«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен

«Рухани жаңғыру» мемлекеттік

бағдарламасы аясында

іске асырылды

Diplomacy

Communication and the Origins

of International Order

ROBERT F. TRAGER

Дипломатия:

коммуникация және халықаралық

тәртіп негіздері

РОБЕРТ ТРАГЕР

Астана

2019

Трагер Роберт

Дипломатия: коммуникация және халықаралық тәртіп негіздері. – Алматы: Ұлттық аударма

бюросы. – 2019. – 256 бет.

ISBN 978-601-7943-28-8

Роберт Трагердің бұл кітабында дипломатиялық амал-тәсілдердің халықаралық қатынастар жүйе-

сіндегі рөлі қарастырылады. Автор жабық есік жағдайындағы әңгімелесудің халықаралық тәртіп орнату

мен соғыстардың басталуына қалай түрткі болатынын ойын теориясына сүйеніп, нақты тарихи мысалдар

көмегімен ашып көрсетеді. Кітаптың басты зерттеу нысаны – «құпия дипломатия» және оның механизм-

дері. Бұл еңбекке Британ империясының көпжылдық дипломатиялық байланыстар тарихынан сыр шер-

тетін «Құпия жазбалар» деген атпен белгілі мұрағат деректері арқау болған.

Дипломаттар мен мемлекет басшылары өз одақтастары мен қарсыластарының ниет-пиғылы, мүддесі

мен жоспары туралы қалайша ой түйеді деген сұраққа автор айрықша мән берген. Бұл зерттеудің теория-

лық-эмпирикалық әдістемесінен туындаған тұжырымдардың оқырманға ой салары сөзсіз.

ӘОЖ 327

КБЖ 66.4.

«Жаңа гуманитарлық білім.

Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасының редакциялық алқасы:

Редакциялық алқаның

төрағасы – Тәжин М.М.

Төрағаның орынбасары – Сағадиев Е.К.

Жауапты хатшы – Кенжеханұлы Р.

Алтаев Ж.А.

Алшанов Р.А.

Жаманбалаева Ш.Е.

Жолдасбеков М.Ж.

Қасқабасов С.А.

Қарин Е.Т.

Құрманбайұлы Ш.

Масалимова Ә.Р.

Мұтанов Ғ.М.

Нұрышева Г.Ж.

Нысанбаев Ә.Н.

Өмірзақов С.Ы.

Саңғылбаев О.С.

Сыдықов Е.Б.

ӘОЖ 327

КБЖ 66.4

Т65

Кітапты баспаға әзірлеген:

Ұлттық аударма бюросы

Аудармашылар – Искаков Е.

Рыскиева А.

Асанова Г.

Әдеби редактор – Жамбыл Б.

Ғылыми редакторлар – Раев Д.,

филос.ғ.д., проф.

Құранбек Ә., филос.ғ.к.

Жауапты шығарушы – Рыскиева А., филос.ғ.к.

Пікір жазғандар – Ахметов Ә.,

ҚР еңбек сіңірген қайраткері,

ф.ғ.д., проф.

Батыршаұлы С.,

ҚР

дипломатиялық

қызметінің еңбек сіңірген

қайраткері, э.ғ.д., проф.

Бөлекбаев С.,

филос.ғ.д., проф.

Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ халықаралық

қатынастар факультетінің ғылыми кеңесінде

талқыланып, мақұлданды.

ISBN 978-601-7943-28-8

This publication is in copyright. Subject to statutory exception and to the provisions of relevant collective

licensing agreements, no reproduction of any part may take place without the written permission of Cambridge

University Press.

This translation is published by arrangement with Cambridge University Press by «Ұлттық аударма

Т65

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең

дамыған 30 елдің қатарына қосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан

бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыру-

ларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.

Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыт тары

бо йынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне

аударып, жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім

алуға мүмкіндік жасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет

сияқ ты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнық тыра-

тын басты күшке айналады. Осылайша болашақтың негізі білім ордала-

рының аудиторияларында қаланады...

Қазақстан Республикасының Президенті

Н.Ә. Назарбаевтың

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен

Дипломатия

Қарсыластар арасында байланыс қалай орнатылады? Мемлекеттердің халық-

аралық тәртіпті қалыптастыруында және соғысу немесе соғыспау туралы шешім

қабылдауында дипломатияның рөлі қандай? Дипломатия әдетте саяси одақ құру,

ядролық текетіреске бару, талаптар ауқымын анықтау, қарым-қатынасты бұзу

қаупін төндіру, жақтасына қолдау көрсету, абырой-беделін салу және өзге де дип-

ломатиялық қадамдар арқылы қарсы тарапқа өз ниетін жеткізудің әртүрлі амал-

тәсіліне жүгінеді. Британ империясының көпжылдық дипломатиялық қарым-

қатынас тарихынан сыр шертетін «Құпия жазбалар» атты мұрағат деректерін

талдай келе, Трагер дипломатиялық байланыстың халықаралық қатынастарға

айтарлықтай ықпал ететінін ашып көрсетеді. Наполеон соғыстарынан кейін

Еуропада қалыптасқан халықаралық қатынастар жүйесі, дүниежүзілік соғыстар

қарсаңында төнген қауіпті сезіну, қырғиқабақ соғыстың бәсеңдеу кезеңі, сондай-ақ

бүгінгі әлемдік тәртіптің құрылымы – осының бәрі мемлекет мүддесін ұстанған

жеке тұлғалардың мәлімдемелері ықпалымен қалыптасқан пайымдардың

нәтижесі. Автор «Дипломатия» деп аталатын бұл еңбегінде тұрақты халықаралық

тәртіп орнатуда және сұрапыл соғыстың басталуына түрткі болудағы жабық есік

жағдайында әңгімелесудің маңызын түсіндіреді.

Роберт Трагер – Лос-Анжелестегі Калифорния университетінің профессоры,

саясаттанушы; Гарвард университетіндегі Олин бағдарламасының стипендиаты.

Йель, Оксфорд университеттерінде дәріс оқыған, Нью-Йоркте инвестициялық

банкте де қызмет еткен. Оның еңбектері American Political Science Review, American

Journal of Political Science, Journal of Politics, International Organization, International

Security, Security Studies журналдарында жарық көрген.

Бұл еңбегімді әкеме арнаймын

Мазмұны

Сызбалар тізімі

Кестелер тізімі

Алғы сөз ......................................................................................................................................... 12

1. Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма? .............................................................. 15

2. Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады? .................................................................... 33

І БӨЛІМ. ТЕОРИЯ

3. Талап ауқымы ........................................................................................................................ 51

4. Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру ........................................................................ 75

5. Күштер арақатынасы: одақтастар мен қарсыластар ...............................................105

6. Дипломатиялық амал-тәсілдер .....................................................................................125

II БӨЛІМ. ЭМПИРИКАЛЫҚ ТАЛДАУ

7. 1912 жылғы дипломатияның нәтижесі .......................................................................143

8. Британияның Германияға қатысты дипломатиялық амал-тәсілдері

(1938–1939 жылдар) .............................................................................................................. 161

9. Дипломатиялық коммуникацияға статистикалық талдау ...................................175

10. Халықаралық тәртіп орнату .........................................................................................193

ҚОСЫМША

А қосымшасы. 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері ................................205

Ә қосымшасы. Тұжырымдар туралы деректер жинағы ............................................ 233

Б қосымшасы. Талап, ұсыныс және кепілдік жөніндегі деректер жинағы .........235

В қосымшасы. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Германия

тұжырымдары ...........................................................................................................................237

Глоссарий ....................................................................................................................................243

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ...................................................................................246

Сызбалар

1.1-сызба. Дипломатиялық өкілдіктер саны (1817–2005 жж.) ................................. 19

2.1-сызба. Тұжырым жасауға ықпал еткен себептер (1855–1914 жж.) .................. 36

2.2-сызба. Дағдарыс пен бейбіт кезеңдегі ұқсас тұжырымдар .................................. 38

2.3-сызба. Құпия дипломатия қалай іске асады? ........................................................... 46

3.1-сызба. Сигнал беру ойыны ............................................................................................. 58

3.2-сызба. Сигнал берушінің пайдасы көрсетілген мысал ......................................... 59

3.3-сызба. Сигнал беру тепе-теңдігіндегі ойыншы стратегиясы .............................. 64

3.4-сызба. Сигнал беру тепе-теңдігінің динамикасы .................................................... 65

3.5-сызба. Соғыс ықтималдығы ........................................................................................... 66

3.6-сызба. Құпия дипломатия қалай іске асады? ........................................................... 72

4.1-сызба. Ойын кезеңдері ..................................................................................................... 84

4.2-сызба. Ойынның шартты құрылымы .......................................................................... 85

4.3-сызба. Модель болжамдарына сай ойыншы пайдасы ........................................... 87

4.4-сызба. Тепе-теңдік жағдайында сигнал беру параметрлері ................................ 94

4.5-сызба. Сигнал берудің тиімділігі мен күтпеген шабуыл жасау ықтималдығы

4.6-сызба. Соғыс ықтималдығы ........................................................................................... 98

4.7-сызба. Құпия дипломатия қалай іске асады? .........................................................101

5.1-сызба. Сигнал беру тепе-теңдігіндегі ойыншы стратегиялары .......................115

5.2-сызба. Тепе-теңдік жағдайындағы сигнал беру сипаттамалары ......................117

5.3-сызба. Соғыс ықтималдығы .........................................................................................119

5.4-сызба. Құпия дипломатия қалай іске асады? .........................................................123

6.1-сызба. Ойын тәртібі ........................................................................................................ 130

6.2-сызба. Соғыс ықтималдығы .........................................................................................134

6.3-сызба. Құпия дипломатия қалай іске асады? .........................................................139

9.1-сызба. Дипломатиялық талаптар мен ұсыныстар (1900–1914 жж.) ..............177

9.2-сызба. Өзара дипломатиялық талаптар ................................................................... 177

9.3-сызба. Өзара дипломатиялық талаптар ................................................................... 178

9.4-сызба. Қауіп-қатер мен ұсыныстан туындаған тұжырымдар ...........................179

9.5-сызба. Құпия қауіп төндіру және мемлекеттердің салыстырмалы әлеуеті ..184

9.6-сызба. Құпия қауіп-қатерлер мен одақтастар арасындағы

байланыстар .............................................................................................................................. 185

9.7-сызба. Агрессиялық пиғыл туралы тұжырым жасау: дипломатиялық амал-

тәсілдердің ықпалы ................................................................................................................188

9.8-сызба. Жария және құпия қауіп төндіру .................................................................190

9.9-сызба. Германияның агрессиялық пиғылы туралы Британия

тұжырымдары ...........................................................................................................................192

Кестелер

7.1-кесте. Дипломатиялық сигнал беру гипотезаларының қысқаша

сипаттамасы ..............................................................................................................................141

7.2-кесте. 1912 жылғы Ресей дипломатиясы .................................................................147

7.3-кесте. 1912 жылғы Германия дипломатиясы ......................................................... 150

8.1-кесте. Британияның Чехословакияға қатысты дипломатиялық

сигналдары ................................................................................................................................164

8.2-кесте. Британияның Польшаға қатысты дипломатиялық сигналдары ........ 168

9.1-кесте. Мемлекеттің қосымша концессиялар жасау ықтималдығы ................180

9.2-кесте. Агрессияға қатысты тұжырымдарға себепші факторлар ...................... 182

9.3-кесте. Мүдделер сәйкестігі және құпия дипломатияның ықпалы ................. 186

Алғы сөз

Бұл кітаптың мақсаты – дипломаттар мен мемлекет басшыларының өзара сұх-

баттан қандай ой түйіп, тұжырым жасайтынын анықтау. Халықаралық саяси ахуал

құбылмалы болса да, дипломатиялық байланыстарда ұдайы қайталанып отыратын

ұқсас үрдістер бар. Кез келген мемлекет қайраткері соғыс мәселесі бойынша өзін-

дік ой-тұжырымына орай шешім қабылдап, халықаралық тәртіпті таразылайды.

Дипломаттар мен мемлекет басшыларының талап қоюда аса сақтық танытуы да

осындай дәйекті пайымға жетелейді. Әдетте олар қарсы тарапқа қауіп төндіргенде

мұнымызға сенбейді деп емес, сенсе не болады деп алаңдайды. Бұл – жаңа одақтар

құру мен ядролық текетіреске бару, қарсыласты тізгіндеу мен мәжбүрлеу тәріз-

ді дипломатиялық амалдарға тән құбылыс. Қарсыласқа талап қою да оңай шаруа

емес, себебі ешкім өзіне қойылған талапқа атүсті қарамайды. Кейде мемлекет бас-

шысы табандылық танытып, алған бетінен қайтпайды. Бұдан бақылаушылар талап

қойып отырған ел үшін даулы мәселенің қаншалықты маңызды екенін аңғарады.

АҚШ президенті Джон Кеннедидің Кариб дағдарысы кезінде өз кеңесшілеріне

«айтпаса да, түсінікті емес пе, сіздер төрт күн ішінде зымырандарды шығарта

аламыз деп мәлімдей алмайсыздар» дегені бар.

Төрт күннің ішінде қарсыластың

шабуыл жасау қаупін сейілтуге не себеп болды? Қауіп-қатер төнген ондай шақта

оған бейжай қарау мүмкін бе еді? Жоқ, әрине. Шиеленістің өршуінен сескенген

тараптардың мұндай қауіп төндіруге батылы бармады. Өйткені Кеңес Одағы

шынымен қатер төніп тұр деп санаса, үш күн ішінде ядролық оқтұмсықтарын

АҚШ-қа қарай бағыттауы әбден мүмкін еді. Кеңес Одағы өзіне қауіп төніп

тұрғанын сезсе, АҚШ-қа соққы береді деген Кеннедидің ойы сан саққа жүгірді.

Бұл текетірес құпия кездесу, телеграфтық хат-хабар жіберу арқылы өтсе де

болатын еді. Тараптар абайсызда қақтығысқа тап болудан қауіптенген жоқ, есесіне

May and Zelikow (2002, p. 44).

Алғы сөз

қарсыластан келген тосын ақпаратқа жауап ретінде өзге тарап қасақана қадамға

бара ма деп үрейленді.

Одан сәл ертерек кезеңге, өзге аймақ пен халықаралық жағдайға көз

жүгіртсек, тіпті Германияның қауіпсіздігі үшін аса маңызды мәселе болса да,

канцлер Отто фон Бисмарктың Ресейге ешбір дипломатиялық қауіп төндіргісі

келмегенін білеміз. Оның сигналына қарсы тарап сенбейді, сенген күннің өзінде

дұрыс түсінбейді деген қауіп болды ма? Оны Германияның шынайы ұстанымын

білдіретін ақпаратқа Ресейдің қайтаратын жауабы да алаңдатты. Сол кезеңде

Ресей Германияға деген достық ниетінен айнып, оның жауларымен одақтасып

немесе Бисмарк «қорқынышты коалиция»

деп атаған одақ құруы да мүмкін еді.

Бұл зерттеуге арқау болған тұжырым мынадай: қарсы тарап сес көрсеткенде

зардап шегуден қауіптенген елдер түрлі пайымға келеді, алайда сол пайым негі-

зінде дамитын халықаралық үрдістер бір-біріне ұқсас болады. Кітаптың төртінші

тарауында осы тұжырым жан-жақты талданып, жабық есік жағдайындағы келіс-

сөздер барысында қарсыласқа қауіп-қатер төндіру арқылы берілетін ақпараттар

жөнінде баяндалған. Кітаптың қалған теориялық тараулары да осы жүйемен жа-

зылған, зерттеу сұрақтарына қатысты тарихи үрдістер айқындалып, сигнал беру

теориясымен ұштастырылған.

Көптеген танымал ғалымдардың еңбектеріне сүйенбегенде бұл кітап жарық

көрмеген болар еді. Олардың қатарында халықаралық қатынастар саласының

теоретиктері Джеймс Фирон, Роберт Джервис пен Томас Шеллинг бар. Аталған

ғалымдар идеялары кітабымыздың өн бойынан көрініс тапты және осындай

өміршең, тартымды, қызық та елеулі еңбектермен етене танысқаныма аса ризамын.

Ұсыныстары, ақыл-кеңестері мен айрықша қолдауы үшін ғылыми кеңесшілерім

Боб Джервис пен Хелен Милнерге алғысым шексіз. Лос-Анжелесте орналасқан

Калифорния университетіндегі әріптестерім де көптеген сауалға қатысты

құнды кеңестерін аямады. Әсіресе Майкл Чви, Джим ДиНардо, Дебби Ларсон,

Джефф Льюис, Барри О’Нилл, Том Шварц, Арт Стейн және Марк Трахтенбергке

жүрекжарды ризашылығымды білдіргім келеді. Бүкіл қолжазбаны оқып шығып,

пікірін айтқан Марк Трахтенберг дипломатиялық тұжырымдардың пайдалы

дереккөзі ретінде британ үкіметінің «Құпия жазбаларын» қарап шығуды ұсынды.

Ғалым-зерттеушілер – Джеймс Алт, Стивен Ансолабеер, Джерими Като,

Мария Фанис, Джим Фирон, Эрик Гартцке, Мэтью Готтфрид, Арман Григорян,

Майк Горовиц, Энди Кидд, Дов Левин, Джек Лэви, Джон Лондриган,

Джеймс Морроу, Чэд Нельсон, Боб Пэйп, Крис Рэмси, Себастьян Росато,

Энн Сартори, Бранислав Сланчев, Джеймс Снайдер, Дэсси Загорчева кітапты

оқып, қолжазба тарауларына түсініктеме берді. Сондай-ақ кітаптың қолжазбасы

мен 3–6-тараулардың негізін құраған мақалаларыма құпия пікір білдірген білікті

рецензенттерге алғысымды жеткізгім келеді. Аталған пікір білдірушілер осы

еңбектің бағыты мен жарық көруіне айтарлықтай септігін тигізді. Бұл жоба – осы

ғалымдар қауымдастығының нәтижелі еңбегінің жемісі.

Rupp (1941, p. 230).

Алғы сөз

Сонымен бірге бұл кітапта берілген мол деректерді топтастыруда көп күш

жұмсалды. Деректерді жинақтау, өзім өтініш білдірмесем де, ерекше қабілетімен

көзге түскен бір студенттің ұсынысынан басталды. Алғашқы күндері жиналған

зерттеушілер тобын жасақтап, оны басқаруға Кристина Браун атсалысты.

Жобаның соңғы жылдарында ІІІ Марко Пэрко зерттеушілер тобына жетекшілік

ету міндетін өз мойнына алды. Оның өз ісін қалтқысыз, мұқият атқаруының

нәтижесінде деректер толық жинақталды. 2007–2014 жылдардың әр кезеңінде

Адам Бош, Кристина Браун, Джэ Илескасс, Сабиһа Хан, Элизабет Лопес,

Гису Меһди, Мина Менон, Генри Мюрри, Дэниел Олимахер, Ли Озборн,

Лора Пэтч, Шон Пател, III Марко Пэрко, Бриджет Пигин, Натан Пиллер,

Рейчил Сандовал, Таня Шакури, Арсениос Скапердас, Сюзи Смит, Грэг Шварц,

Пол Уоллот, Голназ Зандиһ сынды зерек студенттер осы жоба аясында жұмыс

істеді. Табанды да жарқын, жігерлі де шабытқа толы еңбегі үшін аталған

зерттеушілерге қарыздармын. Осы еңбекте кемшілік кездесіп жатса да, оларды

айыптай алмаймын.

Бұл жобаға бірқатар ұйымдар мен жеке тұлғалар да сүбелі үлес қосты.

Оксфордтағы Ориел колледжі, Кембридж қаласындағы (АҚШ) Боб және

Джудит Террилер жазуыма қолайлы жағдай жасап, бөлме және құрал-жабдық-

тармен қамтамасыз етті. Лос-Анжелестегі Калифорния университеті, Бёркл ха-

лықаралық қатынастар орталығы, Колумбия, Гарвард, Оксфорд университеттері,

Әлеуметтік-экономикалық зерттеу және саясат институты, Эйзенхауэр институ-

ты, Гарвард университетінің жанындағы Олин институты, Колумбия универси-

тетіндегі Мемлекеттік саясат консорциумы мен Қақтығыстарды реттеу орталы-

ғы тәрізді бірнеше ұйым зерттеу жұмыстарыма қолдау көрсетті.

Ең соңында өзімді дүниеге әкеліп, өмір сыйлаған ата-анама, сүйіспеншілігі мен

қолдау көрсеткені әрі осы еңбекті қолға алып, жазып шығуыма жәрдем бергені

үшін жарым Джослинге, отбасымның басқа мүшелеріне және достарыма алғыс

айтқым келеді. Олардың осындай ыстық ықыласы мен қолдауының нәтижесінде

кітабымды аяқтадым.

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Австрия мен Ресей арасындағы

қарым-қатынас ешбір қақтығыссыз өтті. Ресей венгрлерге қарсы әскери көмегін

ұсынғанда Австрияның қуанышында шек болмады. Тіпті император тізе бүгіп,

патшаға ризалығын білдірмекке Варшаваға аттанды. Қос тарап сыртқы саясатты

«бірлесіп, ынтымақтаса» жүргіземіз деп келісіп, шетелдік дипломаттарға орыс

патшасы: «Ресей жайында сөз қозғағанымда, Австрияны қоса айтамын», –

деп мәлімдеді. Ал ХІХ ғасырдың екінші жартысында қос империяның арасы

бұзылып, қайшылықтар көбейді. Ресейдің Австрия мүддесіне қарсы шығып,

алдымен, Сардиния мен Пруссия мемлекеттеріне қол ұшын созуы Италия мен

Германияның бірігуіне жол ашты. Кейін ол Сербия мен басқа да Балқан елдеріне

қолдау көрсетіп, оның соңы дүниежүзілік соғысқа ұласты.

1850 жылдары Ресейдің

Австрияға қатысты саясаты күрт өзгерді. Бірақ бұл өзгеріс ел әлеуеті мен

материалдық мүдде тұрғысынан туындамаған еді. Ендеше, оған не себеп болды?

1876 жылғы Шығыс дағдарысы тұсында Еуропадағы халықаралық

қатынастарда тағы бір елеулі өзгеріс болды. Германия мен Ресей арасында

ілгеріден келе жатқан тығыз байланыс бар еді, ал Германия мен Австрия он

жыл бұрын соғысты бастан өткерді. Шығыс дағдарысы кезінде Германия мен

Ресей байланысына сызат түсіп, Германия мен Австро-Венгрия арасындағы

қатынас нығая түсті. Германияның мемлекет қайраткері Отто фон Бисмарктың

пайымдауынша, Ресейдегі неміс елшісінің патшаға жеткізген сөзі Еуропада

«жаңа ахуалдың» қалыптасуына алып келді.

Бұдан кейін Германия Австриямен

одақтасты. Бұл одақ Бірінші дүниежүзілік соғыста қос тарап жеңіліске

ұшырағанға дейін созылды. Осы «жаңа ахуалдың» туындауына не түрткі болды?

Мұндай ахуал бұдан біраз уақыт бұрын бір-бірімен майдандасқан Германия мен

Австрияны бірегей әрі тұрақты одақ құруға қалай жеткізді?

Deak (2001, p. 289), Puryear (1931, pp. 20–21, 228), Trager (2012).

Bismarck (1915, p. 286).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

Көшбасшылардың бір тұжырымға келіп, соның негізінде қабылдайтын сая-

си шешімдерінің ұзақмерзімді салдары болады: ХХ ғасыр осындай мысалдар-

ға толы. Мәселен, ғасырлар тоғысында Ресей мен Австрияның арақатынасы

шиеленісті болды, 1914 жылға таман Австрия императоры Ресей саясатының

[Австро-Венгрия] «империясын қиратуға»

бағытталғанына көз жеткізді. Бұдан

бұрын Германияны тұрақсыз одақтас деп есептеген Австрияның мемлекет қайрат-

керлері Шілде дағдарысында Германияға толығымен иек артуға болатынына сен-

ді.

ХХ ғасырдың екінші жартысында, қырғиқабақ соғыстың нағыз қызған шағын-

да, Германия канцлері Конрад Аденауэр америкалық және француз одақтастары

түсіністік танытады деген үмітпен ядролық қару жасау туралы шешім қабылдады.

Алайда Кариб дағдарысынан көп ұзамай-ақ Германия бұл ойынан бас тартты. Бұл

ниетін Америка Құрама Штаттарының құптамайтынын түсінген Германия ядро-

лық қарусыз аймақ болуды ұйғарды. Елдің ядролық қарусыз аймақ мәртебесіне

ие болуы мен оның қауіпсіздігіне АҚШ-тың кепілдік беруі күллі әлемді ядролық

апаттан құтқарып, қырғиқабақ соғыстың бәсеңдеу кезеңінің маңызды элементіне

айналды. Түптеп келгенде, Германияның сол шешімі әлі күнге дейін өз маңызын

жоғалтқан емес – оның осы күні де ядролық қаруы жоқ.

Кезінде осындай шешім-

нің қабылдануына не себеп болды?

Жоғарыдағы сауалдардың бәріне де берілетін жауап бірдей: жабық есік жағ-

дайында қоғам назарынан тыс өткен дипломатиялық кездесулер. Мұндай кезде-

сулер соғыс қаупі төнген әскери қақтығыс кезінде де, бейбіт, мамыражай заманда

да өтті. Ондағы қабылданған шешімдердің ұзақмерзімді салдары мен зор тарихи

мәні болды. Дипломатиялық кездесу нәтижелі болу үшін кездесу барысында ай-

тылған сөзден тараптар белгілі бір ой-тұжырым жасауға тиіс. Дипломаттар мен

көшбасшылар неліктен бір-бірінің айтқанына сенуі керек? Көбіне мұны түсіну

қиынға соғады.

Мәселен, АҚШ президенті Дж.Кеннеди мен Кеңес Одағының басшысы

Н.Хрущевтің 1961 жылғы маусым айында Венада өткен кездесуін қарастыра-

йық. Н.Хрущев желтоқсан айында Шығыс Германиямен бейбіт келісім жасаса-

мын деп сес көрсетті. Кеңес Одағы мұндай қадамға барса, АҚШ Батыс Берлинде

оккупациялық әскер орналастыру құқығынан айырылатын еді. Бұл елден АҚШ

әскерінің шығарылмауын Кеңес Одағы өзіне қарсы бағытталған саясат деп баға-

лайтынын жеткізді. «КСРО-ның бұл әрекетке қарсы тұрудан басқа шарасы жоқ,

жауап беруге тиіспіз, әрі жауап береміз де. Соғыстан екі ел бірдей қасірет шегіп,

зардабын тартады», – деді КСРО басшысы. Шығыс Германиямен бейбіт келісім-

ге келу «нақты әрі соңғы шешім»,

– деп атап өтті Н.Хрущев. Кездесу кезінде екі

көшбасшы да сұрапыл ядролық соғыс қаупі жайында сөз қозғалғанын аңғарды,

Кеннеди сөзімен айтқанда, бұл соғыстың салдары «ұрпақтан-ұрпаққа»

созылатын

еді. Н.Хрущевке сенуге болатын ба еді? Дегеніне жету үшін Кеңес Одағының өз

Die Österreichisch-Ungarischen Dokumente zum Kriegsausbruch (ÖUDK), Franz Josef to Wilhelm, July 2, 1914.

ÖUDK, Erster Teil, 58, Ministerrat für gemeinsame Angelegenheiten, July 7, 1914.

Trachtenberg (1999, Chapter 9).

Foreign Relations of the United States, 1961–1963, Volume V, p. 230.

Foreign Relations of the United States, 1961–1963, Volume V, p. 228.

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

шешімін асыра сілтеуге ынталы болғанын ескерсек, шындығында, шиеленістің

өрши түсуі мүмкін бе еді? Мемлекет басшылары қарсы тараптың мәлімдемелеріне

ғана сүйеніп, тұжырым жасай ала ма? Бұл сауалдарға жауап беру үшін халықара-

лық дағдарыстың қалай шешілетінін, не болмаса оның қақтығысқа қалай апараты-

нын әрі әлемдік тәртіптің қалай қалыптасатынын терең ұғыну қажет.

БАЙЛАНЫС ОРНАТУ НИЕТІ

Өмір әлеуметтік топтардың ынтымақтастығы мен бәсекелестігінен тұрады. Ал

адамның ниет-пиғылы өте құбылмалы. Бір кездегі серіктес – қарсыласқа, қарсы-

лас серіктеске айналып шыға келеді. Сондықтан қарсылас пен серіктестің ниетін

бағамдау – дамудың, тіпті кейде қыспақтан құтылудың негізгі шарты. Халықара-

лық саясатты іске асыратын мемлекет қайраткерлеріне зор сенім артылады. Өзге

көшбасшының ниетін дұрыс бағалау соғыстың алдын алады, ал жаңсақ бағалау

қоғамның құлдырауына әкеліп соғады. Адамдар жалған пікірлерден қандай жағ-

дайда ауыр зардап шегеді, көшбасшылар бір-бірінің ниетін қалай түсінеді?

Мемлекеттер өзара ықтимал қарсылас болғандықтан, бір-біріне ниетін жеткі-

зуі де қиын шаруа. Дипломаттар мен көшбасшылардың жасаған мәлімдемелері-

нің бәріне бірдей көзсіз сене беруге де болмайды. Дипломаттың өз мемлекетінің

жоспары туралы әңгімелеуі кезінде кейде ел басшысының ниетін жаңсақ жеткізуі

де әбден мүмкін. Әңгіме барысында айтылған сөз шынайы мүддеге сәйкес келме-

се, оның құны қалмайды.

Мысалы, өзге мемлекетке агрессия жасауды жоспарлаған көшбасшы қарсыла-

сының қақтығысқа дайындалып үлгермеуі үшін өз ниетін жасыруы мүмкін. Осы

ретте 1716 жылы танымал француз дипломаты Франсуа Кальер: «Қауіпті дәл

соққы жасар алдында төндірген дұрыс, қысылтаяңда абдырап қалған көшбасшы

одан қорғануға да, басқа билеушілермен одақтасуға да мұршасы болмай, шарасыз

күйде қалады», – деген екен.

Осы кеңесті жетекшілікке алған көшбасшының қа-

рулы қатер төнгенге дейінгі дипломатиялық мәлімдемесі шынайы болмаса, сөзсіз

жаңылыстырады. Осындай стратегиялық себепке байланысты Жапония АҚШ-

тың Перл-Харбордағы базасына, ал Израиль Ирактың «Осирак» реакторына ша-

буыл жасар алдында еш ескерту жасамады.

Қақтығысты болдырмау мақсатында өз ұстанымынан шегінуге (қарсы тарап-

қа концессия жасауға) мүдделі көшбасшылар қарсыласынан ниетін жасырып қа-

луы да мүмкін. Күн тәртібіндегі даулы мәселеде қарсыласына жеңілдік жасауға

дайын болғанымен, көшбасшы мұндай әрекетке баруды қаламайды. Сондықтан

дипломаттар кейде асыра сілтеп, өз мемлекетінің қарсы тарап талабын орында-

майтынын алға тартады. Мысалы, Кариб дағдарысы кезінде Кеннеди әкімшілігі

«Кеңес Одағына Кубадағы зымырандарын алып кетсе, АҚШ Түркия аумағынан

«Юпитер» зымырандарын алып кетеді» деген құпия мәміле жасасуға дайын

Fearon (1995).

de Callières (1983, p. 149).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

еке

ні

н білдірген,

дәл осындай келісімді АҚШ жария түрде жасай алмайтын еді.

Шын мәнінде, Кеңес Одағы АҚШ-тың құпия келісім жөніндегі ұсынысынан бас

тартқан жағдайда Кеннеди әкімшілігі мұндай ұсынысты жария түрде, Біріккен

Ұлттар Ұйымы аясында жасауға бел буған.

Н.Хрущевтің қоғам назарынан тыс

өткен бұл дипломатиялық байланыстан АҚШ-тың бір байламға келгені туралы

қандай да бір тұжырым жасауы қажет пе еді, әлде аталған хабар алмасуды елемей

қоюға болатын ба еді? Бұл сауалға қандай жауап берілсе де, сол кезеңде туын-

даған қауіптен асқан қатер жоқ-тын. Қазіргі кезде Иран мен Солтүстік Корея

«ядролық нысанымызға шабуыл жасаса, АҚШ-қа соққы жасап, тойтарыс бере-

міз» деп сес көрсетеді. Бұған сенуге бола ма?

Басқа мемлекетпен арақатынасы нашар не сол мемлекетке дұшпандық пиғыл-

дағы ел бұл жайтты үшінші тарапқа білдірмеуге мүдделі. Оның бір себебі – қақты-

ғыс мемлекет ресурстарын сарқып, қарсылас коалиция алдында дәрменсіз етеді.

Осылайша соғыс болу ықтималдығы мемлекеттің үшінші тараппен одақтастық

туралы оңтайлы келіссөз жүргізу мүмкіндігін азайтады. Жаулары мәлім мемле-

кет бейтарап елдермен келіссөз жүргізгенде өз мүддесін әркез қорғап қала алмай-

ды. Бұл әсіресе шиеленіс қарсаңында, мемлекеттер арасындағы қарым-қатынасқа

түскен сызатты жасыру мүмкін емес болған кезде анық байқалады. Нәтижесінде

мемлекет бейтарап елдерге концессия ұсынып, олардың өзіне жақтас болуын не

бейтарап ұстанымда қалуын қамтамасыз еткісі келеді.

Тіпті кей жағдайда көшбасшылар өз одақтастарынан да ниетін жасыруға

тырысады. Мәселен, көшбасшы үшінші мемлекетке қарсы соғыста одақтасын

қолдағысы келеді. Егер одақтас ел өзіне қолдау көрсететініне сенімді болса, онда

ол үшінші мемлекетті арандатып, соғыс отын тұтатуы әбден мүмкін. Қажет болса,

көшбасшы өз халқын соғысқа ұрындыруы да, бұл ойынан бас тартуы да ықтимал.

Сол себепті мемлекет одақтастары оның әрекеттерін тежеуге тырысқандағы

іс-қимылдарына сенімсіздік танытып, қақтығыс болғанда одақтастары қол ұшын

береді деп үміттенеді. ХІХ ғасырдың орта шенінде, мүдделі державалар тиісті

уағдаластыққа қол жеткізгеннен кейін, Қырым соғысының басталуына себеп

болған Осман империясының осындай болжамы дәл шықты. ХХ ғасырдың

басында Бірінші дүниежүзілік соғысқа ұласқан Шілде дағдарысы барысында

Австро-Венгрия да дәл осындай болжамға тоқтады.

Қарсыластың, тіпті кейде одақтастың мәлімдемесіне сенбеудің себебі көп, де-

генмен мыңдаған жылдар бойы дипломаттар мен көшбасшылар өзара әңгімеден

бір-бірінің ниеті жайлы қорытынды шығарып отырған. Қарсы тараптың айтқаны

әдетте талқыға салынып, көңілге тоқылып, електен өтіп, жауап қайтару жолдары

қарастырылады. Берілетін жауап, қарсы әрекет, қарсыластар мен одақтастардан

келіп түскен хабарламалардың мазмұны, сипаты мен жалпы контексіне байла-

нысты болады. Мысалы, б.з.д. XIV ғасырдағы Мысыр перғауындары мен өзге

«Ұлы патшалар» (ежелгі Таяу Шығыс мемлекеттерінің билеушілері) арасын-

дағы дипломатиялық хат-хабарлар жайындағы деректерді Амарна хаттарынан

АҚШ Кубаға басып кірмеуге уәде берді.

Fursenko and Naftali (1999).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

алуға болады. Ежелгі дүние тарихына қатысты жазба деректеріне мемлекетаралық

шарттарды да қосуға болады, солардың бірі – шамамен б.з.д. 1259 жылы Мысыр

мен Хетт патшалығы арасында жасалған шарт. Ежелгі Грекияның қаһармандық

дәуірінде Одиссейді дипломатиялық шеберлігі мен шешендігі үшін «ұйтқыған

қардай ұшқыр»

деп мадақтаған. Жүздеген жылдан кейін, б.з.д. 412 жылы, спар-

талықтар Парсы империясының Кіші Азиядағы гректерге үстемдік жүргізу құқы-

ғын мойындады. Мұндай шешім спарталықтардың ниетінен хабар беруі керек еді,

өйткені кейін парсылар афиналықтарға қарсы соғыста оларды қолдап, Спартаның

Афинаны талқандауына қол ұшын берді.

Осыған ұқсас маңызды дипломатия-

лық байланыстар туралы айғақ Қытай, Үнді, Майя сияқты көптеген ежелгі мәде-

ниет жазбаларында да кездеседі.

Содан бері мемлекеттердің дипломатиялық байланыстары күннен-күнге ар-

тып, бүгінге дейін жалғасып келеді. 1817 жылы шетелдегі дипломатиялық өкіл-

діктер саны 200-дей болса, қазір оның саны 8 мыңға жетті.

Соңғы 200 жыл ішінде

дипломатиялық өкілдіктердің көбеюі 1.1-сызбада көрсетілген.

1.1-сызба. Дипломатиялық өкілдіктер саны (1817–2005 жж.)

Дереккөз. Соғыс факторлары. Дипломатиялық байланыстар жөніндегі деректер жинағы,

2006 жылғы нұсқа, авторы – Ресат Байер. 1980 жылға дейінгі деректер 1980 жылдан кейінгі

деректермен салыстыруға келмейді, өйткені алғашқыларында бірқатар елде тіркелген бір

дипломатиялық өкіл бірнеше рет есепке алынған, ал соңғы жылдардағы деректерде олай

емес.

Бұрын елшінің қызмет бабымен өзге мемлекетке жетуі бірнеше айды қажет

етсе, бүгінде мемлекеттік хатшы, сыртқы істер министрі, премьер-министр не-

месе президент әріптестерімен телефон арқылы бірден байланысқа шыға алады.

