«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен

«Рухани жаңғыру» мемлекеттік

бағдарламасы аясында

іске асырылды

ETHNOGRAPHY

Principles in Practice

Fourth Edition

Martyn Hammersley and Paul Atkinson

Ethnography

Principles in Practice

Fourth Edition

Martyn Hammersley and Paul Atkinson

Нұр-Сұлтан

2020

ЭТНОГРАФИЯ

зерттеу принциптері

тртінші басылым

Мартин Хаммерсли және Пол Аткинсон

ӘОЖ 391/395

КБЖ 63.5

Х 91

Кітаптыбасуғаәзірлеген

«Ұлттықаудармабюросы»

қоғамдыққоры

Бас редактор Исембердиева А.Б.

Аудармашылар Мусина А.

Тажқұран Н.

Ғылыми Мусина А.,

редакторлар әлеуметтану бойынша

философия докторы (PhD)

Егізбаева М.

тарих ғылымдарының

кандидаты

Әдеби редактор Башбаева З.

Мұхамедиев Д.

Кәпқызы Е.

Қараева Р.

Жауапты Тажқұран Н.

шығарушы

Пікір жазғандар Тургунбаев Е.,

тарих ғылымдарының

кандидаты, доцент

Накипбаева Ж.,

әлеуметтану бойынша

философия докторы (PhD)

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ археология, этнология және

музеология кафедрасында ғылыми талқылаудан өтті

«Жаңагуманитарлықбілім.

Қазақтіліндегі100жаңаоқулық»

жобасыныңредакциялықалқасы:

Редакция алқасы:

Төраға Көшербаев Қ.Е.

Төрағаның орынбасары Аймағамбетов А.Қ.

Жауапты хатшы Кенжеханұлы Р.

Редакция алқасының

мүшелері: Жаманбалаева Ш.Е.

Күреңкеева Г.Т.

Қарин Е.Т.

Құлсариева А.Т.

Құрманбайұлы Ш.

Масалимова Ә.Р.

Мұтанов Ғ.М.

Нұрмұратов С.Е.

Нұрышева Г.Ж.

Раев Д.С.

Саңғылбаев О.С.

Сеңгірбай М.Ж.

Сыдықов Е.Б.

ХаммерслиМартинжәнеАткинсонПол

Этнография: зерттеу принциптері – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры,

2020. – 400 бет.

ISBN 978-601-7621-29-2

М. Хаммерсли мен П. Аткинсонның «Этнография: зерттеу принциптері» кітабы – этнография са-

ласындағы тың тақырыптарды зерделеу арқылы ғылымның дамуына зор үлес қосқан, ондаған жылға

созылған еңбектің жемісі. Этнографияның теориясы мен практикасы бірдей қамтылған еңбекте автор-

лар кейстерді таңдау және іріктеу, деректерге қол жеткізу, далалық зерттеулер мен сұхбаттар жүргізу,

деректерді жинау және жүйелеу сияқты этнографиялық зерттеудің негізгі құралдары мен тәсілдеріне

кеңінен тоқталады, этнографиялық зерттеу жүргізудің этикалық мәселелерін де қарастырады. Кітапта

классикалық еңбектермен қатар, соңғы кезде жүргізілген зерттеулерге де сілтеме жасалып, көп мысал

келтіріледі. Кітап жоғары оқу орындарының студенттеріне, магистранттар мен докторанттарға, сондай-

ақ этнографиялық зерттеу әдістеріне ден қойған мамандарға арналған.

ӘОЖ391/395

        КБЖ63.5

Х 91

ISBN 978-601-7621-29-2

& Francis Group.

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең

дамыған 30 елдің қатарына қосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни

одан бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық

жаңғыруларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.

Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыт-

тары бо йынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қа-

зақ тіліне аударып, жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің не-

гізінде білім алуға мүмкіндік жасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қа-

білет сияқ ты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда

орнық тыратын басты күшке айналады. Осылайша болашақтың не-

гізі білім ордаларының аудиторияларында қаланады...

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен

МАЗМҰНЫ

Сызбалар тізімі .............................................................................8

Алыс .............................................................................................10

Алы сз .........................................................................................11

1. Этнография дегеніміз не? ........................................................ 15

2. Зерттеу дизайны: мәселелер, кейстер және іріктемелер ........43

3. Рсат алу мәселесі ................................................................. 75

4. Далалы зерттеулер кезіндегі арым-атынас .......................100

5. Ауызша мәліметтер және схбат жргізуді рлі ....................158

6. Наты және виртуалды жаттар мен артефактілер ............... 191

7. Цифрлы әлемдегі этнография ..............................................212

8. Деректерді жазу және жйелеу ...............................................231

9. Талдау процесі ......................................................................... 252

10. Этнографиялы мәтін .............................................................295

. 11 Этика .......................................................................................319

Эпилог ...........................................................................................352

Сілтемелер ..................................................................................... 362

СЫЗБАЛАР ТІЗІМІ

8.1 Сурет салу – далалы зерттеу жазбаларыны

ажырамас блігі. Дайынды кезіндегі

актерлерді кеістіктегі озалысы. ..................................240

9.1 «Хабардар болу контексіні» типологиясы ....................... 271

9.2 Аналитикалы индукция процесі ......................................275

АВТОРЛАР:

Мартин Хаммерсли – лыбританияны Ашы университетінде білім

беру және әлеуметтік зерттеулер бойынша рметті профессор. Ол білім

беру әлеуметтануы және медиа әлеуметтануы бойынша зерттеу жргізе-

ді. Ебектеріні басым блігі әлеуметтік зерттеулерге атысты әдіснама-

лы мәселелерге арналан. Жары крген ебектері: Reading Ethnographic

Research (1997), The Politics of Social Research (1995), Educational Research,

Policymaking and Practice (2002), Questioning Qualitative Inquiry (2008),

The Myth of Research-Based Policy and Practice (2013), The Limits of Social

Science (2014) және The Radicalism of Ethnomethodology (2018).

Пол Аткинсон – лыбританияны Кардифф университетінде әлеумет-

тану бойынша рметті профессор. азіргі зерттеу таырыбы – олнер

этнографиясы. Соы шыармалары: For Ethnography (2015), Thinking

Ethnographically (2017) және Writing Ethnographically (2019). азір

«леуметтік зерттеулер жніндегі Сейдж» орында (Sage Foundations of

Social Research Methods) редактор болып ызмет етеді. Сара Деламонтпен

бірге Qualitative Research журналыны негізін алаушысы әрі редакторы.

АЛЫС

Кітапты алашы басылымдарынан бері идеяларымызды айындай тсу

шін бар кмегін аямаан әріптестерімізге, атап айтса, Сара Деламонта,

Энн Меркота, Кардифф университетіні әлеуметтік және басару мәселесі

жніндегі зерттеулер факультетіні ызметкерлеріне, Энди Харгривзге,

Фил Стронга, Питер Вудске, Джон Скарта, Питер Фостерге және Роджер

Гомма алысымызды білдіреміз.

АЛЫ СЗ

Бл кітапты 1983 жылы шыан алашы басылымы авторларды за

жылы бірлесіп жасаан ебегіні нәтижесі еді. Біз жмысты 1970 жылдар-

ды соында бастады. Ол кездері олданбалы этнография саласы бойынша

бірді-екілі әдебиет ана болатын. Бізді кітабымыз осы олылыты орнын

толтыран ебектерді бірі болды. Бан дейін біратар ыпалды оулы-

тар боланымен, оларды ешайсысы этнографияны практикасы мен

теориясына кіріспе сына алмаан еді. Ал бізді этнография жайындаы

тсінігіміз Ансельм Стросс және Джон Лофленд сынды авторларды

ебектеріне негізделді. Осы кезеге дейін жарияланан монографиялар-

а наты мәселелерге баыт беретін әдіснамалы осымшалар да осыл-

ды. Этнографиялы жмыса байланысты зерттеу стратегиялары мен ин-

теллектуалды станымдара атысты орта кзарасымызды бір жерге

шоырландырып, дереккздер мен мысалдарды ммкіндігінше кбірек

пайдаланды.

Ебекті бірінші басылымы жары крген кезде девиация, білім беру,

медицина және ебек атынастарын зерттеу секілді маызды салаларда

этнографиялы зерттеулерді ыпалды баыттары болды. Алайда әлеу-

меттік ылымдарды кптеген саласында (әлеуметтік антропологияны

оспаанда) этнографияа деген ыылас жеткіліксіз еді. Сонымен атар

антропологтар этнографияны ндылыын алыпты жайт ретінде абыл-

даандытан, оны зерттелуі мен сипатына аса мән бермеді.

Соы 35 жылда кп нәрсе згерді. діснамалы мәтіндерді клемі

жылдан-жыла артып келеді. Алайда әр елде әртрлі сипатта жргізілуіне

арай, этнография тарихы мен сапалы зерттеулерге атысты нарратив-

тер әрилы болды (Burawoy және т.б., 2000: кіріспе; Weber, 2001; Denzin

және Lincoln, 2005: кіріспе; Hammersley, 2004a; McCall, 2006). Тіпті кітап-

ты екінші басылымы жарыа шыан 1995 жылды зінде әдіснамалы

бадар да айтарлытай згерген еді. Бл кезеде әдіснама туралы кпте-

ген оулытар жары кріп, біратар маалалар жарияланан. Осылайша

АЛЫ СЗ

әлеуметтік ылымдар «әдіснамалы бетбрысты» басынан ткергендей

болды. лемні ткпір-ткпіріндегі магистранттар мен докторанттара

әлеуметтік зерттеу әдістері оытыла бастады. Зерттеу әдістеріне ерекше

ызыушылы тудыратын баыт, сондай-а әлеуметтік сала алымдары-

ны шеберлік дадыларын шыдайтын негіз ретінде арауа ммкіндік

туды. Бл тренд 2000 жылдары да жаласты. Зерттеуді аржыландыру

магистратура мен докторантурада оуа және постдокторлы зерттеу жр-

гізуге жадай туызып, коммерциялы баспалармен бірлесіп жмыс істеу

нәтижесінде әдіснамалы оулытар мен маалаларды саны таалар-

лы дегейге жетті.

азіргі уаытта «сапалы зерттеулер» деп аталатын салада сан трлі

зерттеу стильдері мен стратегиялары амтылады. Зерттеуді мндай трі

әлеуметтану, мәдениеттану және медиатану, мәдени география, педагоги-

калы және ылыми зерттеулер, денсаулы сатау және ктім жасау сала-

сындаы зерттеулер, кәсіпкерлік және басару саласындаы зерттеулерді

басты ерекшелігіне айналды. Онда әртрлі әдісті: іштен баылау, жеке

және топты схбаттар, фокус-топтар, визуалды әдістер, конверсациялы

және дискурсты талдау әдістері және т.б. олданылуы арастырылды. Са

палы зерттеу мамандары әзірлеген фотографиялы және визуалды әдіс-

тер (Pink, 2013), нарративтік талдау әдістері (Riessman, 1993, 2008), трлі

схбат жргізу (Gubrium және Holstein, 2012), жатты дереккздерге са

палы талдау жргізу (Prior, 2003; Grant, 2019) және виртуалды әлеуметтік

шынайылыты зерттеу (Hine, 2000, 2015) тәрізді зерттеу әдістері амтыл-

ан кәсіби әдебиет жары крді.

леуметтік және мәдени пәндер арасындаы «сыни» зерттеулер, пост-

модернизм, феминизм, постколониализм және постгуманизм секілді әр-

трлі аымдармен йлесімі сапалы зерттеулерді маызын арттырды.

Кейде сапалы зерттеулер маргиналды және езілген топтарды мддесін

білдіргені және ыпалды топтарды сынааны шін саяси және этикалы

нды ебектер трысында насихатталады. Сапалы зерттеулер аясын-

дағы инновация, жаару және парадигма згерісі оны дамуымен атар

жреді.

Сапалы зерттеулерге атысты осындай ебектерді кбеюі және олар-

ды мәніні әрі танымалдыыны артуына байланысты этнографтарды

соы уаыттаы тегеурінді мәлімдемелерін ескере отырып, кітабымызды

тртінші басылымын азіргі уаыттаы әдіснама трысынан сынуды жн

крдік. Біріншіден, сапалы зерттеулер мен этнография зара тыыз бай-

ланысты болса да, ебекте этнографияа баса назар аударылады. ртр-

лі әдістер олданылатын далалы зерттеулерге, әсіресе іштен баылауа

араыз: https://martynhammersley.ﬁles.wordpress.com/2013/03/review-of-the-ﬁeld-

of-methodological-texts11.doc.

АЛЫ СЗ

ерекше кіл блінеді. «леуметтік әлемдердегі» іштен баылауды және

сол әлеммен тікелей арым-атынаста болуды маызын дәлелдеу шін

зерттелетін ауымдастытар немесе ошауланан халытар трысынан

тым арапайым ойлауды да, «әлеуметтік әлемдерді» тану туралы роман-

тикалы кзараста болуды да ажеті жо (Delamont, 2004; Atkinson,

2015).

Этнографияа жасалан біратар шолу крсеткендей, бл – сан алуан

тәсілдерден тратын алтарыс-блтарысы кп, икемді сала.

Бл жерде ан-

дай да бір стем кзарасты таудан аулапыз. алай боланда да, этногра-

фиялы зерттеуді басты асиеті оны икемді болуында әрі жергілікті жа-

дайлармен ндесуінде жатыр. Алайда біз ебекте этнографиялы зерттеу

дәстүрі мен оны әдіснамалы аидаларын ерекше атап теміз.

Этнографиялы дәстрді маызына мән берумен бірге, әлі де әдіснама-

лы инновация мен жаашылдыа атысты ке таралан пікірлерге кмән-

мен араудамыз. Алашы басылымы 1983 жылы жары крген кітапты

тртінші басылымын «жаарту» барысында кптеген жаа мысалдар мен

оиалар осылды, алайда басылымнан «ескі» дереккздер мен сілтеме-

лерді де алып тастаан жопыз. Бізді «жалпы аланда, сапалы зерттеулер,

оны ішінде этнографиялы зерттеу – әлеуметтік ылымдар саласындаы

жаа тәсіл» немесе «ХХ асыр бойы зекті болып келген зерттеу стратегия-

лары енді ажет емес» деген ке таралан жаса пікірлер атты аладата-

ды. ткеніне кз жма арау ылыми ауыма брыннан таныс жаалыты

айта ашумен те, ал белгілі дниені жаалы деп ойлау – наданды пен

амнезия (Atkinson, Coffey және Delamont, 1999). Біздіше, кптеген зерттеу

ортасындаы жымды жад тым тере емес. Сондытан да кітабымызды

алдыы басылымдарында амтылан кейбір материалдар оса берілді.

Дегенмен мәтін ттастай айта редакцияланып, ажетінше жаартылды. Со-

нымен атар әртрлі цифрлы медианы этнографиялы зерттеуге ыпалын

арастыратын жаа тарау осылды.

Жаашылды пен згерісті олдаушыларды е жарын кілдері –

Норман Дензин мен Ивонна Линкольн (Denzin және Lincoln, 2018). азіргі

сапалы зерттеулер саласын алыптастыруда оларды кмегі зор болды.

Авторларды сапалы зерттеулер бойынша оу-әдістемелік ралы ке

олданылуымен атар, сапалы зерттеуді (тиісінше, этнографияны)

тарихына тбегейлі згерістер әкелуімен есте алды. Олар «модернистік»

кзарастан «постмодернистік» кзараса дейінгі за жолдан те оты-

рып, алшаты пен згеріс арыныны артуын крсететін сапалы зерт-

теулерді нарративтерін растырады.

Мысалы, араыз: Atkinson, Coffey, Delamont, Loﬂand, and Loﬂand, 2001;

Hammersley, 2006, 2018 a.

АЛЫ СЗ

згерістерді боланы және болатыны сзсіз. Оларды кейбірі аса маыз-

ды. Антропологияны алашы кезде тигізген ыпалына кмән келтіріліп, то-

лытырылды, сондай-а антропологияны зі де біршама згерістерді бастан

кешті. леуметтанудаы этнографиялы ебекті прагматикалы және инте-

ракциялы негіздері баса да салалардан алынан идеялармен байытылды.

Дегенмен тбегейлі згерістерді ажеттігі туралы азіргі нарративтер асыра

сілтеушілікке рынады, кейде тіпті оларды ателік деуге де болады. Брыны

және азіргі принциптер мен практика арасындаы айырмашылы кбінесе

әсіре лкейтіліп крсетіледі, соны әсерінен ткенге атысты брмаланан

пікірлерді насихатталатыны рас. «Жаа» тәсілдерді жатаймыз деп, баса

да әлеуметтік сала алымдарымен атар, этнографтар да кезігетін әдіснама-

лы мәселелерді иындыы мен крделілігін мойындауа ммкіндік болмай

жатады.

Эксперименттік әдіс пен жалпы санды әдістерді маызы кейбір зерт-

теу салаларында айрыша дәріптеліп жр. Кейде ол «әдіснамалы фун-

даментализм» лгісі деп аталады (Denzin және Giardina, 2006). Сапалы

зерттеулер немесе этнография саласы не болмаса оларды наты трлері

кзсіз дәріптелетін мндай фундаментализмнен аула боланы дрыс.

Болашата алдымыздан не ктіп трса да, оны есеру шін ткеннен са-

ба алып, азіргі жадайлар мен жаа идеяларды ескеруіміз керек. Тр-

тінші басылымды дайындау барысында ткенні мрасын сатау мен жаа

кзарастар алыптастыру арасындаы тепе-тедікті стауа талпынды.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Этнографиялы зерттеу – бгінгі тада әлеуметтік зерттеулер саласын-

да жиі шырасатын әдіснамалы тәсілдерді бірі. Дегенмен бл ымны

ауымы те ке, сондытан олданылу аясына арай оны маынасы з-

геріп отыруы ммкін. Сол себепті этнографиялы зерттеуді «сапалы тал-

дау», «далалы зерттеулер», «интерпретациялы әдіс» және «кейс-стади»

секілді баса ымдармен біратар састыы бар және оларды шекара-

лары семантикалы трыда блыыр. Іс жзінде жалпы әлеуметтік про-

цестерді тсіндіру шін жекелеген зерттеушіні з мірі мен оны контек-

сін зерттейтін «автоэтнография» мысалынан мәлім боландай, этнография

мен жеке адамны мірбаянын зерттеу арасында наты бір айырмашылы

жо (Reed-Danahay, 1997 және 2001; Holman Jones, 2005; Short және т.б.

2013; Bochner және Ellis, 2016). Сонымен атар деректерді «онлайн» неме-

се цифрлы рылылар кмегімен ана алуа болатын «виртуалды» немесе

«цифрлы» этнография сияты крделі мысалдарды да естен шыармауы-

мыз керек (Hine, 2000, 2015; Horst және Miller, 2012; Lupton, 2014; Pink

және т.б., 2016). Тарауды масаты «этнография» ымына анытама беру

боландытан, ымны ауыспалы, кейде даулы сипаты болатынын есте

стау маызды: яни бізді ебегіміз де этнографиялы ебекті тріне а-

тысты жеке кзарасымыз негізінде жазылады. Сондытан этнографияны

маркетинг секілді олданбалы және коммерциялы зерттеулерде әртрлі

лгіде жиі олданылуына арамастан, кітапта академиялы зерттеулердегі

этнографияа басымды беріледі (араыз: Venkatesh және т.б., 2015).

«Этнография» ымыны пайда болуы XIX асырдаы және XX асыр-

ды басындаы антропологиямен байланысты. Этнографиял ы ебектер-

де әдетте Батыс әлемінен тысары жатан, жабайы немесе экзотикалы

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

деп арастырылатын ауымдастыты немесе мәдениетті кейбір аспек-

тілері сипатталатын. Сол кезедерде «этнография» ымы «этнологиямен»

салыстырылып, оны толытырушы компоненті ретінде арастырылды. Ал

«этнология» батысты емес оамдар мен мәдениет туралы тарихи және

салыстырмалы талдаулар жргізуді білдірді. Бл трыда этнология кбі-

несе антропологиялы жмысты зегі ретінде арастырылып, алашы

кезде саяхатшылар мен миссионерлерді жазбаларын басшылыа алды.

Уаыт те келе, антропологтарды здері далалы зерттеу жргізе бас-

тауына байланысты «этнология» терминіні аясы бірте-бірте тарылды. Ал

«этнография» ымы тікелей эмпирикалы зерттеулерді әлеуметтік йым

мен мәдениетті салыстырмалы немесе теориялы тсіндірмесімен бірігуін

білдіретін болды.

XX асырды басынан бастап этнографиялы далалы зерттеулер

антропологияны негізгі зегіне айналды. Шындыында, бізді оамнан

згеше оамдаы осындай жмыс әдетте антропологтар «тайпасыны»

атарына абылдануа ажет рәсім сипатын иеленді. леуметтік топтар-

ды ерекше мір салтын, наным-сенімі мен ндылытарын жазып алып,

тсіндірме беру бір жыл немесе одан да кп уаыт олармен бірге мір с-

руді талап ететін.

Антропологиялы этнографияны зерттеушілерді барлыы абылдай

бермесе де, ол XX асыр бойы Батыс әлеуметтануындаы кейбір баыттар

шін лгі болды. Оан осы екі саланы басын осан ауымдастыты зерт-

теу озалысын мысала келтіруге болады (Crow, 2018). Бл кбінесе АШ

пен Батыс Еуропадаы урбанизация мен индустрияландыру ыпал еткен

ауылдар мен алаларды зерттеді. Индиана штатындаы Манси аласыны

мірін баяндаан ерлі-зайыпты Линдтерді «Миддлтаун» атты ебегі осы

саладаы аса маызды зерттеу еді (Lynd және Lynd, 1929, 1937).

Таы

бір озалыс аясында Чикаго университетінде жмыс істейтін әлеуметта-

нушылар 1920–1950 жылдар аралыында адамны әлеуметтік мірін

зерттеуге арналан тәсіл жасап шыарды, кейбір аспектілері антро-

пологиялы зерттеулерге саанымен, оны «кейс-стади» деп атады.

«Чикаго әлеуметтану мектебі» осы аладаы алуан трлі мір салтын, оны

алыптастырудаы ішкі миграция және ала экологиясыны дамуын зерт-

теуге мдделі болды (араыз: Bulmer, 1984).

1960 жылдардан бастап осындай згерістерді әсерімен әлеуметта-

ну зерттеулеріні трі әлеуметтануды кптеген тармаын, сондай-а

баса да пәндер мен зерттеу салаларын амти отырып, АШ-тан Еуро-

паа және әлемні баса бліктеріне таралды. Сонымен атар әртрлі

себептерге байланысты антропологтарды басым кпшілігі зерттеуле-

Манси бірнеше мәрте айта зерттелді. айта аралан нсасын араыз: Lassiter

және т.б., 2004.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

рін Батыс оамынан бастады, олар алдымен ауылды жерлерді, кейін

алаларды зерттеді.

XX асырды екінші жартысындаы таы бір маызды оиа антропо-

логия мен әлеуметтанудан ерекше, дегенмен осы салалармен тыыз бай-

ланысы бар мәдениеттану саласыны алыптасуы болды. Бл саладаы

жмыстар ауымды тарихи және мәтіндік тәсілдерді шеберінен шыып,

мәдени ндылытарды абылдау, жастар мәдениеті және медиааудито-

рияны зерттеуде этнографиялы әдістерді олдануа кшті. ХХ асырды

соына арай этнография одан әрі дами тсті, сондай-а сапалы зерт-

теуді зге әдістерімен бірге, психология және әлеуметтік-экономикалы

география саласына дендей енді. Нәтижесінде кейде сапалы тәсілдерді

олдайтын жалпы пәнаралы озалыса ауысу рдісі байалды.

Деген-

мен «этнография» термині әлі де болса ерекше маынасын сатап отыр.

Этнографияны стандартты, наты аныталан маынасыны болмауы-

ны бір себебі – тарихыны крделі болуында. Уаыт те келе, жоарыда

келтірілген әртрлі пәнні контексінде этнографияны маынасы жаа жа-

дайлара бейімделу шін трлі жолмен айта тсіндіріліп отырды. Белгілі бір

дәрежеде этнографияны айта алыптастыру оны әрилы кезедерде трлі

әдіснамалы тәсілдермен салыстырудан туындады. Алашында «статистика-

лы әдіспен» (эксперименттік, әсіресе сауалнамалы зерттеу әдісімен) салыс-

тыра отырып арастырылды және бгінге дейін жаласып келеді. Кейін әлеу-

меттану мен саяси экономикаа тән макроталдаумен де салыстырылды. Ал

соы кездері этнографияны, бір жаынан, конверсациялы және дискурсты

талдаумен, екінші жаынан, әртрлі схбатты зерттеулермен жиі салыстыра

бастады. Этнография за жылдар бойы: антропологиялы және әлеуметта-

нулы функционализм, философиядаы прагматизм және символды инте-

ракционизм, марксизм, феноменология, герменевтика, структурализм, фе-

минизм, конструктивизм, постструктурализм, постмодернизм және (соы

кездері) антропологиядаы «онтологиялы бетбрыс» пен «жаа материа-

лизм» сияты біратар теориялы идеяларды ыпалына шырады (Henare

және т.б., 2007; Alberti және т.б., 2011; Coole және Frost, 2010; Fox және

Alldred, 2015a, 2015b; Holbraad және Pedersen, 2017).

ысаша айтанда, «этнография» термині XXI асырдаы әлеуметтік ы-

лымдарды крделі «мозаикасында» ауыспалы және згермелі рлге ие бол-

ды. Дегенмен бір ана наты маынасыны болмауына таалуды ажеті

жо, бл баса әдіснамалы атауларды басым кпшілігіне де тән. Наты ма-

Британ антропологиясы аясындаы этнографиялы жмысты дамуы мен рылы-

мыны згеруіне атысты ебек: Macdonald, 2001. Сондай-а: Peirano, 1998.

Сапалы зерттеу озалысыны әртрлі баыттары мен тенденциялары туралы

мәліметті келесі кітапты бірнеше басылымынан араыз: Handbook of Qualitative

Research: Denzin және Lincoln, 1994, 2000, 2005, 2011 және 2018.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

ынасыны болмауы оны ндылыын жоалтпайды. Этнографияны бар-

лы жадайдаы ттас маынасын бермейтінін тсінсек те, оны негізгі аны-

тамасын сына аламыз. Сондытан практикалы дегейге, яни этнографтар

шын мәнінде немен айналысады, әдетте андай деректер жинайды, сол де-

ректерді деу шін андай талдаулар олданады деген мәселелерге назар ау-

даратын боламыз. Сондай-а кітабымызды олданбалы этнографияны негізін

алаан және бгінге дейін оан ыпал етіп келе жатан сан трлі идеяларды

амтитын пікірталастармен жалаймыз.

ЭТНОГРАФТАР НЕМЕН АЙНАЛЫСАДЫ?

Деректерді жинау трысынан этнография зерттеушіні: болып жатан

оиаларды баылауын, адамдарды айтанын тыдауын, ресми және

бейресми схбаттар арылы сра оюын, жаттар мен артефактілерді

(зерттеуді жаа фокусы болатын мәселелерді анытауа ммкіндік бере-

тін кез келген деректерді) жинау арылы за уаыт бойы жртшылыты

кнделікті міріне ашы немесе жасырын трде атысуын мезейді. Жал-

пы, бл этнографтарды біратар дереккзге сйенетінін крсетеді, деген-

мен бір ана дереккзді, әдетте іштен баылауды негізге алатын кездері де

болады. Виртуалды этнография жадайында атысу мен баылау онлайн

жреді, сол сияты, атысушылардан жаттар мен мәліметтерді алу да

онлайн жзеге асырылады, сондай-а кейде ааз жзіндегі дереккздер

де олданылады.

Толыыра айтанда, этнографиялы жмыстардан біратар ерекше-

ліктерді байауа болады:

1. Біріншіден, эксперименттер мен рылымданан схбаттардаы-

дай, адамдарды әрекеттері мен әгімелері «зертханалы» емес,

кнделікті контексте зерттеледі.

2. Деректер біратар дереккзден жинаталады, дегенмен іштен ба-

қылау немесе бейресми әңгімелер әдетте басты дереккз болып

есептеледі.

3. Деректерді жинатау кбінесе салыстырмалы трде екі маынада

жйеленбеген болып есептеледі. Біріншіден, ол алашында крсе-

тілген зерттеу дизайныны згеріссіз және толыымен іске асыры-

луын қарастырмайды. Екіншіден, адамдарды сзін немесе әрекет-

терін тсіндіру шін олданылатын категориялар деректерді жина-

тау процесінде емес (мысалы, баылау кестесі немесе сауалнама

паратарын олдану арылы жинау), деректерді талдау процесінде

жасап шыарылады.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

4. Шамамен бір ортаны немесе адамдар тобын амтитын шаын к-

лемді кейстерге айрыша назар аударылады. Оны масаты –

егжей-тегжейлі жргізілген зерттеуді жеілдету.

5. Деректерді талдау адамны әрекеттері мен институтты тәжіри-

белерді маынасына, негізіне, функциясына, салдарына және

оларды жергілікті, бәлкім, кеірек контекстерге атысына тсін-

дірме беруден трады. Алынан талдауды басым блігі – вер-

балды сипаттамалар, тсіндірмелер мен теориялар, ал санды

крсеткіштер мен статистикалы талдаулар әрі кеткенде осым-

ша рл атарады.

діснамалы мәтіндердегі «зерттеу дизайны» деген атауа келер бол-

са, этнографтар да, сапалы зерттеушілер секілді, салыстырмалы трде

ашы тәсілдерді олданады (араыз: Maxwell, 2013). Олар зерттеуін

әлеуметтік мірді кейбір саласына, трлі жадайлара, адамдар тобына

немесе таырыпа деген ызыушылытан бастайды. Этнографтар әдетте

азіргі антропологиялы далалы зерттеулерді негізін салушы антро-

полог Малиновскийді «алдын ала арастырылан зерттеу мәселелерін»

олдануды ойласа да, кеірек ізденуді жн крді. Міндет – адам міріні

кейбір аспектілерін, оларды әрекеттерін, наты жадайа кзарасын,

бір-біріне, сондай-а з-зіне деген арым-атынасын зерттеу. Зерттеуге

трткі болан бастапы мдде мен кейбір мәселелер зерттеу барысында

айта аныталуы, тіпті тпкілікті згеруі де ытимал, ал мны айтарлытай

уаыт алатын кездері де болады. Нәтижесінде зерттеу осындай процесс ар-

ылы наты зерттеу сратарыны жиынтыына кбірек назар аударады,

ал бл ойылан сратара жауап іздеуде деректерді стратегиялы трде

жинауа және оларды келтірілген дәйектер негізінде тексеруге ммкіндік

береді.

Деректерді «табии» ортада (баса сзбен айтанда, зерттеу масаттары

шін жасалан арнайы ортада емес) жинау этнографиялы ебекке айрыша

сипат береді. Іштен баылау жадайында зерттеуші зі зерттейтін ортада ан-

дай да бір рл атаруы керек. Зерттеушіні рлі әдетте сол жердегі адамдар-

мен келіссз жргізу арылы жзеге асырылады, яни зерттеушіні рлі ашы

немесе жасырын болады. Мны оамды ортаа да атысы бар. Дегенмен

рлді кейде іс жзінде немесе интернетте «жасырын» орындалуы да ыти-

мал. Кбінесе алашы рсатты гейткиперлер амтамасыз етуге тиіс (3 және

4-тарауларды араыз). Зерттеу жасырын жргізілмесе, этнографты зі а-

тысушы болып есептелетін ортаны зерттеу жадайларында да осылай бола-

ды. Схбат жргізу шін де информанттармен жедел байланыс орнату ммкін

болмайды: мнда да ажет адамдармен байланыса шыу шін гейткипер-

лерді ажет болуы ытимал, ал егер схбат нәтижелі тсе, информанттар-

мен байланыс орнату арылы әрі арай жетілдіре тсу керек (5-тарауды

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

араыз). Этнографияны аталан аспектілерінен айрыша этикалы мәсе-

лелер де туындайды (11-тарауды араыз).

Этнографиялы зерттеулерді бастапы зерделеуші сипаты баылау-

ды неден бастау керек, андай акторлар мен әрекеттерге назар аударуа

болады және баса да мәселелерде кбінесе айынды жетіспейтінін біл-

діреді. Іріктеу стратегиялары жасап шыарылып, ол зерттеу барысында

згеруі ммкін. Схбаттарды олдануа атысты да дәл осылай. Кімнен

схбат алу керек деген мәселе туралы шешім уаыт те келе абылдана-

ды, схбат та әдетте салыстырмалы, рылымданбаан жадайда теді,

сратар схбат барысында информантты жауабына арай туындайды;

сйтіп, рылымданан әрі баыттаушы сратар далалы зерттеуді со-

ына арай ойылуы ммкін. Деректер сипаттау лгісінде берілген дала-

лы зерттеу жазбаларынан, аудио немесе видеожазбалардан, оларды

транскрипцияларынан, сондай-а ааза тсірілген немесе электронды

жатты материалдарды жинаынан трады. Бл деректерді ры-

лымданбаан сипатын ескерсек, оларды деу мен талдауа кп кш пен

уаыт керек. ай трыда болса да, этнография – барынша кш-жігерді

талап ететін, сондай-а белгісіз шарттарда шешім абылдай білу сынды

дадыларды ажет ететін іс.

Этнографтар олданатын әдістер бізге тым жат емес. Бл әдістерді кн-

делікті мірде апарат алу шін және оршаан әлемді, әсіресе баса адам-

дарды әрекеттерін, тіпті зімізді кн сайыны тыныс-тіршілігімізді ынуа

ажет ралдардан еш айырмашылыы да жо. Олай болса, оны ерекше-

лігі неде? Ерекшелігі – бәріміз шін ке таралан тәсілдермен салыстыранда,

этнографияда ойластырылан әрі жйелі тәсіл амтылады. Мнда деректер

зерттеу сраын мейлінше анытай тсу шін жинаталып, мият тіркеледі;

ал талдау процесі брыны зерттеулерге сйенеді, сондай-а тере ойлау мен

балама тсіндірмелерде сыни баа беру сырт алмайды. Демек, бл бәріміз-

ді кнделікті мірде олданатын әлеуметтік әлемді анытау және оан мән

берудегі (ылыми білімді жасап шыаруды арнайы масаттарына сай келе-

тіндей) арапайым әдістерді одан әрі дамыанын крсетеді.

Тарауды алан блігінде этнография тарихын алыптастыруа лес

осан бірнеше әдіснамалы идеяларды зерделеп, баалаймыз. Алдымен

кптен бері трлі салада олданылып, әлі кнге дейін зектілігін жоймаан,

әлеуметтік зерттеулерді бәсекелес трлері – санды және сапалы әдістер

арасындаы айшылы арастырылады. Бл кбінесе арама-айшы фи-

лософиялы станымдар арасындаы атыыс ретінде белгілі. Біратар

лгі боларлы мысалды ескере отырып, оларды «позитивизм» және «на-

турализм» деп екіге блеміз: біріншісі санды әдістерге басымды берсе,

екіншісі этнографияны басты, тіпті әлеуметтік зерттеу әдістеріні жалыз

легитимді тәсілі деп есептейді. Осыдан кейін этнографтарды ойлауы мен

тәжірибесіні алыптасуына әсер еткен соы идеялара тоталамыз. Кей-

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

бір негізгі аспектілер трысынан араса, олар позитивизмге ана емес,

сонымен атар кптеген этнографты натурализмге деген брыны адал-

дыына айшы келеді.

ПОЗИТИВИЗМ ЖӘНЕ НАТУРАЛИЗМ

Позитивизмні философияда кп жылды тарихы бар, ал әдіснамалы

трыдан аланда, 1930–1940 жылдары «логикалы позитивизм» ша-

рытау шегіне жетті (Kolakowski, 1972; Halfpenny, 1982; Friedman, 1991;

Hammersley, 1995:ch1). Бл згеріс әлеуметтік сала алымдарына, әсіресе

эксперимент және сауалнама әдісіне негізделген зерттеулерге, сондай-а

сол зерттеулермен байланысты санды талдау трлерін ынталандыруа

айтарлытай әсер етті. Брын әлеуметтануда және әлеуметтік психология-

да зерттеуші сапалы және санды әдістерді атар олданып келді. Ал

антропологияда этнография маызды болса да, санды деректерді олда-

ну жоа шыарылан емес. XIX асырды Мейхью (1861), Ле Пле (1879)

және Бут (1902–1903) секілді әлеуметтанушылары санды және сапалы

деректерге бірін-бірі толытырушы элементтер ретінде арады. Тіпті сапа-

лы зерттеулерді кілі ретінде жиі арастырылатын Чикаго мектебінде де

«кейс-стади» мен «статистикалы» әдістер атар олданылды. Оларды

арасында осы екі тәсілді салыстырмалы артышылыы мен олданылуы-

на атысты пікірталас жиі болып транмен, екеуіні ндылыына атысты

жалпы келісім бар еді (Bulmer, 1984; Harvey, 1985; Hammersley, 1989b).

Кейінірек статистикалы әдістерді арынды дамуына және ылымда по-

зитивистік философия ыпалыны артуына байланысты әлеуметтануда

кейбір практик-мамандар сауалнаманы толыанды (және стем) әдісна-

малы дәстр ретінде арастыра бастады.

Бгінгі тада «позитивизм» термині әлеуметтік сала алымдары ара-

сында орынсыз олданылатын терминге айналып, нәтижесінде маынасы

кмескілене бастады. Ал азіргі (нерлым бейтарап) масаттар шін по-

зитивизмні басты станымдарын тмендегідей сипаттауа болады:

1. Жаратылыстану ғылымының жетістіктерін ескерcек, оны әлеуметтік

ғылымдардағы зерттеулердің әдіснамалық үлгісі деуге болады. Пози-

тивистер барлы жаратылыстану ылымыны әдістері бірдей демесе

«Натурализм» – әдебиетте әртрлі, тіпті бір-біріне арама-айшы олданылатын

термин. араыз: Matza, 1969. Бл жерде этнографиялы әдебиетте кездесетін

дәстрлі маынасын ана олданамыз.

леуметтік психологияда бл процесс ертерек басталды, дәл осы эксперимент кейін

басым әдіске айналды.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

де, оларды орта логикасы бар деген пікірді ала тартады. Экспери-

менттерде айнымалыларды деу санды трыдан лшенетін айны-

малылар арасындаы байланысты анытау шін керек. Айнымалылар-

ды деу ммкін болмаса, оларды әсерін анытайтын статистикалы

салыстыру тәрізді баса тәсілдерді олдану керек.

2. Ғылымның мақсаты ретіндегі әмбебап немесе статистикалық заң-

дар. Позитивистер әдетте «әмбебап за» лгісі деп аталатын тсін-

діруді сипаттаушы тжырымдамасын олданады. Соан арай,

барлы тиісті жадайлар ескерілгенде, оиалар айнымалылар

арасында траты байланыс орнататын, индуктивті трде ашылан

әмбебап задара жгіну арылы дедуктивті жолмен тсіндіріледі.

Дегенмен бл – жалпы әлеуметтанушылар абылдаан тиісті кейс-

терде ана олданылу ммкіндігі жоары модельді статистикалы

нсасы. Сондытан ол сауалнама жргізуде іріктеу процедурасы

мен статистикалы талдауа атысты лкен аладаушылы туызды.

Аталан задарда нәтижелерді жалпылауа ерекше мән беріледі.

3. Ғылымның негізі – бақылау. Позитивистер алымдарды тікелей ба-

ылауына келетін немесе баылауа болатын жайттан «логикалы»

жолмен шыарылатын былыстара басымды береді. Кез келген

аны емес мәліметтерге жгіну метафизикалы болжам деп есеп-

теліп, абылданбай алуы ытимал. ылыми теориялар «әлемні

кйіне» ана сәйкес келетін, теориялы болжам жасамайтын және

кмән тудырмайтын сипаттамалара негізделуі немесе солара сәй-

кес тексерілуі ажет. Бан дәстрлі эмпиризмдегідей, сезім арылы

келетін деректер немесе барша адам баылай алатын сала (мыса-

лы, термометрдегі сынап секілді физикалы объектілерді озалы-

сындай, барлы баылаушы кре алатын және оай келісетін) негіз

бола алады. леуметтік ылымны негізі әртрлі әсерлерге жауап

беретін адамдарды мінез-лы болып саналады. Барлы баы-

лаушы шін траты лшемдерге ол жеткізуді кздейтін деректерді

жинау процедураларын стандарттауа кп кіл блінеді. Егер осы

орайда лшем сенімді болса, онда ол берік әрі теориялы трыдан

бейтарап негізді амтамасыз етеді. Стандарттауды кейде «процеду-

ралы объективтілік» деп атайды.

Жаратылыстану ылымдарына, атап айтанда, физикаа негізделген ы-

лыми әдісті белгілі бір тжырымдамасы позитивизмде маызды орын ала-

ды (Toulmin, 1972). діс теорияларды немесе гипотезаларды тексерумен

айналысады. Жаалы ашу контексі мен негіздеу контексі арасында наты

айырмашылы бар (Reichenbach, 1951). «Теориялы идеялар алай туын-

дайды?» – деген сра жаалы ашу контексіне жатады және ылыми әдіс

аясына кірмейді. Негіздеу контексінде олданылатын процедуралар ылым-

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

ды аыла негізделген тсініктерден ажыратады, себебі олар объективті де-

ректер негізінде балама теорияларды ата баалауды ажет етеді.

Осылайша позитивистер шін ылыми теорияларды е маызды ерек-

шелігі – оларды ашы және іс жзінде тексеру ммкіндігі: яни теориялар-

ды растауа, тіпті сенімді трде терістеуге болады. Бл процесс айнымалы-

ларды баылауды талап етеді. Оан эксперименттердегідей тікелей атысу

немесе баралы сауалнамалардаыдай статистикалы талдау арылы

ол жеткізуге болады. Айнымалылара еш баылау орнатпай, себеп-сал-

дар байланыстары (тсіндіруші теориялар фокусы) туралы жорамал ана

жасауа ммкіндік бар. Себебі арама-айшы гипотезаларды тестілеуді

еш негізі жо. Сонымен, сынатан ткізу процесі теориялы трыдаы

әрекетті іс жзіндегі әрекетпен, яни «фактілермен» салыстырудан трады.

Аталан фактілер де, оларды жинау әдістері де теорияа атысты бей-

тарап болып есептеледі; әйтпесе, олар теорияны тексере алмады деген й-

арым шыады. діснамалы объективтілікті сатау деректерді жинауда

наты стандартталан әдістемелер жиынтыы арылы баылаушыны ы-

палын мейлінше жоюды білдіреді. Бл сонымен атар зерттеу нәтижесіні

сенімділігін баалау шін оны басаларды айталап олдануына ммкін-

дік береді. Мысалы, әдетте сауалнамада схбат алушы сауалдарын алдын

ала жазылан алпында, ешбір ауытусыз ретімен ояды. Эксперимент

барысында да сына жргізушіні іс-әрекеті ата трде кнібрын аны-

талады. Егер зерттеуге атысатын әрбір сауалнама респонденті немесе экс-

перимент субъектісіне атысты зерттеуші әрекетіні аталан зерттеу айта

жргізілгенде де сол алпында саталатынына кепілдік берілсе (яни зерт-

теу әдіснамасы мен зерттеушіге байланысты айырмашылытар болмаан

жадайда), зерттеуге атысушылар жауабын салыстыруа болады. Келті-

рілген дәлелдерге сйенсек, іштен баылаудаыдай аны және стандартты

процедуралар олданылмаан жадайда, дәлелдер де сол сияты стан-

дартталмаан болма, яни берілген деректер нені жауабы екенін ешкім

білмегендіктен, адамдарды мінез-лын анытау ммкін емес. ыса-

ша айтанда, позитивистер ылыми айнымалыларды физикалы немесе

статистикалы жолмен баылау және ата лшеу арылы ана шынайы

кешенді білім тудыру ммкін деп есептейді. Оларды пайымдауынша, се-

німділігі дау тудырмайтын білім ана дәстрлі тсініктердегі мифтер мен

догмаларды немесе аыла негізделген «білімді» алмастыра алады.

Жоарыда айтып ткендей, этнография және зге де сапалы зерттеулер-

ді кейбірі позитивизмні осындай задылытарына сай келе бермейді.

Алайда Малиновскийді антропологиялы жмысына ерте позитивистік идеялар

әсер еткенін айта кеткеніміз жн. араыз: Leach, 1957 және Strenski, 1982. Кейіні-

рек здеріні жмысыны кейбір аспектілеріне позитивистік идеяларды олданы-

сы келген антропологтар да болды, атап айтса, Nadel, 1951.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Нәтижесінде XX асырды ортасында аталан зерттеу әдістері ылыми дәл-

дік болмааны шін сына шырады. Кейде деректері мен шыаран о-

рытындысыны «субъективтілігін» ала тарта отырып, «этнография әлеу-

меттік ғылымға млдем сәйкес келмейді» деген тжырымдар да жасалып

отырды. Себебі бірді-екілі жадай туралы зерттеушіні алан жеке әсері те-

ре ылыми талдауа негіз бола алмайтындай крінді. Бан жауап ретінде

әлеуметтану этнографтары әлеуметтік зерттеулерді шынайы болмысына

балама кзарас тауып, оны «натурализм» деп атайтын болды (Lofland,

1967; Blumer, 1969; Matza, 1969; Denzin, 1971; Schatzman және Strauss,

1973; Guba, 1978). Позитивизм сияты, бл да лгі ретінде жаратылыста-

ну ылымдарына жгінді, алайда оны әдісі XX асырды физикасын емес,

XIX асырды биологиясын негізге ала отырып, згеше тжырымдалды.

Натурализмні болжауы бойынша зерттеуші әлеуметтік әлемге ммкін-

дігінше кедергі жасамай, оны зіні «табии» кйінде зерттеуі керек. Кріп

отыранымыздай, позитивизм деректер жинауда белсенді трде баылау-

ды талап етеді. Ал натуралистерді айтуынша, мндай баылаудан реак-

тивтілік (әсерленгіштік) артады да, нәтижесінде зертханаларда немесе

сауалнамаларда берген жауаптары сияты адамдарды мінез-лы әдет-

те жасайтын ісі мен сйлейтін сзіне млдем абыспай жатады. Осылайша

натуралистер шін деректерді негізгі кзі «жасанды» емес, «табии» орта

болуа тиіс; ысаша айтанда, зерттеуді әдетте зерделенетін адамдар то-

быны ортасында жргізген дрыс. Сондай-а зерттеулер наты орта мен

зерттелетін былысты сипатын ескере отырып жргізілуі керек. Негізгі

масат – зерттеуге атысатын адамдар здеріні және басаларды іс-

әрекеттерін алай кретіні, бл туралы не айтатыны, не болып жатаны,

оларды не істейтіні, әрекеті андай контексте жріп жатаны және одан

андай нәтиже шыатыны туралы сипатталуы керек.

Натурализмні негізгі шарты әлеуметтік зерттеушіден әлеуметтік әлем-

ге «рметпен» немесе «ризашылыпен» арауды талап етеді. Матцаны

айтуынша, натурализм – «зерттеліп жатан былысты болмысына адал

алпында алатын философиялы кзарас» (1969; 5). Бл позитивис-

терді жаратылыстану алымдарыны тәжірибесінен айта алыптасты-

рылан бастапы және кейінгі ылыми әдіс тжырымдамасына деген мін-

деттемесіне айшы келеді:

Шынайылы эмпирикалы әлемде бар, ал сол әлемді зерттеуде ол-

данылатын әдістерде жо; сондытан шынайылы сол әлемді зерттеу

барысында табылуы керек [...]. дістер – эмпирикалы әлемні зге-

ріссіз сипатын анытауа және талдауа арналан арапайым рал

ана, сондытан оларды ндылыы зерттеу барысында жарамды

боланда ана артады. Тпкі маынасына ілсек, ылыми зерттеуді

әр блігінде олданылатын процедуралар зерттелетін эмпирикалы

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

әлемні болмысына рметпен арай ма, әлде жо па (эмпирикалы

әлемні болмысы деп мезеп жргеніміз шынымен де сол ма) деген

мәселе трысынан баалануы керек.

(Blumer, 1969:27–28)

Натуралистер әлеуметтік былыстарды сипаты жаынан физикалы

былыстардан млдем згеше деп есептейді. Бл орайда натурализм фи-

лософия және әлеуметтанудаы біратар идеяа, әсіресе символды ин-

теракционизмге, феноменологияа және герменевтикаа (кейде оларды

бәрі бірге «интерпретивизм» деп аталады) сйенеді. ртрлі кзарастар

трысынан араанда, бл дәстрлерді барлыы әлеуметтік әлемді а-

рапайым себеп-салдар байланысы трысынан немесе әлеуметтік оиа-

ларды әмбебап задара баындыру арылы тсіну ммкін емес деп т-

жырымдайды. Себебі адамны іс-әрекетін алдын ала белгілі факторлар

анықтамайды, адам әрекет ету еркіндігіне ие. Сондытан адамны әрекеті

белгілі бір жадайларда туындаан әлеуметтік немесе мәдени тсініктерге,

яни ниет, ынта, наным-сенім, ережелер, дискурстар мен ндылытара

негізделеді.

Мысалы, символды интеракционизмні негізінде адам мінез-лы-

ны стимул-реакция моделінен бас тарту жатыр, ал бл – біз брын «әдіс-

намалы объективтілік» деп атап кеткен позитивизмні әдіснамалы ар-

гументтеріні ажырамас блігі. Интеракционистерді айтуынша, адамдар

стимулды интерпретациялайды. Оиалар рбіген сайын здіксіз айта

арастырылып отыратын бл интерпретациялар адамдарды әрекеттерін

алыптастырады. Нәтижесінде «бірдей» физикалы стимулды әрбір адам

әртрлі маынада тсінуі, сондай-а бір адамны зі сол нәрсені трлі уа-

ытта әралай тсінуі ммкін. Оларды жасайтын әрекеттері осындай ма-

ынаны ыпалымен алыптасады.

Кп жыл брын Механ (1974: 249)

позитивизм олдайтын деректерді жинау әдісімен тікелей байланысты т-

мендегідей бір мысал келтірді:

Тілді дамыту тестінен алынан сратар балаа с, піл және ит нс-

аларыны арасынан «шатын жан-жануарды» бірін тадауды сы-

нады. Дрыс жауабы (әлбетте) – с. Дегенмен бірінші сынып оу-

шылары бл сраты жауабы ретінде спен бірге пілді де тадай-

ды. Кейінірек неге бл жауапты тадаанын сраанда, олар: «Себебі

бл – «Дамбо ой», – деп жауап берді. Дамбо (әрине) – Уолт Дис-

нейді шатын пілі. Теледидар арайтын және пілді шатын жануар

ретінде крсететін кітапты оитын балалара «Дамбо» жасы таныс.

Интеракционизм туралы пайдалы мәліметтерді араыз: Atkinson және Housley,

2003; Maines, 2001; Jacobsen, 2017.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Интерпретациядаы мндай екіштылы адам мінез-лыны стан-

дартталан лшемін жасауа кедергі келтіреді. Эксперименттік нсау-

ларды немесе схбат сратарыны бірдей жиынтыыны интер-

претациясы әрилы адамдар мен трлі оиаларда бір-бірінен згеше

болады; міне, осы жадай стандартталан әдістерді жарамдылыына

нсан келтіреді.

Адамдарды мінез-лы механикалы жолмен туындамаандытан,

оан себеп-салдар талдауын немесе позитивизмге негізделген санды

зерттеу айнымалыларын олдануа болмайды деген натуралистерді пі-

кірі де маызды. Адами мінез-лы задарын ашуа міттену орынсыз.

йткені адамдар з жадайларыны траты интерпретациялары негізін-

де мінез-лын немі згертіп, айта жаартып отырады деген пікір бар.

Натурализм бойынша адамдарды іс-әрекеттерін тсіну шін әрекет-

терді мәнін және оларды негізіндегі әлеуметтік процестерді тсіндіретін

тәсілді олдануымыз керек. уанышты жайт – әлеуметтік акторлар ретінде

дамытан абілетіміз (тіпті олар толыымен сенімді және наты болмаса

да) оан ммкіндік береді. Біз, іштен баылаушы ретінде, зерттеп отыран

адамдарды мәдениетін немесе субмәдениетін зерделей аламыз. Сйтіп,

әлем туралы интерпретацияларымыз сол адамдарды тсінігіне белгілі бір

дәрежеде жаын болады. ыса айыранда, бізді адамдарды іс-әре-

кетін тсінуіміз жаратылыстану саласындаы алымдарды физикалы -

былыстарды задылытарын зерттеу әдісінен млдем згеше.

Зерттеліп отыран мәдениет зерттеуші мәдениетінен згеше болса, онда

ол мәдениетті жете білу ажет болады. Себебі адамдарды мндай әрекет-

ке неге баранын тсінбеумен бірге, кейде тіпті оларды не істеп жатаны

да тсініксіз болуы ммкін. Шюцті (1964) «жат адамыны» кейпіндеміз:

ол иммигрантты абылдаушы оамда бірнеше апта немесе ай мір ср-

ген со, сол оам туралы бан дейінгі білімі сенімсіз, тіпті жалан болып

шыатынын айтады. Сонымен атар брын оамны назарынан тыс алып

келген салаларды маызы бл кедергілерді алдын алуа, наты масат-

тара ол жеткізуге, тіпті адамдарды бейтаныс ортаа йреніп, әрі арай

кнелтуі шін де ажет. Бейтаныс оам міріне араласуды йренгенде

жат адам біртіндеп сол оама тән жаа білімді жинатайды. Осы жаа

білім зерттеушіні брыны, «сырттан» алан білімін ыыстырып шыара-

ды. Алайда, Шюцті айтуынша, зге мәдениетті осындай жолмен тсінуге

Cooper және Dunne, 2000 математикалы абілет тестілеріне олданылатын ин-

терпретация процесіні осыан сас және дамыан талдауын сынады.

леуметтік былыстарды тсінуді бл формасы Verstehen деп аталады. Аталан

тжырымдаманы тарихына атысты талылау мен мысалдарды араыз: Truzzi,

1974; ал оны әлеуметтік және гуманитарлы ылымдардаы рлі туралы пікірта-

ластарды араыз: O’Hear, 1996.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

мәжбр боландытан, жат адамны санасында сол мәдениет кілдерінде

бола бермейтін белгілі бір рефлексивті пайымдау абілеті пайда болады.

Мәдениет кілдері з мәдениетіні ішінде мір сргендіктен, оны арапа-

йым трде ана «әлемні» крінісі деп біледі. Оларды кбінесе здеріні

жеке кзарастарын алыптастыратын фундаменталды алышарттардан еш

хабары болмайды. Себебі бл кзарас оларды з мәдениетіне ана тән.

Шюцті бейтаныс адам тәжірибесі туралы зерттеуі з елін емес, мл-

дем зге оамдарды зерттейтін антропологтарды жмысына сайды.

Тіпті з оамы жайында зерттеу жргізетіндерге дәл осы тәсілді олдану-

а болады. Бір оам ішінде мәдени білімні бірнеше дегейі мен саласы

кездеседі. сіресе крделі ебек блінісі, кпырлы мір салты, этносты

әралуанды және девиантты ауымдастыты амтитын азіргі оама,

сондай-а осындай жіктерден тратын, олар арылы туындайтын суб-

мәдениеттер мен кзарастара келгенде, бл пікірді дрыс екеніне к-

зіміз жетеді. Бл Чикаго мектебіндегі әлеуметтанушылар зерттеулеріні

басты негіздемелеріні бірі болатын. сімдіктер және жануарлар эколо-

гиясымен салыстыра отырып, олар «алтын жаалауда» тратын «зиялы

ауымнан» бастап Шаын Сицилия және Скид Роу секілді кедей геттолар-

а дейінгі Чикаго аласыны әр блігіндегі мір салтын ааза тсіруді

масат етті. Кейін дәл осындай тәсілді жмыс орындарыны, йымдар-

ды және әртрлі әлеуметтік топтарды мәдениетіне олдана бастады.

Натуралистерді тсінігі бойынша этнографияны әлеуметтік зерттеу

әдісі ретіндегі ндылыы оамдар арасында және оам ішінде осындай

мәдени згешеліктерді болуына және әлеуметтік процестерді тсінудегі

маызына негізделген. Этнография жаа мәдениетті зерттеуде кез келген

әлеуметтік акторды бойында болатын абілетті және зерттеу процесі ту-

ызуы ммкін рефлексивті тсінікті пайдаланады. Мәдениет кілдері зі-

нен-зі белгілі деп есептейтін болжамдарды анытай тсу шін тіпті зіне

таныс бір топты немесе ортаны зерттесе де, іштен баылаушыдан оларды

«антропологиялы трыдан бейтаныс» деп арастыру талап етіледі. Осы-

лайша мәдени былыстарды зерттеу нысанына айналдыруа болады.

Натурализмні йарымы бойынша әлеуметтік позиция мен кзарастаы

маргиналды арылы этнограф осы былыстар туралы пікір алыптасты-

ра алады. Мндай пікір былыстарды іштен тсінуге жол ашып, оларды

зерттеушіден тыс және оан тәуелсіз (басаша айтанда, табии былыс)

деп крсетеді.

Осылайша, мәдени және әлеуметтік лгілерді сипаты мен оларды

йымдастыруды әдістері негізгі масата айналады. Белгілі бір әлеуметтік

контекстегі наты мір, сондай-а оны аясында олданылатын ресурстар

ретіндегі наным-сенімдер мен әлеуметтік ережелер туралы егжей-тегжей-

лі мәліметтер есебінен әмбебап задарды іздеуді маызы кемиді. Шыны-

мен де (мысалы, белгілі бір әлеуметтік-мәдени трлерді тсіндіру секілді)

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

контекст аясынан шыуа тырысатын әрекеттерді кейде ешкім олдамай-

ды. Дензин (1971:168) айтып ткендей, «натуралист кнделікті мірді

крделілігін шамадан тыс арапайым ететін схемаларды немесе лгілер-

ді олдамайды»; дегенмен теорияны кейбір трлерін, әсіресе әлеуметтік

әралуандыын амти алатындарын арастыран дрыс деген де пікір бар.

Оларды арасында әсіресе Глейзер мен Стросс сынан – негізделген тео-

рияны айтуа болады.

ХХ асырды екінші жартысында позитивизмні, онымен бірге кейбір

салалардаы санды әдісті де стемдігі әлсірегенмен, ол жаа асырда

айта жанданды.

Сонымен атар натурализмні әртрлі аспектілері сапа-

лы зерттеулер мамандары мен этнографтар тарапынан атты сына шы-

рап отырды. Келесі параграфта осы сыни пікірлерге трткі болан идеялар-

ды арастырамыз.

НАТУРАЛИЗМНІҢ КОНСТРУКЦИОНИСТІК

ЖӘНЕ САЯСИ СЫНҒА ҰШЫРАУЫ

леуметтік зерттеу әдіснамасы бгінгі тада брынымен салыстыран-

да әлдеайда крделене тсті. Атап айтанда, сапалы зерттеулерді ішінде

әртараптану жзеге асырылды, сондай-а дискурсты және нарративтік тал-

даулар, әртрлі «сыни» және олданбалы зерттеулер, автоэтнография мен

перформансты зерттеулер кбейе бастады. алымдар тарапынан «аралас

әдістер» дамуынан крініс табатын сапалы және санды әдістерді біріктіру

туралы сыныс жасалып келеді, алайда бл жерде де зара кереар филосо-

фиялы және саяси станымдар бар (Tashakkori және Teddlie, 2010).

Аталан згерістермен бірге этнографиялы жмысты ескі трлері сын-

а шырады. алай дегенмен де, позитивизм мен натурализм арасында-

ы айырмашылыты болуына арамастан, оларды зара састыы да

жетіп артылады. Мысалы, екеуі екі трлі жолмен болса да, жаратылыстану

ылымдарыны лгісіне жгінеді. Нәтижесінде екі сала да әлеуметтік -

былыстарды «зерттеушіге тәуелді болмайтын объект» ретінде тсінуге ты-

рысады, оны сипатын ылыми зерттеу арылы анытауа және негіздеуге

болатынына сенеді. Сондытан олар «зерттелетін адамдар туралы білімге

араанда, әлеуметтік әлем туралы әлдеайда жарамды білім бере алады»

дейді. Сонымен атар олар зерттеушіні прагматикалы және саяси ста-

нымын зерттеу процесінен тыс деп санайды, тіпті оларды ытимал біржа-

араыз: Glaser және Strauss, 1968; Pidgeon және Henwood, 2004; Bryant және

Charmaz, 2007; Corbin және Strauss, 2015. Сыни ескертпелерді араыз: Williams,

1976 және Dey, 1999.

араыз: Smith және Hodkinson, 2005; Denzin және Giardina, 2006.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

ты пікірді кзі ретінде арастырады. Объективтілікті сатау шін оларды

алдын алу керек деп есептейді.

Этнографтарды кпшілігі бл йарымдара арсы шыа бастады,

сондытан оны ыпалы кейбір маызды аспектілерде саталса да, на-

турализмге деген сенімге кмәнмен арайтын болды. Дәлірек айтса, эт-

нографияны әлеуметтік әлемді, натурализм мәлімдегендей, «шынайы

трінде» крсету абілетіне кмән келтірілді, яни оны «реалистік» пози-

циясы сына шырады. Дәл сол секілді этнографияны брыны трлері-

ні объективтілікке деген кзарасы да кмән тудырды, оны «сыни» және

«бірлескен» трлерін арастыру сынылды. Олар зара тыыз байланысты

болса да, кейбір кездері натурализмге айтылан сынны екі аспектісін бір-

бірінен блек арастырамыз.

Реализмге күмән келтіру

Бл жерде олданылатын реализм термині – әлеуметтік былыстар

пайда болып, оларды андай да бір пікірден және зерттеуден тәуелсіз

ерекшеліктеріні болатыны туралы йарым. Этнографиялы зерттеуді

міндеті – наты бір әлеуметтік былыс пен оны (арастыратын зерттеу

сраына орай) ерекшелігіні шынайы крінісін беру. Сыншылар алынан

мәліметтерді аншалыты сенімді екеніне немі кмән келтіреді, себебі

андай да бір кріністі (тсінікті) дрыстыын тексеру шін «шындыа

дәл сол кйінде» ол жеткізуге ммкіндік аз деп ойлайды. Керісінше, сын-

шылар барлы білім – мәдени тсінік, оны ішінде әлеуметтік ылым сала-

сындаы алымдарды мәдени тсінігі арылы келеді, сондытан бл зерт-

телетін былыстарды емес, оларды тсінігіні сипатын крсетеді деп

сендіреді (Hammersley, 1992: ch.3). Олар адамдарды з интерпретация-

лары және содан туындайтын әрекеттері арылы әлеуметтік әлемді алып-

тастырушы ана емес, сондай-а олар бір-біріне самайтын әлеуметтік

әлемді (Blumer, 1969:11) немесе «әртрлі шындыты» тудырушы ретінде

крсетеді (Schutz, 1945).

Егер осындай конструкционистік және реляти-

вистік идеяларды этнографиялы зерттеуді зіне олданар болса, онда

этнографтар з зерттеулері мен интерпретациялары арылы әлеуметтік

әлемді крсетіп ана оймайды, сонымен атар оны қалыптастырушы да

болады. Бл тжырым кеінен абылданды.

Сырты факторларды әсерінен реализмні з ішіндегі кмән де кшей-

ді. Оны бірі ылым философиясындаы згерістер болатын. 1950 жылдар-

ды басына дейін позитивизм бл салада стемдік ранымен, біртіндеп

оны ыпалы азайып, біратар балама станым пайда болды, тіпті олар-

Екі авторды кзарастары осы трыдан дрыс тсіндірілмегенін айтуа болады.

Блумер туралы араыз: Hammersley, 2019a. Шюц туралы араыз: Hammersley,

2018c.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

ды кейбіреулері реализмді жоа шыарды. Бан Томас Кунны «ылы-

ми революцияларды рылымы» (The Structure of Scientific Revolutions)

атты ебегіні ыпалы зор болды (Kuhn, 1996/1962). Кун шынайылыты

жан-жаты және аии (эмпирикалы дәлелдемелер негізінде логикалы

орытындыа ана сйеніп, рационалды зерттеуді кмегімен алынан)

тсінігіне баытталан білім кумулятивті трде дамиды деген ылым тари-

хыны кзараса арсы шыты. Кун және баса да зерттеушілер физика

мен химия саласындаы брыны зерттеулерге атысан алымдарды е-

бектері әлем туралы теориялы болжамдар арылы ана алыптасанын,

яни бл болжамдар ешандай эмпирикалы зерттеулерге негізделмеге-

нін дәлелдеді. Оларды пікірінше, азіргі кезде алымдар бларды кбін

жалан ілім деп санайды. рі арай Кун ылым тарихы білімні біртіндеп

жиналуы арылы емес, ылыми революция кезедеріні алмасып отыруы

нәтижесінде дамитыны туралы тжырымдады. ылыми революция брын

белгілі бір сала алымдары олданан «парадигманы» райтын теория-

лы болжамдар сына шырап, ауыстырыланда жзеге асырылды. ХХ а-

сырды басында Ньютон физикасынан салыстырмалылы теориясы мен

квантты механикаа ауысуды мысал ретінде келтіруге болады. Кунны

айтуынша, бір парадигманы екіншісіне алмастыру дәлелдерді рационалды

баалау негізінде ана жзеге асырылмайды. Парадигмалар бір-бірімен

салыстыруа келмейтіндіктен, бл ммкін емес: олар әлемді зара салыс-

тыруа келмейтін әдістер арылы зерттейді, себебі әртрлі парадигмалар

кілдері шін бірдей деректерді маынасы да әрилы болады. Аталан

ылыми тжырымдарды дрыстыы немі оларды баалайтын парадиг-

мамен байланысты деп айту шін кеінен абылданды, дегенмен бл т-

жырымдар жай ана шындыты крсетпейді немесе соан сәйкес деген

кзарас трысынан бааланбайды.

Кунны ебегінде позитивизм мен реализмге арсы ыпалды болан

кптеген дәлелдер амтылды: теорияларды сынауа болатын теориялы

трыдан бейтарап баылау негізі жо, ал теорияларды дрыстыы ту-

ралы пікірлер ешашан дәлелдермен толы аныталмайды. Ол сонымен

бірге позитивистік баыта тпкілікті кереар келетін ылымны балама

тжырымдамасын сынды. Дегенмен оны айтан сыны натурализмні

«зерттеушілер шындыпен тікелей байланыста бола алады және сол ар-

ылы жадайды шын мәнінде алай болатынын ааза тсіре алады»

деген йарымына айшы келді. Оны пікірінше, әлем туралы білімні

барлыы парадигмалы болжамдар арылы жасалады. Сондай-а оны

Кунны ебегінде екішты ойлар боландытан, оны интерпретациясы дау туыз-

ды. згеше кзараса жетелейтін егжей-тегжейлі пікірталас шін араыз: Bird,

2000; Sharrock және Read, 2002.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

жаратылыстану саласындаы алымдарды мінез-лы туралы пікірі эт-

нографтарды за уаыт бойы зерттеген адамдарды әртрлі әлеуметтік

әлемді растырушы ретінде сипаттауына те сас болан. Кейін ылыми

білімді зерттеген әлеуметтанушылар Кунны ебегін басшылыа алан

жаратылыстану алымдарыны зерттеулеріне тарихи және этнография-

лы талдау жасады (араыз: Hess, 2001; Stephens және Lewis, 2017).

Осылайша жаратылыстану алымдарыны әдістері әлеуметтік зерттеу-

лерді лгісі болудан біртіндеп әлеуметтануды зерттеу объектісіне ай-

налды; кп жадайда бл натурализм мен конструкционизм арасында-

ы айшылыа әкелді, себебі, осы трыдан аланда, ылыми білімні кез

келген әлеуметтануы зіне-зі кмән келтіруі ммкін (араыз: Woolgar,

1988; Ashmore, 1989).

ылым философиясы мен әлеуметтануы аясындаы зерттеулер реализм

туралы кмәнні туындауында маызды рл атарды, сол сияты, конти-

ненттік Еуропаны әртрлі философиялы аымдары да атты әсер етті.

Жоарыда атап ткеніміздей, натурализмге XIX асырдаы герменевтика,

тарихи мәтіндерді интерпретациялау туралы идеялар, әсіресе Дильтейді

ебектері әсер етті (араыз: Makkreel, 1975; Ermarth, 1978; Lessing және

т.б., 2011). Бл әлеуметтік-мәдени тсінік жаратылыстану алымдарыны

физикалы былыстарды тсіндіруінен згеше деген идеяны бастауы

болды. Алайда ХХ асырда Ханс-Георг Гадамер жасаан «философиялы

герменевтиканы» жаа формасы ертеректегі герменевтика дәстрін сын-

а алды. Брын тарихи мәтіндерді ыну кбінесе автор(лар)ды кздеген

маынаны ашуы және оны тиісті әлеуметтік-мәдени контекске орналасты-

руы сияты маызды міндет ретінде арастырылса, философиялы герме-

невтика ыну процесін зерттеушіні бан дейін алыптасан ате тсіні-

гін, «біржаты пікірін» крсетеді деп санайды. Мәтіндерді, тиісінше, әлеу-

меттік әлемді интерпретациялау енді әлеуметтік маынаны з тсінігінше

амту мәселесі ретінде арастырылмайтын болды; жргізілген зерттеулер

зерттеушіні әлеуметтік-тарихи орны мен алашы болжамдарын крсе-

тетін конструкция ретінде арастырылды (Howard, 1982; Warnke, 1987;

Dostal, 2002 және Harrington, 2001).

ХХ асырды соында этнографияа айтарлытай ыпал еткен аым-

дарды арасында постструктурализм және постмодернизм де болды. Бл

аымдарды әртрлі идеялар мен кзарастара атысы бар, біра біз е

ыпалды деген екеуіне тоталамыз: Жак Дерриданы «деконструкциясы»

және Мишель Фуконы ебегі.

Француз философиясы аясында бл идеяларды дамуын тсіндіретін ебек шін

араыз: Gutting, 2001. Клиффорд пен Маркусты Writing Culture (1986) ебегі

оларды әлеуметтік зерттеулер, антропология және одан баса салалара тигізген

әсерін тере зерттеуде маызды рл атарды.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Философиялы герменевтика сияты, деконструкция да этнографтар

адамдар әрекеті негізінде тжырым жасай алады деген идеяа кмән келті-

реді. Оны маыналар траты болмайды және олар жекелеген адамдара

тән жеке асиет емес дегенді ындыру шін жасады. Маыналар тілді з-

гермелі әрі рылымдаушы рлін крсетеді, сондытан оларды тсіну әр-

дайым иынды туызады. Деконструкцияны әртрлі жазу стильдері ара-

сындаы айырмашылыты жоюы да маызды болды: оны жатаушылар

кркем әдебиет пен ылыми әдебиет арасындаы, сондай-а жалпы әдеби

стиль мен техникалы жазу стилі арасындаы айырмашылыты жоюа м-

тылды. Бл этнографтарды з ебектерінде олданан тілі бізге шынды-

ты круге ммкіндік беретін транспарентті рал емес, керісінше, журна-

листер, саяхатшы-авторлар, роман авторлары және басалар олданан

кптеген риторикалы стратегияны негізге алатын рылым екенін кеінен

мойындауа септігін тигізді. Осы пікірге сйене отырып, кейбір мамандар

этнографиялы зерттеулерде сипатталан былыстар мәтіннен тыс емес,

олданылан дискурсты стратегиялар аясында сол стратегиялар арылы

жасалады деген орытындыа келді. ысаша айтанда, бл риторика

антиреализм трлерімен байланысты болды.

Фуконы ебегі де реализмнен (терминні осы жерде олданылан

маынасында) бас тартуды кздеді: ол е маызды деген пікірталастар-

да зі зерттейтін идеяларды аиат немесе жалан екеніне назар ау-

дармайды (мысалы, ессіздік немесе секс), керісінше, оларды былыс

ретінде алыптастыратын аиат дискурстарына және сол дискурстар-

ды Батыс оамыны дамуы барысында институтты тәжірибелерді

рылымдауына кіл бледі.

Фуконы айтуынша, психологиялы

және әлеуметтік ылымдар әлеуметтік тарихи сипата ие және олар а-

зіргі оамны ерекшелігі болып саналатын баылау және адаалау

процесіні блігі ретінде ызмет етеді. Оларды німдері дербес -

былыстарды білдіруден грі, келтірілген әлеуметтік сипатты бейнеледі.

Фуконы пікірінше, аиатты әртрлі режимі әрилы контексте орна-

тылады, ол уаыт және билік пен арсыласу жйелеріне тәуелді. Осыдан

шыатын тжырым мынадай болды: әлеуметтік ылымда да, басасын-

да да аиат және жалан деп есептелетін жайттар орнатылан билік

жйесі негізінде растырылады.

Этнографиялы мәтін туралы әдебиеттер мысалын араыз: Atkinson және

Delamont, 2008.

Фуко тбірімен ате демесе де, реализмді жоа шыаруы туралы мәлімдемесі

зерттеу жмысындаы екіштылыты және оны рационалды эпистемология дәс-

трінен пайда боланын жасырады, араыз: Gutting, 1989. Фукоа кеірек шолу

жасау шін араыз: Gutting, 1994.

Фуко ебегіні этнографияа әсерін талылауды араыз, Gubrium және Silverman,

1989; Kendall және Wickham, 2004; Ferreira-Neto, 2018.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Англо-америкалы сапалы зерттеу контексіндегі постструктуралистік

және постмодернистік идеялар трлі әдебиеттер мен оларды талылаан мә-

тіндерде берілді. Алайда мндай мәтіндерде, тіпті Деррида мен Фуконы е-

бектерімен салыстыранда да, бірізділік жо, кейде ішінара тсініксіз болды.

Дегенмен мндай әдебиеттер мен мәтіндер конструкционизмге баытталан

тенденцияны кшейтті және кптеген ортада әлеуметтік зерттеулердегі бас-

ты бадар ретінде (марксистік емес) солшыл саяси баытты абылдауа ы-

пал етті. Мысалы, олар «кейбір дискурстар/дауыстар ысыма шырайды,

ал зерттеуді функциясы оларды (немесе кейбіріні) мддесін білдіру» деп

санайды. Билікке арсы тру шін жазуды стандартты емес әдістерін дамы-

тумен атар, бл әсер ішінара дәстрлі этнографиялы мәтіндік стратегиялар-

ды әлсіреуіне де алып келді (10-тарауды араыз).

ХХІ асырды алашы жиырма жылында әртрлі формадаы конст-

рукционизмні ыпалы жаласып, ол «жаа материализм» немесе «транс-

гуманизм», антропологиядаы және баса да салалардаы «онтологиялы

бетбрыс» сияты жаа оиалармен кшейе тсті (араыз: мысалы, Fox

және Alldred, 2015b, 2017; Alberti және т.б., 2011). Бл идеялар Фуко

«адам лімі» деп атаан жайтты мәнін толы ашып крсетті. Сонымен

атар постструктурализмні оамды былыстарды, шындыында, бар-

лы былыстарды материалды емес, дискурсты процесті німі ретін-

де крсетуіне арсы труа тырысты. «Жаа материалистік» идеяларды

маызды блігіні бірі – Бруно Латур және басалар жасаан актор-желі

теориясы болды (араыз: Latour, 2005). Мнда «әрекет ету еркіндігі –

адама ана тән абілет» деген идея жоа шыарылып, объектіні барлы

трлерінде кездесетін нәтижелі арым-атынаса назар аударылады. Бл

адамны әлеуметтік мірінде кездесетін әртрлі электронды рылылар-

дан бастап жануарлара дейінгі адам санатына жатпайтын агенттерге кіл

блумен, сондай-а кардиостимулятордан бастап тсті лкейтуге арнал-

ан импланттар, жасанды буындардан бастап кохлеарлы импланттара

дейінгі адам санатына жатпайтын элементтерді (ал болашата роботтал-

ан компоненттерді енгізуді кеінен таралу ммкіндігіне) адам денесіне

енгізуді кн сайын артуына баса назар аударумен тыыз байланысты.

Тсінікті боландай, брын дискурса кбірек назар аударуына ара-

мастан, жаа материализм конструкционизмні берік элементін сатап

отыр. Сондай-а әлеуметтік былыстарды ауыспалы, згермелі және

жасырын сипатына брыныдай ерекше кіл бліп келеді. Жаа материа-

лизмде жаа әдістерді ажеттілігіне деген талап сатала бермек. Мндай

ажеттілік мейлінше дәстрлі зерттеу әдістеріні назарынан тыс алан

нәрселерді ынумен тсіндіріледі. Сондай-а бл әдістерді бізді әлем-

мен эмоциялы және когнитивтік байланысымызды пайдалануы керек

екені жиі айтылады. Мысал ретінде Молды (2002) «праксиография» деп

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

атаан тәсілін келтіруге болады.

Біратар салада, әсіресе ылым және тех-

нологиялы зерттеулерді ыпалымен дамыан салалардаы этнографтар

«мобильділік, медиация және материалдарды» маызына, яни здері

зерттейтін адамдарды бір жерден екінші жерге орын ауыстыруына, сон-

дай-а әртрлі артефактілер мен рылыларды олдану оларды арым-

атынасына алай кмектесетініне кбірек кіл бле бастады. Сонымен

атар кейде этнографиялы тәжірибені маызына және оны здігінен

мобильді әрі байланыстырушы болатынына назар аударылды (Graizbord

және т.б., 2017: 323–324).

Аталан тенденциялара арамастан, этнографтарды кпшілігі реа-

лизмнен бас тартан жо, негізі оны тратылыын тсінуді зі иын.

леуметтік шынайылыты салыстырмалы трде арапайым жолмен (мы-

салы, этнографты оан жаындай тсуі арылы) крсетуге болатын идея-

а деген сенім жоалды және реализммен байланысты ылыми беделге де

кмән келтірілді. Фуконы ебегінде әсіресе натурализмге атысты таы

бір сыни пікір бар: ол – әлеуметтік зерттеу саясатына немрайды арауа

атысты айтылан сын.

Этнография саясаты

Натуралистер, позитивистер секілді, зерттеушіні ндылытарын не-

месе саяси кзарастарын емес, зерттелетін былысты болмысын крсе-

тетін фактілер туралы пікір алыптастыруа тырысады. Зерттеуге іс жзінде

зерттеушіні ндылытары әсер ететінін екеуі де мойындады. Дегенмен

белгілі ндылытар бадарынан тәуелсіз, шынайы нәтижеге жету шін

аталан ндылытарды кез келген теріс ыпалын шектеуді масат етті.

Алайда соы он жылда ндылы бейтараптыына немесе объективтілік-

ке деген андай да бір мтылыса кмән келтіріп, олар «ашы идеология-

лы» зерттеу (Lather, 1986), «сыни» этнография (Madison, 2005), «әске-

ри антропология» (Scheper-Hughes, 1995) немесе «әскери этнография»

(Juris, 2007; Apoifis, 2017), яни наты практикалы ндылыты (әдет-

те «әлеуметтік әділеттілік» немесе «тедік») мойындайтын зерттеулерді;

әйелдер, балалар, нәсілшілдіктен зардап шеккендер, байыры халытар

секілді белгілі бір топтарды кзарасын абылдайтын; ммкіндігі шектеу-

лі жандарды белсенділігі секілді оамды озалыстара ызмет ететін

зерттеулерді насихаттаумен алмастырып отырды (араыз: Denzin және

Lincoln, 2018). «Коллаборативтік этнография» (collaborative etnography)

(Lassiter, 2001, 2008), «бірлескен этнография» (participatory etnography)

(Harper, 2009; Jessee және т.б., 2015) және «оамды этнография»

Осы жаа тенденцияларды зерттеу әдістеріне әсерін талылауды араыз: Law,

2004; Back және Puwar , 2012; Lury және Wakeford, 2012; Fox және Alldred, 2015a,

2015b.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

(public etnography) (Fassin, 2017b) бір-бірімен тыыз байланысты. Деген-

мен этнографиялы ебек әлеуметтік-саяси сына негіз бола алады деген

болжам аталан тәсілдерді шеберінен асып, кеінен таралды.

Бл ішінара марксизм мен «сыни» теория элементтеріні здіксіз әсер

етуінен пайда боланымен, феминизм, постструктурализм және постколо-

ниализмні де дәл сондай ыпалы болды. Дәстрлі марксистік кзарас

трысынан фактілер мен ндылытарды арасындаы айырмашылы-

ты зі – тарихи нім, оны оамны болашата дамуы арылы есеруге

болады. Марксті пікірінше, ндылытар тарихи оиалара негізделген

адам әлеуетін білдіреді. Осы трыдан арастыранда әлеуметтік әлемде

жзеге асырылмаса да, бл – факт. Сондай-а олар азіргі әлеуметтік жа-

дайларды болмысын, ткені мен болашаын тсінуде маызды рл ат-

арады. Демек, оам туралы ылым әлемді адамны зін-зі дамытуына

әкелетін жолмен згертуге негіз болуы керек. Осылайша әлеуметтік зерт-

теулерді баса трлері сияты, этнографияа да фактіге негізделген және

ндылы мәселелерін бірдей зерделеуге тура келеді. Оны рлі (зерттеу-

шілер бл туралы білсін-білмесін) саяси жаынан араласуды да талап ете-

ді; е маыздысы – мны дрыс баытта жзеге асыру.

Осындай аргумент трін феминистер (Craven және Davis, 2013), мм-

кіндігі шектеулі жандар белсенділері (Barnes, 2003) немесе байыры ха-

лытар ауымдастыын ораушылар (LaFrance және Crazy Bull, 2009)

сияты әртрлі «жаа оамды озалыстарды» олдаушылар да пайда-

ланды. Зерттеуді масаты – әйелдерді (және ерлерді) патриархаттан азат

ету (Lather, 1991; Fonow және Cook, 1991; Olesen, 2005) немесе белгілі

бір топтарды жадайын иындататын әлеуметтік тесіздікке арсы тру.

Жалпы аланда, сыншыл этнографтар з ебектері арылы бостанды,

тедік, ауымдасты және әділдік идеалдарын жзеге асыруа тырысады

(Gitlin және т.б. 1989; Kemmis және McTaggart, 2005). Бл олданбалы эт-

нографиялы зерттеулерге демеу болды (Akom, 2011).

Этнографияа атысты осыан сас баса да аргументтер келтірілді.

Олар этнографияны айтарлытай саяси немесе прагматикалы масаты-

ны әлсіздігіне байланысты туындады. Мндай кзарастар бойынша «эт-

нография, баса да дәстрлі әлеуметтік зерттеу трлері секілді, аса ыпал-

ды бола алмады, ал этнография бойынша зерттеулер оылмастан кітапха-

на срелерінде жатыр, сол себепті де еш ндылыы жо» деген пікірлер

айтылды. Осы пікірлерді ескере отырып, этнографиялы зерттеулер әлемді

тсінумен шектеліп оймай, оны жасарту шін зіні зерттеу нәтижелерін

олдануа да кіл блуі керек екеніне назар аударылды (мысалы, араыз:

Бл аргумент кейде зерттеу этикасы арылы келтірілді. Мысалы, ке таралан ты-

йым мынадай: зерттеуді «оам стінен емес, оаммен бірге жргізуіміз» керек.

11-тарауды араыз.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Gewirtz және Cribb, 2006). Мны бір нсасы олданбалы антропология

мен баалау зерттеулерінде этнографиялы әдісті олдану екенін айты-

мыз келеді (араыз: Patton, 2015). Кейде басты міндет мемлекеттік сая-

сатты негізгі баыттарын айындау шін зерттеулерді зектілігін мейлін-

ше арттыру болса, кейде кәсіби тәжірибені баса трлерін жетілдіруге

баытталды (мысалы, араыз: Hustler және т.б.,1986; Hart және Bond,

1995; Healy, 2001; Taylor және т.б., 2006).

Жоарыда айтыландай, білім жасатау ммкіндігіне конструкционис-

тік аргументтер кмән келтіргенде зерттеуді тәжірибелік немесе саяси

әсерлеріне деген аладаушылы маызды болып крінуі ммкін; әйтпесе

зерттеуді мәні алмас еді. Осылайша постструктурализм және постмо-

дернизм әлеуметтік зерттеулерді саяси сипат алуына ыпал етті, біра

олар барлы саяси идеалдара нсан келтіргендіктен, біржаты деу иын

(Dews, 1987). Мысалы, феминистік зерттеулер контексінде олар әйел т-

жырымдамасына арсы шыады, сонымен атар адам мдделері немесе

ытарына жгінетіндерін ескертеді. Сондай-а, ай жаынан алса та,

эпистемологиялы және саяси мәселелерді «жаа материализм» кшейте

тседі.

РЕФЛЕКСИВТІЛІК

Натурализм мен реализмге айтылан сыни пікірлер кейде әлеуметтік

зерттеулерді «рефлексивті» сипатынан туындайтындай крінеді.

Бл

орайда позитивизм де, натурализм де әлеуметтік зерттеушілерді здері

зерттейтін әлеуметтік әлемні бір блігі екенін ескере алмады деген аргу-

мент келтірілді. Аталан станымдар ылым мен жалпы аидалар арасын

наты ажыратып крсетеді. Осы арылы екеуі де зерттеушілерді жалпы бі-

ліміні, жеке басыны асиеті мен алауыны және т.б. деректер мен зерт-

теу нәтижесіне тигізер әсерін жояды немесе мейлінше азайтады. Позити-

вистерді пікірі бойынша мәселені шешімі зерттеу процесін стандарттау,

ал натуралистер шін бл әлеуметтік әлемді дәл сол алпында абылдау

болды. Сонымен бірге экстремалды тріне келер болса, натуралистер эт-

нографтардан здері зерттегісі келетін мәдениетке «мойынснуды» талап

етті (Wolff, 1964; Jules-Rosette, 1978a, 1978b). Осылайша екі станым да,

е болмаанда, зерттеушілер «блдіре оймаан» деректер жиынтыын

бліп алып, оларды не кейске, не мәдени тәжірибені бейтарап элементіне

Рефлексивтілік – әртрлі жолмен олданылатын термин, бл жерде де маынасын,

сзсіз, осылай абылдауа міндетті емессіз: араыз: Lynch, 2000; Davies, 2008;

Pillow, 2003, 2015. Рефлексивтілікке атысты кейбір мәселелерді талылауларды

араыз: Troyna, 1994; Paechter, 1996; Finlay, 2002.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

айналдыру арылы зерттеліп жатан әлеуметтік былыстарды шынайы

болмысын негіздеуге болатынын болжайды. Алайда, сыншыларды пікі-

рінше, әлеуметтік алымдар әлеуметтік әлемні бір блігі боландытан,

осындай эмпирикалы негіз іздеу – бос әурешілік; ал барлы деректер мен

тжырымдар зерттеушілерді әлеуметтік әлемге атысатынын крсететін

алышарттарды амтиды.

Бл кітапты бірінші басылымында позитивизм мен натурализмге бала-

ма ретінде рефлексивтілік тжырымдамасын сынды. Демек, бл зерттеу-

шілерді баыт-бадары оларды әлеуметтік-тарихи орналасан жеріне,

сол жерлерде олара берілетін ндылытар мен ызыушылытарына

байланысты алыптасады. Біз әлеуметтік зерттеулерді жалпы оамнан

және зерттеушіні мірбаянынан ошауланан андай да бір дербес са-

лада жрмейтінін, зерттеу нәтижесіне бл факторлар әсер ететінін білдік.

Сондай-а зерттеушілер жасатаан білімні салдары болатынын мойын-

дады. Зерттеу нәтижелерін жариялау саяси және прагматикалы шешім-

дер абылданатын ортаны алыптастыруы, тіпті (сирек болса да) белгілі

бір саясатты немесе тәжірибе трлерін тікелей ынталандыруы да ммкін.

Сонымен атар зерттеу нәтижесі кпшілік тарапынан маызды болып

есептелетін ндылытара атысты бейтарап болмайды, олай болуа мін-

детті де емес. Шындыында, кейбір сарапшыларды пікірінше, әлеуметтік

зерттеулерді кпшілігі Батыс оамындаы здері малдамайтын саяси

статус-квоны андай да бір аспектісін олдауда маызды рл атарды.

Фуконы пікірі бойынша әлеуметтік ылымдар азіргі заманы баылау

жйесіні бір блігі деп есептелді. Ал басалары, мысалы антропология

контексінде арастыранда, этнографияны батысты неоимпериализмге

атысы бар және сол арылы тбегейлі алыптасты деп санайды. Осыны

негізінде конструкционистік антиреализммен атар, алдыы параграфта

баяндаландарды крсететін рефлексивтілік тжырымдамасыны анар-

лым радикалды интерпретациялары пайда болды. Осылайша рефлексив-

тілік әлеуметтік ғылымның ммкіндігі мен объективтілікке деген адалды-

ты шектеу масатында абылданды.

леуметтік зерттеулерді ерекшелігі рефлексивтілік екеніне кмән кел-

тірмейміз. Мны мойындау позитивизм мен натурализм элементтерінен

бас тарту керек дегенді білдіреді, дегенмен осы екі баытпен байланысты

барлық идеяларды жоа шыаруды ажеті жо. Сондытан рефлексив-

тілік зерттеушілерді реализмге деген адалдыын кеміте оймайды. Бізді

ойымызша, ол «білім (заттарды болмысымен тікелей байланыс секілді)

абсолютті сенімді негіздемеге сйенуі керек» деп санайтын реализмні а-

рапайым трлерін жоа шыарады. Дегенмен бл реализмні мейлінше

Антропология контексіндегі рефлексивтілікті радикалды трлеріне атысты талдау

мен сыни пікірлерді араыз: Davies, 2008.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

нәзік трлеріне ауіп тндірмейді (Hammersley, 1992, 2004).

Сол секіл-

ді, рефлексивтілік «зерттеу міндетті трде саяси (белгілі бір саяси немесе

прагматикалық мақсаттарға қызмет ету мағынасында) сипатта болуы ке-

рек немесе болуа тиіс» дегенді білдірмейді. Біз шін барлы зерттеулерді

ерекше функционалды масаты – білім жасатау және ол солай болып

ала бермек (Hammersley, 1995, 2014). Сондай-а әлеуметтік зерттеу-

лер, «сыншыл» зерттеушілер, феминистер және басалары айтандай,

аса маызды саяси рл атарды немесе атаруа абілетті деп санамай-

мыз. Расында, мны жасауа деген мтылыс әлеуметтік ылыма деген

талапты брмалауа және оны баса масата пайдалануа әкеліп соты-

руы ммкін.

Рефлексивтілік және реализм

Аыла негізделген білім мен зге де алышарттара сйенетініміз рас,

тіпті зіміз зерттейтін әлеуметтік былыстара ыпал етуден де бойымызды

алша стай алмаймыз. Басаша айтанда, әлеуметтік әлемді зерттеу шін

одан шыу жолын арастыра алмаймыз. Бір жасысы, бл реалистік тры-

дан араанда міндетті де емес. Мысалы, аыла негізделген білімні бар-

лыын жоа шыару аншалыты негізсіз болса, барлы нәрсеге «зіндік

трыда ана дрыс» деп арау да соншалыты негізсіз. Оан баа беретін

сырты, абсолютті дрыс стандарт болмаандытан, ателіктерді мойын-

дай отырып, бан дейін алан біліміміз бойынша жмыс істей бермекпіз.

Кмәніміз расталып жатса, жйелі трде зерттеулер жргіземіз. Осылайша

былыстарды сипаттауда жеке адамны немесе кзарасымызбен емес,

барынша болмыс трысынан баяндауымыз керек деген тжырыма келе

аламыз (Hammersley, 1992: ch.3). Барлыымыз кнделікті іс-әрекетімізде

әлем туралы болжама сйенеміз. Оларды бірнешеуін ана тексердік, ал

ешайсысын кмәнсіз «бл аиат» деп толыымен дәлелдей алмады.

Кп жадайда біз бл шін аладамаймыз, тіпті аладамауымыз да керек,

сондытан әлеуметтік зерттеулерді бл баыттаы баса жмыстардан еш

айырмашылыы жо. Керісінше, азірге сәтте тйткілді мәселе болып к-

рінбегенмен, болашата лкен мәселеге айналуы ммкін дниелер жайын-

да ойлануымыз керек

Рефлексивтілікті бір блігі ретінде зерттеуді белсенді процесс екенін

мойындаан жн. Зерттеуде әлем туралы мәліметтер крген және естіген

жайттарды іріктей отырып баылау және интерпретациялау; белгілі бір с-

ратарды ою және берілген жауапты тсінуге талпыну; далалы зерттеу

жазбаларын жазу, аудио және видеожазбаларды транскрипциялау мен

Кез келген дәлелді теріске шыаруа болатынын мойындаанымен, реализмге

деген айнымастыты сатайтын ыпалды эпистемологиялы талдауды араыз:

Haack, 2009.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

зерттеу туралы орытындылар дайындау арылы туындайды. Тжырым-

дарымыз бен зерттеу нәтижелеріміз осы процестерді пайдалану арылы

дайындаланмен, олар әлеуметтік былыстарды дәл крсете алмайды де-

генді меземейді. Осындай мейлінше радикалды орытындыа келу шін

«репрезентацияны е дрыс трі – тарапымыздан андай да бір әрекет

жасалмаан кездегі әлем туралы алашы әсеріміз» деген болжам жаса-

луа тиіс еді; алайда бл тіпті абылдау процесін сипаттаан кезді зінде

шындыа жанаспайтындытан жоа шыарылды (Gregory, 1970). Шын

мәнінде рефлексивтілік тжырымдамасыны радикалды жатастары по-

зитивизм мен натурализм сйенетін білім тжырымдамасына арсы шы-

пайды, яни абылдайды.

Сондай-а зерттеуші ретінде зерттелетін адамдара тигізер ыпалымыз

нәтижені шынайылыына нсан келтіреді немесе жеке кзарасымызды

білдіреді деген сз емес. Біз ыпалды азайтып, баылай аламыз. Сонымен

атар біз зерттеушілерді кргенде адамдарды берген жауабы, оларды

баса жадайлара деген кзарасы сияты, кп апарат беру ытимал-

дыына назар аударуымыз керек. Шуман біраз уаыт брын, әлеуметтік

сауалнамалара атысты пікірінде айтандай, зерттеушіні тигізетін әсерін

толыымен жоа шыаруа баытталан пайдасыз әрекеттер жасаанша,

оларды тсінуге тырысуымыз керек:

Мен артефакт баылаушыны санасында болады деген арапайым

кзарасты станамын. Бір немесе екі ерекшелікті есептемегенде,

сауалнамада кездесетін мәселелер (әрине, оларды мірден алын-

ан фактілер ретінде абылдаса) кп нәрсені тсінуге жол ашады.

арапайым сауалнама мен ылыми сауалнаманы аражігін ажыра-

тайы [...]. Сауалнама жргізуді арапайым тәсілі жауаптарды тура

маынасында абылдайды, схбат берушіні апарат кзіне деген

ыпалы аперге алынбайды, іріктеу олар шін иынды ретінде а-

растырылмайды. Егер зерттеуді осылай жаластыра берсе, ол адам

з деректеріне зі срінуі ммкін. Сонымен атар ылыми сауална-

ма мәселені мәнін іздеу масатында жасалады. Екінші жаынан, тіл

мен схбатты тсініксіздігі, арым-атынас пен мінез-лы ара-

сындаы айырмашылы, тіпті сауала жауап бермеуді зіне мән бер-

мей немесе оларды тиімді зерттеуге жасалан кедергі ретінде арас-

тыранша, деректі маызды блігі ретінде абылдаан жн.

(Schuman, 1982:23)

Кзарасымыз бойынша этнографияда да осындай станым олданы-

луы керек.

Зерттеушіні әсерін және абылданан зерттеу стратегияларын тсіну

шін ыпал ету дегейі мен баыты згеретін деректерді салыстыру керек.

Зерттеуді әлеуметтік сипатын стандарттауа болады немесе болмайды де-

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

ген идеядан бас тартаннан кейін зерттеушіні зерттеу процесіне белсенді

атысушы ретіндегі рлі айындала тседі. Этнограф, е алдымен, зерттеу

ралы. Мінез-лы пен кзарасты әртрлі контексте траты болмауы

және зерттеушіні контекске әсер ету ммкіндігі талдауда маызды рл

атарады. Шындыында, мны мейлінше олдануа болады. Деректерге

соншалыты сенуді ажеті жо, біра олара гипотезалы задылытары

аныталатын және нәтижесін тексеруге болатын логикалы орытындыа

келуге жол ашушы ретінде арау керек. ртрлі зерттеу стратегиялары

олданылан және негізделген орытынды жасау шін оларды нәтижесін

салыстыран жн. Интерпретациялар наты болуы керек, оларды шек-

теулері мен баламаларын баалау шін кез келген ммкіндікті толы пай-

далану ажет. Бл кзарас натурализм жобалаан әлеуметтік зерттеуді

сипатына айшы келгенімен, зерттеу процестеріні «негізделген теория»

және «аналитикалы индукция» тәрізді кейбір лгілеріне жаын. Cйтіп,

зерттеушіні образы этнографтарды адамдарды зерттеу әдісімен салыс-

тырылады. Зерттеу объектісі әлемді тсінуде белсенді рл атарады. Де-

генмен мны зерттеуді реализмге деген адалдыына нсан келтірместен

жзеге асыруа болады.

Рефлексивтілік және этнографияның саяси сипаты

Біз арастыран позитивизм мен натурализм лгісі зерттеуді зі шін

жасалатын және зіндік әрекет ретінде сынуа бейім. Керісінше, сыншы-

ларды кпшілігі зерттеу статус-квоны задастыру және сатау жолында

жмыс істейтін саяси функцияны атарады деп сенеді. Осы пікірге сйене

отырып, оларды пайымдауынша, зерттеушілер статус-квоа қарсы шыға

отырып, з зерттеулерін арама-арсы функция атаратындай етіп жзе-

ге асыруа тырысуы керек. Бл кзарас кбінесе «зерттеуші кімні жа-

ында?» деген сраты тірегінде рбиді (Becker, 1967a; Troyna және

Carrington, 1989). Беккерді бл сраа берген жауабы немі брмала-

нып отырды (Hammersley, 2000: ch.3).

Жоарыда айтып ткеніміздей, этнографияны кемшілігі – оны саясат пен

тәжірибені алыптасуына әсер етпеуі, оны кнделікті мірдегі саясат пен

жмыса тигізер ыпалыны шектеулі болуы. Кейде бл, мысалы, әлем кйіп

жатанда бос әурешілікпен айналысатын, ебекор халыты тлеген салы-

ына мір сретін, интеллектуалды жмыспен айналысатын дилетанттарды

бос уаыт ткізуі деп еленбеуі ммкін (бл – карикатура). Сыншыларды пі-

кірінше, оны орнына (мысалы, саясат пен практикалы шараларды баалау

арылы) бл саланы іс жзінде маызды лес осуа баыттау керек.

Этнографиялы баалау туралы араыз: Fetterman және Pittman, 1986; Fetterman,

1984

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Натуралистік этнографияа айтылан сын-пікірлер зерттеуді сая-

сат пен прагматикалы шаралара осан наты және ытимал лесін

шамадан тыс баалаумен, ал олар сынатын аз ана лесті баалай ал-

маумен байланысты болып крінді (Rule, 1978; Hammersley, 2002).

Шынында, тіпті зерттеуді негіздейтін жалыз нәрсе – оны саясат пен

прагматикалы шаралара осан лесі, сондай-а оны міндетті тр-

де салдары болады деп есептесеіз де, бдан зерттеу белгілі бір сая-

си немесе прагматикалы масаттарды кздеуге тиіс деген орытынды

шыармау керек. Рас, зерттеуді осындай масаттара баытталмауына

кптеген себеп бар. Маыздысы, бл тжырымдар әлем андай болуы

керек деген идеяларды немесе басаларды сенгісі келетін нәрселер-

ге атысты болжамдар арылы зерттеу нәтижесін брмалау ммкіндігін

арттырады. Саяси ызметпен айналысу немесе іс жзінде шыншыл бо-

луды аласа та, айтан сзімізді аиат екені әрашан басты назар-

да бола бермейді. рекеттерімізді іс жзіндегі әсері кбірек ызыты-

рады, ал кейде бл шындыты «немдеуімізге» әкелуі ммкін (Benson

және Stangroom, 2006: ch.1). Сонымен атар сеніміміз маызды болса

да, іс жзінде наты және болжамды тжырымдарды азды-кпті сенімді

деп баалау білім жасауа баытталан зерттеулерге араанда, бірша-

ма згеше пікірге негізделеді. Бәрінен брын апарат қазіргі мақсатта-

рымыз үшін жеткілікті деңгейде сенімді ме, жоқ па және қателіктердің

кейбір түрлерін қалай болдырмауға болады деген мәселеге аладай-

мыз (Hammersley, 2011a: ch.5). рине, Маркс пен басалар сенгендей,

сіз де (тбінде) аиат пен жасылы бірдей деп сенсеіз, онда зерттеу

мен баса да практикалы іс-әрекет арасындаы осы айырмашылы-

ты маыздыын жоа шыаруа болады. Біра бл кзарас крде-

лі және аны емес философиялы негізге сйенеді (Hammersley, 1992:

ch6, 1995).

Сонымен, басты ойымыз зерттеуді рефлексивтілігін мойындау маыз-

ды, дегенмен бл зерттеу андай да бір жолмен әлемді згертуге (неме-

се сатауа) баытталуы керек дегенді білдірмейді. Атап ткендей, оны

осындай прагматикалы масаттара баытталмауыны біратар себебі

бар. Біз зерттеушілерді з саяси кзарастарынан бас тартуа тиіс неме-

се бл зерттеу жргізуді зады себептері емес демейміз. Бар айтарымыз:

оларды зерттеуші ретіндегі жалыз масаты – білім жасатау және зде-

ріні саяси сенімі мен прагматикалы мдделері зерттеу нәтижесіне әсер

етсе, оны барынша азайтуа тырысу. Сондай-а зерттеушілерге з зерттеу-

леріні әлемге тигізер әсері туралы аладауа негіз жо, йткені олар а-

лаан нәтижеге ол жеткізе алмайды, тіпті зерттеу (здігінен) нені ажет

және нені ажет емес екенін анытай алмауы ммкін деген пікірді де ала

тартпаймыз.

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

ҚОРЫТЫНДЫ

Бл тарауда әлеуметтік зерттеулерді логикасы мен оларды этнография-

а тигізер әсеріне атысты зара кереар екі пікірді арастырды. Позити-

визм де, натурализм де орынды негіздеме сынбайды. Екеуі де әлеуметтік

зерттеулерді тбегейлі рефлексивтілігін; яни бізді әлеуметтік әлемні

бір блігі екенімізді, аыла негізделген білім және одан туындайтын зерт-

теу әдістерінен айналып те алмайтынымызды, сондай-а зіміз зерттейтін

адамдара әсер етпейтін әдіс жотыын ескермейді немесе бааламайды.

Басаша айтанда, барлы әлеуметтік зерттеулер адамны іштен баылау

абілетіне негізделеді. Біз әлеуметтік әлемде әрекет етеміз, сондай-а сол

әлемдегі объект ретінде зімізді де және әрекетімізді де крсетуге абі-

леттіміз. Осы әлеуметтік зерттеулер білім алыптастыру масатына ызмет

ете ме, әлде оны әркімні алауынша не саяси мддеге, не прагматикалы

мддеге пайдалану кзделе ме деген мәселеде кмән тудырса да, бізді

ойымызша, рефлексивтілік зерттеу реконструктивтік логикасына негіз бола

алады. Ал мны позитивизм және натурализммен орта тстары кп, тіпті

маызды деген баыттарда оны шеберінен асып тседі. Зерттеу фокусы-

на (орынды болса, әрине) з рлімізді осу, ажет болан жадайда тіпті

зерттеуші ретінде зерттеу ортасына атысуымызды жйелі трде олдану

арылы ылыми әдісті стану керек деген позитивистік ндеусіз-а неме-

се натурализмні кей формасына тән арапайым реализмге сйенбестен,

әлеуметтік әлемді тануа мтыла аламыз.

леуметтік зерттеу туралы тсінігімізді оны рефлексивтілік әсеріне сәй-

кес айта алыптастыру санды және сапалы тәсілдер арасындаы байла-

нысты айындап береді. рине, «этнография санды зерттеуге араанда

стем және оан балама парадигма» деген натурализммен байланысты

және жоарыда талылап ткен кейбір соы идеялара атысты кза-

расты негіздей алмаймыз. Дегенмен бл әлеуметтік ылымдара позити-

визм берген ммкіндіктен де кп лес осады. детте белгілі бір масаттар

шін әртрлі әдістерді біріктіру немесе «араластыру» пайдалы боланмен,

оны бір йарым ретінде арастыра алмаймыз. Этнографиямен, ал, жалпы

аланда, сапалы зерттеулермен байланысты маызды әдіснамалы идея-

ларды да мытпаан жн.

Рефлексивтілік – барлы әлеуметтік зерттеулерді аспектісі. Бл этно-

графтарды брыннан белгілі зерттеулерді «табии тарихын» алыптастыру

арылы за уаыт бойы назар аударып келе жатан саласы.

Кітапты ал-

ан блігі рефлексивтілікті этнографиялы тәжірибеге тигізетін әсерін аны-

тауа арналан.

леуметтік зерттеулерді табии тарихына атысты мысалдар тізімін араыз:

Hammersley, 2003b.

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

МӘСЕЛЕЛЕР, КЕЙСТЕР ЖӘНЕ ІРІКТЕМЕЛЕР

Этнографиямен айналысу санды зерттеулерге араанда оай крінуі

ммкін. Ол кез келген әдіснамалы ережелер мен шектеулерді оя трып,

бар боланы «табии трде әрекет етуді» ана талап ететіндей. Cол себеп-

тен де брын жас этнографтара, әсіресе антропологияда далалы зерттеу

жмыстарына кіріспес брын, зерттеу бойынша кеестер те аз берілген

немесе тіпті млдем берілмеген болса керек. Хилд былай деп жазады:

Сол кездері бл ажет деп саналмауына байланысты далалы зерт-

теулер бойынша білім алмадым. Далалы зерттеулерге атысты се-

минарларда біреулері бізге атты-жмса арындашты олдануды

сынса, енді біреулері зындыы – 15, ені 8 см алтаа сыятын дәп-

тер алып жруді сынды. Далалы зерттеулер барысында адамдар

кбінесе ата-бабалары алдыран ізбен жріп, әдістерді оларды

жазып алдыран кітаптарыны кмегімен йренуге талпынанмен,

кейін мны әлдеайда крделі екенін тсінді.

(Heald; Okely, 2012: 6-дан алынды)

Шаффирді (2009: 215) әлеуметтану саласындаы тәжірибесі осы-

ан сас болды. Ол: «Далалы зерттеулер апарат жинауа кмекте-

сетін жұмыс әдісі боланымен, мны алай жзеге асыру керектігін з

еркіме алдырдым», – деп жазады. Бл жердегі этнографияны оып-

йренуді лгісін тіпті кәсіби дайынды деуге келмейді. Дрысы әрбір

жаа зерттеуші этнографиялы зерттеу жасауда міндетті нәрсені зі

анытауы ажет.

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

азіргі кезде кптеген елде «зерттеушілерді дайындау» – негізгі да-

дылар мен ажет білімді анытайтын, жас зерттеушілерді далалы зерт-

теуге еш иындысыз кірісіп кетуіне баыттайтын ауымды сала (Okely,

2012:6–7). Ондаы бірінші тәсіл адамдарды сеніміне селкеу тсіріп,

ашуын шаырады, тіпті рейлендіреді; ал екіншісі зерттеу жргізу жолда-

рын оып-йренуден жалытырып, кілсіз жмыса айналдырады. Бәрі-

нен ауіптісі – техника ретінде әдіснаманы брмалануына жол беруі мм-

кін (Hammersley, 2011a:ch1). Бан арсы – әлеуметтік зерттеулерді бар-

лыы контекст бойынша тжырым жасауды ажет етеді, демек, бл жай

ана әдіснамалы ережелерді сатаумен іс бітеді дегенді білдірмесе керек;

сондай-а барлы мәселе мен оларды шешуді наты стратегияларын ал-

дын ала анытауды болжауды ммкін еместігі айтылады. Бл, негізінен,

этнографияа да атысты.

Алайда этнографиялы жмыс барысын алдын ала анытау ммкін

емес деген факт далалы зерттеулер алдында дайынды жмыстарын

жргізу ажеттігін жоа шыармайды. Бл зерттеуші «еш арсылысыз»

жадайа жай ана бейімделеді, ал даладаы әрекеті жйесіз болуы ммкін

дегенді де білдірмейді. Іс жзінде, зерттеу дизайны этнография шін те

маызды деген пікірдеміз, тек ол жобаны әр кезеінде айта аралатын

рефлексивті және айталанбалы процесс болуы керек.

рине, баса зерттеушілер сияты, этнографтар да жмыс басында

зерттеу сыныстарын (болаша ылыми жетекшілеріне, аржыландыру

органдарына немесе этика мәселесі жніндегі комитеттерге болсын) да-

йындауа тиіс. Этнографиялы зерттеу дизайныны икемді болуы егжей-

тегжейлі және алдаы уаытта згермейтін жоспарды берілмейтінін білді-

реді. Алайда дәлдік және сенімділік дәрежесі әртрлі болса да, зерттеуді

алай жргізілетінін крсететін бір зерттеу дизайнын дайындап алан жн.

Мнда зерттеуді алышарттары мен таырыптары; оларды маызы;

зерттеу сратарыны трлері; зекті кейс немесе кейстер; колжетімді де-

ректер; мндай деректерді талдау шін олданылатын стратегиялар және

зерттеу нәтижесіні таратылуы мен аудитория трлеріне атысты сратар

амтылуа тиіс. детте осындай жоба жоарыда айтылан әртрлі сырты

аудиторияа ана ажет емес, зерттеушіні зіне де, зерттеудегі назар ау-

даруа тиіс кейбір мәселелерді тсіндіруде де маызды (араыз: Maxwell,

2013). рине, сырты аудитория шін зерттеу сынысын дайындаанда

«зерттеу басынан-а дайындалан жоспар мен уаыт кестесі негізінде те-

ді» деген ке таралан тсінікті пайдаланып, зерттеу жмыстары сыныста

крсетілген наты алгоритмді сатайды деу ажет болуы ммкін. Алайда

аыла онымды және этикалы себептерге байланысты зерттеуді бол-

жамды сипатына атысты тбегейлі жаылыстыруа жол бермеу керек.

Бл тарауда этнографиялы зерттеу дизайныны негізгі аспектілерін а-

растырамыз, ал этикалы мәселелерге атысты талылауды басым блі-

гін 11-тарауа алдырамыз.

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

АЛДЫН АЛА ҚАРАСТЫРЫЛҒАН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Зерттеу әрдайым оан атысты әдебиеттерді немесе баса да дерек-

кздерді оудан, сондай-а кәсіби немесе жеке тәжірибеден туындаан

кейбір сауалдан, мәселеден, ызыушылы немесе ынтадан басталады.

Малиновский айтып ткендей (Malinowski, 1922:8–9), зерттеуді шектен

тыс индуктивті тжырымдарына араанда, «алдын ала арастырылан

зерттеу мәселелері міндетті трде жаса пікір тудырмайды, керісінше,

зерттеу процесіне аса ажет болады. Сондытан зерттеу барысында олар-

ды айта арастырып, айта жетілдіру ажет.

Кейде зерттеу бірнеше гипотеза жасауа негіз болатын танымал теория-

дан басталуы ммкін. Этнографиялы зерттеуді бл задылыты сатауы

сирек. Дегенмен осындай сипаттаы іштен баылауды бір классикалы

лгісі бар: ол – Фестингер және оны әріптестеріні когнитивті диссонанс

теориясын тексеруі. Ол шін діни жетекшісі болжаан кні аырзаманны

орнамауына атысты аырзамана сенетін діни топ мшелеріні жауабын

зерттейді (Festinger және т.б., 1956). Осыан сас тәсілдерді наты «тео-

риялы негіз» аясында жмыс істейтін этнографтардан байауа болады

(Burawoy, 1998; Wacquant, 2002, 2009; Salzinger және Gowan, 2018).

Алайда олар әдеттегідей гипотезалар жиынтыын тексеру емес, зерттеуді

рылымдау шін наты теориялы тжырымдамаларды олданады.

Этнографиялы зерттеулерді дені белгілі гипотезаларды тексеру не-

месе тіпті брыннан бар теориялы негіздемелерді олданумен айналыс-

пайды. Оларды масаты – белгілі бір былысты сипаттау және тсінді-

ру немесе теориялар мен тсіндірмелерді дайындау. Кптеген авторлар,

әсіресе негізделген теорияны (grounded theory) жатаушылар теорияны

«кабинеттік зерттеу» емес, жйелі эмпирикалы зерттеу арылы дамыту-

ды артышылытарын атап тті.

Дегенмен Стросс (1970) далалы зерт-

теулер басталана дейін брыны ебектерді пайдалану зерттеу идеясын

анытап алуда тиімді болатынын ескертті. Мны тсіндіру шін ол Дэвисті

(1961a, 1963) «кемтарлыы кзге крініп тратын индивидтерді шиеле-

ніске толы арым-атынасын басару» жніндегі зерттеуін арастырды:

Дэвисті теориясы (1) екі адам арасындаы (2) бетпе-бет жүзде-

су кезіндегі (3) шиеленіске толы (4), біра қарым-қатынасқа ашық

интеракция туралы. Оларды бірінде (5) көзге көрінер кемтарлы-

ғы бар, ал (6) екіншісі қалыпты (кзге крінер кемтарлы жо) [...].

Жоарыда келтірілген сйлемдегі [курсивпен ерекшеленген] тер-

миндерді ашы немесе жасырын масатпен Дэвисті теориялы

араыз: Glaser және Strauss (1967) The Discovery of Grounded Theory. Негізделген

теорияа атысты пайдалы екінші реттік талдауларды араыз: Dey, 2004 және

Pidgeon, Henwood, 2004. Сондай-а араыз: Bryant және Charmaz, 2007.

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

тжырымында айтылмай кеткенін байауа болады. Бл теория ин-

теракцияа атысушы (дене) кемтарлыы кзге крінетін индивид-

терді зерттеуге арналан. Ал интеракцияа атысушы кемтарлыы

бірден крінбейтін индивидтерге атысы жо. Теория екі адамны

(екіден кп емес) зара әрекеттесуін зерделейді [...]. Интеракция

«арым-атынаса ашы» деп белгіленген жадайда жзеге асы-

рылады; яни зара әрекеттесуші индивидтер арасындаы арым-

атынас бейтарап та емес, тым жаын да емес. «арым-атынаса

ашы» деу, бір жаынан, тез араласуа ммкіндік беретінін; арым-

атынасты айтарлытай заа созылатынын, біра етене жаын

болып кете алмайтынын білдіреді.

(Strauss, 1970:47-48)

Стросс теорияны осындай әртрлі элементтерін згерту арылы зерт-

теуді жаа сратары туындауы ммкін екенін крсетеді.

андай да бір зерттеу саласына атысты брыны зерттеулер мен тео-

риялы тжырымдарды саны згеріп отырады. Шын мәнінде былыс

немесе процесс туралы брыннан белгілі білімні болмауы – зерттеу шін

пайдалы бастама, сондай-а этнографиялы зерттеулердегі ке таралан

негіздеме. Осылайша Собх пен Белк (2011) Катардаы орта тапа жата-

тын әйелдерді й тіршілігін зерттей отырып, Батыс пен дәстрлі ислам

оамындаы й ішіні символды мәніне іледі. пия полиция жмы-

сын тексеруге арналан осыан сас негіздемені Мак Гиоллабуй және т.б.

(2016) сынды. Олар былай деген еді:

Бізді полиция туралы академиялы тсінігімізде айтарлытай й-

лесімсіздік байалады, себебі тсінігіміз форма киген офицерлерді

йымы және мәдениетімен байланысты. Ал бізді пия полиция

әлемінде олданылатын ндылытар, кзарастар мен бейресми

ережелер туралы білетініміз аз ана. лыбританиядаы полицейлер-

ді пия тергеу саласына кешенді далалы этнографиялы зерттеу

жргізу арылы осы йлесімсіздікті шешуге тырысты.

(Mac Giollabhuí және т.б., 2016:642)

зара тыыз байланысты негіздемелер зерттеу әдебиетіндегі немесе б-

аралы апарат ралдарындаы кейбір таырыптар туралы ате неме-

се жаса пікірлерден туындауы ммкін, мысалы, Кения жаалауындаы

«жаажайдаы жігіттер» туралы зерттеуінде Чеге былай деп жазады:

Таырып бойынша академиялы ойлауды жтадыы былысты

тым арапайым ылып крсетті. Бл «әйел-туристер Кенияа жер-

гілікті жаажайдаы жігіттермен кездесу шін келеді де, осылайша

еркектерді жезкшелігін насихаттауа лес осады» деп жазан

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

кениялы алым мааласында крініс тапты (Omondi, 2003:5).

Жезкшелік – моральды трыдан ауыр сз. Бл жердегі «жезкше-

лікті» маынасы баса, ал онымен айналысатын кениялы ер адам-

дар әйел-туристерді кілін аударды деген пікір осы былысты

крделілігін ынуа ммкіндік берді».

(Chege, 2015:466–477).

Бәлкім, брыны жмыста зерттеліп жатан таырыпты бір немесе бір-

неше маызды аспектісі еленбей алан да шыар. Мысалы, АШ-таы

арттар йі туралы зерттеуді кіріспесінде Родригес былай дейді:

арттар йі туралы лгі етіп алуа болатын бірнеше этнографиялы

зерттеу болды, олар [...] бюрократиялы және иерархиялы ры-

лымдардаы [...] медбикелерді жанайайын естіртуге және олар-

ды жмысыны ауыртпалыын жеілдететін әдістерді крсетуге

септігін тигізді. Осы зерттеулер аншалыты маызды боланмен,

оларда арттар йіндегі баса барлы ызметкерлер назардан тыс

алып отырды. Оларды атарына тама берушілер, трлі жаттыу-

лар жргізетіндер, сауытыру мамандары, әлеуметтік ызметкерлер

және ызмет крсетуші мамандар кіреді. Осы ызметкерлер туралы

мәлімет аз боланымен, оларды барлыы арттар йіні жмыс іс-

теуі шін те маызды. Сондытан мені ебегім арттар йіні то-

лы крінісін ашу шін оларды тәжірибелерін біріктіреді.

(Rodriquez, 2014:5)

Сол секілді Маунт (2018:60): «Этнографтар экзотикалы би мен стрип-

клубтар туралы те кп әдебиет жинады», – деп жазады. Алайда бл әде-

биеттерде стрип-клуб менеджерлері туралы [зерттеу фокусы шін] және

«сахна сыртындаы» жмыстар туралы апарат те аз.

Сонымен атар зерттеуге ызытыратын дние ерекше таалдыратын

фактілер немесе фактілер жиынтыы болуы ммкін. Осылайша Мисор

(1983) лыбританиядаы жаратылыстану ылымдары бойынша емти-

хандарда ыздар ер балалара араанда кбірек иналанын, ал жаа

ашуды зерттеуге арналан жаратылыстану ылымдарыны Наффилд жо-

басында бл алшаты айрыша байаланын атап тті. Ол мны себебін

анытау шін Наффилд жобасыны жаратылыстану ылымдары бойынша

сабатарына атысып, іштен баылауды ола алды, сонымен бірге осы

сабаа атысан лдар мен ыздарды кзарастарын білу масатында

схбаттасуды жн крді.

Кейбір әлеуметтік оианы зі ерекше былысты зерттеуге неме-

се аналитикалы идеяны тексеруге ммкіндік бере отырып, кейде зерт-

теуді ынталандыруы ммкін. Мысал ретінде Challenger-де орын алан

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

жарылысты келтірейік. Бл жарылыс Вогана (2016:xi) NASA-ны «тарихи

этнографиясын» жазуа трткі болды:

1986 жылы 28 атарда мен де осы жаалыты теледидардан кз

алмай араан миллиондаан адамны бірі болдым. NASA-ны

Challenger шаттлы шыру алаынан ктеріліп, «Challenger, жыл-

дамдыты кшейт!» деген кезде жарылып, блшектері мхита ша-

шырады [...]. Challenger-ді шыру арсаында ткен шыл телекон-

ференцияда атты зымыран деткіштерімен тыыз жмыс істейтін

инженерлер Флоридада болжанан брын-соды болмаан тмен

температураны ескере отырып, зымыранды шыруа наразылы біл-

дірді, біра оларды арсылыын абылдамаан басшылы, аыр

соы апата душар еткен шыру процесін жаластырды. Бір ызы-

ы, тергеу барысында шаттлды 1981 жылы бірінші сапарынан

бастап тыыздаушы саиналары заымдаланы аныталан. Соан

арамастан, шаттл шуын жаластыра берген [...]. Мен бл зерттеу-

ді Challenger апатына, орытындыда айтыландай, басшыларды

адамгершілікке жат іс-әрекеттері емес, йымдастырудаы зады-

лыты саталмауы себеп болды деген болжамнан бастадым.

оамны ерекше назарын аудартан осындай оиа трткі болан

зерттеуді екінші бір мысалы – Гулд-Уартофскийді (2015) Нью-Йоркте-

гі антикапиталистік озалысты зерттеуі. Табии апат салдарын сол жерде

мір сретін ауымдастытар туралы мәлімет алу шін зерттеуге болады:

мысалы, Симпсон (2013) Гуджараттаы жер сілкінісінен кейін болан сая-

си атыыстарды зерттеді. Наты бір оианы зерттеуді млдем баса

бір мысалы – Ченні (2018) Burning Man фестивалі туралы зерттеуі. Автор

Неваданы солтстік-батысындаы Блэк-Рок шлінде жыл сайын адам-

дарды нер арылы зін-зі крсетуі және ынтыматастыты кшейтуге

баытталан ауымдастыты ру шін салынатын уаытша ала экспе-

риментін зерттейді. йымдастыру мәселесіндегі инновациялар «табии

эксперименттер» ретінде ызмет ете алады, олар әлеуметтік мірде бо-

лып жатан процестерді анытайды немесе белгілі бір шарттарда алыпты

жайтты шектейтін факторлар бзыланда не болатынын крсетеді. Мндай

кезде баса жадайларда калыпты деп есептелетін әлеуметтік былыстар

атысушылар шін, тіпті баылаушы шін де проблемаа айналуы ммкін.

Осындай «крделі» оиалар зерттеуді нысанына айналса, оны нәтижесі

де німді болма (Sewell, 2005; Berezin, 2012; Dooremalen, 2017).

Кейде жмыс барысында кездесетін ктпеген оиалар (араыз:

Meinert және Kapferer, 2015) зерттеу баытыны згеруіне әсер етуі ммкін.

Мысалы, Пике (1995) Бейжіде бес ай бойы жргізген далалы зерттеуле-

рі кезінде 1989 жылы ытай халы озалысыны туындауына куә бол-

анын айтады. Тіпті оны бастапы кезеіні зі ытай оамыны згерісі

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

мен ондаы Коммунистік партия билігіні сипатын тсінуге зор ммкіндік

берді.

Сонымен атар этнографтар кейде әртрлі жоспарланан іс-шаралар-

а назар аударады. Осылайша Дельгадо мен Круз (2014) «кп оиалы

этнографияны» пайдасына уәж келтіреді, онда зерттеліп жатан саланы

дамытуда маызды рл атаратын оиалара кіл блінеді. Авторлар

биоалуандылыты пайдалануды реттейтін ыты жаттар бойынша

келіссздерге атысты ткен екі халыаралы кездесу жніндегі зерттеу-

лерден дәлелдер келтіреді. Кейде этнографтарды здері зерттеу ма-

сатында, мысалы, Голдштейнні (2017:185) «сахналанан кездесулері»

секілді оиаларды әдейі йымдастырып отырды. Соларды бірі – Боли-

виядаы Кочабамба аласында базар сатушыларымен ткен «семинар».

Мнда ылмысты топтарды іс-әрекетінен туындаан ауіп-атерді зерт-

теу кзделді. Бл «иялдаы полиция ызметі жзеге асатын» кеістікті

ру шін жасалды (200-б.).

Тіпті кездейсо оиалар зерттеуге себеп болып, оны жзеге асыруа

ммкіндік береді. Сандерс (2009) Сан-Францискода бір апта тапсырма-

лармен боланда, телефон анытамалыындаы «мражайлар» деп атала

тын бліктегі тізімді шолып отырып, «Тату нері мражайына» кзі тседі.

Бл істі соы осы нерге тәнті болуымен, тіпті тату салдырып, тату не-

ріні әртрлі аспектілері бойынша этнографиялы зерттеулер жргізуімен

аяталды. Сол секілді, Хенслин йсіздік мәселесін аса зор ынтамен зертте-

ген бір адаммен кездескеннен кейін бл мәселені зерттеуді ола аланын

жазады:

Ол мені әлеуметтанушы екенімді және әлеуметтік мәселелер жа-

йында оулы жазып жргенімді білгенде, бірлесе отырып йсіздер

туралы зерттеу жргізейік деген сыныс айтты. Сйтіп, мені білімім,

оны мірлік тәжірибесі мен біліктілігін бір жйеге тоыстыруды жн

крді. ріптестік руа талпынан кезде ол з сынысы бойынша

жмыс істеуді тәжірибе жинауда маызы зор екенін айтудан тан-

бады. Бл идея мені біраз ызытырды, дегенмен сол кезде баса

жобамен айналысуыма байланысты одан бас тарттым. Ол осы та-

ырыпты озаан сайын, аталан сынысы мені ойландыранын

мойындауым керек, тіпті әлеуметтанушы ретінде зімді кінәлі сезіне

бастадым. Кейін әлеуметтік мәселелер жніндегі нсаушы болдым,

алайда йсіздер жайынан млдем хабарсыз едім [...]. дайы жасал-

ан «ысымны» нәтижесінде осы идеяа мән беріп, кіл бле бас-

тадым. (Соында осыны бәрінен шаршаан шыармын.) Ол мені

Вашингтона аысы тленген сапара шаыранда, А йді маа-

йындаы тротуарларда йытап жатан йсіздер туралы әгімелеп,

санамдаы сансыз ойды одан сайын шатастырды, аырында баспа-

насыздар мәселесін зерттеуге шешім абылдауа кндірді. Кштілік

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

пен әлсіздік, байлы пен кедейлік секілді осындай таалдырар

арама-айшылыты кргенде, мндай сыныса алай арсы тра

алайын?

(Henslin, 1990:52)

Керісінше, Каррер (1992:4–5) Пәкістанны Пешавар аласында тр-

анда (аылшын ана ретінде) басынан ткізген тәжірибесін негізге ала

отырып, лыбританиядаы пуштун аналар туралы зерттеу жргізді. Зерттеу

сратары алдымен оны брыны жадайы мен зі зерттейтін әлеуметтік

топтарды жадайын салыстырудан және олара деген жанашырлытан

туындады. Зерттеулер андай да бір іс-әрекетке деген жеке ызыушы-

лы тудыруы ммкін, яни Россинг пен Скотт (2016) атап ткендей, «зіе

найтын жадайды» зерттеуден «ләззат алуа болады». рине, зерттеуге

деген ынта-ыылас жанжал мен жаымсыз сезімдерден де туындауы мм-

кін. Ван Маанен (1991:33) полиция мәдениетін кп жыл бойы зерттеуіне

трткі болан жадайларды бірін былай сипаттайды: «Бірнеше рет поли-

ция назарына ілінгендіктен, басында оларды жек крдім әрі олардан о-

рытым. Дегенмен полицейлерді зерттеуге ызыа бастадым. Нәтижесінде

мны бәрі полиция мәдениетін зерттеуіме себеп болды».

Зерттеулерге уаытша немесе траты жмыстаы тәжірибе де трткі

болып жатады. Беделді маман, этнография пәніні малімі Эверетт Хьюз

студенттерін бл трыда ынталандыра білді. Сйтіп, ол мысалы Беккерді

(1963) джаз- музыканттарды және Дэвисті (1959) такси жргізушілерді

зерттеуіне трткі болды. Соы уаыттаы мысалдарды бірі ретінде Лей-

ді (2014) зерттеу жмысын келтіруге болады. Ол балаларды орау сала-

сындаы әлеуметтік ызметкер ретінде лыбританиядаы тәжірибесі мен

млдем згеше сипаттаы Бельгия тәжірибесін салыстыра отырып, кәсіби

жмысты осындай трін зерттеуге бел буды.

Осы уаыта дейін этнографтар зерттеу таырыбын з алауынша та-

дайды деп ойлап келдік, дегенмен оларды тадауына зерттеу таырыбы-

ны аржыландырылуы да, тадаан таырыбыны здері оитын (жмыс

істейтін) институттарды стратегиялы басымдытарына сай келуі де бел-

гілі бір дегейде әсер етеді. Кейде этнографтар белгілі бір мәселені зерттеу

шін арнайы шаырылуы ммкін; дегенмен аржыландырушылар немесе

ылыми жетекшілері оларды тадаан зерттеу баытын сол кйінде «а-

былдамай», айта деуге жіберуі ммкін.

Зерттеуді алай басталанына арамастан, оны әрашан тиімді және

мірше лгіге дейін жетілдіру ажет. Бл трыда осы таырып бойынша

алдыы академиялы зерттеулер аса маызды, себебі зерттеуді масаты –

жеке ызыушылыты анааттандыру ана емес, сондай-а әлеуметтік бы-

лыстар туралы білімні дамуына ыпал ету. Зерттеу сратарын тжырымдау

зерттеу жобасы барысында жзеге асырылады, дегенмен бастапы кезеін-

де сратарды әбден ойластыруа кеес беріледі. Сондай-а арастырылып

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

отыран зерттеу фокусын анытап алан жн. Деректерді жинауа дейін, бас-

тапы идеяларды натылау мен жетілдіруде ата ережелерді болмауына

арамастан, бл идеялар мен оларды салдарын кез келген осымша әде-

биетті кмегімен зерттеген дрыс. олдануа болатын ресурстарды ата-

рына зерттеу нәтижесі бойынша жазылан ылыми ебектер мен журнал ма-

алалары ана емес, сондай-а ресми баяндамалар, журналистік зерттеулер,

мірбаяндар, кнделіктер, тіпті романдар мен ыса әгімелер кіреді (6-та-

рауды араыз). Архивтерде саталан брыны зерттеулер бойынша дерек-

терді де арастыруа болады (Corti, 2011, 2016).

ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ДАМУЫ

Сонымен, далалы зерттеулерге дейінгі кезені басты масаты, сон-

дай-а деректер жинауды алашы сатысындаы міндеті – алдын ала

арастырылан зерттеу мәселелерін жауап беруге болатын сратара

айналдыру: олар ерекше немесе әдеттегі оиаларды баяндау сипатынан

наты бір әлеуметтік топтарды кзарасы мен тәжірибесі туралы идеогра-

фиялы және ке таралан пікірлерден труы ммкін. Кейде тжырымдау

мен айта тжырымдау процесінде бастапы мәселелер згеріске тседі

немесе басаларыны пайдасы шін олардан тіпті бас тартуа болады. те

ерекше бір мысал келтірсек: бір зерттеу трын й ассоциациясы йымына

ызыушылытан басталды: ол алай рылды, уаыт те келе оны сипа-

ты алай згерді деген сратар арастырылды. Кейін зерттеу фокусы сол

йым туралы ассоциация мшелері айтан, бір-біріне айшы келетін ои-

алара баытталды, ал е соында деменцияа шалдыан тлаларды

«тсініксіз» әгімелерін зерттеумен аяталды (1997). Стьюарт (2018) аса

крделі болмаса да, кеінен таралан бір згеріске мысал келтіреді: алды-

мен Скид Роудаы тауар сатушыларды бейресми жолмен әлеуметтік тәр-

тіпті (әсіресе оны экономикалы аспектілерін) алай сатайтынын аны-

таысы келеді; кейін полицияны рліне ерекше кіл бледі; сондай-а

кшедегі адамдарды апаратты алдын ала біліп, полиция рыына тс-

пей тылуыны жолдарын зерттейді.

Зерттеу мәселесіндегі згерістер біратар себептерден туындауы ыти-

мал. Жоарыда айтып ткеніміздей, зерттеу барысында жаа, анарлым

маызды немесе ажетті ммкіндіктер пайда болуы ммкін. Сонымен атар

Алвессон мен Сэндберг (2013) зерттеушілер толтыруы ажет олылы-

тарды іздеуді орнына, әдебиеттерден туындаан идеялара арсы труы

керек деп есептейді. Зерттеу барысында сратарды згеруіні таы бір

себебі – бастапы тжырымны ате болжамдара негізделгенін анытау.

згеріске сырты факторларды да ыпал етуі ытимал. Оан Шекспирді

(1997) «зерттеушіні згерістер (жаа жмыса алу) жаа масата жете-

леп, згеше ммкіндіктерге жол ашады» деген мысалын келтіруге болады.

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

Сонымен атар жаа зерттеу сраы зерттеуді бастапы сатысымен тіке-

лей байланысты: кейде зімізді де жаылысып сйлейтінімізді ескерсек,

«деменцияа шалдыан тлаларды әгімесі несімен ерекшеленеді» де-

ген сра туады.

згеруді таы бір себебі азіргі білім дегейі, уаыт пен олда бар

ресурстар немесе баса да мәселелер нәтижелі зерттеу жргізуге кедергі

келтіреді деген орытындыдан туындауы ммкін. Зерттеу мәселесіні мір

шедігі зерттеушіні ресурстара уаытылы ол жеткізуіне байланысты.

Сырты ресурстар ана емес, сонымен бірге базалы білім мен дадылар,

белгілі бір мәселелерді шешуде эмоциялы абілет, әлеуметтік жадай мен

тәжірибе секілді жеке асиеттерді болуы маызды. Зерттеу мәселелерін

тадауда кейін оны жзеге асыруды маыздылыын ескеру барлы әлеу-

меттік ылымдар шін зекті. Медауар жаратылыстану ылымына атысты

пікірінде былай дейді:

алымдар шін дрысы – здері шешімін таба алатын анарлым

маызды мәселелерді зерттеу. Тптеп келгенде, оларды кәсіби

міндеті – мәселемен кресу емес, оларды шешу. Егер алым же-

іліске шыраса, оны надандыпен текетіресі ешкімді шабыттан-

дырмайды. Тиісінше, кейбір е маызды биологиялы мәселе-

лерді олданбалы зерттеулерде әлі кнге дейін амтылмауыны

себебі осында.

(Medawar, 1967:7)

«Дрыс сра ою да, оан жауап беру секілді, те маызды, кейде тіп-

ті иыныра» деген ескі тсінікті шындыына зерттеушілерді кзі жетіп

отырады (Merton, 1959).

Этнографиялы жмысты бастапы кезедерінде кш-жігерді ба-

сым блігі зерттеу мәселелерін мейлінше нәтижелі және тиімді тжырым-

даумен немесе айта арастырумен байланысты. Мәселелер абстрактілік

дегейіне арай згереді. Оларды кейбірі әсіресе кнделікті мірде оай

анытауа болатын, әртрлі әлеуметтік топтар мен трлі жадайлара на-

зар аударатын, прагматикалы немесе саяси трыдан «зекті» мәселе-

лерден туындайды (Loﬂand, 1976). Басаларыны рылымы анарлым

жалпы. Бл жерде зерттеуші: «Бл әлеуметтану трысынан арастырылан

абстрактілі жадайды ай тобына жатады?» және «Мндай жадайды

жалпы ерекшеліктері андай?» – деген сауалдар ояды. Зерттеуді зекті

және жалпы мәселелеріні арасындаы осындай айырмашылы Глейзер

мен Строссты негізделген теория туралы тжырымында субстантивті және

шартты талдаумен тыыз байланысты:

Субстантивті теория деп, мысалы, пациентке ктім жасау, нәсіл-

дік атынастар, кәсіби білім беру, делинквенттік әрекет немесе

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

ылыми-зерттеу йымдары секілді әлеуметтік зерттеулерді пәндік

немесе эмпирикалы саласына арналан теорияларды тсінеміз.

Шартты теория дегенде – стигма, девиантты мінез-лы, ресми

йым, әлеуметтену, статустаы сәйкессіздіктер, бедел мен билік,

ынталандыру жйесі немесе әлеуметтік мобильдік секілді әлеумет-

тік зерттеуді шартты немесе тжырымдамалы саласына арналан

теория еске тседі.

(Glaser және Strauss, 1967:32)

детте этнографиялы зерттеуде таырыпты және жалпы немесе

субстантивті және шартты мәселелер траты трде зара әрекеттеседі.

Мысалы, кейбіреулер шартты аналитикалы тсініктен басталып, жаа

субстантивті олданыс аясында кееюі немесе натылануы ммкін. Оан

девиантты мінез-лыты стигматизациялау теориясыны аясын әлеумет-

тік мәселелерді зерттеуге дейін кеейту жатады (Holstein және Miller, 1993;

Weinberg, 2009). Стигматизация теоретиктері, криминология тәжірибесін-

дегідей, индивидтерді ылмыс жасауа немесе девиантты мінез-лыа

итермелейтін себептер мен процестерге ана емес, белгілі бір іс-әрекеттер-

ді ылмысты немесе девиантты деп аныталуыны себебі неде деген с-

раа (соны ішінде осы тсініктер бойынша оамдар арасындаы айыр-

машылыа) да назар аударуы керек екенін мәлімдейді. Олар стигматиза-

ция мен жазалауды салдары болашата девиантты әрекетті алдын ала

ма, әлде оан итермелей ме, наты әлеуметтік топтар неліктен полиция

уынына жиі шырап, ыты процестер аясында сотталады және оны

салдары андай болма тәрізді мәселелерді де зерттеу нысанына алу ке-

рек деп есептейді. Сол сияты, брын әлеуметтік мәселелерді зерттеу олар-

ды алай пайда болатыны және оан кім жауапты деген сратармен ана

шектелді. Мысалы, неліктен кейбір әлеуметтік топтарды ішінде кедейлік

ке жайылан, нашаорлы пен оршаан ортаны ластану себептері ан-

дай және т.б. сратар. Стигматизация теориясыны бл салаа таралуы

енді белгілі бір былысты әлеуметтік мәселелер ретінде зерттеуді білдірді.

Мндаы әлеуметтік мәселелер: мәселелерді оамны кн тәртібіне ою

немесе оан арсы шыу шін андай кш-жігер жмсалуда, олар жаа

терминдерді аясында алай айта тжырымдалуда (мысалы, «жезкше-

лікті» «секс ызметі» деп айта тжырымдау) деген мәселелер трысын-

даы әрекеттерді талап етті. Сондай-а ол әлеуметтік мәселелер ретінде

аныталатын белгілі бір нәтижелер мен әрекеттерді зерттеуге жол ашты.

Кейін осы жалпы идеяларды әсері кптеген таырыпа атысты зерттеліп,

зерттеу процесінде натыланып, жетілдіріле тсті.

Зерттеу мәселелерін шартты мәселеден – негізгі мәселеге, сол секіл-

ді, негізгіден шартты немесе жалпыа ту арылы тжырымдауа бола-

ды. Оны зерттеушілерді бірі атысан зерттеу жобасынан алып крсете

аламыз (Atkinson, 1981). Бл «лгерімі нашар оушыларды» мектептен

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

ебек нарыына туін жеілдетуге арналан «ндірістік оыту блімдерін»

зерттеумен байланысты болды. Зерттеу, негізінен, пәндік немесе таы-

рыпты деп есептелетін алдын ала арастырылан зерттеу мәселелерінен

басталды. Зерттеу тобы зерттеуді баыт-бадарын анытау шін далалы

зерттеулерді мынадай жалпы сратардан бастады: топты кнделікті ж-

мысы алай йымдастырылан? Оушылар алай іріктеледі және алай

бааланады? Олар алай жмыс істейді және жмысты андай тріне да-

йындалып жатыр? Бл идеяларды осы жоба аясында ана емес, жалпыа

тсінікті болатындай терминдермен тжырымдау ажеттігі де туындады.

Зерттеу туралы меморандум дайындалып, онда жалпы не шартты катего-

риялар, сондай-а оны таырыпты мәселелермен алай байланыстыруа

болатыны туралы крсетілді. Аталан категориялар арасында «гейткипер-

лер» ымы да болды:

Гейткипер деп негізгі ресурстар мен ммкіндіктерді баылайтын ак-

торларды айтып отырмын. Жасспірімдер бір статустан екіншісіне

тетін негізгі кезедерде баылауды осындай гейткиперлер жзеге

асырады. Іс жзінде гейткиперлер ызметін әрилы йымда әртрлі

ызметкерлер орындай алады [...].

Гейткиперлерді жалпы тобын анытау кейін осындай сипаттаы бір-

неше сра оюа ммкіндік береді. Мысалы: гейткиперлерді олын-

да андай ресурстар бар? Олар «клиенттер» туралы не ойлайды және

олардан не ктеді? Клиенттер туралы оларды пікірлері зара сәйкесе

ме, әлде пікірлерде жйелі трде айырмашылы бар ма? Гейткиперлер

клиенттерден кткен міт орындалады деп ойлай ма? Оларда «мінсіз

клиентті» жасырын (немесе тіпті ашы) лгісі бар ма?

Гейткиперлерді апаратпен амтылу дегейі андай? Мысалы,

олар ебек нарыыны андай лгісімен жмыс істейді? Ебек етуге

деген кзарастары андай? Олар жергілікті ебек нарыыны жа-

дайын дәл баалай ала ма?

Гейткиперлер кнделікті андай жоспарлар мен стратегияларды

олданады? Мысалы, «клиенттерді» баалау және категориялара

жіктеу шін андай критерийлерге (ресми және бейресми) жгінеді?

андай бюрократиялы тәсілдер олданылады (егер олданылса)?

Тіркеуді андай процедурасын олданады және деректерді іс ж-

зінде алай тсіндіреді?

(Atkinson, 1981)

Таырыпты және жалпы дегейдегі талдаулар арасындаы айырма-

шылыты тым жеілдетіп жіберуден са болу керек, сонымен атар бірінен

екіншісіне бір баытта ілгерілеу болмаса да, әдетте екі аналитикалы жйе

арасында немі алмасу орын алып трады. Субстантивті сратар кейбір

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

шартты тжырымдамалара сауы ммкін, сондытан олара жаадан

немесе осымша назар аудару ажет.

ЗЕРТТЕУ ОРТАСЫ МЕН КЕЙСТЕРДІ ТАҢДАУ

Зерттеу дизайныны таы бір аспектісі бар. Ол зерттеу масатында та-

далан ортаны немесе орталарды сипаты аясында ана маызды бол-

са да, этнографияда зерттеу мәселелеріні даму жолын алыптастыруда

елеулі орын алады. Кейде бәрінен брын зерттеу ортасы шешуші рл ат-

арады, ызыты жадайды немесе ерекше адамдар тобын зерттеу ажет

болады, ал алдын ала арастырылан зерттеу мәселелері ортаны сипат-

таудан туындайды. Мысалы, «крделі оиаларды» зерттеу немесе «таби-

и эксперименттер» жргізуде, сондай-а этнографтар белгілі бір ортаны

зерттеу шін арнайы жмыса тартыланда немесе олар з ауымдасты-

ында, яни жмыс орындарында этнографиялы зерттеулер жргізгенде

осылай болатыны рас.

Егер зерттеу келісімшарт бойынша жргізілсе, зерттеу таырыбы, тіпті

жмыс барысыны зі шарт аясында жзеге асырылады. Оны ызыты

бір мысалы – Виегас (2009) жргізген зерттеу. Бл Бразилияда тратын

тупинамба халыны байыры жерлеріне атысты ресми шаымын ол-

дауа арналан. ойылан талаптарды бірі мдделі индивидтерді бар-

лығын және олар талап етіп отыран жерді зерттеу нысанына алу болды,

дегенмен брыны зерттеушілер де (антропологтарды кпшілігі тәрізді)

бір аумата мір сретін сол халыты шаын тобын тере зерттеген еді.

Сонымен жаа зерттеуде оны жобалауа атысты тмендегідей сырты

шектеулер ойылды:

Далалы зерттеулер [...] «ресми» сипатта болды, яни: 1) антро-

пологты далалы зерттеулер жргізілетін аймаа келіп-кететін

уаыты крсетілген кімет аулысы жариялануы керек; 2) зерттеу

тапсырыланша FUNAI-ды [Бразилиядаы байыры халытар

мәселесімен айналысатын ділет министрлігіні департаменті]

хабарынсыз және рсатынсыз антропологты бл аймаа ба-

руына немесе зерттеу жргізуіне болмайды, ал антрополог зі

алаан уаытында барысы келсе, асына бір ызметкер осып

жіберіледі.

(Viegas, 2009:149)

Мны барлыы антропологты зерттеу орнына бару жиілігін де, за-

тыын да шектеді, ал асында жретін ресми «серігіні» болуы жиналуы

ммкін мәліметтерді сипатына да з әсерін тигізбей оймады. Е бас-

тысы, зерттеуді баыты мен наты сипаттамалары байыры халыты

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

жерге атысты шаымын олдау масатында болды. Дак (2015) оан

арсы мысал келтіреді. Оан АШ-таы лім жазасына атысты феде-

ралды іс бойынша жеілдетілген жадайлар туралы айатар жинау

жайында сыныс айтылды, бл іске кедей, кбінесе аранәсілділер мір

сретін аймата тратын жергілікті есірткі сатушыны атысы бар еді. Дак

сынысты орындааннан кейін, осы сала бойынша он жыл бойы этногра-

фиялы зерттеу жргізді.

Тіпті зерттеу ортасы алдын ала арастырылан зерттеу мәселелері негі-

зінде тадалан болса да, бл ортаны кейін зерттеу сауалдарын дайын-

дауа ыпал етуі ммкін. Себебі, жоарыда айтып ткеніміздей, этногра-

фиялы зерттеуде сратарды дайындау далалы зерттеу басталана де-

йін аятала бермейді; ол деректерді жинау процесінде ана емес, сондай-

а жазу кезеінде де жаласуы ммкін. Алдын ала арастырылан зерт-

теу мәселелері аясындаы сратара тадалан ортада рсат берілмеуі

ытимал; деректер зерттеушілер сйенетін кейбір болжамдара немесе

оларды маыздылыына кмән келтіретін сәттер болады. Мндай жа-

дайда зерттеушіні алдында екі трлі тадау болады: алашы сауалдарды

зерттеуден алып тастау немесе, ммкін болса, оларды мият зерделеу-

ге болатын ортада зерттеуді айта бастау. Дегенмен ара-тра мәселені

маыздылыы жоарыда айтылан тадауды екіншісіне әкелуі ммкін,

әдетте зерттеушілер з шешімінде ала береді және зерттеу сауалдарын

сол нысана баыттайды. Аырында, бір ана зерттеу арылы шешілмейтін

мәселелерге байланысты кптеген сратар туындайды, сондытан тадау

жасаудан айналып ту ммкін болмай жатады. Сонымен атар баса орта-

а кшу жмыс барысына тсау болуына және мәліметтерге ол жеткізуі-

не атысты жаа мәселелер туындайды. Дегенмен бл зерттеу нысанына

айналан орта туралы білетін малмат кбейген сайын, оны зерттеу о-

лайлыра болады деген сз емес. Эверетт Хьюз әзіл-шыны аралас: «Зерт-

теуші ешандай міні жо ортадан зерттеу сраын тадауы керек», – деген

болатын.

Сондай-а этнографты зерттеу ортасыны сипатын айындау, зерттеу-

ге ажетті наты сауалдар тізбегін жасау ммкіндігі немі бола бермейті-

нін есте стау ажет. Оны зерттеу жргізетін ортада алаанын жасауа

еркіндік те бола бермейді. арастырылан зерттеу мәселесін қолға алу

шін е алдымен олайлы орынды анытау керек. Зерттеу ортасы аны-

талан жадайда, ммкін болса, оны олайлы екенін баалау шін зерттеу

орындарын, сондай-а сол жерде зерттеу жргізу ммкіндігін, оан р-

сат алуа болатынын алдын ала зерделеп алуа кеес беріледі. Бл зерт-

теу ортасына атысты кез келген жатты дәлелдерді жинау және оны

алдын ала талдау, тәжірибесі немесе білімі бар, тез байланысуа болатын

кез келген адаммен схбаттасу, бәлкім, сол жерге жасырын немесе ашы

трде бару секілді әрекеттерді амтиды. Жоспарланан кейбір әдістерді

пилотты зерттеу жргізумен атар орындауа болады, дегенмен кейде

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

негізгі деректерді жинауда қолданылмайтын, осы масата арналан ор-

таны пайдаланан жн.

Осындай жолмен «жадайды алдын ала баалап кру» зерттеу жргізі-

луі ытимал бір немесе бірнеше орта туралы апарат беріп ана оймай-

ды, сондай-а зерттеу сауалдарын дамытуа және натылауа ммкіндік

береді. Зерттеу объектісіні біртекті категориясына жатады деп есептелген

дниелерді бір-бірінен млдем ерекшеленетін бірнеше типке блу ажет-

тігі аныталуы ммкін. Мысалы, Маунт Нью-Йоркті солтстік блігіндегі

стрип-клубтарды зерттеу барысында әдеттегі клиенттеріне, сол жерде ж-

мыс істейтін әйелдерге деген кзарасы және басару рліне арай клуб-

тарды екі лкен типке блінетіні туралы орытындыа келеді.

Стрип-клубтар бишілерді трасыздыымен, әртрлі әлеуметтік

тапа тиесілі клиенттерді кп болуымен және оларды «траты»

келуімен, сонымен атар басшылыты бишілермен жаын арым-

атынаста болмауымен, оларды мәселелер иындаан жадайда

ана келіспеушіліктерді реттеу шін араласуымен сипатталады. Ал

оамды клубтар клиенттеріні аз, салыстырмалы трде тра-

ты бишілер тобыны болуы, сондай-а кпшілігі жмысшы табына

жататын орта жастаы еркектерден тратын «траты» клиентіні

болуымен ерекшеленеді [...]. оамды клубтардаы басшылы би-

шілермен жеке байланыс орнатады және келіссздер жргізеді [...].

(Mount, 2018:68)

Бір-біріне сас әрекеттер орын алатын әртрлі жерде зерттеу жргізу

сол әрекеттерді тереірек тсінуге ммкіндік береді.

Мысалы, Шах (2014:3) Мумбайдаы жезкшелік туралы зерттеуін-

де ндістанны кедей ауылдарынан Мумбайа кшіп келген әйел-

дерді сексуалды ызметін сатумен байланысты келіссз жргізе-

тін орталарды ерекше ш трін зерттеді [...]: бордельдер, кшелер

және нака ретінде белгілі кнделікті аы тленетін оамды ебек

нарытарыны баса екі контекстен айырмашылыы – сексуалды

масаттаы сауда жасырын немесе кіріс әкелетін ызметтер секілді

жзеге асырылады.

(Shah, 2014:3)

Ортаны тадауда прагматикалы пікірлерді рлін тмен бааламау

керек. Зерттеуді гипотезасын тексеру кезінде мндай мәселелер млдем

болмаанмен, этнографиялы зерттеулерде ерекше маызды рл атаруы

Жалпы аланда, сапалы зерттеулердегі эксперименттік жмысты рлі туралы нә-

тижелі талдауларды араыз: Sampson, 2004.

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

ммкін. Мны себебі зерттеуді жарамдылыын анытайтын критерий-

лерді айтарлытай аны болмауымен байланысты. Алдын ала арасты-

рылан зерттеу мәселесін зерделеуге болатын орталар кп. Сонымен атар

деректер жинау процесі әдетте ауырт жреді және оны нәтижесіні ма-

ыздылыына әсер етеді. Сондытан деректерге ол жеткізуге кмектесетін

ызметкерлермен байланыс орнату, жол жру және орналасу шыындары,

деректерді олжетімділігі және т.б. зерттеу жргізілетін орын тадауды

жеілдететін маызды факторлар болып есептеледі. Сэмпсон мен Томас

мны анытауда кемелерде жргізген этнографиялы зерттеулерінде туын-

даан пікірлерге сйенеді:

Зерттеу барысында теізде кп жзген және айлаа бірнеше рет

тотаан кптеген кемені әдейі тадады. Бл әдетте теізшілерді

айлата бос уаыты бола бермейді, кейбіріні, мысалы, аа офицер-

лерді портта болан уаытында атаратын міндеттер кп, сонды-

тан олар атты шаршайды деген орытындыа келуімізді нәтиже-

сі. Демалыс алан теізшілер жаалауа шыады және зерттеуді тек

кемеде жргізетін алымдар олармен кездесе алмай алуы ммкін.

Аталан кемелер теізге ыса мерзімді сапара шыады және ай-

лаа те жиі келіп трады, сондай-а оларды мнда уаыты да аз.

Сондытан да кемені тадау деректер жинауды отайлы жадайла-

рын баалауа негізделді [...].

(Sampson және Thomas, 2003:170)

Кэмпбеллді 1950 жылы Грекия туралы зерттеулері крсеткендей,

кейде ажет ортаны іздеу салдарынан ктпеген нәтиже туындауы ммкін.

Ол Янинаны солтстік-шыысындаы таулы айматаы ауылдарды бірін

зерттеуге аттанды. Баран кезінде азамат соысы салдарынан ауыл халы

саныны азайанына кзі жетеді, ал з лтыны аылшын болуы «тышы»

деген кдік тудыруына себеп болады. Ктпеген оиа оны зерттеу жос-

парын згертіп жіберді. Бл жерлердегі Каракачан кшпелі малшылары

ауылдан жоарыда орналасан аумата мір сретін. Олар ауыл трын-

дарымен жасы арым-атынаста деу иын.

Бізді де олармен арым-атынасымыз сәлемдесуден әріге бара

ойан жо. Жазды аптап ысты кніні бірінде кішкентай малшы

бала мектептен келе жатып, ауылды блаынан су ішуге тотайды.

Сол кезде оны жасы зінен лкен ауыл балалары стап алады [...].

Дәл сол уаытта антропологты әйелі жәбірленушіні тару ма-

сатында әлгі балалара деген ашу-ызасын білдіреді. Осы кішігірім

оианы нәтижесі оды болды: бізді трындарды бірі Каракачан

ауылына шаырды, сйтіп, арым-атынасымыз жасара тсті. Біз

келген уаыттан бірнеше апта ткен со, каракачандар ыстау шін

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

мал-млкі мен отбасын алып, Теспротия жазыына арай кшетін

болды. Ал бір отбасы бізге бас тартуа болмайтындай сыныс айтты.

Егер олармен бірге кшсек, бізге лашы салып беретінін жеткізді.

(Campbell, 1992:152)

Осы мысалдан нені аарды? Бл кейде зерттелетін ортаны зерттеуші-

лер тадамайтынын, керісінше, сол ортаа атысы бар индивидтер зерт-

теушілерді тадайтынын, сондай-а зара байланысты шарттарды кп

болатынын крсетеді. Мндай жадайда этнограф алаш рет берілген р

сатты зерттеу нысаны аншалыты ажет деген кзарас трысынан, сон-

дай-а осындай тікелей кмек туындатуы ммкін мәселелер трысынан

арастырып, саралауы керек.

детте этнографтар бір ана ортаны немесе шаын ортаны ана зерт-

тейді. Кейде зерттеу нысанына бір адам алынады, мысал ретінде Нью-

Йорк штатыны шалай ауданында тратын Вилли деген клікті, ауыл

шаруашылыы жабдытарын және баса да техника трлерін жндейтін

механик туралы жазан Харперді (1987, 2018) зерттеуін келтіруге бола-

ды. Дегенмен географиялы жаынан бір-бірінен те алша орналасан

мекендерді байланыстырудаы жаандануды әсерін мойындау арылы

кп нысанды этнографияа (Marcus, 1995; Hannerz, 2003; Nadai және

Maeder, 2005), сондай-а азіргі әлемде кейбір адамдарды жоары мо-

бильді мірін есепке алатын тәсілді ажет екеніне ерекше назар аударыл

ды. Кп нысанды этнографияны мысалы ретінде Буравой және т.б. автор-

ларды (2000) «Жаанды этнография» (Global Ethnography) атты ебе-

гін келтіруге болады. Ебекте зерттеушілер бірнеше мемлекеттегі әртрлі

ортаны назара ала отырып, трлі елді мекендерде тратын адамдарды

жаандануды иындыына бейімделетіні және оан арсы ттеп бере

алатыны туралы баяндалады. Труэль мен Тэвори (2016) атысушыларды

баылауды маыздылыына назар аударады (яни зерттеуге алынан-

дар әртрлі «контекстерге ткен кезде» зерттеушілер олармен бірге ілесіп

жреді). Мны бір-бірімен жасы арым-атынас орнатып, футбол ойнау

шін Лос-Анджелес паркіне келген латынамерикалы иммигрант еркек-

тер арасындаы бейресми желілер туралы зерттеуге сілтеме жасау арылы

крсетеді.

