компьютерлік ақпарат
транзакциялары жөніндегі бірыңғай заң келісімшарттар жасау, оларды аутентификациялауға қатысты,
сондай-ақ келісімшарттарды іске асырумен байланысты міндеттемелер мен құқықтарды және келісім
-
шартты бұзу, құқық қорғау құралдары, кепілдік беру сияқты құқықтық мәселелерді іске асыратын ереже-
лермен қамтамасыз етеді.
Лицензиялық келісімшартты жасау
Компьютерлік ақпарат транзакциялары жөніндегі бірыңғай заңда берілген келісімшарт жасау немесе
«оферта-акцепт» ережелері сәл өзгеріс енгізу арқылы Бірыңғай сауда кодексінің 2-бабына ұқсатып жасал
-
ған. Электрондық акцепт үшін хат жіберу немесе пошта жәшігі ережесі жетілдірілді. Компьютерлік ақпа-
рат транзакциялары жөніндегі бірыңғай заң бойынша хат келіп түскеннен кейін ғана электрондық акцепт
күшіне енеді. Электрондық транзакциялар жөніндегі бірыңғай заң (UETA) деп аталатын тағы бір үлгі
заң бойынша акцепт электрондық поштаға келіп түскеннен кейін ғана қабылданды деп есептеледі. Бұл
заңның 15(b)-бөлімінде былай делінген: «Реципиент электрондық құжатты немесе ақпарат алуға арналған
электрондық акцепт ақпаратты өңдеу жүйесіне түскен кезде қабылданады». Электрондық пошта адресіне
қол жеткізу межелі жеріне жету талабына сай келеді.
Компьютерлік ақпарат транзакциялары жөніндегі бірыңғай заңның көңіл бөліп отырған тағы бір мәсе
-
лесі, лицензияны компьютерлер арасында немесе адам мен компьютер арасында іске асыруға бола ма деген
сауалмен байланысты. Бұл заң осы мәселенің екеуіне де құптарлық жауап береді. Ол электрондық агентті
«басқа адамның араласуынсыз, адамның өз атынан әрекетті іске асырып немесе электрондық хабарламалар
-
ға жауап беруі үшін қолданатын компьютерлік бағдарлама немесе электрондық не болмаса автоматтанды-
рылған құрал» деп анықтайды. Демек, веб-парақшасы немесе дыбыстық пошта арқылы тапсырыс беру де
келісімшарт болып есептеледі. Электрондық агентпен істес болған оферта адресаты қарсы офертаны іске
асыра ала ма? Жоқ, себебі электрондық агенттер қарсы офертаны немесе қосымша шарттары бар акцептіні
бағалап, оған жауап бере алмайды. Электрондық агент қарсы офертаны іске асырып, жеңілдіктер берсе не
-
месе оны қолдануға мүмкіндік берсе, қарсы офертаны қабылдады деп есептеуге болады.
Компьютерлік ақпарат транзакциялары жөніндегі бірыңғай заң сондай-ақ Алаяқтыққа тыйым салу ту
-
ралы заңның жазбаша талаптарына қатысты да бірқатар мәселелерді алға тартады. Бірінші – компьютерлік
ақпарат транзакциялары жөніндегі бірыңғай заң жазбаша құжат талап етілгенге дейін лицензияның бағасын
5 000 $ шамасында белгілейді. Ал Бірыңғай сауда кодексінің 2-бабы бойынша, бағасы 500 $ немесе одан да
қымбат барлық тауарды сату үшін жазбаша құжат талап етіледі. Екінші – ол Алаяқтыққа тыйым салу туралы
заңдағы «жазбаша құжат», «қол қою» сияқты ұғымдарға электрондық жазбалар, аутентификация сияқ
-
ты ұғымдарды да қосады. Электрондық жазба дегеніміз – материалдық құрылғыға жазылған, электрондық
немесе басқа да құрылғыда сақталған және бастапқы қалпына қайта келтіруге болатын ақпарат. Электрон
-
дық жазбаны «аутентификациялау» немесе растау дегеніміз – осы жазбаға қатысты, оған тіркелген, онда
жазылған немесе логикалық түрде онымен байланысты электрондық символды, дыбыстық хабарламаны не
-
месе процесті іске асыру деген сөз. Аутентификацияны дәлелдеудің бір тәсілі ретінде атрибуциялық тәсілді
айтуға болады. Бұл – негізінен алгоритмдерді немесе басқа да кодтарды, идентификациялаушы сөздер мен
сандарды, шифрді немесе кері байланысты т.б. пайдалану арқылы растауды білдіреді.
Шетелдік трансферге қойылатын шектеулер
Төменде берілген ЕО қаулыларында біраз шектеулер болғанымен, олар технология импорттаушыларға
немесе зияткерлік меншік лицензиарына Еуропалық одақта бизнеспен еркін айналысу мүмкіндігін береді.
Қытай Халық Республикасының технологияны импорттау жөніндегі заңнамалары жайында да сөз қозғай
-
тын боламыз.
575
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
Еуропалық одақ қаулылары
Еуропада бизнеспен айналысқысы келетін шетелдік лицензиар ЕО мен кейбір жекелеген мемлекеттердің
бәсекені қорғау туралы заңында қарастырылған шектеулерді түсінуі керек. Еуропаның көптеген елдерінде
технология мен зияткерлік меншік құқығын лицензиялауға әсер ететін монополияға қарсы қатал заңдар бар.
Италия сияқты кейбір елдердің бәсекені қорғау туралы заңы салыстырмалы түрде біршама жаңа
24
болған-
дықтан, олар ЕО заңнамасына ұқсас. ЕО заңнамалары параллель немесе сұрқай нарық импорттары, заң-
бұзушылық, серіктестің іс-әрекетін шектейтін ескертпелер, роялтилер және лицензияның ұзақтығы немесе
мерзімі сияқты мәселелердің заңдылығы мен қолдану аясын қадағалайды. Еуропалық одақтың заңдар бло
-
гынан босату жөніндегі қаулысы, яғни Рим шартының 81(3)-бабын технологияны трансферлеу келісімдеріне
қатысты қолданатын 2004 жылдың 27 сәуіріндегі №772/2004 Комиссия қаулысы – патент пен ақпаратты
лицензиялау келісімдерін және дизайн мен үлгі құқығын, сондай-ақ бағдарламалық жасақтаманың авторлық
құқығын реттейді.
ЕО-дағы бәсекені қорғау жөніндегі заң төмендегі шектеулерді қамтиды: біріншіден, лицензиялау туралы
ескертпе заңды түрде өндірілген тауарды сұрқай нарық арқылы немесе тауарды параллель импорттау ісіне
шек қоя алмайды, алайда лицензиаттың лицензияны оның қолданылу аумағынан тыс жерде қолдануына,
нақтырақ айтсақ, лицензиардың территориясында қолдануына тосқауыл бола алады. Екіншіден, жарамды
-
лық ескертпелерінің заңдық күші жоқ. Алайда лицензиардың лицензияның нысаны болып саналатын зият-
керлік меншік құқығына лицензиаттың қарсылық танытуына тыйым салуға болмайды.
Үшіншіден, серіктестің іс-әрекетін шектейтін ескертпелер бойынша лицензиаттың лицензияланбаған
материалдарды лицензиардан немесе алдын ала бекітілген жеткізушіден сатып алуы талап етіледі. Бұл та
-
лапқа лицензиар сапа бақылауына немесе тауар тасымалына қатысты шектеудің қажет екенін дәлелдей алған
жағдайда ғана рұқсат беріледі. Көптеген құқықтық жүйелерде сауда маркаларын лицензиялау жөніндегі ке
-
лісімде сапаны бақылау туралы ережелерге қатысты нақты талаптар болмағанымен, лицензияның жарамды-
лығын сақтап қалу үшін АҚШ-тағы мұндай лицензиялық келісімдерге лицензиардың сапаны бақылау құқы-
ғын да қамтуға тиіс. Олай болмаған күнде, оны жарамсыз, еш негізі жоқ лицензия деп қабылдайды. Мұндай
жағдайда лицензиат та, лицензиар да сауда маркасын заңсыз қолданудың алдын алу құқығынан айырылады.
Патент иелері немесе лицензиарлар патентте көрсетілмеген болса да лицензиар үшін пайдалы болып келетін
жанама немесе басқа да тауарларды қолдану үшін берілетін лицензияны көп жағдайда патенттелген өнер
-
табыспен «байланыстыруға» тырысады. Лицензиарлар сондай-ақ негативті міндеттемелерді де, атап айтсақ,
өнертабысқа қатысты заттарды жасауға немесе сатуға тыйым салатын талаптарды да лицензияға «тіркеуге»
тырысуы мүмкін. Патенттік пулдар сияқты іс-әрекетті шектеуді бәсекеге қайшы немесе жол беруге болмай
-
тын әрекет деуге болмайды. Мұндай келісімшарттардың заңдылығы көп жағдайда тараптардың нарықтағы
салыстырмалы орнына байланысты. Кейбір заңнама бойынша компанияның нарықтағы орнына қарамастан,
мұндай жөнсіз шектеулерге ашық түрде тыйым салынады.
Төртіншіден, нақты сатылымға қарамастан, лицензия ең төменгі роялтиді төлеуді талап етуі мүмкін.
Алайда ол қорғалмаған немесе халыққа әлдеқашан белгілі болған құқықтар мен ноу-хау үшін роялти төлеуді
талап ете алмайды. Бесіншіден, соңғы патенттің немесе зияткерлік меншік құқығы берілген мерзімнің уақы
-
ты асып кеткен жағдайда лицензия да тоқтатылады.
Жалпы алғанда, лицензиар айрықша территорияға құқық бере алады, алайда ол бәсекеге шектеу қоя ал
-
майды. Ол сондай-ақ лицензиаттың тауарды айрықша территориядан тыс жерде сатуына шектеу қоя алға-
нымен, тапсырыс бойынша немесе пассив саудаға кедергі келтіре алмайды. Сұрқай нарық саудасы немесе
параллель импорттарға ЕО құқығы бойынша рұқсат берілген. Бәсекені шектеуге тоқтау салуға бағытталған
мұндай іс-шаралар лицензиардың территорияларды бөліп қарастырып, белгілі бір елдегі нарық жағдайына
байланысты әр жерде әртүрлі жасанды баға белгілеудің алдын алады. ЕО бәсекені қорғау туралы заңы сон
-
дай-ақ лицензиардың лицензиаттың нақты бір тауар жеткізушіден тауар сатып алуына шектеу қоюына да
жол бермейді. Олай болса, бір лицензиаттың екінші лицензиаттан лицензияланған тауарды сатып алуына
ештеңе де кедергі келтіре алмайды.
Сұрқай нарық саудасы жөніндегі ЕО заңы лицензияланған тауарларды лицензиаттың айрықша террито
-
риясынан тыс жерде сатуына немесе таратуына лицензиардың үзілді-кесілді шек қоюының да алдын алады.
Мысалы, ЕО бәсекені қорғау туралы заңына сәйкес, лицензиаттың немесе дистрибьютордың территориядан
тыс жерден келіп түскен тапсырыстарды қабылдауына еш қарсылық болмауы керек. Алайда бұл ескертпе
бойынша, лицензиардың бәсекелесінің тауарын лицензиаттың сатуына тыйым салады. Айрықша мәртебе
-
сін беру көптеген лицензияларға, франчайзингке және дистрибьюторлық келісімдерге тән құбылыс екеніне
576
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
қарамастан, кейбір шетел соттары лицензияда оның айрықша құқыққа ие екені ашық көрсетілмесе, онда ол
айрықша болып есептелмейді деп санайды.
Лицензиардың лицензияның қолданылу аумағында жұмыс істемейтіні жайында келісімді қамтитын па
-
тенттердің айрықша лицензиялары немесе ноу-хау қазіргі кезде ЕО бәсекені қорғау туралы заңынан алынып
тасталды. Алайда мұндай лицензиялардың қолданылу мерзімі шектеулі. Айрықша патенттік лицензияның
қолданылу мерзімі лицензиаттың параллель лицензиясының мерзіміне сай келеді. Параллель лицензияны
лицензиаттың ұлттық заңнамасына сәйкес мұндай патенттердің берілетін мерзімі деп анықтауға болады.
Ноу-хауды лицензиялау келісімдері лицензиат өнімді нарыққа шығарған күннен бастап есептегенде 10 жыл
-
ға ғана беріледі.
ЕО заңы төмендегі ескертпелерді міндетті түрде қуаттайды (рұқсат етілген ескертпелер): (1) лицензиар
-
дың ноу-хауын лицензиаттың басқаларға таратуына тыйым салатын құпияны сақтау жөніндегі ережелер;
(2) лицензияның қолданылу мерзімі аяқталғаннан кейін немесе қолданылуы тоқтатылғаннан кейін лицен
-
зиардың технологиясын әрі қарай қолдануға тыйым салу ережелері; (3) айрықша емес лицензияны қайта
қолдануға мүмкіндік беретін ескертпелер; алайда лицензиардың тауарға енгізген өзгерістеріне қатысты
айрықша лицензияны да лицензиар лицензиатқа беруге міндетті; (4) лицензиаттың лицензияның қолданы
-
лу аумағында технологияны толығымен қолдануын талап ететін мейлінше күш салу ескертпелері; (5) ли-
цензиат лицензиардың патенттерінің жарамдылығына нұқсан келтірген жағдайда лицензиарға лицензияны
бұзу құқығын беретін ескертпе; (6) қолданыс саласына қатысты шектеулер; (7) лицензияланған өнім келесі
бір өнімнің құрамдас бөлігі болған жағдайда тауар өндірісін шектеу жөніндегі ереже; (8) лицензияланбаған
өнімдерді (импульстік роялти) сатуға байланысты роялти төлеу жөніндегі міндеттемелер. Бұл тәжірибеге
бұрынғы кездері рұқсат берілмегенімен, қазіргі кезде ол кеңінен қолданылады.
25
ЕО 240/96 қаулысы келісімшарттың басқа да түрлеріне ықпал етеді. Айталық, технологиялық трансферге
қатысты бәсекелестер арасындағы бірлескен кәсіпорындар үшін жаңа қаулының пайдасы зор. Алайда қау
-
лыда қарастырылған заңдар блогынан босату шараларын тиімді қолдану үшін бірлескен кәсіпорынның бас
компаниялары өндірістік бірлескен кәсіпорынның тек 20%-ын, дистрибьюторлық кәсіпорынның 10%-ын
ғана иелене алады.
Қаулының кеңінен қолданылатын тағы бір саласына бағдарламалық жасақтаманы лицензиялау саласы
жатады. Патенттер немесе ноу-хау бағдарламамен қатар жүрген жағдайда авторлық құқыққа негізделген
бағдарламалық жасақтаманы лицензиялау келісімдерін осы қаулыға сай қорғауға болады. Демек, келісім
-
шарттарға енгізілген шектеулер немесе еркіндіктер технологияны трансферлеу жөніндегі келісімдердің кө-
біне тән.
Қытай Халық Республикасының қаулылары
Технологияны импорттау мен лицензиялауға қатысты Қытай қаулыларының либерализациялануы жыл-
дар бойы іске асырылып келеді. Бір кездері Қытайдың лицензиялау жөніндегі заңының қатаңдығы мен күр-
делілігі шетелдік лицензиарларға біршама кедергілер келтірді. Лицензиялық келісімді бірқатар үкіметтік
агенттіктерде бекіту қажет болатын. Мәселен, мұндай мақұлдауды ұлттық министрліктен, провинциялық
үкіметтен және жергілікті муниципалитеттерден алуы керек еді. Оған қоса, зияткерлік меншік құқығын
трансферлеу жөніндегі қаулылар лицензияны трансферлеудің елеулі мазмұнына көптеген шектеу қой
-
ды. Лицензиардың лицензияны кері табыстау ескертпесі мен технологияны қолдану мерзімі аяқталғаннан
кейін қолдануға шектеу қою сияқты келісімшарт ережелерінің көбі жарамсыз деп танылды. 1999 жыл
-
ғы Қытайдың Технология саласындағы келісімшарт заңы мен Шетелдік келісімшарт заңы күшін жойып,
оның орнына Қытайдың бірыңғай келісімшарт заңы қолданыла бастады (9-тарауды қараңыз). Қытайдың
1999 жылғы Келісімшарт заңында технология келісімшарттарына арналған ережелер бар. Олар, негізінен,
төртке бөлінеді: (1) жалпы ережелер; (2) технологиялық дамуға арналған келісімшарттар; (3) технология
-
ны трансферлеуге арналған келісімшарттар; (4) техникалық кеңес беру мен техникалық қызмет көрсетуге
арналған келісімшарттар. «Салыстырмалы құқық: Қытайдың келісімшарт заңынан алынған үзінділер» деп
аталатын 19.5-мысалға назар аударыңыз.
Қытай заңнамасындағы шетелдік лицензиялау келісімшартының көптеген орынсыз ережелерінің алынып
тасталғанына қарамастан, төменде берілген үзінділерден үкіметтік мақұлдауды талап ететін ескі заңдардың
әсерінің әлі де бар екенін байқауға болады. 326-бап қызметкерді жалдау жөніндегі келісімшарттағы атқа
-
рылған жұмысқа туындыны жасаушы, яғни авторы емес, ұйымға меншік құқығы беріледі деген ережені
мойындағанымен, жұмыстың авторы «жалдамалы қызметкердің атқарған ісі үшін өтемақы беруге міндетті»
577
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
екенін ол жоққа шығармайды. Тағы бір айта кетер жайт, жұмыстың иесі өзінің меншік құқығын толығымен
трансферлегісі келген жағдайда, жұмыстың авторы басым құқыққа ие болады.
326-бап. Жалдамалы жұмыс
Жалдамалы жұмысты пайдалану және трансферлеу құ-
қығы заңды тұлғаға немесе басқа ұйымға тиесілі болған
жағдайда, заңды тұлға немесе басқа ұйым жалдамалы жұ-
мысқа қатысты технологиялық келісімшарттар жасай ала-
ды. Заңды тұлға немесе басқа ұйым жалдамалы жұмысты
қолданудан немесе трансферлеуден түскен пайданың бел-
гілі бір пайызын сыйақы немесе жалақы ретінде жалдама-
лы жұмысты іске асырған жеке тұлғаға береді. Заңды тұлға
немесе басқа ұйымдар жалдамалы жұмысты трансферлеу
жөнінде технологиялық келісімшарт жасасқан жағдайда,
жалдамалы жұмысты іске асырған жеке адам да трансфер-
ленетін жұмысты осындай шартпен беруге басым құқығы
бар.
346-бап. Құпияны сақтау
Патентті лицензиялау жөніндегі келісімшарт бойынша
лицензиат патентті келісімге сәйкес пайдаланып, келісімде
көрсетілгеннен өзге үшінші тұлғаның патентті қолдануына
жол бермейді.
349-бап. Лицензиардың кепілдігі
Технологияны трансферлеу жөніндегі келісімшартқа
сәйкес, технологияны трансферлеуші тұлға өзінің ұсынып
отырған технологиясының заңды иесі екенін және техно-
логия толық, қатеден ада, тиімді және келісілген мақсатта
қолдануға жарамды екеніне кепілдік береді.
354-бап. Өнімге енгізілген өзгерістерге иелік ету
Өзара тиімділік принципіне сәйкес, технологияны
трансферлеу жөніндегі келісімшарттарды талқылау бары-
сында тараптар патентті пайдалану кезінде және техноло-
гиялық құпияны пайдалану кезінде енгізілген өзгерістер
нәтижесінде қол жеткізген технологиялық жетістіктерді
бірлесе пайдалану әдісін келісіп алады. Мұндай келісім
болмаған жағдайда бір тараптың технологияға енгізген же-
тістігін келесі тарап қолдана алмайды.
19.5-мысал. Салыстырмалы құқық: Қытайдың келісімшарт заңынан алынған үзінділер
346-бап барлық лицензиаттарға құпияны сақтау міндетін жүктейді. 349-бап бойынша лицензиар лицен-
зияланған технологияға өзінің иелік ететіні туралы хабардар етумен қатар, «технологиясының толық, қате-
ден ада, тиімді және келісілген мақсатта қолдануға жарамды» екеніне кепілдік береді. Бұл кепілдіктерден
ауытқуға болатыны жайында еш сілтеме жоқ. Ал 354-бап өнімге лицензиат тарапынан енгізілген өзгерістер
-
ді иелену құқығы жөніндегі маңызды мәселелермен байланысты. Бұл бап тараптарға мұндай өзгерістерді ор-
тақ пайдалану құқығын бергенімен (лицензияны қайта қолдану), олар бұған келіспеген жағдайда енгізілген
өзгерістерді толығымен иелену құқығы лицензиатқа берілетіні жөніндегі жалпы ережені де қамтиды.
Тарау түйіні
1. Зияткерлік меншік құқығы мен технологияны лицензиялау әлемдік экономиканың ажырамас бөлігіне ай-
налды. Лицензиялау туралы келісімшарттар лицензиарға, ол лицензиялап жатқан зияткерлік меншік құ-
қығын қорғауға қажет ескертпелерді келісімшартқа енгізуіне мүмкіндік береді. Зияткерлік меншік құқы-
ғын лицензиялауды экстерриториалдық деңгейде қолданылатын ішкі заңдар (лицензиардың мемлекетінің
заңы), халықаралық зияткерлік меншік құқығы конвенциялары, құқық қорғауға бағытталған шетелдік
қабылдаушы елдің заңдары, лицензиялық келісімдердің мазмұнын реттейтін қабылдаушы елдің заңдары
сияқты көптеген заңдар реттеп отырады.
2. АҚШ құқығына сәйкес, 1930 жылғы Тариф жөніндегі заңның 337-бөлімі бойынша зияткерлік меншік
құқығы иесі шетелдік тауарларды АҚШ-қа импорттауға тыйым салатын қаулы шығаруын өтініп, АҚШ
Халықаралық сауда комиссиясына жүгіне алады. Алайда мұндай құқық қорғау құралы лицензияланған
тауарларға емес, контрафакт тауарларды импорттауға қатысты ғана қолданылады.
3. Сұрқай нарық – басқа елде өндірілген тауарлар үшін зияткерлік меншік құқығын лицензиялаудағы негізгі
тәуекелдің бірі. Бұл елдердің кейбірінде тауар бағасы төмен болғандықтан, экспортталатын лицензиялан
-
ған тауарларды бағасы қымбат нарықтарға, сондай-ақ лицензиар мен басқа лицензиаттың нарығына да
шығаруға итермелеуі мүмкін. Лицензиялау келісімшарттары тауар экспортына қатысты аумақтық шек
-
теулер, тауардың шектен тыс көп өндірілуін және жекелеген сатып алушыларға тауарды шектен тыс көп
сатуға қарсы күресу үшін маңызы зор. Алайда ЕО-ның бәсекені қорғау туралы заңы сияқты кейбір заңдар
мұндай ережелерді жарамсыз деп табуы да мүмкін.
4. Лицензиядағы ең маңызды ескертпе – лицензияны беру ескертпесі. Онда зияткерлік меншік құқығы, сауда
құпиясы, лицензияланатын ноу-хау сияқты мәселелер қамтылады. Лицензия айрықша болуы да, болмауы
да мүмкін және қолдану саласына қатысты лицензиялар кейбір шектеулерді де қамтиды. Лицензияны кері
578
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
табыстау жөніндегі ескертпе бойынша, тауарға лицензиат енгізген өзгерістерден кейін лицензияны қайта
қолдану немесе оған иелік ету сияқты мәселелерді қарастырады.
5. Зияткерлік меншік құқығын экспорттаушы кез келген тұлға (лицензиар) лицензияны тиісті мемлекетте
тіркеу, сондай-ақ сотта дәлелдеп жатпау үшін лицензияда оның қолдану мерзімі мен территориясын нақ
-
ты көрсету сияқты лицензияға қатысты барлық рәсімдерді сақтағаны жөн.
6. Лицензиялау туралы жалпы ескертпелерге құқықтарды сақтау және роялти, мейлінше күш салу, сапа
бақылауы, құпиялық, ең қолайлы жағдайдағы лицензиат, лицензияны бұзу, лицензияны тоқтату сияқты
ескертпелер жатады.
7. АҚШ-та лицензиялық келісімшартқа қолданылатын құқық ретінде ортақ құқық қолданылады. Қытай
сияқты басқа мемлекеттерде лицензиялау мен технологиялық келісімшарттарға байланысты ерекше ере
-
желер бар. Еуропалық одақта ЕО-ның бәсекені қорғау туралы заңына қайшы келетін, бірақ лицензиарға
тиімді кейбір ережелерді жарамсыз деп табатын қатаң қаулылар бар.
8. Компьютерлік ақпарат транзакциялары жөніндегі бірыңғай заң – кейбір лицензиялық келісімшарттарға
қатысты қолдануға болатын пайдалы ережелерден тұратын міндетті емес үлгі заң.
Негізгі терминдер
Халықаралық операцияларға арналған мо-
нополияға қарсы заңнамаларды қолдану нұс-
қаулығы – Antitrust Enforcement Guidelines for
International Operations
Табыстау ескертпесі – Assignment Clause
Аутентификация – Authentication
Мейлінше күш салу ескертпесі – Best Eorts
Clause
Бренд қорғау бөлімдері – Brand Protection Units
Құқық таңдау ескертпесі – Choice of Law Clause
Құпиялық ескертпесі – Condentiality Clause
Бәсекеге түспеу міндеттемесі – Covenant Not-to-
Compete
Кросс-лицензия – Cross-Licensing
Бас тарту – Disclaimer
Кешенді тексеріс – Due Diligence
Қолдану мерзімі туралы ескертпе – Duration
Clause
Электрондық агент – Electronic Agent
Электрондық құжат – Electronic Records
Айрықша лицензия – Exclusive License
Пайдалану саласы – Field of Use
Сот елін таңдау ескертпесі – Forum Selection
Clause
Құқық беру ескертпесі – Grant Clause
Лицензия алушының лицензияланған нысанды
жетілдірген сайын ақпарат беруін міндеттей
-
тін ескертпе немесе кері табыстау ескертпесі –
Grant-Back Clause
Сұрқай нарық – Gray Market
Кепілді төлемақы – Guaranteed Consideration
Гибрид лицензия – Hybrid License
Жауапкершіліктен босату жөніндегі ескертпе –
Indemnication Clause
Тәуелсіз мердігер туралы ескертпе – Independent
Contractor Clause
Келісімшартты бұзуға итермелеу – Inducement to
Infringe
Құқықбұзушылық туралы ескертпе –
Infringement Clause
Халықаралық сауда комиссиясы – International
Trade Commission (ITC)
Маңызды қызметкерлер – Key Personnel
Лицензия қолданылатын аумақ – Licensed
Territory Clause
Лицензиат – Licensee
Лицензиар – Licensor
Аралас сауда – Mixed Sale
Импульстік роялти – Momentum Royalties
Ең қолайлы лицензия туралы ескертпе – Most-
Favored License Clause
Терістеулер – Negations
Серіктес болмау жөніндегі ескертпе – Non-
partnership Clause
Құқықтық мәселелер жөнінде жазбаша қоры
-
тынды – Opinion Letter
Параллель лицензия – Parallel License
Патенттік пулдар – Patent Pools
Декларативтік бөлім – Recitals
Тіркеу – Registration
579
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
Келісімшарт мәлімдемелері – Representations
Құқықтарды сақтау ескертпесі – Reservation of
Rights Clause
Роялти – Royalties
Роялти туралы ескертпе – Royalty Clause
Алаяқтыққа тыйым салу туралы заң – Statute of
Frauds
Сублицензиялау жөніндегі ескертпе –
Sublicensing Clause
1930 жылғы Тариф жөніндегі заң – Tari Act of
1930
Технология трансфері – Technology Transfer
Технология трансфері туралы заңдар –
Technology Transfer Laws
Келісімшартты тоқтату ескертпесі – Termination
Clause
Сауда атауы – Trade Names
Серіктестің іс-әрекетін шектейтін ескертпелер –
Tying Clause
АҚШ авторлық құқық заңы – U.S. Copyright Act
Компьютерлік ақпарат транзакциялары жөнін
-
дегі бірыңғай заң – Uniform Computer Information
Transactions Act (UCITA)
Жарамдылық ескертпесі – Validity Clause
Кепілдіктер – Warranties
1. McCoy компаниясы Mitsuboshi корпорациясына
асшаянды кесуге арналған пышақ шығартып,
оны тарату үшін өзінің патенті мен сауда мар
-
касын береді. Mitsuboshi пышақтарды жасап
бітірген кезде McCoy оған төлем жасаудан бас
тартады. Mitsuboshi пышақтарды Admiral Craft
компаниясына сатып жібереді. McCoy АҚШ фе
-
дералдық заңында көрсетілген патент және сау-
да маркасы жөніндегі бапты бұзды деп айыптап,
Mitsuboshi Cutlery, Inc., корпорациясын сотқа бе
-
реді. Mitsuboshi корпорациясын патент пен сау-
да маркасын бұзды деп санауға бола ма? McCoy
компаниясының Mitsuboshi Cutlery, Inc., корпо
-
рациясына қарсы сот ісі, 67 F.3d 917 (Fed. Cir.
1995).
2. «Green River» – Sethness-Greenleaf, Inc., корпо
-
рациясының сауда құпиясы болып есептелетін
формула негізінде жасалған алкогольсіз сусынды
бөтелкеге құюмен айналысатын зауытқа сату ке
-
зінде Sethness-Greenleaf, Inc., корпорациясының
қолданған сауда маркасы. Sethness-Greenleaf,
Inc., корпорациясы сауда маркасымен және сау
-
да құпиясымен қоса Green River бизнесін Green
River Corp. корпорациясына сатады. Төлемді
бөліп төлеуге келісім жасалады. Келісім бойын
-
ша төлем толығымен жасалған кезде, оған дейін
үшінші тарапта құпия сақталып келген «Green
River» корпорациясының сусыны мен шәрбатын
өндіру формуласына Green River Corp. корпора
-
циясы толығымен қол жеткізеді. Алайда Green
River корпорациясы төлемді кешіктіруіне бай
-
ланысты Sethness-Greenleaf, Inc., корпорация
төлемге қатысты міндеттемесін орындамады деп
тауып, оларды әрі қарай өніммен қамтамасыз
етуін тоқтатады және формуланы сақтап келген
агенттен оны қайтарып беруін талап етеді. Green
River атымен бизнесін одан әрі жалғастыруды қа
-
лаған Green River Corp. корпорациясы басқа бір
өндірушіден жасыл түсті алкогольсіз сусынды
сатып алып, оны Green River сауда маркасымен
сата бастайды. Ал бұл Sethness-Greenleaf, Inc.,
корпорациясының оларды сотқа беру процесін
одан бетер жылдамдата түседі. Green River Corp.
корпорациясы өздерінің құқық бұзбағанын, кері
-
сінше, Sethness-Greenleaf, Inc., корпорациясының
оларды өніммен қамтамасыз етуін жалғастыра
алмауын келісімшартты бұзу деп санауға бола
-
ды деп мәлімдей отырып, оларды сотқа береді.
Sethness-Greenleaf, Inc., корпорациясын келісім
-
шартты бұзды деп санасақ, Green River Corp.
корпорациясы тарапынан бәрі дұрыс жасалды
ма? Green River Bottling Co. корпорациясының
Green River Corp. корпорациясына қарсы сот ісі,
997 F.2d 359 (7th Cir. 1993).
3. Сіздің компанияңыз жоғары сапалы стерео құ
-
рылғыларына қажет сапалы қосалқы бөлшектер-
ді өндіреді. Қосалқы бөлшектер сіздің компания-
ңызда жасалған арнайы компьютерлік бағдарла-
ма арқылы өндіріледі. Қосалқы бөлшектер мен
оған қатысты бағдарламалар АҚШ-тың бірқатар
патенттері мен авторлық құқықтары бойынша
қорғалады. Сонымен қатар сіздің компанияда
стереотауар өндірушілер өнімдерін жарнама
-
лауда қолдана алатын федералдық деңгейде тір-
келген сауда маркасы бар. Компанияңыз өзінің
алдына өнімнің таралымын арттырып, қосалқы
Пысықтау сұрақтары
580
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
бөлшектерді шетелде сатуға қатысты стратегия-
лық мақсат қояды. Осыған байланысты ол роял-
тидің орнына технологияны лицензиялау мәсе-
лесін қарастыруда. Алайда ол бір жағынан ішкі
өндірушілер нарығын қорғауды жөн көреді. Ком
-
панияның зияткерлік меншік құқығын барынша
қорғау үшін қандай іс-шаралар қабылдауға бола
-
ды? Компанияңыз қандай лицензиялық шарттар-
ды талап ете алады?
4. Германияның компакт-диск өндіретін алдыңғы
қатарлы компаниясы дискілерін Шығыс Еуропа
-
ға шығаруға шешім қабылдайды. Бұл елдердің
енді-енді қарқын алып келе жатқан экономика
-
лық дамуына байланысты және нарықтағы үлес-
ке қол жеткізу үшін тауар өндірушілер дискілерді
Германиядағы бағадан төмен бағаға сатуға мәж
-
бүр болады. Епті кәсіпкер экспортталған тауар-
дың көп бөлігін сатып алып, оны Германия нары-
ғына қымбат бағамен қайта импорттайды. Герма-
ния өндірушісінің ЕО заңы бойынша дискілерді
импорттауға қатысты іс-әрекеті қаншалықты нә
-
тижелі болады?
5. Сіздің АҚШ-та орналасқан әрі технологиямен
айналысатын компанияңыз – интернетке қатыс
-
ты бизнес қосымшаларының патент иесі. Ол
француздық интернет технологияларының не
-
гізгі инноваторымен лицензиялық келісімшарт-
ты қарастырып жатыр. Сіздің компанияңыздың
стандартты кері табыстау ескертпесіне сәйкес,
лицензиаттың енгізген өзгерістерін тек сіздер
ғана қолдана аласыздар. Ескертпенің біржақты
сипатына байланысты француздық компания ке
-
лісімшарт талаптарын орындаудан бас тартады.
Сіздің міндетіңіз – лицензиарға да, лицензиатқа
да тең құқық беретін әділ, кері табыстау ескерт
-
песін жасау. Мұндай ескертпені мүлікке иелік
ету мен оны қолдану мәселесінде қалай жасауға
болады? Лицензияның мерзімі аяқталғаннан ке
-
йін бұл құқықтардың мәртебесі қандай болмақ?
6. Лицензия жазу және қайта қарауға қатысты мә
-
селелер: Сіз өнімдері бірқатар патенттерге, ав-
торлық құқықтарға, сауда маркаларына, сауда құ-
пиясына және ноу-хауға негізделетін америкалық
өндіріс орнының өкілісіз. Компанияда тек АҚШ
пен Канадада ғана жарнамаланып сатылатын,
жалпы жұртшылыққа кеңінен танымал электрон
-
дық өнімдер бар. Компания өнім өндіру құқығын
басқа елдердегі компанияларға лицензиялау мә
-
селесін қарастыруда. Компанияңызға тауарды
Орталық Африка нарығына шығару жөніндегі
келісімшартты талқылау үшін нигериялық өнді
-
руші-дистрибьютор келеді. Нигериялық компа-
ния мұндай лицензиялық келісімшартты бұрын
да жасасқан және ол лицензиялық келісімшарт
-
тың типтік үлгісін сіздерге ұсынып отыр. Компа-
нияңызды мазалайтын негізгі мәселелер мына-
лар: ол лицензиат өндіретін тауарлардың сапасы
мен осыған қатысты қабылдаушы мемлекеттің
заңын, атап айтсақ, зияткерлік меншік құқығы,
бәсекені қорғау (монополияға қарсы), валюта ба
-
ғамын бақылау және салық құқығының тауарға
тигізер әсерін қалай бақылай алады? Сіздің мін
-
детіңіз – лицензияны қайта қарап, ондағы ескерт-
пелер компанияңыздың мүддесін қажет деңгейде
қорғай алатынын анықтау. Бұл ескертпелерді қа
-
лай лицензиарға тиімді етуге болады? Қосымша
сұрақтар лицензиялық келісімшарттың соңында
берілген.
Лицензиялық келісім
«American Tech Products Company» (лицензиар және па-
тент иесі) мен Nigerian Manufacturing Limited (лицензиат)
арасында жасалған лицензиялық келісім. Тараптар осы
келісім арқылы төмендегі келісімге келді:
Негізгі ережелер
1. Лицензияны беру
Осы келісім арқылы лицензиар лицензиардың сауда мар-
касына сүйене отырып, Нигерия елдерінде тауар өндіріп
сатуға қатысты айрықша, трансферлеуге келмейтін құ-
қықпен қатар, осыған қатысты лицензиардың басқа да
патенттерін, ақпаратын және ноу-хауды қолдану құқығын
лицензиатқа береді. Лицензиар өнім мен оны өндіруге қа-
тысты барлық қажет мәліметпен, нұсқаулықпен, техноло-
гиямен және жарнамаға қатысты ақпаратпен лицензиатты
қамтамасыз етіп отырады.
2. Болашақ жетілдірулер (Тауар мен процесс)
Лицензия қолданылатын мерзім аралығында, лицензиат
осы келісімге қол қойғаннан кейін, тауарды өндіру про-
цесіне енгізілген жетілдіру немесе өзгерістерді қосымша
төлемсіз, роялти талап етпестен лицензиарға жеткізіп
отыруға міндетті.
3. Кері табыстау
Лицензиат өзінің өнімге немесе процеске енгізген қандай
да бір жетілдіру туралы лицензиарды тез арада хабардар
етіп отыруы қажет. Лицензиат лицензиардың роялти тө-
леместен, енгізілген өзгерістерді пайдалана алуы үшін
кросс-лицензия береді. Лицензиат енгізілген жетілдіруді
патенттеуге құқылы.
4. Құпиялық
Лицензия лицензиар берген барлық ақпарат пен құқық-
тарды олар халыққа жария болғанға дейін «құпия» деп
қабылдайды. Лицензия бұл ақпаратты тек маңызды қыз-
меткерлер мен үшінші тарапқа білуі қажет деп тапқан
жағдайда ғана жария ете алады.
5. Қолдау көрсету
Лицензиатқа қосымша көмек қажет болған жағдайда ли-
цензиар лицензиаттың өтінішін орындау үшін барлық
581
Зияткерлік меншікті лицензиялау 19-тарау
күш-жігерін жұмсайды. Қосымша қызмет үшін лицен-
зиат қосымша төлем жасауы қажет.
6. Роялти
Лицензиат лицензиарға таза сатылымнан түскен пай-
даның алты пайызын (6%) роялти түрінде төлеп тұруы
қажет. 1-ескертпеде көрсетілген, қабылдаушы елдің ли-
цензиардың кірісіне салатын салығын лицензиат лицен-
зиарға тиесілі роялтиден алып төлейді.
7. Есеп беру
Келісілген роялтиді әр тоқсан аяқталғаннан кейін 45 күн-
нен кешіктірмей төлеу қажет. Әр төлеммен қатар, сатыл-
ған тауарлар мен олардың қандай бағаға сатылғанын тізіп
жазған есеп болуы керек. Лицензиаттың бас есепшісі мен
қаржы директоры әр есепке куәландырып, қолдарын қоя-
ды.
8. Төлем
Роялти төлемі аударым іске асырылған күнгі конвертация
бағамы бойынша АҚШ доллары арқылы іске асырылады.
Конвертация шығынын лицензиар төлейді.
9. Аудит
Лицензиаттың аудиторы жыл сайын тексеріп, куәланды-
рып отыруы үшін лицензиат сатылымға қатысты барлық
есепті мұқият сақтап отырады. Аудит пен куәліктің баға-
сын лицензиар төлейді.
10. Патент пен сауда маркасын қорғау
Лицензиар патенттері мен сауда маркаларын қабылдау-
шы елде сақтап, қажет болған жағдайда оларды қайта
тіркеп отыруы үшін мүмкін боларлық барлық іс-шараны
іске асырады. Лицензиат үшінші тарапқа лицензиардың
меншік иесі екенін ескертіп, сауда маркасының басқалар-
ға тарап кетпесі үшін лицензиардың сауда маркасын ұда-
йы көрсетіп отырады.
11. Патентке қатысты үшінші тарап талабы
Лицензиар лицензияланатын зияткерлік меншік құқығы-
ның иесі өзі екенін және оларды қолдану үшінші тарап-
тың қандай да бір құқығын бұзбайтынын ескертіп отыра-
ды. Лицензиар лицензияның бұзылуына қатысты үшінші
тараптың шағымынан өзін қорғауы қажет.
12. Лицензиардың патентінің бұзылуы
Үшінші тарап лицензиардың патенті мен сауда маркасын
бұзған жағдайда, лицензиат ол жайында лицензиарға де-
реу хабарлауы қажет. Лицензиар өз құқықтарын қорғау
мақсатында өзі қажет деп тапқан құқықтық шараларға
жүгіне алады.
13. Лицензияның қолданылу мерзімі және қолда-
нылу мерзімінің аяқталуы
Лицензия 14 және 15-ескертпелерде көрсетілген лицен-
зияны тоқтатуға байланысты «себептерден» басқа кезде,
тауарға немесе тауар өндіруге қатысты соңғы патент
аяқталғанға дейін жарамды. Лицензияның қолданылу
мерзімі аяқталғаннан кейін, лицензиат лицензияланған
тауарларды өндіріп, сатуын және лицензиардың сауда
маркасын қолдануын тоқтатады. Лицензиат халыққа жа-
рия болып кеткенге дейін, лицензиардың ақпараты мен
ноу-хау құпиясын сақтауға міндетті.
14. Себептер мен хабарламалар
Лицензиар: a) лицензиат лицензиардан барлық қажет ақ-
паратты алғаннан кейін төрт айдың ішінде тауарды өн-
діре бастамаса; ә) тауарды өндіргеннен кейін үш айдың
ішінде лицензиат тауарды жарнамалап, сата бастамаса;
б) форс-мажорлық жағдайлардан басқа кезде лицензиат
8-ескертпеге сәйкес он екі айдың ішінде роялтиді төлеме-
се; в) лицензиат акциялардың бақылау пакетін сатса, бас-
қаларға берсе, төлем жасау қабілетінен айырылса немесе
өзін банкрот деп жарияласа, үш ай бұрын хабарландыру
беру арқылы лицензияны тоқтата алады.
15. «Импульс» ескертпесі
Лицензиардың тауарының маркетингтік бағасын және
оның лицензия бойынша сатылатын басқа тауарларға ти-
гізетін оң әсерін ескере отырып, лицензиат лицензияның
жарамды мерзімінің ішінде таза сатылымнан түскен пай-
даның 2%-ын роялти ретінде төлеп отыруға міндетті.
16. Қолданылатын құқық
Осы келісімшартқа және онымен байланысты талаптар
мен дауларға қатысты Нью-Йорк штатының құқығы қол-
данылады.
17. Арбитраж
Бұл келісімшарттың бұзылғаны жөнінде дау туындаған
немесе талаптар орын алған жағдайда дауды арбитраж
алқасы қарастырады. Арбитраж алқасы үш арбитрден
тұрады, олардың екеуін әр тарап бір-бірден өздері таға-
йындайды. Бұл екі арбитр үшінші арбитрді таңдайды.
Арбитраждық талқылау Халықаралық сауда палатасы-
ның арбитраж ережелеріне сәйкес іске асырылады.
Сұрақтар:
1. Қай ескертпе тек лицензиат үшін тиімді саналады?
2. Лицензиарға тиімді болу үшін ескертпелерді қалай өз-
гертер едіңіз?
3. Ережелердің ішінде қай шарт екіұшты? Келісімшартта
қай сөздің анықтамасы берілуі қажет деп ойлайсыз?
4. Қандай шарттар назардан тыс қалған? Лицензиардың
мүддесін артығырақ қорғарлықтай бұл жерде қандай
шарт енгізілмеген?
5. Қандай жалпы ережелер жоқ? Келісімшарт толық ке-
шенді болуы үшін не істер едіңіз?
582
VI БӨЛІМ Лицензиялау және зияткерлік меншік құқығы
Интернет-жаттығулар
1. Интернет зияткерлік меншік құқығы заңымен
қалай байланыс орнатқаны жайында ақпаратқа
қол жеткізу үшін Киберкеңістік құқығы инс
-
титутының веб-сайтын қарап шығыңыз: http://
www. cli.org.
2. Авторлық құқық лицензиясын тіркеуге қажет та
-
лаптармен танысу үшін АҚШ Авторлық құқық
кеңсесінің веб-сайтына шолу жасаңыз: http://
www.lcweb.loc.gov.
3. Сіз «do-it-yourself» (Өзің жасап көр) деп атала
-
тын танымал, үйде қолданылатын электрондық
құрылғыларды жөндеуге арналған нұсқаулықтың
каталогін басып шығару құқығына иесіз. Герма
-
ния, Италия және Үндістан елдерінің дистри-
бьюторлары сізбен байланыс орнатқылары ке-
леді. Бұл каталогтерінің авторлық құқығын ли-
цензиялауға қатысты сізді не мазалайды? Осы
лицензияларды талқылау кезінде қажет болуы
мүмкін кешенді тексеріс тізімін жасаңыз. Үш
елге қатысты тізімдеріңіз бір-біріне ұқсай ма?
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
1930 жылғы Тариф жөніндегі заңның 337-бөлімінің мәтіні:
https://www.law.cornell.edu/uscode/text/19/1337 and https:// www.usitc.gov/press_room/us337.htm.
«Licensing Digital Information» («Цифрлы ақпаратты лицензиялау)» (Йель университетінің кітапханасы)
лицензиялау ережелеріне қатысты бірқатар маңызды мысалдар мен түсініктемелер береді: http://www.
library.yale.edu/~llicense/remcls.shtml.
Компьютерлік ақпарат транзакциялары жөніндегі бірыңғай заңның (UCITA) мәтіні: http://www.ucitaonline.
com.
Сілтеме
1.
U.S. Commercial Service, A Basic Guide to Exporting (D. Barry ed., 11th ed. 2015).
2.
Лицензиялау мен стандарттау мәселесін қысқаша шолып шығу үшін: Raymond T. Nimmer, «Issues in Licensing:
An Introduction», 42 Houston Law Review 941 (2005–06).
3.
Mary Ann Tucker, «Checklist for Due Diligence in Intellectual Property Transactions», 14-1 Corporate Counsel’s
Quarterly 68 (1997).
4.
Daniel Chow, «Anti-Counterfeiting Strategies of Multinational Companies in China», 41 Georgetown, Journal of
International Law 749 (2010).
5.
Қолайлы лицензиялық ескертпелер мұнда берілген: Carpenter Tech. Corp. v. Armco, Inc., 800 F.Supp. 215 (E.D. Pa.
1992).
6.
35 U.S.C. §§100, 271 (a) (1994).
7.
U.S. v. Radio Corp. of America, 117 F. Supp. 449 (D. Del. 1954).
8.
ICC, The ICC Intellectual Property Roadmap (12th ed. 2014).
9.
Қараңыз: Santa Fe Pomeroy. Inc. v. P. & Z. Co., 569 F.2d 1084 (9th Cir. 1978)
10.
379 U.S. 29 (1964).
11.
712 F. Supp. 1446, 1455 (D. Nev. 1989).
12.
35 U.S.C. §287.
13.
775 F.2d 268 (Fed. Cir. 1985).
14.
909 F.2d 1464 (Fed. Cir. 1990).
15.
Қараңыз: Ortho Pharm. Corp. v. Genetics Institute, Inc., 52 F.3d 1026 (1995).
16.
Қараңыз: Yarway Corp. v. Eur-Control USA, Inc., 775 F.2d 268 (Fed. Cir. 1985).
17.
35 U.S.C. §281.
18.
АҚШ Кодексінің 261-тарауы «құқық алушылардың, лицензияға қол жеткізгендердің және мұрагерлерінің» әре-
кеттерін құптайды.
19.
Western Electric Co. v. Pacent Reproducer Corp., 42 F.2d 116, 118 (2d Cir. 1930).
20.
Waterman v. Mackenzie, 138 U.S. 252 (1891).
21.
Water Technologies Corp. v. Calco Ltd., 576 F.Supp. 767, 772 (N.D. Ill. 1983).
22.
Қараңыз: Rite-Hite Corp. v. Kelly, 56 F.3d 1538 (Fed. Cir. 1995).
23.
Қараңыз: Bausch & Lomb, Inc. v. Barnes-Hind/Hydrocurve, 796 F.2d 443 (Fed. Cir. 1986).
24.
Италия алғашқы бәсекені қорғау заңын 1990 жылы қабылдады (заңның номері 287, 10-қазан, 1990).
25.
Қараңыз: Commission Regulations 556/89, 3(3)-бап және 2349/84, 3(4)-бап.
VII бөлім
ТІКЕЛЕЙ ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТИЦИЯ ЖӘНЕ
ЭЛЕКТРОНДЫҚ КОММЕРЦИЯ
Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
20
ТІКЕЛЕЙ ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТИЦИЯ
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісіммен (GATT) бір уақытта
басталған тауарлар мен қызметті еркін саудалау дәуірін әлем бойынша капитал нарығы мен инвестициялық
қорлардың еркін ағымы дәуірі деуге де әбден болады. Қаржы нарығы мен тікелей шетелдік инвестиция
-
лардың (ТШИ) кең қанат жаюының өзара сабақтастығы дүниежүзінің кез келген жерінде болатын эконо-
микалық дағдарысқа байланысты әлемдік экономиканың өсіп немесе құбылып отыратынын көрсетіп отыр.
ТШИ дегеніміз – жергілікті өнеркәсіптердің (тікелей инвесторлар) сол мемлекеттен басқа жердегі өнер
-
кәсіптің (тікелей инвестициялық кәсіпорын) үлесін ұзақ уақытқа иеленуі үшін іске асырылатын халық-
аралық инвестициялардың категориясы. ТШИ-ге Дүниежүзілік банк: «инвестордың мемлекетінен басқа
экономикада қызмет етіп жатқан кәсіпорынның басқару үлесіне (дауыс беру акциясының 10 немесе одан
да көп пайызы) қол жеткізу мақсатымен іске асыратын инвестициялық таза ағым» деген анықтама береді.