Жоғары лауазымды қызметкерлер бір-біріне жиі барып, ресми кездесулер өткі-

зіп тұрады. Кеңес Одағы тараған соң, Украинада қалған ядролық зымырандар-

Adcock and Mosley (1975, p. 10).

Thucydides (1989, Book 8: 18, 37, 58), Xenophon (1907, Book 2, Chapter 2).

Bayer (2006).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

ды алып кету жөнінде келіссөз жүргізген АҚШ президенті Б.Клинтон Мәскеуде

Ресей президенті Б.Ельцин мен Украина президенті Л.Кравчукпен шартқа қол

қоймас б

ұрын, алдымен Брюссельде, содан соң Прагада Орталық Еуропа

көшбас-

шыларымен кездесіп, содан кейін Киевке барған болатын.

Дипломаттардың

қызмет ауқымы кең. Оның кеңдігі соншалық – қазіргі заман тарихының бетбұ-

рысты кезеңдерін зерттегенде елдердің бір-біріне қатысты ұстанымын айқындап,

маңызды сыртқы саяси шешімдер қабылдауында дипломатиялық байланыстар

елеулі рөл атқарған деген қорытындыға еріксіз келесің.

Ежелден бастау алып, бүгінде кең ауқымды сипатқа ие дипломатиялық қыз-

мет – мемлекеттер арасындағы қарым-қатынасты жүзеге асырудың негізгі құра-

лы. Олай болса, бірін-бірі адастыруға ынталы қарсыластар қалайша өзара байла-

ныс орнатады деген сұрақ әлі де өзекті. Әлемдік тәртіп орнатуда, сыртқы саяси

бағытты айқындауда мемлекеттердің бір-біріне қатысты болжамдарының ықпа-

лын ескермеуге болмайды. Бұл бізге акторлардың ықпал ету аймақтарын, даулар-

ды қалай реттейтінін, қауіптердің ең қатерлісін, ал одақтастың ең сенімдісін қалай

анықтайтынын түсінуге көмектеседі. Жоғарыдағы сауалға жауап іздегенде дипло-

маттар мен көшбасшылар өз одақтастары мен қарсыластарының қарама-қайшы

мүдделерін талдап, олардың жоспарлары туралы қалай ой қорытады деген сұрақ

басты назарда болуы қажет.

Бұл кітаптың басты тезисі: мемлекеттердің өз ниетін жасыруға көптеген себеп

бар, соған қарамастан, қарсылас мемлекеттер өкілдерінің кездесуі кезінде тарап-

тар бір-бірінің жоспарлары жөнінде өздеріне қажетті тұжырымдар жасай алады.

Құпия дипломатияда мұндай байланыс жасаудың бес механизмі бар. Диплома-

тиялық байланыс арналары қақтығыс ықтималдығын арттыруға да, азайтуға да

қабілетті. Коммуникацияның іске асуына мүмкіндік беретін факторларға мемле-

кеттердің қарсыластарының бір байламға келген-келмегенін жасыруға ынталы

болуын жатқызамыз. Бұл кітапта қарсыластардың байланыс орнатуына себеп бо-

латын мүдделер тепе-теңдігі орнайтын шарттар айқындалған. Осы коммуникация

теориясын растайтын нақты мысалдар мен деректер Британияның ұзақ жылдар

бойы жиналған дипломатиялық хат-хабарларын қамтитын «Құпия жазбалар»

атты мұрағат құжаттарынан алынған.

Қарсылас елдің дипломатиялық әрекеттеріне қарап, белгілі бір тоқтамға келу

оңай емес. Десек те, келесі тараулардағы эмпирикалық талдау нәтижелеріне сүйен-

се

к, тараптардың өзара хабар алмасу негізінде жиі тиісті тұжырымдар жасайтыны-

на көз жеткіземіз. Осы ретте Испания королі мен Қасиетті Рим империясының би-

леушісі V Карлдың сарайына Флоренциядан елші ретінде жіберілген тәжірибесіз

дипломатқа Никколо Макиавелли былай деп жазған екен: «Мұндай тұжырымға

келу, оның құпиясына бойлау – өте күрделі іс, сол себептен пайым мен болжамға

сүйенуге мәжбүрсің. Бірақ барлық айла-амалды аңдау, мәселенің анық-қаны-

ғын білу – қиынның қиыны. Сондықтан өз пайымыңа сүйеніп, болжаудан басқа

амалың жоқ».

Осылайша әңгімелесу, келіссөздер жүргізу барысында актор өзге

тараптың ниеті мен мүддесі туралы тұжырымдар жасай алады.

Осы келіссөз туралы қызықты әрі тартымды жазылған еңбекті қараңыз: Talbott (2003, pp. 110–115).

Berridge (2004, p. 42).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

Мемлекет басшылары мен дипломаттардың әріптестерімен тілдесуі дағдарыс

пен бейбіт жағдайдағы халықаралық саясатқа, қалыптасқан халықаралық тәртіп-

ке тікелей ықпал етеді, бұл ықпалдың ұзақмерзімді салдары болады. Әлеуметтік

тәртіптің өзі акторлардың қашан әрі қалай ынтымақтасып, қалай соғысатыны

туралы болжамдардан қалыптасады. Мұндай болжамдар уақыт өте келе «дәйек-

теле» түседі де, белгілі бір деңгейде акторлардың шынайы ниеті мен мүддесіне

айналады. Кез келген халықаралық тәртіп негізінде мүдделі тараптардың бір-бі-

ріне қатысты дәйекті болжамдары, берік тұжырымдары жатыр.

Қалыптасқан

халықаралық тәртіп – күштердің арақатынасын, бақталас мемлекеттерді, сон-

дай-ақ қуатты державалардың қарым-қатынасын реттейтін шарттар жиынтығын

айқындайды. Джон Айкенберридің (Ikenberry, 2008) сөзімен айтқанда: «Аталған

болжамдар халықаралық тәртіптің гегемониялық не конституциялық сипатта бо-

латынын не болмаса күштер тепе-теңдігіне негізделетінін аңғартады». Олар алып

державалардың халықаралық құқықты сақтау, қысым көрсету, сондай-ақ өзгелер-

ге шектеу қою шарттарын көрсетеді.

Сонымен, дипломатиялық әңгімелесу дәйекті де, дәйексіз де болжамдар

жасауға мүмкіндік береді деуге негіз бар. Әдетте дипломатия – қысқа мерзім ішінде

қарсыластың бейбіт шешімге келуін қамтамасыз ететін бірден-бір таптырмас

құрал. Алайда дипломатиялық іс-әрекеттерге арандатушы, жігерлендіруші немесе

дүрліктіруші мазмұн беретін жағдайлар да бар. Дипломатиялық байланыстар

халықаралық тәртіп орнатуда жетекші рөл атқарады. Түрлі халықаралық

тәртіптегі қақтығыстың жиілігі мен қарқыны да әртүрлі болады. Осылайша

халықаралық қатынастар акторларының бір-біріне қатысты болжамдарына ықпал

ететін дипломатия үнемі тәртіп пен бейбітшілік орнату құралы бола бермейді.

ҚАРСЫЛАСТЫҢ НИЕТІН АҢҒАРУ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖҮЙЕ

Дипломатиялық байланыс орнатып, хабар алмасу мен басқа да іс-қимылдар нә-

тижесінде жиналған деректерден мемлекеттер бір-бірінің жоспары туралы қалай

ой түйіп, болжам жасайды деген сұрақ – халықаралық қатынастар саласын зерт-

теудегі басты сауал, өйткені соғыс немесе бейбітшілік мәселелері аталған жоспар,

ниеттерді аңғаруға байланысты деген пікір бар. Мысалы, Кеннеди Хрущевпен

Венада кездескен кезде екі саясаткер де бір-бірінің бұрынғыдан әлдеқайда агрес-

сиялы сыртқы саясат жүргізуге дайын екені туралы ой түйіп, нәтижесінде екеуі де

саяси ұстанымдарын өзгерткен еді. Кездесуден соң Хрущев бірден Мемлекеттік

қауіпсіздік комитетінің АҚШ пен оның одақтастарының назарын әлемнің басқа

Халықаралық тәртіп дәйекті болжамдарға негізделген деген идеяны Булл (Bull, 1977) ұсынған, бірақ ол

тәртіп ұғымын мемлекеттер қауымдастығының басты мақсаттарын ілгерілетуге сеп болатын процестермен

байланыстырған. Мұның басты мақсатына мыналар кіреді: мемлекеттер қауымдастығын қорғау, оқшауланған

мемлекеттердің тәуелсіздігін сақтау әрі зорлық-зомбылыққа тыйым салу. Жоғарыда келтірілген тәртіп

анықтамасы Айкенберри (Ikenberry, 2008, p. 23) ұсынған анықтамамен тығыз байланысты. Дегенмен бұл

анықтамада «нақты қағида, ереже мен институттар» және «өзара» не субъектаралық ұғымдарға көп көңіл

бөлінбеген. Дәйекті болжамдар әдетте ортақ сипатқа ие, бірақ оларды осылайша анықтау қаншалықты кең

қолданылуға тиіс деген сұрақ туындауы мүмкін. Халықаралық тәртіпке берілген басқа да анықтамалар бар,

қараңыз: Hurrell (2007), Gilpin (1983), Reus-Smit (1997), Fabbrini and Marchetti (2016, Chapter 1).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

аймақтарына аударып, олардың ресурстарын сарқу, осылайша Германиямен бей-

біт шарт жасасу мен Батыс Берлин мәселесін шешуде олардың Кеңес Одағына

кедергі жасауына мүмкіндік бермеуге бағытталған жоспарын мақұлдады. Ізінше,

Кеннеди Штаб бастықтарының бірлескен комитетіне КСРО-ға қарсы бірінші бо-

лып ядролық соққы беру мүмкіндігін жоспарлау қажеттігін мәлімдеді.

Мұндай

батыл қадамға баруға мәжбүр болған басшылар өзара әңгімелесуден қандай ой

түйді? Жалпы алғанда, көшбасшылар мұндай қорытындыға қалай келеді? Әлем-

дік ахуал мен өзге де көшбасшылардың ниеті жайлы түсінік қалыптастыруда қан-

дай факторлар маңызды рөл атқарады?

Мұндай сұрақтар бірқатар ғылыми зерттеудің нысанына айналған. Б.з.д. V ға-

сырда Фукидид осы іспеттес мәселелер жайында ой толғаса, Моргентау

(Morgenthau, 1948) XX ғасырдың ортасында зерттеу жүргізген. Одан кейін

Джервис (Jervis, 1970, 1976) осы мәселе төңірегінде екі жаңашыл еңбек жазды.

Бұл зерттеу саласы қазір де өзекті. Кейбір ғалымдардың пайымдауынша, өзге

көшбасшылардың мемлекет ниетін бағалауда сол мемлекеттің абырой-беделі

басты рөл атқарады, мысалы: Шеллинг (Schelling, 1966, 1980), Джервис (Jervis,

1976), Сартори (Sartori, 2005), ал бірқатар зерттеушілердің пайымы бұған ке-

реғар, мысалы: Пресс (Press, 2005), Мэрсер (Mercer, 1996). Фиронның (Fearon,

1995) пікірінше, жабық есік жағдайындағы дипломатиялық мәлімдеменің өзге

көшбасшының қарсылас ниеті жөнінде түсінік қалыптастыруына әсер етуі

екіталай; көптеген ғалымдар осы ойды құптайды. Ал Сартори (Sartori, 2005),

Гизингер мен Смит (Guisinger, Smith, 2002), Куризаки (Kurizaki, 2007), Трагер

(Trager, 2010, 2011, 2012, 2013), Холл (Hall, 2011) мен Ярхи-Мило (Yarhi-Milo,

2013) сынды ғалымдардың тұжырымдары бұған қайшы келеді. Киддтің (Kydd,

2005) пайымдауынша, мемлекеттің қарулану жөніндегі шешіміне айтарлықтай

тәуелді болатын «сенім» ұғымы – қарсылас ниетін аңғарудың негізгі факторы.

Қарсыласыңыздың сізге қатысты «ол қалыптасқан тәртіпті өзгерту жоспарын құ-

рып жүр» дегенге сенетінін білсеңіз, онда қарсылас ел қауіпсіздік шараларын сізге

қарсы агрессивті ниетпен емес, сізден қорыққандықтан іске асыруда деп пайым-

дасаңыз болады. Сланчев (Slantchev, 2005, 2010) мемлекеттердің әскери мобили-

зациясы шараларын бақылаудан жасайтын тұжырым моделін ұсынған. Фирон

(Fearon, 1994а), Тарар мен Левентоглу (Tarar and Leventoglu, 2009) ашық қауіп

төндірудің қарсыластарға қалай әсер ететінін модельдеген. Бұл еңбектер – атал-

ған тақырыпта жарық көрген көптеген зерттеулердің ішіндегі таңдаулылары ғана.

Саяси әрі ғылыми мәні бар маңызды сұрақтың шешімін табу үшін, алдымен,

«Мемлекеттер бір-бірі туралы тұжырымға қалай келеді?» деген сұраққа жауап

іздеу керек. Мысалы, Вьетнам соғысындағыдай қандай да бір мүддені қорғау жо-

лында толық бір байламға келіп, алған бетінен қайтпай, абырой-беделді сақтап

қалу үшін соғысу қажет пе? Әлбетте, мұндай қажеттілік мемлекет басшылары бір-

бірінің беделін бағалауда өткенге көз жүгіртіп, болашақты дұрыс болжаған жағ-

дайда орынды болып көрінуі мүмкін. Дипломаттардың жабық есік жағдайында

әңгімелесуі халықаралық жүйедегі оқиғалар барысын анықтайтын процестің не-

гізгі элементі ме? Иә, бірақ солай болу үшін мемлекет басшылары басқа елдердің

Қараңыз: Fursenko and Naftali (1999, p. 138), Lieber and Press (2006, p. 36).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

іс-әрекетіне қатысты болжамдар жасап, өздерінің ұстанатын бағытын айқындауда

сол әңгімелесуге мән беруі қажет. Қысқа да нұсқа айтқанда, мемлекеттердің өзара

ниеттері туралы тұжырымдардың қалай қалыптасатынына көз жеткізбей, ха

лық-

аралық жүйедегі түрлі оқиғалардың қозғаушы күштерін анықтау мүмкін емес. Ха

лықаралық саяси процестерді түсіну үшін осы іспеттес сұрақтарға жауап табу керек.

ДИПЛОМАТИЯ ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР

Мемлекеттердің өзара тұжырым жасау процесіндегі дипломатиялық қызмет

пен байланыстардың рөлін зерттеуге жеткілікті мән берілмеген. Дипломатиялық

қызметтің әлемдегі оқиғалар барысына ықпалы жіті бағаланбай келеді.

Тарих факультеттерінде дәстүрлі дипломатия тарихынан ауытқу белең алған.

ХХ ғасырдың көптеген тарихи зерттеу бағыттары («Анналдар мектебі», «Серия-

лық тарих», «Марксистік тарихнама» т.б.) элиталарды зерттеуге негізделген та-

рихтан бас тартқаны белгілі. Олар тарихты экономикалық әрі әлеуметтік процес-

тер тұрғысынан қарастырып, көрнекті тұлғалардың ниеті мен іс-әрекетіне баса

назар аударатын дипломатия тарихын тіпті зерттеуге тұрарлық сала деп таныма-

ған. Тарих факультеттерінде халықаралық оқиғаларды халықаралық жүйе тәрті-

біне сүйеніп, түсінуге ден қою тоқтатылды десек те болады.

Кейінірек дипломатия тарихын дипломатиялық оқиғаларды әлеуметтік, эко-

номикалық контексте кеңінен қарастыратын халықаралық тарих пәні ығыстыр-

ды. Болашақ маман дайындаудың бұл жолы тиімді әрі маңызды болғанымен, қазір

тарихшылардың дипломаттар күрделі стратегиялық болжамдарды қалай жасап,

қалай талдайтынын тыңғылықты оқып-зерттеп жататын уақыты жоқ. Көптеген

дипломатиялық оқиғаларға араласқан барлық елдегі қоғамдық жағдайды да жіті

талдау қиынға соғатын болды.

Тарихшылар арасында қалыптасқан қағидалардан ауытқыған зерттеулер де

кездеседі, дегенмен оларды жарамсыз деуге болмайды. Қырым соғысы туралы

іргелі зерттеуінде Пол Шредер дәстүрлі дипломатия тарихы сипатындағы

еңбек жазғаны үшін кешірім сұрағандай болған. Оның ойынша, мақсатымыз

«сыртқы саясатты шешім қабылдауға әсер ететін факторлар тұрғысынан талдау

болса», онда «дипломатия тарихы жалпы саяси тарихтың бір бөлігі немесе

әлеуметтік-экономикалық, интеллектуалдық, тіпті психологиялық тарихтың бір

бөлігі ретінде қарастырылып, жазылуы қажет». Бірақ ең басты мақсат бұл емес:

«Мемлекет қайраткерлерінің қандай да бір іс-қимылға баруының себептерін

білгеннен гөрі, сол әрекеттің халықаралық аренада қандай реакция тудырғанын,

қандай нәтиже бергенін, нәтиже ойдағыдай болмаса, оның себептерін түсіну

әлдеқайда маңызды», – дейді Шредер.

Біреудің әрекетіне басқа тараптың қандай

Басқа да тарихнамалық мектептермен бірге, «Анналдар мектебі» туралы өткір әрі әзіл-оспаққа толы шолуды

қараңыз: Forster (1978).

Соған қарамастан, дипломатиялық амал-тәсілдерге, болжам жасауға арналған еңбектер бар, қараңыз:

Trachtenberg (1999), Gaddis (2006), Elliott (2002), Parker (2000), Schroeder (1996), Gavin (2004).

Schroeder (1972, pp. xiii–xiv).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

реакция танытатынын түсіну үшін біз сол тараптың реакциясына, қарсы әрекетіне

ықпал ететін факторларды айқындап алуымыз қажет. Реакция кейіннен туындаса

да, оның шығу тегі іс-әрекетке ұқсас келеді. Шредер өз еңбегінде акторлар

қабылдаған шешімдердің түпнегізін терең зерттейді. Осылайша халықаралық

қатынастардың келеңсіз фактілері арасындағы байланысты түсінуге талпынған

ғалымдар элиталар қабылдайтын шешімдерге әсер ететін факторларды талдауға

мәжбүр. Әдетте бұл акторлардың нені қалайтынын, неге сенетінін, көздеген

мақсатына қол жеткізу үшін қандай стратегияны жөн деп тапқанын түсінуді

талап етеді. Кейінгі онжылдықта тарихшылар дипломатиялық байланыстарды

осылайша талдауға жіті көңіл бөлген жоқ.

Саясаттануда халықаралық қатынастарға арналған бірқатар маңызды зерттеу

бағыты бар, олар қоғам назарынан тыс өтетін дипломатиялық келіссөзді оқиға

барысына ішінара ғана ықпал етеді деп тұжырымдайды. Халықаралық қатынас-

тарды зерттейтін ғалымдардың біразы өздерін «реалиспіз» деп санайды. Осы ға-

лымдардың көпшілігі мемлекеттің іс-қимылын халықаралық жүйедегі күштер

арақатынасының өзгеруіне тікелей жауабы деп түсінгендіктен, маңызды халық-

аралық оқиғаларға дипломатиялық процестің аса ықпал етпейтініне сенеді.

Осындай пікірдегі ғалымдардың бірі – Джон Миршаймер. Ол өз теориясын «қа-

раңғы бөлменің барлық бұрышы мен саңылауына сәуле түсірмесе де, ұзақ уақыт

бағдарлауға таптырмас қолшам» деп сипаттайды. Алайда, оның айтуынша, қыр-

ғиқабақ соғыстың бастапқы және соңғы кезеңіндегі қауіпсіздік саласындағы түрлі

деңгейлі бақталастық тақырыбы аталған бөлменің бейнелеуге келмейтін қараң-

ғы бұрыштарында қалып қойғандай. Сол кезеңнің жай-жапсары неге жан-жақты

зерттелмеген деген сұрақтың туындауы заңды. Қауіпсіздік саласындағы осындай

бақталастықтың жер бетіндегі тіршілікті жойып жіберуге себепші боларлықтай

ушыққанын Кеннеди мен Хрущевтің кездесуі тәрізді бірқатар дипломатиялық

оқиғалардан байқауға болады.

Кеннет Уолтц сияқты неореалистердің пікірінше, анархиялық жүйеде ресурс-

тардың үлестірілуі қалыптастырушы құрылым ретінде қарастырылады, бірақ оның

сыртқы саяси іс-қимылдарға шешуші ықпалы болмайды.

Уолтц сыртқы саяси ше-

шімдер қабылдауда дипломатиялық процесс секілді басқа да факторлардың әсер

ету мүмкіндігін жоққа шығармайды.

Неореалистік дәстүрдегі кейбір ғалымдар

әлемдік оқиғаларға ішкі саясаттың ықпалын қарастырғанымен, дипломатиялық

байланыстарды жеке алып зерттегендер сирек кездеседі.

Қақтығыс процестерін зерттейтін ғалымдардың басым көпшілігі қоғам

назарынан тыс жіберілетін дипломатиялық сигналдар шығынсыз, сондықтан олар

қарсыластарға ешқандай ақпарат бермейді деп санайды. Керісінше, халық алдында

жасалған ашық мәлімдемелер белгілі бір ақпарат береді деп есептеледі, өйткені

мұндай жағдайда мемлекет басшыларының сөздеріне ел сенім артып, «халық

Мысалы, мына зерттеулерді қараңыз: Posen (1984), Mearsheimer (2001).

Қараңыз: Waltz (2003, p. 53).

Леви (Levy, 2003, p. 132) атап көрсеткендей, Уолтц (Waltz , 1979) осы мәселеде бірізді болмады.

Ішкі саясатты зерттеуге мән берген неореалистік дәстүрдегі ғалымдар: Schweller (1994, 2006), Kaufman (1992).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

сенімі» деген факторды ескеру қажеттілігі туындайды. Мысалы, демократиялық

мемлекеттерде халық сенімін ақтамаған басшы қызметтен кетуі мүмкін.

Нәтижесінде бұл ғалымдардың көпшілігі, негізінен, мемлекетке төнген қауіп

пен қару-жарақ жасау, қарулы күштерді жұмылдыру сияқты көп шығындалуды

қажет ететін шараларды қарастыруға көңіл бөле бастады.

Осылайша қоғамның

назарынан тыс іске асатын дипломатиялық хат алмасу сияқты шығынсыз ком-

муникация түрлері ешқандай ақпарат бермейді, яғни оқиғалар барысына ықпал

етпейді деген сенім қалыптасты.

Дегенмен аталған пікірді құптамайтын авторлар да кездеседі. Соңғы жылдарда

құпия дипломатия механизмдеріне деген қызығушылықтың жанданғанын бай-

қауға болады. Сарторидің (Sartori, 2002, 2005) пікірінше, мемлекеттер өтірігі әш-

кере болудан қауіптеніп, келіссөз барысында өз абырой-беделін сақтап қалу үшін

жалған сигнал жіберуге мүдделі болмайды, осындай кезде құпия дипломатиялық

байланыс механизмдеріне деген сенім артады.

Гизингер мен Смит (Guisinger

and Smith, 2002) жоғарыда аталған екі зерттеу бағытын бірге қарастырып,

Сарторидің абырой-бедел механизмін ескеріп, мемлекет басшыларын демокра-

тиялық жолмен таңдау жүйесінің өзі жалған ақпарат пен бос сөзге негізделген

сигнал беруге іштей кедергі жасайтынын алға тартады. Куризаки (Kurizaki, 2007)

өз зерттеуінде қарсыласына ашық түрде қатер төндірген мемлекет кері шегінген

жағдайда өз абырой-беделін жоғалтудан қорықса, онда оның құпия түрде қауіп төн-

діру тактикасын таңдағаны дұрыс болатынын көрсетеді. Құпия түрде қауіп төнді-

ру қарсыластың қойылған талапқа көнетініне кепілдік бермейді, бұл сондай-ақ ол

қауіптен ешқандай нәтиже шықпайды деген сөз емес.

Кидд (Kydd, 2003) үшінші

тарап араағайындық жасағандағы «бос сөз» моделін ұсынады.

Трагер (Trager,

2010, 2011) қауіп төнген Нысананың қақтығысқа әзірлену мүмкіндігі болғанда

е бірнеше мәселені қамтитын келіссөздер жағдайында шығынсыз қауіп төндіру

арқылы қалайша ақпарат жеткізуге болатынын көрсетеді. Құпия ақпарат беру ме

ханизмдерінің ішіндегі келіссөзде өз абырой-беделіне сүйену механизмі бірқатар

зерттеушілердің қызығушылығын тудырды. Кейбір ғалымдар өз дегеніне жету үшін

абырой-беделге сүйену қарсыласты төнген қауіпке сеніммен қарауға мәжбүрлейді

десе,

басқалары абырой-беделдің өзге ел жасайтын болжам-пайымдарға ықпалы

жоқ дейді.

Абырой-беделдің ықпалы аралық сипатқа ие және ол мемле

кеттің бір

Fearon (1994a), Tomz (2007), Trager and Vavreck (2011), Horowitz and Levendusky (2012), Weeks (2008), Weiss

(2013), Kertzer and Brutger (2015).

Мысалы, Kydd (1997, 2005), Morrow (1989), Powell (1990), Fearon (1995, 1997), Schultz (2001), Slantchev (2005,

2010a), Smith (1998b), Ramsay (2004).

Ескерту: Сартори (Sartori, 2005, p. 58) «халық сенімі» факторын шығыны көп сигнал ретінде модельдегеніне

қарамастан, мұны модель құруда шартты түрде жасалған деп түсінген жөн (сайлаушылардың әсері модельде

анық көрсетілмеген). Сондай-ақ қараңыз: Smith (1998b) and Ramsay (2004).

Schelling (1966, 1980), Jervis (1970, pp. 78–83) тағы басқалар құпия дипломатиядағы абырой-беделге

негізделген сигналдық механизмді қолдап, пікір білдірді.

Қараңыз: Fearon (1997, p. 84), Yarhi-Milo (2013b)

Рамси (Ramsay, 2004) ресми дипломатиядағы бос сөз моделін сипаттап берген.

Қараңыз: Sartori (2005), Schelling (1966, pp. 51–55).

Press (2005), Mercer (1996).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

байламға келген-келмегеніне ғана емес, сонымен қатар елдің басқа да сипаттамала-

рына қатысты қолданылуы мүмкін деген пікірдегі авторлар да бар.

Бұған дейін жарық көрген еңбекте құпия дипломатияның басқа да механизм-

дері сипатталған.

Шеллинг (Schelling, 1966, 1980) қарсылас тараптар төндірген

қауіптің тізгіндеуге келмейтін салдары сәтсіздікке ұшыратуы мүмкін екенін айта-

ды. Сол себепті қауіп төндіруді ақпарат беру механизмі деп бағалайды. Шеллинг

«Соғыс қаупіне тірелу» деп атаған келіссөздердің бұл түрін құз басында бір арқан-

ға таңылған қос альпиниске теңеуге болады. Бұл екеуі қырғиқабақ соғыста ядро-

лық соққы жасамақ болған алпауыт держава іспеттес, олар бір-бірін құздан тастап

жіберемін деп қауіп төндіре алмайды, өйткені екеуі де құрдымға кетеді, сондық-

тан бұл қауіп қисынсыз. Қайсыбірі құз қиясына жақындаса, екеуі де құлап кетуі

мүмкін. Құлауға тәуекел ету ниетін білдіру даулы мәселеде бір байламға келгені

жөнінде ақпарат береді дейді.

Шеллинг қақтығыстың шектеулі түрлері арқылы

мемлекеттер бір-біріне қалай айтпай қауіп төндіретінін қарастырады (қарсылас

қауіп төндірген ел бұдан да ауқымды қақтығысқа баруға дайын деген пайымға ке-

луі ықтимал). Сол сияқты құпия дипломатиялық қауіп төндіру де осылай ықпал

етуі мүмкін, себебі оның көмегімен мәселенің шешімін кейінге қалдырып, қақ-

тығысқа апаратын дағдарыс атмосферасын қалыптастыруға болады. Шеллингтің

бұл талдауы кітабымыздың 4-тарауында берілген талдауға ұқсас. Алайда аталған

тарауда біз көбінесе акторлардың қасақана іс-әрекетіне, сондай-ақ қақтығыс про-

цесі моделіне соғысқа әзірлену таңдауын қосқанда не болатынына көңіл бөлеміз.

Сандық әдістерді қолданатын зерттеушілер жария түрде жасалған қауіпке

ерекше мән береді.

Оның себебі анық: қоғам назарынан тыс қалған қауіп-қатер

мен дипломатиялық оқиғаларды қамтитын ауқымды деректер қоры жоқтың қасы.

Шын мәнінде, ғалымдар халықаралық қатынас акторларының бір-біріне қатысты

ой-қорытындылары туралы мәлімет беретін деректер жинай қойған жоқ. Осылай

ша көптеген маңызды зерттеулер мемлекет басшыларының нақты бір жағдайда

қалай қорытынды жасағаны туралы айтады не болмаса теориялық модельдерге

сүйеніп, көшбасшылар қандай тұжырымдар жасауы ықтимал еді деген сұраққа баса

назар аударады. Бүгінде ғалымдар акторлардың бір қорытындыға келіп, бел

гілі бір

Jervis (1997, pp. 255–258, 266–271), Dafoe, Renshon, and Huth (2014).

Мысалы, Джервис (Jervis, 1970) құпия түрде қауіп төндіріп, ақпарат жеткізудің қосымша үш механизмін

ұсынады. Біріншіден, егер көшбасшылар моральдық себептерге байланысты жалған сөйлегісі келмесе,

олардың мәлімдемелері сенім туғызады. Екіншіден, мемлекет қалыптасқан халықаралық жүйенің сақталуына

мүдделі болса, осы жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін тараптардан шынайы коммуникация жасау

талап етілуі мүмкін. Бұл да – жалған сөйлеуден бас тартудың бір себебі. Үшіншіден, халықаралық жүйедегі

өзгерістер жалған сөйлеуге мәжбүрлеуі мүмкін. Қарсы тарап төнген қауіпке бейжай қарамауы үшін қауіп

төндіруші мемлекет, бастапқыда жоспарламаса да, діттегенін іске асыруға дайын болуы қажет.

Пауэлл (Powell, 1988) бұл идеяны жоспарланбаған соғыс контексінде сипаттайды.

Барри О’Нилл (Barry O’Neill, 1999) және Роберт Джервис (Robert Jervis, 1970, 1976) халықаралық саясатта

символдардың мән-мағынаға ие болып, олардың ой-қорытындыға негіз болуын зерттеген. Бұған қоса, О’Нилл

ар-ұждан символдарына байланысты бәсекелестік динамикасын көрсететін модельдерді жасап, келіссөздер-

дегі жәбірлеу рөлін қарастырған. Осы тақырыпқа байланысты мына зерттеулерді қараңыз: Jervis (1976, pp.

58–113), Jervis (1978). Шеллинг (Schelling, 1966) сондай-ақ әңгіме барысындағы пікірталастың тақырып

ауқымын айқындау арқылы бір байламға келген-келмегені туралы сигнал беру жолдарына көңіл аударған.

Бұл мәселеге қатысты әдебиет қоры мол. Мысалы, қараңыз: Huth, Gelpi, Bennett (1993), Braumoeller (2003),

Bueno De Mesquita and Lalman (1988), Severson and Starr (1990).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

іс-әрекетке баруына шешуші ықпал ететін факторларды айқындау мәселесінде пә-

туаға келмегені сондықтан да болар. Бұл кітаптың басты мақсаты – аталған зерт-

теу сұрақтарына қатысты деректерді жүйелі түрде жинақтау мен талдау жұмыста-

рының нәтижелерін таныстыру.

Тіпті конструктивистік бағыттағы ғалымдар да дипломатиялық процесті те-

рең түсінуге келгенде құлықсыздық танытады. Бұл ғалымдар субъектаралық

түсіністік пен мемлекет іс-қимылының әсеріне айрықша назар аударады. Қалай

болғанда да, зерттеудің бұл саласы ұзақ мерзімде өзгеретін нормаларға ден қоя-

ды. Вендтің (Wendt, 1999, p. 339) пікірінше, «нормативтік құрылым өзін-өзі то-

лық қамтамасыз етуге қабілетті, сондықтан оның ұзаққа созылатынына таңғалуға

болмайды». Вендт әлеуметтік процестердің нормативтік құрылымдарды қайта

жаңғыртып, оларға нақты сипат беретінін атап өткен. Бірақ бұл қандай да болсын

қысқамерзімді дипломатиялық байланыс нәтижесінде туындайтын әрі тез арада

өзгеріп, әрекет ету мүмкіндіктерін шектейтін субъектаралық түсіністіктің немесе

идеялық құрылымдардың бар-жоғы туралы сұраққа жауап бермейді.

Конструктивистік бағыттағы зерттеулердің тағы бір легі дипломатияның түрлі

формаларының алғышарттарын айқындауға арналған. Дер Дериан (Der Derian,

1987) бұл алғышарттарды raison d’etat (мемлекеттік мүдде) мәдениетімен және

күштер тепе-теңдігімен байланыстырады. Ал Риссе (Risse, 2000) мен Митцен

(Mitzen, 2005) оларды Хабермастың ортақ «өмірлік әлем» концепциясы тұрғы-

сынан анықтаған. Бұл концепцияда жеке мүддемен ғана шектелмей, көндіру мен

әлеуметтену сияқты әрекеттердің де ықпалы қарастырылған. Митценнің (Mitzen,

2005, p. 411) пікірінше, дипломаттардың қандай да бір әрекетті негіздеуде екіжүз-

ділік танытуының өзі айтарлықтай әлеуметтік ықпалға ие болуы мүмкін, ол ық-

палды Эльстер «сұрқиялықтың өркениеттендіруші күші» деп атаған. Кребс пен

Джексон (Krebs and Jackson, 2007) акторлардың бір-бірін сендіруі екіталай болса

да, екі тарапқа да ортақ мәдени элементтердің болуы даулы тұстарда қолдануға

болатын, қабылданатын шешімдерге ықпал ететін амалдарды айқындауға мүм-

кіндік береді дейді.

Енді бір зерттеушілер (мысалы: Годдард (Goddard, 2015),

Стейн (Stein, 2000), Хард (Hurd, 2015), Сендинг (Sending, 2015b)) мәдени кон-

текст өзгергенде ұсынылуы мүмкін негіздеме түрлерін қарастырады. Бұл ғалым-

дардың барлығы дипломатиялық кездесулер барысында акторлар бір-біріне ниет-

пиғылдарын жеткізе ала ма деген сұраққа жауап іздегеннен гөрі, сол акторлардың

әрекеттерін шектейтін мәдени контекст мәселесіне баса назар аударады.

Қараңыз: Finnemore and Sikkink (1998), Checkel (2001). Вендт те халықаралық нормаларды іс-әрекет көмегімен

өзгертуге болады деген пікірде; ол нормалардың ықпалы тереңдей түскен сайын, қандай кезеңдерден

өтетінін көрсеткен (Wendt, 1999, pp. 343–366). Осы бағыттағы конструктивистік еңбектер: Katzenstein (1996),

Davis Cross (2007).

Дипломатия мәдениеті, оның мәмілеге келуге және бейбітшілікке бастайтын ықпалы туралы мына еңбекті қараңыз:

Sharp (2009).

Дипломатиялық сигналға аффектілі жауап қайтару мәселесіне қатысты зерттеулерді қараңыз: Jervis (1976), O’Neill

(1999), Trager (2012), Barnhart (2015), Hall (2011, 2015), Mercer (2010). Холмс (Holmes, 2013) дипломаттардың

бетпе-бет келіссөз барысында бір-біріне сенуге болатын-болмайтынын пайымдауына әсер ететін неврологиялы

процестерге көңіл бөледі. Нақты дипломатиялық стильдерді анықтауға арналған зерттеулер: Rathbun, Kertzer,

Paradis (2015), Chiozza and Goemans (2011), Horowitz and Stam (2014),

Rathbun (2014).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

Соңғы жылдары ғалымдар дипломатияны бірқатар себептерге байланысты аз

зерттеген. Түрлі теориялық ұстанымдарды басшылыққа алып, соғыс процестеріне

қызығушылық танытқан тарихшы, реалист, конструктивист, саясаттанушы ғалым-

дар назарын басқа арнаға бұрды. Егер тарихшылар дипломатияның ықпалы жө-

нінде дәлелді зерттеулерін ұсынса, теорияшыл саясаттанушы ғалымдар олардың

ізімен жүрген болар еді. Кезінде теориялық зерттеулер құпия дипломатияны оқи-

ғалар барысына ықпал етеді деп қарастырса, эмпирикалық жұмыс көбірек атқарыл-

ған болар еді. Мен өз зерттеулерімде, негізінде, құпия дипломатиялық кездесулер-

ден қарсыластар бір-бірінің ниет-пиғылы туралы ой-қорытынды жасай алмайды,

дипломатияның жалпы халықаралық қатынастар жүйесіне ықпалы елеусіз деген

пікірдің теориялық және эмпирикалық тұрғыда қисынсыз екенін көрсетемін.

Қызметтегі тәжірибелі дипломаттар да дипломатияның қалай іске асатыны ту-

ралы өз теорияларын ұсынуда.

Олар көбінесе дипломатиялық хабар алмасу құ-

ралдары мен контексіне көңіл аударады. Мысалы, кейде хатқа мемлекет басшы-

сының қол қоюы не болмаса маңызды хат-хабарды жоғары лауазымды тұлғаның

өз атынан жолдауы сенім тудырады деп саналады.