Онлайн этнографияа (7-тарауда толыыра арастырылады)

тоталса, бірнеше нысанды зерттеу те оай, дегенмен әртрлі нысанда-

ы зерттеуге атысатын адамдарды анытау ммкін бола бермейді.

Бірнеше нысанды зерттеуді немесе іштен баылауды таы бір се-

бебі нені дрыс, нені брыс екенін анытаумен, сондай-а теория-

лы идеяларды алыптастыру шін бір-біріне арама-айшы кейстерді

Баылау кезінде жаяу жргеннен грі, клік олданан жн. араыз: Wegerif,

2019.

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

пайдаланумен байланысты. Осылайша Хенслин АШ-ты әртрлі айма-

ын амтитын зерттеу жргізуді йарады және мны жзеге асыруды са-

лыстырмалы трде арзан және ыайлы жолын табады:

Кез келген жаа шыыз, біз де 21 кн бойы, сіз алаандай, жиі

шамыз» деген Eastern Airlines әуе компаниясыны жарнамасы туралы

естідік. Бл сынысты зады екеніне кзім жетті, 750 доллара, ала-

анымша, кез келген алаа баруыма ммкіндік туды, тіпті ойлааным-

нан да арты жерлерге бара алатын болдым [...]. Міне, әдісті зі, яни

іштен баылау әдісі осы зерттеуге ол жеткізуді кілті болды. Баспанасы

жотар те аз аша жмсайтыны белгілі, бл да мені жадайым мен

алауыма толыымен сәйкес келді. Сйтіп, ешандай шыынсыз, йсіз-

дерге арналан баспаналарда трдым. (Дегенмен бл баспаналар жан

тыныштыын бзу трысынан орасан зор шыына батырды). Тегін

тсек-орын мен душа оса, аысыз таы және кешкі ас берілді. Де-

генмен бларды әрдайым жеуге болатын таам деп айта алмас едім,

бір жасысы, те дәмді тскі ас ішетін жер бар еді, ол – ша билетіні

баасына осылан сапар кезіндегі таам [...]. Е алдымен, АШ-ты

шыысында орналасан ірі алаларды зерттеу фокусына алдым, кейінгі

сапарларымда баса айматарды да оса бастадым. Масатым олым-

нан келгенше зерттеу «географиясын кеейту» болды.

(Henslin, 1990:55).

Бәлкім, кп нысанды стратегиялара атысты са болу керек шыар: кп

нысанды зерттеген сайын (ресурстарды млшері наты болатынын ескер-

сек) немесе зерттеу мейлінше «мобильді» болан сайын андай да бір нысан-

ды тере зерттеу ммкіндігі азаяды. Хаммуди: «Тоқтама деген бір ран секілді

крінеді, егер ажет болып жатса, тоқтай тұрыңыз, дегенмен айналаызды

бәрі озалыста екенін бір сәт естен шыармаыз. Сонымен, ала!» – дейді

(Hammoudi, 2009:25; автор ерекшелеп крсеткен ). Ол наты бір жерлерді

мият, тере зерттеу ажеттігін крсетеді. Е маызды тсы – зерттеуді ау-

ымы мен тередігі арасында тепе-тедікті саталуы (сондай-а араыз:

Harper, 2018: 97–98, 110). Хенслин тәрізді жалыз зі жріп зерттейтін эт-

нографтара араанда, әрине, Буравой мен оны шәкірттеріні әртрлі орта-

ларды зерттеу кезінде кп мәселе туындай бермейді.

ЗЕРТТЕУ ОРТАСЫ МЕН КЕЙСТЕР

Зерттеу ортасын тадауды зерттеуге арналан кейстерді тадаумен

шатастырмау маызды, йткені олар әртрлі болуы ммкін. Айырмашы-

лыа мән бермейтін сәттер болады, себебі зерттеу ортасы кейде здігі-

нен бар объект ретінде арастырылады. Осылайша Чикаго мектебіні

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

әлеуметтанушылары 1920 және 1930 жылдары з алаларындаы әртрлі

орындарды зерттеп, оларды азіргі оамны дамуы нәтижесінде пайда

болан «табии ауматар» ретінде арастырды (араыз: Rock 1979: 92).

леуметтануды баса контексінде салыстырмалы трде жабы топтарды

немесе «ауымдастытарды» лгілеріне сас ндеулер жазылды. Брын

антропология дәстрі шаын оамдар мен жергілікті ауымдастытарды

(«ауыл» секілді) зерттеуге ерекше кіл блген. Бл және осыан жаын

«ауымдасты зерттеулеріні» дәстрі кбінесе жергілікті оам туралы ге-

майншафт тәрізді кзараса сйенеді, онда ауымдастыты ішкі тра-

тылыы мен салыстырмалы трде айырмашылыы және зіне тән айры-

ша мәдениеті ерекше атап крсетіледі. Алаш рет либериялы тігіншілерді

антропологиялы трыдан зерттеу арылы дайындалан «практик-ма-

мандар ауымдастытары» туралы абылданан тжырымдама (араыз:

Lave және Wenger, 1991) бл тенденцияны дамуына трткі болды. Зерт-

теу орталары табии былыс емес, мны есте сатаан жн: олар траты

мәдени анытама мен әлеуметтік стратегияларды кмегімен алыптаса-

ды әрі саталады. Сонымен атар оларды шекаралары белгіленбесе де,

айта анытау және келіссздер арылы белгілі бір дәрежеде згеріп оты-

рады, сондытан оларды, жмсартып айтанда, аны емес дейміз (Nadai

және Maeder, 2005). азіргі уаытта мобильді цифрлы технологияны

адам міріне аншалыты еніп лгергенін ескерсек, адамдар зара әрекет-

тесетін орталарда згелермен жиі, тіпті траты «байланыс» рады.

«Ортаны зерттеу» туралы айтуды зі ате екенін тсіндіретін таы бір се-

беп – кез келген орта туралы толы апарат беру ммкін емес. Біз бір нәрсені

сипаттаанда әрашан тадау және орытындылау критерийлеріне сйенеміз.

Осылайша, негізінен, сипаттауа баытталан зерттеулерді зінде зерттеле-

тін кейсті орналасан ортасында изоморфты болмауы да маызды. Зерттеу

ортасы – кез келген кзарас трысынан зерттеуге болатын, сан алуан бы-

лысты жзеге асыратын контекс; ал жекелеген кейс – белгілі бір кзарас тр-

ысынан ана арастырылатын былыстар жиынтыы, яни зерттеу срата-

рыны жиынтыынан трады. Осылайша кез келген зерттеуде ортаны кейбір

ерекшеліктеріне млдем мән берілмейді, ал ішінара жекелеген бліктеріне ке-

ірек контексте кіл блінеді. Аса маызды былыстарды ерекшеліктеріне

еш уаытта маызын жоймайтындай арауа болады.

Кейстерді ауымы бойынша айтарлытай згеретінін айта кеткен

жн. Бір жаынан, арастырылатын кейс, Лейк және т.б. авторларды

(2015:64) «кн сайын бірнеше минутын бір пациентімен ткізетін медбике

туралы» жазбасындаы аяы атты заымданан, диабеті бар ер адам мен

медбикені 10–15 минутты арым-атынасы туралы деректер секілді,

жергілікті және ыса зара әрекеттестікті бір блігі болуы ммкін. Екінші

жаынан, зерттелетін кейс, Воганны (1996, 2004) NASA туралы зерттеуі

секілді бірнеше жыла созылып, кптеген ортаны амтуы ытимал.

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

Сонымен бірге кез келген ортада зерттеуге атысты бірнеше кейс бо-

лады. Мәселен, әртрлі сырты баалауды орта мектептегі оытуа әсе-

рін зерттеу барысында зерттелетін кейстер ретінде мектептерді зі емес,

арнайы курстар арастырылды (Scarth және Hammersley, 1988). Керісін-

ше, кейде кейс зерттеу ортасыны аясында болмауы ммкін, сондытан

Оседжо (2014: ix) Нью-Йоркте бар жйелерін зерттеу барысында аныта-

андай, олара атысты маызды аспектілер туралы апарат жинау шін

бар жйесіні аясынан шыу ажеттігі туындайды. Ол былай деп жазады:

Бірнеше жыл бойы Миланды зерттедім. Кптеген бара барып тр-

дым, траты клиенттер мен бармендерді жасы танитын болдым.

Кейін ешашан крмеген барды ондаан «аморшысын» кездес-

тірдім [...]. Алайда барды ішіндегі адамдар мен әрекеттерге кбі-

рек назар аударан сайын, оны сырты алалы контексіне ызыа

тстім. Мен клиенттерді ш трін анытадым: біріншісі – бірнеше

жылдан бері барды траты клиенттері саналатын, гетто ауданда-

рымен әйгілі болан крші Боуэриде тратын арт адамдар; екін-

шісі – кпшілігі ауданды абаттандыруды алашы кезеінде кшіп

келген немесе сол аудана жиі келетін траты жас клиенттер тобы;

шіншісі – жаында кшіп келген немесе сол аудандардан алыс т-

ратын, бара сирек келетін жиырма-отыз жастаы, тіпті одан да

жас клиенттер.

Джейкобс (1974) трмедегі еркектер арасындаы ылмысты топты

зерттеу барысында осындай састытарды тапты: трмеде ылмысты

топтарды алай пайда боланын және оларды атарына жаа мшелер

тарту шін жасалан сыртпен байланысын зерттеу те ажет.

Еш зияны жо болып крінгенмен, зерттеу нысаны мен орталарын зерт-

теуге атысты натуралистік тжырымдама зерттеуге арналан ортаны

аспектілерін жйелі және ашы тадауа, сондай-а теориялы орытын-

дыны шеберінен шыуа кедергі келтіруі ммкін. Сондай-а зерттеу ор-

тасын алыптастыратын және сатайтын процестерді елемеуге, оларды

арасындаы коммуникациялы және баса байланыстарды, оны ішінде

бірін-бірі алмастыратын «наты» және «виртуалды» тәсілдерді кзге ілмеу-

ге әкелуі ытимал. Осыдан аны байаланындай, зерттелетін кейсті не-

месе кейстерді табу және анытау процесі зерттеу мәселесін натылаумен

және талдау жасаумен атар жруі керек.

КЕЙСТЕР ЖӘНЕ ЖАЛПЫЛАУ

Этнографиялы жмыса байланысты жиі туындайтын шектеулер-

ді бірі мынада: әдетте те аз кейс, бәлкім, бір кейс зерттелгендіктен,

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

нәтижелерді «репрезентативтілігі» әрдайым кмән тудырады. Бл – әлеу-

меттік зерттеуді трі ретінде әлеуметтік сауалнаманы жатаушылар тара-

пынан айтылатын, ке таралан сындарды бірі (Small, 2009). Бан жауап

ретінде этнографтар және баса да сапалы зерттеу мамандарыны кпші

лігі з масаттарыны «жалпылау» екенін жоа шыарды. Линкольн және

Губа (1985:110): «Бір ана жалпылау бар: ол да жалпылауды жо екені»

деп мәлімдеген болатын. Сол секілді, Абу-Луход (2006:475) антрополог-

тар мен баса да зерттеушілерді мәдени тжырымдаманы олдануын

сына алды, бл «заттануды» амтитындытан, оны орнына «ерекше эт-

нографиямен» айналысуды сынады.

Алайда этнографтар кбінесе тура болмаса да, жанама жолмен жал-

пылауа жгінеді (1992: ch5). Кейде этнографиялы зерттеу шынымен

ызытыратын кейспен байланысты болады, ол кезде жалпылау басты

мәселе болмайды. Мны белгілі бір бадарлама немесе саясатты жзеге

асыруды кздеген кейбір тжырымдамалы зерттеулерге атысты айтуа

болады (Patton, 2015). Сонымен атар оны лыбритания парламенті ту-

ралы Крюді (2005, 2015, 2016) зерттеуіндегідей бірегей, кеінен таны-

мал және ыпалды ебектерді айтса болады. Алайда этнографтар, жалпы

аланда, осындай сипаттамалары жо орталардаы кейстерді зерттейді.

Зерттеушілер әдетте оларды пия стауды жн креді, демек, оларды

масаты жалпы білім алыптастыру екенін білдіреді.

Жалпылау – этнографиялы зерттеу масатыны бір блігі. Кей кездері

салыстырмалы трде кп кейс зерттеледі, бәлкім, бл бас жиынтыа дейін

жалпылауа айтарлытай негіз болуы ммкін. Осылайша Стронг (2001)

лыбританияда – екі, АШ-та – бір, жалпы саны ш ауруханада педиатр

кеесіне байланысты мыдаан кейсті зерттеді. Бл ерекше жадай болды,

сол себепті кез келген жалпылауды жарамдылыына атысты мәселе кр-

делене тсті. Сонымен атар мәселені шешу шін әртрлі стратегияларды

олдануа болады (Small, 2009; Maxwell және Chmiel, 2014; Emmel, 2013;

Rapley, 2014). Зерттеуді бірде-бір трі жалпылау ммкіндігіне атысты

мәселелерді толыымен шешпейтінін есте стаан жн: мысалы, әлеумет-

тік сауалнамаа кп адамны жауап бермеуі кедергі келтіреді; экспери-

менттер экологиялы трыдан аншалыты орынды деген мәселелермен

бетпе-бет келеді. Сыншылар этнографияда « жалпылауды жо» екенін жиі

мытып кететін сияты.

Баса салалардаыдай, этнографияда да жалпылау мәселесін шешу

масата байланысты. Іс жзінде бар немесе болашата болуы ытимал

кейстерді шектеулі жиынтыын жалпылауа бола ма? лде, дрысы, реп

резентативтілікті амтамасыз ететіндей іріктеуге келмейтін тиісті кейстерді

шексіз болатынын болжайтын теория әзірлеу немесе оны тестілеу ме? Екеуі

де зады.

Шофилд (1990) шектеулі жиынтыа дейін жалпылау масатында кей-

бір стратегияларды сапалы зерттеулерде олдануа болатынын атап тті.

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

Процесс барысында ол зерттелетін жиынтыа дейін жалпылау (мысалы,

сол жиынты шін репрезентативтіні анытауа тырысу), болашата тип-

тік болуы ытимал нәрсені зерттеу (мысалы, азіргі згерістерге атыс-

ты кейстерге назар аудару арылы), сондай-а нені типтік болатынын

зерттеу (мысалы, таралуы ммкін жаа оиаларды зерттеу) арасындаы

айырмашылыты крсетеді. Сонымен бірге осындай жалпылауды иын-

дытарын атап теді (әсіресе бір лшемге тән нәрсе басалара тән бол-

мауы ммкін). Жалпылау негізін алыптастырудаы кп нысанды зерттеу-

лерді рліне ерекше кіл бледі.

Егер ресми статистикалы мәліметтерде немесе баса зерттеулерде

бар болса, оларды тиісті сипаттамаларын масатты жиынты туралы а-

паратпен салыстыра отырып, зерттелетін кейсті немесе кейстерді типті

екенін баалауа болатынын ерекше атап ткен жн. Осылайша Солтстік

Ирландиядаы әртрлі дін кілдері арасындаы некені зерттеуде Ли халы

санаы деректеріні арнайы кестесі мен оларды сипаттамасын салысты-

ра отырып, жптардан жасалан «жентек ар» іріктеуіні (snowball sample)

репрезентативтілігін тексеруге тырысады. Оны жасаан іріктемесі «кбі-

несе балалары жо және білім дегейі салыстырмалы трде жоары, жас

және жаадан отау ран жптара арай ыысуды бар екенін» ортаа

салды (Lee, 1992:133). Солтстік Ирландиядаы трмысы иын жптара

ол жеткізу мәселесі туындаандытан, ол іріктеудегі ателікті тзете алма-

са да, мны з талдауында ескерді.

Тіпті кейде этнографиялы трыдан зерттелетін кейстерді типтілігін

баалау масатында апарат жинау шін бас жиынты іріктеуге кішігірім

сауалнама жргізуге болады. Осылайша Моффат Ратгерс университеті

студенттерін зерттеу барысында оларды кәсіби дайындыыны андай

дегейде екеніне баа беру шін сауалнаманы пайдаланып, оны нәти-

жесін лтты зерттеу нәтижесімен салыстыра білді (Moffatt, 1989:331).

Екінші бір ммкіндік – аз кейс тадап, оларды тередетіп зерттеу және оны

баса кейстер туралы жеіл-желпі апаратпен біріктіру. Мысалы, Сколник

(1966) ы орау органдары туралы зерттеуінде бір алаа назар ау-

даранмен, зерттеу орытындысын жалпылау ытималына тексеру шін

баса аладаы органдара да ысаша зерттеу жргізді. Кішігірім масш-

табта МакДермот (2018) нәсілдік сыаржа пікір білдіруге жол берген не-

месе трткі болан факторларды анытау шін жадайларды жйелі трде

салыстырып отырды. Бл стратегияларды ешайсысы әдетте толыымен

наты дәлелдер бере алмайды, дегенмен нәтижелерді жиынты шін

аншалыты дрыс болуына байланысты бір тсінік алыптастыруы мм-

кін, бл натуралистік немесе біркелкі (moderatum) жалпылауа сайды

(Payne және Williams, 2005; сонымен атар араыз: Larsson, 2009).

Теория дайындау және оны тестілеу мәселесі озалан жадайда кейс-

терді стратегиялы трыдан іріктеу маызды орын алады. Оны әртр-

лі формасы болуы ммкін (Emmel, 2013). Соларды бірін Глейзер мен

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

Стросс (1967) «теориялы іріктеу» деп атады. Бл зерттеушілерді басты

міндеті – теория жасау және оны әрі арай дамыту, кейстерді тадау ары-

лы зара байланысты категорияларды, категорияларды асиеттерін мм-

кіндігінше кбірек шыаруа, сондай-а оларды арасындаы байланыс-

тарды пайда болуына септесу. Олар бірін-бірі толытыратын екі стратегия

сынды: белгілі бір категорияны негізгі асиеттерін ерекше крсету шін

кейстер арасындаы айырмашылытарды мейлінше азайту; басты катего-

риялара атысты асиеттерді анытыын арттыру, категорияларды бі-

ріктіру және теорияны олданылу аясын шектеу шін кейстерді арасын-

даы айырмашылыты мейлінше кбейту. Мысал ретінде ауруханада лім

аузында жатан науастарды лімнен хабардар болуы туралы контекст

келтіреді.

ртрлі медициналы ызмет крсету орталытарына бару былай

жоспарланды: алдымен науастарды хабардар болуын мейлінше

азайтатын ызметтерді кргім келді (сондытан бірінші шала туан

балалара арналан орталыа, кейін науастар кбінесе комада

болатын нейрохирургиялы ызмет орталыына бардым). Одан ке-

йін ызметкерлер тарапынан болсын, науастар тарапынан болсын,

лімні боларына деген болжам кбірек және лім тез болатын жа

дайда лімді арастырым келді, осылайша интенсивті терапия және

реанимация бліміне шолу жасадым. Келесі кезекте медициналы

ызметкерлер шарасыз науастарды лім аузында екенін білетін,

біра науастар сенуі де, сенбеуі де ммкін жадайды арастырдым,

мндай науастар бірден дние салмайды. Сондытан онкологиялы

аурулар орталыын арастырдым. Одан кейін науастар ктпеген

жерден әрі тез айтыс болатын жадайларды арастыру шін жедел-

жәрдем ызметіне бардым. ртрлі ызмет трлерін арастырды

және сол ызметтерге атысты бірнеше ауруханаа барып, шолу жа-

сады. Осылайша ызмет трлерін жоспарлау жалпы тжырымда-

малы кесте (хабардар болу, кту және лім крсеткіші), сондай-а

болжанбаан мәселелерді амтитын тжырымдамалы рылым

арылы жргізілді. Тексеруді ажет ететін жайттарды тексеру немесе

бастапы кезеде жіберілген олылытарды тзету шін кейде здік-

сіз зерттеуді алашы екі немесе ш, не болмаса трт аптасынан ке-

йін ызмет крсету орталытарына айта оралып отырды.

(Glaser және Strauss, 1967:59)

Осындай кейстерде теориялы идеяларды сынау кезінде стратегия-

лы тадауды олдануа болады. Мндаы масат – теорияларды салыс-

тырмалы трде ата сынатан ткізетін кейстерді тадау. Мысал ретінде

Харгривз, Лейси және Болл жргізген лыбритания мектептеріндегі оу

жйелілігі туралы зерттеуді келтіруге болады (Hargreaves, 1967; Lacey,

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

1970; Ball, 1981; сондай-а араыз: Abraham, 1989, 1995). Оларды ай-

туынша, мектепті оушыларды академиялы және мінез-лы ерекше-

ліктері бойынша блуі (абілетіне, лгеріміне арай сыныптара блу не-

месе біріктіру арылы) оларды мектепті жатаушы және мектепке арсы

субмәдениеттерге блінуіне себеп болады. з кезегінде, бл субмәдениет-

тер оушыларды мінез-лын іштей және сырттай алыптастырып, оу

лгеріміне әсер етеді. Алашында бл теория ш трлі орта мектепті мы-

салында әзірленіп, сынатан ткізілді. Кейстерді бірінде гимназия мекте-

бі тадалды, себебі сол мектепті оушылары бастауыш сыныптан бастап

мектеп ндылытарын берік станады, зерттеу барысында мектепке деген

арым-атынас, й ішіндегі жадай және т.б секілді жіктелу процесіне ар-

налан зара бәсекелес тсіндірмелерді негізіндегі айнымалылар ішінара

баыланып отырды (Lacey, 1976). Бичсайд жалпы білім беру мектебі ту-

ралы зерттеуінде Болл оушыларды мектеп ішінде абілетіне арай блу

емес, абілеті әртрлі балаларды топтастыруды әсерін зерттейді (кейбір

факторлар траты болып ала береді), бл згеріс топа блуді әлсіре-

генін крсетеді. Осындай зерттеулерден ішінара «аса маызды» кейстерге

назар аудара отырып, жалпы теориялы орытынды шыару шін салыс-

тырмалы әдісті пайдалануды крнекі мысалын кріп отырмыз.

Кейстерді тадау кезінде олданылатын стратегия зерттеу барысында

згеріп отыратынын айта кеткен жн. Зерттеуді бастапы кезеінде кейс-

терді айсысы тадаланы аса маызды болмауы ммкін. Ол кейін ма-

ызды бола бастайды. Бл алашы шешімдерді айта аралуы ммкін

екенін білдіреді. Клатч зіні ошыл саяси йымдардаы әйелдер туралы

зерттеуінде трт йымды салыстыра отырып, «трт жолаты кестеден» бас

тааны туралы баяндайды: екі ескі ошыл топ және екі жаа ошыл топ; екі

«діни» және екі «зайырлы йым». Алайда ол кп замай біратар иын-

дытара тап болды.

Дәлірек айтса , ол алашы зерттеу дизайны шін тадалан йым-

дар іс-жзінде зайырлы және діни баыттар болып блінбегенін

анытады [...]. Сонымен атар ол: «Кптеген діни немесе отбасы

ндылытарына баытталан топта «й шаруасындаы» белсенді

әйелдер [...] мен мейлінше зайырлы консервативтік топта «маман-

ды иесі» болып жрген белсенді әйелдер [...] арасында алыптас-

ан жалпы задылыты байадым». Е соы дизайнда тере сх-

баттара, іштен баылауа және ошыл баыттаы әдебиеттерді

Зерттеуді осы тізбегінде олданылатын теорияны жасау және тестілеу процесін

әрі арай талдауларды араыз: Hammersley, 1985. Салыстырмалы талдау ке-

зінде кейс-стадилерді олдануда кездесетін мәселелерді талдауларды араыз:

Gomm et al. 2000; Gerring, 2007a and b. Салыстырмалы әдісті әрі арай 8-тарауда

талылаймыз.

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

мәтіндік талдауына сйенуді жаластырдым, дегенмен әйелдерден

тратын белсенділер арасындаы вариацияны арттыру шін консер-

вативтік топтарды кбірек тарта отырып, іріктеуді кеейттім, осылай-

ша ошыл топтарды арасындаы ауымды жіктерді жасы тсінуге

ммкіндік алдым.

(Klatch, 1988:75).

Бл мысал зерттеуге арналан кейстерді тадауа атысты болсын, бас-

а трыдан болсын, этнографиядаы зерттеу дизайныны здіксіз про-

цесс екенін растайды. Зерттеу мәселесі мен тадалан кейстер арасындаы

сәйкестік жиі баыланып отыран.

КЕЙС ІШІНЕН ІРІКТЕУ

Зерттеу шін кейстерді тадау этнографиядаы іріктеуді жалыз трі

емес. Кейстер ішінен іріктеу де сол секілді маызды. Е кемінде, мны

Лейкті және т.б. (2015) ысаша оиаларды зерттеуіндегідей немесе

Стронгты (2011) педиатриялы кеес туралы зерттеуіндегідей, егжей-

тегжейлі зерттеуге келетіндей клемді кейстерге атысты айтуа болады.

детте айда және ашан баылау жргізу керек, кіммен сйлесу керек

және не срау керек, сондай-а нені және алай жазып алу керек деген

сауалдара атысты шешім абылдануа тиіс. Бл процесте зерттеуге алын-

ан кейске нені атысы бар, нені атысы жо деген мәселені ана шеш-

пейміз, сонымен атар блшектен ттаса арай жалпылауды кздей оты-

рып, олжетімді деректерді іріктеуді жзеге асырамыз. Кбінесе бл іріктеу

мият жргізілген талылауды нәтижесі бола бермейді: шын мәнінде

зерттеуді алашы кезеінде андай кейс(тер) зерттелетіні туралы тсінік

толы алыптаспайтындытан, сондай-а кейс(тер) туралы апарат әлі де

жинаталып жатандытан, іріктеуді нәтижесі туралы айту ммкін емес.

Дегенмен процесті соында кейске атысты деректерді тиісті трде ірік-

телуін ммкін ылу және кейс шеберінде ате жалпылауа әкелуі ытимал

кездейсо алынан іріктеуді крсету шін олданылатын кез келген крите-

рий мейлінше наты және жйелі болуы керек. Кейс ішінен іріктеу алуды

ш басты лшемі бар: уаыт, әлеуметтік топтар және контекст.

Уақыт

Уаыт туралы ойлаан кезде, е алдымен, ш аспектісі бар зерттеу ж-

мысыны кестесіндегі айырмашылыты білуіміз керек: жалпы, зерттеу

орнында анша уаыт ткізу керек, нысандара аншалыты жиі барып

тру керек, анша уаыта баруымыз керек? Антропологиядаы брын-

ы нормалардан айырмашылыы – бгінгі этнографиялы зерттеулерді

кпшілігі зерттеушіні бір немесе бірнеше жыл бойы кн сайын бір зерттеу

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

ортасында болуын немесе оан атысуын ажет етпейді, оны орнына кей

кездері ыса мерзімде мейлінше наты және жиі деректер жинатауды

арастырады. Мерфи кше иылысындаы тәтті нан дкенінде немі кез-

десіп тратын арт адамдар туралы зерттеуінен бір мысал келтіреді:

Трт жылдан астам уаыт бойы дерек жинауды басты кезедерінде

Steve’s Donut Shop дкеніне аптасына ш-трт рет барып, сол жерде

шамамен бір саата жуы уаытымды ткіздім. Тәтті нан дкеніні

сыртында далалы зерттеулер аз жргізілгенімен, оны жиілігі мен

затыы шамамен бірдей болатын.

(Murphy, 2017: 115)

Зерттеу орнындаы уаытты жалпы затыына атысты айтарлы-

тай айырмашылы дәстрлі антропологиялы далалы зерттеулер мен

«блицкриг», «баытталан» немесе «жедел» этнография арасында байа-

лады (Millen, 2000; Knoblauch, 2005; Wall, 2015). Сонымен бірге зерттеу

нысанына баруды жиілігі мен арындылыына атысты Джеффри мен

Троман (2004:538) ш трлі режимді бліп крсетті: «ыса» («арынды

этнографиялы зерттеуді ыса кезеінде зерттеушілер зерттеу нысанын-

да траты трде мір среді, бл бірнеше кннен бір айа дейін созылуы

ммкін»); «тадаулы және зіліспен» (за уаыт бойы әлсін-әлсін, біра

ыса стратегиялы дала зерттеулері жргізілгенде) және «айталанбалы»

(бл кейбір кезедерді жйелі трде амтуа баытталан дала зерттеуле-

рінен трады).

Бл режимдерді соысы деректер жинауды жоспарлауды уаыта а-

лай бейімдеу керектігін және андай да бір жадайда болатын әрекеттер

тізбегін алай рылымдайтынын крсетеді (Dalsgaard and Nielsen, 2015).

Зерубавельді ауруханалар мысалында крсеткендей, осындай рылым-

дау крделі болуы ммкін:

Науастарды ауруханадаы мірі аясында талыланатын уаытты

әлеуметтік аспектілеріні тізімі шексіз деуге болады: науастарды

ауруханада болу мерзіміні уаыт рылымы; уаыт пен кеістік

арасындаы атынас; жоспарды орындауды соы мерзімдері мен

стратегиялары; аурухананы әртрлі блімшелері арасындаы уаыт

атынастары; йымдастыру уаытыны аурухана ызметкерлеріні

ауруханадан тыс міріне әсері және т.б.

(Zerubavel, 1979: xxi)

Уаыт оамды мірде аса маызды аспект болып крінгенмен, ол

кбінесе еленбей жатады. Зерттеу жмыстарын жоспарлау станымдар

мен ызметтерді әлеуметтік теория шін маызды екенін ескере отырып,

уаытты рылымдарына назар аударуа тиіс (Dawson, 2014; Dalsgaard

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

және Nielsen, 2015; Elliott және т.б. 2017). Шындыында, мны есепке ал-

мау теріс орытынды жасауа әкелуі ммкін. Берлак және т.б. (1975) осы

мәселеге атысты кп жыл брын, яни 1970 жылдарды басында, жргі-

зілген аылшынны здік бастауыш мектептері туралы зерттеуінен мысал

келтірді. Осындай мектептер туралы жазылан журналистік материалдар

мен білім беру әдебиеттеріні кпшілігі мынадай әсер алдырды: осы мек-

тепте оушылар не істейтінін, ашан және алай істейтінін және оны ан-

ша уаыта созылатынын здері шешеді. Дегенмен тере зерттеу жргізу

арылы зерттеушілер (Троман және Джеффриді терминімен айтанда,

«ысартылан» режимде) шындыты млдем басаша екенін білді.

Сәрсенбі кні таерте маліммен ысаша сйлескеннен кейін, біз

жеке-жеке жмыс істеуге кеткен отыз баланы баылады: оларды

кейбірі математикамен, басалары орфографиямен немесе [әде-

биетте крсетілгендей] шыарма жазумен айналыса бастады. Сол

кні таерте малімдерді әрекетінен балалара не істеу керектігі-

не атысты нсаулы бергенін байамады. Балалар зі ызыан

нәрсемен айналысатындай крінді. Дегенмен одан кейінгі бірнеше

кн бойы, шамасы, сәрсенбі кні болар, таерте баылаан мінез-

лыты тсіндіретін оиалар мен задылытарды аарды. Келесі

дйсенбі кні ертегілік Томас мырзаны әрбір пән бойынша бір ап-

талы жмыс минимумын бекіткенін байады [...]. Келесі жма кні

ертегілік әрбір баланы бір апта бойы орындаан жмыстары жа-

зылан «кнделіктерді» жинаанын крдік. Демалыс кндері Томас

мырза және (кейін анытаанымыздай) кейде директор әрбір оу

лгерімі журналын тексеріп, кнделіктерге «жасы», «математикаа

мән берііз» немесе кілге ала тудыратын «маан келіп кетііз» де-

ген жазба алдырып отырды.

(Berlak және т.б., 1975:218)

Франч және де Соуза (2015) бл кейсте Бразилиядаы орта мектепке

назар аудара отырып, мектеп міріні уаыт аясына жаа бір талдау жаса-

ды. Сол арада Тьора (2016) рок-музыка фестивальдарына тән уаыт цикл-

деріні маыздылыын атап тті. Екі кейсте де уаытты жоспарлау осындай

жадайларда зерттеу жргізуге тікелей әсер етеді.

Берлак атап ткен ателіктерді болдырмау шін не істеу керек екені ту-

ралы зерттеу кезінде ойланып крейік. Мысалы, жалпы алалы ауруха-

наны шыл медициналы кмек блімін арастырайы. Бл жерде кез

келген тере зерттеу кндізгі немесе тнгі уаыт, сондай-а апта кні бо-

йынша жмыс пен белсенділікті әртрлі лгісін анытай тсетіні аны. Же-

дел жәрдемге жгіну мен сол ызметті крсетуді сипаты да әртрлі болуы

ммкін. Сенбіні тнгі уаыты дйсенбімен салыстыранда абылдауды

млдем згеше крсеткіштерімен және лгілерімен ерекшеленуі ммкін.

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

Бл блімдегі уаыт лгілерін зерттеу медбикелер ауысымындаы згеріс-

терді де, жас дәрігерлер арасында кезекті ретін де амтиды. Осындай уа-

ыт мәселесі бойынша иындытар, мысалы, фабрикалар, барлар, кафе-

лер, трмелер, арттар йі сияты баса да зерттеу орталарында кездесуі

ммкін.

Сондытан адамдар топтарыны, іс-әрекеттерді, кзарастар мен

оиаларды барлы трін крсетуге тырыссаыз, уаыт вариацияларын

жергілікті дәрежеде амтуыыз керек. рине, далалы зерттеулерді з-

діксіз тәулік бойы жргізу ммкін емес, сол себепті белгілі бір млшерде

уаытты да іріктеп, тадау ажет. Зерттеу орнындаы уаыт лгілері тура-

лы мәліметті назара ала және осылайша басаларыны да аныталуына

ммкіндік бере отырып, Джеффри мен Троманны әртрлі режимдеріні

біразын олдану ажет болуы ммкін.

Зерттеушіні амту мәселесінен блек, аса маызды уаыт мерзімі мен

сәттерін анытауы да ытимал. Мысалы, ауысымдар арасындаы згеріс-

тер жмысты йымдастыруда және кейбір шарттарда апарат алмасуда

шешуші рл атаруы ммкін. Мндай шешуші сәттерге ерекше назар ау-

дару керек. Жоарыда айтыландара сас пікірлер маусымды немесе

жылды циклдер, жаа жымды жмыса абылдау секілді ірі масштаб-

ты уаыт лшемдеріне де олданылады; дегенмен уаыт пен ресурстара

шектеу ойылары аны.

Сонымен атар ктпеген «ттенше оиалар» (апаттар, атыысты

басталуы, те кп адамны келуі және т.б) болуы ммкін, сондытан эт-

нографты сол ортада болуы не болмауы кездейсо жадай. Егер сондай

оиаларды куәсі болса, оны тікелей зерттеуге ммкіндік алады; ал олай

болмаан жадайда, апарат берушілерді ретроспективті мәліметтеріне

сйенуі керек. Балаларды орау бойынша топты әлеуметтік ызметкер-

лері туралы зерттеуге Ли (2014) атыса алмай алады да, ал әріптестеріні

бірі жмыстан шеттетілгендіктен (ресми нсаулара айшы болса да) бол-

ан жадайларды талылау шін Лиге телефон соады.

Осы уаыта дейін әдетте мекемелердегі және сол секілді жерлердегі

далалы зерттеулерге атысты мәселелерді айтып келдік. Ал мндай уа-

ыт аспектілері тым ресми емес деп аныталан далалы зерттеулерге ол-

данылуы ммкін. ала міріні задылытары, «оамды орындардаы

арым-атынас», оамды ортаны олданудаы згергіштік және де-

виантты әрекет лгілеріні барлыында уаыт лшемдері бар; яни жыл

мезгілдері, апта кндері, кндізгі және тнгі уаыт маызды рл атарады.

Мысалы, маусымды фестивальдар мен карнавалдар, рәсімдер мен жо-

ралылар секілді ерекше оиалара да кіл блу ажет (Kapferer, 2010;

Symons, 2016), сонымен бірге кнделікті болып жатан оиаларды баы-

лауды да ескерген жн.

Зерттеу жмысын жоспарлау әрекеті уаыт рылымы туралы болжан-

ан білімге негізделгенін естен шыармауымыз керек, мны сәтті болуы

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

жоспарды аншалыты дәл рылуына байланысты. Сол себепті адам-

дармен тсінісу шін, сондай-а арым-атынас руды этикалы се-

бептеріне байланысты кейбір адамдарды кту, уаытты боса жмсау,

олармен уаыт ткізу ажеттігі туындауы ммкін (араыз: Mannay және

Morgan, 2015; Palmer және т.б. 2018; 4-тарау).

Әлеуметтік топтар

детте, ай жаынан алса та, ешбір орта әлеуметтік трыдан біртекті

бола бермейді, сондай-а белгілі бір кейсте арастырылатын әлеуметтік

топтарды тиісті репрезентативтілігі (тиісті акторларды жиынтыын жет-

кілікті дегейде тере зерттеу ммкін болан жадайды ана есепке алма-

анда) іріктеуді ажет етеді. арттар йіне атысты осы мәселені Родригес

(2014): «Брын жргізілген зерттеулерде онда жмыс істейтін ызметкер-

лерді кейбір категориялары ескерусіз алды», – деп атап ткен болатын.

Индивидтерді іріктеу кейде мейлінше стандартты «бір бет ысаша

мәлімет» негізіндегі демографиялы критерийлері трысынан жргізі-

луі ммкін. Яни наты контекске байланысты индивидтерді гендеріне,

«нәсіліне», этносына, жасына, мамандыына, білім сапасына және т.б.

ерекшеліктеріне арай іріктеуге болады. Осылайша, Патилло-Маккой

ара нәсілді орта тап тратын кварталдар туралы зерттеуінде схбат беретін

әлеуметтік топтарды іріктеу кезінде әртрлі жастаы топтар мен орта тап-

ты әртрлі блігін тадап алуды жн крді, дегенмен мобильді жастар бл

кварталдан кшіп кеткендіктен, жасаан іріктеуінде оларды тиіс млшер-

де амтылмааны жнінде хабардар болды (Pattillo-McCoy, 1999:222).

Дегенмен осындай жеке категориялар жаа талдаулар мен бәсекелес тео-

риялара атысты немесе ауымды бас жиынтыты репрезентативтілігін

амтамасыз етуде ана маызды; олар әдетте аны аналитикалы маы-

зы бар баса да категориялармен толытырылуы керек. Осындай жаа

категориялар «атысушылар арылы аныталатын категориялар» немесе

«баылаушы арылы аныталатын категориялар» болуы ммкін (Loﬂand,

1976; Loﬂand және т.б. 2006).

«атысушылар арылы аныталатын категориялар» термині зерттеуге

атысушыларды зі олданатын типтік белгілерді білдіреді, яни олар –

әлеуметтік топтарды типін анытайтын «халыты» категориялар. Олар

әлеуметтік топтарды зіне және згелерге атысты әрекет етуіні негізі

боландытан ана маызды емес. Сонымен бірге институтты рлге ие

болуы немесе бейресми айырмашылыты білдіруі ммкін. Мысалы, әйел-

дер трмесі туралы зерттеуінде Джилломбардо (1966) амаудаылар

олданатын: «тоылдатар», «амаудаы полицейлер» және «жандай-

шаптар»; заа баынатындар, бзаы әйелдер, амаудаы етене жаын

достар, трмелес достар; делдалдар, дкен рысы, сырттаы «арауыл»;

гомосексуала айналандар, лесбиандар, нәзік әйелдер, еркек-шора

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

лесбиандар, трме жезкшелері, жылпос әйелдер, бзылан әйелдер,

уаытша партнерлер, «шиелер», пассив гомосексуалдар, былмалылар

(яни гомосексуалды атынастарда рлін жадайа байланысты згер-

тіп отыратындар) тәрізді атауларды тізімін жасаан. Осындай атаулар

«амаудаыларды трмедегі жадайа жауап беру тәсіліне, сондай-

а оларды баса да амаудаылармен және трме ызметкерлерімен

арым-атынасына», сонымен атар сексуалды бадарына байланысты

олданылады (Giallombardo, 1966:270).

Керісінше, «баылаушы арылы аныталатын категориялар» – зерттеу-

ге атысты әлеуметтік топтар арасындаы айырмашылыты крсету ма-

сатында зерттеушілер жасаан типтер. Мысалы, индивидтерді андай да

бір жадайа тап болу жолындаы немесе бейімделу кезіндегі айырмашы-

лытарды ерекшелеп крсету шін жасалатын типтерді келтіруге болады.

детте осындай категориялар Сноу мен Андерсонны (1993: ch2) бас-

панасыз әлеуметтік топтарды крделі типологиясына сәйкес атысушы-

ларды здері жасайтын айырмашылытара негізделеді, дамиды және

егжей-тегжейлі аныталады. Сол сияты, ытайды автоклік зауыттары

туралы зерттеуінде Чжан (2015) за мерзімді келісімшарта ол ойан,

салыстырмалы трде жоары жалаы алатын негізгі ызметкерлер мен

жалаысы тмен, әлеуметтік жеілдіктерге ол жеткізе алмайтын, кнде

жмыса алынатын және жмыстан шыарылатын уаытша ызметкерлер

арасындаы басты айырмашылытарды атап крсетеді. Чжан осы катего-

рияны ішіндегі айырмашылытарды таы да жіктей тседі. Мысалы, уа-

ытша ызметкер ретінде алынан, жалаысы е тменгі крсеткіштен де

аз, ешандай әлеуметтік жеілдіктер берілмейтін, сонымен бірге осы таы-

лымдамасы траты жмыса айналу ытималдыы те тмен студентті

жадайын ерекшелеп крсетеді.

атысушылар арылы аныталатын категориялар мен баылаушы ар-

ылы аныталатын категориялар зерттеуге атысы бар әлеуметтік топ-

тарды арасындаы барлы вариацияны амту масатында кейс ішінде

іріктеу жргізуді негізі ретінде олданылуы ммкін. рине, бл процесс

аналитикалы идеяларды дамыту және деректерді жинау стратегиясымен

тікелей байланысты.

Контекстер

Контекстегі згерістерді есепке алу уаыт пен әлеуметтік топтар арасын-

даы іріктеу секілді те маызды. Сондай-а кеістікті мекенмен шатасты-

рып алмау да маызды. Радис (2011: 13) е басында этнографты ерек-

ше, шектелген аума ретінде атап ткенін сол жердегі әлеуметтік топтар

дәл солай арастырмауы ммкін екенін айтады. «Мекенді сезіну жадайа

тәуелді; әртрлі масштабта және әлеуметтік ызметті наты бір саласына

атысты туындайды». Басаша айтанда, ол кей кездері ойлаанымыздан

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

да крделі және згермелі. Бл зерттеу ортасыны әлеуметтік рылымы

туралы жоарыда келтірілген пікірімен ндеседі.

Кез келген ортада индивидтер әртрлі мінез-лыты ажет ететін әр-

трлі контекстер арасындаы айырмашылыты ажырата алады. Кейде

оларды шекаралары наты белгіленеді, тіпті баыланады немесе мейлін-

ше оралады. Бл кеістіктер андай да бір топа немесе адамдар кате-

гориясына және (сол секілді маызды) басалара тиесілі деп аныталан

территориялар болуы ммкін дегенді білдіреді. Кесіп туі иын шекарасы

бар елдер сияты, шаын масштабта адамдарды сырта шыармайтын не-

месе ішке кіргізбейтін аруланан лагерьлер мен жабы ауымдастытар

болады.

рине, территориялар мен оларды шекаралары шаын масштабты

ауымдастытара араанда, аны болмаса да, адам мірі шін те маызды

(Low, 2017). Собх және Белк (2011) Катардаы әйелдерді й ішіндегі мірі

туралы зерттеуінде мекендерді әлеуметтік трыдан аныталып, арастыры-

луын мәдениетті крінісі ретінде сипаттайды; бл бізді индивидтер шін не

нды, олар неден орады деген мәселелерден, сондай-а оларды кза-

расы мен олара атысты кзарас туралы кп жайттан хабардар етеді. Бас-

аша айтанда, мекендерді наты бір бірегейлік немесе арым-атынаса,

діни немесе саяси сенімге, әлеуметтік статустаы айырмашылытара және т.б

факторлара атысты символды мәні болуы ммкін. Дәл сол мекенде, бәл-

кім, тәулікті әртрлі уаытында оан басаша арайтын бір емес, бірнеше топ

болуы да ытимал (Chevalier, 2015).

Сонымен атар Гоффманны «сахна» және «сахнаны сырты» арасын-

даы айырмашылыты зерттеу сияты, контекстер арасында да функцио-

налды дифференциация мен байланыс болады:

Арты орын немесе сахнаны сырты осы ойылыма атысты ме-

кен деп аныталуы ммкін, ол жерде ойылым алыптастыран әсер

табии процеске әдейі арсы ойылады [...]. Дәл осы жерде зін мл-

дем басаша етіп крсететін ойылыма млтіксіз дайынды жргізі-

луі ммкін; дәл осы жерде иллюзия мен әсерлер ашы растырыла-

ды [...]. Сондай-а костюмдер мен «алдыы планны» элементтері

бір тексеріліп, дрысталады. Топ дайындыын пысытап, алдында

отыран аудитория жо кезде біреуді орлайтын сздерді бар-жо-

ын тексереді; топты абілеті жо, әлсіз мшесі айта дайындалуа

жіберіледі немесе сахнадаы ойылымнан алынып тасталады. Сах-

наны артында орындаушы босасып, зін еркін стайды; алдыы

атардаы орнын тастайды, сахнадаы сзін тотатып, кейіпкеріні

бейнесінен шыады.

(Goffman, 1959:114–115)

ЗЕРТТЕУ ДИЗАЙНЫ

Гоффман аргументінде онай мейрамханаларынан бастап кеме жн-

дейтін орындара дейінгі кптеген ортаа сілтеме жасай отырып, мысал

келтіреді.

Гоффмана сйене отырып (1963), кеістіктер мен оларды анытайтын

физикалы рылымдар әлеуметтік драмаларда олданылатын бутафо-

рия екенін есте стауымыз керек, баса сзбен айтанда, олар адам-

ны іс-әрекетін алыптастыранымен, оны анықтамайды. Мысалы, мектеп

малімдеріні сынып ішіндегі мінез-лы стаздар блмесіндегі мінез-

лынан атты ерекшеленетіні белгілі (Woods, 1979; Hammersley, 1980).

Олар «стаздар блмесіндегі мінез-лын» мектепті баса бліктерінде,

тіпті мектептен тыс, жергілікті бар секілді орындарда да крсетуі ммкін.

Екінші жаынан, егер сырттан біреу келсе немесе сол жерде мектеп дирек-

торы болса, олар дәл сол ортада «стаздар блмесіндегі мінез-лына»

тсе алмауы да ммкін.

Контекстегі згергіштіктен бір кейс аясындаы кзарас пен мінез-лы

туралы теріс жалпылау болмасын десек, зерттеу ортасындаы әлеуметтік

топтар әрекет ететін контекстерді (оларды жай ана наты орын емес, со-

нымен атар әлеуметтік рылым екенін мойындай отырып) анытауымыз

керек, сонымен атар зерттеу баытына атыстыларды барлыына іріктеу

жргізгенімізге сенімді болуымыз керек. Жоарыда атап ткендей, мны

жзеге асыруды бір жолы – наты бір атысушыларды нысанаа алу,

оларды мірі мен жмысыны бір блігін райтын әртрлі контекстер

арасындаы озалысын за уаыт бойы баылау (араыз: McDonald,

2005; Trouille and Tavory, 2016; Wegerif, 2019).

ҚОРЫТЫНДЫ

Е нәтижелі деген орталар мен кейстерді тадау немесе оларды ішінен

е дрысын іріктеу зерттеушілерді олынан әрдайым келе бермейді. Та-

даымыз келген кейстер белгілі-белгісіз себептерге байланысты зерттеуге

жабы болуы ммкін; тіпті олар ашы болан кнні зінде мтаж дерек-

терге ол жеткізуді тиімді стратегияларын жасау ажеттігі туындайды. Дәл

солай баылаымыз немесе сйлескіміз келген адамдара, тіпті бір кейс

ішінде іріктегіміз келген контекстерге (зіміз алаан уаытта) ол жеткі-

зу ммкін бола бермейді. Деректерге ол жеткізу – этнографиядаы те

иын мәселелерді бірі, себебі жмыс істейтін ортада зерттеушіні олын-

да билік бола бермейді, сондай-а адамдарды кезек кттірмейтін жеке

басыны мәселелері оларды ынтыматасуына кедергі келтіреді. Келесі

тарауда дәл осы олжетімділік мәселесіне назар аударамыз.

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

Этнографияда деректерге рсат алу – зекті мәселелерді бірі. Фельдман

және т.б. авторлар (2003; vii) алда кездесетін иындытарды ойламаан

кптеген зерттеуші шін те жайсыз «тосын сый» ктіп труы ммкін деп

есептейді.

Кейде деректерге рсат алу немі ммкін бола ма деген сра

туындайды. Ортнер (2010) Голливудтаы кино индустриясын зерттеу ба-

рысында осы сраа тап болды. Жалпы, әрдайым тікелей бола бермесе

де, зерттеу ортасына «жол табуыыза» немесе зерттегііз келетін адам-

дармен байланыс орнатуыыза болады.

Рсат алу мәселесі зерттеуді басынан зекті болары аны, деген-

мен деректерді жинау кезінде де белгілі бір дәрежеде маызын жой-

майды. Мысалы, Сэмпсон мен Томас (2003) кеме бортында далалы

зерттеулер жргізген кезде кеме иелерінен рсат алу е алашы а-

дам екеніне кзі жеткенін, ал капитанны тіпті е маызды гейткипер

екенін айтады. Кемедегі мірді ата иерархиялы сипатта болуы-

на арамастан, тіпті кеме компанияларыны баса мшелері беретін

деректерге ол жеткізуді зі оай болмады. Оларды сзіне ара-

анда, деректерге рсат алу мәселесіне атысты келіссздер жргізу

шін кеме бортындаы толы жмыс кніне те уаытты сарп еткен

(173-б.). Дрейк пен Харви дәл осы мәселені трме этнографиясына

Фельдман және т.б. (2003) кітабында институттара емес, әлеуметтік топтара р-

сат алуа баытталан олжетімділік мәселесі мен мәліметтерді жинауа атысты

жалпы пікірталас келтірілген. Харрингтон (2003) әлеуметтік психологиялы тео-

рияа, соны ішінде символды интеракционизмге сйене отырып, зерттеу ортасы

мен әлеуметтік топтара ол жеткізуді этнографиялы тәжірибесін тжырымдауа

талпынды.

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

атысты айтады, себебі трме зерттеушілері күн сайын трме ішіне

кіру шін келіссз жргізу масатында микродегейдегі арым-аты-

наса тседі (2014:492; тпнсада курсивпен алынан). Маццетти

(2016; 306–307) Англиядаы ш «ртке арсы және тару ызме-

тін» зерттеу барысында брын олжетімді болан апарата шектеу

ойылуы, тіпті уаытша немесе млдем тыйым салынуы ммкін еке-

нін мәлімдейді.

Осылайша ажет деректерге рсат алу іс жзінде жетістік деуге бола-

ды. Бл бәріміз кнделікті мірде дамытып отыратын, адамдармен арым-

атынас руа керек ресурстар мен стратегиялара сйенуді ажет етеді.

Оларды атарында Джефферсон (2015; 172) айтып ткен кндіру және

шаырусыз келу де бар. Дегенмен е маыздысы – келіссз жргізу және

сабыр сатай білу. Деректерге рсатты амтамасыз ету тек қана практика-

лы трыдан шешіле оятын мәселе емес. Сондай-а ол теориялы тр-

ыдан тсінуге және «туабітті аыла» да байланысты. Сонымен атар де-

ректерге рсат алу жолындаы кедергілер мен оларды есеру жолындаы

әрекеттерді зі ортаны әлеуметтік жадайынан және зерттеуге алынан

адамдарды баыт-бадарынан тсінік береді.

Тотаны (2004; 134) айтуынша, Болоньедегі теміржол бекетінде тер-

акт рбандарын еске алу шарасын зерттеу шін деректер алу мәселесіне

атысты келіссздер жргізу барысында Болонье рбандары ассоциация-

сындаы ыпалды тлалар оны Италияны пия барлау ызметіні агенті

ретінде абылдап, кдіктенген. Бл жадай бірден оларды рей-оры-

нышын, сондай-а зерттеушілерді бл айматы мекендейтін зге адамдар

ретінде арастыранын тсінуге кмектесті. Сол сияты, Ноксты (2001;

209) Солтстік Ирландиядаы «зардап шеккендермен» байланыс орнату-

ды оамды йымдар арылы жргізуді еш нәтижеге әкелмейтініне кзі

жетеді, себебі соыа жыыландар осы йымдарды здерін сабаан а-

рулы топтармен байланысы бар деп кдіктенген. Оны орнына е тиімді

жолы пробация ызметіні инспекторлары арылы хабарласу болды. Се-

бебі бл офицерлер «оама арсы әрекеттері шін» арулы топтар тара-

пынан жазаланан жастарды ісін де арайтын еді. Рсат алу мәселелері-

не атысты келіссздер кезінде зерттеу нысанындаы адамдар арасында

келіспеушілік те, арым-атынас та туындайды, сондытан оларды кейбі-

рі талдау шін те маызды.

рине, олжетімділікке атысты келіссздер кезінде этикалы мәсе-

лелерді де есте стаан жн: мысалы, алдымен (және одан кейін) рсат

алу ажет болса, кімні рсатын алу керек деген мәселемен атар, кімнің

рсатымен алу керек деген сра та ойылады. Этика мәселесі кбінесе

зерттелетін ортада баынышты позицияда болатын адамдара, мысалы:

ызметкерлер, біреуді арауындаы адамдар, балалар немесе амауда-

ылара атысты ктеріледі. Бл жердегі мәселе әдетте гейткиперлерді

оларды атынан сйлеуінде болып отыр. Сонда әлгі адамдар зерттеуге

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

атысысы келетінін немесе келмейтінін здігінен шеше алмай ма? Фассин

этнографтарды полицейлермен бірге арауылдауа шыанын тменде-

гідей сипаттайды:

детте офицерлер арауылдауды жмысыны бір блігі ретінде

абылдауа тиіс, ал кейде бл басшылы тарапынан міндет ретінде

таылады. рине, офицерлер асына адам осуды әртрлі абыл-

дайды, дегенмен олар ашытан-ашы асты ниет танытуды бас-

шылыа жаа оймасын аны тсінеді.

(Fassin, 2017a:35)

Зерттеуші гейткиперлерден рсат аланнан кейін (әсіресе билікті ие-

рархиялы рылымы саталан жерде) баынышты деп арастырыла-

тындардан рсат сраса, бл жадай әлгі гейткиперлерді беделіне кмән

келтіру секілді крінеді. Сондытан практикалы және этикалы мәселе-

лерді ескере отырып, алдымен жадайды байыппен баылап, сосын келіс-

сз жргізу керек. Демек, есік алай ашылса, солай жабылуы ммкін.

Рсат алуа атысты келіссздерді жргізу барысында адамдара

(гейткиперлер және т.б.) зерттеуді масаты, олара тигізер әсері, оны

ішінде зерттеу нәтижелерін жариялау салдарына атысты не айту керектігі

де маызды. Адамдарды з еркімен толыымен келісім беруі әрдайым

ммкін бола бермейді, тіпті кейде бл этнографиялы зерттеулерде аса

ажет (кейде млдем) болмауы ммкін (Hammersley және Traianou, 2012:

4-тарау; 11-тарауды араыз). Дегенмен бл апарат немесе келісім беру

тірегіндегі мәселелер маызды емес дегенді білдірмейді.

ДАЛАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРГЕ КІРІСУ

Рсат сраан кезде олданылатын бастапы стратегиялар зерттеу шін

тадалан ортаны сипаты мен адамдара байланысты згеріп отырады.

Бейресми орталар немесе топтар туралы айтар болса, зерттегіміз келе-

тін ортаа немесе белгілі бір адамдар тобы жиналатын жерге жай ана

бара салуа болады. Мысалы, біреу кше, оамды клік, парк немесе

соан сас мекендер секілді «оамды» ортаны зерттесе, рсат алу

мәселесімен ешашан бетпе-бет келмейтіндей крінеді. Бл пікірді жаны

бар, себебі әр адам оамды орындара еркін кіре алады. Мысалы,

МакДермотт (2018; 189–190) Отстік Каролина штатындаы Гринвилл

аласында мемлекеттік мекемені кту залында баылау жргізеді. Ол тіпті

аылшынша білмейтін адамдара (себебі соы кездері Латын Америка-

сынан келген иммигранттар саны артан болатын) берілген жауаптарды

зерттеу шін кмекшілерді пайдаланады. Тіпті сол ортаа ешандай ке-

ліссз жргізбестен баруа болса да, бл зерттеу жргізу шін жеткілікті

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

болмай шыты. Мысалы, оамды орындар әлеуметтік арым-атынас

стильдерімен ерекшеленеді, оан Гоффман (1971) «азаматты нем-

райдылы» (civil inattention) атаан стиль жатады: зерттелетін адамдар-

ды жолдастарына мән бермеуін, кзіне мейлінше тура арамауын, тіпті

здеріні физикалы трыдан жаындауын да мейлінше адаалауын

білдіреді. Сондытан да далалы зерттеушіні болып жатан нәрселерге

назар аударуы немесе ызыуы осындай нәзік арым-атынас рәсімін б-

зуы ытимал.

оамды ортадаы әрекеттерді кпшілігі трасыз және ткінші еке-

нін айта кеткен маызды. Салыстырмалы трде за уаыт баылау жргіз-

гісі келетін далалы зерттеуші «уаытты боса кетіру» мәселесімен немесе

траты трде сол жерде болуыны себебін тсіндіру мәселесімен бет-

пе-бет келуі ммкін. Классикалы мысал ретінде Лод Хамфристі (1975)

«шайхана клиенттері» (tearoom trade) туралы зерттеуін келтіруге болады.

Бл зерттеу оамды әжетханаларда жынысты атынаса тсу шін ер

адамдарды баса ер адамдарды іздеуі туралы. Оны айтуынша, осындай

ортада баылау жргізу шін сол ортада абылданан наты рлді ойнауы

керек еді. Мәселен, ол оамды әжетханалара полиция келген жадайда

олара алдын ала ескерту беретін «кзлаты», сондай-а тышы және

баылаушыны рлін атаруа келіскен. Стьюартты (2018:231) Скид

Роуда кше сатушысыны кейпіне енудегі алашы әрекеті сәтсіз болды

деуге болады. Ол крген-білгенін тртіп отыранын жасыру шін сзжм-

ба шешіп отырандай болып, газетті пайдаланды. Ал асындаы сатушы-

ларды бірі оан: «Ниггерлерді сзжмба шешпейтіні баршаа аян» [...].

тірігіе береке берсін. Бл сені осы жатан еместігіні айын белгісі

ой», – деген еді.

рине, кейбір оамды орталар адамдара уаытын бос ткізуге а-

жетті жадайды жасайды. Мәселен, Мерфиді зерттеуінде кше иылы-

сындаы тәтті нан дкеніне жиі келетін егде жастаы ер адамдарды бос

сандалумен уаыт ткізетіні айтылады. Ол адамдармен арым-атынас ор-

нату арылы ер адамдарды міріндегі баса аспектілерге жол ашанын

тмендегідей жеткізеді:

Сйтіп, Steve’s дкенінде саат тоызда кездесетін топпен жаыннан

араласу әрі арай здігінен рбіді. Топты мшелері траты трде

әртрлі адамдармен араласып, кейде «згелерді» стеліне шаы-

ратын. Олар «мен» секілді, яни еркек, а нәсілді және сексуалды

бадары айын жандарды шаыруды жн кретінін аардым. Ал-

дымен осы ер адамдарды тәтті нан дкенінде баса стелде отырып

баыладым, сонан со бір-бірімізді кргенде сәлемдесетін бол-

ды, бірнеше аптадан кейін аздап әгімелесетін дегейге жеттік. Бір

кні Стив (дкен иесі) лкен автотратан тіп, пошта жәшігіне ба-

рып келу шін таерте келетін траты клиенттеріні кзінше мені

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

«дкенге жауапты» ылып ойды. Бл Стивті маан крсеткен сенімі

еді [...]. Сол кннен бастап солармен бір стелде кофе ішу баыты б-

йырды. Саат тоызда жиналатын топтаы ер адамдармен жаын та-

нысаннан кейін кейде жергілікті мейрамханаларда, кейде оларды

йінде жеке-жеке тскі ас іше бастадым. Оларды тапсырмасымен

әртрлі жерге (ауруханаа, азы-тлік және трмысты тауарлар д-

кеніне) барып, й ішіндегі әртрлі жмыстарды (сас телевизорды

цифрлыа ауыстыру немесе террасаа кннен орайтын шатыр ор-

натып беру және т.б. жмыстарды) істедім. Бос уаытымды да (туан

кн кештері, велосипед тебу секілді) солармен бірге, кейде оларды

йінде ткізе бастадым. Кнделікті әлеуметтік мірлеріне тыыз ара-

ласан сайын, тіпті алдын ала ескертпестен немесе рсат алмастан

йлеріне «соып» шыатын болдым.

(Murphy, 2017:114)

Дегенмен осындай жартылай оамды ортаа абылдану оай шаруа

емес. Андерсон Чикагоны отстік блігіндегі Jelly’s Bar барына кіруге

рсат алу те иын боланын, ол жерге бару мен әлеуметтік арым-

атынасты кру арасындаы айырмашылыты андай екенін жазады. Ол

зіні бірінші сапарын тмендегідей сипаттайды:

Кіре салысымен бара келіп отырып, алдымен сусына тапсырыс

бердім, осылайша, тура болсын, жанама болсын, кптеген клиент-

ті назарын зіме аударттым. Олар менен кз алмай, даусын бәсе-

детіп, тіпті бір-бірімен еркін сйлесуін де доарды, себебі барменге

айтан сзімді ден ойып тыдауа, тіпті сйлегенімді баылауа

кшті. Олар мен туралы білгісі келді, біра зім туралы апарат бе-

руге лысыз болсам да, әгіме барысында біраз жайтты бетін

аштым [...]. Бармен сырамды әкелген со, алдымдаы айнадан (тап-

сырысыызды тлеіз деген) белгіні крген бойда, ашаны бірден

тледім. Ол ашаны уана-уана алды. Мен бл жерге бірінші рет

келіп трандытан, сыраны аысын бірден тлеуге тиіс едім, айна-

ламдаы адамдар, шамасы, траты клиенттер болуы керек, сусын-

дарын бірнеше рет «арыза» алып отырды. Бл ережелерді мен

секілді аутсайдерлерге арналаны белгілі еді.

(Anderson, 2006: 40)

Осылайша зерттеуге болатын жеке тлалар мен топтар оамды ор-

тада олжетімді болса да, олар зерттеушілерге немесе кез келген аутсай-

дерлерге жылы аба таныта бермейді. Харпер (2018:113–14) й-кйсіз

кезбе адамдарды мірін зерттегісі келгенде дәл осындай мәселеге тап

болды: әсіресе уаыт пен шектеу негізгі факторлар еді.

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

Сонымен атар Голдстайн (2016) Боливияны бір алашыындаы

кше сатушылары мен саудагерлері туралы зерттеуінде сипаттаандай, тіп-

ті оамды ортаны зінде әртрлі территориялар болуы ммкін. Кейде

территорияны баылауда стайтындар зерттеушілерді жасы арсы алуы

ытимал. Мысалы, Вассерман мен Клер (2010) йсіз адамдарды айда

жиналатыны туралы алдын ала мәлімет жинап баранда оларды жасы

арсы алан. Ал дәл осындай топты зерттемек болан Стьюарт (2018:224)

бастапыда кәдімгідей арсылыа тап болды, ал кейін мны себебін т-

сініп, мәселені шешімін табады. Сйтсе, ол зін тым «жасы» стаан, сол

себепті де полицияны назарын аудартан.

Уолфты тәжірибесінен мәлім, кейде зерттеу нысанына ол жеткізу

шін ара-тра зіліс берумен атар, за уаыт бойы бір жерде алу да

пайдалы:

Эдмонтонда орналасан Альберта университетіне антропология ма-

мандыына оуа жаа тскен магистрант ретінде Harleytribe бай-

керлерін зерттегім келді. Масатым байкерлерді засыз субмәде-

ниет руыны негізінде жатан механизм мен эмоциялара инсай-

дерлерді кзарасын тсіну болды [...]. Мен зімні Norton марка-

лы мотоциклімді дайындап, байкер киімін киіп, далалы зерттеулер

жргізуге бел будым. Засыз клубпен байланыс орнатуа жасаан

алашы адамым сәтсіздікке шырай жаздады. Калгаридегі мото-

цикл дкенінде Kings Crew MC командасыны бірнеше мшесін кез-

дестіріп, олармен бірге жріп, араласуа ниет таныттым. Алайда шы

дамсызданып, тым кп сра ойыппын, сйтіп, жадайды ушыты-

рып жібердім. Аутсайдерлер, тіпті байкерлер клубка кіруге асыпай-

тынын байадым, ал шыдамсыз адама бл жол бірден жабылады.

Осыдан кейін Уолф жаа мотоцикл сатып алады да, тәуекелге бел бай-

лап, жаа топа (Rebels) осылуа адам жасады. Барда отыран кезде

оларды баылап, жаындауды жолын іздей бастаанын жазады:

Kingsway Motor Inn-де олара арама-арсы отырып алып, ішімдік-

терін тауысуа келген Rebels тобын баылап отыранымда, бойымды

рей билей бастаанын тсіндім. Хэви-металл рок жанрындаы му-

зыканы кшті даусы жаын танысуа кедергі келтірді, ал темекіні

кк ттіні ішінде адамдарды тану иынды туызды, барды бры-

шындаы былары кртешелердегі бас сйекті суреті ана крініп

трды. Бейтаныс адам мны барлыынан айналып тер еді [...].

Сйтіп, сырта шыып кеттім. Егер Rebels-ті бір мшесі келіп, «сені

кім шаырды» десе, алай жауап беретінімді ойластыруым керек еді.

Rebels MC тобындаы кішкентай Альберт бардан шыып, клікті бір

тексеру шін автотраа арай беттеген кезде (онымен танысуды)

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

бес трлі нсасын ой елегінен ткіздім. Мотоциклге сйеніп тра-

нымды кріп, мені тексеруге келді. Біраз уаыт бойы кішкентай

Альберт екеуміз автотрата алып, мотоцикл және желмен жары-

сып мотоцикл айдау, сондай-а Харлей дәстрі туралы әгімелестік.

Ол Rebel-ді е мыты чопперін крсетіп, клуб мшелеріні клікте-

ріне жасаан бейімдеу жмыстарын егжей-тегжейлі тсіндіріп берді.

Сйтіп, мотоциклімді бір тексеріп, птаандай бір дауыс шыаран-

дай болды да, Rebels отыран стелге шаырды. Траты трде барда

кездесіп, мен ішімдік ішу арылы олармен танысуа ммкіндік алсам,

оларды мені баалап, тексеріп алуа ммкіндігі болды. Клуба жа-

ын бола тсу шін барлы байкер тетін зын жолды алашы б-

лігінен ттім.

(Wolf, 1999:212–215)

Демек, зерттегііз келетін адамдармен оамды ортада байланыс ор-

нату крделі әрі за процесс болуы ммкін. Уолфты тәжірибесі ауіп-а-

терге толы еді. Дегенмен зерттеушіні де тексеру процесі болатынын дәлел-

деді, яни зерттеуші шын кілмен келді ме, жо па; оан сенуге бола ма,

жо па; зерттелген ызы па, әлде зеріктірерлік іс пе; пайдалы ма, әлде

ажетсіз бе деген сратарды басын ашып берді.

Алаш байланыс орнатан кезде кбінесе кмекші маызды рл ата-

руы ммкін. Мысалы, Уолф шін басында бл рлді кішкентай Альберт ат-

арды. Этнографиялы зерттеулер тарихына ілсек, осындай мысалдар

кптеп кездеседі. Соны е танымалы 1930 жылдарды соы мен 1940 жыл-

дарды басындаы Бостонны кше бзаылары туралы Уайтты (Whyte,

1931) зерттеуіне кмектескен Док болатын. Уайтты әдіснамалы осым-

шасы ая астынан жасалан зерттеу дизайныны классикалы сипаттама-

сы болып есептеледі. Ал Докты кездестіруі оны дамуындаы маызды

фактор еді. Док Уайта досты аморлыын крсетуге келісті және зін

алай стауы туралы ережелерді йретті. Сол секілді, Либоуды (1967)

«Таллиі» оан кепіл болып, оны з достары мен жаындарына танысты-

рып, ажет деректерге жол ашып берді.

Кбінесе андай рл атару керек деген мәселені этнографтар емес,

кмекшілер шешеді. Тіпті этнограф кмекші болатын адамды іздесе де к-

мекшілерді «зін-зі тадауы» жиі шырасады. Чеге тмендегідей мысал

келтіреді:

Галуа келген кні жаажайда ойнап жрген ызым мен жиендерім-

ді арап отыран кезде Музамен таныстым. Ол бізге келіп, әдеппен

амандасып, әгіме барысында мда отыран балалармен ойна-

ды. Ол кенет з отбасына атысты жадайлар мен жаажайа кел-

ген масаты туралы айта бастады. гіме баытын згертуге ты-

рыспадым. гіме барысында Еуропалы одата тратын бауыры

мен брын жаажайда танысан таныстары бар екенін, оларды

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

барлыыны шетелдік а нәсілді турист әйелдермен достасу ары-

лы шетелге кшіп кеткенін айтты. Бл кезде ол мені зерттеушілігім-

нен еш хабарсыз еді. Жаажайдан айтар уаытта оны осы аймата

жргізілетін оу-зерттеу жмысына атысты кмегі ажет екенін айт-

тым. йтеуір, алдаы уаытта осы жаажайда міндетті трде кезде-

сетінімізді білгендіктен, кездесуге атысты андай да бір жоспар р-

мады. Келесі кні жаажайды баса блігінде серуендеп жргенде

таы да кездестік. Оан зімні зерттеу таырыбым туралы, жаа-

жайда жмыс істейтін ер адамдарды зерттеуге ниетті екенімді жет-

кіздім. Ол схбата атысушылар табуда кмектесетінін шынайы кіл-

мен білдірді, сондай-а достарымен және жаажайдаы таныстарымен

таныстыруа уәде берді. Сйтіп, далалы зерттеулерге з еркімен аты-

сушы немесе делдал таппас брын біратар кездесу йымдастыру керек

шыар деп ойладым. Музаны тез арада келісім беруін алай тсіндіру-

ге болады? Бдан оан келіп-кетер пайда бар ма?

(Chege, 2015:470)

Муза секілді кмекшілер кей кездері зерттеушіні аы тленетін және

әртрлі рл атаратын ассистенттеріне айналады. Дженкинс мынадай мы-

сал келтіреді:

Хасанмен бірнеше апта жмыс істегеннен кейін оан апта сайын жа-

лаы беруді сындым, осылайша ол мені траты серіктесіме ай-

налды. Алдымен ол маан тіректегі елді мекенді крсетті, Кения-

даы этностар мен саясат туралы тегін мәлімет бере отырып, гидті

және Кибериядаы басты информантты ызметін атарды. Уаыт

те келе оны рлі крделене тсті, себебі ол әрдайым ассистент те,

гид те, бірге жмыс істейтін әріптес те, дос та бола білді. Ол жобаны

практикалы және логистикалы мәселелерін шешу, Найробиден

тыс жерлердегі зерттеу нысандарына сапар йымдастыру, онатын

жерді табу және әр аумата жол крсететін жергілікті жмысшылар-

ды жмыса тартумен шектелмей, сонымен атар бірге жмыс істей-

тін әріптесті де рлін атарды. Ол дерекке ол жеткізу және ауіп-

сіздікке атысты мәселелерде кеес бере отырып, зерттеу дизайнына

байланысты пікірталастара жиі араласа бастады; схбат берушілер

аылшынша емес, суахили тілінде сйлегендіктен (сол тілде егжей-

тегжейлі жеке мәлімет беретініне кзіміз жеткенде), ол аудармашы

ызметін де атарды; схбат берушілермен арым-атынас орнатуда

бастаманы з олына алды, ал оны сол оамны кілі болуы және

жарын мінезі ішінара болса да әгімені ашы әрі жеіл туіне сеп-

тігін тигізді; сондай-а схбат барысында кездейсо сратар ойып,

аналитикалы лес осып отырды.

(Jenkins, 2018:5)

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

Кмекшілерді, ассистенттерді және информанттарды білімі мен

тәжірибесі әртрлі болады. Этнографтара оларды дәл осы асиеті а-

жет болуы ммкін. Мысалы, Боливиядаы базарда ауіпсіздік мәселесін

зерттеуде Голдстайн (2016) зерттеу ассистенті ретінде кунг-фу саласы-

ны мастерін жмыса алан. Кейде кмекшілерді білімі мен тәжірибе-

сіне атысты ерекшеліктер олайсызды әкеліп, ауіп тндіруі ытимал.

Мысалы, Сьерра-Льеоне және Либериядаы соыс кезінде және соыстан

кейінгі «фронттаы антропологиясында» (Hoffman және Tarawalley, 2014)

Хоффманны кмекшісі және әріптесі (Тарауалли) брын Либериядаы

соыса атысан ардагерлерді ірі контингентін амтитын жауынгерлер

тобындаы, яни кіметті олдайтын Арнайы азаматты ораныс кште-

ріндегі басты тлаларды бірі болатын. Сол уаытта ол сьерра-льеонелік

және либериялы жауынгерлерді екінші әскери жасаа біріктірумен ай-

налысты, кейінірек жаса Либерия президенті Чарльз Тейлорды биліктен

латты. Хоффманды аладатан біратар мәселелерді бірі – Тарауалли

таныстыран әскерлерге атысты этикалы сратар болатын: әскерлер

зерттеуге атысуа з еркімен келісім берді ме, әлде жо па? Екінші мә-

селе: Тарауаллиді батысты зерттеушімен байланысы оны саяси ма-

сатына сай келе ме, сонда бл іске Хоффман да атысты болып шыа ма?

Демек, кмекшілер мен зерттеу ассистенттері андай артышылытар-

ды сынса да, оларды кейде зерттеуді жарамдылыына ауіп тндіре-

тін жеке басыны ерекшеліктері немесе мәселелері болады. Конс (2014)

Бангладештегі шекара маындаы аймаа немесе «анклавтара» кіру ту-

ралы баяндайды. Ол мндаы крделі мәселелермен бетпе-бет келген ке-

зінде Бангладешті лтты мраатында бір репортажа ажет мәліметтер-

ді жинап жрген жас, те ждеу репортермен кездейсо кездесіп алады.

Ол зін Сайфул деп таныстырып, андай зерттеумен айналысып жр-

генімді срады. Сйтіп, шекарадаы саясат туралы ызу әгіме баста-

лып кетті. Біратар себепке байланысты Сайфул маан ерекше әсер

алдырды. Дакка университетінде халыаралы атынастар бойын-

ша магистратурада оиды екен, жмыстарымен анклава аз уаыта

келген. Осылайша сайлау алдындаы саяси дрбелеге орай бара

алмаан орындар туралы тікелей дереккзден мәлімет бере алатын

болды. Е маыздысы – ол мәселені бірден тсініп, жобамны эм-

пирикалы аспектілеріне ана емес, теориялы және тжырымда-

малы аспектілеріне атты ызыты. ыса әгімелескенні зінде

Сайфул әрі арай зерттегім келген мәселелерге (мысалы: анклавтар

мен «лт» және «мемлекет» туралы әртрлі тсініктерді бір-біріне

сай келмеуі, даулы айма ретінде оларды саяси және тарихи ры-

лымы, сондай-а жергілікті халыты трмысты жадайыны ауыр

болуы) атысты сратарды дәл тауып, ойып отырды. Сонымен

бірге зі те намды адам еді. Маан ол «дос» деп атауа трарлы

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

азамат секілді крінді [...]. Карри осылан тауы жеп отыран кезде

Сайфулдан: «Анклавтара бары келмей ме?» – деп срадым. Бір

аптадан кейінгі, яни сайлауалды харталдар (ереуілдер) уаытша

тотаан кездегі сапарымыз кткенімізден де нәтижелі болды. Сапар

барысында Сайфула бауыр басып аланымды тсіндім, сйтіп, бір-

ден дос болып кеттік. Сайфул нрлы жзді, алыр, сыа-келемеж-

дері ткір, алжыбас жігіт болатын, сонымен атар кзбен кргенін

есінде те жасы сатайды екен. Бір байааным, билікке, кбінесе

мені елімні билігіне ешандай рметпен арамайтын. Шекарада-

ы информанттармен алаш схбаттасан кезде ыруар жмыс ат-

арды, кндізгі жмысымыздан кейін де пікірталасымыз жаласын

тапты, далалы зерттеулер кезінде тртіп алан орта жазбалары-

мызды дайындады.

(Cons, 2014:379)

Дегенмен жаа кмекшімні есірткіге тәуелді екенін білдім, бл әріптес-

тігімізді әрі арай жаласуын иындата тсті, аыр соында, әріптестікке

нкте ойылды.

Жоарыда айтып ткендей, кмекшілер мен ассистенттер оамды же-

лілер мен жадайлара жол ашуда ана емес, зерттеушіге сол ортаа сай

киінуді, зін-зі алай стауды йретуде де маызды рл атарады. ри-

не, кей кездері зерттеушілер алай боланда да здері ішінен табылатын

орталарды зерттейді, мны Алвессон (2009) «з ауымдастыыны этногра-

фиясы» (at-home ethnography) деп атады. Мны артышылыы – деректер-

ге рсат алуа атысты келіссздер зекті боланмен, зерттеуге атысты

базалы білімі мен ажет байланыстарды басым блігі этнографты о-

лында болады. Маккензи (2015:4) зі туып-скен және азір трып жат-

ан Ноттингемдегі (лыбритания) жмысшы табына тиесілі жер меншігі –

Сент-Эннс туралы зерттеуінде айтып ткендей, сырттан келген зерттеуші-

ні ажет деректерге ол жеткізе алмайтын кездері болады. Брыннан сол

ауымдасты мшесі және инсайдер ретінде кей адамдармен жасы а-

рым-атынас руа боланмен, бл жадай баса топтармен арым-а-

тынас руда кедергі келтіруі ммкін. Сонымен атар кей ортада аутсайдер

болып кріну инсайдерді олы жетпеген деректерге жол ашуы ммкін. Ал

кімні инсайдер, кімні аутсайдер екені, жергілікті, кей кездері наты жа-

дайа, сондай-а әлеуметтік анытамаа атысты мәселе (Merton, 1972).

Балаларды орау жніндегі мекеме туралы этнографиялы ебегін-

де Ли былай дейді:

Зерттелетін ортамен байланысы жо кәсіби маманны сол ортамен

таныс болмауы ажет мәліметке ол жеткізуге кедергі келтіреді. Тиі-

сінше, бл орта туралы тере білімі жо аутсайдер-зерттеушімен

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

салыстыранда, мені статусым мазмны бойынша бай әрі айрыша

болатын деректерді алыптастыруа ммкіндік береді деп сендім.

(Leigh, 2014:429)

Ол зін инсайдер деп санауыны объективті себебі бар деп ойлайды:

«шекара баылауынан оай ту шін олдана алатын тлжатыны бо-

луы инсайдер екеніді білдіреді» (2014:430). Алайда деректерге рсат

алу ойлааннан да иын болып шыты. Ол былай деп жазады:

Іс жзінде алдымнан шыан иындытар бл салада орнатан а-

рым-атынасыма әсер етіп ана оймай, зім жмыс істейтін меке-

меге деген адалдыыма кмән келтіруіме себепші болды. Сйтіп,

практик-маман ретіндегі кәсіби беделіме ыпалын тигізді. Алайда

сол иындытар кейін деректерге айналды.

(Leigh, 2014:429)

Сзін әрі арай былай жаластырады:

Инсайдер болу йым ішіндегі барлы апараттан хабарым бар деген

сз емес, кей контексте микромәдениет шеберінде арнайы дерек-

терден млдем хабарсыз болдым, сол салаларда зімді инсайдерден

грі, кбінесе аутсайдер ретінде сезіндім. Мысал ретінде менеджер-

мен ткізген схбатымыздан зінді келтірейін: жауап бергім келетін

сратарды оюыыз, әрине, иын екен, алайда сіз – мені коман-

дамдаы практик-маман, ал мен сізді менеджерііз екенімді ойла-

сам, бл апаратты сізбен бліспеуім керек (далалы жазба, 19 атар:

2012 жыл).

(Leigh, 2014:430).

Деректерге рсат алу туралы ойлаан кезде міндетті трде «не нәрсеге

рсат алуымыз керек» деген сауалды естен шыармаан дрыс. Зерттеу

барысында андай рсат ажет, оны алай аламыз деген мәселені шеші-

мін табу керек, бл мәселе инсайдерлерге де, аутсайдерлерге де кезігеді.

ГЕЙТКИПЕРЛЕР

Деректерге рсат алу – осы уаыта дейін талыланан мысалдара

араанда әлдеайда ресми процесс. Шекаралары институттандырылан,

осы шекаралардан ту оай болмайтын, тіпті баыланатын орталар бола-

ды. Мысалы, ресми йымдардаы рсат алуа атысты алашы келіс-

сздерде, е алдымен, йымны ішінен немесе одан тыс жерлерден рес-

ми рсат алуа кіл блінеді. Кейде орта туралы немесе адамдар тобы

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

туралы апарат бере алатын, сондай-а рсат алу процесін жеілде-

тетін тамыр-танысы бар адамдарды іздеу шін жеке адамдарды немесе

институтты рылымдарды пайдалануа болады. Касселді (1988:94)

айтуынша, хирургтер туралы зерттеуіне ажет деректерге ол жеткізуге

баытталан аншама ебек боса кеткеннен кейін, е соы мезетте

[...] брыны кйеуіні досы бір ауруханада зерттеу жргізуіне болаты-

нын айтады. Ол аурухананы бас хирургі болып шыады (және осы

мәселеге атысты хат жазып берді). Уолл-стриттегі инвестициялы

банкирлер туралы зерттеуін жргізген кезде, Хо (2009:13) зіні әлеу-

меттік-экономикалы білімі мен тәжірибесіне және беделді универси-

теттегі тамыр-таныстарына сйенгенін айтады. Ол былай деп жазады:

«Белгілі бір университеттер мен Уолл-стритті инвестициялы банкте-

рі арасындаы институтты және элиталы, «отбасылы» байланыстар

маан Уолл-стритке жол ашып берді. Сол инвестициялы банктерді

ішінде беделді университет тлектеріні Уолл-стритке барар з жолы

болатын».

йымдара кіруге рсат алу кейде крделі бюрократиялы сатылардан

туді ажет етеді, ал олар әрдайым этнографиялы зерттеулер жргізуге

олайлы бола бермейді.

Слоан мен Райтты айтуынша, азіргі кезде [...] Англия мен Уэльстегі

трме жйесіне «кіру» шін жасалатын алашы адам – бірыай

NOMS осымшасы арылы немесе кешенді зерттеуді олданбалы

жйесі арылы ыбзушыларды баылау жніндегі лтты ыз-

метке (National Offender Management Service-NOMS) жгіну. ділет

министрлігіні веб-сайтында «ыса мерзімге немесе за мерзімге

болсын, ызмет нәтижесін арттыруа әлеуеті болса, NOMS зерттеу-

шілерді олдап, ынталандырады» деп жазылан. Жоспарлы зерттеу

арылы NOMS-а «пайда» әкелетін зерттеуді ажеттігіне атысты

ойылан талаптармен атар, нәтижеге баытталан позитивті си-

паты бойынша мынадай сценарий шыуы ммкін: ешандай шектеу

ойылмайтын және зерттеуді тсіндірмелі әдісіне адал, сондай-а

позитивизм аидаларыны ндылыы мен ажеттігін ашы мо-

йындамайтын этнограф-зерттеушілер [...] осындай наты масаты

бар және басаруа негізделген нәтижелер беретін NOMS-ты зерт-

теуге оятын талаптарын орындаысы келмейді, тіпті оларды орын-

дауа абілеті де болмайды.

Одан әрі былай жаластырады:

Тіпті NOMS-тан рсат алса да, зерттеушіні еркінен тыс себептерге

орай, зерттеуді әрдайым ойдаыдай жргізілетініне ешкім кепілдік

бермейді. Мысалы, трт трмені [рсат беру міндеті тапсырылан]

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

шеуі ана мекемеге кіруге рсат берген. Тртіншісі трмеге ды-

быс жазатын рылыны әкелуге арсы боландытан [...] рсат

бермеді.

(Sloan және Wright, 2015:149).

Жоарыдаы мысалдардан байаланындай, әдетте йымдара кіруге

рсат алу шін ресми келіссздер жргізу ажет болса да, жай ана про-

цедураларды сатаумен мәселе шешіле оймайды. Сонымен атар кей-

де рсат алу шін бірнеше гейткипермен келіссз жргізу ажет болуы

ммкін.

Мысалы, зерттеу жргізу шін UWA (Уганданы жабайы табиатты ор-

ау басармасы) және Уганданы ылым мен техника бойынша лтты

кеесінен (UNCST) ресми рсат алу талап етілді. ылым мен техника бо-

йынша лтты кеес – Угандада жргізілетін зерттеу жобаларын адаа-

лауа жауапты кіметтік мекеме. Институтты баылау кеесі секілді UNCST

зерттеу дизайныны егжей-тегжейлі тсіндірілуін міндеттеді. Сол секілді,

Уганданы жабайы табиатты орау басармасыны зерттеу және ада-

алау департаменті йыма кіруге және зерттеу жргізуге рсат алу шін

осындай тініш білдіруді срады.

тініш формасын аланнан кейін, диссертацияма атысты комитет м-

шелеріні бірімен Уганданы жабайы табиатты орау басармасында-

ы оны таныстарымен ресми кездесу шін келдім. 2012 жылды наурыз

айында Кампаладаы UWA йымыны штаб-пәтері мен Елизавета пат-

шайым атындаы лтты парк арасында ш апта уаытымды ткіздім.

Бл сапарды бірнеше себебі болды: біріншіден, бл зерттеуді мал-

дау процесін жылдамдатты, сондытан зерттеу жарнасын зім тледім.

Екіншіден, Кампаладаы штаб-пәтерде және Катунгурудаы Елизавета

патшайым атындаы лтты паркты штаб-пәтерінде басты гейткипер-

лермен жобаны талылауа ммкіндік алдым.

(Moreto, 2017:445–446)

Институтты нормалар мен процедуралар оятын талаптарды орын-

дау кейде рсат берілгеннен кейін зерттеу жргізуді иындатып жібереді.

Зерттеуді ала жылжыту тапырлыты ажет етуі ммкін. Мысалы, азіргі

кезде кей мемлекеттерде мектептердегі зерттеулерге әсіресе оушыларды

атыстыру шін ата-анасыны рсаты талап етіледі. Соан байланысты

оушылардан ата-анасына келісім формасын беріп жіберу ажет. Ал зерт-

теуде (ммкіндігінше) ата-анасы рсат берген балалар санын сатап алу

этнографиялы зерттеулерде оай жмыс емес. Себебі рсат берілсе де,

осындай формаларды кбі айтарылмай алады. Мәселе ата-аналар-

ды рсат беруге ниетіні болмауында емес, формаларды жоалуында

немесе балаларды мытып кетуінде. Жалпы білім беретін лкен алалы

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

мектепті зерттегенде Хадсон тыс ойынын йымдастыру арылы бл мә-

селені шешуді тиімді жолын (бәлкім, дрыс болмауы да ммкін) тапты.

Ойын ережесі бойынша формасын (ата-анасы келісімін берсе де, бермесе де)

айтаран барлы оушыа сыйлы ретінде McDonald’s-та таматану шін

талон берілді (Hudson, 2004; 267).

Екінші мәселе – ажет гейткиперлерді анытау да оай емес. Тіпті рес-

ми бюрократиялы мекемелерді зінде кімні рсатын алу керек, кімні

делдалды ызметіне жгінген дрыс деген мәселеде айынды болмауы

ммкін. Кмекшілер мен гейткиперлер арасында аны айырмашылы

жо. Жергілікті ауымдастытарды зерттеуге келгенде де осылай. Сол-

тстік Ирландиядаы зорлы-зомбылыты зерттеу кезінде Нокс зерттеу

жргізу шін әскери рылымдарды растауын алу немесе олара далалы

зерттеулерді жргізіліп жатанын, масатын хабарлау ажеттігі туралы

айтты. Ноксты айтуынша, олардан «рсат» алу шін екі ауымдастыты

(республикашылдар және лоялистер) негізгі саяси кілдерімен байланыс

орнату кмектескен. Бл әрекеттер сырт кзге жмыс барысынан хабардар

етуді кздегендей крінгенімен, шын мәнінде бейресми рсат алумен бір-

дей еді (Knox, 2001:212).

Франдсен (Frandsen, 2015) «кдікті» теміржол компаниясы туралы

зерттеуінде ресми гейткипер болса да, рсат беруге зыреті жетпей-

тіндерді кездестірді. Ол басшылытаы және кәсіподатаы негізгі тла-

ларды келісімін алан еді: «билет контролеріні жиырма кілімен схбат

жргізу рсатымен бірге, маан оларды пойызда баылауа да рсат

берілді». Дегенмен, кейін мәлім боландай, ол зерттегісі келген билет

контролерлерімен кп схбат жргізе алмаан:

Алдын ала ткен апаратты кездесулерді бірінде тек билет

контролеріні келісімін алдым. Кейін жазан электронды хатында

әгімемізді біреу естіп ояр деген орыныштан, Е категориясын-

даы теміржол нысандарында емес, кафеде кездесуді алайтынын

тсіндірді. «Егер теміржол бекетінде кездессек [...], онда кафеде «жа-

сырынуымыза» болады. Е ауіпсіз жол – осы», – деген еді.

(Кристиан, 16 тамыз, 2012 жыл, Frandsen, 2015:167)

Ол бас-аяы небары жеті схбат ткізгенмен, бірде-бір баылау жргізе

алмады. Дегенмен ол гейткиперлермен байланыс орнатуда сәттілік серік

болуы ытималдыын да жазады:

Адамдарды маан деген кзарасынан тйгенім: олар маан дос-

ты пейілмен арады. Ауылда жрген кезімде жолымда кездескен

шаруалар әсіресе жер мәселесін айтудан тартынбайтын. Осылайша

айта-айта тотап, олармен әгімелесуімні нәтижесінде ауылды

бір шетінен екінші шетіне жеткенше, кем дегенде, бір саат уаыт

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

кететін болды. Бл жадай Перуді кечуатілді аймаында жмыс іс-

теген антропологтардан алан мәліметтерге кереар болып шыты.

Себебі олар сол жерді халы ыыр әрі сзге жо деген еді. Осы-

ны бір себебі – мені жасылап таныстыруда ой деп ойлаймын. Бір

жаынан, мені ресми трде таныстыран ауыл шаруашылыы министр-

лігіні кілі сенімді адам болды. Жртшылы ол туралы: «Жасы адам,

баса шенеуніктер секілді бізді алдауды кздеген емес», – деген о

кзараста еді. Екінші жаынан, мені либералды католик шіркеуіні

мшелері таныстырды. Сондай-а біраз уаыт солармен бір има-

ратта трдым. Олар да еуропалытар болып шыты. Шаруаларды

оларды здерімен бірдей санауы, ал мені олармен састыруы те

маызды болды.

(Rainbird, 1990:89)

Сонымен атар досты ниет танытан және ынтыматасуа әзір гейтки-

перлерді зі зерттеуді жргізілуі мен әрі арай рбуіне әсер етеді. алай

боланда да, этнографты алатын баытына (кем дегенде, алашы кезде)

брыннан бар досты пен дшпанды, территория және шекаралар әсер

етеді. Белгілі бір гейткиперді ыпалына тсіп алан этнографа тәуелсіз

болу иына соады, себебі зерттеу жмыстары олдау крсететін жеке

адамны немесе топты әлеуметтік кзарасымен шектеледі. Осындай

әлеуметтік және жеке міндеттемелер зерттеуді кей баыттарына кедергі

болуы ммкін. Осы және баса да кзарастар трысынан алса, гейтки-

перлермен орнаан олайлы арым-атынас кейде проблемаа ласуы да

ытимал.

Зерттеу ортасына кіруге рсат берген-бермегеніне арамастан, гейт-

киперлер йымны немесе этнограф суреттейтін ауымдастыты жай-

кйіне аладаушылы танытады, сондытан зіні немесе әріптестеріні

жаымды жаынан крінгенін алайды. Бірінші кезекте олар зіні зады

мдделерін орауды алайды. Алайда зерттеуді з масаттарына ол-

данысы келуі де ммкін. Алкадипани және Ходжсон осы мәселені (2009)

OneCo типографиясыны RedPaper атты газетпен коммерциялы арым-

атынас орнатуы туралы зерттеу кейсінде крсетеді:

Мен RedPaper газетіні ндірістік директорымен, OneCo компания-

сыны басарушы директорымен және OneCo-ны ндіріс басшы-

сымен кездестім. Он бес минут уаытым кетті. Басарушы директор

сынысымды кргеннен кейін сол жерде ммкіндігімше ала алаты-

ныма, сонымен атар компанияны «жасыратын ештеесі жоты-

ын» айтып, мен шін барлы нәрсені ашы болатынына кепілдік

берді [...]. Компания мен жеке адамдарды пиясын сатауа және

зерттеу нәтижелерімен таныстыратын пікір алмасу кездесуін ткізуге

келіскен жадайда академиялы масаттарда жиналан деректерді

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

олдануа рсат берілетіні айтылды. Ресми рсат алу келіссзде-

рін жргізген кезде ажетті этикалы кепілдіктерді арастырдым деп

сенімді боландытан, зерттеуді сол кезеінде ешандай этикалы

мәселелерді крмедім. Алайда бл кездесуден кейінгі RedPaper га-

зетіні ндірістік директорыны: «Сені ол жерге баратыны ан-

дай жасы... Ендігі уаытта осы жобадаы мені кзім мен лаым

боласы, басаша айтанда, іштегі бізді адамымыз боласы» деуі

уанышымды су сепкендей басты.

(Alcadipani және Hodgson, 2009:134)

Гейткиперлер зерттеуді белгілі бір баыттарыны жолын бгеу немесе

далалы зерттеу жргізушіні баса жаа баыттау арылы зерттеуге баы-

лау орнатуа тырысуы ммкін. Богдан мен Тейлор баылауын бастайтын

уаытты белгілеу масатында балалара арналан уаытша амау орнына

хабарласан жас зерттеушіні мысалын келтіреді:

Онымен сйлескен трме араушысы, балалар Хэллоуинге арнап

имарат безендіретіндіктен, ол сол кні немесе келесі кні онда бар-

майтынын айтты. Баылаушыдан «болып жатан оиаларды» тәу-

лікті ай уаытында крген ыайлы екенін срады. Баылаушы әр

алуан шаралар мен әртрлі уаыт аралыын баылауа ызыанын

білдіруді орнына саны шектеулі сыныстарды ішінен біреуін та-

дауа мәжбр болды.

(Bogdan және Taylor, 1975:44–5)

Богдан мен Тейлор бл жадайды жас зерттеушілерге кездесетін кедер-

гіге балайды. Дегенмен бл кбінесе тәжірибелі далалы зерттеуші шін де

зекті мәселе болып ала береді. Этнограф тіпті кнделікті мірді ара-

пайым, кн сайын айталанатын, бәлкім, зеріктіретін аспектілеріне іріктеу

жасауды алайтынын, тіпті соан мтылатынын тсіндіруі ажет. Дегенмен

мәселені тпнегізі сонда – кбінесе аса зекті мәселелер бір көргеннен

ызытырады. Мысалы, аумалы-ткпелі және тпелі кезедерді гейтки-

перлер де, атысушыларды зі де мазасыз уаыт деп абылдайды, сон-

дытан баылаушыларды осы оиалардан алыс стаанды жн креді.

Бәлкім, осындай дрбеле далалы зерттеуші шін таптырмас олайлы

ммкіндік туызады деген фактіден туындайтын шыар.

Гейткиперлер де кмекшілер секілді (шын мәнінде, зерттеуді йымдас-

тырушы ретінде әрекет ететін адамдарды кпшілігі) этнографтара және

оны масатына сай әрекет етеді. Мны барлыы жиналатын деректі

клемі мен сипатына әсер етуі ммкін. Кей адамдарды зерттеу жобасы,

әсіресе этнографиялы жмыстан ктетін міті алдамшы болады. Зерттеу-

шіні бір-бірімен тыыз байланысты «сарапшы» және «сыншы» деген екі

лгісі жиі кездеседі. Екеуі біріккенде гейткиперді және ытимал кмекшіге

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

зерттеуді ммкін болатын салдары мен оны жргізуді ыпалы туралы ой-

лауына кмектеседі.

«Сарапшы» лгісі бойынша әлеуметтік зерттеуші – кбінесе «мәселе-

лер» мен оны «шешімдерін» те жасы білетін немесе білуге тиіс адам.

Деректерге ол жеткізуді кздейтін этнограф осындай тәжірибесіні бар

екенін айтып, йымды немесе ауымдастыты «іріктеп алуды» кздейді

деген болжам жасалуы ммкін. Осылайша бл кзарас тікелей екінші

бейне – «сыншы» бейнесіне әкеледі. Гейткиперлер этнографтарды ба-

алаушы ретінде әрекет етеді деп ойлайды.

Кейде осылай міттенуді олайлы жатары болады. Тиімділікті артты-

руа, адамдар арасындаы атынастарды және жоспарлауды жасартуа

әкелетін сарапшылар тарапынан берілетін баа, кем дегенде, жоарыда

тратындарды (дегенмен міндетті трде баынышты позициядаыларды

емес) ашы олдауын алады. Екінші жаынан, сарапшыны сыни кза-

распен адаалайтынын кту гейткиперлер мен басаларды аладатып

жатады. Тіпті зерттеу жргізуге толыымен тыйым салынбаса да, болжа-

анымыздай, гейткиперлер зерттеушілерді здері алаан жаына арай

баыттап жіберуі немесе маызды деген салалардан алыс стауы ммкін.

Сонымен атар абылдаушыларды зерттеушілерден андай да бір

«арнайы дадыны» ктетінін ескерсек, этнографа зіні сенімді адам еке-

нін дәлелдеу иына соары аны. Осылай міттену далалы зерттеушіні

шынайы немесе әдейі жасаан білместігі және біліксіздігіне айшы келуі

ммкін. Мысалы, Смигел (1958) адвокаттарды ытан хабары аз зерт-

теушілерді абылдамай оятынын айтады, осы пікірді Йоханнессонны

(2017) тәжірибесі растайды: Швецияны кші-он сотында жмыс істейтін

судьялардан схбат алу кезінде оларды бірі сотты алай жмыс істейті-

нін білмейтін зерттеушіні стінен шаым тсірген. Этнографтар кейде бел-

сенді болмааны шін кзге тсіп жатады. Мны да абылдаушыларды

о кзбен арауына кедергі келтірері зады.

ртрлі контекстен араанда, адамдарды зерттеушілерге кмән кел-

тіруі немесе олардан міт ктуі деректерге ол жеткізуге кедергі келтіреді.

Мндай кмәнді далалы зерттеушіні з әрекеті одан сайын кшейтіп жі-

беруі ммкін. Мысалы, Баррет (1974) з әрекеттерін Испаниядаы ауыл

трындары алай тсінетінін білмеген, яни бейтаныс жанны бір нәрсе-

ні тртіп алып жргені ауыл трындарына орыныш сыйлайтыны ойы-

на кіріп-шыпаанын айтады. Ол туралы тараан ауесет бойынша оны

коммунистер жіберген тышы, Орталы барлау басармасыны агенті,

протестант-миссионер, тіпті мемлекетті салы агенті екені туралы сыбыс-

тар болды. Осыан атысты таы бір мысал келтірсек: 1930 жылдарды

Кей кездері, әрине, этнографтар ресми баалаумен айналысуы ммкін. араыз:

Shaw, 1999. Patton, 2015. Дегенмен бл жадайда да әрі сарапшы, әрі сыншыны

рлінен аула болан жн.

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

соында Бразилияда далалы зерттеулер жргізген кезінде Ландеске тек

жгін ктерумен шектелмейтін «кші кп еркектерді іздеді» деген айып та-

ылды. Сондай-а зерттеу жргізген кезінде әйелдерге арналан жергілік-

ті әдет-рып ережелерін бзаны шін оан «жезкше» деп те кінәлады

(Landes, 1986:137). Тиісінше, осыны бәрі оны зерттеуіне кедергі келтір-

ді және зерттеу нысанындаы адамдармен арым-атынасында иынды

туызды. оамдаы зерттеліп жатан оиаларды салдарынан да зерт-

теушіге атысты кдік туындауы ммкін. Оуэнс (2003) Занзибардаы сая-

си дадарысты кесірінен зіне тышы деген айып таылып, еш ескертусіз

елден уыланын айтады.

Мак Гиоллабуй және т.б. (2016) пия полицейлерді жмысы туралы

зерттеуінде былай дейді:

Офицерлер бізді жасырын адаалау операцияларына атысуы-

мызды тсіндіру шін (бірі аыла сыйымсыз, екіншісі шындыа

жанасатын) екі негізгі гипотеза жасады. Біріншіден, мобильді ада-

алауды жргізуге тартылан офицерлер бізді сол блімшеге еніп,

ызметтік міндеттерге немрайдылыты тексеру шін жмылды-

рылан Кәсіби стандарттар жніндегі департамент офицерлері бо-

луымыз ммкін деген болжам айтты. Бл кдік кейбір офицерлерді,

әсіресе адаалау тобыны жас мшелеріні иялында мытап ор-

нап алды [...]. Дегенмен біз командаа сііскеннен кейін офицерлер

кдігін сейілтіп, болжамдарынан бас тартты. Соларды ішінде е

шындыа жанасатыны, бізді ойымызша, е ауіптісі – бізді басшы-

лыты тышысы деп арастыран гипотеза. Оларды кдігі әбден

орынды еді, себебі сырттан келген зерттеушілерге, яни әскери емес-

терге әскери рылымны ішіндегі е пия деген блімшеге кіруге

рсат берілген-ді. Меніше, бізді осылай абылдауы, бір жаынан,

уаыта байланысты болды: зерттеу жргізілген уаыт полиция бюд-

жеті бірден ысартылан кеземен тспа-тс келді. Сондытан да

кейбір офицерлер бізді ата немдеу кезеінде шыынды азайтуа

атысты шараларды анытаумен айналысатын, басаша айтанда,

«мәселені шешуші» ретінде әрекет етушілер деп тйген. Кдігі арт-

ан сайын офицерлер сонда боланымызды жатырмай, бізге рке

арайтын болды. Бл жадай зерттеуімізді сенімділігіне әсер етуі

ммкін еді [...].

(Mac Giollabhuí және т.б., 2016:636–637)

Дегенмен гейткиперлер мен атысушыларды берген жауабын шын

мәніндегіден де негативті екен деп ате тсінуге болатынын айта кеткеніміз

жн. Хасидтік еврейлер туралы кейсінде Шаффир былай дейді:

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

Мені дрыс арсы алмады деген кдігім зімні ішкі кмәнімні нә-

тижесі еді: себебі мен бейтарап жауапты теріс жауап деп абылда-

дым», – деп жазады. анша жерден адамдар зерттеуіме ызыып,

ыылас білдіргенін аласам да, кптеген адамдара бәрібір секілді

крінді. Мені зерттеуім олара әсер ете оймады, оларды айналы

сатын бдан да маызды істері бар еді.

(Shafﬁr, 1991:76)

Бл немрайдылы сирек кездесетін жайт емес, тіпті бл этнографтар-

ды згелерге алай арауына байланысты шектен тыс аладаушылыты

да білдірмейді.

АШЫҚ ПА, ЖАСЫРЫН БА?

Кейде лайыты деген гейткиперлер, бәлкім, атысушылар да зерттеуші-

лерді жолын бгеуге немесе зерттеуге ата баылау орнатысы келген

кезде жасырын стратегияны пайдалануа тура келеді.

Мысал ретінде

Калвиді (2017; 6-тарау, 2018) «есік алдындаы кзетшілер» туралы

зерттеуін келтіруге болады. Егер оны зерттеуші екені белгілі болып ал-

са, оан кіруге тыйым салынуы немесе сол жердегі кзетшілермен арым-

атынасына нсан келуі ммкін деп ойлады. Сондай-а оны жасырын

стратегиясы жауап реакциясын мейлінше азайтуа және зерттелуге аты-

сушыларды мір тәжірибесін кездейсо круге ммкіндік алуа атысты

«этноәдіснамадан» туындаан аладаушылы ескеріле отырып жасалды

(Calvey, 2000; 46–47). Осылайша «кзетші» болып жмыса орналасып,

зерттеу жріп жатанын айтпастан, ызметтес кзетшілерден және клиент-

терден дерек жинады.

Жасырын зерттеулер әрдайым зерттеу жмысына аутсайдерді а-

тысуын арастыра бермейді. Мны зерттелетін ортаа тиісті адамдар да

жргізе береді. Мысал ретінде Холдэуейді (1982) полиция туралы зерт-

теуін келтіруге болады. ызметтегі офицер әлеуметтану мамандыын алу

шін университетке жіберіледі, оу аяталан со полиция ызметіне ай-

та оралып, осы мәселе бойынша зерттеу жргізуге бел буады (Holdaway,

1982:63). Ол зерттеу ортасынан те жасы хабардар болатын, сондай-а

рсат беретін гейткиперлерді де жасы танитын еді. Сондытан деректер-

ге ол жеткізуге атысты ашы келіссздер жргізуді еш пайдасы болмас

деген шешімге келіп, зерттеуді жасырын жргізді.

Зерттеу ортасына рсат алу ммкін емес деген пікірді әрдайым негізі

бар дей алмаймыз. Кіруге млдем тыйым салынан кейбір ортаны белгілі

бір млшерде зерттеу ммкін болатын сәттер де бар. Мысалы, Холдэуей

Жасырын зерттеуге атысты этикалы мәселелер 11-тарауда талыланады.

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

полицияны зерттеген тста Филдинг (1982) лтты фронттан, яни әсіре-

ошыл саяси йымнан сол йым туралы зерттеу жргізуге рсат алады.

Сйте тра, жасырын баылау әдістерін атар олданады. Сол сияты, бір-

неше жыл ткеннен кейін, нәсілшілдікке арсы жмыстара араласуына а-

рамастан, Бэк (2004) баса бір ошыл йым – Британ лтты партиясыны

жетекшісімен нәтижелі схбат жргізуді ммкін боланын айтады.

Дерекке ол жеткізуге атысты келіссздерге келгенде, айтарлытай

белгісіздік пен айырмашылы болады. Шаффир (2009) Ташер хасидтік

ауымдастыын зерттеуге ызыушылы танытады, алайда ауымдасты-

ты зерттеуге рсат бермейтіні туралы хабардар болады. Сйтіп, ауым-

дастыты ішінен бір жмыс тауып, «жасырын зерттеу жргізген дрыс»

деген кееске ла асып, зерттеуін бастайды. Алайда оны жасырын рлі

зерттеуіне айтарлытай кедергі келтіреді, себебі кеседегі толы жмыс

кні мен зерттеуді атар алып жру иына соады.

«Университеттегі міндеттеріме байланысты зерттеу жмыстарын

жргізіп, диссертация жазуым керек», – дегенді клдене тарта оты-

рып, ташерлік жмыс берушілерге жмыс уаытын ысартатынымды

тсіндірдім. «Диссертациям бильярд залы туралы болма», – дедім.

Раввин идиш тілінде: «Бильярд залы? Ол не?» – деп срады. Ташерлік

хасидке айналуа дейін университет бітірген баса бір адам: «стел

стіндегі шарлармен ойнайтын ойын», – деп, бильярд залыны не

екеніне атысты з нсасын айтты да, маан арай брылып: «Бан

бильярд залын алай тсіндіремін? Ол ондай жерде ешашан болып

крмеген», – деп срады. Кейін: «Бл – ылмысты топтарды ызы-

тыратын лас жер. Ол еврейлерге емес, дінсіздерге лайы жер», – деп

натылай тсті.

Екеуі бірден зерттеуден бас тарту туралы кеес берді, ал Раввин бол-

са кенеттен: «арашы, сен бізді жасы танисы. Неге біз туралы жаз

баса? Біз де саан кмектесер едік [...]. Айтып трмын ой, бдан тек

тасы. Саан кмектесемін, осылайша сен де, басалары да тады

[...] ашан бастаы келеді? Уаытты белгілейік», – деді. асындаы

адам да сондай пікірде боландай крінді. атты таалып алдым,

дегенмен есімді жиып, «бл сыныс туралы ойланып крейін, әрі а-

рай жаластыру шін келесі кні кездесейік» деп ойымды байыппен

жеткіздім.

рине, здері сынан зерттеуді жргіземін деп айтуа ниеттендім.

Алайда келесі кні тстен кейін екеуі де сзінен айнып алды [...]. Сйтіп,

Бір ызыы, Шаффир хасидтік еврейлерді зерттеуді бастамас брын бильярд залда-

ры туралы зерттеуін бастап кеткен еді, алайда әкесі «бильярд залын зерттеу беделді

іс» дегенге сенбегендіктен, зерттеуінен бас тартты (Shafﬁr, 2009:212–213).

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

ташерлер арасында далалы зерттеулер жргізуге атысты бірінші талпы-

нысым аяталды.

Бірнеше жыл ткен со ташерлерді дәл сол ауымдастыында-

ы жмысым сәтті жрді. ауымдастыты кнделікті жмысына

жауапты жаа әкімшілер зерттейтін жерлерді барып круге атыс-

ты айтан сыныстарымды жерге тастамай, ауымдастыты мі-

ріне атысты туындаан сратарыма жауап беруге арсы болма-

ды. зімні ылыми ызыушылыымды ашытан-ашы тсіндіріп

бердім [...]. Бас әкімші «жасыратын ештееміз жо» деген сыай

танытты.

(Shafﬁr, 1985:128–129)

Жасырын зерттеу тәсіліне негізделген тааларлы таы бір мысала

тоталса: Чамблисс йымдасан ылмыс әлеміне зерттеуге рсат алу ке-

зіндегі арапайым, дегенмен за процесті баяндайды:

«Геттолара, Сиэтлді жапон, филиппин және аранәсілділер тратын

бліктеріне жк клігін жргізушіні киімін киіп бардым [...]. Кафедегі бар

стелінде отыранда бірнеше адамны арты есіктен кіргенін байадым.

Арыша келген, жасы ырыа таяу, брын жезкшелікпен айналысан,

бір кездері нашаор болан, кейін зім достасып кеткен даяшы Миллиден

бл адамдарды айда бара жатанын срадым».

Милли: Карта ойнауа.

Мен: Арты жата ма?

Милли: Иә, сол жерде олар покер ойнайды.

Мен: Ойнасам бола ма?

Милли: рине. Кіре бер. Тек әмияныа абай бол.

Тартынсам да, арты есіктен лкен блмеге кірдім, блмеде жасыл тсті

киіз тәріздес матамен апталан сегіз брышты жеті стел бар екен. Адам-

дар бес стелде бес карталы стад ойнап отырды. Ойын блмесіні менед-

жері бір орынды крсетіп, «кел, отыр» дегендей, ымдап шаырды. Даяшы

ыз айтандай, бкіл ойын бойы әмияныма араумен болдым.

Келесі апта бойы кн сайын келіп отырдым [...]. Ойын блмесіні менедже-

рімен және баса да ойыншылармен сйлесу барысында әрбір такси жргізу-

шісіні порнография, мар ойындар, жезкшелер және есірткіні кшені ай

брышынан табуа болатынын білетінін тсіндім. Сонымен баса кафелерге,

ойын блмелері мен барлара бара бастадым. Кп ойын ойнадым және жай

ана кездейсо әгімелесуді зінен мол апарат жинадым.

Бір аптаны ішінде рэкетирлерді те жасы йымдасанына кзім

жетті. Мәселе алай және кімні йымдастыранын анытау болды. Сол

айды отызында, Миллимен сйлесіп отыран кезде, бір адам (полиция

ызметкері деп тсіндім) келіп, менеджерді офисіне арай тті. Милли-

ден бл адамны не істеп жргенін срадым:

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

Милли: Ол – аша жинаушы.

Мен: Не?

Милли: Аша жинаушы деймін. Тменгі абатта отыран адамдар

шін аша жинайды.

Мен: Солай ма?

Осылайша келесі екі айды әртрлі ойындарда, порнографиялы д-

кендерде немесе кшелерде танысан адамдармен бейресми жа-

дайда әгімелесумен ткіздім. Кп замай тыырыа тірелгенімді

тсіндім [...].

Сиэтлде йымдасан ылмысты жалпы крінісін ашандай болдым,

біра оны жоары дегейде алай жмыс істейтіні әлі де жмба

болып ала берді. Бетпердемді ашатын уаыт келді деп шештім.

зім жиі баратын ойын блмесіні менеджерін тскі аса шаырдым.

Оны Вашингтон университетіндегі факультет клубына ертіп апардым.

Бл жолы мені ырынан, жейде киген және галстук таан кйімде

крді. Барымды салып, ылыми масат пен тәжірибе шін ана келге-

німді айтып, неліктен оларды алдаанымды тсіндірдім. Ол кмекте-

суге келісімін берді. Кп замай телефон оыраулары келе бастады:

«Тсінгенімдей, Сиэтлге ызыушылы танытыпсыз. Чарльз Кэрролды

айнаасын тексеруді ойлап крмедііз бе?» Сйтіп, айлата тран бос

ойманы бірінде, шынымен де, пия бір кездесу тті.

Келесі он жыл бойы байланыстарымды кеейтіп, ммкіндігінше әр-

трлі рэкеттік топтарды жмысына араласа отырып, осы зерттеуді

жаластырдым. Осындай таырыптарды зерттеуге деген ынтамны

бар екенін және сенуге трарлы адам екенім белгілі болан сайын,

«сйлесуге» сыныстар кптеп келе бастады, тіпті баруа лгермей

алатын кездер де болды.

(Chambliss, 1975:36–38)

Жасырын зерттеулерді адамдарды алдауа атысты этикалы мәселе-

лерді ктеретіні рас, дегенмен, жоарыдаы мысалдарда крсетілгендей,

әдіснамалы және олданбалы мәселелер де болуы ммкін. Егер зерттеу-

шіні алдааны мәлім болмаса, деректерге рсат алу мәселесіні тбегей-

лі «шешіліп» алуы да ажап емес. Алайда Чамблисс дерек алу масатын-

да рлге енуді белгілі бір шектеулері болатынын, әсіресе ажет мәлімет-

терді алуда иынды туындайтынын айтады. Кейде бір емес бірнеше рл-

ге ену арылы бл мәселені шешуге баытталан талпыныстар жасалады.

Петтингер (2004) дкендегі жмыс туралы зерттеуі бастаанда жартылай

жмыс кніне сатушы болып орналасты, бл «сахна сыртындаы» жадай-

ды тсінуге ммкіндік берді. Дегенмен одан толы апарат ала алмайты-

нын тсінгендіктен, деректерді толытыру масатында сатып алушы ретін-

де жасырын баылау жргізді.

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

Бл траты трде дкендерге барып тру, анша адам жмыс істей-

тініне шолу жасау, ондаы ызметкерлерді жынысы, этносы, шыу

тегі, табы мен жасын анытау, орындалан тапсырмалар мен кімні

орындайтынын білу секілді әрекеттерге ласты. Мен баылап ана

оймай, оиалара әсер етуге тырыстым. Дкендерде әртрлі нор-

малар мен ережелерді бар екенін кріп, кез келген сатып алушы

сияты, клиенттерге арналан ызметті талап ету арылы ттынушы-

лара ызмет крсетуді «сынап крдім».

ызметкерді рлі, әріптестері мен клиенттерді сынына шырамас

шін, әрдайым белсенді болуды ажет еді. Ал сатып алушы ретінде

мені «фланер» болуа толы мәдени еркіндігім болды (яни айна-

лаа арап, шолу жасау әрекеті). Осылайша ттынушыны әлеумет-

тік рлін алу осымша мән беруі ммкін деректерді жинауды зге-

ше бір формасы мен стилін сынды.

(Pettinger, 2004:356)

Оны сатушы ретіндегі тәжірибесі сатып алушы ретінде жргізген баы-

лауына әсер еткені рас.

«Жасырын» зерттеуді жргізіліп жатанын ешкімге айтпай, пия са-

тай білгенні зінде зерттеуші моральды трыдан ар азабын шегуі және

атты аладауы ммкін. Сондай-а зерттеуші бл стратегияны олданудан

туындайтын шынайы иындытармен бетпе-бет келеді. Шаффир айтып

ткендей, толы жмыс кні жмыс істейтін адамны деректерді талдауы

былай трсын, оларды жазып алып, деуге де уаыты болмайды. Деген-

мен зерттеу ортасындаы немесе сол ортамен байланысы бар адамдар-

ды еш хабарынсыз жргізілетін зерттеулер те сирек кездеседі. Мысалы,

Чамблиссті йымдасан ылмыс бойынша және Харди-Бикті скайдай-

винг туралы зерттеуінен байаанымыздай, кбінесе жасырын басталан

зерттеулер аыр соында ашы зерттеулерге айналады (Hardie-Bick және

Scott, 2017). Кейбір зерттеушілер зерттеуді пия стайды, ал кейбірі се-

німді деген адамдара пиясын ашады. Мысалы, Лабари «орта басару-

даы факультет кеесіні рлі» туралы зерттеуін жасырын жргізу арылы

зіні «инсайдерлігін» орауа тырысанымен, кеестегі кейбір әріптес-

теріне атысты жадайды зерттеп жргені туралы апаратты блісуді ажет

деп тапты (Labaree, 2002:98).

Дегенмен зерттеудегі ашыты дегеніміз – зерттеу жргізу шін рсат

керек пе, әлде жо па және кімнен рсат алу керек деген мәселе ана

емес, сондай-а келісім сралан жадайда зерттеуге атысы барларды

бл туралы не айтатыны. Кейбір мамандар зерттеуді масаты мен олда-

нылатын процедуралары аны крсетілген мәмілені зерттеуге атысатын

әрбір адаммен жасап алуа кеес береді. Себебі бл адамны «з еркімен

келісімін» алу шін аса ажет. Этнографиялы жмыста мны жасау әдет-

те иын, тіпті ммкін емес, ал кейде ажет те емес. Далалы зерттеулер

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

барысында зерттеу мәселелері мен жоспарларды згеруіне байланысты,

зерттеуге кім атысады, зерттеу ортасындаы адамдара андай әсері тие-

ді деген мәселелер бастапыда тсініксіз болады. Сонымен атар зерттеу

нәтижелері белгісіз болатындытан, оларды жариялау дау туызуы ммкін.

Зерттеуші берген кез келген апарат зерттеліп жатан адамдарды мінез-

лына әсер етіп, зерттеу нәтижесіні жарамдылыына кмән келтіреді

деген ауіп бар. Мны жзеге асырылу ытималдыы те тмен десек

те, адамдара ыпал ететін баса факторлар боландытан, жадайды

ушыып кететін кездері жо емес. Егер Фестингер және басалары (1956)

зерттеу нысанына алан аырзамана сенетін діни топтарды зерттеу ма-

сатымен және гипотезасымен таныстыранда, зерттеуді жарамдылыына

атты нсан келер еді. МакДермотты (2018) оамды ортадаы нәсіл-

дік сыаржа кзарасты анытау туралы зерттеуі де дәл солай болар еді.

Зерттеу басталан кезде гейткиперлерге және басалара масатыыз

туралы толы апарат бермеуді таы бір аргументі, егер зерттеуге аты-

сушылармен тез арада сенімді арым-атынас ра алмасаыз, олар де-

ректерді беруге рсат бермеуі ммкін, ал далалы зерттеу басталып кет-

кеннен кейін осындай әрекеттерге бара алмайды. Уолф (1991) байкерлер

туралы зерттеуін бастамас брын ш жыл бойы уаытын байкерлермен

ткізген. Зерттеу туралы әгіме содан кейін ктерілген. Бл – ерекше және

лгі боларлы мысал. Зерттеуші адамдарды сеніміне кіру арылы зерт-

теу ортасындаы апаратпен жмыс істей білетінін дәлелдеп, зерттеу нәти-

жесін жариялаанда пиялыты сатау туралы уәде бергенде оан дейін

жабы болан апалар ашылып, рсат берілуі ммкін. Осы аргументке

сйенсек, зерттеу басталанда тбінде ажет болуы ммкін деректерге

бірден толыымен рсат срауды ажеті жо. Дегенмен далалы зерт-

теулерде арым-атынас рмайынша, деректерге рсат алуды ерекше

формаларын кейінге алдыра тран дрыс, ал нені ерекше, нені ерек-

ше еместігіне атысты йарым әрдайым сенімді бола бермейді.

Баса да кптеген әлеуметтік жадайдаыдай, зерттеу жргізуге атысты

келіссздер кезінде «шындыты толы жайып салан» дрыс, тіпті жзеге

асырылатын стратегия бола бермесе де, этикалы себептерге байланысты,

сондай-а кейін далалы жмыстара салдары тимесін десеіз, ммкінді-

гінше алдап-арбаудан алыс боланыыз жн. Гир америкалы колледж-

дер туралы зерттеуінде айтып ткендей, кейін мәселелер туындамасын де-

сеіз, гейткиперлер немесе кмекшілерден зерттеуді ытимал салдарын

мойындауды талап ету ажет болуы ммкін.

Беделді колледжде басшылыпен келіссздер жргізу барысында

колледж имиджіне нсан келтіретіндей мәселені елестете алмаан-

дытан, зерттеуші кптеген иындыпен бетпе-бет келуі ммкін. Бл

жадайда зерттеушіге әлсін-әлсін шырасатын мәселелерді тсін-

діруге тура келеді [...]. Кейде колледж басшысын ылыми серіктес

РСАТ АЛУ МСЕЛЕСІ

ретінде жмыса тартуа болады. Оны ой-рісі ке, тәжірибелі оы-

мысты ретінде баалай отырып, «зерттеуде ауіп туындауы ммкін

боланымен, сізді колледж бл мәселені ола алуа абілетті» деп

сендіру арылы бірлесіп жмыс істеуге болады. Осындай жолмен

басшыларды е жаман жадайа дайындау ажет емес болып крі-

нуі ммкін, алайда бл, бір жаынан, зерттеу аяталан со олжаз-

баны крген кезде туындауы ммкін шокты алдын алады. Колледж

басшылары ебекті жарыа шыуына кедергі келтіруге тырысуы

немесе олара «зерттеушілер колледжді з мддесіне пайдаланып

кетті және мндай зерттеулерге енді жол бермеу керек» деген ой ке-

луі ммкін. Алайда табысты зерттеуге мәміле жасауа міндеттенген

басшы зерттеу нәтижесін матан ттуы әбден ммкін.

(Geer, 1970:83)

Осылайша рсат алуа атысты келіссздер жргізу – тепе-тедікті

сатауа баытталан әрекет. Зерттеуді масаты мен жргізілу жадайын

ескере отырып, оны азіргі әрі кейінгі пайдасы мен шыынын, этикалы

және стратегиялы масаттарын анааттанарлы және е тиімді деп та-

нылан кез келген тәсілмен салыстыру керек. Сонымен атар зерттеу ілге-

рілеген сайын нені дрыс екеніне атысты пайымдарды згерту ажеттігі

туындауы ммкін.

ҚОРЫТЫНДЫ

Осы тарауды басында айтып ткеніміздей, деректерге рсат алу мә-

селесі зерттеу ортасына келгенде де бірден шешіле оймайды. Себебі сол

жердегі ажетті деректерді бәріне бірдей ол жеткізуге ешандай кепіл-

дік жо. Зерттеу ортасы баылауа бірдей ашы бола бермейді, алашы

кездері кейде ешкім сйлесуге де ниет білдірмеуі ммкін. Сонымен атар

апарат беруге дайын деген адамны зі дрыс дайындалмай, тіпті бар

апаратты ашуа абілетсіздік танытып жатады. Егер ажет деректерді алу

керек болса, сол деректерге ол жеткізуге атысты келіссздерді жргізу

этнографты немі айналысатын ісі болады. Келіссздер екі трлі лгіде

жреді, дегенмен оларды бір-біріне атысы жо деуге келмейді. Бір жаы-

нан, зерттегііз келген адаммен жргізілетін талылаулар кбінесе кмек-

шілер және гейткиперлермен жргізілетін талылауа сайды. Дегенмен

«келіссз» термині ажет деректерді жинау трысынан арастырылатын

ке ауымды және нәзік процесті білдіреді. Бәрінен брын сабырлы болу

және істі ретін тауып әрекет ету талап етілгенімен, батылды та ажет. Эт-

нографты зерттеу ортасындаы рлге атысты келіссз жргізуі, жиналан

деректерді сипатына әртрлі рлдерді тигізер салдары келесі тарауда

арастырылады.

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ

АРЫМ-АТЫНАС

Этнографиялы зерттеулер әртрлі ортада, атап айтанда, ауылдарда,

алаларда, ала кварталдарында, жаажайларда, зауыттарды ндіріс

цехтарында, тере шахталарда, кемелерде, фермаларда, блшек сау-

да дкендерінде, әртрлі іскерлік офистерінде, аурухана палаталарында,

ота жасау блмелерінде, трмелерде, оамды барларда, шіркеулерде,

мектептерде, опера театрларында, университеттерде, әлеуметтік амсыз-

дандыру мекемелерінде, соттарда, моргтарда және жерлеу бюроларында

жргізілуі ммкін, тіпті жргізілді де. ай жаынан араса та, бл орталар-

ды бір-бірінен айырмашылыы бар. Тиісінше, оларды аясындаы зерт-

теу арым-атынасыны сипаты да әртрлі болады. Осыан сас айыр-

машылы онлайн орталарда да кездеседі (7-тарауды араыз). Сонымен

атар әрбір орта бір-бірінен әлеуметтік маызымен, рсат алу олжетім-

ділігімен ерекшеленеді. рине, зерттеу арым-атынасы атысушылар

арасында да згеріп отырады. Нәтижесінде далалы атынастара байла-

нысты кейбір мәселені ескермей алып жатамыз. Дрыс нәтижеге ана ол

жеткізуге болатын ережелер жиынтыын әзірлеу ммкін емес. Кез келген

жадайда бл контексте де нені дрыс, нені брыс екенін анытауда эти-

калы мәселелермен бірге кптеген критерийлерді бар екенін ескерген

жн (11-тарауды араыз). Тарауда далалы зерттеулерде этнографтар-

ды арым-атынасына байланысты негізгі әдіснамалы және практика-

лы пайымдарды талылаймыз.

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

101

ЗЕРТТЕУШІ ТУРАЛЫ АЛҒАШҚЫ ПІКІР

ткен тарауда айтып ткендей, зерттеу жасырын трде емес, ашы

жргізілсе, зерттеу алаындаы әлеуметтік топтар этнографтарды з

тәжірибесі негізінде әлеуметтік міріні аясында круге, соан сәйкес

анытауа тырысады. Адамдар зерттеу басталан кезде далалы зерт-

теушілерден блар тышы немесе шенеунік емес пе, әлде сатандыру

агенттері не болмаса ауіп тндіруі ытимал баса да топтара тиесілі

біреу емес пе деп жиі кдіктенеді. Сондытан Ламсден «шабандоз ба-

лаларды» зерттегенде адамдарды одан полиция жіберген тышы деп

кдіктенгені алыпты жадай еді (Lumsden, 2013:12). Ал йден мәж-

брлеп шыаруды зерттеген Десмондты (2016:321) балаларды орау

жніндегі ызметкер, жала беруші жіберген тышы немесе нашаор

деп абылдаан. Тіпті адамдар Элис Гоффманнан (2014:219) жасспі-

рім ыздара сексуалды марлыпен арайды деп кдіктенген. Сй-

тіп, кмәнді сейілту шін сол ауымдастытаы ер адамдарды бірімен

кездесуге баруа мәжбр болан. Бл жадай оан деген кзарасты

згертіп, енді ол «аранәсілді жігіттерді нататын анәсілді ыздарды

бірі» болып шыа келді (221-б.).

Баытына арай, бл жігіт оны кмекшісіне айналып, оны достары

және туыстарымен таныстырып, аыр соында зерттеуші оны «кіл әпке-

сі» атанды (226–228-бб.). Алашы кмән уаыт те келе тез сейіледі; де-

генмен этнографты атысушылармен сирек немесе ашытан араласса,

әрдайым блай бола бермеуі де ммкін.

Кейбір контекстерде этнографтарды идентификациялауа арналан бі-

регейлік категориялары аз болады. Зерттеу ортасында әлеуметтік топтара

сенім аз болса, зерттеушілер алдына келген бейтаныс адамны «кім» еке-

нін бірден идентификациялауа тырысады. Бл жадайды Роу (2014:407)

трме мысалын тмендегідей тсіндіреді:

Адамдарды мені белгілі бір категорияа жатызуа тырысқанын

да, трмеде қандай адам екенімді білуді маызды екенін де бірден

тсіне ойдым. Бл белгілі бір институтты рылымда мір сруді

ауыртпалыы мен рейін, сондай-а әсіресе жазалау мекемелеріні

кейбір императивтерін крсеткендей болды: «Кішкентай» әрі «жас

крінгендіктен», «здеріні бірі» деп ойлаан амаудаы әйел

мені кім екенімді срааны есімде [...]; ал Аскам Грейндждегі

ызметкерлер блмесіне кіргенде формадаы офицерлерді бірі:

«Трме комендантысы ба, әлде амаудаысы ба?» – деп сра-

ды. Ол әзілдесе де, арым-атынасымызды шарттарын орнатуа

мтыландай крінді. Айналамдаы ызметкерлер мен амауда-

ылар сияты, мені де кім екенім аныталып, орным белгілен-

геннен кейін соан сәйкес арым-атынас орнады.

102

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

Роу айтандай, адамды ате идентификациялау ыайсыз кйге тсіруі

ммкін:

[Кнні жартысын IT дәрістерін баылаумен ткіздім]. Брышта

Кристи есімді кйгелек бір ыз отырды. Трмені F анатында таныс-

ан бір әйелмен атар отырып әгімелестім. Ол зіне берілген тап-

сырманы орындап отыран болатын... Сеанс аяталудан біраз уаыт

брын саба бітіп ойан еді. йелдерді тінтіп-тексеру шін жас офи-

цер әйел келді. Жай ана компьютерге арап отырандытан, мені

амаудаыларды бірі деп ойлады-ау шамасы: «әнеки, ханым,

тездетііз!». Ойым баса нәрседе боландытан, не айтанын тсін-

бей есегіреп алдым («Ой, жо! Мен амаудаы адам емеспін...»).

Кристи офицер кеткен со, артынан клімсіреп былай деді: «Кәдімгі-

дей ызарып кетті ой!».

(Rowe, 2014:407)

Сол секілді, пия полиция ызметі туралы Мак Гиоллабуй және т.б.

(2016:637) жргізген зерттеуде крсетілгендей, атысушылар жеке ма-

саттары немесе ермек шін зерттеушіні ате идентификациялауы ммкін.

Зерттеуші Джейкпен бірге лы толы лифтіге кіргенде мобильді адаалау

тобыны мшесі екінші офицерден «зерттеушіні брын кріп пе еді» деп

срайды да: «Ол «аралдан» келген [Кәсіби стандарттар жніндегі депар-

таментті бейресми сленгі]. Бл жерде бірнеше кн болады», – деп сзін

жалады. Лифтіде лі тынышты орнады, ал Джейк «әзілім згелерге әсер

етті» деп, зінше мәз болып тр.

рине, мәселе этнографты кім деп есептейтінінде немесе оан беріле-

тін әлеуметтік рлде ана емес, сонымен атар оларды зерттеушіні алай

абылдайтынында. Тіпті сол ортадаы тлаларды әлеуметтік зерттеуден

хабары болса да, оларды зерттеушіден және оны ниетінен кткен міті

арасында лкен сәйкессіздіктер болып жатады. Мысалы, кейде атысушы-

лар әлеуметтік сауалнамалармен таныс боланымен, олар этнографиядан

бейхабар болуы ммкін. Алайда зерттеуді біз кткендегіден згеше ерек-

шеліктері туындайтын кездері болады. Тіпті оны о және теріс салдары

болуы ытимал. Мны Морето (2017) Угандадаы оры аумаын зертте-

ген кезінде анытады:

оры рейнджеріні бірі паркте андай зерттеу трін жргізіп жат-

анымды срааны есімде. ыты тәртіпті саталуын зерттеп

жрмін деп жауап бергенімде, маан н-тнсіз арап алды. Ол кл-

ді де, жай ана: «ыты тәртіпті саталуын ешкім зерттемейді

ой», – деді. Бл ке тараан реакция еді, себебі ы орау са-

ласындаы рейнджерлер зерттеушілерді назарын аударатын таы-

рыптары әдетте оларға емес, жануарлар әлемі мен паркке атысты

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

103

болатынына йреніп алан еді. Бір ызыы, криминолог ретінде тә-

жірибемні бар екенін айтанда, рейнджерлер кбінесе полицейлік

тәжірибеге, ылмысты мінез-лы және әдетте зімні салама кі-

ретін таырыптара атысты сратар оятын. Бл оларды зерттеуге

жарамды екенімді растай тскендей болды [...].

(Moreto, 2017 448)

Морето зін сарапшы ретінде крсетуге мтылмады, керісінше, доктор-

лы дәрежесін алу шін зерттеу жргізіп жрген «студент» ретіндегі рліне

кбірек назар аудартты. Ол: «Студентті рлін атара отырып, әлеуметтік

жауапкершілігімні (Loﬂand және т.б., 2006:69–70) аз болуы рейнджер-

лер шін ауіпсіз саналар деп ойладым», – деп жазады. Сонымен атар

бл жадай арапайым сратар оюа да ммкіндік бергенін айтады, ал

адамдар маан тәжірибелі зерттеуші ретінде араанда, сондай сратар-

ды ою ерсі крінер еді дейді. Демек, ажет деректерге ол жеткізуді жыл-

дамдату шін этнографтарды кбінесе здері туралы апаратты жасыруы-

на тура келеді.

Кейде атысушылар әлеуметтік зерттеулерді те жасы білуі немесе те

жасы білемін деп арастыруы ммкін, кейде оан теріс кзараста болуы

да ажап емес. Мысалы, Андерсон (2002) экологиялы белсенділікті зерт-

теуге атысты тәсілдеріне зі зерттеген адамдары кмән келтіргенін тсіне-

ді, сйтіп, з станымын тбегейлі айта рылымдауына тура келеді. Зерт-

теуге алынандар алым (Malli және Sackl-Sharif, 2015), әсіресе антропо-

лог немесе әлеуметтанушы болса (Platt, 1981; Scott, 1984), арсылыты

туындауы әбден ммкін. арсылы крсету немесе атысуа ниет білдір-

меу згелерді реакциясына деген орыныштан туындап жатады. Баез-

ді айтуынша, АШ-таы жеке университетте этносты азшылы тобын

зерттеген кезінде штаттаы афроамерикалы профессор «әріптестерімні

шпенділігін тудыру аупі бар» деп схбатыны аудиожазбасын жргізуге

рсат бермеген (Baez, 2002:39).

ылыми ортадан тыс жерлерде білім аз боланымен, дәл сол дегей-

де немесе одан да жоары дәрежеде дшпанды пиыл болуы ммкін.

Брюерді ебегінен (1991: 16) алынан Ольстерді корольдік полиция-

сындаы бір полицейді сзі осыан мысал болады: «Мені инайтын бір

нәрсе бар болса, ол – арыс атыр әлеуметтану. Меніше, бл – жай ана

ткке трмайтын сандыра». Брюер айтып ткендей, кптеген полиция

ызметкері шін [аылшын тіліндегі] «әлеуметтанушы» (sociologist) сзі

естілуі жаынан «социалист» (socialist) сзіне те сас. Дегенмен жалыз

мәселе бл емес. Ол полиция аа офицеріні сзін келтіреді:

Полицейлерді кпшілігіні әлеуметтануа млдем атысы жо деп

ойлаймын, себебі біз барлы нәрсе а немесе ара деп оыды:

жаманды жасаан адам жазалануы керек, ал жасылы жасааны

104

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

ынталандырылуа тиіс деп білеміз. леуметтану мны барлыын т-

бегейлі згертеді. Оларды пайымдауынша, ателеспейтін жан жо:

тіпті адал адамдарды зі де жолдан таяды. Жай ана мына мысал-

ды алайы: бір ер адам мен секілді аша таппайды, дегенмен отба-

сын асырау шін рлыа баруына тура келеді, әлеуметтану бан

«дрыс» деп арайды. Екінші бір мәселе – әлеуметтану «бай және

жетістікке жеткен адам бейшараларды есебінен байып алды» деуі

ммкін.

(Brewer, 1991:16)

Осындай кзарас стемдік ран жерде зерттеуді задылыы мен

зерттеушіні зыретіне ашытан-ашы кмән келтірілуі ммкін, мны

Брюерді әріптесі Кэтлин Мэджи Ольстерді корольдік полициясын зерт-

теу кезінде анытады:

1-полицей: Тотаыз, бір минут кте трыызшы. Осында келіп от-

басымыз туралы жеке сратарды оюа андай ыыыз бар?

Бл жерден келіп полиция ызметі туралы еш нәрсе біле алмайсыз.

Олар сізге бәрін жайып салмайды... Неге екенін білесіз бе? Себебі

мына арыс атыр дәптермен әр жерге барып, әр нәрсені жазасыз,

алайда шындыты таба алмайсыз. Жарайды, ал бл зерттеуді бір

пайдасы бар ма? Бдан маан, достарыма келіп-кетері не? Мны не

шін жасап жрсіз? Жауабын айтайын ба, сізді бл арыс атыр

зерттеуііз жоарыда отыран олында билігі барлара ана керек.

Осылайша мені біраз уаыта дейін жазырды, дегенмен соына арай

шпенділік азая тсті:

1-полицей:.. Ммкін, полициядаы ызметім мені осындай адама ай-

налдыран шыар, біра мәселеге атысты сратар ойыыз келсе,

осыны бәрін білгііз келсе, сізге сенім артуыма тура келеді. Солай емес

пе? Онда бгін кешкісін клігіме отыруа да рсат беремін.

(Brewer, 1991:21–22)

Бл мысал крсеткендей, адамдар әлеуметтік зерттеулер туралы біл-

сін-білмесін, олар бәрібір зерттеуден грі, зерттеушіні кім екеніне кбірек

кіл аударады. Олар этнографа аншалыты сенуге болатынын, зерт-

теушіге кмәнданбай, брыннан бері таныс адам ретінде арау керек пе,

әлде досты арым-атынас сынан жн бе, тіпті оны аншалыты бас-

арып, пайдалануа болады дегенді зерделеуге тырысады.

Бл «алдыы

планды» (personal front) басаруды маызын таы бір дәлелдей тседі

Бл процеске жасалан ерекше талдауды араыз: Edgerton, 1965.

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

105

(Goffman, 1955). Бірегейлік алыптасып, мойындалан баса жадайлар-

да сияты этнограф «әсерді басаруды» (impression management) жасы-

лап ой елегінен ткізген жн. Зерттеушіні әсері деректерге ол жеткізу-

ге кедергі келтірсе, одан мейлінше аула болу немесе азайту және алдын

алу керек, ал егер мндай әсерлер деректерге олжетімділікті жеілдетсе,

оларды берілген тәжірибелік және этикалы нормаларды аясында орын-

ды олданан жн.

«ӘСЕРДІ БАСҚАРУ»

лбетте, адамны сырты келбеті зерттеу алаындаы атынастарды

алыптастырушы факторларды бірі екені рас. Кей кездері зерттеушіге зі

зерттейтін әлеуметтік топтара сас киіну ажет болуы ммкін. сіресе

бл жасырын зерттеулерге тән. Далалы зерттеуші баса атысушылардан

ерекшеленбеуі шін олара барынша сауа мәжбр болады. Патрик Глазгоу

бандалары туралы зерттеуінде осы мәселені алай шешкенін баяндайды:

Киім тадауды зі біраз иыншылы туызатын. Банда мшеле-

ріні киімге аншалыты назар аударатынын білетін едім [...] және

Тиммен аылдасаннан кейін [етек жаыны ортасында 12 дюймдік

ойыы бар, жан алтасыны стінде 3 дюймдік айырмасы бар кос-

тюм алдым, тс алтама а бршатары бар аспан тстес олорамал-

ды (галстугіммен бірдей болсын деп) салып ойдым]. Соны зінде

екі ате жіберіппін. Біріншіден, костюмді бірден олма-ол ашаа

сатып алдым, осылайша дкенде зіме адамдарды назарын ау-

дарттым және байаусызда осы әрекетімді айтып алып, банданы

арасында кмән туыздым. Екіншіден, алаш рет бандамен ыдыру-

а шыанда, з әдетім бойынша, бешпетімні орта тймесін салып

ойдым. Тим жасаан атемді бірден кре ойды. Бандадаы жігіт-

тер стігі тймелерін ана салып ояды екен.

(Patrick, 1973:15)

Киімге осылай назар аудару ашы жргізілетін зерттеулер шін, әсіресе

адамдарды сеніміне ие болу алашы кезеде керек-а. Уолф «арашы

байкерлер» туралы зерттеуінде байкер секілді кріну (иыа тскен шаш

және аба саал, тері кртеше және теріден жасалан білезік, жапсырма-

лары бар ыса джинсы кеудеше) маызды емес, сонымен атар сол жер-

ді «сарапшылары» тексерісінен тетін клігііз, яни Харлей-Дэвидсон

маркасыны мотоциклі (hog) болуы шарт деген еді (Wolf, 1991:214).

Роу (2014:411) әйелдер трмесі туралы зерттеуінде кей контекстерде

бірнеше аудитория боландытан, мейлінше тепе-тедікті сатап әре-

кет ету ажет екенін айтады. Негізгі міндет – сенімді әрі солармен «бірге»

106

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

екеніе иландыру, алайда трме ызметкерлерінен блек, яни адамдар-

ды зіізге тарта алатындай әсер алдыру. Сол сияты, Эдинбургтегі ыз-

дара арналан элиталы мектепте зерттеу жргізген кезінде Деламонт әр-

трлі аудиториямен арым-атынасын сатай алатындай киінгенін айтады:

Мектеп басшысын және кейбір оушыларды кремін деп ойлаан

кні ср кйлек пен пальтомды арнайы киетінмін. Пальто тізеге дейін

зын әрі те консервативті крінетін, ал оушылара сәннен хабарым

бар екенін крсету шін кйлекті ысасын тададым. Директор-

ды кабинетіне пальто киіп кірсем, ал оушылармен кездесер ал-

дында пальтомды шешетінмін.

(Delamont, 1984:25)

Млдем згеше ортада жмыс істей отырып, Морето Угандадаы ы

ораушы рейнджерлер туралы зерттеуін жргізген кезде форма киген д-

рыс па, әлде кимеген жн бе деген дилеммамен кезіккенін айтады:

Алаш рет патрульге шыар алдындаы тні формаа арап оты-

рып, егер осы форманы кисем, рейнджерлер мені матанша, ті-

рікші деп абылдар ма екен деп ойлааным есімде. Мен рейнджер

емеспін және әлі де бл ызметке ресми (мысалы, әскери оудан ту

арылы) немесе бейресми трде (мысалы, жмыс орнындаы мәде-

ниет) абылданбаан едім. Егер форманы кисем, аутсайдер ретінде

белгілі бір шектеулерді аттап кеткендей боламын деп орытым [...].

Патруль басталан кні осыан сәйкес киер киімім болмаанды-

тан, әрі ы орау органы басшысыны кмекшісін кемсіткен-

дей болмайын деп, форма киемін деп шештім [...]. UWA (Уган-

даны жануарлар әлемі басармасы) формасын киіп алып, бас

имарата (штаб-пәтерге) арай жрдім. Коммуникация мәсе-

лелеріне жауапты ы орау органындаы рейнджерлерді

бірі бірнеше мәрте арады да, амандасты: «О! Сізге жарасады

екен!» – деді. Баса сзбен айтанда, «жасы киініпсіз» немесе

«орынды киініпсіз» дегендей болды. Баса рейнджерлер де о пі-

кірін білдірді, ал кейбіреулер тіпті мән бермеді.

(19 ыркйек, 2012; далалы жазбалардан).

Форма киюді тигізер ытимал теріс әсеріне атысты уайымым

біртіндеп сейілді

(Moreto, 2017:447).

Сйтіп, зерттеуші киген формасыны зара тсіністік пен сенім орнатуа

кедергі келтірмей, керісінше, оны жеілдете тскеніне кзі жетті.

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

107

Киім киюге атысты млдем басаша шешім Хенслинні йсіздер туралы

зерттеуінде олданылды. Ол зі баран гетто трындарыны арасына «сі-

ісіп» кететіндей киінуге тырысты. Бл зара тсінісуді жеілдету, сондай-а

кше тонаушыларыны рбанына айналмау шін ажет болды. Бір жаы-

нан, зерттеушіге лайы болып та крінгісі келді, себебі йсіздерге арналан

баспаналарда жмыс істейтін адамдардан схбат алу барысында олара зін

зерттеуші екеніне иландыра білуге тиіс еді. те арзан крінетін, бір шетіндегі

тігісі сгіліп кеткен (жаа ана кл-оысты арасынан тауып аландай әсер

алдыратын) ескі портфелі бл мәселені шешті. Ол былай деп жазады:

йсіздерге арналан баспана ызметкерлеріне зімді йсіздерді

зерттеп жрген әлеуметтанушы деп таныстыранда, маан бірден

арады. Себебі статусым осы баспанаа келіп-кететін, бір-біріне -

сайтын мыдаан адамнан мені ерекшелеп трды. Сйтіп, оларды

назарын аудару әрі сендіру шін олымдаы кейсті айта-айта к-

теріп, тіпті әдейі тіркеу стеліне ойдым (жасыру шін тігісі сгілген

жерін зіме араттым).

(Henslin, 1990:56–58)

Дегенмен кейде белгілі бір топтардан ерекшеленіп кріну шін басаша

киінуге мәжбр болатын жадайлар да кездеседі (әйтпесе адамдар сізді

сол топа жатызуы ммкін). Ниара Сударкаса Нигерияда зерттеу жргіз-

ген кезінде сол ортада бейтаныс адамдардан сратарына жауап алу шін

йоруба әйелдері секілді киінбеу керектігін жазды. «зіні америкалы еке-

нін айтанмен, студентке самаандытан, адамдар олында дәптері бар

әйелге кдікпен арайтын еді». Зерттеуші жергілікті халыты кімет шін

апарат жинап жрген йорубаны бірі деп кмән келтіргенін айтады:

Маан йорубасы деген «айып» жиі таыландытан, мені білетін әрі

олдайтын дос таба алатыныма сенбесем де, базара барып, амери-

калы акцентпен аылшынша (сол жердегі аылшынтілділерге) сй-

леп немесе «америкалы секілді» киініп, ойымды білдірдім. Осын-

дай базарларды біріне алаш баран кезде аяымдаы сандалды

кшесі орташа биік аякиімге ауыстырып, бетімді әрлеп, ерніме да-

лап жаып шытым.

(Sudarkasa, 1986:175)

Зерттеуші рлі аны растырылан ашы жргізілген іштен баылау

барысында киім трлері зерттеуші мен жергілікті топтар арасындаы за-

ра симпатияны алыптастыруы да, этнографа мәжбрлі трде берілген

«бірегейліктен» алыстатуы да ммкін. Оларды этнограф, бәлкім, бірнеше

топты маргиналды мшесі болуа мтылады деген мәлімет «таратуы» а-

жап емес.

108

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

Сонымен атар зерттеу алаында жасы арым-атынас орнату шін

киім мен бірегейлікті баса да аспектілерін стратегиялы масатта анша

лыты олдануа болатынына және олдану керектігіне атысты зерттеуші-

ге арналан жеке шектеулер болуы ммкін. Блэквуд зіні лесбиан екенін

индонезиялы абылдаушыларынан жасырандытан, абылдаушылары

кткендей, кйеуге шыпаан, гетеросексуалды әйел образына аншалы-

ты сәйкес келетінін ойлап, уайымдайды. Ол былай дейді:

Лесбиан боландытан, осындай дресс-код маан млдем сәйкес

келмейтін [...]. Бірегейлігімді айта алыптастыру шін барынша т-

зімділік таныттым. те сирек болатын ерекше жадайларды есепте-

мегенде, зімді наыз индонезиялы әйел секілді белдемше киюге

кндіре алмадым. Бл жадай аншалыты нәзік әйел екеніме а-

тысты крделі сра туындатандытан, мені абылдаан адам кей

кездері осыны байап, ескертулер айтып отырды.

(Blackwood, 1995:58, Coffey, 199:26–27-ден алынды)

Этнограф бойында бар тиісті дадылары мен білімін дрыс пайдала-

на алса, жмыс кезіндегі бірегейлігін алыптастыру оай болуы ммкін.

Паркер Ливерпульдегі жасспірім лдар тобымен жмыс істеген кезінде

тіл табысу дадыларын алай олдананын крсетеді. Оларды арасы-

на сіісіп кетуге белгілі бір негізгі дадыларды кмектескенін жазады.

Бл дадыларды е маыздысы – «жылдам» болу. Олар мені әдет-

те «жуас» және адамдармен тез тіл табысып, араласа оймайды деп

есептейтін, ал тым байсалды болу немі тиімді бола бермейді. Сіз-

ді зге біреу «аылсыз адам» деп ойлап алмасын десеіз немесе

кше иылысында және пабта біреумен сзге келіп алсаыз, з-

зіе жауап беруііз керек [...]. Доп теуіп, футболды жасы ойнай

білу де – соларды атарына енуді маызды аспектісі. Таы да

айтамын, әрине, «Кевин Киган» болмасам да, Вack to Rugby Special

бадарламасы секілді ара-тра арты кетсем де, аптада бірнеше са-

ат доп тебетіндерді арасына сіісіп кете алдым. Балаларды фут-

бол командасын әр апта сайын жаыннан баылап, олым бос бол-

анда, олармен матча барып жрдім. Мны тигізер кмегі зор бол-

ды. Шынымен де әркім Престона (сонымен атар Ливерпульге де)

жанкйер екенімді білген кезде бл әрашан әзілге айналатын, се-

бебі олар жиі жеіле беретін. Сйтіп: «Неліктен оларды атарында

ойнамайсы, олар бдан бетер ешнәрсе жасай алмайтын шыар?»;

«Престонда соырлара арналан мектеп бар ма?» (Дэнни) деген

әзілдер айтылатын.

(Parker, 1974:217–219)

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

109

Жасырын зерттеу жргізген кезде белгілі бір рлді орындау шін тиісті

білім мен дадылар те ажет. Мысалы, Калвиді кзетші болып жмыс-

а труына за жылдар бойы шыыс жекпе-жегімен айналысуы және

«есік алдын кзетуге» атысты курстан туі оан кп кмек берді. Грэхем-

ні (1995) брын зауытта істеген кезде жиан тәжірибесі Subaru-Isuzu

Automotive зауытындаы жмысына те ажет боланы аны. Кей кездері

брыннан бар тәжірибені (батыл болмасаыз) ажетке жарамай алуы

ммкін. Мысалы, Харди-Бик парашютпен секіретіндерді зерттеген кезінде

жай ана парашютпен секіруді (скайдайвинг) йрететін курстан тті (ара-

ыз: Hardie-Bick және Scott, 2017), ал Земпи (2017) исламофобия туралы

автоэтнографиялы зерттеуін жргізген кезде лыбританиядаы әртрлі

оамды орындарда джилбаб (зын кйлек) киіп, хиджаб (орамал) және

никаб (бетті бркемелейтін шберек) таып жрген.

ТАУАРЛАР МЕН ҚЫЗМЕТТЕРДІ ҰСЫНУ

Зерттеушіні маман ретіндегі тәжірибесі немесе те тапшы ресурстара

ол жеткізе алуы – далалы зерттеулер барысында атысушылармен а-

рым-атынас руды негізгі ралы. Ке тараан ауруларды әдетте ара-

пайым және оай әдістермен емдеу секілді арапайым әдістерді олдану –

далалы зерттеулер жргізген кезде антропологтар шін атысушыларды

кілін табуды брыннан келе жатан жолы. МакКарди (1976) айтан-

дай, бл да иынды туызуы ммкін, себебі кейде бір кн уаытты алатын

«операциялар» болады. Оан оса, бл шешілуге тиіс жалыз мәселе емес:

кейде этнографтарды кмектесуге деген мтылысы здері шеше алмай-

тын, тіпті одан сайын ушытырып жіберуі ытимал крделі мәселелерге

алып келуі ммкін (VanderStaay, 2005).

Кмек крсету – этнографты бәрінен пайда кздеуші ана емес, зі

де бір нәрсе бере алатын далалы зерттеуші екенін крсететін жолдарды

бірі. ыты кеес беру, хат жазу, бала бау, аылшын тілін йрету, йіне

дейін клікпен апарып тастау да осындай рлді атара алады. Мысалы, Ли

(2018) рэп-сабатарын видеоа тсіріп, рэперлерге видеоларын YouTube-

ке салуа кмектеседі. Осындай ызметтерді крсету зерттеуге тікелей к-

мегін тигізуі ммкін.

Митчелл «сервайвелистерді» (survivalists) зерттеген кезінде мәтіндік

процессорында топа арналан апаратты бюллетень растыруды сын-

ды, осылайша топ мшелері здеріні жазбаша пікірлері мен кзараста-

рын білдіріп отырды. Ол былай деп жазады:

Апаратты бюллетень танымал боланнан кейін The Survival Times-

ты редакторы ретінде топты жиналыстарда диктофондар мен

110

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

камераларды пайдалануды задастырдым, елді ткпір-ткпіріндегі

сервайвелистік топтарды атысуына рсат бердім.

(Mitchell, 1991:100)

атысушыларды этнографтардан срайтын кейбір ызмет трлері

йым немесе ауымдасты ішінде иерархияны орнауына не болмаса жік-

телуге әкелетін кездері болады: себебі кейбір атысушылармен атынасты

жасартамын деп, згелермен арым-атынасыыза сызат тсіріп алуы-

ыз ммкін. Роу трмеге атысты зерттеуінде мынадай мысал келтіреді:

Кндізгі пошта әйелдер тскі аса оралатын уаыта арай келді.

Пошта бан дейін ашылып ойан әдеттегі пошта және ызметкер-

лерді кзінше әйелдерді зі аша алатын ыты мәселелерге

атысты пошта деп екіге блінді. йелдер офиске кіріп, пошталарын

срады. Хат тс уаытында келді. Офицер тскі ас кезегін баылап

трандытан, біреу келіп срай алса, хатты таратуа арсы болмай-

сыз ба деп срады [...]. имаратты жанында тран әйелдермен ая

астынан кездесіп алып, әгімелескеннен кейін амаудаыларды

кбі мені білетінін айтып, сынай арамады, трмеде жмыс істеме-

геніме ыайсызданбадым. Келесі кні абылдау блмесінде крген

әйелдерді бірі келіп, әдеттегі хатпен атар ашылмаан хаттар бума-

сыны ішінен бір хатты срады. «Маан оны сізге табыстауа рсат

бермейді-ау, себебі хатты офицерлерді кзінше ашу керек деп ой-

лаймын», – дедім (мен оларды бірі емеспін). Ол (біраз агрессивті

трде) сзінен айтпай, хатты міндетті трде алуа тиіс екенін мәлім-

деді. «Хатты бере алмайтынымды айтып, кндіруге тырысатынымды

сездім. Ол да айта-айта срап, айтанынан айтпады. зім атты

ыайсыздандым, екі отты арасында аланыма апаландым [...].

(Rowe, 2014:409)

Бл зерттеушіні трме ызметкерлері ісіне теріс пікір білдірмей, сенімді

әрі сенгіш болып кріну арасында тепе-тедікті сатай отырып, адам-

дарды жеке кеістігін бзбастан, ммкіндігінше елгезек және адал бо-

луа тырысса да, амаудаылар алдында режимнен алшатауа баыт-

талан әрекетіні ішінара сәтсіздікке шыраанын крсетеді.

(Rowe, 2014:411)

атысушылар кейде ызмет крсетуімізді ктеді, сондытан оларды

кілін алдыру белгілі бір мәселелерге алып келуі ммкін. Саяси науан-

ды йымдастыруды зерттеу кезінде Корсино конверттерді толтыруа, ма-

териалдарды жеткізуге, газеттегі маалаларды иып алуа және т.б. жиі

кмектесетін. аражат жинауа атысты жиналыс ткізуді жоспарлаан-

дытан, біреуді йін соан дайындап, еден жуудан бас тартады. Себебі ол

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

111

іс-шараны йымдастыру жаына кбірек назар аударып, уаытын тиімді

ткізгісі келді. Ол оианы былай баяндайды:

Науан жетекшісі мен еріктілер атарынан сайланан директорды

реакциясы біз кткеннен де крделі болып шыты. Бірнеше кн ткен-

нен кейін осы лауазымды тлалармен арамызда сыпайылы сатал-

анмен, арым-атынасымызды суи бастаанын сездім [...]. зімді

жасаан жасылыты тсінбейтін адам сияты сезіне бастадым [...]. Бл,

тптеп келгенде, далалы баылауларды нәтижесіз болуына әкеп со-

тырды [...], әрі кеткенде пассив баылаушыа айналдым.