Таза ТШИ жарғы капиталынан, пайданы қайта инвестициялаудан, басқа да ұзақмерзімді капиталдан және
мемлекеттің төлем теңгерімі арқылы көрініс табатын қысқамерзімді капитал ағымынан тұрады. ТШИ-ге
кереғар операция ретінде дезинвестиция немесе шетелдік инвесторлардың ақшаны елден алып кетуін ай
-
туға болады. 2013 жылы ТШИ-дің ең үлкен бенефициары Қытай (348 млрд $), Америка Құрама Штаттары
(295 млрд $), Бразилия (81 млрд $) болды. Төрт жылдың ішінде түрлі елдерге инвестицияланған қордың жал-
пы көлемі «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Тікелей шетелдік инвестиция: таза ағым» деп аталатын
20.1-кестеде берілген.
Бұл кестеден көріп отырғанымыздай, түскен пайда тұрғысынан алып қарағанда ең көп қаржы ағымы
Қытай мен АҚШ-та болған. Қытайдың көрсеткішіне Гонконгке құйылған қосымша 77 млрд $ ТШИ қосылма-
ған. Тағы бір қызық жағдайды BRIC одағының екі мемлекетіне құйылған ТШИ ағымынан байқауға болады:
Бразилияда – 81 млрд $, Ресейде 71 млрд $ болса, халық саны 1,3 миллиардтан асып жығылатын Үндістанда
28 млрд долларға әрең жеткен.
Үндістанның тұтыну нарығындағы сатып алушылар әлеуетінің жоғары екеніне, әлемнің тұрақты демок
-
ратиясы деген мәртебесіне қарамастан, ондағы ТШИ көлемі неге соншалықты төмен? Оның бір себебі елдегі
акционерлік капиталға қатысу талабының көп жылдар бойы аса қатаң болып келгенінде деуге болады.
Шетелден инвестицияның келуіне тосқауыл болып келген сол ауыр талап – компаниядағы шетелдіктердің
иелік ету үлесін тағы шектейді. Айталық, 1984 жылғы Бхопал апаты кезінде шетелдік инвесторлардың
меншіктік үлесі 51% болса, басқа кездерде ол тек 49%-ды құраған. Америкалық компания Union Carbide бұл
апатқа жауапты деп танылады. Ал, шын мәнінде, Үнді мемлекетімен болған келісімге сәйкес, Бхопал зауы
-
тының иесі – Union Carbide India Limited компаниясы зауытты тікелей бақылап, басқармайтын еді. Компа-
нияның негізгі иелері Үндістан азаматтары, Үндістан мемлекеті болды. Зауыт үнді инженерлерінің жобасы
бойынша салынған (Union Carbide жобасы қабылданбады), барлық жұмысшы мен басқару қызметіндегілер –
үнділер. Қауіпсіздік мәселесі де Үндістан үкіметінің құзырында болды. Осылайша зауыт аумағын қоршауға
қатысты міндеттеменің болмауынан зауыт іргесіне халық тығыз қоныстанып алды. Халықтың жапа шегуінің
басты себебі осы еді. Апаттан кейін Union Carbide компаниясы халықпен байланыс жасауда көп қиындыққа
ұшырады. АҚШ заңдарындағы негізге байланысты Үндістан компанияны АҚШ-та сотқа бере алмағанымен,
Union Carbide India Limited – Үндістан заңына сәйкес құрылған дербес компания, ал Union Carbide жай ғана
акционер болғандықтан, шығынның өтеуі ретінде 470 млн $ айыппұл төледі. Осыдан кейін ол компаниядағы
өз үлесін Eveready Industries India компаниясына сатты.
Бхопал апаты. 1984 жылғы желтоқсанның үшіне қараған түні Үндістанның Бхопал қаласында орналасқан Union Carbide
зауытында жарылыс болып, улы химикат – метилизоцианат ауаға тарады. Апат жарты миллионға жуық адамды жаралап, үш
мыңдай адамға ажал құштырды.
Тікелей шетелдік инвестиция
20-тарау
586
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
ЕО
Ирландия
Британия
Польша
Испания
Германия
Италия
Грекия
30,6
157,1
59,7
46,9
46,2
28,5
17,6
9,7
20.1-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргі-
зу: Ішкі ТШИ ЖІӨ-нің пайыздық мөлшерлемесі
ретінде (2012)
20.1-кесте. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Тікелей шетелдік инвестиция: таза ағым (млрд доллармен
есептегенде)
Мемлекет 2010 2011 2012 2013
Қытай 273 331 295 348
АҚШ 259 257 218 295
Бразилия 53 71 76 81
Гонконг арнайы әкімшілік
аймағы (SAR), Қытай
83 96 75 77
Канада 28 40 39 71
Ресей Федерациясы 43 55 50 71
Сингапур 55 50 61 64
Австралия 35 64 54 52
Германия 86 88 50 51
Ирландия 38 24 41 50
Мексика 26 24 18 42
Үндістан 27 36 24 28
Жапония 7 −1 1 4
Венгрия −21 10 10 −4
Дереккөз: Дүниежүзілік банк
ТШИ әдетте үлкен, бұрын ешкім енбеген (қалыптасушы) нарық пен тұрақты экономикаға құйылады.
2014 жылы Ресей Украинаға басып кіріп, Қырымды алғанда, саяси және экономикалық тұрақсыздықтан Ре
-
сейге келетін ТШИ күрт төмендеді. Оған қоса, Батыстың қаржылық және экономикалық санкцияларына бай-
ланысты Ресейдің реттеуші заңдарын болжап білу мүмкін болмай отыр. 2013 жылы 71 млрд долларға жеткен
Ресейдегі ТШИ 2014 жылы 23 млрд долларға дейін азайды
1
. Жалпы алғанда, 2014 жылдың 1 шілдесі мен
2015 жылдың 30 маусымы аралығында Ресей экономикасы 4,6%-ға құлдырап кетті. ТШИ тартуда құқықтық
және макроэкономикалық тұрақтылықтың қаншалықты маңызды екенін осы жағдайдан көруге болады.
Инвесторлар тұрақсыздық пен белгісіздіктен қашады. Бір кезде ТШИ ағымы өте жоғары болған Ресей эконо
-
миканың тұрақсыздығына байланысты қазір шетелдік инвесторлар үшін пайда табудан гөрі шығынға ұрыну
қаупі жоғары елдің айқын мысалы болып отыр. Тұрақсыздық атаулы ТШИ-дің ағымын азайтып қана қоймай,
ішкі тұрақтылығы бар басқа елдерге капиталдың кетуіне де түрткі болады. Ресей дағдарысын осы тарауда,
сәл кейінірек, жан-жақты әңгімелейтін боламыз.
ТШИ-дің келуіне сыбайлас жемқорлық пен саяси тұрақсыздық тікелей кедергі болған елдердің бірі –
Венгрия. Айталық, мұнда 2010 жылғы дезинвестиция 21 млрд $ болса, 2013 жылы бұл көрсеткіш 4 мил
-
лиардқа жеткен. Жапония мен Сингапурға құйылған ТШИ көлемі бір-бірімен шамалас. Экономикасы қатты
дамыған, әлемдегі ең мықты мемлекеттердің бірі – Жапонияға құйылған ТШИ мөлшері, бар-жоғы, 4 млрд $,
ал азғантай ғана халқы бар қала-мемлекет Сингапурға 2013 жылы 64 млрд $ ТШИ құйылған. Бұл қалай?
Екеуінде де саяси-экономикалық тұрақтылық биік деңгейде. Әрине, Жапонияның ТШИ үшін жабық мемле
-
кет болғанын ескерген жөн. Ол 1990 жылдардың басында аса дами қойған жоқ еді. Онымен салыстырғанда,
Сингапурдың даму рейтингі жоғары әрі ТШИ-ге есігі ашық болды.
Ресейдегі дағдарыс пен Венгрияның жағдайы инвесторлардың қауіпсіз сезінуі мен бизнес жасаудың же
-
ңілдігіне ТШИ-дің тікелей қатысы бар екенін көрсетіп отыр. «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Биз-
неспен айналысуға қолайлы жағдай туғызу рейтінгі» деп аталатын 20.2-кестеде бизнес жасауға қолайлы,
рейтингі жоғары мемлекеттер мен басқа да елдердің тізімі
берілген. Жалпы рейтинг – бизнес ашу жеңілдігі (қажет
процедуралар саны), құрылыс жүргізуге рұқсат алу жеңіл
-
дігі, миноритарлы инвесторларға құқықтық қорғау көрсе-
ту, салықтың қатаңдығы сияқты көптеген рейтингтік кате-
гориялардың жиынтығын құрайды.
Батыс және Орталық Еуропа ТШИ үшін қауіпсіз аймақ
-
тар қатарында. «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу:
Ішкі ТШИ ЖІӨ-нің пайыздық мөлшерлемесі ретінде» деп
аталатын 20.1-мысалда Еуропалық одақ (ЕО) пен оның
кейбір елдерінің ТШИ көлемін ЖІӨ-ге қатарластырып,
587
Тікелей шетелдік инвестиция 20-тарау
салыстырып көрсеткен. Салыстыру мемлекеттің экономикалық деңгейін де есепке алатындықтан, ЖІӨ-нің
пайыздық мөлшерлемесі салыстырудың дұрыс жүргізілуіне мүмкіндік береді.
20.2-кесте. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Бизнеспен айналысуға қолайлы жағдай туғызу рейтінгі.
Мемлекет Бизнеспен айна-
лысу жеңілдігі
Бизнес бастау Құрылысқа бе-
рілетін рұқсат
Миноритарлы
инвесторларды
қорғау
Салық
Сингапур 1 6 2 3 5
Жаңа Зеландия 2 1 13 1 22
Гонконг SAR 3 8 1 2 4
Дания 4 25 5 17 12
Оңтүстік Корея 5 17 12 21 25
Норвегия 6 22 27 12 15
АҚШ 7 46 41 25 47
Британия 8 45 17 4 16
Финляндия 9 27 33 76 21
Австралия 10 7 19 71 39
Малайзия 18 13 28 5 32
Тайвань 19 15 11 30 37
Тайланд 26 75 6 25 62
Жапония 29 83 83 35 122
Польша 32 85 137 35 87
Мексика 39 67 108 62 105
Оңтүстік Африка 43 61 32 17 19
Түркия 55 79 136 13 56
Италия 56 46 116 21 141
Ресей 62 34 156 100 49
Вьетнам 78 125 22 47 104
Қытай 90 128 179 35 53
Филиппин 95 161 124 124 50
Үндістан 142 158 184 186 137
Венесуэла 182 182 152 79 165
Дереккөз: Дүниежүзілік банк
2
20.1-мысалда ЖІӨ-ге пайыздық арақатынасы тұрғысынан шетелдік инвестиция құйылған негізгі инвес-
тиция қабылдаушының ЕО болғаны, ал Ирландияға ЖІӨ-ден 1,5 есе көп инвестиция құйылғаны көрсетілген.
Әлемнің ең үлкен экономикасының бірі – ЕО-ға (АҚШ пен Қытаймен қатар) тартылған шетелдік инвестиция
ЖІӨ-нің 30%-на тең келеді.
Шетелдік инвестиция түрлері
Шетелдік компанияны сатып алу (біріктіру немесе қосып алу), шетелде компания ашу немесе оған үлес
қосу, басқа компаниямен бірлесе кәсіпорын құру сияқты бизнестің түрлі саласына ТШИ беріле береді. Бұл
инвестициялардың қай-қайсысы да кеңінен қолданылғанымен, шетелдік нарыққа шыққысы келетін ком
-
пания үшін ең тиімді тәсіл – шетелде компания ашу. Әрине, шетелдік компанияны сатып алудың немесе
онымен тізе қосып, бірлескен кәсіпорын ашудың да шетелге шығудың тиімді тәсілі екенін жоққа шығаруға
болмайды.
Венчурлық инвестиция
Инвесторлар кейде шетелдік компанияны сатып алудың немесе онымен бірігудің орнына жаңа бизнес
бастауды дұрыс көреді. Венчурлық немесе жаңа инвестиция дегеніміз – инвестордың өзге мемлекетте жаңа
компания ашып, соған капитал құюы. Жаңа компанияны сол елдің шетелдік компанияны құру заңдарына
сәйкес ашу керек. Нағыз венчурлық инвестиция жаңа компания ашып, жер телімін сатып алуды және өндіріс
орындарын салуды қамтиды. Инвестицияның мұндай түрі қабылдаушы мемлекет үшін аса тиімді, өйткені
588
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
ол – қоғамның дамуына үлес қосады, халықты жұмыспен қамтиды және мемлекетке салық төлейді. Алайда
кейбір мемлекет бөтен елдің азаматының меншік иелену деңгейіне бірқатар шектеу қояды. Шетелдік аза
-
маттың меншіктік үлесіне қойылатын ондай шектеулерді акционерлік капиталға қатысу шарты деп атайды.
Мұндай шектеулер әр елде әртүрлі болады: кейбір елде шектеу мүлдем жоқ, енді бір ел шетелдік компания
-
ның меншік иелену үлесіне қатаң шектеу қояды. Ал енді бір ел аса маңызды өндіріс орнын, мәселен ұлттық
қауіпсіздік үшін маңызды өндірісті шетелдік азамат иелігіне беруге тыйым салады.
Портфельдік шетелдік инвестиция
Портфельдік шетелдік инвестиция немесе жанама шетелдік инвестиция сияқты басқа да инвестиция
түрлерінен ТШИ-ді ажырата білген жөн. ТШИ шет елде іскерлік немесе коммерциялық операцияны іске
асырудан тұратын болса, портфельдік шетелдік инвестиция шетелдік компанияның акцияларын немесе об
-
лигацияларын сатып алу сияқты пассив инвестицияны білдіреді. Пассив инвестиция кезінде инвестор ше-
телдік компанияны басқаруға етене араласпайды. Алайда шетелдік өндіріс орнының 10 немесе одан да көп
пайызын иеленетін инвестиция мемлекеттік заңнамаларға сәйкес әдетте акциялардың бақылау пакетіне ие
деп танылып, ТШИ-дің бір түрі ретінде қабылданады. Акциялардың бақылау пакеті инвесторды пассив ин
-
вестор мәртебесінен айырады, осының нәтижесінде инвестор басқа да көптеген шетелдік заңдармен жұмыс
істеуге міндетті болады. Кейде қайсыбір пассив инвесторлар мүдделес болып шығып, компанияны бірлесе
басқаруға келіседі. Бұл тарауда шетелдік компанияға инвестиция құйғысы келетін емес, шетелдік нарыққа
шыққысы келетін отандық бизнестің тікелей шетелдік инвестициясы жайында көбірек сөз болады.
ТШИ стратегиялары және әдістері
Өндіріс секторы мен бизнес түріне қарай ТШИ-ді тартымдылық немесе маңыздылық тұрғысынан бөліп
қарастыруға болады. Негізінен, тауарын сату мақсатымен шетелдік нарыққа шыққан компаниялар көбіне
алдына ұзақмерзімді стратегия қояды. Олар алдымен экспорт, содан кейін лицензиялау, ақырында ТШИ-ға
қол жеткізіп, тәуекел деңгейі төмен нарықтан біртіндеп тәуекел деңгейі жоғары нарыққа өтеді
3
. ТШИ – шет
мемлекетте өндірілген тауарды экспорттаудан сатуға көшетін және сол елдегі сату орындары арқылы тауар
-
ды таратуды көздейтін ұзақмерзімді корпоративтік стратегия. Алайда компанияның бір уақытта бірнеше
әдісті қатар қолдануы мүмкін болғандықтан, шетелдік нарыққа енудің бұл жолы үнемі айқын бола бермейді.
Мысалы, компания экспорттау әдісін қолдана алғанымен, ол шетелде тауарды алға жылжытып, көтерме ба
-
ғада сатып алушылар мен үлкен компанияларға өткізумен айналысатын қызметкерлерді де жұмысқа алуы
мүмкін.
ТШИ көптеген экономика үшін, әсіресе дамымаған, не енді дамып келе жатқан елдер үшін аса маңызды,
себебі елдің әлеуетін көтеруге, халықаралық деңгейде бәсекеге жарамды болуына қажет қаржыны, техноло
-
гияны және басқару ісінің дағдыларын, ақпаратты, тауарды және қызметті сол қамтамасыз етеді. Шетелдік
нарыққа шыққысы келетін компаниялар үшін ТШИ түрлі мүмкіндіктерге жол ашады және саудадағы ке
-
дергілердің, әсіресе жасырын кедергілердің (негізсіз қауіпсіздік стандарттарының, негізсіз еңбек гигиенасы
стандарттарының) алдын алуға көмектеседі. Сондай-ақ ТШИ – аяғынан тік тұрған компания үшін өндіріс
қуатын арттырудың да тиімді жолы. Компаниялар көп жағдайда бірлескен кәсіпорын ашу, лицензиялау және
шет елдегі компаниялармен ортақ маркетинг келісімдерін жасау арқылы ТШИ-ге қатысты тәуекелдерден
(мемлекеттік реттеу, сыбайлас жемқорлық) өзін алыстатуға тырысады.
Негізінен, отандық нарықта тауар сатумен айналысатын компания бәсеке қабілетін сақтап қаламын десе,
ол үшін өз бәсекелестерінің шетелдік нарыққа шыққан-шықпағанын және шетелдік нарыққа шығу жолында
қандай әдіс қолданып жатқанын біліп отыру аса маңызды. Компанияның шетелдегі негізгі тұтынушылары
өсіп жатқан жағдайда бәсекелес компаниялардың ұлғаюын да қадағалап отыру қажет. ТШИ көбіне тікелей
негізгі тұтынушыларға арнап құрылыс салып, өндіріп, сату мақсатында шетелде компания ашуға немесе
сатып алуға жұмсалады. Ондайда әдетте компаниялар қосылады немесе біреуі екіншісін сатып алады. Дәс
-
түрлі өндіріс өзгермейінше, бұл да инвестицияның негізгі механизмі болудан қалмақ емес.
Біраз уақыттан бері технологиялық стартаптардың саны едәуір артты. Үлкен компанияларға тән ТШИ-
мен салыстырғанда, жоғары технологиялық стартаптар зерттеулер мен даму жобаларына сүйенетін шағын
компанияларда пайда болады және олардың негізгі өнімдері компьютерлік бағдарламалар, технологияға не
-
гізделген процесстер сияқты зияткерлік меншік құқығына негізделеді. Шағын технологиялық компаниялар
бой көтеріп келе жатыр, бірақ сонда да шетелдік инвестициядағы негізгі ойыншы ретінде қалып отырған –
589
Тікелей шетелдік инвестиция 20-тарау
үлкен компаниялар. Оның себебі жоғары технологиялық компания саналатындар, әсіресе зияткерлік мен-
шікке жататын өнім шығаратындарының дамуына көп уақыттың қажеттігінде, оның үстіне олар тауарын ай-
налымға енгіземін дегенше, біраз өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Олай болса, құрылғылардың бағасы айқын,
дәстүрлі өндіріс орындарымен салыстырғанда, мұндай кәсіпорындарға капиталды инвестициялау – екіұшты
мәселе. Қалай болғанда да, технология мен зияткерлік меншіктің рөлінің артуы ТШИ-ге қатысты салаларды
біршама өзгертті. Компаниялар бұл салаларға қазір-ақ инвестиция құюға дайын болғанымен, технология
-
лық инвестиция ұшырауы мүмкін өзгерістерге байланысты бұл салаға құйылатын ТШИ-дің көлемі әлде де
жеткіліксіз.
Өнімнің бағасы мен оны өзге елде айналымға енгізу мәселесі нақты болмаған жағдайда лицензиялау не
-
месе технологияны трансферлеу жайындағы келісімнің көмегімен компаниялар шетелдік нарыққа шығудың
тәуекелін азайту тәсіліне жүгіне алады. «Зияткерлік меншікті лицензиялау» деп аталатын 19-тарауды қара
-
ңыз. Тағы бір тәсіл ретінде тауарды өзара тарату жөніндегі келісім жасау арқылы стратегиялық немесе
жаһандық альянс құруды айтуға болады. Мұндай келісім бойынша бір салада қызмет ететін компаниялар
-
дың әрбірі өз елінде бір-бірінің өнімін сататын дистрибьютор ретінде әрекет етуге уағдаласады. Осылайша
тауарды өзге елде тарату желісін құрудың орнына, олар келесі бір компанияның дистрибьюторлық желісін
қолдана алады. Тауарды өзара тарату жөніндегі келісімге қосымша ретінде шетелдік дистрибьютор келесі
тараптың тауарын өз тауарына қосақтап, қосымша маркетинг жасауға келісім беруі мүмкін.
Қосымша маркетинг дегеніміз – екі немесе одан да көп компанияның бәсекеге түспейтін бір-бірінің тауарларын түрлі жар-
нама акциялары мен клиенттер арқылы өткізуі. Бұл – екі не одан да көп компания бір-бірінің белгілі бір тауарын айналымға
енгізу үшін бірігіп жұмыс істеу стратегиясы. Кейде онша танымал емес тауарды көпке белгілі тауармен бірге таныстырады.
ТШИ кезінде қауіпті шектеудің тағы бір әдісі – шетелдік компаниялармен бірлескен кәсіпорын құру.
Әдетте бірлескен кәсіпорынды екі компания бірлесіп ашқанымен, екіден де көп компания бірігіп, альянс
немесе синдикат құра алады. Альянс пен синдикат әдетте терең тәжірибе мен ресурсты қажет ететін ірі
құрылысты немесе қоғамдық жұмыс жобаларын іске асыру үшін құрылады. Бірлескен кәсіпорынның басты
мақсаты – ТШИ-дің бағасы мен тәуекелін бірдей бөлісу. Басқа себептеріне меншік құқығы туралы құпия
ақпаратқа (зияткерлік меншік құқығы, ноу-хау, сауда құпиясы және басқа да құпия ақпаратқа) қол жеткізу;
шетелдік тауарды тарату көздеріне қол жеткізу, негізгі білімдерімен алмасу (инновация, маркетинг, өндіріс
т.б.) жатады.
Франчайзинг – ТШИ баламасы ретінде
Өздерінің негізгі білімін (тауар өндіру, қызметті сату) арттырғысы келетін компаниялар үшін франчай-
зинг дәстүрлі ТШИ-дің таптырмас баламасы ретінде қызмет атқара алады. «Халықаралық деңгейде бизнес
жүргізу стратегиялары» деп аталатын 3-тарауда айтып өткеніміздей, франчайзинг келісімдерінің көптеген
түрі бар: (1) тікелей франчайзинг; (2) саланы дамытуға қатысты келісімдер; (3) мастер-франчайзинг.
Тікелей франчайзингке франчайзер мен әр франшиза орналасқан мекенжай арасындағы тікелей келісім
-
шарттық қатынастар жатады. Саланы дамыту жөніндегі келісімшарт бойынша франчайзер саланы дамытуға
мүдделі адамдарға айрықша құқық береді. Саланы дамытуға мүдделі адамдар, келісімшартта көрсетілген
-
дей, белгілі бір географиялық аумақта бірнеше франшиза орнатып, франчайзермен тығыз қарым-қатынаста
болады. Үшінші тарап (субфранчайзинг) деген мұнда болмайды. Бір ғана мекенді емес, үлкен географиялық
аумақты дамыту мүмкіндігі бар үлкен компанияларды аумақты дамытушылар деуге болады. Мастер-фран
-
чайзинг келісімімен салыстырғанда, мұндай келісімнің күшін жою жеңілірек. Мастер-франчайзингте келі-
сімшарттық қатынас тізбегін: франчайзер >>> субфранчайзер >>> субфранчайзи құрайды. Мастер-франчай-
зинг келісімі кезінде, мастер-франшиза – субфранчайзер франчайзинг құқығын басқа тараптарға (субфран-
чайзилерге) бере алады.
Мастер-франчайзинг келісімдері шетелдік нарыққа еніп, тез арада өсу мақсатында, негізінен, халықара
-
лық деңгейде қолданылады. Мұндай келісімдерге франчайзер көп араласа бермейді, франчайзердің фран-
шиза орналасқан жерді бақылау мүмкіндігінен айырылуы да содан. Субфранчайзер көңілден шықпаған жағ-
дайда тікелей франчайзинг пен саланы дамыту келісімдерімен салыстырғанда, мастер франчайзингтің күшін
жою аса қиын.
590
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
Нарықтық экономикасы қалыптасушы елдер және Ресей дағдарысы
Белгілі бір елдегі ықтимал қауіп-қатер мен түсетін пайдаға байланысты ТШИ әр елде әртүрлі болып
келеді. Артықшылықтарына келер болсақ, елдің экономикасының дамуы, тұтынушылар нарығының өсуі,
үкіметтің тұрақтылығы және инфрақұрылым сапасын қоса алғанда сыртқы экономика негізгі фактор болып
есептеледі. Ал қауіп-қатер тұрғысынан негізгі фактор ретінде ТШИ қауіпсіздігіне үкімет тарапынан кепіл
-
діктің болмауын, үкіметтің тұрақсыздығы, ел ішінің тыныш болмауын, сыбайлас жемқорлықтың жоғары
деңгейін, мемлекет валютасының әлсіздігін және сот жүйесі мен құқықтық нормалардың осалдығын айтуға
болады. Халықаралық экономиканың құбылмалы сипаты мен бөгде елдердегі тұрақсыздыққа байланысты
уақытпен бірге ТШИ да өзгеріп отырады.
BRIC елдері (Бразилия, Ресей, Үндістан, Қытай) кереметтей экономикалық дамуды бастан өткер
-
ді. Алайда біраз уақыт бұрын олардың барлығы да экономикалық дағдарыстың қиын кезеңіне тап болды.
Бразилияның даму деңгейі айтарлықтай түсіп кетті, Үндістан мен Қытайдың қарқыны басылып қалды, ал
Ресей экономикасы 2014 жылдың соңына қарай тоқырауға ұшырады. Ресей дағдарысы қалыптасушы ел эко
-
номикасының қаншалықты әлсіз болатынын зерттеуге жақсы тақырып бола алады. Себебі осы дағдарыс
жаңсақ стратегиялық шешімдер мен макроэкономикалық жағдайлардың көп жылғы экономикалық дамудан
кейін де елді тығырыққа тірейтінін анық көрсетеді. Мемлекеттердің экономикалық және қаржы дағдарысы
мен құлдырауға төтеп беруге әлі де қауқарсыз екенін көрсету үшін біз Ресей дағдарысын терең зерттеп,
талдайтын боламыз. Талдау көмегімен дағдарысқа не себеп болғанын және әлемдік экономиканың өзара
байланысында қандай пайда мен зиян жатқанын қарастырамыз. Сондай-ақ біз соғыс пен ұрыс қимылдары,
валюта бағамының тұрақсыздығы, әлемдік шикізат бағамының өзгеріп тұруы және тиімсіз экономиканы
қайта құру мүмкіндігінің болмауы ТШИ мен экономикалық және саяси дамуға қажет капитал ағынына қалай
әсер ететінін де қарастыратын боламыз.
2014 жылдың желтоқсан айында Ресей Федерациясы тап болған қаржылық және экономикалық дағдарыс
елдің әрі оған серіктес мемлекеттердің (Беларуcсия, Армения, Қазақстан, Қырғызстан) сауда және инвести
-
ция саласының болашағына кесірін тигізді. Дағдарыс басталмай тұрып, экономикасы жағынан Ресей әлем
бойынша тоғызыншы орынды иеленетін. Әлемдік ішкі және сыртқы ТШИ-дің қай-қайсысы үшін де оның
орны ерекше болды. 2013 жылы ТШИ-дің келуі 71 млрд долларға жетсе, кетуі 87 млрд долларды құра
-
ды. 2014–2016 жылғы дағдарыс Ресей экономикасының болашағына көлеңке түсіретіні сөзсіз. Біріншіден,
2014 жылдың 16 желтоқсанында рубль бағамы күрт түсті. Оған дейін бір АҚШ доллары 33 рубльге сатылып
келсе, 2014 жылдың 17 желтоқсанында бір АҚШ доллары 80 рубльге теңесті. Бұл құлдырау пайыздық мөл
-
шерлемені өсіріп жіберді. 2014 жылдың 16 желтоқсанында жұрт ақшасын банкте ары қарай да сақтай берсін
деген мақсатпен Ресей Орталық банкі негізгі пайыздық мөлшерлемені 10,5%-дан 17%-ға көтерді. Бұл, өз
кезегінде, ақшаның құнсыздануына жол ашып, ЖІӨ-нің түсуіне алып келді
4
.
Дағдарысты Ресей экономикасының негізін құрайтын құрылымдық мәселелер, атап айтсақ, пайда табу
үшін мұнай мен газды өндіруге ерекше құлшыныс танытып, одан түскен пайданы ел экономикасын әрта
-
раптандыруға қолдана алмауы және әлемдік нарықта мұнай бағасының күрт түсіп кетуі жағдайды тіптен
шиеленістіріп жіберді. 2014 жылдың тамызында «Brent» (ICE) маркалы мұнай шикізатының бағасы түсе
бастады. Жылдың басында 108 $ болса, жылдың аяғына қарай 50 долларға жетті, ал 2015 жылдың соңына
қарай 40 долларға түссе, 2016 жылдың қаңтарында оның бағасы 32 $ болды. Ресей – ғылыми және техно
-
логиялық әлеуеті жоғары бола тұра, мұнай мен газдан түскен пайданы экономика қажетіне жарата алмаған
елдің жарқын мысалы. 2014 жылдың наурызында Ресейдің Қырымды аннексиялауы мен Шығыс Украина
-
да болып жатқан қақтығысқа әскер жөнелтуі қазынаға түсер көп пайдадан қақты. Қырымды аннексиялау
мен Шығыс Украинаның ішкі мәселесіне араласуын халықаралық қауымдастық қабыл алмады, ақырында,
ЕО пен АҚШ экономикалық санкция жариялады да, соның кесірінен ішкі шетелдік инвестиция азайып, жұрт
Ресейден капиталын алып кете бастады. Батыс елдерінің Ресейге деген дұшпандық пиғылы ТШИ-дің келуі
мен кетуіне кері әсерін тигізді. 2014 жылдың бірінші үш тоқсанында ТШИ-дің келуі 60%-ға дейін, яғни
62 млрд доллардан 24 млрд долларға түсті. 2015 жылы ТШИ құлдырауын одан әрі жалғастырды.
591
Тікелей шетелдік инвестиция 20-тарау
Әлемнің кез келген елінде болған экономикалық дағда-
рыс міндетті түрде басқа елдерге де әсерін тигізеді, ұлттық
экономикалардың өзара байланысты екені, міне, содан көрі-
неді. Экономикасы төмен не енді қалыптасып келе жатқан
елге мұндай дағдарыс қатты тиеді және қайта аяғынан тұ-
рып кетуі де оңайға соқпайды. Олай болса, макроэкономи-
калық жағдайға төтеп беру үшін мемлекеттер бірқатар шара
қабылдауы қажет. Мұндай елдердің мысалы ретінде нарық-
тық экономикаға көшу кезінде экономикасын қайта құра
алмаған Ресей мен бұрынғы кеңестік мемлекеттерді айтуға
болады. Болгария елдегі сыбайлас жемқорлық деңгейінің
жоғары болуынан өзіне қажет ТШИ ала алмай отыр. Эконо-
микасы құлдыраудың аз-ақ алдында тұрған Грекияның бұл
жағдайын өндіріс деңгейінің төмендігінен, үкіметке тәуелді
жұмыс күшінен және шамадан тыс қарыздан көруге болады.
BRIC мемлекеті ретінде мұнай, газ секторлары мен
ТШИ-дің елге көптеп келуінің арқасында бір кездері Ресей-
дің экономикасы шарықтап дамыған еді. Өкінішке қарай,
Қырымды басып алуына, Шығыс Украинаға басып кіруіне
жауап ретінде Батыстың Ресейге салған экономикалық әрі
қаржы санкциялары мен әлемдік мұнай бағасының шектен
тыс құлдырауы мемлекеттің экономикасын жуық арада ая-
ғынан тік тұрып кете алмайтындай етіп, теңселтіп жіберді.
Бұған ТШИ-дің елден көптеп әкетілуі мен Ресей рублінің
құлдырауы қосарланды. Соның әсерінен халықтың сатып
алу қабілеті күрт төмендеді.
The Guardian газеті (28 ақпан 2014 жыл)
Мәскеу түбекті «әскери күшпен басып алғаны»
үшін айыпталғаннан кейін, Қырым мәселесіне қатыс-
ты Ресей мен Батыс қырғиқабақ қатынаста қалып отыр.
Ресей Федерациясы, АҚШ, Ұлыбритания қол қойған,
Украинаның аумақтық тұтастығы мен саяси тәуелсіз-
дігі жөніндегі 1994 жылғы Будапешт меморандумын
Ресей бұза отырып, 2014 жылдың 18 наурызында
Қырымды өзіне қосып алды.
The Economist газеті, «Ресей экономикасы»
( 22 қараша 2014 жыл)
Ресей экономикасы құлдыраудың аз-ақ алдын-
да тұр. Орталық банк алдағы екі жылда ешқандай да
өсудің болмайтынын айтып отыр. Ақша құнсызданып
барады. Жыл басынан бері рубльдің 30%-ға құлдилауы
елдегі бизнес қауымдастығының да сеніміне селкеу
түсірді. Банктер батыстағы капитал нарығынан ығыс-
тырылды, Ресейдің ең маңызды экспорттық шикізаты –
мұнайдың бағасы түсіп кетті. Алдыңғы онжылдықта
экономиканың негізгі қозғаушы күші болған тұтыну
саласы да күрт төмендеді. Ақша да, адам да елден кетіп
жатыр.
Батыс елдері салған қаржылық санкцияға жауап ретін-
де Ресейдің қабылдаған жаңа заңдары бизнес үшін анау
айтқандай қолайлы жағдай туғыза қойған жоқ. Осынау
экономикалық күйзелістердің арты капиталдың елден көп-
теп кетуіне ұласты (реверсивті ТШИ). 2013 жылы ТШИ-і
рекордтық 94 млрд долларға жеткен Ресей АҚШ пен Қы-
тайдан кейінгі инвесторлар үшін ең тартымды мемлекеттер
қатарына кірген еді. Бір жылдан кейін, 2014 жылдың төртін-
ші тоқсанында, Ресей ТШИ-і 1,06 млрд $ мөлшеріне түсіп,
төмендеуі жөнінен рекордтық көрсеткішке жетті.
Ресей капиталы мен салығының негізгі көзі болған
мұнай бағасының (мұнай мен табиғи газ Ресей ЖІӨ-нің
30%-ын, экспорттан түсетін пайданың 60%-ын құрайды)
2013 жылдан 2014 жылға қарай бір баррелі 108 доллардан
42 долларға түсіп кетуі – тарихта болмаған құбылыс, бұл –
Ресей тарихындағы ең үлкен дағдарыс. 2015 жылдың бірін-
ші жартысындағы статистикаға сүйенсек, ЖІӨ өсуі – 2%, ал
инфляция – 16,5%. 2014 жылдың екінші жартысында Ресей
рублі 50%-ға дейін құнсызданып, ақырында, капитал елден
көптеп кете бастады.
5
Moscow Times газеті (18 мамыр 2015 жыл)
Біріккен Ұлттар Ұйымының Сауда және даму жө-
ніндегі конференциясының (UNCTAD) баяндамасына
сүйенсек, Ресей компанияларының шетелдегі инвес-
тициялары былтырғы жылы 56 млрд долларға дейін
түсіп кетті. Бұл 2013 жылмен салыстырғанда 40%-ға
төмен. Ал Ресеймен салыстырғанда, Қытай экономика-
сы қалыптасушы елдердің өзінен-ақ тікелей шетелдік
инвестицияны молынан тартып отыр. Рейтинг бойын-
ша Ресей төмендеп жатқанда, Қытай мен Гонконг-
тан келген инвестициялар былтыр 266 млрд долларға
жетті. UNCTAD-тың мәліметі бойынша, 2013 жылғы
193 млрд $ инвестицияның 38%-ға өскені осыдан көрі-
неді.
Жалпы алғанда, Ресей валютасының құлдырауы келетін
ТШИ-ді арттыруы керек, өйткені заттардың бағасы төмен-
дейді, бірақ кететін ТШИ-ге кері әсерін тигізеді, әсіресе
табиғи ресурстарға сүйенетін фирмалар мұнай бағасының
түсіп кетуінен біраз қиындыққа тап болады. Алайда ресей-
лік және басқа да инвесторлар ақшасын салу үшін тәуекелі
төмен, қауіпсіз жер іздейтін болады. Жоғарыда айтып өт-
кеніміздей, капитал тарту үшін Ресей банктері пайыздық
мөлшерлемені 15-тен асырып жіберді, алайда қарыздың
шектен тыс көп болуы ішкі тұтыну көлемі мен капиталдық
жобалардың азаюына алып келді. Ресей экономикалық бос-
тандық мәселесінде ең нашар мемлекеттер қатарында. Ол
2016 жылы барлық 100 балдың тек 50,6 пайызын ғана алған.
Ендеше, қалғаны не болсын, ақша еркіндігі, меншік құқығы
және мемлекеттік тұтынуды басқару мәселесі де тығырық-
қа тірелуде. www.heritage.org/index/ranking мәліметтеріне
сүйенсек, ол 178 елдің ішінде 153 орынды иеленеді.
Bloomberg газеті (5 маусым 2015 жыл)
Халықаралық экономикалық зерттеулер жөніндегі
Вена институтының мәлімдемесіне сүйенсек, Украина
төңірегіндегі шиеленістің себебінен компаниялар ке-
реге кеңейтуді кейінге қалдырып отыр. Сондықтан Ре-
сейге келетін тікелей шетелдік инвестиция 2014 жылы
былтырғы кірістің тек жартысын ғана құрайтын бола-
ды. Ал Украина мен Ресей шиеленісі «экономикалық
өсуді тоқтатып, басы дауға қалған елдердегі инвести-
циялық тәуекелді арттыратын» негізгі себеп деуге бо-
лады.
20.2-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: ТШИ экономикасы: Ресей экономикасы және валюта дағдарысы
592
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
BRIC-тің әлсіреуі
BRIC елдері экономикасының құрылымдық кем-кетігін ашып беретіндіктен, Ресей дағдарысы олардың
болашағына балта шабуы мүмкін. «Ресей дағдарысы тек осы елге ғана қатысты болғандықтан, BRIC елде
-
рінің болашағына еш әсер етпейді» деген де көзқарас бар. Бұлардың қай-қайсысы да шындыққа жанасады.
Халқының көптігі мен тұтыну нарығының әлеуетіне байланысты Үндістан, Қытай және Бразилия анағұр
-
лым ширақ, тұрақты экономикаға айналуы мүмкін, әсіресе Қытай. Ресей дағдарысы, негізінен, бұрынғы эко-
номикалық шешімдер мен Украинаны басып алуға қатысты шешімдерге тығыз байланысты. Дегенмен Ресей
дағдарысы нарықтық экономикасы қалыптасып келе жатқан елдер үшін жақсы сабақ болды. Олар түскен
пайданы экономиканы қайта құрып, өндіріс орындарын жекешелендіруді жалғастыруға, нарықтарын ашып,
экономиканы әртараптандыруға және білім саласы мен зерттеулерге инвестиция құюға бағыттауы қажет.
Ресейдің экономикасы күшті мемлекет ретінде қайта бас көтеруі басқа да BRIC елдерімен, әсіресе
Қытаймен тығыз қарым-қатынас орнатуына байланысты болмақ. Бұл ең алдымен Ресейдің өз энергетикалық
нарығын Еуропадан алып, Қытайға ауыстырудың жолын тапқанда жүзеге аспақ. Ресей бастаған, Армения,
Беларуссия, Қазақстан және Қырғызстан қостаған бұл шара қысқа мерзім ішінде Еуразия экономикалық
одағының болашағына біршама көлеңкесін түсіретін болады. Осы туралы берілген «Халықаралық деңгейде
бизнес жүргізу: ТШИ экономикасы: Ресей экономикасы және валюта дағдарысы» деп аталатын 20.2-мысалға
назар аударыңыз.
Бұдан бұрын осы тарауда айтып өткеніміздей, ТШИ тартқысы келетін мемлекет үшін ең басты көрсет
-
кіш – «бизнес жасауға қолайлылық». Алайда бизнеске оңтайлы орта қалыптастыру мен ТШИ арасындағы
байланысты Қытайға ағылып келіп жатқан сансыз ТШИ жоққа шығаратын сияқты. Бизнес жасауға қолайлы
болу тұрғысынан Қытай 90-орынды иеленгенімен, 2013 жылы Қытайға келген ТШИ 348 млрд долларға
жетіп, бірінші орынды иеленді. Сырттан келген ТШИ көлемі 295 млрд долларға жеткен АҚШ екінші орын
-
ды иеленді. Оның бір себебі – Қытай үкіметі біз ойлағандай қатып қалған заңға сүйенбейді. Бизнес ли-
цензияларының және рұқсаттарының көбін жергілікті, провинциялық деңгейде бере береді. 20.3, 20.4 және
20.5-кестелер аймақтық деңгейде бизнес жасау, келісімшарттардың күшіне енуі мен бизнес ашу жайында
деректер ұсынады. 20.3-кестеден Гуанчжоу, Шанхай, Нанкин, Ханчжоу және Цзинаньның бизнес жасау үшін
аса қолайлы жер екенін байқасақ, Чанша, Хэфэй, Гуйян және Ланьчжоу деген елді мекеннің бизнеске жай
-
сыздығын аңғарамыз.
Қытай соты арқылы келісімшартты күшіне енгізу тәртібі (31 тәртіп) барлық аймақта ұқсас болғанымен,
іске асыру уақыты мен келісімшартты бұзуға байланысты талап етілетін өтемақы мөлшері әр өңірде әртүрлі.
Айталық, Сианда талап-арызын іске асыруға 235 күн кетсе, Сининде 458 күн беріледі. Талап-арызының ба
-
ғасы Бейжіңде талап етіліп отырған соманың 9,6%-ын құраса, Чженчжоуда ол 31,5%-ға бір-ақ жеткен.
Гуанчжоуда бизнес бастау үшін орта есеппен 28 күн қажет болса, Иньчуаньда одан екі есе көп уақытты
талап етеді. Бизнес бастауға қажет ең аз сома – Бейжің мен Шанхайда.
20.3-кесте. Қытайдың аймақтық рейтингі
Қала Бизнес бастау Меншікті тіркеу Келісімшарттың заңды
күшіне енуі
Бейжің 6 12 9
Чанша 22 24 27
Чунсин 17 9 8
Гуанчжоу 3 2 1
Гуйян 30 28 24
Ханчжоу 1 7 3
Хэфей 27 17 26
Цзинань 4 4 5
Ланьчжоу 29 29 30
Наньцзин 2 5 2
Шанхай 5 1 4
Сиан 25 10 5
Синин 23 19 28
Чженчжоу 12 27 16
Дереккөз: World Bank Group (2008)
593
Тікелей шетелдік инвестиция 20-тарау
20.4-кесте. Қытайдың аймақтық рейтингі. Келісімшартты күшіне енгізу
Аймақ Тәртіп (саны) Уақыт (күндер) Бағасы (талап %-ы)
Бейжің 31 340 9,6
Гуанчжоу 31 120 9,7
Ланьчжоу 31 440 29,9
Шанхай 31 397 17,1
Сиан 31 235 21,7
Синин 31 458 24,8
Чженчжоу 31 285 31,5
Дереккөз: World Bank Group (2008)
20.5-кесте. Қытайдың аймақтық рейтінгі. Бизнес бастау
Аймақ Тәртіп (саны) Уақыт (күндер) Бағасы (талап %-ы)
Бейжің 14 37 3,2
Гуанчжоу 13 28 6,3
Гуйян 14 50 26,6
Ланчжоу 14 47 14,1
Шанхай 14 35 4,8
Сиан 14 43 15,2
Синин 14 51 12,0
Иньчуань 14 55 12,0
Чженчжоу 13 41 11,6
Дереккөз: World Bank Group (2008)
ТШИ тәуекелін басқару
Бұл бөлімде мемлекеттік және жекелеген тәсілдердің көмегімен ТШИ-дің қауіпсіздігін қалай арттыруға
болатыны жайында айтамыз. Бөлімді макродеңгейде, Дүниежүзілік сауда ұйымының (ДСҰ) Саудаға қатыс
-
ты инвестициялық іс-шаралар жөніндегі келісіміне қысқаша шолу жасаудан бастап, екіжақты инвести-
циялық шарттар (BITs) деп аталатын мемлекеттер арасындағы ТШИ-ді қорғау жөніндегі келісімшартты,
концессиялық келісімдер деп аталатын инвестицияны қорғау жөніндегі компания мен үкімет арасында
-
ғы келіссөздерді, бірлескен жеке кәсіпорындар арқылы инвестициялық тәуекелді басқару мәселесіне дейін
талқылайтын боламыз. Бөлімді бәсекені қорғау туралы (монополияға қарсы) заңның ТШИ-ге тигізер әсері
туралы деректер қорытындылайтын болады.
ДСҰ-ның Саудаға қатысты инвестициялық іс-шаралар жөніндегі келісімі
Саудаға қатысты инвестициялық іс-шаралар жөніндегі келісім (TRIMs) – шетелдік инвесторлармен
жұмыс жүргізуге қатысты ұлттық заңдардың қағидалары мен басты стандарттарының негізі. Отандық өнді
-
рістің мүддесін қорғап, алға жылжыту үшін қолданылатын жергілікті контентке қойылатын талаптар және
сауда теңгерімі жөніндегі ереже сияқты стратегияларға тыйым салынады. Саудаға қатысты инвестициялық
іс-шаралар жөніндегі келісім – Көрсетілетін қызметтер саудасы жөніндегі бас келісім (GATS), Зияткерлік
меншік құқығындағы сауда аспектілері жөніндегі келісім (TRIPS), Санитарлық және фитосанитарлық шара
-
лар қолдану жөніндегі келісім (SPS) және Саудадағы техникалық тосқауылдар жөніндегі келісіммен (TBT)
қатар, ДСҰ шартының бес негізгі құқықтық келісімінің бірі.
Саудаға қатысты инвестициялық іс-шаралар жөніндегі келісім шетелдік компаниялардың нарықта бәсе
-
кеге түсуіне мүмкіндік беру мақсатымен отандық фирмаларға артықшылық беретін ұлттық заңдарға шектеу
қояды. Соның арқасында 1980 жылдың соңынан бері қарай әлемдік ТШИ қарқындап өсіп келеді. Алайда әлі
де ТШИ-ге шектеу қоятын елдер бар, олар шетелдік валюта резервтерінің елден шығып кетуіне тосқауыл
қою үшін инвестициялық пайданың қайтып оралуына шектеу қояды. Шектеулердің басқа да түрлеріне:
(1) жергілікті контент пен өндіріске қойылатын талаптарды (жергілікті жерде өндірілген материалдар мен
компоненттерді қолдануды талап ету); (2) сауда теңгеріміне қатысты шектеулерді; (3) отандық саудаға қойы
-
латын талаптарды; (4) технологияны трансферлеуге қатысты талаптарды; (5) экспорт тиімділігіне қойылатын
594
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
талаптарды (өндірілген тауардың нақты бір пайызын экспорттауды талап етеді); (6) жергілікті капиталға
қойылатын шектеулерді; (7) жұмыспен қамтуға қатысты шектеулерді (жергілікті халықтан жұмыс күшін
тартудың минимал көрсеткіші) жатқызуға болады. Бұл шектеулердің көбісіне ДСҰ ережелері тыйым салады.
Қалай болғанда да, шет мемлекетке инвестиция құймас бұрын, инвестор мұндай шектеулердің бар-жоғын
зерттеп алғаны жөн.
ДСҰ-дан басқа, Азия-Тынық мұхит экономикалық ынтымақтастығы (APEC) сияқты сауда мен ТШИ
алдынан шығатын кедергіні азайтумен айналысатын өңірлік ұйымдар да бар. 1989 жылы құрылған APEC
Австралия, Канада, Чили, Қытай, Индонезия, Жапония, Малайзия, Мексика, Жаңа Зеландия, Перу, Филип
-
пин, Ресей, Сингапур, Оңтүстік Корея, Таиланд, АҚШ және Вьетнам сияқты «Тынық мұхит аймағына» кіре-
тін 21 елдің форумы қызметін атқарып келе жатыр. APEC мақсаты – еркін саудаға мүмкіндік туғызып, өңірлік
сауда одағын құру және ауылшаруашылық өнімдері мен шикізат материалдары үшін жаңа нарық ашу. APEC
атқаратын басты шара ретінде оның мүше-мемлекеттері басшыларының жыл сайынғы кездесуін айтуға бола
-
ды. Шараға қатысатын мемлекет басшылары шараны ұйымдастырып отырған елдің ұлттық киімін киюге тиіс
(«2014 Қытайдағы APEC басшыларының кездесуінен» түсірілген 20.1-суретті қараңыз).
Екіжақты инвестициялық шарттар (BITs)
XIX ғасырда Азия кемежайларын Батыс саудасына ашып беру үшін қолданылған Достық, Сауда және
Теңізде жүзу туралы келісімінің өкшесін басушы құжат – екіжақты инвестициялық шарттар. Бұл келісім
бойынша бір елдің компаниялары мен азаматтары өзге елде жеке инвестиция мен ТШИ шарттарын және та
-
лаптарын белгілейді. BITs атаулының көбі қатысушы елінің шетелдік инвесторларына бірқатар кепілдіктер
береді. Мұндай кепілдіктерге әділ және тең қарым-қатынаста болу, экспроприациядан қорғау және капитал
-
ды еркін трансферлеу жатады. Көптеген BITs-тің ерекшелігі ретінде олардың дау-дамайды шешудің балама
механизмдерін ұсынатынын айтуға болады. Яғни BITs бойынша құқығы бұзылған инвестор қабылдаушы
елдің сотына емес, халықаралық арбитражға, әдетте Инвестициялық дауды шешудің халықаралық ор
-
талығына (ICSID) жүгіне алады.