Бұл ең болмағанда серіктеске

келіссөз кезінде сигнал берген мемлекеттің жоғарғы билігінің ниетін білдірген

хабар екенін жеткізуге сеп болады. Тәжірибелі мамандардың осындай талдауы –

дипломатия саласында білім алып жүрген ізденушілерге таптырмас дүние. Деген-

мен әдетте дипломатиялық қызметтегі маман дипломатиялық байланыстардың

бір тұсын ғана толық ұғынумен шектеледі. Дипломатия тарихын зерттеушілер

мен саясаттанушыларға қарағанда, қызметтегі дипломаттар қарсы тараптың – өз

әріптестерінің ішкі саяси, стратегиялық болжам-тұжырымдарының байыбына

бара алмайды. Сондықтан дипломаттар өз іс-әрекетінің қарсы тарапқа ойдағыдай

әсер еткеніне толық сенімді бола алмайды. Бұл зерттеу сырт елден келген дипло-

матиялық сигналдардан қабылдаушы тараптың қандай ой түйгені туралы мыңда-

ған қызметтік құжаттарды талдауға негізделген.

ҚҰПИЯ ДИПЛОМАТИЯНЫҢ БЕС МЕХАНИЗМІ

Дипломатия – халықаралық саяси мүддені сөзбен жеткізу өнері.

Қарсы тарап-

қа мемлекеттің өз мойнына белгілі бір міндеттеме алғанын, оның нақты бір жағ-

дайда қандай әрекетке баратынын шеберлікпен жеткізіп, сендіру – дипломатиялық

өнердің шыңы.

Ынтымақтастық жөніндегі ұсыныстар, қауіп төндіру мен сендіру –

Классикалық зерттеулер: Nicolson (1963), Kissinger (1994), Nicolson (1954), de Callières (1983).

АҚШ-тың Біріккен Араб Әмірліктері мен Йемендегі бұрынғы елшісі Уильям Рудың сұхбаты, 2006 жылғы

18 шілде.

Дипломатияға берілетін анықтамалар көп. Олардың басым бөлігі жеке тұлғаның мемлекет атынан өкілдік

етуімен байланысты. Сатоу (Satow, 1922, p. 1) өзінің әлемге әйгілі дипломатиялық тәжірибе туралы зерттеуінде

дипломатияға «тәуелсіз мемлекеттердің үкіметтері арасындағы ресми қарым-қатынастарды жүзеге асыруда

ақыл-парасатқа сүйеніп, көрегендік таныта білу» деген анықтама берген. Басқа да анықтамаларға жасалған

талдауды қараңыз: Sharp (1999), Sending (2015a, Chapter 1).

Бұл өнердің қыр-сырына шолу жасалған зерттеулер: Schelling (1966, Chapter 2), Jervis (1970).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

осының бәрі міндеттеме қалыптастыру үшін жасалатын қадамдар. Қандай да бір

ниетке қатысты қарапайым, шығынсыз мәлімдемеге әрдайым сенуге болмайды.

Тараптар бір-бірін міндеттеме алуға мәжбүрлемесе, дипломатиялық пікір

алмасу барысында мол ақпарат алысады. Расында, мұндай жағдайда ақпарат

алмасу қиынға соқпайды. Бұл – жиі кездесетін жайт, өйткені дипломаттар әдетте

қызмет ететін елдеріне ғана емес, басқа да аймақтарға қатысты өз үкіметтерінің

жоспарлары жөнінде мәлімет алып отырады. Осындай тәжірибенің қалыптасуын

Макиавелли былай түсіндіреді: «Басқаның білетінін білгісі келген кісі өз

білетінін өзгемен бөліскені жөн, басқа жанға өзің білетін мәліметті жеткізу – одан

мәлімет алудың ең тиімді тәсілі. Егер республика өз елшісіне құрметпен қараса,

оны жеткілікті мәліметпен қамтамасыз еткені жөн, сонда одан мәлімет алуға

болады-ау деген адамдар оған өз білетінімен бөлісуге асығары анық».

Бұл кітап бір-бірін қандай да бір байламға көндіруге мүдделі қарсыластар

арасындағы ақпарат алмасу жолдарын ашып көрсетуге арналған. Мен сондай-ақ

элита өкілдері жүзеге асыратын жария дипломатияға емес, қоғам назарынан тыс

қалатын құпия дипломатияға баса назар аударамын. Мемлекет басшыларының өз

мойнына жария түрде міндеттемелер алу мәселесіне қатысты іргелі мақала жаз-

ған автор – Фирон (Fearon, 1994a). Оның пайымдауынша, ашық түрде мойнына

міндеттеме алып, уәдесінде тұрмаған мемлекет басшылары халық сенімінен айы-

рылуы мүмкін. Фирон бұл жайттың халықаралық дағдарыс жағдайындағы келіс-

сөз жүргізу тактикасына қалай әсер ететінін талдаған.

Қарсыластар арасындағы

құпия дипломатияға келгенде, бұл кітап ой-қорытынды жасауға қатысты жиі қай-

таланатын бес механизмді айқындап береді, осы механизмдер көмегімен диплома-

тиялық әңгімелесуден туындаған тұжырымдардың басым бөлігін түсіндіріп беруге

болады. Аталған механизмдер іс жүзінде құпия әрі жария сигнал беруде қолданы-

лады, алайда біз, негізінен, құпия сигнал беру жолдарына тоқталамыз.

Осы бес механизм мемлекетаралық байланыстарда жиі қолданылады, деген-

мен басқа да механизмдердің ықпалын жоққа шығармаймыз. Дипломаттар мен

мемлекет басшылары күрделі жағдайларда қызмет етеді. Олар сан алуан оқиға-

лардың куәгерлері. Келесі тарауларда жасалған талдау көрсеткендей, өзге ме-

ханизмдер, басқа логика ықпал ететін жағдайлар да болады. Соған қарамастан,

төменде сипатталған бес механизмнің дипломатиялық хабар алмасу процесінде

маңызды рөл атқаратыны сөзсіз.

«Ниет дегеніміз не?» деген сауал төңірегінде философтар қызу пікірталас жүргізіп келеді. Жеке тұлғаға не

болмаса мемлекетке қатысты жағдайда, «ниет» ұғымын Братман (Bratman, 1999) анықтамасына сүйеніп,

мемлекет басшысының түпкі ойына сай, жалпы іс-әрекет жоспарының нақты бір құрамдас бөлігі деген

мағынада қолданамын. Мемлекеттің ниетіне қатысты айтылғанда, мемлекетті өз алдына бөлек агент деп

қарастыруымыз керек, дегенмен бұл барлық жағдайда мүмкін емес; десек те мемлекеттік аппарат жоспарлар

құрады, ал сол жоспарлардың жекелеген бөліктері жеке тұлғаның ниетін елестетеді. Осылайша ниет ұғымын

шартты түрде мемлекетке қатысты қолдану – қалыптасқан тәжірибе. Ниет сөзінің қандай да бір стратегияға

қатысты ойын теориясы тұжырымдамасына ұқсас анықтамасы бар, қараңыз: Jervis (1976, pp. 48–57).

Berridge (2004, p. 42).

«Халық сенімі» факторына қатысты эксперименттік жолмен алынған дәлелдер бар, қараңыз: Tomz (2007),

Trager and Vavreck (2011), Horowitz and Levendusky (2012), Kertzer and Brutger (2015).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

Талап ауқымы

Бір мемлекет өзге мемлекетке жоғары талап қойған жағдайда өзінің мүддесіне

толықтай сай келмейтін шешімге (дегеніне жету үшін соғыспай-ақ) қол жеткізу

ықтималдығын азайтады. Мысалы, АҚШ-тың Иран мен Солтүстік Кореядан

ядролық бағдарламадан түбегейлі бас тартуды талап еткенін қарастырайық.

Аталған мемлекеттер АҚШ талабын толық орындауды қаламаса, келіссөз

жүргізуден бас тартуы мүмкін. Олай болса, АҚШ бұл мәселеде қандай да бір

келісімге қол жеткізу (мысалы, ядролық бағдарламаны толық жаппаса да, оның

ауқымын шектеу) мүмкіндігінен айырылады. Қарсыласына жоғары талап қойған

мемлекет тәуекелге бел буады. Мемлекет қарсы тараптың көнбейтінін біле тұра,

оған жоғары талап қойса, онда бұл жайт ол елдің өз талабын орындатуға бел

байлағанын, соғысуға дайын екенін аңғартуы мүмкін.

Қарым-қатынасты бұзу қаупі

Мемлекеттер қауіпсіздік мәселесі бойынша келіссөз жүргізгенде, қарсы тарап-

тың мүддесіне қайшы келетін қандай да бір қауіптің туындауы, оған байланысты

әрекеттің болуы салдарынан екіжақты қатынастың бұзылуы мүмкін. Туындаған

қауіп сол уақытта талқыға салынған мәселеге ғана емес, екі ел арасындағы қаты-

настың өзге де салаларына байланысты болуы ықтимал. Сол себепті дипломаттар

бір мәселені шешу жолындағы уағдаластық басқа бір мәселенің шешім табуына

кедергі болар-болмасын үнемі болжап, талдап отырады. Кейде мемлекеттер өз

ниеті мен мүдделері туралы шығынсыз сигналдар жібереді. Өз мүддесіне сай нә-

тижеге қол жеткізуге бел байлаған тарап қарсыласына қажетті ақпаратты жария

не құпия түрде қауіп төндіру арқылы жібере алады.

Сигнал берудің бұл әдісін барлық жағдайда қолдануға болмайды. Қарсыластың

қойылған талапқа көнбей, соғысқа әзірлену ықтималдығы жоғары болса, онда та-

лап қоятын ел алдын ала қауіп төндірмей, өзінің шабуыл жасауға қауқарлы екенін

білдірмей, еш талап қоймастан, күтпеген жерден соққы беруі мүмкін. Екінші жа-

ғынан, қарсылас қойылған талапты еш қиналмастан орындауға дайын деуге негіз

болса, ақпараттық сипаттағы сигнал беру мүмкін болмайды, өйткені бұл жағдайда

да мемлекет қарсыласына қауіп төндіруге ынталы болуы мүмкін. Қарсыластардың

мақсат-мүддесін асыра бағалау мен жете бағаламау арасында тепе-теңдік орнаған-

да ғана ақпараттық сипаттағы дипломатиялық сигналдар беруге болады.

Протежені ынталандыру

Қорғаушы мемлекеттің протеже (өз қамқорлығындағы, жетегіндегі ел) алдын-

да өзіне қандай да бір міндеттеме алуы нәтижесінде протеже өзінің үшінші бір ел-

мен қатынаста бұрынғыдан әлдеқайда батыл әрекетке баруы ықтимал. Сол әрекет

нәтижесінде үшінші елмен қақтығыс қаупі туындаса, протежені қолдауға мүдде-

лі қорғаушы мемлекет оның жағында қақтығысқа араласуға дайын болуы қажет.

Айтарлықтай қажеттілік болмаса, әрі екі ел мүдделері бір-біріне қайшы келмесе,

қорғаушы мемлекет протежеге қолдау көрсетуге құлықты болмайды. Сондық-

тан қорғаушы мемлекеттің протежеге қолдау көрсетуге бел байлағаны туралы

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

мәлімдемелері осы екі елдің қарсыластарына тиісті ақпарат жеткізу мақсатын

көздейді. Шын мәнінде, қарсыластар қорғаушы мемлекеттің мәлімдемесіне көңіл

бөлмесе де болады. Оның қолдау көрсетуге міндеттенгенін протеженің келіссөз-

дер барысындағы іс-қимылдарынан байқап, болжауға болады.

Жүйелік контекстегі дипломатиялық амал-тәсілдер

Өзге мемлекетпен қарым-қатынасты жақсартуға бағытталған дипломатиялық

амал-тәсілдер қарсы тарапқа концессия (жеңілдік) жасау мүмкіндігін де қамтуға

тиіс. Концессия ұсынылған ел әдетте қарсы тараптың мұндай әрекетін екіжақты

қатынасты жақсарту ниетімен жасады, әрі дұшпандық пиғылы жоқ деп қабылдай-

ды. Мұны сырттан бақылап отырған тараптар концессия ұсынған елдің өз ұсы-

нысын шынымен орындайтынына сенеді. Жағдайға байланысты, бақылаушылар

аталған дипломатиялық амалға барған ел үшінші бір елден қауіптенеді немесе

оған қарсы жоспар құрады, концессия ұсынылған елдің үшінші елмен жақында-

суын қаламайды деген тұжырым жасайды.

Келіссөз жүргізу барысында абырой-беделді сақтау

Дипломатиялық коммуникацияның осы механизмін ең көп зерттелген ме-

ханизм десе болады. Оның түпнегізінде дипломат әдетте өзінің сенімді серіктес

ретіндегі абырой-беделін сақтап қалуға күш-жігерін салады деген пайым жатыр.

Дипломаттар мен билік басындағылар сан жылдар бойы өзара тығыз байланыста

болады, сондықтан бір рет жалған сигнал жіберген тарапқа әріптестері мен қар-

сыластары келесі жолы сенбеуі мүмкін. Сартори (Sartori, 2005) айшықтап бер-

гендей, дипломаттың шынайылығына күмән туса, сол дипломатты жіберген елдің

өз дегеніне жетуі үшін біраз шығындалып, күш жұмсауына тура келеді. Келіссөз

жүргізгенде абырой-беделге дақ түсірмеу үшін дипломаттың адал болуы қажет де-

ген бұрыннан белгілі қағида осыдан шыққан болар. Мысалы, кардинал Ришелье:

«Ұлы ханзадаға асқақ абырой-беделдің маңызы соншалықты, уәдесінде тұрмай,

одан айырылса, оның орнын ешбір дүние толтыра алмайды», – деген екен.

Енді

бір тәжірибелі дипломат-ғалым Гарольд Никольсон бір кездері «абырой-беделдің

ұжымдық құнын», «дипломатиялық беделдің қор нарығындағы» кәсіби дипло-

маттар айқындайды деп айтқан.

Бұған қарсы пікір білдіретін көптеген зерттеулерге қарамастан,

дипломаттар

әдетте сигналдар жіберіп, оларды талдағанда, сенімділік қағидасына сүйенеді деу-

ге негіз бар (келесі тарауды қараңыз). Дегенмен бұл мәселе өзге еңбектерде де

du Plessis (1961, p. 101).

Nicolson (1963, p. 40). Ол кәсіби дипломатияның дәуірі өткен, сондықтан дипломаттарға қажетті қасиеттерді

«кәсіпқойлар бағалайтын уақыт та өтеді» деген. Франсуа де Кальер – дипломат ешқашан шындыққа

жанаспайтын дүниені айтпауы қажет дегеннің бірі. Қараңыз: de Callières (1983). Бұл Франция королі

XI Людовиктің өз елшілеріне: «Олар сендерге жалған сөйлесе, сендер одан да асып түсіңдер», – деген

пікіріне кереғар.

Қараңыз: Press (2005), Mercer (1996).

Қарсыластар өзара байланыс орната ала ма?

жан-жақты қарастырылғандықтан,

төменде берілген теориялық тарауларда осы

бес механизмнің алғашқы төртеуі ғана сипатталады. Көшбасшылар мен дипло-

маттардың дипломатиялық сигналдан жасайтын қорытындысының біраз бөлігі

осы төрт механизммен байланысты. Кейінгі тарауларда аталған төрт механизмнің

әрқайсысын талдауға арналған шартты модельдер ұсынылып, олардың негізін-

де жасалған тұжырымдар статистикалық талдау мен нақты тарихи мысалдарды

сараптау жолымен расталады.

КІТАПТЫҢ ЖОСПАРЫ

Келесі тарауда мемлекеттер бір-бірінің жоспарлары туралы қалай тұжы-

рым жасайтыны сипатталған. Бұл тарау мемлекеттердің белгілі бір тұжырымға

келуіне әсер ететін салыстырмалы әскери әлеует, ішкі саяси ахуал, қоғамның

көңіл күйі, экономикалық мүмкіндіктер, биліктің ауысуы тәрізді факторлардың

бар екенін, соның ішінде дипломатиялық ақпарат алмасудың ерекше рөл атқара-

тынын айқындайды. Жоғарыда аталған дипломатиялық коммуникацияның төрт

механизмі үшінші және алтыншы тараулар аралығында талданады. Жетінші тарау

3–6-тарауларда айқындалған гипотезаларға сай жасалған эмпирикалық талдау-

дан басталады. Онда 1912 жылы Германия және Ресей дипломатиялық байланыс-

тары нәтижесінде тараптардың қандай ой түйгені көрсетіледі. Содан соң аталған

кезең мен Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында қалыптасқан тұжырымдардың

Австрияның соғысқа қатысты ұстанымына қалай ықпал еткені сипатталады.

Қажетті қорытындылар шығарылып, Германияның қолдау көрсететіні анық бол-

ғанда, соғыстың қалай әрі қашан басталатыны, Австро-Венгрия министр-прези-

дентінің сөзімен айтқанда, көп ұзамай шешілетін мәселе еді.

Сегізінші тарауда

Германия басшылығының Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Британияның

соғысқа қатысты бір байламға келгенін қалай бағалағаны туралы айтылған. Тоғы-

зыншы тарауда еуропалық державалардың 1900–1914 жылдар аралығында бір-

біріне қойған сан алуан талаптары, ұсыныстары мен сендірулері, сондай-ақ олар-

дың осы мерзімде жасаған тұжырымдары жайында деректер қорын пайдаланып,

сигнал беру гипотезалары статистикалық әдіспен талданған. Кітаптың соңғы,

10-тарауында зерттеу қорытындыларының халықаралық тәртіп орнату мәселесі-

не қатысты маңыздылығы қарастырылады.

Мысалы, қараңыз: Sartori (2005), Jervis (1970), Schelling (1980), Weisiger and Yarhi-Milo (2015) and works cited

in Dafoe, Renshon, Huth (2014).

ÖUDK, Erster Teil, 58, Ministerrat für gemeinsame Angelegenheiten, July 7, 1914.

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

Мемлекеттік жүйенің материалдық және идеялық құрылымына қарап, елдер-

дің бір ғана қисынды әрекет ету мүмкіндігі бар деуге келмейді.

Мемлекеттер ха-

лықаралық қатынастағы өзіндік стратегиясын айқындау үшін өзге мемлекеттің

жоспары мен ниетін білуге ұмтылады. Соғыс пен бейбітшілік мәселесі көп жағ-

дайда мемлекеттердің өзара ниет-пиғылдары туралы жасаған тұжырымына бай-

ланысты болады.

Осы тарауда 1855 жылдан бастап 1914 жылдың шілдесі аралығындағы кезең-

ді қамтитын Британ империясының «Құпия жазбаларынан» алынған мұрағат де-

ректерін талдау арқылы жоғарыда аталған тұжырым жасау процесі жүйелі түрде

сипатталған. Бұл өз кезегінде басқа елдің жоспарлары мен мүдделері туралы ой-

тұжырым жасаудағы дипломатияның рөлін бағалауға қажетті бастапқы шарттарды

анықтап алуға мүмкіндік береді. Жиналған мәліметтерде түрлі дереккөздер негі-

зінде жасалған тұжырымдардың (болжамдардың) жиілігі көрсетіліп, түрлі халық-

аралық саяси жағдайларда жасалған тұжырымдар салыстырылған. Осы деректерді

талдаудың арқасында мемлекет басшыларының белгілі бір мәселеге (қарсыластың

ниет-пиғылына) қатысты қорытындыға қалай келетіні туралы пайым жасауға бо-

лады. Маңыздылығына қарамастан, бұл мәселе жүйелі түрде зерттелмеген. Осы

тарауда талданған деректер көмегімен біз халықаралық қатынастардың акторлары

жиі келе бермейтін тұжырымдар мен бірізді саяси бағыттан ауытқыған акторлар

жасайтын тұжырымдарды алғаш рет айқындап береміз. Бұл жерде біз мемлекет-

тің қандай қорытындыға келгенін ғана емес, сондай-ақ мемлекет басшысы мен

Бұл мәселе бойынша зерттеушілер бір келісімге келген деуге негіз бар. Мысалы, Джон Миршаймер атап

өткендей, қырғиқабақ соғыстың басы мен соңына таяу кезеңде бақталастықтың әртүрлі деңгейде болуының

себептерін реалистік тұрғыда түсіндіріп бергендер – жоқтың қасы (Mearsheimer, 2001, pp. 8–12). Мына

зерттеулерді де қараңыз: Jervis (2001), Kydd (2005). Уолтцтың пікірінше, мемлекеттер тек материалдық

құрылымнан туындаған шешімдерді ғана қабылдамайды. Қақтығыс қаупінің артуына себеп болатын

факторлардың бірі, яғни күш полюстерінің саны артқан сайын, одақтастардың іс-қимылдарын болжау

қиынға соғады (Waltz, 1979, p. 163). Материалистік-идеалистік бағыттағы ғалымдардың енді бір тобы –

конструктивистер, олар институттардың рөліне баса назар аударады (Checkel, 1998, Ruggie 1998, Adler and

Barnett, 1998, Hopf 1998).

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

дипломат өзге актордың келешек ықтимал әрекеті туралы қалай ой түйіп, болжам

жасайтынын да көреміз. Мен мемлекет басшысы өзге мемлекеттің агрессияшыл

ниетінің жоқтығына қалай көз жеткізетінін, көшбасшының күш қолдану жөнінде-

гі тұжырымға қалай келетінін, дағдарыс кезіндегі тұжырым қандай дереккөз негі-

зінде жасалатынын қарастырамын. Осылайша жинақталған деректер мемлекеттің

өзге тарап ниеті мен мүддесі жөніндегі тұжырымы көрініс табатын субъектаралық

кеңістік қалай қалыптасатыны туралы мәлімет береді.

«Құпия жазбалар» (Confidential Print) – Британия Сыртқы істер министр-

лігінің үкімет мүшелеріне, министрліктің лауазымды тұлғаларына, патша мен

патшайымға жолданған құжаттарының жинағы (талдаулар, елшілер жіберген

есептер, басқа да ресми лауазымды тұлғалардың түсініктемелері, құпия хаттар).

1782 жылдан бері Британияның Сыртқы істер министрлігі елдің сыртқы саяса-

тын анықтайтын негізгі орган мәртебесіне ие. 1850 жылдан бастап аталған жаз-

балар жинағына Сыртқы істер министрлігінің барлық дерлік маңызды құжат-

тары енгізіліп отырды.

«Құпия жазбалар» негізінде жасалған деректер қоры

Британияның Сыртқы істер министрлігі қызметкерлерінің және олармен хат ал-

масқан лауазымды тұлғалардың басқа ұлы державалардың (Австрия, Франция,

Германия мен Ресей) қауіпсіздік саласына қатысты болашақ жоспарлары жө-

ніндегі ой-қорытындыларын қамтиды. Мұндағы ой-қорытындысы дегеніміз –

британ үкіметі мүшелерінің ұлы еуропалық державалардың болашақ іс-қимылда-

ры мен ниеттеріне қатысты сенімі, болжамдары.

Жиналған деректер қоры алпыс жылдық кезең ішінде орын алған түрлі халық-

аралық жағдайлар туралы мәліметтерді қамтиды: Қырым соғысынан кейінгі ке-

зең, Италияның бірігуі, Германияның бірігуі, Франко-прусс соғысы, Бисмарктың

одақтастық жүйесі, Африка үшін күрес, ХХ ғасырдың басындағы Балқан соғыс-

тары, Англия мен Германияның теңіздегі жаппай қарулану бәсекелестігі, Бірінші

дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы ахуал. Бұл кезеңдегі үлкен соғыстардан соң

шақырылған халықаралық конференцияларда (Париж бейбіт конференциясы,

Берлин конгресі) жаңа шекаралар белгіленіп, соғыстан кейінгі халықаралық тәр-

тіп бекітілді. Сонымен бірге осы кезеңде анархистік, панславяндық, коммунистік

және демократиялық қозғалыстардың өркендеуі, ұлтшылдыққа қарсы саясаттың

күшейе түскені байқалды. Бұл кезеңде еуропалық державалар 145 халықаралық

дағдарысқа араласып, экономикалық әрі саяси мәселелерге арналған мыңдаған

келіссөздерге қатысты. Осы оқиғалар нәтижесінде Британия өкілдері өзге еуро-

палық державалар ниеті туралы 3000-ға жуық тұжырым жасап, оларды құжатқа

Қараңыз: Yarhi-Milo (2014).

Отар елдер мен Үндістан істері бойынша министрліктер, сондай-ақ олардан кейін құрылған департаменттер

1968 жылға дейін отарлық саясат үшін жауапты болған, кейін олар Сыртқы істер министрлігіне қосылып,

Сыртқы істер және достастық істері жөніндегі министрлік болып қайта құрылған. Қараңыз: Cecil (2011).

Мемлекеттердің салыстырмалы күш-қуаты, күш қолдану туралы шешім қабылдауы, белгілі бір аумақта

ықпал ету немесе оны бақылауға байланысты қорытындылар «қауіпсіздікке қатысты» деп белгіленген. Бұл

санаттағы қорытындыларға қауіпсіздік саласына әсер ететін экономикалық факторлар да жатқызылған.

Шығу себебі мен ықтимал салдарына қарағанда, бірнеше құжатта қайталанатын бірдей қорытындылардың

біреуі ғана есепке алынған.

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

түсірген. Орта есеппен алғанда, бұл өзге державаның ықтимал әрекеті немесе

ниеті жөнінде аптасына бір рет тұжырым жасаумен парапар. Аталған құжаттар-

да жүздеген адамның пайымдары көрініс тапқан. Деректер қорын жасақтау үшін

зерттеушілер 136 000 беттен астам дипломатиялық құжатты қарап шықты. Дерек-

тер жинағының толық сипаттамасы Ә қосымшасында берілген.

Сол құжаттарда жасалған тұжырымдардың басым бөлігі, яғни тоқсан пайыз-

ға жуығы, белгілі бір қорытындыға келуге не себеп болғанын айқындап берген.

Жауапты лауазымды тұлғалардың қандай себептерге сүйеніп қорытынды жасай

тынын түсіну үшін 1887 жылы бір әскери атташе жазған қызметтік жазбаға («есте

сақтау жазбасы») назар аударайық. Ол Францияның Германиямен шекаралас ай

мақтарда әскер шоғырландыруын күшейткенін, ал Германияның бұған жауап ре-

тінде (өз тұжырымы бойынша) Америкадан қару-жарақ алдырып жатқанын жаз-

ған. Бұл жайт оны жақында Германия мен Франция арасында соғыс болуы мүмкін

деген қорытындыға жетеледі.

Дипломаттың мұндай қорытындыға келуіне әскери

жағдайдың өзгеруі себеп болды деп санаймыз. Енді бір мысал – Брита

ния сырт-

қы істер министрі Эдуард Грейдің 1910 жылы жазған қызметтік жазбасы. Онда

ол Англия мен Германияның өзара «жалпы саяси түсіністікке» қол жеткізуінің

артықшылықтарын сөз етеді, мұндай түсіністік орнатуға Германия мүдделі бола-

тын. Екі елдің ынтымақтасуына Грей: «Германия Еуропадағы үстемдігін нығайту

үшін екі ел арасындағы ұзақмерзімді келісімге келуге аянбай, барын салады, ал

бұл кезде Англияға жіпсіз байланып, сырттай бақылаушы ретінде қарап отыру-

ға тура келеді», – деп қарсы пікір білдірген. Грей Германия Британиямен келі-

сімге қол жеткізгеннен кейін, Еуропадағы басқа мемлекеттерге бұрынғыдан да

агрессияшыл саясат жүргізеді, ал Британия оған кедергі жасауға қауқарсыз болып

қалатынына сенген.

Мұндай қорытындыға келудің себебі – одақтастық қатынас-

тың өзгеруі деп белгілейміз. Бірақ бұл қорытындының болжам екенін атап өту

қажет: Грей болмаған жайттың (екі ел арасындағы одақ) болған жағдайдағы ықти-

мал салдары (Германияның агрессияшыл саясаты) туралы өз пайымымен бөлісе-

ді.

Мұндай мысалдар «болжам қорытындысы» деп белгіленіп, деректер жинағына

енгізілген. Грейдің осы жазбасынан өзге ел (Германия) ниеті туралы қорытынды-

ның тағы бір мысалын көруге болады. Автор Германия Еуропадағы өз ықпалын

нығайтқан бойда Англияға қарсы агрессиялық саясат ұстанады деп пайымдаған.

Бұл қорытындының себебін әскери жағдайға байланысты деп есептейміз, өйткені

мұнда күштер тепе-теңдігінің өзгеруі туралы айтылған. Көріп отырғанымыздай,

қандай да бір қорытындыға келудің себептерін шартты түрде белгілеу (кодтау)

ережелері қиын емес.

Белгілі бір қорытындыға жетелеген себептер шартты түрде бірнеше кате-

горияға бөлінген. Британдар аталған 60 жылдық кезең ішінде өзге еуропалық

Stevenson (1990, part 1, series F, v. 18, p. 314).

Stevenson (1990, part 1, series F, v. 21, p. 41).

Деректер жинағын жасаған кезде, зерттеуге қажетті дереккөздер ауқымын шектемеу үшін біз қорытынды

(тұжырым) ұғымын кеңінен қолдандық, сол себепті тұжырым мен болжам ұғымдары анық ажыратылмаған.

Қорытындыға жетелеген себеп ұғымы да кең мағынада қолданылған (Mackie 1965). Осы ретте, ең алдымен,

құжат авторы көрсеткен себептерге көңіл бөлінді, алайда белгілі бір тұжырымға келуге сеп болатын бір ғана

емес, бірнеше фактордың болатынын ескеру керек.

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

державалардың ниет-пиғылы жөнінде тұжырымдарды қандай себептерге сай

жасағаны 2.1-сызбада көрсетілген. Жасалған тұжырымдардың 13%-ы, шамамен

400-ге жуығы әскери факторларға байланысты: мемлекеттердің салыстырмалы

күш-қуаты, қарулану, жауынгерлерді жұмылдыру және өзге елдің аумағын ба-

сып алу. Мұндай тұжырымдарды сыртқы саяси шешімдер қабылдау процесінің

маңызды элементі деп білеміз, алайда Британия өзінің сыртқы саяси бағытын тек

осы қорытындылар негізінде ғана анықтаған десек, қателесеміз.

2.1-сызба. Тұжырым жасауға ықпал еткен себептер (Британия, 1855–1914 жж.)

Ескерту. Қауіпсіздік саласына қатысты тұжырымдар Британия үкіметінің

1855–1914 жылдар аралығындағы «Құпия жазбаларына» енген құжаттардан алынған.

Таңғаларлығы, аталған кезеңде жасалған тұжырымдардың (қауіпсіздік

саласына қатысты тұжырымдар) себептері ішіндегі экономикалық факторлардың

үлесі небәрі 3%-ға тең. Соған қарамастан, мұндай факторларды соғысқа апаратын

себептерге жатпайды деуге болмайды. Басқа алпауыт державалардың ішкі

саяси жағдайын жіті бақылау негізінде жасалған қорытындылар үлесі – 11%.

Барлық қорытындының жартысына жуығы, нақтырақ айтсақ, үштен бір бөлігі

(2.1-сызбаның оң жақ бөлігін қараңыз) құпия дипломатиялық сигналдар

негізінде жасалған. Ал жария түрде жасалған мәлімдемелердің үлесі 7%-ды

құрайды. Бұл пайыздық көрсеткіштер халықаралық жүйеде ниет-пиғыл

жөніндегі тұжырымдардың қалай қалыптасатыны туралы жалпы мәлімет береді.

Келесі бөлімде осы тұжырымдардың әрқайсысынан қандай ой түюге, қорытынды

шығаруға болатыны толығырақ сипатталған.

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

ӘСКЕРИ ФАКТОРЛАР

Халықаралық саясатта мемлекеттер бір-бірінің күш-қуатына, әскери

әлеуетіне қарап, тиісті қорытынды шығарады. Джервис (Jervis, 1970) атап

өткендей, акторлар алмасатын «сигналдарын» қалауынша өзгертіп, ниетін

жасыруы мүмкін, соған қарағанда, әскери әлеует (қарулы күштер саны, қолда

бар қару-жарақ) сияқты «көрсеткіштер» әлдеқайда сенімді, өйткені оларды тез

арада қалауынша өзгерту қиынға соғады.

Бірқатар зерттеушілердің пайымдауынша, күштер тепе-теңдігі әлемдік

саясаттағы акторлардың іс-қимылдарына ықпал етіп қана қоймай, көп жағдайда

олардың негізгі қозғаушы күші болып саналады.

Кейбір ғалымдар (мысалы, Press,

2005, Slantchev, 2010a, Chapter 4), көшбасшылар өзге мемлекеттің ниет-пиғылы

туралы қорытынды шығарғанда, негізінен, әскери баланс (өзге елдің агрессияшыл

жоспарлары, әскерін жұмылдыруы т.б.) факторына көңіл бөледі дейді.

Мемлекет күш-қуаты, әлеуетінің өзгеруі және басқа да материалдық

факторлардың құбылуы негізінде елдің ниеті, мүдделері туралы белгілі бір

тұжырым жасауға болады, алайда бұларды басқа факторлардан әлдеқайда

маңызды деуге негіз жоқ.

Енді әскери факторлар барысында қандай тұжырымдар жасауға болатынын

анықтап алайық. Белгілі бір тұжырымнан әдетте қорытынды шығарылып, басқа

елдің жоспары мен ниеті туралы болжамдар жасалады. Осы зерттеу үшін жиналған

деректер негізінде жасалған тұжырымдар мен қорытындылар болжам түріне сай

бірнеше категорияға бөлінген. Жоғарыда сөз болған факторларды талдай келе,

мемлекет өзге бір мемлекетке қарсы бұрынғыдан да агрессияшыл саясатты жүзеге

асырады не оның өзге мемлекетке ықпалы азаяды деп қорытындылауға болады.

Бұған мысал ретінде Британияның Ресейдегі елшісі сэр Джордж Бьюкененнің

Грейге 1913 жылғы 1 қаңтарда жазған хатындағы тұжырымды қарастырайық.

Бьюкенен Ресей әскерінің таяуда қайта жасақталуы оны Франциямен әлдеқайда

жақын одақтас етеді, өйткені Франция енді Ресейдің әскери әлеуетіне сеніммен

қарайды деп тұжырымдады.

Бұл тұжырымның себебі әскери жағдайға байланысты

деп мәлімделген. Бұдан шыққан қорытынды «[Франция] мемлекетінің [Ресеймен]

ынтымақтасуы әбден мүмкін» деп белгіленді.

Енді әскери фактор нақты бір тұжырымға келудің басты себебі ме деген сұрақ

туындайды. Жалпы алғанда, бұл сұрақтың жауабы жоқ. Мысалы, әскери күш

қолданылуы мүмкін деген тұжырымға себеп болған факторлардың үлес салмағын

алып қарасақ, онда әскери фактордың басқа факторларға қарағанда айтарлықтай

басым тұрғаны байқалмайды – барлық факторлар шамамен бірдей. Мұндағы

әскери фактор мен құпия дипломатия факторының басқа себептерге қарағанда

үлесі көбірек (2.2-сызбаның сол жақ бөлігіне назар аударыңыз).

Mearsheimer (2001), Morgenthau (1948), Waltz (1979).

Bourne and Watt (1983, part 1, series A, v. 6, p. 360).

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

2.2-сызба. Дағдарыс пен бейбіт кезеңдегі ұқсас тұжырымдар

Ескерту. Қауіпсіздік саласына қатысты тұжырымдар Британия үкіметінің

1855–1914 жылдар аралығындағы «Құпия жазбаларына» енген құжаттардан алынған.

Бұл тұжырымдар екі категорияға бөлінген: агрессияға қатысты тұжырымдар мен

халықаралық дағдарыс кезінде жасалған тұжырымдар.

Сол сияқты, одақтастық қатынастар қарсы тараптың өз ұстанымынан шегіне-

тін-шегінбейтіні, ынтымақтасуға мүдделі болатын-болмайтыны туралы тұжырым-

дар жасағанда да, әскери факторлардың үлесі басқалармен шамалас. Дипломаттар

мен мемлекет басшылары қорытынды шығарғанда әскери факторларды есепке

алады, бірақ оларға басымдық бермейді.

2.2-сызбаның оң жақ бөлігіндегі жолақта әскери дағдарыс кезінде жасалған

тұжырымдарға себеп болған факторлардың үлесі көрсетілген. Мұнда әскери фак-

тор маңызды рөл атқарады деп ойлауымыз мүмкін, бірақ іс жүзінде олай емес.

Британияның дағдарыстарға араласқан мемлекеттерге қатысты 900-ге жуық тұжы-

рымдарының шамамен 17%-ы ғана әскери факторлардан туындаған. Сондықтан

Мемлекетаралық қарулы қақтығыстар жөніндегі деректер жинағына (Militarized Interstate Dispute Dataset)

сай сигнал жіберуші не қабылдаушы мемлекет қақтығысқа қатысқан болса, оларға қатысты тұжырымдар

«қақтығысқа қатысы бар тұжырымдар» категориясына жатқызылды.

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

мемлекеттер дағдарыс пен бейбіт кезеңдегі бір-бірінің ниетін түсіну үшін тек күш-

тер тепе-теңдігі мен мүдделер сияқты көрсеткіштерге ғана көңіл бөлмейді.

Әскери факторлардан туындаған тұжырымдарды жеке топтастырып көрейік.

Британия аталған тұжырымдардың 38%-ын белгілі бір кезеңдегі күштер тепе-

теңдігін талдау арқасында жасаған, ал 15%-ын өзге державалардың қару-жарақ

өндірісі көлемімен байланыстырған. Тұжырымдардың 18%-ы әскерді мобилиза-

циялау шешіміне, 7%-ы әскердің жеңіске жетуімен, ал 13%-ы белгілі бір аумақтың

әскери қақтығыссыз бір елден басқа елге өтуімен байланысты.

Әскери факторлардың ықпалы кейде асыра бағаланады, ал кейбір жағдайда

оларға жеткілікті көңіл бөлінбейді. Күштер тепе-теңдігі өзгергенде, әдетте не бо-

латыны анық, сол себепті мұндай жағдайларда жасалатын тұжырымдарды лауа-

зымды тұлғалар ашық талқыламайды. Мысалы, қазіргі кезде әлеуеті төмен елдің

АҚШ-қа шабуыл жасауы екіталай. Сондықтан мұндай тұжырымның құжат бетіне

түсуі де неғайбіл, нәтижесінде әскери фактор ескерілмей қалуы мүмкін.