(Corsino, Adler және Adler 1987:18)

Хауреги (2017:78) дәл осындай тадауа кезіккенімен, әйтеуір, бл мә-

селе жасы нәтижемен аяталанын мәлімдейді. Полиция бекетін зерттеп

жрген кезінде оан нді полициясыны басшысы офицерлеріне арнап

Рождество кешін йымдастыруды міндеттейді. Ол зін осы тапсырманы

орындауа міндеттімін деп санап: «Аыр соында зімді сыйлы таратушы

ретінде сезіне бастадым, яни схбат берушілерден әрдайым керегімді ала

бергенше, арасында олармен де нәтижелі әрі о пікір алмасуа атысуым

керек екенін тсіндім», – деп жазады.

Дегенмен зерттеу алаында жмыс істейтіндерді міті орынды неме-

се оларды орындау керек деген пікірден аулапыз. Кейде этнографтара

талап-тілектерді орындаудан бас тартып, салдарына кнуіне тура келетін

жадайлар да болады. атысушыларды арау, кмек крсету әрдайым д-

рыс баалана бермейді, О’Рейли Коста-дель-Сольдегі британды экспат-

рианттарды зерттеген кезінде осыан кзі жетті:

зім іштен баылау жргізген топ бейресми трде таерте кофе ішуді

әдетке айналдырды. Кез келген адама баруа болатын еді [...]. з ер-

кіммен кмегімді сындым [...], сйтіп, маан кпшілікке есік ашылан-

а дейін еріктілерге кофе дайындау міндеті тапсырылды. Бір кні таы

мезгіл те арбалас кезе болды, сондытан клиенттерге ызмет крсе-

ту шін сол жерде кбірек бгелдім. олабыс беру масатында таы екі

саат уаытымды жмсадым, осыншама кп жмыс атараным және

адамдара кмегім тигені шін з-зіме риза болдым. Дегенмен супер-

вайзер апта соына арай маан келіп, келесіде таерте кофеге жи-

налан кезде ызметкерлерге ана кофе беріп, кетіп алуымды срады.

Сйтсем, мен еріктілер арасында ереуіл йымдастырып жіберуге аз-а

алыппын, себебі олар осы орына олдары әре жеткендіктен, ол ыз

метті ызыштай ориды екен.

(O’Reilly 2000:96–97)

Жай ана тіл табысуды сенімді ныайтуды ралы деп бааламау

дрыс емес. Зерттеуші кбінесе «алыпты» әлеуметтік арым-атынас

112

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

руды жолын іздеуі керек. Сол шін атысушылармен жеіл-желпі әгі-

мелесетін бейтарап ортаны тапан дрыс. Егер адам тікелей зерттеу ма-

сатына атысты сратарды айта-айта оя берсе, абылдаушылар оны

ауіп ретінде абылдауы ммкін. сіресе далалы зерттеулерге атысты

келіссздерді алашы кндері зіізді «есі дрыс», «арапайым», «жні

тзу» адам ретінде таныстыру масатында әгіме озау шін мейлінше

«арапайым» таырыптарды тадаан жн. Тәтті нан дкеніндегі егде ер

адамдар туралы зерттеуінде Мерфи былай дейді:

Мені атысушы әрі баылаушы ретіндегі рлім жадай мен ортаа

байланысты згеріп отырды. Тәтті нан дкеніне баранда «кампуста»

не болып жатанын мәлімдеп отыруым керек еді. Дкендегі баса

уаытта олар маан «кмектесуді» не екеніне және нені «дрыс»

екеніне атысты [ерлерді] не тсінетінін йренгке тиіс оушы ретін-

де арады. Алайда рлім дос болумен шектелетін, яни аса маыз-

ды емес кнделікті мірдегі таырыпта әгіме озаудан, ауа райы,

спорт, ала, сол жердегі саяси мір және т.б. туралы әгіме озау-

дан ана тратын.

(Murphy 2017:114–115)

Сол секілді, Хадсон да ірі орта мектептегі оушыларды кзарасын

зерттеген кезінде сабатара атысып, жастармен (рдас оушылардан

тратын топта және жеке-жеке) мейлінше бейресми әгімелескенін тмен-

дегідей сипаттайды:

Зерттеу журналымда бірден кзге тскен нәрсе кбінесе ыса уа-

ыт ішінде жастармен ауымы ке таырыпта әгімелескенім болды.

Мысалы, сабатарды бірінде клік, шаша арналан бояу, кешке

андай киім кию керек, Рождество кезінде сыйлы сатып алу, орта

жатын блме және жануарлар сынды таырыптарда сз озады

[...]. Оларды айтандарын жадымнан шыармаанымды білдіру

шін арасында ткен әгімемізге орала отырып, жастар таырыбы-

на деген ызыушылыымды крсетуге тырыстым. Мысалы, бір топ

баламен Nissan Micra автоклігімді лдарды біріні әкесіні гара-

жындаы автоклікке алай алмастыруа болады деген әзілді кпке

дейін айтып жрдік.

(Hudson, 2004:258)

ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ҚҰРУ

Далалы зерттеулер барысында әдетте этнографты кездесетін мәселе-

лерді бірі – зерттеушіні зін-зі крсете білуі. зііз солай әрекет етпе-

йінше, атысушылар мен информанттардан «шыншылды» пен «адалды»

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

113

талап етуді ажеті жо. сіресе феминистер бл әрекетті этикалы кз-

арас трысынан маызды екенін атап теді (мысалы, араыз: Oakley,

1981, 2016). Кнделікті мірдегі оиалара араласаны секілді, зерттеу-

шіге кбінесе жеке басыны наным-сенімін, міндеттемелерін және саяси

тадауын жасыруа немесе крсетпеуге тура келеді. Бл алдау деген сз

емес. Мны әдептілік және сыпайылыа атысты әдеттегі талаптар мен

«интеракция рәсімі» (Goffman, 1972) талап етуі ммкін. Дегенмен бл

зерттеуші шін саналы трде тигізетін әсерін басару мәселесі болуы ыти-

мал, сол себепті ол зерттеу алаындаы әлеуметтік интеракцияны траты

аспектісіне айналуы да ммкін. Жаныыза жаын немесе саяси кзара-

сыыза сәйкес келетін адамдармен ана араласып, далалы зерттеулер-

ді брмалауа болмайды: информанттарды дос тадаандай (кбінесе)

тадай алмайсыз. Сонымен атар шыдамдылыпен абылдауа келмейтін

жадайлар мен мінезі те ауыр адамдар да кездесуі ммкін (Hammersley,

2005a).

Этнографтар кейде здері зерттейтін адамдарды әрдайым жасы к-

ретін және олармен тіл табысатын тлалар ретінде сипаттайды, осындай

нәтижеге ол жеткізу шін біраз кш-жігер жмсау ажет болды. Десек те

этнографтарды здері зерттейтін адамдара деген сезімі зін соларды

бірі ретінде санаудан бастап олара ренжіп, ашулану немесе тіпті жек к-

ріп кетуге дейін згеруі ммкін. Далалы зерттеу барысында маман з сезі-

мін басара білуі керек, себебі ол зерттеу барысында белгілі бір жетістікке

жетуге кедергі келтіреді. Сонымен атар оларды бір тексеріп алан жн,

себебі олар далалы зерттеулер процесіні маызды аспектілерін крсе-

теді (араыз: Davies және Spencer, 2010; Durham, 2011; Mazetti, 2016;

McQueeney және Lavelle, 2017). рине, зііз зерттейтін адамдарды эмо-

циясынан да хабардар боланыыз жн, себебі бл аналитикалы тры-

дан маызды, әрі олармен арым-атынас орнату шін де ажет болады

(Parvez, 2018).

Зерттеушіні діни сенімі мен саяси кзарасы зі зерттейтін адамдардан

айтарлытай ерекшеленсе, белгілі бір мәселелер туындауы ммкін. Клатч-

ты ошыл саяси йымдарды атарындаы әйелдер туралы зерттеуін мы-

сала келтірейік. Ол былай дейді:

иын жадайа жиі тап болатынмын. Себебі әйелдер олара арсы

шыпай, оларды олдауа тиіспін деп ойлады. Оларды йып тыдап,

айтан сздерін тсініп отыранымны белгісі ретінде басымды изе-

генімді оларды сенімін абылдап отырмын деп тсінді. йелдерден

схбат алан кезімде олар зерттеу жргізіп жатаныма алыс білдіріп,

з талап-тілектерін жеткізу шін мен секілді пікірлес адамны бола-

ны маызды екенін айтты. Отбасы ндылытарын олдайтын бел-

сенділерді бірі: «дайа деген сенімді алпына келтіру шін бізге

сен секілді жастар керек», – деді. Оны сеніміне кіргеннен кейін діни

114

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

наным-сенімін зерттеп, білуге деген лшынысымды зіні наным-

сеніміне сай деп тсінді.

(Klatch, 1988:79)

Кей кездері далалы зерттеушілер здерін біреуді «тексергеніне» және

здеріне атысты апаратты жариялауа итермелегеніне кзі жетуі ммкін,

әсіресе бл кшті сенімі мен ата міндеттемелері (мысалы, діни наным-

сенім, саяси кзарас және т.б.) бар топ немесе мәдениетке тән дние.

Дәл сол нәрсені девиацияны зерттеуде барынша олдануа болады, себе-

бі стигматизацияланан топты мшелері этнографты оларды әрекетін

малдамайтынын немесе олара арсы андай да бір әрекет етпейтіні-

не сенімді болуы керек. Кейде ойылатын талап шектен шыып кететіні де

шынды. Райан ирландиялы гейлерді зерттеуінен мысал келтіреді:

Даррен [...] онымен ішімдік ішпейінше, схбаттасуа келісім бермей-

тінін мәлімдеді. Кейін бл оианы журнала жазып ойдым:

Зерттеу туралы ысаша айтып тіп едім, ол менен: «Сейсенбі кні

тртінші каналдан Queer as Folk сериалын крді бе?» – деп сра-

ды. Бл телесериал оны оздырандытан, маан алай әсер етке-

ні туралы білгісі келетін секілді. Бл сериал те батыл шешім екен

деп ойлайтынымды жеткіздім. яланнан бетім ызарып кетті.

Мен айтадан зерттеу туралы айта бастап едім, сзімді бліп, е

за арым-атынасым анша уаыта созыланын срады. ай

мектепке баранымды, алаш рет жынысты атынаса тскенде

нешеде боланымды срады. Мастытан болды дей салдым, шын

мәнінде бл тірік еді [...]. Жынысты атынаса атысты те ашы

әгімеге мейлінше тарту арылы мені «тексергісі» келеді деп ой-

ладым. Мені те ашы және сйлескен кезде еш иынды туыз-

байтын шыншыл адам екенімді айтты. Егер бл «сына» болса,

онда ткен сиятымын.

(Ryan 2006:155–156)

Осыдан белгілі боландай, этнографты масаты – сенім орнату. Тр-

медегі этнографиялы зерттеулерді талылай отырып, Джефферсон

(2015:177): «Сенім здігінен пайда болмайды [...]. Біз оларды сенім ар-

туына ммкіндік туызамыз», – дейді. Жасырын полицейлерді зерттеу ке-

зіндегі жазбалар крсетіп бергендей, кбінесе иын сәттерде сенім артуа

болатын адам екеніізді таныту ажет болуы ммкін:

Жоспар бойынша, бл клікті ауылдаы баса бір жерге айдап апа-

рып, соы екі апта бойы трата тран баса клікке ауыстыру ке-

рек болды. Аылшын ауылына жеткенше жарты сааттан астам уаыт

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

115

жол жрдік. лкен йді жанында Volkswagen Golf клігі трды.

Колин маан кілтті беріп, кліктегі жолаушы отыратын орына отыр

деді. Клікті жарты мильдей ашытытаы траа ойып, айтып

ораламыз деген ойда едік. Экранда спутниктік навигация жйесіні

орнатыланына арамастан, клікте бзып кіруді белгісі болма-

ды. Бес минуттан кейін жасы елулерді шамасындаы костюм киген

адам клікке келіп, мен отыран жатаы терезені атты тоылдат-

ты. Мен терезені аштым, ол суы нмен: «сені клігі бе?» деді. Сы-

рымды ашпас шін тірік айтудан баса амалым болмады. Бл мені

клігім екенін айтып, не шін білгісі келгенін срадым. Ол менен не-

ліктен клікті соы екі апта бойы йіні алдына транын срады,

сондай-а полицияа хабарласып, бл клік рланан деп айтанын

жеткізді. Мен тааландай сыай танытып, кйеуіміз екеуміз дема-

лыста боландытан, әрі осы ауылда достарымыз тратындытан к-

лікті тастап кеттім деп жауап бердім. Егер сйлесем десеіз, кйеуім

бір минутты ішінде келеді, біра клікті рланбаанын дәлелдей

аламын дедім. Ол айтаныма сеніп, жылы шырай танытты. Колин

келіп, клікті айдап әкеткенде болан оианы айтып бердім. Ол ті-

рік айтанымды птап, таданып алды [...]. Бл оианы бірнеше

офицерге айтып беріп еді, жымны рметіне блендім.

(Mac Giollabhuí және т.б., 2016:641)

Этнографты зерттеу барысында тигізетін әсерін басаруды алдын ала

есептейтін және баыланатын «перформанс» ретінде елестету аупі бар.

Роу (2014; 409): «зімді алай стау және алай крсету керегіне атыс-

ты шешімді аншалыты тез абылдасам, сол шешімдерді салдары сон-

шалыты белгісіз болады. зімді алай сезінетінімді және не істеу керегін

ойлау шін әрдайым уаыт ажет еді», – дейді. Шевалье (2015) айтарлы-

тай салдары болуы ммкін, алайда аса маызды емес шешімні мысалын

келтіреді. зі зерттеп жрген Датч стрит алаындаы бір ресторанда отыр-

ан кезінде біреу клсалыш керек пе деп сраанын айтады. Ал оны жо

деген жауабы атысушыларды кдігін растаандай болады, себебі олар

оны жасырын полицей немесе темекіге салынан тыйымны орындалуын

адаалап жрген андай да бір лауазымды тла деп ойлайды. Сонды-

тан ыраылы танытып, парасатты болан жн. Сондай-а жадайды да

адаалап отыран дрыс.

ЗЕРТТЕУШІНІҢ ЖЕКЕ БАСЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ

рине, адамны жеке міріні згертуге келмейтін және зерттеу ала-

ында бірегейлікке атысты келіссздерді шектейтін аспектілері бола-

ды, блар әдетте «таылан» сипаттамалар деп аталады. Дегенмен бл

116

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

жадайа атып алан кедергілер ретінде арау дрыс болмас (Stuart,

2018:215–217), себебі гендер, жас, жыныс, нәсіл мен этносты бірегей-

лік секілді сипаттамалар маызды тәсілдер арылы гейткиперлер, зерттеу-

ді аржыландырушылар және зерттелетін адамдармен арым-атынас-

ты орнауына әсер етеді. атысушыларды жасырын баылаан кезде бл

сипаттамалар, есеруге келмейтін кедергілерге айналуы ммкін. Мыса-

лы, клуб немесе паб есіктерінде тратын «кзетші» (Calvey, 2018) ретінде

жасырын зерттеу жргізу шін жасы, дене бітіміне атысты әркім сай келе

бермейтін наты талаптар ойылады. Сондай-а андай ортада кімді кту

керектігіне атысты да кедергілер туындап жатады. Шевалье (2015) бел-

гілі бір топтар зіне тиесілі территория деп арастыратын ала аудандары

туралы зерттеуінде бл кедергіні есеруге болатынын жазады. Маунт стрип-

клубтар туралы зерттеуінен таы бір мысал келтіреді:

Бишілер арасындаы бәсекеге назар аударатын боландытан, жа-

сырын баылаушы ретінде осымша бес клубта баылау жргіздім.

Жасы отыздарды шамасындаы анәсілді әйел боланым шін

клуба баран кезімде адамдарды маан бір трлі араанын бай-

адым. Кзге тспейін деп барда немесе сахнаны арты жаына а-

рай отырып алып, бишілер арасындаы және бишілер мен келушілер

арасындаы арым-атынасты нсіз баылап жрдім.

(Mount, 2018:70)

Гендер әдебиетте ерекше назар аударылатын адамны жеке басыны

сипаттамасы ретінде абылданады. Сондай-а далалы зерттеуді жргі-

зуші әйелдерді рліне кбірек кіл блінеді. Мысалы, әйелдерге кейбір

оиалар мен әрекеттерді зерттеуге ммкіндік берілмесе, кей кездері ер

адамдара рсат берілмеген нәрселерді зерттеуге жол ашылады (Roberts,

1981; Golde, 1986; Whitehead and Conaway, 1986; Warren және Hackney,

2000; Westmarland, 2001; Okely, 2012:126–131). Бл таырып кптен бері

антропологтарды әдіснамалы ебектеріне арау болып келеді, яни бл

ебектерде әйелдер здерімен тадырлас әйелдерден, балалардан және

егде адамдардан тратын әлемде шектеліп аландай сезінетіні жазылады.

Голде науа халын зерттеу барысында жадайды жеке басыны сипатта-

масына атысты мәселе ушытыра тскенін жазады:

Мәселен, мен трмыс рмаан едім, біра әдеттегі трмыса шы-

паан ызбен салыстыранда жасым одан лкен болды, отбасым-

нан жырата жрдім, әрі жалыз саяхаттадым. Трмыса шыпаан,

пәк ыз мндай әрекетке ешашан бармауы керек екен. Олара те

сйкімді болып крінген ызды әлі кнге дейін неге жалыз жр-

генін тсіну иына соты [...]. Оларды тсінігінде трмыса шы-

паан ыз ішпеуі, темекі шекпеуі, тнде жалыз жрмеуі, андай да

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

117

бір тапсырмасы болмаса, ешайда бармауы керек, сондай-а секс

немесе жктілік туралы таырыптарды озамауы, жасы лкендерді

арауынсыз ерлерді немесе ер балаларды кілін ктермеуі және

кез келген сраты шамадан тыс оймауы ажет екен.

(Golde, 1986:79–80)

Дегенмен этнограф шетелдік болса, мндай шектеулерді елемеуге бо-

лады. Рейнберд Анд тауындаы шаын ауымдастыты зерттеу тәжірибе-

сінен тмендегідей мысал келтіреді:

Ер адам емес әйел зерттеуші боландытан, бл жадай зерттеу ба-

рысындаы арым-атынасыма әсер етті, себебі кейбір әрекеттер не

әйелге, не ер адама ана тән болатын. Дегенмен шаруаларды кбі

нен жоары трып, шалбар кигендіктен және әлеуметтік статусы жо-

ары аутсайдер ретінде тсініксіз категорияда алдым: ер адамдар

секілді жиналыстара бару әрі ауылды ткпір-ткпіріндегі адамдар-

ды аралауа ммкіндік алдым, алайда маан асымда баса әйелдер

болмаса, ер адамдармен ішімдік ішуге рсат берілмеді [...]. Екінші

жаынан, әйелдерді іс-шараларына, сек-ая шін жиналатын топ-

тарына еркін атыса алатынмын және оларды жылуы мен амор-

лыын сезіндім.

(Rainbird, 1990:78–79)

Солтстік Нигериядаы ран йрететін мектептерді зерттеген кезінде

Хехнерге кейбір артышылытар берілсе де, оны оушылармен немесе

альмаджирилермен арым-атынасы те шектеулі болатын. Ол былай

дейді:

Альмаджирилермен дос болып, «тедей» араласамын деген бастап-

ы кездегі ойымнан бас тартуа тура келді. Бл міт кішкентайымнан

бойыма сіген тәрбиеден келген еді. Бл жерде е бірінші кедергі

гендер мәселесі болды. Солтстік Нигерияда досты адамны ай

жыныса жататынымен байланысты болды, ал жыныса атысты

шектеу міндетті трде болатыны белгілі. Хауса тілінде әйелді жаын

досын білдіретін сз шін кaуa (әйел адам шін), ал ер адамны жа-

ын досы шін абоки (ер адам шін) сзі олданылады; тіпті лингвис-

тикалы трыдан аланда, ер мен әйел арасындаы досты арым-

атынас болмайды. Нигерияны солтстігіндегі ерлер мен әйелдер

арасында аайын, туыс, ерлі-зайыпты, патрон-клиент атынасы ана

бар, ал досты арым-атынасы жо. Сондытан осы себептерге

байланысты мені альмаджирилермен және баса да жас жігіттер-

мен достасуа ммкіндігім болмады. Тіпті әйел адам боландытан

118

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

альмаджира ретінде де абылданбадым, сондытан мешітте тетін

сабатара атыспа тгілі, осы сабатарды баылай алмадым.

(Hoechner, 2018:308)

Осындай мәселелер мен гендерге атысты еркіндік мәселелері Батыс

оамында жргізілетін зерттеулерде де туындауы ытимал. Истердэй

және т.б. (1977): «Ер адамдар басым ортада әйелдер еркектерді «бауыр-

ластыымен» кезіге алады, әрине, мндай бауырластыа әйелдер абыл-

данбайды. Сонымен атар әйелдер «ожайын еркектерден» ысым круі

немесе шаруасына жмсайтын «барып кел, шауып келіне» айналуы ммкін

не болмаса еркектер әйелдерді «бойтмары» ретінде стауы ытимал», –

дейді. Осындай ытималдытар әйелдерді кп нәрседен шеттетілуін не-

месе тиісті трде атыса алмауын білдіреді, мны барлыы зерттеу тры-

сынан (және баса жаынан) араанда мәселе болып крінуі ммкін. Кей

кездері әйел зерттеушіні абылдаушы ер адам ана емес, сондай-а баса

әйелдер де абылдай алмайды, себебі әйелдер оны келуіне кмәнмен

арап, дшпанды пиыл танытатын жадайлар кездесіп жатады.

Жоарыда айтып ткеніміздей, әйел зерттеушілер де здеріне тиімді

ымыраа келе алады. йел зерттеушіге әсер алдырамын деп сзі кп ин-

формант ішіндегісіні бәрін атара салады немесе ер адамдар әйелдерді

нәзіктігіне алданып алып жатады. Сол секілді, әйелдер ауіп туызушы

ретінде санала бермейтіндіктен, олар зерттелетін ортаа кмәнсіз еніп, а-

парата салыстырмалы трде оай ол жеткізе алады. Сондытан кей кез-

дері ке тараан мәдени стереотиптер әйелдерге пайдасын тигізуі ммкін.

Уоррен әйел зерттеуші болудан туындайтын шектеулермен атар, әрекет

ету еркіндігіні де болатынын крсетеді:

1960 жылдарды соы мен 1970 жылдарды басында ер адамдар-

а арналан пия гей ауымдастыын зерттеген кезімде далалы

зерттеулерімді бос уаыт ткізуге арналан (барлар, сауы кеші және

отбасылы отырыстар) ортаны зерттеуге арнадым. Алайда зерттеуге

нысан болан ортаны сексуалды мәселелерін баылауа ммкін-

дігім болмады, тіпті гомосексуалистерге арналан монша [...] және

«шайханалар» [...] секілді жартылай оамды ортада баылау жр-

гізе алмадым. Гейлер ауымдастыы туралы зерттеуім еркектерді

гомосексуалды әлеміндегі әйелге берілген әлеуметтік рлмен шек-

телген, аясыз алан жмыс болды.

Автор бл зерттеуін наркологиялы сауытыру орталыындаы зерттеу-

мен салыстырады:

Бл – ер және әйел интерндерге бірдей ашы зерттеу алаы бо-

латын. Дегенмен әйел зерттеуші ретінде бірнеше айа созылан

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

119

баылау кезінде байааным, әдетте әйелдерге араанда, ерлер

сйлесуге кбірек дайын болып шыты. Оан оса, ер адамдар мені

ешкімге зияны жо деп абылдап, тіпті кіруге тиым салынан жер-

лерде болуыма рсат берді. Бір кні жоары абата шыуа бел

байлааным аны есімде, бл жерге имаратты ызметкерлерінен

баса адамдара кіруге болмайтын еді. Бір ер адам бл жерге кіруіме

арсы болан кезде, екінші бір ер адамны: «Одан келіп-кетер зиян

бар деймісі? Ол жай ана атын ой!» – деген сзі оны нін басып

тастады. Осыдан кейін мен жоары абата ктерілдім.

(Warren 198:18)

Хауреги осындай контексте былай деп баяндайды:

ндістанны солтстігінде полиция туралы этнографиялы зерттеу

жргізуді контексін арастырса, схбат алан адамдар мені әйел

боландытан мені абылдамаан, тіпті маан бір ауіп ретінде а-

раан шыар деп ойлаймын, себебі ол жерлерде әйелдер «әлсіз жы-

ныс» немесе «екінші сорттаы азаматтар» және ай жаынан алса

та, еркектерге баынышты деп крсетіледі. Билік пен орынышпен

бірге беделді болмауы кейде ашуымды келтірсе де, полицияны

мені жіті баылауыны уаыт те келе жмсаруы әсіресе полиция

учаскесіндегі және Уттар Прадештегі, сондай-а баса да полицей-

лік нысандардаы далалы жмыстарымды жргізгенімде кнделікті

мірді тере әрі здіксіз зерттеуде кп кмегін тигізді. Ішімдегі фе-

минист мны жек крсе де, әрекет ету еркіндігімні шектеулі екенін

мойындадым, ал баынышты гендерлік статусыма байланысты мны

стратегиялы мәмілеге келгендей абылдадым.

(Jauregui 2017:9–80)

Осылайша гендерлік рлін пайдалану шін де, далалы зерттеулер

масаты жолында оны аспектілерін айта арау шін де белгілі бір мм-

кіндіктер болады. Уестмарленд (2001) полиция туралы зерттеу жргізу

барысында ер полицейлерді «аморлыына» арсы шыуа тура келе-

ді, себебі бл жадай оны аутсайдер боланына әрі гендерлік мәселеге

атысты болды. Оан оса, әртрлі сынатан ткеннен кейін және зін се-

німді крсеткен со, зерттеу алаында жасы атынастар орнады. Демек,

рметке бленіп, біреуді сеніміне кіру шін біраз уаытты сарп етуге тура

келеді және оан ол жеткізу жолында біратар шектеулер де бар.

Гендерлік дифференциация саталан мәдениеттерде ер зерттеушілер-

ді әйелдерге арналан зерттеу ортасына рсат алуы иына тседі. Тіпті

әлеуметтік ортаны әйелдер мен еркектерге арналан гендерлік ережелері

болуы ммкін. Мысалы, әгіме маскулиндікке келіп тірелген кезде баса

120

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

ер адамдармен арым-атынаста да иыншылытар туындап жататын кез

дері болады. Трмедегі этнографиядан мысал келтірсек:

Юсуфты тсегінде Ибрахими екеуіміз бір-бірімізге жаын отыран

едік. Юсуф тәрелкеме кріш салып берді. Таматы жей бастааным-

да, саыраулаты жерге тсіріп алдым. Юсуф: «Солай, Барт, енді

сен мені ызметшімсі», – деді маан арап клді. Ибрахими дереу

жауап беріп, енді әр апта сайын оны камерасын тазалап отыруым ке-

рек екенін айтты да: «Абай бол, таы бір нәрсе тсіріп алма, бл – мені

де камерам», – деді. Юсуф бл таамны тегін келмейтінін және оны

орнына бір нәрсе ктетінін жеткізді. Юсуф пен Ибрахими әрдайым

клімсіреп сйлейтін, дегенмен мені бір тексергісі келді, сондай-а

амаудаыларды арасында мыты әрі беделді жандар ретінде ма-

ан билік жргізе ала ма екен, соны білгісі келгенін сездім. «Соны-

мен, Барт, ммкін бойы зын шыар, біра екеумізге әлі келмейті-

ніне сенімдімін. Кріп отыраныдай, мына саыраула трмедегі

міріді згертіп жіберді. Бдан былай сен мендіксі», – деді Юсуф

еш шімірікпестен. Арамыздаы шиеленісті крделене тскенін сез-

дім, менен кз алмай арап, жауабымды ктіп отыранын аардым

[...]. Оан ашуланбай әрі Ибрахимиді алдында оны абыройын т-

сіретіндей жолмен жауап бере алмадым. Сйтіп: «Жарайды, Юсуф

камерады тазалайын, біра нын он жетонмен тлейсі», – дедім.

Ибрахими клді де: «Мны әдеттегі баасы екі не ш жетон тра-

ды», – деді. «Білемін, біра мені тазалаанымды аласа, мені

баам – осы», – деп едім, Юсуф бірден: «Жарайды, Барт, ой, са-

ан билік жргізе алмаймын», – деп кліп жауап атты, мен де оан

осылып клдім.

(Барт Класты далалы жазбаларынан, 2009 жыл, желтосан;

Claes және т.б. 2013:62–63)

йелдерді әртрлі дәрежедегі әлімжеттікті басынан кешіруі – жиі кез-

десетін ауіп-атер (Irwin, 2006; Grauerholz және т.б., 2013; Mugge, 2013;

Clark және Grant, 2015; Johansson, 2015; Kloß, 2017). Уоррен студенттері-

ні бірі Лиз Браннерді йсіз адамдар арасында жргізген зерттеуін талы-

лаан кезде тмендегі мысалды келтіреді:

Лиз далалы зерттеулер жргізген кезде Лос-Анджелесті кшеле-

ріндегі й-кйі жо адамдармен бірге йытап, сырласып және та-

маты да блісіп жеген, сол йсіздерді барлыы дерлік ер адам-

дар болатын. Алайда оны алауынсыз бірнеше рет кш крсетіп,

тиіспекші боландытан, белгілі бір ер адамдармен оаша алудан

аула болуды немесе зі жасы білмейтін кшені араы аудан-

дарына бармау керек екенін тсінді [...]. Бл йсіз еркектер (кейбірі

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

121

психикалы аурулара шалдыан) Лизді орта тапа тиесілі екеніне

және феминистік ндылытарына, сексуалды кзарасына әрі ер

мен әйел арасындаы арым-атынаса атысты сенімін бліспек т-

гілі, бәлкім, ол туралы білмеген де шыар.

(Warren, 1988:33–34)

лбетте, осындай мәселелер кшедегі йсіз адамдармен байланысумен

ана шектелмейді, Гарни зіні адвокаттара жргізген зерттеуінде былай

деп жазады:

Жынысыма байланысты туындаан мәселені айын мысалы ретін-

де прокурорларды біріні тарапынан болан жынысты атынаса

итермелеу жадайын атап туге болады. Ол «йдегі компьютерімді

олданса болады» деген сылтаумен пәтеріне бірнеше рет шаыр-

ды [...]. Арам пиылы іске аспаан со, менен: «йіме келіп, аша

рлау жадайында банк шоттарына талдау жргізетін бадарлама-

ны компьютеріне орнатып беретін біреу бар ма екен?» – деп сра-

ды. Ондай ешкімді білмейтінімді айтып, университетте оны атынан

жарнама берейін дедім. Ол бл пікірден бас тартты, ендігәрі бл мә-

селені айта ктермеді.

(Gurney, 1991:58–59)

Бл жерде бірнеше дилемма байалады. Кейбір ортада этнографты

ауымдасты мшесі ретінде жеіл абылданса, тнетін кейбір ауіп-

атерден айналып теді, дегенмен баса да ауіп трлері туындайтыны

сзсіз. Мысалы, әйел этнографтарды ер адамдармен байланыс орнату-

а деген мтылысын адамдар ате тсініп, интимдік атынас сыну немесе

ылымсу деп абылдауы ммкін. Кей жадайлар тіпті зәбір крсетуге де

әкелуі ытимал, осыан атысты зерттеуші Клосс Гайанада зерттеу жргіз-

ген кездегі тәжірибесінен мысал келтіреді:

ндістандаы бояу фестивалі (трлі-тсті нта шашатын мерекелік

рәсім) Пхагвах (немесе Холи) кезінде мені абылдаан отбасыны

йіне ертерек оралдым. Рамлалл мен Сандра иттерін босатып, тнде

есікті бекітіп, жабу шін әрашан мені йге келгенімді ктіп отыра-

тын. Тнделетіп йге ораланда Сандра йді тменгі абатында га-

макта отыран еді, асында Суреш бар [...]. Сапардан келген Рамлалл

мені сті-басыма бояу жаылан кйімді кріп, суретке тсіріп алуа

асыты. Сандра мерекеге орай жуынатын блмені жалтыратып та-

залап ойандытан: «Жуынса айналаны блдіресі, әдеттегі киім

жуатын жерде (сыртта) душ бар, соан жуына салшы», – деп сыпайы

тінді. Ол және баса да отбасы мшелері сол жерде жуынып жр-

гендіктен, йді артына барып жуындым. Жуынатын жер йден де,

122

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

кшеден де крінетіндіктен, киімімді шешпестен жуындым, стімде

майка мен аса зын емес шалбар бар еді. Сандра мен Суреш гамак-

та отыран жерлерінен «анәсілді ыз шелекпен жуынып жатыр»

деп мырс-мырс клді. Рамлалл ауланы арты жаында бірдеемен

айналысып жрген, кейін келді де, денемде алып ойан бояу жа-

ылан жерін крсетті. Иыыма олын тигізгенде ашуа булытым,

алайда оан ерекше аладамадым. Жуынып болан со, сртіну шін

клікті тасасына бардым. Клік йді аумаында трандытан, к-

шеде тіп бара жатандар немесе йді ішінде отырандар мені кре

алмайтын еді. Мен де брыннан крген, отбасында алыптасан

жріс-трыс нормаларына сәйкес әрекет еттім. Рамлалл әлі ауланы

арты жаында жргенін байамаппын, баласы мен әйеліне крін-

бейтін жерде, яни клікті артында оны кенеттен дәл асымнан

кргенде ысылып алдым. детте біз әке мен ыз ретінде арым-

атынаста болып, бір-бірімізге осындай кзараспен арайтынбыз.

Алайда бл жолы млдем згеше кзараспен арап транын кріп,

абдырап аланым рас. Немерелеріні жотыынан жабыраы

кйде жрген шыар деп ойладым. Кетіп алуды орнына депрес-

сияа шалдыан шыар, оны кілін біраз да болса ктерейін деп,

«кнііз жасы тті ме?» деп срадым. Брылан кезде [...] олымнан

шап беріп стап, мәжбрлі трде шатап, киімімні астына олын

салып, омырауымды стады, тіпті еркімнен тыс сюге тырысты. Оны

итеріп жіберіп: «Жо, олай болмайды!» – деп жауап аттым да, жо-

ары абата арай жгіре жнелдім. Еш нәрсені крмеген Сандра

мен Сурешке шаршадым, йым кеп тр дей салдым.

(Kloß, 2017:401)

Этнографтар осындай кенеттен туындайтын жаымсыз оиаларды

болжап, оны алдын алу сияты жоспар жасай бермейді. Алайда кей кез-

дері зерттеу арым-атынасыны шеберінде осындай факторлар болуы

ммкін. Шевалье (2015) зі зерттеген жас жігіттер туралы баяндаанда,

сексуалды әлімжеттікті кей кездері зерттеуші мен зерттелуші арасындаы

те емес арым-атынасты айта теестіруге арналан стратегия болаты-

нын мойындайды.

рине, этнографиялы зерттеулер далалы зерттеулер кезінде адам-

дармен жаын арым-атынасты нәтижелі орнатуды ажет ететіндіктен,

оны келісімге негізделген жеке атынастара ласуы да әбден ммкін.

Уоррен (1988:30) далалы зерттеулер кезіндегі сексуалдыа атысты

мәселе алаш рет «жабайы» оамда «анәсілді әйелді» зорлануынан

ауіптенуден басталды деп мәлімдейді. Ол сексуалды әлімжеттік ау-

пін мойындай отырып, кеірек кзарас трысынан арау керегін ала

тартады, дегенмен зерттеу нысанында далалы зерттеушілерді сексуал-

ды атынастара баратынын да ескертеді (араыз: Fine, 1993; Kulick

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

123

және Willson, 1995; Coffey, 1999; Goode, 1999 және 2002). Ируин

(2006) тату салоны туралы зерттеуін талылаан кезде зіні негізгі а-

парат берушісімен кіл осып, оан йленгенін (кейін ажырасып кет-

кенін) айтады.

Гендер секілді, «нәсіл», этнос және діни станым да шектеулер ойып,

иынды тудыруы ммкін. Пешкинні фундаменталистік-протестантты

мектепті зерттеудегі тәжірибесі этнографты этнос және діни сенімі зерт-

теу алаындаы атынастарды алыптастыруды маызды факторы бола

алатынын крсетті:

Мен Вифания мектебіндегі ел ішінде ке тараан фундаменталистік

білім беру былысын зерттеу шін олара ызы болып крінетін

әрі христиан емес зерттеуші болым келді. Еврей болу зерттеуіме

әсер ететін маызды факт болатынын тсіндім, сонымен атар бл

субъективтілігімні негізгі аспектісіне айналды. Вефаниліктер зерт-

теуші ретіндегі бірегейлігімді абылдаанымен, діни болмысымды

абылдай алмады. Еврей ретіндегі бірегейлігіме тнген ауіп тарих-

пен ана байланысты емес екеніне кз жеткіздім.

Оушыларыны бойына діни ілімді дарытып, христианды бірегей-

лікті мәнін тсіндіру барысында вефанилік оытушылар мені шай-

тан абыл алмаан гуманистік әлемні бір блігіне жататынымды,

сондай-а оларды дайды нры мен әділдігіне бленген әлеміне

айшы келетін араылы пен әділетсіздікті білдіретінін мәлімдеді.

Олар балаларын ешашан мен сияты бейтаныс әрі оларды сені-

мін станбайтын біреумен дос болуа, отбасы руа немесе бірігіп

іс ашуа болмайды деп йретті. Олар мен секілділерді з дініне ана

кіргізу керек деп есептеді.

(Peshkin 1985:13–15)

Бл жадай Пешкинге зерттеуді тотатуа мәжбрлемесе де, далалы зерт-

теу жмыстарына толытай әсер етті. Бір ызыы, Шаффир (2009) Канададаы

хасидтік еврейлерді Лубавич сектасын зерттегенде дәл осындай мәселе-

мен бетпе-бет келді. Олар Шаффирді ортодоксты ережелерді стануа

шаырып, з дініне кіргізуге гіттеді. Дегенмен бл оны зерттеуіне кедергі

келтірмей, керісінше, жеілдете тсті.

Солтстік Ирландиядаы (протестанттар басым) корольдік Ольстер

полициясын зерттеген кезінде католик әйел Магей Пешкинні басынан

ткендей мәселемен кезікті, дегенмен де ол зерттеу барысында кптеген

адаммен жасы арым-атынас орната білді:

Далалы зерттеушіні он екі айа созылан табанды ізденісі, бір

жаынан, кей адамдарды ашуына да тиді [...]. Тіпті респондент-

тер тарапынан жиі болып тратын кілге тиетін сәттерді есепке

124

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

алмаанны зінде, оларды кпшілігі зерттеуге атысты кмән-

кдіктерін далалы зерттеушіні кзінше еш ымсынбастан айта

беретін болды. Кейде олар осындай аладаушылыын әзіл немесе

мысыл арылы да жеткізетін еді. Далалы зерттеушіні «сліктей жа-

бысан біреу» деп атау, сондай-а Шин Фейнні Republican News га-

зетінде адамдарды аты-жнін дрыс жазуа атысты әзілдер біраз

уаыта дейін айтылып келді.

(Brewer, 1991:21)

Шынымен де, кейде баса этносты немесе лтты кілі болу тіпті бел-

гілі бір артышылыа алып келуі ммкін. Ханнерц (1969) АШ-таы а-

ранәсілділер тратын гетто ауданына жргізген зерттеуін талылаан кезде,

апарат берушілеріні бірі аранәсілді мсылмандарды наыз «кк кзді,

аба шайтан» деп жргені сен шыарсы деп әзілдегенін, яни лтыны

швед болуы оны зге анәсілділерден айтарлытай ерекшелендіретінін ай-

тып теді.

рине, «нәсіл» – адамны сырты тр-келбеті ана емес, сондай-а мә-

дениет, билік және жеке стиль трысынан арастырылатын мәселе. Соны-

мен атар нәсілдік бірегейлікті згермейтін немесе стандартты деп абыл-

дамау керек. Стьюарт соан мысал келтіреді:

Нәсілдік жаынан аланда, мен аралас некелі отбасында дниеге кел-

дім. кем – аранәсілді, анам – мексикалы. Терімні тсі оырай

және ернім мен мрным анамдікіндей жіішке боланына арамас-

тан, әдетте зімді аранәсілді не болмаса жадайа байланысты ара-

лас нәсіл деп есептейтінмін. Бәлкім, зімді дәл осылай анытаанды-

тан шыар, Скид Роуда нәсілдік жаынан «инсайдермін» деп санадым.

Оан оса, тапты жаынан шыу тегіме байланысты орта нәрселерді

крдім [...]. Туып-скен жерім – Лос-Анджелестен 60 мильдей ашы-

тыта орналасан, АШ-таы е кедей алаларды бірі саналатын

Сан-Бернардино. Кішкентай кезімнен бандаларды әрекеті мен зор-

лы-зомбылыты кріп стім [...].

Дегенмен шыу тегіме атысты бл апаратты ешайсысы Скид Роу-

даы сатушылар шін маызды емес еді. Бір кініштісі, бл адамдар

мені белгілі бір артышылыы бар анәсілді адам деп абылдады.

Мені неге осылай абылдады дейсіз ой, себебі Скид Роуды поли-

цейлері (ала ауданындаы бейресми болса да, нәсілдік классифи-

кацияны жасаушылар) кім екенімді осылай анытап берді.

(Stuart, 2018:229)

Полицейлерді бірі тотатып алып, белгісіз біреу оырау соанын

және мені «олында ара портфелі бар анәсілді адамны» сипаттама-

сына сәйкес келетінімді мәлімдеді:

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

125

«Сонда зге адамны мәліметі мені сипаттамама сай келе ме?» –

деп кмән туызатындай сра ойдым. араыз деп, терімні

рекін крсін деп, алаанымды тмен аратып, олымды создым

да: «Сіз іздеп жрген адамны мен емес екеніне толытай сенімді-

мін», – дедім. Екі офицермен салыстыранда терімні тсі оыр-

ай еді. «Кргенііздей, анәсілді емеспін», – дедім. Бірінші офицер

еш ойланбастан жай ана [...]: «Дәл сондайсыз», – деді. Бізден кзін ал-

май арап тран сатушыларды мезеп: «Мына жігіттерге араызшы.

Шын айтамын, блармен салыстыранда сіз асыз», – деді.

(Stuart, 2018:230)

Кейін сатушыларды бірі стіндегі киімді ауыстыру арылы «аралар-

ды» атарына осылуа болады деген кеес берді.

Элис Гоффман (2014) Филадельфиядаы аранәсілділер тратын ау-

данды зерттеген кезінде этнос пен гендерге атысты туындаан кедергілер-

ді есеруге тура келгенін айтады. Анәсілді әйел боландытан, адамдар

оан кмәнмен арады, бірнеше ай бойы ондаы трындара кн сайын

крініп, әрбір адаммен жеке-жеке арым-атынас орнатаннан кейін осы

кедергілерді жеді. Ол былай деп жазады:

Аба боландытан, мені еврей (дәлірек айтанда, әкем жаы-

нан еврей еді) екенім және тегімді кп срамайтындытан, жарты-

лай еврей екенім байалмайтын. Бір кні Реджи маан келіп, мар

ойынында тып алан тысын бліскісі келмеген жігітке кпелі екенін

айтып, ол «барып тран еврей» деді.

«Жалпы, бірде-бір еврей танысы жо па?» – деп срадым.

«Жо. Бл жай осылай айтылатын тіркес ой».

«Мені еврей екенімді білесі ой, иә?»

«Сен еврей емессі ой. Сен а нәсілдісі».

«Реджи, мен жартылай евреймін, шын айтамын».

«Онда саалы айда?» – деп клді».

(Goffman, 2014:233)

Гоффманны айтуынша, оны анәсілді екені траты бірегейлік

деп есептелгенмен, ол да гендер секілді әртрлі контекске арай згеріп

отырды.

Нәсіл мен этносты тигізетін ыпалына атысты пікірталастарды

басым блігі анәсілді емес адамдарды зерттеген анәсілді зерттеу-

шілерге немесе этносты азшылыты зерделеген этносты кпшілік-

ке жататын зерттеушілерге атысты болды. Сонымен атар аранәсілді

және азиялы зерттеушілерді тәжірибесіне де назар аударылды (Hoong

Sin, 2007; Keikelame, 2018; Törngren және Ngeh, 2018). Бл жерде де

126

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

нәсілдік және этносты бірегейлік сипаты мен әсері жаынан траты

емес. Матлон Кот-д’Ивуарда жргізген зерттеуіні негізінде мынадай

мысал келтіреді:

Метис ретінде жадайа байланысты а та, ара да бола аламын.

лтшылдар ауымдастыы президентіні маан ойан алашы с-

раы: «Сен афроамерикалысы ба?» болатын. «Иә» деген о жауа-

бымды аланнан кейін мені әр-нәрсені срап, ызыушылы білді-

руім алыпты былыс секілді крінді.

(Matlon, 2015:160)

Дегенмен баса контекстерде оан la blanche (а әйел) деген айдар та-

ыланмен, «анәсілді америкалы болу анәсілді француз әйел болудан

әлдеайда жасы» еді. Осылайша зерттеуші бірегейлігіні згеріп отыруы

оны масатына сай келді.

Керісінше, Уайтхед (1986) зі зерттеген ямайкалытара «лкен», «о-

ырай ді», «шешен адам» болып крінді. «лкен» оны дене бітімін

емес, білімді шетелдік ретіндегі мәртебесін, ал «шешен сйлейтін» дегені

оны аылшын тіліні диалектісі емес, стандартты аылшын тілін олдан-

анын білдірді. Жергілікті ямайкалытар «оырай ді» тіркесін адам де-

несіні ашыл тсі мен экономикалы және әлеуметтік жадайыны жасы

екенін білдіру шін олданады. Ямайкалытарды зін осылай сипаттауы-

ны нәтижесін былай тсіндіреді:

Табысы тмен біратар ер адаммен жай әгімелесуге немесе ресми

схбат жргізуге тырысанымда, бетіме тура араудан ашатай-

тын. Бірнеше мәрте здерінен мәртебесі жоарыра адаммен сй-

лесуді сынды. Олар әдетте маан орынсыз «иә, мырза» және «жо,

мырза» деп жауап берумен болды.

(Whitehead, 1986:215)

Жас ерекшелігі – далалы зерттеуші шін маызды аспектілерді бірі.

рине, мны жалпылай аланда дрыс санамаса та, этнографияны жас

зерттеушілерді саласы екені байалады. Мны себептері жастарды

белгілі бір дәрежеде далалы зерттеулерге кп уаытын жмсауа дайын

екенімен, олара «біліктігі тмен» «аутсайдер» немесе «маргинал» адам-

ны позициясын абылдау оайа тсумен байланысты. Бл этнография

тек ана жас зерттеушілермен шектеліп алуы керек дегенді білдірмейді,

алайда адамны жас ерекшеліктеріні орнатылатын арым-атынас трі-

не және жиналатын деректерге әсер ететінін естен шыармаан жн. Жас

зерттеуші студент орта жастаы профессора араанда, жмыс барысын-

да млдем згеше арым-атынас орнататыны белгілі.

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

127

Хенсли 29 жасында такси жргізушілеріне жасаан зерттеуін 47 жасын-

да йсіздерге жргізген зерттеуімен салыстыра отырып, жас ерекшеліктері

зерттеушіні жмыс істеу тәсілдеріне әсер етуі ммкін екенін крсетеді:

[Такси жргізушілерін іштен баылаан] кезде ауіп-атерге аса мән

бермейтін едім, себебі бар ойым әлеуметтану саласында алдыма

ойан масатыма жету болатын. Такси жргізе бастаан бірінші

аптада біреулер екі-ш такси жргізушісін пышатап кетті, осындай

жадайа тап келмейтініне сенімді боландытан, бан аса мән

бере оймадым.

Алайда кшені шындыымен айтадан кезіккен сәтте мірімдегі кп

нәрсені брыныдай емес екеніне кзім жетті. Адам жасы зіне тиесілі

істі орындады: жас лайан сайын кшедегі тәжірибеге брыныдан да

консервативтік кзараспен арайтын болдым. з-зіме не істеп жр-

мін, тіпті осыны істеуім керек пе деген сратарды жиі оя бастадым.

Ол зіні ашындарды тобына барып, олармен сйлесуден тартын-

анын былай суреттейді:

Кварталды тменгі жаындаы автотраты алдында шамамен

бес-алты жас жігіт пен екі ызды жиналып транын крдім. алай

боланда да, оларды зім брыннан білетін орталы-батыс іріні

ала маынан келетін жастарына сата алмадым. Бл топа араан

кезде таалдыран нәрсе – «металды» кп болуы, әсіресе денесі-

ні әр блігіне салынан пирсингтер бірден кзге тсті.

Бірнеше жыл брын бл жастарды крсем, айтуа трарлы елікті-

рер оиалары бар згеше бір топ деп ойлар едім. Бдан былай олай

ойламаймын. Енді бл топа арасам, оларды з жніне алдыран

дрыс болар деген ой келеді.

(Henslin, 1990:69–70)

Зерттеуші бл топты әгімеге тартып крді. Олар аырап бос алан

имараттарда онып жргенін айтып еді, ол бірден осындай жерде онан

алай болды екен, блар сонда ниеті бзы адамдардан алай оранады

деген сияты сратара іштей жауап іздей бастады. анша жерден бл с-

ратарды жауабын білгісі келгенімен, олармен бірге ону те ауіпті еке-

нін тсінді.

Зерттеу барысында жасыызды сәйкес келмеуі немесе сол буын кілдері-

нен тым ерекшелену жасырын зерттеу жргізу барысында біратар иынды

тудыруы ажап емес. Бл зерттеушіні зін-зі орынсыз стауынан ана емес,

сондай-а абайсызда ерсі болып крінетін мінез-лы крсетуінен де байа-

лады. Моффат (1989:7) колледж студенттері туралы зерттеуіні жасырын ке-

зеінде «жоары» немесе академиялы таырыпта сйлескен кезде және секс

128

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

туралы «тмен» дегейлі әгіме барысында з-зін баылауа тура келгенін

айтады. Ашы зерттеулер кезінде де осыан сас мәселелер туындап жатады,

з жасына лайыты мінез-лы крсету кейбір атысушылармен арым-а-

тынаса зиянын тигізетін кездері де болады (дегенмен зге атысушылармен

арым-атынасын жасартуы да ытимал).

рине, зерттеуші мен зерттелуші арасындаы жас айырмашылыын

әлеуметтік интеракцияны тиімді басару трысынан ана емес, сонымен

атар зерттелушіні мінез-лына әсері трысынан да арастыру керек.

Мерфи кше иылысындаы тәтті нан дкенінде жиналатын, жасы егде

тартан ер адамдар туралы зерттеуінде іштен баылаушы және баса да

траты клиенттер арасындаы жас ерекшеліктеріндегі айтарлытай айыр-

машылыты ескере отырып, деректерге сатыпен арау керегін айтады:

Далалы зерттеулерді бастаан кезімде жасым жиырма жетіде, ал

оны ресми трде аятаанда отыз бірде едім. Зерттеу нысаны болан

адамдарды асына немерелерімен жасты біреу келсе, олар әреке-

тін згертуі әбден ммкін.

(Murphy, 2017:115)

Жас айырмашылыына атысты мәселе кбінесе балалара зерттеу

жргізген кезде аны крінеді (араыз: Punch, 2002; Christensen, 2004;

Clark және т.б., 2014). Корсаро (1981:11) балабашадаы балалара жр-

гізген зерттеу нәтижесі крсеткендей, зерттеушіні әркеттерін шектейтін

жас ерекшеліктері және оан атысты баса да кедергілер кездескенімен,

тіпті жас айырмашылыы те лкен болса да, оларды есеруге болады.

Трт жастаы екі ыз (Бетти мен Дженни) және балабашадаы ересек

зерттеуші (Билл) арасындаы әгіме:

Бетти: Бізбен ойнай алмайсы!

Билл: Неге?

Бетти: Себебі сен тым лкенсі.

Билл: Онда отырайын (отырады).

Дженни: лі де тым лкенсі ой.

Бетти: Иә, сен «лкен Биллсі!»

Билл: Онда жай арап трсам бола ма?

Дженни: Жарайды, біра еш нәрсеге тиіспе!

Бетти: Жай ана ара, жарай ма?

Билл: Жарайды.

Дженни: Жарай ма, лкен Билл?

Билл: Жарайды!

(Кейін лкен Билл де ойына кірісті)

(Corsaro, 1981:11)

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

129

Кбінесе балалармен жмыс істейтін зерттеушілер «ересектерге тән

емес» рлді орындауа тырысады. Бл ойдаыдай жзеге асып жатса да,

кейде оны зіндік иыншылытары да болады (Fine және Sandstrom,

1988; Mandell, 1988; Epstein, 1998; Randall, 2012).

Мнда этнографты әлеуметтік-демографиялы ерекшеліктері мен

оларды зерттеу атынастарына деген әсерін талылаумен ана шектелдік.

Бл талылауларды барлы әлеуметтік-демографиялы ерекшеліктерді

амтымайтынын да айта кеткен жн. Оболер кйеуіні Кениядаы нанди-

лерді атарына абылдаанын былай баяндайды:

Cуа тсу шін зенге баран алашы сапары ол шін маызды сы-

натарды бірі болды. Досты ниетте олдау білдіру масатында

бір жыныстаыларды бірге жуыну дәстріне сай, біратар жас жігіт

онымен еріп жрді. Ал олара ызыан бір топ бала мен жасспі-

рім оларды ізінен алмай еріп отырды [...], бәрі де ккейіндегі с-

ратарына жауап алысы келді. Сонда білгісі келгені: Леон сндет-

телген бе? Нанди тайпасында жасспірімді сндеттеу арылы ересек

адамдар атарына абылдау рәсімі ер адам шін маызды оиа

саналады. Онсыз адам ересек адам ретінде саналмайды, оны жа-

сын есептейтін жйеге енгізілмейді және йленуге де ы болмай-

ды. Бл сонымен атар этносты маызды ерекшелігі деп есептеле-

ді. Баытына арай, Леонны шыан тегі еврей боландытан, әрі

еврей дәстріне сай тәрбиеленгендіктен, бл сынатан срінбей тті.

Кйеуім сндеттелмегенде, Нандиде далалы жмыстарды жргізу

маан те иын болар еді.

(Oboler, 1986:37)

Бл мысалдан байаанымыздай, этнографтарды жеке басыны а-

сиеттері немесе әлеуметтік сипаттамалары ана емес, сонымен атар зерт-

теу нысанына бірге келген серіктеріні ерекшеліктері де маызды болуы

ммкін. Балалара келгенде де осылай екені рас. Дауни (2013) зерттеу

нысанына баласын алып баруды далалы зерттеуді сипатын ана емес,

сонымен атар жмысыны нәтижесін де згерткенін айтады. Дегенмен

балалар әрдайым ата-анасыны зерттеуіне атысанда берілген рлін а-

былдай бермейді. Мысалы, Грасмак (2013:193) лдарды бейсбол ко-

мандасы туралы зерттеуіне лын атыстыран кезде оны зін «ыайсыз»

сезінгенін, «арсылы» танытанын және «келісімін айта араысы» кел-

генін айтады.

Отбасы мшелеріне атысты баса да крделі жадайлар туындауы

ммкін. Мысалы, Хадсон кйеуі жмыс істейтін мектепке зерттеу жргі-

зеді және жбайы далалы зерттеулер барысында малімнен тәрбие ісі

жніндегі директорды кмекшісіне дейін жоарылайды. Бл жадайды

оушыларды зерттеушіге деген кзарасына ыпал еткені рас, дегенмен

130

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

кткеніміздей, зерттеу нәтижесіне кері әсерін тигізе оймады. Зерттеуші

«зерттеуді басында малімге трмыса шыанына атысты таырып-

ты озамаймын, дегенмен жастар бл таырыпты озаса, сратарына

жауап беруіме тура келеді», – деп те ойлады. Бл оианы осы таырып

озалмастан брын боланын айтады.

Оушылар оны кйеуін баса маліммен шатастырып алан екен,

ыздар жиналып, оан олдау крсетіп, аяушылы танытады: Анна:

«Сол зын жігіт болып жрмесін! Байс-ай! Ол зі йде андай адам

екен?» – деді (зерттеу жазбасы, 24.1.97). Оны айтан сзі Ричард

екеумізді ерлі-зайыпты екенімізді абылдаудан грі, здері ойла-

андай, маан және мені мансабы жоарылау ызметіме аяушылы

білдіргендей ой алдырады. Шынымен де, далалы зерттеулер ба-

рысында жастарды сзіне арасам, мені кйеуіммен емес, олар-

мен арым-атынасым жасы жола ойыландай крінді. Мысалы,

далалы зерттеулер жргізілген 1997 жылды желтосан айында

Сара мектептегі бюллетеньді оып отырып, маан арай брылды

да: «Мисс! Кйеуіізді директорды кмекшісі болып таайындал-

анын білесіз бе?» – деп дауыстап срады (Research Log, 12.12.97).

Жазы каникул кезінде Сара маан мектептегі телефона оырау

шаланда ттаны кйеуім ктерді [...]. Лауазымды тланы әйелі

екені белгілі боланына арамастан, жадайын сраан кезімде ол

бір жігітпен боланын, енді мектепте оны ешкім сыйламайтынын

айтты.

(Hudson, 2004:264)

Далалы зерттеулер барысында зерттеушіні кездестірген немесе естіген

адамдар оны кім екенін «таылан мінез-лы сипаттамасы» бойынша,

сондай-а сырты келбеті мен зін-зі стау мәнеріні баса да аспектіле-

рі негізінде анытайды. Ммкіндігінше оны тигізер әсерін баылау керек.

Сонымен атар керек деректерге ол жеткізу шін этнографтар далалы

зерттеулердегі рлін (киімін, зін-зі стау мәнерін, мінез-лын бейім-

деу арылы) алыптастыруа тырысады.

ДАЛАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР БАРЫСЫНДАҒЫ РӨЛДЕР

Этнографты далалы зерттеулердегі зіндік рлі бір-бірінен айтарлы-

тай ерекшеленуі ммкін. Ол белгілі бір дегейде, зерттеу дизайнына, сон-

дай-а әрдайым баса атысушылармен жргізіліп жатан келіссздерді

нәтижесіне байланысты болады. Зерттеушіні жеке басыны және әлеу-

меттік жадайыны ерекшеліктері рлдерді алай алыптастыратынын,

оны атысушылар алай тсіндіретінін жоарыда айтып ттік. рине, бл

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

131

зерттеушіні білімі мен дадылары туралы мәселелерді амтиды. Кейде

зерттеушілер здері брыннан мше болан ортаны зерттейді, ондай жа-

дайда оларды рлі алдын ала белгілі болуы ммкін (және де олар тура-

лы айтарлытай кп мәлімет болады). Тіпті этнографтар зерттеу ортасына

бейтаныс адам ретінде келгенін жасырмаанны зінде, олара белгілі бір

рлді берілгеніне кзі жетуі ммкін. Мысалы, Клосс (2017) Гайанада бір-

ге тран отбасына сол йді ызы, әпкесі және т.б. ретінде абылданса

да, «анәсілді ыз» болып ала бергенін айтады. Ал Вандерстайа (2005)

этносты және зге де айырмашылытарына арамастан, зі зерттеген жас

жігітті «аасы» ретінде рл берілді. Осындай рлді белгілеу далалы зерт-

теу жмыстарын біреуге жеілдетсе, біреуге крделендіріп жіберуі ммкін.

Бастапы әрі негізгі міндет – зерделейтін орта туралы дерекке ол жеткізу,

ол ортада зііз шін атаратын рлді анытау. Кей кездері бл оай бола-

ды, ал кейде Дрейк пен Харви (2014) трме зерттеуі туралы мысалында

крсеткендей, те крделі әрі эмоциялы трыдан кп кш жмсауды а-

жет етеді.

Далалы зерттеулерді алашы кндері брыннан таныс емес ортаны

зерттеуге келген этнографты зін-зі стау мәнері жаа жадайды тсі-

нуге мтылатын жаадан келген зерттеушіден аса ерекшелене оймайды.

здеріне салыстырмалы трде таныс емес ортаа тскен тәжірибесі аз зерт

теушілерді немесе жмыса жаадан абылданандарды (оуа жаа

тскен студенттер, әскер атарына жаында ана алынандар, жаында

ана жмыса трандар) позициясын арастырайы. Олар бәрін алай

жете тсінеді? йрену процесінде андай да бір сиырды жо екені аны.

Адамдарды істеген әрекетін баылайды, басалардан не болып жата-

нын срайды, кейде ателеседі, здері айтадан істейді, сйтіп, тәжірибе

жинайды. Маыздысы – жмысын енді ана бастаан зерттеуші әлеумет-

танушы алым ретінде де әрекет етеді: баылау жасайды, орытынды шы-

арады, апарат іздейді, гипотеза растырады және соларды негізінде

зерттеуін жргізеді. Жалпы айтанда, олар «мәдениетпен танысады».

Осылайша здеріне бейтаныс ортаны зерттегенде этнографтар амал-

сыздан жаадан келген зерттеушілер секілді болады. Лофленд және т.б.

(2006:69–70) наты сипаттап ткендей, йрену процесін ммкіндігінше

жылдамдату шін олар здерін «жеткілікті дәрежеде білікті емес» адам по-

зициясына оюы керек. Мысалы, Харпер (2018:100–101) аыбастар-

ды зерттеген кезінде зі осындай рл атарады. Баылау, тыдау, сратар

ою, гипотеза растыру, арасында ателіктерге бой алдыру арылы ана

этнографтар зерттеу ортасыны әлеуметтік рылымы туралы жасы тсі-

нік алыптастырып, атысушыларды мәдениетін зерделей алады.

Стайлз (1979) гейлерге арналан моншаларда жргізген зерттеуінде

іштен баылаушы болуды йренуді бастапы кезеінен мысал келтіреді.

Ол зерттеуін бастамас брын моншаны гетеросексуалды клиенттеріні

арасына гей ретінде баруды ойлайды. «Болып жатан жадайды тсінбеуім

132

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

ммкін деген ой брын-соды мазаламаан еді (151-б.)» – деп жазады.

Моншаа бармас брын сол жерге жиі баратын гей-досынан кеес алды:

гімемізден андай да бір крделі мәселені жо екенін тсіндім

де, алдын ала зерттеу жоспарын рып алдым. Алдымен моншада-

ы неше трлі сексуалды әрекеттер туралы срастырып крдім де,

моншаны орналасуын және сексуалды ерекшелікке атысты мон-

шаны алай жоспарлананынан алдын ала хабардар болдым. р-

трлі саладаы интеракцияны баылааннан кейін алаш рет келуші

екенімді айтып, моншада не істейтіндерін срап бір-екі келушімен

сйлесе бастадым. Зерттеу барысында алан мәліметтерімді тртіп

алу шін ешкім кірмесін деп, есігі іштен кілттенетін тменгі абаттаы

әжетханадан оаша жер тауып аламын деп ойладым.

Алайда жоспары ойлаандай іске аспай алды:

Жуыну блмесіні іші адама лы толы, шулы әрі ол жерде жаым-

сыз иіс шыып трды. Моншаны жоспарын срау туралы бірінші жо-

бам іске аспай алды, себебі дәлізде әрі-бері жрген жалааш және

жартылай жалааш еркектерді арасынан туге жиырма-отыз мину-

тым кетті [...]. Тменгі абаттаы дәретханаа кіру шін кезекте тран

он шаты еркекті кргенде, әрі уаыт ткен сайын оларды саны к-

бейе тскеніне кзім жеткен со, мәліметтерді тртіп алуа атысты

ойымнан айнып алдым. Жынысты атынастар орын алатын негізгі

жерді крдім [...]. Дегенмен ол жерді жарыы әлсіз боландытан,

оларды не істеп жатанын аны кре алмадым, аптаан денелер-

ді арасынан суырылып, жынойнаа арналан блмеден шыып

кеттім. араы боландытан, топ болып жынысты атынас жасап

жатан еркектерге барып соылып алдым, сол кезде оларды бірі

орамалымды жлып алып, жыныс мшемді шап беріп стап алды.

Ішке ысты бу жіберілгенде кзілдірігім буланып кеткендіктен, бу

блмесінен шыып кеттім. Даырлаан музыка ні, клиенттерді

ссты кзарасы, басымны солылдап ауыраны (кейінірек бны

сексуалды штарлыты арттыратын препарат – амилнитритты иі-

сінен ауыранын білдім) олармен әгімелесуге деген ынтамды тбе-

гейлі жойды.

(Styles, 1979:138)

Содан кейін автор: «Аырын ана сынап кріп, ателескеннен кейін

адамдарды моншадаы мінез-лын біртіндеп тсіне бастадым», – деп

жазады (139-б.).

Жаа ортаа келген «арапайым» (маман емес) адам мен этнографты

арасындаы басты айырмашылы – этнограф зерттеліп жатан нәрсені

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

133

не екенін, оны алай зерттелетінін және осындай білім алыптастыратын

әлеуметтік згерістерді саналы трде тсінуге тырысады. Бірінші тараудан

оыанымыздай, этнографияны маызды талабы – біз зерттеу ортасы

және сол жердегі адамдар туралы жртты жаылыстыратын ате пікірді

дрыс деп абылдау аупін мейлінше азайту шін аыл-ойа негізделген

пайым мен теориялы білімді таразылап отырамыз.

«Бейтаныс» немесе «экзотикалы» орталар әдетте этнографтарды з-

деріні сыаржа кзарастарына деген сенімін бірден жояды. Мысалы,

Шюцті (1964) «бейтаныс адамы» анытаандай, жаа ел туралы білетін

нәрселері ол жерде аман алуы шін жеткіліксіз. Лора Боханнон (әдеби ла-

ап аты Эленоре Боуэн) Африка мәдениетімен алай танысаны туралы

жартылай әдеби жанрда ызыты шыарма жазды. Ол далалы зерттеуші-

ні басынан ткен жатсыну және «бтенсу» сезімін, сондай-а «абілетсіз»

боланын былай жеткізеді:

зімді тәуелсіз әйел ретінде емес, йінен енді ана зап шыан бала

секілді сезіндім. Дрыс болсын, брыс болсын, отбасым мені сырт-

таылардан орап, олдау білдірді. Алайда жмыс аяталан со,

маан жасы болсын деп з тілегін білдірді, мен ашулана алмадым.

зімді кәдімгі тіс аан, зерттеу жргізіп дайындытан ткен және

кәсіби антрополог ретінде сезінбедім. Адамдар мені бір йден екінші

йге шаырандытан, біраз уаытымды боса ткіздім, сондай-а

әдепсіздік крсеткенім әрі аякиімім дымыл боланы шін рыс ес-

тідім. зім бірнәрсе йрете алатын тілалыш информанттарым бол-

ан жо, керісінше, маан пайдалы деп тапан нәрселерін және сол

кезде здері ызыан нәрселерін йреткен адамдарды кілін ау-

лаумен уаытымды ткізіп аланымды тсіндім [...].

(Bowen, 1954:40–41)

Ол бтенсуге байланысты жеке және эмоциялы иындытармен

бетпе-бет келгенін жазады, оны жазбаларынан кріп отыранымыз-

дай, бл – йрену процесіні ажырамас блігі.

Осындай бтенсу тәжірибесі кбінесе «мәдени шок» деп те аталады.

Сондай-а оны әлеуметтік және мәдени антропологияны ерекше белгісі

деп санауа болады. Дегенмен ол антропологтармен шектеліп алмайды.

Малаховский (2015:26) Канаданы ірі неркәсіптік ндіріс компания-

сыны жмыс орнындаы психикалы денсаулыа атысты зерттеуінде

бтенсуді аншалыты олайсыз екенін крсетеді. Бл йым ата ие-

рархиялы билік рылымы бар «гипер-маскулиндік жмыс ортасымен»

ерекшеленді.

Жмысшылар мені жанымда здерін еркін сезінгеннен кейін пси-

хикалы ауруа шалдыандарды сипаттау шін «есала», «есуас»,

134

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

«жынды» және «аылынан адасан» деген сздерді олдана баста-

ды. Мен келген сайын «сіз жындыхананы зерттеуге келдііз», «жын-

дыларды таптыыз ба?», «сіз дрыстап арамай жрсіз-ау, оларды

әр жерден табуа болады ой», «менен схбат алсаыз, мен де ты-

ныштандыру кйлегін киіп шыа келер едім» және «андай да бір

жындыларды крсек, сізге хабарын берерміз» деген сздерді жиі

еститін болдым. Далалы зерттеулерімні масаты жмысшылар-

ды психикалы ауруларды алай тсініп, сол туралы не айтатынын

крсететін мәдениет пен контексті наты тсіну, дегенмен оларды

психикалы аурулара атысты жиі пайдаланатын кемсітушілік-

ке толы сздері мен сораы пікірлері шамыма тиіп, ашу-ызамды

келтірді.

(Malachowski, 2015:para14).

Мәдени шока атысты таы бір таалдыратын мысал ретінде Натан-

ны (2005) «профессор студент болу арылы не йренді» деген антропо-

логиялы ебегін атауа болады. Зерттеуді зі саба берген университетте

(кбінесе жасырын) жргізгенні зінде, жаадан келген адамны рлінде

жргендей сезінгенін, тіпті алаш рет шетелде далалы зерттеулер жргізу

шін ауыла келген кезінен де иын боланын айтады (10–11-бб.). Кампус-

ты ішін жасы білгенімен, оны студент ретінде аралаандытан, оны тәжі-

рибесі аз еді. Ол: «зімді соншалыты әлсіз және сол жерде жайсыз сезін-

геніме таалдым. Жиі адасанымды әрі зге студенттерді тотатып алып,

жол срайтын едім», – деп жазады (11-б.). Оан оса, кампуса келгеннен

кейінгі 48 саат ішінде жатаханада алкогольдік ішімдік ішкені шін тәртіп-

тік жазаа тартылды (12-б.).

Осындай жадайлар адамды баытынан жаылыстыранмен, этнограф-

ты «бтен» мәдениетке арсы труы этнографияны әдіснамалы және

эпистемологиялы негізі болып есептеледі. Дегенмен мәселені бәрі бан

кеп тіреліп тран жо. Кей кездері мазасызды пен шок әлеуметтік факті-

лерді, ережелерді, ндылытарды, әлеуметтік рылымдарды және бас-

а да әлеуметтану былыстарын бірден байауа болады деген жалан

міттен туындайды. Бәлкім бл әуел бастан есерілуге тиіс е крделі са-

батарды бірі шыар. Адам кнделікті мірді әлеуметтану немесе антро-

пология оулытарында жазыландай «кре алмайды», ал аналитикалы

тжырымдамаларды біреуді басынан ткен оиалардан ои алмайды.

Кейбір зерттеушілер далалы зерттеулерге алаш рет кіріскен кезде осыан

кзі жеткенде зін жеткілікті дәрежеде білікті зерттеуші емеспін деп есеп-

теп, зін кінәлі сезінуі немесе зіні біліктілігіне кмәндануы ммкін, себебі

оларды жргізген баылауы «әдебиетте» жазылан шынды категория-

ларына самайды.

Зерттеуші зіне жасы таныс ортаны зерттегенде млдем баса мәселе-

мен бетпе-бет келіп жатады: мейлі, әлеуметтік ылымнан немесе кнделікті

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

135

мірдегі білімнен туындаан андай да бір жаса пікірді сейілту иына

соуы ммкін. Сонымен атар аналитикалы ызыушылыты болмауы-

нан адамны кзімен кргені соншалыты тсінікті болып крінуі ыти-

мал, сондытан «онсыз да білемін дегенмен кресу» керек (Delamont және

Atkinson, 1995; Delamont және т.б., 2010). Беккер білім беру орындарын-

да жргізген зерттеулеріні аясында осы мәселені классикалы тжыры-

мын сынады:

Біз азіргі заманы сыныптарды баылауды иындыын аса ба-

алай бермейміз. Бл білім беру саласындаы тестілеуге атысты

сауалнама әдісі немесе адамдарды болып жатан нәрсені круіне

кедергі келтіру ана емес. Мны бәрі, е алдымен, зімізге сонша-

лыты таныс нәрсе боландытан туындайтын мәселе, сол себепті

сыныпта болан оиаларды, тіпті кз алдыызда тіп жатан оиа-

ларды кріп, бір-бірінен ажырату ммкін болмай жатады. Мен зді-

гімнен бастауыш және орта сыныптарды баылап крмедім, біра та

колледждегі аудиторияларды баылаан кезімде әдетте кзге тсетін

нәрселерді крмеу шін орасан зор кш-жігер ажет екенін тсіндім.

Бірнеше зерттеуші тобымен сйлестім, алайда оларды әркім білеті-

нінен арты нәрсені крсетуге немесе жаздыруа итермелеуге бол-

майтынына кзім жетті.

(Becker, 1971:10)

Манней (2010) бл мәселені зіні және атысушыларды йарымы

арасындаы сәйкессіздікті крсетуге ммкіндік беретін атысушылардан

алынан визуалды деректі олдану арылы ызыты бір тәсілмен шешті.

зі атысушы болып есептелетін ортаны зерттеуге атысты туындайтын

таы бір мәселе – жаадан келген зерттеушіні рлін абылдай алмау. Ал-

дыы тарауда зерттеушілер кейде сарапшыны, кейде сыншыны рлін

алай орындап шыатынына тоталып ткен едік. Оан оса, таылан си-

паттамалар, әсіресе жас ерекшелігі бл жадайды крделендіріп жіберуі

ммкін. Нәтижесінде этнограф тез арада кәсіби дегейде әрекет етуге абі-

летті болуы керек деген крделі міндетпен бетпе-бет келеді, дегенмен бл

тіпті зерттеу ортасымен таныс боланны зінде әрдайым жеіл бола бер-

мейді. Сонымен атар аналитикалы масатта атысушылар туралы онсыз

да солай болуы керек деген йарымдарды кейінге ысыра тран жн.

немі «біліксіз» болып кріне беруге де болмайды; бл рлді абылда-

ан кнні зінде, далалы зерттеулер барысында жмыстар атарылан

сайын одан бас тартушылар жиі кездеседі, сйтіп, зге рлдер пайда бо-

лады. Зерттеу ортасында этнографтар здері тадаан (немесе блінген)

рлін белгілеп алу шін бірнеше әрекет жасалды (Adler және Adler, 1991,

1994). Классикалы ебектерінде Юнкер (1960) мен Голд (1958) «то-

лы атысушы», «баылаушы ретіндегі атысушы», «атысушы ретіндегі

136

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

баылаушы» және «толы баылаушы» арасындаы айырмашылыты

ажыратып крсетеді, олар «ішкі» сипаттамалардан бастап «сырты» сипат-

тамалара дейінгі лшемдерді білдіреді, дегенмен сз етіліп отыран мәсе-

ле бдан да крделі екенін аарамыз.

«Толы атысушы» рлінде этнографты іс-әрекеті атысушыны іс-әре-

кетіне сәйкес келеді. Ал зерттеушіні жеке басына атысты апарат -

пия болады. Бл жердегі масат – зін әдеттегі атысушы ретінде крсе-

ту (Karp, 1980; Pettinger, 2004; Zempi, 2017) немесе пия трде йым-

а немесе топа осылу. Мысалы, анонимді маскнемдер (Loﬂand және

Lejeune, 1960), «Елуіншілер» діни бірлестігі (Pentecostalists) (Homan, 1978,

1980), әскери блімше (Sullivan және т.б., 1958), психикалы аурухана

(Rosenhahn,1973), тнгі клуб алдындаы кзетшілер (Calvey, 2000, 2018),

дкен ызметкері (Pettinger, 2004), мал соятын орын (Pachirat, 2011),

скайдайвинг клубы (Hardie-Bick және Scott, 2017). Зерттеуші зі зерттейтін

топты немесе йымны брыннан келе жатан мшесі боланда да зерт-

теуге толытай атысу әрекеті жзеге асады. Далтонны (1959) «басару-

шылар» жайындаы ебегіне және Холдэуейді (1982) полиция туралы

зерттеуіне атысты осылай деуге болады. Осыны е жарын мысалы –

Беттельгеймні (1970) неміс концлагерьлеріндегі мір туралы ебегі.

Кейбір мамандарды айтуынша, е дрыс әдіс – «толы атысу» (Jules-

Rosette, 1978a and b; Ferrell және Hamm, 1998; Hancock, 2018). Жюль-

Розет оны «рефлексивті этнография» деп атайды. Дегенмен бл жердегі

«рефлексивті» деген термин біз олданып жрген ымнан згеше. Ол

мәдениетке «толыымен енуді», басаша айтанда, сол ауымны мшесі

болып ана оймай, сондай-а зін зерттеуге толытай арнауды да талап

етеді. Оны жадайында бл Африканы байыры халыны озалысы

Иоанн Марангені апостол шіркеуіне тіп, дінін абылдаумен атар жрді.

Осыан сас стратегияны Чикагоны кедей аудандарындаы бокс залын

зерттеген Вакан (2009) олданды.

сіресе рсат алу келіссздеріне келгенде, мәселелерді айналып ту-

ге ммкіндік берсе және ішкі апарата жол ашса, «толы атысу» тиімді

болып крінеді. Шынымен де, кейбір ортада жасырын атысу ажет де-

ректерді алуды жалыз стратегиясы болуы ммкін. Дегенмен одан туын-

дайтын этикалы мәселелерден блек, ткен тарауда айтып ткеніміздей,

зерттеу за уаыт жргізілген жадайда ол зерттеушіні драматургиялы

абілетіне ауыртпалы тсіреді. Оан оса, осындай негізде жргізілген

зерттеулер ойдаыдай жасалса да, әртрлі тосын жадайлар жасырын

зерттеуді жария болуына алып келеді. Мысалы, Калвиді клуб кзетшіле-

рі туралы жргізген жасырын зерттеуіне жергілікті студенттік газетте шы-

ан мына тмендегі маала кедергі жасаан еді:

з ісіне немі адал, әлеуметтану кафедрасыны ызметкерлері

осы уаыта дейін жрт аралап келген клуб кзетшілеріні мірін

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

137

жасырын зерттеді. Байтбэкті айтуынша, кейбір оытушы аладаы

X пабында зерттеу масатына бола жмыс істеген. Олар осымша та-

быс таппайды ой, солай емес пе?

(Mancunian газеті № 13, 29 атар 1996; Calvey, 2000)

Бл жадайды ауыр салдары болмаанымен, кбінесе біреуді пия

зерттеуші екені әшкереленуі далалы зерттеу жобасыны аяталуына, тіп-

ті сол маманны жеке басына ауіп тндіруі ммкін. зін ыайсыз сезіну

туындауы ммкін иыншылытарды бір блігі ана:

Афина айтадан келіп, біраз обалжып, кейбір адамны менімен

сйлескісі келгенін жеткізді [...] де, мені Кеесті бес мшесі (дін

ызметшілері Армат және Уиф, мастерлер Ферт, Хаф және Лейр)

жиналан блмеге ертіп әкелді. Е соысы Кеес басшысы болатын.

Алдымен кірген кезде, әйтеуір, жоарыдаыларды бірімен сйле-

суге ммкіндік туанына ерекше уандым, алайда біраз уаыт ткен

со сыртымнан егжей-тегжейлі ойластыран жоспар айын кріне

бастады. Хафты жанына келіп отыранда Лейр маан ссты жзімен

арады да: «Келуіізді себебі не?» – деп тістеніп срады. Блмеде-

гілерді мені жатырмаанын сезінген сәтте бірден не деп жауап бе-

рерімді білмей алдым.

«ызмет жолында мансабымды ктеру шін», – деп сенімсіздеу

жауап бердім.

«Таспалара уайымдап трсыз ба?»

«Ал блара ше?» – деп абайсызда айтып алды.

«Бл маан бір нәрселерді есіме тсіру шін керек», – дедім.

«Ал сратар ше? Неге әркімнен оларды шыу тегін срайсы?

Оны мансабыыза андай атысы бар?».

Тсіндіруге тырысып: «Біра адамдармен кездескенде олардан зде-

рі туралы сраймын. Оны несі айып?» – дедім.

Алайда Лейр берген жауабымды лаына да ілмей, «саан сенбей-

міз» деді.

Одан кейін әгімеге Ферт араласып: «Бл топта барлау ызметіні

адамдары бар... Біз кнделігіді оыды» – деді.

Сол сәтте [...] не дерімді білмей, абдырап алдым. Енді тсінікті бол-

ды: олар мені шіркеуге ауіп тндіру немесе шіркеуді әшкерелеуге

келген жасырын дшпанны бірі не болмаса сенсация іздеп жрген

журналист ретінде абылдаан екен, сондытан осыны дәлелдеу

шін айатар жинаан. Кейінірек Армат менен орыанын және

«адамдар арасында» рыптара деген теріс кзараса байланыс-

ты басаларды назарын аударуы ммкін деп сезіктенгенін тсін-

діріп берді. Сондытан здері дайындалып лгергенше сырттаы

зге адамдарды назары шіркеуге ауіп тндіре ме деп орады.

138

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

Дегенмен ая астынан ткізілген жиналыстаы шиеленіскен жадай-

да ниетімні дрыс екенін тсіндіруге немесе сиыршылыты зерт-

теуге келгенімді айтуа тырысуды еш ммкіндігі болмады. Фертті

кнделігімді оып ойанын естігенде айтара сз таппадым.

Лейр: «Ал енді жоал! Пентаграммады шеш те, кет!» – деп айай-

лап жіберді.

Пентаграмманы мойнымдаы аладан шыарып, бірнеше адаммен

келгенімді және айтара жолды жо екенін айттым. Ол: «Бл енді

сені мәселе», – деді. «айтып ораланда, бл жерде сені крмей-

тін болайы». Одан кейін: «Саан ештее істемегенімізге уануы ке-

рек», – деп оан-лоы крсете бастады.

(Scott, 1983:132–133)

Баытына арай, зерттеуші екені әшкереленгеніне дейін Скотт ажетті

деректерді жинап лгерді және зі байланысан топ оан зорлы-зомбы-

лы жасаудан бас тартты. Алайда немі блай бола бермейтіні тсінікті.

Тіпті сәтті олданылса да, «толы атысу» стратегиясы тым шектеулі бо-

луы ммкін. Біріншіден, Натан (2005:31) бакалавр студенттерін зерттеген

кезде анытаандай, атысушы рлі кп кш жмсауды ажет етеді. Ол

курстас студенттерді сабаа келіп-кетуін баылау арылы студенттерді

мірін анытауа талпынан кезінде «алуа (немесе айтаруа) тиіс кітап-

тар мен орындайтын тапсырмаларды те кп екенін», тіпті згелерді оя

транда, з мірін баылауа мршасы келмегенін жазады.

Оан оса, жиналуы ммкін деректерді ауымы мен сипаты кей кезде-

рі әлдеайда шектеулі болып келеді. детте зерттеушіден грі, атысушы-

ны әлеуметтік тәжірибе мен болжамдара кбірек атысы болатыны бел-

гілі, сондытан брыннан бар әлеуметтік процедуралар және шынайылы

зерттеу ызметін шектейді. Нәтижесінде деректер жинауа деген мтылыс

иын болуы ммкін. Кейде жасы нәтиже кткен зерттеулер ойдаыдай

жзеге аспай алады, себебі атысушыны з рліне сай әрекет етуіне ке-

дергі кп болады. Сонымен атар зерттеуші зі ойлаан жетістіктерге ол

жеткізуі ытимал.

«Толы атысушыа» араанда, «толы баылаушы» мен зі баы-

лайтын адамдар арасындаы тлааралы байланыс млдем орнамайды.

Осылайша, Корсаро (1981) балабашадаы балаларды терезе арылы

іштен баылау жмысын жргізеді. Петтингерді (2004) зін сатып алу-

шы ретінде крсетуі және кшедегі оамды мінез-лыты терезе-

ден жасырын баылау (Lofland, 1973) да осыан жаын. МакДермотт

(2018:194 және баса жерде, 2006) зі зерттеген ауымдастытардаы

бірнеше дкенге баруа ммкіндік беретін дкен сатушысы рлінде ойна-

ды, сондай-а кшеде және мемлекеттік мекемені кту залында жасырын

зерттеу жргізді. Оларды кейбір элементтері толы атысушы рлінен

грі, толы баылаушы рліне жаын болды.

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

139

Айта кететін жайттарды бірі – толы баылауда толытай атысуды кей-

бір артышылытары мен кемшіліктері болады. олайлы болуы шін олар-

ды екеуі реактивтілікке атысты мәселелерді азайтады: екеуінде де этнограф

зерттелетін адамдармен зерттеуші ретінде арым-атынас орнатпайды. Ал

екінші жаынан, нені баылауа болады, нені болмайды дегенге атысты а-

та шектеулерге байланысты атысушылара сра ойылмауы ммкін. Осы

рлдерді айсысын тадау ажет болса да, зерттеу ебегін жазып, мият

тексеруді иындатып жібереді, дегенмен бларды екеуі де далалы зерттеу-

лерді белгілі бір кезеінде абылдауа трарлы пайдалы стратегия және

кейде жадайларда олжетімді жалыз нса да болуы ытимал.

Далалы зерттеушілерді кпшілігі толы баылау мен толы атысу

арасындаы рлді тадайды. Юнкер мен Голд екі аралы позицияны ерек-

шелеп крсетеді: баылаушы ретіндегі атысушы және атысушы ретіндегі

баылаушы. Осындай айырмашылыты андай да бір мәні бар ма, әлде

жо па? Бл – даулы мәселе. Шындыында олар типологиясы әртрлі бір-

атар лшемдер вариациясын біріктіреді. Бл мәселелерді бірі пиялы

пен алдауа тірелетіні аны. Екіншісі – этнограф зерттеу алаында брын-

нан бар рлді әлде зге жаа рлді орындай ма деген мәселе туындайды.

Бл жерде наты әрі аны айырмашылы болмаса да, зерттеу ортасында

бар рлдерге сипаты жаынан толыымен алыптасан рл деп арауа

абай болу керек. Таы бір мәселе – этнографты мойнына жктелетін ар-

найы рліні сол ортадаы маызы андай? Бл трыдан аланда, осы

кнге дейінгі е экстремалды мысал ретінде Венкатешті (2008) Чикагода-

ы засыз есірткі саудасын баылайтын банда туралы «Банданы бір кн-

дік жетекшісі» (Gang Leader for a Day) атты баяндамасы беріледі.

пия зерттеуде адамны брыннан бар рлді абылдаудан баса та-

дауы болмайды, дегенмен Фрейлих Нью-Йорктегі могаук металлургта-

рын зерттегенде кейде ашы зерттеуді зінде де тадау болмайтынына

кзі жетеді. Могауктарды бірімен достасаннан кейін антрополог рліне

оралысы келеді. Ол былай деп жазады:

Кез келген антропологиялы символдара тыйым салынаны белгілі

боландытан, не арындаш, не дәптер немесе сауалнамаа арнал-

ан параты пайдалануа ммкіндік болмады. Тіпті жартылай антропо-

логты рлін де ойнай алмадым. Мысалы, мен «бл те ызы екен,

осыны мытып алмас шін жазып алайыншы» деп едім, аудито-

риямды зіме арсы ойып алдым, тртіп алан жазбаларымны зі

зара тсіністікке сызат тсіріп, жадайды крделендіріп жіберді.

(Freilich, 1970a:193)

Каррер пуштун әйел-информанттардан рсат алуа атысты келіссз-

дер барысында осындай жадайа тап боланын жазады:

140

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

Олара баруа рсат аланымда жоспарларым мен масатымды

ашып айтпадым. Ал зерттеуге атысты жоспарымды айтанда әйел-

дер атты реніш білдірді, арым-атынасымыза ауіп тнді. йел-

дер де, ер адамдар секілді, мені зерттеу жоспарымнан хабардар

болды. Екі жадайда ана жеке және кәсіби арым-атынасымыз

бір-бірімен йлесім тапты. Осындай жадайларда зіме ажет мәлі-

меттерді жазып алып, оны орнына олара кмек олымды создым.

(Currer, 1992:1718)

Ол: «Соына дейін з ережелерімді сатауды талап ету немесе әйелдер-

ді ойан шарттарына сай рсат алу ммкіндігінен айырылу арасында

тадау жасауым керек болды», – деп сзін орытындылайды.

детте ашы зерттеулер кезінде этнограф зерттеу алаында брыннан

бар рлді орындау керек пе, әлде жо па, алса ай рлді орындау керек

деген мәселеде тадау жасай алады. Мысалы, мектепте жргізген зерттеу-

лері барысында кейбір этнографтар малімні рлінде болса (араыз:

Aggleton, 1987; Mac an Ghaill, 1991), кейбіреулері баылаушы рлімен

шектеледі (Hammersley, 1980; Brown, 1987; Walker, 1988; Stanley, 1989;

Riddell, 1992; Kakos and Fritzsche, 2017) немесе далалы зерттеулер бары-

сында малімнен баылаушы рліне ауысады (Lacey, 1970). Бәлкім, са-

наулы зерттеушілерді ана оушы рлін ойнайтыны ешкімді таалдыр-

майтын шыар (араыз: Llewellyn, 1980), десек те жоары білім саласын-

да зерттеу жргізген этнографтар кейде студент ретінде оуа абылданан

кездерде (Moffatt, 1989; Tobias, 1990; Nathan, 2005) де болады.

Джордан (2006) мектеп жасындаы балалары бар отбасыларды теле-

дидар мен баса да баралы апарат ралдарын олдануын зерттейді.

Автор й жадайындаы зерттеу тәжірибесіне тән шектеулерді арасты-

рады. Зерттеу ортасы тым жеке боландытан этикалы жаынан орынды

және этнографиялы трыдан тиімді болатындай жолды табу, сондай-а

рсат алуа атысты келіссздер жргізу – те шетін мәселе. Ол зі зерт-

теген адамдара белгілі бір рлді тау мен оларды белгілі бір рлді а-

былдауындаы болмашы згерістерге және оны з мінез-лына тигізер

әсеріне назар аударады. Автор зіні «студент ретіндегі зерттеуші», «жеке

тла ретіндегі зерттеуші», «она ретіндегі зерттеуші» және «жаымсыз

субъект ретіндегі зерттеуші» секілді рлдері арасында орын ауыстыруын

баылайды. Зерттеушіні атысуы отбасындаы шиеленісті кшейткен-

де осы сияты таылан және сезімге негізделген рлдер пайда болады

(179–180 бб.).

Далалы зерттеулер барысында кез келген рлді артышылыымен

атар, кемшілігі де болатынын айта кеткен жн: ай жаынан алса та, бірі

екіншісінен басым тспейді. Сонымен атар бірдей немесе бір-біріне -

сас орталарды әртрлі стратегияларды кмегімен зерттеуге болады. Мы-

салы, Хэнкок (2018) линди-хоп биін зерттеген кезде толыымен атысу

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

141

ажеттігін талап етсе, Деламонт Бразилияны би және жекпе-жек нері ка-

поэйраны егжей-тегжейлі зерттеу барысында биді крермен ретінде «оты

рып баылады» (араыз: Stephens және Delamont, 2006).

Осылайша

белгілі бір рлдерге олара тән шектеулерді тауды, зерттеу масатында

олданылу дегейін бааламауды және кейбір рлдер автоматты трде

артышылы береді деп ойлауды ауіпті екенін крсетеді.

Зерттеудегі рлді тадауа атысты шешімдер зерттеу масаттары мен

ортаны табиатына тәуелді болады. Белгілі бір рлдерді орындауды

ытимал салдарын алдын ала болжау ммкін болмаса да, оан мейлін-

ше дрыс баа берген жн. Бір жасысы, далалы зерттеулер барысында

рлдерді згертуге болады. Деректерге әсерін тигізбейтіндей етіп рлдер-

ді згертуді олдайтын аргументтерді бар екені рас. Осылайша Севиньи

(1981) колледждегі бейнелеу сабатарын зерттеген кезінде жасырын

трде студентті рлін ойнап, бірде оытушы болып, таы бірде әртр-

лі зерттеуші рліне еніп, дерек жинады. Жоарыда айтып ткеніміздей,

Петтингер (2004) де әмбебап дкендегі жмысын сатып алушы ретінде

жргізген баылауымен йлестіре білді. Сйтіп, әртрлі деректерді олда-

нуа рсат алу шін зерттеу алаында трлі рлдер пайдаланылуы ммкін.

Айтып отыранымыз олжетімді деректер трысынан аланда әртрлі а-

теліктерді тсіну шін де маызды.

МАРГИНАЛДЫҚ ПОЗИЦИЯНЫ САҚТАУ

Юнкер мен Голд дайындаан зерттеу рлдеріні типологиясына атыс-

ты вариацияны таы бір аспектісі зерттеуші кзарасына тікелей байла-

нысты болады. арапайым тілмен айтанда, бл баылаушыны «сырты»

кзарасынан бастап бір немесе одан да кп атысушыны «ішкі» кза-

расына дейін згеріп отыруы ммкін. Алайда инсайдер мен аутсайдер ара-

сындаы айырмашылыты зі мәселе туындатады (Merton, 1972; Labaree,

2002; Wiederhold, 2015; Kita, 2017). Беоку-Бетс Отстік Каролинаны м-

хит аралдарындаы афроамерикалы ауымдастытарды зерттегенде галла

әйелдерімен арым-атынас орнату шін зіні нәсілдік шыу тегін пайда-

ланды. Сондай-а ол білімі бар маман және университет оытушысы ре-

тінде кей кездері аутсайдер ретінде арастырылды (Beoku-Betts, 1994).

Ергн мен Ердемир (2010) здеріні инсайдер немесе аутсайдер ретін-

де арастырылуына байланысты осыан сас те нәзік вариацияларды

боланын айтады. Зерттеушілерді екеуі де – трік, дегенмен біріншісі

Дегенмен ол баылауын зі зерттеп жрген капоэйраны йрететін малімні бірі

берген мәліметтер және тсініктермен толытырды, кейін сол маліммен бірле-

сіп, зерттеу негізінде дайындалан кітапты жарыа шыарды: Delamont және т.б.,

2017.

142

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

зерттеуін зірбайжанда жргізді және ол елде кбінесе инсайдер ретін-

де абылданды. Ал Ердемир елдегі кптеген суниттерден ерекшеленетін

Тркиядаы Алевилерді діни ауымдастыын зерттегенде зін аутсайдер

сезінгенін және сол ауымны мшелері де оны солай абылдаанын ай-

тады. Бл авторлар орытындылай келе, бірі – зге елде инсайдер, ал екін-

шісі з елінде аутсайдер боланын мәлімдейді. Демек, этнографтарды з

дері зерттеген адамдарымен арым-атынасында састы пен айырма-

шылыты әртрлі болатынын байады.

Оан оса, жоарыда нәсіл мен этносты топты ыпалын талылаан-

да зерттеушіні инсайдер немесе аутсайдер ретіндегі бірегейлігі біркелкі

бола бермейтінін крдік. Норвегияны байыры трындары саамилерден

шыан информанттарды зерттеу кезінде Бликс (2015) (зі де сол ха-

лыты рпаы) адамдарды оны бірде саами, бірде норвегиялы деп

арауы уаыт ткен сайын згеріп отыранын байайды. Мны себебі

әкесіні норвегиялы оамны бір мшесі ретінде абылдаанымен, ал

зіні саами тілін мегермегенімен байланысты болды.

Осындай мәселелерді орын алуына арамастан, инсайдерлер мен аут-

сайдерлер арасындаы айырмашылы этнографтарды зерттеу алаында

атаратын әртрлі рліне және сонымен байланысты кзарастарына а-

тысты маызды нәрсені крсетеді. Жалпы айтанда, аутсайдерлер неме-

се инсайдерлер деп аныталандар әртрлі апарат кздеріне бірден ол

жеткізуі ммкін. Сондай-а олар әртрлі әдіснамалы ауіп-атерге де тап

болады. Толы баылаушыа тнетін негізгі ауіпті бірі – атысушылар-

ды баыт-бадарын анытай алмау. Бл стратегия жеке олданылан

кезде зерттеуге атысушыларды кзарасы зерттеушіні базалы біліміне

сйене отырып баылауа келетін нәрселерге негізделеді, ал интерпрета-

циялар атысушыларды зерттеуші тарапынан ойылан сратара неме-

се оны әрекетіне беретін ытимал жауабымен салыстыруа келмейтіндей

жолмен жасалады. Бл жердегі ауіп-атер – жай ана ортаны маызды

аспектілерін елемей алу емес, керісінше, баылауа алынандарды мі-

нез-лын ате тсіну. Расында, Лабари (2002) зерттеу барысында ин-

сайдер рлін аланны зінде зерттеушіні «баылаушыа» айналу аупі

болуы ммкін деп топшылайды.

Этнографиялы зерттеулерде жиі кездесетін, әсіресе «инсайдер» болу-

мен байланысты ауіп-атер – «ассимиляциялану». Этнограф «толы а-

тысушы» позициясына жаындаан кезде бл ауіп одан сайын артуы мм-

кін. Себебі ол кей кездері орынды идеялар берумен атар, ауіп те тн-

діреді. Бл зерттеу сипатыны згеруіне әкелуі ммкін, мысал ретінде «кі-

рістірілген этнографияны» келтіруге болады. Кірістірілген этнографияны

жетілдірілген трінде этнографтар здері шін баалы білімді алыптасты-

ру масатында атысушылармен бірлесе отырып зерттеу жргізеді. Льюис

пен Рассел (2010) денсаулы сатау йымдарымен бірлесіп істеген жмы-

сынан мысал келтіреді. Контексі мен сипаты жаынан млдем згеше таы

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

143

бір мысал – АШ армиясы жасаан Адам ландшафты жйесінде (Human

Terrain System) этнография мен баса да әдістерді олданылуы. Мнда

зерттеушілер әскерлермен бірге Ауанстан мен Ирактаы соыс болан

айматара жіберілді және бл зерттеулер жергілікті мәдениет туралы бі-

лім бере отырып, армияны тиімділігін арттыруды кздеді (McFate және

Laurence, 2015). Бл «коллаборативтік зерттеу» трі (араыз: Campbell

және Lassiter, 2015; Hackett, 2017) деп аталады және осындай атаумен

белгілі кптеген жмыстан саяси рылымы жаынан ерекшеленсе де, бір-

лескен зерттеу саласына жатады.

Осындай инсайдер рлімен байланысты екі ауіп бар. Біріншіден, зін

белгілі бір топа немесе индивидке жатызу арылы адам зерттеу ала-

ында мобильділігін жоалтады және згелермен арым-атынасын зеді.

Екіншіден, зін топ мшелеріні кзарасымен байланыстыру аупі туын-

дайды, сондытан, оларды зерттеуге ашы деп арай алмайды және бл

«те тыыз арым-атынас орнату» деп аталады (Miller, 1952). Зерттеуге

атысу ммкіндігіне бола (немесе атысу талабына байланысты) талдау

жасау міндетінен бас тартанда ана емес, тіпті ол саталан жадайда да

сыаржа пікір туындауы ммкін. Льюис пен Рассел (2010) денсаулы са-

тау йымына атысты жмысында здері жмыс істеген адамдарды сыни

трыдан ойлауа абілетті практик мамандар боландытан, оларды

ассимиляцияа шырау аупіні аз боланын, тіпті әрдайым зерттеуле-

ріні тәуелсіз жргізілуіне назар аударанын айтады. Дегенмен дәстрлі

этнографиялы зерттеу трлері және олданбалы зерттеу трлерімен са-

лыстыранда, зерттеу мен атысу арасындаы шиеленіс осындай жмыс

трінде кбірек байалады (Hammersley, 2004).

рине, Миллерді жергілікті кәсіпода кшбасшылары туралы класси-

калы зерттеуінде крсетілгендей, сыаржа пікір туындау аупі этнограф

инсайдер рлін орындайтын зерттеуде ана болмайды:

Кәсіпода жетекшілерімен тыыз арым-атынас орнатаннан кейін

сол атынасты жаластыруа бел будым және зерттеуді крделі тс-

тарын алып тастауа тура келді. Олар жергілікті кәсіпода бліміні

ішкі жмысы туралы те маызды мәлімет берді, сондытан оларды

негізгі станымына кмән келтіру крделі шиеленістерге әкелуі мм-

кін еді. Жаын арым-атынасты сатай отырып, кәсіпода жетекші-

леріні мддесіне арсы келетіндей зерттеуді жргізу ммкін болма-

ды. Жаын арым-атынасты әлсіреуіні салдары ауыр болуы ы-

тимал, себебі осындай згерістер алшатыты лаюы мен сенімні

жоалуына алып келеді.

(Miller, 1952:98)

Осылайша Миллерді досты арым-атынас орнатанда деректер

жинау ммкіндігіні шектелгеніне кзі жетеді. Миллерді айтуынша, оны

144

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

баылауы мен сынауын шектеу масатында басшыларды здері осындай

жаын арым-атынасты әдейі олдаан. Ол бір топпен те тыыз арым-

атынаста болу екінші бір топпен зара тсінісуге әкелуі ммкін екенін де

айтып теді. Себебі зерттеу барысында кәсіпода жетекшілерімен тыыз

байланыс орнатуы кәсіподаты атардаы мшелерімен арым-атына-

сыны нашарлауына алып келген.

те тыыз арым-атынас мәселесі кез келген ортада туындауы ммкін.

Мысалы, Хэнкок (2013, 2018) линди-хоп биіне талдау жасаан кезінде

афро-америкалы би йретуші малімдеріні кзарасын абылдаан

адам ретінде крінсе де, мны барлыын мәдениеттану саласы бойынша

алыптасан кзарасы арылы сзгіден ткізгені байалады. Екінші бір

мысал – Пол Уиллисті (1977) жмысшы табынан шыан жасспірімдер

туралы зерттеуі.

Зерттеу мектеп тәртібін сатамаан он екі оушымен жргізілген әгі-

меге негізделді. Белгілі бір жмысшы табынан шыан осындай балалар

здерін «жігіттер» деп атап, ал мектеп ндылытарына адал оушылар-

а «оымыстылар» деген айдар таып, здерін ерекшелеп крсетті. Бл жер-

де тыыз арым-атынас орнауды тсіндіретін екі себеп бар. Біріншіден, Уиллис

«жігіттерге» ерекше назар аударып, жасаан талдауына кбінесе оларды

кзарасын (з кзарасына айшы келмеген жадайда) арау етеді.

Осылайша, ай жаынан араса та, кітапта оларды мір-салтын матап

жазды. Екіншіден, «жігіттерге» жмысшы табыны кілі ретінде арайды.

Ол жмысшы табыны мәдениеті былмалы екенін ашы мойындаса да,

«жігіттерді» немесе оларды кейбіріні кзарасын наыз жмысшы табы

санасыны репрезентациясы ретінде арастырылады. Ал «оымыстылар»

немесе конформистер де жмысшы табынан шыанын ескерсек, бл

жерде лкен мәселе туындаанын тсінеміз.

Осыдан кп жыл брын Штейн (1964) Гоулднермен (1954) бірге гипс

зауытын зерттейді, сол жерде жасаан салыстыруында зін жмысшылар

тобы, яни кеншілерді атарына жатызаны туралы рефлексивті пікірін

білдіреді:

ткенге арасам, зерттеуге андай факторлар ыпал еткенін кре

аламын. кімшілік ызметімен айналыссам да, шахта сыртындаы

адамдар секілді сезімімді тншытыруды орнына, шахта ішіндегі-

лерге тән дшпанды пиылды ашы крсеттім. Мен зім тменгі,

жоары және орта тап элементтерінен тратын аралас таптан шы-

андытан, толыымен зімді наты ай тапа жатызатынымды әлі

де ажырата алмадым. Е маыздысы, мен жмысшы табыны орта-

сын эмоциясын бірден крсетумен, ал орта тап ортасын эмоциялы

жаынан стамды болуымен байланыстырдым. Шахта сыртында ж-

мыс істейтін адамдарды кеншілер секілді жмысшы табынан шы-

анына атысты фактіні соына дейін сезіне алмадым.

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

145

Осыны бәрін сипаттап жазуды адалдыты белгісі деп тсіндім, се-

бебі зерттеу ортасындаы мір туралы жазу сол ортада мір сретін

адамдара адал екенімді крсетуді жолы секілді крінді. Бларды

жазу зге жазбаларыммен салыстыранда оайа тсті. Дегенмен

кеншілерді мінез-лын әлеуметтік кштерді німі ретінде тсін-

діруге тырысу және оны здігінен емес, әдейі алыптасады деп а-

растыру бойыма орыныш сезімін ялатты.

(Stein, 1964: 20–21)

Этнографтар әртрлі рлді орындай алады, дегенмен олар маргинал

позиция стануды масат етеді, осылайша атысушыларды кзарасын

білуге ммкіндігі болса да, олармен тым жаын байланыс орнату аупін

және одан туындайтын брмалаушылыты мейлінше азайтуа тырысады.

Бьювингті (2017) айтуынша, бан бейресми жолмен «сайымазаты»

(jester) рлін орындау арылы ол жеткізуге болады, себебі бл адам-

ны аал немесе тәжірибелі сыншы екені туралы тсінбеушілік туызады.

Лофленд (1971:97) атап ткендей, зерттеуші бір мезгілде әрі инсайдер,

әрі аутсайдер бола отырып, маргинал позициясынан креативті идеяларды

алыптастыра алады. Интеллектуалды жаынан таныс немесе бейтаныс

болу арасында тепе-тедік сатаан жн; сол сияты, мысалы, іштен баы-

лау ашы жргізілгенде зерттеуші әлеуметтік трыдан бейтаныс адам мен

дос арасындаы позицияны сынады (Powdermaker, 1966; Everhart, 1977).

Фрейлихті (1970b) редакциясымен шыан жинаты атауынан белгілі

боландай, ол этнографты әрі кеткенде «маргинал позициясындаы жергі-

лікті трын» (marginal native) деп сипаттайды.

ДАЛАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ КҮЙЗЕЛІС ЖӘНЕ

ҚИЫНШЫЛЫҚТАР

Этнографтар деректерге ол жеткізуді жеілдететін рлдерді ойдаы-

дай алыптастыра аланмен, кейде мны жаымсыз әрі иын тәжірибе

болуы ммкін екенін тсінуіміз керек. Соы жылдары жаымды әрі жа-

ымсыз жатарын мойындай отырып, этнографиялы жмыстардаы әр-

трлі эмоцияларды рліне атысты біратар пікірталас орын алды (а-

раыз: мысалы, Coffey, 1999; Hedican, 2006; Davies and Spencer, 2010;

Chevalier, 2015). Кптеген далалы зерттеушілер «оаш», «біртрлі» неме-

се «маргинал» позициясыны салдарынан здерін ыайсыз сезінгендерін

айтады (Jackson, 1990). Тәжірибе барысында жиі кездесетін мәселелерді

бірі – сатынды сезімі немесе кмәнді адалды. Десмонд (2016:328):

«Далалы зерттеулер кезінде зімді кінәлі сезіндім, ал ол жерден кеткен-

нен кейін бл сезім кшейе тсті», – деп жазады.

146

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

Уинтроп магистратура бадарламасында білім алушылардан тратын

біратар информантты тәжірибесін негізге алып, далалы зерттеулер

барысында этнографтарды бойындаы рейге психологиялы трыдан

баа береді. Осы арылы әртрлі стресс кздерін анытайды, оны ішінде

«бейімделе алмау» синдромы да бар. Аталан синдром біліксіздік, оры-

ныш, ашу-ыза және фрустрация секілді әртрлі сезімді амтиды. Зерттеуші

бір магистрантты сзін келтіреді:

Басында мен кез келген нәрседен орытым. Бл орыныш адам-

дара масыл болу, айналаыздаы адамдармен салыстыранда, з-

геше рлді атаруа тырысу орынышы еді. Белгілі бір жадайа тап

боланша сергелде кйге тсесіз. Таы бір кнге кейінге алдыры-

ыз келеді. «Мені абылдамаса ше? зіме ажетті деректерді ала

ммкіндігім бар ма?» – деп ойа батамын.

(Wintrob, 1969:67).

Малиновскийді кнделігінен дәл осындай эмоцияларды байаймыз;

сондай-а кнделікте Тробриан аралдарыны трындарына атысты

айшылыа толы сезімі, эгоцентризм, жеке басыны амын ойлауы да

жазылан (Malinowski, 1967). Алайда Морристі психикалы денсаулы

саласындаы мамандар туралы зерттеуінде брыннан таныс ортаны зерт-

тегенні зінде туындаан мәселені оай шешіле бермейтінін крсетеді.

Ол былай деп жазады:

Мен шін әлеуметтік жмыса атысты алыпты деп абылданып

келген және брын крмеген нәрсені кре байауым – ауытушы-

лыты бір трі секілді крініп, мені жаылыстырып, тсініксіз кйге

тсірді. зімді еркін стай алмадым, йді саыну, баыт-бадарымды

жоалту және депрессия секілді эмоциялы белгілерді байадым.

Бл зерттеу барысында пайда болан жалыз эмоциялы кйзеліс

емес еді.

(Morriss, 2016:534)

Маргиналдыты сатау оай емес, себебі ол немі ауіп сезімін туды-

рады. Бл бір уаытта екі әлемде мір сруді білдіреді: бірі – андай да бір

рлді орындайтын ортадаы атысушыны әлемі, екіншісі – зерттеуші әле-

мі. Жасырын зерттеулер жргізілгенде әрдайым зіізді жасырып жруге,

сонымен атар туындаан кез келген зерттеу ммкіндігін мейлінше пайда-

лануа тырысасыз. Ал егер зерттеуші екенііз белгілі болып алса, оны

салдары ауыр болуы ммкін екеніне кзіміз жетті. Ашы трде жргізілетін

іштен баылауды зінде екішты әрі зіізді әлеуметтік позицияызды

ажырата алмау иындыына тап боласыз, алайда мны зерттеу масаты-

на сай келетіндей, әрі этикалы трыдан дрыс болатындай етіп жзеге

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

147

асыру керек. Торн айтандай (1983:221), белгілі бір дәрежеде адам зі

зерттейтін ортаны иыншылыымен бетпе-бет келеді. Нәтижесінде дала-

лы зерттеулерді жргізу эмоциялы жаынан және іс жзінде крделі әрі

әуре-сарсаа тсіретін іске айналады.

Этнографтарды эксплуатацияа не шабуыла шырауына маргинал-

ды позиция себеп болуы алады. Ол символды трде де, дене заымы

трінде де болуы ммкін. Малтон (2015) Кот-д’Ивуардаы зерттеуінен мы-

сал келтіреді. Ол зін «Африканы перифериядаы аранәсілді ер адамда-

рын зерттеп жрген жоары білімі бар, аба ді афроамерикалы әйел»

деп сипаттайды. Мндай контексте ай жаынан арастырса та, маргинал

болып ала берді. Ал оны артышылыы кп боланмен, тндіретін ауіп-

атері де аз емес-ті. Ол: «Абиджандаы жрт алдында сйлеуге арналан,

саяси және ер адамдар басым Сорбонна атты ортадаы әзілкешке тстен

кейін сйлейтін басты спикерді алдында бір топ адамды жинау міндеті

тапсырылды [...], ол з жмысын мені есебімнен жасады» – деп жазады.

Ер адамдардан тратын крермендерді кілін ктеру шін ме-

ні сырты тр-келбетімді пайдаланды, ал жымды нәсілдік және

гендерлік сипаты бар отарлы ой-сана жмысыны алан блігін

толытырып берді. Осылайша бл әрекетті арасында а нәсілді

әйел ана емес, сонымен атар француз әйелі болып шыа келдім.

Крерменні ошеметі артан сайын, оны ойылымына әр кел-

генімде мені з сценарийіне кбірек енгізетін болды, оан аладай

бастадым. Тіпті менсіз де бл сценарий ашы трде әйел затын жек

круден тратын: ол бейшара әйелді, ызметші әйелді немесе ашы-

насын, бәлкім, француз елшілігіндегі басып-жаншылан анәсілді

бюрократтарды алай «зорлаанын» крсету шін зімен бірге лкен

ара фаллоимитаторды алып шыты. Кездесуімізден кейін бір ай ткен

со, ара-тра орынсыз ескертулер жасайтын болды. Сорбоннада да-

лалы зерттеулерімні аяталуына байланысты жрт назар аудара-

тын негізгі нысана айналдым: бір олына микрофон, екінші олына

фаллоимитатор стап алып, жолы болыш біреуді мені кпшілік-

ті арасынан алып шыып, брыша апарып, ойындаысын жзеге

асырандай әгіме озайды. гіме арасында мені ылыми к-

мекшім жас ивуарлы жігітті Парижге саяхаттауа жолдама ала-

нына уанышты екенін білдіреді. Фаллоимитаторды сипап ойып,

ыржиып кліп: «Абиджанда баытты боласы», – деді. Бл әзілкеш

баа жетпес ммкіндікті пайдаланып алды: ойымша, ол брын-со-

ды жасай алмаанын және жасай алмайтын ойын жзеге асырды,

әйелді әбден орлады, ал мен болсам, тіпті оны ойылымыны

сценарийінде жо едім. Мені зерттеуші (ммкіндіктерім болса да)

ретіндегі әлсіз рлім нсіз алуыма себепші болды. Оны әрекетте-

рі тымды болды: мен туралы нерлым ашы сексуалды сипатта

148

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

сйлеген сайын, крермен де сорлым арылдап кліп, олпаш-

тай тсті. Барымды салып зерттеу жргізгенімдей, ол да з ммкіндік-

терін мейлінше пайдаланды. Осылайша мені аудиторияда болуым

шін пайдалы болды.

(Matlon, 2015:158–159)

Алайда далалы зерттеулер кезіндегі жаымсыз тәжірибелер этнографа

баытталан әрекеттерден ана туындамайды. Одан да ауіпті нәрсе – а-

тысушы рлін сатау масатында іштен баылаушыны зі дрыс деп есеп-

тейтін ойын жзеге асыруы. Толы атысушы рлін абылдаан жадайда

бл мәселені орын алуы әбден ммкін, себебі жоарыда айтып ткеніміз-

дей, бл иыншылытарды айналып туді ммкіндіктері аз болады. Ал

зерттеуге тартылан адамдар зорлы-зомбылыа бейім боланда жа-

дай ушыып кетеді. Митчелл сервайвалистер туралы зерттеуінде осындай

жадай туындаса, этнографа зіне намайтын және ауіпті жмыстара

араласуа тура келеді деп жазады:

йімнен екі мы миль ашытыта, христиан патриоттарды

(Christian Patriots Survival Conference) конференциясында з еркім-

мен арауыл ызметін атаруа срандым. Конференцияа іздеу

отрядтарымен бірге «арий халытары» және «Ку-клукс-клан» да

келді. Олар аыл-ой, патриотизм және дай жолында мемлекеттік

борышты кешіруге, нәсілдік революцияа, шаын фермерлерге эко-

номикалы трыдан кмек крсетуге және геноцидке шаырды [...].

Тртеумізге кешкі уаытта есікті кзету міндеті жктелді. Ымырт тс-

кенде кешігіп келген клікке баыт крсеттік, рсат ааздарын тек-

сердік және танысты. Лагерь рылды. гімеміз сервайвелистер-

ді дәстрлі таырыбына арай ауысты. Біріншісі – тапаншалар: олар

бірінен кейін бірі ару салынан аптарынан тапаншаларын шыар-

ды. «Менікі клікте алып ойды», – деп тірік айта салдым. Бейта-

ныс болса та, масатымыз бір боландытан, дшпанымызды кім

екенін анытап, принциптеріміз жайында таы бір пысытап ттік. Біз

лагерьде жаылан отты айналасында трды [...]. гімеміз саат

тіліні баытымен жрді. Саат тілі «он екіні шамасында» адам з

ауымдастыындаы ала паркіне жиі келетін гомосексуалдар тура-

лы айтып, болашата олара не істеу керегін срады. Ол шынжыр-

мен ааша байлау, динамит олдану туралы сынысын айтты. Оны

айтандарын ой елегінен ткізу ажет. Осыны бәрі матаншаты

немесе шектен шыан атыгездік емес, орынды бір сыныс ретін-

де айтылды. Бәріміз де «куир» мәселесімен бетпе-бет келдік, солай

емес пе? ауымдасты тазартуды ажет етеді, солай ой? Келіскені-

мізді белгісі ретінде барлыымыз басымызды изедік. «Саат шті»

шамасында тран адам бір сәтке ойланды да, тнгі уаыт пен атып

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

149

йрену жаттыуына атысты пайдалы кеестер берді. Біз «жасы пі-

кір» деп олдаандай болып мігірледік. апаны тсынан таы бір

клік тті. Айналада лі тынышты орнады. Кезек «саат тоыз» бел-

гісіні тсына келді. Белгіленген жерде мен отырандытан зімні

хикаямды айтып бердім. Басымнан ткен оиамды баяндай баста-

анда таы бір ер адам келіп осылды. Пікірімді тыдап, малда-

ды да, зін таныстырды, содан кейін маан кп адам біле бермейтін

нәрселер, жасалатын жоспарлар мен жаын арада орындалатын іс-

шаралар туралы айтты. Ол мен секілді адамдарды олдана алатынын

және оан осылуа дайын болуымды ескертті. Сзін йып тыда-

дым. Басалар да ыыласпен тыдады. Ол Федералды тергеу бю-

росы жариялаан «іздеудегі е ауіпті он адамны» тізіміндегі адам

болып шыты. Осындай іске еш шімірікпестен араласа алатын зерт-

теушілер бар десек, мен оларды атарына жатпаймын, тіпті олар

секілді болым да келмейді. Ендігі мітім – бір кні осыны бәрін

мыту, естігендерімді мыту, з дауысымды, яни «саат тоыз ои-

асындаы» айтан сзімді мыту.

(Mitchell, 1991:107)

Харпер (2018:103) зіні аыбастар туралы зерттеуінде осындай

мәселелерді болуына арамастан, иын әрі ауіпті жадайлара тап болу

арылы тәуекелге бару зіне ажет мәлімет алу мен тсінуде маызды бо-

латынын айтады. Дегенмен сырты ауіпті белгілі бір дегейден асырмас

шін саты шараларын олданан жн, әсіресе ауіпті ызмет трлерімен

айналысанда немесе ерекше ауіп-атер тнетін ортада жмыс істеген

кезде те абай болу керек, мысалы, кеме бортында, тнгі уаытта ала к-

шелерінде, тіпті адамны йіне баранда (Belousov және т.б., 2007; Bloor

және т.б. 2010; Bashir, 2017).

Алайда кейбір орталарда ауіп-атерден ашып тыла алмайтындай, тіпті

тиісті ауіпсіздік ережелерін сатау арылы оларды реттей алмайтындай жа-

дайлар болады (араыз: De Man, 2015; Baird, 2018). Уорден (2013) Гва-

темаладаы жынысты эксплуатация масатындаы адам саудасын зерттеген

кезде шектен тыс зорлы-зомбылыпен бетпе-бет келгендегі «экзистенция-

лы шок», одан кейін далалы зерттеулер барысында оан атысандар ара-

сында лім атері мен жараат алу аупіні те жоары болатынына бойын

йреткені туралы жазады. Сондытан ауіпсіздікте болу шін әрдайым тнген

ауіпті сезе білу маызды екенін мәлімдейді. Десек те әрдайым ауіп-атерді

сезініп мір сруді психологиялы салдары ауыр кп болады (157-б.). Дала-

лы зерттеулер аяталаннан кейін кйзелістен шыа алмай, травмадан кейін-

гі психологиялы кйзеліске ласты. Ол:

Зерттеу алаындаы ауіп-атер туралы араыз: Lee, 1995; Lyng, 1998; Lee-

Treweek және Linkogle, 2000; Bloor және т.б. 2010.

150

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

«Далалы зерттеуді аятааннан кейін Гватемалаа эмоциялы жа-

ынан бейімделіп аланымды тсіндім. лыбританияа келгеннен

кейін кп нәрседен міт ктсем де, ауыртпалы сезіндім, сонымен

атар брыны міріме айта оралу ммкін болмаандай крінді [...].

Достарым мен әріптестерімні мірінде айрыша згерістер бола

оймаандытан, олар мені басысдаы жадайды тсінбеді. Баыт-

ты болуды зі ауыр еді, ал е орыныштысы – адамдар кнде бір

нәрсе сраумен немесе айтумен болды».

«Сонымен, Шотландияа ораланыа уаныштысы ба?», «Гватема-

ладан кеткені шін те баытты екеніе сенімдімін!». Ал, шын мә-

нінде, гватемалалы достарыды тастап кеткеніді ойлап, оларды

сенсіз кресіп жатанын білгенде, сол жатаы міріні артта ала-

нын тсінгенде, зіді баытты сезіне алмайды екенсі», – деп жаза-

ды (жетекшілеріне жазан электронды хаттан зінді, 8 азан, 2010).

(Warden, 2013:161–162)

Кріп отыранымыздай, оны крескен эмоциялары орыныш және

кйзеліспен шектеліп алмады:

Мен сол ауымдастыты толыанды мшесіне айналдым деп ой-

ласам да, оларды әлеуметтік әлеміндегі орным, әрі кеткенде, аут-

сайдер еді, себебі мен не гватемалалы, не секс индустриясыны

ызметшісі емес едім. Мені аутсайдер ретіндегі рлім зорлы-зом-

былыа атысты әлеуметтік орау механизмдерінен ошау тру-

а әкеліп ана оймады, сонымен атар зімді кінәлі сезінуге себеп

болды. Зорлы-зомбылыа деген реакциям шін зімді кінәлі се-

зіндім, брыннан келе жатан атысушыларды басындаы осындай

жадайлармен кресуім барысында з реакциямны аншалыты

дрыс екеніне кмәнданан сәттерім де болды. Оларды мір бойы

кріп келе жатан зорлы-зомбылыына арсы труа ыым бар

ма? Олардан лгі алуа тырыстым, біра оларды орынышын кр-

генде, оруымны жн екенін білдім. зімді кінәлі сезіну жанымды

жегідей жеді, анша жерден зерттеуге атысандарды әл-ауатын

жасартуа тырыссам да, оларды айысын уаытша жеілдетіп

ана жрген біреу болдым.

(160-б.)

Кейде сырты белгілері арылы крінетін кйзеліс пен рей аса ауіпті

емес жадайларда да пайда болды. Олара, мысалы, кеме бортында жр-

гізілетін этнографиялы зерттеулер секілді бір кнде аяталмайтын, за

уаыта созылатын жадайлар жатады (Sampson, 2004). Сонымен атар

ол баса орталарда жргізілетін зерттеулерде кездесуі ммкін. Кп жыл

брын Джонсон әлеуметтік ызметкерлер туралы далалы зерттеулердегі

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

151

кйзеліске атысты эмоциялы және сырты (физикалы) реакциясын

егжей-тегжейлі сипаттаан еді:

Кн сайын таерте офиске бара жатанда саат 7:45 шамасында

арамны сол жа блігі шанши бастайтынын сезетінмін және бл

ауру саат 11-ге дейін, яни ызметкерлерді біреуімен бірге жру

шін кнделікті жоспар жасайтын уаыта дейін созылады. ызмет-

керлерді барлыы дерлік саат 11 немесе 12-ге дейін офистерін-

де болады, ал екі блімшеде бір ана бос орынды бар, алайда бос

стел болмаандытан, сол алашы екі немесе ш саат мен шін

азапа айналады. андай да бір ызметкерді мазасын алмай ж-

мыс істеуге тырысу – тыылатын жер таппай, бір жерден екінші жер-

ге секіретін ытай дойбысын ойнаанмен бірдей еді.

(Johnson, 1975:152–153)

Этнографтар тзе бермейтін және айта алмайтын таы бір эмоция бар: ол –

здері зерттейтін адамдарды кейбірін натпау, тіпті жек кру. Малиновский-

ді жеке кнделігі жариялананда ол жерде жазылан негативті, тіпті нәсіл-

шілдік сипаттаы кзарастары жртты таалдырды әрі аншалыты шын-

ды екені беймәлім. Дегенмен ол осындай сезімді басынан ткізген жал-

ыз этнограф емес. О кзарас та кейде мәселеге айналуы ммкін: мыса-

лы, Крю мен Иевинс (2015): «Трме зерттеушілеріні кпшілігі ыынан

айырыландарды дауысын естірткендерін матан ттанымен (135-б.),

бл жерде сексуалды зорлы крсеткен ылмыскерлер есепке алынан

жо» деп атап теді. Сонымен атар трме зерттеушілері зерттеу барысын-

да арым-атынас орнааннан кейін амаудаылара жаны ашып, тілектес

болан жадайлар да кездеседі. Алайда зерттеушілер амаудаыларды

жасаан ылмысын мойындауа және олардан жапа шеккендерді круге

тура келгенде здерін кінәлі сезінген. Вандерстай (2005:379) зі зерттеген

жас жігітпен және оны отбасымен арадаы арым-атынасын зерттеуге

атысуа келіскені шін олара жасырын ризашылыын білдіргенін айтады,

дегенмен мны соы кісі ліміне себепкер болан айылы оиаа алып

келді.

Уорден (2013) Гватемала аласындаы зерттеуін аятааннан кейін де,

эмоциялы әсеріні саталанын жазады. Уоллисті зерттеуі сырттан тне-

тін ауіпті болуын дәлелдейді, себебі зерттеуден кейін саентологтар ш

алу әрекеттеріне баран.

Осыны бәрі Саентология йымыны мшесімен жмыс істейтін уни-

верситетке келіп [...], зін Шотландиядаы дін туралы саба алуа

немесе оны зерттеуге ниетті студент деп таныстырудан басталды. Ол

аудиторияа келіп, дәрісімді тыдауа рсат беруімді тініп, тіпті

бірнеше кн бойы йімде ала труды срады. рине, бл жадай

152

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

бірден кіліме кдік ялатты. Кп замай бл адамны Саентоло-

гияны штаб-пәтеріне баран кезімде сол йым ызметкеріні фор-

масымен жргені есіме тсті. Дәл сол кезде не істерімді білмей аб-

дырап алдым. Ол аз ана уаыта Стерлингке келгенінде мен жо

кезде йіме соып, есірткіге атысымны бар-жоын білу шін сту-

денттермен және достарыммен танысыпты. Бірнеше кн ткеннен

кейін онымен кездескенде ол туралы білгенімні бәрін айттым.

Сол мезетте ол айтан сзінен айнып шыып, Саентологиядан кетке-

нін айтып, мен аы тлесем, зерттеуіме атысты мәлімет беруге да-

йын екенін айтуа келгенін жеткізді. Одан ешандай апарат «сатып»

алуа ниетімні жо екенін әрі брыны айтан оиасы сияты, а-

зіргі хикаясына да сенбейтінімді тсіндірдім [...].

Ол келіп кеткеннен кейінгі аптада мені атымнан бірнеше жалан

хаттар келді. Университеттегі жмыс берушілеріме, әріптестеріме

және басалара жіберілген хаттарда гомосексуалды атынастан

бастап, есірткімен крес бліміне тышылы жасауа дейінгі әртрлі

әрекеттерге баранымды жазыпты. Дшпаным болмаандытан, әрі

мааламды Саентология йымы аланнан кейін осындай әрекеттер

кбейгендіктен, мені ыайсыз жадайа алдыруа тырысып жр-

ген адамды табу иына сопады.

(Wallis, 1977:157–158)

Саентологтар Уоллисті зерттеуін аржыландыран ора оны этикаа

сай емес әрекеттерін сынап жазып, сота береміз деп орытты.

Кйзеліс пен ауіп-атерді зерттеу саласынан ана келмейтінін айта

кеткен жн. Олар, мысалы, докторант болсын, оытушы-профессор -

рамы болсын, зерттеушілерге университет тарапынан ойылатын талап-

тар мен шарттардан туындауы ммкін. Кп мемлекетте магистранттар мен

докторанттардан оуын уаытында аятау талап етіліп, оларды «әмбебап

зерттеушілерге» айналдыруа арналан әртрлі оу-жаттыу трлеріне а-

тысуа итермелеп, кп ысым жасалады. Соны салдарынан зерттеушіге

деректерді жинауа, талдауа және жазуа ажет уаыт едәуір ысара-

ды. Сонымен атар оытушылар мен профессорларды зерттеу жргізуіне

арналан уаыт кн ткен сайын ысарып келеді, бл этнография секілді

салаларда німді зерттеу жргізуге кедергі келтіреді. Нәтижесінде брын-

ы уаытпен салыстыранда, далалы зерттеулер жмыстаы және йдегі

кйбе тіршілікпен араласып, соны салдарынан кейде әртрлі талаптар-

ды бір-бірімен йлестіру иына соуы ммкін. Маццетти рт сндіру және

тару ызметіне атысты далалы зерттеулер жргізген кезінде осындай

мәселемен кезікті. Кнделігіне жан айқайын былайша жеткізді:

Кей кездері тепе-тедікті сатау оай емес. Жмыста және йде ар-

тышылытар болады, олар бір-бірімен араласып кеткенде зімді

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

153

еш нәрсеге ол жеткізбегендей сезінемін. Осыны бәрінен атты т-

іліп кеттім. Бл маан алынбас амалдай крінді. Кейде бар кшім-

діді жмсап, кп іс тындырып тастайтынмын. Ал баса кндері болса,

енжарлыа бой алдырып, зерттеуімді уайымдап, тере ойа шомып

кеткендіктен, кілімді баса нәрсеге аударуа тырысамын. Кей кні

«мектептен Си Джейді алып кетуім керек пе», «бгін кешке шынымен

де ас ішуіміз ажет пе» деген ойлар келеді, ал бірде «тінемін, мына

арыс атыр мысыа тама берідерші!» – деп сраймын.

(Mazzetti, 2016:310)

Сонымен атар, Де Ман (2015:57) полиция туралы зерттеуінде айтып

ткендей, этнограф атысатын әртрлі «кріністер» уаыт және энергия

шін крес арылы ана емес, одан да кп жолмен бір-бірімен шиеленісуі

ммкін. Отбасы мшелері және ылым саласындаы әріптестері полицияа

о аба танытпаандытан, оларды ортасында боланда далалы зерт-

теулер кезінде басынан ткізген кейбір оиаларды «жасырып» аланын

айтады.

Далалы зерттеулер тәжірибесі әрдайым бітпейтін кйзеліс пен азап-

тан трады деген ой алыптастырымыз келмейді. Кейде бл адама ын-

та-жігер беріп, з ісіне анааттану сезімін бастан кешіруге ммкіндік бе-

реді. Кэннон ст безіні атерлі ісігі туралы зерттеуінде тіпті адам жанына

бататын жадайды зінде тәжірибе әрдайым жаымсыз бола бермейті-

нін жазады:

Бл жадай мірімді згертті десем, әсірелеп айтандай болатын

шыар (дегенмен міріне за уаыт бойы белгілі бір әсерін алдыр-

ды), алайда бл мені эмоциялы трыдан еш дайын болмаан нәр-

сеге араластырды, мір мен лім, азап пен тзімділік және адамдар

арасындаы арым-атынас туралы осымша саба болды.

(Cannon, 1992:180)

ДАЛАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІ АЯҚТАУ

Барлы зерттеумен бірге далалы зерттеу жмыстарын аятауды ажет

ететін уаыт келеді. Бл кбінесе осымша ресурстарды жетіспеуімен не-

месе жазбаша есептерді дайындау мерзіміні жаындауына байланысты

болды аныталады. Сонымен атар бл ажетті әрі дрыс деректер жет-

кілікті трде жиналды ма, жо па, алдаы уаыттаы жмыс шін таы бір

нәрсе йрену керек пе деген ойдан туындауы керек. лбетте, ашылуын

ктіп тран жаа бір дние, зерттеуді ажет ететін ктпеген оиалар,

андай да бір шараларды абылдауды талап ететін болжауа келмейтін

нәтижелерді болары аны, дегенмен оларды шегін белгілеп алу ажет.

154

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

Сондай-а жай ана сол жерде болу керек немесе жай ана ызыушылы

танытаннан, не болмаса жеткілікті апарат жинай аланыыза сенім-

сіз боландытан зерттеу алаында алуды еш ажеті жо. детте біраз

уаытын зерттеу алаында ткізген адамны берері азая тседі. Зерттеу-

ді жазуа дайындыты айтпаанны зінде, жиналан деректерді деп,

талдауа зіізді арнау да – кейінге алдыруа болмайтын, те маызды

мәселе.

Голмейер кәсіби хоккей командасын зерттеген кезінде анытаандай,

әдетте здері мір сріп, жмыс істейтін ортада зерттеу жргізетіндерді

есепке алмаанда, далалы зерттеулерді аятау дегеніміз – сол зерттеу ор-

тасынан кетуді білдіреді (дегенмен кейде зерттеу ортасы здігінен тарап

кетеді):

Баса далалы зерттеушілермен салыстыранда, маан зерттеу ор-

тасынан және атысушылардан ажырап кету аса иына сопады.

Оны мынадай фактімен тсіндіруге болады: маусым аяталаннан

кейін ойыншылар тез арада тарап, жазы жмыстарына және Кана-

дадаы отбасыларына оралады. Сәуір айыны соына арай Рокетс

плей-оффты шінші раундынан шыып алып, ая астынан маусым

жабылды. Бірнеше кнні ішінде Рокетс командасы мшелеріні кбі

Саммит-Ситиден кетіп алды.

(Gallmeier, 1991:226)

Бір тнні ішінде зі зерттеп жрген адамдар жан-жаа бытырап кет-

кендіктен, оларды әрайсысын кейін жеке-жеке іздеп, тауып жолыты.

Этнографтарды кпшілігі зерттеу алаынан кетуді жоспарын жасауы

керек, дегенмен бл міндетті тапсырма емес. Себебі кету жоспары әртрлі

себептерге байланысты сәтсіздікке шырауы ммкін (Iversen, 2009). Дала-

лы зерттеулерді баса аспектілері секілді, кету мәселесін де келісіп шешу

керек. Кейде атысушылар зерттеушілерді жібергісі келмейді. Дэвид Сноу-

ды Ничирен Шошу буддистеріні тобынан кетуге деген мтылысын ай-

тадан дінді абылдау әрекеті деп тсінді:

Сзімді аятамастан (топ жетекшісіне уаыт ткен сайын мітімні

зіліп бара жатанын айттым), ол мені ттытап, осындай сезімні

жасы бір нышан екенін және мірімде бір згерісті болып жата-

нын айтты [...]. нжырамды тсіріп, мойынснанша ән айтып, одан

сайын белсенді болуым керек деп кеес берді. Сонымен атар ма-

ан саат 10-да ауымдасты орталыына барып, аа жетекшілерден

таы да нсаулы алу ажет екенін сынды. Кешрым тобымны

жетекшісі алдын ала ескертпестен, нсаулыты аланыма кзін жет-

кізуі және мені ауымдастытан алып кетуі шін саат 10-да пәтеріме

келді.

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

155

Осылайша оларды орталарында сирек болып, кетуге негіз бола-

тындай себептерді айтуа тырысаныммен, бәрібір сол жерге айта-

айта бара бердім.

(Snow, 1980:110)

Кетуді иыншылыы зерттеу нысанында атысушылармен аншалы-

ты жасы арым-атынас орнаанын крсету еді: мндаы арым-атынас

аншалыты сәтті болса, сол ортадан шыу соншалыты иын болма.

Мысалы, Хадсон зі зерттеген жастара е басынан зерттеуді аяталатын

уаытын айтып, зерттеуді әртрлі кезеінде оларды есіне салып отыр-

ды. Ал зерттеу уаыты аяталанда алан уаытын кітап жазумен ткізе-

тінін айтып, жастар аласа, байланысып труды жолын тсіндірді. Алай-

да жаа оу жылы басталанда жастар далалы зерттеулерді жаласуын

талап етті, осылайша этикалы себептерге байланысты шешімін згертті,

әйтпесе з әрекеті арылы оларды рметтемегендей және оларды пай-

даланып алысы келгендей крінер еді. Оан оса, ктпеген жерден да-

лалы зерттеулер әрі арай жаласан кезде жастармен арым-атынасы

одан әрі жаласа тскендіктен, деректер де молынан жинала бастаанына

кзі жетті (Hudson, 2004; 265). Дегенмен далалы зерттеуін аятады.

Иверсен экономикалы мобильділік туралы зерттеуі барысында коман-

да арасында туындаан осыан сас мәселе туралы былай дейді:

Рейчел зерттеу аяталан кезде оларды ортасынан мірінен кетіп а-

латынымыза сене алмаймын деген болатын. Бізді бл әрекетке а-

лай баратынымызды тсіне бермейді. Бл жадайды біз шін де иын

екенін айттым. Алты ай ткеннен кейінгі соы кездесуде отбасы тура-

лы, далалы зерттеулер кезіндегі жазбаларымнан бас тартуа атысты

ойлар айтылды. Рейчел: «Брын отбасымызбен бірге немі баратын с-

йікті мейрамханамыза айта барайы», – деді [...]. Рейчел з тарапынан

сыпайылы крсеткісі келгендіктен, сынысына біз бірауыздан келістік.

оштасарда Рейчел ара-тра хат жазып труымды тінді. Хата жауап

жазамын демесе де, байланысымызды одан әрі жаластыра беруіміз-

ді алайтынын байадым. Рейчел секілді адал достыты сатап алуда

иналатын адамдар шін мені тарапымнан айтылан осындай жауап

те маызды болды [...]. Сондай-а бл оан керек кезде ана пайда-

ланатын біреу ретінде арамай, зерттеуге атысып, айтарлытай лес

осаны шін алыс білдіруім де оан ерекше әсер етті.

(Iversen, 2009:19)

Осыан арама-айшы баса мысал келтірсек, Малаховский зіне а-

жет деректерді кп блігін жинап лгергенімен, ол жерден кетуді ойла-

майды, алайда атысушыларды оан деген кзарасы згергендіктен, ке-

туге мәжбр болады. Себебі ол әріптесімен жмыс істеуге аладаушылы

білдірген әйел ызметкерді жатаушысы болан. Ол былай деп жазады:

156

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

Сол ортаа кіру шін ебектенгенім соншалы – тіпті ол жерден кету

млдем жоспарымда болмады. Алайда соы оиалар зерттеуімні

мәжбрлі трде тотатылуын жылдамдатты, тбінде кететінімді тсін-

геніммен, ая астынан кететініме дайын емес едім. Ол жерге сирек

баратын болдым, ал соы кні әдеттегі жмыс кні секілді тті және

ызметкерлермен оштаспастан кетіп алдым. Соы жмыс кнімде

басшылы пен әкімшіліктегі бірнеше ызметкерге ресми трде алыс

айту ммкіндігім болды. Бастапы зерттеу стратегиясы бойынша [...],

«зерттеу нәтижелеріні ысаша мазмнын» баяндап, жоба туралы

талдау жасауым керек еді. Бәлкім, сол себепті кейбір ызметкерлер-

ге айта оралатындай әсер алдыран шыармын. йым ішінде шие-

леніс туызаным шін және сол жерде болуа деген лшынысым

айтарлытай азайандытан, бдан әрі алуыма еш себеп болмады.

(Malachowski, 2015:25)

детте зерттеу нысанынан кету жоарыда айтыландай әрдайым иын

бола бермейді; бл арым-атынас орнатан адамдарыызбен ошта-

суды, болашата байланысыызды збеуді (алдаы уаыттаы схбаттар

шін, бәлкім, олара деректер мен зерттеу нәтижелерін беру), жалпы ал-

анда, жасы арым-атынасты сатап алуды білдіреді. Демек, ол жер-

ден кету байланысты тбегейлі тотатуды білдірмейді. Кптеген этнограф-

тар далалы зерттеулер барсында кездескен достары немесе таныстары-

мен арым-атынасын сатап алады, алайда кей кездері зерттеу сипаты-

ны зі бан арсы болуы ммкін. Мысалы, Кэннон (1992) мен Уоттсты

(2008) зерттеуіне атысан атерлі ісік ауруына шалдыандар саны лім

себебінен біртіндеп азайып отыран.

Зерттеушілер далалы зерттеулерді аятап, ол жерден кетуді анша

жерден жеілдетсе де, бл процесс олар шін де, кейбір атысушылар шін

де эмоциялы жаынан иын болып жатады. Алдаы уаытта этнографтар

кн сайын оларды міріне араласуын тотататынын тсіну сол ортадаы

адамдара біртрлі әрі тсініксіз болуы ытимал. Информанттар брын дос

деп санаан адамыны айтадан бейтаныс жана, әрі кеткенде жай бір та-

нысына айналатынына бойын йретуі керек. Этнограф шін де бл тәжіри-

бе кейде ауыр болуы ммкін. Зерттеу алаынан кеткенде адам бойында

кейде м, кейде жеілдік сезімдерді арпалысы болады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Жоарыда айтып ткеніміздей, далалы зерттеулер барысында эт-

нограф әртрлі стратегиялар мен рлдерді орындайды. Оларды әрбіріні

біратар артышылыы мен кемшілігі, ммкіндіктері мен тндіретін ау-

пі болады. Алайда зерттеу алаындаы рлдер толыымен этнографты

ДАЛАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР КЕЗІНДЕГІ АРЫМ-АТЫНАС

157

баылауында бола бермейді. «серді басару» немесе зерттеушіні зін

зі таныстыруы маызды рл атаруы ммкін, дегенмен ол белгілі бір дә-

режеде жеке басыны асиеті немесе таылан бірегейлікпен де шекте-

луі ытимал, сонымен атар олара кнделікті мірдегі ктпеген оиалар,

гейткиперлер мен атысушыларды кзарасы да ыпал ететіні белгілі.

Далалы арым-атынасты орнатып, оны сатау – кйзеліске толы, ерек-

ше тәжірибе. Маыздысы – этнографтар «маргинал позициясындаы жер-

гілікті трын» ретінде орнын сатап, далалы зерттеуін аятаысы келсе,

здері зерттейтін ортаны иындыына шыдап, з-зін стай білуі керек.

Бдан далалы зерттеулерді аятау да оай іс емес екенін байаймыз.

Этнографтарды зерттеу ортасында алыптастыратын әртрлі рлде-

рі деректерді жинауа негіз болды. Зерттеушіні адамдар мінез-лын,

оларды әртрлі жадайлардаы әрекеті мен сзін баылай отырып сипат-

тауы, сонымен атар трлі зерттеу орталарынан жинаан жеке тәжірибесі

(Foster, 1996) деректерді бір трі болып есептеледі. Сол сияты, баылау

барысында және схбат кезінде әлеуметтік топтарды берген мәліметтері

мен пікірлері те маызды саналады . Келесі тарауда осындай мәліметтер-

ді этнографиялы зерттеудегі рлін арастырамыз.

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ

ЖРГІЗУДІ РЛІ

леуметтік зерттеулерді зіне тән ерекшелігі – сана-сезімі мен әрекет

ету еркіндігі бар «субьекті» іс жзінде зерттелетін «объектіге» айналады.

Сонымен атар адамдарды физикалы объектілерден, тіпті кейбір жа-

нуарлардан басты айырмашылыы – адам зі, тәжірибесі және оршаан

ортасы туралы сз ете алады. Мны зі этнографиялы ойлауда аса ма-

ызды боланымен, бл уаыт те келе трлі салада әрилы интерпрета-

цияланып келеді. Мәселен, бір жаынан, зерттелетін адамдарды берген

мәліметіне зі туралы және мір сретін әлемі жайында апарат кзі ретін-

де, екінші жаынан, сол мәліметтерге адамдарды кзарасын білдіруші

немесе әлеуметтік нім ретінде арау арасында арама-айшылы бар.

Сол әлеуметтік німдерді талдау зін туындатан (бәлкім, брмалайтын)

әлеуметтік және мәдени процестерді анытауы ммкін. Этнографиялы

зерттеулерді кпшілігі атысушыларды берген мәліметтерін олдануда

екі тәсілге де сйенеді, дегенмен кейде біріне, кейде екіншісіне басымды

беріп отырады.

діснамалы функция және атысушы пікіріні маыздылыына атыс-

ты кзарастаы айырмашылы ішінара этнографияа әсер еткен әртрлі

әдіснамалы философиядан туындайды (1-тарауды араыз). Позити-

визм трысынан арар болса, аыл-ойа негізделген пікір кбіне сенім-

сіз келеді, сондытан бл ылыма сйенетін пікірмен алмастырыланы

жн. Мны «адамдарды кзарасы еш себеп-салдарлы мәні болмайтын

жай эпифеномен ана, сондытан оларды мінез-лын тсіндіруді аса

маызы жо» деп санайтын бихевиористік кзараспен толытыруа бо-

лады. Аталан жадайда жоарыда сз болан екі тәсіл шін атысушы пі-

кіріні ешандай маызы жо. Ал бан арама-айшы натурализм болса,

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

159

аыл-ойа негізделген тсінікке әлеуметтік әрекетті анытаушы және а-

лыптастырушы ретінде арайды, сондытан оны назара ілмей немесе жай

тсіндіріп кету жеткіліксіз. Оан баа беріп, сипаттаан жн. Сол себепті а-

тысушыларды пікірі маызды дереккз саналады.

Натурализмді сына алан кейінгі этнограф-сыншылар инсайдер мәлі-

метіне деген ызыушылыын сатаанмен, олара атысты әртрлі кз-

араста болды. Кейбіреулер этнографтара әлеуметтік әлсіз топтарды

нін жеткізуші ретінде арап, оларды эпистемологиялы немесе этика-

лы артышылыы бар деп санайды. Зерттеу барысында инсайдер пікірін

крсетуді тәсілдері оларды зіндік ерекшеліктерін сатауа тырысады,

дегенмен кейде зерттеуші мен зерттелуші арасындаы диалогты аты-

наса да баса назар аударылады (Tanggaard, 2009). Мнда этнографты

рлі жатаушы рліне жаындауы ммкін. Баса ырынан араса, бл

тапсырма пікірлерді алай туындаанын, сондай-а олар негізделетін ал-

ышарттарды және атаратын функцияларды тсіну масатында оларды

деконструкциялау ретінде арастырылуы ммкін. Сондытан бл жерде

этнография идеологияны сынаушы рліне жаындай тспек. Сонымен а-

тар кейбір дискурсты талдау трлері ыпал еткен этнографтар шін сх-

баттардаы немесе жзбе-жз отырып рбіген әгіме барысында атысу-

шыларды пікірін білу тәжірибесіні зі зерттеу шін аса маызды таырып

болып есептеледі. Сондай-а олар пікірлерді апарат кзі ретінде немесе

сынау масатында пайдаланудан бас тартуы ммкін. Осындай біратар тә-

сіл информантты пікірі мен олардан тәуелсіз болатын әлеуметтік былыс

арасындаы ытимал сәйкестікті болатынын мезейтін кез келген тжы-

рымды есепке алмауа немесе жоа шыаруа бейім (Murphy және т.б.

1998; Atkinson және Coffey, 2002; Atkinson, 2015).

Осы тарауда станатын кзарасымыз аталан категорияларды ешбірі-

ні аясына сыймайды, десе де белгілі бір дәрежеде соларды барлыына

сйенеді. Жоарыда сз болан атысушыларды пікірін олдануды екі

жолын зады әрі бірін-бірі толытырушы деп мойындаймыз. Осылайша

здеріне атысы бар барлы былысты бізге ашып бергендіктен де олар-

а сйенуге болады. Сонымен атар біз оларды здері білдіретін кзарас-

тары, олданатын дискурсты стратегиялары, бәлкім, оларды негізінде

жатан психологиялы және әлеуметтік динамикалары трысынан да тал-

дай аламыз. Осындай екі тәсілді кеінен олдану арасында айтарлытай

арама-айшылы жо, себебі атысушыларды пікірі табиаты жаынан

жарамсыз немесе міндетті трде ате не болмаса ойдан шыарылан деп

арастырылмайды.

Бізді ойымызша, субъективті боланы шін пікірлерді дрыстыын те-

ріске шыаруды (тіпті ажет болса растауды) еш негізі жо, сондай-а

олара зерттеушілер жазып алатын былысты жай ана рамдас блі-

гі деп, тиісінше, сол маынасында міндетті трде «аиат» деп арамаан

дрыс. рбір адам – атысу барысында әлеуметтік орта туралы апарат

160

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

алатын іштен баылаушы, сондытан да зерттеу ортасындаы адамдар та-

рапынан берілетін атысушы туралы апарат этнограф шін маызды де-

реккз болуы ммкін. Алайда дәл осы немесе баса дереккздерден кел-

ген апаратты кзсіз дрыс деп абылдамаан жн. Дегенмен адамдарды

сзінен жанама трде болса да, болжамдары мен тадаулары туралы кп

апар білуге болады. Осылайша оларды алай туындаанын және андай

функция атаратынын талдай аламыз.

МӘЛІМЕТТЕРДІҢ ДЕРЕК РЕТІНДЕГІ ҚҰНДЫЛЫҒЫ

Зерттеуші оиаларды тікелей баылауа ммкіндік беретін рлге а-

тысты келіссзді анша жерден ебін тауып жргізсе де, кейбір апарата

бірден ол жеткізе алмайды. Харпер (2018:116–117) АШ-таы йсіз

жандар туралы зерттеуінде баылауа ана сйену лкен тәуекелге бел бу-

анмен парапар екенін крсеткен. Харперді зі куә болан бір оиада,

алашында егде тартан йсіздер әртрлі мінездеріне арамастан, бір-бі-

ріні амын ойлаан жандардай крінеді. Алайда шамалы уаыттан со

баылауда болан ер адамны бірі келіп, Харперге аталан топ арасын-

даы брындары орын алан жадайлар мен кмәнді әрі лас істері, айла-

амалдары және бос сздері туралы бар шындыты жайып салады. Харпер

бл жайында: «Аталан жайт маан пафоса толы жалан досты пен не-

мі сәтсіздікке рынатын, адам атарына осылып кетеріне міт аз йсіздер

жиналатын жерде [лагерьде] алай кездесу ткізу керегін йретті», – деп

жазды. Этногафтар кбіне адамдарды информант болуа йретеді. Шын-

дыында, «негізгі информанттарды» пайдалану мәдени антропологияда

басты зерттеу әдісіне айналан кезедер де болан. Аталан кезеде ма-

териалды артефакт, аыз-әпсана немесе «арабайыр» мірді лгілерін

жинау басты мәселеге айналан. Франц Боасты далалы зерттеу кнде-

лігінен келтірілген тмендегі зіндіде осыны зерттеуге тигізген әсері сз

болан:

Бгін бір смды кн болды. Жергілікті халы айтадан лкен потлач

йымдастырды. Ешкіммен байланыса алмаандытан, олыма ілік-

кенін ала бердім. Кешрым іздеген бір нәрсемді (ертегі) таптым.

Бл «зынны тууы» (The Birth of the Raven) деген ертегі болатын.

[Келесі кні] де потлач жаласанымен, з басынан ткен оиала-

рын айтуа уаыт блген жандар да табылды.

(Rohner, 1969:38; Pelto және Pelto, 1978:43).

Бан атысты Пелтолар: «Бгінгі антропологтарды басым блігіне пот-

лач рәсімін басынан аяына дейін кру ммкіндігі бйырса, сзсіз уаныш-

а кенеліп, рәсімні әр блігінен аса маызды рылымды және мәдени

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

161

деректерді тртіп алан болар еді», – дейді (243-б.). Дегенмен, Боаспен

салыстыранда, кейінгі антропологтарды жеке баылауына кбірек сйе-

ніп, млдем баса дниелерге басымды беретінін, сонымен атар белгілі

бір себептерге байланысты баылауа келмейтін іс-шаралар туралы апа-

рат алу шін және баылаудан шыарылан орытындыны тексеру маса-

тында әлі де болса информанттарды кмегіне жгінетінін круге болады.

Антропологиядаы классикалы мысал ретінде мәдениетті белгілі бір

ерекшелігін крсетіп, оны тсіндіруде маызды рлі болан екі ндембу хал-

ыны кілі мен Тернер арасындаы арым-атынасты келтіруге болады.

Оларды білгені кп боланмен, жас ерекшелігіне байланысты баы-

лауа алынан әрекеттерде аса маызды бола оймаан. Керісінше, Хоффман-

ны басты информанты (Тарауаллей) зерттеу нысанында (Сьерра-Леона

мен Либериядаы конфликт пен соыста) орны айрыша болан, осылай-

ша ол әрі кмекші, әрі информант ретінде әрекет ете білді (Hoffman және

Tarawalley, 2014).

Бгінде алынан пікірлер оларды айтан жандар, сол адамдарды с-

йенетін кзарастары немесе интеллектуалды және дискурсты ресуста-

ры туралы мәлімет беру шін ана олданылуы ммкін. Бл сонымен атар

осы адамдар кілі саналатын лкен субмәдениет пен мәдениет туралы к-

бірек апаратты жарыа шыарады. Аталан кзарастарды, мәдениет-

тер және дискурстарды тсіну талдауды маызды элементі саналады.

Сондай-а пікірлерді здері сипаттайтын адамдар алыптастырандытан,

сол әлемні бір блігі ретінде аралады (van den Berg және т.б., 2003). Бл

идея этноәдіснаманы басты ерекшелігі (араыз: Hammersley, 2018) бол-

анымен, этнографиялы жмыса айтарлытай әсер етті (мысалы, ара-

ыз: Atkinson, 2015). Сйтіп, ол адамдардан мәлімет алу тәжірибесін және

оларды функциясын бге-шігесіне дейін талдауа себепші болады.

Берілген мәліметтерге атысты екінші тәсіл талдауа тікелей лес осып

ана оймай, белгілі бір информанттар сынатын апаратты дрыстыын

баалауымыза сеп болады. Сипаттамаларды және оны контексін (олар

алай, кімні тарапынан, кім шін және неге шыарылды, неге сйенеді

дегенге атысты алдын ала жасалан болжамдарды) жасы тсінсек, оны

апарат кзі ретінде алдын ала андай да бір брмалауа шырайтынын

біле аламыз. Бл трыдан зер салса, мәліметтерді оуды жоарыда ай-

тып ткен екі әдісі бір-бірін толытыра тспек. Дәл сол мәліметті екі кза-

рас трысынан талдауа болады, дегенмен схбаттарда информанттара

сра ою арылы белгілі бір уаытта сол немесе баса мәселені мезеуі-

міз ммкін. Жалпа тілмен айтанда, адамдарды сзіні шын және тірік

екеніне атысты мәселені сол мәліметтерді талдаудан әлеуметтік былыс

ретінде ажыратып алу атысушыларды білімін ресурс әрі таырып ретінде

арастыруа ммкіндік береді.

162

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

СҰРАЛҒАН ЖӘНЕ СҰРАЛМАҒАН АУЫЗША МӘЛІМЕТТЕР

ааз жзіндегі және электронды құжаттарды талылауды келесі та-

рауды еншісіне алдырып, осы тарауда ауызша сипаттамалара на-

зар аударанды жн крдік. Есіізде болсын, этнографты сратарына

жауап бергенде туындаан ауызша мәліметтерді барлыын информант

бермейді: олар сралмаан пікір болуы ммкін. Адамдар кнделікті мір-

де бір-біріне белгілі бір оиалар жайында, зіні және згелерді ниеті,

моральды асиеті, абілеттері т.б. туралы сз етіп жатады. ндылытар,

ережелер немесе әдетте ктілген нәрселер және шынайы оиалар ара-

сында сәйкессіздік орын алса, осындай әгімелер туындайды (Hewitt және

Stokes, 1976). Алынан сипаттамалар сәйкессіздіктерді жою немесе соны

тсіндіруді жолын іздеумен байланысты. Мысалы, адамдарды «аыма»,

«азын», «баытсыз», «ерекше» немесе баса да санаттара жатызу ары-

лы тсіндіріледі. Дегенмен ауызша мәліметтер жаалы жеткізу шін ана

емес, баса да жадайлара байланысты туындайды және олара әртр-

лі факторлар трткі болуы ммкін: мысалы, сек – адамдар арасындаы

әлеуметтік арым-атынасты ажырамас блігі.

Этнографтар сралмаан мәліметтерге здері пікір алмаса отырып не-

месе жасырын тыдау арылы ол жеткізе алады. Осындай «табии жол-

мен» алынан ауызша мәліметтер сол орта жайында хабар беретін тікелей

апарат кзі және сол пікірлерді туындататын адамдарды кзарасы, мә-

селелері және дискурсты тәжірибелері туралы айа кзі бола алады.