595
Тікелей шетелдік инвестиция 20-тарау
20.1-сурет. 2014 жыл. APEC көшбасшыларының Қытайдағы кездесуі
ICSID – шетелдік инвесторлар мен қабылдаушы мемлекеттер арасындағы инвестициялық дауды қарай-
тын халықаралық арбитраж. Ол арбитраждан басқа екіжақты бітімге келтіру қызметін ұсынады. ICSID –
Дүниежүзілік банктің мүшесі, оны осы банк қаржыландырып отырады. Штаб-пәтері Вашингтонда орна
-
ласқан. Халықаралық инвестиция ағынын күшейтіп, коммерциялық емес тәуекелдерді азайту мақсатымен
1966 жылы құрылған тәуелсіз, арнайы институт. 2016 жылы мүше-мемлекеттер саны 161-ге жетті. Олар арби-
траждық шешімдерді ICSID конвенциясына сәйкес орындауды қамтамасыз етіп, қолдау білдіруге келіседі.
Дауды шешудің балама тәсілі медиациядан, бітістіруден және арбитраждан тұрады. Бітістіру дегеніміз – дау тарапта-
рының жеке де, бірге де кездесіп, арадағы келіспеушілік түйінін ағытатын бітімгерді жалдап алуы. Олар бұған шиеленісті
азайтып, байланыстарды жақсарту арқылы және мәселелерді түсіндіріп, тараптарды мүмкін боларлық шешімдерді іздеуге
ынталандыру арқылы қол жеткізеді. Бітістірудің арбитраждан айырмашылығы – оның ешқандай құқықтық мәртебесі жоқ,
бітімгер айғақ іздемейді, куәгер шақырмайды, сондай-ақ шешім немесе үкім шығармайды. Ал медиацияның қызметі шиеле-
ністі азайту ғана, медиатордың кеңес беруге еш құқығы жоқ. Керісінше, медиатор тараптардың дауды бірлесе отырып ше-
шуіне және практикалық маңызы бар, мызғымас резолюция қабылдауына көмектеседі. Бітістіру мен медиация арасындағы
негізгі айырмашылық сол – өзі араласып отырған сала жайында бітімгердің терең білімі болуға тиіс. Бітімгер дау-дамайды
шешу талаптары бойынша ұсыныс жасап, кеңес бере алады. Ол сондай-ақ қолындағы құзыретті пайдалана отырып, тарап-
тарды бір келісімге келуге итермелей алады.
Екіжақты инвестицилық шарттар кейбір ел үшін отандық компанияларға берілген шетелдік инвестиция-
ны қорғаудың негізгі тәсілі болып келді. Бұл – сонымен қатар аса маңызды шетелдік капиталды тарту үшін
сырттан келетін ТШИ-ді қорғаудың тағы бір жолы. АҚШ-пен, Қытаймен екіжақты инвестициялық шартқа
отырған елдердің саны күн санап көбейіп келеді. АҚШ мемлекеттік департаменті өзінің BITs үлгісінің алты
негізгі қағидасын алға тартады. Біріншіден, BITs бойынша, қабылдаушы мемлекеттің өз инвесторларымен
қатынасы қандай болса және басқа елдердің инвесторлары олармен қандай қарым-қатынаста болса, инвес
-
торлармен олардың қамтылған инвестицияларына (келесі бір BITs мемлекетінің аумағына ұлттық компания-
ның құйған инвестициясы) да сондай қолайлы қатынаста болуы керек. Сонда бұл үлгі 6-тарауда сөз болған
ДСҰ-ның ұлттық режим принципі және ең қолайлы жағдай жасалған ел принципін бірдей қарастыра
-
ды. Бұл тәртіп инвестиция алған күннен бастап оны басқарып, іске қосу, тарату, бақылау, жою сияқты инвес-
тицияның барлық кезеңін қамтиды.
Екіншіден, BITs инвестицияны экспроприациялауға нақты шектеулер қойып, экспроприацияға жол бе
-
рілген жағдайда тиісті, қажет өтемақының дереу төленуіне жағдай жасайды. Үшіншіден, BITs қабылдаушы
мемлекетке немесе одан басқа жаққа қаражаттың валюта айырбасының нарықтық бағамымен, кідіріссіз,
еркін аударылуын талап етеді. Бұл қамтылған инвестицияға қатысты барлық трансферлерді қамтиды және
нарықтық бағаға негізделген, болжауға боларлықтай орта құрады.
596
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
Төртіншіден, инвестициялық талаптар қоюға болатын жағдайлар өте шектеулі. Инвестициялық та-
лаптар шартта қамтылған инвестициядан бизнес ашуға, бизнесті басқалардан алуға, бизнесті өркендетуге,
басқаруға, іске асыруға экспорт квоталары немесе жергілікті контент талаптары секілді тиімсіз, саудаға кері
әсерін тигізетін әдістерді қабылдауын талап етеді.
Бесіншіден, BITs инвесторларға келісімге мүше-мемлекетпен екі арада туындаған инвестициялық дауды
халықаралық арбитражда шешу құқығын береді. Елдің ішкі сотын қолдануды міндеттейтін еш талап жоқ.
Алтыншыдан, BITs шартта қамтылған инвестицияға кез келген ел мен ұлттан өз қалауымен жоғары деңгейлі
басшылар тобын тартуға құқық береді.
АҚШ көптеген мемлекетпен BITs-ке қол қойды. Олардың тізімін «Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу:
АҚШ-тың екіжақты инвестициялық шарттары» деп аталатын 20.6-кестеден көруге болады. Кестеде BITs іс
жүзінде қолданылып жатқан елдер ғана көрсетілген. Ресей сияқты BITs жасасуды қарастырған, бірақ шартқа
отырған мемлекеттің бірі немесе екеуі де ратификация жасамай, шарт әлі күшіне енбеген мемлекет те бар
-
шылық. Боливия 2012 жылдың 10 маусымында АҚШ-пен жасаған екіжақты инвестициялық шартының кү-
шін жойған бірден-бір мемлекет атанды. 20.6-кесте бойынша АҚШ-тың алғашқы екіжақты инвестициялық
шарты Гренадамен 1989 жылдың 3 наурызында жасалған. Ең соңғы Руандамен жасалған екіжақты инвести
-
циялық шарт 2012 жылдың 1 қаңтарында күшіне енді.
20.6-кесте. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: АҚШ-тың екіжақты инвестициялық шарттары
Албания
Аргентина
Армения
Әзірбайжан
Бахрейн
Бангладеш
Болгария
Камерун
Конго демократиялық республикасы
Конго республикасы
Хорватия
Чех республикасы
Эквадор
Египет
Эстония
Грузия
Гренада
Гондурас
Ямайка
Иордания
4 қаңтар, 1998
20 қазан, 1994
29 наурыз, 1996
2 тамыз, 2001
30 мамыр, 2001
25 шілде, 1989
2 маусым, 1994
6 сәуір, 1989
28 шілде, 1989
13 тамыз, 1994
20 маусым, 2001
19 желтоқсан, 1992
11мамыр, 1997
27 маусым, 1992
16 ақпан, 1997
17 тамыз, 1997
3 наурыз, 1989
11 шілде, 2001
7 наурыз, 1997
12 маусым, 2003
Қазақстан
Қырғызстан
Латвия
Литва
Молдова
Моңғолия
Морокко
Мозамбик
Панама
Польша
Румыния
Руанда
Сенегал
Словакия
Шри Ланка
Тринидад және Тобаго
Тунис
Түркия
Украина
Уругвай
12 қаңтар, 1994
12 қаңтар, 1994
26 желтоқсан, 1996
22 қараша, 2001
25 қараша, 1994
1 қаңтар, 1997
29 мамыр, 1991
3 наурыз, 2005
30 мамыр, 1991
6 тамыз, 1994
15 қаңтар, 1994
1 қаңтар, 2012
25 қазан, 1990
19 желтоқсан, 1992
1 мамыр, 1993
26 желтоқсан, 1996
7 ақпан, 1993
18 мамыр, 1990
16 қараша, 1996
1 қараша, 2006
2012 жылы АҚШ жаңа екіжақты инвестициялық шарттың үлгісін жариялады. Үлгіге шолу жа-
сау арқылы екіжақты инвестициялық шарт принциптерін, мақсатын және мазмұнын көруге болады. Үлгі
1994 жылғы ДСҰ келісімдеріне, Зияткерлік меншік құқығындағы сауда аспектілері жөніндегі келісімге,
GATS келісіміне және Нью-Йорк конвенциясына (Шетелдік арбитраждық шешімдерді тану және орындау
жөніндегі БҰҰ конвенциясына) сүйене отырып жасалған.
Негізгі принциптер
Екіжақты инвестициялық шарт GATT-тың негізгі принциптеріне сүйенеді. Оларға ұлттық режим, ең қо-
лайлы жағдай жасалған ел және 5-тарауда сөз болған транспаренттік принциптері мен инвесторлармен қа-
рым-қатынас жасаудың минимал стандарты жатады.
● Ұлттық режим принципі: Өзге елде бизнес ашып, дамытып, басқарып, іске асырып, сатып немесе биз
-
неске инвестиция құйған өз инвесторларына қалай қараса, әр мемлекет шетелдік инвесторларға да дәл
сондай қарым-қатынас жасайды.
● Ең қолайлы жағдай жасалған ел принципі. Әрбір мемлекет ешқандай елді алаламай, барлық шетелдік
инвесторларға бірдей, мейлінше қолайлы жағдай жасауы қажет.
● Инвесторларға деген көзқарастың минимал стандарты. Әрбір мемлекет инвесторларға кәдімгі ха
-
лықаралық құқық тұрғысынан, әлемдегі негізгі құқықтық жүйелерде көрсетілген инвестициялық әділ
қарым-қатынас, толық қорғау және қауіпсіздік принциптеріне сүйенген режим ұсынады.
597
Тікелей шетелдік инвестиция 20-тарау
● Транспаренттік принципі. Әрбір мемлекет екіжақты инвестициялық шарт мәселелеріне қатысты өзінің
заңдары, қағидалары және жалпы қолданыстағы процедуралық және әкімшілік шешімдері мен сот ше
-
шімдерінің тез арада жарық көруін немесе басқа да тәсілдердің көмегімен жариялануын қамтамасыз етуі
қажет.
Екіжақты инвестициялық шарттар, негізінен, экспроприация мен шетелдік заңдар мәселелеріне қатыс
-
ты. Экспроприация мен өтемақы басты үш ұстанымға негізделген: (1) экспроприация мен мемлекет меншігі-
не алу орынды саналатын жағдайлар (қоғамдық мүдде немесе қоғамның әл-ауқаты үшін экспроприациялау);
(2) өтемақыны шұғыл төлеу; (3) әділ өтемақы белгілеу. Біріншіден, экспроприация жасау немесе мемлекет
меншігіне алу мына жағдайларда орынды: қоғам мүддесі үшін болса; алалауға жол берілмесе; өтемақы уақ
-
тылы, әділ әрі оңтайлы төленсе. Жекеменшік мүлікті қоғам мүддесі үшін тартып алу АҚШ Конституциясын-
дағы мүліктен күшпен айыру (eminent domain) принципіне ұқсас. Алалауға жол берген болып шықпас үшін
мемлекет нақты бір елдің ғана компанияларынан тартып алмауға тиіс.
Өтемақыны шұғыл төлеу деген оның уақтылы төленуі, экспроприация жасалған инвестицияның (мүлік
-
тің) әділ нарықтық бағасына тең болуы, экспроприация жасалатыны күні бұрын белгілі болғанда да бағаның
өзгермеуі, оның толығымен іске асып, еркін трансферленуі. Бұған қоса, өтемақы еркін айналымдағы валю
-
тамен төленуі керек.
Екіжақты инвестициялық келісім үлгісі экспроприацияның екі түрін қабылдайды: тікелей және жанама
немесе сырғыма экспроприация. Тікелей экспроприацияға меншік құқығын трансферлеу немесе мүлікті
тәркілеу жатады. Сырғыма экспроприация инвестиция құнын азайтатын заң қабылдау, инвестицияны бақы
-
лау астына алу немесе тікелей экспроприация іспеттес әсер ететіндей етіп заңдарды қатайту, салықты көбей-
ту және акционерлік капиталға көбірек қатысуын талап ету секілді мемлекет қолындағы бірқатар шарамен
жүзеге асады.
Экспроприация және мемлекет меншігіне алу. Экспроприация дегеніміз – қоғам мүддесі үшін мемлекеттік органның
жекеменшік мүлікті тартып алуы. Халықаралық құқық халық игілігі үшін жекеменшік мүлікті тартып алу құқығын мойын-
дайды, алайда бұл шара барысында жергілікті азамат пен шетелдік азаматқа деген көзқарас бірдей болуы қажет. Әр елдің
экспроприация жасалған мүліктің әділ өтемақысын беру мәселесіне деген көзқарасы әрқилы. АҚШ пен Батыс елдерінің
көбі экспроприация жасаған мемлекет дереу, көңілге қонарлықтай және тиімді өтемақы беруі қажет деген пікірді қостайды.
Мемлекет меншігіне алу деп – барлық жекеменшік өндіріс орындарының мемлекет иелігіне өтуін айтамыз. Бұрынырақта
транспорт, коммуникация, энергетика, банк және табиғи қазба байлық саласы мемлекет меншігінде болатын. Мемлекет
меншігіне алуға қарама-қарсы құбылыс – жекешелендіру, бұл саясат мемлекет мүлкін немесе активтерін сатудан тұрады.
Қоршаған ортаны және жұмысшы құқығын қорғау
Типтік екіжақты инвестициялық шарт қабылдаушы мемлекеттің инвесторларды тарту үшін қоршаған
ортаны және жұмысшыны қорғау ісін бір сәт көзден таса қылмауы қажеттігін, ал ол іске немкетті көзқарас
пайда болса, инвестордың оны инвестицияға жағдайдың жасалуы деп қабылдамауы керектігін ескертеді.
Ешбір мемлекеттің қоршаған ортаны қорғау заңында көрсетілген қорғау түрлерін азайту арқылы заңды
-
лықты аяқасты қылуына немесе әрекетсіздік арқылы заңның жұмыс істеуіне тосқауыл болуына жол жоқ.
Жұмысшы құқығына, еңбек құқығына келетін болсақ, екіжақты инвестициялық шартқа қол қойған мемле
-
кеттер Халықаралық еңбек ұйымына тиесілі (ILO) Еңбек саласындағы негіз қалаушы принциптер мен
құқықтар декларациясына бағынады. Еңбек құқығы қауымдастыққа бірігу еркіндігі, ұжымдық келіссөз
жүргізу құқығын мойындауды, мәжбүрлі еңбектің барлық түрін жоюды, бала еңбегіне жол бермеуді, жұмыс
-
пен қамту кезінде алалауға жол бермеуді, ең төменгі жалақыны, жұмыс уақыты мен еңбек қауіпсіздігі және
денсаулықтың қорғалуын қамтиды.
Дауды шешу
Инвестиция төңірегіндегі дауды инвестор мен мемлекет кеңесіп, келіссөзбен шешуге тырысуы керек.
Мұнда тараптарға ешқандай міндеттеме жүктемейтін медиация немесе бітістіру меңзеліп тұр. Дауды келіс
-
сөзбен шешу мүмкін болмаса, тараптар арбитраждық сотқа жүгіне алады. Талап-арыз беруші арыздануға
себеп болған оқиғадан алты ай өткенше күтуге тиіс. Арбитраж орналасқан жер мен арбитраж ережесіне
қатысты арызданушының таңдауына берілер жол төртеу: (1) екі тарап та Инвестициялық дауды шешу жө
-
ніндегі халықаралық орталық конвенциясының (ICSID) мүшесі болса, арыз арбитраж қарауына арналған
598
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
ICSID ережелері мен тәртібіне сай қаралады; (2) екі тараптың бірі ғана ICSID мүшесі болса, арыз ICSID-тің
қосымша тәсілдерге жүгіну тәртібімен қаралады; (3) UNCITRAL арбитраждық тәртібімен қаралуы мүмкін
(Халықаралық сауда құқығы жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымы комиссиясының арбитраждық ережелері);
(4) тараптар Халықаралық сауда палатасы сияқты басқа да арбитраждық институтқа жүгінуге келісе алады.
Екіжақты инвестициялық шарттың көбі мемлекетаралық дауды арбитраждық сотта шешуге рұқсат бере
-
ді. Мысалы, екіжақты инвестициялық шарт мүшесі болып отырған екі мемлекет әлгі келісім ережелерінің
мағынасын түрліше түсіндіруі мүмкін. Ондайда даудың кеңес пен келіссөз арқылы шешілгені дұрыс. Ал
тараптар келісімге келмесе, онда кез келген тарап екіжақты инвестициялық шартта көрсетілгендей, арбит
-
ражға шағымдана алады. Екіжақты инвестициялық келісім арбитраждық тәртіпті көрсетіп бере алмаған жағ-
дайда UNCITRAL арбитраждық тәртібі істі өз қолына алады.
Қосымша тәсілдерге жүгіну тәртібі ICSID хатшылығына мемлекеттер мен ICSID құрамында жоқ елдер азаматтары ара-
сындағы белгілі бір істерді жүргізу құзыретін бере алады. Мұндай істерге (i) дәлел жинау; (ii) тараптардың бірі Конвенцияға
мүше емес мемлекет болса немесе келісімшартқа отырмаған мемлекеттің азаматы болса, олардың арасындағы инвести-
циялық дауды бітістіру жолымен немесе арбитраж арқылы шешу; (iii) транзакцияның әдеттегі қалыптасқан коммерциялық
сипаты болмай, шыққан дау инвестицияға қатыссыз болса және тараптардың кемінде біреуі Конвенцияға мүше ел немесе
сондай елдің азаматы болса, олардың арасындағы дауды бітістіру жолымен, немесе арбитраж арқылы шешу жатады.
Инвестор мен мемлекет арасындағы дауды шешуге қажет ең маңызды форум келесі бөлімде сөз болмақ
Инвестициялық дауды шешу жөніндегі халықаралық орталық
Жеке компанияның үкімет үстінен арыз түсіруге мүмкіндігі болуын ойластырып, Дүниежүзілік банк
ICSID деген арбитраждық мекеме құрды. Тікелей шетелдік инвестицияны өрістетудегі екіжақты инвести
-
циялық шарттың қызметі көп жағдайда ICSID-ке байланысты
6
. ICSID «инвестор мен мемлекет арасындағы
дауды шешуге арналған коммерциялық стильдегі арбитраж» құра білді. Осы, коммерциялық арбитраждық
үлгі тудырды деп отырғанымыздай, ICSID тараптар тағайындаған арбитрлері бар, сотта тыңдауды құпия
өткізетін, шағымдану құқығынсыз шапшаң әрі түпкілікті шешім шығаратын, ақшалай шығынды өтеткізе
алатын және келісімшартты мәжбүрлеу арқылы іске асыруға талпынбайтын мекемеге айнала алды.
Шри-Ланка Республикасына қарсы Asian Agricultural Products Ltd (AAPL) бастаған
7
сот ісі кезінде ICSID
арбитраждық алқасы «тараптардың келісімшартында арбитражға шағымдану қарастырылмаған болса да, ол
жөнінде екіжақты инвестициялық шартта, атап айтсақ, Ұлыбритания мен Шри-Ланка арасындағы екіжақ
-
ты инвестициялық шартта жазылған, сондықтан сол шартты мемлекеттің арбитражға жүгіну ұсынысы, ал
инвестордың арбитражға шағымданатыны туралы хабарлама-ұсыныстың қабылдануы» деген қорытынды
-
ға келген. ICSID трибуналы мынандай мәлімдеме жасаған: «Бұл іс шыққан даудың тараптары арасындағы
тікелей арбитраждық келісімді іске асыруға емес, керісінше, келісім талаптарына негізделген және ICSID
мұндай арбитраждық өтінішті алғаш көріп отыр». Олай болса, компания мемлекетті арбитражға жүгінуге
итермелеудің орнына тараптар ICSID-пен бірлеспей шағымды тікелей жолдай алады.
Инвестициялық арбитраж және қапталдас сот өндірісі
Жоғарыда атап өткеніміздей, инвестор қабылдаушы мемлекеттің (инвестиция құйылатын мемлекеттің)
үстінен талап-арыз түсіріп, дауды коммерциялық арбитражға ұқсас жолмен шешуді шетелдік инвестиция
тәуекелін төмендететін негізгі себеп деуге болады
8
. Бұл ең алдымен инвестордың жеке арбитраждық ұйым-
ға шағымдануына жол ашатын ережелерді екіжақты инвестициялық шарттар мен еркін сауда келісімдерге
енгізудің арқасы. Сонымен қатар ірі шетелдік инвесторлар екіжақты инвестициялық шарт пен еркін сауда
келісімі бойынша инвестициялық арбитражға жүгінумен қатар, ДСҰ келісімдерін бұзғаны үшін қабылдау
-
шы мемлекеттің үстінен шағым түсіруін өз үкіметінен (инвестордың отаны) талап ете алады. Үкімет ДСҰ
келісіміне сай сауда мүддесін көздесе, жеке компания инвестициялық мүддені көздейді, мұндағы бір айыр
-
машылық – сол. Бұл тәсіл – инвестордың шетелдік үкіметтің әрекетіне не әрекетсіздігіне тәуелді болмауына
септесетін екі мүмкіндік береді және қапталдас сот өндірісі деп аталады. Мысалдар келтіре кетелік:
● Тауар мен қызмет импортына шектеу қоюдың соңы инвестициялық шарт (ВІТ) бойынша жанама экспро-
приацияға және GATT келісімін бұза отырып, сандық шектеу қоюға ұласуы мүмкін.
599
Тікелей шетелдік инвестиция 20-тарау
● Бизнес ашуға лицензияның себепсізден-себепсіз берілмеуін GATS нарыққа шығуға кедергі келтіру деп
таныса, FTA оны арбитражға шағымданудың негізі деп біледі.
● Негізсіз инвестициялық талаптар қойғаннан саудаға қатысты инвестициялық іс-шаралар мен BITs прин
-
ципі бұзылады.
● Саудаға жасырын шектеу қою (сапасының, қауіпсіздік шараларының, лицензиясының стандартқа сай
келмеуі) ДСҰ-ның шеңберінде ұлттық режим жөніндегі шағымына немесе ВІТ бойынша әділ, тең қаты
-
насты талап ету шағымына негіз бола алады
9
.
Қапталдас сот өндірісін ары қарай талдау үшін «Салыстырмалы құқық: Австралиядағы темекі қаптама
-
сы» деп аталатын 20.3-мысалды қараңыз.
Концессиялық келісім
Концессиялық келісім дегеніміз – мемлекет заңдары шеңберінде, белгілі бір шарттар аясында, компа-
нияға нақты бір бизнеспен айналысуға құқық беру жөніндегі компания мен мемлекет арасындағы келісім.
Мысалы, тау-кен саласындағы компанияларды жұпыны аймаққа тартқысы келген үкімет салықтық жеңілдік
пен төмен деңгейлі роялти сияқты бірқатар артықшылықтар ұсынады. «Концессиялық келісім» термині биз
-
нес әлемінде екі түрлі мағына береді. Екеуі де компанияға қояр бірқатар талаптары бар келісімшарт арқылы
бизнеспен айналысу құқығын беруді білдіреді. Бірінші мағынадағысы – шетелдік компания мен мемлекет
арасындағы концессиялық келісімге мемлекеттің қол қойып, шетелдік компанияға инвестиция құйдыру
үшін табыс салығын өзгеріссіз қалдыру сияқты басқа да шаралармен қолайлы жағдай жасауы. Екінші мағы
-
надағысы – шетелдік компанияның (концессионердің) жан-жақты қарастырылған шарттардың өтемі ретінде
белгілі бір жерде, бір орында бизнеспен айналысуына берілетін айрықша құқық беретін келісім.
Шағымданушы ДСҰ келісімі мен екіжақты инвестиция-
лық шартты негізге алып, темекі өніміне сауда маркасын бе-
руге шектеу қоятын және сәйкес келмейтін өнімді импорт-
тауға, каптауға, өндіруге азаматтық және қылмыстық жаза
тағайындап, қаптама келбетінің, өлшемінің және пішінінің
барлығын дерлік реттеуге араласатын Австралия заңының
(Австралиядағы темекі өнімдерін қаптау жөніндегі заңның)
үстінен қапталдас талап-арыз түсірді. Оның арты сауда-
инвестициялық дауға, сот талқысына ұласты. ДСҰ Зият-
керлік меншік құқығындағы сауда аспектілері жөніндегі
келісімге сай, Украина, Гондурас және Доминикан Респуб-
ликасы үш мәселе бойынша шағымданды: (1) сауда марка-
ларының құнын негізсіз түсіру; (2) иесіне сауда маркасы
беретін құқықтарды пайдалануына кедергі келтіру; (3) геог-
рафиялық мекенжайға (өнім өндірілген мемлекет) қатысты
әділетсіз бәсекеден қорғау іс-шарасын атқармау. Бұл кезде
темекі компаниясы Philip Morris Австралия заңын «менің
зияткерлік меншігіме заңсыз экспроприация жасау жөнін-
дегі тармақтардан тұрады, тең және әділ қарым-қатынасқа,
қорғау мен қауіпсіздікке, қалқан ескертпенің іске асуына ке-
пілдік бермейді» деп айыптаумен қатар, екіжақты инвести-
циялық шарт талаптарын негізге ала отырып, Австралияға
қарсы талап-арызымен арбитражға жүгінді.
10
Осылайша темекі өнеркәсібі австралиялық сотқа шағым
түсірді. Австралия Жоғарғы соты заңның конституцияға
сәйкестігін тексеріп, «мүліктік құқыққа қойылған жай ғана
шектеу мен мүліктік құқықтан айырылу – ол құқық басқаға
беріледі деген сөз емес» деп шешім шығарды. Сауда және
инвестициялық соттар ендігі жерде зияткерлік меншікті
қорғауға бағытталған австралиялық ережелер денсаулық
сақтау мен қоғамдық қауіпсіздік мәселесін ескере ме деген
сауалдың жауабын біліп алулары керек. ДСҰ келісімдері
адам денсаулығы мен қауіпсіздігін қорғауға қатысты жал-
пы ескерілмейтін жағдайларды қарастырады, ал екіжақты
инвестициялық шартта мұндай ерекшеліктер мүлдем жоқ.
ДСҰ ережелері бойынша екіжақты инвестициялық шарт
арбитражында Австралия үкіметі кәдімгі қаптаманың тұты-
нушы әрекетіне әсер еткенін дәлелдеуі қажет.
Қалқан ескертпе (BITs-те) BITs қалқаны аясында
шетелдік компания мен қабылдаушы елдің арасындағы
тәуелсіз инвестициялық келісімшарт сияқты міндеттер
мен міндеттемелерді қорғайды. Қабылдаушы елдердің
әрекеттері BITs-ті басқа жағдайда бұзбаса, инвестор-
лар талапты қанағаттандыруға қажет әмбебап ереже
ретінде қалқан ескертпеге сүйенеді. Мысалы, белгілі
бір мемлекет пен шетелдік компания арасындағы келі-
сімшарттың бұзылуын BITs аясында қарастыруға бола
ма? Бұл – соттарды қарама-қайшы шешім шығаруға
алып келетін қайшылыққа толы мәселе. Бұған қатыс-
ты екінші мәселе келісімшарт BITs аясында жасалға-
нымен, келісімшартқа қатысты дауды келісімшартта
көрсетілген пророгациялық ережеге қайшы келе оты-
рып, BITs-ке сәйкес арбитражда шешілуге тиіс пе деген
сауалға байланысты.
Осы қаптамаға қатысты қапталдас шағым трансұлттық
корпорациялардың мемлекет заңындағы шектеулерді азай-
ту мақсатында мүмкін тәсілдің бәрін пайдаланатынын көр-
сетіп отыр. Жетістікке жету мүмкіндіктерін арттыру үшін
компания стратегиялық тұрғыда ойлана білуі керек. Дәл
осы жағдайды қарауылға алар болсақ, Philip Morris Гон-
конг-Австралия екіжақты инвестициялық шартының қор-
ғау артықшылықтарын, адам денсаулығы мен қауіпсіздік
мәселесіндегі артықшылықтарын пайдалану мақсатында
Гонконгта орналасқан Philip Morris Asia филиалы арқылы
инвестициясына қайта құру жасады. Темекі өнеркәсібі де
арыдан ойлап, өзінің мүддесін көздеп, ДСҰ тәртібімен сот
600
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
өндірісін бастағысы келетін мемлекет іздеді. Қазір ол ДСҰ
тәртібіндегі сот процесінде Украинаны қаржыландырып
отыр. Жеңсе де, жеңілсе де темекі компаниялары ЕО, Ка-
нада және Жаңа Зеландияда темекі қаптамасына қатысты
заңның күшіне енуін кейінге шегерді. Австралияда сот өн-
дірістері жалғасуда. Сонымен қатар саудаға қатысты сот ісі
мен инвестициялық арбитражда ешқандай сот прецеденті
болмағандықтан, темекі компаниялары австралиялық сотта
жеңілсе де, қарапайым қаптама жөнінде заң қабылдап жат-
қан басқа елдерді қайта сотқа бере алады.
20.3-мысал. Салыстырмалы құқық: Австралиядағы темекі қаптамасы
11
Қорыта келе айтарымыз, кәсіпкер шетелдік компаниямен келісімшарт жасасуға кіріскенде, компания мен
кәсіпкер бизнес ашқысы келетін мемлекет арасында концессиялық келісім жасалады. Мемлекет салықты
төмендетіп, шектеуді азайтып немесе басқа да мүмкіндіктер туғызу арқылы компанияға қолдау көрсете ала
-
ды. Мемлекетте ондай ниет байқала қоймаса, түскен пайданың біраз бөлігін беру, отандық кәсіпкерлермен
салыстырғанда көбірек салық төлеу секілді бірқатар шегініске баруға тура келеді. Келісімді талқылап, қол
қойғаннан кейін, оның талаптарын сақтай отырып, компания сол жерде бизнеспен айналыса алады.
Бірлескен кәсіпорындар
Кейде сыртқы саудадан пайда табудың ең тиімді тәсілі – бірлескен кәсіпорын ашу. Халықаралық бірлес-
кен кәсіпорындар тау-кен, қызмет өнеркәсіптерінде кеңінен қолданылады, сондай-ақ бір компанияның тех-
нологияға лицензия берер кезінде де пайдаға асады. Қабылдаушы мемлекеттің заңдары өнеркәсіптік немесе
тау-кен жұмысынан түскен пайданың белгілі бір пайызын (кейде тіптен 51%-дан да асып жығылады) сол
елдің азаматтары иеленуін талап етуі мүмкін, осылайша олар шетелдік компаниялардың бірлескен кәсіпор
-
нындағы бақылау құқығына миноритарлық иелік ету арқылы шектеу қояды. Ондай заң талаптарына қара-
мастан, жоғары шығындар мен шетелдік операциялармен байланысты тәуекелді бөлісу мақсатында шетелдік
компаниялар отандық компаниялармен бірлескен кәсіпорын құрудан бас тартпайды. Жергілікті серіктесінің
кеңесімен кәсіпкер бірлескен кәсіпорын ашар кезде жергілікті салт пен талғамды, елдегі дистрибьюторлық
жүйелерді, пайдалы кәсіп пен саяси қарым-қатынасты ескереді.
Алайда халықаралық бірлескен кәсіпорынның олқы тұсы да жоқ емес. Ең негізгі кемшілігі – шетелдік
серіктестің кәсіпорынды басқаруға жөнді араласа алмауы. Әсіресе шетелдік компанияның бизнеске қатысу
үлесін шектейтін елдерде бұл олқылық қатты байқалады. Соның кесірінен шетелдік инвестордың пайдасы
азаяды, операциялық шығындары көбейеді, өнім сапасы төмендейді, өнімге деген жауапкершілік төмен
-
дейді, қоршаған ортаға байланысты сот өндірісі мен айыппұлдарға жол ашылады. Тиімді бақылауды сақтап
қалғысы келетін шетелдік компания немесе инвестор болашақ бірлескен кәсіпорын серіктесімен және қа
-
былдаушы мемлекетпен келіссөз жүргізгенде бұл мәселеге айрықша мән береді.
Халықаралық бірлескен кәсіпорын ашқысы келетін шетелдік компанияның қабылдаушы елде тәжірибелі
кеңесшісінің болғаны жөн. Болашақ серіктес пен шетелдік компанияның мүддесі үнемі түйісе бермейтіндік
-
тен, кеңесшімен қабылдаушы мемлекеттің талаптарын талқылап, құқықтық мәселелер жөнінде кеңес алуға
болашақ серіктесті қатыстырсаңыз, ол қабылдаушы елдегі серіктестің алдында тиімсіз жағдайда қалуы мүм
-
кін. Бірақ сонда да білікті шетелдік кеңесші мемлекеттің рұқсатына қол жеткізіп, қабылдаушы елдің зият-
керлік меншігі, салық, еңбек, корпоративтік, коммерциялық, монополияға қарсы және валюта айырбасын
бақылау сияқты заңдарға қатысты үнемі кеңес беріп отыра алады.
Стратегиялық бірлескен кәсіпорындар
Бірлескен кәсіпорын құру туралы келісім көбіне айрықша, арнайы талаптардан тұрады, солай болуға тиіс
те.
12
Мұндай келісімнің құрылымы мен мазмұны бір тарапқа стратегиялық артықшылық беріп, екінші тарап-
ты кіріптар етіп қоюы мүмкін. Әсіресе бәсекелес компаниялар бірлескен кәсіпорын құрар кезде бұл құбылыс
айқын байқалады. Бірлескен кәсіпорындағы серіктестердің бірі екіншісінің пайдасын көздеп немесе бірлес
-
кен кәсіпорынның мүддесіне келмейтін пайданы көксеп кетсе, бірлескен кәсіптің берекесі қашады. Мыса-
лы, бір серіктес бірлескен кәсіпорынды жетістікке жеткізетін құпия ақпарат ұсынса, оны тағы бір серіктес
бұл кәсіпорыннан тыс жерде өз пайдасына жұмсауы мүмкін. Әсіресе құпия ақпарат алмасумен, қолданумен
айналысатын жоғары технология саласындағы халықаралық бірлескен кәсіпорындарда осындай қауіп бар.
Бірлескен кәсіпорын арқылы бір мүддеге жұмыс істеуді көздеген серіктестер келісімшартта екі серіктестің
басқаларынан бөлініп, бұра тартуынан және құпия ақпаратты бас пайдасына жаратудан тоқтататын тармақ
-
тардың болуына баса назар аударуы керек.
601
Тікелей шетелдік инвестиция 20-тарау
Келісімшартта бірлескен кәсіпорынның қызмет ету саласын нұсқайтын, жинақы түзілген мақсат туралы
ереженің де болуы қажет. Ереженің қысқалығы мен шектегіштігі, немесе оның ашық не еркін болуы кәсіп-
орын түріне байланысты. Бір ғана жобамен (мысалы, жол салумен) айналысатын кәсіпорын үшін шағын
ескертпе жеткілікті. Өндіріске пайда әкелген қызметі үшін серіктестерді мақтап, алғыс білдіру мақсатында
бірлескен кәсіпорынның келісімшартында «ынталандыру жолдарының» да болуы өте маңызды. Ынталан
-
дыру ретінде серіктестің пайдадан алар үлесін арттырады немесе бірлескен кәсіпорын өнімдеріне қатысты
лицензиялық артықшылық береді.
Меншік құқығы туралы құпия дегеніміз – қаржылық есеп немесе өнімді тексеру нәтижесі сияқты жабық ақпарат. Ақпа-
рат – өнімді шығарушының немесе иелік етушінің жеке меншігі. Олай болса, қосалқы мердігер немесе бірлескен кәсіпорын-
ның мүшесі сияқты ақпаратты қабыл алған адам ақпаратты құпия сақтауға және оны заңсыз қолданбауға міндетті. Меншік
құқығы туралы құпия ақпарат пен сауда құпиясы деген ұғымдар бірінің орнына бірі жиі қолданылады.
Серіктестердің ынтымағы жарасып, ниеті бұзылмауы үшін мынадай әдістер де қолданылады: (1) қомақты
ортақ инвестиция; (2) өзара тығыз директорлар кеңесін құру; (3) бірлескен кәсіпорынға білікті қызметкерді
жіберу. Кәсіпорынға екеуі де бірдей қомақты қаржы құйған қос серіктестің «инвестициям тым болмағанда
өзін-өзі ақтасын» деген ниетпен бір-бірімен ынтымақтаса жұмыс істеуге ықыласы күшті болады. Ал бірі
екіншісінен көбірек қаржы салған болса, ондайда азырақ шығынданғаны осы жайтты пайдаланып, өзіне
қолайлы жағдай туғызуға тырысады. Бас компания өкілдерінен немесе басшыларынан тұратын директорлар
кеңесі өзара сенім мен ынтымақтастықты нығайтуға тырысып бағады. Тағы бір айта кетерлік жайт, компа
-
ниялар әдетте өздерінің жақсы қызметкерін бірлескен кәсіпорынға жіберуге құлықты бола бермейді. Алайда
жетістік ықтималдығын арттыру үшін серіктестің қай-қайсысы да бұл өндіріс орнына өзінің мықты қызмет
-
керлерін тағайындауы қажет.
Стратегиялық тұрғыдан ойластырылған келісімшартта дау-дамайды шешу мәселесі де қарастырылады.
Жақсы түзілген ереже дауды сыртқа шығармай, іште шешуге қолайлы жағдай туғызады. Мысалы, бас компа
-
ниядан келген менеджерлерден құралған, ішкі дау-дамайды шешумен айналысатын комитет дауды келіссөз
бен келісім арқылы шешуге тырысады. Одан ештеңе шықпаған жағдайда не істеу керектігі тағы келісім
-
шарттан табылуы қажет, яғни әділ келіссөз, делдалдық және арбитраж арқылы бизнесті бейбіт жолмен тоқ-
тату жолдары қарастырылуға тиіс. Келесі бөлімде бірлескен кәсіпорын келісімнің маңызды мәселесі – кәсіп-
орыннан шыққысы келетін серіктеске қажет стратегия турасында сөз болмақ.
Халықаралық бірлескен кәсіпорын туралы келісімнен шығуға арналған стратегиялар
13
Бұл бөлім бірлескен кәсіпорыннан шығудың қиын мәселеге жататынын аңғартады. Бірлескен кәсіпорын
ашу келісімшартында осы жағын әу бастан терең ойластырған жөн. Өйткені бірлескен кәсіпорынның жабы
-
луы ұзақ-сонар дауға, сағыздай созылған сот өндірісіне ұласуы бек мүмкін. Сондай жағдай орын алмас үшін
бірлесіп жатқан кезде-ақ серіктестер ертеңгі күні қатардан шығып кетуді қарастырып қоюы керек. Төменде
бірлескен кәсіпорынның келісіміне енгізуге болатын ортадан шығудың түрлі стратегиясы қарастырылады:
● «Орыс рулеткасы» немесе «мексикалық атыс» ережесі бірлескен кәсіпорындағы өз үлесін серіктесіне
сатқысы келетін адамға өз ойындағы бағаны айтуға мұрсат береді. Өзге тарап ұсынылған бағамен серік
-
тестерінің үлесін сатып алуға, не болмаса өз үлесін осы бағаға сатуға міндетті.
Бұл стратегияның қиындығы мынада – бірлескен кәсіпкерліктен шыққысы келетін адам серіктесінің үле
-
сін сатып алып, кәсіпорынға толығымен жауапты болуды қаламайды.
● Сатып алудың басым құқығы – жиі қолданылатын бірлескен кәсіпорыннан шығу стратегиясы. Сатып
алудың басым құқығы серіктестің санына қарай әртүрлі жолмен іске асырылады. Серіктестердің бірі
үшінші тараптан үлесін сатып алу ұсынысын алған күні осы құқық туындайды. Мұндайда ұсынысты қа
-
былдамас бұрын, серіктес өз үлесін кәсіпорындағы серіктестеріне үшінші тарап ұсынысындағы бағамен
әрі шарттармен сатуға талпынып көруі керек. Серіктестері сатып алмай жатса ғана бұл өз үлесін үшінші
тарапқа сата алады. Әдетте бұл стратегия төменде айтылатын бірлесіп сатуға мәжбүрлеу немесе бірлесіп
сатуға қосылу қағидаларымен бірге жүреді.
602
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
Сатып алудың басым құқығының бір нұсқасы – алғашқы ұсыныс құқығы, бұл бірлескен кәсіпорыннан
шыққысы келетін серіктеске қолайлы келеді әрі қатаң шектеулер қоймайды. Бұл стратегия шыққысы келетін
серіктеске өз үлесін жанындағы серіктестеріне өзі дұрыс көрген бағамен сатуға мүмкіндік береді. Серіктес
-
тер келісімге келе алмаған жағдайда бұл нарыққа шығып, серіктестеріне ұсынған шарттан кем емес шартпен
сатуға талпынып көреді. Серіктес тиімді шартпен, төмен бағамен үлесін сатуға келісіп жатса, ол сатып алу
-
дың басым құқығын ескеріп, өз серіктестеріне тағы бір рет ұсынып көруге міндетті.
● Бірлесіп сатуға мәжбүрлеу стратегиясы әсіресе компанияда көбірек үлесі бар адам үшін пайдалы. Бұл
тәсіл бойынша көбірек үлесі бар адам кәсіпорындағы үлесін сатқысы келгенде басқа серіктестерден де
осы шартпен өз үлестерін сатып алушыға сатуын талап ете алады. Бірлесіп сатуға қосылу құқығы үле
-
сі аз акционерге тиесілі. Үлесі аз серіктестер үлестерін сатып жатқан басқа серіктестерден бұлардың да
үлестерін сол шартпен сатып беруін талап ете алады.
Негізгі мақсат – кәсіпорындағы акцияларды толығымен сатпай, басқа іс-әрекетті тоқтату болған жағдайда
бірлесіп сатуға қосылу құқығы өте қолайлы. Халықаралық деңгейде серіктестен басқа серіктестің акциясын
сатылымға қосуды талап еткізетін нақты бір міндеттемелер болмауы мүмкін.
Бірлескен кәсіпорынның жұмысын тоқтатудың соңғы стратегиясы – кәсіпорынды мәжбүрлеп тарату мен
мәжбүрлеп сату. Кәсіпорынды мәжбүрлі түрде таратқан кезде серіктестердің келісімшартқа негізделген, кә
-
сіпорынды белгілі бір себеппен ғана таратуды талап ету құқығы болуға тиіс. Басқару ісі тығырыққа тіреліп,
кәсіпорын көбіне соның салдарынан таратылады. Мәжбүрлі түрде сату да осыған ұқсас, бірақ кәсіпорынды
тарату құқығының орнына мұндай кезде келісімшарттық құқық кәсіпорынды сатуды талап етеді. Кәсіпорын
-
ды мәжбүрлі түрде таратумен салыстырғанда, мәжбүрлі түрде сатуды төтенше шара деуге болмайды және
ол серіктестер үшін пайдалырақ.
Бәсекені қорғау туралы заң
Халықаралық сауданың, ТШИ-дің және жекешелендірудің кеңінен таралуы бәсекені қорғау (монополияға
қарсы) туралы заңның нығаюына септігін тигізеді. Бәсекені қорғау туралы заңның болуы мен қолданылуы
ел экономикасының деңгейіне байланысты. Экономикасы дамыған мемлекеттер мұндай заңды бәсекеге қай
-
шы әрекеттермен күресуге қолданса, дамушы елдер шетелдік капитал мен инвестиция тарту мақсатында
кедергілерді жойып, экономиканы өрістетуге қолданады. Осы мақсатта бұрын мұндай заңы болмаған талай
ел ондай заңды қабылдады, бірақ оның орындалуы көңіл көншіте бермейді.
14
Бизнес әлемінде жүріп жатқан түрлі инновациямен қатарласа бәсеке заңы да үнемі дамып келеді. Ше-
телдік компанияны сатып алу немесе қосылу, франчайзинг ашып, лицензия беру кезінде, яки компания-
аралық келісім жасаған кезде компаниялар үшін әлгіндей өзгерістерден ұдайы хабардар болып жүрудің
пайдасы көп. Бәсекені қорғау туралы заңның тоқтаусыз жетіліп отыруы шетелдік инвестицияны тартуда
бәсекелік шамасын сақтап қалғысы келетін экономикасы аз дамыған немесе дамушы елдер үшін де аса
маңызды. Мемлекеттер мен компаниялар бәсеке саясатындағы өзгерістер туралы, бәсеке заңын іске асы
-
рып, орындаудың озық әдістері мен тәжірибелері жайында хабар алып отыруға аса мұқтаж. Осы мәселені
зерттеумен айналысатын халықаралық ұйымдардың қатарында Халықаралық бәсекелік жүйе (ICN), Эко
-
номикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (OECD), БҰҰ Сауда және даму жөніндегі конференциясы
(UNCTAD) бар.
Тарау түйіні
1. 1994 жылы ДСҰ құрылғаннан бері халықаралық тауар мен қызмет саудасының өрлеуімен бірге тікелей
шетелдік инвестицияның (ТШИ) ауқымы да кеңейіп келеді. Соның себебінен ұлттық экономикалардың
өзара тәуелділігі күшейіп отыр.
2. ТШИ түрлеріне венчурлық және портфельдік инвестицияны жатқызуға болады. Венчурлық инвестиция
шет мемлекетте жаңа компания ашып, бизнес бастау немесе шетелде жұмыс істеп жатқан компанияны
өзіне қосып алу немесе сатып алу арқылы жүзеге асады. Тәуекелді азайту үшін қолданылатын бұдан
басқа да тәсілдерге бірлескен кәсіпорын, альянс, синдикат, өзара дистрибуция, франчайзинг жатады.
Портфельдік инвестиция немесе жанама шетелдік инвестиция шетелдік компанияның акциясын алу
-
дан тұрады және ТШИ деңгейінен төмен болады. Алайда үлесі аз немесе пассив шетелдік инвесторлар
603
Тікелей шетелдік инвестиция 20-тарау
компанияға бақылау орнату мақсатында басқа инвесторлармен бас қосып, ынтымақтасқан жағдайда ол
ТШИ-ге айналады.
3. Елдің ТШИ үшін тартымды болуы экономиканың өрісі, табиғи ресурстар, саяси және макроэкономика
-
лық тұрақтылық тәрізді бірнеше факторға байланысты. Инвестор атаулы ыза жерді баспайды. Мемлекет-
тік шешімдердің сырттан келетін де кететін ТШИ ағынын қалай бұзатынын және елдің жалпы экономика-
сына кесірін тигізетінін «Ресей дағдарысы» көрсетіп берді. Елге келіп жатқан капитал мен ТШИ ағынын
бәсеңдетіп, экономикасын әлсіреткен негізгі себептер: Ресейдің халықаралық құқықты белден басып,
Украинаға басып кіруі, іле-шала ЕО мен АҚШ салған санкция, мұнай мен газ (Ресейдің басты экспорттық
өнімі, негізгі кіріс көзі) бағасының құлдырауы және қарулы күштер мен олимпиада ойындарына ақшаны
ысырап қылуы еді. Оған дейін де елді іштен іріткен жемқорлықтың үстіне осы келеңсіздіктер келіп қо
-
сылғанда, Ресейдің экономикасы құлдырап, валютасы (рубль) құнсызданып шыға келді. Мұнай мен газ
бағасының түсуіне Ресей кінәлі емес деген уәж қисынға келе қоймайды. Себебі Ресей мұнай мен газдан
түскен пайданы экономикасын қайта құрып, әртараптандыруға жұмсай алмады және елдің көркеюіне
ауадай қажет дүние – инфрақұрылымды жасай алған жоқ. Сондықтан төмен құлдилаған мұнай бағасы ел
экономикасын өзімен бірге ала кетті.
4. Экспроприация және мемлекет меншігіне алу сияқты ТШИ-ге байланысты бірқатар тәуекелдер де бар.
Алайда экспроприация үнемі іске асырыла бермейді. Керісінше, қазір көп ел мемлекет иелігіндегі өнді
-
рістер мен ресурстарды жекешелендіруде (сатуда). Сырғыма экспроприацияға да қатысты бірқатар тәуе-
келдер бар. Сырғыма немесе жанама экспроприация кезінде қабылдаушы елдің заңдарындағы өзгерістер-
ге, үлеске қатысу талаптарының артуына (шетелдіктер үлесінің жоғары болуы), жергілікті контентке бай-
ланысты талаптардың өзгеруіне (қабылдаушы елден келетін материалдар мен компоненттердің үлестік
пайызының төмен болуы), экспорт талаптарына (қабылдаушы мемлекетке келетін ақша ағынына бөгет
болмауын ойлап экспорт көлемін азайту), капитал мен валютаны бақылауға (қабылдаушы мемлекеттің
валютасын шетелдік валютаға айырбастауға және шетелдік валютаның елден шығуына шектеу қою) бай
-
ланысты шетелдік инвестицияның құны төмендейді.
5. Халықаралық және ұлттық заңдар тұрған кезде ТШИ-дің жер-жерде болып жатқан оқиғаларға қарағанда
әлдеқайда тәуекелі аз. Дүниежүзілік сауда ұйымының (ДСҰ) Саудаға қатысты инвестициялық іс-шаралар
жөніндегі келісімінің мүше-мемлекеттерге арналған ТШИ-ді қорғаудың бірқатар шарасы іске асырылуда.