Әскери факторлардың маңызы асыра бағаланатын жағдайларға келсек,

жасалған тұжырымның, негізсіз болса да, әскери себептермен байланыстырыла-

тын кездері болады. Мысалы, бір мемлекеттің күштер тепе-теңдігін өз пайдасы-

на өзгертуге бағытталған әрекетіне басқа мемлекет әскери қимылмен жауап бе-

руі ықтимал. Алайда бұл жағдайда қарсы тараптың ықтимал әрекеттері әскери

факторлар әсерінен емес, ел билігінің өз абырой-беделін сақтап қалу мақсатында

жасалуы мүмкін. Бұл жайтты ескермесе, басқа да себептердің болуына қарамас-

тан, әскери фактор басым түсуі мүмкін.

Мысалы, Британияның бір лауазымды тұлғасының Германия Эльзас пен

Лотарингияны өзіне қосып алған соң, Франция оған дұшпандық танытады деп

жазғаны бар. Францияның беделі мен басқа да факторлардың болғанына қарамас-

тан, бұл жағдай территорияны өзіне алуға байланысты тұжырым деп белгіленді.

Сол сияқты 1914 жылдың шілдесінде Ресей Австрияға шабуыл жасаса, Германия-

ның соғыс ашуы мүмкін деген болжам (одақтастар арасындағы қатынастардың

өзгеруі факторына қарамастан) әскери жағдайдың өзгеруімен байланысты деп са-

налды. Тұжырымға себеп болған жағдай құжаттарда анық көрсетілген кезде ғана

белгіленіп, деректер жинағына енгізілді. Әскери жағдайдың өзгеруі деп топшы-

ланған мысалдардың көпшілігінде іс жүзінде өзге де факторлардың ықпал еткені

анық болды.

Қандай да бір тұжырымға жетелеген себептердің жиілігі көрсетілген деректер

жинағы біз қойған барлық сұрақтарға жауап бермесе де, өзге тараптың ниеті ту-

ралы пікірдің қалай қалыптасатынын аз да болса айқындап берді. Бұл деректерге

сүйеніп, шешім қабылдау процесіне билік басындағылардың жеке тұжырымы қа-

лай ықпал ететінін айту қиын. Дегенмен олар зерттеуге қажетті факторлар жиын-

тығын түгендеп алуға мүмкіндік берді. Сонымен, әскери себептерді басқа фактор-

лармен қатар қарастыру қажеттігін анықтап алдық.

Өзгеше пікір білдірген авторлар да бар, қараңыз: Press (2005).

Әскери себептерге байланысты тұжырымдардың 4%-ы әскерді қайта орналастыру шараларына қатысты.

Берілген деректер жинағы мемлекеттер соғысқа барған жағдайларды да қамтиды. Мұндай жағдайларда

әскери факторлардың есепке алынуы заңды.

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

ІШКІ САЯСАТ

Мемлекеттің ішкі саяси ахуалының сыртқы саясатқа ықпалы туралы зерттеулер

жеткілікті. Соғыс пен бейбітшілік мәселесі мемлекеттік институттардың автокра-

тиялық не демократиялық сипатта болуымен, бәсекелес саяси партиялардың жағ-

дайымен, сондай-ақ көшбасшылардың жеке мүдделерімен тығыз байланысты де-

ген пікір бар.

Тұжырымдар жөніндегі деректер жинағына қарап, мемлекеттер өзге

мемлекеттің ішкі істерін жіті бақылап отырады деген қорытындыға келуге болады.

Осы ретте Британияның басқа елдердегі ішкі жағдайды бақылағанда, қоғамны

көңіл күйіне ерекше назар аударғаны таңғалдырады. Қақтығысқа себеп болатын не

оған жол бермейтін факторлардың ішінде қоғамның көңіл күйі өте жиі айтылады.

Ол ішкі саясатқа қатысты тұжырымдарға себеп болған жағдайлардың үштен

екі бөлігін құрайды. Ең қызығы, қоғамдық көңіл күй мемлекеттің қақтығысқа

баруын болдырмайтын фактор болудан гөрі агрессияға итермелейтін фактор

ретінде үш есе жиі кездеседі. Ішкі саясат туралы тұжырымдардың қалған бөлігі

елдегі партиялардың жағдайы мен билік басындағылардың іштей таласымен

байланысты болды. Ішкі саясат туралы осындай кең тараған тұжырымдар сол

кезеңдегі автократиялық державаларға (Австрия, Германия, Ресей, 1877 жылға

дейінгі Франция) және бір демократиялық елге (1877 жылдан кейінгі Франция)

қатысты айтылған. Алайда жария дипломатия саласында Британия заң шығарушы

органдардың мәлімдемелеріне де ерекше көңіл бөлді.

Жалпы алғанда, Британияның сыртқы саясат саласындағы сарапшылары

шетел халқының көңіл күйін, қоғамдық пікірді элита еркіне бағынған ықпал

ету құралы ғана емес, елдің сыртқы саясатына, оның қақтығысқа бару туралы

шешім қабылдауына әсер ететін күш деп білген.

Сонымен қатар ағылшындар

билік басындағылардың әрекеттері қоғамдық пікірдің өзгеруіне ықпал ететінін

жақсы түсінді. Көп жағдайда мемлекет басшыларының белгілі бір қоғамдық пікір

қалыптастыру мақсатындағы ішкі саяси айла-амалдары сыртқы саяси бағытты

өзгерту ниеті жөніндегі сигнал деп қабылданды.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР

2.1-сызбаға қарасақ, халықаралық қатынастардағы экономикалық фактордың

рөлі елеусіз болып көрінуі мүмкін. Іс жүзінде олай емес. Біз зерттеп отырған ке-

зеңде орын алған қақтығыстың көпшілігі экономикалық мәселелерге байланысты

Ішкі саясаттың сыртқы саясатқа әсерін зерттеген ғалымдар: Schultz (2001); Bueno de Mesquita et al. (1999);

Smith (1998b); Milner (1997); Manseld, Milner, Rosendor (2002); Mo (1995); Lake (1992); Zaller (1992); Snyder

(1991); Trager and Vavreck (2011); Allison (1971/1999); Brown et al. (1996).

Демократиялық және автократиялық мемлекеттерден келетін саяси сигналдардың ұқсастығы жөнінде,

қараңыз: Weeks (2008).

Қоғамдық пікірдің қалыптасуына қатысты өзгеше пікірдегі авторлардың еңбегін қараңыз: Zaller (1992),

Berinsky (2009). Сыртқы саяси шешім қабылдауда элита мен қоғам ықпалын бірге қарастырған зерттеу:

Saunders (2015).

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

болды, алайда осындай тұжырымға келу үшін жалғыз экономикалық себептердің

болуы жеткіліксіз еді. Әдетте британдық дипломаттар өзге елдің белгілі бір эко-

номикалық ресурстар үшін бақталасатыны туралы тұжырымға сол елдің дипло-

матынан анықтап алғаннан кейін ғана келген. Мұндай жағдайлар біздің деректер

жинағында құпия не жария дипломатия деп белгіленді. Экономика елдің ұзақмер-

зімді әскери әлеуетіне де ықпал етеді, бірақ мұндай тұжырымдар экономикалық

емес, әскери факторларға байланысты деп белгіленген. Экономикалық факторлар

әсерінің елеусіз болып көрінуінің себебі де осында.

Екінші жағынан, деректер жинағында тікелей экономикалық себептерге бай-

ланысты жасалған 87 тұжырым бар. Мысалы, 1905 жылы бір дипломат Ресей өзге

державалардан қарыз алғаннан кейін Жапониямен соғысты жалғастыра алады

деген қорытындыға келді.

Енді бір дипломат 1909 жылы Санкт-Петербург қа-

ласында жаңадан Ресей–Британия сауда палатасы құрылған соң, Британия мен

Ресей арасындағы қарым-қатынас жақсара түседі деген қорытынды жасаған.

Британдық дипломаттар экономикалық жеңілдіктерді (концессиялар) көп жағ-

дайда екіжақты қатынасты жақсартуға ниет білдіру деп таныған. Мысалы, Австро-

Венгрияның 1908 жылы Босния мен Герцеговина үшін Түркияға қаржылық өтем-

ақы төлеуін бақылаушылар Австро-Венгрияның Түркиямен қарым-қатынасын

нығайту жолындағы қадамы деп тұжырымдады.

Кейде дипломаттар бір елдің өн-

дірістік нысанын басқа елге сатуын (мысалы, Италияның 1871 жылы Францияға

аяқкиім өндірісін сатуы) екі ел арасындағы тығыз қарым-қатынастың даму белгісі

деп пайымдаған.

Мемлекеттің қандай да бір аймаққа экономикалық инвестиция

салуы оның сол аймақтағы өз мүддесін ілгерілету ниеті деп бағаланды. Соның бір

мысалы – 1898 жылы Ресейдің Парсы шығанағы аймағына инвестициялар құюы

мен Месопотамияда теміржол желісін салуы, бұл жайтқа британ дипломаттары

алаңдаған болатын.

Осындай тұжырым жасаған кезде тек экономикалық фактор-

ларға ғана иек артуға болмайды, басқа да жағдайларды есепке алу қажет.

ДИПЛОМАТИЯ ЖӘНЕ ОДАҚТАСТЫҚ ҚАТЫНАСҚА

БАЙЛАНЫСТЫ БОЛЖАМДАР

Жазбаша және ауызша жүзеге асқан жария әрі құпия дипломатиялық байланыс

негізінде жасалған тұжырымдар аталған 60 жыл ішінде жасалған қорытындылар-

дың жартысына жуығын құрайды. 2.2-сызбада көрсетілгендей, мемлекеттің әскери

Bourne and Watt (1983, part I, series A, v. 3, pp. 82, 105–106).

Bourne and Watt (1983, part I, series A, v. 5, pp. 254–255). 1876 жылғы Австро-Венгрияның британ тауарларына

енгізген тарифі Австро-Венгрияның Британиямен жақындасу бағытынан бас тартқанының белгісі болып

көрінді. Қараңыз: Bourne and Watt (1987, part I, series F, v. 33, p. 158).

Bourne and Watt (1987, part I, series F, v. 34, p. 273).

Bourne and Watt (1983, part I, series F, v. 23, p. 451).

Gillard (1990, part I, series B, v. 13, p. 191). Басқа мысалдар: 1903 жылы Германияның Қытайға инвестиция

салуы (Bourne and Watt, 1995, part I, series E, v. 8, p. 29), 1913 жылы Ресейдің Иранға инвестиция құюы

(Gillard, 1990, part I, series B, v. 14, p. 353), 1914 жылы Ресейдің теміржол құрылысы көлемін шектеу туралы

шешімі (Gillard, 1990, part I, series B, v. 14, p. 418), Британия Ресейдің бұл шешімін қуана қабылдаған.

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

күш қолдану мүмкіндігі жөніндегі тұжырымдарға келгенде, дипломатияның пайыз-

дық үлесі одан да жоғары. Ал дағдарыс жағдайындағы тұжырымдардың жартысы-

нан астамы дипломатиялық байланыс негізінде жасалған. Дағдарыс жағдайындағы

ниет-пиғыл туралы тұжырымдардың 35%-ы құпия дипломатияның үлесіне тиесілі.

Дипломатиялық ақпарат алмасу акторлардың халықаралық тәртіпке қа-

тысты ұстанымына елеулі ықпал етеді. Мұны растайтын мысалдар жеткілікті.

ХІХ ғасырдың соңында Британия өкілдері Пруссияның сыртқы істер министрі,

кейінірек Германияның тұңғыш канцлері болған Отто фон Бисмаркпен әңгіме-

лесу нәтижесінде біраз ой қорытқан. Оның 1867 жылы британдықтарға құпия

түрде: «Бельгияның тұтастығының сақталғанын қалаймын, соған қарамастан,

Францияның оны аннексиялауына кедергі жасамаймын», – деген сөзін британ-

дықтар Пруссияның нақты қалауы мен ниеті деп бағалады.

Бірнеше аптадан

кейін Бисмаркпен болған оңаша әңгіме мынадай қорытындыға жетеледі: «Оң-

түстік Германия қолдау көрсеткен жағдайда, Пруссия [Франциямен] соғысуы

мүмкін, алайда ол соғысқа жол бермей, бұл жағдайдан абыроймен шығуды қа-

лайды». Үш жылдан кейін Франко-прусс соғысына алып келген Испан мұрасы

төңірегіндегі даулы мәселеде осы пайым дұрыс болып шықты. Дәл сол уақытта,

1867 жылы, Пруссия мен Австро-Венгрия арасындағы соғыстан кейін Бисмарк-

пен әңгімелескен Британия өкілдері Пруссия Австро-Венгриямен одақтасуы

мүмкін деген қорытындыға келді.

Таңғаларлығы, екі держава арасындағы со-

ғыс аяқталысымен жасалған бұл болжам да дұрыс болып шықты – он екі жыл-

дан соң Пруссия мен Австро-Венгрия одақтастық шартын жасасты.

Дипломатиялық кездесулер нәтижесінде тараптар кейде бір шешімге келеді,

ал дипломатиялық тілдесу әдетте тараптардың белгілі бір пайымға келуіне әсер

етеді. Мысалы, 1883 жылы Франция өкілдерінің «сол елді [Тонкин, Вьетнам]

аннексиялау жөнінде бірнеше рет әдейі айтқанын» британдықтар Франция

шынымен аннексияны жүзеге асыруы мүмкін деп түсінді. Францияның мұндай

әрекетке баратыны британдық Виконт Лайонстың құпия түрде Франция өкілімен

тілдескеннен кейін анық болды. Алайда Британия Францияның бұл әрекетті

жүзеге асыратынына сенімді болмады.

1912 жылы Британия өкілдері ресейлік

лауазымды тұлғалармен әңгімелескеннен кейін Балқан дағдарысында Ресей

кері шегінуі мүмкін, өйткені ол «Еуропадағы соғысқа кіріскісі келмейді» деген

тұжырымға келді.

Дипломатиялық байланыс – ойдағы қандай да бір сенімді нығайту құра-

лы. Британияның өзге еуропалық державаның күш қолдануы екіталай деген

400-ге жуық тұжырымдарының шамамен 70%-ы – дипломатиялық іс-қимылдар-

дың нәтижесі, соның ішінде құпия дипломатияның үлесі – 46%. Аталған тұжы-

рымдардың 9%-ға жуығы әскери факторларды, 7%-ы қоғамның көңіл күйін бақы-

лап, талдаумен байланысты болды.

Krieger (1989, part 1, series F, v. 9, p. 198).

Krieger (1989, part 1, series F, v. 9, p. 202).

Krieger (1989, part 1, series F, v. 10, p. 194).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 2, p. 217).

10%-ға жуық жағдайда тұжырым жасауға не себеп болғаны белгісіз.

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

Құпия дипломатиядан бөлек қарастырылған, бірақ онымен тығыз байланысты

одақтастық қатынас немесе бейресми түсіністік мемлекеттің агрессияға бармай, ын-

тымақтасу ниетіне себеп болатын фактор ретінде жиі айтылады. Кезінде Брита

ния

Ресеймен одақтасқан жағдайда, Ресей Орталық Азияда өз мүдделерін қорғауға

мәжбүр болуы мүмкін деп болжаған.

Сол сияқты 1911 жылы Англия, Франция

мен Италия арасында жасалған үш жақты келісім осы елдердің Жерорта теңізіндегі

мүдделерін қорғауға бағытталған ынтымақтастыққа жол ашады деп күтілді.

Екі державаның одақ құруы сол одаққа кірген ел мен өзге держава арасында-

ғы қатынастың шиеленісуіне әкеліп соқтырады деген тұжырым да болған. Мыса-

лы, ХХ ғасырдың басында Германия мен Британияның одақтасуы Франция мен

Британияның ынтымағына сызат түсіріп, салдарынан Франция өзге елмен одақта-

суға ұмтылады деген болжамға ешкім күмәнданбаған.

Сол кезеңде одаққа кірген

мемлекет одақтан тыс мемлекеттермен жауласуға бейім болады деген пайым да дә-

йекті еді. Осы ретте Германия Англиямен одақтасқан соң, Ресей мен Францияға

қарсы бұрынғыдан да агрессияшыл саясат жүргізеді деген пікір жиі айтылатын.

Одақтасқан екі державаға өзге державалардың агрессия таныту ықтималдығы

қандай? Халықаралық қатынастың спиральдық моделіне сай, басқа державалар

одақ мүшелеріне қатысты әлдеқайда агрессияшыл бағыт ұстанады. Ал

акторлардың әрекетін тежеу моделіне сүйенсек, одақ мүшелеріне өзге елдің

қауіп төндіруге аса ынтасы болмайды.

Бұл екі тұжырымды да растайтын

мысалдар бар. Бір жағынан, Франция мен Британия арасында одақ құрылғаннан

кейін, Германияның Францияға шабуыл жасауы екіталай еді.

Екінші жағынан,

Франциядағы Британия елшісі тұжырымдағандай, Ресей, Жапония, Англия мен

Франция арасындағы одақ Германияның Қиыр Шығыста агрессиялық әрекетке

бару ықтималдығын арттырды.

Алайда одақтар әдетте акторлардың дұшпандық

әрекетін тежейді деген пайым кең таралған.

Одақтар арасындағы қатынастардың халықаралық саясатқа ықпалы – өз алды-

на бөлек зерттеу нысаны. Төменде одақтар құру процесіндегі құпия дипломатия-

ның амал-тәсілдері қарастырылған. Ал 6-тарауда одақтастық шартына қол қой-

ғаннан кейінгі дипломатиялық амал-тәсілдер сөз болады.

Жария дипломатиялық сигналдан туындаған тұжырымдар, негізінен, халық

сенімі немесе абырой-беделді сақтап қалу факторымен байланысты: ішкі саяси

салдардан сескеніп не болмаса келіссөздегі өз беделінен айырылып қалмау үшін

Gillard (1990, part 1, series B, v. 13, p. 86).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 1, pp. 315–316, 396–397, 428–429).

Bourne and Watt (1990, part 1, series F, v. 20, pp. 85, 161). Британия, Франция және Испания арасындағы

келісімдер Германияны 1907 жылы өзіне жаңа одақтас іздеуге итермелеген себеп ретінде көрсетілген. Bourne

and Watt (1989, part 1, series F, v. 12, p. 256)

Gooch and Temperley (1979, v. 6, p. 275).

Jervis (1976, pp. 58–113), Levy (1988), Kydd (2005), Braumoeller (2008).

Gooch and Temperley (1979, v. 3, p. 170), Bourne and Watt (1989, part 1, series F, v. 12, p. 176).

Bourne and Watt (1989, part 1, series F, v. 12, p. 367).

Осы мәселеге байланысты статистикалық талдау, қараңыз: Leeds et al. (2002).

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

мемлекеттер жария түрде, яғни халық алдында өз мойнына міндеттеме алғысы

келмейді. Нақты мысалдарға көңіл бөлейік. Британдық бір дипломат 1914 жылы

Австрияның соғыс жариялауынан «Австро-Венгрия соғысуға бел байлады, сон-

дықтан [Британия] соғысты тоқтатуға шарасыз» деген қорытынды жасады.

Ав-

тор Австро-Венгрия соғыс ашудан бас тартқан күнде ел ішінде әрі халықаралық

аренада жағымсыз салдарға тап болатын еді, сондықтан ол дегенін іске асыруға

мәжбүр деп пайымдады.

Жалпы алғанда, жария дипломатия негізінде акторлардың қалай тұжырым

жасайтыны туралы құжаттық дәлелдер аз. Кейде бірқатар тұжырымның

қандай логикаға сүйеніп жасалғаны белгісіз. Біз қарастырған мысалдардың

20%-ында мемлекет басшыларының мәлімдемелері есепке алынған, 13%-ы – заң

шығарушы органдардың қызметін бақылау негізінде жасалған тұжырымдар,

5%-ы – мемлекет басшыларының шетелдік баспасөзде жасаған мәлімдемелері.

Осы ретте жиі талданатын бір механизм: билік басындағылар әскери шара

қолданудың немесе сыртқы саяси бағытты өзгертудің алдында ел ішінде қандай

да бір мемлекетке қатысты жағымды не жағымсыз көзқарас қалыптастыруға

әрекеттенеді. Тұжырымға себеп болған жағдай нақты көрсетілген мысалдардың

9%-ында осындай механизмнің қолданғанын көруге болады.

Кездесу барысында Сигнал беруші қарсы тарапты көндіруге еш әрекет

жасамаған күннің өзінде, тұжырымның көбісі дипломаттың өз әріптесімен оңаша

тілдесуі нәтижесінде жасалған. Ресми келіссөзден тыс, құпия түрде ақпарат

алмасу нәтижесінде жасалған тұжырымдардың үлесі – 14%. 1914 жылғы қаңтарда

Германия елшісі Британия өкілдеріне Австрия Сербияға Албанияда тәртіп

орнатуға тапсырма бергенін айтты. Германия мен Британия бұл мәселеге қатысты

келіссөз жүргізбеген, сол себепті біріншісінің жалған сөйлеуге, ал екіншісінің

оған сенбеуге еш негізі болмады.

Сол сияқты Франко-прусс соғысы алдында

Ресей дипломаты Британия өкілдеріне өз елінің соғысқа араласпай бейтарап

қалатынын білдірген, Британия оның сөзіне сенді. Ресей сол кезде Британияны

жаңылыстыруға мүдделі болған жоқ, өйткені оның бұдан табатын пайдасы шамалы

еді.

Австриялықтар Британияға бейтарап ұстанымынан бас тартқан жағдайда,

өздерінің Францияның емес, Германияның жағында болатынын айтқан.

Осы

мысалдарға қарап, бейресми жағдайда жасалған мұндай мәлімдемелердің

айтарлықтай маңызды екеніне көз жеткіземіз.

Құпия дипломатиялық байланыс нәтижесінде жасалатын тұжырымдар-

дың елеулі бөлігі (осы зерттеуге енген тұжырымдардың 4%-ы) ақпарат беретін

тараптың сенімді әрі өз дегеніне жету үшін қажетті шараларға баратын мемле-

кет ретіндегі абырой-беделін сақтап қалу ниетімен байланысты.

Бір байламға

келген қарсыласына талап қойған, бірақ оны жүзеге асыруға қауқарсыз, өтірігі

British Sessional Papers, 1914, v. CI, p. 60.

Gooch and Temperley (1979, v. 10, pt. 1, p. 90).

Bourne and Watt (1991, part I, series F, v. 31, p. 215).

Bourne and Watt (1991, part I, series F, v. 31, p. 270).

Sartori (2005).

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

әшкере болған мемлекетке деген сенім азаятыны анық. Джервистің (Jervis, 1997)

пікірінше, мұндай елдер өз беделін қалпына келтіру үшін болашақта әлдеқайда

агрессиялық әрекетке баруы ықтимал. Дегенмен мұндай «сес көрсету парадоксі»

сирек кездеседі. Британдық дипломаттардың мәліметінше, бір елдің бұрын өз

ұстанымынан шегініп, кейін шегінуден бас тартуы – сирек кездесетін жағдай.

Билеушінің адал серіктес ретіндегі өз абырой-беделін сақтау ниетін аңғартатын

бір мысал Австрия-Италия-Франция соғысы (Италияның тәуелсіздік үшін екін-

ші соғысы) қарсаңындағы кезеңнен алынған. Сол кезде Австрияның итальяндық

провинцияларын тартып алу үшін Франция Сардиниямен астыртын сөз байлас-

қан. Францияның Австрияға қарсы басқыншылық жоспары белгілі болмай тұр-

ғанда, өз үкіметін француздарда мұндай ниет жоқ деп сендірген Британияның

Франциядағы елшісі лорд Коули Франция императорынан Австрияға қарсы жос-

парының жоқ екеніне кепілдік беруін өтінді. Коули француздардың бейбіт ниетте

екенін мәлімдеуге бар беделін салғанын айтып, Франция императорынан да соны

өтінді. Императордың қызуқанды жауабын естіген Коулидің осы уақытқа дейінгі

Франция мәлімдемелерінің шындыққа жанаспайтынына көзі жетті.

Осы ретте атап өтетін тағы бір мысал – Британия мен Ресейдің Азиядағы

«Үлкен ойыны». 1873 жылы Ресей өзбектің Хиуа қаласын жауламауға міндет-

тенсе де, сол аймақта әскери іс-қимылды жүзеге асырып, қаланы басып алуы

ықтимал деген пайым болды. Британия Ресей бұл қаланы қолға түсірсе, жермен-

жексен етеді, сондықтан олар өз міндеттемесін бұзды деп те айта алмаймыз деп

қорытындылады.

Расында, Ресей қаланы басып алды, бірақ қаланы отқа орамай,

оған дербестігін сақтауға мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, қауіп төндіріп, оны

іске асыруға қарағанда, мемлекеттер берген уәдесін орындауға келгенде, өз беде-

лін сақтап қалуға ерекше көңіл бөлетін сияқты.

2.3-сызбада келіссөздерден тыс жағдайда жасалған мәлімдемелер немесе

мемлекеттің міндеттемелерге адал серіктес/қарсылас ретіндегі өз абырой-беделін

сақтап қалу ниетімен байланысты құпия дипломатиялық тұжырымдардың үлесі

көрсетілген. Сызбаның жоғарғы жағындағы жолақта құпия дипломатиялық

тұжырымдардың жиынтығы, ал сол жақ бөлігінде олардың осы тарауда

талқыланған үлесі көрсетілген. Құпия дипломатиялық тұжырымдардың

14%-ы тараптар өздеріне тиімді мәмілеге қол жеткізуге ұмтылмаған жағдайларда

жасалған. 11% жағдайда тұжырымға себеп болған жайт көрсетілмеген, олардың

кейбіреулері абырой-беделді сақтап қалу ниетімен байланысты болуы мүмкін.

Сызбада көрсетілгендей, Британия мемлекет қайраткерлері тұжырымының

біразын екі ел арасында дипломатиялық келіссөздің жүргеніне қарап-ақ жасаған

екен. Британдықтар көп жағдайда мұндай келіссөздер бір келісімге келумен

British Parliament (1859, v. XXXII, pp. 191–192). Коули өз тұжырымына толық сенімді болмады. Қараңыз:

British Parliament (1859, v. XXXII, p. 119).

Bourne and Watt (1985, part I, series B, v. 11, p. 129).

Levy et al. (2015): америкалықтардың қазіргі кезде өз көшбасшыларын қақтығыстан аулақ болуға берген

уәдесін бұзудан гөрі қауіп-қатер төндіріп, оны іске асырмағаны үшін сөгетіні эксперименттік жолмен

дәлелденген.

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

аяқталады, нәтижесінде екі мемлекет арасындағы қарым-қатынас нығая түседі

деген қорытынды жасаған.

2.3-сызба. Құпия дипломатия қалай іске асады?

Ескерту. Қауіпсіздік саласына қатысты құпия дипломатиялық тұжырымдар Британия

үкіметінің 1855–1914 жылдар аралығындағы «Құпия жазбаларына» енген құжаттардан

алынған. Жоғарғы жақтағы жолақта тұжырымдар туралы деректер жинағындағы тиісті

механизмдер саны көрсетілген; 2-тарау бөлігінде жоғарыда аталған механизмдердің осы

тарауда талқыланған үлесі көрсетілген

Кітаптың 3–6-тарауларында құпия дипломатиялық байланыстар нәтижесінде

өзге елдің жоспары мен ниеті туралы тұжырым жасаудың басқа да механизмдері

сипатталған. Бұл тарауларда да 2.3-сызбаға ұқсас сызбалар көрсетілген.

БІР ТҰЖЫРЫМҒА КЕЛУГЕ СЕБЕП БОЛАТЫН

БАСҚА ДА ЖАҒДАЙЛАР

Аз болса да, жиі жасалатын тұжырым түрлері болады. Британия бір кезде өзге

елдің нақты бір мәселеде табандылық танытқанына не кері шегінгеніне қарап,

ол ел келешекте де сондай ұстанымда болады деп қорытындылаған.

Мысалы,

Эйр Кроу өзінің 1907 жылғы 1 қаңтардағы әйгілі меморандумында Германияның

әр азаматы ұлттық арман-мұратты жүзеге асыру жолында мемлекеті үшін құрбан

Бұған қатысты өзгеше пікір білдіретін автор: Press (2005). Дегенмен мұнда көрсетілген кейбір мысалдарға

сай, британдықтар өзге державаның іс-қимылын болжаған кезде осы секілді сұрақтарға емес, дәл осы аталған

сұрақтарға жауап іздеген.

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

болуға дайын деген пікір білдірген. Кроу Германияның бұрынғы әрекетін зерде-

леп, басқа ұлттарға қарағанда, Германия әлдеқайда агрессияшыл деген қорытын-

дыға келді.

Сол сияқты Францияның Мароккодағы әрекеттерін бұрын Тунис

те

жасағандарына ұқсатқан Британия 1884 жылы Франция Марокконы өз протек-

тораты еткісі келеді деп тұжырымдады.

Сонымен Британия өкілдерінің жасаған

тұжырымдарының 3%-ға жуығы өзге мемлекет бұрын істегенін болашақта қайта-

лайды деген болжамға негізделген.

Белгілі бір тұжырымға келуге ықпал ететін тағы бір фактор (жасалған қо-

рытындылардың 3%-ы) – мемлекет басшыларының жеке қасиеттері. Мысалы,

1870 жылы Испания тағындағы пруссиялық билеуші Пруссияға

тілектестік

танытады, ал 1904 жылы Франц Фердинанд Австрия билігіне келгеннен кейін,

Италияға қатысты агрессияшыл ұстанымда болады деген болжамдар жасалған.

Мұндай тұжырымдар дипломатиялық сигналдармен тығыз байланысты, өйткені

дипломаттар билікке келген жаңа басшының халық алдында әрі оңашада айтқа-

нын мұқият бақылап, тиісті қорытындылар шығарып отырады.

Дипломаттар тұжырым жасаған кезде, қандай факторларға көңіл бөлмейді?

Дипломат жұмысының елеулі бөлігі өзге ел өкілдерімен пікірталастыру, дәйектер

келтіру («дәйектер шайқасы») қандай да бір әрекетті негіздеумен байланысты.

Таңғаларлығы, дипломаттардың тұжырым жасағанда, өз әріптестері келтіретін

дәйектерді (нормативті дәйектер) немесе қандай да бір іс-қимылдың себептерін

есепке алатынын растайтын айғақтар аз.

Дипломаттар белгілі бір ұстанымға

қатысты ұсынылған дәйектердің сапасына, мазмұнына қарап қорытынды

жасамайды десе болады.

Мысалы, олар қандай да бір талап қойылғанын атап

өткенімен, талап қоюға себеп болған жайттарды сараптауға көп көңіл бөлмеуі

мүмкін. Қарсы тараптың өз пікірін, талабын, мүддесін қуаттау үшін келтірген

дәйектері мен дәлелдері дипломаттардың қандай да бір тұжырымға келуіне

айтарлықтай ықпал етеді деуге негіз жоқ.

Құжаттық дәлелдер аз болғандықтан,

біз осындай қорытындыға келуге мәжбүрміз.

Gooch and Temperley (1979, v. 3, p. 405).

Krieger (1989, part 1, series F, v. 10, p. 253).

Bourne and Watt (1991, part I, series F, v. 31, pp. 8, 37).

Bourne and Watt (1987, part 1, series F, v. 33, p. 402).

Мысалы, қараңыз: Stein (2000), Goddard (2009), Krebs and Jackson (2007), Mitzen (2006, 2005). «Дәйектер

шайқасы» деген тіркесті француз әріптесімен болған әңгімесін сипаттаған британдық дипломат қолданған.

Бұл тіркес француз дипломатының 1860 жылы Францияның Савойяны аннексиялап алу себептерін түсіндіру

ниетіне қатысты айтылған (Krieger, 1989, part 1, series F, v. 9, p. 119).

Кей жағдайда мемлекет өкілдері өзге мемлекеттің ұсынған негіздемелеріне наразылық таныту немесе

танытпау нәтижесінде прецедент пайда болуы мүмкін деп алаңдаушылық білдірген. 1860 жылы

Савойяны аннексиялаған Францияның өз әрекетін негіздегеніне қарап, лорд Рассел былай мазасызданған:

«...1814 жылғы шартқа сілтеме жасағандары алаңдатады. Мәселе 1815 жылы Францияның басқа шекаралас

аймақтарда жерлерін бергенінде болып тұр, енді сол 1815 жылғы шарттың қаталдығы туралы уәж айтылуда –

ол қабылданатын болса, жаңа талаптар қойылып, салдарынан қауіпсіздікке нұқсан келуі мүмкін». Krieger

(1989, part 1, series F, v. 9 p. 128).

Бұл тұста айтылған пікір «дипломатияға арқау болатын дәйектер консенсусқа апармайды, дипломатияда

кімнің заңға бағынатыны не бағынбайтыны туралы келіспеушіліктің болуы – әдеттегі жағдай» деген пікірге

сай (Hurd, 2015, pp. 49–50). Халықаралық келіссөздер барысында дәйектерді айқындау турасында, қараңыз:

Schelling (1966, pp. 35–91).

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

Құжаттық дәлелдердің аздығының бірнеше себебі болуы мүмкін. Біріншіден,

қандай да бір іс-әрекетке баруға, шешім қабылдауға не себеп болғанын айту –

халықаралық қатынастарда қалыпты жағдай, бұл – дипломаттар мен басқа да рес-

ми өкілдердің күнделікті жұмысы. Сондықтан оған арнайы мән берілмеуі мүмкін.

Себеп болмаса, онда әрекет етуге де негіз болмайды. Тіпті Адольф Гитлер этника-

лық азшылық топтарды қорғау қажеттігін алға тартып, Германияның агрессиялық

әрекеттерге баруының себептерін айқындауда сақтық танытқан.

Бақылаушылар

Германияның осындай мәлімдемелерін, оның өз талаптарын бұқара алдында жа-

рия түрде негіздеуі деп қабылдаған. Алайда Германияның ниеті туралы тұжырым

жасағанда, мүдделі тараптар оның өз әрекетін негіздеу үшін ұсынған дәйектеріне

емес, қойған нақты талаптарына ғана мән берді. Дипломаттың әріптестеріне өз

елінің әрекеттерін түсіндірмей, еш себеп ұсынбауы өзге елдерді алаңдатып, түрлі

болжамдар жасауға мәжбүрлейді, бірақ мұндай жағдайлар сирек кездеседі.

Құжаттық дәлелдердің аз болуының тағы бір себебі – дипломаттар жадына-

малық жазбалар мен қызметтік хаттар дайындағанда, біраз жайтты «айтпаса да

түсінікті» деп құжатта анық көрсетпеуі мүмкін. Мысалы, Британия 1903 жылы

Түркия Балқанда қастық әрекеттерге жол берсе, бұл жағдайға өзге державалар

араласуы мүмкін деген тұжырым жасаған.

Бұл тұжырым әскери әрекет нәтиже-

сінде не болатынын болжау деп белгіленген, алайда британдықтардың бұл тұжы-

рымға келуіне мемлекет сол жағдайда (басқа елдің зорлық-зомбылығы) қандай

әрекетке баруға тиіс деген сұраққа қатысты қалыптасқан моральдық консенсус

факторы да әсер еткен болар. Құжат авторы мұны анық жазып көрсетпегендік-

тен, бұл тұжырым деректер жинағына енгізілмеді. Осы сияқты басқа да мысал-

дар деректер жинағына енбей қалуы мүмкін. Әсері болуы мүмкін, бірақ деректер

жинағына енбеген тағы бір фактор – мемлекеттердің орынды әрекет ету ниеті.

Моральдық консенсус факторының сыртқы саясатқа әсері болуы мүмкін, бірақ

бұл фактор мемлекетаралық қатынас барысында емес, елдің ішкі саяси процес-

тері барысында қалыптасады.

Бұл пайым қоғамның көңіл күйін, ішкі саяси жағ-

дайды қадағалау негізінде елдің халықаралық аренадағы мүдделері мен ниеттері

туралы жасалған көптеген тұжырымдарға сай келеді.

Даулы мәселелерге қатысты пікір алмасу барысында ұсынылатын дәйектер

мен дәлелдердің ықпалын дипломаттар мен мемлекет басшылары кейде аңғар-

мауы да мүмкін. Бір психологиялық зерттеу көрсеткендей, ыстық кофе құйыл-

ған ыдысты ұстап тұрған адам басқаларға түсі жылы, бауырмал болып көріне-

ді.

Енді бір зерттеуге сенсек, бөлмеде жолдорбаның орнына портфель тұрғанда,

Goddard (2015).

Осы мәселе Ресейдің 1860–1870 жылдары Пруссияның ықпалын күшейтуге қарсылық білдірмеу шешімі

тұрғысынан қарастырылған, қараңыз: Trager (2012, p. 261).

British Parliament (1902, v. CX, p. 649).

Fanis (2011). Бұған қайшы пікір білдірген: Wendt (1999). Жалпы алғанда, зерттеушілер нормаларды

тұжырымдардың себебі ретінде жиі қарастыра бермейді, бірақ бұл қарым-қатынас ережелері мүлдем ықпал

етпейтін фактор дегенді білдірмейді.

Williams and Bargh (2008).

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

қатысушылардың келіссөз жүргізуі қиындай түседі.

Бағаға келіскенге дейін көзі-

ңізге түскен кездейсоқ бір сан бейсаналы түрде есте сақталып, келіссөз нәтижесіне

ықпал етуі мүмкін. Осындай факторлардың шешім қабылдауға үлкен әсер ететіні

сөзсіз.