Сонымен атар атысушылар арасында бір-бірімен пікір алмасу ыти-

малы жоары орындар болады; аталан орындар – дерек жинап жрген

этнограф шін таптырмас жер. Мысал ретінде Мерфиді (2017) тәтті нан

дкенінде жргізген баылауын айтса болады. Бл дкенге ер адамдар

ткенін еске тсіріп, әгімелесу шін келеді, ал әгіме барысында оларды

кзарасына атысты кп нәрсе аныталады. Сол секілді, Хаммерсли зі

зерттеп жрген мектептегі малімдер блмесіне баылау жасау арылы

малімдерді пікірінен тратын аса бай дереккзді, әсіресе белгілі бір

оушылар, оларды әрекеттері, кіл кйі, жеке басыны асиеті, болаша-

ы туралы ойы, тіпті малімдерді мемлекеттегі саяси оиалара атысты

кзарасы туралы баа жетпес деректерді тапты. Дәл осы мәліметтер мек-

тептегі малімдер з әлемі туралы тсініктерін алыптастыруда ара с-

йейтін идеологиялы тжырымдаманы талдауа негіз болды (Hammersley,

1980, 1981 және 1991b).

рине, ауызша мәліметтерді атысушылар бір-біріне ана емес, со-

нымен атар кейде этнографтара да баяндайды. Шындыында, әсіресе

далалы зерттеулерді алашы сатысында атысушылар зерттеушіні

жадайды «дрыс» тсінгеніне кз жеткізгісі келеді. Кбіні мны істеу-

дегі масаты – згелерді не айтанын болжауа немесе этнографты

не дегісі келді немесе андай орытынды шыарды дегеніне арсы тру.

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

163

атысушыларды осындай мәліметтерді беруін ынталандыру – этнограф-

тарды далалы зерттеулерді бастапы кезеінде «біліксіз» зерттеуші р-

ліне енуге мтылуыны бір себебі (4-тарауды араыз).

Кей кездері этнографтар баылау мен срамаан мәліметтерді жинау-

ды шеберінен шыа алмай алады. Окли сыандарды зерттеген кезінде

анытаандай, кейде тіпті бейресми жолмен сра оюды зі ауіпті не-

месе орынсыз крініп, ал сол сратара берілген жауаптар аса маызды

болмауы ммкін:

Сыандарды тікелей ойылан сраа жауап беру тәжірибесі іші-

нара зәбір крсететін, ізіне тсетін немесе з дініне тартатын аутсай-

дерлер тарапынан алыптасады. Сыандар сра оюшыа не а-

жет екенін біліп, тиісті жауабын береді, осылайша оны білімсіздігін

крсетпей-а, шаырылмаан онатан тылады. Екінші жаынан,

сыандар әдейі бейам болып крінуі ммкін [...]. Сра ойан кез-

де олар жауаптан жалтарандай және ате жауап бергендей немесе

н-тнсіз арап трандай әсер алдырды. Зерттеуші ретінде орта-

ны згертіп, сол ортаа сііп кеткенде кбірек апарат алатын едім.

Баылау масатында зерттеуге атыстым. Далалы зерттеулерді

аяталуына арай зімді сра оюа итермеледім, алайда жаын

адамдарымды есептемегенде, аландарынан нәтижелі жауап ала

алмадым. Сратар зінен-зі туындап отырады, егер ендігі уаыт-

та ая астынан туындамайтыны белгілі боланда және талылауды

зге трі ммкін болмаанда, сратар аяталады.

(Okely, 1983:45)

Дак (2015:74–75) АШ-ты экономикалы жаынан артта алан а-

ласындаы жадайы тмен ара нәсілділер тратын ауданды және Агар

(1980) нашаорлы мәселесін зерттеу барысында мндай мәселе баса

контекстерде де туындауы ммкін екенін анытады. Алайда, Агарды пікі-

рінше, сратарды орытып-ркітуші сипатта болуы оларды олданбау

керек деген сз емес:

Кшеде мен орынсыз сра оюа болмайтынын білдім. Бл ережені

сатауды кем дегенде екі себебі бар. Біріншісі, адамны полицияа

сталып алу ытималдыы болса, екінші себеп – кшеде жрген б-

заылара алданып алу немесе тоналу аупіні жоары болуы. с-

талу аупі туындаанда, мінез-лы туралы сратарды оя аласыз

немесе олардан аша мен героиннен ашан және алай тылуа

болатынын срап, біршама апаратты біліп алуа болады. Егер адам

сра пен берілген жауап арасында андай да бір байланысты бай-

амаса, демек, әлі де болса сра оюшыны «ойынын» тсінбеген

деген сз. Сра оймауды екінші себебі – сауал жолдауа міндетті

164

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

емессіз. Кшедегілер атарына абылдану – әр нәрседен хабардар

болу, әр нәрседен хабардар болу – аарымды болу, ал аарымды

болу дегеніміз – болмашы ана нәрседен айналада не болып жат-

анын тсіну абілеті. Осылайша сра ою оларды атарына а-

былданбайтыныызды білдіреді, ал бл енді ана танысан жанмен

дрыс арым-атынас орнатуа кедергі келтіреді.

(Agar, 1980:456)

Тиісінше, бл контексте «біліксіз» зерттеуші деген ешандай рл

болмайды.

Осындай практикалы мәселелерден блек, бәлкім, натурализм ыпа-

лынан болар, этнографтар здігінен пайда болан мәліметтермен салыс-

тыранда, кбінесе сралмаан мәліметтерге сенімділігі аз деп арайды.

Бан атысты Беккер мен Гир ертеректе (1960): «атысушыларды кз-

арасы туралы орытынды тгелімен сратылан жауаптара байланысты

болмайды, әйтпесе реактивтілік (айтылатын нәрсеге зерттеуші сраыны

әсер етуі) салдарынан жаылысуымыз ммкін» деген ойды айтан еді.

Дискурсты талдау мамандарыны кейбірі схбат деректеріні анша-

лыты бірге растырыланына кіл бле отырып, ата натуралистік

позицияны станады, осылайша информанта араанда, схбат процесі

немесе зерттеуші туралы кбірек айтады (Potter және Hepburn, 2005; ара-

ыз: Hammersley, 2013b:ch4). Бл натурализм және оны дискурсты тал-

дау шеберіндегі негізділігі мен мәні туралы маызды пікірталастара жол

ашты, сондай-а осыны барлыы этнографияда да крініс тапты (Speer,

2002a, 2002b; Have, 2002; Lynch, 2002; Potter, 2002).

Натурализм этнографтарды схбат жргізуді директивті емес әдісін

олдануа ынталандырады. Мнда директивті сауалнамаа араанда,

схбат беруші әгімесін алауынша егжей-тегжейлі айтып беруі керек. Б-

лай істеудегі басты масат – зерттеуші з кзарасын табай, айтар сзіне

ммкіндігінше ыпалы етпеу арылы информантты әлем жайындаы кз-

арасын ашы айтуа жадай жасау.

Бл туралы кп сз ылуа болады. Зерттеушіні деректерді шыаруда-

ы ыпалы маызды мәселе екені сзсіз рас боланмен, оан толыымен

алып тастауа болатын біржаты пікір ретінде арау ате. Біріншіден, ди-

рективті емес схбат, тіпті сралмаан мәліметтерге сйену реактивтілікті

алдын ала алмайды. Харгривз және т.б. оушыларды девиантты мінез-

лына, малімдерді реакциясына атысты зерттеуінде сыныптаы ои-

алар туралы малімдерді пікірін білуді реактивті емес әдісін дайында-

ан кезде кезіккен иындытарды былайша жеткізеді:

Бізді басты әдісіміз сабаты баылау және жргізілген баылау-

дан малімні девиантты әрекетке атысты туан реакциясын не-

месе әрекетін байау болды [...]. Біз кбіне малімні айтан сзін

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

165

келтіріп отырды, ал малім болса бізді тарапымыздан тікелей с-

ра ойылмастан, з әрекетін тсіндіріп отыруа шын кілмен ниет

білдірді. Кейде малімні айтандарын здеріне кері айтып, неге

осылай дегенін немесе істегенін срады.

(Hargreaves және т.б., 1975:219)

Бл зерттеушілерді айтуынша, тіпті ешандай сауал ойылмаса да, м-

алім «әлі ауыздан шыпаан сауалдарымыза орынды, маыналы және

сәйкес келетін» жауаптарды жйелеп, дайындап отырды (220-б.).

Расында, зерттеушілер мәліметтерді алыптастыруда ешандай рл

атармаанны зінде, зерттеушіні болуы деректерге ешандай ыпал

етпейді деп сенімді айта алмаймыз. Хаммерслиді (1980) орта сынып м-

алімдері арасындаы әгіме туралы зерттеуі барысындаы жазбаларынан

кргеніміздей, осындай ыпалды болуы аны байалады:

(Зерттеуші креслода газет оып отыр. асында екі малім әгімелесіп

тр, диалог барысында тмендегідей әгіме рбиді).

Ларсон: Сіз стаздарды лтты одаыны йлестірушісі

болуыыз керек, солай емес пе?

Уолкер: Бл одаа бір мәселеге байланысты бола келдім.

Ларсон (зерттеушіге ұзақ қарап тұрып): Байамай біреуді рып

ойып, кейін жауапкершілікке тартылуды алдын алу

шін бе?

Уолкер: Иә, дрыс айтасыз.

Бл жерде Хаммерсли әгімеге араласпаса да, малімдер жмыс істей-

тін ортасыны ауіп-атерін крсетіп, сол ортаа ттеп беру кезінде бет-

пе-бет келетін ктпеген оиаларына оны назарын аудартуа тырысаны

байалады.

рине, зерттеушіні (зерттеуші ретінде) тигізер ыпалын «толы баы-

лаушы» немесе «толы атысушы» рлін абылдау арылы жоюа болады,

дегенмен бл, алдыы тараудан кргеніміздей, деректерді жинау про-

цесін шектеп ана оймай, сонымен атар деректерді дрыстыына еш

кепілдік бермейді. Реактивтілік мәселесі – жалпы мәселені жай ана бір

аспектісі: адамдарды не айтатыны және не істейтініне атысты жртшы-

лыты және, жалпы аланда, контексті әсері. Барлы мәліметтер алын-

ан контекс аясында интерпретациялануы керек. Мндаы масат ытимал

брмалаушылытан ада «таза» деректерді жинау емес. Ондай нәрсе жо.

Асылында, масатымыз олымызда андай дерек болса да, соны интерп-

ретациялауды е дрыс жолын табу, сондай-а орытындымызды одан

әрі дамытып, тексеруге ммкіндік беретін осымша деректі жинау болуы

керек. Бл зерттеушіні ыпалын мейлінше азайтуды кздейтін әдісті ол-

дануды арастыруы ммкін, сонымен атар информанттарды адаусызда

166

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

ыайсыз жадайа алдыратын айтарлытай крделі сратарды ою

секілді мейлінше директивті әдістерді олдануды ажет етуі ытимал. Бл

стратегия – экономикалы және саяси элитаны зерттеуде аса ажет әдіс-

терді бірі (Ostrander, 1993; Odendahl және Shaw, 2001; Harvey, 2011).

Осылайша зерттеушіні ыпалын азайту жалыз ана не е лкен мәселе

емес. Зерттеушіні атысуы деректерді алыптасуына алай әсер етке-

нін тсінеміз деп есептесек, интерпретациялау барысында осыны назара

алуымыза болады, бл жаа талдауды одан әрі дамытуа маызды идея-

лар беруі ммкін.

Сондытан да этнографтар схбаттарды пайдаланудан, тіпті аса ажет

және пайдалы болан жерде крделі сратарды олданудан тартынбауы

керек. Схбат алу аса маызды дерек кзі болуы кәдік: ол адама баса

жолмен алу те иына тсетін, кейде тіпті ол жеткізу ммкін болмайтын

апаратты жинауа жол ашады. Бл сипатталатын оиалар, кзарастар

мен дискурсты стратегиялар туралы апарат болуы ммкін. Сонымен а-

тар іштен баылауды схбаттармен үйлестіруде белгілі бір артышылытар

бар екенін айта кеткен жн: бірінен алынан дерек екіншісін айындай тседі.

Біріккен Араб мірлігіндегі студент ыздар туралы зерттеуінде Трейнер былай

деп жазады:

Іштен баылау мен схбат жргізуді арасында студент ыздарды

кампус ішінде не сыртында болсын, әртрлі жерлерде зін алай

крсететінін баылауа ммкіндік алдым. Алашы схбаттарда және

бірінші рет іштен баылау жргізген кезде туындаан таырыптар

одан кейінгі схбаттар мен баылауларда расталып отырды.

(Trainer, 2017:366)

Декстер (1970/2006:15) АШ Конгресі мшелеріні ызметі туралы

зерттеуінде дәл осындай мәлімет берді: ол кбірек схбаттара сйенсе де,

зерттеуін баылауа ммкіндік алан ортада жргізген іштен баылау ба-

рысында алан деректерімен толытырды.

Схбаттарды жекелей олданан дрыс па, әлде баса дерек кзімен

йлестіріп олданан жн бе деген мәселеге атысты шешім әрдайым

зерттеу масатына және зерттеу жргізілетін жадайа сәйкес абылдануа

тиіс. Бл жерде дрыс не брыс шешім емес, тәуір немесе нашар шешім

ана болады, сонымен атар кей кездері сол шешімдер ткенге кз жгірт-

кенде мойындалуы ммкін. рине, трлі зерттеу стратегиялары әрилы де-

рек трлерін, бәлкім, әртрлі орытынды шыаруы ммкін, дегенмен бл

міндетті трде осылай бола береді деген сз емес.

Таы бір айта кететін жайт, сапалы зерттеулерді, тіпті этнографиялы

зерттеулерді схбат деректеріне сйенуі жиі байалады. Оан оса, бл

белгілі бір маынада «оианы жасырын жаын» ашу, адамдарды сезі-

мін крсету және т.б. масаттаы схбаттарды жалпы оамны сипатын

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

167

крсететінін білдіреді (Atkinson және Silverman, 1997; Gubrium, 2002;

Silverman, 2017). Сол себепті схбаттарды этнограф шін стандартты әдіс

деп йару ате.

ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ СҰХБАТ ЖҮРГІЗУ:

ИНФОРМАНТТАРДЫ ТАҢДАУ

Схбат жргізу арылы дерек жинауа атысты шешім абылдананнан

кейінгі маызды мәселе: кімнен схбат алу керек? Кэннон ст безіні атер-

лі ісігі бар әйелдерге жргізген зерттеуінде анытаандай, кей кездері, әсі-

ресе іштен баылау контексінде, адамдар схбата атысу шін не здерін,

не згелерді тадайды:

Лиз маан келіп, «Ивонна демалыс бойына аузы жабылмай сй-

легенін» айтып, таы бр схбата дайын екенін ескертті. Сонымен

атар маан кейбір әйелдер бірнеше мәрте оырау шалып, белгілі

бір оиа туралы сйлесетін адам керек деген желеумен жздесуді

срады.

(Cannon, 1992:171)

Бл жердегі озаушы кш схбаттасуды терапиялы пайдасы бо-

латын, алайда схбат шін зін тадап беруді баса да себептері болуы

ммкін. рине, осындай жадай этнографтар андай да бір жаалыты

жеткізу шін бірінші болып здері байланыса шыады деп міттеніп, ха-

бардар етіп траны шін информанттарды ынталандыранда туындауы

ммкін.

Негізгі информанттарымны бірі Сильвия Робинсон маан әрдайым

келіп, мектепте не болып жатанын айтатын. Ол маан мектепке бар-

маан кндерімде не боланын, зім атыспаан немесе атыса ал-

маан мектеп жиналысында талыланан мектеп саясатыны аспек-

тілерін, белгілі бір мектеп ызметкеріне атысты ескертулерді айтып

беретін. Сонымен атар әрдайым маан және баса малімдерге

мектептегі соы секті жеткізіп тратын.

(Burgess, 1985a:149–150)

Осындай информанттарды этнограф шін айтарлытай маызы бар,

олармен жргізілетін ресми және бейресми схбаттарды екі тарап та бас-

тауы ммкін.

Схбат жргізу туралы және соан атысты біратар мәселені талылауды араыз:

Fielding, 2003, Gubrium және т.б., 2012. Дегенмен схбат жргізуді сынайтын ради-

кал сыншылар асыра сйлеуге бейім болды, араыз: Hammersley, 2008: ch5.

168

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

Информанттарды тадау іштен баылау нәтижесінде жзеге асу да

ммкін, дегенмен Берджесті (кбінесе) және Хоны (2009:18–20) Уолл-

стрит туралы зерттеуінен кргеніміздей, іштен баылау информанттармен

алашы байланыс орнатан кезден де басталуы ытимал. Мысалы, Жак

пен Райтты (2014) ала маындаы есірткі саудагерлері туралы зерттеу-

лері, е алдымен, Жакты мектеп кезіндегі достарымен жргізілген схбат-

а, сондай-а олар арылы орнатылан жасырын есірткі саудасы әлемімен

байланыса негізделді.

Гейткиперлер немесе зерттеу алаындаы баса да ыпалды адамдар

кейде этнографтар шін схбат берушілерді іріктеуге тырысады. Бл кей-

де зерттеуді жеілдету шін адал ниетпен немесе Эвансты есту абілеті

нашар балалара арналан мектеп туралы зерттеуінде боландай, зерттеу

нәтижелерін баылау масатында жасалуы ммкін:

Уаыт те келе, баса бір әкімші мистер Грегоримен (мектеп директо-

ры) сйлескенде те сыпайы болуы керек, себебі ол солай талап ететінін

айтты. Брыны әкімшіден орта мектеп кампусындаы кейбір маызды

адамдара баыттай ала ма екен деп сраанымда, бәрі белгілі болды.

Берген жауабында сраымны орынсыз екенін, сондай-а жмысымны

саяси аспектісін тсінгені бірден байалды:

Жо, олай істей алмаймын. Мистер Грегори сізге зі тадаан ада-

мын жібереді. Егер оны рсатынсыз және хабарынсыз схбат

жргізуге тырыссаыз, онда ол бл таырыпты ендігі әрі озаушы

болмаыз.

Бірнеше кн ткеннен кейін Грегори келіп: «Сіз шін «ст бетіндегі

айматарды» тадады», – деді. Осылайша схбата трт малім

тадалып, жіберілді.

(Evans, 1991:170–171)

Бір жаынан, з-зін тадау, бәлкім, згелер тарапынан тадалу пай-

далы болуы ммкін, дегенмен этнограф схбата адамдарды тадау еркін

белгілі бір млшерде сатап алуа тырысуы керек. йтпесе жиналан де-

ректер наты емес немесе маызды мәселелерде адамды жаылыстыра-

тын дерек болып шыады деген ауіп бар, зерттеуші рефлексивті тәсілге

ажет деректерді стратегиялы жолмен іздей алмай алады. Сонымен а-

тар кейде информанттарды зерттеушіні зі іріктегенде де біржаты пікір-

ді болуы әбден ытимал:

Мысалы, полициямен бірге этнографиялы зерттеулер жргізетін-

дер шін есірткі саудагерлері және баса да ылмыскерлерді айт-

паанны зінде, ниеті жаман, теріс ылыа бейім ызметкерлер

секілді жаымсыз информанттармен бетпе-бет келу – кнделікті

іс. Сол себептен де толыымен және еш ойланбастан институтты

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

169

нормаларды станатын әдеттегі ызметкерлерден грі, здерін ж-

йеге арсы кресуші ретінде кретін немесе крсететін «жасы» по-

лиция ызметкері немесе халыаралы тәжірибесі немесе академия-

лы білімі бар ызметкерлер секілді сзге тартуа оайыра инфор-

манттара мтыла тсеміз. Кнделікті мірде тап болатын мәселеле-

рімізге моральды трыдан тадау жасау арылы полиция жмысы

туралы шектеулі әрі исы тсінік алыптастыру аупін тудырамыз.

(McCargo, 2017:215)

Дәл сондай біржаты пікір ытималы баса да кптеген контексте туын-

дауы ммкін.

Информанттарды табу автоматты трде жзеге аспайтынын естен шы-

армаан жн. Эвансты мектептегі зерттеуінде крсетілгендей, дерек-

терге ол жеткізу мәселесі, шынымен де, келіссз арылы шешілуі ммкін.

йымдар мен ауымдастытарды зерттеген кезде схбат алыыз келетін

адаммен байланыс орнату шін әдетте гейткиперлермен келісуііз ажет.

Сонымен атар ыпалды йымдарда жмыс істейтін жоары лауазымды

информанттара жол табу кейде ойлааннан да оай болуы ытимал.

Мысалы, Йоханнессонны (2017) айтуынша, кткен иындытара ара-

мастан, Швеция соттарында кші-он мәселелерімен айналысатын судья-

лардан схбата келісім алу жеіл шаруа болып шыан: сот жетекшілері

рсатын берумен атар, схбатты йымдастыруа да кмектесті.

Шаффир ультраортодокс еврейлеріні тобынан кеткен адамдар туралы

зерттеуінде анытаандай, гейткиперлерсіз зерттеулерде схбат беруші-

лерді тауып, олармен байланыс орнату қиынға соады. Шаффир бір не екі

харедимді тауып, олардан згелерді атын білсе, «жентек ар іріктемесі»

арылы зерттеу әрі арай жаласа береді деп міттенген. Алайда аталан

жоспар әу бастан сәтсіз болды:

Осындай адамдарды іздеп табуа ммкіндік беретін ешандай инс-

титутты рылымны жо екенін бірден аардым. Сондытан бл

таырыпта тамаша маала жазан және брын харедим боландар-

ды байланыс орнатуа шаыра отырып, з газетінде жарнама беру

арылы респонденттерді тапан журналиспен кездесу йымдастыр-

дым. Жарнама беріп едім, бір адам ана табылды және ол зінен

баса ешкімді білмейтінін айтты. Десе де ол мені баса харедимдер-

мен байланыстырмаанымен, оны әгімесінен ультраортодоксты

әлемнен кеткеннен кейінгі бастан кешкен азап, рей және шарасыз-

ды сезімдерін мен де сезгендей болдым. Кейін баса да брыны

харедимдермен кездесу барысында анымдай, аталан таырып

олар шін те зекті.

Хасидтік еврейлер мен жаадан баылауа алынан дәстрлі ев-

рейлерді зерттегенде те нәтижелі болан «жентек ар іріктемесі»

170

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

тәсіліні харедим жобасына еш пайдасы тимеді. зім кездескен б-

рыны харедимдер зі секілді уына шыраандар бар деп топ-

шылаанмен, айдан іздеуге болатынын білмейтін еді. Алашында

оларды айтанына кдікпен арааным рас, алайда брыны харе-

димдердің бертін келе топтан кеткендер туралы еш хабарыны жо

екеніне кзім жеткенде, оларды ескі ортасымен байланысын зіл-

ді-кесілді доаратынына еш кмән алмады. Осы тста Хаим есімді

брыны харедиммен болан схбатты ерекше жадайларды ата-

рына жатызан жн [...]. гімемізді соында: «зііз секілді кезде-

суге болатын біреуді танисыз ба?» – деп срадым. «Иә, танимын», – деп

жауап берді де: Оларды аты мен телефон нмірлері бар. анша

адаммен кездескііз келеді?» – деп срады.

(Shafﬁr, 1991:76)

Кейде информанттарды табу мен тілдесу жолындаы иындытар кім-

нен схбат алынатынын және кімнен алынбайтынын анытайды. детте

ытимал схбат берушілерді тадау ммкіндігі болады, одан кейін ан-

ша адамнан схбат алу керек, ол андай адам боланы дрыс, олармен

бір емес, бірнеше рет схбат жргізу ажет пе деген мәселені шешіп алан

жн. Алайда блар этнографиялы зерттеу басталанда бірден шешілуге

тиіс мәселелер емес, әдетте бларды шешу шін за уаыт ажет болады.

рине, бл шешімдерді абылдау кезінде зерттеуші олжетімді ресурстар-

ды, әртрлі шешімге жмсалатын балама шыынын, сондай-а зерттеуге

тартылан адамдардан андай деректерді алуа болатынын ескеруі керек.

Мәселен, биографиялы зерттеулерде бірнеше мәрте айталап схбат

алатын бір ана информант болады. Кбінесе этнографтар бірнеше адам-

мен схбаттасады, біра, мысалы, уаыт те келе згеру задылытарын

байау шін немесе осымша апарат ажет боланда, не брын берілген

апаратты тексергенде кейбір информантпен бірнеше мәрте схбаттасуа

тура келуі ммкін.

Этнографтарды схбат шін адамдарды тадайтын критерийлері, тіпті

дәл сол жоба барысында болса да, бір-бірінен айтарлытай згеше болуы

ытимал. детте сауалнамаа негізделген зерттеулерді масаты – репре-

зентативтік іріктемені алу, ал кейде бл этнографиялы зерттеуді маса-

тымен штасып жатады; дегенмен бл кейстер арасындағы емес, бір кейс

ішіндегі іріктеуге атысты айтылады (2-тарауды араыз). лкен йымды

зерттеген кезде белгілі бір ызметті атаратын адамдарды барлыын

зерттеуге зерттеушіні уаыты да, ресурсы да жетпеуі ммкін, сондытан

ол репрезентативті іріктемені тадауа тырысып жатады. Бан лшемі

жаынан сәйкес келетін кездейсо іріктемені тадайтын сауалнама не-

гізіндегі зерттеулердегідей арауа болады. Дегенмен бл әдетте ммкін

бола бермейді немесе ажетсіз де болуы ытимал (Small, 2009). Осын-

дай жадайларда этнографтар тиісті репрезентативтілікті алу шін баса

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

171

да ралдарды олданады. Ал бл ралды сәтті олданыланын инфор-

манттардан оларды айсысы репрезентативті кзарасты білдіретініне,

ал айсысы арсы кзараста екеніне атысты пайымдарын срау арылы

немесе іріктемені негізгі жиынты туралы мәліметпен салыстыру арылы

тексеруге болады.

Дегенмен информанттарды репрезентативті іріктемесі этнографиялы

зерттеулерде әрдайым талап етіле бермейді. Бл әсіресе кзарастар мен

дискурсты тәжірибені жазып алудан грі, апарат алу зекті боланда

аса маызды. Мндаы масат – білімі бар және сол білімін этнографпен

блісуге ниетті адамдара назар аударуа тырысу. Осындай адамдарды

анытау білімні оамда таралуы және әртрлі рлдегі адамдарды ниеті

туралы болжам жасауды талап етеді. Осыдан кп жыл брын Дин және т.б.

авторлар (1967; 285) схбат берушілерді іріктеуді осындай стратегиясы-

ны негізінде жатан ойлау трін крсететін зекті типологияны сынды:

1. Қызыққан саласына өте сезімтал информанттар

Мәселеге зге мәдениет, әлеуметтік тап, ауымдасты және т.б. кз-

арасы трысынан арайтын аутсайдер.

Айналада болып жатан оиалара таалып, сол ортаа бейім-

делген адамдар шін йреншікті болып кеткен нәрселерді байай-

тын «дебьютант». Ол әзірге орауы керек жйеге ызыушылы

танытпайды.

Жаа тәжірибені иындытары аны крінетін бір позициядан екін

шісіне ту стіндегі жаа статустаы адам.

Зерттеу нысанындаы табиатынан рефлективті және объективті

адам. Кейде осы трпаттаы баса адамдар бл да біз сияты деп

оны нсауы ммкін.

2. Ақпарат беруге барынша дайын информанттар

Шыу тегі немесе статусына байланысты кейбір информанттар бас-

алара араанда сйлесуге зі ниет танытады:

зіні не айтып транын аармай алатын аал информант. Ол

далалы зерттеушіні кім екеніне кп кіл блмеуі немесе зіні то-

бына келгенде аалды танытуы ммкін.

Наразы немесе кпелі болуы ытимал тілген адам, әсіресе зіні

тншыан ашу-ызасы мен ішкі импульстерінен хабары бар жан.

172

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

Кшінен айырылан, біра істен хабары бар «ойыннан шыып ал-

андар». ріптестері туралы жаымсыз фактілерді таратуа мтылуы

ммкін «іштегілерді» кейбірі.

Ендігі уаытта кәсіпорында еш лесі жо немесе зіне сенімді бола-

ны соншалы – згелерді айтанынан немесе жасаан әрекетінен

әшкере болып аламын деп орыпайтын, еш нәрсені р алдыр-

майтын адам немесе әккі адам не болмаса «еш жерден алмайтын

адам».

Біреуді кілі мен олдауын кксегендіктен схбат алушыа жарма

сып алатын мтаж адам. Схбат алушы оны ажеттіліктерін теп

отыран уаыта дейін сйлей береді.

зінен стем трандара бейімделуге тиіс баынушы. Ол әдетте

кштілерді ыпалын азайту шін істі мәнін тсіндіруге тырысады,

сонымен атар дшпанды пиыл танытуы және зін-зі стай ал-

мауы ммкін.

рине, кейбір информанттар осындай бір емес бірнеше саната жа-

тады, сонымен атар пайдасы тиетін информанттарды баса санаты да

болуы ммкін.

Дәл сол секілді Болл (1994) білім беру саласындаы саясат туралы зерт-

теуінде азіргі кезде билікте отыран министрлермен схбат жргізуді аса

маызды бола оймасын ерте ааран; инсайдерлік апаратты еркін б-

лісетін биліктен кеткен жандара назар аудару әлдеайда тиімді стратегия

болма. Информанттар Глейзер мен Строссты (1967) «теориялы ірік-

теу» деп атап кеткен тсінігі негізінде де іріктелуі ммкін: егер беретін жауа-

бы жаа аналитикалы идеяларды дамытып, тексеруге ммкіндік берсе,

сол адамдарды тадаан жн.

Кімнен, ашан және алай схбат алынатыны әдетте зерттеуді ала

жылжуына арай, этнографты жинатаан апаратына берген баасы-

на сәйкес және нені ммкін екеніне байланысты шешіледі. рине, схбат

алыыз келген адамны барлыы келісімін бермеуі ммкін. Тіпті схбат

беруге келісімін бергенні зінде, схбат алуа айтарлытай уаыт пен шы-

ын кетуі де ажап емес. Томас ірі кәсіпорындарды жетекшілері туралы

зерттеуінде айтандай, алынан деректерді барлыы әрдайым ажет а-

паратты бере бермейді:

Оларды назарын аударатындай андай да бір тетіктерііз болма-

са, сізге ажет деп есептеген уаытты жартысын ана жмсай ала-

сыз. зім білетін журналистер сол жетекшілермен бір саат бол-

са да схбат жргізуге уана келіседі, себебі журналистерде кп

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

173

әлеуметтанушыны олында бола бермейтін тетіктер бар. Wall Street

Journal газетіне немесе Fortune журналына маала жазатын штаттаы

ызметкер егер зі схбаттасысы келген жетекшімен тілдесе алма-

са, бл туралы жасы дние жаза алмайтынын, тіпті (одан да бете-

рі) млдем ештее айтпайтынын мезеуі ммкін. Тіпті сізге 30 минут

уаыт берілсе де, ктпеген жадай болуы немесе дкей біреу сізді

кн тәртібіндегі жоспардан алып тастайтын жадайлар жиі кездесе-

ді. Есіктен кіргеннен кейін жетекшіні сратарыыза жауап беруге

лы танытпаанын кресіз немесе зі айталап айтысы келетін да-

йын сценарийді бар екенін білесіз.

(Thomas, 1993:82–83)

Деректерді жинауды баса әдістері сынды схбат барысында алынан

мәліметтерді сапасы мен зектілігі айтарлытай згермелі әрі млдем кт-

пегендей болуы ммкін. Информанттарды іріктеу сол жадайдаы е д-

рыс деген пайымдара негізделуге тиіс. Алайда бл пайымдарды жина-

талан тәжірибеге арай айта арастыру ажет.

СҰХБАТТАРДЫ ІШТЕН БАҚЫЛАУ РЕТІНДЕ ҚАРАСТЫРУ

Этнографиялы зерттеулердегі схбаттар баса бір іс-шара барысында

ая астынан бола алан бейресми әгімелерден бастап, зге адамдарды

лаына жетпейтін шектеулі орталардаы ресми трде йымдастырылан

кездесулерге дейін згеріп отырады. Бейресми әгімелерге келсек, іш-

тен баылау мен схбат жргізуді бір-бірінен ажырату иына соады. Ал

ресми схбаттарда бәрі айын. Мнда схбат баса бір ортаны білдірген-

діктен, атысушыны осы ортадаы тсінігі баса ортада крсететін мінез-

лыны негізі бола алмайды (Deutscher, 1973; Silverman, 1973; Murphy

және т.б., 1998; Potter және Hepburn, 2005). Дегенмен жоарыда айтып

ткеніміздей, схбат ортасыны зіндік ерекшелігін зорайтып крсетуді

ажеті жо, сондай-а оан иынды ретінде ана емес, ресурс ретінде а-

раан дрыс.

Іштен баылаушыны баыланатын адамдара тигізер ыпалы жай ана

жаса пікір ретінде арастырылмайды, схбат алушыа келгенде де дәл

солай. Шындыында, «белсенді схбат жргізуді» маызды деп мойындау

арылы оны пайдалануа болады (Holstein және Gubrium, 1995; Gubrium

және Holstein, 2012). Егер этнографияны масаты белгілі бір уаыт ара-

лыында наты бір ортада болып жатан оианы сипаттаумен ана шек-

телмей, оны аясынан шыса, адамдара алыпты әрекет ететін ортасын-

даыдан згеше вербалды стимулдармен әсер ету арылы айтарлытай

артышылытара ол жеткізуге болады. Баса сзбен айтанда, ортада-

ы «алыпты» оиалармен салыстыранда, схбатты «жасандылыы»

174

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

атысушыларды баса жадайларда, мысалы, олар сол ортадан шыан

кезде немесе орта згергенде алай әрекет ететінін тсінуге ммкіндік бе-

реді. детте алыпты деп есептелетін нәрсе жаа ырынан ашылуы мм-

кін. Лабов (1969) «стандартты емес аылшын тіліні логикасы» бойынша

зерттеуінде схбат алушы әртрлі рлге енетін схбаттарды салыстырып,

мысалын келтірген. Оны ресми схбаттарында кейбір балаларды берген

ыса жауабы оларды сздік орыны наты крсеткіші болмаса да, тәр-

биешілермен, әлеуметтік ызметкерлермен жргізілген схбаттар немесе

мектептегі саба секілді белгілі бір жадайлардаы сол балаларды мінез-

лыны шынайы крінісі болуы ммкін. Схбат жадайыны ерекшелік-

терін осындай жолмен згерте отырып, ортаны андай аспектілері белгілі

бір жауап трлерін туындататынын анытай аламыз.

Информантты жеке кеістігіне тіп, адамдарды зі мен әрекетін ор-

ау шін ойан тосауылдарын есеру масат боланда схбат жргізу тә-

сілін мейлінше «белсенді» олдану пайдалы болуы ммкін (Douglas, 1976;

Ostrander, 1993; Harvey, 2011). Конс Бангладешті ндістанмен шекаралас

ауматарын (анклавтар) зерттеген кезде, оны зерттеу кезіндегі кмекші-

сі Сайфулды ара-тра жасаан батыл шешімдеріні арасында (кейбір)

иын жадайдан алай аман шыанын, дегенмен кейде бітпейтін иын-

дытара да душар еткенін жазады:

Ол әгіме барысында білдіртпей адамдар арасына от салуа шебер

болатын, соны арасында анклавтарды реттеуге атысы бар әртрлі

акторларды аладаушылыы мен оларды арасындаы шиеленісті

негізгі тстарын тсінуге ммкіндік алды.

(Cons, 2014:384)

Осылайша схбат барысында алынан әртрлі кзарас адамны «та-

бии» ортадаы мінез-лыны алыптасуына тікелей әсер ететін кейбір

когнитивті негіздемеге жол ашпаса да, сол мінез-лыты тсіндіруге абі-

летті болуы ммкін. Сол секілді, адамдарды кзарасы, сезімі, мінез-л-

ы және т.б. туралы айтандарына еш кмәнсіз басты апарат кзі ретін-

де арамауымыз керек, дегенмен ештееге жарамсыз деп, оларды кзге

ілмеуді немесе тіпті оларды тек ана схбат жадайында олданылатын

кзарас я дискурс стратегияларыны крінісі деп арастыруды да еш не-

гізі жо.

Талылауымыздан байаанымыздай, іштен баылау мен схбат жргі-

зу арасында біз ойлаандай кп айырмашылы жо. Екі жадайда да кон-

текст пен зерттеушіні әсерін есепке алуа міндеттіміз. Бл жерде бір сра

туындайды: Кім кімнен схбат алады? 4-тарауда сз болан этнографа

әртрлі бірегейлікті таыланы тәрізді, схбат жргізгенде де дәл осын-

дай жадай орнауы ммкін. Наты бір жадайда орта бірегейлікті бо-

луы әдетте жаын арым-атынас ру процесін жеілдететіндей крінеді,

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

175

дегенмен бл әрдайым бола бермейді. Мысалы, біратар авторды айтуы

бойынша, жынысыны бірдей болуы жаын арым-атынас орнатуа жет-

кілікті болмауы ытимал (Riessman, 1987; Tang, 2002). Шынымен де, кей

кездері айырмашылыты болуы схбаттасу процесіне тосауыл болмай,

керісінше, оны жеілдетіп жатады. Оан оса, схбат барысында нені ор-

та, нені орта емес екені және оны маызы аныталады, бәлкім, айта

арастырылуы бек ммкін.

Оны салдарыны бірі – іштен баылаушы секілді схбат алушы да әр-

дайым жаын арым-атынас орнатуа тырысуы керек. Іштен баылау ба-

рысында арым-атынас орнаан адамнан схбат аланда жмыс айтар-

лытай азаяды, ал этнограф схбат берушімен брын аз немесе ешандай

байланыс орнатпаан жадайда, жаын арым-атынас ру міндеті аса

маызды. Кейбір адамдар тобымен іс жзінде я эмоциялы трыдан бол-

сын, байланыс орнату иына соуы ммкін: мысалы, сексуалды зорлы

крсеткен ылмыскерлер (Crewe және Ievins, 2015).

Зерттеушіні зін танытуы туралы ткен тарауда айтыландарды кбін

осы тарауда да олдануа болады. Мисор (1985) малімдермен биогра-

фиялы схбат жргізген кезінде киген киіміне аса мән бергенін жазады.

Бл оны схбата келген малімдерді жасына арай әртрлі киінгенін

білдіреді. Сонымен атар схбат процесін жеілдету шін орта ызыу-

шылы пен биографиялы тәжірибені негізге ала отырып, жаа нәрсеге

деген ыыласын оятанын айтады. Іштен баылау сияты, схбат кезінде

де жаман ата алмас шін және жаын арым-атынас руа кмектесе-

тін адамдарды ынталандыру шін зіізді таныстыранда абай боланыыз

жн.

Райан схбат алушыны зін-зі таныстыру кезіндегі жеке апаратты

жариялау секілді таы бір аспектіні талылайды. Стратегиялы және эти-

калы себептерге байланысты зерттеушіні зерттеп жрген адамдарына

зі туралы апарат бергені жн. Дегенмен апаратты жариялау аншалы-

ты орынды және қай ақпаратты жариялау керек деген сра туындайды.

Райан «ирландиялы гейлерді мірі» туралы нарративті зерттеуін талы-

лаанда сапалы зерттеу туралы әдіснамалы мәтіндер оны «ашы және

шынайы диалог» руды жеілдетер арым-атынас орнатуа ажетті а-

парата ол жеткізуге кедергі боланын айтады (Ryan, 2006:155).

рине, жаын арым-атынас орнату жалыз мәселе емес. Схбат жа-

дайын алыптастырып, оны сатау те маызды. Бл әсіресе салыстырма-

лы трде ыпалды адамдардан схбат аланда иынды келтіруі ытимал:

Элиталар әдетте басаруа дадыланандытан, згелерді олара

баынышты боланына еті йренген. Сондай-а схбат алушылар-

ды не ойлайтыны және згелерді мірінде нені маызды еке-

нін срайтыны да олар шін жаттанды дниеге айналан. Осындай

әлеуметтік фактілер зерттеушіні олара ерекше рметпен арап,

176

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

сондай-а зара жасы тсінікті алыптастыру шін шектен тыс ала-

даушылыын тудыруы ммкін. [...]. Элита кілі саналатын адам бір

сәтке з-зін стай алмай алса да, схбат алушы е басынан жа-

дайа баылау орнатуы керектігін маызды деп есептеймін. Бл мы-

надай бір жадайды есіме салады: зім зерттеп жрген «отбасы мен

балаларды әлеуметтік трыда орау жніндегі агенттіктерді» бі-

ріні элиталы кеес мшесі зі кн сайын таы ас ішетін және з

атына тапсырыс берілген стелі бар аланы ортасындаы ымбат

мейрамханаларды біріне таы саат 7:30-да кездесуге шаыр-

ды. Мен келістім және досымнан сол адамны кеістігінде болсам

да, (зіме және оан) әлеуметтік жадайды алыптастыруа атысты

ниетімді е бастан алай жеткізе аламын деп срадым. Досым бол-

са, е алдымен, ертерек келіп, ол келгенде стел басында отыр деп

сынды. Бл маан сол кеістікке бойымды йретіп, оны бір блігі

маан тиісті деп айтуа уаыт береді. Сйтіп, ойым іске асты. Ол біраз

абдырап аландай крінді де, сзін маан сенетінін және зерттеп

жрген таырыпты олдайтынынан бастады. Бл те сәтті шыан,

ашы және мазмнды схбат болды.

(Ostrander, 1993:19–20)

Каррер (1992) мәселені әлеуметтік оиа деп арауа мәжбрле-

ген пуштун әйелдерімен схбаттасу барысында схбат контексін анытау-

даы иынды элитаны зерттеуден баса жадайларда да туындауы мм-

кін екенін жазады.

Таы бір мәселе – информантты апарат беруге лысызды танытуы.

Йоханнессонны айтуынша, схбат берген сот трешілеріні кпші-

лігі оны сратарына жауап беруге дайын боланымен, оларды

біреуі сратара те ыса және тсініксіз жауап айыран, яни

кші-он сотындаы треші ретінде кнделікті жмыстары туралы

жалпы айтып шыанымен, ешашан таырыпа атысты жеке ойын

білдірмеген. Сот трешісі сратарыыз орынсыз деп, бірнеше рет

жауаптан жалтаран. Зерттеуші: «Схбат кезінде сратарым бар-

ан сайын зара тсті, сондаы мітім андай да бір жауап алу шін

сратарымды жетілдіру болатын. Ал схбат берушілерді жауабы

кбінесе «жо» немесе «еш пікірім жо» деген р сзбен шектеліп,

керісінше, ысара тсті.

(Johannesson, 2017)

Бл жердегі мәселе – сот басшысыны трешіден схбата атысуын

талап етуі және одан крген ысым болуы ммкін. Сондай-а бл схбат

алу шін адамдара гейткиперлер арылы шыанда туындауы ммкін мә-

селелерді бірін айындайды. Йоханнессон таы бір мәселені крсетеді.

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

177

Оны айтуынша, баса бір треші барлыын бге-шігесіне дейін айтып

беруге дайын боланымен, оан тсініксіз ресми ыты тілде сйлеген,

сонымен атар зерттеушіні сот жмысынан жеткілікті дәрежеде хабары-

ны болмаанына кінгенін жеткізген.

Бл мәселелерді ерекше дей алмаспыз. Дегенмен аталан мәселелер-

ді шыу себебі туралы ой озау болашата оны алдын алуа сеп болуы

ммкін. Дегенмен зерттеушіге тәуелді болмайтын жадайларды кп еке-

нін мойындаан жн, сондытан да схбаттар әрдайым жоспар бойынша

рбіп, нәтижелі бола бермейді.

СҰХБАТ ПРОЦЕСС РЕТІНДЕ

Схбатты алашы бірнеше минуты оны табиаты мен сипатын аны-

тауда ерекше маызды. Себебі схбатты алашы минутында схбат т-

ріне атысты жасырын немесе ашы келіссздер жргізілуі ммкін. Солар-

ды бірі – схбат жргізуді себебі мен баыты туралы зерттеуші сынатын

апарат, сонымен атар пиялыа кепілдік беру және схбат берушілер-

ді наты сратара жауап беруден бас тарту ыы. ай жерде отыру

керек, дыбыс жазатын рылыны (олданылан жадайда) айда орна-

ластыран дрыс және т.б. мәселелерге атысты шешім абылданан кезде

елеусіз таырыптар тірегінде әгіме рбуі ытимал.

Информант сйлеп отыран кезде схбат алушыны зін-зі стауы да

маызды болады. Адамдар әдетте жауаптарыны аншалыты орынды

немесе орынсыз екеніне атысты андай да бір реакцияны, тіпті біреуді

сынап-мінегенін ктуі ммкін. детте схбат алушы әсіресе схбатты ба-

сында оларды жауаптарына анааттананын білдіретін белгі беріп оты-

руы керек. Этнографты айтылып жатан сзді тыдап, тсініп отыранын

білдіруі те маызды, сондай-а з тарапынан тиісті жауабын беріп отыр-

аны жн.

Мисор (1985:62) айтып ткендей, «біреуді әзіліне клмей

оюдан дай сатасын». Бл кптеген этнографиялы схбатты маыз-

ды ерекшелігін крсетеді. Этнографиялы схбатты масаты – стандартты

схбаттара араанда, адамдара кбірек еркіндік беріп және з бетін-

ше сйлеуге жадай жасай отырып, әгімені жеілдету (Rubin және Rubin,

2012; Brinkmann және Kvale, 2015).

Схбат алушыны белсенді тыдаушы болуа тиіс екенін, сондай-а

зерттеу фокусына андай атысыны болатынын және схбат жадайла-

рын алай крсететінін баалау шін схбат алушы айтылан сздерге мән

беруі керек. Баылау немесе схбат болсын, зерттеушіні далалы зерт-

теу барысында не еститініне тоталса, адамдарды тура маынасында

Білім алуа және білімге негізделген тжырымды жасауа атысты аспектіні талдау

шін араыз: Roulston, 2018.

178

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

олданан сздеріне ана емес, сонымен атар оны алай айтанын және

кмекейінде не транын байауа тырысу керек. Біз модальдылы (мыса-

лы, бір нәрсе мәжбрлікпен немесе сенімсіздеу айтылды ма, жо па) пен

интеракциялы ызметті (атаратын ызметіне арай айтылан нәрсені

кейбір әрекет аясына аншалыты сәйкес келетінін) арасын ажырата ала-

мыз. Оан оса, тыдаан кезде схбатты алдаы уаыттаы баытын д-

рыс жола бру мәселесіне ерекше кіл блінуі керек.

Кбінесе зерттеуші схбата атысатын жалыз бтен адам боланды-

тан, пиялыа кепілдік беруі шін информантты айтанын зінен бас-

а ешкім естімеуге тиіс. Бл да – схбат кезінде туындайтын тәуекелдерді

бірі. Осындай жадайда ана информант апаратты жайып салып, зге-

лер алдында айта алмайтын пікірін білдіруге ниеттенуі ммкін. Дегенмен

жадай немі осылай бола бермейді, берілген апаратты шынайылыына

кепілдік жо. Айтылан пікірлер зге жадайлармен салыстыранда шы-

найы болмай, информанттарды кзарасын дәлме-дәл крсетпеуі мм-

кін. Айтылан пікір дрыс па, әлде брыс па және андай маынада айтыл-

аны оларды згелерге, оны ішінде зерттеушілерге деген кзарасына

тәуелді. Оны стіне, информанттар кейде здерін «келешек рпа шін

сйлегендей» сезінеді және бл да оларды нені және алай айтанына

әсер етеді. Кейде олар этнографты пиялыты сатауа атысты кепіл-

дігіне кмән келтіріп, сол схбатты «апаратты тарату» немесе згелерді

алдында образ алыптастыру шін олдануа тырысуы ммкін.

рине, кейде этнографтар бірнеше адам атысатын схбат жргізеді,

ол жерде аудиторияа атысты мәселе одан сайын иындай тседі. Лиді

мәлімдегеніндей, кейде баса адамдарды атыстырмай схбат йымдас-

тыруды реті келмейді:

Ммкіндігінше ерлі-зайыптыларды әрайсысына жеке схбат жр-

гізілді, дегенмен біратар жадайда орта схбат жргізуден баса

амал алмады. Бл әсіресе жуырда йленген, шаын пәтерде тратын

жас жбайларды жадайына байланысты болды. Себебі жпты бі-

рінен схбат алып, екіншісінен баса блмеде, әдетте жатын блме-

де кте труын срау ыайсызды тудырды.

(Lee, 1992:136)

Чандлер әскери теізшілерді әйелдерін зерттеген кезінде осындай мә-

селемен шырасанын және мны зерттеуге айтарлытай әсері тигенін

жазады:

Кездесу тек ана әйелдерден схбат алу шін йымдастырыланмен,

екі жадайда да схбата оларды кйеулері атысты. йелдерді

схбата зі емес, кйеуімен бірге келуі схбатты табиатын тбе-

гейлі згертіп жіберді; сонымен атар ойылан сауалдарды, оан

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

179

берілген әйелдерді жауабын трлендірді, тіпті кейде кйеулері схбат-

а араласып отырды. Олар сйлемегенні зінде сезімін ым-ишара ар-

ылы әйелдеріне белгі беріп, аталан белгілер жауап беру барысында

аны байалды.

(Chandler, 1990:127)

Схбата сырттан біреуді араласуы әрдайым кері ыпалын ана тигізе-

ді деп те айта алмаймыз.

Хантер кеес мшесімен оны Чикаго шетіндегі бай аудандарды бі-

ріндегі йінде схбат жргізіп отыран кезде схбат берушіні әйелі

кіріп келіп, схбатты баылаушы ретінде ыса уаыт тыдап бол-

аннан кейін кйеуіні жауабына осымша мәліметтер мен з пікі-

рін оса бастаан. Осылайша мәселелер мен саясата кбірек кіл

блінген және ресми сипаттаы схбат бірте-бірте элита ішіндегі

наты бір адамдар туралы шжаты әгімеге айналан. йелі «кім-

ні кіммен арасы жасы», «кімді адамдар рметтейді немесе р-

меттемейді» деген таырыпта адамдар туралы кбірек «әлеуметтік

тсініктеме» беріп отырды, осылайша схбат апарата толы және

шындыты жайып салатын «секке» айналан.

(Hunter, 1993:48)

Этнографтар кейде бір уаытта бірнеше адаммен схбатты әдейі йым-

дастырады (Currie және Kelly, 2012). Топты схбат кп адамны атысуы-

на ммкіндік берумен атар, кейбір схбат берушілер шін мейлінше ауіп-

сіз болуымен ерекшеленеді, осылайша схбат барысында схбат беруші-

лерді барынша ашы сйлеуге ынталандырады. Хелен Симонс Кэролды

мысалынан келтіргендей, топты схбаттар ялша әрі тартынша адам-

дара атысты мәселелерді шеше алады:

Сұхбат

алушы:

Бл дәріс ялша адамдара кмектесе ме, әлде оларды

згелерден одан сайын ерекшелей тсе ме?

Анжела: Оларды мінездеріні тйы боланы сонша – ая асты-

нан біреуі сйлей алса, еріксіз «блара не болды екен»

деп ойлап аласыз. Мені ойымша, әрбіріні з ойы бар

және айналасындаы барлы адам сйлеп жатанды-

тан, «біз де сйлейміз» деп ой тжыратын секілді.

Патриция: Кэрол н-тнсіз алды.

Сұхбат

алушы:

Сйлегенді натпайсыз ба?

Кэрол: Маан сра ойыланда ана сйлеймін.

Анжела: Сіз сйлегенде, сйлейтін сияты. Оны алаш кргенде,

тйы адам деп ойладым.

180

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

Сұхбат

алушы:

Біра пікіріізді білдіргііз келгендіктен, сйлеп отырсыз

ой.

Кэрол: Иә. Біреуді айтаны ате болса, з ойымды айтамын.

Сұхбат

алушы:

Осындай дәрежеге жету шін анша уаытыызды сарп

еттііз?

Кэрол: Бл бір досты орта болды, шебер рып отырды

және бір-бірімізбен сйлесе алды. Осылай боланы д-

рыс болды, әрі кп уаыт алмады, бірнеше саба ана

ткізілді.

Анжела: ш немесе трт саба ткеннен кейін Кэролды кбірек

сйлей бастаанын байадым.

Патриция: Мен бірінші сабата сйледім.

Анджела: Мен де.

Кэрол:

Адамдарды «тым байсалдысы» дегені ызамды келтіре-

ді. Сонда да згелерді пікірін рметтеймін.

Анжела

(Патрицияға):

Бәлкім, айайыыздан олар лердей оратын шыар.

(Simons, 1981:40)

Бетпе-бет схбаттарды те орынышты деп ойлайтын адамдара топ-

ты схбаттарды о әсеріні болу-болмауы кбінесе топты рамына

байланысты.

Бір емес, бірнеше информантпен бір уаытта сйлесу топты схбат-

тан баса лгіде жзеге асуы ммкін. Соларды бірі – фокус-топ, бл әдіс-

ті кейде этнографтар да олданады. Джоуетт пен О’Тул (2006) бір-біріне

арама-айшы мысалдарды келтіреді: Джоуетт жас ыздардан тратын

фокус-топты алып, оларды феминизмге атысты станымын зерттеген-

де зерттеу нәтижелі болып, ал О’Тул жоары білім алуа атысты жасы л-

кен студенттерді кзарасын зерттеу шін бл әдісті олдананда, нәтиже

ойлаандай сәтті болмады. Шынымен де, «топты динамика трысынан

аладаушылы тудыратын рдістермен» (459-б.) бетпе-бет келгенде, ол

демалыс блмесінде студенттермен жай әгімелесе отырып, «зерттеуді

мейлінше этнографиялы стиліне» кшкенін жазады (461-б.).

Кп атысушыны амтитын мәлімет алуды таы бір жолы – диалог

немесе талылау тобы. Олар әртрлі болуы ммкін, сондай-а диалог пен

талылау тетін әлеуметтік контекске байланысты алыптасады. Либлинг

және т.б. авторлар (2015) амаудаыларды оаммен байланыс орна-

ту және білім алуды амтамасыз ету масатында трмеде рылан диа-

логты топтарды талылайды. Бл топ зерттеулерді дереккзі ретінде де

арастырылады. Алашы зерттеуде Prison Dialogue (Трмедегі диалог)

атты айырымдылы йымыны йлестірушілері басаратын топ рылды.

Зерттеушілер бл топты рметті мшелеріне айналып, амаудаыларды

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

181

мірін тсінуге ажетті бай дереккзіне тап болды. Талылауа арналан

таырыптарды кбінесе амаудаылар тадады, кткеніміздей, талылау

аясы те ке болды. Зерттеушілер амаудаылар мен трме араушысы

арасындаы арым-атынасты әрі арай зерттеу масатында кейінірек

сол трмеге айта келгенде алдыы диалогты топ таратылды, дегенмен

зерттеу барысында уаыты 10 аптаа созылатын осындай топ рамыз деп

шешім абылдады. Бл жолы ойымыз бюрократиялы трыдан крде-

лі процесс болып шыты, сондай-а трме араушысыны атысуы талап

етілді, дегенмен зерттеушілер трме араушысын әгімеге араластырмау-

ды жолын тапты.

Схбаттарда топты немесе жеке форматты олданылуы не айтылаты-

нына және кімнің айтатынына әсер етуі ытимал. Мысалы, топты сессия

кезінде схбат алушыа таырыпты баылау иына соады. Бір жаынан,

мны пайдасы да бар, себебі информанттар зерттеушіні олы жетпейтін

апаратты пайдаланып, бір-біріне кмектесіп отырады («кәнеки, айтсаң-

шы», «ал сен сөйткенде не..?»), осылайша нәтижелі бір зерттеу шыады

(Мәселен, Саймонны зерттеуінен келтірілген зіндідегідей).

Топты схбаттарды олдануды пайдасы да, зияны да болуы ммкін.

Мнда да жеке схбаттардаыдай брмалаушылы болып жатады, деген-

мен талылаулар кбінесе атысушы мәдениеті туралы тсінік алыптасты-

рады. Басаша айтанда, бір апараттан айырылсаыз, оны орнын схбат

берушілерді кзарасын, риторикалы стратегиясы мен дискурсты о-

рын білуге ммкіндік беретін мәліметтермен толтыруа болады.

Схбат жргізу әдісіндегі таы бір айырмашылы – схбатты кімні жр-

гізуіне байланысты туады. Кейде бірнеше схбат алушыны болуы тиімді

әрі ажет болып жатады. Дуглас информанта массаж салонына атысты

шындыты айтызуа тырысанда олданан стратегиясы тмендегі мы-

салда келтірілген:

Массаж салондарындаы басты инсайдерді жергілікті адвокат еке-

нін брыннан білетінбіз. Ол массаж салондарыны бірлестігіне кіл-

дік етіп, соан атысты істі 80 пайызын жргізді. Біз оны әшкере-

легіміз келіп, оан тза руа тырысты. Адвоката «іштегілерді»

бірі екенімізді дәлелдеп, сеніміне кіргіміз келді. «Бауырым, сені

жаыдамыз, бізге сенуіе болады», – деп сз бере алмайтынымыз-

ды білеміз. Себебі ол әртрлі айла-шары мен алдап-арбауа әбден

йреніп алан. Мны сырттан араанда шынайы етіп крсету ке-

рек еді. Схбата [зімізбен бірге] екі жас массажисті ертіп барды,

осылайша оларды бізбен ілесіп келуі [бізге] сенімді арттырады де-

ген масат болды. Адвокатты кабинетіне кіргенде ыздарды бірі

жмыс істейтін салонны екі ызметкері шыып кетті де, олар бір-

бірімен уана ауышты. (Зерттеушілерге де сәттілік арты етпейді.)

Схбат барысында екі ыз жмыстары туралы сйлесті. Білуімізше,

182

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

соларды біріне салонда жмыс істегені шін айып таылан. Олар

сол туралы сйлесіп жатты. Оан адвокатты әсер еткені сонша – ісін

сол адвоката бере салды. Схбат соында адвокат [бізге] оны бар-

лы файлдарын олдануа, оларды кшірмесін алуа, зерттеуіміз-

ді жргізу кезінде оны атын олдануа, тіпті сот істеріне де онымен

ілесіп баруа және т.б. рсат берді. Алашы кезде бәрі дрыс бо-

лып крінгенмен, адвокатты бізден бір нәрсені жасырып аланына

сенімді болды (кейін ыздарды бірі кбірек апарат алып, тексеру

шін онымен жмыс істей бастады).

(Douglas, 1976:174–175)

Сонымен атар схбат жргізу міндетін схбат берушіні әріптестеріне

де тапсыруа болады. Поллард мынадай мысал келтіреді:

Тскі ас кезінде схбат тобын ру шін балалар шаырылды, мен

оларды мектеп туралы не ойлайтынын білгім келді. Бл топ бірден

зіне «Moorside тергеу блімі» деген ат ойып алып, маызды сезі-

не бастады. Келесі жылы «Moorside тергеу бліміні» рамы бір-

тіндеп згерді, дегенмен топ мшелерін әртрлі топтаы балалардан

жасатай отырып, тепе-тедік сатауа тырыстым. детте схбата

бір уаытта шамамен алты бала тартылып, бір жыл ішінде оларды

саны он шке жетті [...]. Балалармен схбат жргізу тобын рудаы

масатым – балалар маан малім ретінде арап, ашыла ойма-

андытан, кедергіні есеруді жолы осы деп ойладым. «Moorside

тергеу бліміні» мшелерімен зімді ызытыран нәрселерді тал-

ылап, малімдерді ылмысты удалаудан орайтын иммунитет

және пиялы туралы идеяларымды сынып, кп уаыт жоалттым.

Содан кейін «Moorside тергеу бліміні» мшелері схбат алу шін

тскі ас кезінде бос тран имарата балаларды екі-екіден, ш-ш-

тен немесе трт-трттен топа бліп шаыра бастады. Кей кездері

схбат алушылар з достарынан, кейде здері дрыс танымайтын

балалардан схбат алды. Бастапыда схбат барысын баылауа ты

рыспадым және бл істі балалара тапсырдым.

(Pollard, 1985:227–228)

Кейінгі кездері бірнеше таырыпты зерттеу барысында дәстрлі тәсіл-

дерге араанда, әріптестер жргізетін схбаттар мейлінше нәтижелі де-

ректер беретіндей крінгенде, бл стратегия олданылып келді. Осын-

дай жадайларды атарына мар ойындарына тәуелді болу мәселесін

(Devotta және т.б., 2016), АИТВ/ЖИТС-ке шалдыандарды (Greene және

т.б., 2013), йсіз аландар (Couch және т.б., 2014), жалыз басты аналар

және ммкіндігі шектеулі жандарды мірін жатызуа болады (Edwards

және Alexander, 2011). рине, аудиторияны тигізер әсерін де есепке алу

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

183

керек. Сондытан алынатын деректерге зерттеуге атыстырылан белгілі

бір адамдар ана емес, сонымен атар этнографты тәжірибесі де әсер

етуі ммкін, әрі схбаттарда арастырылан таырыптар зерттеушіні ба-

ылауында бола бермейді.

Схбатты кім жргізеді және оан кім атысады деген сра аншалы-

ты маызды болса, схбат айда және ашан жргізіледі деген сра та

соншалыты маызды. Алайда схбат жргізілетін жерлерді этнографтар

әрдайым з баылауында стай алмайды. Ли Солтстік Ирландиядаы әр-

трлі дін кілдері арасындаы аралас некені зерттеген кезінде кездесуге екі

жп ана келіскен:

Оларды ойан шарты бойынша алашы кездесуіміз оамды

орында теді, сонымен атар олар мен туралы апарат аланымен,

здері туралы апарат бермейді. Осылайша здерін таныстырмастан

брын, тарапымнан андай да бір ауіпті бар-жоын біліп, шешім

абылдау шін мені тексеріп алуа ммкіндік алды. Тексерістен т-

кенім аны, себебі екі жп та здері туралы мәлімет берді, олармен

схбат жргіздім. Екеуі де мені йіне шаырмады, сондытан схбат

«бейтарап» жерде тті, бәлкім, сол екі жп мекенжайыны пияда

аланына сенімді болысы келген шыар.

(Lee, 1992:131)

Этнограф схбат тетін жерді тадаанны зінде, ыайлы орын табу

оай емес. Берджесті айтуынша, орта мектеп туралы зерттеуінде схбаттар-

ды сыныптар мен блімні жмыс кабинеттерінде жргізген, дегенмен екеуін

де тамаша орын деуге келмейді. Мектепті зерттеген баса зерттеушілер тіпті

одан да олайсыз орындарды тадауа мәжбр болан: мысалы, Хаммерсли-

ді (1980) сәтті схбаттары баспалдаты тменгі жаында ткен.

Локацияны тадау ммкіндігі болан кезде бірнеше факторды есте са-

таан жн. Декстер адам назарын аударатын ытимал факторларды есепке

алу ажеттігін айтады:

Мені схбат жргізуді тадаан ортам олайсыз болды және бл

ателікті бірнеше рет айталадым. Мысалы, бар ойы әріптестерімен

әгімелесуде болып тран за шыарушы органны кілінен за

шыару палатасынан тыс жерде схбат алу жасы пікір бола оймас,

дегенмен оны баылау арылы кей нәрсені біліп алуа болады. Егер

осындай жадайа айтадан тап болсам, «мені дрыстап тыдаыз-

шы» деп шімірікпестен айта аламын ба, жо па, білмеймін, алайда

олы босаан кезде оан арнайы уаыт бле алатынымды айтар

едім. Е кп кездесетін иынды – адамны жеке кабинетіні бол-

мауы; мысал ретінде кабинеті бастыына кіреберіс ретінде олданы-

латын за шыару палатасыны кілін немесе хатшыларды айтуа

184

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

болады. Ендігі уаытта мндай жадайда конференц-залды бар-

жоын натылаймын немесе кофе ішіп келуге, тіпті болмаса, тскі

аса баруа алай арайсыз деп сраймын.

(Dexter, 1970/2006:54)

Жоарыда айтып ткендей, кімні «территориясында» екенііз (Lyman

және Scott, 1970) схбат барысына айтарлытай әсер етеді. Кбінесе

адамдара з территориясында схбат алан олайлы. Снмез және т.б.

авторлар алыса атынайтын жк клігін жргізушілер, сондай-а АШ-

ты ірі мегаполисіні кварталындаы ауымдастыты мшелері туралы

этнографиялы және биомедициналы зерттеу жргізген кезде сол адам-

дар арасында жынысты жолмен таралатын ауруды және АИТВ-ны жты-

ру мен тарату аупіні жоары екенін, әрі оларды зерттеу шін ол жеткізу

иын әлеуметтік топтар екенін айтады.

Зерттеушілерді айтуынша, университеттегі тередетілген схбат-

тарды және серологияны жргізуді алашы жоспарын айта а-

рауа тура келді. Схбат барысында атысушыларды пиялыын

амтамасыз ете отырып, сондай-а ан және зәр лгілерін, ынап

жаындысын алу кезінде гигиеналы шарттарды сатауа тырысты.

Оларды здерін жайлы сезінуі шін е дрыс шешім деректерді секс

индустриясындаы әйелдерді здері жмыс істейтін және ауіпсіз

сезінетін онай блмелерінде жинау екені белгілі болды. Секс ин-

дустриясыны ызметкерлері делдалдарды таныандытан, олар-

мен және жк клігін жргізушілермен ткізілген схбаттар да она-

й блмесінде ткізген. Секс ызметкерлері немесе делдалдарды

онайде блмесі болмаан жадайларда далалы зерттеушілер

схбат жргізу шін блме жалдаан. Бл тәсіл, ымбата тссе де,

зерттеуге атысатын барлы атысушылар, соны ішінде жк клі-

гін жргізушілер шін тиімді болды [...]. Далалы зерттеушілер рсат

алу шін, сондай-а оларды жеке басыны ауіпсіздігін сатау шін

онай менеджерлерін зерттеу жмысыны барысынан хабардар

етті. Зерттеуге атысушылара ыайлы болуы шін далалы зерт-

теушілер схбатын зерттеуге атысушыны шеккен темекісіні ттінін

жтып, за уаыт бойы тзу немесе жаа ана сексуалды ызмет

крсетіп шыан ашы-шашы киінген немесе жартылай жалааш

әйелдермен отыру секілді иын жадайда жргізді.

(Sönmez және т.б., 2016:118)

Бл мысалдар крсеткендей, схбаттарды бтен территорияда жргізу әр-

дайым иындысыз те бермейді. Скиппер және Маккахи (1972) стриптиз-

шілер туралы зерттеуінде осындай мәселемен бетпе-бет келгенін жазан.

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

185

Оларды айтуынша, респонденттерді бірі зерттеушіден театра келіп,

оны нерін тамашалап, схбатты сахнаны сыртында жргізуді сраан:

Сахнаны сыртында бізді грим блмесіне арай ертіп бара жатанда

оны сырты крінісін байамаан сыай таныту иына соты. Киім-

нен тек ана сахнаа киетін ішкиіммен келіп отырып, аяын стелге

ойанда зіміз біраз обалжыды. Сратарды тсінікті етіп айту бы-

лай трсын, тіпті ойымыз келген сратарды мытып алды. Жа-

дайымызды одан сайын иындатан нәрсе – стриптизші бізге алай

әсер еткенін тсініп, оан осындай рл наандай крінді. Жарты са-

аттан арты уаыт бойы ойылан сратара адамды еліктірер н-

мен жауап атты және жауаптары кбінесе андай да бір ойлара же-

телейтін. ыры минут ткеннен кейін, осымен тамам дегендей былай

деді: «Бл жер суып кеткен сияты, иә? Тоып кеттім». Орнынан трып,

кимоносын киіп, грим блмесінен шыты да, баса стриптизшімен

сйлесе бастады. Сол кеткеннен айта оралмаандытан, схбатты

осымен аяталанын тсіндік [...]. Кабинетімізге келіп, алан әсерле-

рімізді жазан кезде кп дерек жинай алмаанымыза кзіміз жетті.

Шындыында, біз кп сраты оюды мытып кеттік немесе ойан с-

ратарымыза орынды жауап ала алмады [...]. Схбат кезіндегі жа-

дай бізді емес, респондентті баылауына тті; оны ережесімен ой-

наанымыз сонша – тіпті схбатты ашан аяталатынын да сол шешті.

(Skipper және McCaghy, 1972:239–240)

Бдан кейін зерттеушілер болашата стриптизшілермен жргізілер сх-

батты ресторандарда йымдастырамыз деп шешті.

Берджес мектепте жргізген зерттеуінде крсеткендей, контексті фи-

зикалы ерекшеліктері схбат барысындаы жауаптара әсер етуі ммкін:

детте мектеп басшысыны немесе орынбасарыны кабинетінде

ыайлы орындытар мен стел болады. Журнал стеліне жаын

орынды тадау таспаа жазылан әгіме ая астынан емес, алдын

ала жасалан жоспармен жргізілді деген фактіні жоа шыаруа

кмектеседі. Ал жетекшіні орынбасарымен диктофон тран стел-

ді басында әгімелесу сол адама зін сенімді сезінуге ммкіндік

береді, себебі айналасында керек кезде арауа болатын жат са-

талан шкаф, файлдар секілді зіне ажетті нәрсені бәрі бар. Соны-

мен атар бл ресми сипат дарытып, адамдарды статусынан және

здерін алай абылдайтынынан хабар береді.

(Burgess, 1988a:142)

ысасын айтанда, кбінесе адамдара з территориясында схбат

жргізу және здері алаандай контексті йымдастыру – е здік стра-

тегия. Бл олара таныс емес ортамен салыстыранда, здерін әлдеайда

186

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

жайлы сезінуіне ммкіндік береді. Сондай-а здері және з әлемі туралы

тсінік алыптастыруа септеседі (Herzog, 2005). Кейде схбатты блек

бір орта ретінде алыптастыру ажеттігі туындайды, онда баылау сұхбат

берушінің олына теді, сондытан да зерттеушіні схбат орнын тадауы

және оны згертуі, келу уаытын белгілеуі – схбат жргізу шін маызды

стратегия болуы ммкін.

Схбат контексін арастыран кезде схбатты схбат беруші міріне

аншалыты сай келетінін ескеру де маызды. Зерттеушіні схбаттарды з

ыайына немесе кн тәртібіне сай жоспарлауына болады, дегенмен сх-

бат берушілер шін бл оларды кнделікті жмыс кестесінен бір сәт сергіп,

кілін аулауды амалы секілді арастырылады. Дегенмен барлыы тегіс

осы кзараста деуден аулапыз. Бл Скиппер мен Маккахиді басына

тскен иындытарыны бірі болса керек. Сондай-а кейбіреулер әгіме-

лесуден ләззат алуы ммкін, ал схбат беру олара кнделікті алыпты іс

сияты крінеді. Декстерді сенаторлары мен конгресс мшелері – соны

жарын мысалы. Оларды схбата деген кзарасы, схбат кезіндегі мі-

нез-лы әлеуметтік арым-атынасты мндай трімен таныс емес неме-

се оан атысты еш тәжірибесі жо адамдардан ерекшеленеді. Сондай-а

адамдарды наты бір жадайа әсері мірінде болып жатан оиалар

мен азіргі уаыттаы ахуалына байланысты болуы ммкін. Бл Кэннонны

зерттеуінде маызды фактор болан еді:

Кэтринмен жаын арым-атынас орнатып, жасы тсінісіп кеттік

деп ойладым, алайда бір кні онымен жргізген схбатым сәтсіз тті

[...]. Ауруа шалдыан адамдара схбат жргізуге атысты оры-

нышым шындыа айналандай, ал зерттеуім оны уайым-айыа

саландай болды, себебі аншалы ауырып трса да, шаршаса да,

сыпайылы танытып, маан схбат беру шін ауруханада алды.

Оны ойы бл жерде емес, алыста еді, әгімеміз ауыр крсіну мен

заа созылан нсіздікпен жаласты, шаршадыыз ба деп сраан-

ны зінде, әгімені жаластырысы келгенін айтты [...]. Оны келесі-

де кргенше, бл кездесуді ойлап, уайымдадым [...]. Келесі схбатта

бл жадайды маан алай әсер еткенін айтып едім [...], ол маан

жнін айтты, сйтіп, мәселе екеуіміз шін ойдаыдай шешімін тап-

ты. Оны әгімелесуге пейілі боланмен, шаршап транын жеткіз-

ді. Тіпті шаршааны сонша – жзі жабырап, кілі лазып тра-

ны байалды. Алдаы уаытта осындай жадай айталанса, біз жай

ана шай ішіп, әгімелесуді кейінге алдырамыз деп шештік. Шын

мәнінде, ол атты ауырып, тсек тартып аланша бл жадай ай-

таланбады, кейде ол ауруы емес, баса таырыпта әгіме озауды

алайтынын айтатын. Тіпті әгімемізді баса таырыпа брса та,

әйтеуір тбі айналып оны ауруы жайында сз озап отырды.

(Cannon, 1992:164)

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

187

Талылау барысында схбаттар бетпе-бет кездесуден трады деп йар-

ды. йтсе де бл шін немі ммкіндік туа бермейді. Этнографтар сауал-

нама жргізетін зерттеушілерге араанда, телефон арылы схбат жргізу

тәсілін кп олдана оймаан шыар, дегенмен оны да пайдасы болуы

ммкін, себебі бл жзбе-жз схбаттасуды реті келмеген адамдара ол

жеткізу және бетпе-бет кездесу кезінде ала алмаан маызды апаратты

алу ммкіндігін береді (Sturges және Hanrahan, 2004; Holt, 2010). рине,

схбатты онлайн, электронды пошта, чаттар немесе Skype, Face Time не-

месе баса да ралдарды кмегімен жргізуге болады (араыз: Mann

және Stewart, 2000; Markham, 2005; James және Busher, 2006; Janghorban

және т.б., 2014). Бл жерде де айтып ткен мәселелер туындайды. Оан

оса, баса жадайдаылар секілді абылданан стратегияларды салда-

рын мият ойлау керек, дегенмен әртрлі байланыс тәсілдеріне атысты

ммкіндіктерді зерттеу барысында кей нәрсені байап кретін, ателіктер-

ге жол беретін кездер де болады.

СҰРАҚ ТҮРЛЕРІ

Этнографтар мен сауалнама жргізушілерді сра ою тәсілінде-

гі айырмашылы кбінесе «рылымданбаан» және «рылымданан»

схбат деп тжырымдалады. Бл дрыс, дегенмен адамды жаылысты-

руы ммкін. Барлы схбаттар, баса да әлеуметтік арым-атынас секіл-

ді зерттеуші және информант тарапынан рылымданады деген пікір бар.

Алдын ала рылымданан және рефлексивті схбат арасындаы айырма-

шылыты аражігін ажыратып алан жн. детте этнографтар наты ан-

дай сра ойысы келетінін алдын ала шешпейді, әрбір схбат берушіге

бірдей сратар да оймайды, біра схбата ойылуа тиіс (жазылан не-

месе ойында сатаан) сратарды тізімімен кіреді. зекті таырыптарды

арастыру кезінде наты сценарий бойынша схбат рбітуге мтылмайды,

пікірталасты табии жолмен туіне ммкіндік беру шін мейлінше икемді

станымды олданады. Этнографтар сауалнаманы бір трімен ана шек-

теліп алмауы керек. ртрлі жадайларда немесе бір схбатты әртрлі

блігінде сауалнаманы атаратын ызметіне арай директивті немесе ди-

рективті емес тәсілдер олданылуы ммкін; бл кбінесе схбатты рбуіне

арай шешіледі (араыз: Holstein және Gubrium, 1995).

Этнографтарды басым блігі ашы сра оятыны рас. Олар мысалы,

информанттардан жауабына сипаттама беруді срауы ммкін. Осылайша

Декстер саясаткерлер мен кіметке атысы бар баса да адамдар туралы

зерттеуіне сйене отырып, схбат берушіні наты бір ауымды таырып ту-

ралы әгімеге тартуа итермелейтін сратарды олдануды сынады:

188

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

детте олардан «тариф туралы естідііз бе» дегеннен грі, сраты

«компаниялардан не естисіз» (конгресмендерге), «олар сізді несімен

аладатады» деген сипатта ойан дрыс. «андай адамдардан к-

бірек естисіз?», «біреу сізге ысым крсете ме?» деген сратар одан

да жасы болуы ммкін. Сол сияты, «мекемеізді андай да бір

федералды басармалардан алатын субсидиялары туралы не айта-

сыз?» дегенні орнына «жмысыызда мемлекеттік мәселелер сізге

ай жаынан кбірек әсер етеді?» деген сратар ойан дрысыра.

Ат спорты комитетіні ызметкері айтандай, егер біреу орталы

барлау комитетіні брыны агентіні мемлекеттік мекемеге жмыс-

а алынанын айтса, федералды кіметті аншалыты ыпалды

екенін жаадан баалауды йренесіз. Талылауа арналан белгілі

бір мәселеге атысты наты сратарды ою схбат алушы ретінде

сізді тіпті ойыыза келмеген кейбір маызды деректерді елемей

алуыыза себепші болуы ммкін.

(Dexter, 1970/2006:55)

Директивті емес сратарды Декстер айтып ткеннен блек, баса да

трлері бар. Баса сратарды атарына информанттан наты бір жа-

дайды не оианы немесе зерттеуге атысы бар здеріне таныс кейбір -

былысты арапайым мысалын сипаттап беру; әртрлі кейстерді салысты-

ру; әдетте кнні алай тетіні немесе кн сайын айналысатын белгілі бір

ызметі туралы баяндап беруді срау және т.б. жатады.

Этнографиялы схбаттар толыымен ашы сратардан трмайды, се-

бебі этнографты з зерттеу бадарламасы болады. Сондытан ол егжей-

тегжейлі арастырылуы керек және кмәнді тстарына атысты айтылан

пікірлерді мият тыдай отырып, зерттеу барысына, сондай-а шара а-

былдауды ажет ететін мәселелерге баылау орнатуа тиіс. Схбат бары-

сын баылау информанттара маызды мәліметтерді айтуа кедергі келті-

руі ммкін (Hesse-Biber, 2014; 203–204). Сондытан оларды арасындаы

тепе-тедікті сатау ажет.

Егер зерттеуші зерттеу фокусы шін маызды деген мәселелерге кел-

генде, информанттардан жалан мәлімет берді деп кдіктенсе немесе олар

маызды мәселелерді айтудан жалтарса, мейлінше директивті немесе

крделі сратарды ою, сондай-а баса стратегияларды олдану ажет

болып жатады. леуметтік антрополог Надель басынан ткен тәжірибесін

былай жеткізеді:

Схбат алушыны кмән келтіруіні немесе сенімсіздік танытуыны;

сондай-а әлеуметтік жадайына байланысты кмәнді апарат бер-

ген бірнеше информантпен схбат йымдастыруыны нәтижесінде

Сра трлерін талылауда пайдалы апарат, араыз: Spradley, 1979. Нарративтер

алуа арналан сратар бойынша араыз: Elliott, 2012.

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

189

негізгі информанттар әдеттегідей лысызды танытуын ойып,

ашы сйлесе бастаан. Ал осындай әрекетіні масаты арсыласта-

рын немесе сыншыларды тыырыа тіреу болан.

(Nadel, 1939:323)

Осыан сас таы бір тәсіл – информанттарды брыннан зі білетін

нәрсемен бетпе-бет келуі. Перлман бл тәсілге атысты Угандадаы зерт-

теуінен мысал келтіреді:

Христиандар [ер адамдар] здеріні брында атарынан екі-ш әйел

аланын (немесе азір де бірнеше әйеліні бар екенін) мойындаы-

сы келмеген. Алайда схбат берушілерді достары, кршілері және

туыстарынан шындыты біліп аланда, әзілдей отырып, (мысалы, б-

рыны әйеліні атын айту арылы) естігендерімді айтып, фактілерді

келтірдім. Схбат берушіні кп нәрсе білетініме кзі жеткен мезетте,

дшпандары ол туралы одан ткен сораы нәрсе айта ма деп оры-

аннан әдетте кп нәрсені зі-а жайып салды. Сйтіп, «бл әйелмен

небәрі алты ай трдым және оны шын әйелім ретінде есептемедім»

деп сендіруге тырысса да, мені апаратымды растады. ажет бол-

анда, әгімеге айта-айта оралып, айтанын бірнеше мәрте тек-

сердім. Сол адамдармен бір немесе екі рет кездескеніммен, олар ту-

ралы басалардан мейлінше кп нәрсе білген сайын және деректер-

ді дрыс екеніне кзім жеткенше, айта-айта, тіпті бес рет баруа

тура келген кездер болды.

(Perlman, 1970:307)

Кезар (2003:400) осындай стратегияны трі мен зерттеу этикасы және

зерттеушіні аншалыты шынайы екеніне атысты кейбір тжырымдама-

лар арасындаы айшылыты атап тті. Сонымен атар схбат берушілер-

ді барлыы осындай айталанатын және директивті сратара тзе бер-

мейді (араыз: Pierce, 1995).

Зерттеушілерді баыттаушы сратарды оюдан аула боланы жн.

Дегенмен осындай ауіп-атерді есте стаанмен, олар гипотезаларды тек-

серу және информантты жеке кеістігіне ену шін пайдалы болуы ммкін.

Сондай-а ойылан сауалды біржаты пікірге баыттау ытималдыын

баалау да маызды. Шындыында, егер сраа жалан жауап аламын

деп ойласаыз, сраты кткен жауабыыза арсы баытта ою керек,

осылайша мітіізді ателікпен растау аупінен аула боласыз. Дегенмен

зге схбат берушілерді кзінше білікті зерттеуші екеніізге кмән келті-

руге жол бермеіз.

Директивті және директивті емес сауалнамалар трлі деректерді сын-

андытан, олар зерттеуді әртрлі сатысында пайдалы болуы ммкін.

Сауалнамаларды ай трі олданылса да, этнограф тарапынан ойылан

190

АУЫЗША МЛІМЕТТЕР ЖНЕ СХБАТ ЖРГІЗУДІ РЛІ

сратар (және зерттеушіні мінез-лы) информанттарды айтандары-

на немесе айтпай алан сздеріне әсер етуі ытимал екенін әрдайым а-

перде стаан жн. Схбат барысында олдануа болатын трлі стимулдар

жайында да осылай айтуа болады. Ол мәтін (Törrönen, 2002), андай да

бір диаграмма (мысалы, Treseder, 2007 дене массасыны индексіні су-

реттерін олданды), алынан сызбалар (Kearney және Hyle, 2004) немесе

фотосуреттер (Allan, 2005; Harper, 2018) болуы ммкін.

ҚОРЫТЫНДЫ

Жрт беретін мәлімет этнограф шін маызды дереккз екені аны.

Мәліметтер ктпеген жерден туындауы не болмаса іштен баылау немесе

зерттеушіні тарапынан ресми схбат арылы алынуы ммкін. Схбаттар

формасына және олданылатын коммуникация тәсіліне (мысалы, онлайн

немесе іс жзінде) арамастан, бл схбат алушы іштен баылаушы ретінде

әрекет ететін әлеуметтік оиа ретінде арастырылуа тиіс. Баса әдістер-

мен салыстыранда, схбат барысында этнограф стем рл атаруы ы-

тимал. Мны схбаттар айда және ашан тетінін, оан кімні атысаты-

нын және ойылатын сра трлерін анытауда олдануа болады. Осы-

лайша зерттеуді згермелі талаптарына сай әртрлі дерек трін аламыз.

Схбаттарды осындай ерекшеліктері реактивтілік аупін кшейте тседі,

бл – айтылатын сздер мен істелетін әрекеттерге аудитория мен контекс-

ті тигізер әсері секілді алдын алуа келмейтін те ауымды мәселені бір

аспектісі ана (9-тарауды араыз).

Зерттелетін адамдарды беретін мәліметтерін «зіндік трыда ана д-

рыс» боландытан, баалауа және тсіндіруге келмейді немесе бл эпи-

феномен немесе идеологиялы брмалаушылы деп оларды елемеуге де

болмайды. Оларды оиалар мен жадайлар туралы апарат кзі ретінде,

сондай-а апарат береушілерді кзарасы мен дискурсты тәжірибе-

лерін анытау шін пайдалануа болады. Сралатын және сралмайтын

мәліметтерді арасын ажыратып алу маызды боланымен, бан аса кп

мән беруді ажеті жо. Дрысы, барлы мәліметтер белгілі бір контекс-

терде пайда болатын және алыптасатын, сондай-а әртрлі шарттар мен

ресурстара сйенетін әлеуметтік былыстар ретінде арастырылуы керек.

Бл әлеуметтану саласындаы білімге тікелей лесін осып ана оймай,

сонымен атар деректерді жарамдылыына тнетін ауіп-атерді айын-

дайды. Осыны барлыын информант сынан апаратты баалау кезінде

ескеруіміз керек.

Бл тарауда ауызша мәліметтерге тоталды. Дегенмен этнографтар

шін ааз жзіндегі және электронды жаттармен атар, келесі тарауда

баяндалатындай, әртрлі артефактілер маызды дереккзі саналады.

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР

МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

Далалы зерттеушілер кбінесе адамдарды әрекеті мен сзіне назар

аударатыны тсінікті. Алайда бл жаттар мен артефактілер сынды әлеу-

меттік мір мен деректер кзіні зге де аспектілеріні маызына кз ж-

муымыза себепші болмауы керек. Акторлар жасайтын, олданатын, та-

рататын, жинайтын және баалайтын нәрселерді материалды әлемі бо-

лады: әлеуметтік әлем толыымен жеке кездесулердегі интеракциялар мен

ауызша мәліметтерден ана трмайды. жаттар мен артефактілер де зге

былыстар секілді «әлеуметтік» сипата ие. Олар әлеуметтік трыдан ор-

та мәдени дәстрлер мен ресурстарды пайдалану арылы алыптасады.

Басаша айтанда, олар – жоары білікті, мамандандырылан ебекті

німі. Оларды салт-дәстрлік, функционалды немесе эстетикалы секіл-

ді жеке және мәдени ндылытары болады. Олар даралыты, бірегейлікті

білдіреді. Сонымен атар әлеуметтік атынастар мен әлеуметтік шынайы-

лыты трлерін сипаттайды. Сондытан да олар этнографиялы трыдан

мият назар аударып, талдау жргізуге лайы.

Біз зерттейтін әлеуметтік ортаны кпшілігі зін-зі жаттайды, яни

оларды мшелері әртрлі жазбаша материалдарды ндірумен әрі тарату-

мен айналысады (Grant, 2019). кіметтік мекемелер мен баса да кпте-

ген йымдар те кп жат шыарады және ттынады. Оан «кейстер» бо-

йынша баяндамалар, аржылы есептер, ережелер жиынтыы, йымны

жарылары, жмыс кестесі, меморандумдар және т.б. жатады. Олар ааз

жзінде не электронды лгіде немесе екі лгіде де болуы ммкін. дет-

те зерттеуге болатын кез келген ортаа немесе адамдар тобына арналан

тиісті жаттаманы әртрлі айнар кзі болады. Осыны ескере отырып,

192

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

шынайылықтың құжаттық тұрғыдан құрастырылуын ойлауымыз керек

(Coffey және Atkinson, 2004). жатты дереккздер оамды ызметте

маызы зор «фактілерді», «жазбаларды», «диагноздарды», «шешімдер»

мен «ережелерді» растырады (араыз: Prior, 2003, 2004, 2008, 2016).

жымды әлеуметтік ызметті йымдастыру жаттардан блек мате-

риалды артефактілерді жасауды, олдануды және таратуды амтуы мм-

кін екенін ескерген жн. Кнделікті мірді кп блігі андай да бір объек-

тілерді згертумен байланысты. леуметтік әлем материалды игіліктер-

ден, сондай-а тлааралы арым-атынастардан трады және белгілі

бір мәні болады. Олара жазбаша жаттара араанда аз кіл блініп

келді, дегенмен әлеуметтік әлем де дәл солай маызды болуы ммкін. Біз

әлеуметтік әлемге этнографиялы тәсіл трысынан бл екеуін алай тсі-

нуге болатынын арастырамыз.

ҚҰЖАТТАР

«жаттар» дегенде наты бір нәрсені білдіру тәсіліне (әрдайым болма-

са да, кбінесе тілге) сйенетін, мәтіндерді тасымалдайтын және сатай-

тын (әдетте ааз немесе электронды лгідегі) материалдарды мезейміз.

Олар суреттерді, сондай-а мәтінді де амтиды. Аналитикалы трыдан

аланда, этнографтара кез келген жатты пайдаланан кезде тменде-

гілерді ескеру керектігін айта кеткен маызды: жаттар здігінен сйлей

алмайды; жаттар растырылады; олар адамдар мен оиалар туралы

мәлімет береді, сонымен атар оны авторлары мен жасалу процесінен де

кп малмат сына алады; олара айатарды «эталоны» деп арауды

ажеті жо, зге дерек трлері секілді оларды да дрыстыына кмән кел-

тіруге болады.

Батыс оамы мейлі «ресми», мейлі «жеке» болсын, жазбаша жаттар-

а ерекше мән береді. Ресми жаттар іс жзінде негізгі «фактілер» (мы-

салы, туан кнді растайтын және жалпы мәліметті баса трлерін ам-

тамасыз ететін) ретінде арастырылады. Алайда жаттара «факт» мәсе-

лесінде треші деп арау этнографтар шін аналитикалы ате болар еді.

Олар жазатын фактілер здігінен растырылады, әдетте жазу процесіні

талаптары негізінде алыптасады. Осы процесс, сондай-а жаттарды

интерпретациялануы, оны адамдарды тсінуі және оны әлеуметтік сал-

дары зерттелуі керек.

Сонымен атар жеке жатты сан алуан трі болады. йымдар секіл-

ді жеке адамдар да зін және ызметін әртрлі жолмен жата тсіреді.

Пламмер атап ткендей:

Адамдар кнделік жргізеді, хат жібереді, крпе тігеді, фотоа т-

сіреді, естелік жазады, автобиография/биография растырады,

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

193

веб-сайттар жасайды, граффити салады, мемуарларын жарыа

шыарады, хат жазады, тйіндеме растырады, дниеден тер ал-

дында хат алдырады, видеокнделік тсіреді, лпытаса жазу жа-

зады, фильм тсіреді, сурет салады, армандарын таспаа тсіруге

тырысады.

(Plummer, 2000:17)

Шынымен де оамды игілікке айналан жеке апаратты клемі та-

аларлы дәрежеде ауымды болуы ммкін. Жеке мәліметтерді газет-жур-

налдардан, сондай-а радио немесе телевизиядаы деректі хабарлардан,

ток-шоулардан табуа болады. рине, олар кбінесе виртуалды форма-

да беріледі: интернетте материалдарды сан трі, оны ішінде блогтар мен

влогтар, әртрлі суреттер, чаттаы әгіме алмасу, твиттер және баса да пі-

кірлер бар. Осылайша әлеуметтік мір баран сайын жатталып, згелерге

крінген стіне кріне тсуде. Шындыында, біз биографиялы және авто-

биографиялы материал кеінен тараан ортада мір среміз. Бларды

кбі «оамды схбат» технологиясыны кмегімен жасалады (Atkinson

және Silverman, 1997) және саясаткерлерден бастап сериал жлдыздары-

на, ылмыскерлерді клекелі әлемінен спортшылара, крнекті алым-

дардан музыканттар мен суретшілерге дейінгі әйгілі адамдарды «жеке»

естеліктеріне толы танымал адамдар мәдениетіні басымдыын крсетеді.

детте мндай биографиялы және автобиографиялы мәліметтерді

зіміз тікелей зерттеп жрген наты бір адамдар растырмайды. Сонда да

олар этнограф шін нды ресурс бола алады. Олар «сенситивті тжырым-

даманы» (sensitizing concepts) айнар кзі болуы ммкін (Blumer, 1954):

олар авторларды немесе баяндалан адамдарды басынан ткендерін,

олданатын образ трлері мен сз орын (Mills, 1940), кнделікті оиа-

ларын, кезігетін иындытары мен содан туындайтын әрекеттеріні трлі

тәсілдерін сынады. Бл трыдан аланда, олар зерттеуді наты баытын

белгілеуде және «алдын ала арастырылан зерттеу мәселесін» анытауда

олданылуы ытимал. Сондай-а олар жеке мәліметтерді бкіл оам ая-

сында алай алыптасатыны және растырылатыны туралы кп нәрсе айта

алады (мысалы, Jahren, 2016; Hodgkinson, 2006; Twigger, 1999; Law, 2008;

Rendell, 2011).

жаттарды кез келген трін наты адамдар белгілі бір жадай-

ларда наты масат шін белгілі бір аудиторияа немесе аудиториялар

тобына арнап жасайды. Оларды авторлары әдетте здерін жасы жа-

ынан крсетуге мдделі. Оан оса, оларды арам ниеті, бітпеген ісі

немесе жасайтын негіздемесі болуы ммкін. Кейде жаттар ткенге кз

жгірту арылы жазылады, сондытан да за уаыт бойы еске тсіру

мәселесін туындатуы ммкін. Сонымен атар авторларды аудитория-

ны сезінуі оларды мәліметтерге атысты белгілі бір тсініктеме беруге

мәжбрлейді. Кейде ажет боланда, мндай пайымдарды осындай

194

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

мәлімет трлеріндегі біржаты пікірді айнар кзі ретінде арастыру

керек. Ал баса бір ырынан араса, оларды онсыз да дерек екенін

креміз. Мәліметті дәлдігі мен объективтілігі секілді маызды таы

бір нәрсе – мәлімет берушіні мддесі, кзарасы, жорамалы және

дискурсты стратегиялары туралы оны не айтатыны. Нәтижесінде біз

адамдарды зін сипаттауда немесе іс-әрекетін негіздеуде, жетістікте-

рі (мен сәтсіздіктерін) айтуда олданатын ралдарды трлері туралы

тсінік алыптастыра аламыз. Морроу (2013) айтып ткендей, жеке

мәлімет берген кездегі ашытан-ашы тірікті зі билік динамикасы,

әлеуметтік бліністер мен шиеленістерге, сондай-а бірегейлікті ры-

лымдауа атысты лкен мәселені бетін ашып беруі ммкін. Осылай-

ша, мндай материалдарды з шарттарына сай талдауа болады. Мы-

салы, биографиялы жмысты адам мірін айта рылымдап, жазып

шыарда және негізгі оиаларды, бетбрыс кезеін немесе жаа бір

нәрсені сипаттауда олданылатын орта нарративтер мен риторика-

лы форматтара алай сйенетінін арастыру арылы «стандартталан

оиалар» (formula stories) (Loseke, 2012) секілді былыс туралы кп

нәрсені біле аламыз. Автобиографиялы дереккздер биографияларды

жазу, адамдарды тәубеге келуі, ккірек кзіні ашылуы, сәттілік пен

сәтсіздік, кнәсінен арылуы туралы кп малмат береді (Denzin, 1989).

Жеке жаттарды олдану азіргі заманы әлеуметтануды дамуын-

да әуел бастан маызды болды. Томас пен Знанецкий (1927) Америка

әлеуметтануыны алашы классикалы ебегі саналатын «Еуропа мен Аме-

рикадаы поляк шаруасы» (The Polish Peasant in Europe and America) атты

кітабында, негізінен, жазбаша жаттара, әсіресе хаттара және биогра-

фияа сйенді. Томас дәл сол тәсілді «Бейімделмеген ыз» (The Unadjusted

Girl) кітабында да олданды. Ол «жеке жатты ерекше ндылыы – мі-

нез-лыа себепші болан жадайларды анытап беретінінде» деген

сеніммен жеке жаттар туралы мәліметтер жинады (Thomas, 1967:42).

Екі жадайда да жеке мәліметтерді кптеп жиналуын креміз, олар «жа-

дайды анытамасындаы» задылытар мен арама-айшылытарды

айындау шін таырып бойынша топтастырылып, салыстырылады. Дәл

сондай алыпта «іштен баылау» терминіні ертеректегі олданысы а-

тысушыларды жат алыптастыруын білдірді, азіргі тілмен айтанда,

оларды «информанттар» деуге болады. Мысалы, Зорбо (1929) «Алтын

жаалау және лашытар» (The Gold Coast and the Slum) ебегін жазуына

себепші болан зерттеуінде Чикагоны «Алтын жаалауындаы» элиталы

оам мшелерін осындай «ішкі» мәліметтерді беруге кндірді. Олар да,

Зорбо секілді іштен баылаушы болды. Сол сияты, лыбританияда заа

созылан жаппай баылау (Mass Observation) кнделікті және арнайы іс-

шараларды, соны ішінде трмыс-тіршілік, спортты шаралар, тәж кигізу

немесе корольдік йлену тойлары секілді оамды рәсімдерді жаттау

шін әуесой баылаушыларды пайдаланып келді. Бл – кнделікті мірді

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

195

ерікті тілшілер растыратын кнделік тәріздес жазбаларын амтитын іш-

тен баылауды арапайым формасы (Stanley, 2001).

XX асырды екінші жартысындаы «соыстан кейінгі иындыты мыту

кезеінен» ткен со, биографиялы немесе автобиографиялы мәлімет-

терге әлеуметтану трысынан талдау жргізуге деген ызыушылы ай-

тарлытай жанданды. Бл ызыушылы этнографиялы зерттеу аясынан

тыс боланымен, этнографтар осындай зерттеу саласынан алынан кп-

теген идеяны олдана алады (Reed-Danahay, 1997, 2001; Plummer, 2000;

Chase, 2005). ылыми ызыушылыты артуы нарративті формаларды,

темпоралдылы пен жадты зерттеуге айтадан ерекше кіл блінгенін

крсетеді. Ол сондай-а «жеке» мен «әлеуметтік» категорияларды иы-

лысуына назар аударуды білдіреді (Erben, 1993; Stanley, 1993; 50, 2013).

«мірге» және «жаттара» әлеуметтану трысынан арау кбінесе фе-

министік кзарасты станудан туындайды. жатты дереккздер әйел-

дер мен баса да баынышты топтарды нін естірту шін олданылуы

ммкін. Соы кезде жеке жаттара назар аудару барысында мойындал-

андай, олар – елеусіз жазбалар емес, крделі әлеуметтік арым-атынас,

уаыт шебері және биографиялы рылымдарды ажырамас блігі.

Арнайы зерттеу масатында жазылан немесе жеке себептерге байла-

нысты жргізілген кнделіктер секілді кей жадайларда (араыз: мыса-

лы, Alasjewski, 2006) жазуды әлеуметтік контексі бірден айын болмай,

олар жеке жат болып крінуі ытимал. Сонда да олар әлеуметтік-мәде-

ни лгілерге сйенеді, сондай-а кнделік жргізушілер мір сретін әлеу-

меттік контекстерге тікелей жгініп отырады. жаттарды баса трлері

әлеуметтік мірге әлдеайда тере кіріккен. Мысалы, ыздар арасындаы

достыты зерттегенде Хей оларды саба кезінде бір-біріне жазан ыса-

ша хаттарын кп олданан. Оны айтуынша, сол хаттар кітабындаы кей-

бір басты таырыптарды «мейлінше ыса және дәл» крсете білген (Hey,

1997; 2). азіргі кезде осындай тлааралы байланысты жазбаша лгі-

сін табу иын, себебі жастар кбінесе смс хабарламалар немесе әлеуметтік

медиа арылы байланыс жасайды. Дегенмен цифрлы әлеуметтік медиа-

байланыс орнатуды формасымен атар, сипаты жаынан да жаа мм-

кіндіктерін алыптастырады. Соны бір мысалы – блогтар. Хукуэй және

Сни (2017; 381) айтандай, «блогтар – заманауи «мір жаттары», олар

да кәдімгі кнделік сияты жазылады. Ал сралмаан жеке жаттармен

салыстыранда, блогтарды табу және олара ол жеткізу әлдеайда оай».

Айтып ткеніміздей, этнографтар осындай жаттарды срата алады,

сонымен атар бл жеке және пия нәрселер туралы апарат алуды те

тиімді жолы болуы ммкін. Мият олдана білгенде және информант-

тармен жасылап ынтыматасты ра алан жадайда кнделіктерді әсіресе

бетпе-бет схбаттар немесе зге де тәсілдер арылы алу ммкін емес дерек-

терді жазу шін пайдалануа болады. Сексуалды мінез-лы – соны ай-

ын бір мысалы. Мәселен, гейлер арасында жргізілген ірі зерттеу кезінде

196

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

ЖИТС-ті таралуы аясында сексуалды атынастарды трі мен жиілігі

туралы апарат алу шін жеке кнделіктер кеінен олданылды (Coxon,

1988, 1996). Кн сайын айталанатын істер туралы кнделік (таматану,

денсаулы сатауа атысты кнделік немесе физикалы жаттыулар ту-

ралы траты жазбалар), диета стау немесе фитнеспен айналысу секілді

айталанатын процедураларды этнографиялы трыдан мейлінше ег-

жей-тегжейлі зерттеуге пайдасын тигізе алады. Жеке адамны жазан ма-

териалдары бетпе-бет схбаттарда немесе сауалнамаларда ашылан де-

ректермен салыстыранда, мейлінше шынайы, кейде барынша дәл болуы

ммкін. рине, кейде адамдарды тікелей баылауа келмейтін кптеген

жеке іс-әрекеті мен ойы болады, міне, блар кнделіктер және зін-зі

жаттауды баса да трлері арылы жазылады. Олар әртрлі медиа-

ралдарды пайдаланады және трлі формада болады: альбомнан бастап

видеокнделіктерге, жеке ойлардан аудио және видео трінде жазылатын

«жріп тсіндіру әдісіне» дейін (Raulet-Croset және Borzeix, 2014).

Зерттеу нәтижесінде жасалан мндай жаттар осы тәріздес барлы

жеке мәліметтерді ммкіндіктері мен шектеулерін крсетеді. Олар ішін-

ара, тіпті кбінесе авторларды мддесі мен кзарасын білдіреді. Апа-

ратты зге кздерімен салыстыранда олара артышылы беруді неме-

се елемеуді ажеті жо. Баса мәліметтер секілді, олар да жинау процесі

мен контексі, масатты немесе болжанан аудиториясы, авторды мд-

десі трысынан арастырылуы керек. Этнографиялы жмысты тарихи

және интеллектуалды тамыры бар екенін ескерсек, кп жадайда жеке

мәліметтерге артышылы беретін романтикалы мраны круге болады.

Бейтарап мәліметтерді нерлым «наты» деп арастырылатыны сияты,

ашы жеке мәліметтер бейтарап сипаттаы мәліметтерге араанда мей-

лінше «шынайы» немесе мейлінше «тосын» деп йару да (ате болса да)

оай. «жаттар» әлеуметтік шындыты алыптастыратын әртрлі тәсіл-

дерді бірі екенін есте стаан маызды.

Біратар жатты дереккздерді талылады, алайда жаттарды

жасау мен оуа тікелей атысы бар әлеуметтік әрекеттерді зерттеуге әлі

кіл блген жопыз. Сауатты оамдардаы далалы жмыстар (әсіресе

ресми йымдардаы далалы жмыстар) әртрлі жаттарды жасау және

пайдалануды амтуы ытимал. Келесі параграфта осындай ызметтер мен

оларды жатты німдеріне тоталамыз. Ебек, денсаулы сатау, білім

беру және ылмыс туралы зерттеулер этнография назарын тікелей жат-

тар рліне аудартады.

ҚҰЖАТТАРДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ӨМІР

Кнделікті мірдегі ктпеген жадайлар жат форматына жиі тсіріле-

ді. йымды жаттар кейстерді стандартты және арапайым трлерін

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

197

райды, мәселелер туралы хабар береді, адамдарды, рлдерді және

институтты әрекеттерді сипаттайды. Басаша айтанда, жаттар здері

сипаттап, апарат беретін таырыптардан, категориялардан және мәселе-

лерден трады. Камео және Уэйлен (2015) осындай жатты жмыстар

жргізілетін ортаны бірін зерттейді. Бл – полиция және рт сндіру секіл-

ді ызметтерге шыл оырау абылдайтын байланыс орталыы. жат-

ты форматтар стандартталан жазбаларды автоматты түрде туындатпай-

ды. Ол – оырау шалушыларды берген мәліметін алдын ала анытал-

ан категориялара айналдыратын колл-центр ызметкерлеріні міндеті.

Осылайша олар оырау шалушыны мәселелерін стандартты формата

айналдырады да, тиісті ызмет крсету орнына жібереді. йымды кате-

гориялар бойынша «дрыс» блу шін телефонда интеракциялы жмыс

жргізу талап етіледі. Осылай дайындалан жат алыпты категориялара

(мысалы, кдікті ыбзушыны тр-трпатын сипаттау) арналан талап-

тарды мәтіндік крінісі болып есептеледі. Бл мысал жмысты жаттар-

ды алай туындататынын круге ммкіндік береді. Ал бл жаттар белгілі

бір былысты растыруда маызды рл атарады.

Тла мен бірегейлікті ресми жаты – зінше ірі аналитикалы мә-

селе. Мысалы, Виейраны этнографиясы (2016) АШ-таы иммигрант-

тара арналан ресми жаттаманы тйткілді тстарын егжей-тегжейлі

арастырады. Бірегейлікті тпкілікті және наты бекіту туу туралы куәлік,

тлжат, клік жргізу куәлігі, әлеуметтік сатандыру картасы немесе банк

шоты туралы тбіртек сияты белгілі бір жаттармен байланысты. Осын-

дай биографиялы жаттар және ондаы беретін «фактілер» – заманауи

оам міріні е маызды аспектілеріні бірі. «Жеке басын куәландыру»

талап етілгенде осындай ресми жаттарды болуы – кптеген мәміле

шін міндетті шарт. Бл жаттарды болмауы Гоффман (2014) зерттеген

Филадельфияны кедей кварталдарындаы адамдар басынан ткерген

мәселелерді бірі болды. Дегенмен әрдайым оайа тспесе де, жалан

бірегейлік алыптастырып немесе біреудікін рлап, жат алуа болаты-

нын да білеміз. Айналып келгенде, бірде-бір жат зіні тпнса екенін

және жеке куәлік секілді нәрселерді (тіпті осындай нәрселерді шынды

деп абылдаса та) фактіге негізделгенін айта алмайды. О’Хаганны ай-

тыс болан баланы абір тасынан басталатын жатталан биографиясын

жасауы, тіпті алдау-арбауа негізделсе де, тексеру сатысында жаттарды

бір-біріне алай кепіл боланын крсетеді.

Дороти Смит пен оны әріптестеріні зерттеуі жатты материалдар-

ды маызын мойындауа (мысалы, Smith, 2005; Smith және Turner, 2014)

керемет серпіліс берді. Ебектері «институтты этнография» деп атала-

нымен, бл атау оны йымды ортадаы далалы зерттеулерден аса ат-

ты ерекшелей оймайды. Біра жатты шынайылыа мән беру және

жат арылы әлеуметтік әлемді таныстыру жатты жмыстара назар

аудару ажеттігін алдыы атара шыарады. Смит пен Тернер жинаан

198

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

эмпирикалы мысалдар жымды әлеуметтік ызметті тікелей басармаса

да, әрекетті йлестіру мен негіздеу шін жатты дереккздерді әртрлі

жолмен пайдалануа ерекше мән береді. Этнографиялы ажеттілік де-

геніміз – практикалы пайымдау арылы практикалы әрекеттер мен -

жаттарды бір-бірімен алай йлесетінін тсіну. Мны Аласутари (2015)

Финляндиядаы мектепке дейінгі білім беру контексінде сипаттайды: на-

ты әрекеттерді (тстен кейін мызып алу сияты) жазып крсететін «жеке

білім беру жоспарыны» ресми жаты жергілікті дегейдегі келіссздерді

(мысалы, ата-аналармен) талап етеді, бл талаптарды орындауа да, ар-

сы шыуа да негіз болуы ммкін. жатты материалдарды тарату және

пайдалану Каспар және т.б. (2016) тарапынан за мерзімді оалту ор-

талытарында жргізілген этнографиялы зерттеулерде крсетіледі. Олар

жмысын тікелей Смитті институтты этнографиясына негіздейді. Олар

мәтіндік жазбалара ол жеткізу және оларды пайдалану (мысалы, оалту

жоспары) ресми йымды иерархияларда алай крініс тапанын крсе-

теді. Мны салдары сол – оалтушыларды мәтінді жеткілікті дәрежеде

оуына ммкіндік берілмеуі оларды адамдара ойдаыдай ктім жасауы-

на кедергі келтірді.

Институтты этнографияны дамуы әлеуметтік шынды пен әлеуметтік

йымдарды жатты негіздемесіне тікелей назар аударуа ыпал еткені

аны. Дегенмен бл этнографтарды әртрлі институтты орталарда за

жылдар бойы дамытан кзарастарын тйіндейді. Мысалы, Андерсон

мен Шаррок (2018) этноәдіснамаа сйене отырып, аржылы жаттар-

ды университетті басарудаы рлін егжей-тегжейлі зерттеді. ылыми

жмысты әсіресе «зертханадаы зерттеулер» стилін (араыз: Stephens

және Lewis, 2017) этнографиялы трыдан зерттеуді жазу жмысыны

маызын мойындамастан жаластыру ммкін емес. Осылайша Латур

мен Уолгар (1979) биомедициналы зертханалар туралы классикалы

зерттеуінде жазбаша материалдарды маызды екенін растады. ылыми

зертханалар «жазбаларды» кптеп жргізеді, яни жазба – табии бы-

лыстарды крінісі және зертхана німдері саналатын жарияланан мәтін-

дер (араыз: Lynch, 1985). ылыми маалалар – ылыми зерттеу топтары

ішінде және оларды арасында айналымда жретін валюта. ылыми маа-

лалар алай және неге жазылады, сондай-а неліктен осындай формада

болады деген сратара дрыс кіл блместен, ылыми жмысты кр-

делі әлеуметтік шындыын және ылыми білім алыптастыруды арастыру

ммкін емес. азіргі кезде ылыми білімні әлеуметтануында жазбаша мә-

тіндер мен білім сынуды зге де формалары жетіп артылады. Осындай

кзарасты барлы йымды және кәсіби ортаа атысты айтуа болады.

ылыми зертханалар да жазбаша ережелерге баынуа міндетті. Стивенс,

Льюис және Аткинсон (2013) клиникалы тіндерді реттейтін те ата

ережелерге сай болуа тиісті зертхананы зерттеді. Авторларды айтуын-

ша, оны олдануды барлы жадайын толыымен реттейтін бірде-бір

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

199

ереже болмаандытан, жаттарды шексіз тізімі пайда болуы ммкін,

яни оны әрбір сатысы реттеу тізбегіндегі баса сатылара кепілдік бе-

руге арналып жасалады. Тіпті ата ережелерді зі белгілі дәрежеде ин-

терпретациялауды ажет етеді. рбір ереже саталуын амтамасыз ететін

таы бір ережені болатынын мезейді. Іс жзінде ытимал шексіз регресс

практикалы ойлауды пайдалану және адамдар арасындаы сенімге сйе

ну секілді жатты емес жолдармен реттеледі. Мндай реттеуші регресс

образы анша жерден «ресми» болса да, ешандай жат тпнса екенін

немесе бюрократиялы кшіні бар екенін толыымен дәлелдей алмайды

деген фактіні крсетеді.

Біратар этнографтар медициналы ортада «жазуа» мият кіл б-

луді аншалыты маызды екенін крсетті. Мысалы, Хоббс (2004) орди-

натор дәрігерлерді кәсіби трыдан бейімделуінде дәрігерлер тарапынан

берілген лгерім жазбаларыны рлін зерттеген. Онда әртрлі шарттарды

рлі мен сол шарттарды ординаторлар тарапынан жасалан медициналы

орытындыларды дәлелі ретінде алай олдануа болатынын атап теді.

Сол секілді, Петтинари (1988) хирургтар операциялары бойынша есепте-

рін алай жазатыны, әсіресе кіші хирургтар осындай кәсіби дадыны алай

игеретіні туралы егжей-тегжейлі мәлімет берді. Операцияны хирургты

есебінде сауатты крсетуді бірнеше жолы бар, ал сйлемдерді орынды

олдану абілеті уаыт те келе кәсіби тәжірибе барысында игеріледі.

Осындай жазбаша мәліметтер – медициналы жмысты кнделікті йым-

дастыруды негізгі элементі. Сондытан да медицина туралы кез келген эт-

нографиялы ебек оларды жасау және пайдалануа ерекше мән беруі ке-

рек. Соы кездегі мысалдарды бірінде Грант (2019) тініш берушілерді

медициналы жазбаларын зерттеуді әлеуметтік жәрдемаы алу талабы ая-

сындаы ауымды зерттеулерді атарына осады. Оны мысалы әртрлі

деректер кзі (тініш берушілермен схбаттарды оса аланда) «кейсті»

әртрлі нсасын алай алыптастыратынын крсетеді.

Сонымен атар Коффейді кәсіби дайындытан тіп жатан бухгалтер-

лер туралы этнографиялы ебегі секілді баса саладан мысал келтіруге

болады (Coffey, 1993). Халыаралы аудиторлы фирманы офисіндегі

жргізілген далалы зерттеулерге сйене отырып, ол таылымгерлерді

бухгалтерлік білімді игеруіні ерекшелігін жазады. Бухгалтерлік есеп жргі-

зу дадыларын таылымгерлермен бірге зерттеп, балансты есептер секіл-

ді жатты дереккздерді оуда дадыларды алай игергенін және алай

пайымдап йренгенін сипаттайды. Кріп отыранымыздай, компанияны

бухгалтерлерін сауатсыз етіп крсету оларды есептен еш хабары жо деп

айту секілді сандыра болар еді, сондытан да кешенді этнографиялы

мәліметтер йымды жаттарды алай оу, сондай-а алай интерпре-

тациялау, жасау және пайдалану ажеттігіне атысты нсауларды амтуы

керек.

200

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

Кбінесе этноәдіснамалы озалыстан туындайтын «ресми статистика-

ны» сынауа байланысты азіргі этнографтарды кейбірі жатты дерек-

терді жйелі трде олдануа лысызды танытуы ммкін. Егер «ресми

деректерді» таырып емес, жай ана ресурс ретінде олдануа шынымен

де арсы болса, оларды шешімі дрыс деп есептейміз. Дегенмен осын-

дай материалдарды ескермесе, онысы ателік болар еді. «Ресми дерек-

кздерден алынан деректерге» деген сынны бастауы мынада: әдетте

әлеуметтанушылар осындай апаратты блтартпас дерек деп абылдауа

бейім және оны әлеуметтік нім ретіндегі сипатына жеткілікті трде назар

аудармайды. Бл ресми деректі есепке алуды ажеті жо дегенді мезе-

мейді, керісінше, маызды зерттеу саласына жол ашады.

рине, әлеуметтанушыларды ресми дереккздерінен алынан дерек-

терді белгілі бір дәрежеде дәл болмауы ммкін екеніне кптен бері ала-

дап жргені рас: бл деректер брмалануы немесе теріс тсіндірілуі ммкін

не болмаса деректер бюрократиялы иындытара байланысты әлеумет-

танушыларды мддесіне сәйкес тжырымдалмауы ытимал. Дегенмен

этноәдіснама мамандары е басты мәселелерді анытап берді. Мысалы,

Сикурелді айтуынша:

леуметтанушылар за жылдар бойы дрыс статистиканы бол-

мауына, бюрократияны жат жргізу барысында деректерді бр-

малаанына шаымданып келсе де, біз «деректер» деп атап жрген

«дрыс емес» материалдарды зерттеу таырыбына айналдыратын

әдістемелер жасамады. ылмыс, ыбзушылы және ыа

атысты дәстрлі зерттеулерді басты йарымы – зады сатауды

және сатамауды зінде онтологиялы маыз бар деп арастыру,

ал оны лшемі – маынасы онтологиялы және эпистемологиялы

трыдан «тсінікті» «аны» ережелер жиынтыы.

(Cicourel, 1976:331)

Сикурелді аргументі бойынша ресми жаттара және жалпы халы

санаына азды-кпті брмаланан дереккз ретінде арааннан грі, олар-

ды әлеуметтік нім ретінде арастыран жн: яни зерттеу ресурсы ретінде

кзсіз сеніп кетпей, оларды зерттеу керек.

Осылайша назарымыз әлеуметтік трыда йымдастырылатын тәжіри-

беге арай ойысады, сол арылы крсеткіштер, категориялар және ста-

тистикалы мәліметтер шыарылады және интерпретацияланады (Kitsuse

және Cicourel, 1963). Осы баыттаы ертеректе жасалан жмысты мы-

салы ретінде Судноуды (1965) Мемлекеттік ораушы басармасын-

даы «ылмысты істі» туындауы туралы ебегін келтіруге болады. Ол

таылан айыпты мойындау туралы мәміле жасауа атысты келіссздер

секілді йымдасан іс-әрекеттер барысында белгілі бір ылмыс немесе

жеіл ыбзушылыты категориялара алай блінетіні туралы хабар

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

201

беретін практикалы пайымдауды егжей-тегжейлі сипаттайды. Осылайша

ол айыптау кіміне негізделген ресми деректер мен ылмыс крсеткіштері-

ні категорияларымен шектелмей, статистикалы крсеткіштер негізіндегі

интерпретация мен келіссздерге арайды. Судноуды ылмысты кр-

сеткіштер туралы этнографиялы зерттеуімен бірге, сол уаыттаы зерт-

теулерді атарына Сикурелді (1967) кәмелеттік жаса толмаандара

сот трелігін жргізу туралы ебегі, Сикурел мен Кицусэні (1963) білім

беру саласында шешім абылдауды йымдастыру, оушыларды санаттар-

а жіктеу және ресми биография туралы ебегі жатады. Осы баыт бойын-

ша соы уаытта жргізілген зерттеулер әлеуметтік проблемалар жнін-

дегі кптеген конструкционистік пікірлерді (мысалы, араыз: Holstein мен

Miller, 1989 және 1993), сондай-а әсіресе психикалы ауруларды себе-

бін жіктеуге ерекше назар аударатын Прайэні лімні әлеуметтік тры-

дан йымдастырылуы туралы зерттеуін амтиды (Prior, 1985, 1989, 1993).

Бл контексте Прайэ мен Блурды (1993) мәдени және тарихи артефакт

ретіндегі мір кестесі туралы баылауын айта кеткен жн.

леуметтанудаы «ресми статистикаа» атысты пікірталас әбден жа-

ылыстыранмен, жалпы кзарасты болуы маызды. Дегенмен мәселе-

лерді блінісі еш негізсіз кшейіп кетті.

Ресми дереккздерден алынан деректерге атысты мәселелер маыз-

ды болды. Олар суицидті тсіндіру (Douglas, 1967; Atkinson, 1978) секілді

әлеуметтанулы талдау тікелей классикалы мәселеге жатызылды; де-

генмен олар ешашан ерекше арастырылмады. Мият этнограф барлы

деректер тобыны зіндік мәселесі болатынын және оны әлеуметтік тр-

ыдан туындайтынын; сонымен атар оларды ешбіріне дербес «шынды-

ты» «транспарентті» крінісі деп арауа болмайтынын біледі. леуметтік

зерттеуде рефлексивтілікті мойындау мейлінше мол апаратпен амта-

масыз етеді (Holstein және Miller, 1993). Нәтижесінде жаттарды немесе

осындай апаратты ерекше проблемалы деп есептеуге, не болмаса олар-

ды олданылуын толыымен брмаланан деуге негіз жо.

Басаша айтанда, «ресми статистикаа» және сол секілді жатты

дереккздерді этноәдіснамалы трыдан сынауа сйенсек те, бл атал-

ан дереккздерді ресурс ретінде ешандай ны жо дейтін радикалды

кзарасты станамыз дегенді білдірмейді. Бл деректер, әрине, мәселе

тудыранымен, апарат та береді, сонымен атар зерттеуге трарлытай

ауымды аналитикалы мәселелерге жол ашады. Этнограф, зге де әлеу-

меттанушылар секілді, осындай жаттар мен мәлімдемелерге толыымен

сйене алады. Сондай-а этнографты деректерді ндіру мен олдану

контексін тікелей зерттеу арылы оны дерек ретінде жарамдылыы мен

сенімділігіне атысты ылыми-теориялы және жйелі зерттеуге атысуа

ммкіндігі болады.

жатты жмыстарды зерттеу Гарфинкельді жазбалара атысты

ескертулеріне назар аудартады, онда ол жазбалара «актуарлы» емес,

202

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

«шартты» деп арау керектігін сынады (Garﬁnkel, 1967). Демек, бл «бол-

ан нәрсені» сзбе-сз есебі емес, ызметкерді з ісіне ыпты болып,

сауатты орындааныны белгісі (араыз: Prior, 2003). Мны Дингуол

(1977b) патронаж ызметкерлеріні білімі туралы зерттеуінде арастыр-

ды. Ол студенттерді пациенттеріне баран кездегі жазбалары жнінде

баяндайды, сондай-а жмысты наты жргізілгені жетекшіге крінбе-

гендіктен, сол жазба әкімшілік баылауды негізгі фокусына айналаты-

нын айтады. Сол сияты, жазба – жатпен жмыс істейтіндерді зін-зі

орайтын басты ралы. Аудиторларды пайда болуына орай «транспа-

рентті» есеп беру режимінде әртрлі жаттарды рлі соы онжылды-

та, әрине, айтарлытай сті (Power, 1997, 2000; сонымен атар араыз:

Maltby, 2008).

Осылайша, жаттар белгілі бір әлеуметтік ортада әртрлі жолмен

ерекше маыза ие болады. Кейбірінде жаттарды жасау – маызды

тапсырма. Адамдара атысты деректерді дейтін йымдарда бл әдетте

адамдарды сзін, оиаларды жазбаа айналдырудан трады. Жазба ке-

йін тіркеліп, саталып, деледі. Мндай жаттар – йым мшелері шін

кнделікті жмыса ажет басты ресурс. Кбінесе жазба жргізу талабы

жмысты йымдастыруда және жзеге асыруда маызды рл атарады.

Пациенттермен болан алдыы кездесулерді жазбасын азіргі уаытта

кеес беруге ажет іс-шараларды тжырымдауда олдануа болады. Хит

медициналы жазбаларды дәрігер-пациент контексі аясында олда-

нылуына атысты тсініктеме берді. Терапевт-дәрігерлерді пациентпен

байланыс орнату шін тіркеу карталарын олдануын былай тсіндіреді:

«гімеге арау болар алашы таырып озалана дейін жазбаны

мазмнын дайындау арылы дәрігер пациентке сипаттама береді де, ә-

гімені зі бастаан адам кейпіне енеді» (Heath, 1981:85). азіргі дәрігер

ааз бетіндегі медициналы жазбалара емес, экрана кбірек арайды,

сондытан да кездесулерді кпшілігі цифрлы формалар мен жазбалар

арылы жзеге асады. Дегенмен олар, брынырата жазылан нсалар

секілді, жаттарды пациенттер, мәселелер және кейстерді стандартты

трлерін алай алыптастыратынын ерекшелеп крсетеді.

Жазбалар адамдарды «алыпты» категориялара сай келетін немесе

олардан ауытитын ситуациялы бірегейлігі бар «кейстер» ретінде тжы-

рымдауа бейім. Жазбалар йымды тәртіпке сәйкес жасалып, олданы-

лады, оларды аны болуы орта мәдени ерекшеліктерге байланысты.

Жазбалар «жатты шынайылыты» алыптастырады және зі де жат

болып есептелгендіктен, белгілі бір артышылыа ие. Оларды жасалуы

әлеуметтік трыда йымдасан әрекетке жатса да, ресми жазбаларды

белгілі бір дәрежеде анонимдік сипаты бар. Сондытан да олар зерттеу

ортасында объективті, яни жай ана бір адамны наным-сенімі, пікірі не-

месе болжамы емес, фактіге негізделген мәлімдеме деп арастырылады.

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

203

Сауатты әлеуметтік әрекетті кп жерде айтарлытай оамды мәні,

тіпті аса зор маызы болатынын бл пікірталастан байауа болады. За-

манауи индустриялы және әкімшілік бюрократиялы рылымдар, кәсі-

би немесе білім беру мекемелері – осыны айаы. жаттарды жазу мен

оуа атысты әрекеттерді аншалыты ке тараанын еске тсіру шін

кп ойлануды ажеті жо. Тіпті жаттар басты ерекшелік болып санал-

майтын орталарды зінде кбінесе аса баалы зерттеу ресурсы бола ала-

тын орасан зор жазбаша материалдар бар.

жатты німдерді болуы мен оларды маызы этнографа анали-

тикалы таырыптарды аса бай орын, сондай-а деректер мен апарат-

ты нды кзін сынады. Мндай таырыптар тмендегідей сратарды

амтиды: жаттар алай жазылады? Олар алай оылады? Оларды кім

жазады? Оларды кім оиды? андай масатта? андай жадайда? Нәти-

жесі андай? Не жазылады және алай жазылады? Не жазылмай алады?

Автор нені оырмандара атысты онсыз да белгілі нәрсе деп есептейді?

Оларды маынасын тсіну шін оырмандар нені білуі керек? Бл тізім-

ді кеейте беруге болады, сондай-а осы тәріздес сратарды зерттеу

этнографты арастырылып отыран ортадаы кнделікті мірді әрбір

аспектісін жйелі трде зерделеуге жетелейді. Бл мәселелерді назара ал-

майтын кез келген этнограф жазу мәдениетіні осындай ерекшеліктерін

ескермей алуы ммкін. Осындай мәдениетті, негізінен, ауызша дәстр ре-

тінде крсеткенде кп нәрсе жоалтар едік. Этнограф жатты дереккз-

дерді мият зерттеу барысында наты жазба мәдениетіні кілі ретінде

әлеуметтенген абілетті мойындап, соан сйенеді. Зерттеуші оып немесе

жазып ана оймайды, сонымен атар әлеуметтік орталарда жазу мен оу

әрекеттері туралы пайымдайды. Сйтіп, осындай кнделікті әрекеттер эт-

нографты зерттеу таырыбына енгізіледі, сондай-а аналитикалы және

тсіндіруші ресурстарды сынады.

АРТЕФАКТІЛЕР

Этнографтар кейде кптеген әлеуметтік ортаны жазба мәдениетін кз-

ге ілмеуі ммкін, сол секілді, материалды артефактілерді рлін де жиі

елемейді. Материалды мәдениетті зерттеуді дамуы зекті мәселелерді

кейбірін алдыы атара шыаранымен (араыз: Miller, 1988; Buchli,

2002), этнографиялы жмыста материалды игіліктер мен нысандарды

мамандарды назарына іліктірмей, елеусіз алдыру тенденциясы әлі де

саталып отыр. Бл жердегі масатымыз здері далалы зерттеулер жр-

гізетін «зерттеу алаы» әлеуметтік акторлар мен жаттардан ана емес,

сонымен атар зге де кптеген «заттардан» тратынын этнографтарды

есіне салу болып отыр.

204

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

Артефактілерді талдауа жеке сала ретінде арауды орнына материал-

ды игіліктер, нысандар мен іздерді ауымды этнографиялы контексте

арастыру керектігін ерекше айтып теміз. Сонымен атар кнделікті мір

этнографиясы оны материалды ерекшеліктеріне, сондай-а әлеуметтік

акторларды физикалы заттармен алай әрекеттесетініне ден оюды а-

жет етеді. Бл жай ана физикалы орта мен материалды контекске назар

аударумен шектеліп алмайды. Материалды игіліктерге, сондай-а мате-

риалды нысандарда алыптасып, крініс тапан әлеуметтік арым-аты-

наса жгінбейінше жзеге асуы ммкін емес кптеген әлеуметтік былыс

бар. Мейлі, жмысты ресми тсы болсын, мейлі, одан тыс жерде жасал-

ан жеке олданыса арналан артефактілер болсын, оларды кптеген

формасы міндетті трде физикалы ресурстарды орнымен және амалын

тауып олдануды ажет етеді (Anteby, 2003). Сондытан «жаа материа-

лизм» ала тартатын материалдыты радикалды тжырымын абылда-

мастан, осыны бәріне назар аударуа болады (араыз: Coole және Frost,

2010; Fox және Alldred, 2017; Sencindiver, 2017).

Мысалы, Аткинсонны (1995) гематологтар туралы маалаларында

медициналы фактілер мен пікірлерге атысты біратар материалды ж-

мыс ерекше крсетіледі. Гематологтар кп уаытын пациенттері туралы ә-

гімелеумен ткізеді, осылайша «пікір» алыптастыру, «диагноз» ою ары-

лы сол пациенттерді «кейстерге» айналдырады. Дегенмен оларды жмы-

сы әгімемен ана шектелмейді. Сонымен атар олар денедегі физикалы

іздерді олдануа мәжбр: ауру белгілерін тсіну шін пациентті анын

және жілік майын баылау керек. Крінуі және оуа тсінікті болуы шін

да алдыру секілді тәсілдермен физикалы згерістер жасалады. Мик-

роскопты зін олдану секілді, микроскопиялы зерттеуге ажет әйнекті

әзірлеу шін де физикалы және абылдау трысынан ептілік талап еті-

леді. Перифериялы анны немесе жілік майыны физикалы ізін зерт-

теуге атысты шебер істелген әрекеттер кәсіби әріптестер арасында немесе

оытушылар басосуында талыланады. Нысандар, іздер, дадылар және

әгімелер зара байланысты, сол себепті кәсіби білім жасайтын этногра-

фия соны барлыын есепке алуа тиіс. рине, олар, жоарыда айтып т-

кендей, клиникалы жазбалар, есептер, картотекалар арылы жатты

шындыа айналады.

Медициналы ортадаы баылаулар зертханалар, ылыми желілер се-

кілді ылыми нысандардаы этнографиялы зерттеулерге деген жалпы ы-

зыушылыпен атар жреді. ылыми білім әлеуметтануы ылыми келіс-

пеушілік пен ылыми жаалытарды мәдени-когнитивті аспектілерімен

шектен тыс айналысып кеткенімен, кейбір зерттеулер ылыми жмысты

материалды жадайына деген ызыушылыты да ескерді. Актор-желі

теориясы осындай мәселеге тым кп (кейде абсурд болса да) кіл б-

леді. Бл теория бойынша крделі арым-атынас аясында адамдар мен

материалды актанттар арасында тбегейлі айырмашылы жо. Демек,

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

205

техникалы жабдыты зі іске асыратын білім теориясы, сондай-а оны

ылыми білім алыптастырудаы белсенді рлі трысынан талдауа бо-

лады. Дегенмен материалдарды ылыми-техникалы білім ндірісінде-

гі маызын мойындау шін толыымен актор-желі теориясына жгінуді

ажеті жо. Бл саладаы этнографа ажет нәрсе – белгілі бір млшерде

техникалы тәжірибе жинатау және материалды артефактілерді алай

жасалатынын және олданылатынын тсіну. Ол заттарды физикалы а-

сиетін баалауды амтиды. Рок-музыканы дамуында айтарлытай рл

атаран Муг синтизаторыны ауызша тарихы оны техникалы сапасын

баалаудан және сонымен байланысты биографиялы мәліметтерден т-

рады (Pinch және Trocco, 2002). азіргі кездегі этнография мен антропо-

логия компьютерлік және апаратты технология талдауында бір-бірімен

тоысады (Finn, 2001; English-Lueck, 2002).

Заттарды материалды және әлеуметтік контексіндегі «заттылыы»

этнографтара тсінікті болуы керек. Біз әдетте әлеуметтік интеракция-

ларды ерекшеліктеріне мият араймыз, сондай-а әлеуметтік әрекетті

талдауа айтарлытай уаыт пен кш-жігер жмсаймыз. Заттара да дәл

солай кіл блуге тиіспіз. Оларды физикалы рамына негізделген

материалды сапасы, сонымен атар сырты рылымы, пішіні және тсі

болады. Этнографияны назарын осындай мәселелерге аудартуымыз ке-

рек (Warren, 2012). Этнографтар материалды ортадаы сырты ерекше-

ліктерді зерттеуде айтарлытай білікті бола оймады. Оларды кпшілігі

сипаттайтын әлеуметтік әлемдер біртрлі бос кеістіктер болатын, мндаы

физикалы ортаа аз ден ойылды, кейде млдем кіл блінбеді. Мндай

этнографиялы әлемдер кбінесе тегіс және монохромды боландытан,

тс секілді эстетикалы асиеттерге мән берілмейді. Егер кптеген әлеу-

меттік әлемді тсінгіміз келсе, оларды физикалы трыдан алай алып

тасанына назар аударуымыз керек. Мысалы, заманауи кеседегі жмыс-

ты оны орналасу ерекшелігіне (абырамен блінген блмелер немесе

ашы кеістік ретінде жоспарланан, абаттар саны, баса имараттара

жалануы және т.б.), тстеріні йлесіміне, жиаздарына және т.б. назар

аудармастан сипаттау ерсі крінер еді. Осындай орындар жобаланады,

оларды дизайны корпоративтік мдде мен ішкі ндылытара сай болып

келеді. Бл ерекшеліктер, бір жаынан, жмыстаы әлеуметтік атынастар-

ды шектесе, екінші жаынан, ызметкерлер тарапынан олданылатын, тіпті

«айта жобаланатын» ресурстар болып саналады.

Аткинсонны Уэльс лтты опера театры туралы этнографиясы

(Atkinson, 2006) оны материалды контексіні біратар аспектісіне ерек-

ше кіл бледі. Операны ою және орындау ән айту және сахнада ойнау-

а ана байланысты емес, сонымен атар операны негізгі ерекшеліктері

режиссер мен дирижерді жмысынан тыс кп нәрсені амтиды. Музы-

калы театр ойылымы шін, мысалы, декорация дизайны мен рылы-

мы секілді материалды жадай да жасау ажет. Оан оса, декорация

206

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

жасаланнан кейін ол, з кезегінде, физикалы шектеулер оюмен атар,

продюсерлер мен орындаушылара материалды ммкіндіктер береді.

Аткинсонны монографиясында орындаушылар декорацияны кейбір

баынбайтын аспектілерімен: мысалы, ктпеген жерден жылжыан абыр

алар (Simon Boccanegra) немесе олмен басарылуы иын айытармен

(Peter Grimes) алай крескені (тура және ауыспалы маынасында) тура-

лы егжей-тегжейлі тсініктеме беріледі. Ол сондай-а опера театрындаы

реквизит блімі жаа ойылыма ажет физикалы объектілерді жасау

масатында бриколажбен айналысу шін олнер дадыларын олдана-

нын жазды. Бл блім сонымен атар брыны ойылымдарды мрааты,

әрі опера театрыны брыны жетістіктерін круге ммкіндік беретін «эт-

ноархеологияны» дереккзі болатын. Ерекше тапырлыты талап еткен

немесе айрыша эстетикалы ндылыы бар декорацияны жеке эле-

менттерін реквизит блімі операдаы брыны жеістеріні жемісі ретінде

баалайды.

Опера ана емес, кез келген театрлы ойылым материалды объекті-

лерге тәуелді. Алайда кп жыл брын, Ирвинг Гоффман айтып ткендей,

бәріміз мейлінше арапайым ортада әртрлі «реквизиттерге» тәуелдіміз.

Сонымен атар материалды артефактілерді жинауды және крсетуді кз-

дейтін этнографиялы ебектер бар. Бан МакДональдсты (2002) Лон-

дондаы ылым музейі туралы этнографиясы жасы мысал бола алады.

Ол азы-тлікке атысты ірі музей экспонатын жасауа кеткен процестер

туралы айтады. Материалды ндылытарды жинауа және крсетуге а-

тысты осындай этнографиялы зерттеулер музейлер, кркем галереялар

секілді эзотерикалы орындарда болып жатан нәрселерді жата тсіру-

мен шектелмейді, бл таырыптар з алдына маызды. Олар материалды

мәдениетті анарлым практикалы аспектілеріне де назар аударады.

Мысалы, Уайли палеонтологиялы зертханалардаы мамандар арасында

жргізген далалы зерттеуінде оларды пайдалы азбаларды дайындау

(тастарын алу және блінген жерлерін жндеу) және сол процесс бары-

сында олнер дадыларын мегеру кезіндегі «сахна сыртындаы» ж-

мыстарын крсетеді (Wylie, 2015).

Объектілерді жинау және крсету – кнделікті й мәдениетіні маыз-

ды ерекшелігі. йлерді де мражай секілді ерекшеліктері болады, себебі

жеке адамны естеліктері немесе заттарды коллекциясы кзге крінетін

жерлерге ойылады. Хардли (2013) мны Британия йлеріндегі камин

сресі туралы мультимедиалы этнографиясында крсетеді. Камин с-

ресі (ашы камин стіндегі дәстрлі рылым, тіпті азіргі уаытта орта-

лы жылыту жйесі бар заманауи йлерде де кездеседі) – орнаменттер,

сыйлытар, фотосуреттер және т.б. заттар ойылатын басты орын. Осы-

лай ойылан заттарды кпшілігінен хабар беретін эстетика алыптаса-

ды, әрі камин сресі кбінесе она блмесіндегі кз тотатар басты нкте

болады. Сонымен атар ойылан заттар з иелеріні естелігі іспетті: бл

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

207

кзарас трысынан аланда, естелік дегеніміз психологиялы кй ана

емес, сонымен атар ол материалды объектілер мен олар арау болатын

автобиографиялы әгімелер арылы беріледі. Камин сресіндегі заттар

жеке арым-атынас пен сыйлы сыйлауды зара міндеттемелерін а-

артуы ммкін. Камин сресі секілді арапайым, аса маызды емес кеістік

кнделікті трмысты, эстетикалы және тлааралы арым-атынасты

микроәлемін крсетеді. Камин сресіні йішілік, мысалы, этнография-

ны назарын нер туындылары мен баса да материалды артефактілерді

«жинау» сияты анарлым саналы трдегі мәдени былыстара арай

аударады (араыз: Belk, 1995; Pearce, 1994; Painter, 2002).

леуметтік былысты физикалы асиетін мойындау алыптасты-

рылан орта мен физикалы кеістікті баалаудан трады. Мны жалпыа

орта кемшілік демесек те, этнографиялы ебектерді кпшілігінде орын

мен кеңістікті сезінудің жо екені байалады. Бл жай ана нәрселерді

андай да бір «контекске» ою деген мәселе емес. Е дрысы, әлеуметтік

белсенділікке ммкіндік беретін және шектейтін материалды жадайлар-

а аса мән беріп, орынды сезінуді жеке және жымды бірегейлікте а-

лай крініс табатынына, әлеуметтік акторларды орындарды олдануына,

сондай-а оларды материалды және символды ресурстарды пайдала-

нуына назар аударуымыз керек. рине, шабыт беретіндей біратар мысал

келтіруге болады. Соларды бірі – Пьер Бурдьені кабил йлері туралы

классикалы талдауы. Ол йлерге жай ана кнделікті мірдегі физикалы

мекен (локус) ретінде емес, сонымен атар символды тәртіпті орны ре-

тінде де арайды.

Сол секілді, Жерорта теізі халытары туралы антро-

пологиялы ебектерде йді маызы және оны кшемен байланысы,

сыйлы болуды крінісі (әсіресе й ішіндегі әйелдерге атысты), сондай-а

ата трде ажыратылан гендерлік рлдерді дәлелі ретінде ерекшеленіп

крсетіледі.

Грегори (2003) бірегейлікті физикалы крінісі ретіндегі йді және

оны материалдық декорациясын Викториан дәуіріні соы кезеіндегі

й иелеріні эстетикалы жмысы туралы ебегінде зерттеді. Онда тіпті д-

рекі трде болса да (мысалы, каминдерді «жлып алу»), жаа й иелеріні

йді брыны иесінен алан іздерден тазалау (кілемдер, жмса жиаз-

дар, декор және тс гаммалары, ваннадаы жабдытар және т.б.) арас-

тырылан. йді материалдық декорациясы мен жиаздары бірегейлік

пен биографияны кнделікті крінісі ана емес. Олар ескі йді зіні жеке

кеістігіне айналдыратын жаа трындармен бірге, й рылысы жмысы

кезінде ескеріледі. Тланы бірегейлігі кп жадайда йді бірегейлігін

сезінумен байланысты: ескі йді материалды негізі «тпнса» кйінде

саталуы – осындай реконструкцияны маызды аспектісі. Е болмаан-

да, кейбір й иелеріні сол йге жмсаан эмоциялы кш-жігері аталса,

Осы аргументке берілген сыни бааны араыз: Silverstein, 2004.

208

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

каминдер, есіктер, терезелер және йді баса да «ерекшеліктері» белгілі

бір уаыта дейін саталуды ажет етуі ммкін. рине, бл ішінара эстети-

калы пікір, сонымен атар ішінара жымды таламны да крінісі: ал-

дыы буын шін йді «жаарту» оны алпына келтіруге араанда әлде-

айда маызды масат болатын. Дегенмен олар әлеуметтік акторларды

этноэстетикасына, сонымен атар материалды игіліктер трысындаы

ндылытара тәуелді (араыз: Valis, 2003; Reid және Crowley, 2000).

Материалды заттарды кпшілігі статикалы емес: олар таралады және

мобильді. Тиісінше, орындар мен кеістіктер арылы мобильділікті зерттеу

барысында артефактілерді және адамдарды озалысына назар ауда-

ру ажет (Urry, 2007). Олар әлеуметтік акторлармен бірге саяхаттай алады.

Сондай-а оларды жеткізу тізбегіндегі, йым ішіндегі озалысындаы және

алмасу рәсіміндегі жолын адаалауа болады. Этнографтар аурухана секілді

крделі йымны ішінде пациенттен зертханалара жіберілген ан немесе тін

лгілері секілді материалдарды «жрген жолын баылап», сондай-а жолда

оларды андай маыза және жатты тсіндірмеге ие боланын кре ала-

ды. жаттарды зіне келгенде де осылай болады. Олар да таралады. Адам-

а атысты деректерді дейтін йымдар мен бюрократиялы мекемелерді

зерттейтін этнография ресми иерархия бойынша жоарыа және тменге а-

рай жрген жаттарды, оларды интерпретациясы мен олданылуын ада-

алай алады. Сондай-а заттар да символды шекарадан те алады, оларды

мәдени және семиотикалы маызы процесс барысында згереді. Дугласты

(1966) ша-тоза мен ластану туралы структуралистік талдауы басты дерек-

кз болып ала береді, ал соы ебектерді мысалы ретінде Уиртцті (2009)

кубалы сантерия аясындаы діни жоралы алдытары туралы зерттеуін кел-

тіруге болады.

Заттара этнографиялы трыдан баа беру оларды жасалуы мен

дайындалуын зерттеуді амтуы ммкін. Жоарыда айтып ткеніміздей,

мәдени зерттеулерді дамуы және сонымен байланысты материалды

мәдениетке баса назар аудару этнографиялы иялды жзеге асыру шін

олдануа болатын бай дереккздер мен аналитикалы кзарасты

пайда болуына алып келді (араыз: Buchli, 2002; Miller, 1998, 2001a,

2001b). Олар жобалау процесіні этнографиялы талдауын, әлеуметтік

сала алымдарыны айтарлытай ызыушылыын тудыран заманауи

материалды мәдениетті аспектілерін амтиды (Julier, 2000). Бл зерттеу-

лерге сонымен атар жобалау процесі (мысалы, Salvador және т.б. 1999;

Henderson, 1998) мен визуалды мәдениетті жасалуы кіреді (Frosh, 2003).

Сәулет, ала жоспары немесе кеістіктер мен орындара атысты да осы-

ны айтуа болады (мысалы, Borden, 2002; Podolski, 2002; Dodds және

Tavernor, 2001; Crowley және Reid, 2002; Butler және Robson, 2003). Жеке

және жымды бірегейлікті жзеге асуы барысында бір уаытта алыпта-

сатын және алыптастырылатын «оршаан ортаны» маызын біз бгін

ай кездегіден де жасы тсінеміз.

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

209

Инголд (2013) материалды пен артефактілер туралы орынды пікірлер

айтады. Оны кзарасынша, «материалды мәдениет» туралы зерттеу-

лерді кпшілігі іс жзінде дайын формадаы физикалы артефактілерді

зерттеу. Керісінше, ол материалдар мен материалдыа, яни ыш мы-

раа ана емес, сондай-а ыша; матаа ана емес, жіптер мен талшы-

тара назар аударады. Ол Тиллиге (2004) және зге де авторлара сйене

отырып, суретшілерді бояуын жасаудан бастап, тас абыралара, дел-

ген кремний тастарына және ескерткіштерге дейінгі ке ауымда олдану-

а болатын тасты әртрлі асиетін талылайды. Этнографиялы трыдан

айтанда, объектілер мен «материалдар» туралы арапайым кзараспен

ана шектелмей, оларды аясынан шыып арау керек. Бл, з кезегінде,

этнографияны ндіріс процесіне араласуын білдіреді. Инголдты зі се-

бет тоу секілді нәрселерді жасауда жымды әрекеттерді сипаттайды.

Демек, этнографиялы далалы жмыстар кейде әлденені жасау про-

цесіне, сол сияты, соны жасаушыларды баылауа деген талпынысты

амтуы ммкін. Тікелей физикалы материалдармен жмыс жасауа а-

тысы жо, сондай-а тікелей физикалы араласу ммкін болмайтын кп-

теген этнографиялы нысандарды болатыны онсыз да белгілі. Прентис

(2013:25) анатомия мен хирургияны практикада зерттеген кезінде зін хи-

рургияда сынап кре алмады, дегенмен шынтаты кесіп круге ммкіндігі

болды. Осындай з олымен кесіп кру тәжірибесі, жалпы аланда, оны

далалы жмысына атты әсер етті. Ал О’Коннорды мысалы млдем бас-

аша, ол шыны рлеу ісін йрену шін мият дайындытан тті. Осылайша

ол шыныны материалдыы, ралдарды пайдалану, студияны темпера-

турасы, сондай-а шыны жасауды егжей-тегжейлі процесі туралы тсіні-

гін дамытуа ммкіндік алды (мысалы, O’Connor, 2005, 2006).

Баса антропологтар да жмыс пен материалдарды табиатын тсіну

ралы ретінде «жасау» процесімен айналысты. Маршанны Йеменде-

гі мешіт мнарасы (2001) және Малидегі тасалаушылар (2009) туралы

этнографиясы ерекше назар аударуа трарлы. Осы және осыан сас

зерттеулер «жасаушылар» мен «жмысшылар» тарапынан олданылатын

практикалы тсіну процесін крсетеді. Бл акторлара нобай мен архи-

текторларды сызбасы секілді егжей-тегжейлі жоспардан бастауа міндет-

ті емес. Керісінше, олар «олнершіні» (ке маынада айтанда) бірнеше

мәрте тексерілген нсауына сай, біратар стандартты процедуралар мен

практикалы лшемдер бойынша кезе-кезеімен жмыс істейді. Олар

жобалар немесе модельдер негізінде емес, лгі боларлы жадай негізін-

де әрекет етеді. Сондытан да этнографияны маызы атысу (кейде) мен

баылауда (әрдайым) ана емес, сондай-а осындай жмыс пен жмыс-

шылар, материалдар, ралдар және мәдени шарттар арасындаы байла-

нысты алай жретінін арастыруда жатыр.

Заттар (артефактілер) бір нәрсені жасауды нәтижесі ана емес. Себе-

бі жасаланнан кейін оларды әлеуметтік мірі болады. Олар маынаа,

210

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

ндылыа ие болады, олар алмастырылады, таратылады және эстетикалы

немесе баса да әдістермен бааланады. Осындай ндылытарды анытай-

тын лшем, пішін, тс, материал және сырты беті сияты кптеген мәдени

кодтар мен шарттар бар. Оларды жасау процесі біратар йреншікті практика-

дан ана трмайды: ол формасы мен функциясына атысты мәдени трыда

алыптастырылан критерийді басшылыа алады. Жасаушыны бірегейлігі

артефактісіні сипатына байланысты. Уоррен мен Гибсон (2014) серфингке

арналан татайлар мен оны жасаушылар туралы кп нысанды этнография-

лы зерттеулер жргізді. Оларды пікірінше, серфингке арналан татайлара

спортты жабды деп ана арауа болмайды, себебі олар – «нды мәдени

артефакт», сондай-а тланы бірегейлігіні, ауымды ауымдастыа мше

болуыны крінісі (10-б.). Оларды далалы жмыстары эстетика, дизайн

және материалдыты осы объектілерді жасауда андай рл атаратынын

ерекшелеп крсетеді. Ол серфинг татайын жасау шін ажет болатын бел-

гілі бір жерге тән арнайы олнер жмысын сипаттайды. Серфинг татайын

мәдени мраа жатызатын осындай станым серфинг татайларын артефакт

ретінде эстетикалы баалаумен ана шектелмейді.

Дәл сол секілді, гитара – кптеген контексте маызы бар мәдени символ

(Bennett және Dawe, 2001). Этнографиялы трыдан аланда, гитара бір

рпа (Ryan және Peterson, 2001), тіпті лт (Dawe және Dawe, 2001) шін

символ болудан да маызды. Сонымен атар ол – жасалан нәрсе, оларды

кпшілігі ішекті аспап жасайтын шеберлерді олынан ткен. Дадлиді Сол-

тстік Америкадаы ішекті аспап жасаушылар арасында жргізілген далалы

зерттеуі бл олнер тріні иындыын, сондай-а аспап жасаушыларды

тлалы бірегейлігі гитара жасау арылы алай алыптасатынын крсетеді.

Ол әсіресе аспапты «дыбысын» жасауды ерекше айтып теді:

Ішекті аспапты дыбысы жай ана шеберді аспапа оны «оюын»

немесе тыдаушыны естуін ана білдірмейді; сонымен атар ол –

аспаппен таныстыратын, «сзбен жеткізілуі иын» кш-жігер беретін

сезім рылымы.

(Dudley, 2014:8)

Аспапты тоны немесе дыбысы – гитараны физикалы рылымы се-

кілді дәл сондай артефакт. Осындай баса мысалдар секілді, Дадлиді

монографиясы да этнографа белгілі бір дәрежеде олнер техникасын

және материалдармен (мысалы, гитара жасауда олданылатын ааштар)

жмыс істеуді мегеруі тиістігін крсетеді.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бл тарауда біз жаттарды, материалдарды және заттарды зерттеу-

ді этнографиялы жмыста алатын рліне тоталды. Олара әрдайым

НАТЫ ЖНЕ ВИРТУАЛДЫ ЖАТТАР МЕН АРТЕФАКТІЛЕР

211

лайыты назар аударыла бермеді, әдетте адамдар арасындаы баылау-

лардан, әгімелер мен схбаттардан алынан деректерге кбірек кіл

блінді (Whatmore, 2006). жаттар мен артефактілер кнделікті мірді

йымдастыруда және сруде маызды рл атарады. Олар жмысты (ке

маынасында) нәтижесін ана емес, сонымен атар әлеуметтік шынды-

ты алыптастырады. жаттар істі жай-кйін мәлімдеп ана оймайды,

оларды рефлексивті трде растырады. Сол секілді, біз «сзбен істей

алан нәрселерімізді затпен де істей аламыз». леуметтік әлемні эт-

нографиялары кнделікті мір мен әлеуметтік йымдасуды ммкін ететін

жаттар мен материалды ресурстарды крсетуі керек. Бл «материалды

мәдениетті» ана зерттеуге лес осуы шін этнографтар здеріні негізгі

мдделерінен бас тартуы керек дегенді білдірмейді. Керісінше, этнография

материалдар мен заттарды талдауын амтуа тиіс, сондай-а оларды

әлеуметтік мінез-лы, әлеуметтік шынайылы және әлеуметтік бірегей-

лікті туындатуа андай атысы барын талдауы керек. Келесі тараудан к-

ретініміздей, дәл сондай аргументті цифрлы технологияларды кмегі-

мен жасалатын виртуалды объектілерге де олдануа болады.

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ

ЭТНОГРАФИЯ

Ре флексивтілік принциптері этнографиялы зерттеу мен кнделікті

мірді штасуын бейнелейді. Е арапайым маынасында этнографиялы

зерттеу айналадаы әлеуметтік әрекеттерді интерпретациялау масатында

баылау мен тыдауды әлеуметтенген дадысын олдануа негізделеді.

Бгінде мндай ызметті атару шін цифрлы технологияларды олдана-

мыз, сондытан оларды да рлін ескеруіміз керек. Мндай технологиялар

этнографтар шін де аса маызды әрі олжетімді рала айналды. Шын

мәнінде, смартфон сияты жалыз рылыны зін ашытан схбат алу,

әртрлі виртуалды ортаа онлайн атысу, суретке тсіру, интеракциялар

мен әрекеттерді аудио және видеожазбасын жргізу, ескертпелер (ауыз-

ша немесе жазбаша) даярлау шін олдануа болады.

Мндай жаа технологияларды пайда болуы кейбір зерттеушілерді

«цифрлы технологияны» айрыша трін сынуына алып келді. Алайда

бл туралы әдебиеттерге шолу жасай отырып, аталан ымны әртрлі

маынада олданыланын байауа болады. Олара тек ана компьютер-

лік коммуникациялар мен желілерге назар аудару; виртуалды әлемді зерт-

теу; кнделікті мірді аспектілерін жазу мен талдауда цифрлы техноло-

гияларды олдану; әлеуметтік акторларды «цифрлы технологияларды»

пайдалануы; этнографиялы зерттеулерді німдерін жасау мен айта -

растыруда цифрлы ресурстарды пайдалану жатады. Осы тарау барысын-

да аталан стратегияларды барлыына шолу жасауа тырыспаймыз. Ол

шін ттас бір кітап жазып шыу ажет болар еді, ал ондай ебектер бар

(араыз: мысалы, Pink және басалары, 2016; Hine, 2000, 2015; Lupton,

2014; Fielding және басалары, 2017). Керісінше, біз деректерді жинау

және зерттеу дизайнын дайындау шін заманауи цифрлы рылылар

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

213

сынатын ммкіндіктерді; цифрлы кеістіктер мен виртуалды әлемдер ту-

ралы этнографиялы зерттеулер; сонымен атар этнографиялы ебектер-

ді сыну мен жазуда цифрлы орталарды маызы секілді арнайы тадал-

ан, санаулы деген негізгі таырыптара тоталамыз. Цифрлы зерттеулер-

ді мультимодальды этнографиялы жмыстарды дамуына аншалыты

ыпал ететініне ерекше кіл блеміз. Сонымен атар этнографиялы

зерттеу жргізудегі цифрлы және дәстрлі тәсілдер арасындаы сабатас-

тыа баса назар аударамыз.

Бгінгі тада далалы зерттеу жмыстары жргізілетін әлеуметтік әлем-

дерде әртрлі цифрлы технологиялар жетіп артылады. Оны ішінде азір-

гі уаытта кеінен пайдаланылатын смартфондар, планшеттер мен ноут-

буктер жаанды және жергілікті байланыстарды дамуына ыпал етіп,

адамзат міріне дендей еніп отыр (мысалы, Kraemer, 2014). ысасы,

кптеген адамдарды әлеуметтік арым-атынасы цифрлы рылылар-

ды кмегімен жзеге асады. Сонымен атар виртуалды ауымдастытар

мен ауымды әлеуметтік озалыстар цифрлы технологияларды кме-

гімен йымдастырылуы ммкін. Бл дегенііз тіпті әлеуметтік интеракция-

ны арапайым процестерін зерделеу барысында да этнографтар зерттеу-

ге атысатындарды осындай технологияларды олдануын ескеруге тиіс

екенін білдіреді. Адамдар бір-біріне оырау шалып, хат жазысып ана

оймайды, тіпті бетпе-бет кездесулердегі интеракция кезінде де ялы теле-

фондарынан ажырай алмай отырады. Оан оса, интернеттегі олжетімді

нәрсе кей кезде жеке кездесулерді негізгі таырыбына айналады: мыса-

лы, суреттер мен твиттерді блісу, бірнеше адамны аудио немесе видео

арылы біреумен лезде байланыса шыуы және т.б. Сонымен атар кез-

десулер, схбаттар мен баса да шаралар онлайн ткізіледі, тіпті олай бол-

маан кнні зінде, андай да бір жаалытардан онлайн трде хабардар

болады.

Жоарыда айтып ткеніміздей, этнографтарды цифрлы технология-

ларды з масатына пайдалана алуы да маызды. Олар тек ана әртрлі

виртуалды салаларды зерттеу шін емес, сондай-а жеке оиаларды ау-

дио немесе видеожазбаларын жасау шін де пайдаланылады. Тіпті олар

әлемні әр ткпіріндегі ол жете бермейтін адамдармен байланысты да

барынша жеілдетеді. Этнографиялы зерттеулер брыннан-а олже-

тімді технологияларды пайдаланып келеді. Шетелді экзотикалы жерле-

ріндегі далалы зерттеу жмыстары суретке жиі тсірілді. Этнографиялы

фильмні де тарихы тереде жатыр. Ауызекі әгімелер мен халы музыка-

сы о бастан-а дыбысты таспаа жазылып отырды. Соы жылдары

этнографиялы зерттеулер алуан трлі әдістер мен технологияларды

олдану арылы кеінен крініс тапты. Визуалды антропология мен әлеу-

меттану әдіснамалы әдебиеттері бар дербес сала ретінде алыптасты. Біз

ауызша мәліметті жинауа және талдауа йренгеніміз сонша – осыдан бі-

раз брын ана далалы зерттеулер жадайында оны портативті, сапалы

214

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

жазу рылысы (алдымен аналогты, кейін цифрлы) арылы жзеге ас-

анын тез мытты. Визуалды деректерді жинау мен талдау, материал-

ды мәдениетті фотосурет арылы таныстыру жоары сапалы, ыайлы

жазба технологияларыны арасында жзеге асты. Техникалы жаынан

емес, интеллектуалды ммкіндігі трысынан араса, олар з алдына эт-

нографиялы зерттеу стратегиясындаы айтарлытай згерісті білдірмейді.