Мемлекеттер де өз азаматтарының ТШИ-ін басқа елдермен екіжақты инвестициялық шарт жасау арқылы
қорғай алады. Ірі инвестицияда не жобада, компания немесе инвестор шет мемлекеттермен концессиялық
келісімдер жасасып, соның арқасында сырғыма экспроприациядан қорғану сияқты нақты құқықтар мен
қорғаныс түрлерін сайлап алады. Компаниялар сондай-ақ бірлескен кәсіпорын, альянс және синдикат
құру арқылы да тәуекелді азайтады. Бұлардың ішіндегі өте кең тарағаны – шетелдің заңдарына байланыс
-
ты болуы мүмкін тәуекелді азайтып, оның құнын бөліп төлеу үшін қабылдаушы елдің компаниясымен
бірлескен кәсіпорын құру.
6. Инвестор үшін ТШИ-ді қорғаудың ең тиімді тәсілі – шет мемлекетке қарсы іс қозғау барысында шетелдік
сот жүйесіне кіріптар болудан гөрі арбитражға жүгіну. Инвестициялық дауды шешу жөніндегі халықара
-
лық орталықты (ICSID) инвестор мен мемлекет үшін ең тиімді арбитраж деуге болады. Көптеген BITs-тер
даулардың ICSID-те қаралғанын қалайды.
7. АҚШ-тың типтік екіжақты инвестициялық шарттары ТШИ-ді қорғаудың төмендегідей негізгі жолдарын
ұсынады: ұлттық режим принципіне сәйкес әділ қарым-қатынас орнату, ең қолайлы жағдай жасалған ел
принципі және транспаренттік принциптері, экспроприация шарттарын шектеу, инвестициялық талаптар
немесе жергілікті контент талаптарына шектеу қою, қаржыны елге еркін алып келу әрі елден еркін шы
-
ғара алу және инвестордың инвестициялық дауды халықаралық арбитражға жолдау құқығы. Сонымен
қатар америкалық BITs қоршаған орта мен жұмысшы құқығын қорғауға да ат салысады.
8. Шетелдік инвестор қолданатын тәуекелдің алдын алудың тағы бір тәсілі – франчайзинг. Осы тәсіл ин
-
вестициялық шығын көлемі мен шетелдік үкіметпен бизнес жасауға қатысты тәуекелді едәуір азайтады.
Тікелей франчайзинг, саланы дамытуға қатысты келісімдер, мастер-франчайзинг сияқты мұның бірқатар
түрлері бар екенін ұмытпау керек.
9. ТШИ-дің таралуына байланысты көптеген мемлекет бәсекені қорғау (монополияға қарсы) туралы заңын
қабылдады. Ол заң шетелдік инвесторларды қабылдаушы елдің компаниялары айналысуы мүмкін әді
-
летсіз бизнестен қорғауға бағытталған. Инвесторлар әсіресе компаниялар қосылған не сатып алынған
жағдайда шетелдік бәсекені қорғау заңында көрсетілген талаптар мен шектеулерді білуі қажет.
604
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
Негізгі терминдер
Саудаға қатысты инвестициялық іс-шаралар
жөніндегі келісім – Agreement on Trade-Related
Investment Measures (TRIMs)
Дауды шешудің балама жолдары (ADR) –
Alternative Dispute Resolution (ADR)
Саланы дамытуға қатысты келісімдер – Area
Development Agreement
Азия-Тынық мұхит экономикалық ынты
-
мақтастығы (APEC) – Asia-Pacic Economic
Cooperation (APEC)
Темекі бұйымдарының стандартталған қап
-
тамасы туралы Австралия заңы – Australian
Tobacco Plain Packaging Act
Бхопал апаты – Bhopal Disaster
Екіжақты инвестициялық шарттар (BITs) –
Bilateral Investment Treaties (BITs)
BRIC елдері – BRIC Countries
Бәсекені қорғау туралы заң – Competition Law
Концессиялық келісім – Concession Agreement
Шартта қамтылған инвестиция – Covered
Investments
Сырғыма экспроприация – Creeping Expropriation
Еңбек саласындағы негіз қалаушы принцип
-
тер мен құқықтар жөніндегі Декларация –
Declaration on Fundamental Principles and Rights at
Work
Тікелей инвестиция кәсіпорны – Direct Investment
Enterprise
Дезинвестиция – Disinvestment
Бірлесіп сатуға мәжбүрлеу – Drag-Along Provision
Үлестік қатысу талаптары – Equity Participation
Requirements
Еуразиялық экономикалық одақ – Eurasian
Economic Union
Экспроприация – Expropriation
Әділ және тең дәрежеде қарау – Fair and Equitable
Treatment
Мәжбүрлі тарату – Forced Dissolution
Мәжбүрлі сату – Forced Sale
Тікелей шетел инвестициясы – Foreign Direct
Investment (FDI)
Франчайзинг – Franchising
Венчурлық инвестиция (De Novo Investment) –
Greeneld Investments (жаңа инвсетиция)
ICSID-ке қарасты дауды шешудің қосымша тә
-
сілдер ережелері – ICSID Additional Facility Rules
Жанама шетел инвестициясы – Indirect Foreign
Investment
Инвестициялық дауды шешу жөніндегі халық-
аралық орталық – International Centre for
Settlement of Investment Disputes (ICSID)
Инвестициялық талап – Investment Claim
Бірлескен кәсіпорын – Joint Venture
Макроэкономикалық тұрақтылық –
Macroeconomic Stability
Мастер-франчайзинг – Master Franchising
Режим қалыптастырудың минимал стандарты –
Minimum Standard of Treatment Principle
Типтік екіжақты инвестициялық шарт – Model
Bilateral Investment Treaty
Ең қолайлы жағдай жасалған ел режимі – Most-
Favored-Nation Principle
Ұлттық режим принципі – National Treatment
Principle
Мемлекет меншігіне алу – Nationalization
Нью-Йорк конвенциясы – New York Convention
Қапталдас сот процесі – Parallel Proceedings
Инвестициялық талаптар – Performance
Requirements
Қосымша маркетинг – Piggyback Marketing
Портфелдьді шетел инвестициялары – Portfolio
Foreign Investment
Меншік құқығы туралы құпия ақпарат –
Proprietary Information
Өзара дистрибуция жөніндегі келісімдер –
Reciprocal Distribution Agreements
Бірінші ұсыныс жасау құқығы – Right of First
Oer
Сатып алудың басым құқығы – Right of First
Refusal
Ресей дағдарысы – Russian Crisis
Орыс рулеткасы («мексикалық атысу») –
Russian Roulette (Mexican Shoot-Out)
Стратегиялық бірлескен кәсіпорын – Strategic
Joint Venture
Синдикаттар – Syndicates
Бірлесіп сатуға қосылу құқығы туралы ереже –
Tag-Along Provision
Сауда талабы – Trade Claim
Транспаренттік принцип – Transparency Principle
Қалқан ескертпе – Umbrella Clause
Халықаралық тауар-шикізат бағасы – World
Commodity Prices
605
Тікелей шетелдік инвестиция 20-тарау
Пысықтау сұрақтары
1. Компания неліктен шетелге инвестиция құюға
шешім қабылдайды?
2. Қандай жағдайда тауар сату (экспорт) емес, ше
-
телдік тікелей инвестиция тәуекелге толы бола-
ды? Оның тәуекелдерін азайтудың нендей жолы
бар?
3. ТШИ-ді қорғаудағы халықаралық институттар
-
дың рөлі қандай?
4. Төмендегілердің бір-бірінен айырмашылығы
неде:
a) венчурлық инвестиция
ә) компанияның қосылуы немесе бірі екінші
-
сін сатып алуы
б) бірлескен кәсіпорын
Тікелей шетелдік инвестицияның осы түр-
лерінің әрқайсысында қандай артықшылық
бар? Сондай-ақ не кемшілігі бар, түйткілді
мәселесі қандай?
5. Соңғы бірнеше онжылдықта ТШИ-ге қатысты
шетелдік заңдар қатайды ма, әлде жұмсарды
ма? Себебі неде?
6. Компаниялар ТШИ тәуекелін қалай азайтады?
7. Шетелдік инвестицияны экспроприациялау
(мемлекет меншігіне алу) кезінде қабылдаушы
мемлекет қандай құқықтық стандартқа сай бо
-
лып тұруы керек?
8. ТШИ төңірегінде ойланып жүрген тарап үшін
екіжақты инвестициялық шарт қаншалықты ма
-
ңызды?
9. Халықаралық бірлескен кәсіпорын ашып, іске
қосудың маңызды мәселелері қандай?
10. Халықаралық франчайзинг пен таза отандық
франчайзингтің айырмашылығы неде? Фран
-
чайзинг пен лицензиялау арасында айырмашы-
лық бар ма?
11. Франчайзер мен франчайзиге халықаралық
франчайзинг не пайда береді?
12. Кіммен, қайда және қалай франчайзинг келісі
-
міне отыратынын анықтау кезінде франчайзер
қандай факторды ескеруге тиіс?
13. Өзін қорғау үшін франчайзер қандай принцип
-
терді өзара бекітуі керек?
14. Бір-бірінен айырмашылығын түсіндіріңіз:
a) саланы дамыту туралы келісімшарт
ә) тікелей франчайзинг
б) мастер-франчайзинг жөніндегі келісім
в) субфранчайзинг
Интернет-жаттығулар
1. http://www.state.gov/documents/organization/188371.pdf сайтында берілген АҚШ екіжақты инвестиция-
лық шарты үлгісін қарап шығыңыз.
2. Азия-Тынық мұхит экономикалық ынтымақтастығының (APEC) веб-сайтынан ұйымның түрлі жұмыс
тобы, салалары және іске асырып жатқан жобалары жайында оқып, танысыңыз: http://www.apec.org.
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Шетелдік инвестиция саласындағы жаһандық үрдістер: мемлекеттің инвестициялық нұсқаулығы, ин-
вестициялық шолулар және талдаулар: www.oecd.org.
АҚШ Сауда министрлігі: веб-сайт өнеркәсіптегі үрдістер мен шетелдік инвестиция статистикасы жа
-
йындағы ақпаратқа бай: www.doc.gov.
Шетелдік коммерциялық қызмет: мемлекеттегі сауда-саттыққа жасалған талдау, серіктестерді анықтау
бағдарламасы: www.usatrade.gov.
Бұл сайтта Дүниежүзілік банк пен ДСҰ арасындағы бірлескен кәсіпорын, сондай-ақ мемлекеттік және
өңірлік есептер мен жергілікті билік органдары жөнінде ақпарат берілген: www.itd.org.
Шетелде инвестициясы бар америкалық фирмаларға арналған қаржыландыру және сақтандыру бағ
-
дарламалары мен инвесторларға арналған бірқатар мемлекеттік және жалпы ақпараттар: www.opic.gov.
606
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
Сілтемелер
1.
БҰҰ мәліметтері: http://data.un.org/Data.aspx?d=WDI&f=Indicator_Code%3aBX.KLT.DINV.CD.WD (ДБ дерек-
тері).
2.
Дүниежүзілік банк тобының рейтингін мына сайттан көре аласыз: http://www.doingbusiness.org/rankings.
3.
U.S. Commercial Service, A Basic Guide to Exporting (2015).
4.
Kalman Kalotay, «The Impact of the New Ruble Crisis on Russian FDI», Baltic Rim Economies – Bimonthly Economic
Review 31 (February 26, 2015)
5.
Сонда, 31–32.
6.
Joost Pauwelyn, «Rational Design or Accidental Evolution? The Emergence of International Investment Law» in The
Foundations of International Investment Law 27 (eds. Z. Douglas, J. Pauwelyn & J. Vinuales, Oxford University Press
2014).
7.
ICSID Case No. ARB/87/13 (June 27, 1990).
8.
R. Alford, «The Convergence of International Trade and Investment Arbitration», 12 Santa Clara Journal of International
Law 35 (2014).
9.
Сонда
10.
Сонда, 48–50.
11.
Екіжақты инвестициялық шарттағы қалқан ескертпе (Umbrella Clauses) мәселелері мен қалқан ескертпені
анықтауға берілген сұрақтарды терең зерттеу үшін: Jarrod Wong, «Umbrella Clauses in Bilateral Investment
Treaties», 14 George Mason Law Review 137 (2006).
12.
Larry A. DiMatteo, «Strategic Contracting: Contract Law as a Source of Competitive Advantage», 47 American
Business Law Journal 727 (2010).
13.
Andrew J. Markus, Carlton Fields, P.A., 100 SE 2nd Street, Suite 4000, Miami, Florida 33131.
14.
14. H. Vedia Jerez, Competition Law Enforcement and Compliance across the World: A Comparative Review 389
(Wolters Kluwer 2015).
21
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭЛЕКТРОНДЫҚ КОММЕРЦИЯ
Интернетте тауар, қызмет және цифрлық контенттің халықаралық саудасының өсімі таңғаларлық дең-
гейге жеткен. Бұл жағдай коммерциялық (кәсіпорындар арасындағы/business-to-business немесе B2B) тран-
закцияларды жеңілдетуге айтарлықтай әсер етті, әсіресе тұтынушыларға арналған сауда нарығын (кәсіп-
орын-тұтынушы/business-to-consumer немесе B2C), сондай-ақ жеке транзакциялардың (жеке тұлғалар ара-
сындағы/person-to-person немесе P2P) формасын қайта қалыптастырды. «Транзакцияларға назар аудары-
ңыз: Дүниежүзі бойынша тұтынушы тауарының сатылымына қатысты электрондық сауда» атты 21.1-кестеде
2012 жылдан бастап 2017 жылға дейінгі аралықта интернет арқылы тұтынушы тауарларының сату көрсет
-
кіштерінің артуы көрсетілген. Қазіргі уақытта барлық тұтынушы тауары сатылымының шамамен 50%-ы
интернет арқылы жүзеге асады.
Халықаралық нарықтағы сауданың трансформациялануы мен интернет маркетингін трансшекаралық
сипатқа ие болуы және интернеттің қоғамдық игілікке айналуы бірнеше нормативтік-құқықтық реттеу мә
-
селесін туындатты. Осылайша электрондық коммерция әлі де болса толығымен шешімін таппаған бірқа-
тар тәуекелден тұрады. Электрондық коммерция (е-коммерция) мәселелерінің ауқымы кең, сондай-ақ биз-
неске және құқыққа қатысты сан алуан салаларды қамтиды. Ақпараттық қоғамның тұтынушы аспектілері
жөніндегі ЕО кеңесінің резолюциясында тұтынушыларды алаңдатып отырған мәселелер мен электрондық
коммерцияның дамуына қажет төмендегідей шарттар анықталды: (1) қолжетімдік пен баға қолайлығы;
(2) транспаренттік, соның ішінде ақпараттың мөлшері мен сапасындағы транспаренттік; (3) адал маркетинг
әдістері, ұсыныстар және келісімшарт талаптары; (4) балаларды жағымсыз контенттерден қорғау; (5) төлем
жүйелерінің, соның ішінде электрондық қолтаңба қауіпсіздігі; (6) жеке деректердің құпиялығы және олар
-
ды қорғау; (7) дау-дамайды шешудің тиімді жүйелеріне қол жеткізу.
Интернеттің технологиялық сипатына қарамастан, анағұрлым дәстүрлі халықаралық бизнес транзак
-
цияларында кездесетін мәселелер интернет-транзакцияларға да қатысты болуы мүмкін. Мысалы, интернет
транзакция барысында сатушы сатып алушы елінің заңдары мен юрисдикциясының ықпалына түсуі мүмкін
бе? Сатушы шетелдік табыс салығы, сауда салығы және қосымша құн салығын төлеуге міндетті ме? Тран
-
закция шетелдік тұтынушыларды қорғау жөніндегі заңдардың нысаны бола ала ма? Бұл тарауда осы аталған
мәселелердің бірқатары, соның ішінде дербес юрисдикция, жеке ақпаратты қорғау және контенттерді реттеу
қарастырылады. Интернет және е-коммерцияға тән көптеген құқықтық мәселелердің тізімімен «Транзакция
-
ларға назар аударыңыз: Интернетке қатысты құқықтық мәселелер» атты 21.2-кесте арқылы таныса аласыз.
Бұл тарау юрисдикция мәселелерінің электрондық транзакцияларға қалай қолданылатынына қысқаша
шолудан басталады. Кейінірек сауда маркасы құқығының бұзылуы, құпиялық және деректер қорын қорғау
сияқты электрондық коммерцияға тән мәселелер тікелей назарға алынады. Электрондық деректердің алма
-
суына қысқаша кіріспеден кейін электрондық келісімшартқа қатысты құқықтық мәселелерге талдау жүргізі-
леді. Бұл тарау электрондық коммерция этикасы тақырыбымен аяқталады.
21.1-кесте. Транзакцияларға назар аударыңыз: Дүниежүзі бойынша тұтынушы тауарының сатылымына қатысты
электрондық коммерция (трлн доллар)
Жыл Сатылым Пайыздық өсімі
2012 1,058 23,3
2013 1,251 18,3
2014 1,505 20,2
2015* 1,771 17,7
2016* 2,053 15,9
2017* 2,357 14,9
*Болжаулы көрсеткіштер
Халықаралық электрондық коммерция
21-тарау
608
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
21.2-кесте. Транзакцияларға назар аударыңыз: Интернетке қатысты құқықтық мәселелер
Мәселе Құқық саласы Шешім
Басқа біреудің беделіне нұқсан
келтіретін материалды жариялау
(юрисдикция)
Цифрлық контент үшін интернет
провайдерлердің (ISP) жауапкершілігі
Деликт құқығы (диффамация)
Деликт құқығы (жанама немесе
субсидиарлық жауапкершілік);
Цифрлық дәуірде авторлық
құқықты қорғау заңы (DMCA)
Экстерриториалдық заң
Интернет провайдерлер жауапкершіліктен
қорғалады, алайда ақпарат көзін ашып
көрсетуге тиіс, сондай-ақ егер де біреуге зиян
тигізетін ақпаратқа қатысты ескерту ала тұра,
сол ақпаратты өшірмесе, жауапкершіліктен
босатылмайды.
Спам және басқа да интернетті теріс
пайдалану жағдайлары
Жалған ақпарат беру
Деликт құқығы (құқықты асыра
пайдалану)
Деликт-келісімшарт құқығы
Соттың тыйым салу шешімі
Белгілі бір штаттар мен мемлекеттерде бизнес
жүргізуден бас тарту құқығы
Ақаулы өнімдер мен қызмет түрлері
(онлайн сатылым)
Өнім сапасы үшін жауапкершілік
және тұтынушыларды қорғау
заңдары
Сот процесі және үкіметтік реттеу (белгілі бір
штаттар мен мемлекеттерде бизнес жүргізуден
бас тарту құқығы)
Интернетте келісімшарт жасау Келісімшартты дайындау Электрондық транзакциялар туралы бірыңғай
заң (UETA)
Электрондық агенттер
Онлайн бағалы қағаздар
Қызметкерлердің электрондық
пошталары
Бағалы қағаздар туралы заңдар
Құпиялық заңы
Экстерриториалдық; оффшорлық жеңілдіктер
Жеке өмірге қол сұқпау; Жеке деректерді қорғау
және электрондық құжаттар туралы Канада заңы
Компанияның және қызметкерлердің
электрондық пошталарын ашу
Азаматтық процессуалдық құқық
туралы федералдық ережелер
Бизнес жүргізуге қатысты айғақ үшін
қызметкердің үйіндегі компьютерді тексеруге
ордер алуы мүмкін
Рұқсатсыз жүктеп алу
Домендік атаулар мен мета-тегтер
Авторлық құқық және сауда
маркасы туралы заң
Киберсквоттингке қарсы заң
Соттың тыйым салу шешімі
Интернетте атаулар мен нөмірлерді беру
корпорациясы (ICANN)
Қылмыстық және алаяқтық әрекеттер Қылмыстық заң Деректерді шифрлау
Дербес юрисдикция
Электрондық саудаға алғаш қадам басқан тұлғаға қатысты туындайтын негізгі сұрақ мынадай: сол тұлға
шетелдік сот юрисдикциясының ықпалына түсе ме, жоқ па? Интернет арқылы жарнамалау немесе тапсы
-
рысты өңдеу шетелдік сотқа дербес юрисдикция беру үшін басқа тараптың юрисдикциясымен жеткілікті
байланысты қамтамасыз ете ала ма? Юрисдикция дегеніміз – қандай да бір істі қарауға қатысты соттың құ
-
зыреті. Дербес юрисдикция судьяның жауапкерден сотта өзін-өзі қорғауын талап ететін күшін немесе өкі-
леттігін білдіреді. АҚШ Конституциясының тиісті құқықтық процедура жөніндегі ережесіне сәйкес, жауап-
кердің бұрын сот елімен минимал байланысы болған жағдайда ғана сот жауап берушіге қатысты дербес
юрисдикцияны жүргізе алады.
АҚШ соттарының соңғы жылдары шығарған шешімдерінде интернет транзакцияларындағы дербес
юрисдикцияға қатысты бірқатар нұсқаулық берілген. Bensusan Restaurant Corp. корпорациясының Кингке
қарсы
2
ісінде федералдық аймақтық сотта веб-сайт құру шетелдік юрисдикцияда бизнес транзакцияларын
жүргізу болып есептелмейтіні мәлім болды. Мейрамхана Нью-Йорктегі сауда маркасымен қорғалған түнгі
клубтың атауымен бірдей атауда жұмыс істейді. Сауда маркасының иесі Нью-Йорктегі федералдық сотқа
сауда маркасы құқығын өрескел бұзғаны үшін талап-арыз берді. Сот шешімі бойынша, Нью-Йоркте ғана
қолжетімді веб-сайтты жай ғана құру Нью-Йоркте бизнес жүргізу ниетін дәлелдеу үшін жеткіліксіз деп та
-
нылды. Дербес юрисдикцияның жоқтығынан сот ісі жабылды.
609
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
Bensusan Restaurant Corp. корпорациясының Кингке қарсы ісі
126 F.3d 25 (2d Cir. 1997)
Ван Граафейленд – аймақтық судья. Талап-арыз
беруші Bensusan Restaurant Corp. компаниясы арызында
өзінің Нью-Йорктегі The Blue Note атты аса зор табыс-
қа жеткен джаз клубының құрушысы екенін, бұл клуб
атауы кабаре қызметін көрсету үшін федералдық сауда
маркасы ретінде 1985 жылы 14 мамырда тіркелгенін көр-
сеткен. Шамамен 1993 жылы Bensusan компаниясының
өкілі Кингтен Миссуридегі клубын The Blue Note деп
атауды тоқтатуды және одан мүлдем бас тартуды талап
ете отырып, арнайы хат жазған болатын. Кинг жергілік-
ті веб-сайт дизайн жасаушы компанияның ұсынысы бо-
йынша, сол компанияға Кинг кабаресі үшін интернетте
веб-сайтты жасауға рұқсат берді.
Кейін Bensusan компаниясы Лэнхем заңы мен
1995 жылғы Сауда маркасының әлсіреуі жөніндегі феде-
ралдық заңның бұзылуын, сондай-ақ әділетсіз бәсекеге
қатысты жалпы құқық принциптеріне қайшы келуін алға
тарта отырып, Нью-Йорктің Оңтүстік аймағында сотқа
арыз түсірді. Веб-сайтта Кингтің мекемесі «Миссури шта-
тындағы сұлу Колумбияда орналасқан Мид-Миссуридегі
ең үздік ойын-сауық орталығы» ретінде сипатталып, әрі
қарай төмендегідей мәтінмен жалғасқан болатын: Blue
Notes веб-сайтын Нью-Йорктегі Гринвич Виллидждің
орталығында орналасқан әлемдегі ең мықты джаз клуб-
тарының бірі Blue Note клубымен шатастырмау керек.
Интернеттің қарқынды дамыған заманында қабылданған
сауда маркасы туралы заңдарды пайдалануға тырысу зы-
мырап бара жатқан автобусқа мінуге тырысумен бірдей
екенін ұғынсақ та, дербес юрисдикцияға қатысты жалпы-
ға ортақ доктриналар федералдық аудандық соттың қол
жеткізген нәтижелерін қолдайды деген сенімдеміз.
Нью-Йорк заңының тиісті бөлігінде Нью-Йорк соты-
ның сол штат ішінде «өз басымен немесе агент арқылы»
заңсыз әрекет жасайтын, бірақ сол штатта тұрғылықты
мекенжайы жоқ тұлғаға қатысты юрисдикциясын жүзеге
асыра алатыны көрсетілген. Тіпті Bensusan компаниясы
Нью-Йоркте зардап шексе де, ол Нью-Йорк штатында
деликттік әрекет ретінде есептелмеуі мүмкін. Осыған
байланысты 1966 жылы Нью-Йорктің заң шығарушы ор-
ганы өзгертулер енгізді. Заңның тиісті бөлігіндегі өзгер-
тулерге сәйкес, Нью-Йорк соттары штат ішінде тұлғаға
немесе мүлікке зардап тигізетін штаттан тыс деликттік
әрекет жасаған штат аясында тұрғылықты мекенжайы
жоқ тұлғаға қатысты дербес юрисдикциясын жүзеге асы-
ра алады. Десек те юрисдикцияның таралуы деликттік
әрекеттердің штатқа қандай да бір салдары болатынына
сенетін немесе саналы түрде сенуге тиіс болатын, сон-
дай-ақ штаттар арасындағы коммерциядан ірі көлемдегі
табыс алуды көздейтін тұлғаларға қатысты шектелген.
Болжамды фактілер ірі көлемдегі табыстың штаттар
арасындағы саудадан түскенін дәлелдеуге жеткіліксіз
болғандықтан, жергілікті деңгейде бизнес операцияла-
рын жүргізетін штатта тұрғылықты мекенжайы жоқ тұл-
ғалар ескерілмегендіктен, дербес юрисдикцияның анық-
талуы да мүмкін емес. РАСТАЛДЫ.
Түйін
● Жауапкерге қатысты дербес юрисдикцияны орнату
үшін «минимал контакт» стандарты интернеттегі
әрекеттерге қатысты қолданылуға тиіс.
● Құқықбұзушылық (мысалы, сауда маркасын бұзу
сияқты) штаттан тыс жерде орын алса да, зардабы
штат ішіне тисе, экстерриториялық заңдар юрисдик-
ция беруді қарастырады.
● Сауда маркасын бұзатын материалдардан тұратын
веб-сайтты жай ғана жасаудың өзі экстерриториялық
заңдардың дербес юрисдикцияға арналған талапта-
рына сәйкес келмейді.
● Жауапкер мақсатты түрде өз әрекеттерін штатқа қарай
бағыттап, сол әрекеттерінен ірі көлемде табыс түсір-
мейінше, штаттан тыс жерлерде жасалған құқықбұзу-
шылыққа дербес юрисдикцияның күші жүрмейді.
Cybersell, Inc. компаниясының Cybersell, Inc
3
компаниясына қарсы сот ісінде сауда маркасының иесі сауда
маркасын бұзғаны үшін шағым түсірді. Флоридалық компания веб жасақтау қызметтерін жарнамалау үшін
веб-сайт жасаған болатын. Аризоналық компанияның да дәл осындай атауды иеленген сауда маркасы бар
еді. Сот істі қайтарып: «тек қана интернет арқылы жарнамалау жарнама берушіге қатысты басқа штатта
юрисдикция жүргізуге жеткіліксіз деп ешбір сот мәлімдеген емес», – деген болатын. Сонымен қатар сот
Флоридадағы компанияның Аризонадағы қандай да бір тұлғамен келісім жасаспағанын және тауар сатпаға
-
нын атап өтті.
Ендігі кезекте Bensusan Restaurant Corp. компаниясының Кингке қарсы ісімен салыстырғанда юрис
-
дикция спектрінің екінші ұшында тұрған іске тоқталсақ, бұл істе, яғни CompuServe, Inc. компаниясының
Паттерсонға қарсы сот ісінде, шартты түрде тегін бағдарламалық жасақтама ретінде белгілі бағдарла-
малық жасақтаманы лицензиялау әдісі талқыға түседі. Бұл істе Паттерсон іс жүзінде өзінің бағдарламалық
жасақтамасын сату мақсатында CompuServe компаниясын дистрибьюторлық орталық ретінде пайдаланды.
Паттерсон өз өнімін Техастан Огайо штатындағы CompuServe жүйесіне беруге шешім қабылдағандықтан,
сондай-ақ бұл жүйе оның жарнама жасаған және өнімдерін сатқан тараптарға өзінің өнімдеріне қолжетім
-
дікті қамтамасыз еткендіктен, сот Паттерсонның Огайо штатында бизнес жүргізу артықшылығын әдейі пай-
даланды деген шешімге келді.
610
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
Керісінше, Bensusan ісінде пассив веб-сайтты пайдалану мәселесі қозғалды. Сот бақылауының нәтижесі
бойынша, CompuServe интернет-қолданушысы Огайо штатынан тыс штаттардағы сатып алушыларға интер
-
нет арқылы бағдарламалық жасақтамаларын сату мақсатында келісім жасай отырып, арнайы Огайо штатын
таңдаған, пассив веб-сайтта жай ғана жарнама жасау қандай да бір тұлғаны басқа штат сотының юрисдик
-
циясының ықпалына түсірмейді.
CompuServe, Inc. компаниясының Паттерсонға қарсы ісі
89 F.3d 1257 (6th Cir. 1996)
Браун – аймақтық судья. CompuServe – штаб-пәтері
Огайо штатындағы Колумбуста орналасқан компьютер-
лік ақпараттық қызмет беруші. CompuServe абоненттері-
не CompuServe-тің өзі немесе басқа тараптардың жасаған
компьютерлік бағдарламалық жасақтама өнімдерін бере-
тін электрондық канал ретінде жұмыс істейді. Осындай
тәсілмен жасақталып, таратылатын компьютерлік жа-
сақтама CompuServe анықтағандай, шартты түрде тегін
бағдарламалық жасақтама деп аталады. Шартты түрде
тегін бағдарламалық жасақтамадан «соңғы пайдалану-
шы» өз еркімен ережелерді сақтағанда ғана пайда түседі,
яғни CompuServe жүйесінің басқа абоненті белгілі бір
сынақ мерзімі өткеннен кейін құрастырушының ұсынған
лицензиялық төлемін төлеуді жалғастыра бергенде ғана
жүйе пайда көреді. «Соңғы пайдаланушы» бұл төлемді
Огайо штатындағы CompuServe компаниясына тікелей
төлейді және CompuServe балансты шартты түрде тегін
бағдарламалық жасақтама құрушысына төлемді аудар-
мастан бұрын, көрсеткен қызметі үшін соманың 15%-ын
алып қалады.
Жауапкер Ричард Паттерсон CompuServe компания-
сына абонент ретінде тіркелді, сондай-ақ басқа тараптар-
дың қолдануы және сатып алуына мүмкіндік беруі үшін
CompuServe жүйесінде «шартты түрде тегін бағдарла-
малық жасақтаманы» енгізді. Шартты түрде тегін бағ-
дарламалық жасақтама «провайдеріне» айналған кезде
Паттерсон «Шартты түрде тегін бағдарламалық жасақ-
таманы тіркеу туралы келісімге» (SRA) отырды. Бұл
келісімде екі тараптың Огайо штатында келісім жасас-
қаны және келісімнің Огайо штатының құқығына сай
«жасалып, реттелетіні» нақты көрсетілген. Паттерсон
1991 жылдан 1994 жылға дейін CompuServe жүйесіне
электронды түрде 32 жетекші бағдарламалық жасақтама
файлын жіберді. Паттерсонның бағдарламалық өнімде-
рі адамдарға ірі интернет желісінде жол көрсетуге кө-
мектесетін бағдарлама ретінде жасалған болса керек.
CompuServe осыған ұқсас өнім сата бастады, дегенмен
бұл өнімдердің таңбалануы мен атауы, Паттерсонның пі-
кірі бойынша, оның өнімдерінің таңбалануына өте ұқсас.
CompuServe бұл мойындау туралы талап-арызды
Огайо штатының Оңтүстік аймағына арналған федерал-
дық аудандық сотына түсірді. CompuServe басқа мәселе-
лермен қатар, Паттерсонның ортақ құқықпен қорғалатын
қандай да бір сауда маркасын бұзбағанын мойындатуды
талап етті. Паттерсон жауап ретінде, дербес юрисдик-
цияның жоқтығынан істі жабуға өтініш берді.
Жауапкердің сот орналасқан штатпен байланысы
«сот орналасқан штатпен тығыз байланысты білдірсе»,
сондай-ақ жауапкердің өзін-өзі ұстауы және байланысы
«сотқа шақырылуы үшін жеткілікті ұйғарым болған кез-
де» «мақсатты түрде табыс алу» талабына сәйкес келеді.
Паттерсон өзінің бағдарламалық жасақтамасын Техастан
Огайо штатындағы CompuServe жүйесіне жүктеу туралы
шешім қабылдады, басқа да көптеген қолданушылар осы
жүйе арқылы Паттерсонның бағдарламалық жасақтама-
сына қол жеткізді және Паттерсон осы жүйе арқылы өз
өнімін әрі жарнамалап, әрі сатты. Сонымен қатар бұл қа-
тынастар «бір реттік» емес, тұрақты сипатқа ие болды.
Қорытындылай келе, осы істің бірегейлігін ескере
отырып, келіспейтін тұстарымызды атап өтуді жөн көр-
дік. Паттерсонның бағдарламалық жасақтамасы сатып
алынған немесе қолданылған кез келген штатта Паттер-
сонның үстінен талап-арыз түсіріледі деп ойламаймыз
және ойламауымыз да керек; мәселе мұнда да емес. Біз-
дің алдымыздағы іс үшінші бір штаттан басқа тараптың
Паттерсонға қарсы Огайо штатында, мәселен бағдарла-
малық жасақтамасы салдарынан пайда болған «компью-
терлік вирус» үшін сотқа арыз беру әрекеті де емес; сон-
дықтан осы фактілер негізінде дербес юрисдикцияны
орнату мүмкін бе деген сұраққа жауап берудің қажеті
жоқ. Ақырында, CompuServe компаниясы Огайодағы
көрсеткен қызметіне ақы төлемегені үшін кез келген
абонентті сотқа бере алады деп мәлімдеме жасамаймыз
және мәлімдеудің қажеті де жоқ.
Біз Паттерсонға қатысты дербес юрисдикция жүргі-
зуді қолдау үшін оның (Паттерсонның) Огайо штатында
жеткілікті байланысы болғанына сенгендіктен, федерал-
дық аудандық соттың талап-арызды қанағаттандырмау
шешімінің КҮШІН ЖОЯМЫЗ.
Түйін
● Шартты түрде тегін бағдарламалық жасақтама – қол-
данушының бағдарламалық жасақтаманы сынақ мер-
зімі ішінде жүктеп алып, пайдалануға рұқсат беретін,
ал кейін қолдануды жалғастырғысы келсе, авторға
ақы төлеу талап етілетін тәсіл.
● Егер жауапкер сот орналасқан штаттың заңдарын
«әдейі пайдаланса», дербес юрисдикция мақсатында
тиісті құқықтық процедуралар сақталады.
611
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
Zippo Manufacturing Co. компаниясының Zippo Dot Com, Inc. компаниясына қарсы ісінде
4
интернет қыз-
метіне арналған дербес юрисдикцияны орнатуға қатысты өзгермелі ұстаным қолданылған болатын. Бұл істе
жауапкердің интернеттегі жарнамасы нәтижесінде, Пенсильвания штатында, 3000-нан астам абонентке қыз
-
мет сатылады. Аталмыш штаттағы келісімшарт саны мен сатылым ауқымы дербес юрисдикцияға қатысты
шешім қабылдауда басты фактор ретінде есептелуі ықтимал.
Zippo Manufacturing Co. компаниясының Zippo Dot Com,
Inc. компаниясына қарсы ісі
952 F. Supp. 9 (W.D.Pa. 1997)
Маклафлин – федералдық аудандық судья. Бұл
дау-дамайдың өзегі – интернеттегі домендік атаулар.
Домендік атаулар интернет пайдаланушының негізгі
идентификаторы ретінде қызмет атқарады. Интернет-
компаниялар әдетте өз бизнесінің атауын домендік атау-
дың бір бөлігі ретінде қолдануға күш салады (мысалы,
IBM.com), «.com» белгісі пайдаланушының коммерция-
лық кәсіпорын екенін білдіреді. Біз Пенсильванияның
экстерриториялық заңының конституциялық тұрғыдан
киберкеңістікке рұқсат етілген таралу мүмкіндігін анық-
тауымыз керек. Zippo Manufacturing Corporation («Өнді-
руші») Сауда маркасы туралы федералдық заң бойынша,
сауда маркасын әлсірету, бұзу, жалған таңбалау сияқты
айыптарын алға тарта отырып, Zippo Dot Com, Inc. («Dot
Com») компаниясының үстінен шағым түсірді. Dot Com
дербес юрисдикцияның жоқтығынан бұл айыптауларға
қарсы талап-арыз берді.
«Manufacturing» – негізгі коммерциялық кәсіпор-
ны Пенсильвания штатындағы Брэдфордта орналасқан
пенсильваниялық корпорация. Manufacturing өзге де
өнімдермен қатар, танымал «Zippo» оттығын шығарады.
Dot Com – негізгі коммерциялық кәсіпорны Калифор-
ниядағы Саннивейлде орналасқан калифорниялық кор-
порация. Dot Com интернет-сайт қызметін, интернеттегі
жаңалықтар қызметін жүргізеді, сондай-ақ интернетте
«zippo.com», «zippo.net» және «Zipponews.com» домен-
дік атауларын пайдалануға қатысты айрықша құқық ал-
ған болатын. «Сайт» («site») – негізгі компьютермен ақ-
парат алмасуға мүмкіндік беретін интернет-адрес. «Веб»
(«Web») немесе «World Wide Web» – интернетте қолже-
тімді сайттар жиынтығын білдіреді. Dot Com осы до-
мендік атауларды Network Solutions, Inc. компаниясында
тіркеді, бұл компания, өз кезегінде, интернет желісінде
домендік атауды тіркеу қызметтерін ұсыну үшін Ұлттық
ғылыми қормен (National Science Foundation) келісім-
шартқа отырды. Домендік атау бір ғана пайдаланушы
үшін тіркелгендіктен, оны басқа біреудің пайдалануына
болмайды.
Dot Com компаниясының Пенсильваниямен байла-
нысы нтернет арқылы ғана жүзеге асты. Dot Com ком-
паниясының кеңселері, қызметкерлері және интернет
серверлері Калифорнияда орналасқан. Алайда Dot Com
компаниясының Пенсильванияда кеңселері, қызметкер-
лері немесе агенттері жоқ. Dot Com компаниясының
Пенсильвания тұрғындарына арналған қызметі туралы
жарнамасы интернет арқылы Пенсильвания тұрғында-
рына қолжетімді веб-парақшаға ақпарат шығарудан тұ-
рады. Жауапкердің әлем бойынша шамамен 140 000 тө-
лем жасайтын абоненті бар. Бұл абоненттердің шамамен
2%-ы (3000 абонент) – Пенсильвания тұрғындары.
Дербес юрисдикция
Аталмыш істе дербес юрисдикцияны жүргізу құзыре-
тіміз штат заңымен бекітілген. Федералдық конституция-
ның он төртінші түзетулерінің тиісті құқықтық процеду-
ра туралы ескертпесі соттың осы құзыретін қаншалық-
ты жүзеге асыра алатынын реттейді. Пенсильванияның
экстерриториялық заңы резидент емес жауапкерге, «осы
достастықта қызмет көрсету немесе заттарды жеткізу
туралы шарт жасасқаннан кейін» юрисдикцияны жүзе-
ге асыруға мүмкіндік береді. Жауапкер сот орналасқан
штатта «жүйелі және үздіксіз» қызметпен айналысқан
жағдайда, жалпы юрисдикция бойынша сотқа, сот орна-
ласқан штатқа қатысты емес қызметтері үшін резидент
емес жауапкерге дербес юрисдикциясын жүзеге асыруға
рұқсат беріледі.
Жалпы юрисдикция болмаған жағдайда, «жауапкер
мен мемлекет арасындағы қарым-қатынас «минимал
байланыстар» шеңберінде орын алғанда, нақты юрис-
дикция бойынша сот орналасқан штатқа қатысты қыз-
меттері үшін резидент емес жауапкерге қатысты сот
дербес юрисдикция жүргізе алады. Резидент емес жауап-
керге қатысты нақты дербес юрисдикцияны жүргізу
орынды ма, әлде жоқ па, мұны анықтау үшін үш деңгей-
лі сынаққа жүгінеміз: (1) жауап берушінің сот орналас-
қан штатпен жеткілікті «минималды байланысы» болуға
тиіс; (2) жауапкердің үстінен түсірілген талап-арыз осы
байланыстардың бірінен туындауға тиіс; (3) юрисдик-
цияны жүзеге асыруға негіз болуы керек.
Интернет және юрисдикция
Жоғарғы сот «технологиялық прогрестің штаттар
арасындағы сауда ағынын ұлғайтқанын, соған сәйкес
юрисдикцияның қажеттігі де дәл осылай артқанын»
атап өтті. Миллиондаған адам, корпорация, ұйымдар
және әлем бойынша білім беру мекемелері қолданатын
15 000-нан астам компьютерлік желісі бар ғаламдық
«супер-желі» интернетке шығу мүмкіндігіне ие болды.
Ақпараттық технологиялардағы жаһандық төңкеріс-
тің көкжиектен бой көрсете бастауымен қатар, интер-
нетті пайдалануға негізделген дербес юрисдикцияның
рұқсат етілген шеңберіндегі заңдарды дайындау өзінің
бастапқы сатысына шықты. Дербес юрисдикцияның
конституциялық түрде жүргізілу ықтималы – кәсіпорын-
ның интернет арқылы жасайтын коммерциялық қызметі-
нің сипаты мен сапасына тура пропорционал.
Ал мәселенің бір жағында интернет арқылы нақ-
ты бизнес жүргізетін жауапкерге қатысты жағдайлар
берілген. Егер жауапкер шетел юрисдикциясындағы
612
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
резиденттермен келісімшартқа отырса, сондай-ақ нәти-
жесінде компьютерлік файлдардан хабардар болса және
бұл файлдар интернет арқылы бірнеше мәрте жіберілсе,
дербес юрисдикция орынды деп есептеледі.
Мәселенің екінші жағына келер болсақ, жауапкер тек
қана шетелдік юрисдикциядағы пайдаланушылар үшін
қолжетімді болатын интернет-сайтқа ақпарат шығара-
ды. Қызығушылық танытқан қолданушыларға ақпарат
беруден басқа ештеңе жасамайтын пассив веб-сайт дер-
бес юрисдикцияны жүзеге асыруға негіз бола алмайды.
Пайдаланушының хост компьютермен ақпарат алмасуы-
на мүмкіндік беретін интерактив веб-сайттар орта пози-
цияда орын алған. Осындай жағдайларда юрисдикцияны
жүргізу интерактивтілік деңгейін тексеру және веб-сайт-
та ақпарат алмасудың коммерциялық сипаты арқылы
анықталады.
Осы жағдайға қатысты пайдалану
Біріншіден, мұның интернет жарнамаға қатысты
жағдай емес екенін атап өтуіміз керек. Dot Com компа-
ниясы интернетке қосылған Пенсильвания тұрғында-
рына қолжетімді веб-сайтқа ақпаратты орналастырып
қана қойған жоқ. Бұл тіпті интерактивтілік жағдайы да
емес, өйткені Dot Com веб-сайтты жасап қана қоймай, ол
арқылы Пенсильвания тұрғындарымен ақпараттармен
алмасып, кейінірек сол ақпаратты коммерциялық пайда
алу үшін қолдануға ниеттенді. Бізден Dot Com веб-сай-
тының Пенсильванияда бизнес жүргізуден мақсатты түр-
де табыс алуын немесе алмауын анықтау талап етілмеді.
Біздің тарапымыздан анықталуы қажет мәселе мынадай
еді: Пенсильвания тұрғындарымен жасалған Dot Com
компаниясының электрондық саудасы Пенсильванияда
бизнес жүргізуден мақсатты түрде пайда түсіруді білдіре
ме, әлде жоқ па?
Біз бұл мәселені анықтау барысында, иә, пайда тү-
сіреді деген шешімге келдік. Себебі Dot Com компа-
ниясы Пенсильванияда шамамен 3000 жеке тұлға және
жеті интернет-провайдермен келісімшарт жасасқан. Бұл
транзакциялардың түпкі ниеті – Пенсильванияда осы
талап-арыздың негізін құрап отырған электрондық ха-
барламаларды жүктеп алу. Бұл сот жауапкерге қатысты
дербес юрисдикциясын тиісті түрде жүзеге асыра алады,
сондай-ақ сот жүретін орынның осы сот аймағында бо-
луы да орынды деген қорытындыға келдік.
Түйін
● Өзгермелі шкала жауапкерге қатысты дербес юрис-
дикция жүргізу мақсатында интернеттегі қызметті
«минимал байланыс» ретінде қарастыруға жеткілікті
ме, жоқ па, соны анықтау үшін қолданылады.
● Интернетте нақты бизнес жүргізетін компания сол
бизнесін жүргізетін шет мемлекеттің дербес юрис-
дикциясының ықпалында болады.
● «Пассив» веб-сайттың жай ғана жұмысын жүргізетін
жеке тұлға мен компанияға шетел сотының юрисдик-
циясы жүрмейді.
● Интерактивтік веб-сайтқа негізделген дербес юрис-
дикция сайттың интерактивтік және коммерциялық
сипатына тәуелді болады.
Аталмыш юрисдикция бойынша талап-арызға тап болмас үшін, ниетіңіздің сол юрисдикциядағы тұрғын-
дармен мәміле жасау емес екенін көрсететін бас тарту шартын веб-сайтқа шығарғаныңыз жөн.
Салыстырмалы құқық: «Сот шешімінің тиісті сотта шығарылуы, танылуы және орындалуы жөніндегі
ЕО қаулысы» атты 21.1-мысалда ЕО мемлекетінде орналасқан тұтынушы сотында интернет-сатушылардың
өздерін қорғауын талап ететін Еуроодақ қаулысынан үзінді келтірілген. Бұл құқықтық араласулар Zippo,
CompuServe және Bensusan істеріндегідей, Америка Құрама Штаттарында талап етілетін минимал контакт
анализін жасаудың қажеттігін жоққа шығарады. Сондай-ақ ЕО қаулысы веб-сайт және лицензияның сот таң
-
дау ескертпесін жарамсыз деп санайды.
Атап көрсетілген ЕО қаулысы соттың шетелдік айыпталушыға қатысты жүргізетін дербес юрисдикциясы
шет мемлекеттің сот жүйесі тарапынан мойындалып, заңдық күшке ие бола ма, әлде жоқ па, осындай аса
маңызды мәселені көтереді.
Халықаралық сот процесінде жеңіске жеткен талап-арыз беруші сот шешімінің шет мемлекеттердің сот
жүйелерінде орындалуын талап етуге мәжбүр болады. Жауапкер сот шешімін өз еркімен орындамауы мүм
-
кін.
Сот шешімінің тиісті сотта шығарылуы, танылуы және орындалуы жөніндегі ЕО қаулысы
Тұтынушы келісімшартына қатысты юрисдикция
Жеке тұлғамен жасалған келісімшартқа қатысты мәсе-
лелерде: (1) егер де бұл бөліп төлеу шарты негізінде тауар-
ларды сатуға арналған келісімшарт болса; (2) бөліп төле-
нетін негіздегі несие жөніндегі келісімшарт болса, немесе
тауар саудасын қаржыландыруға арналған кез келген кре-
дит формасы жөніндегі келісімшарт болса; (3) басқа барлық
жағдайларда тұтынушының тұрғылықты жері орналасқан
мүше-мемлекетте коммерциялық немесе кәсіби қызметін
613
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
жүргізетін тұлғамен келісімшарт жасалса, немесе осындай
қызмет түрлерін сол мүше-мемлекетте, немесе сол мем-
лекетпен қоса бірқатар мемлекетке қандай да бір жолмен
жүргізсе және келісімшарт осындай қызмет түрлерінің ау-
қымында қарастырылса, тұтынушының саласынан, немесе
мамандығынан тыс деп есептелетін жағдайлар үшін юрис-
дикция бұл бөлімге сәйкес анықталуға тиіс.
16-бап
Тұтынушы келісімшарттың екінші тарапына қарсы сот
ісін сол тараптың тұрғылықты мекенінде орналасқан мүше-
мемлекеттің сотында немесе тұтынушының тұрғылықты
мекеніне арналған соттарда қозғай алады. Ал келісімшарт-
тың екінші тарапы болса, тұтынушыға қарсы сот ісін тек
қана тұтынушының тұрғылықты жерінде орналасқан мүше-
мемлекеттердің сотында аша алады.
Жеке еңбек шартына қатысты юрисдикция
18-бап
Қызметкер мүше-мемлекетте тұрғылықты мекені жоқ,
алайда мүше-мемлекеттердің бірінде филиалы, агенттігі
немесе басқа бір мекемесі бар жұмыс берушімен келісім
жасаған жағдайда, атап өткен филиал, агенттік немесе ме-
кеменің қызметінен туындаған дауларда жұмыс беруші сол
мүше-мемлекеттің тұрғыны ретінде қарастырылады.
20-бап
Жұмыс беруші тек қана қызметкердің тұрғылықты
мекені бар мүше-мемлекеттің соттарында сот ісін қозғай
алады. Бұл бөлімге сәйкес, алғашқы берілген шағым қарас-
тырылып жатқан сотқа қарсы шағым түсіру құқығына бұл
бөлімнің ережелері қолданылмайды.