Дипломаттар мен билік басындағылар мұндай факторлардың әсерін сана-

лы түрде мойындамаған, әрі оларға анық сілтемеген соң, олардың құжат бетіне тү-

сіп, зерттеу кезінде ескерілуі екіталай. Бұл жайт жан-жақты зерттеуді талап етеді.

Жоғарыдағы пайымдарды ескере келе, дипломаттың жасаған тұжырымдары

шынымен құжатта көрсетілген жайттан туындай ма деген сұрақ пайда болады.

Құжат авторлары өз ойына күмән келтіруі мүмкін, не тақырыпқа қатысты шына-

йы ойын жеткізуден гөрі саяси себептерге байланысты өзгеше пайым білдіруі ық-

тимал. Осыған орай, Холмстың (Holmes, 2013) пікірінше, бетпе-бет кездесу бары-

сында коммуникация физиологиялық сигналдар арқылы жүзеге асады. Мұндай

сигналдар адам еркіне бағына бермейді, оларды жасыру қиын. Дипломаттардың

осындай сигнал негізінде тұжырым жасағанын растайтын құжаттық дәлелдер

жоқтың қасы. Сондықтан саяси шешімдерге себеп болатын жайттарды анықтау

үшін билік басындағылардың, ресми лауазымды тұлғалардың бір-біріне айтқан

сөздерін талдауға ерекше мән беру қажет. Бұған қоса, халықаралық қатынастарды

зерттейтін ғалымдарға саяси шешімдер қабылдайтын тұлғалардың жеке көзқара-

сы мен ұстанымдарына ықпал ететін факторларды да айқындауға ерекше көңіл

бөлген жөн.

ЖИІ ЖАСАЛАТЫН АСА МАҢЫЗДЫ ТҰЖЫРЫМДАР

Мемлекет өкілдері құжат бетіне жиі түсіріп, сыртқы саяси шешімдер қабыл-

дайтын тұлғаларға жолдайтын тұжырымдардың айтарлықтай ықпалы болаты-

ны анық.

Кейбір тұжырымның өзгесіне қарағанда жиі ұсынылып, енді бірінің

шешуші рөл атқарғанын байқауға болады. Бұл ықтималдықты тексеру үшін

1900–1914 жылдар аралығында жасалған тұжырымдар нақтылығына қарай бел-

гіленген. Мысалы, британдық дипломат өзге елдің қандай да бір әрекетке баруы

«ықтимал» немесе «баруы мүмкін» деудің орнына, сол ел аталған әрекетке «бара-

ды» деген тұжырымның нақтылық дәрежесі жоғары деп белгіленген.

Тұжырымдардың барлық категорияларының нақтылық деңгейі анықталды.

Әскери факторларға байланысты тұжырымдардың нақтылық деңгейі ең жоға-

ры болып шықты. 1900–1914 жылдар аралығынан кездейсоқ іріктеліп алынған

әскери факторлармен байланысты 106 тұжырымның 75%-ы «сенуге тұрарлық

деңгейде». Құпия дипломатиялық байланыстар негізінде жасалған осыған ұқсас

Kay et al. (2004).

Осы салаларға қатысты психологиялық зерттеулерге жасалған жан-жақты шолу, қараңыз: Kahneman (2011).

Мұндай жаңсақ түсініктің халықаралық келіссөздерге тигізетін ықпалы туралы іргелі еңбек: Jervis (1976).

Hall and Yarhi-Milo (2012), Wong (2016 ).

Ойда есептеу, болжау процесіне жиі қайталанатын тұжырымдардың әсерін тексеруге арналған психологиялық

зерттеулер де осындай қорытындыға келеді. Қараңыз: Kahneman (2011), Yarhi-Milo (2013а).

Бұл ауыспалы көрсеткіштерді белгілеу ережелері Ә және Б қосымшаларында берілген.

Ниет туралы түсінік қалай қалыптасады?

тұжырымдар үлесі – 60%. Осыған қарамастан, құпия дипломатиялық кездесулер

мен ақпарат алмасу негізінде жасалған тұжырымдар билік басындағылардың өзге

мемлекет ниетін ұғынуға әлдеқайда үлкен ықпал етеді деуге болады. Тоғызыншы

тарауда тұжырымдардың нақтылық деңгейі жария мен құпия дипломатиялық мә-

лімдемелер тұрғысынан қарастырылады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Британияның алпыс жыл бойы өз одақтастары мен қарсыластарының ние-

ті мен жоспарлары туралы жасаған тұжырымдарын талдау нәтижесінде біз көп

жайттан хабардар болдық. Өзге тараптың іс-әрекетін болжауға әсер ететін түрлі

факторлар айқындалды, ол факторлардың күштер тепе-теңдігі мен материалдық

мүдделермен ғана шектелмейтіні белгілі болды.

Жалпы алғанда, сигнал беру, тұжырым жасау мен қарсы тараптың әрекетін

болжауға қатысты түрлі теорияларды растайтын құжаттық дәлелдер бар. Қарулы

қақтығыс жағдайындағы мемлекеттер бір-бірінің ниет-мүдделері туралы тұжы-

рым жасағанда, негізінен, әскери факторларға сүйенеді. Елдің сыртқы саясатына

қатысты қоғамдық пікір – мемлекет әрекетін болжаудағы маңызды көрсеткіш.

Экономикалық факторды сондай маңызды көрсеткіштер қатарына жатқыза ал-

маймыз. Әдетте соғыстар экономикалық мүдделермен байланысты болғанымен,

оларды соғыстың басталуына әкеліп соқтыратын шешуші фактор деуге болмайды.

Көптеген тұжырымдар жария және құпия дипломатиялық байланыстар нә-

тижесінде жасалады. Халықаралық қатынастарда мемлекеттер бір-бірін жаңы-

лыстыруға мүдделі болғанымен, сенуге тұрарлық тұжырымдардың басым бөлі-

гі – дипломаттардың жабық есік жағдайындағы ақпарат алмасуының нәтижесі.

Дипломаттар мен мемлекет басшылары өз одақтастары мен қарсыластарының

мәлімдемелеріне ерекше ден қойып, ой түйеді.

Бұл тарауда құпия дипломатиялық байланыс нәтижесінде жасалатын бірқатар

тұжырым мен оларға себеп болған жайттар сипатталған. Кейбір жағдайда дипло-

маттар өздері жасаған тұжырымға қандай жағдай себеп болғанын анық көрсетпейді.

Осындай жағдайлар қосымша зерттеуді қажет етеді. Осы зерттеуде қандай да бір

тұжырым жасауға негіз болған жайттарды анықтап беруге көмектесетін төрт меха-

низм ұсынылған, келесі төрт тарау сол механизмдерді сипаттауға арналған. Әрбір

сигнал беру механизміне байланысты тұжырымдар талданып, қорытындыланған.

І БӨЛІМ

ТЕОРИЯ

Талап ауқымы

Біртұтас Италия мемлекетін құруды көксеген Пьемонт-Сардиния корольдығы

1859 жылы Франциямен жасырын одақ құруға шешім қабылдап, Австрияның ита-

лиялық провинцияларында көтеріліс пен шекара маңында әскери манёвр жасауға

дем берді. Австрия да жауынгерлерін жедел жұмылдырып, екі ел арасында соғыс

өрті тұтануға шақ қалды. Державалар екі тараптың да қолайлы ымыраға келуін:

Пьемонтқа қарулы күшін таратуды, ал Австрияға өз әскерін шекарадан әкетуді

ұсынды. Құпия дипломатиялық коммуникация барысында мұндай мәмілеге қар-

сылық танытқан австриялықтар, алдымен, Пьемонттан әскерін таратуды талап

етті. Осындай жағдайда шығынсыз коммуникация жасау қиынға соғады, көбінесе

мүмкін емес деп саналады. Барлық тарап австриялықтарға не керек екенін білді.

Бастапқыда олар австриялықтардың мәмілеге келуден бұрын, соғысқа дайын не

дайын емес екенін де білмеді. Оңаша айтылған сөз біреуді сендіре ала ма? Шыны-

мен, аталған мәселеде қақтығысты қаламаса да, Австрия бұдан да жоғары талап

қоюға ниетті болды. Дегенмен сырттай бақылаушылар Австрияның қарсылығы-

нан біраз жайтты аңғарды. Тіпті Британияның Австриядағы елшісі «Австрия үкі-

метінің қалай да бір [мәмілеге] келетініне еш үміт қалмады» деген қорытындыға

келген болатын.

Бақылаушылар мұндай қорытындыға қалай келді?

Бәлкім, елші қауіп-қатер төндірген Австрия өтірігі әшкереленіп қалмау үшін

соңына дейін баруға бел байлады деп санағандықтан, осындай қорытындыға

British Parliamentary Papers, 1859, v. XXXII, 213.

Теория

келген болар. Әрбір төнген қауіп-қатер әдетте осындай тұжырымға жетелейді.

Сондықтан дипломаттар кейде біреудің қауіп төндіруін құр сес көрсету деп са-

найды. Елшінің аталған қорытындыға келуіне көптеген фактор ықпал етті, әйтсе

де оның: «Пьемонттың соғыспай, ымыраға келуге мүдделі болғанына қарамастан,

Австрия шамадан тыс талап қойып, дегеніне жету үшін таласпаққа бел буды», –

деп тұжырымдауы мүмкін еді. Әлемдік саясатта мұндай механизм көмегімен мем-

лекеттер талап ауқымын айқындап, сол арқылы қарсыластарына өздерінің қандай

шешімге келгені жөнінде ақпарат жеткізеді.

Бұған қарсы пікір білдіретін зерттеулер де бар, соған қарамастан, диплома-

тиялық қарым-қатынаста тараптардың мұндай қарапайым қорытындыға келуі

қисынды. Осы тарауда Фирон (Fearon, 1995) ұсынған модельге ұқсас модельге

талдау жасалған, осылайша белгіленген екі шарт орындалған жағдайда әлдеқайда

жоғары талап қойылса, қандай да бір мемлекеттің қолайлы нәтижеге қол жеткізу-

ге дайындығы жөнінде сенімді болжам қалыптасатыны көрсетілген. Біріншіден,

келіссөз бейбіт нәтижеге әкелгенде, соғысқа жол бермеу есебінен қалыптасатын

пайдаға («оң сальдо») екі тарап та үлес қосуы керек. Әдетте мұндай жағдай бір

тарап қарсы тарапқа «алсаң ал, алмасаң қой» дегенге келетін ұсыныс жасағанда

емес, игілік жарым-жартылай ғана бөліске түскенде немесе екі жақ та бірдей қа-

тысқан келіссөз нәтижесінде бір уағдаластыққа қолы жеткен кезде жүзеге асады.

Екіншіден, төнген қауіп-қатердің сенім тудыратынына қарамастан, жоғары талап-

ты қабылдау ықтималдығы төмен болуы керек. Тараптар бір ымыраға келе алма-

ғандықтан, соғысудан басқа амалдың жоқтығын жақсы түсінгенде осындай жағ-

дай кездесуі мүмкін.

Халықаралық келіссөзді модельдеуге бағытталған көптеген

тәсіл тепе-теңдік жағдайындағы осы шарттарға сай динамикалық нәтиже береді.

Аталған модельдердің бірі төменде талданған.

Сигнал берудің сөз болып отырған екі шартына сенсек, нақты әрекет етуге

әлі бел буа қоймаған сигнал беруші тарап әрекет етуге әзір тұрған сигнал беруші

тараптың жіберетін сигналына ұқсас сигнал жіберуге аса мүдделі емес. Сигнал

берудің бірінші шартына сай, соғыстың орнына келісімге келуді қалайтын тарап-

тар мәмілеге шынайы мән беруге тиіс. Екінші шарт талабы қолданылған жағдай-

да ақылға қонымды жоғары талаптың қабылданбай қалуы ықтимал. Сондықтан

аталған екі шарт та әрекет етуге әлі бел буа қоймағанда, түйсігіне сүйеніп, мәміле-

ге келу жолын таразылайтын тепе-теңдік жағдайының туындауын қарастырады:

қарсыласқа көбірек талап қойып, оны көндіріп, көбірек пайда табу ықтималды-

ғы бар, бірақ сонымен бірге тартыспай-ақ әлдеқайда аз пайда табу ықтималдығы

азаяды. Осылайша мемлекет қарсы тарапқа ауқымды талап қойған кезде тәуекел-

ге барады. Мемлекет өз қарсыласын көндіріп, қайткен күнде де (аралық мәміле

емес) үлкен пайда табу мақсатын көздемесе, мұндай тәуекелге баруды қаламайды,

сондықтан қауіп-қатер төндірудің өзі қарсы тарапқа белгілі бір ақпарат береді.

Фирон моделіндегідей, тараптар қандай да бір талап қою не қоймау сияқты қарапайым таңдау жасаумен ғана

шектелмей, бірнеше ықтимал нұсқаны айқындап алуға тиіс. Қауіп-қатер төнген тарап (Нысана) жоғарыда

аталған екі нұсқаның біреуін ғана таңдаған (иә не жоқ) жағдайда талаптар ауқымы бар деп айтуға келмейді.

Нәтижесінде осында талқыланған контексте сигнал беру мүмкін болмайды.

Талап ауқымы

Мәмілеге келуге дайын тұрған мемлекет қарсыласына өз әлсіздігін білдіріп,

ұстанымынан бұрынғыдан да көп шегінуге ниетті деген болжамның қалыптаса-

тынына қарамастан, бұл динамика бізге мәмілеге келу жайында ұсыныс қашан

жасалатынын түсінуге мүмкіндік береді.

Бұл қарсыластың ең жоғары талапты

қабылдауы екіталай болғанда ғана жүзеге асады. Мұндай жағдайда ешбір талабы

орындалмаса да, соғысуға ниет танытпаған және талабы аз болса да орындалған

күнде соғысудан тартынған мемлекеттер де, ымыраға келу ниетінде бірдей сигнал

жібереді. Талабы белгілі бір дәрежеде орындалмайынша, соғысуға мүдделі мем-

лекеттің жіберетін сигналы осындай сипатта болып келеді. Нақты әрекет етуге

бел бумаған мемлекеттер әлсіз болып көріну тактикасын қабылдайды, өйткені

олар максималды талап қою ешқандай оң нәтиже бермейтінін, ал орынды талап

қойса, оның ойдағыдай орындалу ықтималдығының жоғары болатынын түсінеді.

Міне, сондықтан мемлекеттер кейде өзін әлсіз етіп көрсететін ұсыныс жасауға,

яғни сондай сигнал беруге ниетті болады. Екінші жағынан, егер қарсылас өз ұста-

нымынан мүмкіндігінше шегінуге (максималды концессияға) дайын деуге негіз

болса, онда ымыраға келу ұсынысы жасалмайды, жасалған күннің өзінде, мұндай

ұсыныс қарсы тараптың талабын орындаған мемлекет өз ұстанымынан тағы да

шегінуге ниетті деген пайымға жетелемейді. Себебі осы контексте ешбір талабы

орындалмаған жағдайда, соғысуды қаламайтын мемлекеттер бәрібір максимал-

ды талап қояды. Соңында мәмілеге келуге ұсыныс жасалса (бірақ ол жасалмауы

да мүмкін), мұндай ұсыныс келісімге келмегенде соғысуды ниет еткен мемле-

кет тарапынан ғана болады. Сонымен, қарсылас жөнімен талап қойған жағдайда,

қақтығыстың алдын алу үшін орынды талап жүзеге асуы тиіс деген қорытынды

жасай алады.

ҚАУІП-ҚАТЕР АУҚЫМЫНА НЕГІЗДЕЛГЕН ҚОРЫТЫНДЫ

Қарсыластар қоғам назарынан тыс дипломатиялық әңгімелесуден қандай да

бір болжам жасай ала ма? Сондай-ақ дипломатиялық байланыс халықаралық

қатынас жүйесін қалыптастыруда маңызды рөл атқара ма? Осы сауалдар бойын-

ша қызу пікірталас әлі жалғасуда. Интуицияға сүйенген қарсыластар бір-бірінің

мәлімдемесін шындық деп қабылдамауы ықтимал, бірақ халықаралық келіссөзді

сипаттайтын бір моделінде Фирон (Fearon, 1995) шығынсыз талаптар ауқымы

қарсыласқа ешқандай сигнал жеткізбейтінін көрсеткен. Төменде берілген талдау

осы тұжырымға негізделген болжамды айқындай келе, көптеген халықаралық

жағдайда шығынсыз талаптар ауқымы арқылы қарсы тарапқа ақпарат жеткізудің

қарапайым рационалистік механизмін көрсетеді.

Осы кітапта сипатталып, талданатын модельдер Кроуфорд пен Собелдің

(Crawford and Sobel, 1982) іргелі мақалаcынан басталған дәстүрді жалғастыра

ды.

Қараңыз: Slantchev (2010b), Trager (2010). Бұл авторлар өз еңбектерінде мемлекеттің кейде қарсы тарапты

қапыда бас салу үшін өздерін неге әдейі әлсіз етіп көрсететінін түсіндіреді, бірақ олар қарсы тарап қақтығысқа

жақсы дайындық жасай алмаған күнде де, мемлекеттің өздерін әсіре әлсіз етіп көрсетуінің себебі туралы

айтпайды.

Теория

Олар іс-қимылдың өздігінен ойыншылардың қолда бар құралы мен таңдау мүм-

кіндігіне еш ықпалы болмаса да, ойын теориясына сай, модельдердің тепе-тең-

дігіне айтарлықтай ықпал етуі мүмкін екенін көрсетті. Мұндай «шығынсыз сиг-

налдар» ақпарат беру арқылы тепе-теңдіктің өзгеруіне әсер етеді. Бұл модель

тараптардың тілдесуін жақсы сипаттайды, өйткені ол көбінесе материалдық жағ-

дайға емес, нәтижеге немесе акторлардың қалауы мен таңдауына айтарлықтай

әсер етеді деп саналады. Әдетте сөздің оқиға барысына әсері оған басқа акторлар-

дың қалай жауап бергенінен білінеді.

Экономика мен саясаттану салаларындағы зерттеудің басым бөлігі бұл

мәселені басқа тұрғыда қарастырып, сөйлеуді шығынға әкеп соқтыратын

процесс деп модельдейді. Аталған салалардағы сан алуан әдебиеттің көбісі

Рубенштейн (Rubinstein, 1982) моделіндегі баламалы ұсыныс нұсқасын қолда-

нады. Бұл мақалада келіссөз барысында сәтсіздікке ұшырау ықтималдығына

байланысты ойыншының қалауы келіссөз нәтижесіне қалай ықпал ететіні, уағ-

даластыққа қол жеткізетін мезетті кейінге шегеру арқылы қандай да бір шешім

қабылданғаны жөнінде сигнал беру-бермеу, келіссөз нәтижелері тиімді болатын

шарттар және басқа да жайттар зерттелген. Пауэлл (Powell, 1988, 2002, 2004а,

2004b, 2006), Сланчев (Slantchev, 2003), Левентоглу мен Тарар (Leventoglu and

Tarar, 2008) – халықаралық қатынастар саласындағы ғылыми зерттеулерінде

аталған модельді басшылыққа алатын авторлар. Мен бірнеше себепке байланыс-

ты бұл әдісті ұстанбаймын. Ең бастысы бұл модельдер тілдесудің қандай жағдай-

да қарсы тарапқа ақпарат жеткізетіні мен оқиға барысына қалай ықпал ететінін

зерттеуге бағытталмаған. Керісінше, бұл модельдер тілдесудің сөзсіз әсер ететі-

нін, оған күмәнданудың қажеті жоқ дегенді алға тартады.

Осы тарауға арқау болған «Талаптар ауқымы ақпарат жеткізуге қаншалықты

ықпал етеді?» деген сұрақ жоғарыда аталған зерттеулерде де қарастырылған. Бұл

сұрақтың бір жауабы – әлдеқайда жоғары талап қойылғанда, қарсыластың бір

байламға келгені туралы ақпарат беріледі, өйткені мұндай талаптар қарсы тарап-

тың, ақырында, келісімге келуді кейінге шегеруге не ешбір келісімге қол жеткіз-

беуге тәуекел ету әзірлігі жөнінде сигнал береді.

Бұл зерттеуде талаптың, шын

Бұл модель көбінесе келіссөздің әрбір кезеңінде талқыға салынатын артықшылықты дисконттау коэффициенті

есебінен азаяды деген болжамға негізделген. Осылайша жоғары талап қою сияқты келіссөз тактикасын ұстану

салдарынан келісімге келудің ұзаққа созылуына байланысты тікелей шығын пайда болады. Халықаралық

саясатта кейде дипломаттар мен көшбасшылар қандай да бір мәселені шешуді кешіктіруді қаламайды, әрі оған

жол бермеуге тырысады. Мұндай жағдай қалыптасса, олар мұны келісімге келуден болатын артықшылықтың

азаюымен емес, басқа акторлардың жол беретін әрекетімен байланыстырады. Ғалымдардың дисконттау

коэффициентінің ешқандай ықпал етпейтін (дисконттау коэффициенті бірге дейін түсетін) жағдайды

зерттейтініне қарамастан, дисконттау коэффициенті болғанының өзі модель нәтижесіне әсер етеді. Әсіресе

бұл ойыншыларда түрлі дисконттау коэффициенті болғанда нақты байқалады: дисконттау коэффициентінің

мәні 1-ге жақындаған күннің өзінде, дисконттау коэффициенті неғұрлым үлкен болса, соғұрлым келіссөз

барысында оң нәтижеге қол жеткізуге болады. Осы уақытқа дейін дисконттау коэффициенті ойыншының

«төзімділік» деңгейіне байланысты деп талқыланса да, ойыншының төзімділік деңгейін әлемдік саясатқа жиі

әсер ететін фактор деуге негіз жоқ.

Бұл модельдер Осубел, Крэмтон және Дэнекере (Ausubel, Cramton and Deneckere, 2002) еңбегінде

қарастырылған. Осы зерттеулер соғыс кезіндегі талаптар ауқымын талап қоюшы тараптың күшімен,

табандылығымен байланыстырды. Оған мысал Уиттман (Wittman, 1979), Рейтер (Reiter, 2009) еңбектерінде

берілген. Сөз болып отырған жағдайда келісімге келуді кешіктірудің әрбір сәтінде шығын туындауы мүмкін,

сондықтан мұндай коммуникацияны айтарлықтай шығынды талап ететін үрдіс деп модельдеу дұрыс болады.

Талап ауқымы

мәнінде, акторлардың шығыны мен оның кейін таңдау жасау мүмкіндігіне ық-

пал ететіні айтылған, бірақ оларда дәл осы жағдайда жоғары талаптың ақпарат

жеткізетіндей алғышарты қарастырылмаған. Біз сол алғышартты төменде сипат-

тап өтеміз. Бұған қоса, мұнда айрықша жағдайдағы жоғары талаптың қарсылас

болжамын өзгертетіндей шарттары да айқындалған. Осы тарауда қолданылған

тәсіл қабылдануы екіталай қауіпті ұсыныстың құнын анықтау үшін қажетті дис-

конттау коэффициентіне сүйенбейді. Осылайша шығынсыз сигнал беру моделінің

көмегімен жалған сигнал жіберумен байланысты тікелей шығын болмаған кезде

де талаптар ауқымы арқылы қалай ақпарат беруге болатынын түсіндіруге болады.

Шығынсыз сигнал беру қағидасына негізделгендіктен, осы тарауда көрсетілген

модельдер қайшылыққа толы қарым-қатынас салдарынан коммуникация жасау

мүмкін болмайтын ахуалды, бір қарағанда мүмкін емес болып көрінгенімен, ком-

муникация жасауға болатын жағдайды айқындап береді.

Осы тарауда сипатталған модельдерге ұқсас модель ретінде Фаррелл мен

Гиббонс (Farrell and Gibbons, 1989), Рамсей (Рамсей, 2011), Сартори (Sartori,

2005), Куризаки (Kurizaki, 2007) мен Трагер (Trager, 2011) модельдерін айтуға

болады. Алдыңғы екі тәсілге қарағанда, осы тарауда сипатталған тәсіл шығынсыз

сигналдың тепе-теңдіктегі іс-қимылға ықпал ете алатынын көрсетуде шығынсыз

сигнал қолданылмайтын ойындағы бірнеше тепе-теңдіктің болу шартына сүйен-

бейді. Осы тарауда көрсетілген модельдерде экономикалық әдебиеттегі қосарлы

аукцион үлгісін емес, халықаралық қатынастағы сенімділікті талдауда жиі пайда-

ланылатын дағдарыс кезіндегі келіссөздің стандартты үлгісі қолданылады. Олар-

дың Сартори (Sartori, 2005) мен Куризаки (Kurizaki, 2007) ұсынған модельден

айырмашылығы – төмендегі модельдердегі шығынсыз талаптың белгілі ауқымы

болады, оларда қауіп-қатер төндіру, не төндірмеу деген бір-ақ таңдау жасау та-

лабы жоқ. Аталған еңбектердің бәрінде сигнал беру осы жерде талданатын түрлі

механизм арқылы жүзеге асады.

Енді Трагер (Trager, 2011) ұсынған модельден

айырмашылығын көрсетсек, төменде берілген модель ойыншылардың бір мәсе-

леде бітімге келуге қатысты мүдде қарама-қайшылығы болған жағдайда қолданы-

лады. Мысалы, екеуі де өз шекарасына жақын жерде дау-дамай тудырып отырған

аумақты, мүмкіндігінше, көбірек аннексиялауды қалауы мүмкін. Талап етілген

аумақтың көлемін әр тарап өз мүддесіне сай анықтайды. Мұндай жағдайда тө-

менде сипатталған модельді халықаралық келіссөздің көрнекті үлгісі ретінде қол-

дануға болады. Ойыншыларда бірнеше мәселе бойынша таңдау жасау мүмкіндігі

болса, онда Трагердің (Trager, 2011) моделі неғұрлым дұрыс болуы мүмкін, бірақ

ондағы сигнал беру механизмі осында сипатталған механизмге ұқсас.

Бір қарағанда оңай көрінгенімен, қарым-қатынастың нөлдік сома мәніне тең болғанын анықтау айтарлықтай

қиынға түседі. Қараңыз: Axelrod (1970).

Ескерту: талап ауқымын таңдауға мүмкіндік беретін модельдер талап ауқымы арқылы ақпарат берілу-

берілмеуін талдауға арналмаған. Шынында, бұл модельдерде талап қойылған мемлекеттің талап қоюшы

мемлекет қалауы туралы толық ақпараты болады. Оның мысалдарын мына еңбектерден көре аласыз: Powell

(2004a), Filson аnd Werner (2008).

Бір-біріне қатысы жоқ түрлі мәселені қамтитын келіссөздің өзінде төменде берілген модельді қолдануға

болады, тек әр тараптың бейбіт шешімге келудегі қалауы бәріне белгілі әрі екі мемлекеттің қалауы бір-біріне

сәйкес болмауға тиіс.

Теория

Төменде талданатын сигнал беру жағдайының айқын мысалы – Парсы шы-

ғанағындағы бірінші соғыс кезеңіндегі келіссөздер. АҚШ 1991 жылғы ақпанда

Ирак екі күнде Кувейт қаласынан, ал Кувейт елінен бір апта ішінде дереу шықпа-

са, құрлықтан шабуыл жасайтынын шегелеп айтты. АҚШ-тың Иракқа талабы екі

маңызды бөліктен тұрды: оның Кувейттен кетуі мен әскерін шығарудың нақты

кестесін айқындау. Ирак өзінің Кувейттен 21 күнде, ал Кувейт қаласынан төрт

күнде шығу жоспарын ұсынды. Қарсыласына аз уақыт берген АҚШ Ирактың

қысқа мерзім ішінде өз позициясын тастап, қару-жарағын алып кетуіне мүмкін-

дік бергісі келмеді. Қақтығыстың осы сәтіндегі АҚШ-тың негізгі мақсаты – Ирак

әскерінің көршілеріне үлкен қауіп төндіруіне жол бермеу. Ирак билігі АҚШ-тың

алғашқы талабын қабыл алғанымен, жеделдетілген кестені құп көрмеді.

Кеңес

Одағының араағайындық етуімен өткен АҚШ-Ирак келіссөздері мәселенің күр-

делілік деңгейіне қатысты болды: Ирак Кувейттен шығып кетуден бас тартпады,

алайда қарсы тарап ұсынған уақыт кестесімен келіспеді. Осы аралықта АҚШ-тың

Кувейт тәуелсіздігін қалпына келтіруге барын салатынына Ирак еш күмәнданған

жоқ. Алайда Ирак басшылығы мен сарапшылары АҚШ-тың Ирак ұсынған кестені

қабылдамай, соғысқа баратынына сенімді болмады.

23 ақпанда АҚШ бейресми

хабар алмасу барысында Кеңес Одағына Ирак ұсынған кестені қабылдамайтынын

анық мәлімдеді. Кеңес Одағы ирактықтарға қысқа мерзім ішінде әскерін шығару

кестесіне келісім бермесе, АҚШ-тың басып кіретіні туралы тез арада хабар берді.

Осы тұрғыда жасалатын шығынсыз мәлімдеме белгілі бір ақпаратты аңғартуы

мүмкін. Сигнал беруші мемлекет өз талабын жартылай болса да қанағаттандыру

үшін қақтығысқа баруға дайын, ал қарсы тарап сигнал беруші мемлекеттің тала-

бын толық қанағаттандырудан гөрі соғысуға әзір деген сенім қалыптасқан кезде

сигнал берудің айтарлықтай нәтижелі болу ықтималдығы артады. Дегенмен мұн-

дай жағдайда мемлекеттер ымыраға келе алмауы мүмкін деген тұжырым да заң-

ды. Бұдан гөрі байланыс орнатуға деген әрекет қауіп төнген мемлекеттің қатер

төндіруші мемлекеттің ниеті туралы ойын өзгертеді деген тұжырым жасауға бо-

лады. Шын мәнінде, қатер төндіруші мемлекет діттегенін толық орындауды талап

еткенде, соғысатынына күмән болса да, қауіп төнген мемлекет қатердің шындық-

қа жанасатынына сенімді болады.

Төменде сипатталған сигнал беру ықпалдастығын түсінуде Ирак үкіметінің

АҚШ талабы ауқымынан нені аңғарғанын қарастырайық. Біріншіден, Ирак өзі-

нің әскери әлеуетінің айтарлықтай әлсіреуіне әкелетін талапқа келісуі екіталай

болғанын атап өту қажет. Екіншіден, АҚШ-тың жеделдетілген кестені талап ет-

кенін ескерсек, Ирак үкіметі өзінің біржақты шешімімен Кувейттен әскерін ұзақ-

мерзімді кестеге сай алып кетуге тәуекел етпес еді, өйткені Ирак қарулы күште-

рі өздері таңдап, дайындаған позициясын тастап кетуі АҚШ-тың оған шабуыл

жасауына қолайлы жағдай туғызған болар еді. Сөйтіп, әскерді тез арада Кувейттен

Соғыс басталғаннан кейін Ирак жағы Кувейттен кетеміз дегенде, президент Буш АҚШ әскерінің қаруын

тастамаған Ирак әскерлеріне шабуыл жасауын тоқтатпайтынын айтты. Қараңыз: Pape (1996, 216–219).

Woods (2008, Chapter 8).

The New York Times, The Eve of War: Four Days of Diplomacy, January 19, 2011.

Талап ауқымы

алып кету жөнінде жоғары талап қою арқылы АҚШ Ирактың енді бұл талапты

жартылай да орындай алмайтынына сенімді болды. Керісінше, АҚШ үкіметі

Ирактың өз әскерін Кувейттен асықпай болса да алып кетуін талап етті делік.

Әлбетте, ирактықтардың солай істеуге дайын болғаны анық. АҚШ үкіметінің көз-

қарасына сай, АҚШ билік басындағыларына бұл талап, шын мәнінде, маңызды

болған кезде ғана Ирактан қысқамерзімді кестені қабылдауды табанды түрде та-

лап етуге болатын еді. Демек, АҚШ-тың мәлімдемелеріне қарағанда, оның өзіне

осы мәселеде жеңілдік бермейтінінен Ирак билігі анық хабар алатындай жағдай-

да болды. Дипломатиялық дағдарыста мұндай динамика кездесіп тұрады. Әрине,

мемлекеттер түрлі сигнал мен белгіні қабылдап отырады. Жоғарыда сөз болған

мәселе – соның бір мысалы.

ЫМЫРАҒА КЕЛУДІҢ БІРНЕШЕ ДИСКРЕТТІ ЖОЛЫ БАР

КЕЛІССӨЗ МОДЕЛЬДЕРІ

Осы тақырыпқа арналған бұрынғы зерттеулерді ескере келе, мен Фиронның

(Fearon, 1995) бос сөзге негізделген коммуникация моделіне ұқсас модельді си-

паттап беремін. Ұсынылып отырған модельдің бұрынғысынан үш ерекшелігі бар:

1) мемлекеттерде ымыраға келудің бірнеше нақты жолы бар; 2) екі тарап та бір-

бірінің қандай байламға келгенін білмейді; 3) мемлекеттер соғыс шығынынан гөрі

ымыраға келу нәтижесіне байланысты бір-бірінің мүмкіндігіне сенімді болмай-

ды.

Модельге енгізілген осындай модификация нақты халықаралық жағдайды

әлдеқайда дұрыс талдауға мүмкіндік береді. Бір жағынан, келіссөздер көбінесе бір-

неше шешім нұсқасы төңірегінде жүреді, себебі кейде бірнеше нақты нұсқаға ғана

көңіл бөлу оңтайлы. (Бөлінетін мәселе ауқымы А қосымшасында егжей-тегжейлі

қарастырылған). Екінші жағынан, қарсы тараптың ұсынылған ымыралық шешімді

қалай бағалайтынын ешбір мемлекет қайраткері нақты айта алмайды, дәл осындай

жағдай дипломаттарды жиі-жиі коммуникация жасауға итермелейді.

Фирон (Fearon, 1995) моделінде сипатталғандай, осында берілген ойынның

екі қатысушысы бар: «Сигнал беруші» және «Нысана», олар

деп бел-

гіленген; ойын төрт кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде «Табиғат»

тәуелсіз,

жалпыға мәлім, дискретті үлестіру функциясына сай

(x ортақ элемен-

тімен бірге) келіссөз кеңістігінде әрбір i ойыншыға нәтижеге байланысты

пайдалылық функциясын құрады. Әрбір ойыншының үш түрлі пайдалылық

функциясы болады, сондықтан

функциясының деген қосымша

түрлері бар. Мұндағы l, m және h деген жоғарғы индекстер моделіміздің бірнеше

О’Нилл (O’Neill, 2001) келіссөздегі «мәселе кеңістігін» ықтимал нәтижеге жету жолындағы қашықтықты

анықтауға болатын кеңістік деп түсінбеуді ұсынады. Мен мұнда талдауды күрделендірмеу әрі оны бұрынғы

зерттеу нәтижесімен байланыстыру үшін стандартты тәсілді қолданамын.

Пайдалылық функциясы типіне сай қосымша шектеулердің болғанын ескерсек, бұл модель соғыс шығыны

белгісіз болғанда құрылған модельге ұқсас. Көрнекілік мақсатында мұнда ымыраға келу нәтижесіне қатысты

ойыншының пайдасы белгісіз болғандағы модель құрылған. Бұл мәселе бойынша А қосымшасында берілген

Фирон моделіне қатысты талқылауды қараңыз.

Теория

жерінде қолданылады. Олар тиісінше «төмен», «орташа» және «жоғары» дегенді

білдіреді. Пайдалылық функциясы сөз болғанда, аталған жоғарғы индекстер тө-

менде сипатталатын ойыншының бір байламға келу дәрежесін көрсетеді. Ойын-

шылардың мәмілеге келу нәтижесіне қатысты қалауы бір-біріне қарама-қарсы

болады, сол себепті барлық z үшін

функциясының x мәні артады, ал

функциясындағы x мәні тек қана азаяды. Ойыншылардың пайдалылық функция-

сы туралы ақпарат құпия сипатқа ие.

Екінші кезеңде Сигнал беруші үлкен, бірақ шегі бар хабарламалар жиынты-

ғынан Нысанаға y ∈ M хабарламасын жібере алады. Мысалы, m ≠ h болғандағы m,

h ∈ M делік. Хабарлама жіберілгеннен кейін Нысана

үш шешім нәти-

жесінің біреуін таңдайды, мұндағы

болады.

Соңғы кезеңде

Сигнал беруші r ∈ R ≡ {0, 1} таңдайды, мұндағы r

1 соғысты бастау шешімін,

ал r

0 бейбітшілікті білдіреді де, осымен ойын аяқталады. Соғыс болса, Сигнал

беруші р ықтималдығымен жеңеді, Нысана 1 – p ықтималдығымен жеңіске жетеді

және жеңіске жеткен ойыншы X мәніне сай өзі бәрінен бұрын қалаған нәтижеге

қол жеткізеді: Сигнал берушіге – 1, ал Нысанаға 0 тиесілі. Ойыншылардың жал-

пыға мәлім c

соғыс шығыны болады. – жетілдірілген Байес тепе-теңдігі

жағдайында y сигналы болғандағы Сигнал берушінің

типі жайлы Нысананың

қазіргі уақыттағы тұжырымы. Бұл ойын 3.1-сызбада көрсетілген. Ойын элемент-

терін мейлінше анық көрсету үшін Сигнал берушінің хабар беру торабындағы бір

ғана тармақ пен Нысананың оған жауап беру тораптары берілген. Ойыншының

бейбіт нәтижеге қол жеткізудегі пайдалылық функциясының жоғарғы индексі

мен «Табиғат» түрткісі әдейі көрсетілмеген.

3.1-сызба. Сигнал беру ойыны

Осы модельді әдебиетте көрсетілген басқа модельдермен мейлінше байла-

ныстыру үшін мен ойыншы қалауының белгісіздігі экстремалды нәтижеге емес,

мәмілеге келу жолын таңдауға ғана байланысты деген болжамға сүйенемін.