Сол шін де біз «цифрлы этнографияа» атысты әсіре айтылан тжы-

рымдара біршама сын кзбен араймыз. Тарауда цифрлы ресурстарды

этнографиялы зерттеудегі маызына тоталамыз.

МУЛЬТИМОДАЛЬДЫ ЭТНОГРАФИЯ

Цифрлы технологияларды әлеуеті бір зерттеу аясында әртрлі дерек

терді жинауа және трлі дереккздерімен жмыс жасап, оларды бірікті-

руге ыпал етеді. Негізінен, этнография әрашан мультимодальды болса

да (зерттеуші процеске бар ынта-жігерімен кіріскенде), цифрлы жазба

барынша ашы және ойластырып әзірленген мультимодальды тәсілді

олданылуына ммкіндік береді (Pink, 2011). Цифрлы сурет ммкіндік-

тері визуалды материалдарды брын болмаан тәсілдермен этнография

саласына осуа болатынын дәлелдеді. Визуалды этнография мен фильм

за уаыт антропологияны негізгі блігі боланымен, мндай ресурстар

кп жылдар бойы жеке жанр ретінде арастырылып келді. Монография

фотосуреттермен кркемделуі ммкін, ал этнографиялы фильм онымен

атар жретін маызды нім боланымен, этнографиялы зерттеу ебек-

теріне енбей жатады. Соы уаыта дейін әлеуметтану пәніндегі практик-

мамандарды басым кпшілігіні зерттеуі мәтіндік сипатта болатын, тіпті

әлі кнге дейін визуалды материалдара негізделген әлеуметтану талдау-

лары аз.

Дегенмен жаа цифрлы технологияларды пайда болуы визуалды ма-

териалдардан тратын этнографиялы зерттеуді этнография саласына ен-

гізуге жол ашты. Оны ішінде смартфондар, цифрлы камералар мен ви-

деокамералар, визуалды және жатты дереккздерді сканерлеу ммкін-

дігімен бірге, этнографтарды «далалы жадайда» және одан тыс жерде

де апарата ол жеткізу ммкіндіктерін згертті (Lupton, 2014; Pink және

т.б., 2016). Цифрлы визуализация дегеніміз іс жзінде кез келген зерт-

теуші алдыы атарлы технологияа з бетімен әрі аржылы трыдан

ол жеткізе алатынын білдіреді. Дегенмен оны «кез келген адам дайын-

дысыз немесе арнайы білімсіз жасай алады» деген ым алыптастыры-

мыз келмейді, тек визуалды материалдарды бан дейінгі буына ммкін

болмаан жолмен жинауа және саралауа болатынын ескерткіміз келеді.

Деректі фильмдер мен телеарна бадарламаларын дайындау әлі де жоа-

ры дегейдегі біліктілікті талап етеді. Ал технологияны кнделікті мірде

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

215

пайдалану зерттеу барысында мейлінше кп материал жинау мен талдауа

жадай туызады.

Визуалды материалдарды жинау мен олдану әлеуметтік ылымдар

саласында мәдени талдау ыпалыны артуы нәтижесінде кеінен та-

ралды. Визуалды мәліметтер мен материалды мәдениетті репрезен-

тациялары – мндай зерттеулерді негізгі аспектісі. Олара бейнелер-

ді семиотикалы талдауы, архитектуралы кеістік талдауы, дизайн

этнографиясы мен отанды тауарлар мен кеістіктер талдауы жатады.

Дәстрлі этнографиялы зерттеулер шін мндай аналитикалы стратегия-

ларды олдану және енгізу ммкіндігі бары аны.

Рефлексивтілікті негізгі аидасы этнографтар «визуалды мәліметті» жоқ-

тан растырмайды дегенді тсіндіруге мтылады. Мәдениеттерді зіне тән

визуалды тсініктері бар, мндаы визуалды материалдар әлеуметтік ызмет

пен әлеуметтік йымны ажырамас блігі болады. Басаша айтанда, әлеу-

меттік мірді кптеген аспектісі визуалды трыда зін-зі жаттайды. Хит-

ті (Heath 2004; Heath және Hindmarsh, 2002) технологияны кмегімен іске

асан әрекет туралы зерттеуі негізгі мысалдарды сынады. Мысалы, Хит пен

Луф (2000) Лондонны метро жйесіндегі баылау блмелерінде бірлесіп

жмыс істеу мен интеракцияа талдау жасап, экрандаы визуалды деректерді

кнделікті жмысты басты ерекшелігі деп арастырады. ылыми және меди-

циналы зерттеу жадайында визуалды мәдениет те маызды, ал мәлімет-

терді зі визуалды жадайлар негізінде растырылады. Думитті (2004)

нейровизуализация бойынша этнографиясында миды сканерлеу арылы

алынан әсерлі бейнелері мәтінге иллюстрация ретінде олданылып ана ой-

май, сонымен атар бл алымдар ебегіні басты німі деп арастырылады.

Бл – бір ана мысал. Ми ызметін визуализациялау – биолог-алымдар-

ды жмысы. Ал оларды ылыми зерттеулері барынша визуалды сипата ие.

Тиісінше, бл жерде ылыми ебекті «визуалды талдау» ана емес, ылыми

визуалды ебекті талдау да маызды. Басаша айтанда, зерттегелі отыран

әлеуметтік әрекет пен оны этнографиялы репрезентациясы арасында тіке-

лей сәйкестік бар.

Материалды мәдениет пен нерді крсетуге атысты баса да кп-

теген жергілікті шарттар жайында осыны айтуа болады. Мражайтану

және материалды мәдениет экспозицияларыны даму стіндегі салала-

ры визуалды және материалды мәдениетті ерекше жадайда туындай-

тынын крсететін, сондай-а мндай жмысты этнографиясы ретінде

мәдениетті визуалды компоненттерін бейнелейтін кптеген мысал кел-

тіреді. Алдыы тарауда айтып ткеніміздей, дәстрлі этнографтар кбіне

кнделікті мәдениетті визуалды аспектілеріне жеткілікті дәрежеде кіл

блмей, дизайн, архитектура мен мәдени экспозицияны кптеген аспек-

тілерін назардан тыс алдырды. азір визуалды және материалды талдау

бойынша практик-мамандар мен мәдениеттану саласыны мамандары

кп боланымен, осы саладаы зерттеулер мен жалпы этнографиядаы

216

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

далалы зерттеу жмыстарын біріктіру ажеттігі туындап отыр. Заманауи

және болаша зерттеулер азіргідей талдауды мәтіндік және схбатты

тәсілдерімен шектелмеуге тиіс. Цифрлы технология осы шеберден шы-

уа ммкіндік береді.

Зерттеу жргізілетін жердегі адамдарды және информанттарды визуал-

ды материалдарды жазып алатын ралдармен амтамасыз ету арылы

визуалды саладаы рефлексивтілік принципін кеейтуге болады. Осылай-

ша олар да деректерді «ндіруге» атысады. Арзан, арапайым камералар

мен смартфондарды олжетімділігі этнографтарды оларды кеінен пай-

далана алуын ана емес, сонымен атар әлеуметтік акторларды этнограф

бірден «байай» оймайтын, зерттеу масаты шін маызды материалдар-

ды жасауа атысатынын да білдіреді (мысалы, араыз: Mannay, 2010).

Цифрлы технология мндай деректі сатауды және олдануды реттеуге

ммкіндік береді. Ал зерттеуге атысушылар берген деректер акторларды

з әлемін алай интерпретациялайтынын және андай бадар станаты-

нын тсінуде маызды. атысушыларды кеістіктер мен объектілерді а-

лай олданатынын немесе оларды сол ортада алай орын ауыстыраты-

нын ынуда бл деректер те пайдалы. атысушылар жасаан суреттер

схбат жргізуде ынталандырушы рал ретінде олданылуы ммкін.

азір этнография мен мәдениеттанудаы визуалды талдау туралы о-

маты әдебиет бар (мысалы, van Leeuwen және Jewitt 2001; Ball және

Smith, 1992, 2001; Crawford және Turton, 1992; Loizos, 1993; Harper,

2012). Визуалды материал мен оларды репрезентациясын жалпы эт-

нографиялы жйеге енгізуді аншалыты маызды екенін айта кеткен

жн. Визуалды фиксация мен репрезентацияа сәйкес келетін ерекше

былыстар бар. Беккерді фотография мен әлеуметтануа осан лесі

осындай станыма жасы мысал бола алады. Харперді ебектері тура-

лы да солай айтуа болады (Harper, 1987, 2016, 2018). Пинкті (1997)

әйел-теодорлар туралы эмпирикалы ебегі – визуалды таырыптарды

жалпы этнографиялы талдаумен бірлестіруді жасы мысалы. Визуалды

репрезентацияа атысы бар этнографиялы мәселелер кбіне сурет және

мәтін трінде сынылан материалды мәдениет талдауымен тыыз бай-

ланысты. Алайда мультимодальды этнография мәтіндік емес материалдан

ана трмайтынын айта кету керек: ол кнделікті мірді трлі формалары

(ауызша, визуалды және сезімдік) алай йымдастырылатынын, андай

маыза ие болатынын крсетеді, сонымен атар кнделікті мірде олар-

ды зара алай иысатынын зерттейді.

ЦИФРЛЫҚ КЕҢІСТІКТЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

ртрлі виртуалды зерттеу аладарыны әлеуметтік әлемдегі (кбінесе

жаанды және цифрлы әлемдегі) рлі баран сайын артуда. Шынында да,

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

217

олданылатын технологиялар бізді «зерттеу алаы» ымы туралы тсіні-

гімізді кеейтеді. Виртуалды, цифрлы кеістіктерде «шынайы» ауымдас-

тытар бар. Ал информанттармен онлайн байланысу ралдарын олда-

натын зерттеушілер кбіне сол ауымдастытаы әлеуметтік акторларды

желілерін пайдаланады. Кейбір информанттар шін әлеуметтік шынайы-

лы, тиісінше, виртуалды ала бірегейлікті негізгі кзі екені аны. Мн-

дай виртуалды ауымдастытар этнографиялы зерттеу шін, бір жаынан,

жасы ммкіндік тудырса, екінші жаынан, әжептәуір кедергі келтіреді.

Этнографтар ажетті технологияларды пайдалануда білікті боланымен,

олара баыт-бадар алу шін жаа аспектілер мен жаа цифрлы орта-

ларды йренуге тура келеді. Алайда ондай орталар әлеуметтік интер-

акцияны трлерін айындай тседі.

Сонымен атар цифрлы технологияларды зерттеуге атысатын белгілі

бір адамдар тобын амту шін пайдалануа болады. Кптеген информант-

пен осындай жолмен байланыс орнату әлдеайда тиімдірек болуы ммкін.

Мысалы, Стюарт ішек тітіркенуі ауруы бар науастарды онлайн байланыс

арылы зерттеді (Stewart және Williams, 2005). Бл бетпе-бет схбатты

машааты кп болан кезде және зерттеуге тікелей атысуы иын, ыай-

сыз және стигматизацияланан жадайларда әлеуметтік топтарды «ашы-

тан» зерттеуге болатынына жасы мысал бола алады. Дәл сол сияты, Скот

(2004) ялша индивидтер мен ялшатыты рылымы туралы интер-

акциялы жобаны жзеге асырды. Зерттеуге атысушылармен ол ашы-

тан байланыс орнатып, бірлесіп әрекет ете алды, ал мны бетпе-бет жзеге

асыру әлдеайда иыныра болар еді. Алашында мндайа сену ммкін

болмаса да, ялша адамдар зі туралы егжей-тегжейлі айтып беруге да-

йын екені, сондай-а зіні арым-атынас жасау стилі туралы кп нәрсе

ойлайтыны белгілі болды. Шындыында, ялшатыыны бірден-бір се-

бебі – оларды тым сезімтал болуы, сонымен атар топты динамика мен

зара диалогты интеракциялы тсына те мият арауы. Осылайша

Скот информанттар з ялшатыы туралы егжей-тегжейлі мәлімет бере

алатынын, сондай-а олара байланысты бейтарап трлері жаын екенін

анытады.

Мндай зерттеулер киберкеістіктегі «шын мірде бар» ауымдасты-

тарды зерделеумен шектелмейді. Сонымен атар, айталы, хабарландыру

татасы мен арнайы чаттар ашу арылы зерттеушілер уаытша зерттеу топ-

тарын ра алады. Аталан уаытша топтар онлайн-фокус топтарына сай-

ды. Оларды бетпе-бет кездесетін топтара араанда артышылыы, бірін-

шіден, белгілі бір дегейде уаыта тәуелді емес; екіншіден, информант-

тарды траты негізде тіркеуге болады, яни зерттеуге атысуа уаыт пен

араашыты шектеулері кедергі болмайды. рине, кемшіліктері де бар.

Онлайн-фокус топтар шектеулі байланыс каналдарымен жмыс істегендік-

тен, бетпе-бет арым-атынасты жотыы шектеуші фактора айналуы

ммкін.

218

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

Этнографтарды жзбе-жз кездесетін ауымдастытара және әлеу-

меттік топтар арасындаы арым-атынас арынды жретін орталара

деген ерекше кзарасы келесі фактіге кз жма арауа себеп болмауы

керек: азіргі арым-атынас формалары «жергілікті» деп танылан ым-

ды ке таралан желілерге згертуі ммкін. Чикаго әлеуметтануыны

дамуына алаш серпін бергендерді бірі – «Поляк шаруасы» (The Polish

Peasant) кітабы екенін де мытпаанымыз жн. Онда Чикагодаы поляк о-

ныстанушылары мен оларды Польшадаы туыстары арасындаы хат ал-

масуа ерекше кіл блінді. рине, мны электронды трде хабар алма-

сумен орта тстары кп, дегенмен соысыны жиілігі мен жылдамдыы

орта әлеуметтік ортаны сезінуді әлдеайда арынды трде жзеге асыра

алады.

Киберкеістікте ана мір сретін «виртуалды ауымдастытарды» эт-

нографиялы трыдан зерттеу кейде дәл сондай рал арылы ана жзе-

ге асуы ммкін. Кибер-этнография виртуалды ортадаы әлеуметтік әрекет

пен әлеуметтік йымды зерттейді. Мысалы, Уиллиамс (2006) «кп ол-

данушысы бар виртуалды әлемде» этнографиялы зерттеу жргізді, оан

атысушылар аватар арылы виртуалды бірегейлікті олдана отырып,

бір-бірімен виртуалды әлемде араласады. Ол мндай әлем ішіндегі ашы

«баыланатын», сол сияты, әлеуметтік баылауды бейресми трлеріне ба-

ынышты әлеуметтік баылау механизмдеріне баса назар аударды. Уиллиамс

осындай виртуалды әлемдерде виртуалды баылаушы әрі атысушы ре-

тінде әрекет етті. Осылайша информанттарды жинаумен ана айналыса-

тындармен салыстыранда, оны ебегі наыз этнографиялы зерттеу

бола алды. Виртуалды бірегейлік пайда болып, дамып, згерген сайын

дербес зерттеу таырыбына да айнала алады. Дегенмен виртуалды әлемді

міндетті трде «материалды емес» деп пайымдауды ажеті жо. Уилиамс

киберкеістікті виртуалды жолмен материалдануы мндай кеістіктерді

этнографиялы трыдан зерттеу шін маызды ммкіндік екенін крсетті.

Сондай-а оны зерттеуі мндай жадайда этнографиялы далалы зерт-

теулерге кіл блу керек екенін аны крсетеді. зге әлем секілді, вир-

туалды әлемде де бірегейлік, ауымдасты және әлеуметтік баылау мә-

селелеріні бар екені аны. Сол сияты, келіссз жргізу, интеракция және

бірегейлікті алыптасуы сияты процестерді бәрі де «шынайы» жзеге

асады. Бл трыда «виртуалды» және «шынайы» орта арасында тбегей-

лі айырмашылы жо, сондытан цифрлы дәуірдегі зерттеу мны ескеруі

ажет. Дегенмен виртуалды және шынайы бірегейліктер арасындаы а-

рым-атынас этнографияны зерттеу таырыбына айналуы ммкін.

Жаында Боэльсторф пен оны әріптестері виртуалды әлем этнография-

сына атысты маызды пікір айтты. Олар здерін «виртуалды этнографтар»

ретінде емес (4-б.), виртуалды әлем этнографиясын зерттейтін этнографтар

ретінде арастырып, виртуалды әлемді келесі трт ерекшелік аясында

сипаттайды:

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

219

Біріншіден, мекен боландытан, ол да бір әлем. Бл кеістіктегі

репрезентациялар арылы ана емес, сонымен атар атысушы-

ларды зара әрекеттесуіне ммкіндік беретін, ары-бері озалуына

жол ашатын объектіге толы ортаны білдіреді. Екіншіден, виртуалды

әлемні ерекшелігі – пайдаланушысыны кптігі; олар синхронды

арым-атынасы мен интеракциясы бар орта әлеуметтік орта ре-

тінде мір среді. атысушылары бір-бірінен ошау әрекет ете алса

да, виртуалды әлем бірігіп мір сру арылы дамиды. шіншіден,

олар – тұрақты: тіпті атысушылар виртуалды әлемнен шыып кетсе

де, бір формада мір сруін жаластыра береді. Сйтіп, олар платфор-

маны зіні немесе баса атысушыларды іс-әрекетіне сай біріні

орнын бірі алмастырып отырады. Тртіншіден, виртуалды әлем әдет-

те атысушыларды аватарлар ретінде крініс табуына ммкіндік бе-

реді [...], солар арылы олар виртуалды әлемді зерттейді және оан

атыса алады.

(Boellstorff және т.б., 2012, 7; автор ерекшелеп крсеткен)

рине, мндай «виртуалды» әлемді және баса да әлеуметтік орталар-

ды этнографиялы трыдан зерттеу жергілікті орта туралы білім мен наты

техникалы дадыларды болуын (мысалы, аватар ретінде алай жмыс

жасауа болатыны сынды) талап етеді, алайда мны кез келген арнайы

немесе белгісіз салада этнографияны жргізуден айырмашылыы жо.

Хит пен оны әріптестері соы зерттеулерінде виртуалды әлеуметтік

ортада эмпирикалы зерттеуді ажеттілігін дәлелдеген болатын. Вир-

туалды шынайылыа атысты ебектерін таныстыра отырып, авторлар

«кибер» немесе «виртуалды» былыстар бойынша жаанды әлеуметтік

трендтер мен иялдаы болашаты болжамдары туралы кбірек бас а-

тырады, ал виртуалды ортадаы наты әлеуметтік әрекет бойынша зерттеу

аз немесе жоты асы (мысалы, Hindmarsh және т.б., 2006). Авторлар

виртуалды әлемдегі әрекетті материалды мірдегі наты әрекетке ан-

шалыты тәуелді екенін атап теді. Адамдар киборгтерге айналан, ал

«виртуалды» әрекет арапайым әлеуметтік мірді кнделікті тәжірибеле-

рінен ажыраан (белгісіз) болаша туралы тжырым жасау исынсыз. Біз-

ге, е болмаанда, цифрлы әлемдердегі әлеуметтік интеракцияны алай

жзеге асатыны туралы салматы этнографиялы зерттеу ажет.

Этнографияны осындай ммкіндіктері жаа технологиялар арылы

жзеге асан әлеуметтік интеракция мен йымны дәстрлі этнография-

лы сипаттамаларымен атар пайдаланылуы керек. Смартфондар мо-

бильділік пен арым-атынасты ытимал жаа трлерін зерттеу шін

айтарлытай ммкіндіктер беріп ана оймай, сонымен атар далалы

зерттеуді жргізуде зіні креативті пікірлерін сынады. азіргі кездегі

зерттеушілер мобильді технология арылы адамдар тобымен (мысалы,

220

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

ала кварталдарында жрген жастармен мәтіндік хабарлама алмасу неме-

се тіпті схбаттасу) «шынайы» байланыс жасай алады.

«Виртуалды этнографияны» зерттеуде Хайн (2000, 2015) Луиза Вудворд

(аморлыындаы баланы сілкілеп, оны ліміне себепші болды деп

айыпталан британды бала ктуші) туралы интернетте ке талыланан

кейске кіл блді. Ол заманауи апаратты технологиялар тбегейлі з-

геше әлеуметтік шынайылыты алыптастырады немесе киберкеістіктер-

ді этнографиялы трыда зерттеуге болмайды деп ойлауды ажеті жо

дейді. Іс жзінде Хайн этнографиялы зерттеуді е кп таралан прин-

циптерін виртуалды этнографияа арналан ережелер жиынтыын жасауа

бейімдейді (63–65-бб.). Олар тмендегілерді амтиды:

Интерактивті медиа интеракция платформасы ымына кмән кел-

тіре отырып, этнографияа зор ммкіндік те береді, иынды та

әкеледі. Киберкеістікті «шынайы мір» және бетпе-бет жзеге аса-

тын интеракцияа еш атысы жо кеістік деп ойламауымыз керек.

Оны олданылатын контекстермен кшті және крделі байланысы

бар. Сонымен атар ол әртрлі контекстерде әрилы жолмен олда-

нуа және ынуа болатын, сондай-а жинаталатын, мегерілетін,

интерпретацияланатын және контекске енгізілетін технологиялар-

а тәуелді. Мндай технологиялар зіні интерпретациялануа аса

икемді екенін крсетеді. Интернет сияты, интерактивті медианы

мәдениет және мәдени артефакт ретінде тсінуге болады. Біреуіне

ана назар аударып, басасын елемеу кзарасты негізсіз болуына

әкеледі.

(Hine, 2000:64)

Цифрлы медиа мәдениетті, әрекетті, артефактіні зерттеу әдістерімен

амтамасыз еткендіктен, олар әлеуметтік мірді осындай наты трлерін

зерттеуде рефлексивті этнографиялы ралдарды сынады.

ЦИФРЛЫҚ ОРТАДАҒЫ ДЕРЕКТЕРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ

Этнографтар мен сапалы зерттеушілер деректерді талдауды отай-

ландыру шін оларды сатау, басару, жйелеу және іздеуде де цифрлы

технологияны пайдаланады. Иә, азіргі әлеуметтік зерттеулерді мндай

ресурстарды пайдаланатыны алыпты дниеге айналды. Ал оларды зерт-

теу жобалары мен жоспарларында технологияны болмауы теріс баала-

нуы ммкін. Этнографтар бл технологияны әлі де дрыс олданып жат-

ан жо деп ойлаймыз. Бл технологиялы детерминизмді жатаанды

емес, сондай-а әлеуметтік сала зерттеушілеріні ойлауы технология-

лы шешімдерді іздеумен айындалады немесе айындалуа тиіс деп те

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

221

есептемейміз. Далалы зерттеулерді жргізу, деректерді талдау, этногра-

фиялы материалды жазумен байланысты крделі міндеттер шін арапа-

йым шешімдерді жо екені аны. Ал, екінші жаынан, әлеуметтанушылар

жаа технологияларды здеріне және зерттеу жмыстарына туызатын

ммкіндіктерін зерделегені жн деп есептейміз. Жаа цифрлы техноло-

гиялар кнделікті мірде дыбысы мен бейнесі бар жаа дниелер жасауа

жол ашаны секілді, әлеуметтік ылымдарды деректерінен жаа нәрсе

жасауа кмектесе алады.

ызметіні әр кезеінде немесе зерттеу жобаларыны дәл ортасына

келгенде, этнографтар деректерін деу және жйелеу мәселесімен бет-

пе-бет келеді. Бл деректер этнограф жазысы келетін әлеуметтік әлемні

дрыс репрезентациясы шін ажет. Кейде делуге тиіс дерек те кп

сияты крінеді. Антропологтар мен әлеуметтанушылар этнографиялы

зерттеуде далалы деректерді «молдыы» туралы айтанда, бл олар-

ды жинап, сатайтын апарат клеміні аншалыты ауымды және де-

ректерді аншалыты крделі екенін дәлелдеуіні таы бір жолы болуы

ммкін. за мерзімді далалы зерттеулерден бірнеше мы сзден тра-

тын транскрипциялар, зерттеу жазбалары мен жатты дереккздер жи-

налады; олар кбінесе суреттермен, тарихи артефактілермен және баса

да жәдігерлермен толытырылады. Осы материалдарды барлыын рет-

теу, тсіну және оларды бір-бірімен зара байланыстыру – крделі жмыс.

Оан оса, этнограф бл материалдарды жаа форматта сынуа тиіс,

әдетте блар зерттеу монографиясы мен ылыми маалалар трінде жа-

ры креді (сонымен атар фильм, фотоматериалдар мен онлайн презен-

тациялар да болуы ммкін).

Мінсіз болмаса да, кптеген дереккздер мен медиа арылы таспаа

тскен әлеуметтік әлем дәл тжырымдалан нарративтер мен таырыптар-

да ана крініс таппайды. Далалы зерттеуші бір уаытта лингвистикалы,

визуалды, ым-ишара, материалды және т.б. секілді әртрлі режимде кез-

десетін әлеуметтік орталармен бетпе-бет келеді. Ол жеткен биігінде тотап

алмайды, зін згеше ырынан ашу шін жмысын жаластыра береді.

Біз далалы деректерді әртрлі тәсілдермен жинаймыз, сондытан дерек-

теріміз арапайым мәтінге айнала салмайды, ол әлі деуді ажет ететін

шикізат сияты болады. леуметтік әлемдерді басы, ортасы мен соы

болмайды: олар – бізге әр алуан апарат, репрезентациялар мен идея-

лар беретін здіксіз процесс. Этнографты міндеті әрашан з деректеріне

мән-маына беру болып ала береді. Біра жиналан деректерді шаын

ана фрагментін дайындалан есептерге пайдаланып, алан ірі блігін

архивтерге жолдаса немесе зге жртты кзінен таса етсек, кптеген

деректерді жоалтуымыз ммкін еді. Цифрлы апаратты технология ау-

ымды және кешенді деректер топтамасын сатауа, реттеуге және іздеуге

ммкіндік береді. Сонымен атар ол деректерді креативті жолмен зерттеу-

ге септігін тигізеді.

222

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

Кбінесе жас этнографтар да, тәжірибелі этнографтар да з оырман-

дарына этнографиялы материалды мейлінше молынан сынысы келеті-

нін мойындайды. Алайда бл деректерді пайдалану шін осымша дала-

лы зерттеулер немесе баса да талдаулар жргізілуі керек. Диссертация-

лар, кітаптар мен журнал маалалары сияты дәстрлі мәтіндік формат-

тара ойылан шектеулер әр блігіні және мотивтеріні сан трлі болуы-

на және айталануына мән беретін крделі формалары мен шаблондары

бар клемді апарат сынуды кздейтін авторлара иын тиюі ммкін.

Деректерді компьютерлік талдау

Цифрлы технологияны жедел дамуы деректерді мейлінше цифр-

лы рылылар кмегімен жиналуын, таспаа жазылуын, саталуын және

делуін білдіреді. Сапалы деректерді компьютерді кмегімен талдауа

арналан бадарламалы жасатаманы (Computer Aided Qualitative Data

Analysis Software – CAQDAS) кеінен олданылуы – мндай дамуды бір

ана аспектісі. Бл бір кездері инновация деп арастырылса, енді кптеген

этнографиялы және сапалы зерттеу жобаларыны алыпты аспектісіне

айналды. Бл жердегі масатымыз белгілі бір бадарламалы жасатамаа

емес, керісінше, цифрлы дәуірдегі этнографияа кеірек шолу жасай оты-

рып, кейбір жалпы тсініктемелерді осу.

Арнайы бадарламалы жасатаманы е арапайым жолмен олдан-

анны зінде этнографтар деректерін жйелі әрі толы клемде сатау-

а, реттеуге және іздеуге ммкіндік алады. Олар зерттеушіге бан дейін

з олымен делетін деректерді реттеу мен іздеу сынды процедураларды

жасауа ана септігін тигізіп келген еді (8-тарауды араыз). Аналитиктер

деректерді индекстеу және кодтау арылы бір ана феноменні бірнеше

нсасына атысты деректер топтамасын іздей алады. Сараптамалы тр-

ыда кодтау мен іздеу жмыстары этнографиялы негіздеуді аса маызды

әдістемелерін амтиды, бл әрі арай деректерді зерттеуге және тсінуге

жол ашатын ке әрі жалпы топтар немесе категориялармен байланысатын

мысалдар мен кейстерді анытауды айталанбалы процесін білдіреді.

азіргі уаытта CAQDAS әдісі магистратура және докторантура бадар-

ламаларында жиі олданылып, жас зерттеушілер шін алыпты нәрсе бо-

лып отыр. Коммерциялы олдау тауып, таралан кейбір бадарламалы

німдер салалы стандарта айнала бастады. Сапалы деректерді реттеуде

мндай бадарламалы жасатамаларды олдану туралы бізде бірыай

нсаулы жо. Бадарламалы жасатама, идеялы жаынан аланда,

зіне тәуелсіз тапсырмаларды жзеге асыруа ммкіндік береді. Бізге де-

ректерді срыптауа, оларды шыарып алуа, сондай-а аналитикалы

және әдіснамалы ескертпелерді тіркеуге, деректер базасы бойынша із-

деуге ммкіндік беріледі. Оан оса, біз бадарламалы жасатаманы к-

мегімен бл тапсырмаларды тиімдірек әрі тімдірек тәсілмен жзеге асыра

аламыз. Деректерді іздеу жедел және кешенді трде жзеге асуы ммкін.

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

223

Деректерді іздеу әлдеайда крделірек болады: аналитик деректер жиын-

тыынан талдау бірліктеріні сәйкестігі мен бірі-біріне жаындыын іздеуі

де ммкін. Мны жасатаманы артышылыы десек те болады. Алайда

біз этнографтарды CAQDAS бадарламасы аясынан шыып, заманауи

цифрлы технологиялармен жмыс жасау тәсілдерін игеруі әрі соны да-

мытуды масат еткен мейлінше креативті жолдарды да йренуге талаптан-

аны дрыс деп ойлаймыз.

рине, бадарламалы жасатаманы пайдалану этнографиялы тжы-

рым жасау процестерін ешашан алмастыра алмайды. Деректерді кодтау-

ды да, кейстерді іздеуді де механикалы тапсырма ретінде арастыруа

болмайды. Сондай-а ол контент-талдаудаы тапсырма емес және олай

болмауа да тиіс. Мәселені интеллектуалды аупі сонда – аналитик жай

ана деректегі «таырыптарды» іздейді, крнекі материалдарды біріктіріп,

жинатайды, содан кейін егер бл талдауа апарар саты емес, талдауды

соы болса, тадалан «таырыптарды» тек ана орытындылап береді

(9-тарауды араыз).

арапайым кодтау мен деректерді шыару стратегиясына негізделген

бадарламалы жасатаманы пайда болан алашы кнінен бері оны

функциялары мен олданыс аясы кеейді. азір талдауды негізгі аи-

далары әлі олданыста болса да, бадарламалы жасатаманы ммкін-

діктері деректерді сатай және дей алады, тиісінше, оларды әртрлі де-

реккздер арылы және әртрлі лгіде крсетеді. Алашы бадарламалы

жасатама кодталан мәтінді олдау шін жасалды. азіргі кезде әртрлі

бадарламалы пакеттер визуалды, аудио, видео және кеістіктегі дерек-

терді де біріктіреді. арапайым категориялау мен іздеу әрі арай дерек-

термен крделі жолмен жмыс жасауа ммкіндік берді.

Левинс пен Сильвер (2014) CAQDAS бадарламасыны жаа нса-

сы арылы орындалатын біратар аналитикалы стратегияларды сипат-

тады. Басты мәселелерді бірі деректерді ысаруы (арапайым кодтау

арылы) мен оларды зерделеп, крсетуді крделі екенін ескеру арасын-

даы арама-айшылыта болып отыр. Зерттеушілерді кбі деректер-

дегі мәлімдемелер мен әрекеттерді айталанатын трлерін анытайтын

тақырыптық талдауға сйенеді. Бадарламалы жасатамаларды олда-

ну деректер топтамасын айтарлытай толы іздеуге ммкіндік туызады.

Кп жадайда задылытарды анытау этнографтарды әрі арай типо-

логиялар, нарративтер мен тжырымдамаларды растыруда жеткілікті

деректермен амтамасыз етеді. CAQDAS лингвистикалы талдау жасауда

да олданылады. Ал дискурсты талдау мен нарратив шін мәтінді деу

функциялары бар бадарламалы жасатама олданылуы ытимал. Де-

ректер жинаында (далалы зерттеу жазбалары, схбат транскрипция-

лары, транскрипцияланан бейресми әгімелер) лексикалы бірліктер,

оларды реті мен сәйкестігін іздеуге болады (Lewins және Silver, 2014:

24–26). Кез келген бадарламалы жасатаманы олдану кезінде мндай

224

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

процедуралар сйлеу ретіні теориялы талдауын, дискурсты стратегия-

ларды, есептеуші рылыларды және тәжірибені сипаттап жазуды алмас-

тырмайды. Сондай-а визуалды материалдарды олдануа болады, десек

те оларды мәтін трінде кодталуы немі талап етіледі (Lewins және Silver,

2014; 32–33).

Басым блігі кодтау процедураларына негізделген азіргі заманы

CAQDAS бадарламасы әртрлі материалдарды камтитын кешенді дерек-

тер топтамасымен жмыс жасай алады. Бл жерде кодтау дегеніміз нс-

алар мен деректер сегменттеріне аналитикалы белгілерді бекітуді біл-

діреді (8–9-тарауларды араыз). олмен кодтау және бадарламалы

жасатаманы брыны нсалары индекстеуді арапайым трлеріне

негізделді, ал азіргі заманы бадарламалы жасатамалармен кешенді,

кп дегейлі кодтауды жзеге асыруа болады. Бадарламалы жасата-

ма тжырымдар мен деректерді салыстырып, байланыстыру функцияла-

рын амтиды. Аналитикалы тсініктемелер мен әдіснамалы жазбалар да

сол байланыстара тиесілі болуы ммкін. Осылайша аналитик деректерді

нсалары, сондай-а деректер мен жаа идеялар арасында зара тыыз

байланысты алыптастыра алады. Кейде ол «теория ру» аясында тсін-

діріліп жатады, сонымен атар деректер мен идеяларды з ішіндегі және

арасындаы крделі арым-атынастарды тсінуге кмектесуі ытимал.

Дегенмен бл – талдау жасайтын машина емес, этнографа кмек крсете

алатын рал ана.

Келесі параграфта гипермәтін мен гипермедиа ызметіне негізделген

цифрлы ортада деректер туралы ойлауды осымша стратегиясын тал-

ылаймыз. Бл – цифрлы әдістері мен оларды ызметі белгілі бір де-

гейде саанымен, CAQDAS бадарламасынан блек баыта негізделген

тәсіл.

Мультимедиалық және гипермедиалық этнография

Гипермедиалы тәсілдерді жатастары цифрлы технологиялар ту-

ызатын лкен ммкіндіктерді компьютерлік талдау стратегиялары кбіне

байамайды деп тжырымдайды. Кріп отыранымыздай, азіргі заман-

ы бадарламалы жасатаманы функциялары мәтінмен жмыс істеуді

басты функцияларынан да ауымды. азір цифрлы ралдар арылы

трлі деректерді жинау және сатау әдістері бар. Кейбір жадайда техно-

логияларды жедел дамыаны сонша – кнделікті олданыспен салыс-

тыранда, оларды бізге сынып отыран ылыми ммкіндіктерін зерде-

леуге уаытымыз жетпей жатады. Таспалы фотоаппарата тсірілген суреттер

энтузиастер мен мамандарды ызыушылыы шеберінде алса, цифрлы

фотографияны олдану танымалдыы жаынан одан асып тсті. Цифрлы

камералар мен телефондарды кші сапасы аса жоары суреттер тсіру-

ге жетеді. Осылайша цифрлы сурет технологиясы кәсіби зерттеушілер

мен аржыландырылатын зерттеу топтарын айтпаанда, әр студентке

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

225

олжетімді. рине, цифрлы суреттер зерттеу мен презентация жасау

масатында басылып шыарылан дереккздерден сканерлеу арылы

да алынуы ммкін. Іс жзінде кбіміз лекция мен конференцияа ажетті

цифрлы презентацияа визуалды материалды осылай енгізетінбіз. Алай-

да цифрлы фотография далалы жадайда деректерді жинау мен сурет-

терді этнографиялы талдауа енгізу арасында тікелей байланыс орнатуа

ммкіндік береді. Цифрлы видео да дәл сондай ммкіндікке жол ашты.

Сонымен атар этнографиялы фильм мен коммерциялы және кркем

жанрдаы фильмді олдану арасындаы састытарды келтіруге болады.

Олар гипермедиалы технология арылы айтарлытай жасара тсті.

Гипермедиалы этнография мен гипермедиалы этнографиялы орта-

ны жасауды жалпы принциптері кп жерлерде келтіріледі, біз техникалы

тстары, тіпті жзеге асыруды практикалы аспектілері туралы да айталы

отыран жопыз (араыз: Dicks, Mason, Coffey және Atkinson, 2005). Біз-

ді масатымыз шін е маыздысы – жалпы принциптер. Гипермәтінні

басты идеясы тіпті де жаалы емес. Лэндоу (2006) секілді авторлар жа-

сап шыаран ым мәтіндер мен мәтіндердегі орындарды (локустарды)

байланыстыру ммкіндігіне негізделеді. Мысалы, әдеби салада мәтіндер-

ді ауымды топтамасын байланыстыруа болады. Байланыс мәтінаралы

сілтемелерге, ескертулерге, бірдей троптара, мәтінні сыни дереккздері

сілтемелеріне және т.б. негізделуі ытимал. Гипермәтін кптеген роман,

биография немесе хронологияларды дәстрлі желілік рылымына -

самайтын нарративтік мәтіндер жасауда олданылады. Оырмана мәтін-

ні бірегей нсасын тсінуге септігі тиетін әртрлі баыттаы сілтемелерді

пайдалану арылы жазылан кркем әдебиетке атысты гипермәтіндік е-

бек әртрлі жолмен жасалуы ммкін: Йен Пирсті «Аркадиясын» (Arcadia,

2015) мысал ретінде келтіруге болады.

Осылайша гипермәтіндік жмыс немесе гипермәтіндегі зара сілтеме-

мен байланысан материалдар жиынтыы кптеген байланыс пен трлі

жолдарды алыптастырады. Гипермәтінні принципі әсіресе сілтемелер-

мен жмыс жасауда пайдалы. Оырман назарын бір жазбадан екіншісі-

не айта-айта аудартып отыратын сздік немесе энциклопедия жазуды

және оуды гипермәтіндік режимін арастырады. Осылайша, гипермәтін-

дік энциклопедияа арапайым мәтіндік рылым ешашан ажет болмас

еді. Себебі оырманны бір жазбадан екінші жазбаа траты трде к-

шуге ммкіндігі болады. Сйтіп, арапайым энциклопедия мен мейлінше

мамандандырылан анытамалытара ажеттілік туындамайды, йткені

гипермәтін жйесі оырманны сілтемелер мен мәтіндерге әрі арай ілесіп

отыруына, кбірек кросс-сілтемелер және т.б. жинауы шін дәлдігі әртр-

лі дегейде болатын трлі дәлелдері бар дереккздермен зерттеу жасауа

ммкіндік береді. Бл – азіргі заманы оырмандарды кбіне таныс на-

вигация тәжірибесі. лемдік аламтор желісіні осындай функциясы кп.

Біз те кп анытамалы материалдар жиынтыында сілтемелер арылы

226

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

ана бадар стаймыз. Апаратты наты бір дереккздерін анытау шін

іздестіру жйелерін пайдаланып, сол жерде тереірек және кеірек баыт

алуымыза болады. Осылайша біз зімізді жеке, бәлкім, бірегей жол-

дар массивін растырып, нәтижесінде апаратты жаа жиынтыын

жасаймыз.

Шын мәнінде, гипермедиалы этнография осыан сас тәсілді ол-

данады. «Гипермедиа» термині трлі рал арылы жиналан әртрлі де-

ректерді бір цифрлы ортаа біріктірілуіне атысты айтылан. Мәтінмен

бірге, фотокадрлар мен видеосуреттер, сонымен атар әртрлі жаттар

да олданылуы ммкін. Сондай-а схбатты цифрлы дыбысты нсасы

оны цифрлы кйінде жазып немесе кшіріп бере алатын гипермедиалы

ортада саталып, делуге тиіс. Егер схбатты цифрлы видеокамераа

жазып алсаыз, бір уаытта транскрипция мен стенограмманы алуа бола

ды. Басаша айтанда, гипермедиалы орта әртрлі дереккздер арылы

этнографиялы материалды біріктіруге ммкіндік береді. Ол этнографа

цифрлы жазбаны ммкіндігін әртрлі тасымалдаушыларда олдануа

жадай жасайды. рине, олжетімді технология арзан боландытан ана

визуалды материалдарды олдана беруді ажеті жо, десек те цифрлы

визуализация – этнографтарды жиірек, барынша жйелі олдануына

болатын және олдануа тиіс ресурс. Біз визуалды мәдениеттерде мір

среміз, тиісінше, бізді этнографиялы зерттеулерге атысты негізгі тала-

бымыз іштен бақылау ндылытарына негізделеді. Алайда бл контексте

олданып отыран «баылау» арапайым баылауа араанда әлдеай-

да крделірек, мнда мәдениетті визуалды аспектілері мен зерттеуді ба-

ылау аспектілері арасындаы байланыса мән берілмей алмауы керек.

Сондытан гипермедиалы ортада визуалды деректерді мәтіндік және

ауызша деректермен дәрежесі те. Оларды жай ана крнекі материал-

дара жатызуа болмайды.

Гипермедиалы бадарламалар әртрлі мәтіндер, тасымалдаыштар

мен деректер топтамасы арасын байланыстырады, сондытан кодтау тә-

сілдері сияты деректерді де блуді ажеті жо. Осылайша гиперме-

диалы орта схбат материалдарын, видеожазбалар, аудиожазбалар,

фотосуреттер мен жатты дереккздерді толыымен сатап оя алады.

Теориялы трыда, авторлар мен оырмандар жаттар мен мәтін ара-

сында немесе оларды ішінде орын ауыстыра береді. Деректер оры немі

бар боландытан, зерттеу жргізу және навигация жасау здіксіз жала-

са береді. Барлы байланыстарды белгілеп, ескертпелерді атар беруге

болады. Натылыы мен крделілігі әртрлі аналитикалы тсіндірмелер

дереккздермен немесе бір-бірімен тыыз байланыса алады. Сондай-а

«әдебиеттерге шолуды» блек сатауды ажеті жо, себебі тиесілі сіл-

темелер, глоссарийлер мен тсіндірмелер деректерге жаласады. рине,

тәжірибе жзінде мндай тәсілді белгілі бір иындытары да бар. Егер

оырман толы деректер орына ол жеткізе алса, онда ол анонимділікті

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

227

немесе жалпы пиялыты сатауа атысты кез келген этикалы иыншы-

лытарды алдын алу масатында әбден редакциялануа тиіс. Сонымен

атар гипермәтіндік этнографияны дайындау ерекше ебектенуді ажет

етеді, себебі навигациялы жолдарды растыру мен деректерді даяр-

лау – аса крделі процесс.

Гипермедиалы этнографияны жасаушылар оны ндылыы арапа-

йым деректермен жмыс істеу жйесінде емес, тіпті ол мәтіндік, аудио және

визуалды секілді трлі типтегі цифрлы деректерді біріктіре алуында да емес

дейді. Цифрлы технологияны олдануды ндылыы мен мәні – гиперме-

диалы этнографияны «таспаа тсіру», «талдау» мен «жазу» арасындаы

айырмашылытарды жоя алуында жатыр (Dicks және т.б., 2005). Дерек-

тер мен репрезентацияны жоары дегейде интеграциялана алуы және

икемді болуы, тптеп келгенде, «классикалы» этнографиялы зерттеу-

лерді когнитивтік міндеттері мен интеллектуалды алышарттарына сәй-

кес келетін аналитикалы тәсілге жаыныра. Сонымен атар алдын ала

рылымданан арапайым осымшалара араанда, олар зерттеушілер

мен зерттеу топтары арасындаы айырмашылытарды оай ескере алады.

Бірнеше сілтемені жасау ммкіндігі сарапшыны ассоциация мен мәнні

арасындаы белсенді байланысты іздеуге талпындырады. Кп жыл брын

Томас «кибер дәуірді» иындытары мен ммкіндіктерін крсете отырып,

этнографияны болашаы туралы болжамын айтан болатын:

Беккерді марихуанаа тәуелділер туралы зерттеуіне, Манны есірт-

кі делдалдары жніндегі ебегіне немесе Ирвингті трме мәдениеті

жайындаы талдауына 3D визуалды және дауыс эффектісін осса,

дерекке андай бай болатынын елестетіп кріізші. Мндай байла-

ныс этнографиялы мәтіндерді мейлінше наты мәліметтермен ба-

йытып ана оймай, оырмана деректер мен талдау алынан кон-

текст туралы тсінік алыптастыра отырып, жауапкершілікті жаа

дегейіне шыарар еді.

(Thomas, 1993:1)

Гипермедиалы этнографияны толы жзеге асыруды азіргі жа-

дайда әртрлі шектеулері бар. Деректер, әсіресе визуалды деректер кзі-

ні сансыз кп болуы компьютер жадына сыймайтындай крінеді, десек

те жад айтарлытай арзан және жеке компьютер баран сайын ауымды

апаратты деуге абілетті боландытан, іс жзіндегі шектеулер енді-

гі уаытта кедергі келтірмеуі ммкін. Гипермедиалы этнография әлі де

даму стінде, іс жзінде веб-материалдар брыныдай сирек кездесетін

нәрсе болмаса да, айтарлытай шыынды ажет етеді. Бан дейін айтып

ткеніміздей, гипермәтіндік этнографиялы ортаны ру жмысы ауыр әрі

бейнеті кп. Ол әдетте этнографтара тән дадылардан блек, редакция-

лау сынды баса да дадыларды ажет етеді. Веб-сайттара немі ызмет

228

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

крсетіп отыру ажет. Алашында бар-ынта жігермен нысандарды жасап,

кейін аржыландырылатын жоба мерзімі бойына ызмет крсетіп отыру

салыстырмалы трде жеіл. Алайда оларды за мір сруін амтамасыз

ету иындау. Ал «лі» цифрлы ортаны дәстрлі баспа ралдарынан ай-

тарлытай артышылыы болмайды. Бл мәселе этнографиялы зерттеуге

ана атысты емес. Интернетке негізделген зерттеуге уаыт және адами

ресурстар жмсау, сондай-а педагогикалы ресурстарды болуы зерттеу

топтары мен зерттеуге аржы блушілер шін біртіндеп ауіпті бола бас-

тады. Сонымен атар деректерді сатау, талдау мен репрезентацияны то-

лытай біріктіру оырмана бадар беруге тиісті аса крделі ортаны руы

ммкін. Кп нсаулысыз және экранны кмегінсіз оырмандар гипер-

кеістікте оай адасып кетуі ытимал; дәйексздер іздеу сияты е ара-

пайым желілерде жмыс жасаан кез келген пайдаланушы дәйексзден-

дәйексзге апаратын жолды адааласа да, бадарын жоалтып, цифрлы

бейнелер мен тсініктерден басы айналуы ажап емес.

Гипермедиалы ортаа толыымен тәуелді болмастан, цифрлы тех-

нологияны кейбір ерекшеліктерін бейімдеу шін олданылатын уаыт-

ша және бірлескен шешімдерді бар екені аны. Кітаптар мен журнал

маалалары сияты басылан мейлінше дәстрлі материалдармен атар,

веб-сайттарды пайдалану – осындай тәсілдерді бірі. Оан трлі дерек-

тер топтамаларын з бетімен іздеп, керек деректерін таба алатын, айта

басып шыаруды ажет етпейтін суреттерді арап, видеосуреттерді ала бі-

летін оырмандар ол жеткізе алады. Бл азіргі уаыттаы электронды

журналдарды жариялауа да атысты. Журналдар осымша фактілерді,

сілтемелерді және тсіндірмелерді алуа болатын, авторлар жргізетін

веб-сайттара сілтемелер жасамайды. Мндай веб-сайттар зерттеуші мен

оны оырманы арасында интеракциялы және диалогты арым-аты-

насты амтамасыз етеді. азіргі уаытта жаанды коммуникацияны пай-

далануды танымал әдісі – веб-лог («блог») феномені. Мндай цифрлы

ортада авторлар жаа идеялары, жеке ойлары мен деректерінен осымша

мысалдар алдыра алады. Айта кету керек, бл «кітапты соы» дегенді

білдірмейді. Кріп отыранымыздай, веб-сайттара сілтемелері бар кітап-

ты дәстрлі ааз нсасыны болуы да әбден ммкін. Сонымен атар

электронды кітапты танымалдылыыны артуымен «кітаптар» мен бас-

а медиаралдар арасындаы айырмашылы азаюда: электронды кітап-

тарды «кітап» форматында сатау және крсету шін санды рылылар-

ды маркетингі бл айырмашылыты одан әрі азайта тсуде. Гиперсілтеме

пайдаланатын соы электронды кітаптар арасында этнографиялы мо-

нографиялар да бар: Ваннини (2012), Сомервиль (2013) және Уимонен

(2012) трлі жолдармен электронды кітаптарды технологиясын пайда-

лануды мысалы болады. Ванниниді Британды Колумбия жаалауын-

даы паромдар мен озалыстар туралы монографиясы – е сәтті жзеге

асырылан лгі. Онда аналитикалы мәтін визуалды кріністер мен дыбыс

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

229

жазбаларына сілтеме жасайды, сондай-а ол оырманды бірден дерек-

терді зінділеріне баыттайды.

Гипермедиалы этнографияны жан-жаты талылауы мен олданы-

луыны наты мысалы Диксті және баса да авторларды ебегінде кел-

тірілген (2005). Олар алашы ебектеріне сйене отырып (мысалы, Coffey

және т.б., 1996; Dicks және Mason, 1998), азіргі гипермедиалы этногра-

фияны олданылуын крсетеді. Эмпирикалы фокусы – Отстік Уэльстегі

кмір шахтасыны орнына трызылан нысан. Брын Дикс (2000) тара-

пынан зерттеліп, дәстрлі трде жазылан бл нысан шахта міріні ре-

конструкциясы, жатты және фотоэкспозицияларды, сонымен атар гид

ретінде ызмет етіп жрген брыны шахтерлерді оса аланда, мультиме-

диалы стильде жобаланан. Сондытан да демонстрациялы жоба экс-

курсияны визуалды жазбаларынан, табии ортадаы суреттерден, жазып

алынан схбаттар мен жатты дереккздерден трады. Гипермедиалы

орта репрезентацияны осындай әртрлі тәсілдерін аналитикалы тсіндір-

мелермен және баса да мәтіндік материалдармен байланыстыруа мм-

кіндік береді. з кезегінде, ол мамандармен атар, арапайым оырмана

да баытталандытан, этнографиялы ебекті оуды бірнеше нсасын

ммкін етеді.

Авторларды пайымдауынша, гипермедиалы этнографияны да-

муы дыбысты, визуалды және мәтіндік материалдан тратын, алуан

трлі рал интеграциясынан туындаан сапалы және этнография-

лы идеяларды жаа трлеріні пайда болуына әкеледі. Дәл солай,

сапалы зерттеу саласыны мамандары да дәстрлі монографияа

немесе фильмге араанда, мейлінше тсінікті, оырманны ізденуі-

не жол ашатын, ммкіндігінше линиялы емес оу тәсілдерін олдаса

керек. Гипермәтінні мультилиниялы рылымы мндай ашыты-

ты алыптастыруды бір жолын крсетеді. Біздіше, гипермәтін мен

гипермедиа деректер талдауыны ата және егжей-тегжейлі әдіс-

теріне негізделген барынша «ашы» немесе «кп дауысты» мәтіндер-

ді растыруа ммкіндік береді.

(Dicks және т.б., 2005:42)

ҚОРЫТЫНДЫ

Цифрлы дәуірде этнографияны ммкіндігі те кп. Ал бізді онлайн

ауымдастытар мен желілерді зерттеуге ммкіндігіміз бар. Бл әлеумет-

тік әлемдер барлы аспектісі бойынша згелерден кп ерекшеленбейді,

тиісінше, оларды да этнографиялы трыдан зерттеуге болады. рине,

мндай интеракцияны сипатына цифрлы ортаны табиаты ыпал етеді,

алайда кейін барлы далалы жмыстар сол зерттеу жргізілетін әлеуметтік

230

ЦИФРЛЫ ЛЕМДЕГІ ЭТНОГРАФИЯ

ортамен шектеледі. Бізді трлі цифрлы ресурстарды пайдалана отырып,

далалы зерттеу шынымен де мультимодальды болатындай әртрлі л-

гідегі деректерді жинауа ммкіндігіміз болады. Сондай-а бл деректер

цифрлы трде саталып, растырылады. Тптеп келгенде, арнайы ба-

дарламалы жасатаманы болуы этнографиялы зерттеуді жргізу мен

сыну шін цифрлы орталарды алыптастыруа ммкіндік береді.

Біз цифрлы технологиялар этнографтарды далалы зерттеулер жр-

гізуіне немесе з зерттеулері туралы алай мәлімет беретініне тбегейлі

згерістер жасайды деп есептемейміз. Дегенмен этнографтарды барлы-

ы цифрлы әлемні азіргі уаытта сынып отыран ммкіндіктерін мо-

йындауа тиіс екенін баса айтамыз. Мейлі, онлайн схбат пен виртуалды

ауымдастытарды зерттеу не цифрлы визуализация немесе гипермәтін

ресурстары трінде болсын, этнографтар әлеуметтік былыстарды жаа

тәсілдермен зерттей алады.

Сонымен атар бл ммкіндіктерді біратары кейбір орталарда пост-

модерн кзарастара араанда маызды және позитивті болып санала-

тын әлеуметтік мірді азіргі заманы трлерімен және әлеуметтік іс-әрекет-

терімен байланысты деп санаймыз. Себебі олар сынан мәтіндік экспе-

рименттер оларды з пайдасы шін жасалатындай крінеді. Десек те мә-

тіндік эксперимент этнографияны кейде байыта тсуі ммкін, ал цифрлы

орталарды постмодерн әлеммен белсенді байланыста болуы заманауи

әлеуметтік мір жадайына тиімді болатын мейлінше шынайы дамуды

амтамасыз етеді.

Осы оулы бойынша талылау жргізгенде басшылыа алынан реф-

лексивтілік принципі кнделікті мірдегі әдістерге жауапкершілікпен а-

рауды және оларды саналы, жйелі трде дамытуды талап етеді. Ол әдіс-

терді цифрлы технологиялардан тратыны аны. Этнографиялы талдау

мен оны сынуды трлі жаа тәсілдерін амтамасыз ету шін визуалды және

дыбысты деректер мәтінмен біріктірілуі ммкін. азіргі оамды этнография-

лы трыдан зерттеу зін-зі крсетуді з ішіндегі ресурстарына негізде-

ле алады және негізделуге тиіс. лемде цифрлы технология ралдары

кбейген сайын, бізге технология дамуына ілесе алмай алу аупі тніп

тр. Осы жерде сипаттаанымыздай, гипермәтін мен гипермедиа – бгінде

зіміз кріп отыран және болашата әлеуметтанушылар жзеге асыруа

тиісті сансыз ммкіндіктерді мысалы ана.

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

ткен тарауларда баылау мен іштен баылау; «табии жадайда»

және схбаттар кезінде алынан атысушыны ауызша сипаттамалары;

алуан трлі жаттар мен артефактілер, әртрлі электронды деректер мен

оны жинауды трлі әдістері секілді этнографтарды олданысындаы не-

гізгі дереккздерді арап шыты. Бл тарауда талдау процесіне дайын-

дыта деректерді деу мен жйелеу жолдарына тоталымыз келеді.

деу мен жйелеу процесі деректерді сипатына байланысты. жаттар

(шынайы және электронды) кшіру мен индекстеуді талап етсе, ал мате-

риалды объектілерді фотоа және видеоа тсіру мен сипаттау анали-

тикалы кодтау тәсілдерін ажет етуі ммкін. леуметтік интеракцияны

лгілерін баылау, этнографты зерттеуге атысты пайымдары, сонымен

атар баса да атысушыларды берген мәліметтері, зерттеу барысында

алынан далалы жазбалар мен таспаа тсірілген электронды жазбалар-

ды жазу немесе транскрипциялау ажет. Бл – кп уаытты талап ететін

процесс, сондытан этнографиялы зерттеуді жоспарлау барысында оны

барынша ескеру ажет.

7-тарауда кргеніміздей, технологиялы жетістіктер этнографтара

олжетімді деректер тріне, оларды жазу ммкіндіктеріне, сонымен а-

тар талдауды жеілдету шін деректерді сатау, жйелеу мен шыару

процесіне де айтарлытай ыпал етті. 1960 жылдара дейін этногра-

фиялы деректерді басым блігі далалы зерттеу жазбалары барысын-

да алынан жазбалар трінде болды. Дегенмен біратар этнографиялы

видеожазбалар да кездесті. Ал салыстырмалы трде арзан және пор-

тативті диктофондар кейін видеомагнитофондар мен цифрлы каме-

ралард ы пайда болуы нәтижесінде этнографиялы деректерді жинау

айтарлытай згерді. Интернетті пайда болуы мен алуан трлі онлайн

232

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

деректерді олжетімділігі де осылай ыпал етті. Соы кезде мобильді

компьютерлік рылыларды, әсіресе смартфондарды жедел дамуы

дыбысты және визуалды жазбалар жасауды жеілдетіп, онлайн мате-

риалды олжетімді етті. Сол сияты, деректерді жйелеуге келгенде, ар-

зан біра уатты жеке компьютерге, мәтінді деу бадарламаларына,

мәтіндік және визуалды деректермен жмыс жасайтын арнайы бадар-

ламалы жасатамалара ол жеткізу аса маызды жетістіктерді бірі

болды. Деректерді талдауды жеілдету шін де, зерттеу аудиториясы-

на деректер мен талдау нәтижесіні олжетімді болуын амтамасыз ету

шін де жаа ммкіндіктер пайда болды. Дегенмен деректерді жинау,

жйелеу, шыару мен сынуды жаа әдістері з бетімен талдау жаса-

майтынын, бл этнографты міндеті болып ала беретінін таы да айта

кету керек. Оан оса, деректерді талдауа дайындауды негізгі талап-

тары тбегейлі згерген жо.

Біз, е алдымен, жатты және физикалы деректерді деуге не кі-

ретінін талылаудан бастап, кейін баылау мен схбат материалдарын а-

аза тсірумен (транскрипциялау) бірге, жазу және деу шін олжетім-

ді әдістерді арастырамыз. Соында ткен тараудаы талылауды тарата

отырып, деректерді жйелеу мен алу стратегияларын талылаймыз.

ҚҰЖАТТАР МЕН БАСҚА ДА МАТЕРИАЛДАР

азір этнографиялы зерттеулерді кбі халыны басым блігі сауат-

ты, сонымен атар жаттарды (мәтін және суреттерден тратын) жасау

мен тарату кптеген ызмет саласы шін маызды оамдарда жргізіле-

тінін ескерсек, соан сәйкес жатты материалдарды зерттеуді міндетті

екеніне кз жеткіземіз (Smith, 2005, 2006; Reid және Russell, 2017; 6-та-

рауды араыз). Тсінгеніміздей, мндай деректер әртрлі болуы ммкін;

оан оса, этнографтар зерттеуге атысушылардан әгімелер (мысалы,

мір тарихы), сызбалар, карталар, фотосуреттер, видеолар немесе кнде-

ліктер (жазбаша, аудио немесе видео лгісіндегі) тәрізді жаттарды с-

рауы да ммкін.

Осы кнге дейін жеткен кейбір жаттара еркін ол жеткізуге бо-

лады және этнографтар әрі арай олдану шін оны сатап оя алады.

Мысалы, бл кбіне жарнамалы материалдар, нсаулытар мен а-

датпалар сынды нәрселерге атысты. Олара ааз лгісінде ол жеткі-

зуге не интернеттен алуа немесе фотоа тсіріп, сондай-а сканерлеп,

тіпті электронды жолмен іздеуді ммкін етем десеіз, оларды (ажет

болан жадайда) цифрландыруа болады. рине, бларды барлы-

ыны этикалы және ыты тсы бар, сондытан мны да естен

шыармайы. Тегін айналымда жо кітаптар мен баса материалдарды

сатып алуа болады, десек те зерттеу масатында олдану барысында

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

233

екі жадайда да авторлы ы мәселесі туындауы ммкін. Орта мек-

тептегі баалау процесін зерттеуде сыныпта таратылан оу-әдістеме-

лік ралдарды кшірмесі лезде берілгенмен, брыны емтихан мате-

риалдарын, емтихан комиссияларыны ережелері жазылан жаттар

мен баса да заттарды сатып алу ажет болды (Hammersley және Scarth,

1986). азір мндай аылы материалдарды кейбірін интернеттен алу-

а да болады.

Кейде жаттардан объектілерге атысты деректерді жазып алуда де-

ректерді немесе материалды конспектілеуден баса амал болмауы ммкін.

Мысалы, таратуа ресми не зады трде шектеу ойылан немесе сирек

кездескендіктен, кітапханаларда, мрааттарда не мражайларда саталу-

а тиіс деректерге келгенде, осылай істеуге тура келеді. жатты толыы-

мен транскрипциялауа болады, дегенмен оан кететін уаытты ескерсек,

ол немі ммкін не тиімді бола бермейді. Кейде ішінара транскрипциялау

немесе ысартып жазу шін ай жат және оны ай блігі зерттеуге а-

жет дегенді анытап алу керек. Кшірмесін жасаудан грі, ысаша тжы-

рымдау арылы кп материалды игеруге болады, осылайша баса да ж-

мыстара уаыт калар еді. Біра ысаша тжырымдау кезінде апаратты

белгілі бір млшері жоалып, осымша интерпретация енгізілуі әбден мм-

кін. Балама ретінде, зерттеуді кейінгі кезедерінде рсат болан жадай-

да ажет болса, керек параграфтара айтып оралу шін жаттарды ин-

декстеу ммкіндігі туады. Осылайша абылданатын шешімдер деректерді

зерттеу шін аншалыты маызды, сол сияты, оларды алай олдану

керек деген сратара негізделуге тиіс; әрине, мндай шешімдер уаыт

те келе згеруі ммкін.

Материалды объектілерге келсек, зерттеу масатында кейде оларды

жала немесе сатып алуа болады, кейде балама нсалары мен суреттері

олжетімді болуы ммкін. Сондай-а әртрлі ракурстардан суретке тсіріп

алуа, видеожазбалар жасауа не олдан сызбалар жасап, оан ауызша

сипаттама осуа болады. айталап айтамыз, шешімдер деректерді ол-

данылу ытималдыы трысынан абылдануа тиіс, ал бл алашында

наты белгілі болмауы ммкін.

Алынан жаттар наты бір сипаттаы деректерді жинау ережелері

мен талдау жасауа ыайлы форматта алыптастырылуа тиіс. Дегенмен

мндай нсаушы принциптер шыарылан деректерді шектейді, әртрлі

интерпретацияа олайлы болады және атысушылар оларды немі бас-

шылыа ала бермейді. Деректерді деуде олар шыарылан орта да

маызды болады. Электронды жолмен жасалан мәтін талдау шін аз да

болса осымша дайындыты ажет етсе, ааз лгісінде жасалан есеп-

тер мен аудио не видеоматериалдар анарлым кп жмысты талап етеді.

Соысына келсек, оан да баылау мен схбат жазбаларына сас талап-

тар ойылады (әрі арай араыз).

234

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

БАҚЫЛАУ МЕН СҰХБАТТАРДЫ ЖАЗУ:

ДАЛАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ЖАЗБАЛАРЫ

Осыан дейін айтып кеткеніміздей, далалы зерттеу жазбалары этнограф-

тар шін баылау мен схбат деректерін жазуды жалыз ана олжетімді

жолы болатын (Sanjek, 1990; Emerson және т.б., 2011). Тіпті бгінгі кнні

зінде электронды, яни аудио немесе аудиовизуалды жазба кп жа-

дайда ммкін болса да, этнографтар оны зерттегісі келетін ортада алаа-

нынша олдана бермейді. Кей жерлерде электронды жазбалара ресми

не бейресми негізде тыйым салынуы ммкін: мысалы, сот отырыстары,

трмелер, пия полиция операциялары немесе есірткі саудасы бойын-

ша істер. Кей жадайларда зерттелетін нәрсені мобильді сипаты немесе

этнографты іштен зерттеу жргізуі электронды жазбаны крделі немесе

олдануа жарамсыз етуі ммкін. Сонымен атар электронды жазбалар-

ды деструктивті немесе ажетті нәрсені амтуа абілетті емес деп есептеу-

ге болады. Тіпті электронды жазба ммкін боланны зінде де, далалы

зерттеу жазбаларын осымша материал ретінде олдануа болады, себебі

камера олданылса да, болып жатан оиалар «кадра» тсе бермейді,

ал егер аудиожазба ана жргізілсе, таы да кп нәрсе жазылмай алуы

ытимал. Бл тіпті бгінгі кнде немі дерлік электронды трде жазылатын

схбаттара (егер жадай және информант ммкінік берсе) да атысты.

Жазба жүргізудегі күтпеген жағдайлар

Іштен баылау мен схбат жргізу барысында «ыса да нса» жаз-

баларды е дрысы смартфон мен ноутбукке жасаан жн (Sanjek және

Tratner, 2015). Дегенмен тіпті ыса жазбалар жасау да немі, әсіресе зерт-

теу пия жргізілгенде ммкін бола бермейді. Себебі мндай әрекеттер

ауіпті деп танылатын, «табии» жолмен атысуа кедергі келтіріп, зейінді

бзатын және сенімсіздік ялататын орталар бар. Мысалы, Калви (2000)

клубты есігінде кзетші ретінде трып, кп жазба жазды деген шындыа

жанаспайды.

Жазба жасау немі ммкін бола бермейді, тіпті ашы зерттеу жргізген-

де де оай емес. Мнда да жазбалар жасау ммкіндігі зерттелетін әлеу-

меттік ортамен толытай сәйкес келуге тиіс. Кейбір контекстерде зерттеу-

ге атысушылар анша жерден арым-атынаса ашы болса да, зерттеу

барысында жасырмай және здіксіз жазба жргізу орынсыз не ауіпті деп

абылдануы ммкін. Бл жазба жргізу «алыпты» әрекет болатын оу

процесі сынды жадайлара да тән. Олесен мен Уиттакерді медбике-сту-

денттер бойынша зерттеуі мны те жасы крсетеді:

Маан студенттер жазан кезде жазу, ал олар тыдаан кезде тыдау

әлдеайда оай; ал студенттер жазбаан кезде мен жазуа тырыс-

сам, (оытушыны) назарын зіме аударамын, тиісінше, ол зіні

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

235

айтып транынан жаылысады [...] Сол сияты, барлы студенттер

жазып, мен жазбай, оан арап отырсам, айтадан оан «жеккрі-

нішті» крінетіндеймін. Осылай мен де студент атандым, кейде ері-

ніп, арындашты аузыма салып отыранымда зіме деген рметті

жоалтандай сезінемін (Далалы зерттеу жазбалары, шінші курс).

(Olesen және Whittaker, 1968:28)

Сонымен атар баылап отыран нысаныыз шамадан тыс мобильді

болса, жазба алу иына соады: болып жатан жадайа ілесіп отырып,

жазбаларды жаластыру ммкін емес. Шын мәнінде, Морето зіні жаба-

йы табиатты орау аумаындаы рейнджерлерді зерттеуінде баылау-

ды зі иынды туызуы ммкін екенін жазады:

Патрульді белсенді мшесі ретінде топа тнген ытимал ауіпті се-

зінуге міндетті болдым. Рейнджерлер әрекеті мен мінез-лын ба-

ылап отыраныма сенімді бола отырып, зімні ортамды (барлау

аумаындаы кедергілерді баылау) және оршаан ортаны (табиат

пен адамдарды баылау) байап отыруым керек еді.

(Moreto, 2017:451)

Осындай патруль барысында далалы зерттеу жазбаларын жазу мм-

кіндігі те аз деп йаруа болады. Мндай ыса жазбалар жазу ммкін

болмаса да, этнограф оиаларды айта есіне тсіру абілетін дамытуа

тырысуы керек. Сондай-а арасында баылау аясынан шыып, баылау

жазбаларын жазып алан жн. Оны классикалы мысалы – әжетханаа

бару, біра кейде атысушылар этнографтарды уыы шыдамайды екен

деп ойлап алуы ммкін.

рине, кптеген ортада жазуды еленбейтін әрекет екені соншалы –

оп-оай жазба жргізе беруге болады; алай десек те адамдар уаыты-

ны едәуір блігін смартфонынан бір нәрсені оу және оан бір нәрсені

жазумен ткізеді, ал кптеген кәсіп трлерінде сан трлі электронды -

рылылар олданылады. Олар брын папкалар мен дәптерлер атаран

функцияларды орындайды. Бір ызыы, Грейам тіпті автоклік растыру

конвейерінде де отырып далалы зерттеу жазбаларын жргізе алды. Ол

былай деп жазады:

Баытыма арай, соы айлар бойына жмыс жасаан станция аума-

ымыза кірген автокліктерді кузовындаы заымдалан жерлер-

ді жазып отыру шін папкамды алып жруімді талап етті; сондытан

жазбалар жргізіп отыранымды ешкім байамады. Тіпті сол стан-

цияа таайындалмас брын, осалы блшектерге арналан сре-

лерді жанында трып-а жазбаларды жргізуге ммкіндігім бол-

ды. Топты әрбір мшесінде жетіспейтін блшектерді белгілеу, клік

236

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

нмірлері мен баса да берілген міндеттемелерді кн сайын жазып

отыру шін ааз бен арындаш берілетін. Адамдарды жазып отыр-

анын баылау әдеттен тыс әрекет емес еді.

(Graham, 1995:16–17)

Сол сияты, МакДермотты (2018:189) дисконт орталытарын DVD

және CD дискілерімен амтамасыз ететін компаниядаы сатушы ретінде-

гі рлі дкендерде болып жатан оиаларды баылауа ммкіндік беріп

ана оймай, сондай-а оймадаы тауар тізімін натылауа арналан план-

шетінде жазба жргізуге де жадай туызанын айтады.

Ал психиатриялы

клиникалардаы пациентті мірі туралы жасырын жргізілген зерттеуде

баылаушылар жазбаларды еш кедергісіз жргізуге болатынын анытай-

ды, йткені ызметкерлер мны ауруды таы бір белгісі ретінде абылда-

ан (Rosenhahn, 1973).

Не нәрсені болсын мият жазбаша ескертпелер трінде жазу керек.

Бл – алдыы жазыланды толытырып, сондай-а еске тскен жаа нәр-

селерді осу деген сз. Шатцман мен Стросс (1973:95) болжаандай, бір

ана сз немесе тіпті адамны киіміне атысты арапайым сипаттама не-

месе біреуді бір ауыз сзі әдетте баыланан оианы айта растыруа

ммкіндік беретін бейнелер тізіміне оралу шін жеткілікті болады. Алайда

оны пайдасы болу шін баылау не схбат аяталан со, ммкіндігінше,

бірден ыса жазба жазуа кіріскен жн. Уаыт ткен сайын адам жады-

ны мазмны мен сапасы тез тмендейді; детальдар тез арада жоалып,

ттас эпизодтар мытылуы ммкін немесе мәліметтерді бір-бірімен ша-

тастыру аупі бар. Сонымен атар уаыт те келе жазбалар соны жазан

адамны зіне де тсініксіз болып, иынды тудырады.

Далалы зерттеулер жазбаларын жргізу уаытты талап етеді, сондытан

ол этнографты жмыс кестесіне енгізілуі керек. Егер зерттеу жазбаларын да-

йындауа жеткілікті уаыт блінбесе, әлеуметтік әрекетті за уаыт бойы ба-

ылаудан еш пайда жо. Апарат бірден ескіріп, кш-жігер де текке рәсуа бо-

лады. Барлы нәрсені немі баылауа тырысуды ызытыратыны рас, десек

те зерттеу алаынан кетсем, аса маызды оианы ткізіп аламын деген рей

де болады. Осындай сезім анша жерден тсінікті болса да, сапалы зерттеу

жазбаларын жазу шін кп жадайда оны тншытыру керек.

Кптеген әлеуметтік шараларды з кестесі болады, сондытан баылау

фазасы мен зерттеу жазбаларын жазу мерзімін алмастырып отыру ажет.

Мысалы, Аткинсонны америкалы және британды ауруханалардаы ге-

матологтар туралы ебегі клиникадаы ауруларды «аралап шыу», «за

аралау», «конференциялар», «лім және ауру крсеткішіне шолу» мен ме-

дициналы әгімелерді ескеріп жасалан кесте негізінде рылымдалан.

Бгінгі тада кейбір адамдар арнайы электронды рылы олданыландытан,

этнографиялы жазбаларды жргізу иыныра болады деп ойлайды.

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

237

Деректерді жинау тәртібі аурухананы кн тәртібіне сәйкес болды, бл

асхана немесе кітапханаа берілген уаыт аралыында, университетке

не йге айтар жолда егжей-тегжейлі жазбалар жасауа ммкіндік берді

(Atkinson, 1992a, 1995).

Баса жадайда баылау мен жазу кезедерін йымдастыру крделілеу

болуы ммкін, біра кейде зерттеуге атысушыларды оан тікелей атысы

жо баса жмыстармен айналысатын кезі де болады. алай дегенмен де,

олар әдетте уаытылы йытайды, шаршаандытан жазбалар жргізуді

кейінге алдыруы ытимал. Кэри (1972:82) за уаыт бойы йытама-

ан атысушылар, яни лкен дозаны әсерінен бірнеше кн бойы сергек,

гиперактивті кйде жретін «нашаорлар» (амфетамин олданушылар)

туралы крделі кейсті баяндайды. Бл кп иынды туызса да, иынды-

тарды барлыы кейде далалы жазбаларды жазумен байланысты бол-

майды. Себебі зерттеуге атысандар бірнеше кн йытауа кеткенде де-

ректерді жазып алуа жеткілікті уаыт пайда болан.

айткенде де, деректерді жинау мен оларды тіркеу арасындаы крде-

лі мәмілені жалпы зерттеу стратегиясы мен масатына сай тсініп, шешу

керек.

ДАЛАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ЖАЗБАЛАРЫНЫҢ СИПАТЫ

Далалы зерттеу жазбасы мият баылау мен жазуа байланысты; ал

оны жасау – йренуге тура келетін дады. «Кргені мен естігеніді жазып

ал» деген дәстрлі йарым маызды мәселелерді ескермейді. Сол сияты,

далалы зерттеушіге барлы нәрсені нттап, жазып отыру ммкін болма-

андытан, нені қалай жазу керектігін айындап алан дрыс.

Далалы зерттеу жазбалары немі іріктеледі.

Нені жазу керектігі зерт-

теушіні алдын ала анытаан зерттеу мәселесіне атысты жалпы тсінігіне,

сонымен атар ортаны әлеуметтік йымдасуы мен зерттеліп отыран мә-

селені ктілетін нәтижелермен аншалыты байланысты екеніне негізде-

леді (Wolﬁnger, 2002). Сонымен атар зерттеу фокусыны ауымдыы мен

детальдарды тередігі арасында тепе-тедікті сатау керек. Практикалы

шектеулер таы бар. Оны тменде креміз. Оан оса, зерттеу барысында

далалы жазбаларды сипаты да згеріп отыруы ммкін, йткені зерттеу

фокусы анытала тскен сайын, айсысы орынды және айсысы орынды

емес, ай жерін мият арау ажет екені тсінікті бола тседі.

Іріктеу процесі ынудан басталады: біз болып жатан нәрсені бар-

лыын бірдей ына бермейміз немесе оны барлы аспектілеріне жіті

назар аудармаймыз. оршаан ортаны орналасуы мен декоры сынды

Білім беру саласындаы трт этнографты зерттеу тәжірибесі туралы ебекті ара-

ыз: Flora және Andersen, 2018, Walford’s, 2009.

238

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

физикалы ерекшеліктеріне аншалыты кіл блуіміз керек? Іріктелген

адамдарды дене бітімдеріні ерекшеліктерін сипаттауымыз керек пе, егер

керек болса, айсысын? Оларды жріс-трысы мен вербалды емес мінез-

лын ше? Айтан сздерін жазуымыз керек пе, әлде қалай айтанына

мән беру маызды ма? Сонымен атар ыса жазбалар дайындауда бізді

назарымыз баылаудан жазу жмысына лезде ауысады, тиісінше, болып

жатан оианы кейбір сәттерін жіберіп алу аупі туындайды. рине,

іріктеу ысаша немесе аяталан лгідегі жазбаларымызды растыруда-

ы олданан сзімізбен байланысты болады.

Далалы зерттеу жазбаларыны іріктеу сипаты мойындалса да, оан

байланысты мынадай ауіп бар екені айтылады: далалы зерттеу жаз-

балары мейлінше іріктелгендіктен, баыланан оиа немесе жргізіл-

ген схбат барысында алынан жазбалар зерттеушіні «субъективті пі-

кірін» білдіреді. Бл аргументті нені жазылатынын алдын ала белгілеп

алатын сауалнама немесе «жйелі баылау» жатастары ана емес, со-

нымен атар респондентті әрбір сзі, соны ішінде кідірістер, сенімсіз-

дік, айталанан сздерді жазып алу керектігін талап ететін әлеуметтік

лингвистер немесе конверсациялы не дискурсты талдауды маман-

дары келтіреді. Шындыында, далалы зерттеу жазбалары кей масат-

тарды анааттандырмайтыны рас, десек те оларды млдем алып тас-

тау ателік болар еді. Тіпті «субъективті» (Hammersley, 2011b) ымын

пайдалануа байланысты мәселелерді былай ойанны зінде, бл

адамды жаылыстыратын пікір болуы ммкін. Далалы зерттеу жазба-

лары аса маызды болатын жадайлар кездеседі, Алда кретініміздей,

кейде электронды жазба жргізу ммкін болмайды немесе ол барлы-

ын амти алмайды. Дегенмен далалы зерттеу жазбаларына айтылан

сыни пікір крсеткендей, оларды олданылуы мен жасалуын мият

ойластыру, сонымен атар айсысы орынды екенін, ал айсысы ерекше

назар аударуды талап ететінін айта арастыру ажет.

Осыан дейін айтып кеткеніміздей, жазу керек деген нәрсені зі уаыт

ткен сайын згеруі ммкін. Зерттеу жобасыны басында далалы зерттеу

жазбалары те кп болады, сондытан зерттеуші наты аспектілерге назар

аударысы келмейді. Шынымен де, бл кезеде айсысына ден ою ке-

ректігін анытау иын болуы ммкін. Зерттеуді ала жылжуына және жаа

мәселелерді аныталуына орай, жазбалар негізгі таырыпа арай ба-

ытталады. Сондай-а брын маызды болып крінбеген мәселелер жаа

ырынан ашылуы ммкін. Джонсон бан зіні әлеуметтік ызметкерлер-

ге атысты зерттеуінен мысал келтіреді:

«Аырындап мен зерттеу ортасында «айтылан әртрлі нәрселерді

ести» бастадым. Бл назарымызды не айтылды, не жасалды дегеннен, ол

алай айтылып, алай жасалды дегенге аудараннан кейін пайда болды.

Далалы зерттеу жазбаларынан алынан келесі мысалдар мені санамды

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

239

згерте бастаан бірнеше жадайдан хабар береді». Алты айлы баылау

нәтижесіні жазбаларынан:

Бгін болан таы бір жадай: Арт Биллді стеліні асынан тіп

бара жатып, County Supp компаниясыны Бесс Ленстона (Англия

және Уэльс бойынша супервайзер) атысты тінішін арап шыан-

ша және бір-екі минута телефон оырауына жауап бере труын

тінгенде, мен Биллді асында трдым. Мндай тінішті анша рет

естігенімді азір білмеймін; кп естігенім сонша – ол мен шін мә-

селе емес болатын. Кнделікті іс болып кеткені сондай – есте сатау

шін арнайы жазба да жасап ойыппын. Таалдыратыны, Метро-

да [әлеуметтік ызмет мекемесі] жмыс істеген алашы кндерім-

де оны лгісі андай, County Supp деген не, оны неге және алай

пайдаланады, Бесс Лэнстон деген кім және ол айда, ол немен ш-

ылданады және т.б. туралы бәрін білгім келген еді. Біра мен немі

оны айтан тінішіндегі маызды нәрсені, яни осы тінішті жат-

танды болып кеткенін байамайтынмын. Алашында оны нені және

не шін істеп жатанын ана еститінмін, ал бгіннен бастап мен оны

алай істейтінін кре бастадым.

(Johnson, 1975:197)

Осылайша аналитикалы идеяларды пайда болуына және згеруіне

байланысты ай мәліметті орынды әрі маызды, соан сәйкес далалы

зерттеу жазбаларына енгізілуге тиіс екендігі де згеріп отырады.

Жалпы айтанда, далалы зерттеу жазбаларын наты және сипаттаушы

деп блуге болады. Сонымен атар сз мейлінше стенографиялы жазба-

мен бірдей берілуі керек, ал ажет болан жадайда вербалды емес әре-

кеттер де крсетілгені жн. Адамдарды олданан сздеріні зіні ана-

литикалы маызы болады. Пайдаланылан «ситуативтік сздіктер» бізге

наты бір мәдениет кілдеріні әлемді алай абылдап, дниетанымын

алай алыптастыраны, сол арылы «әлеуметтік шынайылыты жасауа»

атысу жолдары туралы нды апарат береді. Аренсберг пен Кимболл Ир-

ландияны ауылды аймаындаы отбасы мшелері арасындаы тлаара-

лы атынастарды классикалы зерттеуінен мысал келтіреді. Олар ата-ана-

ларды жас ерекшеліктеріне арамастан, з балаларына «л» және «ыз»

ымдарын олдануы ата-ана мен бала арасындаы арым-атынасты

иерархиялы сипатын крсететінін атап теді. Осылайша есеюді әлеумет-

тік сипаты мен физиологиялы есею арасында айырмашылы кп. Демек,

жас ерекшелігі фермерлер отбасында адамдарды бір-бірін алай атайты-

нына және арым-атынасына атты әсер ете оймайды (Arensberg және

Kimball, 1968:59).

Сз бен әрекетті жазуда кімні, айда, ай уаытта және андай жа-

дайда боланын, сонымен атар андай әрекетті жасаланын ескерген

8.1-сызба. Сурет салу – далалы зерттеу жазбаларыны ажырамас блігі. Дайынды барысында адамдарды кеістіктегі озалысы.

Дереккз: Wieland, 2018: 95.

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

241

маызды. Мны маызды болуыны себебі сол – талдау кезеінде зерт-

теуші мысалдарды жіктейді және бір-бірімен салыстырады, сондытан

«контексті» (атысушылар, аудитория, орта, озалыс және басалары)

әртрлі аспектілерін ажыратып алу маызды. Кейде бл масат шін эскиз-

дер пайдалы болуы ммкін. 8.1-сызба – Уиландты (2018:95) театр о-

йылымы туралы зерттеуінен алынан мысал.

Алайда дәлме-дәл және егжей-тегжейлі далалы зерттеу жазбаларын да-

йындау шыынсыз болмайды. Жалпы айтанда, мінсіз болуа нерлым жа-

ындай тскен сайын, жазбаларды ауқымы сорлым шектеледі. Егер зерт-

теу фокусы соншалыты тар болмаса, оны ауымын кеейту шін зерттеуді

дәлдігі мен егжей-тегжейлі сипатын згертуге тура келеді. Десек те бл мәселе

алай шешілсе де (осыан дейін айтып ткеніміздей, уаыт барысында ол з-

геріп отыруы ммкін), информанттарды «тл сзі» зерттеушіні з сзімен

ысаша тйіндегеніне самауа тиіс, ал жазбадаы зілістер мен аны емес

сздер айын крсетілуі керек. Біз жазбалара кері ораланда, сол жерде бе-

рілген «дауыстара» атысты ешандай кмәніміз болмауы ажет.

Осылайша далалы зерттеу жазбалары зерттеу ортасы туралы кешенді

мәлімет бере алмауы ммкін. Сондай-а этнограф жазбаша формада тір-

келген мәліметтерден әлдеайда кмәні мол апаратпен бетпе-бет келеді.

Ол жазылан оиалар мен айтылан сздерді толытырып, мәтінмен ай-

та йлестіру шін ыса ескертпелері мен есінде сатаандарын олдануы

керек. Бл ретте, олдаы бар апарат осы деп, далалы зерттеу жазбала-

рына байланып алуа болмайды. Кейбір мамандарды кмән келтіруіне

арамастан, далалы жазбаларды жинау мен жргізу этнографиялы жаз-

ба шін маызды әдіс болып ала береді.

Дәл осы кезге дейін біз далалы зерттеу жазбаларын, негізінен, баы-

лаумен байланыстырып, талылап келдік, ал олар схбат деректерін жазып

алу шін де олданылуы ытимал. Кейде схбат берушілер әгімені таспа-

а жазуа арсылы білдіруі; ал кейде этнограф әгімені таспаа жазу ин-

формантты ашылуына кедергі келтіреді немесе шектен тыс кйгелек кйге

тсіреді деп йаруы ммкін. Схбатта далалы жазбалар пайдаланылан-

да тура баылау кезіндегі тәсілдер олданылады: яни оларды ашан жазу

керек, нені және алай ерекшелеу ажет екенін шешу керек. Мндай жа-

дайда схбат алушыны кейбір сратары мен жауаптарын да жазып алан

маызды. рине, мнда таы да ысаша жазбалара жгінген жн. Осы-

лайша айтадан тйіндеп жазу керек пе, әлде стенографиялы жазба бол-

аны дрыс па деген дилемма пайда болады. Сонымен атар Олесен мен

Уиттакерді (1968) оулыында жазыландай, схбат беруші схбатты

жазылып жатанын білсе, ысылып-ымтырылуы ммкін, бл, з кезегін-

де, схбатты ойдаыдай болуына кедергі келтіреді. Сол сияты, жазбалар

жргізу ажеттігі 5-тарауда біз жатаан схбат трін жзеге асыруды ша-

мадан тыс иындатады. Схбат алушыны бар назары схбатты әрі арай

рбітуден грі, айтылан нәрсені жазып алуа ауады. Схбат пен жазбаны

242

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

атар жргізіп отыру – крделі дады, дегенмен ол тәжірибемен келетін

нәрсе.

Далалы зерттеу жазбаларына байланысты мәселелерде, әсіресе схбат

жргізгенде, аудио, тіпті видеожазба жасауды артышылыы бары аны.

Біра анша жерден нды десек те, олдану барысында иындытар мен

шектеулер кездеседі.

БАҚЫЛАУЛАР МЕН СҰХБАТТАРДЫ ЦИФРЛЫҚ ЖОЛМЕН ЖАЗУ

Баылаушыны информантты айтанын айнытпай (ауымы жаынан

және егжей-тегжейлі) беруі мен аудиожазба арасындаы негізгі айырма-

шылыты крсету те оай. Ал болан оианы аудиотаспаа жазаннан

грі, видеоа тсіру толыыра әрі мейлінше наты апарат береді. Соны-

мен атар кзге бірден тспейтін нәрселерді мият анытап, интерпрета-

цияларды тексеру шін бл жазбаларды айта-айта арауа болады, ал

далалы зерттеу жазбаларындаы ескертпелерден мны бәрін кру иы-

ныра, себебі зерттеуші оны з ыайына арай іріктеп жазады. Электрон-

ды жазбаларды нды екенін мойындаса та, оларды пайдалану немі

ммкін бола бермейді, себебі ктпеген мәселелер туындап, этнография-

лы зерттеуді ойдаыдай жргізуге кедергі келтіруі ммкін.

Аудиожазба

Этнограф далалы зерттеулер жазбасына сйенгеннен грі, ммкінді-

гінше аудиожазба жргізгенді алайды, себебі бл әдетте адамдарды не

айтанын мият жазып ана оймайды, сонымен атар зерттеушіге ал-

дындаы адамды тыдап, сра оюа ммкіндік береді. Бақылау дерек-

терін аудиоа жазуды да айтарлытай артышылыы бар. Бл әсіресе

зерттеуші ызыатын әрекеттер кбінесе вербалды арым-атынас ары-

лы жзеге асанда орындалады: мысалы, йымдаы жиналыстар, мектеп

немесе колледж аудиториялары. Дегенмен, кшедегі әгіме сияты, кн-

делікті мірдегі баса жадайларда да аудиожазба жргізуге болады. Мы-

салы, Десмонд (2016:326) пәтерден шыару тәжірибесін іштен баылау

жолымен зерттегенде: «Кбінесе цифрлы диктофонымды зіммен бірге

алып жретінмін және оны шірмейтінмін», – деп жазды. Сйтіп, ол й ие-

лері мен жала алушылар арасындаы әгімені таспаа тсірді.

Дегенмен аудиожазба жргізу әрдайым оай, этикалы трыдан дрыс

немесе айтарлытай жнді бола бермейді. Іс жзінде кп нәрсе интеракция

рине, бл жерде этикалы мәселелер де бар, алайда Десмонд барлы инфор-

манттарды келісімін алан. леуметтік зерттеулерде дискурсты пайдалану-

а атысты этикалы мәселелер бойынша деректерді келесі ебектен араыз:

Hammersley, 2019b.

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

243

сипатына, фондаы шу дегейіне байланысты. Мысалы, шулы жерлерде

жргізілетін топты схбаттарды жазбасын олдану кейде ммкін емес.

Жалпы аланда, егер бір жерде бірнеше интеракция жзеге асса, әрі кет-

кенде, оны біреуін ана жазып алуа болады. Сонымен атар зерттеуге

атысатын адамдар бір контекстен екінші контекске кшіп отырандытан,

жиі озалады. Бл жадайда да аудиожазба жргізу иындайтыны аны.

Тптеп келгенде, аудиожазбалар адамдарды сзі мен әрекетіне кері әсе-

рін тигізіп жатады, себебі адамдар әгімесіні саталатынын білсе, аса

саты танытуы ммкін.

Аудиожазбаларда вербалды емес әрекеттермен атар, сзді кімге ба-

ытталып отыраны немесе әгімені материалды объектілерге атысы

аншалыты екені жазылмайды. Далалы зерттеу жазбаларына жгінуге

араанда, аудиожазбаларды олдануды артышылыы кп боланы-

мен, олар айтылан сзді мінсіз және толыымен жазып бере алмайды.

Сондытан жоарыда айтып ткеніміздей, аудиожазбаларды олдану дала-

лы зерттеу жазбаларына деген ажеттілікті жоа шыармайды. Десмонд

(2016:326): «Диктофонымды осып ойсам да, зіммен бірге шаын о-

йындәптерімді алып жріп, баылаан оиаларды және әгімелерді з-

гертпестен, дәл сол кйінде жазып жрдім», – дейді. леуметтік процестер

осындай ралдарды кмегімен жазылатын жерлерде деректерді жинау

арылы, сондай-а баса нәрсеге назар аудармастан, тек таспаа жазыл-

ан сздерді талдау арылы аудиожазбаа шамадан тыс кіл блу «дала-

лы зерттеулерді» сезінуге кедергі келтіруі ммкін.

Видеокамераларды олдану арылы бл кедергілерді кейбірін есеру-

ге болады, алайда оны да шектеулері мен кемшіліктері бар.

Фотосурет, фильм және видеожазбалар

Фотосурет антропологияда кптен бері олданылып келеді (Collier және

Collier, 1986; Ball және Smith, 1992, 2001; Harper, 1987, 2012, 2016).

рине, азіргі уаытта фотоа тсіру шін смартфон олданамыз, ал фо-

тоа тсіру және оларды блісу мірімізді ажырамас блігіне айналып,

дерек беруді ралы болып кетті. Этнографиялы фильмдерді де ант-

ропологтар кптен бері олданып жр (араыз: Marks, 1995; Durington

және Ruby, 2011). Видеоа тсіру салыстырмалы трде жаын арада пайда

болса да, азір этнографтар тарапынан әлеуметтік зерттеулерде кеінен

олданылады.

Жоарыда айтып ткеніміздей, баылау және схбат деректеріне кел-

генде, видеожазбаларды далалы зерттеулермен және аудиожазбалар-

мен салыстыранда айтарлытай артышылыы бар: әрекеттерді және

оларды физикалы шарттарыны басым блігі саталады, сондытан

зерттеуші оны айта-айта арап, мият зерттей алады. Расымен де, кзге

кріне оймайтын задылытарды анытау шін тсірілген оианы баяу-

латуа немесе жылдамдатып ала жылжытуа болады. Мндай жазбалар

244

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

талдауды егжей-тегжейлі трлерін жеілдетеді. Сондай-а аудиожазбаа

араанда, видеоны пайдалану уаыт аралыын, сонымен атар зерттеу

контексін ысартады, әрине, мны жалыз себебі те ауымды дерек-

терді тез деуге немесе сол деректерді талдауа икемді етіп дайындап бе-

руге ана атысты емес (бл туралы тменнен крііз). Біра әрі арай -

деп, талдауа уаытыыз болмаса, тым кп дерек жинап оюдан да абай

болыыз.

рине, барлы зерттеу ортасында видеожазба жргізуге, фотоа тсі-

руге рсат беріле бермейді; тіпті рсат берілгенні зінде ол ауіпті бо-

луы ммкін. Себебі адамдар аудиожазба мен далалы зерттеу жазбаларын

жргізгенге араанда, видеоа тсіруге кбірек арсылы танытуы ыти-

мал. Видеоа тсіру адамдарды зерттелуде екенін, сзі мен әрекеті здік-

сіз жазылып жатанын әрдайым естеріне салып отырады. Оны анша-

лыты ауіптілігі зерттеу ортасына байланысты айтарлытай згеруі мм-

кін. Егер жазылып жатан нәрсе кпшілік атысан оамды шара немесе

андай да бір ойылым болса, туындайтын мәселе мен адамдарды оан

реакциясы да аз болады. Мысалы, Лиді кшедегі рэп биін видеоа тсіруі

ойылымдара ешандай әсер етпегендей крінді (2018).

Біз фотография, фильм мен видеожазбалар әлемні шынайы бейнесін

жасайды деп ойлауымыз ммкін, десек те мндай репрезентациялар оны

ішінара ана бере алады, ал оларды бізді жасауымыз бен круміз әртрлі

жадайа байланысты. Сонымен бірге жазбаларды кім, ашан және айда

жргізуі керектігі, анша уаыта созылатыны, суретті ай жерде жасалу-

а тиіс екенін де шешу керек. Іс-шараны видеоа тсіру және оны дрыстап

баылай отырып, жазып алуды атар орындау иына соуы ммкін.

Осыны бәріне арамастан, статикалы және озалмалы цифрлы

бейнелер – деректерді маызды формасы, себебі оларды сатау және

шыару салыстырмалы трде жеіл, сонымен атар далалы зерттеу жаз-

балары мен зерттеу есептеріне осу да аса иын емес (7-тарауды ара-

ыз). рине, оларды айда жасаланы, суретте не боланы (бәлкім, не

болмааны) және т.б. туралы ысаша апарат сынан жн. Ал озал-

малы бейнелерге келсек, әгімені транскрипциясын тсіріп, физикалы

озалыстар, вербалды емес әрекеттер және т.б. туралы тсініктеме берген

дрыс.

ТРАНСКРИПЦИЯ

Жалпы, аудиоа жазылан немесе видеоа тсірілген деректерді оны

транскрипцияламастан олдануа болады. Кейін талдауда пайдалануа

ммкін болатындай етіп, аудио немесе аудио-видео зінділерге шолу жа-

сау, оларды жіктеу мен сатауа ммкіндік беретін бадарламалы жаса-

тамалар бар. Дегенмен этнографтарды басым блігі талдау шін мндай

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

245

деректерді мәтінге айналдыран дрыс деп санайды, оны орынды себеп-

тері де бар. сіресе орытынды зерттеу есебін мәтін трінде берген абзал.

Аудиовизуалды деректерге сілтемеден тратын цифрлы есептерді рас-

тыруа болады, алайда бл сирек кездеседі, себебі, алдыы тарауда ай-

тып ткендей, апаратты осындай жолмен беру біратар этикалы мәсе-

лені туындатуы ммкін. Осылайша транскрипциялау – орындалуы крделі

әрі кп уаытты ажет ететін жмыс. Сондытан зерттеуді жоспарлауда осы

мәселелерді ескеру ажет.

Транскрипциялауа анша уаыт кететінін болжау оай емес, десек те

транскрипциялау уаыты мен таспаа жазу уаытыны арасы айтарлытай

алша: кем дегенде бесті бірге атынасына те. Егер әгіме кп тарапты

әрі оан кедергі келтіретін шу болса, видеожазбаны транскрипциялауа

әдеттегіден де кп уаыт кетеді. Сонымен атар ажет транскрипцияны

трлері де маызды; мысалы, дискурсты талдау пайдаланатын егжей-тег-

жейлі форматтар сзді олданылуына мән беретін этнографиялы зерт-

теулерге араанда кбірек уаыт пен кш талап етеді.

Біз транскрипцияларды дайындау жнінде наты нсау бергелі отыр-

ан жопыз, десек те біратар жалпы ережелерді атап кетуге болады. Бі-

ріншіден, таспаа жазыланны бәрін бірдей транскрипциялау ажет

пе деген мәселені анытап алу керек. Оан балама ретінде маыздысын

транскрипциялауа, ал басым блігін индекстеу және тйіндеу арылы ау-

дио немесе видеожазбаларды жаттар ретінде арастыруа болады. Бл

уаытты немдейді әрі кейбір масаттар шін тиімді. Дегенмен ол ажет

материалды еленбей алу аупін тудырады. Себебі оны зі зерттеу ба-

рысында згеріп отырады, ал транскрипцияланбаан материал мытылып

алуы ммкін.

Толы транскрипциялануы керек дегенні зінде, оны аншалыты егжей-

тегжейлі жасалатынын шешіп алу ажет. Транскрипцияларды дайындау-

ды алыптасан ережелері бар. Конверсациялы немесе дискурсты тал-

дау масаттары шін жасалан транскрипциялар кідірістер, атар сйлеу

немесе бір-біріні сзін блу секілді әгімені толы ерекшеліктерін, со-

нымен бірге сйлеуші тез не баяу сйлегенде сздерді айтылуы, екпін-

ні тсірілуі және т.б. крсету шін принтер мен стандартты пернетатаны

типографиялы символдары олданылады. Бл кейбір зерттеу масатта-

ры шін те маызды болса, басалары шін аса ажет болмауы ммкін.

Ендеше, транскрипцияда не крсетілуі керектігі аныталуы ажет, десек те

зерттеу процесіні бастапы кезеінде не ажет екенін білу иына соады.

Кбіне этнографтар олданан сздерді арапайым транскрипциясынан

бастайды, әрі арай ажет болып жатса, осымша детальдармен толыты-

рып отырады.

Транскрипцияларды әрі арай талдауды келесі ебектерден араыз: Mishler, 1991;

Atkinson 1992b; West ,1996; Lapadat, 1999; Poland, 2002; Hammersley, 2010b.

246

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

Видеожазбаларды транскрипциялау, аудиотректермен жмыс істегенге

араанда әлдеайда крделі әрі кп уаытты талап етеді. Бл жерде, мы-

салы, схбат лгісіне йлестіруге ммкіндік беретін тәсілдер арылы адам-

ны ай жаа арап отыранын крсететін жалпы шартты белгілер әзір-

ленеді. Кейде әгімемен атар болып жатан іс-имылдарды сызбалары

мен скриншоттары пайдаланылады. Кейбір зерттеушілер бл рылылар-

ды олданумен бірге, болып жатан оиаа тсініктеме беріп отырады.

Осындай апаратты осу деректерді транскрипциялауа ажет уаытты

кбейтеді. Сол сияты, ол әлеуметтік интеракция мен жадайларды вер-

балды емес аспектілерін толыымен зерттеуді ммкін етеді, ал бл баса

жадайда иын болар еді. Мнда да андай транскрипцияны ажет екені

зерттелетін былыса және зерттеу масатына байланысты. Сонымен а-

тар уаыт пен ресурс шыынын ескеру ажет.

Транскрипцияларды жасауа алуан трлі технология кмектеседі. Аудио-

жазбалара келсек, естілген нәрсені оайыра тсіну шін бір жазбаны не-

месе жазбаны абаттасып келген бліктерін айта тыдауды жеілдете-

тін бадарламалар, сонымен атар дауыстаы іркілістерді, кмәнді, дауыс

ыраын және т.б. таспаа тсіруді жеілдететін бадарламалы жасата-

малар болады. Дауысты тануа сйене отырып, алашы транскрипцияны

жасайтын бадарламалар да бар. Оларды аншалыты пайдалы екені

деректерді сипатына және талдау шін андай транскрипцияларды а-

жет екеніне байланысты. Десек те этнограф жасалан транскрипцияларды

немі тексеруі, тзетуі және толытырып отыруы ажет.

АНАЛИТИКАЛЫҚ ЖАЗБАЛАР МЕН ДАЛАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ

ЖАЗБАЛАРЫНЫҢ ЖУРНАЛДАРЫ

жаттарды оу, далалы зерттеу жазбаларын жргізу немесе аудио-

визуалды материалдарды транскрипциялау барысында кп міт кттіретін

аналитикалы идеялар пайда болады. Оларды жазып алу маызды, себебі

кейін деректерді талдауда пайдасы тиюі ажап емес. Тіпті кейде оларды

оай мытып кетуіміз ммкін. Осындай жазбалар жргізу кезінде инфор-

мантты және зерттеушіні, бір жаынан, аналитикалы жазбалар, екінші

жаынан, оиалар мен әрекеттер туралы сипаттамасы арасындаы айыр-

машылыты ажыратып алу керек.

Аналитикалы ескертпелер әлі толы дайындалан жмыс материалы

емес, ол – жаа идеялар талыланатын, зерттеу стратегиялары және т.б.

белгіленетін жазбалар. 2-тарауда аналитикалы ескертпеден алынан

Видеодеректерге атысты транскрипциялау мәселелерін талылауды араыз:

Goodwin, 1981 and 2001; Heath, 2004; Mavers, 2012.

олжетімді технологиялар туралы пайдалы апаратты араыз: Paulus et.al, 2015.

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

247

зіндіні келтірген едік. Далалы зерттеу жазбалары мен деректерді бас-

а да трлерін кн сайын және апталап жинай беру оай. Материалдар-

ды кптеп жиналуы әдетте зерттеуді ойдаыдай ілгерілегенін білдіреді.

Алайда жйелі трде ойлап, шолу жасамастан, деректерді жинай беру –

рескел ате. Мндай жадайда ілгерілеу әсері алдамшы, ал дерек жинау

процесіні кп блігі масатсыз болуы ммкін.

Жоарыда айтып ткеніміздей, наты мәселелерді, гипотезалар мен

тиісті зерттеу стратегияларын растыру – этнографияны жаа алып-

тасып келе жатан ерекшелігі. Аталан демелі фокус процесі деректерді

жинауда зерттеуді таырыпты баыттарын бірте-бірте анытауды білді-

реді. Траты негізде аналитикалы ескертпелер жазу этнографты осындай

мият тсіндіру процесінен туге итермелейді. Сйтіп, жиналан ескертпе

жазбалар бірінші реттік талдауа айналады. Олар зерттеушіні деректер

базасындаы бадарына демеу болады. Сондай-а бл деректер кбіне

бадарламалы жасатамаа тікелей жктеледі. Ал мндай бадарлама-

лы жасатама (тиісті деректерге сілтеме жасай отырып) деректерді жйе-

леу шін олданылады.

Сондытан да аналитикалы жазбалар мен ескертпелерді жазу рефлек-

сивті этнографияны негізін райтын ішкі диалогты наты бір трін не-

месе ккейдегі пікірді жеткізуді білдіреді. Мндай әрекет зерттеу алаында

«йреншікті кзараста» болудан және «әдеттегідей ойлаудан» тарады.

Сенімі мен тсінігіне сйенуді орнына, зерттеуші зі нені білетініне, ол бі-

лімге алай ол жеткізгеніне, сол білімні аншалыты дәл екеніне, сон-

дай-а зерттеуді ендігі баыттары андай болатынына атысты сратар

оя бастайды.

Этнографтар әзірлеген жазбаша мәліметтерді таы бір маызды трі –

далалы зерттеу журналы. Мндай журналда немесе кнделікте зерттеуді

барысы, этнографты әртрлі уаыттаы эмоциясы мен зерттеуге атысуы

жйелі баяндалады (Coffey, 1999). Осындай мәселелерді жаттау з-зін не-

гізсіз баалау немесе эгоцентризм емес. Бан дейін де крсеткеніміздей,

адамны зін жайлы сезінуіні, сонымен атар аладау, таалу, есегі-

реу не жек кру сезіміні аналитикалы мәні болады. Біріншіден, сезіміміз

далалы зерттеулер кезіндегі әлеуметтік арым-атынасымыза әсер етіп,

олара рек береді. Екіншіден, осындай жеке және субъективті реакция

нені жазып алу керек, ай нәрсе ызыты және проблемалы, айсысы

йреншікті және айын дегенге атысты тадауымыза тікелей әсер етеді.

Біз бл сезімдерге жиі жгінеміз; сондытан оларды бар екендігі мен тигі-

зуі ммкін ыпалы мойындалып, ммкіндігінше жазбаша баяндалуа тиіс.

Сол сияты, аладаушылы сезімі де деректерді жинауа кедергі келтіруі

ммкін. Жанымыздаыларды бірі (Atkinson, 1992a) зіні жалпы меди-

цина мен хирургияа атысты ішкі сезімі медициналы білім беру саласы

бойынша жариялаан зерттеуіні сипаты мен йлесімділігіне алай әсер

еткенін айтан болатын.

248

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

Бір жаынан, жеке және эмоциялы асиеттер, ал, екінші жаынан, ин-

теллектуалды абілет арасында немі байланыс болады. Жеке адамны

жауабы ойлау және пайымдау негізінде оамды білімге айналуы керек.

Далалы зерттеулер кезінде жргізілген кнделік – осындай трансфор-

мация ралы. Нерлым арапайым дегейде мият жазылан дала-

лы зерттеу журналы ыпты этнографа зерттеу дизайныны жазылуын,

аналитикалы таырыптарды пайда болуын және деректерді жйелі

трде жиналуын жіті адаалап, тсіндіруге ммкіндік береді. Зерттеуді

«табии даму барысын» сатау бірттас этнографияны маызды блігіне

айналады.

Осы уаыта дейін арастырылан шешімдерге және оларды дерек-

терді талдау процесімен зіліссіз байланысына ерекше назар аудара оты-

рып, деректерді деуге кіл блдік. Бл тарауды алан блігінде, 7-та-

рауда арастырылан пікірталастар негізінде, этнографиялы деректерді

сатау, индекстеу және алу масатында олданылуы ммкін тәсілдерді

арастырамыз.

ДЕРЕКТЕРДІ САҚТАУ, ИНДЕКСТЕУ ЖӘНЕ АЛУ

детте этнографтар баылау деректеріні жазбаларын хронология-

лы тәртіпте сатайды. Сол сияты, схбат транскрипциялары әдетте то-

лы жазбалар ретінде, ал ондаы әртрлі схбаттар жргізілген ретімен

саталады. Алайда талдау процесі деректерді бліктерін таырыпты

категориялара байланысты айта жинауды, яни индекстеу немесе

«кодтау» жйесіне сәйкес мәтінді блек бліктерге немесе сегменттер-

ге блуді талап етеді. (Ол жергілікті задылытар мен бірізділікке мән

беретін конверсациялы және дискурсты талдауда кп таралмауы

ммкін. Десек те бл жерде диалог барысын немесе дискурсты страте-

гияларды категориялара блу ажет). Деректерді категориялар тры-

сынан кодтау апаратты әрі арай іздеу мен шыару шін аса маызды

техникалы ммкіндіктер береді. Ерлі-зайыпты Вебтер алашы әдісна-

малы оулытарында крсеткендей, бл зерттеу процесінде де белсен-

ді рл атаруы ммкін:

Деректерді кодтау зерттеушіге з таырыбын жекелеген категория-

лара блуге ммкіндік береді. Бл оны әртрлі рамдас бліктерін

жекелей зерттеу, сондай-а жаа және эксперименталды топтара

біріктірілгенде брыны категорияларынан ажырату шін ажет.

(Webb және Webb, 1932: 83)

детте этнографияда деректерді категориялара блу санды зерт-

теуге, оны ішінде контент-талдаудаы кодтауа араанда згеше

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

249

болатын (Krippendorff, 1980; сондай-а араыз: Franzosi, (2004).

Этно-

графиялы кодтауда деректер бірлігі бір ана категорияа жатуа тиіс

немесе оларды категорияа блуді наты ережелері болуы керек деген

талап жо.

Біз далалы зерттеу жазбаларын да кодтаймыз. Айталы, егер ан-

дай да бір мәлімет белгілі бір таырып аясында болуы керек деп ой-

ласа, онда оны сол жерге орналастырамыз. Ештее кодталмай а-

лып оймайды. Тіпті негізді дегенні барлыын бірнеше категорияа

кодтаймыз. деттегідей зерттеуге атыстыны барлыын ескергіміз

келеді [...]. Бл – зерттеуге атысты материалды бәрін бірдей алу

шін жргізілетін іздеу процедурасы.

(Becker, 1968:245)

Талдау процесінде категорияларды анытау маызды рл атарады

(араыз: Bazeley, 2013). Нәтижесінде деректерді жйелейтін категория-

лар тізімі зерттеу барысында айтарлытай згеріске шырайды. Дәлірек

айтанда, зерттеу ілгерілеген сайын мейлінше абстрактілі категориялара

арай ауысу байалады (9-тарауды араыз).

Брын этнографтар з деректерін олдан индекстеу мен срыптау ар-

ылы сатап, жйелеп отырды. Алдыы тараудан кргеніміздей, азіргі

кезде этнографтарды кпшілігі осындай масаттар шін арнайы бадар-

ламалы жасатаманы пайдаланады. Бл бадарламалы жасатама осы-

ан дейін олмен жасалып келген процедураларды дәл солай орындайды,

десек те ол процесті барынша тиімді етіп, осымша ммкіндіктер сынады.

Бадарламалы жасатаманы олдануды ысаша талылаудан брын,

олмен жасалатын әдістер жнінде тсініктеме беріп тейік. Ендігі уаыт-

та барлы этнографиялы деректі арнайы бадарлама негізінде дейміз

деу ате. Кейбір жобаларда әлі де арапайым әрі шектеулі, олмен жа-

сайтын процедуралар бар (араыз: Boellstorff және т.б., 2012:165–166).

Оларды ішіндегі е арапайымы – «жазбаны кодтау». Мнда деректер

жазылып жатан жазбаны зінде (немесе дрысы, оны кшірмесінде)

кодталады, яни категориялара жатызылады. Деректерді дескриптивтік

немесе аналитикалы категориялармен байланыстыратын тсініктемелер

деректерді форматына байланысты параты жиегіне, арты жаына

немесе келесі бетіне жазылады. Мны жазу тез әрі «деректерді тсінуге»

ыпал етеді. Алайда ол деректерді бліктерін іздеу және шыару сынды

кейінгі процедуралара бейімделмеген. Бл тәсілді айтарлытай крде-

лі трінде аналитикалы индекс жасалады. Мнда деректерді әрбір б-

лігі жасалып жатан атаулар топтамасы аясында индекстеледі де, индексі

Сапалы зерттеулерде кодтауды трлі аспектілерін талылайтын пайдалы ресурс:

Saldaña, 2016.

250

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

бар карталарда немесе тізім ретінде саталады. Кейін ажет болып жатса,

деректерді ааз кйіндегі тпнсасынан бірдей немесе бір-біріне сас

жолмен кодталан сегменттерді табуа болады. Дегенмен деректер ауы-

мы лкен болса, оларды табу кп уаыт алады. Ал деректерді әртрлі сег-

менттерін бір-біріні асына орналастыру ммкін болмаандытан, жазба-

ны кодтау оларды бір-бірімен салыстыруды иындатады.

Брын этнографтарды басым блігі олданан деректерді жйелеуді

балама әдісі – олмен срыптау (араыз: Wiseman, 1974). Деректерді

бірнеше кшірмесі жасалып, категорияа жататын деректер сегменті бар

парашаны әрайсысы сол категорияа арналан папкаларда сатала-

ды. Наты таырыпты талдау және жазуа келгенде этнографтар осындай

тәсілді кмегімен белгілі бір категорияа жататын барлы дерекке ол

жеткізіп, салыстыра алады. Алайда бірнеше кшірмені ааз трінде са-

тауды кемшіліктері де бар, кшірме жасауа кеткен уаытты айтпаанны

зінде, те кп және крделі деректер жиынтыы кп млшерде орынды

ажет етеді.

Ал шаын деректер жиынтыымен жмыс істеген кезде олмен жаса-

латын процедуралар деректерді деуге арналан бадарламалы жаса-

тамалардан кем тспейтіндей ызмет етуі ммкін. Десек те мәтінді деу

бадарламаларыны йреншікті болып кеткені сонша – оларды мәтіндік

материалдарды сатау, деу, блісу мен іздеуге жадай жасайтын те-

дессіз ммкіндігін алыпты деп абылдаймыз. Одан баса, мәтінді деу

бадарламаларын олдану деректерді бір сегментін кшіріп, оларды әр-

трлі аналитикалы таырыптары бар папкалара салуа ммкіндік береді.

Деректерді тпнса жазбасындаы әрбір сегментті дереккзі крсетіл-

геніне сенімді болыыз. Егер мегеріп алсаыз, арнайы бадарламалы

жасатаманы пайдалану бл мәселені шешеді, әрі баса да кптеген ар-

тышылы сынады.

Сапалы деректерді компьютерді кмегімен талдауа арналан ба-

дарламалы жасатама (CAQDAS) олмен іріктегендегідей кодтау мен де-

ректерді шыару комбинацияларын олданады.

Басаша айтанда, оны

ызметі деректерді сегменттерін кодтармен белгілеуге, одан кейін дерек-

тер жиынтыында деректерді тез табуа кмектесетін бадарламалы жа-

сатама ммкіндіктерін пайдаланып, бірдей кодпен белгіленген сегмент-

терді бір папка ішіне орналастыруа негізделген. Осылайша деректердегі

лгілер таырыпты атаулар аясына жинаталып, топтастырылады да, әрі

арай талдауа дайын болады. Сонымен атар бл бадарлама цифрлы

технологиялар сынан кп ммкіндікті мейлінше толы сынатын функ-

цияларды атару шін одан әрі дамып отырды. Оларды кейбірін ткен

азіргі уаытта аталан бадарламалы жасатаманы пайдалануа арналан, соны

мен атар оны пайдалануды практикалы сыныстары, оны ішінде бадарлама-

ны соы нсалары жнінде апарат беретін арнайы әдебиет бар (Мысалы, Lee

and Fielding, 2004; Bazeley and Jackson, 2013; Lewins and Silver, 2014).

ДЕРЕКТЕРДІ ЖАЗУ ЖНЕ ЖЙЕЛЕУ

251

тарауда талылады: транскрипциялар мен далалы зерттеу жазбалары

сынды мәтіндік материалдарды реттеуден блек, визуалды және дыбыс-

ты деректерді осу және кодтау ммкіндігі бар. Наты лексикалы бірлік-

ті кездесуі және жиілігін анытаумен бірге, крделі іздеу процедураларын

олдана отырып, категориялар арасындаы байланысты крсетуге бола-

ды. Онымен оса, кейбір бадарламалы пакеттер санды және сапалы

деректерді біріктіруге жадай жасайды.

ҚОРЫТЫНДЫ

Зерттеу барысында алынан деректерді бәрін дәл сол кйінде толы

беру ммкін болмаса да, мейлінше кбірек деректі жазып алу шін бар к-

шімізді салуымыз керек. Есте сатау аншалыты маызды боланымен,

бл алдаы уаытта талдауа жеткіліксіз. рине, жазылан деректерді кей

трлерін міндетті трде іріктеу және аз болса да, тсіндіру керек. Кез кел-

ген нәрсе туралы орытынды жасауа болатындай, негізгі және дрыстыы

кмән тудырмайтын деректер жиынтыы болмайды. Нені және алай жи-

налып, тіркелетіні туралы сра кбінесе зерттеуді масаты мен басым-

дытарына, сондай-а сол зерттеу жадайларына байланысты. Сонымен

атар таспаа жазуды әртрлі әдістерін олдану барысында оларды

информанттара, аналитикалы интерпретациялара алай әсер ететінін

білуіміз керек және мны ескере отырып, стратегияны згертіп отыруа да-

йын боланымыз жн. Сол сияты, апаратты сатауды және оны талдау

масатында алуды тбегейлі дрыс деген тәсілі болмайды. ртрлі жйе-

лер, оны ішінде азіргі кездегі олжетімді бадарламалы жасатамалар,

зерттеушіні масатына, жинаталан деректер сипатына, ралдар мен

аржы ресурстарына, зерттеу жобасыны клемі мен ауымына, сондай-

а зерттеушіні алауы мен ыайына арай ерекшеленеді.

Этнографиялы зерттеулерді баса аспектілері секілді деректерді

жазу, сатау және алу да рефлексивті процесті бір блігі ретінде арасты-

рылуа тиіс. Шешімдерді абылдап, адаалау керек; ал ажет болып жат-

са, әдіснамалы, тәжірибелік және этикалы тсініктерді ескере отырып,

оларды айта абылдау керек. азіргі тада олжетімді жаа цифрлы

технологиялар этнографиялы зерттеуді сапасын жасартуда маызды

рл атара алады. Олар мысалдарды аншалыты арапайым екенін ба-

алауда, конструкт-индикатор байланысын тексеруде, негативті кейстерді

іздеуде, әртрлі дереккздері арасында триангуляция жасауда және де-

ректер мен нәтижелерді сипатын алыптастырудаы зерттеушіні рлін

баалауда маызды ресурс сынады. ысаша айтанда, олар талдау про-

цесін жеілдетеді, біра оны барысын анытауа тиіс емес. Біз бл таы-

рыпа келесі тарауда ораламыз.

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

Этнографияда деректерді талдау зерттеуді з бетінше дербес кезеі

емес, бл зерттеуді соына арай басымдыа ие бола бастайды. Анали-

тикалы ойлау далалы зерттеуге дайынды кезеінде зерттеу сратарын

тжырымдау және натылаумен басталып, баяндама, маала, диссерта-

ция, кітап және баса да туындыларды жазу процесіне дейін жаласады.

Ол ресми трде аналитикалы жазбалар мен ескертпелер арылы алып-

тасса; бейресми трде этнографты идеялары мен болжамдары арылы

жзеге асады. Осылайша деректерді талдау зерттеу дизайны мен дерек-

терді жинауа негіз болса, соы екеуі де деректерді талдауа олданыла-

ды. Осындай айталанбалы процесс «негізделген теорияда» маызды рл

атарады, мнда теория деректерді талдау негізінде әзірленеді, одан кейін

деректерді жинау жаа теорияа сйенеді. Дегенмен бл процесс «не-

гізделген теорияны» жасау процесімен ана шектелмейді, ол баса да

этнографиялы зерттеулерді трлеріне де тән былыс.

Этнографиялы деректерді талдау барысында пайдалануа б олатын

және олданбалы этнографияны баса да аспектілеріне арналан на-

ты формуланы жо екенін мойындау керек. немі жасы нәтижеге ол

жеткізуге ммкіндік беретін әдістемелерді болмайтыны белгілі; оан оса,

кез келген әдістемені олдану әрекеті ойдаыдай нәтиже бермеуі ытимал.

Сондытан бл тарауда ммкіндігімізше нәтижелі зерттеу жргізу тәсілде-

рін сынамыз. Зерттеу сратарына, олданылатын деректерге, зерттеліп

отыран былыса баытталан, сонымен атар оларды барлыы уаыт

те келе згеруі ммкін екенін тсінетін икемді станымны ажет екенін

есте сатаан жн.

Е алдымен, талдау барысында деректерге ты идеяларды алып-

тастыруа кмектесетін материал ретінде арау кере к, дәл сол секілді

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

253

деректер зерттеу ебектерінен және баса дереккздерден алынан

идеяларды натылап, жетілдіру де маызды. Зерттеуші андай да бір

ызыты задылытарды анытай ала ма; таалдыратын немесе ой-

ландыратын нәрсе бар ма; деректер мен аыл-ойа негізделген білім,

ресми мәліметтер не брыны теориялардан кткен және алынан де-

ректер арасында байланыс орнатуа бола ма, сонымен атар трлі топтар

мен индивидтерді кзарасы, адамдарды сенімі мен арым-атынасы,

оларды іс-әрекеті немесе әртрлі контекстердегі әрекеті арасында келіс-

пеушіліктер мен арама-айшылытар бар ма деген сауалдара жауап

іздеуі керек.

Талдау кбіне не теорияны растыруа атысады, не оан жгінеді.

Дегенмен кп нәрсе «теория» дегенде нені мезейтінімізге байланысты.

Мнда біз теория ымын неліктен заттарды болмысы осындай немесе

нәтижесі неге солай болды деген сратара ытимал тсініктеме беру

сынды тсіндіруші идеяларды білдіру шін пайдаланамыз. Жас және тә-

жірибелі зерттеушілерді кбі теориялы ойлауды те крделі мәселе деп

есептейді. детте бл әуелі салыстырмалы трде абстрактілі, кейде мл-

дем тсініксіз, кем дегенде дәйектермен байланысы әлсіз дереккздерде

кездестіргендіктен болады. Теорияны әзірлеу дегеніміз кейде бір немесе

бірнеше авторларды жмысы арылы деректерді толытай интепрета-

циялауа талпыныс жасау деп тсіндіріледі. Алайда, айталы, де Бовуар,

Бурдье, Бахтин, Бодрийяр немесе Батлер идеялары кей жадайда пайдалы

болуы ммкін, дегенмен кей талдау масаттары шін ттас этнографияны

алдын ала тадалан теориялы негізге сәйкес интерпретациялау немі д-

рыс бола бермейді (араыз: Kunda, 2013; сондай-а арама-арсы кз-

арас шін араыз: Wacquant, 2009).

Теорияны әзірлеу мндай болмайды, болмауа тиіс те. Жоарыда ай-

тып ткеніміздей, теориялау идеялар деректерге мән беру шін олданы-

латын, ал деректер бізді сипаттаушы немесе тсіндірмелі идеяларымызды

згерту не жетілдіру шін пайдаланылатын айталанбалы процесті амтуа

тиіс. Басаша айтанда, екеуіні арасында ілгері және кері озалыс бо-

луы керек: біз деректерді тсіндіретін идеяларды жетілдіру шін оларды

(яни деректерді) аясынан шыуа дайын боланымыз ләзім, йткені бл

идеяларымызды басаларды идеяларымен байланыстыруа ммкіндік

береді, одан кейін сол идеяларды кейінгі деректерге сәйкестігін тексеру

шін айтаруымыз ажет. Стюарт (2018; 225–228) зі жргізген далалы

зерттеуінде осындай теориялара шаын мысал келтіреді: полицияны

назарын осы аймаа аудараны мәселені негізгі себебі екенін анша,

біратар ммкіндіктерді зерделей отырып, Скид Роудаы кше саудагерле-

ріні оан атысты агрессиясыны себептерін тсінуге тырысты.

1 Оны әлеуметтік сала алымдары бір-бірінен ерекше, әртрлі тәсілдермен олдана-

ды, араыз: Hammersley, 2012.

254

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

ҮДЕМЕЛІ ФОКУС: МӘСЕЛЕЛЕР, СИПАТТАМАЛАР,

ТҮСІНІКТЕМЕЛЕР ЖӘНЕ ТЕОРИЯ

Алдыы тарауларда сз озаанымыздай, этнографиялы зерттеуді

рылымы «иірімге» сайды. Себебі зерттеу ала жылжыан сайын зерт-

теу мәселесі біртіндеп натылана тседі. Уаыт те келе, зерттеу мәселесі

жетілдіруді, бәлкім, тпкілікті згертуді ажет етуі ммкін. Дегенмен оны

ауымы натыланып, шегі белгіленуі керек, сондай-а ішкі рылымы зер-

деленуге тиіс. Бл трыдан араса, зерттеу процесі зерттеуді не туралы

екенін пайымдаудан басталады, кейде ол алашыда белгіленген зерттеу

мәселелерінен әлдеайда згеше нәрсеге айналады. Бл аналитикалы

тапсырманы зерттеу сратарын анытау мен әзірлеу ана емес, сондай-

а сол сратара жауап беруді білдіреді.

Сонымен атар ол бос кеістікте орын алмайды, оан далалы зерттеу-

ді кездейсо жадайлары ыпал етеді. Меноре былай деп жазады:

ала кеістігі, баылау және аылан автоклік озалысы туралы

мәселені зерттеуімні басты таырыбына айналдыру кп уаытты

талап етті. Алашында ислами топтарды зерттегім келді [...]. Адам-

гершілік пен тәртіп орнатуа мтылатын дін белсенділерімен уаыт

ткізгеннен кейін, мінез-лы «девиантты» деп танылан адамдар-

ды баылау мейлінше ызыты болатынын тсіндім, сйтіп, олар з-

гелерге біртрлі болып саналатын әгімелерінде Сауд Арабиясы о-

амы және билікті алай жзеге асырыланы туралы ойларын ашы

жеткізді. Басында жобаларыма бірнеше рет тыйым салынды және

таныстарым да кмектесуден бас тартты. Алашында мен осындай

тыырыа тірелуімні себебін зімні тәжірибемні аздыынан әрі

зерттеу объектісіне бтен боландыымнан деп ойлаан едім. Мені

жобам, шынымен де, крделі екенін тсіну шін маан за уаыт а-

жет болды, ал бл сәтсіздік жасырын болан дниені барынша ашып

крсетті. Далалы зерттеу жмыстары диалектикалы жмыс болды,

ал таырыбым зерттеу барысында айтарлытай згеріп отырды.

(Menoret, 2014:23)

Осылайша зерттеу сратарын згерту мен дайындау зерттеушіні зіне

және зерттеу алаындаы жадайлара да атысы бар трлі факторлармен

байланысты болды. Сонымен атар ол зерттеліп отыран былыс туралы

тсінікті дамуымен, яни зерттеу шін оларды аншалыты ашы екені-

мен тыыз байланысты.

Соан арамастан, демелі фокус дегеніміз әдетте әлеуметтік оиа мен

процестерді сипаттаудан тсініктемелерді немесе теорияларды әзірлеу мен

тестілеуге арай біртіндеп ойысуды арастырады. Дегенмен зерттеулерді

бл жолмен дамуы әртрлі болады. Оларды кейбірі индивидтер, топтар

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

255

мен йымдар туралы нарративтерден немесе әлеуметтік интеракция лгі-

лері мен наты зерттеу ортасындаы мәдениеттер туралы егжей-тегжейлі

зерттеуден тратын сипаттама кйінде алады. рине, мны таза сипатта-

ма деуге келмес: ол іріктеу мен интерпретациядан тратын рылым, сон-

дытан да болжамдара сйенеді. Алайда олар аны орытынды жасауа

талпынбауы ммкін. Оан оса, олданатын теорияларын жасырын ал-

дырып, осылайша теория әзірлеуді басты масат емес, рал ретінде а-

растырады. Мндай зерттеулерді ндылыы жоары деуге толы негіз

бар. Олар осы уаыта дейін аз зерттелген адамдар типі немесе жадайлар

туралы білім беру арылы адамзат міріні ерекшеліктеріне атысты бол-

жамдарымызды згертуі немесе бізді стереотиптерімізді баса жолдар-

мен сынауы ммкін. Антропологиялы жмыстар мен әлеуметтану зерт-

теулеріні негізгі мддесі – аса белгілі емес топтарды мір салтын ашып

крсету. Бл топтарды әлеуметтік маызы (жоары немесе тмен), эко-

номикалы және саяси билік шін (басты немесе маргиналды) андай рл

атаратыны маызды емес.

Сипаттаушы мәліметтерді орындай алатын таы бір ызметі – таныс

нәрсені беймәлім, ал беймәлімді таныс етіп крсете алу ммкіндігі (Myers,

2011). Соы идеяны олданысына атысты мысал ретінде з білімін те-

рапиялы ауымдастыты мшесі ретінде олданан Ролингті (1988) ай-

туа болады. Ол ауымдасты жиналысыны алашы бірнеше минутын

срап алып, мынаны крсетеді: сырты крінісіне арамастан, олар кейде

әдеттегі жиналыса самайтын, басаша айтанда, бл сырт кзге кн-

де айталанатын жиналыс болып крінгенмен, онда интеракцияны мәні

зор болды. Екінші жаынан, сипаттаушы мәліметтер сәйкессіздікті крсете

отырып, азіргі шарттарды мінсіз шарттара арама-айшы оюы ммкін.

Мысалы, саяси билік институтындаы шешім абылдау процедураларын

демократияны мінсіз трімен немесе коммерциялы йымдаы ызмет-

керлерді іріктеу тәжірибесін оны ресми саясатымен салыстыруы ммкін.

Мндай салыстырулар этнографиялы зерттеуді негізгі сипаттамасы бола

алады.

Десек те этнография тгелімен салыстырмалы трде сипаттаушы де-

гейде ала бермейді; жалпы тсініктеме беру, тіпті теориялы модельдер

жасауа мтылуды да пайдасы бар. Мнда зерттеліп отыран былысты

сипаты мен тарихы жалпы категориялар аясында аралады. Мысалы, олар

әлеуметтік бадарды, дискурсты тәжірибені, интеракциялы стратегия-

ны, мансап жолыны, институтты форманы және т.б. мысалдары ре-

тінде сынылады. рі арай кптеген ортада кездесетін бір-бірімен бай-

ланысты трлерді бадарын, стратегияларын, жолдары және т.б. ажы-

рататын типологияларды жасауа болады (Loﬂand және т.б., 2006). Е

соында ытимал себеп-салдарлы байланыстарды айындай отырып,

біратар аналитикалы категорияны әлеуметтік процесті кей аспектісі-

ні лгісіне интеграциялау ммкіндігі бар (Tavory және Timmermans, 2018).

256

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

Ал бл кейін баса кейстерден алынан деректер негізінде тексеріліп, ай-

та аралады.

Бл – те за жол, оны бойында кптеген аялдама бар, сондай-а

соы аялдамаа жете аламыз ба, жо па, оан ешкім кепілдік бермейді.

Оан оса, кез келген саяхаттаыдай, жол бойында кей нәрселер немі ке-

дергі келтіріп отырады. Наты сипаттамалар әдетте здері баяндап отыр-

ан былысты жан-жаты амтиды: олар ттас кріністі беріп, теориялы

ммкіндіктерді мейлінше ашады. Керісінше, тсініктемелер мен теориялар-

ды жйелі әзірлеу абстракциялау процесімен байланысты зерттеу фокусы-

ны тарылуын арастырады. Теориялы трыдан тжырымдалан жмыс-

тар зерттеліп отыран былыс туралы іріктелген және жалпы крініс бере

алады. Десек те жасылап негізделген теориялы идеялар оиаларды

неліктен осылай жзеге асатынына атысты дрысыра мәлімет береді.

ӘРЕКЕТКЕ БАСА НАЗАР АУДАРУ

Этнографиялы зерттеуді фокусы алуан трлі болуы ммкін, маызды-

сы – әрекетке назар аудару: яни адамдар не істейді және не шін істейді.

Назар аударуды бір себебі – әлеуметтік трыдан орта ралдарды тал-

дау. Бл ралдарды кмегімен адамдар масатына жету, ажеттіліктерін

теу, ндылытарын сатау немесе мдделерін орау шін кнде айта-

ланатын немесе арнайы жасайтын әлеуметтік іс-әрекетке араласу арылы

зіні әлеуметтік әлемін растырады. Осылайша институтты контекстер

растырылады, айта алыптастырылады және саталады, одан кейін

олар іс-әрекетті жеілдету әрі шектеу шін ызмет етеді; дегенмен бл жа-

дай процесс барысында згеруі ммкін.

Жоарыда айтып ткеніміздей, этнографияны басты йарымы мына-

дай: зерттеуші адамдарды әрекеті және сол әрекетіні себебін тсіну шін

оны негізіндегі мәнді кру керек, яни адамдар здері кезігетін жадай-

лара, олара олжетімді нәрселер мен артефактілерге алай баа беріп,

оларды алай тсіндіретінін әрі здерін алай кретінін ынуы керек. Бл

жерде мынадай фактіні айтып ткен жн болар, мысалы, ызмет, кәсіп

және баса да маманды трлерінде белгілі бір мән жатандытан, оларда

эзотериялы, практикалы білім болады, сол трыдан практик-маман-

дар здеріне кездесетін жадайларды анытап, андай шара абылдау

керектігін шешеді. Сол секілді, субмәдениеттер де кбінесе оларды жер-

гілікті мән жйелері мен сол жйелер тудыратын әрекет лгілері арылы

аныталады.

сіресе талдау барысында әлеуметтік акторларды оамдаы мір

сру жолдары мен әдістеріне, әрі оларды мінез-лы ережелерін тсі-

нуге ерекше назар аудару керек. Бл айталанбалы іс-әрекеттерді аны-

таудан труы ммкін. Мысалы, йымды ортада біз жмысты арапайым

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

257

лгілерін, арапайым мәселелерді, орта шешімдерді және басаларын

жазып алуымыз ммкін. Сондытан да талдау, кем дегенде, осындай әре-

кет трлеріні мысалы мен кейсін, олара тән траекториялар және ара-

пайым салдарын іздеуді ажет етеді. Осындай талдауды акторларды з

масатына жетуі шін олданатын стратегияларының трысынан жргізуге

болады. Сол сияты, әдеттен тыс, девиантты немесе крделі оиалар мен

әрекеттер де маызды, себебі олар зерттеу ортасындаы әлеуметтік йым-

ны лгілері туралы кп нәрсе айтуы ммкін. Сәтсіз әрекеттер, күтпеген нә-

тижелер немесе дағдарыстарға назар аударуа болады. Осындай оиа

трлері те сирек кездесуі ммкін, біра олар дадарысты ерекше белгілей

отырып, алыпты нәрсені шегін крсетіп, сондай-а негізгі әлеуметтік й-

арымдара, атынастара және әлеуметтік кштерге тсініктеме беріп, те

арапайым былыстар туралы мәлімет береді. Дәл сол секілді, тіпті кн-

делікті арым-атынас кезінде де, мысалы, әзіл аралас интеракция кезін-

де, кп нәрсені тсіндіретін сәттер болуы ммкін (Chen, 2018). Маккензи

(2015:56–57) адамны әзілдесу мен «жасы әгіме айта алу» абілеті зі

зерттеген муниципалды ауданда нерді бір трі ретінде абылданатынын

және бл «з-зін масаралау» тсінігі секілді жмысшы табына тән отба-

сылы мірді басты элементін білдіретінін айтады (107–108-бб.).

рекетті задылытарын тсіну шін нормаларға назар аудару ажет.

Бл замен немесе бюрократиялы рылымдар және йымдармен бекі-

тілген «ресми» нормалар ана емес (дегенмен олар да те маызды), со-

нымен атар мінез-лыты реттейтін жалпы және бейресми нормалар-

ды да білдіреді. Олар әлеуметтік акторларды бір-біріне атысы негізінде

(мысалы, әлеуметтену барысында) тжырымдалуы ммкін, дегенмен мі-

нез-лыты жергілікті дегейде реттелуін немесе ереже бзу жадайы

зерттелетіндіктен, оларды тек ана аыл-ойа негізделген тжырымдама

арылы баылауа болады. Элис Гоффман (2014:202) Филадельфияны

табысы тмен аудандарындаы полиция мен халы арасындаы арым-

атынас туралы зерттеуінде крсеткендей, нормаларды анытау ереже-

лерге ата баынуды білдірмейтінін ерекше атап теді, оны айтуынша,

жалпы нормалар «полицияа сз тасуа» арсы боланмен, «сз тасуа»

атысты моральды кзарас мейлінше былмалы.

Ол былай дейді: «Е ызыы сол – аудандаы баса адамдарды стінен

шаымданып, дереу полиция шаыратын адамдарды ешкім скпейді; бл

әрекет олардан ктілгендіктен, тәртіпке баынатын «адал адам» осындай

болуы керек деп абылданады». Сйтіп, әлеуметтік орта нормалар әре-

кеттерге нсаулы болады. Оны әлеуметтік акторлар жергілікті жадайлар

мен оан атысты адамдар аясында интерпретациялайды және згелер-

ді мінез-лын тсіну шін олданады. Осылайша әлеуметтік ылымны

масаттары шін әлеуметтік әрекеттерді тсіну мәдени ортаны алыптас-

тыратын кптеген ережені, нормалар мен шарттарды жйелі интерпрета-

циялауды білдіреді. Сонымен атар бл деректерді жинау, сондай-а сол

258

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

нормаларды тәжірибе жзінде және наты жадайларда алай интерпре-

тацияланатынын әрі оларды әртрлі артефактілерді олдануа алай кі-

рістірілгенін білдіреді. Осыны барлыы Андерсон мен Шэррокты (2018)

университеттегі басару тәжірибесін зерттеуінде келтірілген.

Нормаларды нсаулы ретінде тсіну абылданан шешімдердің ма-

ызды екенін білдіреді.

Шешім абылдаудаы практикалы аспектілер

кптеген йымды және кәсіби ортада маызды (Dennis, 2018). Мысалы,

полиция ызметін зерттеу шін полицейлер шешім шыаранда ескере-

тін жергілікті ерекшеліктерді жазып алу ммкіндігі болуы керек. Осындай

шешімдер оамны ай мшесін тотатып, тінтуге болады; ала аудан-

дарыны ай кварталын жіті баылау ажет; жол жру ережелеріні ай-

сысына ерекше назар аударып, айсысын елемеуге болады; тәулікті ай

уаытында ерекше ыраылы таныту керек, ал ай уаыты жайбараат

болады деген мәселелерді амтиды. Осы және зге де жадайда шешім

абылдау кнделікті әрекет шін те маызды: тіпті са забзушылыа

ата араанны зінде, барлы ытимал ыбзушылыа немі бір-

дей ыраылы таныту ммкін болмай жатады (мысалы, араыз: Durão,

2017). Диагноз ою және емдеу процедурасы туралы шешім абылдайтын

денсаулы сатау ызметкерлерінен бастап, лімні себебін анытайтын

сот-медициналы сарапшы немесе андай сот кіміні орынды екенін ше-

шетін судьяа дейінгі те ке кәсіби сала бойынша шешім абылдауды

практикалы аспектілеріне атысты маызды және брыннан алыптасан

зерттеу ебектері бар. орытындылай келе, деректерді тсіндіретін катего-

рияларды әзірлеуде әрекеттерге, оларды негізін алайтын және толыты

ратын мән-маынаа, олар орын алатын кнделікті және кездейсо оиа-

лара, сондай-а осындай әрекеттер жауап беретін әрі алыптастыратын

кптеген жадай мен институтты лгілерге назар аудару керек, әрі аталан

трлі аспектілерді барлыы бір-бірімен тыыз байланысты.

ИДЕЯНЫҢ ТУЫНДАУЫ ЖӘНЕ «ДЕРЕКТЕРДІ КОДТАУ»

детте этнографтар сан трлі дереккзден (әртрлі баылау жазбала-

ры және әртрлі жерден алынан аудио немесе видеожазбалар; кптеген

адамнан алынан схбат жазбалары және транскрипциялар; жариялан-

ан не жарияланбаан, электронды және ааз жзіндегі ресми не жеке

жаттар, суреттер, материалды обьектілер және т.б.) те ауымды де-

ректерді жинайды. Осылайша зерттеуге атысатын адамдар мен оларды

әрекеті туралы тсінік алыптастыру шін ттас деректер жиынтыы ішін-

дегі байланысты анытауа тырысады. Ол әдетте тек мәтін/сурет немесе

Тадаудаы иыншылытар мен оны сипатына атысты пікір айшылыын талы-

лауды араыз: Harper et al., 2015.

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

259

белгілі бір мәтін тріні жиынтыына баса назар аударатын не болмаса де-

ректерді бір трімен екінші трін байланыстыруа баытталан андай да

бір мтылысты жоа шыаратын дискурсты не семиотикалы талдауды

кейбір трлеріне айшы келеді.

детте сауалнама деректері сияты зерттеуші анытаан категория-

лар аясына алынып, растырылып, жйеленбегендіктен, олданылатын

деректерді кпшілігі «рылымданбаан» болады. Олар кбіне далалы

жазбалардаы ашы вербалды сипаттамалар, аудио немесе видеожаз-

баларды транскрипциялары, суреттер, жаттардан алынан мәтіндер,

немесе артефактілер (шынайы немесе «виртуалды»), немесе оларды

репрезентациялары трінде крініс береді. Ал талдау процесі бір мезетте

(әзірленіп жатан) зерттеу сратарына атысы бар осы деректерді ас-

пектілерін амтитын аналитикалы категорияларды жиынтыын дайын-

дауды, сонымен атар сол категориялара деректерді белгілі бір элемент-

терін жатызуды арастырады. Бл – кп уаытты талап ететін, те крделі

тапсырма.

Осындай талдау зерттеуді белгілі бір масаттарына арай згеріп оты-

рады. Кшеде орындалатын хип-хоп рэп биіне аша жинауды зерттейтін

зерттеуші элиталы топ арасындаы байланысты кшін және оны билікті

жзеге асыруа алай ыпал ететінін зерттейтін сарапшымен салыстыран-

да млдем баса тәсіл олдануы ытимал. рине, кейде зерттеу таыры-

бы немесе масатындаы осындай айырмашылытара байланысты тео-

риялы станымдарда да жалпы айырмашылытар болады. Кем дегенде,

әлеуметтік ылыми білімні азіргі жадайын ескере отырып, бірінші таы-

рыпты зекті емес, ал екіншісін мият зерттеуге трмайды деп санайтын-

дарды бар екені рас. Мнда бл тәріздес және баса да зерттеу трлеріне

олданылатын ауымды тәсілді станамыз. Осылайша соларды кпшілігі-

не айсысы маызды болса, соан баса назар аударамыз.

Этнография аналитикалы идеяларды әзірлеу мен олдануды ауым-

ды деректер орын интерпретациялау арылы жзеге асырандытан,

адамды жаылыстырумен атар, тсініксіз де болуы ммкін. Алашында,

кімні не істеп жатанын немесе, кем дегенде, алынан деректер негізін-

де аналитикалы тсінікті алай алыптастыруа болатынын білмей де а-

ламыз. Кун да (2013:14) зіні зерттеуі аясында мәселені тмендегідей

Этнография мен дискурсты талдау арасындаы айырмашылытарды араыз:

Hammersley, 2005b.

Сапалы деректер талдауы бойынша егжей-тегжейлі нсаулар беретін бірнеше е-

бек бар: мысалы, араыз: Bazeley, 2013.

Бл жерде толыымен амтылмайтын станымдар арасында семиотикалы, кон-

версациялы, дискурсты және нарративтік талдау бар. Олара кіріспе ретінде

араыз: Manning, 2004; Sidnell, and Stivers, 2013; Gee and Handford, 2014, and

Cortazzi, 2001. Пайымдауымызша, аталан станымдар мен этнографияны ара-

сында бір-біріне тиімді жолмен ыпал етіп, зара алмасу жргізу ммкіндігі бар.

260

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

растырды: «Ммкіндік бола тра, кнделікті мірді са-тйектерін ана

сипаттаудан жалпы баылауа, тсініктеме беруге, жалпылауа, теорияа,

кәсібім мен ылыми жетекшім талап еткен тжырымдамалы негіздеме-

ге алайша тіп кеткенмін? Осындай жадайда берілетін бірінші кеес –

«абыржымау», себебі талдау жасауды міндеті белгісіздікке тзуді талап

етеді. Бірден болмаса да, уаыт те келе деректерді тсінесіз және оларды

талдау шін не ажет екені аныыра болады.

Талдауды негізі – деректеріді жете тсіне білу. Оны мият және ай-

та-айта оыан жн. ткен тарауда деректерді кодтау және индекстеу жо-

лымен жйелеуді талылады. Олар толыымен мият оуа байланысты

болуы, айтып ткеніміздей, оларды механикалы жмыс дей алмаймыз.

«Мны барлыы нені білдіреді екен» деп, жалпы тсінік алыптастыру

шін транскрипциялар немесе далалы жазбалар жинаына кз жгіртіп

шыып, кейін сол шін деректерді әр жерінен бір блігін зіп алуа бол-

майды. Кбінесе стіртін оу және деректерді жеткілікті білмеу әлсіз си-

паттамаларды туындатып, сенімсіз, тіпті дрыс емес талдау жасауа алып

келеді. Керісінше, деректерден андай мәлімет алуа болатынын және

оларды андай жаалы сынатынын зерттеу масаты шін аншалыты

маызды екенін тсіну барысында, е алдымен, деректерді асыпай зер-

делеп, мият жмыс жасау ажет.

8-тарауда крсетілгендей, бл кбінесе «кодтау» деп аталады (араыз:

Saldaña, 2016). Бл туралы мынадай зінді берілген:

Кодтау дегеніміз жазбаларды, транскрипцияларды, жаттарды м-

ият әрі айталап оуды, зерттеуге атысан акторларды олданан

терминдерін тсінуді [...] және әрбір шара, айтылан сз, артефакт,

жазбаларда кездесетін маыналы бірлікке атысты «бл нені мы-

салы?» деген негізгі сраты зіізге жиі оюды білдіреді [...]. Бл

маыналы бірлік ай аналитикалы категорияа, андай ірі, біра

аныталмаан жиынтыа, андай мета-нарративке жатады? Бл

жиынтыа андай атау беруге болады? рі арай келесі сратар

туындайды: осы категориялар алайша зара байланысады? Олар

андай типологиялар мен классификациялар жйесіне жатады?

(Kunda, 2013:17)

Сйтіп, сапалы деректерді талдаудаы басты міндет – деректер туралы

тсінік беруге кмектесетін кейбір тжырымдамаларды табу, бл процесс

кбінесе «абдукция» деп аталады. Масаты, кем дегенде, оларды сырт

кзге бірден тсетін ерекшелігі мен интерпретациясын анытау, сонымен

атар не шін болып жатанын, кейбір тәжірибе, тла, әрекет немесе

оианы андай айрыша типке жататынын крсету (Becker, 2014). Ал-

ашында идеяларды зерттеу фокусына атысы бар ма, әлде жо па не-

месе олар пайдалы әрі дәл репрезентациялар бола ала ма, жо па деген

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

261

сауалдара аладамай, тек ана идеяларды туындатуа мән беріледі, ал

кейінірек тсінігііз алыптасаннан кейін оны баалауа болады.

Этнографиялы талдауды бастапы кезедерінде туындап жатан т-

жырымдамаларды кпшілігі арапайым болады. Ал аналитикалы жа-

ынан айтарлытай маыздылары кейінірек пайда болуы ммкін. Мыса-

лы, малімдер блмесіндегі әгімеге жргізген талдауында Хаммерсли

(1980) те наты категориялардан (малімдерді оушылар, саба беру,

лтты саяси шаралар және басалар туралы әгімелері) бастап, айтар-

лытай абстрактілі әрі аналитикалы (сауда жаалытары, бір-біріне сенім

крсету, лдырау мен дадарыс жніндегі пікірлер, малімні зыретін

орау және т.б.) трлеріне дейінгі категорияларды дамытты.

Аналитикалы идеялар әртрлі жолмен пайда болуы ммкін. Кейде

олар зерттеу ебектерінен алынады. Мысалы, тату мамандарын зерттеу

барысында Сандерс (2009:66–67) клиенттерді типологиясы туралы

Меннерикті (1974) мааласын пайдаланады, бл оан зерттеп жатан

тату мамандарыны з клиенттері туралы не айтатынын білу, әсіресе ай

клиенттермен жмыс істеуді алайды, ал айсысымен жмыс істеуді ала-

майды және оны себептері андай деген сратара жауап іздеу шін ма-

ызды. Оларды пікірі кбінесе жмысты жеілдету және пайдалы ылуа

баытталды, сонымен атар жмысты ызыыра етіп, оларды арама-

айшы бадары туралы тсінік алыптастырды.

Этнографиялы талдауды наты теориядан бастау те сирек, десек те

осындай бастама расында да ауіпті, сондытан талдау процесі этнограф-

ты брыннан олданып жрген идеяларына, сондай-а олжетімді е-

бектердегі идеялара сйенеді (6-тарауды араыз). Осылайша Гоериш

пен Суонсон (2015) АШ-таы «жыл сайын ткізілетін печенье сатылы-

мы» кезінде скаут-ыздар олданатын «әсерді басаруды» зерттеу шін

Хохшильдті (1983) бортсеріктер туралы зерттеуінен эмоциялы ебек

тжырымдамасын алды. Сол сияты, Моррис (2015) психологиялы ден-

саулы сатау мамандары арасындаы кәсіби бірегейлікті біріге алыптас-

тыруды тсіну шін «злымды туралы әгімелер» концепциясын (Stimson

және Webb, 1975; Dingwall, 1977a; Hafferty, 1988; Allen, 2001) олданды.

Бл тжырымдамаларды олдану шін оларды жиі згертіп немесе дамы-

тып отыру ажет (Faulkner, 2009). Деректерді оларды лгісіне салып ин-

терпретациялаудан, сондай-а белгілі бір ебектерде бар тжырымдарды

жай ана ала салудан аула болу керек. Оны орнына деректерді тсіну

шін оларды уаытша ресурс ретінде олданан жн. Бл сабыр сатауды,

интерпретациялардаы белгісіздік пен екіштылыа шыдамдылы таны-

туды, сонымен атар орытынды жасауа асыпауды талап етеді.

Маызды аналитикалы категориялар атысушыларды олдан-

ан сздері мен тіркестерінен алынуы ммкін. Расында, оны ерекше

мысалдары айрыша назар аударуа трарлы, йткені олар адамдар-

ды мәселелерін немесе аладаушылытарын крсетеді. Кей жадайда

262

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

аналитик-информанттарды тжырымдамаларын олдануы ммкін, йт-

кені олар адам әрекеттерін басаратын факторларды сипаттайды; жоары-

да айтып ткеніміздей, этнографияны басты йарымы мынадай: адам-

дарды мінез-лын тсіну шін оларды әлемді алай кріп, тсінетінін

білу ажет, ал оны адамдарды олданатын тжырымдамаларынан бай-

аймыз. Сол сияты, информанттарды тжырымдамалары аналитикалы

кзарас трысынан ортаны, процесс немесе адамны негізгі сипатта-

масы не екенін крсетеді. Алайда бл тжырымдамаларды талдау масаты

шін жиі натылап, дамытып отыру ажет.

сіресе «этноылыма» негізделген немесе оны ыпалымен дамы-

ан этнографияны кейбір трлері тек ана «ымдарды» халыты тізуге,

іріктеуге және интерпретациялауа арналан. Мысалы, Джеймс Спредли

(1970) классикалы зерттеуінде аыбас адамдарды міріндегі маыз-

ды орындарды белгілеу шін олданатын категорияларын анытады: ше-

лектер (трмелер), фермалар (емдеу орталытары), джунглилер (лагерь-

лер), скидтер (Скид Роу ауданы) және фрахтар (теміржол вагондары).

Сонымен атар аыбастар арасында бір-бірін ажырату шін олдана-

тын 15 трлі категорияны крсетті. Зерттеуді осындай трі бл тізімдер-

ді белгілі бір дегейдегі ресми семантикасымен байланысты (араыз:

d’Andrade, 1995), біра этнографтарды кпшілігі халыты ымдарды

айындау барысында зерттеліп отыран адамдар арасындаы басты мәсе-

лелерді анытау мен тжырымдау шін оларды негізгі рал ретінде пай-

даланады. Мысалы, Спредлиді ебектерін оып шабыттананнан кейін

жазан аыбас адамдар туралы кейінгі зерттеулерінде Харпер екі ин-

формант арасындаы әгімеден «жасы компания» деген сзді алады:

Джек: «Сен зіе жасы компания тадай білуі керек», – деп аы-

рын айталады.

«Эдди сырасын рттап ойып, блмеге кз тастады да, былай

деді: «Сонда соы жиырма ш жыл бойы басымды атырып кел-

ген нәрсе – жасы компанияны райтын адам кім деген сра

боланы ма?».

(Harper, 2016:5)

Баса тжырымдамалар тікелей ебектерден не халыты ымдар-

дан алынбайды, оны этнографтар жасап шыарып, атау береді. Мндай

классификацияларды жасауда аналитик брын әртрлі болан және за-

ра байланысы жо былыстарды бір жйеге келтіреді. Ирвинг Гоффман

осындай тжырымдамаларды те нәтижелі дамыта білді. Оны е ыпал-

ды идеяларыны бірі «ошаулау институты» (total institution) ымы бол-

ды, ол арылы автор кемелерден трмелерге дейін, монастырьдан пси-

хиатриялы емханалара дейінгі біратар интститут арасында параллель

жргізді (Goffman, 1961; Davies, 1989; Scott, 2010). Дегенмен мндай

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

263

баыттаы тжырымдамалар әдетте, жалпы, аыл-ойа негізделген білім-

ге, жеке тәжірибеге және деректер талдауына сйенеді.

Аналитикалы тжырымдамалар далалы зерттеу барысында орын

алатын, кбінесе еленбейтін арнайы оиалар арылы туындауы ммкін.

Мны Роу әйелдер трмесінде жргізген зерттеуі арылы крсетеді:

Джо менен «бір нәрсе ішкі келе ме?» деп срап, Маргаретке аы-

рын: «Ханыма стсіз кофе әкеліп беріізші», – деп тінді. Ол маан

кофе әкеліп берді, сәл кейінірек Джо мен таы екі офицер есіктен

шыанша, екі сырты блмені арасындаы кіреберісте трып,

кофемді бір рттау шін олымдаы стаканды ктердім. Джо маан

арап, олымдаы кгілдір тсті пластик стаканды кріп таалды да:

«Оны айдан алдыыз?!» – деді. Мен абдырап алдым да: «Маргарет

әкеп берді», – дедім. Джоны і ашып кетті: «Ол трмедегілерді ста-

каны, одан ішпеіз!» – деді. Бл стаканнан ішуге арсы емес екенімді

білдіргеніммен, ол басын шайап, мрнын тыржитты да, стаканды

асйге алып кетті. Бірер минуттан со Маргарет маан баса кофе

алып келіп, мені амаудаыларды бірі екен деп ойлап аланы шін

кешірім срап, ыайсыздана клімсіреді. Мен оан бәрі дрыс еке-

нін, тіпті андай ыдыстан ішіп отыраным да маызды емес екенін

айттым, стаканды ауыстыру ажет болмаанын, сол жерде тран-

дытан, мені трмедегілерді бірі деп абылдау әбден ммкін нәрсе,

оны еш әбестігі жо екенін жеткіздім [...].

Роу трме офицерлері мен амаудаылар арасындаы арым-атынасты

тсіну шін бл ыайсыз оианы аналитикалы маызы зор екенін айтады:

Осындай арапайым тсінбеушілікті зі брын аса маызды деп а-

растырылмаан мәселеге, яни трме ызметкерлері мен амауда-

ыларды әртрлі ыдыс олданатынына назарымды аудартты. Мен

офицерлерді ыш саптыятарыны бар екенін крдім, олар асйде-

гі блек среде тратын. Егер осы оиа болмаанда, бл ыдыстар-

ды малімдер блмесіндегідей блек тран ыдыстар немесе офис

ызметкерлеріні йінен әкелгені шыар деп ойлар едім. Офицерді

жылдам әрі ата әрекетінен оны аншалыты жиіркенгені, ішкі

жан дниесіндегі стигмалаушы кзарасыны байалып аланы-

на, әдеп нормаларыны мытыланына таалдым. Баса орталар-

да осындай жиіркену әрекеттерін крсетіп, атені тзетуді талап ету

орынсыз болар еді.

(Rowe, 2014:408)

Осылайша трме ызметкеріні реакциясы және Роуды сезімі офи-

церлер мен амаудаылар арасындаы атынас туралы маызды нәрсені

264

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

крсетті. Ал автор стигма және жиіркену ымдарына, әрі бл жадайда

әдеп нормаларыны не шін саталмаанына, аталан екеуіні институт-

ты билік рылымдарымен байланысына жгіну арылы мны теориялы

трыдан негіздей бастайды. Зерттеу алаындаы оиалар немесе дерек-

терде жазылан инциденттер немі болмаса да, кейде аналитикалы идея-

ларды туызуы ммкін. Жалпы айтанда, деректерден бір нәрсе шыару

шін оларды жиі зерттеу ажет. Себебі айта-айта срау арылы тіпті е

арапайым немесе жалытыратын деректер нды аналитикалы идея-

ларды беруі ммкін. Оны мысалы ретінде кафеде баыланан әлеуметтік

интеракцияны зіндісіне араыз:

Ішке кіре бергенде жасы егде тартан әйел шарфын жерге тсіріп

алады. Оны алу шін екейеді.