21.1-мысал. Салыстырмалы құқық: Сот шешімінің тиісті сотта шығарылуы, танылуы және орындалуы жөніндегі
ЕО қаулысы
Braintech, Inc. компаниясының Костюкке қарсы ісі
Британ Колумбиясының апелляциялық соты (1999)
Голди – судья. Талап-арыз беруші Невадада тіркел-
ген және АҚШ юрисдикциясы жүретін бірқатар жерде
бизнесін жүргізетін технологиялық компания болды. Бұл
компания жауапкердің интернеттегі хабарландыру тақта-
сында корпорация туралы жала жабатын ақпарат жария-
лағанын алға тарта отырып, Техаста Британ Колумбиясы-
ның тұрғынына қарсы сот ісін қозғады. Техас штатының
Азаматтық кодексі бойынша, егер тұлға сол жерде құқық
бұзатын болса, онда ол сол юрисдикцияда бизнес жүргі-
зетін резидент емес тұлға ретінде қарастырылады.
Талап-арыз беруші Техаста сырттай шығарылған ше-
шім алады және Британ Колумбиясында бұл шешімнің
үстінен шағым түсіреді. Британ Колумбиясы «өзара түсі-
нушілік және сыйластық принциптері» бойынша шетел-
дік сот шешімдерін тануға міндетті. Алайда жауапкердің
сот билігімен мейлінше аз байланысының болуын талап
ететін дербес юрисдикцияны жүргізуде Америка Құра-
ма Штаттарында конституциялық шектеу енгізілген.
Сонымен қатар сот Техаспен «шынайы және айтарлық-
тай» байланыстың болу-болмауын да қарастыруға тиіс.
Жауапкердің Техасқа қатысты жалғыз ғана байланысы
интернеттегі хабарландыру тақтасына ақпарат шығару
болған еді. Сырттай шығарылған сот қаулысының өте-
мақысын алу интернетке қолжетімді жерлерде бірқатар
шағымдардың жасалуын ынталандырады.
Бұл істегі мәселе – Техас және орын алғаны тұспал-
данған құқық бұзу ісінің арасындағы шынайы әрі ай-
тарлықтай байланыстың болу-болмауын анықтау. Ме-
нің пікірімше, бірінші инстанцияның судьясы Америка
Құрама Штаттарының конституциясына жасалған он
төртінші түзетудің тиісті процедуралар жөніндегі тар-
мағына сай, Техас соты мен тараптар арасында қандай
да бір байланыстың болғанын немесе болмағанын қарас-
тырмай, қателікке ұрынды. Бұл соттың алдындағы жаз-
баларда анықталғандай, Британ Колумбиясы ең сәйкес
форум болып қарастырылады, ал Техас болса орынды
форум ретінде есептелмейді. Өзара сыйластық принципі
бұл провинция сотынан мәселеге қатысты сырттай шы-
ғарылған үкімді тануды талап етпейді. ІС ЖАБЫЛДЫ.
Түйін
● Бір мемлекет халықаралық құқыққа (өзара сыйлас-
тық принципіне) сәйкес басқа бір шетелдік мемле-
кеттің сот шешімін мойындауға міндеттеледі.
● Дербес юрисдикция тиісті құқықтық процедуралар-
дың талаптарына сәйкес келмейінше, осындай сот
шешімдерін тану талап етілмейді.
● Интернеттегі хабарландыру тақтасында жала жабу
ақпаратын пассив түрде жариялау, дербес юрисдик-
ция тұрғысынан алғанда, шет мемлекетпен «шынайы
және айтарлықтай» байланыс орнатпайды.
Осындай жағдайларда сот шешімін алушы жауапкердің активтерін ала отырып, сот шешіміне қанағатта-
нуға тиіс. Осыны орындау үшін ол шетелдік соттың көмегіне жүгінуі керек.
Халықаралық заңның өзара сыйластық принципі бойынша, мемлекеттер шетелдік соттың үкімдері мен
шешімдерін құрметтеуге тиіс. Алайда төртінші тарауда талқыланғандай, сот шешімдерін тану кей кезде
-
рі жүзеге аспайды. Braintech, Inc. компаниясының Костюкке қарсы сот ісі көрсеткендей, тіпті АҚШ және
Канада сынды өзара тығыз байланысқан сот жүйелері дербес юрисдикция тиісті түрде жүргізілмегеніне көз
жеткізсе, бір-бірінің сот шешімдерін орындамайды. Бұл сот ісі интернеттегі хабарландыру тақтасында жала
жабу ақпаратын шығарумен байланысты бірінші инстанция мәселесін қозғайды.
614
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
Сауда маркасының бұзылуы және әлсіреуі
Сауда маркасын қорғау – «символдардың психологиялық қызметінің заң тарапынан мойындалуы». Феде-
ралдық заңда сауда маркасы туралы заңдардың екі мақсаты көрініс табады. Бір жағынан, заң сауда маркасы
туралы белгілі бір ассоциациясы қалыптасқан тұтынушыларды қорғауға тырысады. Екінші жағынан, сауда
маркасы туралы заң маркаға иесі тарапынан құйылған инвестицияларды қорғауға күшін салады. Интернет
коммерцияда қайта-қайта туындаған мәселе киберсквоттер деп аталатындар тарапынан атаулардың заңсыз
пайдалануы болып келді. Киберсквоттерлер – әйгілі бренд атаулары немесе сауда маркаларын өздерінің ин
-
тернет домендері ретінде тіркейтін тараптар. Кейін киберсквоттер тіркелген домендік атаулары үшін сауда
маркасы иесінен ақша бопсалауға тырысады.
АҚШ-та сауда маркасының иесі қол жеткізе алатын екі заңнамалық ресурс бар: Лэнхем заңы
5
және
1995 жылғы Сауда маркасының әлсіреуі жөніндегі федералдық заң
6
. Лэнхем заңының талаптары бойын-
ша кіші қолданушы (құқық бұзушы тарап) және негізгі қолданушы тауарлары арасындағы шатастыру ықти-
малы анықталуға тиіс. Соттардың мәлімдеуі бойынша, домендер нақты бір өнім немесе қызмет атына тір-
келмеген жағдайларда, яғни өнімдер немесе көрсетілетін қызметтер сауда маркасы иесіне қатысты болмаса,
шатастыру ықтималы болмайды. Десек те Сауда маркасының әлсіреуі туралы федералдық заңда шатастыру
ықтималын дәлелдеу талап етілмейді.
Сот сауда маркасы иесіне сату мақсатында доменді тіркеу сауда маркасының әлсіреуі туралы федералдық
заң аясында сот тергеуіне себеп бола алатынын алға тартты. Бұл жағдай соттың жауапкерді киберсквоттер
деп атаған Avery Dennison Corp. компаниясының Самптонға қарсы сот ісінде
7
расталған болатын. Соттың
жасаған қорытындысы бойынша жауапкердің домендік атауды қолдануы салдарынан талап-арыз берушінің
әйгілі сауда маркасы әлсіреді. Сот шешімі жауапкердің пайдасына шығарылмады және соттың мәлімдеуін
-
ше, жауапкер 12 000-нан астам домендік атау тіркеген.
Сауда маркасын бұзу және әділетсіз бәсекеге қарсы заңдармен салыстырғанда, сауда маркасының әлсіреуі
жағдайында жауапкершіліктен босатуға қатысты өтініш беру үшін тараптар арасындағы бәсекелестік және
шатастыру ықтималының болуы міндетті емес. Қайта талап-арыз беруші: (1) маркасының әйгілі екенін;
(2) сауда маркасының жауапкер тарапынан коммерциялық салада коммерциялық мақсатта қолданылғанын;
(3) талап-арыз берушінің маркасы әйгілі болғаннан кейін жауапкердің марканы қолданғанын; (4) сауда мар
-
касының жауапкер тарапынан қолданылуы салдарынан сауда маркасының өзіне тән ерекшелігінің әлсіреу
ықтималының болғанын дәлелдей алса, Сауда маркасының әлсіреуі жөніндегі федералдық заңда соттың ты
-
йым салу шешімін қолдану қарастырылған.
Panavision Int’l, L.P. компаниясының Тойппенге
8
қарсы сот ісінде жауапкер әйгілі сауда маркаларын пай-
далану арқылы домендік атау комбинацияларын тіркеп, сауда маркаларының иелеріне сатуды көздеген кезде
Сауда маркасының әлсіреуі туралы федералдық заңның қатысы бар екені анықталды. Сауда маркасының
әлсіреуі жөніндегі федералдық заң бойынша коммерциялық пайдалану, жауапкерден белгілі бір сауда марка
-
сын өзінің сауда маркасының статусын пайдалану арқылы сауда маркасы ретінде қолдануын талап етеді. Бұл
классикалық «киберсквоттер» мысалында сот анықтағандай, құқық бұзушының ниеті талап-арыз берушінің
сауда маркасы бар тіркеуге қатысты арбитраждық мәміле жүргізуі болған еді.
13-тарауда талқыланғандай, сауда маркасының ерекшелігінен айрылуы сауда маркасы әлсіреуінің бір
түрі ретінде қарастырылады, алайда өнімдер бір-біріне ұқсамайтындықтан, тұтынушылардың екі компа
-
ния өнімдерін шатастыру ықтималы аз. Әйткенмен дилютордың (сауда маркасын әлсірететін тарап) сауда
маркасын пайдалануы одан да танымал сауда маркасының бірегейлігінен айрылуына себеп болуы мүмкін.
Toys «R» Us компаниясының Файнбергке
9
қарсы сот ісінде сот «gunsareus» домендік атауының қару-жарақ
компаниясы тарапынан қолданылуы үлкен сауда маркасының құқығын бұзбағанын, сондай-ақ сауда мар
-
касының әлсіреуіне де ықпал етпегенін алға тартты. Соттың мәлімдеуінше, әдеттегі тұтынушылар екі атау
немесе марканы бір-бірімен байланыстырмағандықтан, сауда маркасы ерекшелігінің әлсіреуі өте мардым
-
сыз болған еді. Дей тұрғанмен, сот осындай сауда маркасының әлсіреу жағдайлары интернет кейстері үшін
қолданылатынын растады.
Конгресс 1999 жылы Тұтынушыларды киберсквоттингтен қорғау туралы заң (ACPA) қабылдады.
Mattel, Inc. компаниясының Internet Dimensions компаниясына қарсы ісінде ACPA заңына сүйенген алғашқы
сот істерінің бірі болған еді. Федералдық заңға сәйкес, үш түрлі шағым жасауға болатынын ескере кету ма
-
ңызды: сауда маркасы құқығының бұзылуы, сауда маркасының әлсіреуі және ACPA заңының бұзылуы.
615
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
Mattel, Inc. компаниясының Internet Dimensions, Inc. компаниясына қарсы ісі
2000 U.S. Dist. LEXIS 9747 (S.D.N.Y. 2000)
Баер – федералдық аудандық судья. Талап-арыз бе-
руші Mattel, Inc. («Mattel») жауапкерлерге, яғни Internet
Dimensions, Inc. («Internet Dimensions») және Бенжамин
Шиффке қарсы (1) Лэнхем заңының 43(a)-бөлімі бо-
йынша сауда маркасының құқығын бұзғаны, (2) Лэнхем
заңының 43(c)-бөлімі бойынша сауда маркасын әлсірет-
кені және Тұтынушыларды киберсквоттингтен қорғау
туралы заңды («ACPA» немесе «Заң») бұзғаны үшін сот
ісін ашқан болатын. Mattel – Делавер штатының заң-
намасына сәйкес құрылған және ісін жүргізіп отырған
ашық акционерлік корпорация. Оның басты өнімдерінің
бірі – «Barbie» деген сауда маркасымен белгілі қуыршақ.
Екінші федералдық аудандық соты атап өткендей,
1991 жылы «Barbie» қуыршақтары әлемдегі ең көп
сатылған ойыншық болды. Америка Құрама Штатта-
рындағы үш жастан он бір жасқа дейінгі қыздардың
96 %-ның кемінде бір Barbie қуыршағы бар еді. Соңғы
30 жылда 600 миллион Barbie қуыршағы сатылды, бұл
дегеніңіз, әрбір екі секунд сайын бір қуыршақ сатылады
дегенді білдіреді. Тек қана 1990 жылдың өзінде 26 мил-
лион Barbie қуыршағы сатылып, Mattel компаниясының
жалпы табысы 740 млн долларды құраған болатын.
Internet Dimensions – Невада штатының заңнамасы-
на сәйкес құрылып, ісін жүргізіп отырған корпорация.
Internet Dimensions компаниясы басқа да нәрселермен
қатар, «ересектердің» ойын-сауығына қатысты сайттарға
арналған интернет домендік атауларға ие. Оның домен-
дік атауының бірі – «barbiesplaypen.com».
Mattel компаниясының сот ісіндегі басты шағымы
жауапкерлердің Тұтынушыларды киберсквоттингтен
қорғау туралы заңды бұзуына қатысты болып отыр.
ACPA заңына 1999 жылы 29 қарашада қол қойылды. Бұл
заңда «соттың домендік атауды тәркілеу немесе күшін
жою, не болмаса домендік атауды сауда маркасының ие-
сіне табыстау үкімін шығару мүмкіндігі» қарастырыл-
ған. Сондай-ақ бұл заңды бұзғаны үшін шығындардың
өтелуі ойластырылған.
ACPA «тұтынушыларды және Америка кәсіпорын-
дарын қорғау, онлайн коммерцияны дамыту және сауда
маркаларымен ассоциацияланған абырой-беделден пай-
да түсіру мақсатында ерекшелеуші белгілерді интер-
нетте домендік атау ретінде арам ниетпен және теріс
пайдалана отырып тіркеуге (практикада бұл әрекет ки-
берсквоттинг деген атпен белгілі) тыйым салу арқылы
сауда маркасы иелеріне арналған заңдарда дәлдікті қам-
тамасыз ету» үшін қабылданды. ACPA заңы бойынша
киберсквоттинг үшін төмендегідей азаматтық жауапкер-
шілік қарастырылған:
егер тұлғаның (i) сол сауда маркасынан пайда түсі-
руді көздейтін арам ниеті болса, сондай-ақ тұлға: (1) до-
мендік атауды тіркеу кезінде ерекшелікке ие сауда мар-
касымен бірдей немесе адамды шатастыратындай ұқсас
болса; (2) домендік атауды тіркеу кезінде әйгілі болған
атақты сауда маркасы сол маркамен бірдей немесе адам-
ды шатастыратындай ұқсас немесе сол марканы әлсіре-
тетіндей болса; (3) сауда маркасы, сөз немесе атау болып
келетін (ii) домендік атауларды тіркесе, сатса немесе
пайдаланса, сауда маркасы иесінің тарапынан азаматтық
жауапкершілікке тартылады.
«Barbie» атауында айтарлықтай априорлық ерек-
шелеу күші болмаса да, Mattel компаниясына қатысты
қолданылған марка америкалық тұтынушы нарығында
қырық жыл бойы ықпал ете отырып, ерекшелікке ие бол-
ған еді. Сот BARBIE өнімдерін жарнамалауға арналған
«Barbie» атауы және қарпі соңғы қырық жылда Mattel
компаниясы тарапынан жүргізілген жарнамалық қыз-
меттердің арқасында әлем бойынша кеңінен танылды
деген қорытындыға келді. Сот 1125(d)-бөліміне сәйкес,
BARBIE сауда маркасын әрі «ерекше», әрі «әйгілі» деп
тапты.
Келесі мәселе – «barbiesplaypen.com» сайтының до-
мендік атауы BARBIE сауда маркасымен «бірдей не-
месе адамды шатастыратындай ұқсас» екенін анықтау.
«Barbiesplaypen.com» сайты және BARBIE сауда марка-
сы арасындағы ұқсастықтар төмендегідей: (1) екеуінде
де «barbie» атауы бар; (2) веб-сайттың басты бетіндегі
«Barbie» атауы және BARBIE логосының қарпі, қаріптер-
дің көлбеу орналасуы, өлшемі т.б бір-бірімен айнымастай
дерлік ұқсас болды; (3) BARBIE және «barbiesplaypen.
com» атаулары, кең мағынасында алар болсақ, «play»,
яғни ойнау етістігімен ассоциацияланады. Жоғарыда
аталған барлық ұқсастықтар «barbiesplaypen.com» веб-
сайтын және оның домендік атауын BARBIE сауда мар-
касымен бірдей болмаса да, «адамды шатастыратындай
ұқсас» қылады.
Ал енді жауапкерлердің Barbie сауда маркасынан
«пайда көру мақсатында «barbiesplaypen.com» домендік
атауын арам ниетпен» тіркеп-тіркемегені, пайдаланып-
пайдаланбағаны немесе сатқан-сатпағанына қатысты
мәселеге көшемін. Жауапкерлердің шынымен де құ-
қыққа қайшы домендік атау немесе веб-сайтты қолдана
отырып, BARBIE сауда маркасынан «пайда көруді көзде-
ген арам пиғылдағы іс-әрекетті жасағанын» анықтадық.
Жауапкерлердің «barbiesplaypen.com» домендік атауын
пайдаланудан Mattel компаниясы секілді жарнамалық
нәтиже күткені айдан анық. Жауапкерлер BARBIE бол-
маса «BARBIE және PLAY» сөздері арқылы интернет-
те іздеу жүргізілген кезде интернеттегі іздеу жүйесі
олардың порнографиялық «barbiesplaypen.com» сайты-
на сілтеме жасайтынына сенген болса керек. Интернет
қолданушыларды порнографиялық суреттері бар сайтқа
бағыттау тұтынушылардың сана-сезімінде қалыптасқан
Mattel компаниясының BARBIE өнімдерінің имиджіне
айтарлықтай дақ түсіруі мүмкін.
ACPA заңына сәйкес, жауапкерлерден «barbiesplaypen.
com» домендік атауының тіркеуін Mattel компаниясына
беруіне қатысты Mattel компаниясына бұйрық шығару
құқығы берілді. Бұл сот жауапкерлерге Mattel компания-
сының кез келген BARBIE сауда маркасын коммерция-
лық мақсатта пайдалану немесе оның құқығын бұзуға
тыйым салатын соттың тұрақты тыйым салу шешімін
орынды деп тапты. Қорытындылай келе, талап-арыз бе-
рушіге заңнамалық актілерде қарастырылған шығындар-
дың өтемақысын және адвокат қызметінің сыйақысын
өтеп алу құқығы берілді. ОСЫНДАЙ БҰЙРЫҚ ШЫҒА-
РЫЛДЫ.
616
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
Түйін
● Белгілі бір тарап сауда маркасының иесі сататын
өнімдерге ұқсамайтын өнімді сатса да, сауда марка-
сының құқығын бұзғаны үшін жауапкершілікке тар-
тылуы мүмкін. Мысалы сауда маркасын құқық бұзу
арқылы пайдалану сауда маркасы иесінің беделіне
нұқсан келтірсе, пайдаланушы сауда маркасын әлсі-
реткені үшін кінәлі деп табылады.
● Домендік атаулар интернет қолданушыларды анық-
тау қызметін атқарады. Сол себепті де кәсіпорындар
өздерінің сауда маркасын домендік атауларының бір
бөлігі ретінде пайдалануды қалайды.
● Киберсквоттинг – ерекше сауда маркаларын интер-
нетте домендік атау ретінде арам ниетпен тіркеу.
● Тұтынушыларды киберсквоттингтен қорғау туралы
заң (ACPA) сауда маркасы иелерін құқыққа қайшы
домендік атауларды тіркейтіндер тарапынан олардың
коммерциялық атауын арам ниетпен пайдаланудан
қорғайды.
Сауда маркасы туралы заңның 1125(c)(1)-бөлімінде сауда маркасының ерекше және әйгілі екенін анық-
тайтын төмендегідей факторлар қарастырылған: (1) марканың өзіне тән немесе кейіннен қабылдаған ерек-
шелігі; (2) сауда маркасы бірге қолданылатын тауар немесе қызмет түрлерімен байланысты сауда маркасын
пайдаланудың ауқымы және ұзақтығы; (3) сауда маркасы жарнамасының ұзақтығы және ауқымы, сондай-ақ
марканың жариялығы; (4) сауда маркасы қолданылатын сауда аумағының географиялық ауқымы; (5) сауда
маркасымен қатар қолданылатын қызмет және тауарларға арналған сауда каналдары; (6) сауда аумағында
марканың танылу деңгейі және сауда маркасы иесінің қолданған, сондай-ақ соттың тыйым салу шешімі та
-
лап етілген тұлға тарапынан қолданылған сауда каналдары; (7) дәл сол немесе соған ұқсас сауда маркаларын
үшінші тараптың пайдалану сипаты мен ауқымы.
Интернетті пайдалану кезіндегі құпиялық және деректер базасын қорғау
Судья Брендайс бірде былай деген болатын: «Адамның өзімен-өзі қалу құқығы – құқықтардың ең кешен-
дісі, сондай-ақ өркениетті адамзаттың ең бағалы құндылығы»
10
. Интернетті пайдалану кезіндегі құпиялық
мәселесі жеке тұлғаның жеке басының құпиялығы және жеке деректердің көмегімен жиналған деректер ба
-
засын дайындау, табыстау, сату арасында тепе-теңдік сақтау қажеттігімен байланысты. Тағы бір мәселе – бір
компанияның клиенттер тізімін басқа бір компанияға сату мүмкіндігі. Бұл жағдайда жеке тұлға бір тарапқа
құпия түрде берілді деп есептеген ақпаратты ең соңында басқа тараптар әртүрлі мақсаттарда қолданады.
Жақын арада қаралған істердің бірінде Федералдық сауда комиссиясы Toysmart.com электрондық ком
-
паниясын сотқа берді. Бұл компания қарызын жабуы үшін өзінің 250 000 клиентінің тізімін, адрестерін
және кредит карталарының нөмірлерін сатуына жол бермеу мақсатында банкроттықтан қорғауға өтініш
берген болатын. Ықтимал сату е-компанияның тіркелген ақпараттың «ешқашан үшінші тарапқа берілмей
-
тіні» туралы клиенттеріне берген кепілдігіне қайшы келді. Toysmart.com компаниясына өзінің тізімін бір-
қатар шартты орындай отырып сатуға мүмкіндік беруімен келісімге қол жеткізілді. Біріншіден, тізім бүкіл
веб-сайтты қамтитын пакеттің бір бөлігі ретінде ғана сатылуы мүмкін. Екіншіден, сәйкес нарықтағы білікті
сатып алушыға сатылуы мүмкін. Үшіншіден, сатып алушы веб-сайттың құпиялықты сақтау ережелеріне
бағынуға тиіс. Егер білікті сатып алушы табылмаса, Toysmart.com клиенттер туралы ақпаратты жоюға мін
-
детті.
Америка Құрама Штаттары мен ЕО-ның бұл мәселеге қатысты ұстанымы екі түрлі, адамның жеке басына
қатысты тамыры тереңге жайылған мәдени ұстанымдар Америка Құрама Штаттарын бірқатар Еуропа мем
-
лекетінен ерекшелеп тұратындықтан, бұл таңғаларлық жағдай емес. Еуропалықтар компаниялардың жеке
деректерді жинау және өңдеу әдістерін реттеуге өте қатты қарайды. ЕО интернетте жеке тұлғаның өміріне
қол сұқпау мәселесін қарастыратын кешенді заңнаманы күшіне енгізді. Керісінше, Америка Құрама Штат
-
тары интернет индустриясына өзін-өзі реттеу мүмкіндігін бере отырып, деректерді қорғауға қатысты заңдар
қабылдамады.
Қазіргі ең танымал веб-сайттар дерек жинау құралының қызметін атқарады. Веб-сайтты пайдаланушы
тарапынан берілген жеке ақпарат алдағы уақытта қолданылу мақсатында, сондай-ақ кей кездері куки-файл
-
дарды немесе тегтерді жасырын пайдалану арқылы жиналады. Куки-файлдар веб-сайтқа кіргендерді анық-
тау үшін қолданылады. Олардың арқасында веб-сайт қолданушының электрондық адресі, аты, веб-сайтқа
кірген кезде пайдаланған нақты парақшалары, сондай-ақ электрондық транзакциялары туралы мәлімет ала
-
ды. Бұл жеке ақпарат болашақта маркетинг мақсаттары үшін пайдаланылуы немесе веб-сайт иелері тарапы-
нан басқаларға сатылуы мүмкін.
617
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
Америка Құрама Штаттарының интернетті пайдалану кезіндегі құпиялыққа қатысты кешенді заңнамасы
болмаса да, қолданыстағы бірқатар заң кейбір қорғау шараларын қамтамасыз етеді. Федералдық заңдар нақ
-
ты салаларға бағытталған. Мысалы, Кредиттер жөніндегі әділ есеп беру туралы заң
11
кредиттер туралы
есеп беру ұйымдары тарапынан деректерді пайдалануды реттейді. 1994 жылғы жеке өмірге қол сұқпау
туралы заң мемлекеттік органдарға олардың құжаттары мен жазбаларында сақталған жеке ақпаратты жа
-
риялауға тыйым салады. Тұтынушыларды телефондық маркетингтен қорғау заңы
12
телефон шалып ма-
залау арқылы жүргізілетін телемаркетинг қызметін асыра пайдаланудың алдын алуға бағытталған. Бұл заң
«спамдау»
13
деген атпен белгілі электрондық поштаға жаппай мәлімет жіберу арқылы мазалау кезінде де
қолданылады.
Электрондық байланыс жүйесі арқылы берілетін ақпаратты қорғау туралы 1986 жылғы заң
14
жасы-
рын тыңдауға қатысты федералдық талаптарды электрондық пошта секілді электрондық байланыстың жаңа
формаларына дейін кеңейтті, сондай-ақ электрондық хабарламаларды беру және сақтаумен айналысатын қыз
-
мет көрсетушілерге қолданылады. Алайда бұл хабарлама алушының оның ішіндегі мәліметтерді басқаларға
жариялауына кедергі келтірмейді. 1996 жылғы Телекоммуникация туралы заң
15
телекоммуникациялық
компанияларға олардың қызметін пайдаланушылар туралы ақпаратты жариялауына тыйым салады.
Еуропалық одақ жеке деректерді өңдеу және сондай деректердің еркін қозғалысын қамтамасыз етуге қа
-
тысты Жеке тұлғаларды қорғау жөніндегі 95/46 директивасын, ал кейінірек «электрондық коммуникацияда
құпиялықты сақтау және жеке деректерді өңдеуге қатысты» 2002/58/EC директивасын қабылдады. Кейіні
-
рек қабылданған директива бұрынғы директиваны электрондық хабарламалар және деректер базасына да
қатысты қолданылуын қамтамасыз етеді. 21.2-мысалға қараңыз: «Салыстырмалы құқық: Деректердің құ
-
пиялығын сақтау жөніндегі ЕО-ның 2002/58/EC директивасы». 95/46 директивасы төмендегі деректердің
сапасына қатысты стандарттардың тізімін жариялайды: (1) жеке деректер адал ниетпен және заңды әдістер
-
мен өңделуге тиіс; (2) жеке деректер «арнайы, нақты және заңды мақсаттар үшін жиналып, алдағы уақытта
аталған мақсаттарға сәйкес келмейтін жолмен өңделмеуге тиіс»; (3) жеке деректер «дәл және соңғы мәлі
-
меттермен толықтырылған» болуға тиіс; (4) дәл және толық емес деректердің жойылуы немесе түзетілуіне
бағытталған тиісті шаралар қабылдануға тиіс; (5) жеке тұлғаны анықтауға мүмкіндік беретін жеке деректер
«тек қана жиналу мақсатына қажет мерзімнен аспайтындай мерзімде» сақталуға тиіс.
2002/58 директивасы ЕО ішіндегі және халықаралық
трансферлерге қатысты, сондай-ақ деректер базасын пайда-
лану үшін қолданылады. Директиваның 25-бабы бойынша,
«тиісті» құпиялықты қорғау шараларын қамтамасыз етпе-
йінше, ЕО-дан тыс мемлекеттерге деректерді беруге тыйым
салады. АҚШ компаниялары ЕО-да бизнес жүргізу үшін
директива ережелерін сақтауға тиіс. Директива компания-
лардың жеке деректерді пайдалануы және өңдеуіне қатаң
шектеулер қояды. Біріншіден, компания жеке деректерді
жинау және пайдалану үшін жеке тұлғаның тікелей келісі-
мін алуға тиіс. «Жеке деректер» кең мағынасында, кез кел-
ген ақпаратты дерлік, тіпті жеке тұлғаға тікелей қатысы жоқ
ақпаратты да қамтиды.
Екіншіден, жеке деректерді өңдеушілер өздерінің де-
ректерді жинау қызметтері туралы ЕО органдарына егжей-
тегжейлі мәлімет беруге тиіс. Үшіншіден, шетелдік компа-
ниялар ЕО директивасында көрсетілгендей, құпиялықты
қорғауды жүзеге асыратынын көрсетуге тиіс. Сәтін салған-
да, бұл ЕО және АҚШ арасындағы «қауіпсіз айлақ келісі-
мінің» (safe harbor agreement) болуына байланысты ең бас-
ты кедергі болған емес. Бұл келісім бойынша америкалық
компания жай ғана өзін-өзі реттейтін құпиялық бағдарла-
масына қосылуы немесе өзінің құпиялық бағдарламасын
жасауы қажет.
21.2-мысал. Салыстырмалы құқық: Деректердің құпиялығын сақтау жөніндегі ЕО-ның 2002/58/EC директивасы
95/46 директивасы жеке деректер субъектісіне бірқатар құқықтар береді. Біріншіден, кез келген субъекті-
нің «өзіне қатысты деректердің өңделіп-өңделмеуін, деректерді өңдеудің мақсаттарын, өңделетін деректер-
дің категорияларын, сондай-ақ деректерге қол жеткізетін қабылдаушыларды растауы» үшін керек қол жет-
кізу құқығы бар. Екіншіден, субъектіге бұғаттау және түзету құқығы беріледі, нәтижесінде субъект «бұл
директива ережелеріне сай келмейтін, әсіресе дұрыс немесе толық болмауының себебінен сәйкес келмейтін
деректерді түзету, жою немесе бұғаттау» құқығына ие болады. Үшіншіден, субъектіге өзіне қатысты белгілі
бір деректерді өңдеуге арналған «дәлелді заңды негіздерге» қарсы шектеулі қарсылық білдіру құқығы
берілген.
Сонымен қатар директиваның 25-бабы бойынша ЕО-ға кірмейтін, тиісті қорғау деңгейін қамтамасыз ет
-
пейтін үшінші мемлекетке деректерді беруге тыйым салынады. Сондықтан да директиваға сәйкес, жеке тұлға-
ның өміріне қол сұқпауға арналған ЕО стандарттарын сақтамайтын Америка Құрама Штаттарына және басқа
618
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
ЕО-ға мүше емес мемлекеттерге деректерді беруге тыйым салынады. Тіпті үшінші мемлекет тиісті қорғауды
қамтамасыз етпесе де, субъект деректерді беруге келісімін берсе немесе деректерді беру субъект және дерек
-
тердің иесі арасында келісімшарт жасауға қажет болса, деректерді жіберуге рұқсат беріледі. Америка Құрама
Штаттары «тиісті» деректерді енгізбегендіктен, директиваның 25-бабы Еуропадан Америка Құрама Штатта
-
рына бағытталған деректер ағынында айтарлықтай кедергілердің болу ықтималын қарастырады.
Бастапқы кезде Еуроодақ АҚШ компанияларына Еуропадан жеке деректерді экспорттауға рұқсат беруді
жалғастыра берген еді, сондай-ақ сауда соғысын болдырмау үшін келіссөздер жүргізіп отырды. 2000 жылы
Америка Құрама Штаттары және Еуроодақ «қауіпсіз айлақ» келісімі бойынша келіссөздерді тәмамдады.
Бұл келісім бойынша, орынды болып есептелетін, дегенмен ЕО құқығы бойынша қарастырылатын қорғау
шараларына балама болмайтын құпиялықты қорғауға мүмкіндік беріледі. Егер АҚШ компаниялары өз ер
-
кімен ережелерге бағынатын болса, оларға ЕО мемлекеттері тарапынан жасалатын шағымдардан қорғау
үшін қауіпсіз айлақ қамтамасыз етіледі. Қауіпсіз айлақ принциптерінің бір-біріне қайшы тұстары мынадай:
компания жыл сайын Сауда министрлігіне хат жаза отырып, өзін-өзі сертификаттай алады. Сертификаттау
өзін-өзі бағалау немесе сырттан бақылау арқылы жүргізілуі мүмкін. Кез келген өзін-өзі бағалау барысында
мерзімді бақылаулар жүргізуге, қызметкерлерді оқыту және тәртіп бұзушылықтардың алдын алуға арналған
процедуралардың болуын растаумен қатар, компанияның құпиялық саясаты да көрсетілуге тиіс. Өзін-өзі
сертификаттау хатындағы жалған ақпараттар үшін қойылатын нақты санкция Федералдық сауда комиссиясы
тарапынан жасалатын шағым арқылы жүргізіледі.
АҚШ-тан бір айырмашылығы, ЕО деректер базасын қорғау және пайдаланумен айналысатын кешенді
заңдарды қабылдаған болатын. Деректер базасын құқықтық тұрғыдан қорғау жөніндегі 96/9/EC дирек
-
тивасы деректер базасы ұғымын «әдеби, көркем, музыкалық немесе басқа да туындылар жинағы немесе мә-
тін, дыбыс, сурет, сан, факт сияқты басқа материалдардың жинағы және жүйелі немесе әдіспен орналасты-
рылған, сондай-ақ жеке тұлғаларға қолжетімді деректер» ретінде анықтайды. Сондай-ақ Еуроодақ «адамзат,
техника және қаржы ресурстарының айтарлықтай салынуының» нәтижесіндегі өнім болып келетін деректер
базасына арнайы қорғау шараларын беретін директива қабылдады. (21.3-мысалға қараңыз, Салыстырмалы
құқық: «96/9/EC директивасы: Деректер базасын құқықтық тұрғыдан қорғау»). Егер деректер базасы осын
-
дай инвестицияның өнімі болса, онда директива бойынша оның жасаушысына немесе иесіне 15 жылдық
қорғау мерзімі беріледі.
Ал АҚШ заңдары керісінше, авторлық құқық заңы бойынша деректер базасын дәлме-дәл көшіруге тыйым
салудан басқа, деректер базасын қорғамайды. АҚШ-та деректер базасын қорғаудың балама жолы – сауда
құпиялары жөніндегі заң. Дегенмен деректер базасы немесе клиенттер тізімі қызметкерлердің ауқымды то
-
бына ашық болса, оларды коммерциялық құпия ретінде сақтау қиынға соғады. Еуропадағы операцияларына
директива бойынша қорғау шараларын алу үшін 96/9/EC директивасына шолу жасау АҚШ компанияларына
стратегиялық тұрғыдан өте маңызды.
1. Деректер базасын құру айтарлықтай адам, техника және
қаржы ресурстарын талап етеді, алайда осындай дерек-
тер базасын тәуелсіз түрде жобалауға кететін шығынның
аз ғана бөлігіне тең шығындармен деректерге қол жеткізу
немесе оларды көшіру мүмкіндігі бар.
2. Бұл директивада қарастырылған деректер базасының
авторлық құқығын қорғау олардың құрамындағы кон-
тенттерге қолданылмайды, сондай-ақ контенттің өзінде
кездесетін кез келген құқыққа нұқсан келтірмейді.
3. Деректер базасының авторлық құқық аясында қорғауға
алынатынын анықтау үшін, автордың ақыл-ой қызметі-
нің туындысы тұрғысынан алғанда, түпнұсқаға сай бо-
лудан басқа критерий қолданылмайды, әсіресе эстетика-
лық немесе сапа критерийлері пайдаланылмауы керек.
4. Деректер базасына енгізілген авторлық құқықпен қорғал-
ған туындылар және сабақтас құқықтармен қорғалған ны-
сандар деректер базасында қала береді, дегенмен арнайы
ерекше құқықтар аясында қорғалған туындылар құқық
иесі немесе құқықтық мұрагердің келісімінсіз деректер
базасына енгізілмеуі немесе шығарылмауы мүмкін.
3-бап. Қорғау объектісі
1. Бұл директиваға сәйкес, деректер базасы, құрамындағы
контенттердің таңдалуы мен орналастыруына байла-
нысты автордың ақыл-ойының туындысын қалыптас-
тыратын болса, авторлық құқық секілді қорғалады.
2. Бұл директива электрондық процестерден тұратын құ-
ралдардың көмегімен ұйымдастырылатын, сақталатын
және қолжетімді болатын шығармалар, деректер және
басқа да материалдар жинағын (кей кездері компиляция
деп те аталады) қорғайды.
10-бап. Қорғау мерзімі
Бұл директивада қарастырылған құқық деректер база-
сын жасап бітірген күннен бастап күшіне енеді және
деректер базасын жасап бітірген күннен кейінгі жыл-
дың бірінші қаңтарынан бастап 15 жыл өткеннен кейін
мерзімі аяқталады.
21.3-мысал. Салыстырмалы құқық: «96/9/EC директивасы: Деректер базасын құқықтық тұрғыдан қорғау»
619
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
Электрондық коммерция және электрондық келісімшарт
Интернетте бизнес жүргізудің күнделікті іске айналғаны соншалық, әдеттегі дәстүрлі бөлшек сауда дүкенде-
ріне белсенді түрде интернетке шығуына тура келді, олай болмаса сату көрсеткіштерінің төмендеуімен бетпе-
бет келді. Коммерциялық веб-сайтттардың негізгі үш түрі бар: ақпараттық, транзакциялық және е-нарық.
Ақпараттық веб-сайттар онлайн транзакцияларды жүзеге асыруға көмектесуден гөрі, корпоративтік хабар-
дарлықты күшейту арқылы сауданы жүзеге асырады. Олар өнім немесе қызмет туралы ақпарат беретін және
сатып алуға қажет байланыс ақпаратын беретін брошюра қызметін атқарады. Транзакциялық веб-сайттар
дәстүрлі бөлшек сауда компанияларына арналған электрондық витрина немесе бизнес каталог, сондай-ақ өнді
-
рушілер үшін өнімдерін тікелей тұтынушыларға сату үшін қолданылатын шоу-рум қызметін атқарады. Тран-
закциялық веб-сайттар клиенттеріне өнімдерді онлайн іздеу, тапсырыс беру және төлеуге, сондай-ақ сатылым-
нан кейінгі қызметтерді алуға мүмкіндік беретін кешенді «үздіксіз» транзакцияларды веб-сайт арқылы жүргі-
зеді. Күрделі веб-сайттар онлайн сатуды есеп, тауар қоры, қызмет және сату секілді жүйелермен біріктіреді.
Электрондық нарықтың веб-сайттары транзакцияларды жеңілдету үшін сатып алушылар мен сатушы
-
ларды бір жерге жинайды. Брокераж стиліндегі веб-сайттарға қатысу клиенттерді жинауға, әрі жеке меншік
транзакциялық веб-сайт құруға кететін шығындарды айналып өтуге мүмкіндік береді. Брокераж түрлерінің
қатарында аукциондар, виртуал сауда орталықтары және солармен байланысты қызмет түрлері бар. Үшінші
тараптағы әйгілі нарық немесе платформаға мысал ретінде eBay, Amazon және Alibaba-ны келтіруге болады.
Бұл платформалар тапсырысты тез өңдеу және жеткізуде айтарлықтай жетістікке қол жеткізген болатын.
Олардың бағасы бәсекеге қабілетті, себебі олар тауарларды жеткізушілерінен көтерме бағамен сатып алып,
логистикасын да өздері ұйымдастырады.
Электрондық келісімшарттардың алғашқы буыны электрондық деректермен алмасуды (EDI) пайда
-
лану арқылы жүзеге асырылды. EDI – ақпараттың компьютерлер арасында алмастырылуы. Электрондық
деректермен алмасуды келісімшарт жасау мақсатында қолдану күннен-күнге арта түседі. Мысалы, құжат
-
тамалық транзакциялар кезінде келісімшарттар электронды түрде жасалады, электрондық коносаменттер
үшінші тараптың есеп жүргізу қызметіне жіберіледі, аккредитивтер бұрыннан бар шаблондар негізінде шы
-
ғарылады және сақтандыру сертификаты сынды басқа да қажет құжаттар компьютер арқылы сұратылып,
беріледі. EDI жүйесінің жабық сипаты заңнаманың болмауынан қалыптасқан олқылықты толтыру үшін жеке
тараптарға өздерінің заңын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
EDI транзакцияларын реттейтін ережелер сауда серіктесі туралы келісім немесе өзара алмасу келісімі
деп аталатын келісімшарттарда қарастырылған. Келісімшарт жасасудың бұл формасы келісуші тараптардың
саны салыстырмалы түрде аз болғанда және ұзақмерзімді келісімшартқа негізделген қарым-қатынас орна
-
ғанда ғана белгілі бір мәнге ие болады (Бұл салыстырмалы түрде белгісіз сатып алушылар және сатушы-
лармен жасалатын көптеген бір реттік транзакциялардан тұратын интернет коммерциядан ерекшеленеді).
Америкалық адвокаттар ассоциациясы белгілі бір транзакция түрлеріне бейімделуі мүмкін Электрондық
деректерді алмасуға қатысты сауда серіктестігі жөніндегі типтік келісім
16
дайындап шығарды.
Электрондық келісімшарт жасаудың құқықтық мәселелері
Интернет сипатының ашық болуы мейлінше белсенді үкіметтік реттеуді қажет етеді. Ашық желі (интер-
нет) транзакцияларының қауіпсіздігі мен тұтастығын қамтамасыз ету үшін құқықтық база қалыптастыры-
луға тиіс. Халықаралық электрондық келісімшарт жасасудың негізгі үш мәселесі мыналар: түпнұсқаға сай
болу, міндеттердің орындалуы және құпиялықтың сақталуы. Түпнұсқаға сай болу электрондық операция
-
лармен айналысатын тараптың жеке тұлғасын тексеруді білдіреді. Міндеттердің орындалуы мемлекеттердің
ішкі заңы бойынша берілген лицензия немесе кепілдіктің құқықтық ауқымын қарастырады. Сонымен қатар
онлайн транзакцияның келісімшарттық талаптарының негізделуі мен тексерілуін қамтиды.
Құпиялық төлем ақпараты және сауда құпиялары секілді ақпаратты қорғауға қатысты мәселеге назар
аударады. Электрондық коммерцияның жария сипаты осындай ақпараттардың алаяқтыққа тап болуы және
үшінші тараптың заңсыз иемденуіне ұшырауына әкеп соғады деген үрей қалыптасқан. Осы үш мәселеге қа
-
тысты кешенді тексерістің ең төменгі деңгейі интернет арқылы келісімшарт құрастыру және оны растаудың
заңды талаптарын тиісті түрде білуді қажет етеді.
Электрондық келісімшарт жасасу бизнес жүргізуге арналған жаңа ортаға қатысты келісімшарт құқы
-
ғын пайдалануға байланысты бірқатар сұрақ қояды. Мысалы, қандай хабарламалар оферта және акцепт
ретінде қарастырылады? Электрондық акцепт офферентке қашан және қалай жетеді? Жауаптар ұсыныл
-
ған ақпарат және хабарлама түріне байланысты болады. Интерактив емес веб-парақша жарнама немесе
620
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
ұсыныс жасауға шақыруға көбірек ұқсайды. Интерактив веб-парақша болса, керісінше, кредиттік карта се-
кілді төлем ақпаратын қабылдауға арналған тұрақты ашық ұсыныс ретінде қарастырылады.
Келісімшарт шарттарын талқылау үшін электрондық поштаны пайдалану офферентке электрондық пош
-
та арқылы акцепт мүмкіндігін ашады. Акцепт офферентке провайдер тарапынан қабылданған кезде және
офференттің электрондық поштасына түскен кезде жете ме, әлде офферент өзінің пошта жәшігін ашқан
кезде жете ме? Ең дұрысы алғашқысы секілді көрінді, себебі офферент акцептісі электрондық пошта арқы
-
лы алуға шақырады, бұл дегеніңіз офференттің өз поштасын уақтылы тексеріп отыру міндетіне меңзейді.
Тараудың келесі бөлігінде осы мәселеге және өзге де ақпараттық сұрақтарға жауап іздеуге тырысатын типтік
заңға шолу жасалады.
Компьютерлік ақпарат транзакциялары жөніндегі бірыңғай заң
Компьютерлік ақпарат транзакциялары жөніндегі бірыңғай заң (UCITA) – компьютерлік ақпарат
және бағдарламалық жасақтаманы жасау, құқығын трансферлеу және лицензиялау мәселелерін қарастыру
үшін қабылданған типтік заң. UCITA заңы бағдарламалық жасақтаманы сату және ақпаратты лицензиялауға
арналған ережелерді қамтиды. Лицензия – лицензиатқа лицензиардың зияткерлік және ақпараттық меншік
құқығын шектеулі түрде пайдалануға мүмкіндік беретін келісімшарт. Лицензиар лицензияланған құқықтар
-
дың иелігін өзінде қалдырады. Әдетте лицензиат лицензиар меншігінің белгілі бір көшірмесін пайдалану
құқығына ие болады.
UCITA заңына сәйкес, келісімшарттың жасалуы офферент тарапынан акцептінің қабылдануына байла
-
нысты болады. Бұл ортақ құқықтағы оферта жіберілген сәттегі акцепт немесе пошта жәшігі ережелеріне
қайшы келеді. Электрондық хабарламаны алу дегеніміз «егер пайдаланушы сол орынды (ақпаратты өңдеу
жүйесін) немесе жүйені хабарламаларды алу үшін қолданса немесе сондай мақсаттарға арнаса, электрон
-
дық хабарламалардың ақпаратты өңдеу жүйесіне, немесе электрондық адрестен қабылдаушының алуына
мүмкіндік туындайтын және өңдеуге келетіндей формада ол жүйедегі адресте пайда болуын» білдіреді.
Осылайша тіпті қабылдаушы тарап акцепт хабарламасын ашпаса немесе оқымаса да келісімшарт жасала
-
ды. UCITA төмендегідей ережелерді қарастырады: (1) ақпаратты жүктеп алу немесе талаптармен келісу
түймесіне басу акцептіні білдіреді; (2) егер сатып алушы немесе лицензиат төлеу міндеттемесін алмастан
бұрын оралған лицензияға (shrink-wrapped license) шолу жасау мүмкіндігіне ие болса, онда кездесетін қо
-
сымша талаптар келісімшарттың бір бөлігіне айналады. Лицензияны қарап шыққаннан кейін сатып алушы
ақшасын толығымен қайтарып алу үшін бұйымды қайтару құқығына ие болады; (3) компьютерлік немесе
дауыстық бұйрық беру жүйесі секілді электрондық агенттер, электрондық агенттердің өзара әрекеттесуі
арқылы немесе электрондық агент пен жеке тұлғаның әрекеттесуі арқылы келісімшарт жасай алады. Жеке
тұлға электрондық агенттің орындайтынына себеп болатын мәлімдеме жасаса немесе шаралар қабылда
-
са, келісімшарттың жасалғанын білдіреді. Егер жеке тұлға «электрондық агенттің қосымша талаптардың
енгізілгеніне ешқандай жауабы болмайтынын білсе», жеке тұлға тарапынан акцептіге енгізілген қосымша
талаптар келісімшарттың бір бөлігі болып есептелмейді.
UCITA ережелері лицензиатқа лицензиардың ақпаратына тікелей қол жеткізу құқығын беретін бағдарлама
-
лық лицензияларды қамтиды. Лицензияның осындай түрі ақпаратқа қол жеткізу келісімшарты деп аталады.
Жеке тұлға келісімшарт талаптарына шолу жасау мүмкіндігі болған кезде ғана келісімшарт жасалған болып
есептеледі. Тараптың төлем жасағаннан кейін немесе міндеттерді орындай бастағаннан кейін ғана (оралған
келісімшарттағыдай) «келісімшарт талаптарына шолу жасау» мүмкіндігі тараптардың қайтару құқығы болма
-
йынша, келісімшарт жасауға негіз бола алмайды. Лицензиар лицензиатқа ақпаратты өзінің интернет сайтынан
электрондық құрылғының көмегімен көріп, лицензияның талаптарына шолу жасауына мүмкіндік беруге тиіс
(клик-контракт). Егер лицензиар көрінетін жерде немесе ақпараттың сипаттамасына жақын жерде электрондық
адреске сілтеме жасаса, немесе сайттың көрінетін жерінде келісімшарттың талаптарына қолжетімділікті аша
отырып сілтеме жасаса, келісімшарт талаптарына шолу жасау мүмкіндігі туралы талап орындалады.
Оралған келісімшарттар
Әдетте компьютерлік бағдарламалық жасақтама пластикалық қаптамада сатылады. Қаптаманың ішін-
де сатылымды реттеуге арналған келісімшарттың талаптары, соның ішінде кепілдік шарттары да болады.
Оралған лицензия сатып алушы қаптаманы ашқан кезде лицензияның барлық талаптарымен келісетінін
білдіреді. Сатып алушы бағдарламалық жасақтаманы сатып алып, иемденбейінше, лицензияның осындай
талаптардан тұратынын білмейді.
621
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
Компьютерлік жабдықтар мен бағдарламалық жасақтама көбінесе интернеттен сатып алынады. Сатып
алушы бұйымға онлайн тапсырыс беріп сатып алады, алайда сатылымның немесе лицензияның талаптарын
тапсырыс келген кезде қорапты ашпайынша көре алмайды. Бұл жердегі мәселе тараптардың қапталған не
-
месе оралған лицензияда қарастырылған талаптармен, шын мәнінде, келісу-келіспеуінде болып отыр. АҚШ
заңнамасында оралған лицензия немесе келісімшарт мейлінше кең таралған. Қаптамадағы немесе жеткізуші
тарапынан жіберілген келісімшартта әдетте: «Сатып алушының көрсетілетін қызметті [немесе бағдарлама
-
лық жасақтаманы] алуы осы келісімшарттың барлық талаптары мен шарттарын қабылдауын білдіреді» де-
ген мәлімдеме болады.