Төменде берілген болжамдарға сай соғыс болмай қоймайтын жағдайда, Нысана келіссөз кеңістігін таңдай

алмайды деген болжам талдауда қарастырылатын жағдайды жеңілдетеді. Бұл болжам талдау нәтижесіне

айтарлықтай ықпал етпейді. Дегенмен айта кетерлігі, Нысанаға экстремалды нәтижені таңдауға мүмкіндік

бергенде де, осы модельдегі шығынсыз сигнал беру тепе-теңдігі жойылатынына кепілдік жоқ.

Талап ауқымы

Сондықтан біз барлық z үшін және деп белгілей-

міз. Осыдан шығатын тұжырым бойынша соғыс болған жағдайда пайда Сигнал

беруші үшін

, ал Нысана үшін болады.

Мен сондай-ақ ойыншылардың қалауы жөнінде бірнеше болжам жасаймын.

Біріншіден, ойыншылар X кеңістігіндегі ең аз қалайтын нәтижеге (шартты түрде,

) қол жеткізгеннен гөрі соғысты таңдайды, сондай-ақ X пен соғысқа бару

аралығындағы келіссөз барысында қол жеткізуге болатын үш ықтимал нәтиженің

кем дегенде біреуін таңдайды (шартты түрде,

және ).

Екіншіден, әрбір ойыншы қарсыласы ең қалаулы ымыра нәтижесін ала алмаған

жағдайда, соғысқа баруға дайын не дайын емес екенін білмейді. Басқаша айтқанда,

үш ымыралық шешімнің ішінен ең қалаулысына қол жеткізбеген күнде екі жақ та

бір-бірінің соғысуға ниетті не ниетті емес екенін білмейді. Шартты түрде, Сигнал

беруші үшін бұл

және болатынын

білдіреді. Нысана үшін бұл

және

болатынын білдіреді. 3.2-cызба – осы болжамға сай келетін Сигнал беруші түріне

арналған пайдалылық функциясының бір мысалы.

3.2-сызба. Сигнал берушінің пайдасы көрсетілген мысал

Белгісіздіктің мұндай типі ex ante (күні бұрын) екі тарап та соғысудан гөрі келі-

сілген шешімнің қабылдануын бірдей қаламауы мүмкін деген болжамға негіздел-

ген. Бұл – даулы болжам, өйткені әдеттегі болжамға сай, ойыншылардың қалауы

тәуекелді болдырмау мүмкіндігі аз да болса қарастырылған пайдалылық функ-

циясы көмегімен модельденуі керек. Бұл функция талқыға түскен (екі тарап та

иеленуге ұмтылған) игілік бөлінетін болса, екі тарапқа да тиімді келісілген шешім

болуға тиіс деген тұжырымға негізделген. Соған қарамастан, мен жоғарыда си-

патталған белгісіздік түрі бар екенін топшылаймын, өйткені ол біз қарастыратын

нақты жағдайда көрініс табады. Мысалы, Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында

Британия мен Германия Чехословакияға қатысты келіссөз жүргізгенде, Германия-

ның Судет аймағын ғана аннексиялауға жол беретін келісілген шешімнің қабылда-

натын-қабылданбайтынын ешбір тарап білген жоқ. Шын мәнінде, тараптар нағыз

Теория

ымыраға келіссөз барысында ғана қол жеткізеді, келіссөз алдында тараптар бір-

бірінің қандай жеңілдікке баруға дайын екенін білмейді. Әдетте ымыраға келген

тараптар басында бас тартпаймыз деген ұстанымынан, соңында біршама шегінуге

мәжбүр болады. Осындай белгісіздік типін дәстүрлі жолмен модельдеу ымыраға

келуге мүдделі және мүдделі емес типтер бар деп болжауды қажет етеді. Дегенмен

бұл жайт екі тарап та қабылдауға ниетті өзара келісілген шешім болмауы мүмкін

дегенді білдіреді. Мұндай белгісіздіктің себебі неде, әрі оны дәстүрлі модельдеу

тәсіліне бейімдеуге бола ма деген сұраққа нақты жауап беру қиын. Мұндай белгі-

сіздік бар, әрі оны халықаралық саясат моделінде ескеру керектігі анық, сондықтан

олар осында көрсетілген белгісіздік құрылымын негіздеп береді.

Алғашқы болжамда тепе-теңдік жағдайы болуы үшін қажетті шарттар бар, мұн-

дағы тепе-теңдік жағдайында Сигнал беруші тараптың арзанқол хабарламасы Ны-

сана түйген тұжырымдамаға әсер етеді. Екі тарап та бір байламға келе қоймаған

(келіссөз нәтижесінің үш нұсқасы ішіндегі ең аз қалағанын ұсынған күннің өзінде

соғысуға мүдделі емес) болып көрінгісі келмейді, ойыншылардың осындай ние-

ті өзгермейінше тепе-теңдік жағдайы сақталады. Бұл тепе-теңдік жағдайында бір

байламға келе қоймаған әрі орташа бір байламға келген Сигнал берушілер Нысана

ұсынбайынша күресетінін, ал табанды түрде бір байламға келген Сигнал бе-

рушілер көптеген талабы

орындалмайынша күресетінін жеткізеді. Осылайша

Сигнал берушінің көп талабы орындалмайынша, соғысамын дегеніне Нысана сөз-

сіз сенеді. Сигнал беруші

-ді қабыл алып, келісімге келетінін мойындаған кезде

Нысана оның

-ді қабылдайтынын біледі. Бірақ Нысана Сигнал берушінің де

қабылдайтынына сенімсіз болады. Шындығында, қарсы тараптың

алу туралы

талабын естіген соң Нысананың «Сигнал берушіге

ұсынса, ол соғысқа бармай-

ды» деген сенімі нығая түседі. Келесі бөлімде шығынсыз сигнал беру логикасының

мысалы ретіндегі тепе-теңдік алгебралық тұрғыдан түсіндіріледі, бұл бөлім зерт-

теудің техникалық (әдістемелік) жазбасына қызығушылық танытқандарға арнал-

ған. Одан кейінгі бөлімде сигнал берудің динамикасы талданады.

Тепе-теңдік алгебрасы

Осы тепе-теңдікте Сигнал берушіні толық байламға келген (y

h) тип деп та-

ныған Нысана

(байламға келе қоймаған Нысана болса), максималистік

та-

лабын орындауға ұсыныс жасайды, өйткені бұл Нысана бұдан басқа ұсыныс

тың

Көшбасшылардың әлемдегі қауіп-қатердің алдын алуды аса қаламау қағидасының бұзылуын бірқатар шарт

негіздеп бере алады. Көшбасшы тым болмағанда -ге қол жеткізу – мемлекеттің қауіпсіздігін немесе көш-

басшының билік басында қалуын қамтамасыз етеді деп пайымдауы мүмкін. Сондықтан көшбасшы ең тиім-

сіз нәтижелер арасындағы үлкен айырмашылыққа мән бермейді, бұл төңірегіндегі қауіп-қатерді болдыр-

мау шартының бұзылуына әкеледі. Кейде территория сияқты кейбір игілік бірліктері басқаға қарағанда өте

құнды болуы мүмкін. Пауэлл (Powell, 2006) де өз мойнына міндеттеме алу мәселесін бөлмей қарастырып, өз

кезегінде мұны мәмілеге келуге жол бермеу деп санайды. Біздің модельдегі белгісіздік қарсыластың келіссөз

жайында жоғарыда аталған жағдайды ескеруді ойлай ма, жоқ па деген сауалдан туындайтын белгісіздікке

байланысты. Осы модельдегі белгісіздік туралы болжамның бұрынғы зерттеулерге айтарлықтай қайшы кел-

мейтінін түсіну үшін, халықаралық саясаттағы қауіп-қатер қалауы туралы болжамдар жете айқындалмаған

деген пікір білдірген О’Ниллдің (O’Neill, 2001) еңбегін қараңыз. Осыған байланысты мына еңбектерді қара-

ңыз: Reiter (2009, Chapter 3), Gottfried, Trager (2016).

Талап ауқымы

соғысқа әкеп соқтыратынын біледі. Нысананың басқа типтері мұндай нашар

нәтижені қабылдауға ниетті болмағандықтан, мәмілеге келуден мүлдем бас тарта-

ды. Келіп түскен h хабарламасына жауап ретінде толық байламға келген Нысана-

ның екі типі соғыс тұтанатынын біле тұра,

ұсынысын жасайды. Бұдан шығатын

тұжырым: әлі байламға келе қоймаған

Сигнал берушісі үшін h күшті сигналын

жіберудің болжалды пайдасы

болады, себебі бұл тип

соғысқа баруды мүлдем қаламайды. Орташа байламға келген

Сигнал берушісі

үшін h күшті сигналын жіберудің болжалды пайдасы

болады, себебі бұл тип қабылдаудан гөрі соғысқа баруды жөн деп санайды.

Нысана m сигналын алғанда қалай жауап береді? Нысана Сигнал беруші со-

ғысқа барғаннан гөрі

-ді қабылдайтынын біледі. Бірақ Нысана Сигнал беруші

-ді де қабылдауға ниетті екенін жақсы түсінеді. Дегенмен Сигнал берушінің әлі

байламға келе қоймаған

типіне жату ықтималдығы тым жоғары болмаса әрі

Нысананың өзі де сондай типке жатса, Нысана

-ді алып, бір шешімге келуді

қолдайды. Егер Нысана толық байламға келген тип болса, онда ол

-ді ұсыну

арқылы соғыс бастау қаупін төндіреді. Бұдан шығатын тұжырым: әлі байламға

келе қоймаған Сигнал беруші үшін m сигналын жіберудің болжалды пайдасы –

, ал орташа байламға келген Сигнал

беруші типі үшін

болады.

Мұндай жағдайда тепе-теңдік шарттар талабына сай, әлі байламға келе қойма-

ған Сигнал беруші типтер өздерін толық байламға келмеген Сигнал беруші тип

ретінде танытуға ниетті ме? Олардың ниеті болуына мына шарт орындалуы қа-

жет: олардың h сигналын жіберу арқылы өздерін толық байламға келген типке

жатқызумен байланысты болжалды пайдасы m сигналын жіберумен байланысты

болжалды пайдасынан аз болуға тиіс. Осы көрсетілген пайда әлі байламға келе

қоймаған Сигнал беруші типі

болған кезде m сигналын жіберуді қалайды деген тұжырымға негізделген.

Ал орташа байламға келген Сигнал берушілер m сигналын жіберуде мына шарт

орындалуға тиіс:

Ескерту: Нысананың әлі байламға келе қоймаған типке жату ықтимал-

дығы тым жоғары болмаған жағдайда, аталған шарттың екеуі де қолданылады.

Егер олай болса, өте оңтайлы деген

мәмілеге келу мүмкіндігі тараптарды ын-

таландырмай қоймайды. Сол себепті әлі байламға келе қоймаған Сигнал беру-

ші типтер өздерінің қаншалықты байламға келгенін жасыруға тырысады, сигнал

Теория

беру тепе-теңдігінің бұл формасы мүмкін болмай қалады. 3.1-ұйғарымда осы тепе-

теңдіктің шартты сипаттамасы көрсетіліп, оның болуына қажетті шарт айқындал-

ған: ойыншылардың әлі байламға келе қоймаған типке жатқызылу ықтималдығы

тым жоғары болмауы қажет.

3.1-ұйғарым: барлық i үшін жеткілікті дәрежеде төмен болғанда, m және

h сигналдары позитивті ықтималдықпен жіберілетін жетілдірілген Байес тепе-

теңдігі орнайды:

(1)

(2)

(3)

Сигнал беруші Нысана әлі байламға келе қоймаған типке жататынына біршама

сенімді болғанда, ақпараттық сигналы бар, бірақ 3.1-ұйғарымдағы сипаттамадан

өзгеше сипатқа ие тепе-теңдіктің орнауы әбден ықтимал. Дегенмен бұл

тепе-теңдік ойыншының пайдалылық функциясының халықаралық қатынастар

туралы зерттеулерде қарастырылмаған өзгеше форманы қабылдауын талап

етеді. Сондықтан мен осындай тепе-теңдік динамикасын қарастырмаймын. Оған

қоса, 3.2-ұйғарымда Нысананың

максималды концессия жасау ықтималдығы

айтарлықтай аз екені белгілі болғандағы кез келген бөлгіш не жартылай бөлгіш

тепе-теңдіктің 3.1-ұйғарымдағыдай сипатқа ие болатыны көрсетіледі. Осылайша

біздің модельдің негізінде мынадай сенімді эмпирикалық болжам жасауға

болады: мүдделі мемлекеттің әрбірі келіссөз нәтижесінің үш нұсқасы ішіндегі

аса қаламайтынын таңдауы екіталай деген берік сенім болғанда, сигнал беру

3.1-ұйғарымдағыдай сипатқа ие болады.

3.2-ұйғарым: үшін тым төмен болғанда, Сигнал берушілер бірден көп

хабарлама алмасқан жағдайда кез келген таза стратегиялық тепе-теңдік 3.1-ұйға-

рымдағыдай сипатқа ие болады.

Осы сияқты бос сөзге негізделген коммуникация моделінде Сигнал берушінің

әлі байламға келе қоймаған типке жатқызу ықтималдығы айтарлықтай төмен

болғанда, өзара байланыс жасау мүмкіндігі соғыс ықтималдығын ешқашан

арттырмайды. Керісінше, кейде коммуникация соғыстың болу ықтималдығын

азайтады. Мұндай нәтиже 3.3-ұйғарымда көрсетілген. Ескерту: бұл нәтиже

абырой-беделге негізделген сигнал беру моделі мен әдебиеттегі басқа да

модельдерге қайшы келеді.

Барлық дәлелдер А қосымшасында берілген.

Sartori (2005), Slantchev (2010a, 136–141).

Талап ауқымы

3.3-ұйғарым: үшін тым төмен болғанда, бос сөзге негізделген комму-

никация кезеңіндегі ойында жетілдірілген Байес тепе-теңдігі (ЖБТ) болатын еш-

бір стратегияның соғысқа апару ықтималдығы дәл осындай, бірақ коммуникация

жүрмейтін ойындағы ықтималдықтан жоғары болмайды.

Бұл модельдегі мәселенің жартылай бөлінбеу шарты қос тарап соғысудың ор-

нына келіссөз жүргізіп, бір шешімге келген кезде, Нысананың пайданы түгел өзі

ғана иемденіп қалуына жол бермейді. Десек те, көбінесе келіссөз жемісі қатысу-

шы тараптардың бәріне ортақ. Мұндай шарт сақталғанда, жоғарыда сипатталған

белгісіздік жағдайында шығынсыз сигнал беру болмай қалмайды. Негізінен, ойын

динамикасы осында сипатталған шартқа сай (А қосымшасын қараңыз).

ТАЛҚЫ

Қарсыластар арасында байланыс орнатуға болады, өйткені кейбір Сигнал бе-

руші типтер өздерінің толық байламға келмеген типке жататынын мойындайды.

Олар өздерін толық байламға келгендей етіп көрсетуге ынталы болғанымен, не-

ғұрлым қолайлы мәмілеге келу үшін бір тоқтамға келе қоймағаны туралы ақпа-

ратты қарсы тарапқа жария етуге мүдделі болады. Әйтпесе әлдеқайда жоғары та-

лап қойып, өздері қаламаған тәуекелге тап болуы мүмкін. Жоғары талапқа қарсы

тарап наразылық білдіруі, ал орташа (орынды) талаптың қабыл алынуы ықтимал.

Сигнал беруші өзінің шынайы қалауын жасырған жағдайда, тараптарға ешқандай

келісімге келмеу қаупі төнеді. Мұндайда ол Нысананың біржақты әрекетіне кө-

нуден гөрі соғысуға мәжбүр болуы ықтимал. Сигнал беру тепе-теңдігіндегі ойын-

шылар стратегиясы 3.3-сызбада көрсетілген.

Сигнал беру мына бір жайтқа негізделген: Нысана қақтығысты болдырмайтын

мәмілеге келу мүмкін емес деп пайымдағанда, өз ұстанымынан еш шегінбейді.

Өз байламын асыра бағалау тәуекелі деген – осы. Осылайша сигнал берудің бұл

түрі талаптар ауқымы проблемасы туындағанда, яки қақтығысқа апармайтын

шешім екеуден асқанда ғана жүзеге асады. Сигнал берушінің қауіп төндіру-төн-

дірмеуі, ал Нысананың кейін шегіну-шегінбеуі деген бір ғана таңдауы болса,

осында талданған сигнал беру жағдайында тараптардың қандай да бір байламға

келуі туралы хабар алмасу (коммуникация) мүмкін емес, өйткені келіссөз бары-

сында көп талап қою, тіпті аз нәрсеге қол жеткізу қаупін тудырмайды. Сондықтан

тараптардың шын ниетін (байламын) жасыруға деген ынтасы жартылай бөлетін

тепе-теңдіктің болмайтынын білдіреді.

Қарсыласты тыныштандыруға да көмегі болмайтын жеңілдік (концессия) жасамауға деген ынта қақтығыс

барысында (сол концессия мемлекеттің тағдырына ықпал ететін жағдайда) зор болады. Бұл жағдай дәл осы

модельде анық көрсетілмеген, дегенмен ол көптеген тарихи маңызы бар халықаралық келіссөзде көрініс тапқан.

Теория

3.3-сызба. Сигнал беру тепе-теңдігіндегі ойыншы стратегиясы

Мұндағы байлам туралы ақпарат дипломатиялық сигнал берудің басқа да көп-

теген модельдеріндегідей қақтығыс қаупін төндіру арқылы жеткізілмейді.

Толық

байламға келген Сигнал беруші типтер басқа типтер жібергісі келмейтін сигнал

жіберсе, соғыстың тұтану ықтималдығы азаяды. Бұған себеп: қақтығыстың бас-

тамашысы Сигнал беруші ғана бола алады. Сондықтан да толық байламға келген

Сигнал берушілер осындай сигнал бергенде, олардың әлдеқайда жақсы ұсыныс алу

ықтималдығы артып, қақтығыс бастау ықтималдығы азаяды. Бұған қоса, модельдің

рационалды деп көрінген параметрлерінің көбінде осында сипатталған сигнал беру

механизмдерінің болуы қақтығыстың болу ықтималдығын арттырмайды, не іс жү-

зінде соғыс ықтималдығының төмендеуіне себепші болады.

Сигнал беру динамикасын түсіну үшін, алдымен, Сигнал берушінің жоқ жерден

сенім ұялата алмайтынын ескеру керек. Нысана ойынды Сигнал беруші ең нашар

шешім ұсынған күннің өзінде күреспейтініне сенімді болып бастағанда, құпия дип-

ломатиялық сигнал оны аталған сенімінен айныта алмайды. Мұның себебін түсіну

үшін Сигнал беруші мәмілеге келуді талап еткен кездегі Нысананың дилеммасын

Осы мәселеге байланысты әдебиеттердегі басқа да модельдерді қарастырған мына еңбекті қараңыз: Slantchev

(2010а, 136–141). Бір тарапқа толық ақпарат берілмеген дағдарыс жағдайындағы келіссөздерді сипаттай келе,

Бэнкс (Banks, 1990) әлдеқайда толық байламға келген мемлекеттің бір байламға келе қоймаған мемлекетке

қарағанда, қақтығысқа тап болу ықтималдығы әлдеқайда жоғары немесе бірдей деп көрсеткен. Дегенмен

Фирон (Fearon, 1995) толық байламға келген мемлекеттер мұндай қауіпке жиі тап бола бермейді дегенді алға

тартады. Бұған қоса, Фэй және Рамси (Fey and Ramsay, 2011) көрсетіп өткендей, Бэнкс зерттеуінің нәтижесі

екі жаққа да толық емес ақпарат берілетін жағдайда қолдануға жарамайды.

Талап ауқымы

қарастырайық. Нысана Сигнал берушінің ымыраға келуге дайын екенін біледі, бі-

рақ оның соғысқа бармастан мүлде қаламаған нәтижені қабылдайтынын не қабыл-

дамайтынын білмейді. Мәмілеге келу талабына қарап, Сигнал берушінің бір бай-

ламға келе қоймаған тип екені анық болса, онда Нысана Сигнал берушіге шешімге

келудің ең нашар нұсқасын ұсынады, бұл жағдайда Сигнал берушілер ешқашан

мәмілелік талап қоймайды, сондықтан өзара ешбір сигнал берілмейді. Сонымен,

өзара байланыс орнатып, сигнал беру басталған кезде Сигнал берушінің «Ымы-

раны қалаушы» (Нысана, ең болмағанда, ымыралық шешімге келіспейінше, күре-

суге дайын тұрған тип) екеніне қарсы тарап біршама сенімді болуға тиіс. Мұндай

жағдайда Нысана Сигнал берушінің қаламаған шешімді қабыл алмайтындығына

сенімді болады, сөйтіп, кейбір Нысана типтері ымыраға келу талабына көнеді. Бұл

динамика 3.4-сызбадағы вертикаль осьте көрсетілген.

3.4-сызба. Сигнал беру тепе-теңдігінің динамикасы

Теория

3.1-ұйғарымға сай, өзара сигнал беру екі тарап та бір байламға келе қоймаған

типке жатпаған кезде ғана мүмкін болады. Алайда тараптардың аталған типке

жату ықтималдығы біршама жоғары болса, басқа факторларды да ескеруге тура

келеді. Мысалы, 3.4-сызбадағы горизонтальды осьте суреттелгендей, бастапқыда

Нысана толық байламға келген тип екеніне қарсы тарап біршама сенімді болған-

да сигнал беру сәтсіз болуы мүмкін. Бұған себеп: мәмілеге келуді талап етудің

өзі көп жағдайда мәмілеге әкеле бермейді, сондықтан Сигнал берушілер тіпті аз

нәрсеге қол жеткізуге мүдделі болса да, аса биік талап қоюға тәуекел етеді. Биік

талаптың қабылдануы екіталай, алайда ол орындалмаған күннің өзінде, орнына

ұсынылатын шешім мәмілелік нәтижеге қарағанда, жақсы боларына сенеді. Сон-

дай-ақ аталған сызбада күштер (күш-қуат) динамикасының сигнал беруге тигі-

зетін ықпалы көрсетілген. Сигнал беруші неғұрлым қуатты болса, соғұрлым ол

сигнал беру тепе-теңдігін бұза отырып, қарсыласқа қоқан-лоқы көрсетуге мүд-

делі. Екінші жағынан, Нысана неғұрлым күш-қуатты болса, соғұрлым ол қарсы

тарапқа (Сигнал берушіге), ымыраға келу ұсынысы жасалғанына қарамастан, қо-

сымша талап қоюға мүдделі болады. Мұндай жағдайда да коммуникация жасау

мүмкіндігі болмайды.

Қақтығыстың болу ықтималдығына коммуникацияның қандай әсер ететіні

3.5-сызбада көрсетілген.

3.5-сызба. Соғыс ықтималдығы

Талап ауқымы

Сызбаның сол жақ бөлігінде коммуникация соғыс ықтималдығын тек қана

азайтатынын көреміз. Сигнал берушінің толық байламға келген типке жататы-

ны анық болатын жағдайда, коммуникация жасаудың артықшылығы белгілі бір

дәрежеге дейін өседі де, коммуникация жоқ кездегі тепе-теңдік жағдайындағы

қақтығыс ықтималдығы үздіксіз азайып, ақырында бос сөзге негізделген тепе-

теңдіктегі қақтығыс ықтималдығына тең болады. Мұның себебі мынада: қарсы

тараптың бір байламға келгені туралы сенімді сигналдың жоқтығына қарамастан,

Нысана Сигнал берушінің толық байламға келген типке жататынына көз жеткіз-

генде, қақтығысқа тәуекел етуге ниетті болмайды. Сызбаның оң жақ бөлігінде

Сигнал беруші толық байламға келген тип екеніне Нысана сенімін жоғалтпайын-

ша, Сигнал берушінің орташа байламға келгеніне сенімсіз болады. Сондықтан да

Нысана Сигнал берушінің максималистік талаптан аз талабына жауап ретінде

орташа дәрежелі мәміле жасасуды ұсынуға аса құлқы болмайды. Нәтижесінде

Сигнал беруші максималистік талаптан аз талап қоюға ниетті болмай қалады,

салдарынан коммуникациялық тепе-теңдік бұзылып, қақтығыстың болу ықти-

малдығы күрт артады.

Бұл нәтиженің Фирон (Fearon, 1995) еңбегіндегі қорытындыдан өзгеше бо-

луының негізгі себебі – Фирон моделінде соғысқа жол бермеудің барлық артық-

шылығын Нысана иемденеді. Бейбітшілікті сақтау сияқты игіліктің басым бөлі-

гінің Нысана үлесіне тиюінің себептері: (1) бұл модельде «алсаң ал, алмасаң қой»

деген ұсыныс элементі бар; (2) мұнда шексіз бөлінетін мәселе кеңістігі бар. Осы

модельде қауіп-қатер төнген Нысана Сигнал берушінің типін біле тұра, оған те-

пе-теңдік жағдайында «алсаң ал, алмасаң қой» деген ұсыныс жасағанда, Сигнал

беруші үшін соғыс пен бейбітшіліктің дәрежесі бірдей болып қалады. Нәтиже-

сінде Сигнал берушінің қарсы тарапқа ақпарат беруге ынтасы болмайды: бейбіт

шешім табылған күннің өзінде Сигнал беруші оның соғыстан еш артықшылығы

жоқ деп пайымдайды. Егер осы екі болжамның біреуін алып тастасақ, онда Ны-

сана келісілген шешімнен туындаған пайданы түгел иемденбеуі мүмкін. Демек,

Сигнал беруші өзінің қай типке жататынын білдіруге ынталы болады, ал шығын-

сыз талаптар ауқымы арқылы Нысанаға қажетті ақпарат жеткізіледі.

Шексіз бөлінетін мәселе кеңістігі бар «алсаң ал, алмасаң қой» моделін зерт-

теу қызықты болғанымен, әдетте келіссөзге қатысатын тараптар бейбітшілікпен

байланысты артықшылықты мейлінше біркелкі бөліп алуға мүдделі болады.

Мемлекеттер толық байламға келгенде әрі нақты бір мәселеге байланысты соғы-

суға ниетті болғанда, күш қолданып, шығынға батқаннан гөрі, мұндай әрекетке

бармаудың жолын табуды қалайды. Осыдан болар, толық байламға келген мем-

лекеттер өздерінің қай типке жататынын білдіруге ынталы болады. Ал Фирон

Осы модельде қолданылатын параметрлердің мәні:

Осында берілген талдау Фиронның (Fearon, 1995) соғысты рационалды тұрғыда сипаттауға арналған еңбегін-

дегі негізгі тезистен бастау алмайды, әрі оны сынамайды.

Теория

моделінде, керісінше, тек бір байламға келе қоймаған мемлекеттер ғана емес, сон-

дай-ақ байламға келген мемлекеттер де өздерінің типін жария етуге ынталы бол-

майды. Өйткені жарияласа да, жарияламаса да нәтиже бірдей. Бұдан шығатын

қорытынды: шығынсыз сигналдардың еш ақпарат бермеуі қарсыластардың өзде-

рін қандай байламға келгенін жасыруымен ғана емес, сонымен қатар тараптардың

бір-біріне сенімді сигнал беруге ынталы болмауымен де байланысты.

Тарихта болған көптеген дағдарысты алып қарасақ, ойдағыдай сигнал беріп, та-

бысқа жеткен Сигнал берушілердің еш пайда таппайтыны қарастырылған модель

акторлардың сол уақыттағы жағдай жөніндегі болжамына сай келмейтінін көрсе-

теді. Мысалы, Кариб дағдарысы кезінде Кеннеди әкімшілігі Кубаға әуеден шабуыл

жасап, Кеңес Одағымен қақтығысқа баруға ниетті болғанына қарамастан, әкімші-

лік мүшелері бұлай істемей-ақ қарсыласты зымырандарын алып кетуге мәжбүр

еткеніне қуанды. АҚШ билік басындағыларының үлкен қауіптің беті қайтқанына

соншалықты риза болғанына қарап, сол кезде Кеңес Одағы бейбітшіліктен туын-

даған барлық игілікті иемдене алмады деген тұжырым жасауымызға болады.

Нақты жағдайда ынтымақтастықтан түскен пайда мүдделі тараптар арасын-

да бөліске түседі. Өйткені көп жағдайда үздіксіз бөлінетін мәселе кеңістігі бол-

майды, немесе осында қарастырылған мәселелер ауқымынан тыс күрделі себепке

сай, іс жүзінде акторлар мәселе кеңістігін бөліске түседі деп санамайды. Фирон

(Fearon, 1995, 389–390 беттер) мен Пауэлл (Powell, 2006) рандомизациялау құ-

рылғысы немесе игіліктің басқа тарап иелігіне ауысуы сияқты механизм мәселесі

кеңістігін бөліске түсіру үшін қажет, сондықтан мәселенің бөлінбейтіні өздігінен

соғысқа қисынды себеп бола алмайтынын тұжырымдайды. Сонымен қатар олар

мемлекеттің мәселелер бөлінбейді деген түсінікті жиі басшылыққа алып әрекет

ететінін атап өтті. Бұған мынадай факторлар себеп болуы мүмкін: элиталардың

қақтығыс нәтижесінде не болатынын зерделеу,

тараптардың байланысқа тү-

суіне себеп болған мәселелердің ерекшеліктері,

міндеттеме алу мәселелерінің

логикасы,

екі мемлекеттің таңдау жасау мүмкіндігін шектейтін басқа держа-

валардың ұстанымы,

нақты бір жағдайда келіспеушілік тудырған мәселенің

Goddard (2006).

Hassner (2003).Тіпті территорияны бөлісудің өзі оңай емес. Дағдарыс кезінде қолжетімді әскери технология-

лардың барын ескерсек, кейбір аймақтар басқаларға қарағанда айтарлықтай жақсы қорғалған, сондықтан

олар аса құнды. Оның жарқын мысалы ретінде 1941 жылғы Гитлердің пайымдауын келтірейік: ол АҚШ-пен

соғысуы әбден мүмкін еді, сондықтан жаулап алынған аймақтарды сақтап қалу үшін Германия бүкіл Еуропа

кеңістігін бақылауға алуы қажет деп сенді. Бұл Гитлерді қарсыластармен ымыраға келіп, азырақ аумақтарды

қосып алуды аса қаламай, соңында 1941 жылы Ресейге шабуыл жасауға итермеледі. Осыған байланысты

қараңыз: Kershaw (2007, pp. 54–90). Фирон (Fearon, 1995, pp. 389–390) территорияларды бөлісу оңайға түс-

пейтін жағдайдағы ұлтшылдықтың кең етек алуын қарастырады.

Powell (2006).

Фирон (Fearon, 1995, pp. 389–390) мемлекетке қарсылас оның аумағының бір бөлігін жаулап алғанын өтеу

үшін басқа бір жерден аумақ беру мәселесін қарастырады. Дегенмен көп жағдайда үшінші бір мемлекеттің

қарсылығынан мұндай өтеу шарасы мүмкін болмайды. Мысалы, Қырым соғысына дейінгі кезеңде Осман

империясы аумағының бір бөлігі Ресейге өткені үшін Францияның Бельгия аумағы есебінен компенсация

талап етуіне Британия қарсы болды. Қараңыз: Puryear (1931, p. 272).

Талап ауқымы

айтарлықтай көп болмауы.

Іс жүзінде келіссөздердегі абырой-бедел де мәселе-

нің бөлінбеуіне байланысты. Шеллинг атап өткендей, Калифорниядан бас тар-

туды ұсынып қойғаннан кейін, АҚШ-қа енді одан басқа аумақтарды бермеймін

деп сенімді көріну қиынға соғатын еді. Өзге айқын бөлу сызықтарының болмауы

бастапқыда топтастырылған аумақтар енді бөлінбейді деген сенімге жетелейді.

Бұған тағы бір себеп – мемлекет басшыларының жеке моральдық кодексіне сү-

йеніп, бір-біріне талап қоюы немесе ұсыныс жасауы. Гитлердің Судет облысын

Германияға беруді талап етуі орынды көрінгенімен, сол жердегі немістерді қор-

ғау желеуімен Чехословакияны басып алған кезде, Батыс елдері араласпаған күн-

нің өзінде, ол «Чехословакияның төрттен үш бөлігін» беруді талап ете алмады.

Мюнхен конференциясына дейінгі және конференция барысындағы дипломатия-

лық келіссөздерде ешбір тарап мұндай талап пен ұсыныстарды қарастырмаған.

Әдетте Нысаналардың ынтымақтастықтан түскен пайданы түгелдей иемден-

беуінің тағы бір себебі – екі жақтың да қалауы болатын келіссөз нәтижелері қос

тараптың да әрекет етуін талап ететіні. Мысалы, әскерді шекарадан алып кету

қажет болса, мұндай қадамға екі тарап та баруға тиіс жағдайлар болады. АҚШ

Кувейт аумағындағы Ирак әскерінің қауіпсіздігіне жария түрде кепілдік бергенде

ғана, Саддам Хусейн өз әскерін белгіленген мерзім ішінде алып кетуге дайын бо-

лар еді. Әдетте тараптардың ешқайсысы біржақты ымыралық шешімге қол жеткі-

зе алмаса, олар келіссөз жүргізіп, келісімге келген жағдайда келіссөз нәтижесінде

қалыптасқан «оң сальдоны» өзара бөліседі.

Модельдегі сигнал беру динамикасына ықпал ететін тағы бір маңызды фак-

тор – қарсыластың қандай да бір мәмілеге келгеннен гөрі, соғысуға ниеті бар-

жоғына екі тараптың да сенімді болмауы. Нәтижесінде Нысана Сигнал беруші

ымыраға келу ұсынысын жасауға ниетті емес деп санағанда, өзі де бұдан былай,

Сигнал берушіге жеңілдік жасауға мүдделі болмай қалады. Бұл жайт бір байламға

келе қоймаған Сигнал берушілердің өздерін бір байламға келген тип етіп көрсету-

ге құлықсыз болуына әкеп соқтырады.

Қарсыластың ымыраға келу жөніндегі ұсынысты қабыл алатынына қос тарап

та сенімді болмайды деген тұжырым қисынды сыңайлы, өйткені ол дағдарыс

кезіндегі халықаралық акторлардың субъективті жай-күйін шынайы көрсетеді.

Дегенмен бұл тұжырым қос тарап соғысқа барудан гөрі, өзара келісіп қол

жеткізе алатын ымыраның болмау мүмкіндігін алға тартады. Басқаша айтқанда,

бұл болжам даулы болып көрінгенімен, оны осы модельде анық көрсетілмеген

күрделі стратегиялық процесті қарапайым етіп көрсету мақсатымен жасалған деп

қабылдағанымыз жөн. Бұған көз жеткізу үшін дағдарыс кезіндегі келіссөздерге

ортақ мына бір жайтқа назар аударыңыз: бірнеше ойыншыдан тұратын кейбір

комбинацияда соғыс болмай қоймайды.

Бұл әдейі модельденген стратегиялық

«Мәселелерді байланыстыру» тақырыбына арналған зерттеулер: Fearon (1995, pp. 389–390), Morrow (1992),

Trager (2011).

Schelling (1966, Chapter 2).

Мысалы, зерттеушілер ұсынған модельдерді қараңыз: Fearon (1994a), Schultz (2001), Kurizaki (2007),

Trager (2010).

Теория

контекстен туындай ма, әлде тікелей акторлардың қалауы нәтижесінен туындай

ма деген сұрақ әзірше маңызды емес. Сондықтан ойыншы қалауы соғысқа себепші

болуы мүмкін деген болжамды растау үшін осында берілген ойын моделін басқа

іргелі зерттеулерден алынған дағдарысты келіссөз модельдерімен ұластырса

болады. Егер солай істесек, ол әдіс біздің талдауды айтарлықтай күрделендіріп

жіберіп, қолданыстағы модель динамикасын түсініксіз етуі мүмкін, сол себепті біз

мұнда әлдеқайда қарапайым әдісті қолдандық.

Осылайша Фиронның «алсаң ал, алмасаң қой» деген ұстанымға негізделген

моделінің логикасы бірқатар жағдайда: қауіп-қатер төнген Нысана бөлінетін

мәселе кеңістігін жақындататын бірнеше нұсқаның ішінен өз бетінше біржақты

таңдау жасай алатын кезде және Сигнал берушінің қақтығысты не ұстанымнан

шегінуді болдырмайтын әлденеше таңдауы болған жағдайда ғана қолданылуы

мүмкін. Мұндай жағдайда шығынсыз сигнал ақпарат бермейді. Халықаралық

саясатта мұндай жағдай көп кездесе бермейді деген ой туындауы мүмкін. Әрине,

сигнал басқа да себеппен аз ақпарат беруі мүмкін. Мысалы, қарсылас үлкен же-

ңілдік жасап, қойылған талапты орындауға дайын екені белгілі болғанда, басқа

мемлекеттің өзін сол талапты орындату жолында күресуге дайын деп мәлімдеуі

қарсы тарапқа айтарлықтай маңызды жаңа сигнал жібермейді. Тіпті сенімді бол-

ған күннің өзінде, мұндай қауіп-қатер көздеген мақсатқа жеткізуі мүмкін.

Жоғарыда аталғандарға қоса, біздің талдау мемлекеттерді бұрынғыдан да көп

талапты орындап, қарсыласқа сұрағанын береді деген сенімнің қалыптасатынына

қарамастан, қарсыласпен ымыраға келуге итермелейтін себепті айқындап береді.