Оан арсы келе жатан егде жастаы ер адам былай дейді: «Ер

адамдар алып береді ой, несіне әуре болдыыз».

йел: «Мен сексист болым келмеді», – деп жауап береді.

Осы шаын зіндіні бірнеше трлі жолмен зерделеуімізге болады. Алды-

мен біратар наты сра: Бл адамдар кім? (олар бірін-бірі тани ма; егер

таныса, олар жаын дос па, әлде жай ана таныс па?) Бл тосын кездесуде

«гендер» екеуі шін де маызды рл атаратыны белгілі болды, сондытан

осы ыса оиадан кргеніміздей, олар здерін ер және әйел деп арас-

тырады. Десек те оларды жасыны шамалас болуы әрі бір буын кіліне

жатуы маызды, сондытан оларды «егде жастаы» деп сипаттаанымыз-

ды ескере кетеміз. Сонымен атар әлеуметтік тап немесе этнос маызды

фактор бола ма, әлде жо па деген сра оюымыз ммкін. Онда контекс-

ті сипаты туралы срауымыза болады: Ол андай кафе еді? Келушілері

кім? Тіпті бл кездесу орын алан кнні (немесе тнні) мезеті де маызды

болуы ммкін. Кем дегенде, наты апаратты барлыы болмаса да, біраз

блігі аналитикке таныс болуы ммкін.

Осындай сз алмасу туралы ойлаанда сзді не шін айтыланын а-

растыран да маызды, ммкін бл әдейі жасалан әрекет шыар. Ер адам-

ны сзі таныстыты бастауа деген талпыныс болды ма? лде бл «сыпа-

йылыты» ана белгісі ме? (Ал егер солай болса, бл сз андай маына

береді) Немесе бл сауалды басаша оя аламыз: Неліктен бл гендер

трысынан тжырымдалды? Алашы сз гендерге негізделген әрекетті

бар екенін білдіреді, сонымен атар бл жерде ер адамны әйел адамды

рметтеп, баалауын крсететін мәрттік те бар. лде бл жалан мәрттік

пе? айтарылан жауап гендерлік трыдан тжырымдалан, сондытан да

бл жерде «мәрттік» сзіні сексистік сипаты бар деп, маынасына кмән

келтіріледі. Десек те таы бір балама нса бар: бәлкім, әйел әзілмен жауап

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

265

берген шыар. рине, әйел адамны жауабы (мысалы, есік ашу, ла-

ан нәрселерді ктеру және т.б. сынды мәрттікті белгілеріні барлыына

сексистік сипат тән, бл әйелдер кп нәрсеге абілетсіз екенін әрі олдау,

аморлы крсетуді ажет ететінін крсетеді, ал «аморлыты да ба-

асы бар!» дегенді білдіретін сияты) крделі ымдармен берілмеген. Іс

жзінде оны жауабын ер адам баалар деген оймен сексизм шін таыл-

ан айыптарды маза ету деп санауа болатын шыар. Бәлкім, мндаы екі

тарап шін де белгілі бір буын кілдеріні станымы алыпты боланымен,

олар жас буын кілдеріні станымдарын әжуалауы ммкін.

Бір араанда, зара тілдесу екі тарап шін соншалыты маызды емес-

тей крінеді. Керісінше, бл әрі кеткенде Ирвинг Гоффман ебегінен алын-

ан кнделікті мірде кездесуі ммкін «зара тілдесу рәсіміні» бір трі

болатын (араыз: Winkin мен Leeds-Hurwitz, 2013:ch5). Ал, екінші жаы-

нан, оны «арым-атынаса ашы» болуды бір блігі ретінде арастыра-

мыз, сйтіп, мірімізді ызыты ету шін сзімізге әзіл осамыз. Мнда біз

«ашы арым-атынасты» сипаттамасы андай, оны ызметі не және ол

кімге арналан деп срай аламыз (араыз: Wolff, 1950; Part One, chIII).

Сондай-а мны егде жастаы адамдар шін ерекше мәні бар ма, жо па

және (болса) несімен маызды деген сраты оюымыз ммкін.

йел ер адамны сзіне жауап беруге аз да болса міндетті боланын

айта кеткен жн. Ер адамны айтан сзі белгілі бір жауапты ажет ететін

трлерді бірі болмаса да (мысалы, сратар мен шаырулар), ол азды-

кпті реакцияны талап ететін диалог болатын. Ал егер әйел адам жауап

бермеген жадайда, жауапты жотыы сезілер еді. Осыны ескере оты-

рып, ытимал балама жауаптар және оларды ашы арым-атынаса

тигізер әсері туралы ойлауымыз керек. Нсалары келесілерді амтиды:

«Рамет, зімні де шамам келеді»; «Бәрі жасы, соншалыты кәрі емес-

пін»; «Ер адамдарды осыншама пайдалы болатынын білмеппін»; «Сізді

джентельмен екеніізді білгенде, рсат берер едім». Сол сияты, әйел ер

адам ктерсін деп шарфын жерге тастай салуы ммкін, онда ер адам алай

әрекет етеді деген сра туындайды. Мндай алуан трлі балама жауаптар

«әдептілік» дегейі трысынан згеруі ммкін, тіпті осындай ысаша тіл-

десу атысушыларды кзарасына әсер етуі ытимал: айтылан сз немі

соны айтан адам туралы да, тыдаан адам туралы да бір нәрсені ме-

зейді. атысушылар мны тсінеді, сондытан ытимал салдарын растау

немесе болдырмау шін сзі мен әрекеттерін баылауа тырысады. Бл

кбіне блыыр және екішты болып келеді, адамдар осы блыырлы

пен екіштылыты демеу, олдау немесе шешу арылы «басаратынын»

жиі креміз.

Деректерді бліктеріне жргізілген алашы ысаша талдау дерек-

терді зерделеу шін не ажет екенін крсетуге жеткілікті деп сенеміз. Кріп

отыранымыздай, шаын деректерді зі кп идея тудыра алады. Олар-

ды кейбірі бір-бірін толытырады, басалары талдау жргізу шін балама

266

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

кзарастар немесе зерттеу бадарын сынады. Енді бірі болып жатан

жадайды интерпретациясына айшы келеді; дегенмен іс-әрекеттер мен

оиалар тіпті атысушы шін де блыыр немесе беймәлім болуы мм-

кін екенін айтып ттік. Жоарыда крсетіп кеткеніміздей, бастапы кезеде

зерттеушіні алыптастыран идеялары теория жзінде болады: оны ма-

саты – пайдалы ресурстарды туындату. Оларды зерттеліп отыран адам-

дар мен оиалара аншалыты олдануа болады, зерттеу сратары-

мен аншалыты штасады, әрі аншалыты нәтижелі болатынын кейін

баалаймыз.

Алынан аналитикалы идеялар адамдарды, әрекеттерді, оиаларды

және т.б. ерекше тр ретінде анытайтын категориялардан трады. Крсет-

кеніміздей, бл категорияларды кейбірі салыстырмалы трде арапайым

боланмен, айтарлытай маызды саналуы ммкін. Жаа арастырылан

мысалда зерттеуге атысушылар «егде жастаы» деп сипатталды, бл ген-

дерлік атынастар туралы кзарастардаы әртрлі буын кілдеріні ара-

сындаы айырмашылытарды, мір кезеіне тигізер әсерді крсету шін

маызды болуы ммкін. Баса категориялар сипаты жаынан айтарлытай

айын емес, бл интеракция блігін зара тілдесу рәсімі ретінде арасты-

руа байланысты болуы ытимал (кем дегенде, бл Гоффманны ебек-

терімен таныс емес немесе оны ыпалында болмаандарды ойына да

келмеуі ммкін).

Кодтау деректерді оу, орын алан оиа мен оны маыздылыына

тсінік беру шін категорияларды дамытудан ана трмайды, сонымен а-

тар осы категориялар шін олданылатын сегменттерді белгілеуді де ам-

тиды. детте деректерді кптеген сегменті бірдей идеяа атысты деп

арастырылады, сондытан олара бірдей белгілер беріледі. Сол сияты,

бірдей сегменттер блек бірнеше категориялара атысты болуы ммкін,

тиісінше, олара бірнеше белгі олданылады. Сонымен атар ешандай

белгі берілмеген деректер де болады. Оан оса, кейбір категорияларды

бірнеше мысалы болса, басаларында бір-екі мысалдан кездесуі ммкін,

дегенмен талдауа деректерді жаа трі осылып отыран сайын жиілік

згеріп отыруы ытимал. Категорияа тиесілі деректер сегменттеріні саны

маызды болса да, оны болашата талдауда болатын ндылыын мін-

детті трде крсетпейді.

Кейбір этнографтар «кодтау» деген ымды натпайтынын айта кеткен

жн. Мны бір себебі – сауалнама жргізуші зерттеушілерді бл ым-

ды деректерді алдын ала аныталан категориялара жатызу шін ол-

дануы. Кріп отыранымыздай, этнографиялы трыдан сараптауды

ерекшелігі мынадай: категориялар деректерді талдаудан, оианы, әре-

кетті, институтты механизмні және т.б. трлерін крсететін деректерді

наты бліктерін анытаудан бастап дамиды. Тжырымдамалар белгілі

бір ебектерден алынанда да осылай болады, йткені оларды зектілігі

аныталуа тиіс. Сонымен атар олар олдану барысында немі згеріске

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

267

шырайды. Демек, мндаы «кодтау» ымыны маынасы сауалнама

зерттеулері контексіндегі маынасынан, сондай-а бадарламалы жаса-

тама әзірлеудегі маынасынан згеше екені тсінікті болуы керек. Кодтау

тсінігіне арсы болуды таы бір себебі мынадай: бл кбінесе деректерді

блшектеп сынандытан, оиалар мен әрекеттерді бір-бірімен алай

байланысты екені тсініксіз болып алады. Дегенмен мны жасауа баыт-

талан кез келген мтылыс жай ана кодтауды нашар жргізілгенін, яни

бл процесті ажырамас блігі еместігін крсетеді.

Деректерді кодтау тапсырмасы айталанып отырады; жаа категория-

лар пайда болан сайын, оны алдында кодталан деректер оларды а-

тарында жаа кодтар мысалыны бар-жоына айта тексерілуге тиіс. Бл

деректерді бірнеше рет айта оу ажеттігін растайды. Басты масат –

перспективті категориялар жиынтыы бар, жаалары пайда болмайтын,

сонымен атар барлы деректер жйелі трде кодталатындай жадайа

жету. Алдыы тарауда кргеніміздей, андай да бір бадарламалы жа-

сатама біз шін деректерді кодтап бермесе де, белгілі бір категориялара

және категориялар йлесіміне тиесілі деректерді жылдам әзірлеу арылы

талдау процесін жеілдететін әртрлі бадарламалар болады (араыз:

Lewins және Silver, 2014).

ТҰРАҚТЫ САЛЫСТЫРМАЛЫ ӘДІС:

БАСТЫ КАТЕГОРИЯЛАРДЫ ДАЙЫНДАУ

Деректерді немесе оны біратар іріктемесін деп, категорияларды

дамытып, сонымен бірге сегменттеріне код белгілеп боланнан кейінгі мін-

дет – осы категорияларды бірімен; әсіресе зерттеу таырыбында маыз-

ды болып крінетін немесе зерттеу ортасында болып жатан маызды нәр-

сені анытау, атысушыларды кзарастары мен әрекеттерін тсіну шін

ажет категориялармен жмыс істеу. Мндаы масат – категорияларды

маынасын айындап алу және оларды арасындаы атынасты зерттеу.

Негізгі стратегия – Глейзер мен Строссты (1967) «траты салыстырма-

лы әдісі». Мнда сарапшы наты бір категорияа жатады деп кодталан

деректерді әрайсысын тексереді де, дәл солай жіктелген деректермен

оны састыын және айырмашылыын крсетеді. Бл тсініксіз катего-

рияны натылануына немесе бірнеше аны категориялара блінуіне әке-

леді. Сонымен атар субкатегориялар да пайда болуы ммкін. Категория-

лардаы мндай згерістер деректерді айта кодтауды талап етеді.

Жйелі салыстыру процесі дамыан сайын категорияларды ішкі ры-

лымы мен зара атынасы тсінікті бола бастайды. Кем дегенде, алашын-

да арастырылан тжырымдамалар айын аналитикалы лгілерді наты

элементтері бола алмайды, десек те Тавори мен Тиммерманс (2018) себеп-

салдар механизмдерін анытау шін кодтау стратегияларын сынды. Жалпы

268

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

аланда, кодтауды бастапы кезедерінде «сенситивті тжырымдамалар»

(sensitizing concepts) тыыз байланыспайды (Blumer, 1954). Блар Блумерді

«дефинитивті тжырымдамалар» деп атаанынан згеше. Дефинитивті т-

жырымдамалар зара тыыз байланысан, бір категорияа жататындарды

барлыы крсететін ерекшеліктер жиынтыын айындайды. Сенситивті т-

жырымдамаларды мндай айындыы жо. Оны орнына «ол зерттеушіге

жалпы анытамалы тсінік және эмпирикалы мысалдармен жмыс жасауа

атысты нсаулы береді. Егер дефинитивті тжырымдамалар нені круге

болатынын баыттаса, сенситивті тжырымдамалар арастыруа ммкіндік

беретін баыттарды ана сынады» (Blumer, 1954:7). Е бастысы, сенситивті

тжырымдамалар маызды бастама бола алады: орта ызыушылыы бар

былыстарды крсетеді, болашатаы талдау, бәлкім, алдаы уаытта дерек

терді жинау шін баыт-бадар береді.

леуметтік ылымны тжырымдамалары міндетті трде «дефинитив-

ті» болуы керек пе, жо па, әлде бола ала ма немесе олар әрдайым «сен-

ситивті» болуа мәжбр ме деген ызу пікірталастар болды (Hammersley,

1989a). Дегенмен бл жерде арастырыландар дихотомия емес, лшем

екенін, ал этнографтар жасаан тжырымдамаларды позициясы лшем

бойынша згеріп отыратынын есте стаан жн. Мысалы, жоарыда ай-

тылан «ошаулау институты» тжырымы басаларына араанда айтар-

лытай «дефинитивті» болып отыр, себебі осы типті йымны белгілері

салыстырмалы трде жасы аныталан. Гоффман (1961:22) оны «әлеу-

меттік гибрид, яни жартылай трындардан ралан ауымдасты, жар-

тылай ресми йым», «едәуір уаыт бойына оамнан ошау, толытай рес-

ми басарылатын мір салтын станан, жадайы бір-біріне сас кп адам

тратын және жмыс істейтін орын» ретінде тжырымдайды (11-б.). Лофленд

және т.б. авторларды бастапы тжырымдамаларды, олар әдетте толы-

тай аны болмаса да, «дефинитивті» сипатта сыну шін олданатын бір-

атар стратегияны крсетеді.

Типологиялар мен модельдерді дамыту

Жаа тжырымдамалар уаыт те типологиялар мен модельдерге айна-

луы ммкін. Типология дегеніміз – кейбір жалпы категорияларды субтипте-

ріні жиынтыы. Этнографиялы талдаудаы типологияны ыпалды трі –

кейбір категориялар немесе акторлар тобы кезіккен мәселені шешуде олдана-

тын трлі стратегияларды сипаттамалары. Мысалы, Николас және т.б. (2008)

стома салу отасы жасалан жасспірімдерді әдеттегі мір салтын стануа

тырысан стратегияларын зерттеді. Таы бір баса мысал – антидепрессанттар

таайындалан науастарды жауап реакциялары туралы Карп (1993) сынан

тмендегідей типология: арсылы таныту, сынау, сену, згеру, тілу, айта

згеру. Бл жадайда Карп оларды балама стратегия емес, науастарды

«депрессивті кезеінде» басынан ткізетін фазалары ретінде арастырады.

Грэберді (2009) тікелей саяси әрекеттерді трлі формалары немесе Куртис

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

269

пен Венделді (2000) засыз фармацевтика нарыыны трлерін анытауы

секілді типологиялар жымды белсенділік тріне де атысты болуы ммкін.

Этнографтар осындай типологияларды жасай отырып, неліктен бір стратегия-

ны белгілі бір адамдар трі абылдаса, ал басаларын зге адамдар абыл-

дайды, кез келген стратегияны абылдауды әдеттегі салдары андай деген

сратара жауап іздеу арылы зерттеуін жаластырады. Бл – себеп-салдар

модельдерін растыру әрекеті.

Талаптар бойынша типологияны райтын субкатегориялар бір-бірін

жоа шыаруы (барлы тиісті мысалдар бір ана категорияа жатады),

әрі категориялау шін тиісті барлы мысалдарды пайдалануды талап етеді;

басаша айтанда, әр мысал бір ана субкатегорияа тиесілі болуа тиіс.

Міндет – зерттелетін былыстарды брмаламай, бл талаптара жауап

беретін субкатегорияларды тжырымдау тәсілдерін табу. Бл әдетте суб-

категорияларды анытаудан трады. Субкатегориялара жататын мысал-

дарды барлыы бір себеп-салдар процесс нәтижесінде анытаушы бел-

гілерге ие болады. Мысалы, аржылы алаяты мәселесін зерттегіміз

келсе, онда згелерді алдау шін аржылы сенімге кіретін адамдарды

кейсін зге кейстерден ажыратуымыз керек (араыз: Cressey, 1950).

Беккер (1953:236) зіні зерттеу фокусына осыан сас тзету енгізеді:

ол адамдарды марихуанаа тәуелді боланынан «марихуананы кіл к-

теру шін» пайдаланушыа алай айналатынын крсетеді. Бл шін ол «ма-

рихуананы тек мәртебе шін пайдаланатын, яни одан еш раат сезінбесе

де, адамдарды белгілі бір статусыны символы ретінде арастыратын аз

ана кейстерді» алып тастай отырып натылайды.

Осындай тзетулер әдетте белгілі бір нәтиже трлері алай орын алаты-

нын арастыратын модельдерді растыруа баытталады, сонымен атар

олар категорияларды здерін натылаумен бірге, оларды (категория-

лар) арасындаы атынастарды айындайды. Кресси алаятыа атысты

мысалын жаластыра отырып, аржылы сенімді бзуды (нәтиже катего-

риясы) тсіндіруге арналан модельді дайындайды. Ол «аржылы сенімді

бзу» категориясын «жеке мәселені» болуы, «арыза алу» ммкіндігінен

хабардар болу, сонымен атар аша рлаанына арамастан, ыбзу-

шыларды здерін сенуге лайы деп арастыруа ммкіндік беретін ра-

ционализациялау әрекетіні аясында жасайды.

Осындай модель дрыс дайындалан жадайда, оны мият тестілеуді

бастауа болады, бл туралы біз кейін талылаймыз. Алайда этнография-

лы зерттеуде гипотеза жасап, осындай жолмен тестілеу шін те жасы да-

йындалан модельдер сирек кездеседі. Расында, оны дайындауа талпыныс

жасау ажет пе деген сра туындайды: модельдерге белгілі бір әрекеттер,

Бл жерде «себеп-салдар моделі» деп ытимал себеп-салдар факторы айтылан.

Мндай факторлар оларды арасында байланыс орнатуа және наты нәтижелерге

ол жеткізу шін керек.

270

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

оиалар немесе задылытарды тсіндіруге арналан жай ана ресурс бо-

лып саналатын идеалды типтер ретінде арауа болатын шыар, десек те ол –

тестілеуге дайын жалпы теориялар ана емес, наты кейстерге олданылатын

арнайы тсіндірме (араыз: Hammersley, 2014:ch2).

Этнографиялы ебектердегі типологиялар мен модельдер жйелі тр-

де дайындалу дегейіне арай бір-бірінен ерекшеленуі ммкін. Бір кездері

Лофленд осыан байланысты этнографиялы зерттеулерді кпшілігі то-

лытай аяталмаан, шала жргізілген деп шаымданды: олар «кткен ло-

гикалы орытындыа және бастапыда белгіленген шарытау шегіне жете

алмайды» (1970:42). Басаша айтанда, ол дәл сипатталан және іштей

бір-біріне айшы келмейтін типологияларды жасамайды. Ол әлеуметтік

стратегиялар мысалын келтіре отырып, зерттеушілер асыпай, бар ынта-

жігерін салуы керек деп есептейді:

1. Зерттеуге алынан адамдар [мәселені] алай шешетіні туралы бар-

лы материалды з бетімен жинатау.

2. [Жиналан] стратегия мысалдарыны арасынан вариацияларды

[...] бліп шыару.

3. Оларды наты тжырымдалан стратегиялы жиынты трлеріне

жіктеу.

4. Оларды оырмана белгілі бір ретпен және жасыра атауы бар,

нмірленген трде сыну.

(Loﬂand, 1970:42–43)

Ол баса жерлерде әртрлі типологияларды және оларды алай

жасаланын немесе алай жасалатынын егжей-тегжейлі талылады

(Lofland, 1971; сондай-а Loﬂand және т.б., 2006).

Оан дейін Лазарсфельд пен Бартон (1951) типологияларды жйелі

дайындауа арналан сыныстары арылы айтарлытай жетістікке жет-

ті. Оларды пайымдауынша, белгілі бір былыстар атарын бір-бірінен

ажырататын категорияларды алашы жиынтыын жйелі типологияа

айналдыруа болады. Бл категорияларды алашы жиынтыындаы

айырмашылытар негізінде жатан лшемдерді натылау арылы дайын-

далады. Осы аныталан категорияларды натылап немесе згертіп ана

оймайды, сонымен атар маызды болуы ммкін баса да категориялар-

ды алыптастырады (араыз: Becker, 1998:ch5).

Бл процесті Глейзер мен Строссты (1964) «хабардар болу контексіні»

(awareness contexts) типологиясына сілтеме жасау арылы крсете аламыз.

Олар бл тжырымдаманы жазылмас дертке шалдыан науастар, олар-

ды отбасылары мен медициналы ызметкерлер арасындаы әлеуметтік

жадайды әртрлі типін сипаттау шін жасап шыарды. Бл идея пациент з

диагнозынан «хабарсыз болудан» (closed awareness) бастап, барлы тарап-

ты аурудан хабары бар «ашы трде хабардар болуа» (open awareness)

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

271

дейінгі жадайларда апаратты әртрлі таралуы мен лім аузында жатан

адамны жадайын тсінуді білдіреді. Осылайша «хабардар болу контексі»

идеясы медицина саласында апаратты баылау динамикаларымен тыыз

байланысты болады. Алайда келесі зіндіде бл ым «апаратты ойындар»

ретінде сипатталандармен бірге, біратар әлеуметтік орта шін олданыла-

тын категорияларды мейлінше жалпы және ресми жиынтыы ретінде арас-

тырылады (cf. Scott, 1968; Goffman, 1970; Lyman және Scott, 1970; Beuving,

2013). Мысалы, ол гейлер, лесбиандар мен транссексуалдарды арасындаы

«каминг-аут» сынды маызды мәселелер шін тікелей олданылады, баса-

ша айтанда, бл осындай бірегейлікті ашу немесе жасыруды реттеуді білді-

реді (Plummer, 1975:177–96; Tillman, 2009). Глейзер мен Стросс былай деп

жазады:

ррлі интеракция типтерін тсіндіруде пайдалы боландытан,

арнайы талылау шін біз «хабардар болу контексіні» трт типін

бліп крсеттік. «Ашы трде хабардар болу контексі» әрбір әре-

кет етуші басаны шынайы бірегейлігі мен згелер алдындаы з

бірегейлігінен хабардар боланда пайда болады. «Хабарсыз болу

контексі» әрекет етушілерді бірі згені шынайы бірегейлігін

және з бірегейлігіне атысты басаны кзарасынан хабарсыз

болуды білдіреді. «Кмәнді хабардар болу контексі» – «хабар-

сыз болу контексіні» згерген трі: әрекет етушіні бірі басасы-

ны шынайы бірегейлігіне немесе з бірегейлігіне атысты баса

адамны ойына немесе екеуіне де кмәнмен арайды. «Жасанды

хабардар болу контексі» – «ашы трде хабардар болу контексі-

ні» згерген трі: әрекет етушіні екеуі де хабардар, біра білме-

генсіп, жасанды әрекет жасайды.

(Glaser және Strauss, 1964:669)

Талдауды әрі арай жаластыруа болады. Лазарсфельд пен Бартонны

сынысы бойынша осы типологияны негізіндегі лшемдерді анытай оты-

рып, тіпті атысушы тараптар санын екіге дейін шектеген жадайды зін-

де, Глейзер мен Строссты бастапы типологиясына араанда, кптеген

ммкіндікті бар екенін анытайды (9.1-сызбаны араыз).

«Б» тарабы

«А» тарабы Біледі

Білмеген сыай

танытады

Кмәнданады Білмейді

Біледі Кдік Хабарсыз болу

Білмеген сыай

танытады

Жасандылы X Y

Кмәнданады Кдік Z

БІлмейді Хабарсыз болу

9.1-сызба. «Хабардар болу контексіні» типологиясы

272

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

Оан оса, бл жаа ммкіндіктерді кейбірі нәтижелі болып крінеді,

мысалы, бір тарап жасандылы танытанда екінші тарап кмәндануы мм-

кін «Х» яшыы және жасандылы танытанда немесе кмәндананда екін

шісі оны сезбейтін «Y және Z» яшытары.

Глейзер (1978) бізді категорияларды «логикалы дамыту» дегеннен

сатандырады, оны әрекеті дрыс еді; Лофленд және басалары (2006)

дәл сондай аладаушылы танытады. Типологиялар здеріні аналити-

калы ндылытарыны аясынан шыпауа тиіс. Алайда типология не-

гізіндегі лшемдерді анытау бізді әр категорияны табиаты мен оны

басалармен арым-атынасы туралы жйелі ойлауа итермелейді. Бл,

мысалы, типологиядаы кейбір категорияларды себеп-салдар процес-

теріні моделінде андай рл атаратынын крсету арылы брын а-

растырылмаан ммкіндіктерді немесе ктпеген атынастарды анытауа

кмектеседі.

ТЕОРИЯЛАР ЖӘНЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ ӘДІС

Брын біз этнографияны болжалды німі әртрлі болуы ммкін екенін

атап ттік: оны бір жаында наты әрекеттер мен оиаларды сипаты

және тсіндірмелері болса, екінші жаында жалпы теорияларды жасау не-

месе біз себеп-салдар модельдері деп атайтын нәрсе бар. Этнографиямен

байланысты теория жасау идеяларыны кейбірін ерекше атап ткен жн.

Бәлкім, оларды ішіндегі е ыпалдысы 1960 жылды ортасында Глейзер

мен Стросс (1967) әзірлеген, әрі арай басалары дамытан негізделген

теория шыар. Ол талдау мен теория жасауа атысты тым жалпы кзарас

болса да, оны олдану, негізінен, ке әлеуметтану дәстрі, яни прагма-

тикалы-символды интеракционизм аясында зерттелді және оны ана-

литикалы стратегиялары осындай интеллектуалды стильге ерекше сас

келеді (Atkinson және Housley, 2003). Бл антропологияа айтарлытай

аз әсер етті, десек те екі пәнде олданылатын ойлау процестеріні трлері

бір-біріне те сас.

Соы жылдары негізделген теория, сондай-а оны дамуы туралы

ауымды талылаулар мен ызу пікірталастар болды (Dey, 2004; Bryant

пен Charmaz, 2007; Morse және басалары, 2009; Bryant, 2017). Кейбір

зерттеушілер оны жалпы ережелер мен тжырымдамалар жиынтыынан

формулалар мен нсаулытар жиынтыына сайтын дниеге айналдыр-

ды (араыз: Atkinson және басалары, 2003). Бл белгілі бір дәрежеде

Ансельм Строссты деректерді талдауа деген ерекше кзарасынан, атап

айтанда, оны Джанет Корбинмен (соы басылым – Корбин және Стросс,

2015) бірге жазан кіріспе оулыында крініс тапты. Ол негізделген теория-

ны зінше айта алыптастырысы келген Барни Глейзер (1992, 1993)

тарапынан сына шырады. Аныы, бл теорияны бірттас стемдік етуші

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

273

кзарас ретінде арастыруа болмайды. Мысалы, Кларк (2005) және

Шармаз (2014) ебектерінде әлеуметтік ылымдардаы, әсіресе сапалы

зерттеулердегі «постмодерн» немесе «конструкционистік» бетбрыс айын

крсетіледі. Біз сияты, Кларк та постмодернистік идеялар, е алдымен,

интеракционизм мен негізделген теория идеяларын шабыттандыратын

прагматикалы ойдан тбегейлі блек деп санамайды (араыз: Delamont

және Atkinson, 2004; Atkinson және Housley, 2003). Алайда ол әлеуметтік

репрезентацияларды кптігін (соны ішінде визуалды және нарратив-

ті формаларды) баса крсететін, сол дәстрді азіргі заманы кріністе-

рін арастырады. Ол әлеуметтік әлемдер талдауын, дискурсты талдау-

ды және актор-желілер теориясын біріктіру шін интеракционизмнен тыс

тжырымдамалы негіздемені ала отырып, з станымын «ситуациялы

талдауа» негіздейді. Бәлкім, е маызды оиаларды бірі – Шармазды

(2014) негізделген теорияны конструкционистік нсасын әзірлеуі шы-

ар. Ол да тәсілді жаартуа аладаушылы туызады.

Жалпы аланда, негізделген теория теориялы идеяларды тестілеуге

емес, оларды дамытуа ана баытталан деп тсіндіріледі. Алайда -

жатталан нәрсе себеп-салдар атынаста деп болжанатынын атап ту ке-

рек. рине, кейде этнографтар оларды мдделеріні бірі себеп-салдар

моделін жасау екенін мойындаысы келмеді. Бл, сзсіз, «себеп-салдар»

ымыны позитивистік мазмны деп саналатын нәрселерден, оны ара-

пайым, тікелей атынастара атысты деп тсіндіру тенденциясынан, сон-

дай-а себеп-салдар атынастары туралы теориялы тжырымдарды

дрыстыын баалауды те иын екенін мойындаудан туындайды. рда-

йым наты анытала бермесе де, этнографиялы жмыста себеп-салдар

байланысын білдіретін тсініктемелер мен теориялар жиі кездеседі (Tavory

және Timmermans, 2018). Себеп-салдарды тсіндіруді дрыстыын тексе-

ру те маызды.

Себеп-салдар мәлімдемелерін жатайтын ке таралан екі айа бар

және олар бір-бірін толытырады. Оларды біріншісі «процесті хро-

нологиясын алпына келтіру» деп аталды (Mahoney, 2012; Bennett және

Checkel, 2014), ол – кптеген этнографиялы зерттеулерді ажырамас б-

лігі. Мнда себеп-салдар байланысын анытау масатында уаыт шебе-

рінде жзеге асатын задылытар, әрекеттер мен оиалар жатталады.

Дәлелдерді екінші трі салыстырмалы әдісті олданудан туындайды. Бл

әртрлі болуы ммкін. Ол эксперименттік әдісті негізін райды, деген-

мен оны тарихшылар мен этнографтар да олданан. Негізгі идея – ыти-

мал себеп-салдар факторлары әртрлі болан жадайларда не болатынын

Этнографиялы және сапалы зерттеу контексіндегі себеп-салдар байланысы жа-

йындаы егжей-тегжейлі талылауды араыз: Becker,1998 және Maxwell, 2012.

Себеп-салдар моделін тсіндіру туралы жалпы нсаулыты араыз: Hage және

Meeker, 1988.

274

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

зерттей отырып, біз осы немесе баса себеп-салдар байланысыны ан-

шалыты ммкін екенін баалай аламыз.

Негізделген теория, е алдымен, салыстырмалы әдіске, сондай-а про-

цесті хронологиясын алпына келтіруге сйенеді, десек те, кріп отыр-

анымыздай, ол тсіндірмелерді тексеруді емес, дайындауды кздейді.

Соан арамастан, ол жаа теориялар орнатан байланыстарды ауымы

мен кшін баалау шін әртрлі жадайлардаы әлеуметтік оиаларды

задылытарын зерттеуді арастырады. Сондытан белгілі бір дәрежеде

тестілеу де амтылады. Сонымен атар бл салыстырмалы трде әлсіз бол-

са да, тіпті эксперименттік тестілеу кей трыдан арастыранда мейлінше

кшті болып крінсе де, оны жарамдылыа ауіп тндіруі ммкін екенін

есте стауымыз керек.

Теорияларды тестілеу мәселелерін шешуге мтылан этнографияа а-

тысы бар бірнеше тәсіл болды. Оларды бірі – аналитикалы индукция

(араыз: Becker, 1998:ch5; Hammersley, 2008:ch4).

Ол мынадай а-

дамдарды амтиды:

1. Тсіндірілетін былысты бастапы анытамасы тжырымдалады.

Бл былысты кейбір кейстері ытимал тсіндірмелі белгілерін -

жаттау арылы зерттеледі.

Кейстердегі жалпы факторларды анытауа арналан бастапы тал-

дау негізінде гипотезалы тсініктеме жасалады.

4. рі арай гипотезаны тексеру шін кейстер зерттеледі.

5. Егер гипотеза аталан жаа кейстерді фактілеріне сәйкес келмесе,

онда гипотеза айта рылады немесе тсіндірілетін былыс айта

аныталады (дрыс емес кейстер алынып тасталады).

6. Бл кейстерді зерделеу, гипотезаны айта ру немесе былысты

айта арастыру процедуралары жаа кейстер гипотезаны дрыс-

тыын растаана, гипотеза дрыс деп орытынды жасаана дейін

жаласып отырады (дегенмен мны ешашан толы сеніммен біле

алмаймыз).

Бл процесс 9.2-сызбада сынылан.

Аналитикалы индукцияны олдануды мысалдары салыстырмалы трде аз

болатыны белгілі. Оларды ішіндегі классикалы мысалдар – Крессиді (1950)

жоарыда талыланан «сенімді бзу» туралы зерттеуі, Линдсмитті (1947)

Мәселелерді алдын ала талылау шін араыз: Rosnow, 1981. Экспериментті бір

трі – рандомизацияланан баыланатын зерттеулерді олдайтын соы пікірлерді

сыни баалаудан араыз: Hammersley, 2013a.

Сонымен атар аналитикалы индукция мен салыстырмалы әдіске негізделген баса да

ыпалды сапалы әдіс арасында маызды састытармен бірге, айырмашылытар да

бар: Сапалы салыстырмалы талдау (араыз: Hammersley and Cooper, 2012).

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

275

9.2-сызба. Аналитикалы индукция процесі

Дереккз: Hammersley, 1989b:170

былысты

айта анытау

ажет пе?

Бастау

былысты анытау/

айта анытау

былыстарды

кейстерін

зерттеу

Гипотезаларды растыру/

айта растыру

былыстарды кейстерін

зерттеу

Барлы

кейстер

гипотезаны

растай ма?

Иә

Жо

Аятау

нашаорлы туралы зерттеуі және «марихуанаа тәуелді болу» туралы Беккерді

(1963) талдауы (араыз: Hammersley, 2011c). Знанецки (1934) анали-

тикалы индукция ымын бастапыда статистикалы әдіске айын трде

арсы ым ретінде дамытты. Оны жаратылыстану және биологиялы ы-

лымдарды шынайы әдісі деп тжырымдады, әрі оны ытимал емес, әм-

бебап тжырым жасайтынын негіздей отырып, оны артышылыы ретінде

сендірді. Дегенмен Знанецкиді аргументтері кілге онымды болмады.

276

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

Робинсон (1969) атап ткендей, ол аналитикалы индукция мен ста-

тистикалы әдіс арасында тым атты айырмашылы жасады; іс жзінде

ол жасаан аналитикалы индукция нсасыны әмбебап мәлімдемелер

жасауа абілеті жеткілікті емес, тек ажет шарттара атысты болуынан

туындайды. Жеткілікті және ажетті жадайлардан баса, аналитикалы

индукцияа осуа болатын таы бір элемент бар. Генетик Уильям Бейтсон

шәкірттеріне: «Ережеден тыс жадайларды баалаыз! Ол имаратты кір-

пішін алаумен бірдей, алда әлі де кп нәрсені бар екенін айтады және

келесі рылыс жмысыны ай жерде жргізілетінін крсетеді», – деп

кеес берді (Lipset, 1980:54). Кресси де, Линдсмит те мнымен келіседі,

біра сонымен бірге ерекше жадайларды белсенді іздеу де маызды деп

есептейді.

Ешандай растайтын мысалдар ешбір теорияны дрыс екені-

не кепілдік бере алмаса да, біз ережеден тыс жадайларды іздей отырып

терістеу арылы оны жарамдылыы туралы негізделген орытынды жа-

сау ммкіндігін арттырамыз (Popper, 1972). Осы баыттара байланысты

Дюнейе (2011) «орынсыз» айатарды іздеу этнографиялы зерттеуде ма-

ызды орын алуы керек деп мәлімдейді.

ажетті және жеткілікті жадайларды әрі теріс дәлелдерді іздеуді арас-

тыру шін жасалан аналитикалы индукция теория жасаумен айналысатын

этнографиялы зерттеуді ана емес теориялы ылыми логиканы да шы-

найы реконструкциясы секілді. Баса жаынан арастырса, ол гипотезалы-

дедуктивті әдіске сәйкес келеді, дегенмен, е алдымен, теориялы идеялар-

ды тексеру ылыми зерттеуді басы да, соы да емес екені айын: тестілеу

теориялы идеяларды пайда болуынан туындайды, ал бл тапсырманы

маыздылыы гипотезалы-дедуктивті әдісті олданушылар тарапынан ес-

керусіз алады. Сонымен атар тестілеу нәтижелері әдетте бізге теориялы

тжырым рас не жалан екенін жай ана ескертуден грі, теорияны одан әрі

дамыту және натылау ажеттігін крсетеді, сондай-а кбінесе тсіндірілген

былыстарды типін тжырымдауда згерістерді талап етеді.

Сонымен бірге біз аналитикалы индукцияны нені болжайтынына на-

зар аударуымыз керек. Яни әлеуметтік былыстар шартты және детер-

министік задармен реттеледі; мысалы, егер X, Y және Z шарттары орын

алса, онда А оиасы кез келген жадайда туындайды. Бан арсы шыа-

тындар да бар; расында, детерминистік задар ымы әдетте этнографтар

тарапынан адамдарды з әрекеттері туралы шешім абылдау абілетін

жоа шыаратыны шін абылданбайды. 1-тарауда айтып ткеніміздей,

бл – натурализмні негізгі элементі, сонымен атар мнда конструкцио-

низмні де кптеген трі кездеседі. Осы мәселе бойынша е ыпалды

Аналитикалы индукция кейде осылай сынылады, дегенмен бастапыда осылай

тжырымдалмаан еді.

Гипотезалы-дедуктивті әдіске атысты кейбір пікірлер оны уаттайды; мысалы, а-

раыз: Hempel, 1966.

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

277

пікірталастарды бірінде Матза (1969) адамдар замен бекітілген норма-

лара сай әрекет ете алса да, адам мірінде кбінесе детерминистік жа-

дайлар стем болады деп тжырымдайды. Мнда шешілмеген маызды

әрі крделі мәселелер бар.

ТЕОРИЯЛАРДЫҢ ТИПІ

Біз этнографиялы жмысты барлыы бірдей, е алдымен, теория-

ларды әзірлеу және тексерумен байланысты емес немесе онымен міндетті

трде байланысты емес екенін атап ттік. Сол сияты, этнографтар айналы-

сатын әртрлі теорияларды атап ту керек. Мысалы, макро-микроталдау

дегейлеріні арасында немі болмаса да, белгілі бір дәрежеде алыптас-

ан айырмашылы болады. Макротеориялар – бл әлеуметтік атынас-

тарды ірі жйелеріне олданылатын теориялар. Олар мемлекеттік оам

рылымы немесе тіпті жаанды дегейде жмыс істейтін рылымды

атынастардаы байланыстарды крсете алады. Керісінше, микробаыт-

таы зерттеулер әлеуметтік йымны барынша жергілікті формаларын,

институттарды жекелеген трлерін немесе жеке кездесулерді талдаумен

айналысады. Сонымен, бізде зерттелетін былыстарды масштабын з-

гертетін лшем бар.

Кп жадайда этнография микротеория дегейіндегі

зерттеуге кбірек сәйкес келсе де, макротеорияларды дамыту мен тексе-

руде маызды рл атарады (мысалы, Willis, 1977, 1981; Burawoy, 2005;

Salzinger және Gowan, 2018). Макротеориялар этнографиялы зерттеулер

арылы зерделенуі ммкін наты жерлер мен уаытта болатын процестер

туралы тжырым жасайды. детте мнда кп нысанды этнографиялы

зерттеулер ажет (мысалы, араыз: Burawoy et al., 2000; Hannerz, 2003;

Scheper-Hughes, 2004).

Салааралы макро-микролшемдер – Глейзер мен Стросс (1967)

субстантивті және формалды теория арасында жасаан айырмашылы.

Макро-микро зерттеліп отыран кейстер саласыны вариацияларына а-

тысты болса да, субстантивті-формалды лшем кейстер жататын катего-

рияларды жалпылау сипатымен байланысты.

Формалды категориялар

негізгі категорияларды амтиды. Осылайша, мысалы, тату мамандары мен

олара келушілерді (Sanders, 2009) «ызмет крсету масатындаы кезде-

сулер» немесе «нер әлемі», немесе «денені сырты сипатыны згеруі»

Аналитикалы индукцияны тарихы мен азіргі жадайын талылауды келесі е-

бектен араыз: Hammersley, 1989b, 2008:ch4.

Осы баыттаы макро/микроайырмашылытарды одан әрі талылауды келесі е-

бектен араыз: Hammersley, 1984.

Формалды теорияны дамуын субстантивті теориямен салыстыра отырып, талы-

лауды келесі ебектен араыз: Glaser and Strauss, 1967; Glaser, 1978.

278

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

секілді формалды категориялара жатызуа болады, оларды әрайсы-

сы оны баса былыстарды трлі жиынтыымен байланыстырады. Сол

сияты, наты бір оамды зерттеу әлеуметтік формацияны жалпы трі

туралы теорияны бастапы негізі ретінде олданылуы ммкін; осылай-

ша лыбританияны капиталистік, индустриялы немесе постмодерн о-

амны лгісі ретінде, сондай-а империялы билікті әлсіреуімен сипат-

тауа болады.

Теорияны барлы трт трі пайдалы болуы ммкін, біра андай

теорияны олданатынымызды есте стаанымыз жн, йткені олар-

ды әрайсысы зерттеуді әртрлі жолмен жргізуді талап етеді. Соны-

мен бірге сипаттауа немесе теория руа ызыушылы арасындаы

арама-айшылы ерекше назар аудару мәселесінен туындайды және

блар бір-бірінен блек сала болып есептелмейді. Этнографтар на-

ты оиалар мен жадайлар туралы зерттеу жасауа аса ызыпайды;

әдетте бл мәліметтерді халыты лкен жиынтыы немесе орта не

адамдар туралы не айта алатынына ызыушылы білдіреді. Шынында

да, біз брын кргеніміздей, жергілікті мәдениеттер мен әрекеттерді

мәнін тсіну шін біз зімізден оларды жалпы категориялармен алай

байланысатынын немі срап отыруымыз керек. Бл әрдайым «микро-

ны» «макро» дегеймен немесе «субстантивтіні» «формалдымен» бай-

ланыстыруымыз керек дегенді білдірмейді. Расында да мны жасауа

мтылу кбінесе жергілікті жйелерді брыс талдауа алып келеді. Ке-

рісінше, бл жергілікті әрекет талдауын әртрлі ауымды былыстара

олдануа болады дегенді білдіреді. Біз жергілікті деректерді тсіндіре-

тін тжырымдамалы категориялар арасында байланыс орнату арылы

талдау жасаймыз, сонымен атар оларды наты жадайлардан тыс, бі-

ра айын крсете алатын жалпы идеялармен байланыстырамыз.

Мысал ретінде Майкл Херцфельдті Ретемнос деп аталатын Крит а-

ласыны олнершілері туралы этнографиялы зерттеулерін араыз.

Жергілікті дегейде Херцфельд олнершілер мен оларды шәкірттері

арасындаы арым-атынасты сипаттайды (Herzfeld, 2004). Кейінірек бл

маскулиндік алай жзеге асырылатыны туралы ірі зерттеуге айналады.

Ол Херцфельдті Крит аралындаы ой сіруші ер адамдар арасындаы

«ер азамат поэтикасы» (poetics of manhood) туралы зіні алашы зерт-

теуімен байланысты. Сол сияты, олнерді негізгі дадылары йретуші

тарапынан шәкірттеріне бірден йретілмейді, йткені мндай кәсіпті ме-

геру жолында шәкірттер шеберлікті барлы дадысына аны боланын-

ша ара жмысты ана орындап, за тпелі рәсімнен туі керек. Бл бір-

атар оам мен әлеуметтік формаларды арасында байланыс орнатуа

ммкіндік беріп ана оймайды, сонымен атар кейде «тәжірибеден ту-

шілер ауымдастыы» атты беделді ыммен дәріптелген нсамен салыс-

тыранда йрену ымына басаша мән стейді (Lave және Wenger, 1991;

Wenger-Trayner, 2015).

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

279

ТҰЖЫРЫМДАМАЛАР МЕН ИНДИКАТОРЛАР

рине, егер жоары дегейде жйеленген типологиялар мен модельдер

деректер туралы аз апарат берсе, оларды әрі арай жетілдіруді еш мәні

болмайды. Тиімді типологияны немесе модельді жасау логикалы не болмаса

тжырымдамалы жаттыу ана емес, сонымен атар талданатын материала

траты трде жгініп отыру керек. Талдау категориялары бір-біріне атысты

натыланып жасаландытан, тжырымдамалар мен индикаторлар арасын-

даы байланыс та айындалып, айта аныталуы ажет. Ол – жоарыда то-

талып ткен сенситивті тжырымдамаларды дефинитивті тжырымдамалар-

а айналу процесіні бір блігі.

Алайда бл жердегі байланыстарды функ-

ционалды сипата ие екенін атап ткен жн: тжырымдама мен индикатор

жадайа байланысты згеріп отыруы ммкін.

Деректерден тжырымдамалара ту барысында жаадан жасалан

талдаудаы ытимал балама байланыстара мият кіл блуіміз керек,

әрі оны барлыы зерттелуге тиіс. Тжырымдама мен индикатор арасын-

даы байланыса атысты барлы болжамдарды ашып крсету немесе,

тіпті ммкін болмаса да, айтарлытай иынды туындатуы ытимал бол-

жамдарды наты тжырымдау және зерттеу маызды. Бл жерде әріптес-

тер мен атысушыларды здері талдау туралы не айтатынын ктеді және

оларды айтанына жан-жаты ойластырылан жауап беріледі (Duneier,

2011; Lubet, 2018).

Аталан тжырымдама-индикатор байланысын зерттеу процесіне мы-

сал ретінде жмысшы табына жататын ер балаларды орта мектепке бе-

йімделу туралы Уиллисті классикалы зерттеуін (1977) келтіруге болады.

Уиллис зі зерттеген «жігіттерді» билікке деген тере, жалпы және жеке

арсылыы бар контрмәдениетті крсететінін айтады. Ол осы тжырымды

растау шін «жігіттер» мінез-лыны сипаттамаларын, сондай-а м-

алімдер туралы тмендегідей пікірлерді амтитын топты схбаттардан

алынан дәйексздерді олданады:

Джоуи: [...] олар бізді жазаа тарта алады. Олар бізге араанда

кштірек, себебі бізді емес, лкен мекемені олдайды, мы-

салы, біз кішкентаймыз, ал олар лкен іске араласады, сон-

дытан сен зіе тиесіліні ана айтаруа тырысасы. Мны

басшылыа наразылы білдіру деп ойлаймын.

Бл – те даулы болжам: этнографиялы зерттеулерде сенситивті тжырымдамалар

дефинитивті тжырымдамаларды ажет деп санамайды деген дәлел келтіретіндер

бар; араыз: Williams, 1976. Алайда талдауды кейінгі кезедері шін сенситивті

тжырымдамалар аншалыты тиімді екені бізге тсініксіз; араыз: Hammersley,

1989a, 1989b.

280

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

Эдди:

Малімдер здерін бәрінен жоары және мыты деп санай-

ды, йткені олар – малім, ал іс жзінде олар ешкім емес,

олар да арапайым адамдар ой, солай емес пе?!

Билл: Олар здері туралы те жоары пікірде. Олар здерін бізден

кп, бізден жоары, әрі әлдеайда стем деп ойлайды, біра

олай емес.

Спэнкси: Оларды есімдерімен атай алса ой... олар зін дай деп

санайды.

Пит: Бл әлдеайда жасыра болар еді.

Пол Уил-

лис (ПУ):

Яни сіз оларды бізге араанда стемірек дейсіз. Сіз олар біраз

нәрсені бізден жасыра тсінеді дегенмен келісесіз бе?

Джоуи: Иә, біра оларды сәл аылды болуы бізден жоары болуы

керек дегенді білдірмейді.

Билл: Бізді олармен арым-атынасымызды сыпайы боланын

аласа, олар да бізге солай арасын...

Джоуи: Оларды әр ыырлыына тземіз. Олар бір нәрсе істегісі

келсе, біз оны істеуіміз керек сияты, йткені ммм… біз жай

ана олара баыныштымыз. Маліммен бірге отыраны-

мызда, бәріміз де онікімен бірдей саина мен бір-екі білезік

таып келіппіз, кенеттен әлгі малім, еш себепсіз: «Саина

мен білезіктеріді шешідер», – деді.

ПУ: Расымен солай деді ме?

Джоуи: «Иә, біреуі шешілмей тр», – дедім. «Сен де шеш», – деді

ол. Сонда мен: «Онда алдымен саусаымды кесіп таста-

ыз», – дедім.

ПУ: Неге ол саиналарыды шешуді алады?

Джоуи: «Жай, бл – шоуды бір трі ана. Малімдер мндайды жиі

жасайды, мысалы, кенеттен саан немесе басалара галстук

тауды міндеттеуі ммкін. Оларды кез келген орынсыз тала-

бына баынуы керек. Егер олар бірнәрсе жасаысы келсе, ал

сен оны дрыс емес деп ойласа, оан арсы болса, онда сен

Симмондсиге (басшы) барасы немесе тая жейсі және сол

кні кешке осымша жмыс істейсі».

ПУ: ызметкерлерді кбін жауыдай абылдайсы ба сонда?..

– Иә.

– Басым блігін.

Джоуи: Егер оны саан жасааны шін кек алуа тырысса, мірі-

ні балдай тәтті болмайды.

(Willis, 1977:11–12)

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

281

Уиллисті контрмәдениет тжырымдамасын зі олданатын әртрлі инди-

каторлармен байланысын баалауда, мысалы, студенттерді малімдерге

арсылыы кез келген «билікке» жалпы арсылы немесе наты билеуші тл-

алар типтеріне ана арсылы екенін анытауымыз керек. Мны жасау ба-

рысында бізге «билік» немесе «бедел» тжырымдамасын натылау ажет бо-

луы ммкін. Мысалы, «жігіттерді» жетекшісі болып крінетін Джоуи оларды

арасында «беделі» бар деп айту дрыс па? Билік не бедел тжырымдамасын

ай маынада (ке немесе тар) олданса та, «жігіттерді» нені абылдамай-

тынын және неге абылдамайтынын наты тсінуіміз керек.

«Жігіттер» малім «билігіні» барлы аспектілеріне арсы ма, әлде

олар малімдерді зады шекарадан аттайтын талаптарына ана ар-

сы ма деген таы бір сра оюымыз ммкін. Мысалы, «жігіттер» зде-

ріні сырт келбетіне атысты ережелерге шаымданады, мндай, жалпы

шаым Вертманны (1963) АШ-ты ала бандалары мшелері туралы

ертеректегі зерттеуінде де баяндалады. Дегенмен Уиллис мндай ша-

ымдарды билікке (стемдікке) деген жалпы арсы кзарас индикаторы

ретінде абылдаанымен, Вертман зі зерттеу жргізген лдарды тсіні-

гіндегі малімні баылау аясы мен одан тыс шекараны белгілеу деп а-

растырады. Мндай балама интерпретация жасалан талдауды сипаты

мен жарамдылыы шін айтарлытай салдары болатыны аны (араыз:

Hammersley, 1990).

Балама интерпретацияларды сипаты зерттеуге байланысты әртрлі

болса да, тжырымдама-индикатор арасындаы атынасты анытау бары-

сында есте сатауды ажет ететін біратар мәселені крсете аламыз. Олар

кейсі ішінен іріктеуді талылаан кезде 2-тарауда айтылан лшемдерге

сәйкес келеді.

Әлеуметтік контекст

Контекст мәселесі жаа ана Уиллис пен Вертманны ебектерінде тал-

ылаан білім алушыларды мінез-лы туралы арама-айшы интерпре-

тацияларды негізі болады. Уиллисті зерттеуінде арсылы «жігіттер-

ді» билікті барлы трімен байланысы сипатталады. Екінші жаынан,

ол Вертман талдауы негізінде ылмысты топ мшелеріні малімдерге

атысты мінез-лы малімні әрекетіне және оларды алай тсінді-

рілгеніне байланысты әртрлі контексте згерді.

Талдау процесінде эт-

нограф адамдарды, оиаларды, институттарды және т.б. алай зерттеу

керек екенін тсіну шін тиісті контексті нені білдіретінін анытауы керек.

Адамдарды мінез-лын тсінудегі контексті маыздылыы этнографиялы

зерттеуді ндылыына негізделген дәлелдерде за уаыттан бері ерекше орын

алып келеді және бл сапалы деректерді айта пайдалану туралы пікірталастар

барысында да атап тілді (Mauthner et al., 1998; Moore, 2006, 2007; Hammersley,

2010a; Irwin and Winterton, 2012).

282

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

Сонымен атар этнографтарды арасында мны алай жасау керек екені

жнінде келіспеушілік бар. Кейбіреулері шін контекст – зерттелетін адам-

дарды контекст деп абылдайтын немесе тсіндіретін нәрсесі (бл – бел-

гілі бір дәрежеде Вертманны станымы). Дегенмен басалары шін тиісті

аналитикалы контекст (тіпті оларды қатысушылар мойындамаса да) зерт-

телетін әлеуметтік интеракция процестерін алыптастыран факторлар-

ды да амтиды. Алайда Уиллис және баса авторлар да осы категорияа

жататындай крінеді, андай да бір атысушыларды кем дегенде кейбір

тсініктеріне айшы келуі ммкін әлеуметтік процестер жасы тсінілетін

контексті з трысынан анытайтын теориялы рылымды абылдайды

(Duranti және Goodwin, 1992; Hammersley, 2006; Salzinger және Gowan,

2018). Дегенмен толытай сәйкес келмесе де, мнда микро және макро-

фокус арасындаы айырмашылы арастырылып отыр, соысы жергілікті

әлеуметтік интеракция процестерін белгілі бір мемлекет оамыны кон-

тексінде немесе тіпті жаанды әлеуметтік рылымдар, кштер не болма-

са тенденциялар аясында ана тсінуге болады деп талап етеді.

Кптеген этнографтар кпшілігі адамдар тіпті баса да тжырымдама-

лы ерекшеліктерді ескерсе де, олар әрекет ететін контексті алай аны-

тайтынына назар аударады. Болжанан контексті маызды элементтері-

ні бірі – деректер ретінде олданылатын әрекеттер немесе зерттеулер ба-

ытталан аудитория. Мндаы ытимал аудиторияларды бірі, әрине, эт-

нограф. Бл – әсіресе схбаттасу жадайында байалатын интеракциялы

форматты бір трі. Схбат рылымданбаан сипатта боланны зінде,

мндаы зерттеушілер ойан сратар, оларды сратара жауаптары

және вербалды емес мінез-лы маызды рл атарады. Мнда интерак-

ция рылымыны зі атысушылара этнографты аудитория ретінде тану

а мәжбрлейді. Осылайша схбат алушыларды әлеуметтік зерттеуді та-

биаты мен функциялары, наты зерттеу жобасы туралы тсінігі, сондай-а

схбат берушіні жеке немесе әлеуметтік белгілері мен схбат алушыны

масаттары оларды айтандарына және алай жасайтынына ерекше әсер

етуі ммкін. Бл кптеген этнографты схбата негізделген зерттеулерді

дрыстыына кмәндануына негіз болан себептеріні бірі болып отыр (а-

раыз: мысалы, Atkinson, 2017; Silverman, 2017; Hammersley, 2017).

5-тарауда баяндаанымыздай, схбат барысындаы реактивтілік тиіс-

ті деректерді алу мен дрыс интерпретация жасауа кмек те, кедергі де

болуы ммкін. «Жасы дайындалан» информанттар мен респонденттер

этнограф білмеуі ммкін ажет деректерге ол жеткізуде зерттеушілерді

аса тиімді кмекшілері ретінде әрекет етуге абілетті. Олар сонымен атар

деректерді жинау процесін тиімдірек етеді, йткені олар олжетімді болса

да, ажетсіз апарат арасынан пайдалысын тадай алады. Біра бл ауіп-

ті болуы ммкін: информант нерлым «тәжірибелі» болан сайын, сор-

лым алдын ала берілген категориялар трысынан араанда, ол сипатта-

мадан талдауа кшуге бейім болады. Таза сипаттама деген нәрсе болмаса

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

283

да, деректерді тексеру мен айта тексеру, ру мен айта ру ммкінді-

гін амтамасыз ету шін деректер ретінде олданылатын сипаттамаларда

логикалы орытынды жасауды азайту ажет. Егер схбат беруші зі си-

паттап отыран оиалар немесе тәжірибелерді теориялы рекі басым

сздермен жеткізсе, теориялы идеялар аншалыты ызыты немесе нә-

тижелі болса да, деректер сапасы нашарлайды. Мны бәрі – жалпы мә-

селені бір блігі, оан сәйкес материалымызды талдау кезінде аудитория-

ны ыпалына абай болуымыз керек және зерттеушіні мдделеріне деген

адамдарды кзарасы оларды айтаны мен істегеніне алай себеп бола

алатынына назар аударуымыз ажет.

Осылайша, баылау деректері жадайында да этнограф атысушылар

шін немесе, кем дегенде, оларды кейбірі шін маызды аудитория бола

алатынын білуіміз керек. Бейресми сауалнама кп жадайда атысушы-

ларды баылауды бір блігі болып саналады, ал Бекер мен Гир (1960)

дәлелдерді баалау кезінде білдірген пікірлерді арасындаы айырмашылы-

ты маызын атап тті. Дегенмен, 5-тарауда атап ткеніміздей, мндай айыр-

машылы аны емес. Зерттеушіні атысуы сралмаан пікірлерге әсер етпей-

ді деп болжай алмаймыз. Бл баса да әрекеттерге атысты. азіргі уаытта

әлеуметтану саласындаы ебектерді негізгі принципі сол – адамдар здері

туралы және здерімен байланысты орталар мен топтар жніндегі «әсерлерді

басаруа» тырысады. нді ауылындаы ауымдасты туралы зерттеуінде

Берман (1962) аудармашысын згертуге мәжбр боланнан кейін алан

деректері ауыл трындарыны «әсерді басаруыны» нәтижесі боланын

анытады. Аталан згеріс оны трындармен арым-атынасын згертті,

әрі әртрлі деректі пайда болуына әкелді.

Кейде зерттеуге атысушылар этнографа, шын мәнінде, жеке басынан

мысалдар келтіреді. Богдан мен Тейлор далалы зерттеуді алашы кні-

ні соында «аыл-есі кем адамдара» арналан мемлекеттік мекемедегі

ызметкерді этнографа айтан сзін келтіреді: «Иә, бгін біз әдетте жа-

саандай кп нәрсе істемедік. Мысалы, егер сіз осында болмаанда, тс-

кі ас кезінде тама рлап, бәлкім, оларды бір-екеуін рып кетер едік.

Сізді жасы жігіт екеніізді білмеппіз» (Bogdan және Taylor, 1975:89).

рине, бл дерекке толы ол жеткізуге ммкіндік берілгенін білдірмей-

ді. Этнографты зерттеу алаында за уаыт бойы болуы зерттеуге аты-

сушыларды оан деген сенімін арттыра тседі. Тиісінше, информантты

жеке басына атысты олжетімді апаратты алу мен баылау иына со-

ады. Сонымен, Панч (1979) Амстердамдаы полиция жмысына атысты

німді және заа созылан далалы зерттеуін аятааннан кейін бірне-

ше ай ткен со сауы кешіне барады. Сол кеште информанттарыны бірі

Антропологтарды аудармашылара жгінуі мен оларды немрайдылыынан

туындайтын мәселелер туралы білгііз келсе, мына ебекті оыыз: Borchgrevink,

2003. рине, тілдік айырмашылытаы кедергіден ту мәселесі антропологтармен

шектелмейді: араыз: Temple and Young, 2004.

284

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

мас болып алып, одан полициядаы сыбайлас жеморлы жайындаы

айатарды алай жасыранын жайып салады. Демек, баылау деректері

жадайында да этнографты тыдаушы ретіндегі ытимал әсерлерін білу

ажет.

Алайда зерттеушіні зі жинаан деректерді сипатына тигізетін әсері-

не, реактивтілікке деген аладаушылы ателікке алып келуі ммкін. Стан-

дарттау арылы санды зерттеушілер реактивтілікті азайтуа тырысатыны

сияты, натурализмні әсері арылы этнографтар кейде оларды аты-

суыны кез келген әсерін немесе деректерге ыпалын жай ана брмалану

ретінде арастырады. Оны тжырымдарды жарамдыына ауіп тндіруі

ммкін екені рас. Дегенмен информанттарды этнографтар сратарына

жауаптары да маызды апарат кзі болуы ммкін. Деректер здігінен жа

рамды немесе жарамсыз бола алмайды; бл оларды негізінде алынан

тжырымдара ана атысты болады. Мндаы негізгі мәселе – этнограф-

тар здеріні атысуы деректерге алай әсер етуі ммкін екенін және оны

талдау шін салдары андай болатынынан әрдайым хабардар болуы.

Алайда аудиторияны маыздылыы зерттеушіні зерттеуші ретіндегі

ыпалынан да асып тседі; ол зге аудиторияны әсерін де білу ажет. Жа-

сырын іштен баылау жадайында этнограф атысушыларды бірегейлігі-

не, ал баса атысушылар айтылан және жасалан нәрселерді куәгерле-

рі ретінде әсер етуі ммкін. Сондытан біз баылау деректерін пайдалану

кезінде аудиторияны әсерін ескеруіміз керек. Аудиторияны маыздылы-

ы атысушыларды здерін гомогенді топ ретінде сирек абылдайтынына

байланысты туындайды. Кбінесе олар әртрлі категориялар, белгілі бір

топтар немесе оамды топтардан трады, сондытан олара атысты әр-

трлі рлдерді стау ажет. Тіпті осы блек топтарда да, Хичкок бастауыш

мектеп ызметкерлері кейсінен мысал келтіргендей, кейбір атысушыны

амтитын, ал басаларын амтымайтын бейресми байланыс желілері кп

болады:

Далалы жмыс барысында кптеген жадайда ызметкерлерді

пікірлері тмендегідей болды: «рине, мны айту мені кәсіби дә-

режеме сын екенін білемін...», «Оны сізге айту керек деп ойламай-

мын», «...дай шін оан мені айтанымды айтпаыз». Маан

ызметкерлермен сйлескен баса жадайларда мндай кіріспе сз

болмаан еді; керісінше, мен баса біреуге олар туралы не айтыл-

анын баяндап, «жайып салмайды» деп ойлады. Яни маан айтан

әгімелері пия болып алады деп сенді.

(Hitchcock, 1983:30)

Белгілі бір дәрежеде трлі орталарда әртрлі нәрселер айтылып, жаса-

лады. Атап айтанда, «кпшілік алдында» не істелетіні және «оашада»

не істелетіні арасындаы айырмашылытарды ескеруіміз керек. йткені

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

285

наты категориялара жататын әрекеттерді баса контекстегі әрекеттер-

мен және атынастармен байланысыны салдары маызды болуы ммкін.

Бл МакДермотты (2006, 2018) лтаралы интеракциясы мен а нәсіл-

ділер кбірек оныстанан Гринвилл аласы (Отстік Каролина) және

соны маындаы аранәсілді азшылы топа деген арым-атынасын

талдауда маызды рл атарды: ол информант топтарыны нәсілдік ра-

мындаы айырмашылы болан жадайларды жйелі трде салыстырып

отырды. Сонымен атар нені «жеке» немесе нені «оамды» екені ай-

ын бола бермейді, ал оларды арасында те нәзік шекара бар. рекет-

ті оамды немесе жеке статусын тануа абілетті болу шін жадайдан

толытай хабардар болу ажет, тіпті ол жадайда да ателікке жол беріп

алуы ммкін. Сондай-а оамды және жеке мәселені не екені әлеумет-

тік интеракция барысында айта аралуы ммкін.

5-тарауда тоталып ткеніміздей, схбаттар жадайында да этнограф

е маызды тыдаушы болмауы ммкін. Этнографты андай да дәреже-

де немесе андай жадай болса да пиялыа кепілдік беретініне ара-

мастан, информанттар здері айтанын «жеке» емес, «оамды» деп са-

найды; оларды болжамынша, оны басалара хабарлауа немесе кейінгі

рпа шін жазып алдыруа болады. Кригер (1979a) радиостанциядаы

зерттеулерінен мысал келтіреді. Схбат берушілерді сенімділігі немесе се-

німі туралы ойлана отырып, ол былай дейді:

Схбат барысындаы бл әгіме бір адама ана емес, бкіл әлемге

айтыландай крінді, сондай-а бл әлемді мойындату ана емес,

сонымен атар кешірім срау деген орытындыа келдім.

(Krieger, 1979a: 170–171)

Дайын олжетімді жаттар болан кнні зінде, біз оларды бір не-

месе бірнеше аудиторияны ескере отырып дайындалатынын ескеруіміз

керек. Бл орынды деп саналатын, фундаменталды білім ретінде абыл-

дануы ытимал, айын әрі зінен-зі белгілі болатын, айтылуа тиіс емес

немесе айтылмауа тиіс, тіпті рас болмаса да, айтылуа тиіс нәрсе арылы

жатты сипатына әсер етеді. Егер біз жаттара жай ана «не бола-

нын», «не сыныланын» және т.б. крсететіндей мәлімет ретінде араса,

тіпті олар бл мәселелер туралы бізге кп нәрсе айта алан жадайда да

ателесетін шыармыз.

Сонымен, аудиторияны әсерін анытау шін деректерді талдау деге-

німіз зерттеушіні ыпалын баалау ана емес, сонымен атар акторды

саналы немесе бейсаналы жолмен жгінуі немесе ескеруі ммкін кез кел-

ген баса аудиторияны әсерін баалауды білдіреді. Аудитория контексті

маызды бір аспектісі болса да, ол жалыз ана аспект емес: оны дерек-

терді интерпретациялауда контексті ескеру дегенімізді не екенін крсету

шін олданды.

286

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

Уақыт

Адамдарды сзі мен әрекеті здіксіз әлеуметтік интеракция барысында

туындайды. Егер брын болан нәрсені немесе одан кейінгі нәрсені елеме-

сек, онда орытынды жасауда ателесу аупі бар. Дегенмен әрекеттерді

уаыт рылымына брын және кейін болан біратар оиа ана емес,

сонымен бірге оиалара атысан адамдар оларды болжап, анытай-

тын уаыт шебері де кіреді. Мысалы, мәдени орталарда акторларды

«моральды мансабы» болады, олар ресми және бейресми кезедерден,

бірегейлігін згертуден теді: жас маманнан тәжірибелі мамана дейін,

аутсайдерден инсайдерге згереді. Бл задылытар ешашан бірізді бол-

маса да және жиі дау тудырса да, олар кбінесе әрекетті алыптастыратын

маызды ойды білдіреді (Dawson, 2014; Dalsgaard және Nielsen, 2015;

Elliott et al., 2017).

Егер әлеуметтік бірегейліктер шынымен уаыт барысында алыптаса-

ды деп ойласа, онда сол бірегейліктерді алыптасуындаы әлеуметтік

трыдан йымдастырылан тәсілдерге талдау жасауымыз керек. Мысалы,

әлеуметтік акторлар ошаулау институтында алай ттына «айналады»;

йренушілер белгілі бір білікті ызметкер ретінде жмыс жасау шін ажет

білім мен дадылара алай ол жеткізеді; адамдар немесе объектілерді

крделі йымдар арылы тетін жолдары андай; йымдастыру шешім-

дерін абылдау, диагноз ою және аулы шыару шін алдын ала абыл-

данан адамдар андай болады деген мәселелерді саралап алуымыз ке-

рек. Оларды барлыы уаыт циклі бойынша йымдастырылан. Мндай

траекторияларды жаттау – этнографиялы талдауды йымдастыруды

мыты тәсілі.

Глейзер және Стросс (1968) з зерттеулерінде аурухана ызметкерлеріні

лім алдындаы науастара алай кіл блетіні туралы керемет мысал кел-

тіреді. ызметкерлерді әр науасты лім траекториясы туралы тжырым-

даманы алай растырылатыны және айта растырылатыны, сонымен

атар оны науастарды емдеуге деген кзарасты алыптастыруда андай

маызды рл атаратынын атап тті. Оан оса, болжалды модельдерден

ауыту иынды тудыруы ммкін. Аурухана ызметкерлеріні науас жада-

йыны жасару белгілеріне әсер етуі оларды осы белгілерді тсіндіретін уа-

ыт контексіне тәуелді болады. Бл жерде ткен оиалар ана емес, сонымен

атар болашата не болатынын баалау да маызды. Ол ызметкерлермен

ана шектелмейді. Мысалы, науасты отбасы науас жадайыны жасару

белгілерін ауыр және за лімні бір блігі ретінде арастырандытан, әр-

дайым жасы абылдай бермейді (Wright, 1981).

Бол (1983) кптеген йымдар ыса және за мерзімді уаыт циклде-

рімен сипатталатынын атап тті. Мысалы, университеттер мен мектептерді

кпшілігінде ызметкерлер мен студенттер шін бадар бола алатын семестр-

лер бар. Сонымен атар әртрлі уаыт бірдей емес; олар жылды за циклі-

ні бір блігін райды. Кзгі семестр, мысалы, ай жаынан алса та, кктемгі

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

287

семестрден айтарлытай ерекшеленеді. Білім алушылар шін жыл одан да л

кен циклді бір блігі болады, жаа келген студент ретінде оларды алашы

жылы соы курс студенті ретіндегі оу орнын тамамдайтын жылынан ерек-

шеленеді. Тьора (2016) рок-музыкалы фестивальдара тән кнделікті цикл-

дер туралы осыан сас дәлел келтіреді, ол мнда «интерактивті және кәсіби

дегейде дайындалан» «әлеуметтік ыра» фестивальдарды танымал және

әлеуметтік шаралар ретінде тартымды ететіндіктен, оларды фазалары ара-

сындаы ткелдер интерактивті трде алай келісілетінін тсінуді маызды

екенін атап теді. Осылайша әртрлі уаытта жазып алынан деректерді зерт-

телетін адамдар мірін райтын ыса немесе за мерзімді уаыт лгілері

трысынан зерттеу керек.

Жеке тлаларды, йымдарды және топтарды әртрлі уаыт ше-

берлері бар екенін ескерсек, ткен ша әрдайым жад әрекеті арылы -

растырылады. Жад – еске тсіруге арналан жай ана аыл-ой процесі

емес, траты жымды жетістік. леуметтік акторлар ткені мен мірбая-

нын жад әрекеттері негізінде жасайды. Мысалы, ткен ша орындалан

әрекеттерді баяндау арылы жанданады. Осылайша зерттеуге атысатын-

дарды зі және басаларды мірі туралы әгімелерін талдауда, біз т-

кенді алай айта ру мен оны алай жасау жолдарына мият болуымыз

ажет. ткен ша, азіргі уаыт және болаша акторларды естеліктері-

мен, жоспарларымен немесе жобаларымен бліскенде әзірленеді және

айта растырылады (Wertsch және Roediger, 2008).

Осы трыдан аланда, схбатты іштен баылаумен біріктіруді айтар-

лытай артышылытары бар. Оларды әрайсысы деректерді интерпре-

тациялау шін салдары баалануы ммкін уаыт контекстері туралы апа-

рат бере алады. сіресе бір дереккзге сйенетін кезде уаытты әсерін

елемеу аупі кп болады. Мысалы, схбата дейін адамны басынан ткен

жадай және жаын арада не ктілетіні айтылатын нәрсеге әсер етуі мм-

кін. Тек схбатты зі олданылса, информантты міріндегі азіргі ои-

алар туралы кездейсо әгімелерге біраз уаыт блген жн. Расында да,

бл зара тсіністікті алыптастыру шін схбатты бастауды пайдалы тәсілі

болуы ммкін. Десек те схбат деректерін талдау кезінде сұхбат барысында

не және ашан айтылатынын уаыт трысынан жйелеуді ескеру ажет.

Бл те маызды болуы ммкін.

Таы да айталап айтамыз, мәселе абылдау немесе абылдамауда

емес, оларды алай интерпретациялау ажет екенін білуге байланыс-

ты; әрекеттер, пікірлер немесе схбатты жауаптары адамдарды, топ-

тарды немесе жадайларды траты белгілерін крсетеді деп болжауа

негіз бар. Бл дрыс болуы ытимал, біра оны болжау ммкін емес. ре-

кеттер уаыт контексіне енгізілген, ал бл талдау шін маызды тәсілдер

Осындай лгілер бойынша кбірек мәлімет шін араыз: Roth, 1963; Zerubavel,

1979; Dalsgaard and Nielsen, 2015; Elliott et al., 2017.

288

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

арылы оларды алыптастыра алады. Сонымен атар кейде олар біз кт-

кеннен де трасыз болатыны сзсіз.

Қатысушылар

Тжырымдама мен айатар арасындаы арым-атынасты баалауа

келгенде кімні сйлегені мен әрекет еткенін білу маызды. Адамдарды

бірегейлігі немесе оамдаы орны (яни олар атысатын әлеуметтік аты-

настарды лгілері) оларды айтан сзі немесе жасаан әрекетіні сипа-

тына екі трлі жолмен ыпал етуі ммкін. Біріншіден, адамны оамдаы

орны адамдара олжетімді апарат трін анытайды. Олар адамдар «ті-

келей» кре және ести алатын нәрселерге наты әсер етеді; сонымен бір-

ге «біреу арылы» адамдарды не туралы білетінін және алай білетінін

анытайды. Сонымен атар оларды алай білгені «білетін» нәрселеріне

әсер етеді.

Бірегейлікті әрекеттер мен айтылан сзге әсер етуіні таы бір жолы

оамдаы орны әртрлі адамдар алыптастыратын белгілі бір кзарас-

пен байланысты. Бл кзарас осы адамдарды әлем туралы тсініктері

мен білімін іріктеп, оларды әрекеттерін алыптастырады. Атап айтанда,

адама олжетімді апаратты тсіндіру, негізгі мәселелер мен мдделерге

сәйкес тадалады және брмаланады. Мнда тіпті тілектерді орындауды

кшті элементтері болуы ммкін. леуметтік идентификацияны барлы

дерек трлеріне, атап айтанда, этнографтарды жеке баылау жазба-

ларына әсер ете алатыны туралы білу ажет: бізді де оамда белгілі бір

орнымыз бар, сондытан олар бізді нені баылайтынымыза, жазып

алатынымыза, оны алай интерпретациялайтынымыза әсер етеді.

Этнограф адамдарды берген мәліметтерін апарат кзі немесе адам-

дарды кзарасы не болмаса дискурсты практикалары туралы деректер

ретінде олдануына орай, ондаы бірегейлікті мәні згермелі болып келе-

ді (осы айырмашылыты талылау шін 5-тарауды араыз). Бірінші жа-

дайда информантты оамдаы орны зерттеушіге белгілі болуы ммкін

белгілі бір білім тріне ол жеткізуге ммкіндік береді. Біра бл біржаты

пікір, яни жарамдылыа ауіп тндіруі ытимал, сондытан баылану-

а тиіс. Осыны ескеру информанттарды тадауа және олар сынатын де-

ректерді интерпретациялауа, сондай-а баса дереккздерден алынан

деректерді деуге негіз болады. Екінші жаынан, адамдарды әгімесін

оларды кзарасы немесе «дискурсты репертуарларын» талдау шін ол-

данан кезде бдан былай адамны оамдаы орны біржаты пікірді ыти-

мал кзі болмайды, керісінше, талдау фокусына айналады. Мндаы масат

– адамдарды наты әлеуметтік былыстарды алай кретіні, тсінетіні,

сонымен атар алай және неге ол туралы айтатыны мен жазатынын сзбе-

сз жаттау. Талдауды бл екі трі бір-бірін толытырады, ал этнограф

әзірлеген баылау деректеріне келсек, оларды зара әрекеттесуі рефлек-

сияны мәнін алыптастырады.

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

289

Бл параграфта берілген талылауымыз тжырымдамалар мен индика-

торлар арасындаы арым-атынасты деректерді балама тсіндірмелерін

арастыру және оларды расталанын кру шін наты интерпретация-

ларды салдарын баылау арылы баалау ажет екенін крсетуге баыт-

талан. Мнда әлеуметтік контексті, уаыт лшемдерін және атысатын

адамдарды ескеру маызды. Дегенмен кейбір этнографтар бл атынас-

тарды тексеруді тікелей тәсілдерін сынды. Осы тарауды соы параг-

рафтарында біз жиі айтылан екі стратегияны талылаймыз: респондент-

терді тексеру және триангуляция.

«РЕСПОНДЕНТТЕРДІҢ ӨЗ ДЕРЕКТЕРІН РАСТАУЫ» НЕМЕСЕ

«ЗЕРТТЕУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРМЕН КЕРІ БАЙЛАНЫС»

«Респонденттерді з деректерін растауы» немесе «зерттеуге атысушы-

лармен кері байланыс» ымыны этнографиялы талдаудаы рлі белгі-

сіз, тіпті даулы болды (Birt және т.б., 2016). Кейбір этнографтар пікірінше,

оларды талдауы шін маызды критерий – сенімі мен мінез-лын си-

паттап, тсіндіруге тырысан акторларды сол айтан сзіні жарамдылы-

ын мойындауы (Lincoln және Guba, 1985). Ол атысушылара талдауды

олжазба кшірмесін жіберу арылы оны кейінгі схбаттар (жеке немесе

топты) барысында орытындылау немесе оны кездесу кезінде не фокус-

топтара крсету арылы бірнеше жолмен тексерілуі ммкін.

ЛОР мамандары (ла, мрын және тама) олданатын шешім абыл-

дау ережелерін зерттеуде Блур зі зерттеу жргізген дәрігерлерге оларды

баалау тәжірибесін сипаттайтын есебін жіберді. Бл оларды әрайсы-

сын «з клиникалы тәжірибесі туралы әсеріне аншалыты сәйкес келеті-

нін кру шін есепті оып шыуды» сраан хатпен бірге жолданды. Кейін

Блур бл есептерді дәрігерлермен схбат барысында талылады. Оны

айтуынша, бл жаттыу кп жадайда нәтижелі болды. Ол былай деп жа-

зады: «Кейбір респонденттер оларды тәжірибесі туралы сипаттамамды

малдады, ал келіспеген жадайда, оларды келісімін алу шін жаттыу-

ды сипатын талдауды алай тзете аламын деп срау арылы згерттім»

(1978:549). Бол (1981, 1984) зге стратегияны олдана отырып, Бичсайд

жалпы білім беру мектебін зерттеуде мектеп ызметкерлеріне екі семинар

ткізді, онда ол зерттеу нәтижелеріні кейбірін сынды. Оны тәжірибе-

сі әлдеайда сәтсіз әрі нәтижесіз болды. Сондытан стратегияны анша

жерден артышылыы болса да, оны бәрібір иындыы болары аны (со-

нымен атар араыз: Goldblatt және басалар, 2011).

«Респонденттерді з деректерін растауын» атысушыларды деректерді тзету

немесе оларды пайдалануа рсат беретіні, жазылан деректерді кшірмелерін

айтарудан ажырату ажет, араыз: Forbat and Henderson 2005.

290

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

Респонденттерді з деректерін растауыны ндылыы ретінде жат-

талан оиалардаы атысушылар контекст (мысалы, тиісті оиалар, уа-

ыт шебері және басаларды жасырын мотивтері) туралы этнографты

олы жетпейтін осымша білімді алатынын атап туге болады, әрі ол зерт-

теушіні интерпретациясын сапалы баалауа ммкіндік береді. Сонымен

бірге оларды оиалара атысты з тәжірибесі болатыны белгілі, бл да

айтарлытай маызды саналуы ытимал. Мндай осымша дәйектер де-

ректерді трлі ытимал интерпретацияларын згерте алады. Осылайша

Моффат (1989:329) зіні Ратгерс университетіні студенттеріне жргіз-

ген зерттеуіне атысты талдауыны алдын ала дайындалан нсасы бо-

йынша антпрология студенттеріне саба ткізгенде, студенттерді берген

жауаптары зерттеу орытындылары алай згергенін баяндайды.

Сонымен бірге респонденттерді з деректерін растау немесе зерттеуге

атысушылармен кері байланысты шектеулерін білу де маызды. Адам-

дары з желілері арылы алатын апараты жалан болуы ммкін. Сол

сияты, айтан сзі шындыа кепілдік береді деп, адамдарды з әрекет-

терін дрыс тсіндіреді деп те болжауа болмайды. Шюц (1945:535) және

баса да авторлар іс-әрекеттерімізді маынасын ретроспективті трде

ана тсінуге болатынын атап тті: бл маыналар тікелей берілмейді, олар

жад негізінде айта рылады және болжамдар, ктпеген жадайлар ар-

ылы алыптасады. Оан оса, кптеген әлеуметтік әрекет жадымызда

болмашы ана із алдыра отырып, тпсана дегейінде әрекет етеді. Осы-

лайша Блурды дәрігерлер туралы кейсінде біз мамандарды олданан

шешім абылдау ережелері туралы оларды здері саналы трде хабардар

болды немесе баса біреу оларды жазып аланда оларды наты біле алды

деп болжай алмаймыз. ысаша айтанда, адамдар здеріні іс-әрекет-

тері туралы ана жасы біледі; ал оларды пайымдарыны да, сол сияты

зерттеуші пікірлеріні де жарамдылыына кмән келтіруге болады.

Бл адамны мддесі шін оны жеке әрекеттері дрыс интерпрета-

цияланбауы немесе дрыс сипатталмауы, сонымен атар этнографты

интерпретацияларына арсы труы ммкін екенін мойындааннан кейін

кшейе тседі. Блур да, Бол да атысушылар әдетте деректерді әртрлі мә-

селелер аясында, кейде этнографты критерийлеріне айшы тсіндіретінін

айтады. Мысалы, Блур оны мойындайды:

Мен мамандар осы баяндамалара академиялы әріптестеріне

жауап бергендей жауап атады деп кттім [...]. Олай емес екенін

болжамым жзеге аспаан кезде тсіндім, кейбір мамандар баянда-

маны сыни кзараспен оымады-ау деп кдіктендім. Оларды бл

мны біз бгін ХІХ асырды діни трактатын оыандай кз жгіртіп

ана ткенін, яни сәл жатсынып, стіртін ызыушылыпен, бәлкім,

тартымды болса да, оны мазмнына з сенімі мен тәжірибесін оан

сәйкес немесе арама-айшы згертетіндей стірт оыан сияты

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

291

крінді. Оларды академиялы әлеуметтануды сыни ескертпесімен

ешандай байланысы жо, әрі олар баяндамаларды мазмнына

онша ызыушылы танытпааны байалады.

(Bloor, 1978:550)

андай жадайда да, деректерді жинау және талдауда, адамдарды

этнографты зерттеуіне реакциясы оларды әлеуметтік жадайымен және

зерттеуді абылдауларымен байланысты болады. Блурды дәрігерлер

кейсінде мамандар зерттеуге аса ызыушылы таныта оймады. Ал Бол-

ды мектеп малімдері бл іске жан-тәнімен беріле кіріскенін байады.

Біра бл оларды әлеуметтік жадайына тікелей байланысты болып, зерт-

теушіні станымымен сәйкес келмеді:

Малімдерге жіберген тарауымды оларды кбі здері туралы

немесе пәні туралы жазыландай абылдаса керек. Ал зім кте-

руге тырысан орта мәселелер тарауды жалпы аргументтерінде

аз немесе млдем талыланбады [...]. Мені этнограф ретіндегі

міндетім мектеп клемінде таралан ке ауымды рдістерді си-

паттау, талдау, шолу жасау болды. Ал бан малімдер здеріні

мектепке деген ерекше кзарасы, атаратын ызметі трысынан

жауап берді.

(Ball, 1984:18–19)

Болды малімдері оны жмысын сын ретінде абылдап, тжырым-

дарыны растыына кмән келтірді (Scarth, 1986:202–203 осыан сас

тәжірибе туралы баяндайды).

Осылайша кері байланыс те даулы болуы ммкін. Респонденттер ынта,

немрайдылы немесе шпенділік білдірсе де, оларды реакциясы баы-

лаушыны тжырымдарын бірден растайды немесе теріске шыарады деу-

ге болмайды. Керісінше, «растау» немесе «тексеру» деп аталатын процес-

терді деректер мен тсінуді таы бір нды дереккзі ретінде арастыран

жн. Сонымен бірге деректер мен талдау бойынша информанттармен кері

байланысты зерттеуші шін де, басалар шін де салдары болатынын ес-

керу ажет; олар немі пайдалы бола бермейді (11-тарауды араыз).

Респонденттерді з деректерін растауыны бастапы масаты, аты ай-

тып трандай, зерттеу талдауыны дрыстыын тексеру боланымен, со-

ы жылдары «зерттеуге атысушылармен кері байланыс» зерттеуді жым-

ды немесе одан да кп «демократиялы» формаларыны аргументтері-

мен тыыз байланысты болды (араыз: Torrance, 2012), сондытан оны

негізіндегі болжамдар кейде әдіснамалы емес» этикалы немесе саяси

сипата ие екенін байаймыз. Расымен, кейбір жадайларда шынды бірі-

гіп жасалан конструкция ретінде арастырылып, шындыты фактіге сай

келуі абылданбады. Тиісінше, талдауды дрыстыын тексеру ымынан

292

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

бас тартылды (мысалы, араыз: Doyle, 2007). Біз мнда этикалы және

саяси мәселелерді айтып отыран жопыз; бар айтымыз келгені респон-

денттерге талдау нәтижелерін кері жіберуде ашытыты стануды шына-

йылыпен және осындай әрекетті ытимал салдарын тсінумен шектеу

ажет.

ТРИАНГУЛЯЦИЯ

Шын мәнінде, респонденттерді з деректерін растауы триангуляция-

ны бір трін білдіреді, бл ымны жалпы анытамасы тмендегідей: де-

ректер кзіні бір трі негізінде алынан нәтижелерді баса деректер кзі-

мен салыстыру арылы тексеру (Hammersley, 2006; Flick, 2007). Сонымен

атар мндай дереккздеріні триангуляциясы салыстырудан да труы

ммкін: бір былыса атысты, дегенмен далалы зерттеу жмыстары-

ны әртрлі кезедерінен, зерттеу ортасындаы әртрлі уаыт циклдерінен

алынан деректерді немесе зерттеу ортасындаы әртрлі атысушыларды

(этнографты оса аланда) әгімелерін салыстыру. Триангуляцияны бл

соы формасы атысушылара бір-біріні әгімелерін крсету және олар-

а тсініктеме жазу арылы белгісіз уаыт кезеіне дейін созылуы ммкін

(Adelman, 1977).

«Триангуляция» ымы бастапыда навигация және геодезиямен сас-

тытан пайда болды (Campbell және Fiske, 1959; Webb және т.б., 1966).

Картадаы орналасан жерімізді анытаымыз келсе, ондаы жалыз к-

рінетін бадар белгіленген жерден белгілі бір баытпен жретініміз туралы

апарат бере алады. Ал егер картада екі бадар берілсе, онда баытты сол

екеуіні иылысан нктесі бойымен анытауа болады. Оны әлеумет-

тік ылым саласындаы зерттеулермен састытыы сол – егер жалыз

дереккзге сйенсек, орытындымызда байалмай алан ате талдауы-

мызды одан сайын брмалап жіберуі ммкін. Екінші жаынан, егер әртрлі

деректер кзі бірдей орытындыа алып келсе, ол нәтижеге сенімді бола

аламыз. Бл сенімділік негіздемесі мынадай: әр алуан деректер трлерінде

олара тән әртрлі ытимал баыттаы ателіктер болады.

Сонымен атар триангуляцияны деректер кзімен байланыстырудан

баса да трлері бар. Оларды бірін Дензин (1978) «теориялы триан-

гуляция» деп атаан: бл – деректерге кптеген кзарас және гипотеза-

лар негізінде арау (Kushner және Morrow, 2003; Hoque және т.б., 2013;

Pitre және Kushner, 2015). Осыан атысты ызыты мысалды Бенсман мен

Видич (1960) Спрингдейл ауымдастыы туралы классикалы зерттеуінде

келтіреді. Олар з деректерін Редфилд, Вебер, Тоннис, Веблен, Мертон,

Линд, Уорнер, Миллс, Сапир және Туминнен алан теориялы кзараста

ры негізінде арастыранын баяндайды. рбір кейс сайын олар здеріне:

рине, бл пиялы кепілдігін бзады деген ауіп бар.

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

293

«Деректерімізді тсінуге [осы] теориялар андай ммкіндік береді?» – де-

ген сауал ойып отырды. Бл жерде теориялар зерттеу мәселелері шін да-

йын шешім ретінде ана емес, сонымен бірге талдау мен кейінгі далалы

жмыстара назар аудару шін пайдаланылды; олар интерпретацияларды

тексеру ралынан грі, сенситивті тжырымдамалар дереккз ретінде

пайдаланылды, тиісінше, мнда жоарыда келтірген навигациямен сас-

ты жоалады. Соы жылдары триангуляция ымын жатаушыларды

кпшілігі осы састытан толыымен бас тартты (араыз: Hammersley,

2007).

Сондай-а әртрлі зерттеушілер арасында триангуляция жргізу мм-

кіндігі бар. Этнографтар кейде топты зерттеулерді олдану барысында

(талылау шін араыз: Woods және басалары, 2000) әдетте әртрлі

баылаушылар дайындаан деректерді триангуляцияны жеілдету емес,

кейсті немесе әртрлі кейстерді трлі аспектілеріне атысты зара толы-

тырушы ретінде арастырылды. Десек те топты зерттеулер әртрлі алым-

дарды ыпалын зерделеуге ммкіндік береді. рине, оны ммкіндігін

мейлінше арттыру шін баылаушылар тиісті лшемдер бойынша әртрлі

болуы керек: далалы зерттеулерде млдем әр алуан рлдерді абылдау-

ды мысал ретінде келтіруге болады.

Триангуляция әдісі әлдеайда ке таралан. Мнда деректерді жинау-

ды трлі әдістерін олдану арылы алынан деректер салыстырылады.

Бл әдістер жарамдылыа тнетін ауіпті әр трімен байланысты бол-

андытан, олар интерпретацияларды тексеруге негіз береді. Этнография

кбінесе бірнеше әдісті атар олданады, сондытан іштен баылау, сх-

баттар және жаттардан алынан бір ыма атысты деректерді зерттеу

арылы индикаторлар мен тжырымдамалар арасындаы орытындылар

ды жарамдылыын баалауа ммкіндік береді.

Осылайша триангуляцияда тжырымдамалар мен индикаторлар ара-

сындаы байланыстар баса индикаторлара жгіну арылы тексеріледі.

Дегенмен триангуляция арапайым тест емес. Нәтижелер сәйкес келсе

де, бл орытындыларды дрыс жасаланына кепілдік бермейді. Бар-

лы тжырымдар ате болуы ммкін, тиісінше, жйелі немесе тіпті кез-

дейсо атені нәтижесінде ол бірдей дрыс емес тжырыма әкеледі.

Триангуляция – әр алуан дерек трлеріні комбинациясы емес, керісін-

ше, талдауымызды жарамдылыына тнген әртрлі ытимал ауіпке

арсы тратындай неше трлі деректерді байланыстыру әрекеті.

Сондытан трлі дереккзден жиналан деректер еш иындысыз

дәл және толыымен аяталан кріністі береді деген тым арапайым

«оптимистік» кзарасты стануды ажеті жо. Автор бл мәселеге к-

бірек тоталмаса да, деректер жиынтыы немесе трлері арасындаы

Оны бірнеше мысалы бар. Ертеректегі мысалын келесі ебектен араыз: Smith

and Geoffrey, 1968. Жаын арадаы мысалы араыз: Delamont et al., 2017.

294

ТАЛДАУ ПРОЦЕСІ

айырмашылы те маызды болып, кп нәрсені айындап крсетуі мм-

кін. Левер (1981) бл туралы нды тсінік береді. Балалар ойынындаы

жынысты айырмашылытарды зерттей отырып, ол деректерді сауалнама-

лар мен кнделіктер арылы жинайды. Екі әдісті әртрлі нәтижелер бере-

тінін анытайды. Ол бл «әдісті сипатына немесе сраты ойылуына»

байланысты стереотиптеуді әртрлі әсерлерін крсетеді деп мәлімдей-

ді; сондытан да балаларды «әдетте не істейтіні» жайында сауалнамада

берілген пікірлері кнделіктерден жиналан «іс жзінде не істейтіні» жа-

йындаы апаратпен салыстыранда, жынысты айырмашылыты ерек-

ше байаланын крсетті. ысаша айтанда, Левер «абстрактілі немесе

шартсыз сауалдар наты не болмаса егжей-тегжейлі сипаттаы сауалдара

араанда, адамны әлеуметтік нормаларды абылдауына сәйкес келетін

жауаптар береді» деп болжайды (1981:205). рине, бл әртрлі дерек-

кздер арасындаы сәйкессіздіктерге жауап беруді жалыз жолы емес; іс

жзінде олар зерттеліп жатан былыстара млдем баса кзараспен

арауды сына алады (мысалы, араыз: Ribbens McCarthy пен басалары,

2003; сонымен атар Perlesz пен Lindsay, 2003). Дегенмен екі стратегия да

біз сынып отыран рефлексивті этнографиялы станымда маызды орын

алатын деректерден алынан айшылыа толы орытындыларын мият

интерпретациялауды бір трін крсетеді.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бл тарауда этнографиядаы талдау процесін алдын ала аныталан

зерттеу мәселелері мен деректер жиынтыына шолу жасаудан, әртрлі

тжырымдамаларды жасау мен деректерді кодтаудан, типологияларды,

модельдер мен теорияларды әзірлеуге дейін арастырды. Сондай-а эт-

нографтар дайындауа мтылатын әртрлі теория нсаларын зерделедік,

дегенмен теориялар этнографиялы жмысты жалыз німі емес екенін

атап ттік; сонымен атар сипаттамалар мен тсіндірмелерді айтарлы-

тай ке тараланын және маызды екенін пайымдады. Соында біз тжы

рымдамалар мен индикаторлар арасындаы байланысты, оларды алай

баалау керек екенін, сондай-а респонденттерді растауы мен осы про-

цестегі триангуляцияны рлін саралады. рине, этнографиялы зерттеу-

ді нәтижесі андай да бір лгіде жарияланан мәтінді ажет етеді. Келесі

тарауда бл жай ана «талдау нәтижелерін жазу» болып саналмайтыны ту-

ралы тжырымды егжей-тегжейлі зерделейміз.

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

Э тнографияны негізі жазудан трады. Зерттеу нәтижелері жазбаша

мәтінмен шектелмесе де, олар суреттер мен баса материалдарды амтуы

ммкін, йткені біз «толы сипаттамайынша» кез келген этнографиялы

зерттеу елеусіз алады. «Этнография» ымыны бір уаытта зерттеу

жргізуге де, монография жазуа да атысты болуы кездейсо емес. Со-

нымен атар этнографиялы жазбаны белгілі бір иындытары да, ерек-

ше пайдалы жатары да бар. Себебі этнографиялы ебекті жазу экспери-

менттік немесе баралы сауалнама зерттеулеріні жазбаша жанрлары-

нан згеше болады. Іс жзінде жалпы абылданан «жазу» ымы кбінесе

жарамсыз болып келеді. Мысалы, біз «нәтижелерімізді» жай ана баян-

дайтынымызды сирек тсінеміз. Керісінше, біз крделі әлеуметтік әлем,

әлеуметтік әрекет пен әлеуметтік йым туралы жйелі мәлімет алыптасты-

руа атысуымыз керек. Мәтіндеріміздегі әлеуметтік акторлар туралы мә-

леметтер дәл және аналитикалы трыдан дрыс болуа тиіс, себебі бізді

не туралы жазанымызды олар шынымен оуы ммкін (Brettell, 1993).

Демек, этнографиялы ебекті жазу оай емес. айткенде де жазбаш а

тіл – ашы байланыс ралы емес, аналитикалы рал. Біз жазуды еша-

шан ережелер жиынтыымен шектей алмаймыз. Мәтінді жазатындар мен

оырмандар шыармашылыыны туындысы ретінде баалау ажет. Мн-

да заманауи этнограф әдебиет теориясын, риториканы, мәтін лингвисти-

касын және олармен байланысты салалардаы ебектерді ескеруі керек.

Бл бізді кәсіби дадыларымызды дамыту шін ажет, масат этногра-

фияны әдебиеттануды бір саласына айналдыру емес (дегенмен кейбір

әдіснамалы тенденциялар осы баыта алып келеді). Атап ткендей,

рефлексивтілік принцип дегеніміз – зерттеу әрекеттеріні зерттелетін -

былыстарды алыптастыратынын мойындау. Этнографияда бл принцип

296

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

далалы зерттеулер және деректер жинауды практикалы аспектілерімен

шектелмейді. Біз зерттеу сратарымыза жауап беруі шін әлеуметтік әлемді

мәтінге айналдыруды масат етеміз. Мәтіндік рефлексивтілік – барлы зерт-

теулерге тән ерекшелік, ал этнографиялы мәтінді жазуда ол те маызды.

Оны айналып туге болмайды, біра оны салдарын ерекше жауапкерші-

лікпен арастыру керек.

Мәтін жазу талдаумен тыыз байланысты. Этнографиялы ебегімізді

жазан кезде біз әлеуметтік былыстарды тадаулы жазу тәсілдері ары-

лы айта рамыз. леуметтік былыстарды растыруды әртрлі жолы

бар. Тарауда бдан әрі кретініміздей, этнографиялы жазуды бірнеше

жанры бар, оларды әрайсысы этнографиялы репрезентацияны алуан

трін білдіруі ммкін. Белгілі бір дегейде оларды аудиториясы да әртр-

лі. «Этнографияны» растыруды әрбір тәсілі трлі аспектіні анытайды.

Жазуды әр әдісі осымша немесе тіпті арама-айшы талдауа мән бе-

реді. Этнографиялы мәтіндерді этнография саласымен зара тәуелділігі

болмаса да, әлеуметтік былысты айта ру мен репрезентациялауды

е тиімді әдісі жо екенін ммкіндігінше уаытында мойындаан маызды.

лемді з ыайымыза арай тараулара, таырыптар мен тарматара

бле алмаймыз. Зерттеу ортасы мен былыстарды сипаттай алатын кпте-

ген мәтіндік рылым бар, масатымыза байланысты оларды кейбіреу-

лері тиімдірек, ал кейбіреулері тиімсіздеу болуы ммкін.

Жазу туралы тсінігіміз оумен тыыз байланысты. Біз нені және алай

оыанымыза байланысты мәтінді де солай жазамыз. алымдар зіні

пәнін жаадан жазбайды. ткенні жалпыа орта мәтіндік нормаларын

толыымен жою ммкін емес, әрі оны жасауды ешандай себебі де жо.

Брыны зерттеушілерді ылыми мәтіндері мен тілі, тжырымдамалары,

бейнелері, метафоралары жаа этнография жасалып, оылатын дискурс-

ты кеістікті анытауа кмектеседі. Дәл осы кеістікте жаа этнография-

лы ебек жазылып, оылады. Сондытан да этнографтарды жазатыны

оларды оыанына орай алыптасады. Кп оуды әдетке айналдырма-

йынша, этнографты жетістікке жетуі иын. Себебі оу салыстырмалы кз-

арасты дамуына лес осады.

Оу барысында мазмнын ынумен атар, авторды олданан ри-

торикасы мен мәтін формасына назар аудару абілетін дамыту ажет.

Мндай оу баса этнографтарды немесе жалпы баса әлеуметтік сала

алымдарыны ебектерімен шектелуге міндетті емес. Авторлар шін

әлеуметтік әлемді зерттеп, оны крсетуге арналан жазуды кптеген трі

бар. Кркем әдебиеттер де, ылыми әдебиеттер де жазбаша репрезен-

тациялара арналан кптеген дереккз бен модельді сынады. ртрлі

мәтінні рылымымен танысу зерттеушілерге з мәтіндерін рылымдау

дадысыны алыптасуына септеседі.

Этнографтар мәтіндік тәжірибелерін тере тсінген сайын кмәнда-

на тседі. Бл алдымен антропологияда пайда болан ауымды мәдени

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

297

сынмен байланысты. Этнографиялы мәтіндерге пікір айтандар арасын-

да Клиффорд пен Маркус (1986) алашыларды бірі болмаса да, олар-

ды редакциясымен жары крген «Жазу мәдениеті» (Writing Culture) атты

туындыны жариялануы маызды оиаларды бірі болды. Ебек автор-

ларыны (және бірлесіп жазан авторларды) пайымдауынша, дәстрлі

этнографиялы ылыми жмыста мәтін жалыз баылаушы-автора ар-

наландай, тиісінше, оны ана кзарасы басымдыа ие. Батысты а

нәсілді антропологтарды кзарасы мәтіндік формада крініс тапты деген

болжам айтылды. Бл жалпы сына таы біратар сыни эссе жинаы о-

сылды. Оны ішінде Бехар мен Гордонны (1995) редакциясымен шы-

ан эссе жинаы айтылан пікірталаса айрыша феминистік кзарасты

осты. Антропологтарды мәтінмен жмыс туралы жаа эсселер жината-

рына Уотерстон мен Веспери (2011) және Вульфті (2016) редакциясы-

мен шыан ебектер кіреді. Мны бәрі мәтіндік рефлексивтілік жнінде

жалпы тсінік алыптастыруа ыпал етеді: яни этнографтар здеріні мә-

тіндік стратегияларын олдана отырып, әлеуметтік былыстарды алпына

келтіреді. Сонымен атар олар мәтіндік әдістерді алуан трін атап теді.

«Этнографиялы» жазуда бірыай стиль жо және ешашан да болан

емес; ал этнографиялы шыармаа әдеби рек беру брыннан бар (ара-

ыз: Narayan, 2012).

Мндай антропологиялы сын-пікірлер іс жзінде антропологиялы мә

тінні беделіне, сол арылы пәнге нсан келтіретін фундаменталды сын

болды. Дегенмен сыншыларды этнографиялы мәтінді басаша (дрыс)

жазу жнінде практикалы кеестері салыстырмалы трде аз еді. Іс жзінде

сыни пікірлерді кп болуына арамастан, осыан дейін айтылан «жазу

мәдениетіні» де, баса да материалдарды антропологтарды наты мә-

тіндік тәжірибелерін егжей-тегжейлі талдауда берері аз болды. Клиффорд

Гирцті Малиновский, Бенедикт, Эванс-Притчард және Леви-Стросс сын-

ды негізгі авторларды мият зерделеуі те нәтижелі болан еді (Geertz,

1988). Оларды бірттас, монологиялы және стандартталан этнография-

лы стиль ретінде арастыруды орнына, Гирц авторларды арасындаы

лтты және пәнаралы айырмашылытарды крсетті. Автор әр ылыми

ебекті тсінуден, зерттеу дискурсыны әдістерінен және авторды жеке

тәсілінен тратын әртрлі саланы осындысы екенін ерекше атап тті.

Джон Ван Мааненні (1988) этнографияда кездесетін арама-айшы

жазу стильдері туралы талдауы жоары тәжірибелік ндылыа ие болды.

Автор импрессионистік және конфессиялық «әгімелермен» толытырыл-

ан реалистік мәтінді сипаттаудан бастайды. Ол ттас мәтіндерді немесе

жеке авторларды осы идеалды типтер трысынан жіктеуге тырыспайды.

Мндаы идеалды типтер кез келген этнография авторы жазу барысында

жеке немесе бірлесе олдана алатын мәтіндік стратегиялара жатады. Кі-

табыны екінші басылымында Ван Маанен (2011) бгінгі тада этногра-

фиялы жмысты әртрлі рылымын бейнелейтін әгімелерді бірнеше

298

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

типін береді. Олар – құрылымдық әңгімелер, поструктуралистік әңгіме-

лер және үгіт-насихат әңгімелері; біра автор оларды әрайсысына жеке

тоталмайды. Ван Мааненні кітабыны масаты – этнографиялы мәтін

жазуды әртрлі, бір-біріне самайтын стильдері бар екенін атап ту. Іс

жзінде, бәлкім, баса да типтерді ойлап табуа болатын шыар. Кәсіби

дады дегеніміз андай нсаларды олжетімді екенін, сонымен атар

жасаан тадауды салдарын тсінуді білдіреді.

Реконструкция стильдері

Этнографиялы немесе сапалы зерттеулердегі жазу туралы әртр-

лі оу-әдістемелік ралды жариялануына арамастан (мысалы, Becker

1986; Wolcott 2009; Woods 2006; Gullion 2016), студенттер мен тәжіри-

бесі аз зерттеушілер жазу процесін кбінесе крделі әрі бейнеті кп іс деп

санайды. леуметтік әлем бізді зерттеу сратарымыза жауап беретін

жекелеген аналитикалы таырыптарды сынбайды. Сондытан әлеумет-

тік әлемді бірнеше аналитикалы категориялара жіктеп алып, содан ке-

йін ана этнографиялы мәтінге енгізуге болады. Мндай синтез ішінара

жазу арылы жзеге асырылады. Біра этнографиядаы кптеген дерек,

әсерлер, естеліктер мен идеялардан жйелі мәтін растыру оай емес.

Мндаы шешілуі керек мәселелер – мәтінді бастап, аятау, кнделікті

мірді иындытарына сәйкес келетін ебектерді растыру, таырыптар

мен оиаларды ретке келтіру, тиісті мәліметтер мен дәлелдер беру. ри-

не, мны орындауды жалыз дрыс жолы жо. Ал осы тарауда айтымыз

келгені – болаша автор әрашан трлі нсалар арасынан тадауды а-

жет етеді. Мндай тадауды абсолютті дрыс немесе брыс деп баалау-

а болмайды. Алайда айтылып тілуге тиіс кейбір пайдалы кеестер бар.

Сондытан осы блімде оырмана дрыс тадау жасауа кмектесетін

жалпы тәсілдер мен пайымдарды сынамыз.

Ван Маанен (1988) «реалистік» мәтінді негізгі мәтіндік стильдерді бірі

ретінде анытаанымен, ол әрі арай зерттеуді ажет етеді. Оны жалыз

лгісі жо. Реалистік мәтін таырыбы аясында этнографиялы жмыс ав-

торлары з ебектерін растыру шін олданатын әртрлі рылымдар

мен риторикалы әдістерді бліп крсете аламыз (Atkinson, 1990).

Этнографиялы риторика далалы зерттеушілер жмысыны дрыстыы

мен сенімділігіні жалыз негізі емес. Далалы зерттеу жмыстарын жргі-

зу және талдау сапасы те маызды екені аны. Дегенмен этнографиялы

мәтінді жйелеу, тиісінше, оырмандарды оны абылдауы сол мәтінні

зерттеу нәтижелерін алай сынатынымен байланысты. Сондытан келе-

сі параграфтарда біз «реалистік» жанра лес осатын біратар элемент-

тер мен жалпыа орта нормаларды арастырамыз. Олар ылыми жмыс

жалыз стратегия негізінде ана рылуы ммкін немесе рылуы керек де-

генді (кп жадайда) білдірмейді. Іс жзінде этнографтар йлесімді және

сенімді мәтін дайындау шін әртрлі ережелерді олданады. Шынымен де,

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

299

соы онжылдыта кптеген этнографиялы зерттеу бейтарап реалистік

және зерттеушіні зіндік станымына негізделген мәтіндер жиынтыына

айналды. Тиісінше, Ван Мааненні бастапы категориялары «аны емес

жанрларды» трлері жиі кездесетін этнографиялы мәтінні азіргі за-

маны формаларын толы амтымайды. Жазбаша мәтінні ашы әрі жеке

стилін автоэтнографиядан круге болады. Біз оны осы тарауда кейінірек

арастырамыз. Этнографиядаы далалы зерттеулер туралы автоэтногра-

фиялы ебектер брыннан жарияланса да, оларды әсері «реалистік»,

«импрессионистік» немесе «конфессиялы» жазу стильдеріні арасында-

ы айырмашылыты әлсіретуден крініс тапты.

9-тарауда айтып ткен талдау трлері белгілі бір дегейде жалпы біра-

тар аналитикалы мәселені крсетеді. Тиісінше, этнографиялы мәтінді не-

месе, кем дегенде, деректер негізінде берілген тарауларды олара сай -

рылымдауа болады. андай таырыпа басымды беру жнінде шешімді

әрдайым этнографты зі абылдауы керек. Талдау процесі ттасымен

зерттеушіні егжей-тегжейлі зерттелетін негізгі таырыптарды тжырым-

дау, рылымдау және іріктеу абілетіне тәуелді екенін атап ттік. Зерттеу

таырыбын тадау, сзсіз, авторды иялына және зерттеу мәселелерін

шешу тәсілдері туралы пікірлеріне тәуелді. Кітаптар тарауларыны, тарау-

даы параграфтарды, мааланы негізгі блімдеріні басты идеяларын

пайымдауда атып алан әдістер жо.

Кез келген мәтіндік рылым зерттеушіні басты аналитикалы ынта-

ыыласын амтитын белгілі бір жалпы таырыпты талап етуі керек. Таы-

рыпты талдауды тарау-тараумен немесе блім-бліммен орналастыру-

ды әртрлі нсаларын байланыстыратын бірнеше ммкіндігі бар. Мн-

даы айырмашылытарды бірі сол – рылымдаушы принциптер мәде-

ниетке жаын («оам мшелері анытаан», «эмикалы») немесе пәнге

жаын («оамнан тыс баылаушы анытаан», «этикалы») категория-

ларды крсетуі ммкін. Басаша айтанда, блар әлеуметтік акторларды

зіне алынан ымдарды немесе этнографты зерттеу кзарастарынан

алынан ымдарды білдіреді.

Байыры халытарды маызды мәдени категорияларын крсететін

және амтитын эмикалық категориялар олданылатын жерлерде этног-

рафиялы реконструкциялардаы негізгі таырыптар мәдениетті ішіндегі

зекті фольклорлы модельдерге, ымдара, терминдерге, бейнелер-

ге және идеялара негізделеді. Мысалы, Десмондты пәтерден шыару

туралы этнографиялы зерттеуіні бірінші бліміндегі тарауларды та-

ырыптарына (2016) «аланы иелену ісі», «жалдау», «ысты су», «әдемі

коллекция», «он шінші кше», «егеуйры іні», «ауру», «400-блмедегі

Рождество» деген атау берілген. Бл атауларды кбі ол зерттеген пәтер

иелері мен жала алушылар әгімелерінен тікелей алынды. Мндай негіз-

гі категориялар арастырылып отыран мәдениетке «жаын» болып ала

береді. Олар осы мәдениетті бейнелеуді мыты тәсілдері болуы ммкін,

300

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

дегенмен антропологиялы немесе әлеуметтану идеялары олдану дәре-

жесіне арай шектеулі болады.

Бл мәтінді рылымдауда олданылатын жалыз мәселе емес екені

аны. Аналитикті әлеуметтік-ылыми ымдарын амтитын «этикалы»

категориялар да болуы ммкін және олар маызды саналады. Мысалы, «ке-

лісілген тәртіп», «мәдени бриколаж» немесе «бірегейлік» аясында негізгі та-

ырыптарды (теориялы трыда) анытауа болады. детте бл байыры

халытарды ымдары емес (немесе олар мамандандырылан әлеуметтік

әлемдерде ана кездеседі). Олар этнограф зерттеу нәтижелерін жйелеуде

олдана алатын негізгі аналитикалы мәселелерді тйіндейді, сйтіп, олар-

ды теориялы ебектермен байланыстырады. Мәтінні басты мәселесі, яни

тарауларды немесе негізгі блімдерді рылымдау осы негізгі ымдар тр-

ысынан аныталуы ммкін. рине, мндай аналитикалы категориялар кез

келген жадайда этнографияны аспектілерін реттейді деуге болады. йт-

песе оны антропология немесе әлеуметтану трысынан мәні болмайды.

Іс жзінде кптеген этнографтар екі трлі категорияны зара араласуын

байайды. Сонымен, Гоффман (2014) «Америка аласындаы ашын-

дарды мірі» (fugitive life in an American city) атты ебегінде зі зерттеген

адамдарды тәжірибесін кейбір тарау атауларына олданады, мысалы:

«полиция есігіізді аанда» және «таза адамдар», ал басалары «ыл-

мыскер саналатын жастарды әлеуметтік мірі», сондай-а «протекция

және артышылытар нарыы» деген атауларды пайдаланады. Бларды

барлыыны аналитикалы сипаты бар. Шынында да, жергілікті (local) не-

месе байыры (indigenous) категориялар мен аналитикалы идеяларыны

зара әрекеттесуі және иылысуы – дрыс этнографиялы талдау белгіле-

ріні бірі. Ал мәтіндер бл айталанбалы интеракцияны ондаы негізгі та-

ырыптар арылы крсете алады.

Этнографиялы мәтінні аспектілері хронология мен даму жолдары

трысынан рылымдануы ммкін. Басаша айтанда, мәтін немесе оны

басты бліктеріні рылымы трысынан араанда, таырыптан грі, уа-

ыта баынады немесе уаыт пен таырыпты атар алып отыруы ммкін.

сіресе этнографиялы талдау мансап, негізгі процестер және даму цикл-

дері трысынан баяндалса те маызды. Сонымен атар хронологиялы

рбу – науан, саяси озалыс немесе арулы крес этнографиясын -

рылымдауды негізгі әдісі. Ол азіргі заман тарихыны нарративіне сас.

Оны айын мысалын Киркси (2012) Индонезияны баылауындаы Батыс

Папуа (аралды Папуа Жаа Гвинеямен блісетін Жаа Гвинеяны шыыс

жартысы) арсыласу озалысына байланысты зерттеуінде келтіреді. 1998

жылы студент болан кезінен бастап Киркси алдаы он жыл бойы оза-

лысты баылап жреді. ылыми ебегіні негізгі блімдері авторды зерт-

теу ызыушылыы мен абілетін дамыту туралы мәліметпен атар, жеке

кезедерге арналан. Бл тарауларда ол, әрине, зін мессиялы кріністі

трлері сынды аналитикалы таырыптара арнайды.

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

301

Мны бәрі – этнографиялы ылыми ебекті немесе докторлы дис-

сертацияны жоары дегейдегі мәтіндік алыпа келтіруді жолдары.

Олар, крсеткіміз келгендей, таза типтер емес. Кптеген этнографиялы

мәтін осы негізгі аидаларды әртрлі аспектілерін станады. Міндетті

трде кшіріліп алуа тиіс жалпы модельдер жо. Болаша ылыми жмыс

авторы, әрине, әртрлі мәтіндік «парадигмаларда» берілгендей, кез келген

әдісті тадауда иналмауы керек. Дегенмен авторлар әлеуметтік әлемді

әлеуметтік-ылыми мәтінге алай айналдыруа болатыны, сонымен атар

негізгі таырыптар мен тарауларды андай екені туралы ойлананы жн.

Оны бірден дадысыз жасау ммкін емес, бл аналитикалы мәтіндер-

ді және (тптен келгенде) тарауларды олжазбаларын жазу барысында

пайда болады.

Жалпы типтер мен нақты жағдайлар

Алдыы тарауда біз деректер мен теорияны тсінуді бір әдісі типтер

мен кейстер арасындаы байланысты зерттеу деп атап ттік. Бл байла-

ныс абдукция, аналитикалы индукция немесе негізделген теория шін де

зекті. Енді осы негізгі модель жазу аспектілері шін де тиімді әдіс екенін

еске салымыз келеді. Расында, этнографиялы мәтін жазуды брыннан

келе жатан дәстрі бар. Ол дәстр аясында жазу стилін типтер мен кейс-

тер арасындаы байланыс анытайды. Екеуіні арасындаы байланысты

алыптастыруда идеалды типтер мен нақты типтер олданылады.

Идеалды тип ымы бізге таныс: бл – барлы баыланатын кейстер-

ге сәйкес келмейтін және сәйкес келуді кздемейтін аналитикалы немесе

теориялы конструкция. Ол әлеуметтік былысты негізгі белгілерін ам-

туа арналан. Идеалды типтер әлеуметтік институтты немесе әлеуметтік

процесті «грамматикасын» амтамасыз етеді. Грамматика тілдегі сйлеу

мәнерін толыымен крсете алмайды, сол сияты, сйлеуші крсете ала-

тын сйлеу ерекшелігін тгелімен тізіп бере алмайды немесе жасай ал-

майды. Іс жзінде ол тілді мінсіз нсасын сынады. Сол секілді, әлеу-

меттік сала алымдарыны конструкциялары абстрактілі нсаларды

сынады. Алдыы тарауда айтылан Ирвинг Гоффманны оқшаулан-

ған институты туралы тсінігі – осы типтегі тжырымдама. Гоффман

оны трмелер, психиатриялы ауруханалар, әскери мекемелер, монас-

тырь орлары, мектеп-интернаттар және т.б. осы сияты институттар-

а орта негізгі белгілерді сипаттау шін пайдаланды. Олар бір-бірінен

аны ерекшеленсе де, бл йымдарды негізгі орта белгілері бар: жал-

пыа бірдей кесте, ата шекаралар, ережеге негізделген тәртіп және т.б.

(Goffman, 1961; Scott, 2010).

Аналитикалы абстракцияны бір трін процестерге де, йымдара

да олдануа болады. Ауысу рәсімі туралы классикалы идея – брын-

нан келе жатан тжырымдама. Ван Геннеп мндай рәсімдерді грам-

матикасын алаш рет жасаан кезде барлы рылымны негізіндегі

302

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

жалпы тжырымдама сынды. Бл дниеге келу, неке, лім және мір-

ді баса да ткелдерін (соны ішінде діни бастамаларды) айтарлы-

тай сас ететін жалпы асиеттерді амту шін олданылады. Оан

айтарлытай сас тжырымдама – біратар әлеуметтік және мәдени

орталардаы жеке және жымды тпелі кезедерді жалпы белгіле-

рін анытауа ммкіндік беретін статусты ауыстыру тжырымдамасы

(Glaser және Strauss, 1971/2017).

Осы және оан сас кптеген идея әлеуметтік ылымдарда танымал.

Негізі, келтірілген мысалдар те жасы таныс боландытан дәл соларды

тадады. Олар 9-тарауда сз болан типологияларды рліне сайды.

Мны себебі – жазбаны рылымдау мен этнографиялы зерттеулер-

ді репрезентациялау шін осындай идеалды типтерді жиі олданы-

луын крсету ажеттілігі. Кптеген классикалы этнографиялы ебекте

біз наты және абстрактілі, жергілікті әрі типтік, субстантивті мен тео-

риялы арасындаы траты байланысты аны креміз. Жалпы және

идеалды-типтік конструкцияларды жергілікті этнографиялы мыса-

лын Эдмондсон (1984) нақты тип арылы береді. Егер идеалды тип

абстракция болса, онда наты тип – оны кейбір негізгі ерекшеліктерін

амтитын жекеленген жадай. Ол жалпы типті бейнелейді, оан мысал

келтіреді және ондаы жекеленген жадайды білдіреді. Наты тип жал-

пы ыты принципті мысала келтіретін жеке «кейске» немесе ауруды

крсететін медициналы «кейске» сас. (Шын мәнінде, клиникалы ме-

дицина идеалды және наты типтер арасындаы дәл осындай атынасты

крсетеді). Сондытан біз мәтіндерде кптеген этнографиялы авторды

қысқа эпизодтар мен деректер үзіндісін олданатынын кездестіреміз. На-

ты типтер әдетте схбат транскрипцияларыны зінділерінен, далалы

жазба зінділерінен немесе осыан сас деректер трлерінен алынады.

Тиісінше, аталан жазу стратегиясын олданатын этнографиялы мәтінні

рылымы жаарып отырады.

Сондай-а жалпы және наты арасында немі диалог болатынын атап

ткен жн. Лофленд (1974) мны жергілікті және жалпыны зара йлесі-

мін жатай отырып, сапалы зерттеу саласындаы ылыми ебектерді ба-

алау критерийлеріне шолуында талылайды. Ол «типтікті» аналитикалық

құрылым трысынан талдайды. Этнография пайдаланатын тжырымда-

малы ресурстарды млдем жаа болуы ажет емес; ол ешашан мм-

кін емес те. Дегенмен дрыс жазылан мәтін зіні негізгі идеяларыны

алай дамыанын, сыналанын, згертілгенін немесе кеейтілгенін кр-

сетуі маызды. Лофленд егер этнографиялы мәтін жаа аналитикалы

рылымсыз наты бір ортадаы оиаларды ана сипаттаса, онда ол бол

майды деп болжайды. Демек, аналитикалы рылым мен эмпирикалы

деректер бір-бірімен тыыз байланысты болуы керек. Басаша айтанда,

мәтіндік рылым сәтті болуы шін жеткілікті трде «пысыталуы» керек.

Яни бл «фреймні рамдас элементтерін анытайтын, салдарын және

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

303

басты вариацияларын крсететін, сондай-а осыны барлыын сапалы

деректерді йымдастыру мен сыну ралы ретінде олданатын» мәтінде

тжырымдалуы керек. Сонымен атар сәтті мәтіндік рылым «наты ин-

теракциялы оиалар, жадайлар, эпизодтар, әзілдер, былыстар және

шынайы әлемдегі кріністерден» тратын «оиалара толы» болуы керек

(Loﬂand, 1974:106–107). Аналитикалы тжырымдар «негізді», сондай-

а олар баыланан әлеуметтік мірді ерекшеліктерімен байланысты

болуы ажет. Екінші жаынан, оиалар мен мысалдарды шамадан тыс

айталанбауын адаалаан жн; әйтпесе ол «гипероиаа» айналып ке-

туі ммкін. орытындылай келе, Лофленд сыншыл оырманны аналити-

калы рылым мен зерттеу деректерін «бір-бірін толытырушы» ретінде

кргісі келетінін айтады. айталап айтса, наты мен аналитикалы, эм-

пирикалы пен теориялы арасында траты зара әрекеттесу болуа тиіс.

Этнографты кәсіби дадыларыны бірі – сол екеуі арасындаы тепе-те-

дікті табуа тырысу, ал оырманны кәсіби дадысы– осыан сай мәтінні

сапасын баалау.

Бл Беккерді (2014) «кейстерден» аргумент келтіргеніне сайды.

Наты, жергілікті және ерекше кейстен бастап, бір уаытта бастапы кейсті

тсінуді кеейтетін және кптеген кейс пен мысалды біріктіру шін оны

аналитикалы, тжырымдамалы рылымын дамытатын, параллельдер

мен арама-айшылытарды таба отырып, адам интеллектуалды әрі бейне-

лі трде кейстерден тыс шыа алады. Басаша айтанда, сәтті этнографиялы

мәтіндерді кпшілігі «негізделген теория», «абдукция» немесе «аналити-

калы индукция» принциптерін амтиды, олар аналитикалы процедура-

ларды ашы сипаттамайды, керісінше, аталан принциптерді идеялар мен

деректер, жалпы фреймдер мен наты мысалдар арасындаы диалог ре-

тінде крсетеді. Жарияланан мәтін деректер мен идеялар арасындаы

диалогты, «негізделген теория» сияты идеяларды негізін райтын

принципті натылауды ажет етпестен орытындылайды. Біра наты тип-

терді енгізу – автор этнографиялы мәтінді дайындауда олдана алатын

сенімді тәсілдерді бірі.

Тәжірибе жзінде зерттеу нәтижесі бойынша, мәтін жазуды кбіне-

се бір немесе бірнеше «жадайлар» немесе «кейстерден» бастаан д-

рыс. Тжырымдамалы лгі немесе әдіснамалы парадигмадан бастау

міндетті трде нәтижелі бола бермейді. Одан да зііз жасы білетін

кейбір сратар мен таырыптарды алып, олар туралы жазудан бастау

әлдеайда тиімді. Этнографиялы зерттеуді баса аспектілерімен а-

тар, мндай сратар мен таырыптарды мәтін жазу барысында (олар-

ды бекітіп аланнан кейін уаытша болса да) негіз ретінде арастыруа

болады. Ал кейін кбірек таырып және наты жадаймен толытыру,

жалпы тжырымдамалы немесе дескриптивтік мәтін жазу шін оны

атарын кеейтуге болады.

304

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

Этнографиядағы троптар

ХХ асырды соы онжылдыынан бастап этнографиялы әдебиеттер-

де олданылатын ережелерге деген ыылас ерекше болды. Антропология

пәні этнографиялы мәтінді зерттеуде те маызды рл атарды, дегенмен

бл жаратылыстану ылымдарында да, гуманитарлы пәндерде де «зерт-

теу риторикасы» туралы ке ылыми ызыушылыты крсетті. Этнограф

міндетті трде әртрлі сз орамдарын (троптар) олданады. Олар әлеумет-

тік акторларды, әрекеттер мен зерттеу ортасыны танымал және шын-

дыа жанасатын реконструкцияларын жасау шін пайдаланылады. Сз

орамдарын олдану кптеген аналитикалы таырыпты шін де маызды.

леуметтану мен антропологиядаы негізгі ымдар кбінесе метафора-

лы маынада олданылады, себебі олар сз айшытарына, аналогиялар-

а және баса да тәсілдерге сйенеді.

Этнографиялы ебек авторыны міндеті – метафоралы олданыстар-

дан бас тартпау (айткенде де, олай істеу ммкін емес). Олардан бас тарту

мәтінді академиялы немесе ылыми ерекшелігінен айырады. Метафора-

лы сипаттамаларды графикалы жолмен олдану немі этнографа тән

дадыларды бір блігі болуы керек. Дегенмен бл метафораларды оды-

солды олдану дегенді білдірмейді. Ауыспалы маынаны кшін мойын-

дау оны ретімен және аидалар негізінде олдану ажеттігін тсінуді талап

етеді. Егер метафоралар дрыс олданылмаса, олар сиыршы шәкірттері-

ні серіктестері, кмекшілері сияты, баылауа баынбай, ашып кетіп,

аыр соында здері ойлап тапан бейбаты тбіне жетеді. Аналитика-

лы трыдан пайымдауа абілетті этнограф метафораларды сынап круі

ажет. Оларды деректер негізінде тексеруі, оларды бір таырып аясында

деректерді йымдастырудаы ыпалын ана емес, сонымен атар арты-

шылытары мен кемшіліктерін іздеуі керек; бл жаа, ктпеген ойлара

жетелеуі ммкін. Сондытан этнографиялы ебек авторы әртрлі мета-

фораларды олдану арылы эксперимент жасап, ндылыын зерделеуі

керек. Автор коннотация, аллюзия және импликацияны ына отырып, сз

орамдарыны зерттеп отыран мәселелерге атысты орынды олдануын

адаалауы керек. Ноблит пен Хэйр (1988) метафораларды тадау мен

баалауда олдануа болатын біратар критерийді жинатайды. Олара

«немділік», «сенімділік» және «ауымдылы» жатады. «немділік» ым-

ды жалпылайтын арапайымдылыты; «сенімділік» – метафораны тиімді

болуын, «кпсзді, екіштылы және арама-айшылыты» болмауын;

«ауымдылы» метафораны әртрлі салаларды біріктіру абілетін білді-

реді (Noblit және Hare, 1988:34).

Сондытан этнографиялы далалы зерттеулер мен деректерді нәтиже-

лі зерделеу метафораларды олдану бойынша эксперимент пен ойлауды

амтуы ммкін. Дегенмен бл процестер міндетті трде саналы және ра-

ционалды баылауа бейім бола бермейді. Олар кбінесе бізді «кон-

вергентті» емес, «дивергентті» ойлау процесімізді німі саналады. Алайда

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

305

орынды метафоралар зерттеу жмысыны нәтижелі болуына кмектеседі.

Этнографиялы зерттеу авторы біратар ытимал тжырымдамалар мен -

састытарды сынап круге дайын болуы керек. Нәтижелі іздеу дегеніміз – «е

жасы» идеяларды жиынтыын емес, саналуан таырыптар мен троп-

тарды іздеуді білдіреді. Олар ажет лшемдерді немесе категорияларды

аншалыты амтитыны, коннотацияларды йлесімділігі және талдау мен

салыстыруды жаа баыттарын сынуда оларды ндылыы трысынан

баалануы ммкін. Метафоралы ойлау мен жалпы тжырымдамаларды

дамуы арасында тікелей сабатасты бар. Олар «беймәлім» болып крін-

генді «таныс» ету, «танысты» «беймәлім» ету арылы байланыстырады

және салыстырады.

Метафораны мастер троптарын синекдоха толытырады. Ол – репре-

зентация лгісі, мнда «блшек» «ттасты» білдіреді. Тиісінше, ол жай ана

аллюзия кзі емес; бл – сипаттамаларды белгісі. Негізі, барлы ммкін

атрибуттар мен натылаулар тізімін арастыратын нәрсені сипаттау ммкін

емес. Іс жзінде сипаттамаларды басым кпшілігі тіпті толы тізімге жа-

ындамайды. Жаа ана крсеткеніміздей, «деректер» ретінде арастыра-

тынымыз міндетті трде синекдоха трінде болады. Жеке белгілер мен мы-

салдарды тадап, оларды орындарды, адамдарды немесе оиаларды

белгілі бір сипаттамалары ретінде анытаймыз. Баыланатын немесе зерт-

телетін мірді наты бліктеріне оларды «мысалдар», «иллюстрациялар»,

«кейстер» немесе «ыса эпизодтар» ретінде тадап, сынатындай тәсіл

арылы мән береміз. Наты типтер синекдоханы мысалдары болады.

олдануа болатын критерийлер әртрлі. Эстетикалы критерийлерді

логикалы сратармен зара әрекеттесетіні рас. Синекдоханы принципке

негіздей отырып олдану ата формулалармен емес, міндетті трде кәсі-

би шешімдермен реттеледі. немділік және кпсзділік мәселелері әрда-

йым туындап отырады. немділік мәселесі апаратты бге-шігесіне дейін

амти алмайтынымызды крсетеді. Кез келген жазбаша жмысты дайын-

дауда уаыт пен кеістік ана емес, сонымен атар оырманны назары

да маызды. Шамадан тыс толы, егжей-тегжейлі немесе шбалаы си-

паттамалар мен мысалдар әдетте дрыс мәтін бермейді. Мәтінні егжей-

тегжейлі және тсінікті болуы белгілі бір дәрежеде бір-бірімен бәсекеле-

седі. Кп жадайда оларды арасында ымыра боландытан, этнографа

жазба жмысын жекелеген, тадаулы апарат негізінде руа тура келеді.

рине, «блшек» пен «бтін» арасындаы арым-атынас негізді болуы

керек. Мысал немесе иллюстрация арасындаы тадау тжырымдамалар

мен индикаторлар трысынан деректерді дрыс талдануын білдіруге

тиіс. Сондытан да синекдоха метафораны толытырушы болып келеді.

Екеуі де «сйлейтін» ебектерді жазуда табии тілді олданады. Метафора

трлендіріп, тсіндіреді, ал синекдоха сипаттап, мысал келтіреді. Кбінесе

бейнелі сзді пайдалануды мәні зерттеу саласынан оны маызды тсын

алып, одан мастер-троптар жасауда жатыр. Осылайша натыны тікелей

306

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

оны контексінен алып, сондай-а жалпы маынасын крсете отырып,

айтадан жалпыланан мәнге айналдыруа болады.

Тиісінше, этнографияны мәдениетті немесе йымны наты, ерек-

ше белгілерін згерту және оан одан да кбірек мән беру арылы ынта-

ландыруа болады. Дэмиан О’Доэрти (2017) Манчестер әуежайында

этнографиялы зерттеу жргізді. Далалы зерттеулер барысында жаа

әуежайды демалыс блмесін жоспарлауа және руа ерекше назар ау-

дарылды. Белгілі бір дегейде аталан мәтінді йымдаы далалы зерттеу-

лерді сюрреалистік сипаттамасы ретінде оуа болады. Алайда О’Доэрти

азіргі оамны әуежайды кту залында уаытын ткізуін, яни «лаунд-

жификациясын» (loungiﬁcation) арастыру шін жергілікті және ерекше си-

паттаманы олдану арылы мәтінні маызын арттырады. уежайды кту

залы – барлы жерде шектеулермен және белгілі бір нәрсені болмауы-

мен аныталатын орын. Оны мономәдени біралыптылыы, сондай-а

онымен бірге жретін зеріктіргіштігі азіргі оырмандарды кпшілігіне та-

ныс. Сйтіп, бір әуежайда жргізілген зерттеу ірі мәдени тенденцияларды

метафорасына айналды.

Көріністер, диалог және нарратив

Біз наты типтерді кбінесе «ыса эпизодтар» және далалы жазба-

лардан зінділер лгісінде олданылатыны туралы айтты. Кптеген ы-

лыми ебекте мндай материалдара за оиалар, драмалар немесе

зын сонар диалогтарды жатызуа болады. Мысал ретінде Десмондты

ртсндірушілер туралы ылыми ебегін келтірейік (Desmond, 2007). Ол

орман ртсндірушілері бригадасыны толы мшесі ретінде жмыс істе-

ді. Сонымен атар далалы жазбалар жргізіп отырды. Оны ебегі тал-

дау мен идеялардан трса да, кп блігі графикалы эпизодтар, сонымен

атар рт сндіру бригадасыны мшелері мен автор арасындаы әгі-

мелер арылы беріліп отыр. рине, саты танытан жн. Егер далалы

жмыста электронды жазба жргізілмесе, онда бл тл сздерді дала-

лы жазбалар мен естеліктерге сйену арылы міндетті трде айта рас-

тырыланын білдіреді. Сондытан айта рылан сйлеу әрекетін жазып

алынан деректерді олдану ретінде емес, әдеби, риторикалы тәсіл ретін-

де арастыран абзал. Уильямс пен Милтон (2015) Нью-Йорктегі алая-

тарды зерттеуінде сас кзарасты станады. Алая – девиантты туралы

зерттеулердегі айталанатын мотив. Ол – Ирвинг Гоффманны стиліндегі

драматургтерді иялын зіні алдамшы жолдары мен алаятыы арылы

жаулаан орындаушы. Сондытан оларды з әрекеттері арылы крсету

керек. Осылайша ылыми ебек акторларды мәліметіне және «сзбе-

сз» берілген алдап-арбауды виртуалды жолмен растырылуына не-

гізделген. Бл – немі кшедегі тікелей баылауа негізделмесе де, оыр-

мана алаятыты мәнін жеткізуді крнекі тәсілі. Егер далалы зерттеу

барысында наты уаыттаы оиалар аудио немесе видеорылылар

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

307

кмегімен таспаланбаса, әгімелерді, кріністер мен кездесулерді кез

келген жанды нсалары мият айта рылуы керек. Бл, әрине, міндетті

трде толы жазбаларды сына алмайтын, далалы зерттеу жазбаларына

негізделген кез келген жазбаша мәтінге атысты. Алайда за оиалар

айта жйеленіп, тл сз трінде сынылан кезде жазбалар мен соы жа-

рияланан нсаны арасындаы айырмашылы жер мен кктей болады.

Этнографты растыран нарративтерінде кбінесе наты типтер ол-

данылады. Нарратив ерекше реттілікті алыптастырады. Ол масат пен

ктпеген салдар туралы мәлімет растырады. Нарративтер адам тәжіри-

бесіні уаытпен реттелуіні аса маызды екенін крсетеді. Оиаларды

сипаттай отырып, біз адамдарды наты әлеуметтік жадайларда алай

әрекет ететінін және кері жауап беретінін крсетеміз. Бл арада аталан

әлеуметтік акторларды «кейіпкерлер» немесе әлеуметтік «типтер» ретінде

анытап, айта рамыз. Сол сияты, әрекет пен интеракция задылы-

тарын, оны болжауа келетін тәртібін және ктпеген тосын жадайлары

немесе дадарыстарын білуге болады. Оырмана әдеттегіні де, ерекшені

де «крсете» аламыз.

«Далалы зерттеулерді» «мәтінге» айналуы белгілі бір дегейде кн-

делікті мірді нарративті реконструкциялары арылы жзеге асады. Эт-

нограф оианы баяндау дадысын ынып, оларды сыни трыда жетіл-

діруді йренуі ажет. Сондытан этнографиялы зерттеу жргізетін автор

шін нарративті аналитикалы артышылыын, яни нарратив реконст-

рукцияларын тсіну және оны ретімен олдану те маызды. Нарративті

әлеуметтану немесе антропология талдауын жасаудаы ммкіншілігін ба-

алау шін оны адам болмысыны немесе тсінуді негізгі аспектісі ретінде

ктермелеуді ажеті жо.

Трагедиялық және аналитикалық ирония

Ирония – әлеуметтік сала алымдары, оны ішінде этнографтар кеінен

олданатын әрі тсіндіретін негізгі сз орамы. Ирониялы баыт әлеуметтік

сала алымдарыны станымына тән. сіресе ол перспективизм мен реля-

тивизм кзарастары абылданан кезде айын крінеді. Интерпретатор-

мәдениеттанушы кбінесе имплицитті және эксплицитті арама-айшы-

лытарды олданады. Біз «таныс» және «бейтаныс»; «зінен-зі белгілі»

және теорияа негізделгендер; масаттар мен әлеуметтік әрекетті «бай-

алмайтын салдары» арасындаы крделі әрі иын арама-айшылы-

тарды алмастырумен айналысамыз. Этнограф тсінігі кбінесе бәсекелес

кзарастар жйесі немесе рационалдылы арасындаы арама-айшы-

лытардан туындайды. Дәстрлі мораль жекеленген мәдениеттер мен суб-

мәдениеттерге тиесілі моральа арама-айшы болуы ммкін. Этнограф,

оырман және басалар (мәтінде келтірілгендер) арасындаы траты

диалектика ирония ммкіндігіне толы.

308

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

Карен Хоны Уолл-Стрит этнографиясы – иронияны арапайым мы-

салы. Хо бір элиталы университетті тлегі, екіншісіні магистранты ре-

тінде з әлеуметтік капиталын олдана отырып, инвестициялы банкке

жмыса абылданды (Ho, 2009). Мндаы жмысы Принстондаы ма-

гистратура бадарламасын бітіргеннен кейін демалыста жасалан «дала-

лы зерттеу алдындаы жмыс» ретінде сипатталады. Хо инвестициялы

банкті кнделікті жмысына бар-кш жігерін салып, толыымен кірісіп

кетті. Инвестициялы банктерді корпорацияларды сатып алуы және

«ызметкерлерін ысартуымен» бірге, «акционерлік нын арттыруа»

мтылатынын тікелей баылады. Ол Уолл-Стрит задылыыны негізінде

жатан иронияны атап тті: бл әрекеттер кбінесе сол корпорациялара

зиян келтірді, тптеп келгенде, оларды наты ныны крт тмендеуіне

және оларды акциялары баасыны тмендеуіне әкелді. Сонымен, не-

гізгі зерттеу сраы:

Уолл-Стритті инвестициялы банктері з масатына жетуде нелік-

тен сәтсіздікке шырайды? Инвестициялы банкирлер корпоратив-

тік және аржылы дадарыстарды тудыратын әрекеттерге араласа

отырып, акционерлік нды жариялау секілді иррационалды тәжіри-

белермен не шін айналысады? Акционерлік н оны жатастары-

ны трасыздыы мен сәтсіздіктеріне арамастан, мәдени легитим-

ділікті алайша сатайды?

(Ho, 2009:25)

Осыан байланысты ирония одан сайын кшейе тсті. Инвестиция-

лы банкті жмысы шыындарды ыса мерзімде тмендету маса-

тында баса йымдарды «ысартуды» ола алды. Хо жмыс жасаан

банктегі топты зі жарамсыз болды. Штат саны ысартылды, Хоны

зі де «ысартыландар атарынан табылан антрополога» айналды

(215-б.). Ол әріптестеріні жмыстан босатыланын жария еткен жи-

налыстан алай шыанын және оан зіні атыса алмаанын (иро-

ниялы трде) әсерлі сипаттайды. ызметкерлер жмыстан немесе

имараттан шыл трде шыарылмады (осыан сас зге де жадай-

лардаыдай), олара жобаларын аятау және баса жмыс іздеу шін

осымша мерзім берілді. Негізгі ирония – штатты ысарту тәжірибесі

Хоа Уолл-Стрит мәдениеті туралы жаа және ктпеген тсінік алып-

тастырып, зерттеуге жаа серпін беруі ммкін.

Сондай-а айталанатын трагедиялы ирония бар. Ол әлеуметтік әрекет-

терді ктпеген салдарын крсетеді. Этнографтар з аргументтерін ирония-

лы арама айшылы терминдері негізінде пайымдайды. Яни бл – о-

амдаы брыннан мойындалан дниелер және әлеуметтік шынайылыты

этнографиялы зерттеу арылы тсіндірілген дниелері арасындаы арама-

айшылы. Жергілікті мәдениеттерді мәні олара космополиттік немесе

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

309

стем әлеуметтік шарттарды (кбінесе имплицитті трде) арама-айшы

ою арылы аныталады. Жйелі этнографиялы ылыми ебек Поппер-

ді терістеу теориясыны бейсаналы нсасын крсетеді: олар абыл-

данан ылыми ілімге арсы шыып, оны арама-айшы мысал арылы

теріске шыарады; олар әлеуметтік әлемні «ресми» нсаларына айшы

келеді; олар тәртіпсіздік ктілетін жерде жергілікті тәртіпті крсетеді; олар

жалпы абылданан моральдан згеше жергілікті алыптасан мораль-

ды сипаттайды. рбір этнографиялы «кейс» алыптасан теориялар мен

абылданан идеяларды салыстырады және оларды тексереді. Теорияны

тестілеу әдетте этнографиялы бастаманы негізгі блігі болып саналмай-

ды. Оан оса, этнографтарды басым блігі дедуктивті емес, индуктивті

логикаа назар аударады. Дегенмен этнографиялы талдау мен жазуды

айталанатын ирониясы этнографиялы дәстрге азіргі дниетанымды

тексеріп, жаартып отыратын сыни сипат береді. Осылайша бл трыда

этнографиялы мәтіндер имплицитті трде теорияны тестілеу мен оны жа-

сау мәнеріне сай келеді.

Этнографиялы жазуды риторикасы мен поэтикасына ысаша шолу

жасамас брын, этнографиялы және баса ылыми ебектердегі топос-

тардың (topoi) орнын атап ту керек. Классикалы риторикадаы «топос»

сзін «алыпты былыс» (типтік жадай) деп аударуа болады. Бл – ри-

торикалы тәсіл. Аталан тәсіл арылы баршаа орта пікірге немесе белгі-

лі мысалдара жгіну негізінде тыдаушыны немесе оырманны келісімі

немесе оан атыстылыы зерделенеді. ылыми ебектерде топос туралы

зерттеулер кбінесе «дәлелдеуді ажет етпейтін сілтеме» негізінде беріле-

ді. Мндай сілтемелер – ылыми зерттеушілер олданатын е тиімді такти-

ка. Олар наты орытындылар немесе са-тйек мәселелерді анытау не-

месе жоа шыару шін олданылмайды. Керісінше, стандартты бадар

белгілеу шін олданылады. Іс жзінде олар тпнсадаы (згертіліп

те берілуі ммкін) цитатаны мазмны шін емес, кейде дәстрлі пікірді

олдау шін айта пайдаланылады. Олар пән бойынша «барлыымыз

білетінді» растау шін олданылады және ылыми сенімді білдіреді.

Этнографиялы жазуда осындай масаттар шін олданылатын кпте-

ген «классикалы» (міндетті трде ескі емес) библиографиялы материал

бар. Осы кітапты бірнеше жерінде олданан белгілі туындыларды бірі –

Ирвинг Гоффманны ебегі.

Этнограф жмысты салыстырмалы, жалпы және интермәтіндік сипа-

тын крсету шін стандартты сілтеме топосын олдана алады. Бл архетип-

ті растыруа кмектеседі. Ол наты этнографиялы мәтінді жалпы білім

негізімен байланыстырады. Ол этнографиялы саланы жергілікті ерек-

шеліктерінен тыс әмбебап кзарас жйелеріні сырты белгілерін жасай

алады. Дегенмен этнографиялы жанрды топостарына те сатыпен а-

рау ажет. рине, дәлелдеуді ажет етпейтін сілтеме дереккзі мәтіннен-

мәтінге, бір ылыми буыннан келесі ылыми буына ателерді айтадан

310

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

берілуіне себеп болады.

Екіншіден, «арапайым» білімге кз жма арау

(әлеуметтік-ылыми немесе ылыми емес болсын) этнографияны анали-

тикалы артышылы және жаашылдытан айыруы ммкін. Кпшілік ма-

лдаан және баршаа мәлім ілім ретінде арапайым рефлекске сенуге

болмайды. Жаа тсінік пен алынан білім арасында немі шиеленіс болуы

ажет. Бл – этнографиямен айналысатын авторды әдеби немесе рито-

рикалы дадылар жиынтыыны блігі. Сондытан оны барлы баса ре-

сурстар сияты дрыс пайдалану керек.

Аудитория, стильдер және жанрлар

Этнографиялы жазуды аналитикалы трыдан тсіну шін дайын мә-

тіндерді ытимал аудиториясын ескеруі керек. алай боланда да, эт-

нографтар акторларды кнделікті тсініктері растырылатын әлеуметтік

контексіне мият назар аударуа міндетті. Біз тсініктер сралан ба неме-

се з еркімен берілген бе, кімге және андай масатта (әдейі немесе бай-

аусызда) берілгеніне және т.б. назар аударамыз. Дегенмен этнографтар

здеріні жарияланан жмыстарына атысты мндай кзарасты немі

стана бермейді. леуметтік сала зерттеулері шін ытимал аудиториялар

айтарлытай кп: ылыми ызметкерлер, ылыми жетекшілер, әлеумет-

тік ылымдар саласыны студенттері мен оытушылары; әртрлі кәсіби

мамандар мен саясаткерлер; баспагерлер, журнал редакторлары мен ре-

цензенттер; сонымен атар наты белгісі жо аудитория – «жалпы ба-

ра». Аудитория әртрлі формалар мен стильдерде жазылан мәтінді ктеді

және баалайды: академиялы монография, ылыми журнал мааласы,

блог, баралы журнал мааласы, полемикалы эссе, әдіснамалы неме-

се теориялы маала немесе зерттеу тәжірибесі туралы автобиографиялы

ебек. рине, олар сипаты жаынан әртрлі.

Этнографиялы мәтінге атысты аудиторияны алашы болжамы,

білімі және міті әртрлі болады. Кейбіреулеріні ортадан толы хабары

боландытан, оан атысты ызыушылы білдіруі ммкін. Басалары

әлеуметтану немесе антропологиялы кзарастармен мият таныс болса

да, оларды бл салада білімі аз немесе млде жо болуы ытимал. Кейбір

оырмандар этнографияны теориялы және әдіснамалы кзарастары-

на сйенеді; кейбіреулері зерттеуші кзарасын тсінбейді немесе оны

кзарасымен келіспейді, ондай жадайда автор оларды кзарасыны

дрыстыына иландыра білуі керек. Кей оырман практикалы және баа-

лау мәселелеріне тікелей назар аударады. Кейбіреулер «оианы» егжей-

тегжейлі арастыруа шыдамай, теориялы немесе әдіснамалы пікірта-

ластарды елемей, маызды тстары мен ыса мысалдарды ана оиды.

Беккерді (1967b) жиі сілтеме жасалатын «Whose side are we on?» атты мааласы-

ны дрыс емес тсіндірілуін оу шін араыз: Hammersley, 2000:ch3.

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

311

Біз этнографиялы ебегімізді әрдайым барлы ытимал тыдаушы

мддесіне сай бейімдей алмаймыз. Ешбір мәтін барша оырманны бар-

лы талабын анааттандыра алмайды. Аудитория мен стильді немесе

жанрды дрыс тсіну авторды бірнеше ауызша және жазбаша мәліметке

баыттайды. Іс жзінде осылай хабардар болуды зі жаа аналитика-

лы ойлара жетелеуі ммкін. Ричардсон (1990) этнография шін ауди-

тория мен стильді байланысы туралы зерттеуін сынады. Ол зі жргізген

зерттеуді басты блігі трлі нсаларды пайда болуына алай әкелгенін

сипаттайды, оларды әрайсысы трлі аудиторияа баытталып, әртрлі

формада тжырымдалады. Оны ебегі, бір жаынан, академиялы әлеу-

меттанушылара арналан публикациялардан, екінші жаынан, «сауда»

нарыына баытталан әйгілі кітаптан трды. Ричардсонны танымал е-

бегіні нәтижесі ретіндегі ауызша баяндамалары ток-шоуларда крініс

тапты. Ондаы әр мәтін сипатталан әлеуметтік былыстарды алуан нс-

асын білдіреді. ртрлі аудитория шін трлі стильді олдануда нені си-

паттайтынымызды және оны алай жаттайтынымызды кәсіби шеберлік-

пен згерте аламыз. Мысалы, Уолф (1992) Тайваньдаы далалы зерттеу

жмысы негізінде жасаан ш трлі мәтінді салыстыра отырып, з зерттеуін

жасауда олданан балама мәтіндік стратегияларды сипаттап, мысала

келтіреді. Олар әртрлі формада дайындалады, әртрлі оырманды кз-

дейді және әртрлі авторлы станымды олданады.

Масатымыз этнографиялы стильдерді тпкілікті нсаулыын жасау

немесе әр этнографияны оларды біріне сай болуы керек дегенді сыну

емес еді. Сзді негізгі тйіні жазу тәсіліміз не жазатынымыза және ан-

дай аудиторияа арнайтынымыза тікелей әсер етеді. Этнографиялы мә-

тінні осы аспектілеріне назар аудару – жалпы рефлексивтілік процесіні

бір блігі. Этнографты андай мәтіндік ережелерді олданатынын және

оларды оырмандар тарапынан алай абылданатынын тануы мен тсінуі

те маызды. Сонымен атар аудиторияны арастыру барысында ылыми

жмыстарымызды, маалаларымызды және танымал мәтіндерді жетек-

шіміз немесе информанттарды здері оуы ммкін екенін ескеру керек.

леуметтанушы да, антрополог та «олар» (яни зерттелгендер) зерттеу

нәтижелерін ешашан крмейді деп болжай алмайды. Осыан дейін кп-

теген антрополог зерттеген жазуы жо мәдениеттерге атысты бл пікір рас

боланымен, азір мндайды болжау ммкін емес. Дәл осы мәселе туралы

ойлар солтстікамерикалы антропологтарды автобиографиялы ебекте-

ріні бірінде (Brettell 1993) берілген. Олар здері зерттеу «объектісі» болан

кезде оырмандарды абылдауын әртрлі географиялы және әлеуметтік

зерттеу ортасы негізінде жаттайды. Сол сияты, Шихан (1993) ебегін

Ирландиядаы элиталы интеллектуал информанттар оитыны жайында

хабардар боланын, мны далалы зерттеуге алай әсер еткенін және

оны бл туралы алай жазанын крсетеді. Ол «жмысымда сипатталан

адамдар белгілі бір дәрежеде зерттеуімні нәтижелері негізінде жазылан

312

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

публикацияларды сынауа абілетті адамдар болатын» деп жазады

(1993:76). Негізгі информанттарды (мысалы, «Док» сияты негізгі ин-

формантты Уайтты «Кше иылысындаы оам» (Street Corner Society)

ебегіне (1981) реакциясы), азшылы топтарды зіні этнографиялы

мәтіндердегі репрезентацияларына атысты саяси сипаттаы реакциясы

(Rosaldo 1986) оу мен жазуды крделі арым-атынасы туралы тсінігі-

мізді тередетеді. Олар «далалы зерттеулердегі» әлеуметтік атынастар-

ды здерімен жанасып жатады және оларды әрлендіре тседі.

Жазу және репрезентация

Осыан дейін 1980 жылдары америкалы мәдени антропологияда пай-

да болан «репрезентациялар дадарысы» туралы ысаша тоталып ттік.

Ол Клиффорд және Маркусты (1986) редакциясымен жарияланан ма-

алалар жинаынан туындаан болатын. Белгілі бір дегейде, аталан е-

бекті жеке тарауларындаы егжей-тегжейлі аргументтер мен мысалдара

араанда, жалпы томыны негізгі идеясы ыпалды болды. Негізінен, е-

бек авторларыны жымды жолдауы этнографиялы мәтінні беделіне

баытталды. Олар этнографиялы жазуды алыптасан тәсілдеріне кмән

келтірді. Кмәндану себебі сол – мәтін стем этнографиялы кзарас пен

жалыз авторды пікірін ана білдіреді. Кейбір орталарда этнографиялы

мәтінні алай жазыланын жаппай айта баалау осы сынны нәтижесі-

нен туындады. Бун (1983) антропологиялы ылыми жмыстарды стан-

дартты мазмны адамзат оамдарыны алуантрлілігін жалыз теория-

лы парадигма аясында топтастыру шін арналан деді. Сол сияты, «реа-

листік» әлеуметтану этнографиясына тән стиль (Van Maanen 1988, 2011)

батысты, а нәсілді, ер адам, этнограф-алым «дауысыны» стемдігі

шін айыпталды. Оан сай, мндай жазу әдісі «басаларды» нін шыарт-

пайды: зерттелгендер мәтінде этнографиялы зерттеуді нсіз объектілері

ретінде ана крініс табады. ысаша айтанда, ол баылау мен оианы

баяндауды стем формасы ретінде этнографиялы баылаушыны (зерт-

теушіні) артышылыын крсетеді.

Бл «дадарыс» салдарыны бірі барынша ашы және «ретсіз» мә-

тіндерді насихаттау болды. Басаша айтанда, этнографиялы мәтіндер

жалыз нарративтен немесе тек автор кзарасынан трмай, жазу стилі-

ні алуан трін біріктіріп, кзарасын згерте отырып, аралас рылыма

ие болар еді. Бл тәсіл әртрлі эксперименттік және балама мәтіндік фор-

маттарды дамыту шін әлеуметтік зерттеулерді барынша жалпы «постмо-

дерндік» кзарасымен ассимиляцияланды. Іс жзінде этнографиялы және

осыан сас сапалы жмыстарын «балама» мәтіндік форматтара з-

герткен авторлар саныны артуы байалады. Осындай форматтара этно-

драмалар кіреді, мнда зерттеу нәтижелері драмалы ойындара, ойдан

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

313

шыарылан нарративтер мен ледерге айналады (араыз: Elliott және

Culhane, 2017).

Біратар автор этнографиялы ебекті сыну барысында «постмодерн-

дік» эстетика мен этикаа ол жеткізу шін этнографиялы мәтіндерде

кездесетін дәстрлі реализмнен ауытуды насихаттап отырды. Далалы

зерттеулер, әлеуметтік мірді парадокстары мен иындыын дәріптеу

әрекеті антропологиядаы «жаа материализмдер» және «онтологиялы

бетбрыс» туралы кейінгі ебектерде жаласын тапты (араыз: мысалы,

Law, 2004). леуметтік әлем мен әлеуметтік акторларды реалистік мәтін-

ні жалыз нарративтік кзарасына баындыруды орнына, постмодерн

авторлар саналы трде жалыз нарратив және стемдікке ие этнографты

доминантты кзарасынан бас тартады (Tyler, 1986).

Сонымен, «реалистік» мәтіндер азіргі тада «әдеби» және «жазу-

шы» жанрларымен толытырылуда. Десек те мнда парадокс бар. Негі-

зінен, дәстрлі этнография әдетте барынша бейтарап болып, автор мен

мәтін арасында салыстырмалы трде ашыты саталды. Ал соы кез-

дегі кейбір балама мәтіндер авторды алдыы атара шыарды. Мнда

рефлексивтілік принципі тым арты болды (авторды кзарасы бірінші

орына шыты). Оны мысалы ретінде «этнографиялы» поэзияны пай-

да болуын, әлеуметтік оиаларды айтарлытай дербес нарративтерге

субьективті трде згеруін, автоэтнографияны кейбір формаларын келті-

руге болады. Бл баыттаы жмыс этнографияны әдеби шыармашылы

ретінде ала тартады. Негізгі белгілері – мәтіндік эксперименттер жргізу

және «балама» әдеби формаларды зерттеу. Жазушыны этнографиялы

мәтіні – барынша шебер йлестірілген композиция. Дегенмен тіпті мны

зі авторды белгілі бір стильді пайдалананын крсетеді. Этнографияны

крнекі таырыбы болатын әлеуметтік әлем, бәлкім, авторды әдеби ш-

тарлыы мен айла-амалдары арылы (брыныдан да) кбірек брмала-

нуы ммкін.