Бірқатар штат оралған келісімшарттарды мойындау туралы заңдар қабылдаған болатын. Мысалы, Илли
-
нойста 1986 жылы мынадай заң қабылданды: «Бағдарламалық жасақтама нұсқасын алған тұлға, сол нұсқа-
мен қоса келген лицензиялау келісімшартының ережелерін қабылдаған және олармен келіскен болып есеп-
теледі». Алайда орындау болжамын берместен бұрын сатушы-лицензиарға бірқатар талап қойылады. Бірін-
шіден, жабық қаптаманы ашу осымен қоса берілген лицензиялық келісімшарттың талаптарын қабылдауды
білдіреді деген жазбаша ескерту немесе қаптамаға жапсырылған ескерту болуға тиіс. Екіншіден, ескертпе
қаптаманы қарайтын адамға бірден көрінетіндей анық әрі нақты болуға тиіс.
Arizona Retail Systems компаниясының Software Link компаниясына
17
қарсы сот ісінде оралған лицензияға
қатысты Бірыңғай сауда кодексінің 2-207-інші (қосымша шарттар) және 2-209-бөлімі (өзгертулер) қолданыл
-
ды. Сот ісіндегі мәселе лицензияда кездесетін тұспалданған кепілдіктен бас тарту ескертпесі келісімшарт-
тың бір бөлігіне айналды ма, жоқ па, осыны анықтау болды. Сот бағдарламалық жасақтаманың әрбір паке-
тіне қойылған оралған лицензия талаптарының 2-207-бөлімге сәйкес «келісімшарт формаларының қарама-
қайшылығы» бойынша қосымша талаптар немесе 2-209-бөлімге сәйкес келісімшартқа енгізілген өзгертулер
екендігімен келіспеді, бұл мәселе жөніндегі дәлелді қабылдамады.
Сот лицензиялау келісімінің әрі кеткенде «тараптар арасындағы келісімшартты өзгертуге қатысты ұсы
-
ныспен парапар» деген шешімге келді. Осылайша сатып алушымен тікелей келіспейінше, сондай-ақ лицен-
зия келісімшарт жасалғаннан кейін ғана жеткізілгендіктен, кепілдіктен бас тарту ескертпесі келісімшарттың
бір бөлігіне айналмайды. Сот келісімшарт жасасу үшін қажет деп есептеген талаптарына келісім алмайын
-
ша, сатушылардың өнімдерін жібермеу арқылы өздерін қорғауға тиіс деген пікірде қалды.
Әдетте оралған келісімшарттар АҚШ-қа тән феномен. Егер халықаралық сатушы оралған келісімшарт
-
ты пайдалануға ниеттенсе, импорттайтын мемлекетте осындай келісімшарттың мойындалғанын немесе мо-
йындалмағанын анықтауға тиіс. Бағдарламалық жасақтама сатушысын қорғау мақсатында оның шетелдік
сауда өкілі немесе агентінен лицензиялық келісімшартқа шетелдік сатып алушының қолын қойдыртып алу
-
ды талап етуі мүмкін.
Келісімшарт жасаудың тағы бір жаңа түрі – клик-контракт. Тұтынушылар көп жағдайда бағдарламалық
жасақтаманы интернеттен сатып алады. Тиісті төлем ақпаратын бергеннен кейін, сатып алушыға тікелей
бағдарламалық жасақтаманы жүктеп алуға рұқсат беріледі, дегенмен сатып алушы алдымен бағдарламалық
жасақтама талаптарымен келісуге тиіс. Бұл үшін «accept» (қабылдау) белгішесіне басу керек. Бұл жерде
туындап отырған мәселе нақты лицензияның басқа бір файлға қойылуында болып отыр, себебі сатып алушы
оны байқамай қалуы да мүмкін. Осылайша веб-сайттарды жобалау кезінде сатып алушы «акцептіні» аз да
болса оферта талаптарын қарау арқылы жасайды деген пікірде болуы керек.
Халықаралық электрондық коммерциядағы тың өзгерістер
Электрондық коммерция және интернет құқығындағы тың өзгерістер ұлттық деңгейде де, халықаралық
деңгейде де жалғасын табуда. Халықаралық сауда палатасы 1997 жылы е-коммерцияның расталуы және
құпиялық мәселелерін шешуге арналған әдістерді анықтауға қатысты және олардың құқықтық аспектілерін
қарастыратын Цифрлық формада расталған халықаралық сауда операцияларын жүргізуге арналған
жалпы әдістер (GUIDEC) деген атаумен нұсқаулық шығарды. GUIDEC цифрлық хабарламаларды растау
және куәландыруға арналған жалпы негіз қалыптастырады. Осы мақсаттарын жүзеге асыру үшін ерекше но
-
менклатура жасауына, сондай-ақ «абоненттер, куәландырушы және сенім білдіруші тараптардың құқықтары
мен жауапкершіліктерінің анық сипаттамасын беруіне» тура келді. GUIDEC нұсқаулығының қолтаңбаны бе
-
кіту немесе ақпараттық хабарлама авторын растау сынды жұмыс концепциялары – куәландыру деп аталады.
GUIDEC нұсқаулығының алдына қойған мақсаты – «халықаралық бизнес қауымдастығының мүмкіндігін
кеңейту, қауіпсіз цифрлық транзакцияларды жүргізу, сенімді цифрлық растау және куәландыру тәжірибесін
ынталандыратын құқықтық принциптерді қалыптастыру, сондай-ақ қалыптасу барысындағы кепілдендіру
және куәландыру жүйесіндегі қатысушылардың міндеттерін түсіндіру».
622
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
Германия 1997 жылы 13 маусымда Ақпарат және коммуникация қызметтері саласына арналған жалпы
шарттардың енгізілуін қарастыратын «Ақпарат және қызмет туралы заң» деген федералдық, кең ауқымды
мультимедиялық заң қабылдады. Заңның ең маңызды ережесі интернет-провайдерлерге (ISP) олардың көр
-
сететін қызметі арқылы қол жеткізуге болатын материалдар контентіне қатысты тым болмағанда шектеулі
жауапкершілік беруді қарастырады. Алайда бұл жауапкершілік интернет провайдерлер контенттен хабардар
болғанда, сондай-ақ контентті пайдаланудың алдын алу үшін техникалық құралдары сайма-сай болған кезде
ғана жүзеге асырылады. Заңда интернет провайдердің материалдың жасаушысы және жеткізушісімен бірге
ортақ жауапкершілігінің болуын немесе болмауын анықтау үшін негізділік (ақылға қонымдылық) стандарт
-
тары қарастырылған. Осы тәріздес ннтернет провайдерлерге арналған жауапкершілік шектеулері АҚШ-тың
1998 жылғы цифрлық дәуірде авторлық құқықты қорғау заңында кездеседі.
ЕО электрондық деректермен алмасу және электрондық коммерцияның дамуына кедергі келтіретін мә
-
селелерді шешу орайында таяу уақытта айтарлықтай нәтижелі қадамдар жасады. Еуропалық комиссия 1997
жылы «Электрондық коммерция саласында еуропалық бастаманы» немесе COM (97)157 бастамасын жа
-
риялаған болатын. Бұл бастамадан бұрын ЕО-ның электрондық коммерцияға алғаш рет енуі Электрондық
деректермен алмасу туралы типтік келісімнің жариялануымен байланысты болған еді
18
. Типтік келісім
келісуші тараптарға бірқатар маңызды тақырыптар, соның ішінде электрондық деректермен алмасуда ха
-
барламаларды өңдеу және растауды реттеу, сақтық шаралары, эксплуатациялық талаптар және құпиялықты
қорғау жөнінде нұсқаулықтар береді.
Біріккен Ұлттар Ұйымының электрондық сауда жөніндегі типтік заңы
Біріккен Ұлттар Ұйымының Халықаралық сауда құқығы жөніндегі комиссиясы (UNCITRAL) 1996 жылы
12 маусымда Электрондық сауда жөніндегі типтік заңды (Типтік заң) қабылдады
19
. Типтік заң «сол заңды
қабылдайтын мемлекеттерде осындай әдістерді пайдалануға қажет болуы мүмкін, бірақ барлық ережелер
мен қағидаларды өздігінен қалыптастырмайтын базалық заңды» қарастырады. Заңның негізгі үш мақсаты
бар. Жекелеген мемлекеттер бұл заңды ұлттық заңнамасын жасау барысында үлгі немесе нұсқаулық ретінде
қолдануы мүмкін. Бұл заң келісімшарт жасау үшін тиісті келісімшарт тілінің дереккөзі және сілтеме жасау
арқылы келісімшартқа енгізілген стандарт ережелердің жиынтығы ретінде қолданылуы мүмкін. Сондай-ақ
соттар мен арбитраж алқалары бұл заңды «электрондық саудаға кедергі келтірген жағдайда, қолданыстағы
конвенциялар мен басқа да құжаттарға түсініктеме беру кезінде» қолдануы мүмкін.
Біріккен Ұлттар Ұйымы Типтік заңмен
20
қоса қолданылатын қабылдауға қатысты нұсқаулықты (нұс-
қаулық) жариялады. Нұсқаулықта көрсетілгендей, Типтік заң келісімшарт жасауға қатысты ұлттық ереже-
лердің орнын алмастырмайды. Келісімшарт акцепт жіберілгенде (ортақ құқық) жасала ма, әлде қабылдаған
кезде (континенталдық құқық) жасала ма деген мәселеге қатысты нұсқаулықтың қандай да бір нақты ұста
-
нымы жоқ. Алайда ол жіберілген немесе қабылданған хабарламаны анықтау үшін қажет бірыңғай ережелер-
ді қарастырады. 15-тарауда атап өткендей, жіберуші «енгізу түймесін» («enter button») басқан кезде, оферта
немесе акцепт жіберілген болып есептеледі. Жіберілген хабарлама адресаттың ақпараттық жүйесіне енген
кезде қабылданады. Сондай-ақ электрондық пошта жәшігі адресаттың ақпараттық жүйесі бола алады. Келі
-
сімшарт құқығын таңдау және шағым түсірген кезде тиісті сотты таңдау үшін жіберу немесе қабылдау орны
өте маңызды рөл атқарады. Типтік заңның 15(4)-бабы бойынша, жіберу орны болып жіберушінің кәсіпорны
орналасқан мекенжай есептеледі. Сол себепті де келісімшарт жіберушінің мекенжайында (жерінде) жасала
-
ды. Құқық таңдау ескертпесі анық түрде көрсетілмеген кезде, бұл жағдай өте маңызды рөл атқарады.
Типтік заңның 1-бабында оның пайдалану аясын анықтау үшін екі маңызды тұжырымдама қарастырыл
-
ған. Біріншіден, ол тұтынушы транзакцияларында қолданылуын жоққа шығармаса да, «коммерциялық қыз-
мет контексінде» қолданылуға тиіс. Екіншіден, «ақпарат тасымалдаушы тұрғысынан бейтарап ережелерді»
қамтамасыз етуге тиіс. Оның мақсаты – электрондық келісімшарттар мен қағаз жүзіндегі келісімшарттар
арасындағы кез келген айырмашылықты жою. Типтік заңның 5-бабы заң бойынша «электрондық хабарла
-
малар мен қағаз құжаттар арасында ешқандай айырмашылық болмауға тиіс» деген негізгі принциптерді қа-
лыптастырады. Сондай-ақ ол болашақтағы технология өзгерістеріне дайын болуы үшін ашық болуы керек.
Сілтеме арқылы енгізу түсінігі EDI, электрондық пошта, цифрлық сертификаттар және басқа да элек-
трондық сауда формаларын кең ауқымда пайдаланудың маңызды элементі ретінде есептеледі. Нұсқаулықта
төмендегідей шарттар қарастырылады: (1) сілтемелер туралы ескертпе ақпараттық хабарламаға енгізілуге тиіс;
(2) сілтеме берілген құжат екінші тараптың назарына жеткізілуге тиіс; (3) екінші тарап құжаттың енгізілуіне
ашық түрде келісуге тиіс. Сондықтан да сатушының «жалпы талаптары мен шарттарына» сілтеме жасалатын
623
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
онлайн келісімшарт жасау барысында, келісімшарт өтініші мен формасында құжат анық көрсетіліп, шолу жа-
сауға мүмкіндік берілуге тиіс. Алғашқы қолданушыларға келер болсақ, олар транзакцияны орындауды баста-
мастан бұрын, интернет-сайт алдымен автоматты түрде сілтеме берілген құжатты шығаруы мүмкін.
Тараптар экономикалық өсу мен электрондық сауданың
беретін мүмкіндіктерін, сондай-ақ оны пайдалану және да-
мытуда тосқауылдарды жоюдың, электрондық саудаға әсер
ететін шараларға ДСҰ келісімдерін пайдаланудың маңы-
зын мойындайды. Тараптар электронды түрде ұсынылған
немесе орындалған қызметтерге қатысты шараларға тауар-
ларды сатумен бірдей міндеттер жүктелетінін растайды.
15.3-бап. Цифрлық өнімдер
(a) Егер де олар деректерді тасымалдау каналында-
ғы цифрлық өнімдер, бастапқы деректер болса немесе (b)
электронды түрде тасымалданатын цифрлық өнім болса,
ешбір тарап бұл өнімдерді импорттауға не болмаса экспорт-
тауға қатысты кедендік баж салықтарын, алымдар және
басқа да тарифтер қоя алмайды. Ешбір тарап (i) мемле-
кеттердің бірінде цифрлық өнімдердің қолайсыз режимде
жасалғанын, өндірілгенін, жарияланғанын, сақталғанын,
берілгенін, келісімшарт жасалғанын, тапсырыс берілгенін
немесе алғаш рет коммерциялық шарттарда берілгенін (a)
негізге ала отырып, кейбір цифрлық өнімдерге, басқа да ұқ-
сас цифрлық өнімдермен салыстырғанда, қолайсыз режим
қалыптастырмауы керек. Тараптың цифрлық өнімдерге ішкі
салық немесе басқа да ішкі алымдар салуына келісімдегі
ешбір шарт кедергі келтірмейді. Тауарды сату жөніндегі
комитет тараптар арасында туындауы мүмкін кез келген тү-
сініспеушілікті шешу үшін кеңес береді және күш салады.
Ешбір тарапқа (a) мемлекеттердің бірінде өндірілген,
жарияланған, келісімшарт жасалынған, тапсырыс беріл-
ген немесе алғаш рет коммерциялық шарттарда берілген
өнімдерге, келісімге тарап емес мемлекеттерде өндірілген,
жарияланған, келісімшарт жасалынған, тапсырыс берілген
немесе алғаш рет коммерциялық шарттарда берілген өнім-
дермен салыстырғанда қолайсыз режим қалыптастыруға жол
берілмейді; 2-бөлім: (a) қызмет немесе қызмет көрсетушіге
тараптың беретін субсидиясы немесе көмегіне, соның ішінде
мемлекет қолдауымен берілетін несиеге, кепілдіктерге және
сақтандыруға; (b) немесе мемлекеттік билікті жүзеге асыру
барысында көрсетілетін қызметтерге қолданылмайды.
15.4-бап. Электрондық растау және электрондық
қолтаңбалар
Ешбір тарап (a) электрондық транзакция тараптары-
на сол транзакцияға тиісті аутентификациялық әдістерді
өзара таңдауға тыйым салатын; (b) тараптарға өздерінің
электрондық транзакциясының аутентификацияға қатысты
кез келген құқықтық талаптарға сәйкес келетін сот немесе
административтік органдар алдында дәлелдеу мүмкіндігін
бермейтін; немесе (c) қолтаңбаның электрондық формада
болғаны үшін ғана оның заңдық күшін жоятын электрондық
аутентификацияға арналған заңдарды қабылдауға немесе
қолданысқа енгізуге жол берілмейді.
15.5-бап. Интернетте тұтынушыларды қорғау
Тараптар электрондық саудаға тартылған тұтынушы-
ларды жалған және алдаушы сауда әрекеттерінен қорғауға
арналған транспаренттік және тиімді шараларды қабылдау
мен сақтаудың маңызын мойындайды.
Тараптар тұтынушылардың әл-ауқатын арттыру үшін
трансшекаралық электрондық саудаға қатысты қызметтер бо-
йынша өздерінің тұтынушыларды қорғау жөніндегі ұлттық
агенттіктерімен ынтымақтастықта болудың маңыздылығын
мойындайды. Әрбір тараптың тұтынушылардың құқығын
қорғау жөніндегі ұлттық агенттіктері екінші тараптың агент-
тіктерімен ынтымақтасып жұмыс істеуге күшін салуы керек.
15.6-бап. Қағаз құжатсыз сауда
Әрбір тарап сауданы реттейтін құжаттарды электрондық
формада көпшілікке қолжетімді қылуға барынша күшін са-
луға тиіс. Әрбір тарап сол құжаттардың қағаз нұсқасына заң-
ды балама ретінде электронды түрде берілген сауданы рет-
тейтін құжаттарды қабылдауға барынша күшін салуы керек.
15.7-бап. Е-коммерция үшін интернетке қол жеткізу
және оны пайдалану
Электрондық коммерцияның дамуы мен өсуін қолдау
үшін әрбір тарап тұтынушының төмендегідей мүмкіндік-
терге ие болуын мойындауға тиіс: (а) тараптың мемлекет
заңы тыйым салмайынша, өз таңдауы бойынша қызметтер
мен цифрлық өнімдерге қол жеткізу және оны пайдалану
мүмкіндігі; (b) заңдарды сақтау қажеттігін ескере отырып,
өз таңдауынша қосымшаларының жұмысын және көрсете-
тін қызметтерін жүргізу мүмкіндігі; (c) таңдаған құрылғы-
сының интернет желісіне зақым келтірмейтіндей етіп және
тараптың заңы бойынша тыйым салынбайтындай етіп ин-
тернетке қосу мүмкіндігі; (d) желі провайдерлері, қосымша
және сервис провайдерлер, сондай-ақ контент провайдерлер
арасындағы бәсекеден оң нәтижеге ие болу мүмкіндігі.
15.8-бап. Трансшекаралық ақпарат ағыны
Сауданың дамуына ықпал ететін ақпараттың еркін ағы-
нының маңызын мойындай отырып, сондай-ақ тұлғаның
жеке ақпаратын қорғаудың қажет екенін ескере отырып, та-
раптар электрондық ақпараттың трансшекаралық ағынына
кедергі болатын керексіз тосқауылдарды енгізу немесе сақ-
тап отырудан бас тартуға мейлінше күшін салады.
Жоғарыда 15.3-бапта атап өткендей, екі мемлекет ара-
сында экспортталған немесе импортталған цифрлық өнім-
дер деректерді тасымалдау құрылғысында немесе электрон-
дық жолмен тасымалдануына қарамастан, шекарадан баж
салығынсыз өтеді. Соңғы ережеде деректердің ағыны мен
жеке ақпаратқа назар аударылады, сондай-ақ электрондық
ақпаратқа орынсыз тосқауылдарды қоюға тыйым салынады.
Бұл ЕО-ның өз азаматтарының жеке басына қол сұқпау құ-
қығын қорғау мақсатында осындай ақпараттардың ағынын
реттеуге бағытталған құпиялық заңына АҚШ-тың анық
жауабын көрсетеді. Сонымен қатар 15.5-бапқа сәйкес, тұты-
нушыларды алаяқтық және интернеттегі алдаушы сауда әре-
кеттерінен қорғау мақсатында мемлекеттердің тұтынушы
құқығын қорғау жөніндегі агенттіктерінің ынтымақтасуы
талап етіледі.
21.4-мысал. Салыстырмалы құқық: 2012 жылғы Корея-АҚШ арасындағы еркін сауда келісімі
21
624
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
Типтік заңда тауардың жөнелту мекені келісімшарт құқығын анықтаудағы басты фактор және шағым
түсіру үшін тиісті сотты анықтау кезінде аса маңызды мәселе ретінде қарастырылады. Типтік заңның
15(4)-бабы бойынша, тауарды жөнелту мекені жіберушінің кәсіпорны орналасқан жер деп есептеледі. Сон-
дықтан келісімшарт жөнелтушінің мекенінде жасалуға тиіс. Құқық таңдау ескертпесі анық-қанық болмаған
кезде бұл жағдай аса маңызды.
Керісінше, Еуропаның Брюссель конвенциясы жауапкердің тұрғылықты жерін юрисдикцияның басты
негізі ретінде қарастырады. Әйтсе де Конвенцияның 5-бабында міндеттердің орындалу орны юрисдикция
үшін балама негіз болуы мүмкін. Ал жалпы тауарларды жеткізу үшін бұл клиенттің адресі де болады. Бір қы
-
зығы, бағдарламалық жасақтаманы онлайн сату және беруге қатысты міндеттерді орындау орны ретінде де-
ректер алынған сервис провайдердің мекенжайы деп есептелінеді. Алайда бұл дәл жауапкердің орналасқан
мемлекеті дегенді білдірмейді.
22
Құқық таңдау мәселесіне келсек, келісімшарт міндеттеріне қолданылатын
құқық жөніндегі Рим конвенциясында құқық таңдау ескертпесі болмаған жағдайда келісімшарт «қандай
елмен тығыз байланысы болса, сол елдің заңына сәйкес реттелетіні» көрсетілген. 4(2)-бапта орындаушы
тараптың негізгі коммерциялық кәсіпорнының пайдасына презумпция қарастырылған.
Сілтеме арқылы енгізу түсінігі GUIDEC нұсқаулығының 46-тарауында ерекше атап көрсетілген. Нұсқаулық
-
та «сілтеме арқылы енгізу EDI, электрондық пошта, цифрлық сертификаттар, [ашық кілтті сертификат] және
басқа да электрондық сауда формаларының кеңінен қолданылуы үшін маңызды деп есептелетіні көрсетілген.
Мысалы, әдетте электрондық коммуникация көп мөлшердегі хабарламалармен алмасуға мүмкіндік беретіндей
етіп жасалады, солай бола тұра, оның әрбір хабарламасы ақпарат бірлігінен тұрады, сондай-ақ басқа дерек
-
көздерінен алынатын ақпараттарға сілтеме жасағанда қағаз құжаттармен салыстырғанда сенімдірек болады».
Біріккен Ұлттар Ұйымы Халықаралық келісімшарттарда электрондық коммуникацияны пайдала
-
ну жөніндегі конвенция (UECIC) деген атаумен Типтік заңның нұсқасын 2005 жылы шілдеде ратифика-
циялау үшін бекітті
23
. UECIC 2013 жылы 1 наурызда күшіне енді. Типтік заң секілді UECIC конвенциясы да
төмендегілерге арналған ережелерді қарастырады: (1) электрондық хабарламалардың заңды түрде мойын
-
далуы; (2) хабарламаларды жіберу және қабылдау (электрондық пошта жәшігі ережесі); (3) «оферта жасауға
шақыру» ережелері; (4) электрондық агенттерді пайдалану; (5) қателер үшін жауапкершілік, түзету құқығы
және кері алу құқығы.
Еркін сауда келісімдері
Халықаралық е-коммерцияның маңызы еркін сауда келісімдерінің жаңа толқыны арқылы мойындалды.
Салыстырмалы құқық: «2012 жылғы Корея-АҚШ арасындағы еркін сауда келісімі» атты 21.4-мысалда бе
-
рілген үзінділерге назар салыңыз, бұл жерде электрондық саудаға қатысты қолданыстағы ережелер берілген.
Интернет және шағын бизнес
Осылайша интернет аз көлемдегі және төмен бағадағы тауарларды сату сынды транзакция түрлеріне
арналған тыйым салушы транзакциялық шығындардың кедергілерінен өтуі үшін аз көлемдегі және төмен
бағадағы тауарларды сату арқылы халықаралық сауданың кеңеюіне айтарлықтай үлес қосты. Әрине, интер
-
нет орта және ірі көлемді компаниялардың транзакцияларын да жеңілдетті. Бұл бұрын ішкі нарықта ғана
саудасын жүргізген ірілі-ұсақты компаниялардың барлығына өздерінің саудасын халықаралық нарыққа шы
-
ғаруына айтарлықтай ықпал етті. Интернеттің осындай керемет бизнес құралы әлемнің түкпір-түкпіріне
таралуына қарамастан, тәжірибесі аз, ысылмаған кәсіпкерлерді бұрын кездеспеген қауіп-қатерге ұрынды
-
рып, тұзаққа түсіруі де мүмкін. Интернет сатылымдарына тән тәуекелдер тараптарға байланысты болады.
Бұл жерде талқыланатын мәселе – экспорттаушы немесе импорттаушы (немесе екеуі де) жеке тұлға ма, әлде
шағын компания ма, сондай-ақ тараптар бұрын мәміле жасаған ба, жоқ па, осыны анықтау. Ең дұрысы, ірі
транзакцияларда немесе ірі компаниялар арасындағы транзакцияларда тәуекелдерді төмендетуге арналған
шаралар мүмкіндігінше шағын интернет транзакцияларында да қолданылуға тиіс.
Тауарларды интернетте сату арқылы экспортқа шығармастан бұрын, экспорттаушы импорт және экс
-
порт регламенті аясында өнімдерді жіктеуге тиіс. Жіктеу туралы шешім қабылдау үшін импорттаушымен
кеңесу қажет. Себебі тауарларды жіктеу арқылы импорттаушы мемлекеттің алатын тарифтік мөлшерлемесі,
сондай-ақ квота сынды сандық шектеулердің қолданылу мүмкіндігін анықтайды. Тасымалдаушы компания
-
лар, кеден брокерлері және мемлекеттік кеден қызметкерлері өнім туралы ақпаратты тауарды тасымалдау
және импорттау барысында қолданады. Бұл ақпарат өнімнің шығарылған жері туралы сертификат, қаптама
625
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
құжаты және коммерциялық инвойс секілді, өз кезегінде, мемлекеттік экспорт-импорт жүйелерінде кеңінен
пайдаланылатын маңызды құжаттарды жасауда қолданылады.
Тауарлардың жіктелуі өнімге он таңбалы нөмір берілетін келісілген тарифтік мөлшерлеме жүйесін (HTS)
пайдалану арқылы жүргізіледі. Алғашқы алты таңба барлық мемлекетте бірдей, сол себепті де ол үйлесті
-
рілген немесе келістірілген жүйе деп аталады. Америка Құрама Штаттары АҚШ-қа импортталған тауарлар
үшін қосымша төрт таңба қосады, ал Америка Құрама Штаттарынан экспортталған тауарларға алғашқы
алты сан жеткілікті. Осы нөмірлерді негізге ала отырып, импорттаушы мемлекет кедендік баж салығын алу
үшін тарифтік мөлшерлеме белгілейді. Мысалы, жүннен жасалған, тері астары жоқ ер адамға арналған паль
-
тоға 9,1% тарифтік мөлшерлеме, ал тері астарлы жүннен жасалған ер адам пальтосына 12,8% тарифтік мөл-
шерлеме бекітіледі
24
.
Жіктеу нөмірін таңдау алдымен экспорттаушы және импорттаушының еркіне қарай жүргізіледі. Тараптар
тауарларды сипаттайтын дәлме-дәл код нөмірін таңдауды мұқият жүргізуге тиіс, себебі таңдалған алғашқы
HTS нөмірі мемлекеттік органдар тарапынан қаралып, талқыланады. Дегенмен мыңдаған HTS код нөмірлері
болғандықтан, жіктеуді таңдау кезінде аса сақ болған дұрыс, себебі әртүрлі код нөмірінің тарифтік мөлшер
-
лемесі де болады. 21.5-және 21.6-мысалда екі компанияның тауарларын экспортқа шығаруы және одан алған
сабақтары туралы қысқа кейс-стади берілген. Бірінші кейс-стадида экспортталатын тауарлардың дұрыс жік
-
телуінің және қажет ақпаратты қамтамасыз ететін жеткізушілерді пайдаланудың маңызы ерекше көрсетіле-
ді. Екінші зерттеуде компанияның экспорт қызметін жеңілдету үшін экспортты басқару жөніндегі кеңесші
қызметін пайдалану мысалы берілген.
ABC компаниясы – нарықта 1934 жылдан бері жұмыс
істеп келе жатқан өндіруші әрі екі жерде орналасқан дербес
сақтау қоймасы бар дистрибьютор. Компания өзінің веб-
сайты арқылы айтарлықтай сауда жүргізеді.
Халықаралық тапсырыстардың барлығы жалғыз экс-
порт менеджері арқылы өтеді. Ол әр тапсырысты жеке-
жеке қарап, тапсырыстың төленгеніне көз жеткізгеннен
кейін ғана тауарды жөнелтеді. ABC компаниясы экспорт
құжатына қажет ақпараттың басым бөлігін алу үшін жет-
кізушілеріне сенім артады. Дей тұрғанмен, көптеген жет-
кізушілердің HS нөмірі немесе тауардың шығарылған жері
туралы NAFTA сертификаттарынан хабары жоқ. «Сіз сатып
алушы ретінде ықпал ету тетігіңізді пайдалануыңыз керек
және тауарды сізге сату үшін олардың B, HS жүйесі бойын-
ша оқытудан өтуге тиіс деп талап етуіңіз керек».
Назарыңызда болсын
Өте ерекше HS коды бар өнімді экспорттаудан және көп
уақытты қажет ететін өндіруші мемлекет туралы ережелер-
ден хабардар болыңыз, сондай-ақ тыйым салынған тұлғаға
немесе мекемеге тауар сатып жатпағаныңызға көз жеткізу
үшін әрқашан «террористік тізімді» егжей-тегжейлі зерт-
теңіз. Халықаралық электрондық саудасын кеңейтуге ниет-
тенген кез келген компания экспорт талаптарына қатысты
кәсіби дайындық жүргізу, АҚШ-тың жергілікті коммерция-
лық қызмет көрсету басқармасымен жақсы қарым-қатынас
дамыту үшін, сондай-ақ тасымалдаушы компаниядан құ-
жаттарға қатысты көмек сұрау үшін уақытын да, қаржысын
да бөлуге тиіс.
21.5-мысал. Транзакцияларға назар аударыңыз: Кейс-стади: Алғаш рет экспорттау
25
Games and Things атты хобби дүкені өз өнімдері үшін
АҚШ-тың ірі халықаралық нарық екенін біле тұра, ол мем-
лекеттегі саудасын доғарды.
Бизнес жүргізу мәселелері
Games and Things компаниясы канадалық клиенттерге
экспорттаудың қауіпсіз әрі өте оңай қадам екеніне көзі жет-
ті. Алайда көп ұзамай кеден брокерлері, тарифтер, сондай-
ақ Канаданың саудаға салатын баж салығына кететін шы-
ғындар жөнінде білім алу қажеттігі белгілі болды. Games
and Things компаниясы кредиттік карталармен жасалатын
алаяқтық, экспорт және импорт ережелерін сақтау үшін экс-
порт жөніндегі кеңесшіні жалдау сияқты басқа да мәселе-
лерді бір ретке келтіруге тура келетінін түсінді.
Ұстаным
Games and Things компаниясы бөлшек сауда жәрмеңке-
сінде бетпе-бет тілдескен үшінші тараптағы қызмет көрсе-
туші, яғни International Export Managers LLC (IEM) компа-
ниясын жалдады. IEM компаниясы халықаралық сатып алу-
шыларға тапсырысты жіберу мақсатында АҚШ-тағы адресті
көрсету үшін Games and Things компаниясының онлайн «сау-
да себетін» енгізді. Тапсырыс АҚШ адресіне келіп түскен-
де, тапсырыстар әзірленіп, қапталады, халықаралық жеткізу
үшін керек құжаттар толтырылады, тауарлар халықаралық
адрестері бойынша сатып алушыларға жіберіледі. Сондай-
ақ IEM компаниясы сатып алушының кредиттік ақпаратын
және кредит картасының мәліметтерін тексеруден өткізеді,
жалған болуы мүмкін тапсырыстар жөнінде сараптама жүр-
гізеді, сондай-ақ сатып алушының кредиттік тәуекелінің
ықтималын анықтауы үшін Games and Things компаниясына
мәліметтерді жолдайды. Қорытындылай келсек, IEM компа-
ниясы Games and Things компаниясына өнімдерін халықара-
лық деңгейде нарыққа шығару барысында іскерлік тәжірибе
көрсетті және оның сеніміне ене білді.
21.6-мысал. Халықаралық деңгейде бизнес жүргізу: Кейс-стади: Экспортты басқару жөніндегі кеңесшілер
626
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
Төлем әдістері
Шетелдік клиенттерімен байланыс орнату үшін интернет қолданатын компаниялар көбіне тапсырысты
өңдеу және төлемдерді қабылдау үшін өздерінің веб-сайттарын қолданады. Төлем әдістері елден-елге өз
-
геретіндіктен, кеңінен таралған төлем механизмдерін анықтап, оны веб-сайттың тапсырыстарды өңдеу бө-
лігіне енгізген дұрыс. Төлем жасаудың мүмкін нұсқалары кредиттік карталар арқылы төлеу, шоттан-шотқа
аудару, жеке тұлғалар арасындағы ақша аударымдары, сондай-ақ эскроу транзакцияларынан тұрады.
Көптеген шетелдік клиенттер онлайн сатып алу үшін кредиттік карталарды пайдаланады. Кредиттік кар
-
та арқылы төлем жасау қызметін беру үшін компания банкте кредиттік картаға арналған коммерциялық
шот ашуға міндетті. Банк комиссиялық алым ала отырып, транзакцияларды жүргізеді. Компаниялар көздеп
отырған сату ауқымы мен көлемі үшін ең тиімді қызмет ұсынатын банктерді анықтау үшін банктердің комис
-
сиялық алымдарының құрылымын салыстыруға тиіс. Көптеген мемлекеттерде клиенттердің банкі мен сату-
шы банкі арасындағы электрондық ақша аударымдарын жүзеге асыратын шоттан-шотқа аударым (account-
to-account/A2A) кеңінен таралған. A2A транзакцияларды нақты уақыт режимінде жүзеге асыратындықтан,
алаяқтық ықтималдығын төмендетеді.
Жеке тұлғалар арасындағы (person-to-person/P2P) аударымдар кезінде төлем электронды түрде үшінші та
-
рапқа жіберіледі, ол, өз кезегінде, қаржы қорын сатушының шотына салады. PayPal ең танымал P2P қызмет
көрсету түріне айналды. PayPal электрондық поштасы бар кез келген тұлғаның қауіпсіз онлайн төлемдерді
жіберу немесе алуы үшін кредиттік карта немесе банктегі шотты пайдалануына мүмкіндік береді. Сондай-ақ
PayPal клиентке және сатушыға өзі қалаған валютасында жұмыс жасауға мүмкіндік бере отырып, валюталық
айырбастауды да жүзеге асырады.
Эскроу қызметі – қазіргі уақытта экспорт үшін қолданылатын бұрыннан келе жатқан төлем әдісі. Шын
мәнінде, эскроу экспорттаушы және импорттаушы нұсқаулығына қарай қаржы қорын жинайтын, сақтайтын
әрі тарататын сенім білдірілген үшінші тарап ретінде әрекет ету арқылы ықтимал алаяқтық тәуекелін төмен
-
детеді
26
.
Төлем жасамау немесе жеткізбеу тәуекелін мейлінше азайту жолдары мемлекеттерді тізімнен шығаруды
естен шығармаудан, картаны тексеру нөмірлерінен, IP геолокациясы және деректерді арнайы тексеруден
тұрады. Мемлекеттерді тізімнен шығару – алаяқтық қаупі жоғары мемлекеттердегі тараптармен бизнес
жүргізбеудің қарапайым амалы. Бұл әсіресе жаңа нарыққа шыққан шағын компаниялар үшін аса маңызды.
Картаның тексеру нөмірлері (CVNs) кредиттік карталардағы үш немесе төрт таңбалы қауіпсіздік кодын біл
-
діреді. Бұл нөмір тек карта иесіне ғана белгілі болғандықтан, алаяқтық ықтималдығын азайтуға көмектеседі.
Алайда бұл нөмірлер де ұрлануы мүмкін, осылайша CVN нөмірінің алаяқтықтың алдын алу құралы ретін
-
дегі нәтижелігін төмендетеді. IP геолокациясы – сатушыға қолданылған компьютердің IP адресі негізінде
ықтимал сатып алушының географиялық орналасуын (мемлекет, аймақ, ZIP/пошта коды) анықтауға мүм
-
кіндік беретін әртүрлі компаниялар ұсынған қызмет түрі. Егер сатып алушының кредит картасының мемле-
кеті немесе аймағы IP адреске сәйкес келмесе, сатушы тапсырысты тексеруге алады немесе қабылдамайды.
Деректерді арнайы тексеру көп жағдайда кәсіпорындар арасындағы ірі транзакцияларда байқалады, сондай-
ақ бұл шетелдік агент немесе дистрибьютор жалдамастан бұрын қолданылуы керек. Деректерді арнайы тек
-
серу ықтимал сатып алушы жөнінде кредиттік мәліметтерді сатып алу немесе реквизиттерін сұратудан тұруы
мүмкін. АҚШ-тың коммерциялық қызметі тарапынан дайындалатын компаниялардың халықаралық профилі
де қолданылуы ықтимал
27
. Жеке деректерді тексеру – көп уақыт пен қаржы шығынын қажет ететін іс.
FBI: Интернеттегі алаяқтыққа қатысты кеңестер. Ең көп кездесетін шағымдар мен алаяқтық туралы ақпарат алу үшін
FBI және Лауазымды тұлғалардың қатысуымен жасалатын қылмысқа қарсы ұлттық күрес орталығы бірігіп құрған интернет-
тегі алаяқтыққа қатысты шағымдарды қабылдау орталығының (IC3) есептеріне шолу жасаңыз: жеткізу барысында тәуекелді
азайту мақсатында импорт тауарын сатып алушы сатушының жай ғана пошта жәшігі және телефон нөмірін ғана емес, нақты
мекенжайын да алуға тиіс, сондай-ақ телефон нөмірі дұрыс және жұмыс жасап тұрғанын тексеру үшін қоңырау шалуға тиіс;
электрондық пошта адресінің қолданыста екенін анықтау үшін электрондық хат жіберуге тиіс; кредиттік карта нөміріңізді
электронды түрде жіберген кезде транзакциялардың қауіпсіз екеніне көз жеткізіңіз; сонымен қатар эскроу немесе балама
төлем қызметін пайдаланыңыз.
Салық салу
Салық әдеттегі кәсіпорындарға салынатындай, интернеттегі саудагерлерге де салынады. Көптеген
шетел нарығы үшін шет мемлекет компанияға жалпы салық юрисдикциясы аясында салық салмастан
627
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
бұрын, компанияның сол мемлекетте тұрақты өкілдігі болуға тиіс. Осылайша Жапонияда жабдығы немесе
қызметкерлері жоқ, тауарларды цифрлық форматта және іс жүзінде жіберумен айналысатын америкалық
онлайн-дүкенге Жапонияда салық салынбайды. Бірақ бұл жалпы ережеге ескерілмейтін маңызды жағдайлар
енгізілген. 2003 жылы 1 шілдеде ЕО-ға мүше мемлекеттер ЕО-да орналасқан тұтынушыларға ЕО-ға мүше
емес мемлекеттердің компаниялары тарапынан электронды түрде жіберілген тауарлар мен көрсетілген қыз
-
мет түрлеріне салық сала бастады. Қазіргі уақытта ЕО-ға мүше емес электрондық тауарлар мен қызметтерді
қамтамасыз етушілерден өз таңдауы бойынша ЕО-ға мүше мемлекеттің бірінде салық органында тіркелуі
талап етіледі, сонымен қатар тұтынушылары орналасқан ЕО-ға мүше мемлекеттің қосымша құн салығының
мөлшерлемесімен тең қосымша құн салығын (VAT) алуы және төлеуі міндеттелген. ЕО мемлекеттері тұты
-
нушының орналасқан жеріне байланысты (сатушының орналасқан жеріне қарамастан) электрондық саудаға
салық салу жүйесіне көшкен алғашқылардың бірі болса да, көп ұзамай басқа мемлекеттер де олардың тә
-
жірибесін қайталауы мүмкін. Сондықтан да компанияңыз экспортын интернет арқылы жүргізсе, көздеген
нарығыңыздың салық талаптарымен таныс болуыңыз керек.
Құпиялық
Интернетте жеке деректерді жинайтын АҚШ мекемелері құпиялық туралы ережелерін көзге көрінетін
жерге шығаруға тиіс, сондай-ақ жеке деректер субъектілеріне (мысалы, клиенттер, қызметкерлер және басқа
да бизнес серіктестерге) олардың жеке ақпаратын пайдалануға қатысты нұсқалар ұсынуға тиіс. Клиенттер
өздеріне қатысты жеке деректерді басқалармен бөлісуіне немесе жарнамалық мақсаттарда пайдаланылуы
-
на рұқсат бермеу мүмкіндігіне ие болуға тиіс. Көптеген мемлекеттерде тұлғаның жеке өміріне қол сұқпау
туралы заңдар қабылданған, сол себепті де ұйымдар бұл заңды қатаң сақтауға тиіс, әйтпесе сот тергеуімен
бетпе-бет келуі әбден мүмкін. Мысалы, ЕО оның жеке өмірге қол сұқпау принциптерін сақтамайтын ЕО-ға
мүше емес мемлекеттерге жеке деректерді жіберуге тыйым салады. АҚШ Сауда министрлігі Еуропалық
комиссия және жеке сектормен кеңесе отырып, ЕО талаптарына сай болу үшін АҚШ мекемелерін реттелген
механизмдермен қамтамасыз ететін «қауіпсіз айлақ» қағидасын жасады. Компаниялар «қауіпсіз айлақ» үшін
www.export.gov/safeharbor сілтемесі бойынша өзін-өзі сертификаттай алады.
Электрондық құжаттама
Тауар экспорттауда маңызды орын алатын құжаттамалық транзакцияда «қағаздың» маңызы күннен-күнге
азайып келеді. Деректерді электрондық жолмен берудің арқасында шығындардың азаюы құжаттарды элек-
трондық байланыс арқылы кеңінен қолдануға септігін тигізуі мүмкін. «Көлік тасымалы саласында әдеттегі
құжаттармен байланысты шығындар және олардың шығарылуы мен тексерілуіне кеткен шығындар жал
-
пы тасымал шығынының 10-15%-ын құрайды»
28
. Шығындарды үнемдеу мақсатында келісімшарттар элек-
трондық формада жасалады, электрондық коносаменттер үшінші тараптағы құжаттарды сақтау қызметіне
жіберіледі, аккредитивтер бұрыннан бар үлгілерге сай шығарылады, сақтандыру сертификаттары секілді
басқа да тиісті құжаттар компьютер арқылы талап етіледі, табысталады. Меншік құқығын трансферлеу үшін
коносаменттің жазбаша болуы міндетті емес екенін ұғыну нәтижесінде Халықаралық теңіз комитеті (Comite
Maritime International/CMI) 1990 жылы электрондық коносаменттерге арналған ережелерді қабылдады.
Сонымен қатар келісімшартты жасау барысындағы көптеген құжаттар (проформа-инвойс, сатып алу тапсы-
рысы, растау) электрондық деректермен алмасу жүйесі арқылы жіберілуі мүмкін.
Bolero жобасы
Bolero электрондық құжаттамаларды трансшекаралық саудада қолдануға мүмкіндік беретін жаһандық
деңгейде салааралық шешім қабылдауды мақсат еткен ЕО тарапынан қаржыландырылатын ғылыми-зерттеу
жобасының аясында пайда болды. Bolero ассоциациясы 1995 жылы бүкіл Еуропа, АҚШ және Азия мемле
-
кеттерінің мүшелері тарапынан құрылған-ды. Bolero «концепциясы» саудаға қатысы бар барлық тауарды
иелену құжаттарына арналған орталық «реестрін» жасау, сондай-ақ Bolero арқылы жіберілген кез келген құ
-
жаттың қағаз құжат секілді құқықтық мәнге ие болуын қамтамасыз етуге бағытталған. Bolero жобасы Bolero
инфрақұрылымын құру, оны нарыққа шығару және қолдау үшін бірлескен кәсіпорын құру мақсатында
1996 жылы SWIFT (банктер арасында деректердің қауіпсіз жіберілуін қамтамасыз ететін банк иелігіндегі
кооперативтер) және TT Club (сақтандыру және соған байланысты тәуекелдерді басқару жөніндегі халық-
аралық көлік қызметін көрсетуші) клубымен келісім жасады.
628
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
Алғашқы кезде Bolero инфрақұрылымы жаңа Bolero объектісі тарапынан анықталған функционалдық
сипаттамаларға сәйкес келуі үшін SWIFT тарапынан құрылған Басты хабарлама алмасу платформасынан,
келісімшарт бойынша тауарды иелену құқығын толығымен электрондық жолмен Bolero-ға трансферлеуді
іске асыратын құқықтық титул реестрінен, сонымен қатар бірыңғай көпжақты құқықтық келісім, яғни Bolero
ережелер жиынтығынан құралған еді. Bolero 1999 жылы толық қолданысқа енгізіліп, оның жұмысы SWIFT
тарапынан жүргізілді. 2010 жылы Bolero қызметі нәтижелі түрде SWIFT жүйесінен, SAS 70 сәйкестік ереже
-
лерін түгел әрі толық сақтай отырып, алдыңғы қатарлы коммерциялық серверге нәтижелі түрде өтті.
SAS 70 – аудиторлық стандарттар жөніндегі ереже. SAS 70 сертификаттауы қызмет көрсету ассоциацияларының ішкі бақы-
лауының сапасын бағалайтын аудитке негізделген. Қызмет көрсету мекемелері – клиенттерінің бақылау жүргізу шарттарына
ықпал ететін аутсорсинг қызметін ұсынатын мекемелер.
Bolero – қазіргі уақытта корпоративтік клиенттерге банктерден бастап теңіз тасымалдаушыларына дейін-
гі сауда агенттерінің қауымдастығына қолжетімді бола отырып, сауда-саттық операцияларын қаржыланды-
румен байланыстыратын «бұлт» серверінде жұмыс істейтін платформа; пайдаланушылар түгелімен өздері-
нің қаржылық және сауда процестерін, соның ішінде электрондық коносаментті пайдалануды басқара алады.
Bolero тиімділікті «бұлт» серверіне негіздеген технологияның, нақты саладағы эксперттік білімнің, сондай-
ақ қабылдауға қатысты практикалық және мәдени тосқауылдардың жойылуын қамтамасыз ете отырып, тех
-
нологияның дамуын қолдайтын және күшейтетін бірыңғай құқықтық инфрақұрылымның үйлесімі арқылы
арттырады. Bolero 40-тан астам мемлекетте жұмыс істеп, айына 400 000-нан астам сауда операциясын басқа
-
рады. Барша Bolero қосымшалары барлық тараптар арасында және барлық қызмет көрсету орындарындағы
сауда ағынын қолдайтын бірлескен платформа болып есептелетін Bolero Exchange платформасында құрыл
-
ған. Әрбір Bolero мүшесі қауымдастықтың барлық мүшелерімен еркін дерек алмаса алады.
Bolero аккредитивке арналған электрондық құжаттар, резервтік аккредитивтер және банк кепілдіктері,
коносаменттер және е-құжаттамаларды ұсынады. Bolero-ның аккредитивтері – компанияларға интерактивті
түрде өздерінің аккредитивтерін басқаруға, қарауға, шығаруға және жүктеп алуға мүмкіндік беретін мульти-
банктік қызмет. Сондай-ақ барлық аккредитив түрлеріне, соның ішінде резервті аккредитивтерге өзгерістер
енгізу мен қызмет көрсетуді қарастырады. Bolero-ның аккредитив қосымшасы өтініш беруден бастап эми
-
тент банктен келетін кез келген ескертпелер мен өзгертулерге дейінгі аккредитивтің өмірлік циклын басқара-
ды. Сонымен қатар Bolero Exchange платформасы әрбір транзакция үшін транзакцияға қатысатын тараптар-
ды, сондай-ақ транзакция деректерінің біртұтастығын тексереді. Бұл күндері қолданылатын дәстүрлі қағаз
пошталар мен факс байланыстарын ығыстыра отырып, Bolero клиенттері электрондық өңдеудің дәлдігі мен
нәтижелігінен көп пайда көріп отыр. Банк кепілдігіне келер болсақ, Bolero жүйесі кредиттік лимиттерді бас
-
қару үшін компанияларға банктермен жұмыс жасауға; кепілдікке қатысты алымдар мен төлемдерді бақылау-
ға және сәйкестендіруге, сондай-ақ айналым капиталына қойылатын талаптарды азайту есебінен қолма-қол
ақша айналымын жақсартуға мүмкіндік береді.
Bolero алғаш рет P&I клубтарының халықаралық тобы растаған электрондық коносаментті енгізді,
сонымен қатар оның дүниежүзілік сауда қауымдастығы тарапынан қабылдануы үшін әлі күнге дейін күш-
жігерін салып келеді. Электрондық коносамент – қағаз жүзіндегі коносаменттің жай ғана электрондық нұс
-
қасы емес. Ең дұрысы, бұл құжатқа әдеттегі қағаз коносаменттің қызметін қайталайтын құқықтық ережелер
мен технологияның жиынтығы ретінде қарауға болады.
P&I (қорғау және шығындарды өтеу) клубтарының халықаралық тобы – халықаралық теңіз тасымалының шамамен
90%-ын сақтандыратын, әлем бойынша он үш сақтандыру клубынан тұратын шоғырландырушы ұйым. P&I экипаж мүше-
лерінің жарақаттануы, жүктің жоғалуы, су айдынының мұнай өнімдерімен ластануы, сондай-ақ жүк тиеу платформасының
зақымдануы сынды кең ауқымды тасымалдаушы жауапкершілігін қамтиды.