3.1-ұйғарымда сипатталған ақпарат беруші тепе-теңдікте, Нысана Сигнал беру-

шінің тек қана аралық концессияның маңызды екені туралы сигнал бергеніне көз

жеткізгенде, Нысана Сигнал берушіге ештеңе бермегеннің өзінде, оның соғысқа

бармайтынын біледі. Дегенмен кейде Сигнал беруші ымыраға келуге дайын екені

туралы сигнал жіберуді қалайды. Оның себебі: Сигнал беруші Нысанадан көпті

талап етіп, ол талап орындалмай қалған кезде құралақан қалудан қорқады. Осы-

лайша мәмілеге келуді талап ету арқылы Сигнал беруші бір нәтижеге қол жеткізу

ықтималдығын арттырғысы келеді. 3.2-ұйғарымда көрсетілгендей, аталған ойын

динамикасы дипломатиялық сигналдан бұрын қос тараптың да онша қаламайтын

ымыралық шешімді қабылдауға келісуі екіталай деген сенім орнағандағы ымыра-

ға келу туралы кез келген ұсыныс жасауымен байланысты.

СИГНАЛ БЕРУ ГИПОТЕЗАСЫ

Модельді талдау нәтижесінде келесі жағдайда қолданылатын гипотезалар:

(а) қарсыластардың әрқайсысы өте жағымсыз нәтижеге келісетіні екіталай бол-

ғанда әрі (b

) мәселе кеңістігі бөлінбейтіні анық болғанда немесе (b

) қос тарап-

тың өзара «алыс-беріс» (бір-бірінің талабын орындау) нәтижесінде ымыраға

келу мүмкіндігі бар кезде айқындалған. Бұл шарттардың жекеленген жағдайда

Зерттеушінің осы мәселеге арналған еңбегін қараңыз: Fearon (2002).

Талап ауқымы

қолданылып-қолданылмайтынын анықтау оңай емес, сол себепті бірнеше мы-

салды қамтитын стандартты әдісте осы факторларды ескеру айтарлықтай қиын.

Сондықтан мен төмендегі гипотезаларды осы шартты айтпай-ақ беремін (аталған

шарттар қарастырылатын жағдайдың көпшілігінде болады). 3.1–3.3-гипотезалар

осындағы модельді талдаудан туындаған. 3.4-гипотезаға сай, концессия жасаушы

мемлекеттің әлеуеті концессияны талап етуші мемлекетке қарағанда неғұрлым

жоғары болса, ол (концессия жасауға келіскен мемлекет) бұдан артық жеңілдік

жасамайды деген тұжырым қалыптасуы мүмкін. Бұл тұжырым 3.2-ұйғарымға

қарап жасалған мына болжамнан туындайды: мемлекеттің жағымсыз ымыраға

келу ықтималдығы төмен болғанда, оған сұрағанын берсе, концессия жасаушы

мемлекеттің өз ұстанымынан тағы да шегініп, жаңа жеңілдік жасау ықтималдығы

арта түседі. 3.4-гипотезаға арқау болған болжам: қарсыласынан әлдеқайда қуатты

мемлекеттің өзіне жақпаған шешімді/нәтижені қабылдауы екіталай. Осы модель-

ден басқа да көптеген гипотеза жасауға болады, жоғарыда бөліп көрсетілген төрт

гипотезаны қолда бар деректердің көмегімен бағалауға болады.

3.1-гипотеза: Құпия түрде қауіп төндірген, ұсыныс жасаған қарсылас іс жү-

зінде қауіп төндіруге дайын әрі оның ұсынысы шынайы деген сенім қалыптасады.

3.2-гипотеза: Қарсылас қауіп төндірген кезде жасалатын болжамның сенімді-

лігі талаптар ауқымын кеңейткен сайын артады.

3.3-гипотеза: Қарсылас өз ұстанымынан жартылай шегініп, жеңілдік (кон-

цессия) жасаған кезде, одан да әрі шегінуін талап етуге болады деген сенім (бұл

100% сенімділікті білдірмейді) күшейеді.

3.4-гипотеза: Концессия жасаушы мемлекеттің әлеуеті концессияны талап

етуші мемлекетке қарағанда неғұрлым жоғары болса, ол (концессия жасауға ке-

ліскен мемлекет) бұдан артық жеңілдік жасамайды деген тұжырым қалыптасуы

мүмкін.

ЭМПИРИКАЛЫҚ ЖАЗБА

Сигнал беру жөніндегі гипотезаның қалай тексерілгенін осы кітаптың

эмпирикалық бөлімінен қарай аласыз. Мұнда сол эмпирикалық жазба жайлы

кейбір бастапқы қағидаларға шолу жасалған. 3.6-сызбада Бірінші дүниежүзілік

соғысқа дейінгі кезеңнен хабар беретін британдық құжаттарды талдаудан шыққан

болжамға талаптар ауқымы моделінің қандай қатысы бар екені көрсетілген.

Сызбаның жоғарғы жағындағы жолақта тиісті тарауда сипатталған механизмге

сай түсіндірілген құпия дипломатиялық байланыс нәтижесінде жасалған

болжамдардың үлесі көрсетілген. Құпия дипломатиялық байланыс нәтижесінде

жасалған болжамдардың 5%-ға жуығы мемлекеттердің жоғарғы талап қоюы

ешқандай келісімге келмеу қаупін төндіреді деген пайымға негізделген, әрі

Теория

бұдан талап қойған мемлекеттің бір байламға келгенін аңғаруға болады.

Мысалы, британдықтардың атап өткеніндей, 1908 жылы Австрияның Босния

мен Герцеговинаны аннексиялау мәселесінде ымыраға келуге ниет білдірмеуі

мүдделі державалардың келісімге келуіне кедергі болып, Австрияның түбінде бір

байламға тоқтағанын білдірген.

1906 жылы Марокконың мәртебесі жөніндегі

келіссөздер барысында қатысушы державалардың ешқайсысы өз ұстанымынан

шегінуге келіспей, тығырыққа тірелген кездері болды. Мұның өзі тараптардың

келісімге келе алмау қаупі бар деген ақпаратты жеткізгендей көрінді.

3.6-сызба. Құпия дипломатия қалай іске асады?

Ескерту.

Мұнда көрсетілген пропорциялар 1855–1914 жылдар аралығындағы «Құпия

жазбаларға» кірген британдық үкіметтің қызметтік құжаттарындағы құпия дипломатия

мен қауіпсіздік туралы болжамдарды айқындау механизміне қатысты. Жоғарғы жақтағы

жолақта болжамдар туралы деректер жинағына енген кодталған механизмдердің

жалпы саны көрсетілген; 3-тарау ішінде белгіленген аймақ осы тарауда қарастырылған

механизмдердің үлесін көрсетеді.

Францияның Марокко полициясына бақылау жүргізуден бас тартуын талап

еткен Германияның табандылығы британдықтарды Германия аралық (жарым-

жартылай) ымыраға бола келіссөз жүргізуге мүдделі емес, ол өз талабын толық

орындатуға мүдделі деген қорытынды жасауға итермеледі.

Осы ретте тараптар

Gooch and Temperley (1979, v. 5, pp. 420–421).

Gooch and Temperley (1979, v. 3, part 2, p. 274).

Талап ауқымы

келіссөзді сәтсіз аяқтамау үшін өз ұстанымынан мезгіл-мезгіл шегініп тұрғанын

атап өту керек. Сондықтан немістер марокколық полиция күштеріне қатысты

мәселеде өзінің бастапқы ұстанымынан шегінген кезде, барлық тарап мұны дау-

лы мәселе талқыланған сол конференцияның жалғасуына Германияның мүдделі

болғанының белгісі деп білді.

Германияның Мароккоға қатысты мәселеде қауіп-қатер төндіруі мен басқа

державалардың оған қарап жасаған қорытындысы халықаралық қатынастарға

ұзақ мерзім бойы ықпал етті. Германияның осындай әрекеттеріне қарап,

Британия оның басқа елдерге қарағанда едәуір агрессияшыл болғандығы туралы

қорытынды шығарады. Ал мұндай қорытынды өз кезегінде басқа державалардың

Германиямен қарым-қатынаста ниеттес болуына септігін тигізді. Эйр Кроудың

сөзімен айтсақ, Британия мен Франция арасында «шартты күшпен таңу мен

сыртқы агрессияға ортақ қарсылық элементі, үшінші державаға қарсы белсенді

ынтымақтастыққа жету жолындағы ерекше мүдделер бірлігі пайда болды».

Өзге модельдегідей, соның ішінде келесі тарауларда көрсетілген модельдер-

дегідей, осында сипатталған коммуникация механизмі қарсы тараптың талабын

орындау (концессия жасау) туралы ұсыныстар әдетте сенімді болатынын алға

тартады. Шынында, британдықтардың құпия дипломатиялық байланыс арналары

арқылы алған хабарлар негізінде жасаған болжамдарының 12%-ы – британдықтар

шынайы деп сенген концессия жасау ұсыныстары. Алынған деректерге сүйенсек,

өз ұстанымынан шегінген тарап қақтығысқа бармау үшін жаңа талаптарды қабыл

алып, тағы да шегінуге мәжбүр болады деген сенім қалыптасқан кездер де бар.

Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі кезеңде Ресейдің Балқан аймағындағы әре-

кетін британдықтардың қалай қабылдағаны жөніндегі келесі мысалға назар ауда-

райық. Мәселен, 1912 жылы Британия Ресейдің Сербияға айтарлықтай белсенді

қолдау көрсетпегенін байқап, Ресей «Еуропа аумағындағы соғысқа араласпауға

тырысуда», сондықтан ол қосымша концессия жасауы мүмкін деген қорытынды-

ға келді.

1913 жылы Ресейдің Силистра қамалын Болгариядан Румынияға беру

мәселесіндегі ұстанымынан да британдықтар дәл осындай қорытынды шығарды.

Британдықтар Ресей Еуропада жаңа соғыстың «қайткен күнде де» алдын алғысы

келгендіктен, осындай ұстанымда болды деп сенді.

Gooch and Temperley (1979, v. 3, part 2, p. 288).

Gooch and Temperley (1979, v. 3, part 2, p. 403).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 2, p. 217).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 2, p. 508).

Теория

ТҮЙІН

Мемлекет басшысы қарсы тарап көшбасшысының қойған талап ауқымынан

оның ниеті мен мүддесі туралы бірқатар ақпарат ала алады. Жоғары талап қоюдың

өзі – тәуекелді іс, сол себепті талап ауқымы қарсы тарапқа белгілі бір мәлімет

жеткізеді. Ымыраға келуден бас тартып, жоғары талап қойған тарап ақырында

қалағанын мүлде ала алмай қалуы ықтимал. Мұндай қорытындыны мынадай

жағдайда: ымыраға келгісі келетін қарсыластар бір-бірінің талабын орындағанда

(«алыс-беріс жасаған»), не мәселелер кеңістігінде бірнеше таңдау жасау

мүмкіндігі болғанда, сондай-ақ тараптар өздері қалайтын нәтижеге қарсыластың

келісуі екіталай деп есептегенде жасауға болады. Мұндай жағдайда ымыраға

келуді қалайтын тарап ұсынылған ымыралық шешімге қарағанда азырақ нәрсеге

де келіседі деген сенім қалыптасатынына қарамастан, тараптар өзара ымыраға

келу ұсынысын жасауға мүдделі болады. Бұл өзі халықаралық саясатта кеңінен

қолданылатын әрі сигнал берудің интуитивтік механизмі болса керек.

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

1876 жылы Шығыс дағдарысы тұсында, Ресей Австро-Венгриямен соғысқан

жағдайда, Германиядан қандай ұстанымда болатынын сұрады. Ресей мен Австро-

Венгрия орыстардың Осман империясының славяндарға жасаған зорлық-зомбы-

лығына қарсы жауап қайтару ниеті туралы қызу келіссөздер жүргізді. Германия

Ресейге мүлдем жауап бергісі келмесе де, орыс патшасының немістерден хабар

келген-келмегенін күнделікті сұрап отырғанын білді. Сондықтан Германия пат-

шамен оңаша кездесуге генерал фон Швайницті пойызбен аттандырды. Швайниц

мәселе соғысқа тірелгенде, Германияның бейтараптыққа кепілдік бермейтінін,

сондай-ақ «Австрияның әлсіреуі [неміс] мүддесіне қайшы келетінін» байыппен

жеткізді.

Германия канцлері Отто фон Бисмарк бұл жағдай еуропалық саясатта

«жаңа ахуалдың» қалыптасуына себеп болады деп санады.

Австрия атынан соғыс

қимылына баруға дайын Германияның Ресей мүддесін қолдауы екіталай деген

ресейлік болжам күшейе түсті.

Мемлекеттер арасындағы байланыстар туралы теориялардың басым бөлігі мұн-

дай жағдайдың болуын жоққа шығарады. Германия өз ұстанымын құпия диплома-

тиялық байланыс арналары арқылы жеткізді. Сөйтіп, неміс элитасының бұл әреке-

ті өз халқы алдындағы абырой-беделіне дақ түсірмеді, әрі шығындалуды да қажет

етпеді. Бұдан коммуникацияның жалпыға мәлім екі механизмін аңғаруға болады.

Сонымен қатар Германияның ештеңеге міндеттемейтін мәлімдемелері оның Ресей

мен қос ел жұртшылығы алдындағы абырой-беделіне әсер етті де

уге негіз жоқ. Та-

раптардың өз абырой-беделіне сүйеніп, келіссөздер жүргізуі туралы коммуникация

Schweinitz (1927, p. 360). Ресей Австрияға ашық қауіп төндірмеді, бірақ «Константинопольге апаратын жол

Вена арқылы өтеді» (Rupp, 1941, p. 232) деген мәтел сол кезде Ресей дипломаттары мен әскерилері арасында

кең таралып кеткен. Сол кезеңде Ресей мен Австрия арасындағы қызу да қайшылықты келіссөздер соғысқа

әкеп соқтыруы мүмкін деген сенім орныққан еді. Қараңыз: Rupp (1941, p. 297), Ignatyev (1931, p. 391),

Saburov (1929, p. 82), Grosse Politik, v. II, pp. 54–66, 74–79, Schweinitz (1927, p. 359).

Bismarck (1915, p. 286).

Fearon (1994а), Kydd (1997).

Теория

теориялары осы жайтты түсіндіріп бере

алмайды.

Алайда Бисмарктың болжамы

дұрыс шықты: Ресей Германияның Австро-Венгрия мәселесінде қолдау білдіреті-

ніне үміттенді.

Елшінің айтқан сөздері неге соншалықты ықпалды болады екен?

Содан кейін Ресей немістердің Австро-Венгрияға қолдау көрсететініне сенді.

Бұл тарауда осындай көптеген жайттарды түсіндіретін сигнал беру механизмі

сипатталған. Мемлекетке қауіп төнгенде ол өз ұстанымынан бас тартатын ниеті

болсын-болмасын өзінің сыртқы саяси бағытын өзгертеді. Ол жаңа одақ құрып,

қару-жарақ жасап, қауіп төндірген қарсыласқа алдымен соққы беріп, әскерін жұ-

мылдыра алады, не болмаса қауіп-қатер төндіруші мемлекеттің ресурстарын сарқу

саясатын жүргізеді. Мұндай әрекеттер қауіп төндіріп, қоқан-лоқы көрсеткен мем-

лекетке әсер етпей қоймайды. Соның нәтижесінде қатер төнген мемлекеттің атал-

ған әрекеттерге бару қаупі болса, мемлекеттер үшін мәселе шын мәнінде маңызды

болғанда немесе қалаған нәтижеге күш қолдану арқылы қол жеткізуге тәуекел ет-

кенде ғана қарсыласына қауіп-қатер төндіреді. Осы ретте қарсылас бір шешімге

келгені туралы хабарлар арқылы өзге тарапқа белгілі бір ақпарат жеткізеді.

Мұндай стратегиялық жағдайда күтпеген соғыстар да болады: соғысуға бел бу-

ған мемлекет қақтығысқа тосқауыл қоюға мүмкіндігі болса да, қандай байламға

келгенін білдірмеуге мүдделі. Осылайша мақсатына дипломатиялық жолмен же-

туге болатынын ақылға салмай, мемлекет тұтқиылдан шабуыл жасауға бел буады.

Мұндай жағдай мемлекет толық байламға келгенде, сондай-ақ қарсыласы оның

түпкі ниетін білмейді деп санағанда болады. Ондай кезде мемлекет бір тоқтамға

келгені жөнінде сигнал берсе, қарсылас қақтығысқа дайындала бастауы мүмкін.

Бұған жол бермеу үшін бірінші мемлекет өзге мемлекетке өз шешімі жөнінде еш

ақпарат бермейді. Кейде екінші мемлекет соғысты болдырмау үшін бірінші мем-

лекеттің талабына көнуге ниетті болады. Сондықтан соғысуға шешім қабылдаған

ел қарсы тарапқа аяқасты соққы беру мүмкіндігін сақтап қалу үшін әдейі бір бай-

ламға келмегендей сыңай танытады. Сигнал берудің басқа модельдерінде кері-

сінше жағдай қарастырылған: әдетте бір шешімге келе қоймаған мемлекет толық

байламға келгендей көрінуді қалайды.

Аталған екінші тезис мемлекеттің дәстүрлі келіссөз модельдерінде көрсетіл-

ген шешім табу жолдарынан басқа да таңдау мүмкіндіктері бар дегенге саятын

жаңа модельдерді талдау арқылы алынған нәтижелерге ұқсас. Риттердің (Ritter,

2004, Chapter 2) пікірінше, өзге тарапқа қарсы шаралар қабылдатпау мақсатын-

да қарсыласты тежеу тұрғысынан алғандағы кемшіліктерге қарамастан, кейде

мемлекеттер басқа мүдделі елдермен құпия одақтар құрады. Сланчев (Slantchev,

2010b) өз талдауы үшін ультиматум ойынын мысалға алған, мұнда тараптардың

өзара ұсыныстарды қабылдамауы конфликтіге алып келеді, әр тарап өзінің кү-

реске қаншалықты күш жұмсайтынын айқындауға тиіс. Мемлекеттің жұмсайтын

Қараңыз: Sartori (2005). Шығынсыз дипломатиялық сигнал берудің нәтижелілігі туралы: Fearon (1995).

Германия елшісі жазғандай, Ресей патшасы Германияның бейтараптық сақтайтынына «еш күмәні болмады»

(Schweinitz, 1927, pp. 350–351), ол бірнеше күн бойы Германияның жауабын күтіп, алаңдаумен болды

(Rupp, 1941, p. 204, Schweinitz, 1927, pp. 360–364). Ресейлік дипломат Карцовтың сөзі бойынша, «...Бисмарк

Германия үшін Австрия аймақтағы саяси күштер тепе-теңдігін сақтауға қажет болғандықтан, Германия [өзге

елдің] Австрияға жойқын соққы жасауына жол бермейді деп ескерткеннен» кейін [патша] Австрияға соғыс

жариялау ниетінен «бас тартты» (Rupp, 1941, p. 297). Қараңыз: Trager (2007, Chapter 3).

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

күш-жігері оның қарсы тараптың күш-қуатына қатысты болжамдарына байла-

нысты, сондықтан мемлекеттер кейде өздерінің шынайы күш-қуатын жасырып,

қарсы тарапқа ұсыныстарды жанжалға дейінгі кезеңде жасауға ынталы болады.

Төмендегі модель одақтастық саясаттан ядролық текетіреске дейінгі алуан түрлі

халықаралық жағдайлардағы шығынсыз дипломатиялық байланыстар кезінде де

ұқсас үрдістердің жүретінін көрсетеді.

Бұл тарау бес бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде қауіп төнген мемлекеттің

жасай алатын стратегиялық таңдаулары айқындалған, дәстүрлі модельдегідей,

қарсылас талабына келісу не келіспеу деген екі-ақ нұсқадан да басқа таңдаулар

жасауға болатыны көрсетілген. Екінші бөлімде қауіп төнген мемлекеттің қақты-

ғысқа әзірленуіне, қақтығысқа қатысу-қатыспау жөнінде шешім қабылдауына

мүмкіндік беретін модель ұсынылады. Мұндай дайындық тиімді болғанда, шын-

дыққа жанасатын тепе-теңдікте шығынсыз ақпараттық сигнал беру басталады.

Бұл бөлімде сигнал беру тиімді болатын жағдайлар, сондай-ақ қолда бар, бірақ

қолданылмаған сигналдар көмегімен соғыстың алдын алуға болатын жағдайлар

анықталған. Талдау нәтижесінде анықталған салдар үшінші бөлімде қарастыры-

лып, төртінші бөлімде зерттеу моделінен туындаған эмпирикалық гипотезалар

сипатталды. Бесінші бөлімде аталған үрдістердің кейбір мысалдары көрсетіліп,

эмпирикалық деректер талқыланған.

СТРАТЕГИЯЛЫҚ КОНТЕКСТ: АНАРХИЯ

Халықаралық қатынастарға арналған танымал зерттеу модельдерінде қауіп-

қатер төнген елдің (Нысана) стратегиялық таңдау жасау мүмкіндігі шектеулі:

ол ұстанымында нық тұрады не қарсыластың дегеніне көнеді. Мұндай тұжырым

анархия жағдайындағы халықаралық қатынас акторларының таңдаулары мен

мүдделеріне сай келмейді. Егер мемлекет өзге мемлекетпен қарым-қатынасында

ғы негізгі стратегиялық мақсатына қол жеткізе алмайтынына көз жеткізсе, онда

ол сол қарым-қатынасты өзгерту жолын қарастыруы мүмкін. Атап айтқанда,

қауіп төндіруші мемлекетпен арасының бұзылатынына көзі жеткен мемлекеттің

өз ұстанымынан кейін шегіну не шегінбеуді ойластырғанша, қақтығысқа қамдана

бастағаны жөн. Мұндай жағдайда мемлекеттер әдетте қауіпсіздік саласындағы

саясатын қауіп төндірген мемлекеттің ресурстарын сарқуға жұмсап, қарсылас

тың мүддесіне қайшы келетін жаңа одақтар құруға ұмтылады. Бұған қоса, алда

қақтығыстың болатынына көзі жеткен ел кейде қару-жарақ шығаруды арттыру,

әскерді мобилизациялау не бірінші болып соққы беруді ұйғарады. Мұндай ше

шімдер көбінесе қауіп-қатер төндіруші мемлекет райынан қайтқан не сөзден іске

көшкенге дейінгі кезеңде қабылданады, соғыс болмаған күннің өзінде бұл ше

шімдердің нақ

ты салдары болады.

Мемлекеттер қарсыластың ниетін жоғарыда сипатталғандай қабылдайды деген пікір білдірген авторлар: Walt

(1987), Jervis (1976, Chapter 3), Schweller (1994), Schultz (2001), Schelling (1966). Бұлардың пікірінен өзгеше

ұстанымдағы автор – Mearsheimer (2001). Уолтц (Waltz 1979) қарсыластың ниеті туралы болжамдар қандай

да бір әрекеттерге себепші болады дегенді жоққа шығармайды, ол тараптардың әлеуеті өз алдына бөлек және

дербес ықпал ететінін алға тартады. Қараңыз: Waltz (2003, p. 53).

Теория

Нысанаға қолжетімді стратегиялық таңдаулардың бір мысалы ретінде (1-та-

раудан) АҚШ президенті Кеннеди мен Кеңес Одағының басшысы Н.Хрущев-

тің 1961 жылғы маусымдағы кездесуінде бір-бірінің қоқан-лоқысына қайтарған

жауаптарын еске түсіріңіз. Нақтылап айтқанда, әр тарап Берлин мәселесінде

өз мүддесіне сай шешім қабылданбаудың соңы соғысқа ұласады деп қауіп төн-

дірді. Келіссөздерден соң қарсы тарапқа жауап ретінде Н.Хрущев Америка

Құрама Штаттарының ресурстарын сарқу, яғни әлеуетін төмендетуге бағытталған

бірқатар жаңа іс-шараларды іске асыру туралы шешім қабылдады. Ол 1 тамызда

Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің (МҚК) дүниежүзіндегі АҚШ ресурстарын

сарқуға бағытталған жоспарын мақұлдады; ол жоспардың мақсаты – Германияға

қатысты мәселенің Кеңес Одағының пайдасына шешілуіне жағдай жасап, АҚШ-

тың оған кедергі келтіруіне жол бермеу.

Сену қиын болса да, Кеннедидің сол кез-

де бірінші болып ядролық соққы беруді ойластырғанын атап өту керек. Ол Штаб

бастықтарының бірлескен комитеті мүшелеріне: «Берлиндегі жағдай өршіп, кең

ауқымды [ядролық] соғыс басталу қаупі төнгенде, біз бастаманы өз қолымызға

алып, бірінші болып соққы беруге мәжбүр болуымыз мүмкін», – деп мәлімдеді.

Осылайша екі көшбасшы да шегінгісі келмей, қақтығысқа қамдануды жөн көрді.

Тағы бір мысал – Жапонияның 1941 жылғы стратегиялық болжамдары. Сол

жылдың қараша айында АҚШ Жапонияның Қытайдан кетуін талап етті. Бұл

Жапонияның «Қиыр Шығыстағы держава ретінде өз ұстанымынан бас тартуы-

мен» бірдей еді.

Жапония АҚШ-тың талабын орындағысы келмей, оның төндір-

ген қаупінен сескеніп, алдағы қақтығысқа дайындық шараларына кірісуге табанды

түрде шешім қабылдады. Қарсылық танытуға бел байлағанын көрсетіп, АҚШ-қа

қарсы кең ауқымды емес, шектеулі сипатта (жергілікті) соғыс жүргізбекші болған

Жапония АҚШ-тың Перл-Харбордағы әскери-теңіз күштерінің шабуылдау мүм-

кіндігіне тосқауыл қою мақсатымен соққы беруді ұйғарды.

Халықаралық қатынастар тарихында дипломатиялық қысымға ұшыраған мем-

лекеттердің қарсылас талабын орындаудан гөрі төтенше шаралар қабылдап, күш

қолдануды жөн көрген кездері аз болмады. Дегенмен қауіпсіздік мәселесі сөз бол-

ғанда, қарсыластың талабынан бас тарту – сирек кездесетін жағдай. Жапонияның

1941 жылы АҚШ, Британия және Голландияның саяси талаптарына қайтарған

жауабы басқа мысалдарға қарағанда табандылығымен және әрекет ауқымымен

ерекшеленді.

Ресейдің Қырым соғысы кезіндегі әрекеттерін Австрияның төндірген қаупіне

қарсы жауабы деп түсіну қажет, өйткені Австрия қауіп төндірмесе, Ресей аталған

қадамға бармас еді. Ресейдің бұл әрекеті – оның Австрияны Солтүстік Италия-

дан ығыстыру үшін Франция және Сардиниямен астыртын сөз байласуы. Бұл

өз кезегінде Германиядағы күштер арақатынасын Пруссия пайдасына өзгертіп,

Fursenko and Naftali (1999, p. 138).

Мына еңбектен алынған сілтеме, курсивпен берілген: Lieber and Press (2006, p. 36).

Feis (1950, p. 327).

Қараңыз: Russett (1967), George (1991, p. 19).

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

Венгриядағы революцияға себепші болып, соңында Австро-Венгрия келісімінің

(1867) жасалуына әкелді (керісінше, соғысқа дейін Ресей Венгриядағы көтеріліс-

терді басып-жаншуға көмектескен). Осылайша Балқан түбегіндегі Ресей-Австрия

ынтымақтастығы бұзылып, екі ел аталған аймақта ықпалын нығайту жолында

бақталасқа айналды.

Дау тудыратындай болса да, тарихшы Норман Ричтің сөзі-

мен айтқанда, Қырым соғысы барысындағы Австрияның қоқан-лоқысы екі елдің

«қас дұшпанға айналып, 1914 жылы соғыстың тұтануына, салдарынан екі елдің

де император әулеттерінің жойылуына және Габсбург империясының күйреуіне»

әкеп соқтырды.

Өзге елдің сыртқы саясатына, оның дұшпандық ниетінен көңілі қалған мемле-

кеттер әдетте одақтастық міндеттемелерін қайта қарайды. Мысалы, 1864 жылы

ІІІ Наполеон (Наполеон соғыстарынан кейін) 1815 жылғы бітім шарттарын қай-

та қарау мақсатында Еуропа елдері конференциясының шақырылуын қалады.

Францияның жақын одақтасы болған Британия мұндай конференция ұйымдас-

тыру бастамасына қарсылық білдірген соң, Наполеон: «Ешқандай конгресс бол-

майтын сияқты. Солай-ақ болсын! Маған жаңа одақ құруға тура келеді», – деп өз

ниетін ашық білдірген еді. Екі ел арасындағы одақ осылайша ұзаққа бармады.

Германияның жоғарыда аталған 1876 жылғы мәлімдемелері арқылы жіберген

ақпаратын Ресей – Германия қарым-қатынасына сызат түскеннен кейін, ұлы дер-

жавалардың қарсылас жаңа одақтар құру қаупімен байланыстыруға болады. Қос

тарап та Германия сәл де болса қауіп төндірсе, Ресейдің Франциямен (Германия-

ның алты жыл бұрынғы Франко-прусс соғысынан бергі азулы қарсыласымен)

одақ құру қаупі бар екенін түсінді. Соған қарамастан, Германия өзінің Ресейге

қарсы әрекетке дайындығын білдірді, бұдан оның Австро-Венгрияны қорғауға

бел байлағанын аңғаруға болатын еді.

Осы ойды електен өткізіп, қақтығысқа дайындық пен коммуникация арасын-

дағы өзара байланыстың бар екеніне көз жеткізу үшін шығынсыз коммуникация

жасауға болатын халықаралық жағдайлар туралы төмендегі мысалдарды қарас-

тырып көрелік. Келесі бөлімде берілетін модель осы мысалдарды үйреншікті

жолмен суреттеп беруге арналған. Сөз болып отырған мысалдардан шығатын

тұжырым: түрлі стратегиялық жағдайларда бірдей сигнал беру динамикасының

болуы әбден мүмкін.

1-мысал. Сыртқы күштер көмегімен тепе-теңдікті сақтау. Сигнал беруші

мен Нысана арасында белгілі бір мәселеге орай дау-дамай туындайды. Өз деге-

ніне жету үшін Сигнал беруші соғысуға әзір екенін білдіргісі келеді. Дегенмен

Нысана өзі үшін маңызды мәселеде үшінші бір елмен Сигнал берушіге қар-

сы жаңа одақ құра алатынын немесе қақтығысқа қамдана бастайтынын Сигнал

Австрия қауіп төндіргенге дейін және одан кейінгі Ресей сыртқы саясатына жасалған талдауды мына

еңбектен қараңыз: Trager (2012).

Rich (1965b, p. 123).

Mosse (1958, p. 142).

Толығырақ, қараңыз: Trager (2007, Chapter 3). Одақтастық қатынастарға байланысты басқа да зерттеушілердің

пікірі: Healy, Stein (1973).

Теория

беруші жақсы түсінеді. Нысана үшінші мемлекеттің келісімін алуға қажетті та-

лапты (концессия) орындауға ниетті емес; құрылатын жаңа одақ (әсіресе үшін-

ші ел Сигнал берушіге бұрыннан өшпенділік танытып жүрсе) Сигнал берушінің

қауіпсіздігіне айтарлықтай нұқсан келтіре алады. Мұндай жағдайда қарсыласқа

қауіп төндірудің пайдасы да, зияны да болуы мүмкін. Пайдасы: Нысана Сигнал

берушінің талабын орындауы мүмкін. Зияны: Нысана Сигнал берушіге қарсы

тұру үшін өзге бір елмен одақтасуы ықтимал. Жоғарыда аталып өткендей, осын-

дай жағдай Франко-прусс соғысынан кейінгі Германия мен Ресей қарым-қатына-

сының басты мәселесі болды. Мәселе аса маңызды болмаса, Сигнал беруші қауіп-

қатер төндіру арқылы екіжақты қарым-қатынасты үзуге тәуекел еткісі келмейді.

Сондықтан Нысана өзіне қауіп төнген кезде даулы мәселенің Сигнал беруші үшін

айтарлықтай маңызды екенін аңғара алады.

2-мысал. Ішкі күштер көмегімен тепе-теңдікті сақтау. Аты айтып тұрғандай,

бұл мысалдағы сценарий алдыңғы мысалға ұқсас. Алайда мұндағы Нысананың

басты стратегиялық таңдауы – сырттай бір елмен одақтасу емес, соғыс бола қал-

ған жағдайда дайын тұру үшін ішкі ресурстарын әскери секторға бағыттау. Мы-

салы, 1950 жылдары Қытайдың ядролық қаруға қол жеткізу үшін орасан зор дип-

ломатиялық әрі материалдық ресурстар жұмсауын АҚШ-тың оған бірінші және

екінші Тайвань бұғазы дағдарысы кезінде төндірген қауіп-қатерінің нәтижесі деп

білсе болады. Қару-жарақ жасау мемлекетаралық қатынастардың болашақта бас-

қа сипатта дамуына әсер етіп, әдетте қауіп төндіруші қарсыластың әрекетін тежеу

факторына айналады.

3-мысал. Бірінші соққы. Сигнал беруші Нысанаға қауіп төндіргендегі қалып-

тасқан әскери және стратегиялық жағдайда Нысана шегінуге ниетті болмаса әрі

Тежеуші мемлекеттің шегінбейтініне сенімді болса, ол (Нысана) бірінші болып

соққы беруге бел байлауы мүмкін. Жапония 1941 жылы осындай шешім қабыл-

даған болатын. Кариб дағдарысы кезінде АҚШ президенті Джон Кеннеди де

осындай әрекетке бару мүмкіндігін ойластырған. Ол АҚШ-тың төрт күн ішінде

Кубадағы зымырандарды жоямын деп сес көрсетуі Кеңес Одағын үш күн ішін-

де қарсы шаралар қабылдауға итермелеп, шиеленістің өршуі ядролық соғысқа

ұласуы мүмкін екенін түсінді.

Осындай әскери-стратегиялық жағдайда қауіп

төндіру 1 және 2-мысалдағыдай таңдау жасауды қажет етеді. Қауіп-қатер төндіру

мемлекеттің аталған мәселеде, бір жағынан, діттегеніне жетуге сеп болуы, екін-

ші жағынан, қатер төнген тараптың өзі қаламаған әскери қақтығысты бастауға

себепші болуы да мүмкін. Сигнал берушінің мұндай тәуекелге баруға деген ниеті

болғанда қауіп төндірудің өзі Нысанаға белгілі бір ақпарат жеткізуі мүмкін.

4-мысал. Көп шығынды қажет ететін тежеу шаралары. Қауіп төнген Нысана

қауіп төндіруші мемлекеттің шабуылын болдырмау үшін оны тежеу шараларын

қарастырады. Мұндай іс-қимылдарда, мысалы шекара маңындағы жауынгерлер-

ді жұмылдыру ұзаққа созылса, артық шығын шығады. Сол себепті үнемі соғыс-

қа дайын тұрудан гөрі соғысты бастап жіберу оңтайлы. Пауэлл (Powell, 1993)

May and Zelikow (2002, pp. 43–44).

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

осындай динамикаға себепші болатын стратегиялық жағдайды талдайды. Дип-

ломатиялық сигнал беру тұрғысынан алып қарасақ, Нысана Сигнал берушінің

соғысу не кейін шегіну туралы шешіміне дейін бір тоқтамға келсе, соғыс қаупі

3-мысалдағы бірінші болып соққы беру тәуекеліне ұқсас.

5-мысал. Ресурстарды сарқу. Мемлекеттің өзіне төнген қатерге қандай да бір

реакциясының қауіп төндіруші мемлекет үшін ұзақмерзімді салдары болуы мүм-

кін. Мысалы, 1961 жылғы Вена кездесуінен кейінгі Кеңес Одағының әрекеті тә-

різді, кейде мемлекет белгілі бір мәселенің өз пайдасына шешілуін қамтамасыз

ету үшін қарсыластың ресурстарын сарқуды көздейді. 1–4-мысалдарда көрсетіл-

гендей, қауіп төнген мемлекеттің мұндай қадамға бару ниеті болғанда, әлі бір бай-

ламға келмеген мемлекеттер даулы мәселеде қақтығысқа баратыны туралы сиг-

нал беруден тартынғанда, тараптар арасындағы коммуникация жалғасады.

6-мысал. Мобилизация. Қауіп төніп тұрған мемлекет шегінуден бас тартып,

қақтығыстың болатынына сенсе, әскерін жұмылдыра алады. Әскер жұмылдыру-

ға қажетті шығындар жұмсалғанда, бұрынғы жағдайға қайтып оралғаннан гөрі,

соғысқа бару тиімді болып көрінуі ықтимал.

Әскерін мобилизациялаған мемле-

кеттің соғысты таңдау ықтималдығын ескергенде де, қауіп-қатер төндіруге ниетті

мемлекеттердің таңдау жасау мүмкіндігі болады – бұл да дипломатиялық сигнал

беріп, қарсыласқа тиісті ақпаратты жеткізуге жағдай жасайды.

Жоғарыда келтірілген мысалдардың барлығында қауіп төндіруші елге қарсы

тұруға бел буған мемлекеттің қабылдаған шешімдері Сигнал беруші мемлекеттің

қауіпсіздігіне теріс ықпал етеді. Егер Нысана ішкі не сыртқы күштер көмегімен

тепе-теңдік сақтау жолын таңдаса, соғыстан бас тартқан жағдайдың өзінде Сигнал

берушінің пайдасы азаяды. Бұл шарт жақын арада соғысуды жоспарламаған кезде

және Нысананың әлеуеті күшейген сайын оның соғысқа бару ықтималдығы арт-

қанда қолданылады. 1876 жылғы Ресей – Германия қарым-қатынасында қалып-

тасқан жағдайда Бисмарктың осы мәселеге байланысты ұстанымы айқын болды.

Ол сыртқы саясатқа қатысты бір циркулярында Германияның Ресейге сәл болса

да қауіп төндіруі «[Патшаны] екі жаққа да тиімсіз қате шешімдер қабылдауына

және одақтар құруға итермелеуі мүмкін» деген ойын білдірді.

Бисмарктың нені

меңзегені құпия емес; 1876 жылы немістер өз ұстанымынан шегінсе де, шегінбесе

де Франция – Ресей одағының Германия үшін зардабы ауыр болар еді.