Жазуды «таза» немесе «млдір» тәсілдері болмаса да, ттастай бей-

тарап авторлы стиль (баылаушы-автор әрекетіні еркіндігі болмайтын)

және айтарлытай әдеби лгі (авторды әлеуметтік әлемге араанда ма-

ызды болатын) арасында дрыс тепе-тедік саталуы керек деп санай-

мыз. Кей орталарда жаа әдеби бетбрыс стемдік етуші станымдарды

бір блігіне айналды. Ал біратар журнал (әсіресе Qualitative Inquiry және

Qualitative Studies in Education) маалаларды немі балама формаларда

жариялайды. Біріншісі – кптеген автобиографиялы маалалары және

поэзиясымен ерекше танымал журнал.

Жоарыда атап ткеніміздей, кптеген контексте бейтарап реалистік

жазу мен автобиографиялы, жеке стильдерді арасындаы айын айыр-

машылытар жоала бастады. Авторлар далалы зерттеулер нәтижесіндегі

ебектеріні жеке тәжірибеге негізделгенін ала тартып, мәтіндерге здері

туралы жазуа арсылы білдірмеді. Бл автоэтнография жанрында айын

314

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

крінеді (Denzin, 2013; Bochner және Ellis, 2016). Бастапыда бл терминді

Хаяно (1979) «з» ауымдастыын зерттейтін этнографа атысты олдан-

ан: оны кейсі покер ойыншылары туралы (Hayano, 1982). леуметтану-

шыларды з мірбаяны туралы ойланып, оны әлеуметтану талдауыны

дереккзі ретінде олдану дәстрі брыннан бар. Америкалы интерак-

ционизм дәстрінен біраз мысал алуа болады. Фред Дэвис (1959) такси

жргізушісі болып жмыс жасап, жргізушілерді з жолаушыларын алай

абылдайтынын дәл сипаттайтын ебек жазды; Беккер (1951) джаз музы

канты болып жмыс істеді, ал оны е танымал жмыстарыны бірі джаз

музыканттары мен оларды тыдаушылары жайында болды; Рот (1963)

туберкулезге шалдыып, пациент ретінде далалы зерттеу жргізді және

бл тәжірибені туберкулез ауруханаларындаы кнделікті мір туралы

жазан кейінгі ебектеріне енгізді; Судноу (1978, 2002) пианист ретін-

де фортепианода ойнау тәжірибесі туралы интроспективті, феноменоло-

гиялы ебек жазды. Кптеген әлеуметтік жоба зерттеушіні з ызыу-

шылытары немесе міндеттемелерінен туындады. Скоттты ат жарысы ту-

ралы монографиясын (1968) оны ипподрома деген ынта-ыыласынсыз

елестету иын. ысаша айтанда, жеке естеліктер негізінде, әлеуметтану

талдауын жасауда әлеуметтанушылар здеріні мірбаянына сйенуі жа-

алы емес.

азіргі олданыста автоэтнографияны кп блігі, е алдымен, жеке

авторды пікіріне байланысты болады. Бл жанр (аналитикалы және мә-

тіндік) этнографты рефлексияны субъектісі және объектісі ретінде арас-

тырады. Тиісінше, авторды пікірі автобиографиялы сипатта болады. Бл

мәтіндерде жеке тәжірибені зерттеуге баса назар аударылады, ал кездесе-

тін иыншылытарды бірі – оны әлеуметтік әрекет пен әлеуметтік йым-

ны негізгі мәселелерін алмастыру ммкіндігі. леуметтік мәселе жекеге

айналады. Андерсон (2006) осы тенденцияа арсы шыа отырып, анали-

тикалық автоэтнографияның тиімділігін дәлелдейді. Мнда жеке тәжірибе

туралы пайымдау аналитикалы пікірлер алыптастыру шін олданыла-

ды. Негізі, мны з тәжірибелерін әлеуметтану таырыбына айналдыру-

ды авторларды алдыы буыны жасаан еді. Жеке пайым басты орына

шыса, онда ол әлеуметтік пайымды тсінуде этнографиялы императивті

ыыстырады деген ауіп бар.

Аткинсонны (2013) пікірінше, кптеген автоэтнографияны негізінде

тере ирония жатанын айтады. Ол эксперименттік, шыармашылы және

жаа деп аталанмен, әлеуметтану иялынан млдем жрдай болуы да

ммкін. Постмодерн уаыты баылаушы монологын ыыстырады деп бол-

жам жасауа болады. Алайда азіргі заманы автоэтнография оны зерт-

теушіні автобиографиялы монологымен ауыстырды. Аткинсон азіргі

заманы автоэтнография әдіснамалы және мәтіндік трыда радикалды

адам жасамады, оны орнына сентименталды реализмні формасын ж-

зеге асырды деп мәлімдейді.

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

315

азіргі кездегі ыпалды жанрларды бірі – перформанстық этнография

(performance ethnography) мәтіндік ммкіндіктерді таы бір ауымын кр-

сетеді. Перформансты этнография мәтіндерін біратар авторлар, соны

ішінде Конкергуд (2013) пен Дензин (2003) олдаан. Мндай мәтіндер

зерттеуді драмалы крініске немесе орындалуы ммкін мәтіндерге айнал-

дыру шін жазылады. Этнографиялы перформанс дыбысты, музыкалы

және визуалды ммкіндіктерден тратын кнделікті әлеуметтік әрекетті

кптеген трін зерттей алады. Казубовски-Хьюстон (2017) алдымен «ер-

тегі», кейін одан ойылым жазып шыанын егжей-тегжейлі баяндайды.

Екеуі де оны Польшадаы сыан әйелдеріне жргізген далалы зерттеуі-

не негізделеді. Брынан бар поэзия сияты перформансты этнография-

ны «бар» мәтіндер ретінде (айта) растыруа болады. Яни далалы

зерттеулерде баыланан эпизодтар брехтианды, дидактикалы эстети-

каны трін крсетуге арналандай драмалы крініске айналуы ммкін.

Дензинні (2003) бл жанра осан лесі осындай мысалдарды амтиды.

Драмалы кріністер мен эпизодтар белгілі бір кзарастарды білдіру шін

жасалады. Олар наты кзарастарды, соны ішінде әдіснамалы немесе

теориялы станымдарды білдіретін шынайы немесе иялдаы кейіпкер-

лерді біріктіру арылы толыымен ойдан шыарылуы ытимал (мысалы,

Denzin 2009; Hammersley, 2010c). Дегенмен мндай мәтіндік тәжірибе-

ні зіні этикалы ауіп-атері болуы ммкін (Atkinson және Delamont,

2010). Одан баса, перформансты этнографияны сыншылары іс жзін-

де бл кнделікті әлеуметтік интеракцияны перформативтік аспектілері-

не де, арапайым кездесулерді драматургиялы асиеттеріне де сәйкес

келмейді деп пайымдайды. Шынайы трде сйлеу мен іс-әрекетті талдау

кнделікті әрекет поэтикасымен сәйкес болуы ытимал. Ал жасанды неме-

се ойдан шыарылан диалогтар ру кнделікті сйлеуді этнопоэтика-

сына кедергі болуы ммкін. Делл Хаймс этнопоэтика туралы ебегінде шы-

найы трде пайда болатын нарративтерді ішкі рылымына баса назар

аударады (Hymes 1981; Kroskrity және Webster 2015). Осылайша ойлас-

тырылан этнопоэтика сйлеу мәнеріні поэтикалы немесе риторикалы

ерекшеліктерін анытауа арналан нарративтерді тзетеді. Сйтіп, ол сй-

леуді перформансты аспектілерін айта жазбайды, оларды бейнелейді

(салыстырыыз: Bauman, 1977).

Кейбір авторлар кнделікті сйлеу этнопоэтикасын «брыннан» бар

поэзияа бейімдейді немесе актерлерді сзін алып, оны «поэтикалы»

репрезентациялара айналдырды. Бл мәселеге атысты кптеген мысал-

дарды кездестіреміз. Атап айтанда, Леви (2015) мндай «поэтикалы»

реконструкцияа атысты жан-жаты кеестер береді. Ол жас әйелдерді

кеудесі (омырау) туралы айтан сздеріне назар аудара отырып, оларды

сексуалды бірегейлігі мен дене бітіміне атысты бірнеше схбат алады.

Осы мысалдарды іріктеп, бір поэтикалы жиынтыа біріктіреді. Оны

дәлелі ретінде мына зерттеуді атай аламыз: «...Мені омырауым» (89-б.;

316

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

сонымен бірге араыз: Leavy және Scotti, 2017). Мндай згертулерді

барлыыны белгілі бір кемшіліктері де, ытимал артышылытары да

бар. Бл жадайда аралас еркін шума графикалы бейнелерден тран-

мен, ол бойжеткендерді әгімелерін алай біріктіргені, алай оларды

здері графикалы сипаттамалы терминдерді олдананы туралы ерек-

шеліктерін жоалтады. Сол себепті тпнса әгімелерді этнопоэтикасы

да згереді. Фордхэм (2016) америкалы орта мектепте ара нәсілді және

а нәсілді бойжеткендерді әгімелері негізінде зіні этнографиялы

зерттеуін жргізеді. Ол «деректерін» «әдеби» нарративтер мен жиынты

кейіпкерлерге айналдырады. Бл тәсілді артышылыы мндай мірлік

оиаларды ытимал әсері мен оларды кнделікті мір тәжірибесін гра-

фикалы репрезентациялауда жатыр. Кемшілігі сол – тпнса деректер-

мен салыстыранда, ол мір мен нарративтерді барынша йлесімді етіп,

арама-айшылыты азайтады.

Белгілі бір дәрежеде, е айын «әдеби» мәтіндік тәжірибелерді эт-

нографиялы кркем әдебиетті мәтіндерінен кездестіруге болады.

Этнографтар кркем әдебиетті бірнеше лгісін жазды. Мысалы, Пфоль

дәстрлі әлеуметтану зерттеулерін жргізді. Оларды ішінде психиатрлар

«ауіпті» болжауда олданатын практикалы пікірлер бойынша жмыс-

тар бар. Алайда оны «Паразит кафесіндегі лім» (Death at the Parasite

Cafe) атты ебегінде кркем проза мәтіндерін саяси тсініктемені мыса-

лы ретінде араластырып олданады. Столлерді «Ягуар» (Jaguar, 1999)

атты ебегі – этнографиялы кркем әдебиетті таы бір мысалы. Годси

(2011) посткоммунистік мір туралы монографиясына кркем шыарма-

ны зіндісін енгізді. Этнографиялы мәтінні жаа жанрларындаы со-

ы жетістіктер шін крескен Кэролайн Эллис «Этнографиядаы мен» (The

Ethnographic I) атты этнографиялы романын жазды (Ellis, 2004). Наты

осы ебек этнографиялы және автоэтнографиялы зерттеулерді жргізу

жайында кркем туынды растыру арылы этнографиялы пайымдауды

шарытау шегіне жеткізеді. Алайда этнографиялы әдебиет жаа былыс

емес екенін атап ткен жн. 1890 жылы Адольф Банделье АШ-ты о-

тстік-батысындаы пуэбло халыны этнологиялы зерттеулеріне негіз-

делген «Шатты сыйлайтындар» (The Delight Makers) романын жарияла-

ды. Оны сюжеті шынымен Банделье баылаан кріністерден трды. Кейінгі

жылдары антрополог әрі суретші Денис Уильямс жартылай зіні Африка-

даы археологиясы мен нер тарихына негізделген «Баса леопардтар»

(Other Leopards,1963) романын жариялады. Зора Нил Херстон зіні шы-

армашылыында этнографиялы зерттеулер мен кркем әдебиетті штас-

тыра білді (McClaurin, 2011).

Жазу, рефлексивтілік және жауапкершілік

Кез келген білім саласындаы заманауи этнографты этнография-

лы жазу ережелерін мінсіз сатауы ммкін емес. Жас зерттеуші шін

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

317

де, тәжірибелі маман шін де маызды шешім абылдауа кмектесетін

нсаулытар саны жеткілікті (мысалы, Richardson, 1990; Wolcott, 2009;

Gullion, 2016). Жазу ммкіндіктерін тере тсіну – азіргі кездегі этнограф-

ты әдіснамалы абілетіні ажырамас блігі. Этнографияны механикалы

әрекет сияты «жазу» ммкін емес. Мәтін арапайым бейтарап байланыс

ралы да емес. Бізді әлеуметтік әлем туралы жазатынымыз зімізді

және басаларды интерпретациялары шін аса маызды. Интерпрета-

циялы әлеуметтік ылымны «интерпретациялары» этнография поэтика-

сында кбірек кездеседі.

Жан-жаты білімі бар этнограф мәтін мен оны таырыбы арасын-

даы рефлексивті байланыстан хабардар болуы керек екенін атап ттік.

Этнографиялы жазудаы риторика немесе «поэтиканы» тсіну те маыз-

ды. Алайда риторика мәселелерін ана арастыру керек деп орытынды

жасау дрыс болмас еді. Этнографиялы мәтін мен оны таырыбы ара-

сында әрдайым тікелей байланыс болмаса да, олар толыымен еркін де

емес. Мәтінді жазуда ережелер барын мойындау тбегейлі «мәтіндік» с-

танымды абылдауа негіз болмайды. Мәтіндерден де тыс әлеуметтік мір

болады. леуметтік мір мен мәтін арасында зара байланыс бар. Дала-

лы зерттеулер, деректер талдау және ылыми ебек жазу бойынша кр-

делі де иын жмыспен айналысатын этнограф оны «деректеріні» негізін

райтын мәтіндер, сондай-а монографияларды, диссертацияларды,

маалаларды және т.б. мәтіндері зара байланысты емес деген пікірмен

келіспейді. Іс жзінде мәтіндерімізді шартты екенін мойындау мен оларды

еркін деп арастыратын пікірді бір-бірімен йлестіру исынсыз болар еді.

Хаммерсли (1993, 1995:ch 5) риторикаа баса назар аудару дегеніміз –

ылыми жарамдылыа атысты брыннан белгілі мәселелерге кз жма

арау дегенді білдірмейтінін айтты. Біз рационалдыа араанда, ритори-

каа артышылы бермеуіміз керек. Екеуі бір-бірімен тыыз байланысты,

дегенмен олар атар жріп отыраны дрыс. Мәтіндік практиканы тсіну

барлыына мәтіндік еркіндік беру дегенді білдірмейді. рине, кптеген

этнографиялы зерттеуді з стилі мен риторикасын сенімді олдану ар-

асында сәтті жазыланы сзсіз (оырмандарды сыни реакциясы тры-

сынан). Екінші жаынан, сендіру барлы мәселені шешпейді. Этногра-

фияны сыншыл оырманы, академиялы жазуды кез келген жанры

сияты, әлеуметтану немесе антропология аругменттеріні сапасына және

оны растау шін дәлелдемелерді дрыс олданылуына мият болуы ке-

рек (Hammersley, 1997). Сондытан да Хаммерсли бізге, оырмандара

этнографиялы мәтінні оай оылуыны әсеріне шамадан тыс берілмеуге

кеес берді. Оны «санамызда естеліктерді жандандыруы» немесе сипат-

тамалы натылытара «бай» болуы немесе бізді басты кейіпкерлерге

тілектес болуымыза әсер етуі, тіпті сипатталан кріністерге эмоциялы

реакцияларымызды оятуы да жеткіліксіз. Этнографияны зіні әдіснама-

лы және эмпирикалы тжырымдарыны орынды екенін бейнелеуі және

318

ЭТНОГРАФИЯЛЫ МТІН

крсетуі маызды. Этнографияны ылыми зерттеу ебегі ретінде зіні

беделді мәртебесін сатап алуы маызды.

Риторика мен ылым арасында кешенді байланыс болса да, этногра-

фиямен айналысатын автор тек ана з жмысыны оыанда тсінікті

және сенімді екеніне сйене алмайды. Фактіге негізделу аидасына тиіс-

ті кіл блінуі керек. Тезистер (жалпылау, нәтижелерді сенімділігі және

т.б. атысты) оырман оларды баалай алатындай айын болуа тиіс. Оан

оса, этнография келесі мәселелерді анытап аланы жн: жаа нәтиже-

лер деген не; андай аналитикалы идеялар жасалды; оларды тиісті дә-

йектері ретінде не арастырылады; сол сияты, оларды терістеу немесе,

кем дегенде, згерту шін андай дәлелдер жеткілікті деп саналады.

Басаша айтанда, этнографиялы мәтіндердегі айын және жасырын

ойлар арасындаы крделі атынастарды танып, баалай білуіміз керек.

Этнографияда мәтін жазуды дрыс және брыс деген тәсілдері жо. Мә-

тін жазу ережелерін барынша білу мәтін лгілеріне неше трлі эксперимент

жасауа ммкіндік береді. Антропологтар мен әлеуметтанушыларды кбі

репрезентацияларды балама әдістерін олдануы ммкін. «Реалистік»

мәтін олда бар жалыз лгі емес. Мндай мәтіндік экспериментті н-

дылыын тану маызды саналады. Этнограф осы баыттаы әдеттен тыс

мысалдара жгінбесе де, оны ылыми мәтіндегі «жазу» ережелеріне а-

тысты сыни тсінігі алыптасуы керек. Оларды этнографияны кәсіби не-

месе «дәстрлі» біліміне енгізу маызды мәселе. Жас және тәжірибелі эт-

нографтарды мәтінні жалпы әдіснамалы тәжірибені бір блігі екенін

тсінуге ынталандыру – әлі де зекті мәселелерді бірі. Этнографиялы

мәтінді «жазу ісін» жеіл жмыс деп санамауымыз керек. Керісінше, эт-

нографиялы ебекті негізгі сипаты болып саналатын рефлексивтілік-

ті мәтінді жазуа да, оуа да атысты екенін мойындауа тиіспіз.

ЭТИКА

Кптеген авторды пікіріне айшы болса да, 1-тарауда этнографияны

жалыз функционалды міндеті практикалы немесе саяси масаттара

(андай формада болса да, әлеуметтік жадайды жасарту, алыптасан

жадайа кмән келтіру немесе эмансипация сынысы болса да) ызмет

ету ана емес, сонымен атар нды әрі маызды білім жасатау болуы

керек деп мәлімдедік. Гирц бл туралы мынадай сипаттама берді:

Адамдар арасындаы арым-атынаса аналитикалы трыдан

арауа деген кәсіби адалды бл арым-атынасты белгілі бір мо-

ральды кзарас трысынан арастыруа деген жеке ызыушы-

лыа айшы келмейді. Кәсіби этика адамны жеке басыны этика-

сына негізделеді және содан уат алады; соырлы немесе иллюзия

адама аншалыты зиян келтірсе, адамгершілікке де соншалы за-

лалын тигізеді. Блектену аморлыты жотыынан емес, мораль-

ды реакция мен ылыми баылау арасындаы лкен шиеленіске

ттеп беруге жеткілікті аморлыты бар екенінен пайда болады,

моральды сезім тередеп, ылыми трыдан тсіну ілгерілеген са-

йын шиеленіс крделене тседі.

(Geertz, 2000:40)

Сонымен атар этнографиялы зерттеулер нды білім алыптастыру-

дан блек, баса да саяси немесе практикалы масаттарды кздемейді

және кздемеуге тиіс (бізді ойымызша), десек те бл аталан масата

тән ндылытардан басасыны барлыын елемеуі керек дегенді білдір-

мейді. Мысалы, этикалы трыдан абылдауа келмейтін зерттеу әдістері

бар.

320

ЭТИКА

Зерттеу этикасына атысты әртрлі пікір айтылды, олар наты субстан-

тивті мәселелер бойынша ана емес, сонымен бірге этика атаруа тиіс

рлге де, андай негізде наты зерттеулерді этикалы немесе этикалы

емес деп баалау ажеттігі жайына да атысты болды.

Ке маынада

арастыранда, бір жаынан, әмбебап немесе процедуралы кзарас,

екінші жаынан, ситуациялы не болмаса контекстік кзарас арасындаы

айырмашылыты крсетуге болады. Біріншісі этикалы мәселелерді бір не-

месе бірнеше әмбебап ережелерді сатау не болмаса арнайы процедура-

ларды олдану арылы шешуге болады деп арастырады. Хабардар бола

отырып берілген келісім кейде былай тжырымдалады: оан ол жеткізу

этикаа сәйкес болуды міндетті шарты болып саналады. ы тсінігіне

сілтеме жасайтын зерттеу этикасы туралы кейбір пікірталастар да (мыса-

лы, балаларды зерттеуге атысты) осы категорияа жатады (Farrell, 2005;

Bucknall, 2014; Hammersley, 2015).

Керісінше, ситуациялы кзарас орынды (немесе орынсыз) әрекет деп

саналатын нәрсе кп жадайда этикалы, әдіснамалы және аыла о-

нымды әртрлі пікірді ескере отырып, наты контекске байланысты болып,

әрилы жадайларда трлі жолмен баалануа тиіс деп саналды. Нәтиже-

сінде кейбір жадайларда зады деп саналатын нәрсе басаларында за-

сыз болып шыуы ммкін. Десек те бл жасы және нашар пайымдаулар

бар екенін немесе оларды негізделгеніне атысты андай да бір келісімге

келуге болатынын жоа шыару дегенді меземейді. Дегенмен, болжам

бойынша, ережелер мен процедуралар жиынтыын жасалуы керек нәрсе-

ні анытаушысы ретінде арастыру этикалы, сондай-а баса кзарас

трысынан әрдайым дрыс бола бермейді. Белгілі бір әрекеттерді за-

дылыына атысты мәселе жалпы дегейде толыымен шешілмейді. Бл

трыдан араса, бірнеше зерттеу стратегиясына млдем тыйым салынуы

керек, ал оларды кейбіреуін басаларына араанда негіздеу әлдеайда

иын болады. Бл тарауда осындай контекстік кзарасты станамыз.

леуметтік зерттеулермен байланысты этикалы мәселелер этногра-

фияда жиі ерекше формаларды абылдайды. Е алдымен, зерттеушіні

мінез-лына, оны зерттелетін адамдара және сол немесе соан сас

топтар мен йымдара жататын баса адамдара тигізетін әсеріне назар

аударамыз.

Біз оларды бес таырып аясында арастырамыз: зерттеу ба-

рысынан хабардар болып келісім беру, пиялы, зиян келтірмеу, зара

1 Сан трлі кзарасты зерделеуді араыз: Mertens and Ginsberg, 2009; Hammersley

and Traianou, 2012; Christians, 2018.

2 Баса мәселелер этнографтарды аржыландырушы йымдармен, университет

басшылыымен және зерттеуші әріптестерімен арым-атынасына атысты. Жал-

пы, әлеуметтік ылымдар зерттеулеріндегі этикалы мәселелерге арналан кпте-

ген ебектер бар, мысалы, араыз: Macfarlane, 2009; Israel, 2014; сонымен атар

сапалы зерттеулер мен этнографияа атысты араыз: Hammersley and Traianou,

2012; Miller et al., 2012; Iphofen and Tolich, 2018.

ЭТИКА

321

тиімділік және эксплуатация, сонымен атар болаша зерттеулерге тигізер

салдары. Соына арай этикалы реттеуді, сондай-а оны этнографтар

абылдауа тиіс шешімдерге әсер ететін осымша иындытарын, олар-

ды жмысына келтіретін кедергілерін арастырамыз.

ЗЕРТТЕУ БАРЫСЫНАН ХАБАРДАР БОЛЫП КЕЛІСІМ БЕРУ

Кбінесе андай да бір зерттеу этикалы талаптара сай болса, адамдар

зерттеуге атысуа (з еркімен) келісуі керек; олар бл шешімді атысалы

отыран зерттеу туралы толы және наты апарат негізінде абылдааны

жн; сонымен атар кез келген уаытта зерттеуге атысудан бас тартуа

дайын болуа тиіс деген пікір айтылады. леуметтік саладаы зерттеулер-

ге атысты кптеген этикалы нормалар мен адаалау органдары ерекше

жадайларда (ажет боланда) ана бл стандартты талапты тотата т-

рады. Сонымен атар андай да бір этикалы талаптардан блек, зара

келісімге келуді практикалы себептері де жиі кездеседі және бл міндетті

трде зерттеу туралы апарат беруді мезейді. Мысалы, әдетте адамдар-

ды келісімінсіз схбат алу ммкін емес, сол сияты, зерттеу ортасында ба

ылау жргізу шін рсат алуа тура келеді (3-тарауда кргеніміздей). Ра-

сымен де, баылау тіпті кез келген адамны рсаты бар оамды орын-

дарда жзеге асырылса да, келісімін алуды аыла онымды себептері

болуы ытимал. Мысалы, біреу сауда алаындаы адамдарды арасында-

ы арым-атынасты видеоа тсіруге тырысса, тіпті жай ана баылап, бір

нәрсені тртіп алса да, ауіпсіздік ызметкерлері оны бл жерден шыарып

жіберуі ммкін.

Сонымен бірге ерікті түрде рұқсат беру және зерттеу барысынан ха-

бардар болып, келісім беру дегеніміз не, сондай-а әрашан келісім алу

немесе толы апарат беру керек пе деген сратар туындайды. Зерттеу-

шілерге әрдайым хабардар болып берілетін келісімді алу шін ойылатын

талап наты нені талап етілетініне байланысты. Зерттеу барысынан ха-

бардар бола отырып, рсат алуды практикалы иындытары бар, со-

нымен атар осы және баса да этикалы принциптер арасында (мысалы,

тиетін зиянды мейлінше азайту, зерттеуді нәтижелі жзеге асыру шін не

істеу керек деген мәселелерге келгенде) ытимал айшылытар кездеседі

(Hammersley және Traianou, 2012: орытынды).

Бәлкім, толытай хабардар болып берілген келісім принципінен ауыт-

уды е крнекі мысалы жасырын жргізілген іштен баылау шыар,

мнда этнографты зерттеу жргізіп жатанынан атысушыларды (не-

месе оларды кпшілігіні) хабары болмайды. Мысал ретінде Хоман-

ны (1978) «Елуіншілер бірлестігі» (Pentecostalists) ебегін, Холдэуейді

(1982, 1983) полиция туралы зерттеуін, Митчеллді (1991) сервайва-

листер жніндегі, Гудты (1996) романтикалы арым-атынасты зерттеу

322

ЭТИКА

шін жалан хабарландыруларды пайдалануын, Шепер-Хьюзді (2004)

адам органын саудалаушылар жайындаы зерттеуін, Калвиді (2017: ch6,

2018) есік алдындаы кзетшілер туралы зерттеуін, сондай-а Земпи мен

Аванны (Zempi, 2017; Zempi және Awan, 2017) исламофобияны зерт-

теу шін хиджаб киюін келтіруге болады. Жасырын трде басталып, кейін

атысушыларды зерттеуден хабардар етіп, келісімін срайтын зерттеулер

де бар: мысалы, Харди-Бикті скайдайвинг туралы зерттеуі (Hardie-Bick

және Scott, 2017). Мны бәрі бетпе-бет жргізілетін зерттеулер, сонымен

атар чаттара немесе баса да онлайн орталара атысу арылы жре-

тін онлайн-зерттеу болуы ммкін, онда «жасырынуа» немесе зерттеуші

екеніізді жарияламастан зерттеуге белсенді атысуа болады. Мысалы,

Броцки мен Джайлз (2007) pro-ana веб-сайттарын зерттеу шін жасырын,

онлайн «іштен баылау» әдісін олданады.

Кейбір зерттеушілер жасырын зерттеулерді ешашан атап алуа бол-

майды дейді; себебі бл әрекет арандатушыларды немесе тыңшылардың

жасаанымен бірдей деп есептейді (Bulmer, 1982:3). Бл сияты арсылы

осындай жмыс трлері адамны дербестігі мен адір-асиеті туралы -

ытарына айшы келеді деген сенімнен пайда болады. Сол сияты, ала-

даушылы алданан адамдара немесе басалара, соны ішінде зерттеу-

шілерге алдап-арбауды залалы тие ме деген орыныштан туындайды.

Мысалы, «алдап-арбаудан тратын әлеуметтік зерттеулер аыр соында

арсыздарды, тірікшілерді және алдап-арбаушыларды оамын ру-

а кмектеседі, сонымен атар әділ оамды тәртіпке ажет сенімді бза-

ды» деген пікір айтылан болатын (Warwick, 1982:58).

Керісінше, кей авторлар жасырын зерттеу зады болатынын да ала

тартып, тіпті оны стандартты зерттеу тәсілі ретінде тану керек деп мәлім-

дейді (араыз: Spicker, 2011; Calvey, 2017; Roulet және т.б. 2017). Мнда

бірнеше аргумент келтіріледі. Соларды бірі масата байланысты: жасы-

рын зерттеулер мен тышылы арасында айтарлытай айырмашылытар

бар екені крсетіледі, себебі соысы біржаты сеніммен, пия жргізілсе,

алдыысы кез келген адам олдана алатын білім алыптастырумен бай-

ланысты болады. Жатаушыларды таы бір тобы жасырын зерттеулер

газет және тележурналистика, сондай-а жалпы әлеуметтік репортаж

сияты баса салаларда жиі кездесетінін ала тартады.

Мысал ретін-

де Эренрайхты (2011) «Никель және Димед» (Nickel and Dimed) кіта-

бын атауа болады, автор жмысшыларды жмыс берушілері тарапынан

жасалан ебек жадайын және олармен арым-атынасын баяндау шін

аысы тмен бірнеше жмыса орналасады. зін жасыру шін жалан т-

йіндеме мен сыныстарды пайдаланады. Жалпы аланда, барлыымыз

зіміз және кнделікті мірдегі мәселелеріміз туралы апаратты жариялай

пия операциялар туралы дәл осындай дау-дамай журналистикада брыннан бері

жаласып келеді. Мысалы, араыз: Leigh, 2006.

ЭТИКА

323

бермейміз: барлыына әрдайым шындыты айтпаймыз. Сондай-а жа-

сырын жргізілетін іштен баылау кезіндегі алдап-арбау «ресми йымдар

мен компанияларды кнделікті тәжірибесімен салыстыранда әлдеайда

жеіл» (Fielding, 1982:94). шінші аргумент – кейбір орта енжарлы таны-

тып, зерттеуге ашы болмауы ммкін: сол ортада болып жатан жадай-

лардан хабардар болу шін жасырын зерттеу жргізу жалыз әрі маызды

тәсіл болуы ммкін. рине, бл аргументтерді барлыы дау тудырды. Жо-

арыда атап ткен себептерге байланысты оларды жалпы емес, жеке зерт-

теу таырыбы аясында арастыран жн деп есептейміз: жалпыа орта

ережелер мен жалпы йарымдардан (о немесе теріс) аула болан жн.

Хабардар болып келісім беру мәселесі жасырын жргізілген іштен ба-

ылауа атысты кп айтыланымен, оны этнографиялы зерттеуді бас-

а трлері шін де маызды екені рас. Тіпті зерттеуді жргізілетіні белгілі

болса да, атысушылар этнографты келгенін білгеннен кейін мны тез

мытып кетеді. Элис Гоффман айтып ткендей (Lewis-Krauss, 2016): «азір

сіздер доссыздар, тіпті сіз кітап жазып жатаныызды айта-айта айтып

отырсаыз да, олар мны мытып кетеді» (араыз: Ellis 2007). Іс жзінде

этнографтар «мны немі еске тсіруді» орнына, реактивтілікті азайтуа

тырысу шін белсенді трде зара тсіністікті алыптастыру арылы зерт-

теу процесін мыттыруа тырысады (4-тарауды араыз). Белл (1977:59)

айтандай, «әрбір сзііз немесе әрекетііз дерек ретінде жазылып, олда-

нылады…» дейтін зімізге брыннан таныс полиция ескертуіні әлеуметта-

нудаы баламасын немі айталап отыру зерттеуге кедергі келтіреді.

Сонымен атар тіпті зерттеуін ашы жргізсе де, этнографтар зерттеп

жатан адамдарына бл туралы егжей-тегжейлі айта бермейді. Мысалы,

Лугоси кбінесе гейлер мен лесбиандарды клиенттері арамаына алан

барды зерттеу барысында кейде жасырын, кейде ашы зерттеу жргізуге

мәжбр боланын жазады (Lugosi, 2006). Бл жердегі мәселе «алдау не-

месе алдамау» емес, керісінше, ай мәліметті ашан, аншалыты, кімге

және ай жадайларда жариялауда еді. Зерттеулерде де кнделікті мір-

дегідей әртрлі апаратты жариялауды ытимал салдарын ойлаан

жн (Baez, 2002). Бізді ойымызша, зерттеліп жатан адама зиян кел-

тірмесе және келтірмейді деп арастырылса, тіпті адамды әдейі жаылыс-

тыран кезде шындыты толыымен айтпауды атап алуа болады. Алайда

этнографтарды барлыы бл пікірмен келісе бермейді.

атысушылара зерттеу туралы кешенді және наты апарат беруді

де иыншылытары бар. Мны себептеріні бірі – рсат алуа атысты

келіссздерді бастапы кезеінде этнограф зерттеуді нені амтитынын,

ай тстарын назара алу ажеттігін білмейді; сондытан оларды нәтиже-

лері немесе оларды жариялауды салдары андай болатынынан хабары

болмайды. Бан мысал ретінде Вассерман мен Клерді (2010:4) Алабама

штатындаы Бирмингемдегі йсіз ер адамдар туралы зерттеуі келтірілген:

бастапыда олар ысаметражды деректі фильм тсіруді жоспарлады,

324

ЭТИКА

дегенмен трт жыл бойына жргізілген этнографиялы зерттеуді нәтиже-

сі кітап болып жарыа шыты. Сол сияты, Губриум (2009) арттар йіні

этнографиялы зерттеулерін жай ана сауалнама анкетасын жасау шін не-

гізгі апаратты жинау идеясынан бастады.

Зерттеу проблемасы мен стратегиясы аныталан далалы зерттеуді

кейінгі кезедерінде де атысушылара тек шектеулі апарат берілуіні

себептері бар. Біріншіден, зерттелетін адамдар зерттеуге онша мдделі

болмауы ммкін (араыз: Shafﬁr, 2009), сондай-а жиі апарат срау ар-

ылы оларды жалытырып, тіпті далалы зерттеулер барысында арым-

атынасты бзылуына әкелуі ытимал. Сонымен бірге зерттеуге атыс-

андарды барлыына апарат беру иын болуы ммкін. Полиция туралы

зерттеулер аясында Панч: «Айтарлытай кп клиентпен немі араласатын

йымда» оларды барлыынан рсат алу ммкін емес және келісімді

алуа тырысу кптеген зерттеу жобасын «жзеге асыруа кедергі келтіруі

ытимал», – деп атап тті (Punch, 1986:36). Кейбір апаратты трін ашу

адамдарды мінез-лына әсер етуі ммкін және оны салдарынан тіпті

зерттеу орытындылары жарамсыз болып алу аупі бар. Мысалы, мек-

теп сыныптарын зерттегенде малімдерге әдетте сыныптаы ыздара о-

йылатын сауалдар лдара ойыландай кп бола ма, жо па деп срау

жалан нәтижелерге әкелуі ммкін, йткені олар баылауда боландытан,

осыан атысты интеракцияларын (саналы немесе бейсаналы) теестіруге

тырысуы ытимал.

Мнымен оймай, этнографтар келісілген апаратты алу барысында а-

жетті деп есептелген мәліметті бәрін жайып сала бермейді, сондай-а зерт-

теуді жасырын еместігіне арамастан, алдауды баса амалдарын да ой-

лап табатын кездері болады. Мысалы, этнограф атысушыларды кзарас-

тарымен келісемін немесе оларды мінез-лын этикалы трыдан дрыс

(тіпті олай болмаса да) деп атысушылара жалан әсер алдыруы ммкін.

Ол – этнографиялы зерттеу шін аса ажет деп саналатын шыдамдылы-

ты ажырамас блігі (Hammersley, 2005a). Кейде бл тіпті басаларды

пікірімен келісуден немесе абылдаудан не болмаса оларды әрекеттерін

малдаудан трады. Роу (2014:405) әйелдер трмелеріндегі зерттеулері

туралы ойлана отырып: «Мен зімді арсы трым келген институтты және

моральды иерархиялара адаусызда араласып кеткендей сезіндім [...], –

дейді. Кптеген жадайды зерттеуде оны алдын алу ммкін емес.

рине, зерттеуші иын жадайа тап болан немесе з кзарастарын

тсіндіруге міндетті болан жадайлар да кездеседі. Боск (2008:xvi) кли-

никалы ортада этиканы зерттеу барысында «сіз не істер едііз» деп с-

раан сәттегі зіні «этнографиялы рейі» туралы баяндады. МакКарго

(2017:213) Таиландтаы полиция ызметін зерттегенде полиция бастыы

одан Бирмадан келген екі мигрантты біріні, яни кйеуіні паспорты мен

визасы бар, ал әйеліні жаттары млдем жо болан жадайда не істеу

керектігін срады. Маккарго з пікірін былайша білдірді: «За бойынша,

ЭТИКА

325

әйелін кері айтару керек болса да, Таиландта иммигранттарды ебегіне

сраныс бар, сонымен атар ол айта жіберілсе де, алдаы бірнеше кнде

оралатынын бәріміз білеміз». Алайда мны естіген баса офицер оны елі-

не кері жіберуді талап етті. Дәл осындай шешімді полиция бастыы да а-

былдаан болатын, біра ол шін МакКаргодан кешірім срады. МакКарго:

«Сраа жауап беруден жалтару жауап беруден әдейі бас тартуды білді-

реді деп болжаса, капитанны алашы сраына шынайы жауап беруім

керек пе еді?» – деп срайды. Алайда кейде мндай жалтару ажет болуы

ммкін (Bosk, 2008).

Зерттеу барысынан хабардар болып жасалан келісімні болмауыны

таы бір аспектісі – атысушыларды берілген зерттеу жмысын тсінуіне

атысты. Мысалы, бл – жас жеткіншектерге, білім алу барысында ина-

латындара немесе арт адамдара атысты туындайтын крделі мә-

селе. Дегенмен кейде бл кез келген адама атысты болуы ммкін.

Томкинсон бассауа срау туралы тініштері бойынша сот процесіне а

тысып жатан босындарды зерттеуінен мысал келтіреді. Зерттеуші зіні

кім екенін және оны зерттеуі нені амтитынын мият сипаттаанымен,

аылшын тілін еркін мегергеніне арамастан, атысушыларды бірі оны

тсінбей алады:

Жамал Мохамедті ісін тыдау аяталаннан кейін Жамалмен сй-

лесіп транда, мені асымда жрген адвокат Роджер Кадима кетіп

алды. Ол менен Роджерді кесесіне неге бармаанымды срады.

«Не шін кетуім керек? – деп срадым, – мен оны ол астында ж-

мыс істемеймін». Жамал таалып, содан кейін таы да срады: «Бі-

ра сен за факультетіні студенті емессі бе? Сонда сен таылым-

дамадан тіп жатан жосы ба?». «Жо, мен саясаттануда оимын»

деп, обалжи отырып жауап бердім. зімні кім екенімді және не іс-

теп жатанымды дрыстап тсіндірмегендей сезіндім. Хабардар болу

негізіндегі келісім мәселесін ойлап, атты алададым. Мені Роджер-

де жмыс істейтін таылымдамадан туші деп ойлаандытан ана

Жамал мені атысуыма келісті ме? Мен жеткілікті дәрежеде тсін-

дірдім деп ойладым, біра ол уайымдамаандытан, сот тыдауына

дейін айтаныма шынымен мән бермеген екен.

(Tomkinson, 2015:33)

Адамдардан рсат алу толы апарат беруге араанда, иын әрі

шыралаы мол мәселе. Этнографтар кбінесе адамдарды баылаудан

немесе схбаттан бас тартуына ммкіндік беруге тырысады, дегенмен бл

әрдайым оай емес, кем дегенде, ол зерттеу шін аса тиімсіз немесе зерт-

теуді әрі арай жаласуына ауіп тндіреді. Алкадипани және Ходжсон

осы мәселені типографияны (OneCo) газетпен (RedPaper) коммерциялы

арым-атынас орнатуы туралы зерттеу кейсінде крсетеді:

326

ЭТИКА

Мен RedPaper газетіні ндірістік директорымен, OneCo компания-

сыны басарушы директорымен және OneCo-ны ндіріс басшы-

сымен кездестім. Он бес минут уаытым кетті. Басарушы директор

сынысымды естігеннен кейін сол жерде алаанымша ала алатыны-

ма, сонымен атар компанияны «жасыратын ештеесі жо екенін»

айтып, мен шін барлы нәрсені ашы болатынына сендірді [...].

Бір аптадан кейін мен кәсіпода кілдерімен кездестім. Осы кездесу

барысында басарушы директор бл кеес беру емес, коммуника-

ция процесі екенін және кәсіпода кілдеріні реакциясына ара-

мастан, зерттеуді жргізілетінін наты айтты [...]. OneCo менеджер-

лерімен кездесуде басарушы директор мені зерттеуіме крсеті-

летін кмек RedPaper мен OneCo арасында келісілгенін, таы да бл

біржаты байланыс процесі және барлы менеджер маан ажет кез

келген апаратты сынуа тиіс екенін мәлімдеді [...].

Кейінірек далалы зерттеу барысында OneCo аа менеджерлері

RedPaper-мен жасы арым-атынасты сатау шін ана маан сол

жерде алуа рсат етілгенін растады. OneCo компаниясыны бас-

арушы директоры ресми рсат бергеннен кейін, ол OneCo-ны

баса мшелеріне келісімнен бас тартуа ммкіндік бермеді [...].

Бйрыты басарушы директор берді, тиісінше, ол орындалуы керек

еді. алыптасан иерархиялы басару рылымын пайдалананым

шін зімді ыайсыз сезіндім [...].

Осыны ескере отырып, зерттеу ала жылжыан сайын адамдара

зерттеу барысын тсіндіріп, оларды келісімін алу туралы кп ойлан-

дым. Іс жзінде бан андай да бір дрыс жолмен ол жеткізу те

иын болды; рылыс алаындаы 35 адамнан немесе әр кездесу-

ді басында жмыстан олы босамайтын 10 менеджерден рсат

алу да біратар иынды туызды. Бірнеше аптаа созылан далалы

жмыстардан кейін келісім туралы тініштерге әдеттегі жауап «дос,

сен осыны срап оймады ой, әрине, келісемін» дегендей болды.

Бір кні мен жиналыса атысандарды бәріне бірдей сра оюа

тырысанда, олар маан сыпайы трде аузымды жабуды бйырды.

Осылайша, йымды зерттеуге рсат бастапыда алай берілгені

және далалы зерттеулерді іс жзінде андай екені трысынан а-

растыранда, ерекше шарттар хабардар болуа негізделген келісімді

соншалыты маызды емес ыма айналдырды.

(Alcadipani және Hodgson, 2009:134–136)

Бл этнографтар табии шарттарда зерттеу жргізетіндіктен, әдетте

оларды зерттеу процесін адаалауы те шектеулі болатынын крсетеді.

ЭТИКА

327

Демек, зерттеушіні барлы атысушыны толытай хабардар болуын не-

месе атысуа ерікті трде келісетінін амтамасыз ететін зыреті болмауы

ммкін.

Белгілі бір рлді атаратын адамдарды (мысалы, мемлекеттік лауа-

зымдаы адамдар) здері туралы зерттеу жргізуден бас тартуа ыы

жо, сондытан олардан рсат срауды ажеті де жо (Rainwater және

Pittman, 1967). Ал адамдарды баса категориясы әлсіз деп танылса, зерт-

теушілер немесе згелер тарапынан оларды зерттеуге атысуы шін мәж-

брлі трде келісімін алуа жол бермеу, сонымен атар оларды зерттеуге

атысуына аморшыларыны рсат алуа кепілдік беру шін кбірек кш

жмсау керек (Liamputtong, 2007). Бл екі аргумент те маызды пікірта-

ластарды таырыбына айналды. Мысалы, Исраил (2014:2): «леуметтік

сала зерттеушілеріні баса адамдарды атысуымен зерттеу жргізуге а-

тысты ажырамас ыы жо» дегенді ала тартады (араыз: Brown and

Guston, 2009), ал ван ден Хунаард (2018) әлсіздік ымын іргелі пробле-

малармен байланыстырады.

Этнографтарды барлыы хабардар болып жасалан келісім принци-

пімен келіссе де, оны не талап ететіні туралы, сондай-а наты жадай-

ларда не ммкін және не ажет екені туралы айтарлытай келіспеушіліктер

бар.

Құпиялық

Кнделікті мірде біз оамды орындар (әуежайлардаы кту залдары

мен саябатар сияты) мен жеке орындар (жатын немесе жуынатын блме

сияты), сондай-а оамды апарат пен пия мәліметті аражігін ажы-

ратып жатамыз. Электронды байланыс туралы да дәл солай: кпшілікке

олжетімді, веб-сайттара шыарылатын апаратпен салыстыранда, жеке

электронды пошта немесе мәтіндік хабарламалар жеке апарат болып

саналады.

Этнографиялы зерттеулерді аладататын мәселесі олар жеке деп

танылан апаратты жалпыа жариялайды, десек те бл – «шын мәнінде

болып жатан жадайды тсіну шін» ажет дние. Мны, е алдымен,

принципті бзу деп санауа болады, сонымен атар кейде жекені жария-

лауды жаымсыз салдары болуы ммкін деген ауіп бар. Сондытан жеке

мірі немесе әрекеттері жария болан адамдара зиян келтіруі ытимал.

Мысалы, Чеге зі зерттеген «жаажайдаы жігіттерді» аладатан жадай

туралы былай деді:

Мен оларды туристермен арым атынасы жайында жаымсыз

тсінік алыптастыру арылы оларды жаажай ызметкері немесе

кәсіби топ ретінде таныстырып, жалан апарат берер едім. Ал бл

оларды кнкрісіне ауіп тндірер еді. Мысалы, Уиллимен танысу

шін жеке кездескенімізде ол зі бліскен деректерді баралы

328

ЭТИКА

апарат ралдарында жарияланып, оны турист-әйелдермен а-

рым-атынасы туралы апарат брмаланып немесе жаымсыз пі-

кір алыптастыратындай жарияланып жрмесін деп аладады [...].

Ол бл, з кезегінде, оларды кнкрісіне ауіп тндіретінін айтты.

Мен кейінірек сйлескен жергілікті зге ер адамдарды кпшілігі де

осындай аладаушылы білдірді.

(Chege, 2015:473)

Кейде жеке мірге ол суды за мерзімді және ауымды салдары

болады деп арастырылды. Мысалы, барлы әлеуметтік саладаы зерт-

теулер «адамны жеке басыны ыы мен дербестігіне ауіп тндіреді,

биліктегі адамдарды кбірек фактілермен амтамасыз ету, тіпті деспотты

мемлекет шін негіз алыптастыру ммкіндігін арастырады» деген бол-

жам айтылды (Barnes, 1979:22).

Хабардар болып жасалан келісім сияты, пиялы ымы да крделі.

Нені оамды, ал нені жеке екені аны бола бермейді. Бардаы адам-

дар арасындаы әгіме оамды деп есептеле ме, әлде жеке ме? Айай-

лап немесе сыбырлап сйлеу арасында андай айырмашылы бар? Сол

сияты, ялы телефонмен әгімелесу немесе кез келген адама олжетімді

онлайн чаттаы талылау туралы не айтуа болады? Егер біреуге діни рә-

сімдерге баруа рсат етілсе, бл рәсімдер оамды іс-шара болып есеп-

теле ме? Аталан сратара сенімді жауап беру оай емес, йткені жауап

ішінара адамны кзарасына, сондай-а наты контекске және тиісті

масаттара байланысты болады. Сонымен атар әдетте оамды деп

саналатын жерлер кейбір топтар шін «й» ретінде арастырылуы ммкін.

Тиісінше, олар белгілі бір дәрежеде жеке орын деп есептеледі: мысалы, й

сіз адамдар (араыз: Wasserman және Clair, 2010), сондай-а кейбір зге

топтар да кей оамды орындарды осылай анытайды (Chevalier, 2015).

Бл процестер интернетте де орын алуы ытимал.

Кнделікті мірде «оамды» және «жеке» арасындаы айырмашылы

мәселесі зерттеуге кімні атысатынына байланысты болса керек және к-

бінесе зерттеушілерді зерттеу практикасында крініс табады. Мысалы,

білім беру саласындаы зерттеушілер балалардан оларды достыы тура-

лы жиі срайды, ал малімдер арасындаы досты модельдерін зерттеу

әлдеайда аз кездеседі; оны себебі кейде балаларды жеке мірі ересек-

тердікімен (әсіресе маман иесі, орта тапа жататын) салыстыранда зерт-

теуге зады трде ашы деген болжама байланысты болуы ммкін. ри-

не, бл йарыма кмән келтіруге болады, десек те адамны жеке мірі-

не ол суды не екеніне атысты әртрлі пікірді бар екенін крсетеді.

Сонымен атар пиялы белгілі бір апарата зады жолмен ол жеткізе

алатын немесе ол жеткізе алмайтын наты аудитория трысынан аны-

талады (мысалы, «балаларды кзінше болмайды» немесе таы бір нса

«ересектерді кзінше болмайды»).

ЭТИКА

329

Кейде зерттеушілерді жеке міріне ол су зерттеуді маманданды-

рылан аудиторияа арналанымен тсіндіріледі, сондытан зерттеліп жат-

ан адамдар да, оларды танитын баса адамдар да аталан зерттеуді оуы

екіталай. Дегенмен немі солай бола бермейді. Тіпті солай болан жадай-

да, ол адамны жеке міріне ол суды атай ала ма? Бір ызыы, кейбір

информанттар Шепер-Хьюзді «улиелер, алымдар және шизофреник-

тер» (Saints, Scholars and Schizophrenics) атты ирландиялы ауыл туралы

зерттеуіне жауап бере отырып, ебекті олара тсініксіз етіп жазыланына

шаымданды: «Неге оны кітапхана сресіндегі ша басан, ешкім оымай-

тын ебек трінде немесе «сарапшылар» ана оитын ылыми ебек ретін-

де алдырмадыыз?» (Scheper-Hughes, 1982:vii; сонымен атар араыз:

Scheper-Hughes, 2001:xvii). Бл ке аудиторияа арналан оамды әлеу-

меттік ылымны аншалыты ажет екенін крсетеді (араыз: Burawoy

2005; Fassin, 2017b).

Осындай проблемалар «инсайдерлер» жргізген зерттеулер жадайын-

да, мысалы, Моррис әлеуметтік ызметкерлер туралы з зерттеуінде тал-

ылаандай ерекше формада крінуі ммкін:

Схбаттарды талдай бастаан кезде әлеуметтік ызметкерлерді с-

зін сыни трыдан талдап, әлеуметтік ызметкер жмысыны таныс

және дәлелдеуді ажет етпейтін тстарына аладааным шін зімді

ерекше кінәлі сезіндім (ал з сзіме осындай талдау жасаанда, зім-

ді кінәлі сезінбедім; керісінше, бл мені ыайсыз жадайа алдыр-

ды). Ешкіммен блісе алмайтын «лас пиям» боландай аладап,

шарасыз болдым. Крші университетте болан әгіме кезінде сх-

баттан алынан зінділерді алаш олданан сәтте де осындай сезім

кшейе тсті. леуметтік ызметкерлерді сзін психиатрлара, ыз-

метті пайдаланушылара және практиктерге толы блмеде дауыстап

айта отырып, оларды сзін академиялы мансабымны жолында

пайдаланып оймай, сонымен атар әлеуметтік ызметкерлерге

сатынды жасап, оларды брын-соды кездестірмеген адамдара

жария еткендей болдым. леуметтік ызметкер бола отырып, бл-

медегі «бейтаныс адамдара» әлеуметтік ызметкерлерді сынауа

ммкіндік бергенім шін зімді те ыайсыз сезіндім. зімді ауру-

а шалдыандай сезініп, ялдым. Бірнеше апта бойы осы сезімнен

арыла алмадым. Деректерді әрі арай талдай алмадым.

(Morriss, 2016:534)

Гоффман (Lewis-Krauss, 2016) этнографияны журналистикамен салысты-

ра отырып (Malcolm, 1991), далалы зерттеу барысында адамдармен арым-

атынас орнатан «аутсайдер» зерттеушілер шін де осындай проблема туын-

дауы ммкін дейді. Ол этнографтар кбінесе зерттелетін адамдарды досы-

на айналады деп жазады, сондытан адамдарды іс-әрекеті туралы апарат

330

ЭТИКА

кейде «з отбасы мшелеріізді пияларын жария етіп, зімізге е ымбат

адамдара сатынды жасаандай» крінуі ытимал. Ал Крю мен Иевинс

(2015) Малкольмны жмысына сйене отырып, трмедегі этнографиялы

зерттеулер, кем дегенде, сатынды сияты крінетін біратар жолды крсе-

теді. Сонымен атар Боск (2008: ch 8) бл мәселе туралы зіні медициналы

ортадаы зерттеуінде ой озайды.

пиялы мәселесі «адамдар зіне атысты апаратты баылауа -

ылы, ал зерттеушілер оны пайдалануы шін сол адамдардан рсат алуы

керек» деген кейбір зерттеушілерді идеясымен тыыз байланысты (а-

раыз: мысалы, Walker, 1978; LaFrance and Crazy Bull, 2009). Осылайша,

Линкольн мен Губа: «атысушылар зі туралы берген деректерінен «хаба-

ры» болмаса, демек, олар адір-асиетінен айырылып, тадыр тәлкегіне

тасталандай болады», – деп жазады (Lincoln және Guba, 1989:236). а-

тысушылар здеріне атысты мәліметтерге ие болады деген идея жат-

тар, схбаттар немесе онлайн блогтар сияты дереккздерін олдануа

келгенде айтылады, десек те бл баылау деректеріне де атысты болуы

ммкін. Адамдара меншік ыын беру оларды зерттеушіні пия не-

месе зиянды деп саналатын апаратты кпшілікке жария етуінен орайды

деген пікір бар. Алайда бл кзарас сына шырады. Мәселелерді бірі

сол – бір апарат ызыушылыы мен мдделері әртрлі бірнеше топа

немесе әлеуметтік категориялара жататын кптеген адама атысты бо-

луы кәміл. Сонымен атар адамдара апаратты олданылуын баылау

ыын беру алдамшы крініске себеп болуы ммкін. Мысалы, ыпалды

топтарды олдауы зерттеуді шынайы болуына кедергі келтіруі ытимал.

Этнографтарды, баса әлеуметтік зерттеушілер сияты, мәліметті кім

бергенін жарияламай, деректерді пия сатауды талап ететін себептері-

ні бірі – жеке мірді және апарат берушілерді ытимал ауіптен орау.

Алайда Алкадипани мен Ходжсон газет және полиграфиялы компания

туралы зерттеуінде крсеткендей, деректерді пиялыын сатау әрда-

йым оай емес деп крсетті:

Жадай те шетін болды, себебі ндірістік директормен [RedPaper

компаниясыны ндірістік директоры] жеке арым-атынасымызда

белгілі бір дәрежеде сенім алыптасты. Ол бірнеше рет RedPaper ту-

ралы те пия апаратты жариялады, сйтіп, йым ішінде апарата

кбірек ол жеткізуімді олдаушы адам ретінде әрекет етуін жалас-

тырды. Аыры, оан арыздар боланымды сездім. Далалы зерт-

теуімді жргізу барысында RedPaper компаниясыны штаб-пәтерінде

екі рет кездесу тті, сол жерде менен OneCo (RedPaper компаниясы-

мен коммерциялы арым-атынас ран полиграфиялы компа-

ния) туралы пия апарат деп нені санайтынымды срады. рбір

жадайда мен пияны сатау міндетіне берік екенімді және зерт-

теуді ата этикалы аидаларын стану ажеттігін атап тетінмін.

ЭТИКА

331

Оны жауабы мынадай болатын: «ойшы, достым. мір деген ымы-

радан трады. Сен жргізген зерттеу барлыымыз шін пайдалы бол-

ма». Бірінші кездесу кезінде RedPaper мддесіне ауіп тндіретін

ештее крмедім. Алайда зерттеуім тередеген сайын, мәселе де

кбейе тсті. Мысалы, OneCo-ны кейбір менеджерлері компания-

ны басарушы директорыны келісімімен монтаждау жобасыны

бюджетінде арастырылмаса да, кейбір шыындарды әдейі оса-

ны белгілі болды. Мны газетті ндірістік директорына айтуа дә-

тім бармады, сйте тра, мен оны олдауына сйене отырып, оан

бл апаратты айтпааным шін зімді кінәлі сезіндім. Оны орнына

кездесу барысында зім пия деп санамаан апаратты айтпай-а,

OneCo-ны аса маызды емес мәселелері туралы сйлестік. Соны-

мен, OneCo компаниясыны пиясын сатауа мейлінше тырыстым,

десек те оларды згелерден баса жолмен ала алмайтын апаратты

менен алу ммкіндігі болды.

(Alcadipani және Hodgson, 2009:136)

Бл жадайда этнограф та згелер секілді апаратты жария етуге атыс-

ты ысыма шырайды, мнда келісімге келу аса зор иындыпен және

мейлінше анааттандырмайтын тәсілдермен жзеге асады.

пиялыты сатау мәселесі әсіресе информанттар зады белден баса

отырып жасаан әрекетін жария еткен кезде едәуір иын болуы ммкін.

Томкинсон тініш берушіні сотты алдаанын анытайды, тменде иммиг-

рациялы соттар туралы зерттеуінен осыан мысал келтіреді:

Бізді кездесуіміз басталаннан он минут ткен со, діл менен

шала аылшын тілінде: «Мені сот тыдауындаы сзім туралы не

ойлайсыз?» – деп срады. Мен таалдым, әрі ойан сраын то-

лы тсінбедім. Ол: «Мен гомосексуалист емеспін, әйелім азір

Пәкістанда, ал бл – мені балаларым», – деп, оларды суретін

крсетті. Сйтіп, клді де, «сйледім, жасы сйледім» деп бірне-

ше мәрте айталады. Мен не дерімді білмей, оан осылып клдім.

Оны «сзі» сот тыдауында аншалыты боямасыз және шынайы

крінгеніне таалдым. діл сотта сйлейтін сзін алдын ала дайын-

дап, оан жп болатын баса бір жігітті тауып, тлжатын, виза-

сын жасауа кмектескен және Канадаа рейстерін йымдастыран

агентті алай іздеп тапанын толыымен баяндап берді.

(Tomkinson, 2015:40)

Этнограф бл информантты стінен шаым тсіруі керек пе? ылыми

жарияланымдарында босындарды иммиграция масатында жасаан

жалан істері туралы жариялауы керек пе? Бл туралы ке аудиторияа ар-

налан басылымдарда хабарлауа тиіс пе еді?

332

ЭТИКА

рине, жеке апаратты орау және пиялыты сатау – этнографтар

естен шыармауа тиіс этикалы мәселе. Біра оларды наты жадайлар-

да нені білдіретінін және шиеленісті баса жолмен алай шешу керектігін

абстрактілі жолмен анытау ммкін емес. Мндай жадайда ммкіндігінше

е жасы шешімге келу керек және кейін этнографты жмысын баалаан

кезде осыны барлыын ескерген жн.

ЗИЯН КЕЛТІРМЕУ

Этнографиялы зерттеулерді салдары (пайдалы немесе зиянды) те

маызды болатын жадайлар сирек кездескенімен, зерттелетін адамдара

немесе згелерге айтарлытай кесірі тиетін жадайлар (айталы, медици-

налы сынатар) жо емес. Олар наты зерттеу процесі немесе нәтижелер-

ді жариялау кезінде пайда болуы ммкін.

Кем дегенде, зерттеуге атысу аладатуы немесе онсыз да уайымдап

жрген адамны жадайын нашарлатып жіберуі ытимал. Хаар мен оны

әріптестері зерттеуді зиян келтіруге байланысты науастарды туыстары-

мен жргізілген схбаттан мысал келтіреді:

[...] Схбат басталанына шамамен 15 минут боланда біреу оы-

рау шалды, Сьюзан оырауа жауап бергенше диктофонды шіре

труымды срады. Бірнеше минуттан кейін айтып келіп, аурухана-

дан біреуді атысан зерттеу жобасы туралы кйеуімен сйлескісі

келетінін айтты. Содан кейін з-зін стай алмай, жылап жіберді. Не

істерімді білмей алдым. Таалдым әрі аздап ысылдым, себебі

бастапыда әгіме барысында Сьюзан байсалды әрі стамды болып

крінді. Осында аланым дрыс деп шешіп, Сьюзана оны маза-

сыздыын әрі иын жадайа тскенін тсінгенімді айттым. Бірнеше

минуттан кейін ол жылаанын ойып, маан азіргі уаытта ауыр

жадайда екенін, ауруханадан келген кез келген хабарлама оны ат-

ты ынжылтатынын айтты. ыса нсіздіктен кейін әгімесін айта

жаластырды. Мен таы абдырап алдым: схбатты тотатуым ке-

рек пе? Не істеуім керек? Не істейтінім жайында ойланып отыранда,

Сьюзан оырау шалана дейін әгімелесіп отыран кезде айтан

тәжірибелері туралы сзін жаластырды. Ол әгімесін жаластыруа

бел буандай крінді.

(Haahr және т.б., 2014)

Осы мысалдан кріп отыранымыздай, атысушыларды зі мазасыз-

ды пен стресс зерттеуді тотата труды бір себебі екенін тсіне бермейді,

дегенмен оны жаласуы да еш зиянын тигізбейді дегенді білдірмейді.

ЭТИКА

333

Шектен тыс мазасызды пен стресс емі жо ауруы бар адамдарды зерт-

теуде те ауіпті (Lawton, 2000; McNamara, 2001; Seymour, 2001). Кэннон

(1992:162–163) мны ст безіні атерлі ісігіне шалдыан әйелдер-

ге арналан зерттеулерінде зекті мәселе екенін анытады. Бл мәселені

шешу шін әйелдерді зерттеу процесі олара алай әрі ашан кмектескені

және кмектеспегені туралы ойлауа шаырып, олара схбатты баылау

ммкіндігін берді. Зерттеуі жмысы оларды жадайын одан сайын ушы-

тырып жібере ме деп, зін кінәлі сезінді.

Схбат алан әйелдерді кпшілігі здерін схбат кезінде нашар не-

месе ыайсыз сезінді; олар ауруханада алуды млдем натпайтын,

ал клиникада жргізген схбатым олардан сол жерде за алуды

талап еткен еді; ойан сратарым болса, омырауындаы ауруды

алаш аныталан уаытына айта оралуды ажет етті; десек те бл

сыратпен екінші рет ауыран әйелдерді кпшілігі шін тым алыс

уаыт болып крінді, әрі азіргі міріне ауіп тндіретін проблема-

лара айтарлытай атысты болмады.

(Cannon, 1992:172)

Сйтсе де ол әйелдерге физикалы және эмоциялы трыдан олдау

крсете аланы сонша – оларды кейбіреулері айтыс болана дейін з-

деріні әлеуметтік ортасындаы маызды адама айналды.

Мысалы, зерттелетін адамдар онсыз да ауіп-атерде болан кезде,

олара таы да зиян келтіру аупі тнуі ммкін. Ал зерттеушілерді бірі

лыбританияны бір аласындаы пия полиция ызметкерлерін зертте-

генде зіні әрекеті арылы адам басалара және тіпті зіне ауіп тндіруі

ммкін екенін жазады. Бір топ жасырын офицер кейбір кдіктілерді амау-

а алуа дайындалып жатыр, ал зерттеуші біріні асына еріп, клігінде

отыр:

Ли бтаны тасасында отырып, рация арылы №1 объектіні оза-

лысын сипаттай бастады: «Ол йді жанына клігін ойып, есікті оы-

рауын басты». ыса радиохабарында Ли: «Мнда тратын адам брын

баылауымыза кедергі келтірді», – деп айтты. Алисия атты уайым-

дап, аладап отыр. Біз объектіден шамамен 100 метр ашыта тр-

ды, ол жерден клігімізді араыланан арты терезесінен йге

апаратын жол крінеді. Ли озалысты сипаттады: «Екі ер адам й-

ден шыып, №1 объектімен сйлесіп тр». №2 объектіні машинасы

тйы жола барып тіреледі, ер адамдарды бірі кенеттен кліктен

тседі де, кері арай бет алады. Енді оны кре алатын болдым. Ол о

шынтаын жоары ктеріп, телефонын лаына арай жаындатты.

Мен оны адамдарын санап, ішімнен оны не ойлаанын білгім

келді. Ол ыса бойлы, мыым денелі адам екен, озалан сайын

334

ЭТИКА

әрекеті де ебедейсіз крінді. Оны тура бізге арай келе жатанын

сезгенде, бойымды еріксіз рей биледі.

Алисия рация арылы объектіні бізге арай келе жатанын жеткіз-

ді. Мен тіземні дірілдегенін сездім, Алисия аырын брылып: «Осы

жерде шатасанымыз дрыс шыар», – деді. Мен баяу оан а-

рай брылып, мойнынан шатадым. Енді бл адаммен арамызда

30 метрдей ашыты алды, араыланан арты әйнектен оны

тікелей бізге арай баыт аланын крдім. Мен Алисияа жаын-

дап, басымды тмен арай идім, ал ол жргізуші есігіне арасын бе-

ріп отырды. Тым кп уаыт тті, мен таы да кз ырымды саланда

оны кері брыланын байадым. Бізді бл әрекетіміз оны сендірді

ме, жо па білмедім. Біра телефонын лаына жаын стаан кйі,

йге арай кетті. Арамнан ауыр жк тскендей болды. Алисия таы

да радионы осты (Мен оны дауысын алай бәседеткенін де бай-

амадым). Бл жолы «арулы топ баса кіріп, ылмыскерлерді амау-

а алды» деген сзді естідік.

(Mac Giollabhuí және т.б., 2016: 640–641)

Авторлар: «Егер Мак Гиоллабуй кліктен шыса не болар еді? Егер ол

кліктен шыса, бл полиция ызметкеріне ауіп тндіреді; әрине, баы-

лау операциясын бзып, сондай-а оны этнограф ретіндегі беделіне де

нсан келер еді» (641-б.). Дурао (2017:232) Португалия полициясы ту-

ралы зерттеуін жргізгенде зге мәселемен бетпе-бет келгенін айтады: по-

лицейлер оан детективтік шеберлігін паш ету шін жас жігітті стап, оны

соттауа тырысан. Сонымен бірге Вандерстай (2005:380) з зерттеуінде

бан дейін істі болан жас жігітті таы да ылмыса бару аупін айтып,

ерекше аладаанын былай жеткізеді: «Маан зіні алай жмыс істейті-

нін крсету шін таы ылмыс жасауы ммкін».

Егер этнографтар далалы зерттеулер барысында адамдарды зиянды

немесе засыз әрекеттеріне куә болса, не істеу керек деген мәселе де те

зекті. Алкадипани мен Ходжсон бан полиграфиялы компания туралы

зерттеулерінен тмендегідей мысал келтіреді:

Далалы зерттеу жмысы кезінде немі асты, жәбірлеу және нә-

сілдік кемсіту жадайларын байадым. астыты кейбір формасы

баспа машинасы саатына 80 миль жылдамдыпен жмыс істеген

кезде те ауіпті, ол ндіріске кедергі келтіріп ана оймай [...], сон-

дай-а баса да адамдарды басын ауіп-атерге тігеді. Нәсілшіл

сипаттаы сздер немі азиялы жмысшылар мен менеджерлер-

ге атысты болды, ал удалау кеінен олданылды. Мысалы, сол

кезде удалау әрекеті шін тергеуге алынан менеджерді жасаан

неше трлі орыту әрекеттеріне куә болдым. Аа менеджер мен HR

ЭТИКА

335

ызметкері мені жеке шаырып алып, осы іске атысты сра ой-

анда зерттеуімні негізіндегі этикалы аидаларды ала тарта оты-

рып, тсініктеме беруден бас тарттым (бл – осындай жадайлар-

даы мені стандартты жауабым). Мені мндаы негіздемем кез

келген әрекетке кінәлі адамдарды стінен шаым айту пиялы

туралы келісімімді (алашы кездесуімде кәсіподатар кілдері мен

менеджерлерге берген кепілдігімді) бзып, мдделі тлалара ай-

тарлытай зиян келтірер еді. Бл туралы біраз уаыттан бері ойлап

жрдім, біра зерттеуді этикалы принциптері трысынан аланда,

әрекетімні аыла онымды боланына арамастан, ателескенім-

ді тсіндім. Бл бір парадокс болды, себебі кейбір адамдара зиян

келмесін деп оларды ораанда, сол адамдар ашытан-ашы зге

адамдара зиянын тигізді. Мені аладатан этикалы мәселе ана

емес, сондай-а зерттеуді жаластыруа белгілі бір ралды ажет

болуы да аталан жадайды крделендірді.

(Alcadipani және Hodgson, 2009:137)

Этнографиялы зерттеулерді жариялау жеке тлаларды оамды

беделіне немесе оларды материалды жадайларына зиян келтіруі мм-

кін. арама-айшылы осында. Бір жаынан, зерттеуді этикалы прин-

циптеріні талаптары аныталан нәрсені баяндау ажеттігін ала тартады.

Екінші жаынан, жариялауа арналан апаратты шыарып тастау, шектеу

немесе тіпті згертуді себептері болуы ммкін. «оам білуге ылы»

деген принципке сйеніп, зерттеу нәтижелерін шектеусіз жариялау ісі де

белгілі бір ауіп туындатады.

Мысалы, Шилс (1959:137) оамды институттар туралы немі а-

парат беруге арсы дәлелді аргументтер келтіруге болатынын мәлім-

дейді. Шамадан тыс жариялы институттарды тиімді жмыс істеуі

шін санадаы образ бен рефлективтілікті кшейтетін пиялыты

бзып ана оймайды, сондай-а азаматтара деген рметін де з-

гертеді деп айтуа болады.

(Shils, 1959:137)

оамды «ашыты» ерекше игілік деп кеінен арастырылатын дәуір-

де бл – те маызды мәселе. Сондытан осындай арама-айшылыты

ескерсек, тепе-тедікті сатау ажеттігі байалады.

Тіпті Шилсті кзарасынан млдем згеше станымдаы Беккер де «егер

зерттеу үшін соншалықты маңызды болмаса немесе оның маңызы тигізер

осындай салдардан асып кетпесе, онда зерттелетін адамдарды ыайсыз

жадайда алуына немесе аладауына әкелетін дниені жариялаудан бас тар-

ту керек» дейді (Becker, 1964:284). Мэйсон (1990:106) Англияны ауылды

жеріндегі гендер және мектептегі білім беру туралы зерттеуінде «осымша

336

ЭТИКА

аша табу», «салы тлеуден жалтару» сияты жасырын іс-әрекеттерді бел-

гілі боланын, сонымен атар пия ретінде айтылан әртрлі «сек-аяды»

естігенін баяндайды. Ал згелерді бл әгімені одан сайын трлендіріп жі-

бергенін байады. Мысалы, Цин былай дейді:

Индонезиялы экологтар ылым мен саясатты зерттейтін халыаралы

ортада жмыс істейді; олар жергілікті салдарын ойламастан, АШ а-

лымдарыны біліміні кшіне ерекше сенім артады. Белсенділермен

жргізген этнографиялы зерттеуін стамдылы пен сатыты, яни

мен зерттемейтін немесе жазбайтын кптеген нәрсені бар екенін

йретті. з зерттеуімді матааным емес, біра халыаралы ынты-

матасты пен зара рметке негізделген оамды мәдениетті а-

лыптастыру шін шынымен де пайдалы әрі орынды болып крінетін

зерттеу таырыптарын тададым.

(Tsing, 2005:xii)

Кайзер ст безіні атерлі ісігі аныталан әйелдерге атысты зерттеуін-

де кейбір деректерді жарияламауа шешім абылдады. Информант зіні

лесбиан екенін жасырмады, егер осы апаратты жария етсе, онда ол -

пиялы талаптарын бзу болып, оны салдары науаса зиян келтіруі мм-

кін еді:

Диссертациям жынысты азшылыа жататын әйелдерді тәжіри-

бесіне атысты емес. Десек те арнайы ызметтерді жасарту шін

Edgewater орталыы мен жергілікті медициналы кмек крсетуші-

лер арасында Рейчелді тәжірибесімен блісуге болатын еді. Оан

оса, Edgewater орталыыны директоры зерттеу нәтижелерімді ст

безіні атерлі ісігіне шалдыан науастармен жмыс істейтін дәрі-

герлер мен медбикелерге сына аласыз ба деп срады. Мен дайын

болдым. Алайда мен Рейчелге мәліметтерді пия сатауа уәде бер-

ген едім [...]. Рейчелді пікірін Edgewater орталыына немесе ондаы

медбикелер мен дәрігерлерге айту арамыздаы пиялы туралы

келісімімізге ауіп тндірер еді. Edgewater орталыымен байланыс-

ты ауруханада жыл сайын 150-ге жуы науаса ст безіні атерлі

ісігі диагнозы ойылады. Пациенттер контингентіні шаын екенін

ескерсек, сол уаыт аралыында Рейчел ауруханадаы ст безі а-

терлі ісігіне шалдыан жалыз лесбиан науас болып шыуы әбден

ммкін [...]. Тптеп келгенде, мен Рейчелді жеке мірін орау шін

аурухананы және Edgewater орталыыны ызметкерлеріне оны

пікірін айтуа шешім абылдадым; дегенмен біреуді міріндегі те

ауыр кезе, яни атерлі ісік туралы деректерді жарияламай, кейінге

алдыру мені атты аладатты.

(Kaiser 2009:1633)

ЭТИКА

337

Іс жзінде кейде зерттеушілер зерттеу шін аса маызды деректер не-

месе нәтижелер этикалы трыдан жасырын алуы керек деп ойлауы

ммкін. Антрополог Эванс Притчард «Азанда халыны арасындаы си-

ыршылы» (Witchcraft among the Azande) кітабында зіне сыни кзбен

арауды мысалын келтіреді. Автор зерттеуінде сиыра байланысты а-

паратты алып тастады, себебі ол мәлімет ауымдасты мшелеріне ауіп

тндірер еді. «Еуропалытар әдетте бл ауымдастыа ата трде арсы

болып, оны мшелерін атты жазалаандытан, мен оны рәсімдері ту-

ралы зерттеуді жариялаудан бас тартамын, себебі оларды кейбірі еуро-

палытарды наным-сенімін орлауы ммкін» (Evans-Pritchard, 1937:511;

Barnes, 1979:40 кітабынан алынды).

рине, зиян келтіреді деген себеппен баса да адамдар ебекті жария-

лануына кедергі келтіруі ммкін, ал бл жадайда этнограф алай әрекет

ету керегін алдын ала ойластыруы керек.

Морис Панчты Дартингтон Холл (Дэвондаы (Англия) озы лгідегі

жеке мектеп) туралы зерттеуіні кейінгі кезеінде ебекті жариялауа бай-

ланысты мәселе туындады. Бастапыда рамында әйгілі британды әлеу-

меттанушы бар мектепті аржыландыран ор брыны студенттер туралы

зерттеуді айта жргізу шін Панчты аржыландырды. Сонымен бірге Панч

PhD бадарламасына абылданып, алдыы атарлы мектеп-интернатын

іздейді. Сйтіп, ол Дартингтонды осы масатта олдана алады деп шешеді.

Алайда зерттеу шиеленіс пен зара айыптауа алып келді. Бәлкім, Панчты

ор траасыны жазбаша келісімінсіз, зерттеуден алынан нәтижелерді

жарияламайтыны туралы жата ол оюы аатты болан шыар. Нәти-

жесінде диссертациясын аятааннан кейін, жариялауа келісім алу бы-

лай трсын, оан зады трде удаланудан тылу шін за кресуге тура

келді. Сенім білдірілген кілдер кейбір нәтижелермен келіспеді, әрі баран

сайын мектепте саяси жадай ушыа тсті. Кітап жарияланса, салдары не

болма деп атты аладады. Кітапты шыуына бір апта аланда, лт-

ты газетте жарияланан маала сенім білдірілген кілдерді аншалы-

ты аладаанын растаса керек. Мааланы таырыбы: «Келесі бейсенбіде

озы лгідегі Дартингтон Холл мектебінде сыни кітап формасындаы «ака-

демиялы бомба» жарылады».

детте этнографтар зерттеу жмыстарына атысушылара ауіпті

азайту шін здеріні зерттеу орындарын және зерттейтін адамдара а-

тысты жеке апаратты жасырын стайды. Дегенмен бл Панчты зерттеуі

жадайында ммкін болмады. Шынында да, кейде олар зерттеу ортасын

жасыру шін оны кейбір тстарын згертуге дейін барады. Алайда оны

аншалыты ажет екеніне атысты пікірталас бар, ал атысушылар кей-

де оларды атауын срайды немесе талап етеді (араыз: Hammersley

Содан кейін Панч зерттеу негізіндегі оиа туралы жарияланан ебегі Британияны

жала жабуа арсы заы аясында батталанын білді: Punch, 1986:49-69.

338

ЭТИКА

және Traianou, 2012:126–31; Edwards және Weller, 2016; Murphy және

Jerolmack, 2016; Jerolmack және Murphy, 2017; Lubet, 2018:ch7; Reyes,

2018). Кейде орындар немесе йымдар аталып, ал жеке адамдара Хоны

(2009:21–22) Уолл-Стрит туралы зерттеуіндегідей лаап есімдер беріле-

ді. Мысалы, Герберт (2017:32) зі зерттеген полиция блімі орналасан

аланы атын жария еткендіктен, бл зі зерттеген адамдарды кейбірін

табуа септігін тигізді. Автор мны полиция з әрекеттері, әсіресе кш ол-

дананы шін жауап беруі керек дегенді ала тартып, негіздейді. Этнограф-

тарды да мемлекеттік субъектілер сынды осындай жауапкершілік аралау

барысында здеріні атаратын рлі болуы керек. Алайда «бл – этнограф

рлі» дегенмен барлыы бірдей келісе бермейді, сонымен атар кейбі-

реулер мны атысушыларды жауапа тарту емес, олар шін ауіп тнді-

руі ммкін жадай ретінде арастырады (Bosk, 2008:ch8). Мнда барлы

жердегідей айсысыны орынды екеніне атысты келіспеушілік таы бар.

рине, зерттеу баяндамасы жасырын болса да, бл адамдар мен жер-

лерді тануа кедергі болмайды. Сонымен, Шепер-Хьюз зерттеген ирланд

ауылы жергілікті газет арылы белгілі болады (Scheper-Hughes, 2000,

2001).

Маккензи (2015) отбасымен бірге мір срген, жмысшы табы-

ны жер иелігі туралы кітабын жазанда жмысшы табынан шыан адам-

дарды атына кір келтіріп аламын ба деп атты аладайды. рине, мәлі-

метті медиада жариялау жеке тлаларды, йымдарды беделіне, ме-

кендерді атына нсан келтіруі, сонымен атар зерттеуге атысушылар-

ды сеніміне сызат тсіруі ммкін. Зерттеушіге жауапкершілікті жктелуі

ызыты әрі крделі мәселе. Сол секілді келтірілген залалды аншалыты

ауыр екенін білу маызды. Осындай ауіп-атерді болатынын есте ста-

ан жн. Баралы апарат ралдары этнографиялы зерттеу жмыста-

рына әрдайым назар аудара бермейтінін айта кету керек.

Зерттеу объектілері мен атысушылар туралы жария болан мәліметтер

оамны берген атауынан оларды беделіне нсан келтірумен, ялумен

немесе жабыраумен ана шектелмейді. Уолф «арашы байкерлер» ту-

ралы зерттеуінде баяндаандай, этнограф шін оны материалды салда-

ры да болуы ммкін:

[...] Rebels байкерлеріні арасынан кеткеннен кейін бірнеше жылдан

со, Калгари полициясы атыс аруын иемдену туралы сертифика-

тын кері алу шін Rebels-ті Калгаридегі блімшесіні мшесін сота бер-

ді. Калгари полиция бліміні ызметкері «куәгер-сарапшы» мәртебесін

алып, «прокурорды куәгері» болды. «Куәгер-сарапшы» – оиадан

жалпы хабары боландытан, сот ісіне атысты сота «фактіге не-

гізделген пікір» сынуа абілетті адам. Айыпталушыны адвокаты

Осы кейсті талылауды араыз: https://immablog.org/2017/05/02 the-devastation-

of-the-people-aninterview-with-nancy-scheper-hughes/

ЭТИКА

339

полиция офицерінен андай негізде Rebels байкерлері туралы мәлі-

метті айдан білетінін сраанда, офицер диссертациямды оу ары-

лы сота сарапшы-куәгер ретінде атысу ыына ие боланын мә-

лімдеді. Калгари байкері соында сот ісін жеіп, атыс аруын ием-

денуді зады ыын сатап алды; алайда менімен есеп айырысу

шін Эдмонтона келді.

(Wolf, 1991:220)

Уолф ш алудан тылса да, калгарилік Rebels тобыны байкерлері мен

оны жатастары диссертация негізіндегі кітапты жариялауа арсы еке-

нін аны крсетіп: «Бл кітапты ешашан жарияламайсыз!» – деді. Уолф:

«Бл зі этикалы мәселе ана емес, сонымен атар жеке мәселе де бол-

ды. Алашында келісімді аайынды жігіттермен жасаан едім, ал ескертуді

баса біреулер айтандытан, еш кідірместен кітабымды жариялауды й-

ардым», – деп тсініктеме берді (1991:221).

Этнографиялы зерттеулерден туындайтын материалды зардап-

тарды крделі мысалына 1957 жылы француз тілінде жары крген

Отстік Вьетнамдаы таулы аймата орналасан Сар-Лук ауылы тура-

лы Кондоминасты антропологиялы зерттеуін келтіруге болады. Кейін

оны зерттеуін америкалы армия Вьетнам соысында «этнографиялы

барлауды» бір блігі ретінде пайдаланды. Кондоминас жинаан апа-

ратты Отстік Вьетнам армиясы тарапынан Сар-Лукты жоюа тікелей

әсері болмаан шыар, дегенмен ауыл туралы апаратты жарияла-

нуыны салдарынан адам лімі болды, тіпті Кондоминасты зі мны

ктпеді (араыз: Barnes, 1979:155–156). Мысалы, Венесуэла кіме-

ті ааш ндірісін дамыту немесе баса масаттара пайдалану шін ол

жерден байыры тайпаларды ыыстыруды амалы ретінде яномамо-

ларды ауіпті әрі жабайы деп тану шін сол халыты зерттеген Шаньон-

ны ебегін пайдаланды (Chagnon, 2013; Sahlins, 2013).

Материалды зиян шегуді арапайым мысалы – Диттонны нан са-

тушылар арасындаы «алаяты пен рлы» туралы зерттеуі. Кітабыны

алы сзі былай басталады:

Кп достарым мен әріптестерімні боланына ерекше уанамын.

Енді брыныдай досым кп бола оймас, себебі кітап басылып

шыты. Уэллбредте жмыс істейтін кптеген ер адамдар жалаысы-

ны ысаруына реніш білдірмегеніне таалдым, демек, жмысы

олара соншалыты маызды болан екен, бір жаынан, оларды т-

сінуге болады.

(Ditton, 1977:vii)

Шаньонны ерекше теориялы кзарасымен атар, зерттеулері баса жаынан да

айшылыа толы болды: араыз: Borofsky, 2004.

340

ЭТИКА

Диттонны белгілі бір наубайханада жмыс істейтін сатушылар арасын-

да «алаяты пен рлыты» әшкерелеуі осы наубайханада жмыс істейтін-

дерді тадыры мен беделіне ана емес, сонымен атар баса наубайха-

наларда жмыс істейтіндерге де зиян келтірді деп айтуа болады, салыс-

тырмалы трде оларды кпшілігі тмен жалаы алады. Осындай мінез-

лыты әшкере болуына біржаты кзараспен арай алмаймыз, бл

да этнографиядаы баса кптеген этикалы мәселе сияты этикаа жат

немесе засыз болуы ммкін.

Бл жадайда кімні мддесін ескеру керек, сонымен атар нені зиян-

ды, нені зарарсыз деп санаймыз, андай зияннан аула боламыз, бл па-

йымдара аншалыты назар аудару керек екені айын бола бермейді.

Кей авторды пікірінше, әсіресе ыпалды адамдарды немесе топтарды

зерттегенде ылыми білімні не болмаса «білуге деген ы» осындай

кез келген пайымдардан асып тседі. Ал баса мамандарды айтуынша,

зерттеулерді кпшілігіні оама тигізер пайдасы аз, сондытан зерттеу

нәтижесінде алынан білімді ізгі масаттара пайдалану ажет. Біра м-

ны орындалуы аншалыты ммкін (және керек), сонымен атар нені

жасы, нені жаман екені туралы пікірлер аншалыты негізді болса да,

әрдайым даулы болып ала береді. Оан оса, әдетте этнографтар жария-

ланан ебектеріні салдарын адаалай бермейді, себебі оларды сал-

дары аса маызды емес деген де пікірлер баршылы. Оларды олынан

келетіні – зиян келтіретін жадайды болдырмау шін саты шараларын

олдану, әсіресе зерттейтін адамдар мен жерлерді пия стау; дегенмен

бл әрдайым ммкін емес, кейде ажет те емес.

ЭКСПЛУАТАЦИЯ ЖӘНЕ ӨЗАРА ТИІМДІЛІК

Этнографиялы зерттеулер зерттелетіндерді пайдалануды кздейді

деген пікір алыптасан: адамдар зерттеушіге мәлімет береді, десек те есе-

сіне оларды айтарымы аз болады немесе еш нәрсе алмайды. Лейенбергер

(2015:26) «зерттеушілер далалы зерттеулерін аятайды да, содан кейін

жо болып кетеді, нәтижелерін жариялайды, деректерді берген адамдар-

ды арасында белгілі бір дегейде табыса жетеді» деген пікір кеінен

таралан дейді. детте ол этнографтар здеріне араанда, зыреті т-

менірек адамдарды зерттейді деген болжамды крсетеді, сондытан зерт-

теушілер здеріне тиімді және зерттелетіндерге тиімсіз мәміле жасайды,

басаша айтанда, зара тиімділік жо. Сонымен атар бл мәселе зерт-

теуші зерттелетін адамдара интеллектуалды және эмоциялы трыдан

адалды танытып, мысалы, баса әйелдерді зерттейтін феминистер сияты

олармен иерархиялы емес арым-атынас орнатуа тырысатын жадай-

ларда да туындауы ммкін (Finch, 1984; Tang, 2002; Oakley, 2016).

ЭТИКА

341

рине, этнографиялы зерттеулерге атысатындара зерттеуден пайда

да, шыын да келеді, біра оларды (және оларды арасындаы тепе-те-

дікті) баалау оай емес. Левинсон Англиядаы сыандар тобын зерттеген-

де атап ткендей, мәселелеріізге тікелей атысы жо біреумен сйлесу

ммкіндігіні аншалыты нды екенін жете бааламауа болмайды.

Бір информантпен болан әгіме былай аяталды: «Кетіп бара жатанда

Томми маан алысын білдірді. зімді дәрменсіздігім шін бейшара сезі-

ніп: «Не шін?», – дедім [...]. Ол иыын иа еткізді де: «Тыдааны шін

шыар», – деді (Levinson, 2010:203). Дегенмен барлы атысушылара

одан пайда болмайтыны белгілі немесе оны баалай бермейді.

4-тарауда кргеніміздей, этнографтар кбінесе атысушылара негізгі

медициналы кмек крсету, бала ктімі немесе апаратты хаттарды ре-

дакциялау сияты ызметін сынады. Кейде ызмет андай да бір масат-

пен емес, ая астынан крсетілуі ммкін. Оан мысал ретінде Матлонны

Кот-д’Ивуарда зі зерттеген ер адамдар шін андай рл атаранын

баяндайды:

Жергілікті мәдени мірге араласу немесе зінен бір бейне алыптас-

тыру арылы сол жердегі зге ер адамдардан ерекшеленгісі келген-

дерді аксессуарына, тіпті сирек кездесетін «тірі тауарына» айнал-

дым. Сонымен атар оларды міріне ызыушылы танытуым сол

ер адамдарды достары мен таныстары арасындаы здеріні іске

асырысы келген образын жасауды задастырып берді; олара кіл

блуім іс жзінде оларды ндылыын мойындаумен бірдей болды.

(Matlon, 2015:160)

Сондай-а зерттеуші олар иын жадайа тап боланда кмектесуге

тырысты:

Тино екеуміз ала озып, сйлесіп келе жатанда асымыздаы серігі-

міз МС-ді таппай алды [...], сйтсек, оны полиция ызметкері то-

татып алыпты. Офицер тініш айтаннан кейін МС жеке куәлігін әре

дегенде крсеткенде, дау-дамай ресми сипат ала тсті [...]. Осылайша,

MC офицерді ыпалына тсті: оны пара срауы, жеке куәлігін тар-

тып алуы, тіпті трмеге де амауы ммкін еді. МС тыырыа тірелді.

Ал мені шетелдік екенім (аба терім, америкалы акцентім және

з-зіме деген сенімім) болалы тран жамандыты алдын алады

деп сендім. Офицер маан бір арады. Содан кейін ол мені басымнан

аяыма дейін шолып шыты да, жымиды. Ол МС-ге рмет крсете

отырып срады: «Ahh bon... donc tu t’as trouvé une correspondante?»

немесе «сонымен, зіе тілші тапты ба?» [...] МС таы да езу тартты

да, клімдеп арап, оны ізгі тілек тілеп шыарып салды.

(Matlon, 2015:161)

342

ЭТИКА

Вандерстай кедей афроамерикалы отбасын зерттеу кезінде баянда-

андай, тіпті кішігірім ызмет немесе сыйлы сыну кейде жаымсыз сал-

дара әкелуі ммкін:

[...] Мен шін (8 немесе 9 жасар) Силкке арнап, «ша алатын адамдар»

[The People Could Fly] (Hamilton, 1985) деп аталатын афроамери-

калы халы ертегілеріні жинаын сатып алдым, біра оан арнап

кітапа ештее жазбадым. Бл Силкті міріндегі алашы кітабы

болса керек, оны те жасы крді, ысы демалыстан кейін, саба-

тар айта басталан кезде кітапты мектепке алып келді. Дәл сол кні

мен Серенаа барсам, ол пәтерінде ашудан булыып, блан-талан

болып жр екен. Силкті малімі оны кітапты рлады деп айыптап,

кітапты одан тартып алан екен. Серенаны тсіндіруінше, малім

Силк оны рлап кеткен болуы керек, йткені ол сияты баланы

мндай кітапты сатып алуа ммкіндігі жо деп ойлаан. Силкті бл

атты ашуландыран, малімнен кітапты айтарып беруін талап етіп

айайлапты. Ол бас тартан кезде Силк оны балааттап, сыныптан

ашып кетті [...]. Мен мектепке барып, малімге кітапты Силкке бер-

генімді айтамын дедім, алайда Серена бл жадайды одан сайын

ушытыратынын айтты.

(VanderStaay, 2005:387)

Кейде этнографтар информанттара аша тлейді. рине, мны прак-

тикалы, әдіснамалы немесе этикалы трыдан мәселе туындатары аны

(Head, 2009). Мндай иындытарды бірі бл деректерді сипатына әсер

етеді. Осы және баса себептерге байланысты аша тлеу мәселесі зерттеуге

кедергі келтіруі ммкін. Кларк Босния-Герцеговинадаы зорлау және жыныс-

ты зорлы-зомбылы туралы зерттеуінде осы мәселеге мысал келтіреді:

Жәбірленушілер кбінесе олармен схбат жргізу маан аржылы

трыдан пайда әкеледі ойлады, ал кейбіреулері мен олара аша

тлесем ана схбат беретінін айтты. Бдан зге, Шыыс Босния-Гер-

цеговинадаы Фочада жәбірленуші спаа баруы шін аша тлеген

жадайда ана схбат беруге келісті. Бір жаынан, осындай «мәмі-

лені» млдем абылдай алмадым. Дегенмен брын жадайы жасы

боланымен, азіргі уаытта, әсіресе экономикасы тоыраан елде

мір сретін адамны айтан әгімесіні орнына бір нәрсе алысы

келетіні тсінікті болды. Мен схбат берушілерге айтан әгімелері

шін аы тлеген емеспін, біра ажет болан кезде оларды жол

шыынын тледім (біра мен әрдайым схбаттасушылармен кез-

десуге зім баратынмын). Олара арнап йіне шаын сыйлы сатып

алатынмын.

(Clark, 2017:427)

ЭТИКА

343

Хёхнер (2018) Нигерияны солтстігіндегі ран тілін йренуші «те кедей»

білім алушыларды зерттеу кезінде апарат шін аы тлеу немесе сыйлы

сыйлау «информанттарды міріне елеулі згеріс әкелуі екіталай» деп атап

тті. Сонымен атар Ховарт (2002:25) информанттара тлемаы сынан-

да, «бл наыз бопсалау» деп атты шамданып, оны нәсілшіл деп айыптаан.

Керісінше, Вассерман мен Клер (2010) здері зерттеген йсіз ер адамдара

алашында аы тлеуді сынанда, олар мны орнына әртрлі керек-жара,

мысалы, тама, жеке гигиенаа ажет заттар, батареялар және т.б. әкелуді с-

райды, дегенмен олар сраан кезде кейде аздап аша да берген еді. Хёхнер

(2018) тере әлеуметтік-экономикалы мәселелерді зерттеу ммкін емес, ал

тлемаы сынысы «онсыз да орын алан тесіздікті айта растаудан арты

ештее емес» деп пікір білдіретіндерді бар екенін атап тті.

атысушыларды тлем немесе белгілі бір трдегі ызметтерді талап

ететін кездері болады. Мысалы, Шепер-Хьюз (2004:47–48) адам органын

саудалаушылар туралы зерттеуінде апарат іздеу тәжірибесі туралы баян-

дайды: «Шекілдеуікті шаып, абыын бізді жаа ткіріп отыран Владимир

схбат шін «әділ баа» талап етті. Сйтті де, шімірікпестен: «Екі жз, жарай-

ды, жз доллар!» – деді. Мен оан жиырма долларды шытырлатып санап

бергенде, Влад басын изеді [...]. Полиция учаскесін зерттегенде Хауреги-

ден (2017: 78) нді полициясыны бастыы офицерлерге арналан Рож-

дество кешін ткізіп беруін срады. Бл бір жайсыз тініш болды, йткені

бл полицеймен арым-атынасына ана емес (зерттеуші рсат бергені

шін полицейге арыздар сезінді), сонымен бірге полиция бастыымен

және офицерлермен арым-атынасына да әсерін тигізетін еді.

Сондай-а зерттеушілерді оай олжа ретінде де арастыруа болаты-

нын есте стаан жн; оларды жанашырлыы мен апарат беруге деген

ыыласы ызметін пайдалану сыйлы және аша алу шін олданылуы

ммкін. Зерттеуші Адлерлер есірткі саудагерлеріні оларды біртіндеп з

мдделері шін пайдалана бастаанын сипаттай отырып, мысал келтіреді:

Оларды бізге сатауа берген ашасыны әрашан айтып орала-

тынын білді. Олара иын уаытта берген ашамыз тіпті олар ай-

тадан байлыа кенелген сәтте де ешашан айтпады. Олар бізден

жасылы кткенімен, есесіне з ызметтері жайында мейлінше

ашы апарат бере алмады.

(Adler және Adler, 1991:178)

Этнографтарды здері зерттейтін адамдара атысты міндеттемелері

кейде этикаа жат немесе тіпті засыз деп танылуы ммкін әрекетке әкеле-

тінін атап ткен жн. Мак Гиоллабуй мен оны әріптестері пия полиция

офицерлері бойынша зерттеуінен мысал келтіреді:

Баылаушы топтарды бетпе-бет кездесетін ауіпті бірі – баса к-

лікпен сотыысу. Бл әрекет әрдайым атерге толы: кдіктіні ізіне тсіп

344

ЭТИКА

баылау әдетте жоары жылдамдыпен жру және ауіпті маневр жасау-

дан трады. Келесі зіндіде тнген ауіп сипатталады:

Ойлаанымыздай болды: баылаушы топ ізіне тсіп келе жатан

кліктен кз жазып алды. Оны ізіне тсу шін клік жоары жыл-

дамдыпен оны артынан уып келеді. Біз кдіктіні соына тсу

шін жолды ашы блігімен жрмей, салынып жатан йлерді

арасындаы тар жолмен саатына 60 миль жылдамдыпен келе жа-

тырмыз. Клік траыны арасында зге бір клік жргізушісін аып

кете жаздады. Клігіміз жолайрыа жаындай бергенде зге жр-

гізушіні жзіндегі орыныш пен сенімсіздікті байадым. те тар

жерден тіп бара жатанда, Дэвид: «...Бауырым! Сенен осы жерде

жатуыды срайтын шыармын деп ойладым!» [...]. Зерттеуге аты-

сушылармен біріге мндай иындытара жиі тап болатын едік.

(Mac Giollabhuí және т.б. 2016:641)

Элис Гоффман (2014) Филадельфияны жадайы тмен ауданындаы

жастарды зерттеуінен таы бір мысал келтіреді. Ол немі з информант-

тарын барысы келетін жерлеріне жеткізіп салатын. Ал бір кні маызды

информантын жеткізіп салуа келісімін береді, сйтсе, ол олына тапанша-

сын алып, досын лтірген адамды іздеуге шыан екен. Біратар мамандар

мны этикаа жат санап, кісі лтіру масатындаы сыбайлас ылмыса те-

еді (Lubet, 2018:ch8), біра ол кісі лтірген ылмыскерді табу және ин-

формантыны оны атып лтіру ытималы тмен екеніне сендірді.

Этнографиялы зерттеу кезінде арым-атынастан кім андай пайда

табатыныны белгісіз екенін ескерсек, белгілі бір зерттеу жобасы згелерді

анау ма, жо па, сонымен атар бір тарап кп нәрсе сына ма, жо па де-

ген мәселеге келгенде пікір айшылыы туындауы ммкін. Зерттеуді аты-

сушылара оятын талаптары әртрлі болады, дегенмен осы талаптарды

дегейі мен маызы згеріп отырады. Этнографияда зерттеуді тигізер

ыпалы те тмен, яни зерттеушілер атысушылара әртрлі талап оюы

ммкін, сондай-а баалау да алуан трлі болды. Алайда баылау немесе

схбат кейде аладаушылы пен шиеленісті бастауы болуы ммкін. аты-

сушылар шін зерттеуді пайдасы болса да, оларды аншалыты нды

екені әр жадайда әртрлі болады. Тптеп келгенде, этнографтар здері

зерттейтін адамдарды пайдаланбауа немесе олара этикаа айшы келе-

тіндей арамайтынына кепілдік беруге тиіс. Ал этикалы трыдан дрыс

әрекетке не жататынын (және жатпайтынын) анытау пайымдауа байла-

нысты. Бл пайымдар әрдайым сына шырап отырады.

Кейбір мамандар этнограф пен зерттелетіндер арасындаы арым-а-

тынасты эксплуатациялы сипатта деп санайды. Себебі нені және алай

зерттеу керегі туралы шешімді этнограф абылдайды: жобаны маса-

ты зерттелетін адамдарды басымдытарымен емес, зерттеушілерді

ЭТИКА

345

басымдытарымен аныталады. Бл – кбінесе «кеінен атысу» немесе

«инклюзивті» зерттеу формаларын олдау шін ала тартылан негізде-

мелерді бірі, мнда зерттелеушілерге зерттеуді баыты мен дизайнын

анытауда, сондай-а алынан нәтижелерді тарату мен «олдануда»

маызды рл атару шін сынылады (араыз: мысалы, Campbell and

Lassiter, 2015). Егер зерттеуші мен зерттелуші арасында иерархия немесе

тесіздік орын алса, зерттеушіні әлеуметтік статусы анарлым жоары

болса, оны оятын талабы да кшейе тседі. Тіпті этнографияны дәстр-

лі формалары эксплуатациялы сипатта деген аргумент абылданса да (ал

біз абылдамаймыз), зерттеуді «кеінен атысу» трінде де біратар мә-

селелер туындайды: кбінесе атысушылар зерттеушіні рлін абылдауа

лысыз немесе арсы труы ытимал, сондытан жобалары әдіснама-

лы, этикалы және саяси трыдан кмәнді болып шыуы ммкін. Соны-

мен атар зерттеуді бл әдісі академиялы білім жиынтыын алыптасты-

руды масатына сәйкес келмейді (араыз: Hammersley, 1992:146–151).

БОЛАШАҚ ЗЕРТТЕУЛЕРГЕ ТИГІЗІЛЕТІН САЛДАР

3-тарауда кргеніміздей, этнографтар кбінесе зерттеу ортасы мен адам-

дардан рсат алатынына сенімді болуа тиіс. Зерттелетіндер және гейткипер-

лер немесе жалпы оам тарапынан «абылдауа келмейтін» деп танылан

зерттеулерге болашата баса зерттеушілер шін де рсат берілмеуі ыти-

мал. Егер осындай жадай ке масштабта орын аланда, этнографиялы зерт-

теулерді жргізу ммкін болмас еді. Бл Дэвисті (1961b) Лофленд пен Ле-

женні (Loﬂand және Lejeune, 1960; Loﬂand, 1961) анонимді маскнемдер ту-

ралы жасырын зерттеуін; сонымен атар Эриксонны (1967) Фестингер және

т.б. авторларды «Сәуегейлік болжамны орындалмауы» (When Prophecy Fails,

1956) атты кітабындаы аырзамана сенетін діни топты жасырын зерттеге-

ні шін сына алан негізгі аргументтерді бірі болды. Бл кейінгі пия зерт-

теулер туралы пікірталастарды маызды блігі еді (Calvey, 2017), дегенмен

зерттеушіні кзарасы біршама ашы болан кезде де осындай мәселе туын-

дады (араыз: Ellis, 2007).

Кем дегенде, кейбір зерттелген адамдар тарапынан теріс реакция жиі

болатынын мойындау керек. рине, әртрлі тараптар зерттеуді бірдей ба-

ытта абылдайды деп болжау ате болар еді. мірдегідей, зерттеуде де

арама-айшылыа толы интерпретациялар мен мдделер атыысы

болуы ммкін және мндай атыыстар шін арапайым, жалпыа орта

шешім болмайды. Сонымен, жекелей аланда, этнографты әріптестері-

ні алдында «далалы зерттеуді бзбауа» атысты этикалы міндетте-

месі болса да, оны жзеге асыру әрдайым ммкін емес; кейде оны орын-

дау шін ажет әрекеттер баса себептерге байланысты пайдасыз болуы

ммкін. Сонымен атар, этикалы трыдан аланда, адамды орлайтын

346

ЭТИКА

зерттеулерді наты немесе ытимал салдарын және атысушыларды

кез келген теріс реакциясын асыра баалау аупі бар. детте оларды ыс-

а мерзімді әсері болады.

Жалпы аланда, андай да бір зерттеу жргізілген тәсіліне арай және

кеінен жариялануына байланысты этнографияа немесе тіпті жалпы

әлеуметтік саладаы зерттеуді беделіне нсан келтіреді деп айыпталуы

ммкін. Элис Гоффманны (2014) «ашындар» (On the Run) ебегіне ай-

тылан сын аталан пікірге мысал бола алады. Ол этикаа жат әрекеті шін

ана емес, сонымен атар, жоарыда ескертіп ткендей, арулы адамды з

масатына жету шін діттеген жеріне жеткізіп тастааны, сондай-а оны

мәліметтеріндегі дәйексіздікті боланы мен натылы саталмаанды-

тан айыпталды (мысалы, араыз: Lubet, 2018). Сыни ескертулерді ан-

шалыты негізді екеніне арамастан (оларды толы дәлелді деп санамай-

мыз), Гоффманны кітабы оамны назарын аударды. Этнографияны

беделі шін мны салдарыны андай болатыны әлі де анытала жатар.

Десек те «зерттеуді кез келген ауыр салдары шін толыымен Гоффман-

ды кінәлаймыз ба, әлде сыншыларды жауапа тартамыз ба» деген сра

туындайды. Сондай-а белгілі бір зерттеулерді әлеуметтік зерттеулерге

болашата тигізер салдары те маызды десек те, ол зерттеу этикасындаы

басты мәселе болмауы керек.

ЭТИКАЛЫҚ НОРМА МӘСЕЛЕСІ

Егер жеке зерттеуші немесе зерттеу тобы белгілі бір жобаны жзеге асы-

руда нені этикаа сай және нені этикаа жат екеніне атысты шешім а-

былдаса не болар еді деген мәселені талылап ттік. Зерттеу жауапкерші-

лігі оларды мойнында болса да, этикалы мәселеге атысты пайымды з-

гелер жасайды. Олара баылаушылар және аржыландырушы йымдар,

сондай-а институтты баылау кеестері немесе этика мәселесі жніндегі

ылыми комитеттер кіреді. Кптеген әлеуметтік ылымдар ауымдасты-

ында этикалы кодекстер брыннан бері бар, біра азіргі уаытта кп

елде міндетті, сондытан превентивті этика нормалары іске осылан. Бл

нормалар зерттеу басталмастан брын зерттеушілерден институтты баы

лау кеестері немесе этикалы мәселелер жніндегі ылыми комитеттерді

малдауын талап етеді.

7 Бгінгі этикалы нормалармен байланысты кейбір мәселелер этикалы кодекстер

алыптасаннан кейін де пайда болды, араыз: Becker, 1964; Freidson, 1964; Wax

and Cassell, 1981. азіргі этикалы нормаларды пайдалану тәртібін одан әрі тал-

ылаудан араыз: Hammersley, 2009, 2010d; Dingwall. 2008, 2012; Schrag, 2010;

Stark, 2012; van den Hoonaard, 2011; AAUP, 2013. Жаында АШ-та әлеуметтік

ылымдардаы зерттеулер этикасында дерегуляция рдісі байалды: араыз:

Shweder and Nisbett, 2017.

ЭТИКА

347

Этикалы нормалар біраз сына шырады. Оларды бірі институтты

баылау кеестері немесе этика мәселесі жніндегі комитеттерді зерттеу

этикалы және практикалы жаынан дрыс болатындай орынды пайым

жасау шін этнографиялы әдістер туралы не болмаса зерттеу жргізілуі

керек контекст жайында жеткілікті біліміні болмауымен байланысты.

Оьекре (2018:628–9) Ганадаы алтын ндірісінде жмыс істейтін балалар

туралы зерттеуінен мысал келтіреді. Ол этика мәселелері жніндегі жергі-

лікті комитет белгілеген, хабардар болып келісім беруге арналан талап-

тарды орындай алмайтынын анытады:

Талаптарды сатауа атысты туындаан мәселелерді біріншісі зерт-

теуге атысушы балаларды хабардар болып берген келісімін алу

шін ересек гейткиперлерді тартуа байланысты еді [...]. Бл жерде

жмыс істейтін балаларды кпшілігі Кеняси немесе оны маайы-

нан келмегенін білдім. Оларды кбі кен орнында жмыс істеу шін

200 миль ашытытаы жерден Солтстік Ганадан з бетімен келген

мигрант балалар еді. Олар осыншама жолды ата-анасын, амор-

шыларын немесе ересек гейткиперлерді астарына ертпестен жріп

келген. Сондытан балаларды зерттеуге атыстыру шін рсат ала-

тын ересек адамдар жо еді. Бастапыда бл балаларды зерттеуге

атыстырмай, тек ана ата-анасы немесе ересек гейткиперлері бар

балаларды тадап, солармен этикалы келісімді талылау туралы

шешім абылданды [...]. Алайда бл жоспар іске аспай алды. Мен

сйлескен ата-аналарды кпшілігі балаларыны зерттеуге атысуы

жайында сйлесуге келгеніме риза болды. Олар жасаан әрекетіме

таалып, сйлесу шін балаларын арамаына аландара жіберді.

Кездесулерді бірінен келтірілген тмендегі зіндіде ата-аналарды

жауабын круге болады:

...(Ер адам кледі) маан келгеніізді себебі осы ма? (ер адам айта-

дан кледі). Жаындап келе жатаныызды кргенде шыл мәселемен

келдііз бе деп ойлаам. Келуді ажеті жо еді; мені еш арсылыым

жо… Сіз оны шахтадан крген шыарсыз, сол жерге барып, зінен сра-

ыз, тптеп келгенде, схбат беретін сол бала ой. Бл жерге келгенше,

зінен срауыыза болар еді (айтадан кледі).

Ата-аналар мен аморшылар немі олардан келісім алуды ажет

емес екенін, сондай-а зерттеуге атысты мәселелерді алдымен лдары

немесе ыздарымен келісіп алып, содан кейін рсатын беретінін айтумен

болды. Сол жердегі балаларды бірі зерттеуді бастамас брын оларды

ата-аналарынан немесе аморшыларынан рсат срауымды асында-

ы достары жнсіз әрекет деп баалаанын айтанда жадай одан сайын

крделене тсті:

348

ЭТИКА

...ш баланы айтуы бойынша ...сіз мнда бейтаныс адам ретінде ке-

ліпсіз және сізге бізден апарат немесе кмек керек депсіз ...оларды

бірі мны естігенде, сізге кмектескісі келетінін жеткізді, ал сіз алды-

мен оны анасымен немесе әкесімен сйлескііз келетінін айттыыз.

Олар сізге ашулы… ата-аналарынан рсат алсаыз, олар сізге бә-

рін айтып береді деп ойлайсыз ба? Оларды кпшілігі «зіме-зім

ожамын» деген кзарас станды, сондытан сізге рсат ажет

емес дейді.

Оан жаын отыран досы мені әрекетімді здеріні маалымен си

паттап берді, аудармасы:

Сіз зіізді бл жаты адамы ретінде емес немесе мәдениетімізді

білмейтін адам сияты стайсыз; яни жерлеу рәсімінде жаынынан

айырылан адамнан да кп жылайтын бейтаныс біреуге сайсыз.

(Okyere, 2018:628–629)

Хабардар болып келісім беру – институтты баылау кеестері неме-

се этика мәселесі жніндегі комитеттер олданатын негізгі принциптерді

бірі. Бл комитеттер зерттеуші адамдармен жеке жмыс істейді деп арас-

тырылатын, кбінесе биомедициналы, психологиялы немесе ба-

ралы сауалнама зерттеу моделін олданатынын крсетеді. Этног-

рафтар әдетте жадайлар мен топтарды зерттейді, сондытан аны келі-

сім және кез келген уаытта бас тарту ыы сынды этика комитеттеріні

кптеген нсаулыын олдану иына соады немесе оны абылдауа

келмейтін салдары болады.

Этика мәселесі жніндегі комитеттер тарапынан туындайтын мәселе-

лерді асыра крсетуді ажеті жо. Кейде олар зерттеушіні тиісті этика-

лы мәселелерді білуіне, зерттеу жобасын баалаумен бірге, этикалы

мәселелерді шешу жолдарына кбірек мән береді. Сонымен атар бл ко-

митеттермен арым-атынас әдетте диалог трінде болуы ммкін, мысалы:

жоба сынылана дейін наты мәселелер бойынша кеес алу, траамен

еркін сйлесу, сондай-а одан әрі келіссздер мен соы келісімге әкелуі

ытимал кез келген шешімні жауабын табу (Machin және Shardlow, 2018).

Кейде этикалы мәселелер жніндегі комитеттермен жмыс істеуді нәти-

жесінде этнограф брын байамаан мәселелерді анытауы немесе олар-

ды шешуді жолдарын сынуы ммкін. Алайда келіссздер за уаыта

созылып, ал бл процесс кейде әдіснамалы немесе тіпті этикалы тры-

дан жарамсыз болып шыып, зерттеу жоспарыны згеруіне алып келеді.

Институтты баылау кеестері немесе этика мәселесі жніндегі коми-

теттер есерілмейтін тосауыла айналанда, олара зерттеуді сыну нс-

алары не жйелі трде алдау не жобадан толы бас тарту болып шыуы

ЭТИКА

349

ммкін. Алайда Шепер-Хьюз адам азасын саудалау мәселесі бойынша

зерттеуіне баса стратегия олданды. Ол былай деп жазады:

Зерттеу жмысымды Калифорния университетіні «Зерттеуге аты-

сатын тлаларды орау» жніндегі комитет арылы ткізуді еш-

андай жолын таппаандытан [...], зерттеу масаты шін Беркли

Журналистика мектебіндегі әріптестерім секілді адам ытарын

зерттейтін репортер ретінде арастырылуымды срап, ерекше рсат

алуа тініш бердім. Соында рсат берілді.

(Scheper-Hughes, 2004:44–45)

Алайда осындай айла-шарыны немі олдану ммкін бола бермейді.

Этикалы нормаларды ысымымен, крделі әрі арама-айшылыты

болса да, орынды деп есептелетін этикалы пайымдарды барлы зерттеу

процесін бір шаблона сыйызып жіберуіне жол беру аупі бар. Инструмен-

талды ндылыымен емес, арапайым (біра кбінесе орынсыз) крите-

рийлерге сай зерттеу хаттамасын ана сатаумен аныталан, рсат етіл-

ген зерттеу жмыстарыны саны те шектеулі болады. Бл – барлы әлеу-

меттанушылара тән мәселе. Десек те, кітаптаы талылауымыздан белгілі

боландай, бл этнографтара біратар мәселе туындатуы ммкін.

ҚОРЫТЫНДЫ

Біз этнографиялы зерттеулерге атысты негізгі этикалы мәселелерді

талылады. Этикалы пікірлер маызды боланымен, оларды шешуде

әмбебап ережелерге жгіну немесе стандартты процедураларды олда-

нуды жеткіліксіз екенін мәлімдедік. Сонымен атар оларды зерттеу ж-

мысындаы е тиімді трде олданылуын салыстырып, маызын баянда-

ды. Этнограф зіні масаттары мен ндылытарын, зерттеу жргізілетін

жадайды, сондай-а зерттелетін адамдарды ндылытары мен мдде-

лерін ескере отырып, этикалы нормалара сәйкес әрекет етуге тырысуы

ажет. Басаша айтанда, зерттеушілер және зерттеуді пайдаланушылар

ретінде біз наты жадайларда не зады, не засыз екені туралы шешім

абылдауымыз керек. Егер пайымымыз кмәнді болып крінсе (егер он-

дай жадай орын алса), олара дәлел келтіруге дайын боланымыз жн.

Сондай-а тіпті дәлелдерді келтіргенні зінде згелерді онымен келіс-

пеуі ммкін екенін де мойындауымыз ажет. Сондай-а оны мәні зге-

лерді жасырын уәжіні болуында ана емес. Зерттеулерге атысты этика-

лы мәселелерді кпшілік алдында талылау маызды. йткені бл жеке

зерттеушілер мен зерттеу топтарын талылауа жадай жасайды. Алайда

бгін әлеуметтік ылымдардаы зерттеулерде кеінен таралып келе жатан

350

ЭТИКА

этикалы норма лгілері оан ммкіндік береді деп санамаймыз, әсіресе

бл этнографияа келгенде млдем керісінше болатыны белгілі.

Рефлексивтілік этнографияны баса аспектілері сияты, этика сала-

сында да те маызды рл атарады. леуметтік зерттеу этикасы туралы

кейбір пікірталастар зерттеушілерді әрекеті арапайым адамдарды ісі-

мен салыстыранда этикалы трыдан жауапкершілігі жоары болады

деген идеяа негізделеді. Оны мысалы ретінде зерттеушілер тигізер әсері

белгілі және зиян келтірмейтіндей «е жоары этикалы стандарттарды»

стануы керек деген шартты келтіруге болады. Сондай-а жадайды асыра

баяндау рдісі де кездеседі. Яни әдетте наты жадайа араанда ыти-

мал зиян немесе моральды ателік дегейін әлдеайда жоары етіп кр-

сету. Іс жзінде этнографиялы зерттеулерге атысты этикалы мәселелер

адами әрекеттерді кптеген баса трімен байланысты мәселелерге те

сас. Олар да белгісіздік пен келіспеушілікке, жеке басты мддесі мен

догматикалы пікірлер ойынына негізделген, біра арама-айшылыа

толы дәлелдерге бейім келеді. Этнографтардан талап етілетін нәрсе – олар

з жмысыны этикалы аспектілерін дрыс ескеріп, осы жадайлардаы

ммкін болатын е дрыс шешімдерді абылдауы. Сзсіз, олар да, бас-

алар да з әрекеттеріні салдарымен мір сруге мәжбр болады. Онда

осыны бәрі мірімізді кез келген аспектісінде барлыымыза атысты;

бл – адамзат болмысы.

Бл соы сз емес. Осы уаыта дейін талылаанымыз – зерттеу ба-

рысында зерттеушілер әрекетін реттейтін этикалы пайымдар. Біра ере-

жеден тыс жадайлар болуы ммкін, онда зерттеуші зіні зерттеуші ретін-

дегі әрекетін тотатып, білім жасатауа баытталмаан ызметті атара-

ды. Шын мәнінде, этнографтар әрдайым зерттеумен тікелей байланысты

емес істермен де айналысады. Табиаты бойынша этнография зерттеушіні

зерттелетін адамдармен арым-атынаса тсуге мәжбр етеді. Тиісін-

ше, этнограф осындай арым-атынас аясында зерттеуден блек баса

да істерді жасайды. Алайда кейде осы атынастара немесе баса рл-

дерден туындайтын міндеттемелерге байланысты белгілі бір шараларды

абылдауа тура келеді. Олар зерттеуші ретінде жмысты жаластыруа

ммкіндік бермеуі немесе зерттеуді кмегімен жзеге асырылуы мм-

кін. Мысалы, мгедек адамдара ктім жасаушы әлімжеттігіні куәсі болу

(Taylor 1991:245–6) немесе полиция ызметкерлері тарапынан «шамадан

тыс кш крсетуді» баылау андай да бір шара олдануа негіз болады

(Westmarland, 2001; Kyed, 2017). Сонымен бірге белгілі бір іске араласу

әрдайым о нәтиже бермейтінін есте стаан жн: мысалы, Вандерстай

(2005) зіні осындай әрекеті байаусызда адам лімі мен зерттеуге а-

тысушы жасспірім есірткі сатушыны трмеге жабуа алып келгенін баян-

дайды. Бл ттенше жадай болса да, осындай тәжірибені аншалыты

ауіпті екенін крсетеді.

ЭТИКА

351

Демек, зерттеуші болу адамны бдан былай азамат немесе тла емес

екенін немесе оны зерттеуге деген алашы міндеттемесі қайткенде де

саталуы керек дегенді білдірмейді. Пайымдауымызша, зге бірегейлік

трлері зерттеушіні бірегейлігінен басым болуы керек деген жадайлар

те сирек кездеседі. Ал зерттеуді уаытша тотату немесе зерттеуші р-

лінен бас тарту туралы шешімдер зерттеу ндылыынан да маызды се-

бептерге байланысты абылдануы керек. Сондай-а зерттеушіні кмек

крсету ммкіндіктері шектеулі екенін ескеру ажет. Мндай әрекетті а-

рапайым мысалы – зерттеушілерді здері зерттегендерді мддесін ор-

ауа тарту. Кейде бл міндетке айналады. Дегенмен мддені ораумен

кбінесе иындытарды дрыс бааламау, сәттілік ытималдыын жоары

баалау, жадайды нашарлау аупін елемеуге байланысты болуы ммкін

(араыз: Hastrup және Elsass, 1990; Warren, 2006).

Сондытан кбінесе зерттеуші рлінен бас тарту туралы пікірден аула

болан дрыс. рине, біз зерттеушіні саяси белсендіге немесе этикалы

трыдан лгі ттар тлаа айналдыру шін осы рлді айта анытау әре-

кетін птамаймыз. Дегенмен іргелі дилеммаларды баса мәселелерге

басымды беру арылы ана шешуге болатын жадайларды болатынын

айта кеткен жн.

ЭПИЛОГ

ЗЕРТТЕУ БАРЫСЫН СЕЗІНУ

Бл кітапта баяндаанымыздай, этнография арапайым әдістер

жиынтыы ана емес, сонымен атар әлеуметтік былыстар туралы ой-

лауды, оларды байауды және тыдауды ерекше тәсілі екенін айта

кеткен маызды. ысасы, ол ерекше аналитикалы зеректікті талап

етеді. Алайда бл әлеуметтік әлемні сипатын және оны алай тсінуге

болатыны туралы наты идеяларды алдын ала станамыз дегенді біл-

дірмейді. Керісінше, біз диспозициялар туралы айтып отырмыз, соны

ішінде:

1. Масат – андай да бір орытындыа келу болса да, оны тез шыа-

руа асыпау.

2. былысты бірден абылдамай, сырты сипатына мият назар

аудару.

3. Баса адамдарды айтанын сзсіз шынды немесе жалан деп сана-

май, алдымен кзарасын тсінуге тырысу.

4. Адамдар әрекет ететін жадайларды, әрекетті зін кзден таса ыл-

май, тіпті оларды здері де білмеуі ммкін кптеген жадайды жан-жаты

зерттеу.

5. Адамдара, процестерге, йымдар мен мекемелерге баа беруден

аула болу. Десек те атысушылар мен информанттар беретін бааны білу

және оны айнар кзі мен салдарын зерттеу.

Бл ысаша тізімнен кріп отыранымыздай, осындай баыт-бадар да

арама-айшылыа толы. Олар этнографа траты трде иынды туы-

за тра, этнографиялы зерттеуді озаушы кші де бола алады; міне, осы

бадар этнография шін ызыты баыттара жол ашады. Бл эпилогта эт-

нографиялы зерттеуді сезіну барысында кездесетін арама-айшылытар

атарын толыыра арастырамыз.

ЭПИЛОГ

353

Ішкі және сыртқы көріністі қамту

атысушыны кзарасы мен аналитикалы кзарасты арасында

шиеленіс бар екенін осыан дейін де айтып ткенбіз. детте этнографтар

зерттелетін адамдарды іс-әрекетін тсіндіру немесе сол адамдар атыса-

тын жадайларды дәл сипаттау шін оларды кзарасын тсінуді масат

ттады. Бл трыдан аланда, этнографтар зерттеушілер баса адамдар-

ды не істейтінін және не шін істейтінін бірден білуі ммкін деген кез кел-

ген станыма арсы шыады. Сонымен атар адамдарды мінез-лын

сипаттау барысында оларды кзарасын елемейтін немесе жатайтын

брыннан белгілі теориялы категориялар жиынтыынан тратын тәсіл-

дерді де олдамайды. Оны орнына этнографтар зерттеу масаты шін

адамдарды з ортасы туралы айтандарын, сондай-а әрекетін толыы-

мен ескеру масатында здеріні тікелей тжырымдарын, аыл-ойа негіз-

делген болжамдары мен теориялы болжамдарын ммкіндігінше кейінге

ысыра труды маызды деп санайды. Адамдарды з кзарасын тсіну

ажеттігіне ерекше назар аударуды брыннан айтып келеміз. Бл ажет-

тілік әсіресе млдем таныс емес оамды зерттеген кезде айын крінеді,

десек те кргеніміз бен естігенімізді бәрі бірден тсінікті болмауы мм-

кін, сондытан тсінбеушілік пен орынсыз әрекеттер немі ауіп тндіре-

ді. Алайда адамдарды әрекеті мен сол әрекеттерді себебін тыдауа,

байауа және тсінуге тырысу таныс ортаны зерттеуде те маызды. Эт-

нограф таныс ортаны зерттесе, болып жатан жадайды тезірек тсінеді

деген пікір алыптасан. рине, бізді орытындымыз негізді болса да,

ол немі абылдана бермейді. Себебі олар этнографиялы зерттеулерге

атысты барлы нәрсені амти алмайды. Сондытан адамдарды ниеті

мен ынтасын ате тсінбеу шін бастапы кезеде мндай орытынды жа-

сауа асыпаан жн, сондай-а оларды әдетте алай кретініміз немесе

оларды белгілі бір теориялы трыдан алай крінетініне айшы келетін

таныс былыстарды зерттеу тәсілдерін мегеру шін бірден орытынды

жасамаан дрыс.

Этнографиялы жмыста адамдарды кзарасы мен әрекетін талдай

отырып оны тсінуге де баса назар аударылады. Ал бл зерттелген адам-

дарды здерін және з ортасын алай кретінінен згеше болады, кейде

тіпті бан айшы келуі ммкін. Оны әртрлі аспектісі бар. Этнографтар

кбінесе здері зерттейтін жадайлара атысатын акторларды бірнеше

категориясыны немесе топтарыны кзарасын ескеруге тырысуа тиіс,

алайда ешайсысын бірден шынайы деп санамауы әрі жалпы абылданан

аиата сйенбеуі керек (Becker, 1967). детте бірнеше кзарас бола-

тыны, тіпті оларды негізгі мәселелер бойынша бір-біріне айшы келетіні

және оларды барлыы да апарат кзі бола алатыны мойындалады.

Сол сияты, этнографтарды кбінесе адамны тпсанасы дегейін-

дегі мінез-лыа (басаша айтанда, әдетте еленбейтін немесе тіпті

практикалы трыдан байалмайтын) жиі назар аударатыны маызды.

354

ЭПИЛОГ

Этнографтар кбінесе адамдарды зі хабардар болмаса да, оларды

әрекетін ауымды әлеуметтік-тарихи контекст аясында зерттеуге тырыса-

ды. атысушы тсінігі мен аналитик тсінігі арасындаы аталан айырма-

шылытарды тудыратын нәрсе сол – этнографтар әдетте адамдарды әре-

кеттері мен олар атысатын әлеуметтік институттарды тсінуге тырысады.

Мны зі зерттейтін адамдара және зерттеуге атысы бар баса практи-

калы йымдара емес, әлеуметтік әлем туралы академиялы білімге лес

осатындай жолмен жзеге асырады

Егер этнограф бір уаытта өзіне түсінікті болу шін беймәлім нәрсені

таныс, ал ате тсінуге жол бермеу шін танысты беймәлім етіп жасауа

мтылады деп ойласа, атысушы мен аналитик кзарасы арасында-

ы арама-айшылы аны кріне тседі. Бл міндеттемелерді біріншісі

әрашан адамдарды мінез-лы тсінікті және аыла сыйымды деген

йарымнан басталады (тіпті бір араанда ол маынасыз, аыла сыйым-

сыз немесе атыгез болып крінсе де). Осыдан арапайым адамдарды

әгімелерін міндетті трде идеологиялы сипаты бар және адамды жаы-

лыстырады деп тсіндіретін этнографиялы арсылы туындайды; ылыми

жмыста пайда болуы ммкін шынайы тсінікке арама-айшы, яни әр-

трлі масатта әлемді трлі кзарас арылы зерттеу міндетті деген тсінік

бар. Сондай-а беймәлім нәрсені таныс етуді де лкен мәні бар, себебі

іздегеніміз бастапыда тсініксіз әрі тсіндіруді ажет етпейтіндей кріне-

тін нәрсені сенімді трде тсіндіріп береді. Бл жерде адамны іс-әрекеті

немесе әлеуметтік формалары табиатынан тсініксіз немесе пия деген

ешбір болжам абылданбайды.

Екінші жаынан, мәлім нәрсені беймәлімге айналдыруа баытталан

мтылыс йреншікті болып крінетін нәрселерді абылдамауды білдіре-

ді және басымыздан тетін нәрселерге айын маына беретін әуелгі бол-

жамдарды жоа шыару арылы жасалады. Бл белгілі бір дегейде, к-

бінесе іс жзінде нәтижелі болса да, аналитикалы трыдан тсіну шін

маызды болатын жалан немесе жаылыстыратын болжамдарды аупін

азайтумен тсіндіріледі. Масат – атысушыларды тсінігін кеінен тарату

емес, оны алыптастыру. Кейде басаларды кзарасын бірыайланды-

рудан аула болуды, зге адамдарды мірі туралы з тсінігіміз аясында

пайымдауды алдын алуды ойлаймыз.

Баса адамдар мен оларды әрекеттерін тсіну ммкіндігі кейде кмән

тудырады. Брын тарихи жмыс аясында бл «Цезарьді тсіну шін Цезарь

болу керек пе?» деген сра трысынан тжырымдалатын. Егер бл тура

маынасында ойылан талап болса, әрине, баса адамдарды әреке-

тін тсіну ммкін болмас еді. Бл сра тсінуді, негізінен, психологиялы

Бл этнографиялы әдіс кейде «олданбалы» немесе «сыни» зерттеу формаларын-

да, сондай-а бл арама-айшылы соншалыты айын болмауы ммкін практи-

калы зерттеулер аясында олданылады дегенді білдірмейді.

ЭПИЛОГ

355

трыдан тжырымдаанымен, оны мәдени трыдан тсіндірсеіз де, дәл

осындай мәселе туындайды; мнда да адамдарды мінез-лыны се-

бебін аншалыты тере тсінуге болатынын ескеруіміз ажет. Сан трлі

мәдениетті негізінде адамны орта табиаты жатанына сенетіндер т-

сінуді жеілдетеді деп міттенуі ммкін. Біра кптеген зерттеушілер адам-

ны орта табиаты болады деген идеямен келіспейді. Олар мәдени бол-

жамдарды бере алмайтын нәрсе адамны орта табиаты туралы анша-

лыты мәлімет бере алады деп арсы сра ояды.

Бл мәселелер әлем контексіне келгенде одан сайын маызды бола

тседі, себебі әлеуметтанушыларды кпшілігін әлі де Батыстан шыан

алымдар райды, ал Батыс оамы зге мәдениеттерден стем болуа,

бәлкім, сол мәдениеттерді жойылуына немесе, кем дегенде, айта ры-

луына әкелетін жаандану процесіне атысады. Сонымен атар бл мәселе

Батыс оамдарында да туындайды: мысалы, ер адамдар әйелдерді неме-

се орта тапа жататын анәсілді әйелдерді, латынамерикалы кедей әйел-

дерді; ал гетеросексуалдар гейлерді; дені сау адамдар мгедек адамдарды

және т. б. аншалыты тсіне алады?

Бл мәселені ушытыруды жиі кездесетін әдістеріні бірі – оны «баса-

ны» тсіну мәселесі ретінде тжырымдау. Алайда бл «баса» адамдарды

бірттас метафизикалы бірлік деп крсетіп, жаылыстырады. Оан оса,

кез келген тсіну процесіні беймәлім нәрсені мәлім нәрсеге дейін әкелуі-

ні бір мәні бар, сондытан бл міндетті трде брмалауа себеп болады

деп ойламау керек. Шындыында, «брмалау» ымыны зі этнография-

ны масаты туралы ате тсінікті білдіруі ытимал, йткені оны масаты

мәдениеттерді немесе баса әлеуметтік былыстарды «зінше бейнелеп,

сынатындай» крінеді. Тптеп келгенде, білім, оны ішінде этнография

арылы жасалан білім немі зерттелетін былыстарды әрбір аспектісін

емес, нақты аспектісін арастырады: ол белгілі бір сратара жауап беруді

масат етеді; десек те бкіл әлемні крінісін бере алмайды.

Алайда мынандай сратар туындайды: бастапыда бізге жат нәрсені

дрыс тсіну шін зімізді мәдени болжамдарымызды аясынан шыа

аламыз ба? Бір ызыы, бл сраты тбегейлі згеше баыттара дейін

кеейтуге болады: біз зімізді шынымен тсінеміз деп айта аламыз ба?

Тптеп келгенде, бізді зімізді тсінуіміз де белгілі бір бастапы мәдени

йарымдарымыз негізінде алыптасады және белгілі бір дискурсты тә-

жірибелер арылы тжырымдалады. Басалары бізді згеше креді, жо-

арыда айтып кеткен себептерге байланысты, тіпті барлы тсіндірмені

немесе бір-біріне арама-айшы тсіндірмені дрыстыын мойындауы-

мыза тура келетінін білдірмесе де, аиат деп айтуа тратын бірде-бір

тсіндірме жо. арама-арсы баыттаы сратара мыналар жатады:

зге мәдениетке тиесілі адамдарды тсіну шін біз зімізді мәдени йа-

рымдарымыздан арылуымыз керек пе? Біз з мәдениетіміз туралы «шыар

жолы жо трме» деп ойлауымыз керек пе?

356

ЭПИЛОГ

Бл – те крделі мәселе. Дегенмен адамны әлдебір нәрсе, тіп-

ті зі туралы тікелей және абсолютті сенімді білімі бар деп йарумен

салыстыранда, оларды барлыын тсінуі ммкін емес деп болжауа

негіз жо сияты. Біз әлеуметтік зерттеуді белгісіз мәселе екенін мо-

йындауымыз ммкін, йткені біз толы скептицизмге жгінбестен, білім

туралы кез келген мәлімдемені дрыстыына ешашан толы сенімді

бола алмаймыз, бл кез келген жадайда зін-зі жоа шыарады:

айталы, біз ештее білмейміз деуді зі – білімге атысты (те кшті)

мәлімдеме жасау. Этнографтар ретінде біз басаларды оларды зі-

нен грі жасы тсінетінімізді мойындауымыз ммкін, себебі белгілі бір

дегейде біз оларды сзі мен әрекетін әдеттегі жадайа араанда ег-

жей-тегжейлі зерттейміз немесе оларды кеірек контексте кре аламыз,

сонымен атар оларды, кем дегенде, азіргі уаытта здері жасамайтын

немесе жасай алмайтын жолмен згелермен салыстыра аламыз. Алай-

да оларды здері тралы жеке тсінігін ойдан шыарылан немесе

идеологиялы сипатта алыптасан деп жоа шыаранымыз дрыс

болмас, себебі бізді олымыз жетпейтін кейбір білім тріне олар ол

жеткізеді.

Сол сияты, аналитикалы тсіну ымына атысты да иындытар

туындайды. Кейде этнографияда және одан тыс салада кез келген осын-

дай тсінікті белгілі бір маынада мәдени мәжбрлеу, символды зорлы-

зомбылыты бір трі ретінде арастыру байалады; мндай жадай әсі-

ресе атысушыларды жеке тсінігіне айшы келсе немесе жаымсыз сая-

си салдара әкелсе, орын алады. Тіпті «іштен тсінуді» зі мәселеге толы

дегенді ала тартып, мны елемегенні зінде, «аналитикалы тсінуді

бір трін екіншісіні орнына андай негізде тадаймыз?» деп срауымыз

керек. Брын бл сраа берілетін жауап дәлелдемеге жгіну болар еді.

Алайда не дәлелдеме болып саналады және не саналуа тиіс деген сра

кмәнді кшейтіп ана оймайды, сонымен атар аналитикалы тсінуді

кптеген формасы таразылауа келмейді, ал әртрлі сратарды арасты-

рып, нәтижесінде әртрлі болжамдара сйенуі оны жалыз себебі емес.

Бл дәлелдемелерді з арасында баалау шін оай олдануа болмайды

дегенді білдірмейді, йткені әркім әртрлі дәлелді олданады. Кейбір ма-

мандар осындай пікір әлемді толыымен репрезентациялай ала ма, жо па

деген сауала арамастан, те дәрежеде баалануа тиіс немесе белгілі бір

масаттар шін наты бір контексте ана баалануы ммкін, ал кейде эсте-

тикалы, саяси немесе этикалы трыдан бааланатын кптеген аналити-

калы кзарастар бар деген орытындыа келді. Таы бір мамандар тіпті

ешандай тәсіл бізге білу керек нәрсені бәрін айта алмаса да, кез келген

зерттеуді сынатын білімі ателесуге әрашан бейім болса да, аналитика-

лы тәсілдер әлем туралы маызды білім береді деп есептейді. Біз осындай

кзарасты станамыз.

ЭПИЛОГ

357

Нақты және жалпы

Екінші арама-айшылы жалпылау мәселесіне атысты. Этнографтар

әдетте белгілі бір жадайлар туралы мәлімдемелерден жалпы пайымдауа

(андай да бір лкен популяцияны жалпылау немесе кейбір жалпы теория-

лар бойынша жасалан орытынды трінде болсын) бірден кшуге кмән-

мен арайды. Сонымен бірге олар әдетте бірнеше кейсті ана зерттегенімен,

жалпы аланда, кейстерді зі салыстырмалы трде ауымы жаынан шаын

болса да, оларды андай да бір жалпы орытынды жасауа ызыушылы

танытары аны. Бл бадарды ерекшелігі сол – олар зерттеу жмысын

зерттеп жатан кейстерді ерекшелігін сатай отырып, жзеге асырысы

келеді (мысалы, Small, 2009). Ал бл ммкін бе (Hammersley, 2014)?

Этнографтар бл арама-айшылыты алай шешетіні және оан ан-

шалыты мән беретіні трысынан ерекшеленеді. Кейбіреулер наты мы-

салдарды егжей-тегжейлі зерттей отырып, жиі талдау жргізеді. Сол ар-

ылы ммкіндігінше ерекшелігін сатайтын әлеуметтік былыстарды

трлеріне жалпы теориялы сипаттама беруге тырысады. Мысал ретінде

негізделген теорияны келтірейік, онда деректер әдейі теория шыару шін

жиналады, біра сол теориялар зерттелетін наты кейстерге атыстыны

барлыын амтуа арналады. Баса этнографтар зерттеу кейсін белгілі бір

лкен популяция туралы жалпы орытынды жасауа ммкіндік беретін-

дей етіп тадайды, йткені бл кейстер маызды контекстерде стандартты

немесе стандартты емес болады; стандартты емес дейтініміз оны айтар-

лытай жаа трендті білдіруіне байланысты. Басалары «аны сипатта-

маларды» жасауа баытталан, оларды жалпы ндылыын оырман-

дарды зі ызыатын немесе атысы бар жаа жадайларды тсіну шін

олданан кезде баалауы керек. Бір араанда, этнография негіз ретінде

жалпы орытынды жасауда әлсіз. Теориялы тжырымдара келер бол-

са, эксперименттік зерттеулерден айырмашылыы сол – олар себеп-сал-

дар атынасын крсететін байланыстарды анытайтын айнымалыларды іс

жзінде баылай алмайды. Ал іріктеуден олданыстаы популяцияа де-

йін эмпирикалы жалпылау жадайына келсек, ол (негізінен) сауалнама

зерттеушілеріне осы популяцияны репрезентативі болу ытималдылыы

те жоары орытынды жасауа ммкіндік беретін статистикалы іріктеу

теориясын олдана алмайды.

Алайда жалпылау мәселесін шешу шін баса зерттеу әдістері ол-

данатын әртрлі тәсілді зі атты сына шырады. Эксперименттік әдіс

жадайындаы мәселе – зерттеу объектілеріні әрекетін эксперименттік

жадай және эксперимент жасаушы алыптастырады, сондытан бл

оларды алыпты жадайда жасайтын әрекетіні крсеткіші бола ал-

майды. Сауалнаманы олданатын зерттеулерге келсек, шынайы мір-

дегі баылаумен салыстыранда статистикалы баылауды әлсіз еке-

ні кпшілікке белгілі, ал мндаы негізгі проблема сол – талдауа негіз

болан деректер кбінесе адамдарды дәл рылымдалан сратара

358

ЭПИЛОГ

жауаптарынан трады. Бл жерде кнделікті контекстегі адамдарды ба-

дары мен әрекеттеріне атысты осындай деректерден алынан тжырым-

дарды аншалыты сенімді екені туралы мәселе туындайды. Сондай-а

баралы сауалнамаларда «жауаптарды болмауына» байланысты ай-

тарлытай иыншылытар бар.

рине, кнделікті мірде барлыымыз, шамамен болса да, жеке кейс-

терден жалпы орытынды шыара аламыз. Этнографтарды іс-әрекеті

осыан негізделген. Жоарыда атап ткеніміздей, этнографтар кбіне-

се нені себебі не екенін тсіндіру шін салыстырмалы талдауа жгінеді.

Жадайларды орын алуына трткі болатын процесті бліктерін зерттеу

андай себеп-салдар механизміні іске осыланы жайында да белгі бе-

реді. Зерттелген жадайларды белгілі бір лкен популяцияа жинатау ту-

ралы да дәл солай айтуа болады: этнографтарды олында бл жнінде

негізделген пайым жасай алатын ралдары бар (Schoﬁeld, 1990; Maxwell

және Chmiel, 2014). Этнография да, сондай-а әлеуметтік ылымдардаы

зерттеулерді кез келген баса да трлері жалпылау мәселесі туралы кесім-

ді шешім сына алмайды.

Процесс және құрылым

арама-айшылыты шінші жиынтыы этнографтар адамны әлеу-

меттік міріні процестік және кешенді сипатын ерекшелеп крсетуге бе-

йімдігінен туындайды, сонымен бірге теориялы идеяларды алыптасты-

руа тырысады, олар ажет болан жадайда жалпы категориялара жата-

тынын білдіретін траты сипаттамалары бар зерделеу былыстарын «бе-

кітуден» трады деп санайды. Кптеген санды зерттеулер крсеткендей,

әлеуметтік мірді процесс ретінде зерттеуді маыздылыына баса назар

аудару, кбінесе оны бір уаытта әрекет ететін айнымалылар арасындаы

траты, детерминистік атынастар трысынан тсінуге тырысудан пайда

болды. Осылайша әлеуметтік ылымдарды кп блігі негізгі айнымалы-

ларды анытаумен, оларды лшеумен, содан кейін эксперименттік баы-

лау немесе статистикалы талдау арылы оларды арасындаы траты

байланыстар болып есептелетін былысты зерттеумен айналысты (а-

раыз: Byrne және Ragin, 2009). Кейде оны масаты уаыт пен әртрлі

контексте дрыс болып ала беруге мтылатын осы атынастарды себеп-

салдар моделін ру. Керісінше, этнографтар адамны әлеуметтік міріні

шартты және крделі сипатын атап туге бейім: ол айталанатын зады-

лытар немесе стандартты формалар трінде жзеге аспайды. Олар сас

әдістерді алайша млдем баса, ал әртрлі әдісті алайша бірдей нәти-

же беретініне назар аударды. Оларды кзарасы бойынша нәтижелерді

толыымен болжау ешашан ммкін емес, әйтсе де оиалар кейде ктпе-

ген жерден пайда болып, таалдырып жатады.

Адамны әлеуметтік міріні процестік және крделі сипатына баса

назар аудару егжей-тегжейлі нарративке, яни әртрлі адам рліні

ЭПИЛОГ

359

сипаттамалары мен оларды алай іске асатынына; әрекет лгілері пай-

да болатын жергілікті контексті сипаттамаларына және т.б. басымды

береді. Алайда этнографтарды жай ана оиалар хронологиясымен

шектеле оюы те сирек. Тарихшылар сияты, олар да болып жатан -

былыстарды ыну масатымен интерпретация жасауа мтылады. Мны

жзеге асыру шін олар жалпы задылытарды мезейтін аналитикалы

категорияларды олданудан бас тарта алмайды. Расында да, мны жасау-

а атысты ысым тарихшылара ойылатын талаптан әлдеайда иын,

йткені этнографтар зерттейтін наты адамдар, әрекеттер, оиалар және

т.б. әдетте ке аудиторияны ерекше ызыушылыын тудырмайды; олар

іс-әрекетті, оианы немесе институтты жалпы категорияларыны мы-

салдарына ана ызыады. Осылайша, егер зерттеу андай да бір нды-

лыы жаынан жаа нәтиже шыаруы керек болса, мндай категориялар-

ды олдану те маызды.

Таы да айталап айтамыз: этнографтар шін де, баса зерттеушілер

шін де бл мәселені арапайым да сиырлы шешімі жо. Сонда да эт-

нография әлеуметтік былыстарды практикалы зерделеуде және әлеу-

меттік ылымдарда тсіндіру шін маызды реттеуші болып ала береді, ол

кез келген себеп-салдар байланысыны салыстырмалы трде арапайым,

әмбебап немесе стандартты модельдері трысынан тсінікті болуы ммкін

екенін білдіреді.

Жаңалық ашу және құрастыру

Біз талылайтын соы арама-айшылы зерттеуді жаалы ашу және

растыру мәселесі ретінде арастыратын кзарастар арасында туын-

дайды. Алашы интерпретация кезінде этнографтар не болып жатанын

білу шін зерттеу алаына шыады. Расында, шынайы мірде не болып

жатанын жата тсіру кезінде этнографияны ндылыына кп к-

іл блінеді. Ал этнографияны әлемні сипаттамаларын қалыптастыру

процесі ретінде тсіндіретін болса, онда біз, кем дегенде, белгілі бір

дегейде, оны туындысы этнографты ай мәдениетке тиесілі екенін,

оны интерпретациялы жмысын және зерттелетін былыстарды сипа-

тын мойындауымыз ажет. рине, мнда шынды бар, дегенмен белгілі

бір шектен асанда, кез келген этнографиялы зерттеу згелерді арасын-

даы еркін конструкциядан баса нәрсе болмауы ммкін (Davies, 2008).

Брын этнографтар з міндетін жаалы ашу деп санаан, олар тіпті

зерттеген адамдарыны здері туындататын әртрлі ойлау практикасы мен

әрекеттері арылы алыптасан әлеуметтік әлемді зерттеуге назар аудар-

ан. Керісінше, этнографтар сол кезде (тіпті азір де) атардаы әлеуметтік

ылымдарды кпшілігін әлеуметтік әлемді тікелей зерттеуге кедергі келті-

ретін алдын ала растырылан гипотезалар мен рылымданан зерттеу

ралдарыны тасасында жмыс істейді деп санады. Оларды гипотезала-

ры мен ралдары деректерді растыру тәсілдеріне байланысты, әлеммен

360

ЭПИЛОГ

тікелей байланыс нәтижесінде кмән тудыруа тиіс бастапы гипотезалар-

ды ытимал згерістерден орап трады деп мәлімдейді. Этнография

«мны емі» ретінде арастырылды, себебі ол зерттеушілерге әлем есігін

айара ашып, сол арылы олара не болып жатанын және оны себебін

анытауа ммкіндік берді. рине, кіріспеде кргеніміздей, соы уаытта

кптеген этнографтар жаалы ашуа деген мтылыса негізделген кейбір

болжамдара кмән келтіре бастады. леммен тікелей байланыс орнатуа

болады деген идеяа кез келген баылау процесі болжамдара негізде-

леді деген себеппен кмән келтірілді: біз андай да бір тжырымдамалар

жиынтыы трысынан аланда, бастан кешкенімізді тсіне алмаймыз және

бл ымдарды «з-зінен» шыара алмаймыз. Сонымен атар ыну ма-

сатында, ммкіндігінше олданып жрген категориялар трысынан тсіну-

ге назар аудара отырып, беймәлім нәрсені таныс былыса айналдыруа

тырысамыз. Осы трыдан аланда, әлеммен тікелей байланыс орнатуа

және шындыты ашуа ммкіндік беру масатында оны бастапы бол-

жамдарын кейінге ысыра труды адамгершілікке жат; білім алуды жо-

ары ралы туралы жалан мәлімдеме ретінде арастыруа болады. Ол

алынан нәтижені, тіпті «нәтиже» немесе «жаалы» саналатын нәрсені де

алашы мәдени талаптар анытайды деген пікірді белгілі бір дәрежеде

елемейді деуге болады, сондытан ол, кем дегенде, белгілі бір дегейде

этнографты жеке және институтты «мен»-іні крінісі, сондай-а әлем-

ні репрезентациясы болып саналады.

Толыыра айтса, оны жаалы ашу емес, растыру (конструкция-

лау) деп есептейтіндерді кейбірі зерттеушілер сынуа тиіс жалыз шы-

найылы жо деп болжайды. Басаша айтанда, бл – шынайылыа еш-

ашан ол жеткізе алмаймыз дегенді білдірмейді, сонымен бірге этнографтар

жата тсіретін «шынайылы» – зерттеуге атысатын адамдарды айта-

нынан кем емес конструкция. Біз бәріміз мір сретін жалыз, олжетімді

әлемні болуы туралы болжамнан «кпжаты шынайылыты» болуы ту-

ралы идеяны пайдасы шін бас тартамыз. Дегенмен кптеген шынайылы

бар деген тжырым бл шынайылы туралы бір нәрсені, яни оны муль-

типлексті екенін білетінімізді крсетеді.

зіміз зерттеп, тани алатын шынайылыты болатынын болжамай т-

рып, этнографиялы немесе басаша трыдан зерттеу ммкін емес. Десек

те этнографтар әлеуметтік әлемдегі мәдени кзарастарды алуантрлі-

лігін және оларды бізді тсінігіміз бен әрекетімізді алай алыптасты-

ратынын әрдайым білетін. Бл кітапта ерекше атап ткен рефлексивтілік

принципі этнографтарды здері әлеуметтік әлемні бір блігі екенін және

олара олжетімді кез келген мәдени кзарастар аясында жмыс істеуі

ажеттігін крсетеді. Сонымен бірге бл принцип біз әрашан әлемді жаа

әдістермен тсінуді йренеміз, ал сол арылы оны жасыра тсінеміз де-

генді талап етеді. Біз андай да бір абсолютті маынада «бл – шынды»,

ал «бл – жалан» деп дәлелдей алмаса та, әрі оларды арасында сенімді

ЭПИЛОГ

361

трде баа беру иын зерттеулер кездессе де, кез келген баса зерттеулер

секілді бл да жарамды дегенді білдірмейді. Жаалы ашу да, растыру

да бар (Hammersley, 2011a:ch6).

ҚОРЫТЫНДЫ

Біз кптеген этнографиялы зерттеулер әлі де маызды, шешілмеген,

ммкін шешілмейтін арама-айшылытары бар ерекше аналитикалы

бадара сйенеді деп болжады. Егер оларды тепе-тедікте стаса, те

пайдалы болуы ммкін деп есептейміз. рине, әлеуметтік зерттеулерді

баса тәсілдерімен салыстыранда, этнографияны ндылыы ерекше

деп асыра айтуа болмас. Сонымен атар оны ндылыы білім алып-

тастыруа ыпал етуімен шектеледі деп болжауымыза болар еді; алайда

ол мдделерді орауды, ммкіндіктерді кеейту немесе саяси-әлеумет-

тік згерістерді жзеге асыруды еш брмалаусыз тиімді ралы емес. Бі-

ра этнография бере алатын білімні ндылыын жете бааламауа бол-

майды; бл білімге емес, әрекетке ерекше мән беретін әлемге шын ауіп

тндіруі ммкін; демек, сздерді маынасынан грі, оларды ритори-

калы кшіне баса назар аударылады. Рефлексивті этнография адамны

әлеуметтік мірін тсінуді ндылыына, тіпті мндай тсінуді шектеулері

мен ммкіндіктерін мойындаса да, адал екенін білдіреді.

СІЛТЕМЕЛЕР

AAUP (American Association of University Professors) (2013) Regulation of Research on Human

Subjects: Academic Freedom and the Institutional Review Board, Washington, DC: American

Association of University Professors.

Abraham, J. (1989) ‘Testing Hargreaves’ and Lacey’s differentiation-polarisation theory in a set-

ted comprehensive’, British Journal of Sociology, 40, 1: 46–81.

Abraham, J. (1995) Divide and School: Gender & Class Dynamics in Comprehensive Education,

London: RoutledgeFalmer.

Abu-Lughod, L. (2006) ‘Writing against culture’, in Henrietta Moore and Todd Sanders (eds)

Anthropology in Theory: Issues in Epistemology, Oxford: Blackwell Publishing, pp. 466–79.

Adelman, C. (1977) ‘On ﬁrst hearing’, in C. Adelman (ed.), Uttering, Muttering: Collecting, Using

and Reporting Talk for Social and Educational Research, London: Grant Mcintyre.

Adler, P. A. and Adler, P. (1987) Membership Roles in Field Research, Newbury Park, CA: Sage.

Adler, P. A. and Adler, P. (1994) ‘Observational techniques’, in Denzin and Lincoln (eds).

Agar, M. (1973) Ripping and Running: A Formal Ethnography of Urban Heroin Addicts, New York:

Seminar Press. Agar, M. (1980) Professional Stranger, New York: Academic Press.

Aggleton, P. (1987) Rebels Without a Cause: Middle-Class Youth and the Transition from School

to Work, London: Faber.

Akom, A. (2011) ‘Black emancipatory action research: integrating a theory of structural raciali-

sation into ethno- graphic and participatory action research methods’, Ethnography and Ed-

ucation, 6, 1, 113–131.

Alasjewski, A. (2006) ‘Diaries as sources of suffering narratives’, Sociology of Health and Illness,

8, 1: 43–58. Alasuutari, M. (2015) ‘Documenting napping: The agentic force of documents

and human action’, Children and Society, 29: 219–30.

Alberti, B., Fowles, S., Holbraad, M., Marshall, Y., and Witmore, C. (2011) ‘“Worlds otherwise”:

archaeology, anthropology, and ontological difference’, Current Anthropology, 52, 6: 896–

912.

Alcadipani, R. and Hodgson, D. (2009) ‘By any means necessary? Ethnographic access, ethics and

the critical researcher’, Tamara Journal, 7, 4: 127–46.

Allan, A. (2005) ‘Using photographic diaries to research the gender and academic identities of

young girls’, in Troman, B. Jeffrey and G. Walford, (eds) Methodological Issues and Practices

in Ethnography, Amsterdam: Elsevier.

Allen, D. (2001) ‘Narrating nursing jurisdiction: “atrocity stories” and “boundary-work”’, Symbol-

ic Interaction, 24, 1: 75–103.

Alvesson, M. (2009) ‘At-home ethnography: struggling with closeness and closure’, in S. Ybema,

D. Yanow, А. Wells, and F. Kamsteeg (eds) Organizational Ethnography: Studying the Com-

plexities of Everyday Life, London: Sage, 156–74.

СІЛТЕМЕЛЕР

363

Alvesson, M. and Sandberg, J. (2013) Constructing Research Questions, London: Sage. Ander-

son, E. (2006) ‘Jelly’s place: an ethnographic memoir’, in Hobbs and Wright (eds).

Anderson, J. (2002) ‘Reconsidering environmental resistance: working through Secondspace and

Thirdspace approaches’, Qualitative Research, 2, 3: 301–21.

Anderson, L. (2006) ‘Analytic autoethnography’, Journal of Contemporary Ethnography, 35, 4:

373–395.

Anderson, R. J. and Sharrock, W. W. (2018) Action at a Distance: Studies in the Practicalities of

Executive Management, London: Routledge.

Anteby, M. (2003) ‘The “moralities” of poaching: manufacturing personal artifacts on the factory

ﬂoor’, Ethnography, 4, 2: 217–39.

Apoiﬁs, N. (2017) ‘Fieldwork in a furnace: anarchists, anti-authoritarians and militant ethnogra-

phy’, Qualitative Research, 17, 1: 3–19.

Arensberg, C. M. and Kimball, S. T. (1968 [1940]) Family and Community in Ireland, Cambridge,

MA, Harvard University Press.

Ashmore, M. (1989) The Reflexive Thesis, Chicago, IL: University of Chicago Press.

Atkinson, J. M. (1978) Discovering Suicide: Studies in the Social Organisation of Sudden Death,

London: Macmillan. Atkinson, P. A. (1981) ‘Transition from school to working life’, unpub-

lished memorandum, Sociological Research Unit, University College, Cardiff.

Atkinson, P. A. (1990) The Ethnographic Imagination, London: Routledge.

Atkinson, P. A. (1992a) ‘The ethnography of a medical setting: reading, writing and rhetoric’,

Qualitative Health Research, 2, 4: 451–74.

Atkinson, P. A. (1992b) Understanding Ethnographic Texts, Newbury Park, CA: Sage. Atkinson, P.

A. (1995) Medical Talk and Medical Work, London, Sage.

Atkinson, P. A. (2006) Everyday Arias: An Operatic Ethnography. Lanham MD: AltaMira.

Atkinson, P. A. (2013) ‘Rescuing autoethnography’, Journal of Contemporary Ethnography, 35, 4:

400–4. Atkinson, P. A. (2015) For Ethnography. London: Sage.

Atkinson, P. A. (2017) Thinking Ethnographically, London: Sage.

Atkinson, P. A., Coffey, A., and Delamont, S. (1999) ‘Ethnography: post, past, and present’, Jour-

nal of Contemporary Ethnography, 28, 5: 460–71.

Atkinson, P. A., Coffey, A., Delamont, S., Loﬂand, J. and Loﬂand, L. (eds) (2001) Handbook of

Ethnography, London: Sage.

Atkinson, P. A. and Coffey, A. (2002) ‘Revisiting the relationship between participant observation

and interview- ing’, in J. F. Gubrium and J. A. Holstein (eds) Handbook of Interview Research,

Thousand Oaks, CA: Sage.

Atkinson, P. A., Coffey, A., and Delamont, S. (2003) Key Themes in Qualitative Research: Conti-

nuities and Change.

Walnut Creek, CA: AltaMira.