Нақтырақ тоқталсақ, Bolero-ның электрондық коносаменті Bolero ережелер жиынтығынан, Bolero құ-
қықтық титул реестрінен және Bolero хабарлама алмасу платформасынан тұрады. Bolero ережелер жиын-
тығы – барлық Bolero пайдаланушылар арасында жасалатын жалпы пайдаланушы келісімі. Bolero платфор-
масының құқықтық титул реестрі электрондық коносаментке қатысты меншік құқығының трансферлеуін
басқаратын деректерді сақтаушы қызметін атқарады. Bolero Exchange платформасы электрондық коноса
-
менттің бір тараптан екінші тарапқа жіберілуін қолдай отырып, оның дәстүрлі қағаз құжаттардың орнына
629
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
жүруіне мүмкіндік береді, сондай-ақ иеленушіге басқа тараптармен өзара әрекет ету қажетінсіз электрон-
дық коносаментті жібереді және алаяқтық қаупін сейілтеді. Алаяқтық қаупін одан әрі төмендету үшін Bolero
2015 жылдың мамыр айында өз платформасының қолданушыларына арнап қауіпсіздік, қолжетімдік және
сәйкестікке кепілдік беру үшін CSC технологиялық компаниясымен ұзақмерзімді келісімшартқа отырды.
Қорыта айтқанда, Bolero платформасы транзакцияның барлық түріне, соның ішінде ашық шот және
электрондық UCP 600-ге сәйкес шығарылған аккредитивтерге кең ауқымды электрондық құжаттар ұсынады.
Бұл жүйе құжаттардың толық жиынтығын жіберуге мүмкіндік береді (құжаттамалық инкассо). Электрондық
UCP аясындағы аккредитивтер үшін Bolero платформасы құжаттардың қағаз, аралас және түгелімен элек-
трондық түрлерінен бастап, басқа да сан алуан түрлерін ұсынуға жағдай жасайды.
eUCP 600 – құжаттамалық аккредитивтерге арналған бірыңғай рәсімдер мен ережелерге (UCP 600) қосымша. Ол құжаттар-
ды жекелей электрондық құжаттар немесе қағаз құжаттармен бірге ұсынылуын қарастырады. Электрондық UCP қолданыл-
ған жағдайда, оның ережелері UCP ережелерін пайдаланумен салыстырғанда, басымдыққа ие болады.
Кеден және шекаралық бақылау қызметінің электрондық хабарландыру тақтасы
АҚШ-тың Кеден және шекаралық бақылау қызметі (CBP) – тауар импортына қатысты маңызды дерек
көзі. CBP деректерді онлайн өңдеу және импорттық ақпаратты беруді күннен-күнге арттырып келеді. Мы
-
салы, кейбір өнім түрлері квота жүйесі аясында реттеледі, квотаға сәйкес қажет тауар мөлшері алынғаннан
кейін, сол тауардың импортталуына тыйым салынады. Сондықтан да осындай тауарларды сатып алу бары
-
сында тиісті квотаға арналған «шектік деңгейді» тексеру өте маңызды. CBP квоталардың шектік деңгейін
CBP қызметінің электрондық хабарландыру тақтасындағы «Quota Threshold Status» деген файлда жариялай
-
ды. Әдетте квота бағдарламасы жеке мақсаттағы емес, тек қана коммерциялық мақсаттағы импорттау үшін
қолданылады.
Сондай-ақ Кеден және шекаралық бақылау қызметі интернеттен жүктеп алған электрондық ақпаратқа
баж салығы салынады және тариф мөлшерлемесі қойылады деген көзқарасты ұстанбайтынын ескере кеткен
жөн. Мәселен, CD, кітап, постер секілді сатып алушыға электронды түрде берілетін кез келген тауарлар
мен бұйымдарға ешқандай салық салынбайды. Десек те авторлық құқықпен қорғалған нысандарды рұқсат
-
сыз жүктеп алу – заңға қайшы әрекет, ал балалар порнографиясын жүктеп алу қылмыс болып есептеледі.
АҚШ-тың Кеден және шекаралық басқару қызметінің осындай заңсыз әрекетке қатысы бар тұлғаларды тер-
геуге және сот тәртібімен қудалауға құзыреті бар.
Интернетте бағалы қағаздарды орналастыру
Соңғы кездері интернет арқылы инвестициялық ақпарат пен бағалы қағаздарды ұсыну тренді пайда бол-
ды. Америка Құрама Штаттарының мұны жасауының себебі мынада: Бағалы қағаздар және биржа комис-
сиясы (SEC) интернет арқылы жария акцияны тікелей орналастыруға (DPO) рұқсат бере отырып, бір-
қатар заңды талаптарды жеңілдетті. Бағалы қағаздар және биржа комиссиясы 1995 жылғы 33-7233 нөмірлі
релизінде былай мәлімдеген болатын: «Электрондық ақпарат тасымалдағыштарды пайдалану кем дегенде
қағаздағы ақпарат тасымалдағыштарды пайдаланумен бірдей деңгейде болуға тиіс. Осыған ұқсас Бағалы
қағаздар туралы федералдық заң аясында қағазда берілетін эмитенттің немесе үшінші тараптың ақпараты
электрондық форматта да берілуі мүмкін». Осылайша компаниялар инвестиция жөніндегі ақпаратын ықти
-
мал инвесторларға тікелей ұсына алады, акцияның шығарылғаны жөніндегі хабарламаларды онлайн жария-
лауы немесе CD-ROM-да жіберуі, сондай-ақ сатылымдарды интернет арқылы жүргізуі мүмкін. Интернет
арқылы қор биржасында алғаш орналастырылған акцияларды сату барысындағы басты кедергілер – бағалы
қағаздарды қайта сату үшін қайталама нарықтың болмауы. Дегенмен ұлттық бағалы қағаздар биржасында
сатылмаған қорларға арналған электрондық сауда алаңының дамуына қатысты айғақтар бар.
Алаяқтық – электрондық бағалы қағаздар транзакцияларында жиі ұшырасатын кедергілердің бірі. Заң
-
сыз «понзи» және қаржылық пирамидаларға қатысты көптеген жағдай, сондай-ақ шығыны ұсынушы тарап
арқылы өтелетін, белгілі «инвестиция жөніндегі кеңесшілердің» пікірін пайдалану сынды әдеттегідей дерек
-
терді бұрмалаудың орын алғаны туралы мәліметттер кездеседі.
1998 жылы интернеттегі құнды қағаздармен жасалған алаяқтыққа қатысты жағдайларды тергеу және
оларды сот тәртібімен қудалау мақсатында Интернетте заңдардың сақталуын қадағалау басқармасы
630
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
құрылды. Құрылған күнінен бастап, Интернетте заңдардың сақталуын қадағалау басқармасы, интернетте
инвестициялармен жасалған алаяқтыққа қатысты бірқатар ұлттық деңгейде тексеріс жүргізген болатын.
Промоутерлер өз акцияларын пайдамен сату мақсатында акция құнын жасанды түрде көтеру үшін жалған
мәлімдеме жасайтын «бағаларды шарықтату және түсіру» жиі таралған алаяқтық түрі ретінде қарастырыла
-
ды. Интернет алаяқтардың кең ауқымды аудиторияға анонимді түрде және тез арада жалған ақпарат беруіне
жағдай жасайды.
Электрондық коммерция этикасы
Тиісті құқықтық қолдау қажеттігімен қатар, электрондық коммерция бірсыпыра этикалық мәселені де
қарастырады. Электрондық коммерция саласы бизнес жүргізу үшін ғаламдық ақпараттық желіні, интернетті
және басқа да электрондық желілерді пайдаланушыларға арналған нұсқаулық шығару мақсатымен өзін-өзі
реттейтін этикалық кодекс жасауды қолға алмақ.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Білім, ғылым және мәдениет жөніндегі ұйымы (UNESCO) электрондық ком
-
мерцияның этикалық, құқықтық және әлеуметтік аспектілеріне назар аударатын төмендегідей бірқатар мә-
селе көтерді: (1) Қоғамның интернетке қолжетімдігін қамтамасыз етуде үкіметтік органдардың алатын орны
қандай болуы керек? (2) Қолда бар білім мен ақпараттан пайда көру үшін дамушы мемлекеттер мен артта
қалған қауымдарға көмек беру мақсатында қандай арнайы шаралар жүргізген жөн?
UNESCO атап өткендей, индустрия және бизнес ақпараттық ресурстар мен контенттерге қол жеткізу
үшін инфрақұрылым ұсынса да, мәселе жеке бастаманы ынталандыру және заңды экономикалық мүддені
қорғай отырып, қоғамдық әл-ауқатты арттыру үшін жаһандану талаптарына сай ашық ақпарат және жал
-
пы қолжетімдік концепцияларын анықтауға келіп тіреледі.
UNESCO ұйымының қозғап отырған мәселелерінің тағы бірі – дамушы мемлекеттердің ауыр жағдайы,
әсіресе жаңа ақпараттық дәуірден ешбір пайда көре алмауы. Қалыптасқан цифрлық алшақтық тұрғысы
-
нан алғанда, мемлекеттер ақпаратқа тең дәрежеде қолжетімдікті ілгерілету үшін коммерциялық мүдде мен
моральдық міндеттемелер арасында қалай ғана тепе-теңдік ұстай алады? Бұл сұраққа жауап беру үшін ал
-
дымен қолжетімдіктің кеңеюіне кедергі келтіретін іс жүзіндегі тосқауылдарды түсіну абзал. Мысал үшін,
ақпарат алудағы ең маңызды экономикалық кедергі не (телекоммуникациялық тарифтер, интернет қызметі
үшін комиссиялық алымдар, салықтар, баж салықтары)?
UNESCO ұйымы Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 19-бабында көрсетілген ақпа
-
ратқа еркін қол жеткізу және ақпараттың еркін айналымы туралы принципке цифрлық медиаға қолжетім-
дікті енгізу қажеттігін мәлімдеді. Бұл жерде алаңдататын тағы бір мәселе туындайды, цифрлық медиаға
қолжетімдікті кеңейту дамушы мемлекеттердің мәдениетіне немесе қоғамына күтпеген залал әкелуі мүмкін.
UNESCO дамушы мемлекеттердің мәдени, көркемдік және ғылыми мұрасы, соның ішінде дәстүрлі және
жергілікті ақпараттың (байырғы халыққа тән ақпарат) қалай қорғалуы керек, олардың жеткілікті деңгейде
қолжетімді болуын қалай жүзеге асыруы керек деген сұрақтарды көтереді. UNESCO ұйымының негізгі ша
-
ралар жоспарында төмендегі факторларды жаһандық контексте қарау қажеттігіне баса назар аударылған:
(1) ақпараттық және коммуникациялық желілер мен қызметтерге кеңінен әрі анағұрлым әділ қол жеткізу;
(2) дамушы мемлекеттер үшін халықаралық конвенциялар арқылы авторлық құқыққа қатысты заңда қарас
-
тырылған ерекше жағдайларды қолдану; (3) жаһандық желілерде құпиялықты қорғай отырып, сөз бостан-
дығын ынталандыру. Аз дамыған мемлекеттерде интернет және басқа да технологияларға қолжетімдік ДСҰ
келіссөздерінің Доха раундында өзекті мәселе ретінде қарастырылған еді (6-тарауға қараңыз).
Жарнама және маркетинг этикасы
Халықаралық Сауда палатасы интернеттегі жарнама және маркетинг жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі
нұсқаулық) дайындаған болатын. Нұсқаулықтың философиялық міндеті – жарнамалаушылар мен маркето
-
логтарды «бүкіл әлем тұтынушылары толығымен сенім артатын электрондық орта құруға» ынталандыру.
Нұсқаулықтың 1-бабында «барлық жарнама мен маркетинг заңды, лайықты, әділ және шыншыл» болуға тиіс
деп көрсетілген. Нұсқаулық жігерлі сипатта жазылуымен қатар, бірқатар нақты ережені ұсынады:
● Жарнама берушілер мен маркетологтар өздерінің кім екенін, сондай-ақ интернетке шығарылған кез кел
-
ген коммерциялық хабарламаға қатысын анықтап көрсетуге тиіс (2-бап).
● Коммерциялық хабарламалардың адресаттарына хабарлама немесе қызметке қол жеткізу құны туралы
нақты ақпарат берілуге тиіс (3-бап).
631
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
● Жарнама берушілер мен маркетологтар файлдарының қауіпсіздігін сақтау үшін тиісті сақтық шараларын
қолға алуға тиіс (5-бап).
● Жарнама берушілер мен маркетологтар өздерінің құпиялықты сақтау саясатына қатысты мәлімдеме
-
сін интернет сайттарына салуға тиіс.
Интернет этикасының тағы бір мәселесі – пайдаланушының интернетті пайдалануы, соның ішінде интер
-
нетке кіру жиілігі мен қаралған интернет парақшалары мен файлдар жөніндегі ақпаратты сақтауға арналған
«кукилерді» пайдалану арқылы қолданушының рұқсатынсыз пайдаланушы ақпаратын алу мен бақылау ісі.
«Кукилерге» байланысты негізгі алаңдататын мәселе мынадай: олар компанияға пайдаланушының интер
-
нет-парақшаларын қарау әдетін пайдаланушының атымен байланыстыруға және сол ақпаратты басқа компа-
нияларға беруге мүмкіндік жасайды. Әдеттегі хабарламаларды жаппай жіберу маркетингінен айырмашылы-
ғы, талап етілмеген хабарламаларды жөн-жосықсыз жаппай жіберу бизнес жүргізу этикасына қайшы келеді,
сондай-ақ интернет желісін пайдалану жөніндегі бірқатар ережені бұзады. Көптеген интернет провайдер
-
лердің интернет желісін пайдалану жөніндегі ережелерінде пайдаланушылардың жаппай хабарламалар ар-
қылы жарнамалау немесе «спамдау» секілді әрекеттерге араласуына тыйым салады. Интернет провайдердің
қызметіне жүгінбестен бұрын, ықтимал пайдаланушы интернет желісін пайдалану жөніндегі ережелерге
шолу жасағаны дұрыс.
Тарау түйіні
1. Интернет коммерциялық транзакцияларды жеңілдете отырып, тұтынушы тауарларын сату нарығының
кем дегенде жартысын қамти отырып, сондай-ақ анағұрлым кең «жеке тұлғалар арасындағы» сауда нары
-
ғын құра отырып, халықаралық нарықты түбегейлі өзгертті. Интернеттегі сауда және лицензиялау әдет-
тегі дүкендегі сауда секілді бірдей заңдармен реттеледі, дей тұрғанмен, дауларды шешу (дербес юрис-
дикция) үшін тиісті сот орнын анықтау; спамдау, алаяқтық және қылмыстық әрекеттер секілді интернетті
теріс пайдалануға қатысты әртүрлі жағдайлар; киберсквоттинг және сауда маркасының әлсіреуі; жеке
деректердің құпиялығы; сонымен қатар электрондық деректер базасының қорғалуы сынды бірқатар жаңа
мәселелерді де туындатады.
2. Дербес юрисдикция соттың жауапкерге қатысты оның құзыреті бар ма, әлде жоқ па, осыны анықтау не
-
гізінде құқықтық дауды қарастыру мүмкіндігін білдіреді (4-тарау). Сот шешімдерді қабылдау үшін бір-
неше факторларды пайдаланады: веб-сайт түрі (пассив, интерактив, электрондық дүкен); коммерциялық
немесе коммерциялық емес веб-сайт; сондай-ақ арыз-шағымдар мен келтірілген зиян түрлері. Еуропалық
одақта (ЕО) интернет арқылы бөлшек саудамен айналысатындарды ЕО мемлекетіндегі тұтынушы елінің
соттарында өзін-өзі қорғауға міндеттейтін қаулылар күшіне енгізілген.
3. Америка Құрама Штаттары интернет арқылы сауда маркасының бұзылуы мен әлсіреуіне қатысты қол
-
данылатын Сауда маркасының әлсіреуі туралы 1995 жылғы федералдық заң және Тұтынушыларды ки-
берсквоттингтен қорғау туралы заң секілді бірқатар заң қабылдады.
4. ЕО интернет арқылы жиналған жеке мәліметтердің құпиялығын және электрондық деректер базасын
қорғау мәселелерін белсенді түрде шешіп отырды. 95/46 және 2002/58/EC директивалары қолжетімдік,
бұғаттау, түзету және қарсылық білдіру құқығы сынды жеке құқықтар мен көптеген деректің сапасына қа
-
тысты стандарттарды қамтиды. Америкалық компаниялар осы директива талаптарына сәйкес келуге тиіс,
ал «қауіпсіз айлақ» келісімі бұл мәселені онан әрі жеңілдете түсті. Деректер базасын құқықтық тұрғы
-
дан қорғау жөніндегі ЕО-ның 96/9/EC директивасы зияткерлік меншік құқығының ерекше формасын (sui
generis) немесе жаңа категориясын қалыптастырады, директива бойынша заңдағы белгілі бір талаптарға
сәйкес келген деректер базасына 15 жылдық қорғау мерзімі беріледі. Америка Құрама Штаттарында бұ
-
ған балама құқықтық режим жоқ.
5. Ұзақмерзімді іскерлік қарым-қатынас үшін электрондық деректермен алмасу (EDI) – электрондық тран
-
закциялардың бұрыннан келе жатқан және ең қауіпсіз формасы. Бұл қарым-қатынастың негізі – уағдала-
сушы тараптар арасында жасалатын сауда серіктестігі туралы келісім.
6. Жалпы келісімшарт және сауда құқығы электрондық транзакцияларға қолданылады, десек те интернет
электрондық келісімшарттарға қатысты бірқатар құқықтық мәселе туындатты. Бұл мәселелердің қата
-
рына келісімшартты жасау уақыты, электрондық агенттермен келісімшарт жасасу немесе олардың ара-
сында жасалатын келісімшарт, сондай-ақ оралған келісімшарттардағы міндеттердің орындалуы кіреді.
632
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
Электрондық транзакцияларға тән мәселелерге шешім табу мақсатында Компьютерлік ақпараттық тран-
закциялары туралы бірыңғай заң, Халықаралық сауда палатасы жариялаған Цифрлық формада растал-
ған халықаралық сауда операцияларын жүргізуге арналған жалпы әдістер, Біріккен Ұлттар Ұйымының
Электрондық сауда жөніндегі типтік заңы, Халықаралық келісімшарттарда электрондық коммуникация
-
ны пайдалану жөніндегі конвенция секілді «қатаң» және «жұмсақ» құқық саласында бірқатар құқықтық
құжат қабылданды. Бұған қоса, 2012 жылғы Корея және АҚШ арасындағы еркін сауда келісімі (2012
Korea–U.S. FTA) секілді еркін сауда келісімдерінің жаңа толқыны электрондық коммерцияны жеңілдету
және қорғауға қатысты ережелердің басын біріктіреді.
7. Интернет шағын бизнес өкілдерінің халықаралық нарыққа шығуына мүмкіндік жасады, алайда бұл жағ
-
дай ысылмаған, тәжірибесі аз кәсіпкерге айтарлықтай қауіпті болуы мүмкін. Осыған байланысты туын-
дайтын мәселелердің арасында экспортталатын өнімдердің тиісінше жіктелуі, төлем әдістері, салық заңы,
сондай-ақ құпиялық туралы заң кездеседі. Шағын бизнес өкілдері қызметінің жіберуші және қабылдау
-
шы мемлекеттердің заңдарына сәйкестігін қамтамасыз ету үшін экспортты басқару жөніндегі кеңесшінің
қызметіне жүгінген жөн.
8. Тауарларды тасымалдау (13-тарау), құжаттамалық инкассо транзакциялары (14-тарау) және ақша қор
-
ларын аударуға (15-тарау) қатысты электрондық құжаттамалар күн өткен сайын өмір шындығына айна-
луда. Бұған мысал ретінде Bolero жобасын, электрондық коносаменттерді, сонымен қатар электрондық
UCP 600 құжатын келтіруге болады.
Негізгі терминдер
Интернет желісін пайдалану жөніндегі ереже-
лер – Acceptable Use Policies (AUPs)
Ақпаратқа қол жеткізу келісімшарты – Access
Contract
Тұтынушыларды киберсквоттингтен қорғау ту
-
ралы заң – Anti-Cybersquatting Consumer Protection
Act
Растау – Authentication
Бұғаттау құқығы – Blocking Right
Сауда маркасының ерекшелігінен айрылуы –
Blurring
Брюссель конвенциясы – Brussels Convention
Клик-лицензия – Click-Wrap License
Халықаралық келісімшарттарда электрон
-
дық коммуникацияны пайдалану жөніндегі
конвенция – Convention on the Use of Electronic
Communications in International Contracts (UECIC)
Цифрлық алшақтық – Digital Divide
Жария акцияны тікелей орналастыру – Direct
Public Oerings (DPOs)
Жеке деректерді қорғау және олардың қозғалы
-
сы туралы 95/46 директивасы – Directive 95/46 on
the Protection and Movement of Personal Data
Деректер базасын құқықтық тұрғыдан қорғау
жөніндегі 96/9/EC директивасы – Directive 96/9/
EC on the Legal Protection of Databases
2002/58/EC директивасы – Directive 2002/58/EC
Бас тарту – Disclaimer
Электрондық агент – Electronic Agent
Электрондық коносамент – Electronic Bills of
Lading (eBL)
Электрондық байланыс жүйесі арқылы беріле
-
тін ақпаратты қорғау туралы 1986 жылғы заң –
Electronic Communications Privacy Act of 1986
Электрондық деректермен алмасу – Electronic
Data Interchange
Электрондық қолтаңба – Electronic Signature
Электрондық нарық веб-сайттары – E-
Marketplace Web Sites
Кредиттер жөніндегі әділ есеп беру туралы заң –
Fair Credit Reporting Act
Сауда маркасының әлсіреуі туралы 1995 жылғы
федералдық заң – Federal Trademark Dilution Act of
1995
Цифрлық формада расталған халықаралық сау
-
да операцияларын жүргізуге арналған жалпы
әдістер – General Usage for International Digitally
Ensured Commerce (GUIDEC)
Интернеттегі жарнама және маркетинг тура
-
лы нұсқаулық – Guidelines on Advertising and
Marketing on the Internet
Қабылдауға қатысты нұсқаулық – Guide to
Enactment
Интернет провайдер – Internet Service Providers
(ISPs)
Лэнхем заңы – Lanham Act
633
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
Минимум байланыс – Minimum Contacts
Электрондық деректермен алмасу туралы тип
-
тік келісім – Model EDI Agreement
Сауда серіктестері арасында электрондық
деректермен алмасу туралы типтік келісім –
Model Electronic Data Interchange Trading Partner
Agreement
Электрондық коммерция жөніндегі типтік заң –
Model Law on Electronic Commerce
Интернетте заңдардың сақталуын қадағалау
басқармасы – Oce of Internet Enforcement
Дербес юрисдикция – Personal Jurisdiction
1994 жылғы жеке өмірге қол сұқпау туралы
заң – Privacy Act of 1994
Құпиялықты сақтау саясатына қатысты мәлім
-
деме – Privacy Policy Statement
Қол жеткізу құқығы – Right of Access
Түзету құқығы – Right of Correction
Қарсылық білдіру құқығы – Right of Objection
Рим конвенциясы – Rome Convention
«Қауіпсіз айлақ» келісімі – Safe Harbor Agreement
Шартты түрде тегін бағдарламалар – Shareware
Оралған лицензия – Shrink-wrap License
Спамдау – Spamming
1996 жылғы Телекоммуникация заңы –
Telecommunications Act of 1996
Тұтынушыларды телефондық маркетингтен
қорғау заңы – Telephone Consumer Protection Act
Сауда серіктестігі туралы келісімдер – Trading
Partner Agreements
Транзакциялық веб-сайттар – Transactional Web
Sites
Компьютерлік ақпарат транзакциялары жөнін
-
дегі бірыңғай заң – Uniform Computer Information
Transactions Act (UCITA)
Жалпыға ортақ қолжетімдік – Universal Access
Пысықтау сұрақтары
1. Marobie компаниясы өрт сөндіру қызметіне қол-
дануға арнап авторлық құқықпен қорғалған клип-
арт шығарды. Өртке қарсы жабдықтар дистрибью-
торларының Ұлттық ассоциациясы (NAFED) өзі-
нің веб-сайтына Marobie компаниясының клип-
-артын кез келген веб қолданушы жүктеп ала-
тындай етіп орналастырды. Marobie компаниясы
NAFED және NAFED ассоциациясы веб-сайты
-
ның хост-компьютерін жеткізуші Northwest ком-
паниясының үстінен авторлық құқықты бұзғаны
үшін сотқа шағым түсірді. Интернет провайдер
авторлық құқықбұзушылық үшін жауапты ма?
Marobie-FL, Inc. v. Natl. Assn.of Fire Equipment
Distributors, (1997 WL 709747 (N.D. Ill. 1997).
2. Жақын арада қарастырылған істе жауапкер өзі
-
нің алдағы уақытта көрсететін қызметінің жар-
намалық шарасы ретінде интернетте материал
жариялады. Көрсетілетін қызмет төмендегідей:
пайдаланушыларға электрондық пошта ашу, ке
-
йін пайдаланушылардың қызығушылығына қа-
рай сол электрондық поштаға жарнамалар неме-
се өнімдер мен қызмет түрлерін жіберіп отыру.
Жауапкер жарнама берушілерден ақша алуды
және жарнамаларды қарауы үшін пайдаланушы
-
ларды ынталандыруды жоспарлаған болатын.
Жауапкердің мәлімдеуі бойынша, веб-сайттың
қазіргі уақыттағы формасы болашақтағы қыз
-
мет түрлеріне қатысты ақпарат таратудың пассив
провайдері болғандықтан, соттың дербес юрис-
дикциясы болмады. Ал сіз қалай ойлайсыз?
Maritz, Inc. v. Cybergold, Inc., 947 F.Supp. 1328
(E.D. Mo. 1996)
3. E-Data Corporation («E-Data») – қызмет офисі
Коннектикутта орналасқан Юта штатының кор
-
порациясы. West Stock – негізгі коммерциялық
кәсіпорны Сиетлде орналасқан вашингтондық
корпорация. Бұл корпорация коммерциялық пай
-
даланушыларға арнап фотосуреттер базасын ли-
цензиялайды. Бұл компанияның Коннектикутте
кеңсесі жоқ, сот ісін жүргізетін жерде ешқандай
меншігі мен қаржылық шоты да жоқ, сондай-ақ
Коннектикутте қандай да бір қызметкері немесе
басқа да агенттері жоқ. 1995 жылдың желтоқ
-
сан айынан бастап West Stock компаниясы ин-
тернет арқылы фотосуреттер базасына қатысты
қызмет ұсынатын «Muse» қызметін іске қосты,
нәтижесінде сатып алушылар электронды түр
-
де фотосуреттерді таңдап, оларды пайдалануды
лицензиялап, пайдалануы үшін ақы төлеп, фото-
суреттерді интернет арқылы жүктей алады.
E-Data компаниясы West Stock компаниясының
патент құқығын бұзғанын мәлімдейді. Патент
-
телген өнертабыс – жазба, видеоойындар, ки-
нематография, кітап, нота, құттықтау картасы
секілді материалдық нысандардағы, сауда нүк
-
телерінде ақпарат иесінің рұқсатымен ақпаратты
634
VII БӨЛІМ Тікелей шетелдік инвестиция және электрондық коммерция
шығарып-таратуға арналған жүйе. Нақтырақ
айтқанда, талап-арыз берушінің мәлімдеуінше,
жауапкер West Stock компаниясы тұтынушылар
-
ға бұғатты ашып, бірден олардың компьютеріне
фотосуреттерді жүктеу үшін лицензиялық алым
-
ды төлей отырып, интернет арқылы фотосурет-
терді сатып алу мүмкіндігін берген кезде патент
құқығын бұзды. West Stock компаниясы соттың
Коннектикутте оған қатысты дербес юрисдик
-
циясының жүрмейтінін алға тарта отырып, сот
ісін жабуды талап етеді. Коннектикут сотының
West Stock компаниясына дербес юрисдикциясы
жүре ме? E-Data Corp. v. Micropatent Corp., 989 F.
Supp. 173 (D. Conn 1997).
4. Sportsman’s – авиация саласында белгілі, өз
тауарларын каталог бойынша өткізетін компа
-
ния. Ол «Sporty» логотипін 1960 жылдары қолда-
на бастады және «Sporty’s» логотипін 1985 жылы
сауда маркасы ретінде тіркеді. Sporty’s логотипін
жарнамалауға жыл сайын 10 млн $ жұмсайды.
Оның бәсекелесі, яғни Pilot’s Depot компаниясы
1995 жылдың басында құрылып, sportys.com до-
мендік атауын тіркеді. Бәсекелес компания кейі-
нірек Sporty’s Farm атты басқа компания құрып,
сол веб-сайтта өзінің жаңажылдық шыршасын
сату үшін sportys.com домендік атауын пайда
-
ланды. Соттың алдында тұрған мәселе мына-
дай еді: бұл домендік атауға қай компанияның
құқығы бар? Ал сіз қалай ойлайсыз? Шынында
да, бұл домендік атауға қай компания құқылы?
Sportsman компаниясы Pilot’s Depot компания
-
сының арам пиғылмен әрекет еткенін дәлелдеу-
ге тиіс пе? Тұтынушыларды киберсквоттингтен
қорғау туралы заң бұл істе қалай қолданылады?
Sporty’s Farm L.L.C. v. Sportsman’s Market, Inc.,
202 F.3d 489 (2nd Cir. 2000).
5. Қызметкерлер өзара телефонмен сөйлескені се
-
кілді жұмыс орнында жеке электрондық пошта-
лар арқылы хат алмаса алады. Қызметкерлердің
өз электрондық пошталарына құпиялық құқы
-
ғы бар ма? Жұмыс берушілер қызметкерлерінің
электрондық пошталарын бақылауда ұстауға
құқылы ма? Жұмыс беруші өз қызметкерлерінің
поштасын тексеретінінен оларды хабардар етуге
міндетті ме? Қызмет беруші поштаны тексермей
-
тінін мәлімдегеннен кейін, оны тексере ала ма?
Жұмыс берушінің тарапынан жүргізілетін тексе
-
ріске қатысты тиісті этикалық ұстаным қандай
болуы керек? Smith v. Pillsbury Co., 914 F.Supp. 97
(E.D. Pa., 1996).
Интернет-жаттығулар
1. (а) Cyberspace Law Center веб-сайтына http://www.cyberlaw.com сілтемесі бойынша кіріңіз. Авторлық
құқықты және патент құқығын бұзу саласындағы соңғы өзгерістерге қатысты баяндама дайындаңыз.
(ә) http://www.legalethics.com сілтемесі бойынша Internet Legal Services веб-сайтына шолу жасаңыз. Бұл
сайт интернеттегі жарнама және электрондық пошталардың құпиялығын сақтау мәселелерімен айналы
-
сады. Электрондық поштадағы құпиялыққа қатысты жұмыс беруші және қызметкер құқығына қатысты
баяндама дайындаңыз. (б) http://www.rewall.com сайтына кіріп, желіаралық қорғау жүйесі мен компью
-
терлік қорғау ақпараты жөніндегі нұсқаулыққа шолу жасаңыз.
2. (а) Халықаралық «қауіпсіз айлақтың» құпиялық принциптеріне шолу жасаңыз және оның талаптары жө
-
нінде баяндама жасаңыз: http://export.gov/safeharbor. (ә) Amazon немесе L.L. Bean секілді ірі интернет-
дүкендердің құпиялықты сақтау саясатына шолу жасаңыз. (б) http://www.bbbonline.org (Council of Better
Business Bureaus, Inc., құпиялықты сақтау бағдарламасы) немесе http://www.truste.org (TRUSTe – белгілі
бір құпиялық принциптеріне келіскен веб баспагерлердің ұйымы) секілді салалық құпиялықты сақтау
принциптері мен бағдарламаларына шолу жасаңыз.
3. Цифрлық дәуірде авторлық құқықты қорғау заңы (DMCA) интернет провайдерлерді заңсыз контент (пор
-
нография, диффамация) үшін жауапкершіліктен босату шараларын қарастырады. Осындай сот тәртібін-
дегі қудалаудан иммунитет алу үшін провайдер қандай міндеттерді орындауға тиіс? Тарауда талқыланған
DMCA және Германияның мультимедиа заңының арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар қан
-
дай? DMCA заңына қатысты ақпарат үшін http://www.copyright.gov/legislation/dmca.pdf сілтемесі бойын-
ша шолу жасаңыз. Германияның мультимедиа заңына қатысты мәлімет үшін http://www.iid.de, http://www.
iukdg.de немесе http://www.bmbf.de сайтына кіріңіз.
635
Халықаралық электрондық коммерция  21-тарау
Интернеттегі басқа да ақпарат көздері
Интернет юрисдикциясына қатысты Chicago-Kent Law School жобасы: http://www.kentlaw.edu/cyberlaw.
UCITA туралы қысқаша мәлімет үшін төмендегі сілтемеге басыңыз: http://www.uniformlaws.org/ActSummary.
aspx?title=Computer% 20Information%20Transactions%20Act.
GUIDEC II нұсқаулығының көшірмесін http://www.iccwbo.org/Advocacy-Codes-and-Rules/Docu
-
mentcentre/2001/GUIDE-C-General-Usage-for-International-Digitally-Ensured-Commerce-%28Ver-
sion-II%29-01/10/2001 сілтемесі арқылы жүктей аласыз.
Германияның мультимедиа заңы: http://www.iid.de, http://www.iukdg.de, немесе http://www.bmbf.de.
Электрондық коммерция саласында Еуропалық бастама: http://www.cordis.lu/esprit/src/ecomcom.htm.
Сілтемелер
1.
Дереккөз: U.S. Commercial Service
2.
126 F.3d 25 (2d Cir. 1997).
3.
130 F.3d 414 (9th Cir. 1997). Қараңыз: CompuServe, Inc. v. Patterson, 89 F.3d 1257 (6th Cir. 1996) (case nding
personal jurisdiction).
4.
952 F. Supp. 1119 (W.D. Pa. 1997).
5.
15 U.S.C. 1114.
6.
15 U.S.C. 1125 (c).
7.
189 F.3d 868 (9th Cir. 1999).
8.
141 F.3d 1318.
9.
1998 Dist. LEXIS 17217 (S.D.N.Y. 1998).
10.
Olmstead v. United States, 277 U.S. 438, 478 (1928).
11.
15 U.S.C. §§1681-1681u (1994).
12.
47 U.S.C. § 227.
13.
5 U.S.C. § 552a.
14.
18 U.S.C. § 2510.
15.
47 U.S.C.A. § 222 (West Supp. 2000).
16.
Electronic Messaging Services Task Force, «The Commercial Use of Electronic Data Interchange–A Report and Model
Trading Partner Agreement», 45 Business Lawyer 1645 (1990).
17.
31 F.Supp. 759 (D. Ariz 1993).
18.
94/820/EC коммиссия ұсынысы (OJ L 338/98 1994) және 87/499/EEC кеңес шешімі (OJ 1987 L 285/35) арқылы
типтік келісімдерге қол жеткізуге болады.
19.
UNCITRAL Model Law on Electronic Commerce: http://www.un.or.at/uncitral; U.N. Doc. A/51/17 Annex I (1996),
reprinted in 36 I.L.M. 200 (1997).
20.
United Nations Commission on International Trade, UNCITRAL Model Law on Electronic Commerce with Guide to
Enactment (Guide No. 3) (1997).
21.
Free trade agreement between the United States of America and the Republic of Korea, U.S.–South Korea, June
30, 2007, OFFICE OF THE U.S. TRADE REPRESENTATIVE [hereinafter KORUS FTA], http://www.ustr.gov/
tradeagreements/free-trade-agreements/korus-fta/nal-text сілтемесіне басыңыз.
22.
Christopher Glatt, «Comparative Issues in the Formation of Electronic Contracts», 6 Journal of Law and Information
Technology 34, 61–63 (1996).
23.
Қараңыз, Charles H. Martin, «The UNCITRAL Electronic Contracts Convention: Will It Be Used or Avoided?», 17
Pace International Law Review 261 (2005).
24.
Қараңыз, U.S. Commercial Service, Department of Commerce, Preparing Your Business for Global E-Commerce
(January 2011).
25.
U.S. Commercial Service.
26.
Қараңыз, мысалы, escrow.com.
27.
Қараңыз, export.gov/salesandmarketing.
28.
Amelia H. Boss, «The International Commercial Use of Electronic Data Interchange and Electronic Communications
Technologies», 46 Business Lawyer 1787 (1991).
ҚОСЫМША
ҚОСЫМША: БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ТАУАРЛАРДЫ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САТЫП АЛУ-САТУ КЕЛІСІМШАРТТАРЫ ТУРАЛЫ
КОНВЕНЦИЯСЫ (CISG; 1980)
(IV бөлім: қорытынды ережелердің 89–101 баптары алынып тасталды)
ОСЫ КОНВЕНЦИЯҒА ҚАТЫСУШЫ МЕМЛЕКЕТТЕР
Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының алтыншы арнайы сессиясында қабылданған жаңа халықара-
лық экономикалық тәртіп орнату туралы қарарлардың ортақ мақсаттарын ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП,
теңдік пен өзара тиімділік негізінде халықаралық сауданы дамытуды мемлекеттер арасындағы достық
қарым-қатынасты нығайтуда маңызды элемент ретінде ЕСЕПТЕЙ ОТЫРЫП,
тауарларды халықаралық сатып алу-сатуға қатысты келісімшарттарды реттейтін және әртүрлі әлеуметтік,
экономикалық және құқықтық жүйелерді ескеретін біркелкі ережелерді қабылдау – халықаралық саудадағы құ-
қықтық кедергілерді жоюға жәрдемдеседі және халықаралық сауданы дамытуға ықпал етеді деп ПАЙЫМДАЙ
ОТЫРЫП, төмендегі КЕЛІСІМГЕ КЕЛДІ:
I бөлім. Қолданылу аясы және жалпы ережелер
I тарау. Қолданылу аясы
1-бап
1) Осы Конвенция коммерциялық кәсіпорындары әртүрлі мемлекеттерде орналасқан тараптар арасындағы
тауарларды сатып алу-сату келісімшарттарына қатысты:
а) бұл мемлекеттер Уағдаласушы мемлекеттер болған жағдайда; немесе
ә) халықаралық жеке құқық нормаларына сәйкес, Уағдаласушы мемлекеттердің құқығы қажет болған жағ-
дайда қолданылады.
2) Тараптардың коммерциялық кәсіпорындарының әртүрлі мемлекетте орналасу мәселесі, егер ол мәселе ре-
тінде келісімшарттан не болмаса тараптар арасындағы қандай да бір іскерлік қатынастардан немесе келісім-
шарт жасасқанға дейін не болмаса жасасу барысында тараптар арасында ақпарат алмасу кезінде туындамаса,
есепке алынбайды;
3) Осы Конвенцияның қолданылу аясын анықтау кезінде тараптардың ұлты, азаматтық және коммерциялық
мәртебесі де, келісімшарттың азаматтық және коммерциялық сипаты да есепке алынбайды.
2-бап
Осы Конвенция:
а) жеке басы үшін, отбасында немесе үй тұрмысында пайдалану үшін сатып алынатын тауарларға, егер са-
тушы келісімшарт жасасқанға дейін немесе жасасу кезінде тауарлардың осындай мақсатта пайдалануға
сатып алынып жатқанын білмеген және білуге тиіс болмаған жағдайда;
ә) аукционнан сатып алынған тауарларға;
б) атқарушылық іс жүргізу тәртібімен немесе заңға байланысты өзгеше түрде сатып алынған тауарларға;
в) қор қағаздарына, акцияларға, инвестициялық бағалы қағаздарға, айналым құжаттарына және ақшаға;
г) су және әуе көлігіне, сондай-ақ әуе кемелеріне;
ғ) электр энергиясын сатуға қатысты қолданылмайды.
3-бап
1) Дайындалатын немесе өндірілетін тауарларды жеткізуге арналған келісімшарттар, егер тауарға тапсырыс бе-
руші тарап осындай тауарларды дайындау немесе өндіру үшін қажет материалдардың басым бөлігін жеткізу
міндеттемесін өзіне алмаған болса ғана, сатып алу-сату келісімшарттары деп есептеледі.
Қосымша
637
Қосымша
2) Осы Конвенция тауар жеткізуші тараптың міндеттемелерінің басым бөлігі жұмысты орындау немесе өзге де
қызметтер көрсету деп нұсқайтын келісімшарттарға қатысты қолданылмайды.
4-бап
Осы Конвенция сатып алу-сату келісімшартын жасауды және сатушы мен сатып алушының осындай келісім-
шартқа қатысты туындайтын құқықтары мен міндеттемелерін ғана реттейді. Атап айтқанда, өзгеше жағдай
Конвенцияда тікелей көзделмегендіктен, оның:
а) келісімшарттың өзінің немесе оның қандай да бір ережелерінің немесе кез келген әдет-ғұрыптың жарамды
-
лығы;
ә) келісімшарттың сатылған тауарға қатысты меншік құқығынан туындайтын салдарына қатысы болмайды.
5-бап
Осы Конвенция тауар қандай да бір тұлғаның денсаулығына зиян келтірген жағдайда немесе ол қайтыс
болса, сатушыға артылатын жауапкершілікке қатысты қолданылмайды.
6-бап
Тараптар осы Конвенцияны қолданудан бас тарта алады немесе 12-баптың ережелерін ескере отырып, оның
кез келген ережелерінен ауытқи алады немесе оның қолданысын өзгерте алады.
II тарау. Жалпы ережелер
7-бап
1) Осы Конвенцияны түсіндіру кезінде оның халықаралық сипатын, халықаралық саудада оны біркелкі қолда-
нып, адалдықты сақтау қажет екенін ескерген жөн.
2) Осы Конвенция арқылы реттелетін мәселелерге жатқанымен, онда тікелей қарастырылмаған сұрақтарды
Конвенция сүйенетін жалпы принциптерге сәйкес шешуге болады. Ал мұндай принциптер болмаған жағдай-
да халықаралық жеке құқық нормаларының негізінде қолданылатын құқыққа сәйкес шешіледі.
8-бап
1) Осы Конвенцияның мақсаттарын іске асыру үшін, егер екінші тарап бірінші тараптың ниетінің қандай еке-
нін білген немесе оны білмеуі мүмкін емес болған жағдайда, тараптың өтініштері мен өзге де іс-әрекеттері
оның ниетіне сәйкес түсіндіріледі.
2) Алдыңғы тармақ қолданылуға жатпайтын жағдайда тараптың өтініштері мен өзге де іс-әрекеттері осыған
ұқсас жағдайларда тап солай әрекет ететін басқа тарап сияқты саналы адамның ұғымына сәйкес түсіндіріледі.
3) Тараптың ниетін немесе әрекетке қабілетті адамның түсінігін анықтау барысында келіссөздерді, тараптар-
дың өзара қатынасы кезінде өздері белгілеген кез келген тәжірибені, әдет-ғұрыпты және тараптардың кез
келген болашақ іс-әрекеті сияқты іске қатысты барлық жағдайларды тиісті түрде ескеру қажет.
9-бап
1) Тараптар өздері уағдаласып бекіткен кез келген әдет-ғұрыпты және тәжірибені қатаң сақтауға міндетті.
2) Басқаша келісілмеген жағдайда, бұл өздері білетін немесе білуге тиіс, халықаралық саудада кеңінен таны-
мал, сауда саласындағы осындай келісімшарттар кезінде ұдайы бұзбай сақталатын әдет-ғұрыпты тараптар
келісімшартқа немесе оны жасау кезінде қолданады дегенді білдіреді.
10-бап
Осы Конвенцияны іске асыру мақсатында:
а) тараптың бірден көп коммерциялық кәсіпорны болса, келісімшарт жасасқанға дейін немесе жасасу кезін
-
де тараптарға белгілі болған жағдайларға байланысты келісімшартпен немесе оның іске асырылуымен
тығыз байланысты кәсіпорын оның коммерциялық кәсіпорны деп есептеледі;
ә) тараптың коммерциялық кәсіпорны болмаған жағдайда оның тұрақты тұрғылықты мекенжайы есепке
алынады.
638
Қосымша
11-бап
Сатып алу-сату келісімшартының жазбаша түрде жасалуы не бекітілуі немесе оның жасалу түріне қатысты
өзге талапқа бағынуы талап етілмейді. Оны куәнің айғақтары сияқты кез келген құралдардың көмегімен дәлел-
деуге болады.
12-бап
Сатып алу-сату жөніндегі келісімшарт жасауды немесе тараптардың келісімімен оны өзгертуді немесе тоқ-
татуды, офертаны, акцептіні немесе басқа да ниет білдіруді жазбаша түрден басқа формада жасауға мүмкін-
дік беретін 11 және 29-баптың кез келген тармағы, немесе осы Конвенцияның XI бөлімі бұл Конвенцияның
96-бабына сәйкес мәлімдеме жасаған Уағдаласушы мемлекетте қандай да бір тараптың коммерциялық кәсіпор-
ны болған жағдайда қолданылмайды. Тараптар осы баптан бас тарта алмайды немесе оның қолданысын өзгерте
алмайды.
13-бап
Осы Конвенцияның мақсаттарын іске асыру үшін «жазбаша» ұғымына телеграф немесе телетайп хабарла-
малары да жатады.
II бөлім. Келісімшарт жасасу
14-бап
1) Бір немесе бірнеше нақты тұлғаға бағытталған келісімшарт жасасу туралы ұсыныс, егер ол жеткілікті дәре-
жеде нақты болса және акцепт жағдайында оферент бұл келісімшартқа өзінің жауапты болу ниетін білдірсе,
оферта деп есептеледі. Ұсыныста тауар жайында нақты айтылып, оның саны мен бағасы тікелей не жанама
түрде белгіленсе немесе оларды белгілеу тәртібі көзделген болса, ол жеткілікті дәрежеде айқын деп есепте-
леді.
2) Бір немесе одан да көп нақты емес тұлғалар тобына бағытталған ұсыныс, егер ұсыныс иесі басқа жағдайды
тікелей көрсетпеген болса, оферта жасауға шақыру ретінде ғана қарастырылады.
15-бап
1) Оферта адресатының қолына тиген күннен бастап күшіне енеді.
2) Оферта қайтарымсыз болғанның өзінде, егер офертаның күшін жою туралы ақпарат оферта адресатына
офертадан бұрын немесе сонымен бірдей уақытта жеткен жағдайда, күші жойылады.
16-бап
1) Келісімшарт жасасқанға дейін, офертаны қайтарып алу жөнінде хабарлама оферта адресатына акцепт жібер-
генге дейін жетсе, оферта кері қайтарылады.
2) Алайда:
а) акцепт үшін нақты бір уақыт белгілеу немесе басқаша тәсіл арқылы офертаны қайтаруға болмайтынын
көрсеткен жағдайда; немесе
ә) оферта адресаты үшін офертаның кері қайтарылмайтыны пайдалы болса және ол осы оферта негізінде
әрекет жасаған болса, оферта кері қайтарылмайды.
17-бап
Оферта қайтарымсыз болғанның өзінде, офертадан бас тарту туралы хабарлама оферентке жеткен сәтте
оферта күшін жояды.
18-бап
1) Офертамен келісетіні жайында оферта адресатының мәлімдемесі немесе басқа да іс-әрекеті акцепт болып
есептеледі. Үнсіздік немесе әрекетсіздік акцепт ретінде қарастырылмайды.
2) Оферент оферта адресатының келісімі жайында хабардар болған сәттен бастап акцепт күшіне енеді. Белгі-
ленген мерзім ішінде немесе акцепт уақыты нақты белгіленбеген жағдайда ақылға қонымды мерзім ішінде
639
Қосымша
оферент акцепт туралы хабар алмаса, транзакцияға қатысты жағдайлар мен оферент қолданатын байланыс
құралдардың жылдамдығы ескеріле отырып, акцепт күшіне енбейді. Басқаша жағдайлар туындамаған жағ-
дайда, ауызша оферта тез арада қабылдануы керек.
3) Алайда ұсынысқа байланысты немесе тараптар арасында бекітілген тәжірибе немесе әдет-ғұрып нәтиже-
сінде оферта адресаты оферентке хабарламастан, айталық, тауар жөнелту немесе төлем жасау сияқты әрекет
жасаса және әрекет алдыңғы тармақта көрсетілген мерзім ішінде іске асырылса, әрекет орын алған сәттен
бастап акцепт күшіне енеді.
19-бап
1) Негізгі мақсаты – акцепт ретінде қызмет ету, бірақ толықтырулардан, шектеулер мен өзге де өзгерістерден
тұратын офертаға берілген жауап офертадан бас тарту болып есептеледі және ол қарсы офертаны білдіреді.
2) Алайда акцепт ретінде қызмет ету негізгі мақсаты болып саналатын, бірақ оферта шарттарын айтарлықтай
өзгертпейтін қосымша немесе басқа да талаптарды қамтитын офертаға жауап, егер оферент пайда болған
айырмашылықтарға қатысты тез арада ауызша қарсылық білдірмесе немесе бұл туралы хабарлама жіберме-
се, акцепт ретінде қабылданады. Бұлай жасалмаған жағдайда, акцептіде қамтылған офертаның өзгертілген
талаптары келісімшарттың талаптары болып есептеледі.
3) Тауардың бағасына, төлеміне, сапасына және санына, жеткізілу орны мен мерзіміне, тараптардың бір-
бірінің алдында жауапкершілік деңгейіне немесе дауларды шешуге қатысты қосымша, не өзгеше талаптар –
оферта шарттарын елеулі түрде өзгерте алатын талаптар.