Atkinson, P. A. and Delamont, S. (eds) (2008) Representing Ethnography: Reading, Writing and

Rhetoric in Qualitative Research, 4 vols, Thousand Oaks, CA: Sage.

Atkinson, P. A. and Delamont, S. (2010) Can the silenced speak? A dialogue, The International

Review of Qualitative Research, 3, 1: 11–17.

Atkinson, P. A. and Heath, C. (eds) (1981) Medical Work: Realities and Routines, Farnborough:

Gower. Atkinson, P. A. and Housley, W. (2003) Interactionism: An Essay in Sociological Am-

nesia. London: Sage.

Atkinson, P. A. and Silverman, D. (1997) ‘Kundera’s Immortality: the interview society and the

invention of the self’, Qualitative Inquiry, 3, 3: 304–25.

Back, L. (2004) ‘Politics, research and understanding’, in Seale et al. (eds) (2004).

Back, L. and Puwar, N. (2012) ‘A manifesto for live methods: provocations and capacities’, The

Sociological Review, 60, S1: 6–17.

Bacon, F. (1960 [1620]) The New Organon or True Directions Concerning the Interpretation of

Nature, Indianapolis, IN: Bobbs-Merrill.

Baez, B. (2002) ‘Conﬁdentiality in qualitative research: reﬂections on secrets, power and agency’,

Qualitative Research, 2, 1: 35–58.

364

СІЛТЕМЕЛЕР

Baird, A. (2018) ‘Dancing with danger: ethnographic safety, male bravado and gang research in

Colombia’, Qualitative Research, 18, 3: 342–60, https://doi.org/10.1177/1468794117722

Ball, M. S. and Smith, G. W. H. (1992) Analyzing Visual Data, Newbury Park, CA: Sage.

Ball, M. and Smith, G. (2001) ‘Technologies of realism? Ethnographic uses of photography and

ﬁlm’, in Atkinson et al. (eds).

Ball, S. J. (1981) Beachside Comprehensive, London: Cambridge University Press.

Ball, S. J. (1983) ‘Case study research in education: some notes and problems’, in Hammersley

(ed.) (1983).

Ball, S. J. (1984) ‘Beachside reconsidered: reﬂections on a methodological apprenticeship’, in Bur-

gess (ed.) (1984). Ball, S. J. (1994) ‘Political interviews and the politics of interviewing’, in

Walford (ed.) (1994).

Bandelier, A. (1890) The Delight Makers, New York: Dodd, Mead and Co.

Barnes, C. (2003) ‘What a difference a decade makes: reﬂections on doing “emancipatory” dis-

ability research’, Disability and Society, 18, 1: 3–17.

Barnes, J. A. (1979) Who Should Know What? Social Science, Privacy and Ethics, Harmondsworth:

Penguin. Barrett, R. A. (1974) Benabarre: The Modernization of a Spanish Village, New York:

Holt, Rinehart & Winston.

Bashir, N. (2017) ‘Doing research in people’s homes: ﬁeldwork, ethics and safety – on the prac-

tical challenges of researching and representing life on the margins’, Qualitative Research,

Online First: 1–16.

Bauman, R. (1977) Verbal Art as Performance, Prospect Heights, IL: Waveland. Bazeley, P. (2013)

Qualitative Data Analysis, London: Sage.

Bazeley, P. and Jackson, K. (2013) Qualitative Data Analysis with NVivo, London: Sage.

Becker, H. S. (1951) ‘The professional dance musician and his audience’, American Journal of So-

ciology, LVII: 136–44. Becker, H. S. (1953) ‘Becoming a marihuana user’, American Journal of

Sociology, 59: 41–58.

Becker, H. S. (1963) Outsiders, New York: Free Press.

Becker, H. S. (1964) ‘Against the code of ethics’, American Sociological Review, 29, 3: 409–10.

Becker, H. S. (1967) ‘Whose side are we on?’, Social Problems, 14: 239–47.

Becker, H. S. (1968) Comment reported in R. J. Hill and K. Stones Crittenden (eds) Proceedings

of the Purdue Symposium on Ethnomethodology, Institute for the Study of Social Change,

Department of Sociology, Purdue University.

Becker, H. S. (1971) Footnote to M. Wax and R. Wax, ‘Great tradition, little tradition, and formal

education’, in M. Wax, S. Diamond, and F. Gearing (eds) Anthropological Perspectives on Ed-

ucation, New York: Basic Books. Becker, H. S. (1974) ‘Art as collective social action’, American

Sociological Review, 39: 767–76.

Becker, H. S. (ed.) (1981) Exploring Society Photographically, Chicago, IL: University of Chicago

Press. Becker, H. S. (1982) Art Worlds. Berkeley, CA: University of California Press.

Becker, H. S. (1986) Writing for Social Scientists, Chicago, IL: University of Chicago Press.

Becker, H. S. (1998) Tricks of the Trade: How to Think About Your Research While You’re Doing It,

Chicago, IL: University of Chicago Press.

Becker, H. S. (2014) What About Mozart? What About Murder? Reasoning from Cases. Chicago,

IL: University of Chicago Press.

Becker, H. S. and Geer, B. (1960) ‘Participant observation: the analysis of qualitative ﬁeld data’,

in R. N. Adams and J. J. Preiss (eds) Human Organization Research: Field Relations and Tech-

niques, Homewood, HI: Dorsey Press. Behar, R. and Gordon, D. (eds) (1995) Women Writing

Culture. Berkeley, CA: University of California Press. Belk, R. (1995) Collecting in a Consumer

Society. London: Routledge.

Bell, C. (1977) ‘Reﬂections on the Banbury restudy’, in Bell and Newby (eds).

Bell, C. and Newby, H. (eds) (1977) Doing Sociological Research, London: Allen & Unwin.

Bell, C. and Roberts, H. (eds) (1984) Social Researching: Policies, Problems and Practice, London:

Routledge & Kegan Paul. Belousov, K., Horlick-Jones, T., Bloor, M., Gilinskiy, Y., Golbert, V.,

Kostikovsky, Y., Levi, M., and Pentsov, D. (2007) ‘Any port in a storm: ﬁeldwork difﬁculties in

СІЛТЕМЕЛЕР

365

dangerous and crisis-ridden settings’, Qualitative Research, 7, 2: 155–75.

Bennett, A. and Checkel, J. (2014) Process Tracing: From Metaphor to Analytic Tool, Cambridge:

Cambridge University Press.

Bennett, A. and Dawe, K. (eds) (2001) Guitar Cultures, Oxford: Berg.

Bensman, J. and Vidich, A. (1960) ‘Social theory in ﬁeld research’, American Journal of Sociology,

65: 577–84. Benson, O. and Stangroom, J. (2006) Why Truth Matters, London: Continuum.

Beoku-Betts, J. (1994) ‘When black is not enough: doing ﬁeld research among Gullah Women’,

National Women’s Studies Association Journal, 6, 3: 413–33.

Berlak, A. C., Berlak, H., Bagenstos, N. T., and Mikel, E. R. (1975) ‘Teaching and learning in English

primary schools’, School Review, 83, 2: 215–43.

Berezin, M. (2012) ‘Events as templates of possibility: an analytic typology of political facts’, in

Jeffrey C. Alexander, Ronald N. Jacobs, and Philip Smith (eds) The Oxford Handbook of Cul-

tural Sociology, Oxford: Oxford University Press.

Berreman, G. (1962) Behind Many Masks: Ethnography and Impression Management in a Hima-

layan Village, Monograph 4, Society for Applied Anthropology, Ithaca, NY: Cornell University

Press.

Bettelheim, B. (1970) The Informed Heart, London: Paladin.

Beuving, J. (2013) ‘Playing information games: déémarcheurs in the second-hand car markets of

Cotonou, Bénin’,

Social Anthropology/Anthropologie Sociale, 21, 1: 2–22.

Beuving, J. (2017) ‘The anthropologist as jester, anthropology as jest’, Social Anthropology/An-

thropologie Sociale, 25, 3: 353–63.

Bird, A. (2000) Thomas Kuhn, Chesham: Acumen.

Birt, L., Scott, S., Cavers, D., Campbell, C., and Walter, F. (2016) ‘Member checking: a tool to

enhance trustworthi- ness or merely a nod to validation?’, Qualitative Health Research, 26,

13: 1802–11.

Blackwood, E. (1995) ‘Falling in love with another lesbian: reﬂections on identity in ﬁeldwork’, in

Kulick and Willson (eds) (1995).

Blix, B. (2015) ‘“Something decent to wear”: performances of being an insider and an outsider in

indigenous research’, Qualitative Inquiry, 21, 2: 175–83.

Bloor, M. (1978) ‘On the analysis of observational data: a discussion of the worth and uses of

inductive techniques and respondent validation’, Sociology, 12, 3: 545–52.

Bloor, M., Fincham, B., and Sampson, H. (2010) ‘Unprepared for the worst: risks of harm for

qualitative research- ers’, Methodological Innovations Online, 5, 1: 45–55.

Blumer, H. (1954) ‘What is wrong with social theory?’, American Sociological Review, 19: 3–10.

Blumer, H. (1969) Symbolic Interactionism, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Bochner, A. and Ellis, C. (2016) Evocative Autoethnography, New York: Routledge.

Boellstorff, T., Nardi, B., Pearce, C., and Taylor, T.L. (2012) Ethnography and Virtual Worlds: A

Handbook of Method.

Princeton, NJ: Princeton University Press.

Bogdan, R. and Taylor, S. (1975) Introduction to Qualitative Research Methods, New York: Wiley.

Boon, J. (1983) ‘Functionalists write too: Frazer, Malinowski and the semiotics of the monograph’,

Semiotica, 46, 2–4: 131–49.

Booth, C. (1902–03) Life and Labour of the People in London, London: Macmillan.

Borchgrevink, A. (2003) ‘Silencing language: of anthropologists and interpreters’, Ethnography,

4, 1: 95–121. Borden, I. (2002) Skateboarding, Space and the City: Architecture and the Body.

Oxford: Berg.

Borofsky, R. (2004) Yanomami: The Fierce Controversy and What We Can Learn from It, Berkeley,

CA: University of California Press.

Bosk, C. (2008) What Would You Do? Juggling Bioethics and Ethnography, Chicago, IL: University

of Chicago Press. Bowen, E. (1954) Return to Laughter, London: Gollancz.

Brettell, C. B. (ed.) (1993) When They Read What We Write: The Politics of Ethnography, West-

port, CT: Bergin & Garvey.

366

СІЛТЕМЕЛЕР

Brewer, J. with Magee, K. (1991) Inside the RUC: Routine Policing in a Divided Society, Oxford: Clar-

endon Press. Brinkmann, S. and Kvale, S. (2015) InterViews, 3rd edn, Thousand Oaks, CA: Sage.

Brotsky, S. and Giles. D. (2007) ‘Inside the “pro-ana” community: a covert online participant ob-

servation’, Journal of Eating Disorders, 15, 2: 93–109.

Brown, M. and Guston, D. (2009) ‘Science, democracy, and the right to research’, Science and

Engineering Ethics, 15: 351–66.

Brown, P. (1987) Schooling Ordinary Kids, London: Methuen.

Bryant, A. (2017) Grounded Theory and Grounded Theorizing: Pragmatism in Research Practice,

Oxford: Oxford University Press.

Bryant, A. and Charmaz, K. (eds) (2007) The Sage Handbook of Grounded Theory, London: Sage.

Buchli, V. (ed.) (2002) The Material Culture Reader. Oxford: Berg.

Bucknall, S. (2014) ‘Doing qualitative research with children and young people’, in A. Clark, R.

Flewitt, M. Hammersley and M. Robb (eds) Understanding Research with Children and

Young People, London: Sage. Bulmer, M. (ed.) (1982) Social Research Ethics: An Examination

of the Merits of Covert Participant Observation, London: Macmillan.

Bulmer, M. (1984) The Chicago School of Sociology, Chicago, IL: University of Chicago Press.

Burawoy, M. (1998) ‘The extended case method’, Sociological Theory, 16: 4–34.

Burawoy, M. (2005) ‘Presidential Address: For public sociology’, American Sociological Review,

70, 1: 4–28, reprinted in British Journal of Sociology, 56, 2, 2005).

Burawoy, M. Blum, J. A., George, S., Gille, Z., Gowan, T., Haney, L., Klawiter, M., Lopez, S. H.,

Riain, S. and Thayer, M. (2000) Global Ethnography: Forces, Connections, and Imaginations

in a Postmodern World, Berkeley, CA: University of California Press.

Burgess, R. G. (ed.) (1984) The Research Process in Educational Settings, Lewes: Falmer. Burgess,

R. G. (ed.) (1985a) Field Methods in the Study of Education, Lewes: Falmer.

Burgess, R. G. (1985b) ‘In the company of teachers: Key informants and the study of a compre-

hensive school’, in Burgess (ed.) (1985c).

Burgess, R. G. (ed.) (1985c) Strategies of Educational Research, Lewes: Falmer.

Burgess, R. G. (ed.) (1988a) ‘Conversations with a purpose: the ethnographic interview in educa-

tional research’, in Burgess (ed.) (1988b).

Burgess, R. G. (ed.) (1988b) Studies in Qualitative Methodology, Vol. 1 Conducting Qualitative

Research, Greenwich CT: JAI Press.

Burgess, R. G. (ed.) (1989) The Ethics of Educational Research, Lewes: Falmer Press.

Burgess, R. G. (ed.) (1990) Studies in Qualitative Methodology, Vol. 2, Reflections on Field Expe-

rience, Greenwich CT: JAI Press.

Burgess, R. G. (ed.) (1992) Studies in Qualitative Methodology, Vol. 3, Learning About Fieldwork,

Greenwich CT: JAI Press.

Butler, M. A. (2015) Evaluation: A Cultural Systems Approach, Walnut Creek, CA: Left Coast Press.

Butler, T. and Robson, G. (2003) London Calling: The Middle Classes and the Remaking of Inner

London, Oxford: Berg. Byrne, D. and Ragin, C. (eds) (2009) The Sage Handbook of Case-

Based Methods, London: Sage.

Calvey, D. (2000) ‘Getting on the door and staying there’, in G. Lee-Treweek and S. Linkogle (eds)

Danger in the Field: Risk and Ethics in Social Research, London: Routledge.

Calvey, D. (2017) Covert Research, London: Sage.

Calvey, D. (2018) ‘The everyday world of bouncers: a rehabilitated role for covert ethnography’,

Qualitative Research, Online First: 1–16.

Campbell, D. T. and Fiske, D. W. (1959) ‘Convergent and discriminant validation by the multi-

trait-multimethod matrix’, Psychological Bulletin, 56, 2: 81–105.

Campbell, E. and Lassiter, L. (2015) Doing Ethnography Today, Chichester: Wiley-Blackwell.

Campbell, J. (1992) ‘Fieldwork among the Sarakatsani, 1954–5’, in J. De Pina-Cabral and

J. Campbell (eds) Europe Observed, London: Macmillan.

Cannon, S. (1992) ‘Reﬂections on ﬁeldwork in stressful situations’, in Burgess (ed.) (1992).

Carey, J. T. (1972) ‘Problems of access and risk in observing drug scenes’, in J. D. Douglas (ed.)

Research on Deviance, New York: Random House.

СІЛТЕМЕЛЕР

367

Caspar, S., Ratner, P. A., Phinney, A. and MacKinnon, K. (2016) ‘The inﬂuence of organizational

systems on information exchange in long-term care facilities: An institutional ethnography’,

Qualitative Health Research, 26, 7: 951–65.

Cassell, J. (1988) ‘The relationship of observer to observed when studying up’, in Burgess (ed.)

(1988a). Chagnon, N. A. (1977) Yanomamé: The Fierce People, New York: Holt, Rinehart &

Winston, 2nd edn.

Chagnon, N. A. (2013) Noble Savages: My Life Among Two Dangerous Tribes – The Yanomamé

and the Anthropologists, New York: Simon and Schuster.

Chambliss, W. (1975) ‘On the paucity of original research on organized crime’, American Sociol-

ogist, 10: 36–9. Chandler, J. (1990) ‘Researching and the relevance of gender’, in Burgess

(ed.) (1990).

Charmaz, K. (2014) Constructing Grounded Theory, 2nd edn, London: Sage.

Chase, S. E. (2005) ‘Narrative inquiry: multiple lenses, approaches, voices’, in Denzin and Lincoln

(eds) 3rd edn.

Chege, N. (2015) ‘“What’s in it for me?” Negotiations of asymmetries, concerns and interests

between the researcher and research subjects’, Ethnography, 16, 4: 463–81.

Chen, K. (2018) ‘Capturing organizations as actors’, in Jerolmack and Khan (eds).

Chevalier, D. (2015) ‘“You are not from around here, are you”: getting othered in participant ob-

servation’, in T. Muller (ed.) Contributions from European Symbolic Interactionists: Reflections

on Methods, Studies in Symbolic Interaction, Vol. 44, Bingley: Emerald.

Christensen, P. H. (2004) ‘Children’s participation in ethnographic research: issues of power and

representation’, Children and Society, 18: 165–76.

Christians, C. G. (2018) ‘Ethics and politics in qualitative research’, in N. K. Denzin and Y.

S. Lincoln (eds) The Sage Handbook of Qualitative Research, 5th edn, Thousand Oaks,

CA: Sage.

Cicourel, A. V. (1976) The Social Organization of Juvenile Justice, 2nd edn, London: Heinemann.

Cicourel, A. and Kitsuse, J. (1963) The Educational Decision Makers, New York: Bobbs-Merrill.

Claes, B., Lippens, V., Kennes, P., Tournel, H. (2013) ‘Gender and prison ethnography: some ﬁeld-

work implica- tions’, in Beyens, K., Christiaens, B., Claes, B., de Ridder, S., Tournel, H., and

Tubex, H. (eds) The Pains of Doing Criminological Research, Brussels: VUB/Brussels University

Press.

Clark, A., Flewitt, R., Hammersley, M., and Robb, M. (eds) (2014) Understanding Research with

Children and Young People, London: Sage.

Clark, I. and Grant, A. (2015) ‘Sexuality and danger in the ﬁeld: starting an uncomfortable con-

versation’, Journal of the Anthropological Society of Oxford, 7, 1: 1–14.

Clark, J. N. (2017) ‘Working with survivors of war rape and sexual violence: ﬁeldwork reﬂections

from Bosnia- Hercegovina’, Qualitative Research, 17, 4: 424–39.

Clarke, A. (2005) Situational Analysis: Grounded theory After the Postmodern Turn, Thousand

Oaks, CA: Sage.

Clarke, A., Friese, C. and Washburn, R. (2018) Situational Analysis: Grounded Theory After the

Interpretive Turn, 2nd edn, Thousand Oaks, CA: Sage.

Clifford, J. and Marcus, G. (eds) (1986) Writing Culture: The Poetics and Politics of Ethnography,

Berkeley, CA: University of California Press.

Coffey, A. J. (1993) ‘Double entry: the professional and organizational socialization of graduate

accountants’, unpublished PhD thesis, University of Wales College of Cardiff.

Coffey, A. J. (1999) The Ethnographic Self, Thousand Oaks, CA: Sage.

Coffey, A. and Atkinson, P. (2004) ‘Analysing documentary realities’, in D. Silverman (ed.) Quali-

tative Research: Theory, Method and Practice, 2nd edn, London: Sage.

Coffey, A. J., Atkinson, P. and Holbrook, B. (1996) ‘Qualitative data analysis: technologies and

representations’, Sociological Research Online, 1, 1, www.socresonline.org.uk/socre-

sonline/1/1/4.html

Collier, J. and Collier, M. (1986) Visual Anthropology: Photography as a Research Method, revised

edn, Albuquerque, NM: University of New Mexico Press.

368

СІЛТЕМЕЛЕР

Conquergood, D. (2013) Cultural Struggles: Performance, Ethnography, Praxis, edited and intro-

duced by E. P. Johnson.

Ann Arbor, MI: University of Michigan Press.

Cons, J. (2014) ‘Field dependencies: mediation, addiction and anxious ﬁeldwork at the India-Ban-

gladesh border’, Ethnography, 15, 3: 279–90.

Coole, D. and Frost, S. (eds) (2010) New Materialisms: Ontology, Agency, and Politics, Durham,

NC: Duke University Press.

Cooper, B. and Dunne, M. (2000) Assessing Children’s Mathematical Knowledge: Social Class,

Sex and Problem-Solving, Maidenhead: Open University Press.

Corbin, J. and Strauss, A. (2015) Basics of Qualitative Research, 4th edn, Thousand Oaks, CA: Sage.

Corsaro, W. A. (1981) ‘Entering the child’s world - research strategies for ﬁeld entry and data col-

lection in a pre- school setting’, in J. L. Green and C. Wallat (eds) Ethnography and Language

in Educational Settings, Norwood, NJ: Ablex.

Cortazzi, M. (2001) ‘Narrative analysis in ethnography’, in Atkinson et al. (eds) (2001).

Corti, L. (2011) ‘The European landscape of qualitative social research archives: methodological

and practical issues’, Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research,

12, 3, www.qualitative-research.net/index. php/fqs/article/view/1746

Corti, L. (2016) ‘Opportunities from the digital revolution, implications for researching, publish-

ing, and consuming qualitative research’, Sage Open.

Couch, J., Durant, B., and Hill, J. (2014) ‘Uncovering marginalised knowledges: undertaking

research with hard to reach young people’, International Journal of Multiple Research Ap-

proaches, 8, 1: 15–23.

Coxon, A. P. M. (1988) ‘Something sensational . . . : the sexual diary as a tool for mapping detailed

sexual behav- iour’, Sociological Review, 36, 2: 353–67.

Coxon, A. P. M. (1996) Between the Sheets: Sexual Diaries and Gay Men’s Sex in the Era of AIDS,

London: Cassell. Craven, C. and Davis, D.-A. (eds) (2013) Feminist Activist Ethnography:

Counterpoints to Neoliberalism in North America, Lanham, MD: Lexington Books.

Crawford, P. I. and Turton, D. (eds) (1992) Film as Ethnography, Manchester: Manchester Univer-

sity Press. Cressey, D. (1950) ‘The criminal violation of ﬁnancial trust’, American Sociological

Review, 15: 738–43.

Crewe, B. and Ievins, A. (2015) ‘Closeness, distance and honesty in prison ethnography’, in Drake

et al. (eds) (2015). Crewe, E. (2005) Lords of Parliament: Manners, Rituals, and Politics, Man-

chester: Manchester University Press.

Crewe, E. (2015) The House of Commons: An Anthropology of MPs’ work, London: Bloomsbury

Academic.

Crewe, E. (2016) ‘Ethnography of Parliament: ﬁnding culture and politics entangled in the Com-

mons and the Lords’, Parliamentary Affairs, 70, 1, 1: 155–72.

Crow, G. (2018) What are Community Studies?, London: Bloomsbury.

Crowley, D. and Reid, S. E. (eds) (2002) Socialist Spaces: Sites of Everyday Life in the Eastern Bloc,

Oxford: Berg.

Currer, C. (1992) ‘Strangers or sisters? An exploration of familiarity, strangeness, and power in

research’, in Burgess (ed.) (1992).

Currie, D. and Kelly, D. (2012) ‘Group interviews: understanding shared meaning and mean-

ing-making’, in Delamont, S. (ed.) Handbook of Qualitative Research in Education, Chelten-

ham: Edward Elgar.

Curtis, R. and Wendell, T. (2000) ‘Toward the development of a typology of illegal drug markets’,

in M. Natarajan and M. Hough, M. (eds) Illegal Drug Markets: From Research to Prevention

Policy, Monsey, NY: Criminal Justice Press.

D’Andrade, R. (1995) The Development of Cognitive Anthropology, Cambridge: Cambridge Univer-

sity Press. Dalsgaard, S. and Nielsen, M. (eds) (2015) Time and the Field, New York: Berghahn.

Dalton, M. (1959) Men Who Manage: Fusions of Feeling and Theory in Administration, New York:

Wiley.

СІЛТЕМЕЛЕР

369

Davies, C. (1989) ‘Goffman’s concept of the total institution: criticisms and revisions’, Human

Studies, 12, 1/2: 77–95.

Davies, C. A. (2008) Reflexive Ethnography, London: Routledge.

Davies, J. and Spencer, D. (eds) (2010) Emotions in the Field: the Psychology and Anthropology of

Fieldwork Experience. Stanford, CA: Stanford University Press.

Davis, F. (1959) ‘The cabdriver and his fare: facets of a ﬂeeting relationship’, American Journal of

Sociology, 65, 2: 158–65.

Davis, F. (1961a) ‘Deviance disavowal: the management of strained interaction by the visibly

handicapped’, Social Problems, 1: 120–32.

Davis, F. (1961b) Comment on ‘Initial interactions of newcomers in Alcoholics Anonymous’, Social

Problems, 8: 364–5.

Davis, F. (1963) Passage through Crisis: Polio Victims and their Families, Indianapolis, IN:

Bobbs-Merrill.

Dawe, K., with Dawe, M. (2001) ‘Handmade in Spain: The culture of guitar making’, in Barrett, A.

and Dawe, K. (eds) Guitar Cultures. Oxford: Berg, 63–87.

Dawson, P. (2014) ‘Temporal practices: time and ethnographic research in changing organiza-

tions’, Journal of Organizational Ethnography, 3, 2: 130–51, https://doi.org/10.1108/JOE-

05-2012-0025

Dean, J. P., Eichorn, R. I., and Dean, L. R. (1967) ‘Fruitful informants for intensive interviewing’,

in J. T. Doby (ed.), An Introduction to Social Research, 2nd edn, New York: Appleton-Centu-

ry-Crofts.

Delamont, S. (1984) ‘The old girl network: reﬂections on the ﬁeldwork at St Luke’s’, in Burgess

(ed.) (1984). Delamont, S. (2004) ‘Participant observation’, in C. Seale, G. Gobo, J. F. Gubri-

um and D. Silverman (eds) Qualitative Research Practice, London: Sage.

Delamont, S. and Atkinson, P. A. (1995) Fighting Familiarity, Cresskill, NJ: Hampton.

Delamont, S. and Atkinson, P. (2004) ‘Qualitative research and the postmodern turn’, in M. Hardy

and A. Bryman (eds) Handbook of Data Analysis, London: Sage.

Delamont, S., Atkinson, P. A. and Pugsley, L. A. (2010) ‘The concept smacks of magic: ﬁghting fa-

miliarity today’, Teaching and Teacher Education, 26, 1: 3–10. doi.10.1016/j.tate.2009.09.002

Delamont, S., Stephens, N. and Campos, C. (2017) Embodying Brazil: An Ethnography of Dias-

poric Capoeira, London: Routledge.

Delgado, N. A. and Cruz, L. B. (2014) ‘Multi-event ethnography: doing research in pluralistic set-

tings’, Journal of Organizational Ethnography, 3, 1: 43–58. https://doi.org/10.1108/JOE-11-

2012-0050

De Man, C. (2015) ‘An observation situation: when the researcher’s scenes interact’, Studies in

Symbolic Interaction, 44: 43–60.

Dennis, A. (2018) Making Decisions About People: The Organizational Contingencies of Illness,

London: Routledge. Denzin, N. K. (1971) ‘The logic of naturalistic inquiry’, Social Forces, 50:

166–82.

Denzin, N. K. (1978) The Research Act: A Theoretical Introduction to Sociological Methods, 2nd

edn, New York: McGraw-Hill.

Denzin, N. K. (1989) Interpretive Biography, Newbury Park, CA: Sage.

Denzin, N. K. (2003) Performance Ethnography: Critical Pedagogy and the Politics of Culture,

Thousand Oaks, CA: Sage. Denzin, N. (2009) ‘Apocalypse now: overcoming resistances to

qualitative inquiry’, International Review of Qualitative Research, 2, 2: 331–44.

Denzin, N. K. (2013) Interpretive Autoethnography, 2nd edn, Thousand Oaks, CA: Sage.

Denzin, N. K. and Giardina, M. D. (eds) (2006) Qualitative Inquiry and the Conservative Chal-

lenge, Walnut Creek, CA: Left Coast Press.

Denzin, N. K. and Lincoln, Y. S. (eds) (1994) Handbook of Qualitative Research, 1st edn, Thou-

sand Oaks, CA: Sage. Denzin, N. K. and Lincoln, Y. S. (eds) (2000) Handbook of Qual-

itative Research, 2nd edn, Thousand Oaks, CA: Sage. Denzin, N. K. and Lincoln, Y. S. (eds)

(2005) Handbook of Qualitative Research, 3rd edn, Thousand Oaks, CA: Sage. Denzin, N. K.

and Lincoln, Y. S. (eds) (2011) Handbook of Qualitative Research, 4th edn, Thousand Oaks,

370

СІЛТЕМЕЛЕР

CA: Sage. Denzin, N. K. and Lincoln, Y. S. (eds) (2018) Handbook of Qualitative Research, 5th

edn, Thousand Oaks, CA: Sage. Desmond, M. (2007). On the Fireline: Living and Dying with

Wildland Firefighters, Chicago, IL: University of Chicago Press.

Desmond, M. (2016) Evicted: Poverty and Profit in the American City, Harmondsworth: Penguin.

Deutscher, I. (1973) What We Say/What We Do, Glenview, IL: Scott Foresman.

Devotta, K., Woodhall-Melnik, J., Pedersen, C., Wendaferew, A., Dowbor, T., Guilcher, S., Ham-

ilton-Wright, S., Ferentzy, P., Hwang, S., and Matheson, F. (2016) ‘Enriching qualitative re-

search by engaging peer interview- ers: a case study’, Qualitative Research, 16, 6: 661–80.

Dews, P. (1987) Logics of Disintegration: Post-Structuralist Thought and the Claims of Critical The-

ory, London: Verso. Dexter, L. (1970) Elite and Specialized Interviewing, Evanston, IL: North-

western University Press.

Dexter, L. A. (2006) Elite and Specialized Interviewing, Colchester: European Consortium for Po-

litical Research. Dey, I. (1999) Grounding Grounded Theory: Guidelines for Qualitative In-

quiry, San Diego, CA: Academic Press. Dey, I. (2004) ‘Grounded theory’, in Seale et al. (eds)

(2004).

Dicks, B. (2000) Heritage, Place and Community. Cardiff: University of Wales Press.

Dicks, B. and Mason, B. (1998) ‘Hypermedia and ethnography: reﬂections on the construction

of a research approach’, Sociological Research Online, 3, 3. www.socresonline.org.uk/socre-

sonline/3/33.html

Dicks, B., Mason, B., Coffey, A. and Atkinson, P. (2005). Qualitative Research and Hypermedia:

Ethnography for the Digital Age, London: Sage.

Dingwall, R. (1977a) ‘Atrocity stories and professional relationships’, Sociology of Work and Oc-

cupations, 4, 4: 371–96. Dingwall, R. (1977b) The Social Organization of Health Visitor Train-

ing, London: Croom Helm.

Dingwall, R. (2008) ‘The ethical case against ethical regulation in humanities and so-

cial science research’, Twenty- First Century Society, 3, 1: 1–12. http://dx.doi.

org/10.1080/17450140701749189

Dingwall, R. (2012) ‘How did we ever get into this mess? The rise of ethical regulation in the social

sciences’, Studies in Qualitative Methodology, 12: 3–26. http://dx.doi.org/10.1108/S1042-

3192(2012)0000012004

Ditton, J. (1977) Part Time Crime: An Ethnography of Fiddling and Pilferage, London: Macmillan.

Dodds, G. and Tavernor, R. (2001) Body and Building: Essays on the Changing Relation of the

Body and Architecture, Cambridge, MA: MIT Press.

Dooremalen, T. van (2017) ‘The pros and cons of researching events ethnographically’, Ethnog-

raphy,18, 3: 415–24. Dostal, J. (ed.) (2002) The Cambridge Companion to Gadamer, Cam-

bridge: Cambridge University Press.

Douglas, J. D. (1967) The Social Meanings of Suicide, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Douglas, J. D. (1976) Investigative Social Research, Beverly Hills, CA: Sage.

Douglas, M. (1966) Purity and Danger, London: Routledge.

Downey, C. A. (2013) ‘Kids change everything: how becoming a dad transformed my ﬁeldwork

(and ﬁndings)’, in Brown, T. R. and Dreby, J. (eds) Family and Work in Everyday Ethnography,

Philadelphia, PA: Temple University Press.

Doyle, S. (2007) ‘Member checking with older women: A framework for negotiating meaning’,

Health Care for Women International, 8: 888–908.

Drake, D. and Harvey, J. (2014) ‘Performing the role of ethnographer: processing and managing

the emotional dimensions of prison research’, International Journal of Social Research Meth-

odology, 17, 5: 489–501. http:// dx.doi.org/10.1080/13645579.2013.769702

Drake, D., Earle, R., and Sloan, J. (eds) (2015) The Palgrave Handbook of Prison Ethnography,

Basingstoke: Palgrave- Macmillan.

Duck, W. (2015) No Way Out: Precarious Living in the Shadow of Poverty and Drug Dealing, Chi-

cago, IL: University of Chicago Press.

Dudley, K. M. (2014) Guitar Makers: The Endurance of Artisanal Values in North America, Chica-

go, IL: University of Chicago Press.

СІЛТЕМЕЛЕР

371

Dumit, J. (2004) Picturing Personhood: Brain Scans and Biomedical Identity. Princeton, NJ: Princ-

eton University Press. Duneier, M. (2011) ‘How not to lie with ethnography’, Sociological

Methodology, 41: 1–11.

Duranti, A. and Goodwin, C. (eds) (1992) Rethinking Context, Cambridge: Cambridge University

Press. Durão, S. (2017) ‘Detention: police discretion revisited (Portugal)’, in Fassin (ed.) (2017a).

Durham, D. (2011) ‘Disgust and the anthropological imagination’, Ethnos, 76, 2: 131–56, doi.

10.1080/00141844.2010.547941

Durington, M. and Ruby, J. (2011) ‘Ethnographic ﬁlm’, in M. Banks and J. Ruby (eds) Made to be

Seen: Perspectives on the History of Visual Anthropology, Chicago, IL: University of Chicago

Press.

Easterday, L., Papademas, D., Schorr, L. and Valentine, C. (1977) ‘The making of a female re-

searcher’, Urban Life and Culture, 6, 3: 333–48.

Edgerton, R. B. (1965) ‘Some dimensions of disillusionment in culture contact’, Southwestern

Journal of Anthropology, 21: 231–43.

Edwards, R. and Alexander, C. (2011) ‘Researching with peer/community researchers – Ambiva-

lences and ten- sions’, in M. Williams and W. P. Vogt (eds) The Sage Handbook of Innovation

in Social Research Methods, London: Sage, 269–93.

Edmondson, R. (1984) Rhetoric in Sociology, London: Macmillan.

Edwards, R. and Weller, S. (2016) ‘Ethical dilemmas around anonymity and conﬁdentiality in

longitudinal research data sharing: the death of Dan’, in M. Tolich (ed.), Qualitative Ethics in

Practice, London: Routledge.

Ehrenreich, B. (2011) Nickel and Dimed, London: Picador.

Elliott, D. and Culhane, D. (eds) (2017) A Different Kind of Ethnography: Imaginative Practices

and Creative Methodologies, Toronto: University of Toronto Press.

Elliott, J. (2012) ‘Gathering narrative data’, in S. Delamont (ed.), Handbook of Qualitative Re-

search in Education, Cheltenham: Edward Elgar.

Elliott, S. McKelvy, J. N., and Bowen, S. (2017) ‘Marking time in ethnography: uncovering tempo-

ral dispositions’, Ethnography, 18, 4: 556–76.

Ellis, C. (2004). The Ethnographic I: A Methodological Novel about Autoethnography, Walnut

Creek, CA: AltaMira Press. Ellis, C. (2007). ‘Telling secrets, revealing lives: relational ethics in

research with intimate others’, Qualitative Inquiry, 13: 3–29.

Emerson, R. M., Fretz, R. and Shaw, L. (2011) Writing Ethnographic Fieldnotes, 2nd edn, Chicago,

IL: University of Chicago Press.

Emmel, N. (2013) Sampling and Choosing Cases in Qualitative Research: A Realist Approach,

London: Sage. English-Lueck, J. A. (2002) Cultures @ Silicon Valley. Stanford, CA: Stanford

University Press.

Epstein, D. (1998) ‘Are you a girl or are you a teacher? The “least adult” role in research about

gender and sexuality in a primary school’, in G. Walford (ed.), Doing Research about Educa-

tion, London: Falmer.

Erben, M. (1993) ‘The problem of other lives: social perspectives on written biography’, Sociology, 27,

1: 15–25. Ergun, A. and Erdemir, A. (2010) ‘Negotiating insider and outsider identities in the ﬁeld:

“insider” in a foreign land; “outsider” in one’s own land’, Field Methods, 22, 1: 16–38.

Erickson, K. T. (1967) ‘A comment on disguised observation in sociology’, Social Problems, 14, 4:

366–7. Ermarth, M. (1978) Wilhelm Dilthey: The Critique of Historical Reason, Chicago, IL:

University of Chicago Press. Evans, A. D. (1991) ‘Maintaining relationships in a school for the

deaf’, in Shafﬁr and Stebbins (eds) (1991).

Evans-Pritchard, E. E. (1937) Witchcraft, Oracles and Magic among the Azande, Oxford: Claren-

don Press.

Everhart, R. B. (1977) ‘Between stranger and friend: some consequences of “long term” ﬁeldwork

in schools’, American Educational Research Journal, 14, 1: 1–15.

Farrell, A. (ed.) (2005) Ethical Research with Children, Maidenhead: Open University Press.

Fassin, D. (ed.) (2017a) Writing the World of Policing: The Difference Ethnography Makes, Chica-

go, IL: University of Chicago Press.

372

СІЛТЕМЕЛЕР

Fassin, D. (ed.) (2017b) If Truth Be Told: The Politics of Public Ethnography, Durham, NC: Duke

University Press. Faulkner, R. (2009) ‘Improvising on sensitizing concepts’, in Puddephatt et

al. (eds) (2009).

Feldman, M. S., Bell, J. and Berger, M. T. (2003) Gaining Access: A Practical and Theoretical Guide

for Qualitative Researchers, Walnut Creek, CA: AltaMira.

Ferreira-Neto, J. L. (2018) ‘Michel Foucault and qualitative research in human and social scienc-

es’, Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research, 19, 3: Art. 23,

http://dx.doi.org/10.17169/fqs-19.3.3070.

Ferrell, J. and Hamm, M. S. (eds) (1998) Ethnography at the Edge: Crime, Deviance and Field Re-

search, Boston, MA: Northeastern University Press.

Festinger, L. Riecken, H. and Schachter, S. (1956) When Prophecy Fails, St. Paul, MN: University of

Minnesota Press; republished 1964, London: Harper & Row.

Fetterman, D. (ed.) (1984) Ethnography in Educational Evaluation, Beverly Hills, CA: Sage.

Fetterman, D. and Pittman, M. A. (eds) (1986) Educational Evaluation: Ethnography in Theory,

Practice, and Politics, Thousand Oaks, CA: Sage.

Fielding, N. G. (1982) ‘Observational research on the National Front’, in Bulmer (ed.) (1982).

Fielding, N. G. (ed.) (2003) Interviewing, 4 vols, London: Sage.

Fielding, N. G., Lee, R. M., and Blank, G. (eds) (2017) The Sage Handbook of Online Research

Methods, 2nd edn. London: Sage, 380–98.

Finch, J. (1984) ‘“It’s great to have someone to talk to”: the ethics and politics of interviewing

women’, in Bell and Roberts (eds) (1984).

Fine, G. A. (1993) ‘Ten lies of ethnographers: moral dilemmas in ﬁeldwork’, Journal of Contempo-

rary Ethnography, 22, 3: 267–94.

Fine, G. A. and Sandstrom, K. L. (1988) Knowing Children: Participant Observation with Minors,

Newbury Park, CA: Sage.

Finlay, L. (2002) ‘Negotiating the swamp: the opportunity and challenge of reﬂexivity in research

practice’, Qualitative Research, 2, 2: 209–30.

Finn, C. (2001) Artifacts: An Archaeologist’s Year in Silicon Valley, Cambridge, MA: MIT Press.

Flick, U. (2007) ‘Concepts of triangulation’, in idem. (ed.) Managing Quality in Qualitative Re-

search, London: Sage. Flora, J. and Andersen, A. O. (2018) ‘Taking note: a kaleidoscopic view

on two, or three, modes of ﬁeldnoting’, Qualitative Research, OnlineFirst.

Fonow, M. M. and Cook, J. A. (eds) (1991) Beyond Methodology: Feminist Scholarship as Lived

Research, Bloomington, IN: Indiana University Press.

Forbat, L., and Henderson, J. (2005) ‘Theoretical and practical reﬂections on sharing transcripts

with participants’, Qualitative Health Research, 15: 1114–28.

Fordham, S. (2016) Downed by Friendly Fire: Black Girls, White Girls, and Suburban Schooling,

Minneapolis, MN: University of Minnesota Press.

Foster, P. (1996) Observing Schools: A methodological guide, London: Paul Chapman/Sage.

Fox, N. and Alldred, P. (2015a) ‘Inside the research-assemblage: new materialism and the mi-

cropolitics of social inquiry’, Sociological Research Online, 20, 2: 6, www.socresonline.org.

uk/20/2/6.html.

Fox, N. and Alldred, P. (2015b) ‘New materialist social inquiry: designs, methods and the re-

search-assemblage’, International Journal of Social Research Methodology, 18, 4: 399–414.

Fox, N. and Alldred, P. (2017) Sociology and the New Materialism, London: Sage.

Franch, M. and de Souza, J. P. (2015) ‘Clocks, calendars and cell phones: an ethnography

on time in a high school’, Vibrant: Virtual Brazilian Anthropology, 12, 2: http://dx.doi.

org/10.1590/1809-43412015v12n2p417 Frandsen, S. (2015) ‘Doing ethnography in a para-

noid organization: an autoethnographic account’, Journal of Organizational

Ethnography, 4, 2: 162–76. Permanent link to this document: https://doi.org/10.1108/JOE-07-

2014-0020 Franzosi, R. P. (2004) ‘Content analysis’, in Hardy and Bryman (eds) (2004).

Freidson, E. (1964) ‘Against the code of ethics’, American Sociological Review, 29, 3: 410. Freilich,

M. (1970a) ‘Mohawk heroes and Trinidadian peasants’, in Freilich (ed.) (1970b). Freilich, M.

(ed.) (1970b) Marginal Natives: Anthropologists at Work, New York: Harper & Row.

СІЛТЕМЕЛЕР

373

Friedman, M. (1991) ‘The re-evaluation of logical positivism’, Journal of Philosophy, LXXXVIII, 10:

505–19. Frosh, P. (2003) The Image Factory: Consumer Culture, Photography and the Visual

Content Industry, Oxford: Berg.

Gallmeier, C. P. (1991) ‘Leaving, revisiting, and staying in touch: neglected issues in ﬁeld research’,

in Shafﬁr and Stebbins (eds) (1991).

Garﬁnkel, H. (1967) Studies in Ethnomethodology, Englewood Cliffs, NJ: PrenticeHall.

Gee, J. P. and Handford, M. (eds) (2014) The Routledge Handbook of Discourse Analysis, London:

Routledge. Geer, B. (1970) ‘Studying a college’, in R. Habenstein (ed.), Pathways to Data,

Chicago, IL: Aldine.

Geertz, C. (1988) Works and Lives: The Anthropologist as Author, Cambridge: Polity. Geertz, C.

(2000) Available Light, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Gerring, J. (2007a) ‘Is there a (viable) crucial-case method’, Comparative Political Studies, 40, 3:

231–53. Gerring, J. (2007b) Case Study Research, Cambridge: Cambridge University Press.

Gewirtz, S. and Cribb, A. (2006) ‘What to do about values in social research: the case for ethi-

cal reﬂexivity in the sociology of education’, British Journal of Sociology of Education, 27, 2:

141–55.

Ghodsee, K. (2011) Lost in Transition: Ethnographies of the Everyday Life After Communism,

Durham, NC: Duke University Press.

Giallombardo, R. (1966) ‘Social roles in a prison for women’, Social Problems, 13: 268–88.

Gitlin, A. D., Siegel, M., and Boru, K. (1989) ‘The politics of method: from leftist ethnography to

educative research’, Qualitative Studies in Education, 2, 3: 237–53.

Glaser, B. (1978) Theoretical Sensitivity, San Francisco, CA: Sociology Press.

Glaser, B. G. (1992) Emergence vs Forcing: Basics of Grounded Theory Analysis, Mill Valley, CA:

The Sociology Press. Glaser, B. G. (ed.) (1993) Examples of Grounded Theory: A Reader, Mill

Valley, CA: The Sociology Press.

Glaser, B. and Strauss, A. (1964) ‘Awareness contexts and social interaction’, American Sociolog-

ical Review, XXIX: 669–79.

Glaser, B. and Strauss, A. (1967) The Discovery of Grounded Theory, Chicago, IL: Aldine. Glaser,

B. and Strauss, A. (1968) Time for Dying, Chicago, IL: Aldine.

Glaser, B. and Strauss, A. (1971/2017) Status Passage, Chicago, IL: Aldine; republished in 2017

by Routledge. Goerisch, D. and Swanson, K. (2015) ‘“It’s called Girl Scouts, not, like, Woman

Scouts”: emotional labour and girls’ bodies’, Children’s Geographies, 13, 4: 451–66.

Goffman, A. (2014) On the Run: Fugitive Life in an American City, Chicago, IL: University of Chi-

cago Press. Goffman, E. (1955) ‘On face-work: an analysis of ritual elements in social interac-

tion’, Psychiatry, 18, 3: 213–31. Goffman, E. (1959) The Presentation of Self in Everyday Life,

New York: Doubleday.

Goffman, E. (1961) Asylums: Essays on the Social Situation of Mental Patients and Other Inmates,

New York: Doubleday. Goffman, E. (1963) Behavior in Public Places, Glencoe, IL: Free Press.

Goffman, E. (1970) Strategic Interaction, Oxford: Blackwell.

Goffman, E. (1971) Relations in Public: Micro Studies of the Public Order, New York: Basic Books.

Goffman, E. (1972) Interaction Ritual, Harmondsworth: Penguin.

Gold, R. (1958) ‘Roles in sociological ﬁeldwork’, Social Forces, 36: 217–23.

Goldblatt, H., Karnieli-Miller, O. and Neumann, M. (2011) ‘Sharing qualitative research ﬁndings

with participants: study experiences of methodological and ethical dilemmas’, Patient Educa-

tion and Counseling, 82, 3: 389–95.

Golde, P. (ed.) (1986) Women in the Field: Anthropological Experiences, 2nd edn, Berkeley, CA:

University of California Press.

Goldstein, D. M. (2016) Owners of the Sidewalk: Security and Survival in the Informal City.

Durham, NC: Duke University Press.

Goldstein, D. (2017) ‘Aspiration: hoping for a public policing (Bolivia)’, in Fassin (ed.). (2017a).

Gomm, R., Hammersley, M., and Foster, P. (eds) (2000) Case Study Method, London:

Sage.

Goode, E. (1996) ‘The ethics of deception in social research: a case study’, Qualitative Sociol-

374

СІЛТЕМЕЛЕР

ogy, 10, 1: 11–33. Goode, E. (1999) ‘Sex with informants as deviant behavior: an account

and commentary’, Deviant Behavior, 20, 4: 301–24.

Goode, E. (2002) ‘Sexual involvement and social research in a fat civil rights organization’, Qual-

itative Sociology, 25: 501–34.

Goodwin, C. (1981) Conversational Organisation, New York: Academic Press.

Goodwin, C. (2001) ‘Practices of seeing, visual analysis: an ethnomethodological approach’, in

van Leeuwen and Jewitt (eds) (2001).

Gould-Wartofsky, M. (2015) The Occupiers: The Making of the 99 Percent Movement, Oxford:

Oxford University Press. Gouldner, A. W. (1954) Patterns of Industrial Bureaucracy, New

York: Free Press.

Graeber, D. (2009) Direct Action: An Ethnography, Edinburgh: AK Press.

Graham, L. (1995) On the Line at Subaru-Isuzu: The Japanese Model and the American Worker,

Ithaca, NY: ILR Press.

Graizbord, D., Rodríguez-Muñiz, M. and Baiocchi, G. (2017) ‘Expert for a day: theory and the

tailored craft of ethnography’, Ethnography, 18, 3: 322–44.

Grant, A. (2019) Doing Excellent Social Research with Documents, London: Routledge.

Grasmuck, S. (2013) ‘“Just don’t take notes at any of my games or do anything weird”: ethnogra-

phy and moth- ering across adolescence’, in Brown, T. M. and Dreby, J. (eds) Family and Work

in Everyday Ethnography, Philadelphia, PA: Temple University Press.

Grauerholz, L., Barringer, M., Colyer, T., Guittar, N., Hecht, J., Rayburn, R. and Swart, E. (2013)

‘Attraction in the ﬁeld: what we need to acknowledge and implications for research and

teaching’, Qualitative Inquiry, 19, 3: 167–78. https://doi.org/10.1177/1077800412466222.

Greene, S., Ahluwalia, A., Watson, J., Tucker, R., Rourke, S., Koornstra, J., Sobota, M., Monette,

L., and Greene, S. (2013) ‘Peer research assistantships and the ethics of reciprocity in commu-

nity-based research’, Journal of Empirical Research on Human Research Ethics, 8, 2: 141–52.

Gregory, F. M. (2003) ‘The Fabric or the building? Inﬂuences on homeowner investment’, unpub-

lished PhD thesis, Cardiff University.

Gregory, R. (1970) The Intelligent Eye, London: Weidenfeld & Nicolson.

Guba, E. (1978) Toward a Methodology of Naturalistic Inquiry in Educational Evaluation, Los An-

geles, CA: Center for the Study of Evaluation, UCLA Graduate School of Education.

Gubrium, J. (2002) ‘From the individual interview to the interview society’, in J. Gubrium and

J. Holstein (eds) Handbook of Interview Research: Context and Method, Thousand Oaks, CA:

Sage.

Gubrium, J. (2009) ‘How Murray Manor became an ethnography’, in Puddephatt et al. (eds)

(2009).

Gubrium, J. and Silverman, D. (eds) (1989) The Politics of Field Research: Beyond Enlightenment,

Newbury Park, CA: Sage.

Gubrium, J. and Holstein, J. (2012) ‘Narrative practice and the transformation of interview sub-

jectivity’ in J. F. Gubrium, J. A. Holstein, A. B. Marvasti and K. D. McKinney (eds) The Sage

Handbook of Interview Research: The Complexity of the Craft, 2nd edn, Thousand Oaks, CA:

Sage Publications, 27–43.

Gubrium, J., Holstein, J., Marvasti, A., and McKinney, K. (eds) (2012) The Sage Handbook of

Interview Research, Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

Gullion, J. S. (2016) Writing Ethnography, Rotterdam: Sense Publishers.

Gurney, J. N. (1991) ‘Female researchers in male-dominated settings: implications for short-term

versus long-term research’, in Shafﬁr and Stebbins (eds) (1991).

Gutting, G. (1989) Michel Foucault’s Archaeology of Scientific Reason, Cambridge: Cambridge

University Press. Gutting, G. (ed.) (1994) The Cambridge Companion to Foucault, Cam-

bridge: Cambridge University Press.

Gutting, G. (2001) French Philosophy in the Twentieth Century, Cambridge: Cambridge Univer-

sity Press.

Haack, S. (2009) Evidence and Inquiry: Towards a Reconstruction in Epistemology, 2nd edn, New

York: Prometheus Books.

СІЛТЕМЕЛЕР

375

Haahr, A., Norlyk, A. and Hall, E. (2014) ‘Ethical challenges embedded in qualitative research

interviews with close relatives’, Nursing Ethics, 21,1: 6–15.

Hackett, A. (2017) ‘Parents as researchers: collaborative ethnography with parents’, Qualitative

Research, 17, 5: 481–97.

Hafferty, F. W. (1988) ‘Cadaver stories and the emotional socialization of medical students’, Jour-

nal of Health and Social Behavior, 29: 344–56.

Hage, J. and Meeker, B. F. (1988) Social Causality, Boston, MA: Unwin Hyman. Halfpenny,

P. (1982) Positivism and Sociology, London: Allen and Unwin.

Hammersley, M. (1980) ‘A peculiar world? Teaching and learning in an inner city school’, unpub-

lished PhD thesis, University of Manchester.

Hammersley, M. (1981) ‘Ideology in the staffroom? A critique of false consciousness’, in L. Barton

and S. Walker (eds) Schools, Teachers and Teaching, Lewes: Falmer.

Hammersley, M. (ed.) (1983) The Ethnography of Schooling: Methodological Reflections,

Drifﬁeld, UK: Nafferton Books.

Hammersley, M. (1984) ‘Some reﬂections on the macro-micro problem in the sociology of edu-

cation’, Sociological Review, 32, 2: 316–24.

Hammersley, M. (1985) ‘From ethnography to theory: a programme and paradigm for case study

research in the sociology of education’, Sociology, 19, 2: 244–59.

Hammersley, M. (1989a) ‘The problem of the concept: Herbert Blumer on the relationship be-

tween concepts and data’, Journal of Contemporary Ethnography, 18, 2: 133–59.

Hammersley, M. (1989b) The Dilemma of Qualitative Method: Herbert Blumer and the Chicago

Tradition, London: Routledge.

Hammersley, M. (1990) Classroom Ethnography: Empirical and Methodological Essays, Milton

Keynes: Open University Press.

Hammersley, M. (1991b) ‘Staffroom news’, reprinted as appendix to Hammersley (1991a).

Hammersley, M. (1992) What’s Wrong with Ethnography?, London: Routledge.

Hammersley, M. (1993) ‘The rhetorical turn in ethnography’, Social Science Informa-

tion, 32, 1: 23–37. Hammersley, M. (1995) The Politics of Social Research, London:

Sage.

Hammersley, M. (1997) Reading Ethnographic Research, 2nd edn, London: Routledge. Hammer-

sley, M. (2000) Taking Sides Against Research, London: Routledge.

Hammersley, M. (2002) Educational Research, Policymaking and Practice, London: Paul Chap-

man.

Hammersley, M. (2003a) ‘Recent radical criticism of interview studies: any implications for the

sociology of education?’, British Journal of Sociology of Education, 24, 1: 119–26.

Hammersley, M. (2003b) Guide to Natural Histories of Research. www.cf.ac.uk/socsi/capacity/

Activities/Themes/ Expertise/guide.pdf

Hammersley, M. (2004) ‘Action research: a contradiction in terms?’, Oxford Review of Education,

30, 2: 165–81.

Hammersley, M. (2005a) ‘Ethnography, toleration and authenticity: ethical reﬂections on ﬁeld-

work, analysis and writing’, in G. Troman, B. Jeffrey and G. Walford (eds) Methodological

Issues and Practices in Ethnography, Amsterdam: Elsevier.

Hammersley, M. (2005b) ‘Ethnography and discourse analysis: incompatible or complementa-

ry?’, Polifonia, 10: 1–20. Hammersley, M. (2006) ‘Ethnography: problems and prospects’,

Ethnography and Education, 1, 1: 3–14.

Hammersley, M. (2007) ‘Troubles with triangulation’, in M. Bergman, (ed.) Advances in Mixed

Methods Research, London, Sage.

Hammersley, M. (2008) Questioning Qualitative Inquiry, London: Sage.

Hammersley, M. (2009) ‘Against the ethicists: on the evils of ethical regulation’, International

Journal of Social Research Methodology 12, 3: 211–25.

Hammersley, M. (2010a) ‘Can we re-use qualitative data via secondary analysis? Notes on some

terminological and substantive issues’, Sociological Research Online, 15, 1: www.socre-

sonline.org.uk/15/1/5.html

376

СІЛТЕМЕЛЕР

Hammersley, M. (2010b). ‘Reproducing or constructing? Some questions about transcription in

social research’, Qualitative Research, 10, 5: 553–69.

Hammersley, M. (2010c) ‘Research, art or politics: Which is it to be?’, International Review of

Qualitative Research, 3, 1: 5–10.

Hammersley, M. (2010d) ‘Creeping ethical regulation and the strangling of research’, So-

ciological Research Online, 15, 4: 16: www.socresonline.org.uk/15/4/16.html>10.5153/

sro.2255

Hammersley, M. (2011a) Methodology, Who Needs It?, London: Sage.

Hammersley, M. (2011b) ‘Objectivity: a reconceptualisation’, in M. Williams and W. P. Vogt (eds)

The Sage Handbook of Innovation in Social Research Methods, London: Sage.

Hammersley, M. (2011c) ‘On Becker’s studies of marijuana use as an example of analytic induc-

tion’, Philosophy of the Social Sciences, 41,4: 535–66.

Hammersley, M. (2012) ‘Troubling theory in case study research’, Higher Education Research and

Development, 31, 3: 393–405.

Hammersley, M. (2013a) The Myth of Research-based Policy and Practice, London: Sage. Ham-

mersley, M. (2013b) What is Qualitative Research?, London: Bloomsbury.

Hammersley, M. (2014) The Limits of Social Science, London: Sage.

Hammersley, M. (2015) ‘Research ethics and the concept of children’s rights’, Children and Soci-

ety, 29, 6: 569–82. Hammersley, M. (2017) ‘Interview data: a qualiﬁed defence against the

radical critique’, Qualitative Research, 17, 2: 173–86.

Hammersley, M. (2018a) ‘What is ethnography? Can it survive? Should it?’, Ethnography and Ed-

ucation, 13,1: 1–17: doi: 10.1080/17457823.2017.1298458

Hammersley, M. (2018b) The Radicalism of Ethnomethodology, Manchester: Manchester Uni-

versity Press. Hammersley, M. (2018c) ‘Schutz on science as one of multiple realities’, unpub-

lished paper.

Hammersley, M. (in press). Blumer, Herbert. Sage Research Methods Foundations.

Hammersley, M. (2019b) ‘The ethics of discourse studies’, in A. De Fina and A. Georgakopoulou

(eds) Handbook of Discourse Studies, Cambridge: Cambridge University Press.

Hammersley, M. and Cooper, B. (2012) ‘Analytic induction versus Qualitative Comparative

Method’, in B. Cooper, J. Glaesser, R. Gomm and M. Hammersley, Challenging the Qualita-

tive-Quantitative Divide, London: Continuum/Bloomsbury.

Hammersley, M. and Scarth, J. (1986) The Impact of Examinations on Secondary School Teaching:

a research report, School of Education, Open University.

Hammersley, M. and Traianou, A. (2012) Ethics and Qualitative Research, London: Sage.

Hammoudi, A. (2009) ‘Textualism and anthropology: on the ethnographic encounter, or an ex-

perience in the Hajj’, in J. Borneman and A. Hammoudi (eds) Being There: The Fieldwork En-

counter and the Making of Truth, Berkeley CA: University of California Press.

Hancock, Black Hawk (2013) American Allegory: Lindy Hop and the Racial Imagination, Chicago,

IL: Chicago University Press.

Hancock, Black Hawk (2018) ‘Embodiment: a dispositional approach to racial and cultural analy-

sis’, in Jerolmack and Khan (eds) (2018).

Hannerz, U. (1969) Soulside, New York: Columbia University Press.

Hannerz, U. (2003) ‘Being there … and there … and there! Reﬂections on multi-site ethnography’,

Ethnography 4, 2: 201–16.

Hardie-Bick, J. and Scott, S. (2017) ‘Tales from the Drop Zone: roles, risks and dramaturgical di-

lemmas’, Qualitative Research, 17, 2: 246–59.

Hardy, M. and Bryman, A. (eds) (2004) Handbook of Data Analysis, London: Sage. Hargreaves,

D. (1967) Social Relations in a Secondary School, London: Routledge & Kegan Paul.

Hargreaves, D., Hester, S. and Mellor, F. (1975) Deviance in Classrooms, London: Routledge &

Kegan Paul. Harper, D. (1987) Working Knowledge: Skill and Community in a Small Shop, Chi-

cago, IL: University of Chicago Press. Harper, D. (2012) Visual Sociology, London: Routledge.

Harper, D. (2016) Good Company: A Tramp Life, 3rd edn, London: Routledge. Harper, D. (2018)

‘People and places’, in Jerolmack and Khan (eds) (2018).

СІЛТЕМЕЛЕР

377

Harper, K. (2009) ‘New directions in participatory visual ethnography: possibilities for public an-

thropology’,

American Anthropological Association, 79: https://scholarworks.umass.edu/anthro_faculty_

pubs/79 Harper, R., Randall, D. and Sharrock, W. (2015) Choice, Cambridge: Polity.

Harrington, A. (2001) Hermeneutic Dialogue and Social Science: A Critique of Gadamer and

Habermas, London: Routledge.

Harrington, B. (2003) ‘The social psychology of access in ethnographic research’, Journal of Con-

temporary Ethnography, 32, 5: 592–625.

Hart, E. and Bond, M. (1995) Action Research for Health and Social Care, Buckingham: Open

University Press. Harvey, L. (1985) Myths of the Chicago School, Aldershot: Gower.

Harvey, W. (2011) ‘Strategies for conducting elite interviews’, Qualitative Research, 11, 4: 431–41.

Hastrup, K. and Elsass, P. (1990) ‘Anthropological advocacy: a contradiction in terms?’, Current

Anthropology, 31, 3: 301–11.

Have, P. ten (2002) ‘Ontology or methodology: comments on Speer’s “natural” and “contrived”

data: a sustainable distinction?’, Discourse Studies, 4: 527–30.

Hayano, D. (1979) ‘Auto-ethnography: paradigms, problems, and prospects’, Human Organi-

zation, 38, 1: 99–104. Hayano, D. (1982) ‘Communicative competency among poker play-

ers’, Journal of Communication, 30, 2: 113–20: https://doi.org/10.1111/j.1460-2466.1980.

tb01973.x

Head, E. (2009) ‘The ethics and implications of paying participants in qualitative research’, Inter-

national Journal of Social Research Methodology, 12, 4: 335–44.

Healy, K. (2001) ‘Participatory action research and social work: a critical appraisal’, International

Social Work, 44, 1: 93–105.

Heath, C. (1981) ‘The opening sequence in doctor-patient interaction’, in Atkinson and Heath

(eds) (1981). Heath, C. (2004) ‘Analysing face-to-face interaction: video, the visual and ma-

terial’, in D. Silverman (ed.) Qualitative Research: Theory, Method and Practice, 2nd edn, Lon-

don: Sage.

Heath, C. and Hindmarsh, J. (2002) ‘Analysing interaction: video, ethnography and situated con-

duct’, in T. May (ed.), Qualitative Research in Action, London: Sage.

Heath, C. and Luff, P. (2000) Technology in Action: Cambridge: Cambridge University Press.

Hedican, E. (2006) ‘Understanding emotional experience in fieldwork: responding to grief

in a northern Aboriginal village’, International Journal of Qualitative Methods, 5, 1: 17–24:

http://journals.sagepub.com/doi/ pdf/10.1177/160940690600500102

Hempel, C. G. (1966) Philosophy of Natural Science, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Henare, A., Holbraad, M. and Wastell, S. (2007) ‘Introduction: Thinking through things’, in A.

Henare, M. Holbraad and S. Wastell (eds) Thinking Through Things: Theorising Artefacts Eth-

nographically, London: Routledge, 1–31.

Henderson, K. (1998) On Line and On Paper: Visual Representations, Visual Culture, and Comput-

er Graphics in Design Engineering, Cambridge, MA: MIT Press.

Henslin, J. M. (1990) ‘It’s not a lovely place to visit, and I wouldn’t want to live there’, in Burgess

(ed.) (1990).

Herbert, S. (2017) ‘Accountability: ethnographic engagement and the ethics of the police (United

States)’, in Fassin (ed.) 2017a.

Herzfeld, M. (2004) The Body Impolitic: Artisans and Artifice in the Global Hierarchy of Value,

Chicago, IL: University of Chicago Press.

Herzog, H. (2005) ‘On home turf: interview location and its social meaning’, Qualitative Sociology, 28,

1: 25–48. Hess, D. (2001) ‘Ethnography and the development of science and technology studies’,

in Atkinson et al. (eds). Hesse-Biber, S. N. (2014) ‘Feminist approaches to in-depth interviewing’,

in S. N. Hesse-Biber (ed.) Feminist Research Practice, 2nd edn, Thousand Oaks, CA: Sage.

Hewitt, J. P. and Stokes, R. (1976) ‘Aligning actions’, American Sociological Review, 41:

838–49.

Hey, V. (1997) The Company She Keeps: An Ethnography of Girls’ Friendships, Buckingham, Open

University Press.

378

СІЛТЕМЕЛЕР

Hindmarsh, J., Heath, C. and Fraser, M. (2006) ‘(Im)materiality, virtual reality and interac-

tion: grounding the “virtual” in studies of technology in action’, Sociological Review, 54,

4: 795–817.

Hine, C. (2000) Virtual Ethnography, London: Sage.

Hine, C. (2015) Ethnography for the Internet, London: Bloomsbury Academic.

Hitchcock, C. (1983) ‘Fieldwork as practical activity: reﬂections on ﬁeldwork and the social orga-

nization of an urban, open-plan primary school’, in Hammersley (ed.) (1983).

Ho, K. (2009) Liquidated: An ethnography of Wall Street, Durham, NC: Duke University Press.

Hobbs. D. and Wright, R. (eds) (2006) The Sage Handbook of Fieldwork, London: Sage.

Hobbs, P. (2004) ‘The role of progress notes in the professional socialization of medical resi-

dents’, Journal of Pragmatics, 36: 1579–607.

Hochschild, A. (1983) The Managed Heart: Commercialization of Human Feeling, Berkeley, CA:

University of California Press.

Hodgkinson, W. (2006) Guitar Man, London: Bloomsbury.

Hoechner, H. (2018) ‘Accomplice, patron, go-between? A role to play with poor migrant Qur’anic

students in northern Nigeria’, Qualitative Research, 18, 3: 307–21.

Hoffman, A. and Tarawalley, M. (2014) ‘Frontline collaborations: the research relationship in un-

stable places’, Ethnography, 15, 3: 291–310.

Holbraad, M. and Pedersen, M. A. (2017) The Ontological Turn. An Anthropological Exposition,

Cambridge: Cambridge University Press.

Holdaway, S. (1982) ‘“An inside job”: a case study of covert research on the police’, in Bulmer (ed.)

(1982). Holdaway, S. (1983) Inside the British Police, Oxford: Blackwell.

Holman Jones, S. (2005) ‘Autoethnography: making the personal political’, in N. K. Denzin and Y.

S. Lincoln (eds) Handbook of Qualitative Research, 3rd edn, Thousand Oaks, CA: Sage.

Holstein, J. A. and Gubrium, J. F. (1995) The Active Interview, Thousand Oaks, CA: Sage.

Holstein, J. A. and Miller, G. (eds) (1989) Perspectives on Social Problems, Vol. 1, Greenwich, CT:

JAI Press. Holstein, J. A. and Miller, G. (eds) (1993) Reconsidering Social Constructionism:

Debates in Social Problems Theory, New York: Aldine de Gruyter.

Holt, A. (2010) ‘Using the telephone for narrative interviewing: a research note’, Qualitative Re-

search 10, 1: 113–21. Homan, R. (1978) ‘Interpersonal communications in pentecostal meet-

ings’, Sociological Review, 26, 3: 499–518.

Homan, R. (1980) ‘The ethics of covert methods’, British Journal of Sociology, 31, 1: 46–59.

Hookway, N. and Snee, H. (2017) ‘The blogosphere’, in N. G. Fielding, R. M. Lee and G. Blank

(eds) The Sage Handbook of Online Research Methods, 2nd edn, London: Sage, 380–98.

van den Hoonaard, W. C. (2011) The Seduction of Ethics: Transforming the Social Sciences, Toron-

to: University of Toronto Press.

van den Hoonaard, W. C. (2018) ‘The vulnerability of vulnerability: why social science researchers

should abandon the doctrine of vulnerability’, in Iphofen and Tolich (eds).

Hoong Sin, C. (2007) ‘Ethnic-matching in qualitative research: reversing the gaze on “white oth-

ers” and “white” as “other”’, Qualitative Research, 7, 4: 477–99.

Hoque, Z., Covaleski, N. and Gooneratne, T. (2013) ‘Theoretical triangulation and pluralism in re-

search methods in organizational and accounting research’, Accounting, Auditing & Account-

ability Journal, 26, 7: 1170–98, https:// doi.org/10.1108/AAAJ-May-2012-01024

Horst, H. and Miller, D. (eds) (2012) Digital Anthropology, London: Berg.

Howard, R. J. (1982) Three Faces of Hermeneutics, Berkeley, CA: University of California Press.

Howarth, C. (2002) ‘Using the theory of social representations to explore difference in the re-

search relationship’, Qualitative Research, 2, 1: 21–34.

Hudson, C. (2004) ‘Reducing inequalities in ﬁeld relations: who gets the power?’, in B. Jeffrey and

G. Walford (eds) Ethnographies of Educational and Cultural Conflicts: Strategies and Resolu-

tions, Amsterdam: Elsevier.

Humphreys, L. (1975) Tearoom Trade, 2nd edn, Chicago, IL: Aldine.

Hunter, A. (1993) ‘Local knowledge and local power: notes on the ethnography of local commu-

nity elites’, Journal of Contemporary Ethnography, 22, 1: 36–58.

СІЛТЕМЕЛЕР

379

Hurdley, R. (2013) Home, Materiality, Memory and Belonging: Keeping Culture, London: Pal-

grave.

Hustler, D., Cassidy, A., and Cuff, E. C. (eds) (1986) Action Research in Classrooms and Schools,

London: Allen & Unwin.

Hymes, D. (1981) In Vain I tried to Tell You: Essays in Native American Ethnopoetics, Philadelphia,

PA: University of Pennsylvania Press.

Ingold, T. (2013) Making: Anthropology, Archaeology, Art and Architecture, London: Routledge.

Iphofen, R. and Tolich, M. (eds) (2018) The Sage Handbook of Qualitative Research Ethics, Lon-

don: Sage.

Irwin, K. (2006) ‘Into the dark heart of ethnography: the lived ethics and inequality of intimate

ﬁeld relationships’, Qualitative Sociology, 29, 2: 155–75, https://doi.org/10.1007/s11133-

006 -9 011-3.

Irwin, S. and Winterton, M. (2012) ‘Secondary qualitative analysis and social explanation’, Socio-

logical Research Online, 17, 2: 1–12.

Israel, M. (2014) Research Ethics and Integrity for Social Scientists, 2nd edn, London: Sage.

Iversen, R. (2009) ‘“Getting out” in ethnography: a seldom-told story’, Qualitative Social Work, 8,

1: 9–26. Jackson, J. F. (1990) ‘Déjà entendu: the liminal quality of anthropological ﬁeldnotes’,

Journal of Contemporary Ethnography, 19: 8–43.

Jackson, J. L. (2010) ‘On ethnographic sincerity’, Current Anthropology, 51, suppl. 2: S279–

S287. Jacobs, J. B. (1974) ‘Participant observation in prison’, Urban Life and Culture, 3, 2:

221–40.

Jacobsen, M. H. (ed.) (2017) The Interactionist Imagination: Studying Meaning, Situation and

Micro-Social Order, London: Palgrave-Macmillan.

Jacques, S. and Wright, R. (2014) Code of the Suburb: Inside the World of Young Middle-Class

Drug Dealers, Chicago, IL: University of Chicago Press.

Jahren, H. (2016) Lab Girl: A Story of Trees, Science and Love, London: Fleet.

James, N. and Busher, H. (2006) ‘Credibility, authenticity and voice: dilemmas in online interview-

ing’, Qualitative Research, 6, 3: 403–20.

Janghorban, R., Roudsari, R., and Taghipour, A. (2014) ‘Skype interviewing: the new generation

of online syn- chronous interview in qualitative research’, Int J Qual Stud Health Well-being,

9: 10.3402/qhw.v9.24152.

Jauregui, B. (2017) ‘Intimacy, personal policing, ethnographic kinship, and critical empathy (In-

dia)’, in Fassin (ed.) (2017a)

Jefferson, A. (2015) ‘Performing ethnography: inﬁltrating prison spaces’, in Drake et al. (eds)

(2015). Jeffrey, B. and Troman, G. (2004) ‘Time in ethnography’, British Educational Research

Journal, 30, 4: 535–48.

Jenkins, S. (2018) ‘Assistants, guides, collaborators, friends: the concealed ﬁgures of conﬂict re-

search’, Journal of Contemporary Ethnography, 47, 2: 143–70.

Jerolmack, C. and Khan, S. (eds) (2018) Approaches to Ethnography, New York: Oxford Univer-

sity Press. Jerolmack, C. and Murphy, A. (2017) ‘The ethical dilemmas and social scientiﬁc

tradeoffs of masking ethnography’,

Sociological Methods and Research (forthcoming, published online, 30 30, 2017).

Jessee, N., Collum, K., Gragg, R. (2015) ‘Community-based Participatory Research: Challenging

“Lone Ethnographer” Anthropology in the Community and the Classroom’, Practicing Anthro-

pology, 37, 4: 9–13.

Johannesson, L. (2017) ‘Access to interviewees or access in interviews’, www.law.ox.ac.uk/re-

search-subject-groups/ centre-criminology/centreborder-criminologies/blog/2017/11/ac-

cess (accessed 23 April 2018).

Johansson, L. (2015) ‘Dangerous liaisons: risk, positionality and power in women’s anthropo-

logical ﬁeldwork’, Journal of the Anthropological Society of Oxford, 7, 1: 55–63. Johnson, J.

(1975) Doing Field Research, New York: Free Press.

Jordan, A. (2006) ‘Make yourself at home: the social construction of research roles in family stud-

ies’, Qualitative Research, 6, 2: 169–85.

380

СІЛТЕМЕЛЕР

Jowett, M. and O’Toole, G. (2006) ‘Focusing researchers’ minds: contrasting experiences of

using focus groups in feminist qualitative research’, Qualitative Research, 6, 4: 453–72.

Jules-Rosette, B. (1978a) ‘The veil of objectivity: prophecy, divination, and social inquiry’, Amer-

ican Anthropologist, 80, 3: 549–70.

Jules-Rosette, B. (1978b) ‘Towards a theory of ethnography’, Sociological Symposium, 24: 81–

98. Julier, G. (2000) The Culture of Design. London: Sage.

Junker, B. (1960) Field Work, Chicago, IL: University of Chicago Press.

Juris, J. (2007) ‘Practicing militant ethnography with the Movement for Global Resistance (MRG)

in Barcelona’, in Stephen Shukaitis and David Graeber (eds) Constituent Imagination: Militant

Investigations, Collective Theorization, Oakland, CA: AK Press, 164–76.

Kaiser, K. (2009) ‘Protecting respondent conﬁdentiality in qualitative research’, Qualitative Health

Research, 19, 11: 1632–41.

Kakos, M. and Fritzsche, B. (2017) ‘A meta-ethnography of two studies on interactions in schools:

reﬂections on the process of translation’, Ethnography and Education, 12, 2: 228–42.

Kameo, N. and Whalen, J. (2015) ‘Organizing documents: standard forms, person production

and organizational action’, Qualitative Sociology, 38: 205–29.

Kapferer, B. (2010) ‘Introduction: in the event – toward an anthropology of genetic moments’,

Social Analysis, 54, 3: 1–27.

Karp, D. A. (1980) ‘Observing behavior in public places: problems and strategies’, in Shafﬁr et al.

(eds) (1980). Karp, D. A. (1993) ‘Taking anti-depressant medications: resistance, trial com-

mitment, conversion and disenchantment’, Qualitative Sociology, 16, 4: 337–59.

Kazubowski-Houston, M. (2017) ‘Performing’, in D. Elliott and D. Culhane (eds) A Different Kind

of Ethnography: Imaginative Practices and Creative Methodologies, Toronto: University of To-

ronto Press.

Kearney, K. S. and Hyle, A. E. (2004) ‘Drawing out emotions: the use of participant-produced

drawings in qualita- tive inquiry’, Qualitative Research, 4, 3: 361–82.

Keikelame, M. (2018) ‘“The Tortoise under the couch”: an African woman’s reﬂections on nego-

tiating insider-outsider positionalities and issues of serendipity on conducting a qualitative

research project in Cape Town, South Africa’, International Journal of Social Research Meth-

odology, 21, 2: 219–30.

Kemmis, S. and McTaggart, R. (2005) ‘Participatory action research: communicative action in the

public sphere’, in Denzin and Lincoln (eds) (2005).

Kendal, G. and Wickham, G. (2004) ‘The Foucauldian framework’, in Seale, C., Gobo, G., Gubri-

um, J., and Silverman, D. (eds) Qualitative Research Practice, London: Sage.

Kezar, A. (2003) ‘Transformational elite interviews: principles and problems’, Qualitative Inquiry,

9, 3: 395–415. Kirksey, E. (2012) Freedom in Entangled Worlds: West Papua and the Archi-

tecture of Global Power, Durham, NC: Duke University Press.

Kita, S. M. (2017) ‘Researching peers and disaster-vulnerable communities: an insider perspec-

tive’, The Qualitative Report, 22, 10, https://nsuworks.nova.edu/tqr/vol22/iss10/5/.

Kitsuse, J. and Cicourel, A. (1963) ‘A note on the use of ofﬁcial statistics’, Social Problems, 11: 131–9.

Klatch, R. E. (1988) ‘The methodological problems of studying a politically resistant community’,

in Burgess (ed.) (1988b).

Kloß, S. (2017) ‘Sexual(ized) harassment and ethnographic ﬁeldwork: a silenced aspect of social

research’, Ethnography, 18, 3: 396–414 https://doi.org/10.1177/1466138116641958.

Knoblauch, H. (2005) ‘Focused ethnography’, Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Quali-

tative Social Research, 6, 3, Art. 44, http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:0114-fqs0503440

Knox, C. (2001) ‘Establishing research legitimacy in the contested political ground of contempo-

rary Northern Ireland’, Qualitative Research, 1, 2: 205–22.

Kolakowski, L. (1972) Positivist Philosophy: From Hume to the Vienna Circle, Harmondsworth:

Penguin.

Kraemer, J. (2014) ‘Friend or Freund: social media and transnational connections in Berlin’, Hu-

man–Computer Interaction, 29:1: 53–77, doi: 10.1080/07370024.2013.823821

Krieger, S. (1979a) ‘Research and the construction of a text’, in N. K. Denzin (ed.), Studies in Sym-

СІЛТЕМЕЛЕР

381

bolic Interaction, Vol. 2, Greenwich, CT: JAI Press.

Krieger, S. (1979b) ‘The KMPX strike (March-May 1968)’, in N. K. Denzin (ed.), Studies in Sym-

bolic Interaction, Vol. 2, Greenwich, CT: JAI Press.

Krippendorff, K. (1980) Content Analysis, Beverly Hills, CA: Sage.

Kroskrity, P. V. and Webster, A. K. (eds) (2015) The Legacy of Dell Hymes: Ethnopoetics, Narrative

Inequality, and Voice. Bloomington, IN: University of Indiana Press.

Kuhn, T. S. (1996/1962) The Structure of Scientific Revolutions, 3rd edn, Chicago, IL: University

of Chicago Press. Kulick, D. and Willson, M. (eds) (1995) Taboo: Sex, Identity, and Erotic Sub-

jectivity in Anthropological Fieldwork, London: Routledge.

Kunda, G. (2013) ‘Reﬂections on becoming an ethnographer’, Journal of Organizational Ethnog-

raphy, 2, 1: 4–22, https://doi.org/10.1108/JOE-12-2012-0061

Kushner, K. and Morrow, R. (2003) ‘Grounded theory, feminist theory, critical theory: toward

theoretical triangu- lation’, Advances in Nursing Science, 26, 1: 30–43.

Kyed, H. (2017) ‘Predicament: interpreting police violence (Mozambique)’, in Fassin (ed.) (2017a).

Labaree, R. V. (2002) ‘The risk of “going observationalist”: negotiating the hidden dilemmas of

being an insider participant observer’, Qualitative Research, 2, 1: 97–122.

Labov, W. (1969) ‘The logic of nonstandard English’, Georgetown Monographs on Language and

Linguistics, 22: 1–31. Lacey, C. (1970) Hightown Grammar, Manchester: Manchester Univer-

sity Press.

Lacey, C. (1976) ‘Problems of sociological ﬁeldwork: a review of the methodology of “Hightown

Grammar”’, in M. Shipman (ed.), The Organization and Impact of Social Research, London:

Routledge & Kegan Paul. LaFrance, J. and Crazy Bull, C. (2009) ‘Researching ourselves back

to life: taking control of the research agenda in Indian Country’, in D. Mertens and P. Ginsberg

(eds) The Handbook of Social Research Ethics, Thousand Oaks, CA: Sage.

Lake, S., Rudge, T. and West, S. (2015) ‘Making meaning of nursing practices in acute care’, Jour-

nal of Organizational Ethnography, 4, 1: 64–79, https://doi.org/10.1108/JOE-05-2014-0011

Landes, R. (1986) ‘A woman anthropologist in Brazil’, in Golde (ed.) (1986).

Landow, G. (2006) Hypertext 3.0, 3rd edn, Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.

Lapadat, J. C. (1999) ‘Problematizing transcription: purpose, paradigm and quality’, International

Journal of Social Research Methodology, 3, 3: 203–19.

Larsson, S. (2009) ‘A pluralist view of generalization in qualitative research’, International Journal

of Research & Method in Education, 32, 1: 25–38.

Lassiter, L. E. (2001) ‘From “reading over the shoulders of natives” to “reading alongside natives,”

literally: toward a collaborative and reciprocal ethnography’, Journal of Anthropological Re-

search, 57, 2: 137–49.

Lassiter, L. E. (2008) ‘Moving beyond public anthropology to collaborative ethnography’, Nation-

al Association for the Practice of Anthropology Bulletin, 29: 70–86.

Lassiter, L. E., Goodall, H., Campbell, E. and Johnson, M. (2004) The Other Side of Middletown:

Exploring Muncie’s African-American Community, Walnut Creek, CA: AltaMira.

Lather, P. (1986) ‘Issues of validity in openly ideological research’, Interchange, 17, 4: 63–84.

Lather, P. (1991) Getting Smart: Feminist Research and Pedagogy with/in the Postmodern, New

York: Routledge. Latour, B. (2005) Reassembling the Social, Oxford: Oxford University Press.

Latour, B. and Woolgar, S. (1979) Laboratory Life, Beverly Hills, CA: Sage; 2nd edn 1986, Prince-

ton, NJ: Princeton University Press.

Lave, J. and Wenger, E. (1991) Situated Learning: Legitimate Peripheral Participation, Cambridge:

Cambridge University Press.

Law, J. (2004) After Method: Mess in Social Science Research, London: Routledge. Law, M.

(2008) The Pyjama Game: A Journey into Judo. London: Aurum Press.

Lawton, J. (2000) The Dying Process: Patients’ Experiences of Palliative Care, London: Routledge.

Lazarsfeld, P., and Barton, A. (1951) ‘Qualitative measurement in the social sciences: classiﬁ-

cation, typologies and indices’, in D. R. Lerner and R. D. Lasswell (eds) The Policy Sciences,

Stanford, CA: Stanford University Press. Leach, E. (1957) ‘The epistemological background

to Malinowski’s empiricism’, in Firth, R. (ed.) Man and Culture: An Evaluation of the Work of

382

СІЛТЕМЕЛЕР

Bronislaw Malinowski, London: Routledge and Kegan Paul.

Leavy, P. (2015) Method Meets Art: Arts-Based Research Practice, 2nd edn, New York: The Guil-

ford Press. Leavy, P. and Scotti, V. (2017) Low-Fat Love Stories, Rotterdam: Sense Publishers.

Lee, J. (2018) ‘Microsciology: beneath the surface’, in Jerolmack and Khan (eds) (2018).

Lee, R. (1992) ‘Nobody said it had to be easy: postgraduate ﬁeld research in Northern Ireland’, in

Burgess (ed.) (1992).

Lee, R. (1995) Dangerous Fieldwork, Thousand Oaks, CA: Sage.

Lee, R. and Fielding, N. (2004) ‘Tools for qualitative data analysis’, in Hardy and Bryman (eds) (2004).

Lee-Treweek, G. and Linkogle, S. (eds) (2000) Danger in the Field, London: Routledge.

Leigh, D. (2006) ‘Scandal on tap’, Media Guardian, 4 December 2006: 1.

Leigh, J. (2014) ‘A tale of the unexpected: managing an insider dilemma by adopting the role of

outsider in another setting’, Qualitative Research, 14, 4: 428–41.

LePlay, F. (1879) Les Ouvriers Européens, Paris; Alfred Maine et Fils.

Lessing, H.-U., Makkreel, R. A. and Pozzo, R. (eds) (2011) Recent Contributions to Dilthey’s Phi-

losophy of the Human Sciences, Stuttgart-Bad Cannstatt: Frommann-Holzboog.

Lever, J. (1981) ‘Multiple methods of data collection: a note on divergence’, Urban Life, 10, 2:

199–213.

Levinson, M. P. (2010) ‘Accountability to research participants: unresolved dilemmas and unravel-

ling ethics’, Ethnography and Education, 5, 2: 193–207, doi: 10.1080/17457823.2010.493407.

Leuenberger, C. (2015) ‘Knowledge-making and its politics in conﬂict regions: doing research

in Israel/Palestine’, in Muller, T. (ed.) Contributions from European Symbolic Interactionists:

Reflections on Methods, Studies in Symbolic Interaction, Vol. 44, 19, 41, Bingley: Emerald.

Lewins, A. and Silver, C. (2014) Using Qualitative Software: a step-by-step guide, 2nd edn, Lon-

don: Sage.

Lewis, S. and Russell, A. (2010) ‘Being embedded: a way forward for ethnographic research’,

Ethnography, 12, 3: 398–416.

Lewis-Krauss, G. (2016) ‘The trials of Alice Goffman’, New York Times Magazine, 12 January,

http://www.nytimes. com/2016/01/17/magazine/the-trials-of-alice-goffman.html

Liamputtong, P. (2007) Researching the Vulnerable: a guide to sensitive research methods, Lon-

don, Sage.

Liebling, A., Arnold, H., and Straub, C. (2015) ‘Prisons research beyond the conventional: Di-

alogue, “creating miracles” and staying sane in a maximum-security prison’, in Drake et al.

(eds) (2015).

Liebow, E. (1967) Tally’s Corner, London: Routledge & Kegan Paul.

Lincoln, Y. S. and Guba, E. (1985) Naturalistic Inquiry, Beverly Hills, CA: Sage.

Lincoln, Y. S. and Guba, E. (1989) ‘Ethics: the failure of positivist science’, Review of Higher Ed-

ucation, 12, 3: 221–40. Lindesmith, A. (1947) Opiate Addiction, Bloomington, IN: Principia

Press.

Lipset, D. (1980) Gregory Bateson: The Legacy of a Scientist, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Llewellyn, M. (1980) ‘Studying girls at school: the implications of confusion’, in R. Deem (ed.)

Schooling for Women’s Work, London: Routledge & Kegan Paul.

Lofland, J. (1961) ‘Comment on “Initial interactions of newcomers in AA”’, Social Problems, 8:

365–7. Lofland, J. (1967) ‘Notes on naturalism’, Kansas Journal of Sociology, 3, 2: 45–61.

Loﬂand, J. (1970) ‘Interactionist imagery and analytic interruptus’, in T. Shibutani (ed.), Human

Nature and Collective Behavior: Papers in Honor of Herbert Blumer, Englewood Cliffs, NJ:

Prentice-Hall.

Loﬂand, J. (1971) Analyzing Social Settings: A Guide to Qualitative Observation and Analysis,

Belmont, CA: Wadsworth. Loﬂand, J. (1974) ‘Styles of reporting qualitative ﬁeld research’,

American Sociologist, 9, August: 101–11.

Loﬂand, J. (1976) Doing Social Life: The Qualitative Study of Human Interaction in Natural Set-

tings, New York: Wiley. Loﬂand, J. and Lejeune, R. A. (1960) ‘Initial encounters of newcomers

in Alcoholics Anonymous’, Social Problems, 8: 102–11.

Lofland, J., Snow, D., Anderson, L. and Lofland, L. (2006) Analyzing Social Settings: A

СІЛТЕМЕЛЕР

383

Guide to Qualitative Observation and Analysis, 4th edn, Belmont, CA: Thomson/Wad-

sworth.

Loﬂand, L. H. (1973) A World of Strangers: Order and Action in Urban Public Space, New York:

Basic Books.

Loizos, P. (1993) Innovation in Ethnographic Film: From Innocence to Self-consciousness, Chicago,

IL: University of Chicago Press.

Loseke, D. R. (2012) ‘The empirical analysis of formula stories’, in J. A. Holstein and J. F. Gubrium

(eds) Varieties of Narrative Analysis, Thousand Oaks, CA: Sage, 251–69.

Low, S. (2017) Spatializing Culture: The Ethnography of Space and Place, London: Routledge.

Lubet, S. (2018) Interrogating Ethnography: Why Evidence Matters, New York: Oxford University

Press.

Lugosi, P. (2006) ‘Between overt and covert research: concealment and disclosure in an ethno-

graphic study of commercial hospitality’, Qualitative Inquiry, 12, 3: 541–61.

Lumsden, K. (2013) ‘“You are what you research”: researcher partisanship and the sociology of

the “underdog”’, Qualitative Research, 13, 1: 3–18.

Lupton, D. (2014) Digital Sociology, London: Routledge.

Lury, C. and Wakeford, N. (eds) (2012) Inventive Methods: The Happening of the Social, London:

Routledge. Lyman, S. M. and Scott, M. B. (1970) A Sociology of the Absurd, New York: Ap-

pleton-Century-Crofts.

Lynch, M. (1985) Art and Artifact in Laboratory Science, London: Routledge and Kegan Paul.

Lynch, M. (2000) ‘Against reﬂexivity as an academic virtue and source of privileged knowledge’,

Theory, Culture and Society, 17, 3: 26–54.

Lynch, M. (2002) ‘From naturally occurring data to naturally organized ordinary activities: com-

ment on Speer’, Discourse Studies, 4, 4: 531–37.

Lynd, R. S. and Lynd, H. M. (1929) Middletown, New York: Harcourt, Brace and World.

Lynd, R. S. and Lynd, H. M. (1937) Middletown in Transition, New York: Harcourt, Brace and

World.

Lyng, S. (1998) ‘Dangerous methods: risk taking and the research process’, in J. Ferrell and M.

S. Hamm (eds) Ethnography on the Edge: Crime, Deviance and Field Research, Boston MA:

Northeastern University Press.

Mac an Ghaill, M. (1991) ‘Young, Gifted and Black: methodological reﬂections of a teacher/re-

searcher’, in Walford (ed.) (1991a).

Machin, H. and Shardlow, S. (2018) ‘Overcoming ethical barriers to research’, Research Ethics,

14(3) pp1–9. McCargo, D. (2017) ‘Sense and sensibility: crafting tales about the police (Thai-

land)’, in Fassin (ed.) (2017a).

McClaurin, I. (2011) ‘Walking in Zora’s shoes or “Seek[ing] out de inside meanin’ of words”: The

intersections of anthropology, ethnography, identity, and writing’, in A. Waterston and M.

D. Vesperi (eds) Anthropology off the Shelf: Anthropologists on Writing, Chichester: Wi-

ley-Blackwell, 119–33.

McCurdy, D. W. (1976) ‘The medicine man’, in M. A. Rynkiewich and J. P. Spradley (eds) Ethics

and Anthropology: Dilemmas in Fieldwork, New York: Wiley.

McDermott, M. (2006) Working Class White: The Making and Unmaking of Race Relations,

Berkeley, CA: University of California Press.

McDermott, M. (2018) ‘Situations’, in Jerolmack and Khan (eds) (2018). McDonald, S. (2002)

Behind the Scenes at the Science Museum, Oxford: Berg.

McDonald, S. (2005) ‘Studying actions in context: a qualitative shadowing method for organiza-

tional research’, Qualitative Research, 5, 4: 455–73.

Macdonald, S. (2001) ‘British social anthropology’, in Atkinson et al. (ed.) (2001).

Macfarlane, B. (2009) Researching with Integrity: The Ethics of Academic Enquiry, London: Rout-

ledge.

McFate, M. and Laurence, J. (2015) Social Science Goes to War: The Human Terrain System in Iraq

and Afghanistan, New York: Oxford University Press.

Mac Giollabhuí, S., Goold, B., and Loftus, B. (2016) ‘Watching the watchers: conducting ethno-

384

СІЛТЕМЕЛЕР

graphic research on covert police investigation in the United Kingdom’, Qualitative Research,

16, 6: 630–45.

McKenzie, L. (2015) Getting By: Estates, Class and Culture in Austerity Britain, Bristol: Policy

Press. McNamara, B. (2001) Fragile Lives: Death, Dying and Care, Buckingham: Open Uni-

versity Press.

McQueeney, K. and Lavelle, K. (2017) ‘Emotional labor in critical ethnographic work: in the ﬁeld

and behind the desk’, Journal of Contemporary Ethnography, 46, 1: 81–107.

Madison, D. S. (2005) Critical Ethnography: Method, Performance, and Ethics, Thousand Oaks,

CA: Sage.

Mahoney, J. (2012). ‘The logic of process tracing tests in the social sciences’, Sociological Meth-

ods and Research, 41,4: 570–97.

Maines, D. R. (2001) The Faultline of Consciousness: A View of Interactionism in Sociology, New

York: Aldine de Gruyter. Makkreel, R. A. (1975) Dilthey: Philosopher of the Human Studies,

Princeton, NJ: Princeton University Press.

Malachowski, C. K. (2015). ‘Organizational culture shock: ethnographic ﬁeldwork strategies for the

novice health science researcher’ [33 paragraphs], Forum Qualitative Sozialforschung/Forum:

Qualitative Social Research, 16, 2, Art. 9, http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:0114-fqs150298

Malcolm, J. (1991) The Journalist and the Murderer, London: Bloomsbury.

Malinowski, B. (1922) Argonauts of the Western Pacific, London: Routledge & Kegan Paul. Ma-

linowski, B. (1967) A Diary in the Strict Sense of the Term, London: Routledge & Kegan Paul.

Malli, G. and Sackl-Sharif, S. (2015) ‘Researching one’s own ﬁeld. Interaction dynamics and

methodological chal- lenges in the context of higher education research’ [47 paragraphs].

Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research, 16,1, Art. 11, http://

nb n-re solv i ng.d e/ur n:nbn:d e:0114 -f qs1501111

Maltby, J. (2008) ‘There is no such thing as audit society: A reading of Power, M. (1994) “The Au-

dit Society”’, Paper for Presentation at the Conference of Practical Criticism in the Managerial

Social Sciences, Leicester University Management School, January 15th–17th, 2008, https://

lra.le.ac.uk/bitstream/2381/3828/1/ Maltby%20on%20Power.pdf

Mandell, N. (1988) ‘The least-adult role in studying children’, Journal of Contemporary Ethnog-

raphy, 16: 433–67. Mann, C. and Stewart, F. (2000) Internet Communication and Qualitative

Research: A Handbook for Researching Online. Thousand Oaks, CA: Sage.

Mannay, D. (2010) ‘Making the familiar strange: can visual research methods render the familiar

setting more per- ceptible?’, Qualitative Research, 10, 1: 91–111.

Mannay, D. and Morgan, M. (2015) ‘Doing ethnography or applying a qualitative technique?

Reﬂections from the “waiting ﬁeld”’, Qualitative Research, 15, 2: 166–82.

Manning, P. K. (2004) ‘Semiotics and data analysis’, in Hardy and Bryman (eds). Marchand, T.

H. (2001) Minaret Building and Apprenticeship in Yemen, London: Curzon. Marchand, T. H.

(2009) The Masons of Djenné, Bloomington, IN: Indiana University Press.

Marcus, G. (1995) ‘Ethnography in/of the world system: the emergence of multi-sited ethnogra-

phy’, Annual Review of Anthropology, 24: 95–117.

Markham, A. (2005) ‘The methods, politics, and ethics of representation in online ethnography’,

in N. K. Denzin and Y. S. Lincoln (eds) The Sage Handbook of Qualitative Research, 3rd edn,

Thousand Oaks, CA: Sage.

Marks, D. (1995) ‘Ethnographic ﬁlm: from Flaherty to Asch and after’, American Anthropologist,

97, 2: 337–47. Mason, K. (1990) ‘Not waving but bidding: reﬂections on research in a rural

setting’, in Burgess (ed.) (1990). Matlon, J. (2015) ‘“Elsewhere”: An essay on borderland eth-

nography in the informal African city’, Ethnography, 16, 2: 145–65.

Matza, D. (1969) Becoming Deviant, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Mauthner, N. S., Parry, O. and Backett-Milburn, K. (1998) ‘The data are out there, or are they?

Implications for archiving and revisiting qualitative data’, Sociology, 32, 4: 733–45.

Mavers, D. (2012) Transcribing Video, Working Paper 05/12, Southampton, National Centre for

Research Methods, http://eprints.ncrm.ac.uk/2877/4/NCRM_working_paper0512.pdf

(accessed 13 May 2018).

СІЛТЕМЕЛЕР

385

Maxwell, J. A. (2013) Qualitative Research Design: An Interactive Approach, 3rd edn,

Thousand Oaks, CA: Sage. Maxwell, J. and Chmiel, M. (2014) ‘Generalisation in and

from qualitative analysis’, in U. Flick (ed.) The Sage Handbook of Qualitative Analysis,

London: Sage.

Mayhew, H. (1861) London Labour and the London Poor, London: Grifﬁn Bohn.

Mazzetti, A. S. (2016) ‘An exploration of the emotional impact of organisational ethnography’,

Journal of Organizational Ethnography, 5, 3: 304–16, https://doi.org/10.1108/JOE-07-

2016-0018

Measor, L. (1983) ‘Gender and the sciences: Pupils’ gender-based conceptions of school sub-

jects’, in M. Hammersley and A. Hargreaves (eds) Curriculum Practice: Sociological Accounts,

Lewes: Falmer.

Measor, L. (1985) ‘Interviewing: a strategy in qualitative research’, in Burgess (ed.) (1985b).

Medawar, P. (1967) The Art of the Soluble, London: Methuen.

Mehan, H. (1974) ‘Assessing children’s school performance’, in H. P. Dreitzel (ed.) Recent Sociol-

ogy, No. 5, Childhood and Socialization, London: Collier Macmillan.

Meinert, L. and Kapferer, B. (eds) (2015) In the Event – Toward an Anthropology of Generic Mo-

ments, New York: Berghann Books.

Mennerick, L. (1974) ‘Client typologies: a method of coping with conﬂict in the service work-

er-client relationship’, Sociology of Work and Occupations, 1: 396–418.

Menoret, P. (2014) Joyriding in Riyadh: Oil, Urbanism, and Road Revolt, Cambridge: Cambridge

University Press. Mertens, D. and Ginsberg, P. (eds) (2009) The Handbook of Social Research

Ethics, Thousand Oaks, CA: Sage.

Merton, R. K. (1959) ‘Introduction: notes on problem-ﬁnding in sociology’, in R. K. Merton, L.

Broom, and L. S. Cottrell Jr. (eds) Sociology Today, Vol. 1, New York: Harper & Row. Merton,

R. K. (1972) ‘Insiders and outsiders’, American Journal of Sociology, 78: 9–47.

Millen, D. (2000) ‘Rapid ethnography’, Proceedings of the 3rd Conference on Designing Inter-

active Systems: Processes, prac- tices, methods and techniques, pp. 280–86, https://dl.acm.

org/citation.cfm?doid=347642.347763

Miller, D. (ed.) (1998) Material Cultures: Why Some Things Matter, Chicago, IL: University of Chi-

cago Press. Miller, D. (ed.) (2001a) Home Possessions, Oxford: Berg.

Miller, D. (ed.) (2001b) Car Cultures, Oxford: Berg.

Miller, S. M. (1952) ‘The participant observer and “over-rapport”’, American Sociological Review,

17, 2: 97–9. Miller, T., Birch, M., Mauthner, M. and Jessop, J. (eds) (2012) Ethics in Qualitative

Research, 2nd edn, London: Sage.

Mishler, E. G. (1991) ‘Representing discourse: the rhetoric of transcription’, Journal of Narrative

and Life History, 1, 4: 255–80.

Mitchell, R. G. (1991) ‘Secrecy and disclosure in ﬁeldwork’, in Shafﬁr and Stebbins (eds) (1991).

Moffat, M. (1989) Coming of Age in New Jersey, New Brunswick, NJ: Rutgers University

Press. Mol, A. (2002) The Body Multiple: Ontology in Medical Practice, Durham, NC: Duke

University Press.

Moore, N. (2006) ‘The contexts of context: broadening perspectives in the (re)use of qualitative

data’, Methodological Innovations Online, 1, 2, https://journals.sagepub.com/doi/10.4256/

mio.2006.0009

Moore, N. (2007) ‘(Re)using qualitative data’, Sociological Research Online, 12, 3, www.socre-

sonline.org.uk/12/3/1. html

Moreto, W. (2017) ‘Avoiding the tragedy of (un)common knowledge: reﬂections on conduct-

ing qualitative crimi- nological research in conservation science’, Qualitative Research, 17, 4:

440–56.

Morriss, L. (2015) ‘Nut clusters and crisps: atrocity stories and co-narration in interviews with

Approved Mental Health Professionals’, Sociology of Health and Illness, 37, 7: 1072–85.

Morriss, L. (2016) ‘Dirty secrets and being “strange”: using ethnomethodology to move beyond

familiarity’, Qualitative Research, 16, 5: 526–40.

Morrow, C. (2013) ‘Lies and truths: Exploring the lie as a document of life’, in L. Stanley (ed.) Doc-

386

СІЛТЕМЕЛЕР

uments of Life Revisited: Narrative and Biographical Methodology for a 21st Century Critical

Humanism, Farnham: Ashgate, 19–30.

Morse, J. M., Stern, P. N., Corbin, J., Bowers, B., Charmaz, K. and Clarke, A. E. (2009) Developing

Grounded Theory: The Second Generation, London: Routledge.

Mount, L. (2018) ‘“Behind the curtain”: strip clubs and the management of competition for tips’,

Journal of Contemporary Ethnography, 47, 1:60–87.

Mugge, L. (2013) ‘Sexually harassed by gatekeepers: reﬂections on ﬁeldwork in Surinam and

Turkey’, International Journal of Social Research Methodology, 16, 6,: 541–46, https://doi.or

g/10.1080/13645579.2013.823279

Murphy, A. and Jerolmack, C. (2016) ‘Ethnographic masking in an era of data transpar-

ency’, Contexts blog post, 19 March, https://contexts.org/blog/ethnographic-mask-

ing-in-an-era-of-data-transparency-2/ (accessed 7 July 2018).

Murphy, E., Dingwall, R., Greatbatch, D., Parker, S. and Watson, P. (1998) ‘Qualitative research

methods in health technology assessment: a review of the literature’, Health Technology As-

sessment, 2, 16: 1–260, www.hta. nhsweb.nhs.uk/execsumm/summ216.htm

Murphy, S. P. (2017) ‘Humor orgies as ritual insult: putdowns and solidarity maintenance in a

corner donut shop’, Journal of Contemporary Ethnography, 46,1: 108–32.

Myers, R. (2011) ‘The familiar strange and the strange familiar in anthropology and beyond’,

General Anthropology, 18, 2: 6–9.

Nadai, E. and Maeder, C. (2005) ‘Fuzzy ﬁelds: Multi-sited ethnography in sociological research’

[24 paragraphs]. Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research, 6, 3,

Art. 28, http://nbn-resolving.de/ urn:nbn:de:0114-fqs0503288

Nadel, S. F. (1939) ‘The interview technique in social anthropology’, in F. C. Bartlett, M. Ginsberg,

E. J. Lindgren and R. H. Thouless (eds) The Study of Society, London: Routledge & Kegan Paul.

Nadel, S. F. (1951) The Foundations of Social Anthropology, Glencoe, IL: Free Press.

Narayan, K. (2012) Alive in the Writing: Crafting Ethnography in the Company of Chekhov. Chica-

go, IL: University of Chicago Press.

Nastasi, B. K. and Berg, M. J. (1999). ‘Using ethnography to strengthen and evaluate intervention

programs’, in J. J. Schensul, M. D. LeCompte, G. A. Hess, B. K. Nastasi, M. J. Berg, L. William-

son, J. Brecher, and R. Glassner (eds) The Ethnographer’s Toolkit, Walnut Creek, CA: Altamira

Press.

Nathan, R. (2005) My Freshman Year: What a Professor Learned by Becoming a Student, Ithaca,

NY: Cornell University Press. Nicholas, D. B., Swan, S. R., Gerstle, T. J., Allan, T. and Grif-

ﬁths, A. M. (2008) ‘Struggles, strengths, and strategies: an ethnographic study exploring

the experiences of adolescents living with an ostomy’, Health and Quality of Life Outcomes,

6, 114, https://doi.org/10.1186/1477-7525-6-114. Available at: https://link.springer.com/

content/pdf/10.1186%2F1477-7525-6-114.pdf

Noblit, G. W. and Hare, R. D. (1988) Meta-Ethnography: Synthesizing Qualitative Studies, New-

bury Park, CA: Sage. Nordstrom, C. and Robben, A. C. G. M. (eds) (1995) Fieldwork under

Fire: Contemporary Studies of Violence and Survival, Berkeley, CA: University of California

Press.

O’Connor, E. (2005) ‘Embodied knowledge: the experience and the struggle towards proﬁciency

in glassblowing’, Ethnography, 6, 2: 183–204.

O’Connor, E. (2006) ‘Glassblowing tools: extending the body towards practical knowledge and

informing a social world’, Qualitative Sociology, 29: 177–93.

O’Connor, E. (2017) ‘Touching tacit knowledge: handwork as ethnographic method in a glass-

blowing studio’, Qualitative Research, 17, 2: 217–30.

O’Doherty, D. (2017) Reconstructing Organization: The Loungification of Society, London: Pal-

grave Macmillan. O’Hagan, A. (2017) The Secret Life: Three True Stories. London: Faber and

Faber.

O’Hear, A. (ed.) (1996) Verstehen and Humane Understanding, Cambridge: Cambridge Univer-

sity Press.

O’Reilly, K. (2000) The British on the Costa del Sol: Transnational Identities and Local Communi-

СІЛТЕМЕЛЕР

387

ties, London: Routledge. O’Reilly, K. (2005) Ethnographic Methods, London: Routledge.

Oakley, A. (1981) ‘Interviewing women: a contradiction in terms’, in Roberts (ed.) (1981). Oakley,

A. (2016) ‘Interviewing women again: power, time and the gift’, Sociology, 50, 1: 195–213.

Oboler, R. S. (1986) ‘For better or worse: anthropologists and husbands in the ﬁeld’, in White-

head and Conaway (eds) (1986).

Ocejo, R. (2014) Upscaling Downtown: From Bowery Saloons to Cocktail Bars in New York City,

Princeton, NJ: Princeton University Press.

Odendahl, T. and Shaw, A. (2001) ‘Interviewing elites’, in J. Gubrium and J. Holstein (eds) Hand-

book of Interview Research, Thousand Oaks, CA: Sage.

Okely, J. (1983) The Traveller-Gypsies, London: Cambridge University Press.

Okely, J. (2012) Anthropological Practice: Fieldwork and the Ethnographic Method, London: Berg.

Okyere, S. (2018) ‘“Like the stranger at a funeral who cries more than the bereaved”: ethical

dilemmas in ethno- graphic research with children’, Qualitative Research, 18, 6: 623–637.

Olesen, V. (1990) ‘Immersed, amorphous and episodic ﬁeldwork: theory and policy in three con-

trasting contexts’, in Burgess (ed.) (1990).

Olesen, V. and Whittaker, E. (1968) The Silent Dialogue: A Study in the Social Psychology of Pro-

fessional Socialization, San Francisco, CA: JosseyBass.

Olesen, V. (2005) ‘Early millennial feminist qualitative research: challenges and contours’, in Den-

zin and Lincoln (eds) (2005).

Ortner, S. (2010) ‘Access: reﬂections on studying up in Hollywood’, Ethnography, 11, 2: 211–33.

Ostrander, S. A. (1993) ‘“Surely you’re not in this just to be helpful?”: access, rapport and inter-

views in three studies of elites’, Journal of Contemporary Ethnography, 22, 1: 7–27.

Owens, G. R. (2003) ‘“What! Me a spy?” Intrigue and reﬂexivity in Zanzibar’, Ethnography, 4, 1:

122–44. Pachirat, T. (2011) Every Twelve Seconds: Industrialized Slaughter and the Politics of

Sight, New Haven, CT: Yale University Press.

Paechter, C. (1996) ‘Power, knowledge and the confessional in qualitative research’, Discourse:

Studies in the Politics of Education, 17, 1: 75–84.

Painter, C. (ed.) (2002) Contemporary Art and the Home, Oxford: Berg.

Palmer, J., Pocock, C. and Burton, L. (2018) ‘Waiting, power and time in ethnographic and com-

munity-based research’, Qualitative Research, 18, 4: 416–32.

Parker, H. J. (1974) View from the Boys: A Sociology of Downtown Adolescents, 2nd edn, London:

David & Charles. Parvez, Z. F. (2018) ‘The sorrow of parting: ethnographic depth and the role

of emotions’, Journal of Contemporary Ethnography, 47, 4: 454–483.

Patrick, J. (1973) A Glasgow Gang Observed, London: Eyre Methuen.

Pattillo-McCoy, M. (1999) Black Picket Fences: Privilege and Peril Among the Black Middle Class,

Chicago, IL: University of Chicago Press.

Patton, M. (2015) Qualitative Research and Evaluation, 4th edn, Thousand Oaks, CA: Sage.

Paulus, T. M., Lester, J. N. and Dempster, P. G. (2015) Digital Tools for Qualitative Research, Lon-

don: Sage. Payne, G. and Williams, M. (2005) ‘Generalization in qualitative research’, Sociol-

ogy, 39, 2: 295–314.

Pearce, S. (ed.) (1994) Interpreting Objects and Collections, London: Routledge. Pears, I. (2015)

Arcadia, London: Faber and Faber.

Peirano, M. (1998) ‘When anthropology is at home: the different contexts of a single discipline’,

Annual Review of Anthropology, 27: 105–28.

Pelto, P. J. and Pelto, G. H. (1978) ‘Ethnography: the ﬁeldwork enterprise’, in J. J. Honigmann (ed.)

Handbook of Social and Cultural Anthropology, Chicago, IL: Rand McNally.

Perlesz, A. and Lindsay, J. (2003) ‘Methodological triangulation in researching families: making

sense of dissonant data’, International Journal of Social Research Methodology, 6, 1: 25–40.

Perlman, M. L. (1970) ‘Intensive ﬁeldwork and scope sampling: methods for studying the same

problem at different levels’, in Freilich (ed.) (1970a).

Peshkin, A. (1985) ‘Virtuous subjectivity: in the participant-observer’s I’s’, in D. N. Berg and K. K.

Smith (eds) Exploring Clinical Methods for Social Research, Beverly Hills, CA: Sage.

Pettinari, C. J. (1988) Task, Talk and Text in the Operating Room: A Study in Medical Discourse,

388

СІЛТЕМЕЛЕР

Norwood, NJ: Ablex. Pettinger, L. (2004) ‘Representing shop work: a dual ethnography’,

Qualitative Research, 5, 3: 347–64.

Pfohl, S. (1992) Death at the Paradise Café: Social Science (Fictions) and the Postmodern, London:

Palgrave Macmillan. Pidgeon, N. and Henwood, K. (2004) ‘Grounded theory’, in M. Hardy

and A. Bryman (eds) Handbook of Data Analysis, London: Sage.

Pieke, F. N. (1995) ‘Witnessing the 1989 Chinese People’s Movement’, in Nordstrom and Rob-

ben (eds) (1995). Pierce, J. (1995). ‘Reﬂections on ﬁeldwork in a complex organization’, in

R. Hertz and J. Imber (eds) Studying Elites Using Qualitative Methods, Thousand Oaks, CA:

Sage, 94–110.

Pillow, P. (2003) ‘Confession, catharsis, or cure? Rethinking the uses of reﬂexivity as methodolog-

ical power in qualitative research’, International Journal of Qualitative Studies in Education, 16,

2: 175–96, doi: 10.1080/ 0951839032000060635

Pillow, W. (2015) ‘Reﬂexivity as interpretation and genealogy in research’, Cultural Studies  Crit-

ical Methodologies, 15, 6: 419–34.

Pinch, T. and Trocco, F. (2002) Analog Days: The Invention and Impact of the Moog Synthesizer,

Cambridge, MA: Harvard University Press.

Pink, S. (1997) Women and Bullfighting: Gender, Sex and the Consumption of Tradition, Oxford: Berg.

Pink, S. (2011) Multimodality, multi-sensoriality and ethnographic knowing: social semiotics and

the phenomenol- ogy of perception, Qualitative Research, 11, 3: 261–76.

Pink, S. (2013) Doing Visual Ethnography, 3rd edn, London: Sage.

Pink, S., Horst, H., Postill, J., Hjorth, L., Lewis, T. and Tacchi, J. (2016) Digital Ethnography: Princi-

ples and Practice, London: Sage.

Pitre, N. Y. and Kushner, K. E. (2015) ‘Theoretical triangulation as an extension of feminist inter-

sectionality in qualitative family research’, Journal of Family Theory and Review, 7: 284–98,

do i: 10.1111/jf t r.12084

Platt, J. (1981) ‘On interviewing one’s peers’, British Journal of Sociology, 32, 1: 75–91. Plum-

mer, K. (1975) Sexual Stigma: An Interactionist Account, London: Routledge & Kegan Paul.

Plummer, K. (2001) Documents of Life 2: An Invitation to a Critical Humanism, London: Sage.

Podolski, L. (2002) Specular City: The Transformation of Culture, Consumption, and Space After

Per

ón I., Philadelphia, PA: Temple University Press.

Poland, B. D. (2002) ‘Transcription quality’, in J. F. Gubrium and J. A. Holstein (eds) Handbook of

Interview Research, Thousand Oaks, CA: Sage.

Pollard, A. (1985) ‘Opportunities and difﬁculties of a teacher-ethnographer: a personal account’,

in Burgess (ed.) (1985c).

Popper, K. (1972) The Logic of Scientific Discovery, London: Hutchinson. Potter, J. (2002) ‘Two

kinds of natural’, Discourse Studies, 4, 4: 539–42.

Potter, J. and Hepburn, A. (2005) ‘Qualitative interviews in psychology: problems and possibili-

ties’, Qualitative Research in Psychology, 2: 281–307.

Powdermaker, H. (1966) Stranger and Friend: The Way of an Anthropologist, New York: Nor-

ton. Power, M. (1997) The Audit Society: Rituals of Verification, Oxford: Oxford University

Press.

Power, M. (2000) ‘The Audit Society – second thoughts’, International Journal of Auditing, 4:

111–19. Prentice, R. (2013) Bodies in Formation: An Ethnography of Anatomy and Surgery

Education, Durham, NC: Duke University Press.

Prior, L. (1985) ‘Making sense of mortality’, Sociology of Health and Illness, 7, 2: 167–90. Prior,

L. (1989) The Social Organization of Death, Basingstoke: Macmillan.

Prior, L. (1993) The Social Organization of Mental Illness, London: Sage. Prior, L. (2003) Using

Documents in Social Research, London: Sage.

Prior, L. (2004) ‘Documents’, in C. Seale, G. Gobo, J. F. Gubrium and D. Silverman (eds) Qualita-

tive Research Practice, London: Sage.

Prior, L. (2008) ‘Repositioning documents in social research’, Qualitative Research, 42, 5: 821–36.

Prior, L. (2016) ‘Using documents in social research’, in D. Silverman (ed.) Qualitative Research,

4th edn, London: Sage, 171–86.

СІЛТЕМЕЛЕР

389

Prior, L. and Bloor, M. (1993) ‘Why people die: social representations of death and its causes’,

Science and Culture, 3, 3: 346–74,

Puddephatt, A., Shafﬁr, W. and Kleinknecht, S. (eds) (2009) Ethnographies Revisited: Construct-

ing Theory in the Field, London: Routledge.

Punch, M. (1979) Policing the Inner City, London: Macmillan.

Punch, M. (1986) The Politics and Ethics of Fieldwork, Beverly Hills, CA: Sage.

Punch, S. (2002) ‘Research with children: the same or different from research with adults?’,

Childhood, 9, 3: 321–41. Radice, M. (2011) ‘Ethnography of the street: when is a place not a

place?’, Anthropology News, 52, 3: 13.

Rainbird, H. (1990) ‘Expectations and revelations: examining conﬂict in the Andes’, in Burgess

(ed.) (1990). Rainwater, L. and Pittman, D. J. (1967) ‘Ethical problems in studying a politi-

cally sensitive and deviant community’, Social Problems, 14: 357–66; reprinted 1969 in G. J.

McCall and J. L. Simmons (eds) Issues in Participant Observation: A Text and Reader, Reading,

MA: Addison-Wesley.

Randall, D. (2012) ‘Revisiting Mandell’s “least adult” role and engaging with children’s voices in

research’, Nurse Research, 19, 3: 39–43.

Rapley, T. (2014) ‘Sampling strategies in qualitative research’, in U. Flick (ed.) The Sage Handbook

of Qualitative Analysis, London: Sage.

Raulet-Croset, N. and Borzeix, A. (2014) ‘Researching spatial practices through Commentated

Walks: “on the move” and “walking with”’, Journal of Organizational Ethnography, 3, 1: 27–

42, https://doi.org/10.1108/ JOE-11-2012-0046

Rawlings, B. (1988) ‘Local knowledge: the analysis of transcribed audio materials for organiza-

tional ethnography’, in Burgess (ed.) (1988b).

Reed-Danahay, D. E. (ed.) (1997) Auto/Ethnography: Rewriting the Self and the Social, Oxford:

Berg. Reed-Danahay, D. (2001) ‘Autobiography, intimacy and ethnography’, in Atkinson et al.

(eds) (2001). Reichenbach, H. (1951) The Rise of Scientific Philosophy, Berkeley, CA: Univer-

sity of California Press. Reid, J. and Russell, L. (eds) (2017) Perspectives on and from Institu-

tional Ethnography, Bingley: Emerald.

Reid, S. E. and Crowley, D. (eds) (2000) Style and Socialism: Modernity and Material Culture in

Post-War Eastern Europe, Oxford: Berg.

Rendell, M. (2011) Salsa for People Who Probably Shouldn’t, Edinburgh: Mainstream.

Reyes, V. (2018) ‘Three models of transparency in ethnographic research: naming places, naming

people, and shar- ing data’, Ethnography, 19, 2: 204–226, doi: 10.1177/1466138117733754

Ribbens McCarthy, J., Holland, J. and Gillies, V. (2003) ‘Multiple perspectives on the “family” lives

of young people: methodological and theoretical issues in case study research’, International

Journal of Social Research Methodology, 6, 1: 1–23.

Richardson, L. (1990) Writing Strategies: Reaching Diverse Audiences, Newbury Park, CA: Sage.

Riddell, S. (1992) Gender and the Politics of the Curriculum, London: Routledge.

Riessman, C. K. (1987) ‘When gender is not enough: Women interviewing women’, Gender and

Society, 1. 2: 172–207.

Riessman, C. K. (1993) Narrative Analysis, Newbury Park, CA: Sage.

Riessman, C. K. (2008) Narrative Methods for the Human Sciences, Thousand Oaks, CA: Sage.

Roberts, H. (ed.) (1981) Doing Feminist Research, London: Routledge & Kegan Paul.

Robinson, W. S. (1969) ‘The logical structure of analytic induction’, in G. J. McCall and J. L.

Simmons (eds) Issues in Participant Observation - A Text and Reader, Reading, MA: Addi-

son-Wesley.

Rock, P. (1979) The Making of Symbolic Interactionism, London: Macmillan.

Rodriquez, J. (2014) Labors of Love: Nursing Homes and the Structures of Care Work, New York:

New York University Press.

Rohner, R. (1969) The Ethnography of Franz Boas, Chicago, IL: University of Chicago Press. Rosal-

do, R. (1986) ‘From the door of his tent’, in Clifford and Marcus (eds) (1986).

Rosenhahn, D. L. (1973) ‘On being sane in insane places’, Science, 179: 250–8; reprinted in Bul-

mer (ed.) (1982). Rosnow, R. (1981) Paradigms in Transition: The Methodology of Social In-

390

СІЛТЕМЕЛЕР

quiry, New York: Oxford University Press. Rossing, H. and Scott, S. (2016) ‘Taking the fun

out of it: the spoiling effects of researching something you love’, Qualitative Research, 16, 6:

615–29.

Roth, J. (1963) Timetables, New York: Bobbs-Merrill.

Roulet, T., Gill, M., Stengers, S. and Gill, D. (2017) ‘Reconsidering the value of covert research:

the role of ambiguous consent in participant observation’, Organizational Research Methods,

20, 3: 487–517.

Roulston, K. (2018) ‘Qualitative interviewing and epistemics’, Qualitative Research, 18, 3: 322–41.

Rowe, A. (2014) ‘Situating the self in prison research: power, identity, and epistemology’, Quali-

tative Inquiry, 20, 4: 404–16.

Rubin, H. and Rubin, I. (2012) Qualitative Interviewing, 3rd edn, Thousand Oaks, CA: Sage.

Rule, J. B. (1978) Insight and Social Betterment: A Preface to Applied Social Science, New York:

Oxford University Press.

Ryan, P. (2006) ‘Researching Irish gay male lives: reflections on disclosure and intellectual

autobiography in the production of personal narratives’, Qualitative Research, 6, 2:

151–68.

Ryan, J. and Peterson, R. A. (2001) ‘The guitar as artifact and icon: identity formation in the

babybook generation’, in A. Barrett and K. Dawe (eds) Guitar Cultures, Oxford: Berg, 89–116.

Sahlins, M. (2013) ‘The National Academy of Sciences: Goodbye to all that’, Anthropology Today,

29, 2: 1–2, doi: 10.1111/1467-8322.12013

Saldaña, J. (2016) The Coding Manual for Qualitative Researchers, 3rd edn, Thousand Oaks, CA:

Sage.

Salvador, T., Bell, G. and Anderson, K. (1999) ‘Design ethnography’, Design Management Jour-

nal, 10, 4: 35–41. Salzinger, L. and Gowan, T. (2018) ‘Macro analysis: power in the ﬁeld’, in

Jerolmack and Khan (eds) (2018). Sampson, H. (2004) ‘Navigating the waves: the usefulness

of a pilot in qualitative research’, Qualitative Research, 4, 3: 383–402.

Sampson, H. and Thomas, M. (2003) ‘Lone researchers at sea: gender, risk, and responsibility’,

Qualitative Research, 3, 2: 165–89.

Sanders, C. (2009) ‘Colorful writing: conducting and living with a tattoo ethnography’, in Pudde-

phatt et al. (eds) (2009).

Sanjek, R. (ed.) (1990) Fieldnotes: The Makings of Anthropology, Ithaca, NY: Cornell University Press,

Sanjek, R. and Tratner, S. (eds) (2015) eFieldnotes: The Makings of Anthropology in the Digital

World, Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press.

Scarth, J. (1986) ‘The inﬂuence of examinations on whole-school curriculum decision-making: an

ethnographic case study’, unpublished PhD thesis, University of Lancaster.

Scarth, J. and Hammersley, M. (1988) ‘Examinations and teaching: an exploratory study’, British

Educational Research Journal, 14, 3: 231–49. Reprinted in Hammersley (1990).

Schatzman, L. and Strauss, A. (1973) Field Research: Strategies for a Natural Sociology, Engle-

wood Cliffs, NJ: Prentice- Hall.

Scheper-Hughes, N. (1995) ‘The primacy of the ethical: propositions for a militant anthropology’,

Current Anthropology, 36, 3: 409–20.

Scheper-Hughes, N. (2000) ‘Ire in Ireland’, Ethnography, 1, 1: 117–40.

Scheper-Hughes, N. (2001) Saints, Scholars and Schizophrenics: Mental Illness in Rural Ireland,

2nd edn, Berkeley, CA: University of California Press.

Scheper-Hughes, N. (2004) ‘Parts unknown: undercover ethnography of the organs-trafﬁcking

underworld’, Ethnography, 5, 1: 29–73.

Schoﬁeld, J. W. (1990) ‘Increasing the generalizability of qualitative research’, in E. W. Eisner and

A. Peshkin (eds) Qualitative Inquiry in Education: The Continuing Debate, New York: Teachers

College Press.

Schrag, Zachary M. (2010). Ethical Imperialism: Institutional Review Boards and the Social Scienc-

es 1965–2009, Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.

Schuman, H. (1982) ‘Artifacts are in the mind of the beholder’, American Sociologist, 17, 1: 21–8.

Schutz, A. (1945) ‘On multiple realities’, Philosophy and Phenomenological Research, 5, 4:

СІЛТЕМЕЛЕР

391

533–76; reprinted in Schutz, A., Collected Papers, Vol. I, The Hague, Martinus Nijhoff,

207–59.

Schutz, A. (1964) ‘The stranger: an essay in social psychology’, in A. Schutz (ed.), Collected Pa-

pers, Vol. II, The Hague, Martinus Nijhoff.

Scott, G. G. (1983) The Magicians: A Study of the Use of Power in a Black Magic Group, New York:

Irvington. Scott, M. B. (1968) The Racing Game, Chicago: Aldine.

Scott, S. (1984) ‘The personable and the powerful: gender and status in social research’, in C. Bell

and H. Roberts (eds) Social Researching: Policies, Problems and Practice, London: Routledge

and Kegan Paul.

Scott, S. (2004) ‘Researching shyness: a contradiction in terms?’, Qualitative Research, 4, 1: 91–105.

Scott, S. (2010) ‘Revisiting the total institution: performative regulation in the reinventive institu-

tion’, Qualitative Research, 44, 2: 213–12.

Seale, C., Gobo, G., Gubrium, J. F. and Silverman, D. (eds) (2004) Qualitative Research Practice,

London: Sage.

Sencindiver, S. Y. (2017) ‘New materialism’, Oxford Bibliographies, www.oxfordbibliographies.

com/view/ document/obo-9780190221911/obo-9780190221911-0016.xml

Sevigny, M. J. (1981) ‘Triangulated inquiry - a methodology for the analysis of classroom inter-

action’, in J. L. Green and C. Wallat (eds) Ethnography and Language in Educational Settings,

Norwood, NJ: Ablex.

Sewell, W. (2005) Logics of History: Social Theory and Social Transformation, Chicago, IL: Univer-

sity of Chicago Press.

Seymour, J. (2001) Critical Moments – Death and Dying in Intensive Care, Buckingham: Open

University Press. Shafﬁr, W. B. (1985) ‘Some reﬂections on approaches to ﬁeldwork in Has-

sidic communities’, Jewish Journal of Sociology, 27, 2: 115–34.

Shafﬁr, W. B. (1991) ‘Managing a convincing self-presentation: some personal reﬂections on en-

tering the ﬁeld’, in Shafﬁr and Stebbins (eds) (1991).

Shafﬁr, W. (2009) ‘On piecing the puzzle: researching Hassidic Jews’, in Puddephatt et al. (eds)

(2009).

Shafﬁr, W. B. and Stebbins, R. A. (eds) (1991) Experiencing Fieldwork: An Inside View of Qualita-

tive Research, Newbury Park, CA: Sage.

Shafﬁr, W. B., Stebbins, R. A. and Turowetz, A. (eds) (1980) Fieldwork Experience: Qualitative

Approaches to Social Research, New York: St. Martin’s Press.

Shah, S. (2014) Street Corner Secrets: Sex, Work and Migration in the City of Mumbai, Durham,

NC: Duke University Press.

Shakespeare, P. (1997) Aspects of Confused Speech: A Study of Verbal Interaction Between Con-

fused and Normal Speakers, Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.

Sharrock, R. and Read, R. (2002) Kuhn: Philosopher of Scientific Revolution, Cambridge: Polity.

Shaw, I. (1999) Qualitative Evaluation, London: Sage.

Sheehan, E. A. (1993) ‘The student of culture and the ethnography of Irish intellectuals’, in Brettell

(ed.) (1993) Shils, E. (1959) ‘Social inquiry and the autonomy of the individual’, in D. P. Lerner

(ed.), The Human Meaning of the Human Sciences, New York: Meridian.

Short, N., Turner, L. and Grant, A. (eds) (2013) Contemporary British Autoethnography, Rotter-

dam: Sense Publishers. Shweder, R. and Nisbett, R. (2017) ‘Long-sought research deregula-

tion is upon us, Don’t squander the moment’, Chronicle of Higher Education, 17 March, 63,

28: A44.

Sidnell, J. and Stivers, T. (eds) (2013) Handbook of Conversation Analysis, Chichester: Wi-

ley-Blackwell. Silverman, D. (1973) ‘Interview talk: bringing off a research instrument’, So-

ciology, 7, 1: 31–48.

Silverman, D. (ed.) (2004) Qualitative Research: Theory, Method and Practice, 2nd edn, London: Sage.

Silverman, D. (2017) ‘How was it for you? The Interview Society and the irresistible rise of the

(poorly analyzed) interview’, Qualitative Research, 17, 2: 144–58.

Silverstein, P. A. (2004) ‘Of rooting and uprooting: Kabyle habitus, domesticity, and structural

nostalgia’, Ethnography, 5, 4: 553–78.

392

СІЛТЕМЕЛЕР

Simons, H. (1981) ‘Conversation piece: the practice of interviewing in case study research’, in C.

Adelman (ed.), Uttering, Muttering: Collecting, Using and Reporting Talk for Social and Edu-

cational Research, London: Grant McIntyre.

Simpson, E. (2013) The Political Biography of an Earthquake: Aftermath and Amnesia in Gujarat,

India, London: Hurst. Sjoberg, G. and Nett, R. (1968) A Methodology for Social Research,

New York: Harper & Row.

Skipper, J. K. and McCaghy, C. H. (1972) ‘Respondents’ intrusion upon the situation: the problem

of interviewing subjects with special qualities’, Sociological Quarterly, 13: 237–43.

Skolnick, J. (1966) Justice without Trial: Law Enforcement in Democratic Society, New York: Wiley.

Sloan, J. and Wright, S. (2015) ‘Going in green: reflections on the challenges of “getting

in, getting on, and getting out” for doctoral prisons researchers’, in Drake et al. (eds)

(2015).

Small, M. (2009) “How many cases do I need?’ On science and the logic of case selection in ﬁeld-

based research”, Ethnography, 10, 1: 5–38.

Smigel, F. (1958) ‘Interviewing a legal elite: the Wall Street lawyer’, American Journal of Sociolo-

gy, 64: 159–64. Smith, D. E. (2005) Institutional Ethnography: A Sociology for People, Lan-

ham, MD: AltaMira.

Smith, D. E. (ed.) (2006) Institutional Ethnography as Practice, Lanham, MD: Rowman and Lit-

tleﬁeld.

Smith, D. E. and Turner, S. M. (eds) (2014) Incorporating Texts into Institutional Ethnographies,

Toronto: University of Toronto Press.

Smith, J. K. and Hodkinson, P. (2005) ‘Relativism, criteria and politics’, in N. Denzin and Y. Lincoln

(eds) Handbook of Qualitative Research, 3rd edn, London: Sage.

Smith, L. M. and Geoffrey, W. (1968) Complexities of the Urban Classroom: An Analysis Towards

a General Theory of Teaching, New York: Holt, Rinehart and Winston.

Snow, D. (1980) ‘The disengagement process: a neglected problem in participant observation

research’, Qualitative Sociology, 3, 2: 100–22.

Snow, D. and Anderson, L. (1993) Down on Their Luck: A Study of Homeless Street People, Berke-

ley, CA: University of California Press.

Sobh, R. and Belk, R. (2011) ‘Privacy and gendered spaces in Arab Gulf homes’, Home Cultures, 8,

3: 317–40. Somerville, M. (2013) Water in a Dry Land: Place-Learning Through Art and Story.

New York: Routledge.

Sönmez, S., Apostolopoulos, Y., Tanner, A., Massengale, K. and Brown, M. (2016) ‘Ethno-epide-

miological research challenges: networks of long-haul truckers in the inner city’, Ethnography,

17, 1: 111–34.

Speer, S. A. (2002a) ‘“Natural” and “contrived” data: a sustainable distinction?’, Discourse Stud-

ies, 4, 4: 511–25. Speer, S. A. (2002b) ‘Transcending the “natural”/“contrived” distinction: a

rejoinder to ten Have, Lynch and Potter’, Discourse Studies, 4, 4: 543–8.

Spicker, P. (2011) ‘Ethical covert research’, Sociology, 45, 1: 118–33.

Spradley, J. P. (1970) You Owe Yourself a Drunk: An Ethnography of Urban Nomads, Boston, MA:

Little, Brown. Spradley, J. P. (1979) The Ethnographic Interview, New York: Holt, Rinehart &

Winston.

Stanley, J. (1989) Marks on the Memory: Experiencing School, Buckingham: Open University

Press. Stanley, L. (1993) ‘On auto/biography in sociology’, Sociology, 27, 1: 41–52.

Stanley, L. (2001) ‘Mass Observation’s ﬁeldwork methods’, in Atkinson et al. (eds) (2001).

Stanley, L. (2013) ‘Introduction: documents of life and critical humanism in a narrative

and biographical frame’, in L. Stanley (ed.) Documents of Life Revisited: Narrative and

Biographical Methodology for a 21st Century Critical Humanism, Farnham: Ashgate,

3–16.

Stark, L. (2012). Behind Closed Doors: IRBs and the Making of Ethical Research, Chicago, IL: Uni-

versity of Chicago Press. Stein, M. R. (1964) ‘The eclipse of community: some glances at the

education of a sociologist’, in Vidich et al. (eds) (1964).

Stephens, N. J. and Delamont, S. (2006) ‘Balancing the Berimbau: embodied ethnographic un-

СІЛТЕМЕЛЕР

393

derstanding’, Qualitative Inquiry, 12, 2: 316–39, doi: 10.1177/1077800405284370

Stephens, N. and Lewis, J. (2017) ‘Doing laboratory ethnography: reﬂections on method in scien-

tiﬁc workplaces’, Qualitative Research, 17, 2: 202–16.

Stephens, N., Lewis, J. and Atkinson, P. (2013) ‘Closing the regulatory regress: GMP accreditation

in stem cell laboratories’, Sociology of Health and Illness, 35, 3: 345–60.

Stewart, K. and Williams, M. (2005) ‘Researching online populations: the use of online focus

groups for social research’, Qualitative Research, 5,4: 395–416.

Stimson, G. V. and Webb, B. (1975) Going to See the Doctor: The Consultation Process in General

Practice, London: Routledge & Kegan Paul.

Stoller, P. (1999) Jaguar: A Story of Africans in America, Chicago, IL: University of Chicago

Press.

Strauss, A. (1970) ‘Discovering new theory from previous theory’, in T. Shibutani (ed.) Human

Nature and Collective Behaviour: Essays in Honor of Herbert Blumer, Englewood Cliffs, NJ:

Prentice-Hall.

Strenski, I. (1982) ‘Malinowski: second positivism, second romanticism’, Man, 17: 766–77.

Strong, P. M. (2001) The Ceremonial Order of the Clinic: Parents, Doctors and Medical Bureaucra-

cies, 2nd edn, Aldershot: Ashgate.

Stuart, F. (2018) ‘Reﬂexivity: introspection, positionality, and the self as research instrument –

towards a model of abductive reflexivity’, in Jerolmack and Khan (eds) (2018).

Styles, J. (1979) ‘Outsider/insider: researching gay baths’, Urban Life, 8, 2: 135–52.

Sturges, J. and Hanrahan, K. (2004) ‘Comparing telephone and face-to-face qualitative inter-

viewing: a research note’, Qualitative Research, 4, 1: 107–18.

Sudarkasa, N. (1986) ‘In a world of women: ﬁeldwork in a Yoruba community’, in Golde (ed.)

(1986). Sudnow, D. (1965) ‘Normal crimes’, Social Problems, 12: 255–76.

Sudnow, D. (1978) Ways of the Hand, Cambridge, MA: MIT Press.

Sudnow, D. (2002) Ways of the Hand: A Rewritten Account, Cambridge, MA: MIT Press.

Sullivan, M. A., Queen, S. A. and Patrick, R. C. (1958) ‘Participant observation as employed in the

study of a military training program’, American Sociological Review, 23, 6: 660–7.

Symons, J. (2016) ‘Shaping the ﬂow: ethnographic analysis of a Manchester parade event’, Eth-

nos, 81, 4: 697–711, http://dx.doi.org/10.1080/00141844.2014.989877

Tang, N. (2002) ‘Interviewer and interviewee relationships between women’, Sociology, 36, 3:

703–21.

Tanggaard, L. (2009). ‘The research interview as a dialogical context for the production of social

life and personal narratives’, Qualitative Inquiry, 15: 1498–515.

Tashakkori, A. and Teddlie, C. (eds) (2010) The Sage Handbook of Mixed Methods in Social and

Behavioral Research, Thousand Oaks, CA: Sage.

Tavory, I. and Timmermans, S. (2014) Abductive Analysis: Theorizing Qualitative Research, Chica-

go, IL: University of Chicago Press.

Tavory, I. and Timmermans, S. (2018) ‘Mechanisms’, in Jerolmack and Khan (eds) (2018).

Taylor, C., Wilkie, M. and Baser, J. (2006) Doing Action Research: A Guide For School Support

Staff, London: Paul Chapman.

Taylor, S. J. (1991) ‘Leaving the ﬁeld: research, relationships, and responsibilities’, in Shafﬁr and

Stebbins (eds) (1991).

Temple, B. and Young, A. (2004) ‘Qualitative research and translation dilemmas’, Qualitative Re-

search, 4, 2: 161–78. Thomas, J. (1993) ‘Catching up to the cyber age’, Writing Sociology, 1,

2: 1–3.

Thomas, R. J. (1993) ‘Interviewing important people in big companies’, Journal of Contemporary

Ethnography, 22, 1: 80–96.

Thomas, W. I. (1967) The Unadjusted Girl, New York: Harper & Row; ﬁrst published 1923, Bos-

ton, MA: Little, Brown.

Thomas, W. L and Znaniecki, F. (1927) The Polish Peasant in Europe and America, New York:

Knopf.

Thorne, B. (1983) ‘Political activist as participant observer: conﬂicts of commitment in a study

394

СІЛТЕМЕЛЕР

of the draft resistance movement of the 1960s’, in R. M. Emerson (ed.), Contemporary Field

Research, Boston, MA: Little, Brown.

Tilley, C. (2004) The Materiality of Stone: Explorations in Landscape Archaeology, Oxford: Berg.

Tillmann, L. (2009) ‘Coming out and going home: a family ethnography’, Qualitative Inquiry, 16,

2: 116–29. Tjora, A. (2016) ‘The social rhythm of the rock music festival’, Popular Music, 35,

1: 64–83.

Tjora, A. (2018) Qualitative Research as Stepwise-Deductive Induction, London: Rout-

ledge. Tobias, S (1990) They’re Not Dumb, They’re Different, Tucson, AZ: Research

Corporation.

Tomkinson, S. (2015) ‘Doing ﬁeldwork on state organizations in democratic settings: ethical issues

of research in refugee decision making’ [46 paragraphs]. Forum Qualitative Sozialforschung/

Forum: Qualitative Social Research, 16, 1, Art. 6, http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:0114-

fqs150168

Törngren, S. and Ngeh, J. (2018) ‘Reversing the gaze: methodological reﬂections from the per-

spective of racial- and ethnic-minority researchers’, Qualitative Research, 18, 1: 3–18.

Torrance, H. (2012). ‘Triangulation, respondent validation, and democratic participation in mixed

methods research’, Journal of Mixed Methods Research, 6, 2: 111–23.

Torrance, H. (2018) ‘Evidence, criteria, policy and politics: the debate about quality and utility in

educational and social research’, in Denzin and Lincoln (eds) (2018).

Törrönen, J. (2002) ‘Semiotic theory on qualitative interviewing using stimulus texts’, Qualitative

Research, 2, 3: 343–62.

Tota, A. L. (2004) ‘Ethnographying public memory: the commemorative genre for the victims of

terrorism in Italy’, Qualitative Research, 4, 2: 131–59.

Toulmin, S. (1972) Human Understanding, Oxford: Clarendon Press.

Trainer, S. (2017) ‘Piety, glamour, and protest: performing social status and afﬁliation in the Unit-

ed Arab Emirates’, Journal of Contemporary Ethnography, 46, 3: 361–86.

Treseder, P. (2007) ‘Diet as a social problem: an investigation of children’s and young people’s

perspectives on nutri- tion and body image’, unpublished PhD thesis, Milton Keynes: The

Open University.

Trouille, D. and Tavory, I. (2016) ‘Shadowing: warrants for intersituational variation in ethnogra-

phy’, Sociological Methods and Research, 42: 232–5.

Troyna, B. (1994) ‘Reforms, research and being reﬂexive about being reﬂective’, in D. Halpin and

B. Troyna (eds) Researching Education Policy, London: Falmer.

Troyna, B. and Carrington, B. (1989) ‘Whose side are we on? Ethical dilemmas in research on

“race” and educa- tion’, in Burgess (ed.) (1989).

Truzzi, M. (ed.) (1974) Verstehen: Subjective Understanding in the Social Sciences, Reading, MA:

Addison-Wesley. Tsing, A. L. (2005) Friction: An Ethnography of Global Connection, Prince-

ton, NJ: Princeton University Press. Turner, V. (1967) The Forest of Symbols: Aspects of Ndem-

bu Ritual, Ithaca, NY: Cornell University Press.

Twigger, R. (1999) Angry White Pyjamas, London: Orion.

Tyler, S. A. (1986) ‘Postmodern ethnography: from document of the occult to occult document’,

in Clifford and Marcus (eds) (1986).

Uimonen, P. (2012) Digital Drama: Teaching and Learning Art and Media in Tanzania, New York:

Routledge. Urry, J. (2007) Mobilities, Cambridge: Polity.

Valis, N. (2003) The Culture of Cursiler

ía: Bad Taste, Kitsch, and Class in Modern Spain, Durham,

NC: Duke University Press. Van den Berg, H., Wetherell, M. and Houtkoop-Steenstra, H. (eds)

(2003) Analyzing Race Talk: Multidisciplinary Approaches to the Interview, Cambridge: Cam-

bridge University Press.

Van Leeuwen, T. and Jewitt, C. (eds) (2001) Handbook of Visual Analysis, London: Sage. Van

Maanen, J. (1988) Tales of the Field, Chicago, IL: University of Chicago Press.

Van Maanen, J. (1991) ‘Playing back the tape: early days in the ﬁeld’, in Shafﬁr and Stebbins (eds)

(1991). Van Maanen, J. (2011) Tales of the Field, 2nd edn, Chicago, IL: University of Chicago

Press.

СІЛТЕМЕЛЕР

395

VanderStaay, S. L. (2005) ‘One hundred dollars and a dead man: ethical decision making in eth-

nographic ﬁeldwork’, Journal of Contemporary Ethnography, 34, 4: 371–409.

Vannini, P. (2012) Ferry Tales: Mobility, Place, and Time on Canada’s West Coast, New York: Rout-

ledge.

Vaughan, D. (2016) The Challenger Launch Decision: Risky Technology, Culture, and Deviance at

NASA, 2nd edn, Chicago, IL: University of Chicago Press.

Vaughan, D. (2004) ‘Theorizing disaster: analogy, historical ethnography, and the Challenger

accident’, Ethnography, 5, 3: 315–47.

Venkatesh, A., Crockett, D., Cross, S. and Chen, S. (2015) ‘Ethnography for marketing and con-

sumer research’, Foundations and Trends in Marketing, 10, 2: 61–151, Hanover, MA: Now

Publishers.

Venkatesh, S. (2008) Gang Leader for a Day, London: Penguin.

Vidich, A. J., Bensman, J. and Stein, M. R. (eds) (1964) Reflections on Community Studies, New

York: Wiley. Viegas, S. M. (2009) ‘Can anthropology make valid generalizations? Feelings of

belonging in the Brazilian Atlantic Forest’, Social Analysis, 53, 2: 147–62.

Vieira, K. (2016) American by Paper: How Documents Matter in Immigrant Literacy, Minneapolis,

MN: University of Minnesota Press.

Wacquant, L. (2002) ‘Scrutinizing the street: pitfalls of urban ethnography’, American Journal of

Sociology, 107, 6: 1468–532.

Wacquant, L. (2009) ‘Habitus as topic and tool: Reﬂections on becoming a prizeﬁghter’, in Pud-

dephatt et al. (eds) (2009).

Walford, G. (ed.) (1991) Doing Educational Research, London: Routledge. Walford, G. (ed.)

(1994) Researching the Powerful in Education, London: UCL Press.

Walford, G. (2009) ‘The practice of writing ethnographic ﬁeldnotes’, Ethnography and Education,

4, 2: 117–30. Walker, J. C. (1988) Louts and Legends, Sydney: Allen & Unwin.

Walker, R. (1978) ‘The conduct of educational case studies: ethics, theories and procedures’, in B.

Dockerell and D. Hamilton (eds) Rethinking Educational Research, London: Hodder & Stoughton.

Wall, S. (2015) ‘Focused ethnography: a methodological adaptation for social research in emerg-

ing contexts’ [40 paragraphs]. Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social

Research, 16, 1, Art. 1, http:// nbn-resolving.de/urn:nbn:de:0114-fqs150111

Wallis, R. (1977) ‘The moral career of a research project’, in Bell and Newby (eds) (1977).

Warden, T. (2013) ‘Feet of clay: confronting emotional challenges in ethnographic experience’, Jour-

nal of Organizational Ethnography, 2, 2:150–72, https://doi.org/10.1108/JOE-09-2012-0037

Warnke, G. (1987) Gadamer: Hermeneutics, Tradition and Reason, Cambridge: Polity.

Warren, A. and Gibson, C. (2014) Surfing Places, Surfboard Makers: Craft, Creativity and Cultural

Heritage in Hawai’i, California, and Australia, Honolulu, HI: University of Hawai’i Press.

Warren, C. A. B. (1988) Gender Issues in Field Research, Newbury Park, CA: Sage.

Warren, C. A. B. and Hackney, J. (2000) Gender Issues in Field Research, Second edition, Thou-

sand Oaks CA: Sage. Warren, K. (2006) ‘Perils and promises of engaged anthropology’, in

Sanford, V. and Angel-Anjani, A. (eds) Engaged Observer: Anthropology, Advocacy and Ac-

tivism, New Brunswick, NJ: Rutgers University Press.

Warren, S. (2012) ‘Having an eye for it: aesthetics, ethnography and the senses’, Journal of Orga-

nizational Ethnography, 1, 1: 107–18.

Warwick, D. P. (1982) ‘Tearoom trade: means and ends in social research’, in Bulmer (ed.) (1982).

Wasserman, J. and Clair, J. (2010) At Home on the Street: People, Poverty, and a Hidden Culture

of Homelessness, Boulder, CO: Lynne Rienner Publishers.

Waterston, A. and Vesperi, M. D. (eds) (2011) Anthropology Off the Shelf: Anthropologists on

Writing, Chichester: Wiley-Blackwell.

Watts, J. (2008) ‘Emotion, empathy and exit: reﬂections on doing ethnographic qualita-

tive research on sensitive topics’, Medical Sociology Online, 3, 2: 3–14, http://oro.open.

ac.uk/10901/1/jhwatts.pdf

Wax, M. L. and Cassell, J. (1981) ‘From regulation to reﬂection: ethics in social research’, Ameri-

can Sociologist, 16, 4: 224–9.

396

СІЛТЕМЕЛЕР

Webb, E. J., Campbell, D. T., Schwartz, R. D. and Sechrest, L. (1966) Unobtrusive Measures: Non-

reactive Research in the Social Sciences, Chicago, IL: Rand McNally.

Webb, S. and Webb, B. (1932) Methods of Social Study, London: Longmans Green.

Weber, F. (2001) ‘Settings, interactions and things: a plea for multi-integrative ethnography’, Eth-

nography, 2, 4: 475–99.

Wegerif, M. C. A. (2019) ‘The ride-along: a journey in qualitative research’, Qualitative Research

Journal, EarlyCite, https://doi.org/10.1108/QRJ-D-18-00038

Weinberg, D. (2009) ‘On the social construction of social problems and social problems

theory: a contribution to the legacy of John Kitsuse’, The American Sociologist, 40, 1/2:

61–78.

Wenger-Trayner, E. and B. (2015) ‘Introduction to communities of practice: a brief overview

of the concept and its uses’, http://wenger-trayner.com/introduction-to-communi-

ties-of-practice/

Werthman, C. (1963) ‘Delinquents in schools: a test for the legitimacy of authority’, Berkeley

Journal of Sociology, 8, 1: 39–60.

Wertsch, J. and Roediger, H. (2008) ‘Collective memory: conceptual foundations and theoretical

approaches’, Journal of Memory, 16, 3: 318–26.

West, C. (1996) ‘Ethnography and orthography: a (modest) methodological proposal’, Journal of

Contemporary Ethnography, 25, 3: 327–52.

West, W. G. (1980) ‘Access to adolescent deviants and deviance’, in Shafﬁr et al. (eds) (1980).

Westmarland, L. (2001) ‘Blowing the whistle on police violence: gender, ethnography and ethics’,

British Journal of Criminology, 42: 523–35.

Whatmore, S. (2006) ‘Materialist returns: practising cultural geographies in and for a more-than-

human world’, Cultural Geographies, 13, 4: 600–10.

Whitehead, T. L. (1986) ‘Breakdown, resolution, and coherence: the ﬁeldwork experiences of a

big, brown, pretty- talking man in a West Indian community’, in Whitehead and Conaway

(eds) (1986).

Whitehead, T. L. and Conaway, M. E. (eds) (1986) Self, Sex, and Gender in Cross-Cultural Field-

work, Urbana, IL: University of Illinois Press.

Whyte, W. F. (1981) Street Corner Society: The Social Structure of an Italian Slum, 3rd edn, Chica-

go, IL: University of Chicago Press.

Wiederhold, A. (2015) ‘Conducting ﬁeldwork at and away from home: shifting researcher posi-

tionality with mobile interviewing methods’, Qualitative Research, 15, 5: 600–15.

Wieland, J. (2018) ‘Responsive research: Sensory, medial and spatial modes of thinking as an

analytical tool in ﬁeld- work’, in B. Jeffrey and L. Russell (eds) Ethnographic Writing, Stroud:

E&E Publishing.

Williams, D. (1963) Other Leopards. London: New Authors Limited; reissued 2009, Leeds: Peepal

Press. Williams, M. (2006) Virtually Criminal: Crime, Deviance and Regulation Online, Lon-

don: Routledge.

Williams, R. (1976) ‘Symbolic interactionism: fusion of theory and research’, in D. C. Thorns (ed.),

New Directions in Sociology, London: David & Charles.

Williams, T. and Milton, T. B. (2015) The Con Men: Hustling in New York City, New York: Columbia

University Press. Willis, P. (1977) Learning to Labour: How Working Class Kids Get Working

Class Jobs, Farnborough: Saxon House.

Willis, P. (1981) ‘Cultural production is different from cultural reproduction is different from social

reproduction is different from reproduction’, Interchange, 12, 2–3: 48–67.

Winkin, Y. and Leeds-Hurwitz, W. (2013) Erving Goffman: A Critical Introduction to Media and

Communication Theory, New York: Peter Lang.

Wintrob, R. M. (1969) ‘An inward focus: a consideration of psychological stress in ﬁeldwork’, in

F. Henry and S. Saberwal (eds) Stress and Response in Fieldwork, New York: Holt, Rinehart &

Winston.

Wirtz, K. (2009) ‘Hazardous waste: the semiotics of ritual hygiene in Cuban popular religion’,

Journal of the Royal Anthropological Institute, 15, 3: 476–501.

СІЛТЕМЕЛЕР

397

Wiseman, J. P. (1974) ‘The research web’, Urban Life and Culture [now: Journal of Contemporary

Ethnography], 3: 317–28.

Wolcott, H. F. (2009) Writing Up Qualitative Research, 3rd edn, Thousand Oaks, CA: Sage.

Wolf, D. (1991) ‘High risk methodology: reﬂections on leaving an outlaw society’, in Shafﬁr and

Stebbins (eds) (1991).

Wolf, M. (1992) A Thrice Told Tale: Feminism, Postmodernism and Ethnographic Responsibility,

Stanford, CA: Stanford University Press.

Wolff, K. H. (ed.) (1950) The Sociology of Georg Simmel, New York: Free Press.

Wolff, K. H. (1964) ‘Surrender and community study: the study of Loma’, in Vidich et al. (eds)

(1964).

Wolﬁnger, N. H. (2002) ‘On writing ﬁeldnotes: collection strategies and background expectan-

cies’, Qualitative Research, 2, 1: 85–95.

Woods, P. (1979) The Divided School, London: Routledge and Kegan Paul. Woods, P. (2006)

Successful Writing for Qualitative Researchers, London: Routledge.

Woods, P., Boyle, M., Jeffrey, B. and Troman, G. (2000) ‘A research team in ethnography’, Inter-

national Journal of Qualitative Studies in Education, 13, 1: 85–98.

Woolgar, S. (1988) ‘Reﬂexivity is the ethnographer of the text’, in S. Woolgar (ed.) Knowledge

and Reflexivity: New Frontiers in the Sociology of Knowledge, London: Sage, 14–34.

Wright, M. (1981) ‘Coming to terms with death: patient care in a hospice for the terminally ill’, in

Atkinson and Heath (eds) (1991).

Wulff, H. (ed.) (2016) The Anthropologist as Writer: Genres and Contexts in the Twenty-First

Century, Oxford: Berghahn. Wylie, C. D. (2015) ‘The artist’s piece is in the stone’: constructing

creativity in paleontology laboratories, Social Studies of Science, 45, 1: 31–55.

Zempi, I. (2017) ‘Researching victimisation using auto-ethnography: wearing the Muslim veil in

public’, Methodological Innovations, 10, 1: 1–10.

Zempi, I. and Awan, I. (2017) ‘Doing “dangerous” autoethnography on Islamophobic victimiza-

tion’, Ethnography, 18, 3: 367–86.

Zerubavel, E. (1979) Patterns of Time in Hospital Life, Chicago, IL: University of Chicago Press.

Zhang, L. (2015) Inside China’s Automobile Factories: The Politics of Labor and Worker Resis-

tance, Cambridge: Cambridge University Press.

Znaniecki, F. (1934) The Method of Sociology, New York: Farrar & Rinehart.

Zorbaugh, H. (1929) The Gold Coast and the Slum, Chicago, IL: University of Chicago Press.

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТОП

Аудармашы әрі ғылыми редактор: Мусина Алмагл Масотызы –

леуметтану бойынша философия докторы (Л.Н. Гумилев атындаы

Еуразия лтты университеті).

Аудармашы әрі жауапты шығарушы: Тажран Нргл Ерланызы –

әлеуметтік ылымдар магистрі (Стамбул университеті), лтты аударма

бюросыны аудармашысы.

Ғылыми редактор: Егізбаева Меруерт арпыызы – тарих ылымда-

рыны кандидаты, әл-Фараби атындаы азУ «Археология, этнология

және музеология» кафедрасыны ауымдастырылан профессоры.

Әдеби редакторлар: Башбаева Зәуреш Карбозызы – филолог,

әл-Фараби атындаы аза лтты университетіні тлегі. Республикалы

«айнар», «Мектеп» және «Таймас» баспаларында жетекші редак-

тор, бас редактор ызметін атаран. «Баспа және полиграфия ісіні ай-

раткері» рмет белгісіні иегері (1, 2, 3-тараулар);

Мхамедиев Дәурен Бадаулетлы – филология ылымдарыны канди-

даты, азастан Журналистер одаыны мшесі. аза әдебиетіні тарихы,

абайтану, әуезовтану мәселелері бойынша ылыми-зерттеу жмыстарымен

айналысуда. «Абайтанушы» (2013) атты монография мен «Сан ырлы а-

лым» (2014) әдеби зерттеу ебегіні авторы (4,9,10,11-тараулар);

Кәпызы Есенгл – журналист, филология ылымдарыны кандидаты.

Слейман Демирел университеті ы және әлеуметтік ылымдар фа-

культеті «леуметтік ылымдар» кафедрасыны аа оытушысы;

араева Роза Раымызы – азастан Журналистер одаыны мшесі,

лтты аударма бюросыны редакторы (6, 7, 8-тараулар).

Н. Тажқұран

М. Қалиева

А. Ауанова

Редакторы

Корректоры

Дизайнын әзірлеген

және беттеген

Маба дизайны

ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІНІҢ

ТАПСЫРЫСЫ БОЙЫНША АУДАРЫЛЫП БАСЫЛДЫ

ЭТНОГРАФИЯ:

ЗЕРТТЕУ

ПРИНЦИПТЕРІ

Мартин Хаммерсли және Пол Аткинсон

Басуға 06.11.2020 ж. қол қойылды. Офсеттік басылым.

Қаріп түрі «DS FreeSet».

Пішімі 70х100/16. Көлемі 25 б.т.

Таралымы 10 000 дана.

Тапсырыс №