20-бап
1) Оференттің телеграммада немесе хатта белгілеген акцептіге арналған мерзімі телеграмманы жіберуге тап-
сырған немесе хатта көрсетілген күннен басталады. Мұндай күн көрсетілмеген жағдайда, конвертте көрсе-
тілген күннен басталады. Оференттің телефон, телетайп немесе басқа да жедел байланыс жасау құралдары-
ның көмегімен акцепт үшін белгілеген мерзімі адресат офертаны алған күннен бастап есептеледі.
2) Акцептіге қатысты уақытты есептеу кезінде, сол аралықта орын алатын мемлекеттік мерекелер немесе жұ-
мыс істемейтін күндер де есепке алынады. Алайда көрсетілген мерзімнің соңғы күні мемлекеттік мерекеге
немесе жұмыс істемейтін күнге сәйкес келуі салдарынан акцепт туралы хабарлама оферентке жеткізілуі
мүмкін емес болған жағдайда, мерзім келесі бірінші жұмыс күніне дейін ұзартылады.
21-бап
1) Акцепт кешіккен жағдайдың өзінде, егер оферент оферта адресатын дереу бұл жөнінде ауызша хабардар
етсе немесе оған тиісті хабарлама жіберсе, акцепт күшін жоймайды.
2) Акцептінің кешіккені жөніндегі хаттан немесе басқа да жазбаша хабарламадан оның қалыпты жағдайда жі-
беріліп, дер кезінде жетуі мүмкін болған жағдайда, егер оферент тез арада, ауызша түрде офертаның күшін
жойғаны жайында ескертпесе немесе сол жайында хабарлама жібермесе, кешіктірілген акцептінің акцепт
ретінде күші жойылмайды.
22-бап
Акцептінің күшін жою туралы хабарлама оферентке акцепт күшіне енетін уақыттан бұрын немесе тура сол
кезде жеткен жағдайда, акцепт күшін жояды.
23-бап
Осы Конвенцияның ережелеріне сәйкес оферта акцептісі күшіне енген кезден бастап келісімшарт жасалған
болып есептеледі.
24-бап
Конвенцияның осы бөлімінің мақсаттарына сәйкес, оферта, акцепт туралы хабарлама немесе ниетін білдіру-
дің басқа да жолдары адресатқа ауызша хабарланған жағдайда, немесе оның тікелей өзіне, оның коммерциялық
кәсіпорнына не пошта адресіне, ал адресатта коммерциялық кәсіпорын немесе пошта адресі болмағанда, оның
тұрақты мекенжайына жеткізілген жағдайда «қабылданды» деп есептеледі.
640
Қосымша
III бөлім. Тауарларды сатып алу-сату
I тарау. Жалпы ережелер
25-бап
Тараптардың бірінің келісімшартты бұзуы арқылы екінші тарапқа келтірген залалы оның келісімшарт бо-
йынша өзіне тиесілі құқығынан едәуір дәрежеде айырылуға әкеп соқтырса, келісімшартты бұзған тарап мұндай
нәтижені алдын ала білмеген және осыған ұқсас жағдайларда әрекет ететін саналы тұлға оны алдын ала білме-
ген жағдайлардан басқа кездің барлығында келісімшарттың бұзылуы елеулі деп есептеледі.
26-бап
Келісімшартты бұзу туралы өтініш екінші тарапқа ол хабарлама арқылы жасалған жағдайда ғана күшіне
енеді.
27-бап
Конвенцияның осы бөлімінде басқа жағдай тікелей көзделмегендіктен, егер қандай да бір хабарлама, сұрау
салу не басқа да байланыс түрі немесе осы жағдайға қолайлы құралдар арқылы осы бөлімге сәйкес іске асырыл
-
са, хабардың кешігіп жеткізілуі немесе оны жіберу кезінде орын алған қателік, не оның межелі жеріне жетпеуі
бұл тарапты өзі берген хабарға сілтеме жасау құқығынан айырмайды.
28-бап
Осы Конвенцияның ережелеріне сәйкес, тараптардың бірінің екінші тараптан қандай да бір міндеттемені
орындауын талап ету құқығы болған жағдайда, сот нақты бір әрекеттің орындалуы жөнінде шешім қабылдауға
міндетті емес. Бұл тек осы Конвенцияда қарастырылмаған, осыған ұқсас сатып алу-сату жөніндегі келісімшарт-
тарға қатысты соттың өз заңына сәйкес қана іске асырылуы мүмкін.
29-бап
1) Келісімшартты тараптар өзара келісу арқылы өзгерте немесе тоқтата алады.
2) Тараптардың келісімімен келісімшарттың өзгертілуін немесе оның тоқтатылуын жазбаша түрде іске асыру-
ды талап ететін жазбаша келісімшартты тараптардың келісімімен басқаша тәсілмен өзгертуге немесе тоқта-
туға болмайды. Алайда бір тарап өзінің әрекеті арқылы екінші тарап арқа сүйейтін ережені бекітуге қарсы-
лық білдіре алады.
II тарау. Сатушының міндеттемелері
30-бап
Сатушы келісімшарт пен осы Конвенцияның талаптарына сәйкес тауарды жеткізуге, оған қатысты құжаттар-
ды тапсыруға және тауарға меншік құқығын беруге міндетті.
I бөлік. Тауарды жеткізу және құжаттарды беру
31-бап
Сатушы тауарды қандай да бір өзге нақты орынға жеткізуге міндетті болмаса, оның тауарды жеткізуге қатыс-
ты міндеттемелеріне мыналар жатады:
а) сатып алу-сату келісімшарты тауарды тасымалдауды қарастырған жағдайда – тауарды сатып алушыға
жеткізу мақсатында алғашқы тасымалдаушыға беру;
ә) алдыңғы тармақта қарастырылмаған жағдайларда келісімшарт белгілі бір қордан алынатын немесе
дайындалып, жасалатын жеке белгілері бар тауарларға немесе дербестендірілмеген тауарларға қатысты
болса, ал келісімшарт жасасу кезінде тараптар тауардың нақты бір жерде екенін немесе дайындалуға, не
болмаса өндірілуге тиіс екенін білсе – тауарды сатып алушыға осы жерде тапсыру;
641
Қосымша
б) басқа жағдайларда – сатып алушыға тауарды шарт жасасу кезінде сатушының коммерциялық кәсіпорны
орналасқан жерде тапсыру.
32-бап
1) Сатушы келісімшартқа немесе осы Конвенцияға сәйкес тауарды тасымалдаушыға тапсырған жағдайда және
тауар келісімшарт мақсаттары үшін таңбалау жолымен, жөнелту құжаттары арқылы немесе өзгеше түрде
нақты сәйкестендірілмеген болса, сатушы сатып алушыға тауарды көрсете отырып, жөнелту туралы хабар-
лама беруге тиіс.
2) Сатушы тауарды тасымалдауды қамтамасыз етуге міндетті болған жағдайда, ол тауарды тиісті орынға осы
тауарды жеткізуге сай келетін тасымал құралдарының көмегімен жеткізуді қарастыратын және мұндай тасы-
малдауға қатысты қолданылатын жалпы талаптарға сай келісімшарттар жасауы керек.
3) Тауарды тасымалдау кезінде сатушы оны сақтандыруға міндетті болмаса, сатып алушының өтініші бойынша
сатушы сатып алушыға осындай сақтандыруды жүзеге асыру үшін қажет қолда бар барлық ақпаратты ұсы-
нуға тиіс.
33-бап
Сатушы тауарды:
а) келісімшартта тауарды жеткізу күні белгіленген болса немесе келісімшарт бойынша оны анықтау мүмкін
болса – сол күні;
ә) келісімшартта тауарды жеткізудің уақыт аралығы белгіленген болса немесе келісімшарт бойынша оны
анықтау мүмкін болса – берілген жағдайларда сатып алушы басқа уақытты таңдап алмаған болса, келі-
сімшартта көрсетілген мерзім ішіндегі кез келген күні; немесе
б) кез келген басқа жағдайда – келісімшарт жасасқаннан кейін – кез келген ақылға қонымды мерзім ішінде
жеткізуге тиіс.
34-бап
Сатушы тауарға қатысты құжаттарды беруге міндетті болған жағдайда, ол мұны келісімшартта көрсетілген
мерзімде, орында және формада іске асыруға тиіс. Сатушы құжаттарды көрсетілген мерзімінен бұрын беріп
қойған болса, сатып алушыға қолайсыздық туғызып, шығын келтірмеген жағдайда, мерзім аяқталғанға дейін
сатушы құжаттардағы кемшіліктерді жоя алады. Алайда осы Конвенцияға сәйкес, сатып алушы шығындарды
өтеуді талап ету құқығын сақтап қала алады.
II бөлік. Тауар мен үшінші тарап құқықтарының сәйкес келуі
35-бап
1) Сатушы тауардың саны, сапасы және сипаттамасы бойынша, келісімшарттың талаптарына сай келетін және
келісімшартта қарастырылғандай етіп қаптамаға салынған немесе оралған түрде жеткізуге міндетті.
2) Тараптар басқаша келіскен жағдайлардан басқа кезде, атап айтсақ:
а) осындай сипаттамаға тән тауарлар қолданылатын мақсатқа сай келмесе;
ә) тауар келісімшарт жасасу кезінде сатушыға тікелей немесе жанама түрде белгілі болған нақты мақсат-
тарға сай келмесе, сатып алушы сатушының білімі мен пайымдауына сүйену жөнсіз деп тапқан немесе
сүйенбеген жағдайлардан басқа жағдайларға қатысты;
б) сатушы сатып алушыға үлгі ретінде көрсеткен тауардың сапасына сай келмесе;
в) тауар мұндай тауарлар үшін әдеттегі тәсілмен қаптамаға салынбаған немесе оралмаған болса немесе
ондай тәсіл болмаған жағдайда, оны сақтап қорғауға қажет жағдай жасалмаса, онда тауар келісімшартқа
сай келмейді деп есептеледі.
3) Келісімшарт жасасу кезінде сатып алушы мұндай сәйкессіздіктің орын алғанын білсе немесе білмеуі мүмкін
емес болса, алдыңғы тармақтың а), в) тармақшаларына сәйкес, сатушы тауарға қатысты кез келген сәйкес-
сіздікке жауап бермейді.
642
Қосымша
36-бап
1. Келісімшарт пен осы Конвенцияға сәйкес, сатушы тауарға қатысты тәуекелдің сатушыдан сатып алушыға
өткен сәтте қандай да бір сәйкессіздіктің, бұл сәйкессіздік уақыт өтіп кеткеннен кейін айқын көрініс тапқан
күннің өзінде, орнын толтырып беруге міндетті.
2. Сатушы алдыңғы тармақта көрсетілген уақыттан кейін туындайтын және белгілі бір мерзім ішінде тауардың
әдеттегі мақсаттарға немесе қандай да бір нақты мақсатқа жарамды болып қалатынына, не болмаса келі-
сілген сапасы не сипатын сақтайтыны туралы кепілдіктің және міндеттеменің бұзылуы салдарынан болған
тауардың кез келген сәйкессіздігі үшін де жауап береді.
37-бап
Сатушы тауарды уақытынан бұрын жеткізген жағдайда, белгіленген мерзімінен бұрын ол жеткізілген тауар-
дың жетіспейтін бөлігін не санын толтырып немесе сәйкес келмейтін тауардың орнына басқа тауарды жеткізе
алады, немесе жеткізілген тауардағы сәйкессіздікті жоя алады. Бұл құқық сатып алушыға негізсіз қолайсыздық
немесе орынсыз шығынға ұшыратпаған жағдайда іске асырылады. Алайда осы Конвенцияда қарастырылған-
дай, сатып алушы сатушыдан шығынды өтеп беруін талап ету құқығын сақтай алады.
38-бап
1. Сатып алушы тауарды тексеруге немесе оны сол жағдайларда іс жүзінде мүмкін болатын қысқа мерзім ішін-
де тексертіп алуға міндетті.
2. Келісімшартта тауарды тасымалдау қарастырылған болса, тауар тексерісі оның межелі жеріне жеткізілгенге
дейін кейінге қалдырылуы мүмкін.
3. Егер тауардың межелі орны оның жолда болған кезінде өзгертілсе немесе тауарды сатып алушы кері қайта-
рып жіберсе және бұл ретте сатып алушының оны тексеріп алуға ақылға қонымды мүмкіндігі болмаса, ал
сатушы келісімшарт жасасу кезінде осылай өзгертілуі немесе кері қайтарылуы мүмкін екені туралы білсе
немесе білуге тиіс болса, тауар тексерісі оның жаңа межелі жерге жеткізілгенге дейін кейінге қалдырылуы
мүмкін.
39-бап
1. Сатып алушы тауар сәйкессіздігін байқағаннан кейін немесе байқауы қажет болған уақыттан кешіктірмей
ақылға қонымды уақыттың ішінде тауардың сәйкессіздік сипаты жайында сатушыға хабарламаған жағдайда,
тауардың сәйкессіздігіне сілтеме жасау құқығынан айырылады.
2. Сатып алушы тауардың сәйкессіздігі туралы тауар оның қолына тиген уақыттан бастап екі жыл ішінде, егер
бұл мерзім келісімшартта көрсетілген кепілдік мерзіміне қайшы келмеген жағдайда сатушыға хабарламаса,
онда ол тауардың сәйкессіздігіне сілтеме жасау құқығынан айырылады.
40-бап
Тауардың сәйкессіздігі туралы сатушының білген немесе білмеуі мүмкін емес деректерге қатысты болған
жағдайда және ол бұл туралы сатып алушыға айтпаған жағдайда, сатушы 38 және 39-бапта көрсетілген ереже
-
лерге сілтеме жасауға құқығы жоқ.
41-бап
Сатушы сатып алушы басқа адамдардың құзырындағы тауарды алуға келісім бермеген жағдайда, үшінші
тараптың құзырына жатпайтын немесе үшінші тараптың талап ету құқығы жоқ тауарларды жеткізуге міндетті.
Алайда мұндай құқық немесе талап өндірістік меншік пен зияткерлік меншікке жатқан жағдайда сатушының
міндеттемесі 42-бап арқылы реттеледі.
42-бап
1. Сатушы өндірістік меншіктің немесе басқа да зияткерлік меншіктің негізінде үшінші тарап талап ете ал-
майтын немесе еш құқығы жоқ және келісімшарт жасасу кезінде сатушы мұндай құқықтар, немесе талаптар
өнеркәсіптік меншікке немесе басқа да зияткерлік меншікке негізделген жағдайда, білген немесе білмеуі
мүмкін емес болған тауарларды:
а) егер келісімшарт жасау кезінде тараптар тауардың сол мемлекетте қайта сатылатыны немесе басқаша
643
Қосымша
қолданылатыны жайында келіскен болса, тауар қайта сатылатын немесе басқаша қолданылатын мемле-
кеттің заңына сәйкес; немесе
ә) кез келген басқа жағдайда – сатып алушының коммерциялық кәсіпорны орналасқан мемлекеттің заңы
бойынша жеткізуге тиіс.
2. Алдыңғы тармаққа байланысты сатушының міндеті:
а) келісімшарт жасасу барысында сатып алушы осындай құқықтар мен талаптар туралы білген болса
немесе білмеуі мүмкін емес болған жағдайда; немесе
ә) мұндай құқықтар немесе талаптар сатушының техникалық сызбаға, конструкцияларға, формулаға немесе
сатып алушы ұсынған басқа да техникалық сипаттамаларына сәйкес келуіне байланысты болса қарасты-
рылмайды.
43-бап
1 Сатып алушы үшінші тараптың құқығы немесе талабы жөнінде білгеннен кейін немесе білуге тиісті ақылға
қонарлықтай уақыт аралығында сатушыға үшінші тараптың құқығы мен талаптары жайында хабарламаған
жағдайда, 41 немесе 42-бап тармақтарына сүйену құқығынан айырылады.
2 Сатушы үшінші тараптың құқығы немесе талабы және осындай құқық, немесе талаптың сипаты туралы
білген жағдайда, алдыңғы тармақтың ережелеріне сүйенуге құқығы жоқ.
44-бап
39-баптың (1) тармағы мен 43-баптың (1) тармағына қарамастан, қажет хабарламаны жібере алмағанына
байланысты ақылға қонымды себебі болған жағдайда, сатып алушы 50-бапқа сәйкес төлемді азайта алады
немесе жоғалған пайдасынан өзге шығын үшін өтемақы талап ете алады.
III бөлік. Сатушы тарапынан келісімшарт бұзылған кездегі құқық қорғау құралдары
45-бап
1. Сатушы келісімшартқа немесе осы Конвенцияға сәйкес қандай да бір міндеттемені орындамаса, сатып алушы:
а) 46–52-баптарда көрсетілген құқықтарды іске асыра алады;
ә) 74–77-баптарға сәйкес шығындарды өтеуін талап ете алады.
1. Сатып алушының басқа да құқық қорғау құралдарына қатысты өз құқықтарын пайдалануы оны шығындар-
дың орнын толтыруды талап ету құқығынан айырмайды.
2. Сатып алушы келісімшарттың бұзылуынан қорғайтын қандай да бір құқық қорғау құралдарына жүгінсе, сот
немесе арбитраж сатушыға қандай да бір жеңілдік мерзімін бермейді.
46-бап
1. Сатып алушы сатушыдан өз міндеттемелерін орындауды сатып алушы осындай талаптарға сай келмейтін
құқық қорғау құралдарына жүгінбеген жағдайда ғана талап ете алады.
2. Тауар келісімшартқа сәйкес келмесе, сатып алушы тек мынадай жағдайда ғана тауардың алмастырылуын
талап ете алады: егер де мұндай сәйкессіздік келісімшартты елеулі түрде бұзса және тауарды алмастыру ту-
ралы өтініш 39-бапқа сәйкес берілген хабарламамен бір уақытта немесе одан кейінгі ақылға қонымды уақыт
аралығында жасалса.
3. Тауар келісімшартқа сәйкес келмесе, сатып алушы сатушыдан түзету арқылы сәйкессіздікті жоюды талап
ете алады. Дегенмен бұл талап барлық жағдайды ескергенде негізсіз деп табылса, орындалмайды. Тауарға
қатысты сәйкессіздікті жою туралы талап 39-бапқа сәйкес берілген хабарламамен бір уақытта немесе одан
кейінгі ақылға қонымды уақыт аралығында жасалуға тиіс.
47-бап
1. Сатып алушы сатушының өз міндеттемесін орындауына жетерліктей қосымша мерзім белгілеуі мүмкін.
2. Сатып алушы сатушыдан белгіленген мерзім ішінде өзінің міндеттемесін орындай алмайтыны туралы хабар-
лама алмайынша, сатып алушы сол уақыт мерзімінде келісімшарттың бұзылуынан қорғайтын құқық қорғау
құралдарына жүгіне алмайды. Дегенмен сатып алушы міндеттеменің орындалуының кейінге қалдырылуына
байланысты орын алған шығындардың орнын толтыруды талап ету құқығынан айырылмайды.
644
Қосымша
48-бап
1. 49-бапқа сәйкес, сатушы тауарды жеткізу үшін белгіленген мерзім өткеннен кейін де өз міндеттемелерін
орындауға байланысты кез келген сәйкессіздікті өз есебінен жоя алады. Егер сатушы мұны ақылға қонбай-
тындай етіп кешіктірусіз орындаса және сатып алушыға еш қолайсыздық туғызбаса немесе сатып алушы
ұшыраған шығынды сатушының өтеуіне қатысты белгісіздік болмаған жағдайда жоғарыдағы шарттар орын
-
далады. Алайда осы Конвенцияға сәйкес, сатып алушының шығынды өтеп беруді талап ету құқығы сақтала-
ды.
2. Сатушы сатып алушыдан міндеттеменің орындалуын қабылдауға қатысты жауабын беруді сұраса, ал сатып
алушы ақылға қонымды мерзім ішінде ол өтінішті іске асыра алмаса, сатушы өзі көрсеткен уақыт аралы
-
ғында міндеттемесін іске асыра алады. Осы мерзім аралығында, сатып алушы сатушының міндеттемесінің
орындалуына сәйкес келмейтін қандай да бір құқық қорғау құралдарына жүгіне алмайды.
3. Сатушының өз міндеттемесін белгілі бір мерзім аралығында орындайтынын хабарласа, онда осындай хабар-
лама алдыңғы тармаққа сәйкес, сатып алушының өз шешімін білдіруге қатысты өтінішін де қамтиды дегенді
білдіреді.
4. Осы баптың (2) және (3) тармақтарына сәйкес, сатушының талабын немесе хабарламасын сатып алушы
алмаса, олардың ешқандай күші болмайды.
49-бап
1. Сатып алушы төмендегідей жағдайларда келісімшартты бұзатыны туралы хабарлай алады:
а) келісімшартқа немесе осы Конвенцияға сәйкес, сатушының кез келген міндеттемесін орындай алмауы
келісімшарттың елеулі түрде бұзылуына алып келсе; немесе
ә) тауар жеткізілмеген жағдайда 47-баптың (1) тармағына сәйкес, сатып алушы белгілеген қосымша уа-
қыт аралығында сатушы тауарды жеткізе алмаса немесе белгіленген мерзім аралығында тауарды жеткізе
алмайтынын мәлімдесе.
2. Алайда сатушы тауарды жеткізген жағдайда сатып алушы төмендегі жағдайларды орындамаса,
a) тауардың жеткізілуіндегі кешіктіруге қатысты: сатып алушы тауардың жеткізілгені туралы білгеннен
кейін ақылға қонымды уақыт аралығында;
ә) тауардың кешіктіріліп жеткізілгенінен басқа, келісімшарттың басқа да жағдайларда бұзылуына байла-
нысты: ақылға қонарлықтай уақыт аралығында:
i. келісімшарттың бұзылуы жайында білгеннен немесе білуі қажет болғаннан кейін;
ii. 47 баптың (1) тармағына сәйкес, сатып алушы берген қосымша уақыт өтіп кеткеннен кейін немесе
сатушы мұндай қосымша уақыт ішінде өзінің міндеттемелерін іске асырмайтынын мәлімдегеннен
кейін; немесе
iii. 48-баптың (2) тармағына сәйкес сатушы көрсеткен кез келген қосымша уақыт өтіп кеткеннен кейін
немесе сатып алушы орындауды қабылдамайтынын мәлімдегеннен кейін келісімшартты бұзу туралы
хабарлау құқығынан айырылады.
50-бап
Тауар келісімшартқа сәйкес келмесе және ақшаның төленген, төленбегеніне қарамастан, сатып алушы тауар-
дың бағасын оның жеткізілген кездегі құнының деңгейіне дейін түсіре алады және келісімшартқа сәйкес тауар-
дың сол кезде болатын құнымен салыстырады. Алайда сатушы 37 және 48-бапқа сәйкес міндеттемелеріне сай
олқылықтың орнын толтырса немесе сатып алушы осы баптарға сәйкес сатушының міндеттемесін орындауы-
нан бас тартса, сатып алушы тауардың бағасын төмендете алмайды.
51-бап
1. Сатушы тауардың тек жартысын ғана жеткізсе немесе жеткізілген тауардың тек жартысы ғана келісімшартқа
сәйкес келсе, 46–50-баптардың ережелері тауардың жетпейтін немесе сәйкес келмейтін бөлігіне қатысты
қолданылады.
2. Тауардың толығымен жеткізілмеуі немесе оның келісімшартқа сәйкес келмеуі келісімшарттың елеулі түрде
бұзылуына алып келген жағдайда сатып алушы келісімшарттың бұзылғаны туралы мәлімдей алады.
645
Қосымша
52-бап
1. Сатушы тауарды келісілген уақыттан бұрын жеткізсе, сатып алушы тауарды қабылдай алады немесе оны
қабылдаудан бас тарта алады.
2. Сатушы келісімшартта көрсетілгеннен саны артық тауар жеткізген жағдайда сатып алушы тауарды қабыл
-
дай алады немесе артық тауардан бас тарта алады. Сатып алушы артық тауардың барлығын алса немесе
белгілі бір бөлігін ғана алса, ол тауардың бұл бөлігі үшін келісімшартта көрсетілген мөлшерлеме бойынша
төлеуге тиіс.
III тарау. Сатып алушының міндеттемелері
53-бап
Сатып алушы келісімшарттың және осы Конвенцияның талаптарына сәйкес, тауардың бағасын төлеуге және
жеткізілген тауарды қабылдап алуға міндетті.
I бөлік. Құнын төлеу
54-бап
Құнын төлеуге қатысты сатып алушының міндетіне төлемді іске асыруға мүмкіндік беретін келісімшарт
немесе қандай да бір заңдар мен ережелерге сай талап етілетін іс-шараларды қабылдап, ресми ережелерді
сақтау жатады.
55-бап
Келісімшарт заңды түрде жасалғанымен, онда тікелей немесе жанама түрде баға көрсетілмесе, немесе
бағаны анықтау тәртібі белгіленбесе және басқа қандай да бір нұсқау болмаса, тараптар осыған ұқсас жағдайда
сәйкес сауда саласында сатылған осындай тауардың бағасына сілтеме жасалады деп түсінулері керек.
56-бап
Баға тауардың салмағына қарай белгіленсе, күмән туған жағдайда, бағаны тауардың таза салмағына қарай
анықтайды.
57-бап
1. Сатып алушы тауардың құнын басқа белгілі бір жерде төлеуге міндетті болмаған жағдайда, ол төлемді:
a) сатушының коммерциялық кәсіпорны орналасқан жерде; немесе
ә) төлем тауар мен құжатты қолма қол берген жағдайда іске асырылуы қажет болса, құжат пен тауарды
алған жерде іске асыруға міндетті.
1. Келісімшарт жасасқаннан кейін, сатушының коммерциялық кәсіпорнының өзгеруіне байланысты төлем жа
-
сауға қатысты орын алған шығындарды сатушы өз есебінен төлеуге міндетті.
58-бап
1. Сатып алушы төлемді басқа нақты бір уақытта төлеуге міндетті болмаған жағдайда, төлем келісімшартқа
немесе осы Конвенцияға сәйкес сатушы тауарды, немесе тауарды иелену құжатын сатып алушының қолына
ұстатқан кезде жасалуға тиіс. Сатушы осындай төлемді жүзеге асыруды тауарды немесе құжатты жеткізудің
шарты қылуы мүмкін.
2. Келісімшартта тауардың тасымалдануы қарастырылса, сатушы төлем алмайынша, сатып алушыға өзінің
құзырындағы құжатты немесе тауарды бермейтіндей шарт қоя алады.
3. Сатып алушы тауарды тексеріп алғанға дейін төлемді іске асыруға міндетті емес. Бұл тауарды жеткізу
немесе ол үшін төлемді іске асыруға қатысты тараптардың келіскен тәртібі осындай мүмкіндіктің туындауы-
на сәйкес келмейтін жағдайда ғана ескерілмейді.
646
Қосымша
59-бап
Сатып алушы төлемді келісімшарт пен осы Конвенция бойынша келісілген немесе анықталуы мүмкін күні,
сатушының өтініш білдіруін немесе басқа да ресми шаралардың іске асырылуын қажет етпестен іске асыруға
міндетті.
ІІ бөлік. Жеткізілген тауарды қабылдау
60-бап
Жеткізілген тауарды қабылдауға байланысты сатып алушының міндетіне:
а) сатушының тауарды жеткізуі үшін сатып алушыдан күтілетін мүмкін боларлық барлық іс-әрекетті іске
асыру; және
ә) тауарды қабылдап алу жатады.
III бөлік. Сатып алушы тарапынан келісімшарт бұзылған кездегі құқық қорғау құралдары
61-бап
1. Сатып алушы келісімшартқа немесе осы Конвенцияға сәйкес қандай да бір міндеттемесін орындамаған
жағдайда, сатушы:
a) 62–65-баптарда көрсетілген құқықтарын пайдалана алады;
ә) 74–77-баптарда қарастырылғандай, шығынды өтеп беруін талап ете алады.
2. Сатушының басқа да құқық қорғау құралдарына жүгінуі оны келтірілген шығындарды өтеп беруді талап ету
құқығынан айырмайды.
3. Сатушы келісімшарттың бұзылуынан қорғайтын қандай да бір құқық қорғау құралдарына жүгінсе, сот немесе
арбитраж сатушыға қандай да бір жеңілдік мерзімін бермейді.
62-бап
Сатушы сатып алушыға қойылған талапқа сәйкес келмейтін құқық қорғау құралдарына жүгінбеген жағдай-
да ғана, сатушы сатып алушыдан тауардың құнын төлеуін, жіберілген тауарды қабылдап алуын және басқа да
міндеттемелерін іске асыруын талап ете алады.
63-бап
1. Сатушы сатып алушы міндеттемелерін орындауы үшін ақылға қонарлықтай қосымша уақыт аралығын бел-
гілей алады.
2. Сатушы сатып алушыдан осындай жолмен белгіленген мерзім аралығында өз міндеттемесін орындай ал-
майтыны туралы хабарлама алған жағдайды ескермегенде, сатушы осы уақыт аралығында келісімшарттың
бұзылуынан қорғайтын қандай да бір құқық қорғау құралына жүгіне алмайды. Алайда сатушы міндеттеменің
кешіктіріліп орындалуына байланысты болған шығындарды өтеп беруді талап ету құқығынан айырылмайды.
64-бап
1. Сатушы:
a) сатып алушының келісімшарт немесе осы Конвенция бойынша қандай да бір міндеттемесін орындамауы
келісімшарттың елеулі түрде бұзылуына алып келсе; немесе
ә) сатып алушы 63-баптың (1) тармағына сәйкес, сатушы белгілеген қосымша мерзім ішінде тауар құнын
төлеуге немесе жеткізілетін тауарды қабылдауға қатысты өз міндеттемесін орындамаса, немесе белгілен-
ген мерзім ішінде міндеттемелерін орындамайтынын мәлімдесе, келісімшарттың бұзылуы туралы хабар-
лай алады.
2. Алайда сатып алушы тауардың құнын төлесе, төмендегі жағдайдан басқа кезде сатушы келісімшарттың
бұзылуы туралы хабарлай алмайды:
a) төлемнің сатып алушы тарапынан кешіктіріліп жатқанына байланысты: сатушы міндеттердің орындалға-
нын білген жағдайға дейін; немесе
ә) міндеттерді орындаудың кешіктірілуінен басқа, келісімшартты бұзудың басқа да жағдайларына қатысты:
ақылға қонарлық уақыт аралығында орын алған жағдайда:
647
Қосымша
i. Келісімшарттың бұзылғаны туралы сатушы білгеннен кейін немесе білуге тиіс болғаннан кейін; немесе
ii. 63-баптың (1) тармағына сәйкес, сатушының белгілеген қосымша мерзімі өткеннен кейін немесе
сатып алушы осындай қосымша мерзім ішінде міндеттемесін орындамайтынын мәлімдесе.
65-бап
1. Келісімшарт бойынша сатып алушы тауардың түрін, өлшемін немесе басқа да сипаттарын нақтылап көр-
сетуі қажет болса және уағдаласқан уақыт ішінде немесе сатушыдан өтініш келіп түскен ақылға қонымды
уақыт аралығында сатып алушы бұл сипаттамаларды көрсетіп бермесе, сатушы өзінің басқа құқықтарына
нұқсан келтірместен, тауардың сипаттарын өзіне мәлім сатып алушының талаптарына сәйкес анықтай ала-
ды.
2. Сатушы тауардың сипаттамасын өзі анықтайтын болса, бұның мазмұнын сатып алушыға хабарлап, сатып
алушының өзгеріс енгізу мүмкіндігі болуы үшін ақылға қонымды мерзім белгілейді. Егер де сатушыдан
осындай хабарлама алынғаннан кейін де келісілген мерзімде сатып алушы тауардың сипаттамасына өзгеріс
енгізбесе, онда сатушының сипаттамаларын қабылдауға міндетті.
IV тарау. Тәуекелдің ауысуы
66-бап
Тәуекел сатып алушыға өткеннен кейін тауардың жоғалуы немесе зақымдалуы, бұлардың барлығы, сатушы-
ның әрекетіне немесе олқылығына байланысты болмаса, сатып алушыны тауардың құнын төлеу міндеттемесі-
нен босатпайды.
67-бап
1. Сатып алу-сату келісімшартында тауарды тасымалдау қарастырылса және сатушы тауарды белгілі бір жерге
жеткізіп беруге міндетті болмаса, сатып алушыға жеткізу үшін тауар бірінші тасымалдаушыға тапсырыл
-
ғаннан кейін, сатып алу-сату келісімшартына сәйкес, тәуекел сатып алушыға өтеді. Егер де сатушы тауарды
тасымалдаушыға нақты бір жерге жеткізіп беруге міндетті болса, тауар сол жерде тасымалдаушыға тап-
сырылғанға дейін тәуекел сатып алушыға өтпейді. Сатушының тауарды бақылау құжаттарын өзінде ұстап
қалуға құзырлы екені тәуекелдің ауысуына әсер етпейді.
2. Қалай болғанда да, тауар, мейлі ол тауарды маркілеу жолымен болсын, мейлі тасымалдау құжаты арқылы
немесе сатып алушыға хабарлама беру арқылы болсын, не болмаса басқа жолмен болсын – осы келісімшарт-
тың мақсаттарында нақты көрсетілгенге дейін тәуекел сатып алушыға ауыспайды.
68-бап
Тасымалдану барысында сатылған тауарға қатысты тәуекел келісімшарт жасасқан күннен бастап сатып алу-
шыға өтеді. Алайда белгілі бір жағдайларда, тауарды тасымалдау келісімшартын растайтын құжаттарды берген
тасымалдаушыға тауарды тапсырған сәттен бастап, тәуекел сатып алушыға ауысады. Әйтсе де, сатып алу-сату
туралы келісімшарт жасау кезінде сатушы тауардың жоғалып кеткені немесе зақымданғаны туралы білген бол-
са, немесе білуі қажет болғанда, бірақ ол туралы сатып алушыға айтпаса, тауардың жоғалуы мен зақымдануына
сатушы жауап береді.
69-бап
1. 67 және 68-бап қолданылмайтын жағдайларда, сатып алушы тауарды қабылдап алған кезде немесе тауар
оның қарамағына жеткен кезден бастап ол тауарды тиісті уақытында қабылдап алмай, ол келісімшарттың
бұзылуына жол берсе, тәуекел сатып алушыға ауысады.
2. Алайда сатып алушы тауарды сатушының коммерциялық кәсіпорны емес, басқа бір жерде қабылдап алуға
міндетті болса, тауар жеткізілу мерзімі келгенде және сатып алушы тауардың сол жерде өзінің қарамағына
өткенін білгеннен кейін ғана тәуекел сатып алушыға ауысады.
3. Келісімшарт әлі де анықталмаған тауарға қатысты жасалған жағдайда, оны келісімшарт мақсаттарында
нақты анықтағанға дейін тауар сатып алушының қарамағына берілмейді.
648
Қосымша
70-бап
Сатушы келісімшартты елеулі түрде бұзған болса, 67–69-баптар келісімшарттардың бұзылуына қатысты
сатып алушының қолында бар құқық қорғау құралдарына әсер ете алмайды.
V тарау. Сатушы мен сатып алушы міндеттемелеріне ортақ ережелер
I бөлік. Келісімшарттың болжамды бұзылуы және тауарларды жекелеген партиялармен
жеткізуге арналған келісімшарттар
71-бап
1. Келісімшарт жасалып болғаннан кейін бірінші тарап екінші тараптың:
а) міндеттемесін орындау немесе төлем қабілетінде айтарлықтай кемшіліктердің болуы; немесе
ә) келісімшартты іске асыруға дайындалу немесе іске асырып жатқан кездегі әрекетінің нәтижесіне байла-
нысты міндеттемелерінің айтарлықтай бөлігін орындамағанын білсе, ол да міндеттемелерін іске асыруды
тоқтата тұрады.
1. Сатушы алдыңғы тармақта көрсетілген негіздер анықталғанға дейін тауарды жіберген болса, сатып алушыда
тауарды алуға құқық беретін құжаттардың болғанына қарамастан, сатушы тауарды сатып алушыға бергіз-
беуі мүмкін. Бұл тармақ сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарға деген құқыққа ғана қатысты.
2. Міндеттемені іске асыруды тоқтата тұрған тарап тауарды жібергенге дейін немесе жібергеннен кейін болсын,
тез арада келесі тарапты өз шешімі жайында хабардар етуі қажет, егер екінші тарап өз міндеттемесін орын
-
дауға қатысты жеткілікті кепілдік берсе, бірінші тарап міндеттемесін іске асыруын жалғастыра беруге тиіс.
72-бап
1. Келісімшартты іске асыру мерзіміне дейін тараптардың бірінің келісімшартты елеулі түрде бұзатыны анық-
талса, келесі тарап келісімшартты тоқтататынын мәлімдей алады.
2. Уақыт жеткілікті болған жағдайда, келісімшарттан бас тартуды ниет етіп отырған тарап екінші тараптың мін-
деттемесін орындауына жеткілікті кепілдік беруіне мүмкіндік жасау үшін оған тиісті хабарлама жіберуге тиіс.
3. Екінші тарап өзінің міндеттемелерін орындамайтынын мәлімдеген жағдайда алдыңғы тармақтың талаптары
қолданылмайды.
73-бап
1. Келісімшартта тауарларды жекелеген партиямен жеткізу көзделген жағдайда қандай да бір тараптың тауарды
жекелеп жеткізуіне қатысты міндеттемесін орындамауы осы тауар партиясына қатысты келісімшартты елеулі
түрде бұзуға алып келсе, келесі тарап осы партияға қатысты келісімшартты бұзатынын мәлімдей алады.
2. Тауардың қандай да бір партиясына қатысты бір тараптың міндеттемелерін орындамауы екінші тараптың
болашақтағы тауар партиясына қатысты келісімшартты елеулі түрде бұзады деген қорытындыға келуіне
алып келер болса, екінші тарап ақылға қонымды уақыт аралығында болашақ келісімшарттың бұзылатынын
хабарлай алады.
3. Қандай да бір тауар партиясына қатысты келісімшарттың бұзылғанын мәлімдейтін сатып алушы сонымен
қатар өзара тәуелдік себебіне байланысты бұл тауарлар келісімшарт жасалу кезінде тараптар көздеген мақ-
сатта қолданылмайды деп есептеген жағдайда, жеткізіліп қойған немесе болашақта жеткізілетін тауарларға
қатысты келісімшарттың бұзылатынын да мәлімдей алады.
II бөлік. Шығындар
74-бап
Бір тараптың келісімшартты бұзуы салдарынан болған шығындар екінші тарапқа келісімшарттың бұзылуы-
нан туындаған шығынға тең соманы, соның ішінде жоғалған пайданы қоса алғандағы соманы құрайды. Мұндай
шығындар келісімшартты бұзған тараптың білген немесе білуі қажет болған жағдайларды ескергенде, келісім-
шарттың бұзылуы салдарынан болуы ықтимал салдарды келісімшартты жасау кезінде болжай білген немесе
болжай білуі қажет болған шығындар көлемінен аспауы керек.
649
Қосымша
75-бап
Келісімшарт бұзылса, келісімшарт бұзылғаннан кейін ақылға қонымды жолмен және ақылға қонымды уақыт
аралығында сатып алушы бұрынғы тауардың орнына басқа тауар сатып алса немесе сатушы ол тауарды қайта
сатып жіберсе, шығынды өтеп беруін талап етіп отырған тарап келісімшартта көрсетілген баға мен орнына
жүргізілген мәміленің бағасы арасындағы айырмашылықты және 74-бапқа сәйкес өтеуге болатын кез келген
қосымша шығынды өндіріп беруін талап ете алады.
76-бап
1. Келісімшарт бұзылса, тауарлардың ағымдағы бағасы бекітілген болса, шығынды өтеп беруін талап етіп отыр-
ған тарап 75-бапқа сәйкес тауар сатып алмаған болса немесе тауарды қайта сатпаған болса, келісімшартта
белгіленген баға мен келісімшартты бұзған кездегі ағымдағы баға арасындағы айырмашылықты, сондай-ақ
74-бапқа сәйкес өтеуге боларлық барлық қосымша шығындарды өтеп беруін талап ете алады. Алайда шы-
ғынды өтеп беруін талап етіп отырған тарап тауарды қабылдап алғаннан кейін келісімшартты бұзған болса,
онда келісімшартты бұзған кездегі ағымдағы бағаның орнына тауарды қабылдап алған кездегі ағымдағы
баға қолданылады.
2. Алдыңғы тармақты іске асыру мақсатында, ағымдағы баға деп тауарды жеткізуі қажет жердегі басымдыққа
ие бағаны немесе ол жерде ешқандай ағымдағы баға болмаған жағдайда, тауардың тасымалдау құнындағы
айырмашылықты ескеріп, ол жерді тиісінше алмастыра алатын басқа жердегі бағаны айтамыз.
77-бап
Келісімшарттың бұзылуына сілтеме жасап отырған тарап келісімшарттың бұзылуының салдарынан болған
жоғалған пайданы қоса алғанда шығындарды азайту үшін сол жағдайда ақылға қонарлықтай шаралар қабыл-
дауы қажет. Ол мұндай шараларды қабылдай алмаған жағдайда, келісімшартты бұзған тарап шығынды өтейтін
соманы олардың азайтылуы мүмкін сомаға қысқартып беруін талап ете алады.
III бөлік. Үстеме пайыз
78-бап
Тарап құнын немесе басқа да соманы төлей алмаса, екінші тарап 74-бапқа сәйкес шығынды өтеуге қатысты
талаптарға еш залал келтірместен, мерзімі өткен сомадан үстеме пайыз талап ете алады.
IV бөлік. Жауапкершіліктен босату
79-бап
1. Тарап қандай да бір міндеттемесінің орындалмауы оның бақылауынан тыс кедергілермен байланысты болға-
нын және келісімшарт жасау кезінде бұл жағдайларды өзінің ескеруі не кедергілерді жеңуі немесе олардың
салдарларын жоюы мүмкін емес болғанын дәлелдеген жағдайда, міндеттемесінің орындалмауына қатысты
жауапкершіліктен босатылады.
2. Тараптың міндеттемесін орындай алмауы келісімшартты толығымен немесе жартылай орындау үшін ол іске
тартқан үшінші тараппен байланысты болса, бұл тарап:
a) ол алдыңғы тармаққа байланысты жауапкершіліктен босатылады; және
ә) осы тармақтың ережелері оған қолданылып, ол жұмысқа тартқан тұлға жауапкершіліктен босатылған
жағдайда ғана жауапкершіліктен босатылады.
3. Осы бапта қарастырылған жауапкершіліктен босату кедергі болған аралықта ғана жүзеге асырылады.
4. Міндеттемесін орындамайтын тарап келесі тарапқа кедергі мен бұл кедергінің оның міндеттемесін орын-
дауына тигізер әсері туралы хабарлауы керек. Міндеттемесін іске асыра алмаған тарап кедергі туралы біл-
геннен кейін немесе білуі қажет болғаннан кейін, ақылға қонарлықтай уақыт аралығында келесі тарапқа
хабарламаған жағдайда сол тарап осы жағдайға байланысты болған шығынды өтеп беруге міндетті.
5. Бұл бапта еш жағдай тараптардың қай-қайсысының да осы Конвенцияға сәйкес шығынды өтеп алу құқығы-
нан басқа құқықтарын жүзеге асыруына кедергі келтіре алмайды.
650
Қосымша
80-бап
Екінші тараптың міндеттемесін орындай алмауы бірінші тараптың әрекетіне немесе олқылықтарына байла-
нысты болғанға дейін бірінші тарап екінші тараптың міндеттемесін орындамағанына сілтей алмайды.
V бөлік. Келісімшартты бұзудың салдары
81-бап
1. Келісімшарттың бұзылуы тараптарды өтелуі мүмкін шығынды өтеу құқығын сақтай отырып, келісімшарт
бойынша міндеттемелерінен босатады. Келісімшарттың бұзылуының дауларды шешуге қатысты келісім
-
шарт ережелеріне немесе келісімшарттың бұзылуына қатысты орын алған тараптардың құқықтары мен мін-
деттемелерін реттейтін келісімшарттың басқа да ережелеріне еш қатысы жоқ.
2. Келісімшартты толығымен немесе жартылай орындаған тарап келісімшарт бойынша өзінің жеткізген тауа
-
рын немесе төлеген ақшасын келесі тараптың қайтарып беруін талап ете алады. Тауарды немесе ақшаны
қайтарып беру екі тарапқа да қатысты болса, олар мұны бір уақытта іске асыруға тиіс.
82-бап
1. Сатып алушы тауарды қабылдап алған қалпында қайтарып бере алмаса, ол келісімшартты бұзу туралы
мәлімдеу немесе сатушыдан тауарды алмастыруды талап ету құқығынан айырылады.
2. Алдыңғы тармақ:
a) тауарды сатып алушы қабылдаған қалпында қайтарып беру мүмкін еместігі оның әрекетіне немесе олқы-
лығына байланысты болмаса;
ә) тауарлар немесе тауардың белгілі бір бөлігі 38-бапта қарастырылған тексеру нәтижесінде жарамсыз
күйге келсе немесе бұзылса; немесе
б) тауарлар немесе олардың белгілі бір бөлігі әдеттегі сату тәртібі барысында сатылса, немесе сатып алушы
тауардың келісімге сәйкес келмейтінін байқамастан бұрын оны пайдаланып немесе өзгертіп қойса, қол-
данылмайды.
83-бап
82-бапқа сәйкес келісімшартты бұзуды мәлімдеу құқығынан айырылған немесе сатушыдан айырбас тауар
талап ету құқығынан айырылған сатып алушы келісімшарт немесе осы Конвенцияда қарастырылған басқа
құқық қорғау құралдарына жүгіну құқығын сақтап қалады.
84-бап
1. Сатушы бағаны қайтарып беруге міндетті болса, онда төленген күннен бастап оған үстеме пайыз да қосып
төлейді.
2. Сатып алушы:
а) тауарды толығымен немесе оның бөлігін қайтарып беруі қажет болса; немесе
ә) тауарды толығымен немесе оның белгілі бір бөлігін қайтарып бере алмаса не барлық тауарды немесе
оның белгілі бір бөлігін алған кездегі бастапқы қалпында қайтара алмаса, соған қарамастан ол келісім-
шартты бұзғаны туралы мәлімдесе немесе тауарды алмастыруды талап етсе, сатушыға тауардың барлы-
ғынан не белгілі бір бөлігінен көрген пайдасын беруге міндетті.
VI бөлік. Тауарды сақтау
85-бап
Сатып алушы тауарды қабылдауды кешіктірсе немесе тауар үшін төлем мен тауардың жеткізілуі бір уақыт-
та жүзеге асқанда, сатып алушы тауардың бағасын төлемесе, ал тауар сатушының иелігінде болса не ол оны
бақылай алса, сатушы осындай жағдайларда тауарды сақтап қалуға қатысты шараларды қабылдауы керек.
Сатып алушы оның тиісті шығындарын өтеп болғанға дейін сатушы тауарды ұстап тұра алады.
651
Қосымша
86-бап
1. Сатып алушы тауарды қабылдап алған болса және келісімшартқа немесе осы Конвенцияға сәйкес одан бас
тарту құқығын іске асыруға ниеттенсе, бұл жағдайда тауарды сақтау үшін ақылға қонарлық шараларды қа-
былдауға тиіс. Сатушы тиісті шығынды өтеп бергенге дейін ол тауарларды ұстап қалуға құқылы.
2. Сатып алушыға жіберілген тауар межелі жерде оның қарамағына берілген болса және ол тауардан бас тар
-
ту құқығын іске асырса, ол сатушының ақша төлеуін талап етпей, оған негізсіз шығын мен қолайсыздық
туғызбастан, тауарды сатушының есебінен сақтап тұра алады. Сатушы немесе сатушының атынан тауарды
қабылдауға құзыретті тұлға тауардың межелі жерінде болса, бұл ереже қолданылмайды. Сатып алушы осы
тармаққа сәйкес тауарды иеленген жағдайда оның құқықтары мен міндеттері алдыңғы тармаққа сәйкес рет-
теледі.
87-бап
Тауарды сақтауға қатысты шараларды қабылдауға міндетті тарап тауарды келесі тараптың есебінен, шыққан
шығындар ақылға қонарлықтай болған жағдайда үшінші тұлғаның қоймасында сақтай алады.
88-бап
1. Келесі тарап тауарды қабылдап алуды немесе тауарды қайтарып алуға немесе сақтауға қатысты төлемді
ақылға қонбайтындай етіп кешіктірсе, 85 және 86-бапқа сәйкес тауарды сақтауға шараларды қабылдауға
міндетті тарап, тауарды сатуға байланысты тиісті хабарлама келесі тарапқа жеткізілген жағдайда түрлі
тәсілдердің көмегімен тауарды сата алады.
2. Тауар тез бұзылса немесе оны сақтау негізсіз шығындарға алып келсе, 85 және 86-бапқа сәйкес тауарларды
сақтауға міндетті тарап оларды сату үшін ақылға қонарлықтай шара қолдануы қажет. Мүмкін болған жағдай-
да келесі тарапты өзінің тауарды сату ниеті туралы хабардар етуге тиіс.
3. Тауарды сататын тарап тауарды сатқаннан түскен пайдадан тауарды сақтауға және сатуға кеткен шығынды
ұстап қала алады. Ал қалғанын келесі тарапқа беруге міндетті.
Ларри ДиМаттео
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕС ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ ЗАҢНАМАЛЫҚ ОРТА
Транзакциялық тұрғыдан зерделеу
Басуға 05.01.2019 ж. қол қойылды.
Офсеттік басылым. Қаріп түрі «Times New Roman».
Пішімі 70 × 100
1
/
16
Көлемі 42,5 б.т.
Таралымы 10 000 дана.
ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІНІҢ ТАПСЫРЫСЫМЕН АУДАРЫЛЫП БАСЫЛДЫ
– Меңдеке Ә.Н., Жамбыл Б.Т.
– Қалиева М.Ұ.
– Жұмағалиев А.
Редакторлары
Корректоры
Беттеген