Нысананың ішкі, сыртқы күштер көмегімен тепе-теңдікті сақтауға бағыттал-

ған әрекеттері Сигнал берушінің қауіпсіздігіне залалын тигізеді, өйткені ол екі

ел арасындағы күштер арақатынасын өзгертеді. Екі ел келешекте тағы бір дағ-

дарысқа тап болса, Сигнал берушінің қарсыласына қарағанда, әлсіз позициясы

Slantchev (2005).

Grosse Politik, v. II, p. 37.

Сол уақытта Ресейдің Австро-Венгрияға қауіп төндірмегенін, соққы жасамағанын, сондай-ақ Франциямен

одақ құрмағанын атап өту керек. Франция – Ресей одағы шамамен 15 жыл өткен соң құрылған болатын, бұған

себепші болған жайттар – Ресейдің Берлин конгресіндегі Германия ұстанымына наразылығы, 1879 жылғы

Австрия – Германия одағы (бұл одақ Ресей мүдделеріне қайшы мақсаттарды көздеген) және 1890 жылғы

Германияның Ресеймен бұрын жасасқан Қайта қауіпсіздендіру шартын ұзартудан бас тартуы.

Теория

әдетте оның өз дегеніне жету ықтималдығын азайтады, сондай-ақ қақтығыс шы-

нымен орын алған жағдайда жеңіліс табуына себепші болуы мүмкін. Келешектегі

дағдарыс Фирон (Fearon, 1994а, 1997, 1998), Шульц (Schultz, 1998, 2001) немесе

Сланчев (Slantchev, 2005) сипаттағандай болса, Сигнал берушінің болжалды пай-

дасы қарсыластың мүмкіндіктеріне байланысты азаяды.

Кей жағдайда мемле-

кет қарсылас әлеуетінің артуына немқұрайлы қараса да, оның бұл жайтқа көбіне

алаңдаушылық танытуы орынды.

Келесі бөлімде сипатталған модельде біз әбден шығындалып, шайқасқа әзір-

ленген Нысананың соғысты бастауға бел байлайтын жағдайын қарастырамыз.

Бұл мәжбүрлеуші мемлекеттің басқа мемлекетке қатер төндіретіндей болып көрі-

ну қаупін тудырады. Тіпті мәжбүрлеуші мемлекет кейін шегінгеннің өзінде басқа

мемлекет әскери дайындық жасап, соғысуға шешім қабылдауы мүмкін. Жалпы ал-

ғанда, мәжбүрлеуші мемлекет кейін шегінсе де, екі жақ тікелей қақтығыспаса да,

Нысананың күштер тепе-теңдігін өзгертуге деген ұмтылысының өзі мәжбүрлеуші

мемлекеттің қауіпсіздігіне кері әсерін тигізеді деуге негіз бар.

НЫСАНАНЫҢ ТАҢДАУ МҮМКІНДІГІ БОЛҒАН ЖАҒДАЙДАҒЫ

ДИПЛОМАТИЯ МОДЕЛІ

Бұл бөлімде қатер төнген мемлекеттердің өз ұстанымында тұруға не кейін

шегінуден басқа әрекет жасауға шешім қабылдау мүмкіндігі бар дипломатиялық

сигнал беру моделі сипатталады. Алдыңғы тараудағыдай, мұнда да екі ойыншы

бар: Сигнал беруші (қауіп төндіруші) мемлекет пен Нысана (қатер төнген мемле-

кет). Ойыншылар

деп таңбаланады.

Халықаралық қатынастар туралы әдебиеттерде берілген басқа модельдерге қа-

рағанда, төменде сипатталған модельдің айтарлықтай екі ерекшелігі бар. Бірінші-

ден, Нысана қақтығыс шынымен де болады деп сенсе, ол қақтығысқа әзірленуге

не өзінің сыртқы саясатын қарсылас ел мүддесіне нұқсан келтіретіндей дәрежеде

өзгертуге бел байлай алады. Егер Сигнал беруші қауіп төндірсе, сондай-ақ туын-

даған мәселенің маңыздылығына қарағанда, Нысананың соғыс шығыны айтар-

лықтай аз болса, онда Нысана аталған шараларды қабылдауы мүмкін. Екіншіден,

Сигнал берушінің Нысанаға шабуыл жасауға, ал Нысананың Сигнал берушіге

соққы беруге мүмкіндігі болады. Соғысқа әзірленіп болған соң, Сигнал беруші

соғысты қаламаса да, Нысана соғысқа баруды таңдауы ықтимал. Нысананың әре-

кеттері бір байламға келе қоймаған Сигнал берушілерге нұқсан келтіріп, Ныса-

наны тежеу мүмкін болмайтын жағдайға әкеп соқтыруы ықтимал. Сол себепті

бір тоқтамға келе қоймаған елдерге қарағанда, толық байламға келген Сигнал бе-

рушілер қандай да бір нақты мәселеге қатысты қауіп төндіруге ынталы болады.

Осындай жағдайда қарсыласқа қауіп төндірудің өзі шығындалуды қажет етпесе

де, Сигнал берушінің сөздеріне қарсыласы ерекше мән береді. Осыған орай, сөз

Кидд (Kydd, 2005) ұсынған модель ерекшелігі: қарсылас әлеуетінің өсуі кейде оның басқа тарапқа сенім

білдіруіне, нәтижесінде қауіп төндіруші елдің болжалды пайдасының артуына әкелуі мүмкін.

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

болып отырған модельден туындайтын жалпы пайым: мемлекеттер өз сыртқы

саяси бағытын анықтаған кезде басқа мемлекеттердің ниеті мен мүдделерін, шын

мәнінде, ескеретін болса, онда жария немесе құпия түрде болса да бір мемлекеттің

екінші мемлекетке сөз жүзінде қауіп-қатер тудыруы белгілі бір ақпаратты жеткізу

мақсатымен жасалуы мүмкін.

Жоғарыда берілгендей, мұнда да

келіссөздер кеңістігі бар. Ондағы

Сигнал беруші і жақын нәтижені қалайды, ал Нысана

o жақын нәтижені қалайды.

Ойын басындағы статус-кво:

. Ойыншыларда келіссөз кеңістігіндегі нәтиже-

лерге сай анықталған фон Нейман – Моргенштерннің

пайдалылық функ-

циялары болады. Ойыншылардың соғыс және оған әзірлену шығыны –

. Атап

айтқанда:

және

Осылайша ойыншылардың келіссөз кеңістігінде қауіп-қатерге апармайтын

таңдау жасау мүмкіндігі болады. Талдауды күрделендірмеу әрі оның негізгі эле-

менттерін айтарлықтай өзгертпеу үшін біз осындай тұжырым жасадық. Ойыншы-

лар ойын барысында жұмсайтын

және шығындары – төменде берілетін басқа

айнымалы мәндердің функциясы. Олар ойыншының ойын барысындағы іс-әре-

кетінің нәтижесін көрсету үшін қажет, мысалы, соғыс болмаған жағдайда ойын-

шылар соғысқа шығын шығармайды. (Дегенмен де, олар қақтығысқа дайындық

шығынын шығаруы мүмкін).

4.1-сызбада осы ойынның кезеңдері көрсетілген. Ойынның бірінші кезеңінде

Сигнал беруші шығынсыз

сигналын жіберіп, Нысанаға ықпал

етуге қадам жасауы мүмкін. Екінші кезеңде Нысананың екі таңдауы бар: қандай

да бір әрекетке бару немесе бармау (таңдау:

) және қақтығысқа

әзірлену немесе әзірленбеу (таңдау:

). Нысана белгілі бір әрекетке

барып

болғанда, ол біржақты тәртіппен статус-квоны

қарай, яғни

оның ең қолайлы нүктесіне қарай жылжытад

ы – мұнда . Тараптар

бейбітшілік сақтаса, онда бұл келіссөздер нәтижесі болып саналады. Үшінші

кезеңде Сигнал беруші мен Нысана соғысқа бару немесе бармау туралы шешім

қабылдайды, мұндағы

және 1 қақтығыстың басталуын білдіреді.

Біріншіден, Сигнал беруші

таңдайды. Егер болса, онда қақтығыс

болады, болмаған жағдайда Нысана

таңдайды. Соғыс екі тараптың біреуі соғыс

ашу туралы шешім қабылдаса ғана болады, ал бейбітшілік болуы үшін екі тарап

та бітімді таңдауы қажет. Біз тараптар соғысқа баратын-бармайтын жағдайды

r деп белгілейміз, соғыс болса, ол 1-ге тең, ал болмаса 0 болады. Осылайша кейбір

i үшін болғанда ғана .

Теория

4.1-сызба. Ойын кезеңдері

Тараптар соғысатын болса, Сигнал беруші бұл соғысты ықтималдығымен

жеңе алады және X келіссөз кеңістігінде өзіне ең тиімді нәтижені таңдай алады.

Тиісінше, Нысана соғыста жеңіске жетсе, ол да өзіне тиімді келіссөз нәтижесін

таңдай алады. Біздің болжамымызша, тараптардың бірі соғыста жеңеді. Нысана со-

ғысқа дайындалса, оның жеңу мүмкіндігі артады:

Соғыс пен оған дайындық шығындары

Біз Нысананың соғыс шығындарын бірнеше компоненттен тұрады деп модель-

дейміз. Тараптар соғысса, онда Нысананың соғыс шығындары болады, мұндағы

, ал , – Нысананың қолындағы құпия ақпарат. Егер

Нысана соғысқа дайындалса, онда ол соғыс болсын-болмасын біршама дайын-

дық шығындарын

жұмсайды, бірақ соғыс шығындарын азайтады.

Осылайша соғысқа дайындық Нысананың соғысқа қатысса да, қатыспаса да қай-

тарылмайтын шығындарын көбейтеді, ал қақтығыстың өзімен байланысты ауыс-

палы шығындарын азайтады (біз қақтығыстың жалпы шығындарына дайындық

шараларының ықпалы туралы болжамдар жасамаймыз). Сондықтан:

Сигнал берушінің шығындарын да осылай модельдедік. Мұнда Сигнал берушінің

қақтығысқа тиісті дайындық жасағанын топшылаймыз. Біз оның соғысқа әзірленуді

таңдау моделін жасаған жоқпыз. Талдауды күрделендірмеу үшін біз Нысананың да

йындығы Сигнал берушінің соғыс шығынына емес, оның жеңіске жетуіне әсер етеді

деп болжаймыз. Осылайша:

мұндағы

, ал – Сигнал берушінің құпия ақпараты.

Құпия ақпараттың екі дереккөзі де үздіксіз, тек қана өсетін, жалпыға танымал

функцияларына сәйкес дербес үлестірілген.

Осылайша Сигнал берушінің пайдасы келіссөз нәтижесіне (соғысу немесе со-

ғыспау)

және Сигнал беруші типіне байланысты болады. Нысананың пайдасы да

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

осын

дай факторларға, сондай-ақ Нысананың соғысқа әзірленуді таңдаған-таңда-

мағанына байланысты болмақ. Сондықтан ойыншылардың пайдалылық функ-

циялары былай жазылады:

және

Ойыншының шығын функцияларын пайдалылық функ-

циясына енгізу бейбітшілікпен байланысты мына төмендегідей пайда береді:

Тиісінше, ойыншылардың соғыспен байланысты пайдасы:

4.2-сызба. Ойынның шартты құрылымы

Ойынның шартты түрдегі құрылымы 4.2-сызбада көрсетілген. Сигнал беруші-

нің бірінші кезеңдегі таңдауына қарамастан, сызбада көрсетілгендей, Нысананың

Ескерту. Нысананың соғысқа әзірленуді таңдауы Сигнал берушінің пайдасына тікелей әсер етпейді, алайда

ол Сигнал берушінің мүддесіне сай келетін-келмейтін нәтижеге (жеңіс не жеңіліс) жету ықтималдығына

ықпал етеді.

Ойыншылардың пайдалылық функциялары шектеулі болған кезде аталған пайданы келіссөз нәтижесіне

қатысты тәуекел бейтараптығы болжамын жасамай-ақ ала аламыз, ол үшін және

деп алу керек, сонда ортақтық жоғалмайды. Үшінші кезеңде соғысты қай тараптың

таңдағаны ойыншылардың соғысқа байланысты пайдасына ықпал етпейді, сондықтан осы кезеңдегі таңдау

жасау реті талдау нәтижелеріне әсерін тигізбейді.

Теория

екінші кезеңде төрт таңдауы (әрекет нұсқасы) бар. Нысана оның біреуін таңдаған

кездегі, яғни 3-кезеңдегі ойын құрылымы тиісті сызбада көрсетілген. Сол сызба-

ға сәйкес, ойыншының үшінші кезеңдегі аралық торабындағы нәтижесі Нысана-

ның 2-кезеңде жасаған таңдауына байланысты. Ойынның дарақ тәрізді сызбасы

24 аралық тораптан құралған (бірінші кезеңдегі Сигнал берушінің 2 таңдауы – ×

екінші кезеңдегі Нысананың 4 таңдауы – ×, үшінші кезеңнің әр тармағындағы

3 терминалды торап).

Ойыншының қалауы туралы қосымша болжамдар

Сигнал беру мәселесін қызықты ету үшін біз пайда туралы бірнеше болжам

келтіреміз. Біріншіден, Нысана Сигнал берушінің талаптарына көніп, ешқандай

іс-қимылға бармаған жағдайда Сигнал беруші соғысқа қатысудан бас тартады не-

месе Нысана соғысқа дайын болмаса, Сигнал беруші қақтығысқа баруға ниетті

болады. Сондай-ақ Сигнал беруші соғысуға ниетті болмады делік, онда:

Екіншіден, Нысана ойындағы әрекетін іске асырғанда соғысқа дайындалмау-

ды таңдайды және Нысана бастапқыдағы статус-квоның орнауын таңдағаннан

гөрі соғысқа дайындалып, соққы беруді қалайды, сондай-ақ ол соғысқа барғаннан

гөрі бастапқы статус-квоның орнағанын қалайды делік, онда:

Басқа мәжбүрлеу модельдеріндегідей, осы болжамдарға сенсек, Сигнал беруші

үшін ең қолайлы нәтиже – Нысананың Сигнал беруші талаптарына көніп, оған

қарсы әрекетке бармауы (Сигнал берушіге шабуыл жасамауы). Нысананың

бәрінен бұрын қалаған нәтижесі – өз ойындағы әрекетке баруы, қақтығысқа

дайындалмауы, сондай-ақ Сигнал берушінің оған шабуыл жасамауы. Соғыс

шығындары даулы мәселенің күрделілігімен салыстырғанда төмен, сонымен

қатар жеңіске жетуге үміт барда ойыншылар соғысқа баруға мүдделі болады.

Осы болжамдарға сәйкес параметрлердің мысалы 4.3-сызбада көрсетілген. Бұл

сызбада Фиронның (Fearon, 1995) моделіне ұқсас модель сипатталған, оны осы

автор еңбегіндегі 1-сызбамен салыстырсаңыз болады.

Тиімді және тиімсіз дайындық шаралары

Нысананың соғысқа дайындық шығындары оның соғыс шығындарына

және ойыншылардың жеңіске жету ықтималдығына ықпал етуі де, етпеуі де

мүмкін. Дайындық мынадай жағдайда ғана тиімді болады деп айта аламыз:

және

болса. Соңғы шартқа

сай, Нысана соғысқа баратын болса, онда ол соғысқа әзірленіп баруды қалайды,

Мұнда ойыншылар бір-бірінің соғыс шығынын нақты білмейді. Даулы мәселенің қарсыласқа қаншалықты

маңызды екені белгісіз модельді қарастырсақ та болады. Мұндай модельдер төменде көрсетілген модельдерге

ұқсас нәтижелер береді, қараңыз: Trager (2007, Chapter 3).

(1)

(2)

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

басқаша айтқанда, әзірлену шығындарына қарағанда (дайындық жалпы таза шы-

ғындардың артуына себепші болмаса), жеңіске жету ықтималдығы жоғары болуы

қажет. Дайындық мынадай жағдайда тиімсіз: егер

және

болса.

4.3-сызбада берілген дайындық шараларының тиімді екенін ескеріңіз.

4.3-сызба. Модель болжамдарына сай ойыншы пайдасы

ТИІМСІЗ ДАЙЫНДЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ТЕПЕ-ТЕҢДІК

Қалыптасқан стратегиялық жағдайда Сигнал беруші жіберген шығынсыз сиг-

налдардан Нысана бір нәрсені біле ала ма деген сұрақ туындайды. Жалпы алғанда,

бос сөз айтылатын ойындарда Сигнал берушілер оқиға барысына ықпал етпейтін

ақпарат бере алады. Берілген ақпарат іс-қимылға ықпал ете алмаса, қабылдаушы

үшін оның шындыққа жанасуы маңызды болмайды. Осындай тепе-теңдікте сиг-

налдар ақпаратқа толы, бірақ ықпалды емес. Ықпал етуші сигналдары бар тепе-

теңдіктің болуы мүмкін бе? Осындай тепе-теңдікте Нысананың даулы мәселеге

қатысты әрекет етпеуі (

) және Сигнал берушіге шабуыл жасамауы ( )

ықтималдығын арттыратын сигналдар бар. Белгілі бір тепе-теңдік жағдайындағы

ойыншылардың стратегиясы мен пайымдарына сай жіберілетін m сигналы бол-

ғанда Нысананың стратегиясы

, шартына сәйкес келу ықтимал-

дығы –

Анықтама. болғандағы тепе-теңдікте оң ықтималдықпен

ойналатын

сигналдары болса, тепе-теңдік ықпалды деп саналады.

Тиімді/тиімсіз деп бөлу параметрлер кеңістігінің барлық аймақтарына қатысты емес. Біз көп шығын

жұмсауды қажет етпейтін дайындық шаралары жеңіске жету ықтималдығына әсер ететін немесе шығыны

көп, бірақ жеңіске жету ықтималдығына әсер етпейтін мысалдарды талдамаймыз.

Теория

Нысананың әзірлігі оның жеңіске жету ықтималдығына немесе ойыншылар-

дың қақтығыс шығындарына өз ықпалын тигізбесе, Сигнал берушінің шығынсыз

сигналдары Нысананың іс-әрекетіне ықпал ететіндей ешқандай ақпарат бере ал-

майды; олай болса, ықпалды тепе-теңдік болмайды. Соғысқа дайындық шаралары

ойыншының нәтижелерге байланысты пайдасына ықпал етпесе, бұл модельдің

халықаралық қатынастарға арналған басқа да зерттеулерде берілген модельдер-

ден еш айырмашылығы жоқ. Осындай жағдайларда ақпараттық сигнал берудің

неге мүмкін емес екенін жақсы түсінуге болады: соғыс ашуға ниетті болып көрі-

нудің кемшілігінен гөрі артықшылығы басым.

Сондықтан Сигнал беруші Ныса-

наны көндіретіндей сигнал беруге үнемі мүдделі, бірақ сигналдар (шындыққа сай

келетін-келмейтініне қарамастан) барлық жағдайларда жіберіліп отырады, сол

себепті Нысана олардан өзіне қажетті ешқандай ақпарат алмайды. 4.1-ұйғарымда

осы жайт шартты түрде көрсетілген.

4.1-ұйғарым. Дайындық шаралары нәтижесіз болса, онда ықпал етуші жетіл-

дірілген Байес тепе-теңдігі қалыптаспайды (таза стратегияларда).

ЫҚПАЛДЫ ТЕПЕ-ТЕҢДІК

Дайындықтың қандай да бір нәтижесі (басқа тарапқа әсері) болғанда кей жағ-

дайда модельде ықпалды тепе-теңдік орнайды. Бұл тепе-теңдіктің қалай жұмыс

істейтінін түсініп көрейік. Сигнал беруші қауіп төндіреді, ал Нысана бұдан Сиг-

нал берушінің даулы мәселеде дегеніне жету үшін енді соғысуға ниетті екенін

білді делік (біз бұл тепе-теңдікте осы болжамның дұрыс екенін көреміз). Сигнал

берушінің нақты әрекетке баратынын көріп, Нысана даулы мәселе соғысқа бара-

тындай маңызды емес деп, кері шегінуі мүмкін. Нысана үшін даулы мәселе аса

маңызды, оған қарағанда соғыс шығындары айтарлықтай көп болмаса, онда ол ұс-

танымынан шегінбей, соғысқа қамдануы ықтимал. Нысананың осындай байламға

келуі қиынға соғуы мүмкін, өйткені әскери одақтар құру, қарқынды түрде қару-

лану немесе бірінші болып соққы беруге әзірлену, бір жағынан, ел қауіпсіздігін

нығайта түссе, екінші жағынан, қосымша шығын жұмсауды қажет етеді. Соғысқа

дайындық шараларының өзі Нысананың бейбітшілікті немесе соғысты таңдау

туралы шешіміне ықпал етеді, сондықтан соғысуға дайын тұрған сәтте Нысана

Сигнал берушіге соққы беруі мүмкін.

Бірінші кезеңде Сигнал беруші қауіп төндіру немесе төндірмеу хақында бір

байламға келгенде динамиканы түсінеді. Сигнал беруші үшін даулы мәселе аса

маңызды болмаса, ал соғысу айтарлықтай шығындалуды қажет етсе, онда ол

Бұл жердегі логика айқын емес: оның әдебиетте берілген көптеген модельдерден айырмашылығы – Нысана

кейінірек соғысқа бару-бармау туралы да шешім қабылдайды. 4.1-ұйғарымнан мынадай қорытынды шығуға

тиіс: бір байламға келген, қауіп-қатер төнген Нысана даулы мәселеге байланысты әрекет етуден бас тартып,

соғысуға бел байлағанда, ешқандай ықпалды тепе-теңдік болмайды. Егер мұндай динамика мүмкін болса,

бір байламға келе қоймаған Сигнал берушілер қауіп-қатер төндіруден бас тартып, нәтижесінде ықпалды

сигнал беру мүмкіндігі туады. Дегенмен қосымшада берілген 4.1-ұйғарым мұндай жағдайдың болмайтынын

көрсетеді.

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

қарсыласына қауіп төндірмеуді жөн деп санауы мүмкін. Осылайша Сигнал беруші

өзінің Нысанамен қарым-қатынасын бұзып алып, онымен соғыс бастап, шығынға

батпауға тырысады. Сондықтан Сигнал беруші толық байламға келгенде ғана

қауіп төндіруге әзір болады. Бұл өз кезегінде Нысана өзіне қауіп-қатер төнгенде

тиісті ой түйеді, одан қорытынды жасайды деген болжамымыз дұрыс екенін

білдіреді.

Ықпалды бос сөз сигналдарын жіберуге басты кедергі – бір байламға келмеген

сигнал берушілер типі толық байламға келген типтей көрінуге ынталы болады.

Осы тақырыпқа арналған зерттеулерде келтірілген басқа модельдерде бір тоқ-

тамға келмеген елдер байламға келген елдер жіберетін сигналдарды имитация-

лауға ниетті болады, өйткені олар кез келген уақытта кері шегініп, өздеріне тиімді

нәтижеге қауіп-қатер төндірмей-ақ жете алады. Алайда осында сипатталған мо-

дельде Нысананың өзіне қатер төнген кезде соғысқа дайындала бастау, дайын-

далып болған соң, бірінші болып соққы беру қаупі бар. Осындай жағдайда бір

байламға келмеген тараптар бір тоқтамға келген тараптардың іс-әрекетін имита-

циялау арқылы қалаған нәтижеге қол жеткізе алмай, басы дауға қалуы мүмкін.

Осы логиканың іске асуы үшін бірнеше шарт орындалуы керек. Бір жағынан,

Сигнал берушілер қарсыласқа қауіп төндіріп, көп пайда табу ниетінен аулақ бо-

луға тиіс. Мысалы, Нысананың өз ұстанымынан шегіну (концессия жасау) ық-

тималдығы жоғары болса, онда Сигнал беруші үнемі өз дегеніне қауіп төндіру

арқылы жетуге тырысуы мүмкін. Осыған ұқсас, жоғарыда куә болғанымыздай,

Нысананың соғысқа әзірлігі айтарлықтай нәтижелі болмаса, онда қауіп-қатер

төндіруге еш нәрсе кедергі келтірмейді.

Екінші жағынан, бір байламға келген Сигнал берушілер қауіп төндіруден мол

пайдаға кенелетіндей болуы керек. Нысананың әзірлікке кірісу ықтималдығы жо-

ғары болса, осы әзірлік күштер тепе-теңдігіне үлкен ықпал етеді, Нысана даулы

мәселеде қарсыластың дегеніне көнбейді десек, онда Сигнал беруші Нысанадан

өзінің қандай байламға келгенін жасыруға ниетті болады. Соғысуға ниетті мем-

лекеттер Нысанаға өздерінің соғысқа дайын екендігін жеткізуге мүдделі болады.

Мұндай жағдайда да ақпараттық сигнал беру мүмкін емес.

4.2-ұйғарымда ықпалды сигнал беруге қатысты шарттар ұсынылған. Әзірлік

тиімділігі аз және қос тарап бір-бірінің қандай да бір байламға келгеніне сенімді

болмаған жағдайда ықпалды жетілдірілген Байес тепе-теңдігі орнайды: ондағы

қайтарылмайтын әзірлік шығындары кем дегенде даулы мәселені білдіретін

е мәнімен бірдей болады. Осы соңғы шарт орындалса, онда Нысана соғысқа

Мұндай ойын логикасы қайталанып тұратындай болып көрінуі мүмкін. Бірақ нағыз стратегиялық Нэш

тепе-теңдігіндегі (ойыншының оптималдық әрекеттері басқа ойыншылардың әрекеттеріне тәуелді болатын

жағдай) ойын логикасының да қайталануы қажет екенін ойдан шығармау керек.

Бұл модельде Нысана

∈

арқылы келіссөз нәтижесін өз пайдасына өзгертетін іс-қимыл жасай алады.

Салдарынан Нысана кейде соғысқа баруды қалайды, өйткені келіссөз нәтижесіндегі өзгеріс соғысқа

дайын тұрған Нысананың көңілінен шықпайды, әрі бейбітшілікті таңдауына ықпал етпейді. Егер соғысқа

дайындалып болған Нысана келіссөз нәтижесін өзіне тиімді ететін біржақты әрекет жасаса, яғни біздің

модельде осындай мүмкіндік болса, онда Нысана ешқашан соғысты қаламайтын еді, сондықтан бұл жағдайда

ықпалды сигнал беру мүмкін болмайтын еді. Мемлекеттер арасындағы келісілген нақты әрекет кейбір

жағдайларда тиімді болуы мүмкін, ал енді бір жағдайларда ол тиімсіз. Қараңыз: Banks (1990).

Теория

барғысы келмеген жағдайда Сигнал берушінің талаптарына көнуді жөн санайды.

Нысана қарсылас талабын қабылдамай, соғысқа әзірлене бастауды таңдаса, сол

әзірлік шараларының жеңіске жету ықтималдығына ықпал етіп, Сигнал берушіні

соққы беремін деген ойынан айнытса, онда Сигнал беруші өзінің қандай шешімге

келгенін жасырады. Бұдан Сигнал беруші ештеңе ұтпайды және ықпалды тепе-

теңдік болмайды.

4.2-ұйғарым. Кейбір болжамдарына сай, соғысқа дайындық тиімді және

болғанда, ықпалды Байес тепе-теңдігі жүзеге асады.

Жоғарыдағы талқыға сай, ықпалды тепе-теңдік орын алуы үшін 4.2-ұйғарым

шарттарының орындалуы міндетті емес. Атап айтсақ, тіпті Нысана әзір болған-

ның өзінде Сигнал беруші соғысуға ниетті болса және

болса, онда кейбір

жағдайларда ықпалды тепе-теңдіктің орнауы мүмкін. Мұның себебі: Сигнал бе-

руші соғысуға ниет білдірсе, Нысана соғыстан бас тартуы, яғни соғысқа дайында-

лудан гөрі Сигнал берушінің талабына көнуі ықтимал. Осылайша қарсыласына

өз табандылығын білдіріп, Сигнал беруші ықпалды сигнал беру арқылы пайда

таба алады.

Бұл модельде сигнал беру қалай іске асатынын жақсы түсіну үшін біз нақты

параметрлерді қарастырайық. Тараптар соғысса, Нысана алдын ала дайындық жа-

самаған болса, әр тараптың жеңіске жету ықтималдығы p(0)

50% делік. Мәселе

кеңістігіндегі і статус-кво Сигнал берушіге 0,6 есебінде тиімді, бірақ Нысана дау-

лы мәселеге байланысты іс-әрекетке барса, онда статус-кво

∈

0,2 мәніне, яғни

0,4 болатындай біржақты өзгереді. Егер Нысана үшінші бір мемлекетпен одақ

құрса, әскерін жұмылдырып, қарқынды түрде (жаппай) қарулана бастаса, онда

Сигнал берушінің соғыста жеңіске жету ықтималдығы p(1)

30%-ға дейін азая-

ды. Сигнал берушінің соғыс шығыны күрт артады:

мәні біркелкі үлестіріледі

[0,15, 0,75]. Нысананың әзірленбеген кездегі соғыс шығыны өте жоғары, дегенмен

Нысана соғысқа әзір болғандағы Сигнал берушінің шығынына қарағанда аздау

келеді. Айталық:

0,585,

мәні біркелкі үлестіріледі [0,6, 0,85], ал Нысананың

дайындық жасауға жұмсалатын тұрақты шығындары

0,2 болады. Сондық-

тан Нысана әзірленген жағдайда, қақтығыс нәтижесінде оның қосымша шығыны

(

–

) 0,015 – 0,265 аралығында болады.

Осындай кезде Сигнал беруші ықпалды, шығынсыз сигналдар жіберетін

тепе-теңдік орнайды. Нысана Сигнал берушінің қауіп-қатер төндіру немесе

төндірмеу туралы таңдауын қарастырмас бұрын, Сигнал берушінің соғысуға

бел байлау ықтималдығы 14% ғана екеніне сенімді болады. Алайда Сигнал

берушінің қауіп төндіріп, соғыс ашу ықтималдығы да бар, себебі Сигнал

берушінің Нысана соғысқа әзірленсе, оның шығыны (

–

) [0,015, 0,1) болу

ықтималдығы 34%-ға тең деп болжайтынын біледі. Нысананың соғыс шығыны

осындай төменгі дәрежеде болса, онда ол статус-кводан гөрі соғысқа әзірленгенді

жөн санайды. Осылайша Сигнал берушінің қауіп төндіруіне оңтайлы жауап

ретінде Нысана соғысқа барынша дайындала бастайды. Нысана соғысқа барса да,

бармаса да, оның дайындыққа байланысты тұрақты шығындары

0,2 болады.

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

Нысананың осы шығынды өтеп болғаннан кейінгі қақтығыстан күтетін пайдасы:

болмақ. Нысананың

шығыны төмен болса (мысалы,

), ол оның қақтығыстан бас тартқан

жағдайдағы (тіпті өз дегеніне жеткен кездегі) пайдасына қарағанда жоғары, яғни

болмақ. Сондықтан Нысанаға қауіп-қатер төндірсе және ол

толық байламға келсе (оның соғыс шығыны аз болса), Нысана соғысқа әзірлік

жасап, Сигнал берушіге соғыс ашады.

Нысананың оңтайлы іс-әрекеті Сигнал беруші қауіп-қатер төндіргенде, қақты-

ғыс қаупі туындайтынын білдіреді. Сондықтан Сигнал беруші қақтығыс шығыны

(

) 0,42-ден аз болатынын құпия түрде білген кезде ғана қауіп-қатер төндіруге

бел байлай алады. Сондықтан Сигнал беруші ел 46% жағдайда ғана қауіп-қатер

төндіре алады. Сигнал беруші

болған жағдайда ғана әзірленіп үлгер-

меген Нысанаға қарсы соғыс ашуға мүдделі болғандықтан, Нысана Сигнал беру-

ші қауіп-қатер төндіруден қашан бас тартатынын білгенде және қажетті әрекетке

барып, соғысқа дайын болмаса, соғыс ашу ниетінен бас тартады. Алайда Сигнал

беруші қауіп-қатер төндірсе, Нысана кейін шегінбеген және әзірленбеген жағдай-

да Сигнал берушінің қақтығысқа бару ықтималдығы 31% екеніне сенеді. Бұл өз

кезегінде ықпалды тепе-теңдіктің орнауына әкеледі: Сигнал беруші қауіп-қатер

төндіруден бас тартса, Нысананың кері шегіну ықтималдығы 0%-ға, ал бас тарт-

паса 66%-ға тең болады.

Тепе-теңдіктің ықпалды болуының себебі – Нысана Сигнал берушінің шы-

ғынсыз мәлімдемелерінен ой қорытады. Бастапқыда Сигнал берушінің соғыс ашу

ықтималдығы – 14%. Сигнал беруші қауіп-қатер төндірсе, бұл көрсеткіш 31%-ға

артады. Сигнал беруші қауіп-қатер төндіруден бас тартса, ықтималдық 0%-ға тең.

Бұл модельдің қарсылас әрекетін тежеуге қатысты басқа модельдерден айыр-

машылығы: Сигнал берушінің мәлімдемелері мән беруге тұрарлық ақпарат бер-

месе де, Нысана қандай да бір әрекетке барып, Сигнал берушіге (оның соғысатын,

соғыспайтынына қарамастан) нұқсан келтіруі мүмкін. Қауіп төндіру-төндірмеу

жөнінде шешім қабылдаудан бұрын Сигнал беруші алдыңғы тарауда сипатталған

таңдау мүмкіндіктерін қарастырады. Егер ол қауіп төндіруден бас тартса, өзінің

бір байламға келе қоймаған тип екенін байқатады, олай болса, Нысана даулы мә-

селеде өз ұстанымынан шегінбейтінін білдіреді. Толық байламға келмеген Сигнал

берушілердің соғыс шығындары көп болса, олар қақтығыстан сескеніп, қарсылас-

қа қауіп төндірмеуді жөн көреді. Екінші жағынан, Нысана қақтығысқа бармай

кері шегінеді деген болжам бір байламға келген Сигнал берушіні Нысананың ние-

тін білу үшін оған қауіп төндіруге де итермелеуі мүмкін.

ЫҚПАЛДЫ ЕМЕС ТЕПЕ-ТЕҢДІК

Соғысқа дайындық тиімді болған күннің өзінде ықпалды тепе-теңдік болмауы

мүмкін. Сигнал берушілер қауіп төндіргенде тәуекелге бел бумаса, онда олар Ны-

санаға ықпал ете алмайды. Қауіп төндірудің өзі тәуекелге толы болса, ондай әре-

кетке ешкім бармайды. Осы екі жағдайда да ықпалды сигнал беру мүмкін емес.

Теория

Мысалы, соғыс шығындары ( ) әлдеқайда аз Сигнал берушілерді қарастыра-

йық. Мұндай жағдайда қауіп төндірген Сигнал берушілер айтарлықтай тәуекел-

ге бармайды. Нысананың соғыс шығындары көп болып, ол кейін шегінуге ниетті

деген сенімді болжам жасаған Сигнал беруші әрқашан қауіп төндіруді қалайды.

Осылайша мұндай жағдайда сигнал беру әдеттегі себепке байланысты мүмкін

болмайды: бір тоқтамға келе қоймаған типтер (соғыс шығындары көп типтер)

толық байламға келген (шығындары аз) тип болып көрінгілері келеді.

Керісінше, егер Нысананың соғыс шығындары әлдеқайда аз болса және ол

Сигнал берушінің талабын қабылдаудың орнына соғысқа баруды қаласа, сигнал

беру бәрібір мүмкін болмайды. Сигнал беруші өзі нақты бір шешімге келген болса

да, байламға келмегендей сыңай танытуға ынталы болады. Осылайша толық бай-

ламға келген Сигнал берушілер Нысананы қапыда бас салу үшін байламға кел-

мегендей болып көрінуді қалайды. Олардың мұндай ынтасы зор болған кезде де

ықпалды сигнал беру мүмкін емес.

Бір тоқтамға келген Сигнал берушілер байламға келмегендей болып көрінуге

ынталы болғанда, ешкім қаламаған соғыс басталады; Сигнал беруші басқа сигнал

жібергенде, соғыстың алдын алуға болар еді. Біз оларды «дипломатиялық жолмен

алдын алуға болатын соғыстар» деп атаймыз. Мұндай соғыстардың басталуына не

себеп болатынын аңғару қиын емес. Нысана ұстанымынан шегінуге ниетті және

соғысқа әзір болмаған кезде Сигнал беруші қақтығысқа баруға мүдделі болатын

мысалды қарастырайық. Сигнал беруші қауіп-қатер төндірсе, Нысана оның та-

лабына көнуі мүмкін, бірақ көнбей соғысқа әзірлене бастау ықтималдығы да бар.

Олай болса, Сигнал беруші шабуыл жасаудан бас тартады немесе қақтығысқа да-

йын тұрған Нысанамен соғысады. Сондықтан Сигнал беруші Нысананың бір бай-

ламға келген тип екеніне сенімді болса, ол оған өз ниеті туралы ештеңе айтпауға

шешім қабылдайды. Осындай үрдісті 1981 жылы Израильдің Ирактағы «Осирак»

реакторына жасаған шабуылынан байқаса болады. Израиль Ирак реактор құры-

лысын тоқтатпаса, нысанды әуеден соққылаймын деп алдын ала қауіп төндірсе,

ирактықтардың бұл талапқа бойсұнбай, әуе шабуылына қарсы күштерін жұмыл-

дыратын мүмкіндігі болатын еді. Израильдің мұндай жағдайда Иракта ядролық

бағдарламаның болуын мойындауға немесе сақадай сай тұрған қарсыласпен со-

ғысуына тура келетін еді. Сондықтан да Израиль ирактықтарды қапыда бас салу

үшін өз ниет-пиғылын жасырын сақтауды жөн көрді.

4.3-ұйғарымға сай, қос тарап та дипломатиялық жолмен алдын алуға болатын

соғыстар болып тұрады деп сенетін жағдайлар – қалыпты құбылыс. Қосымшада

берілген ұйғарым анықтап көрсеткендей, Сигнал беруші Нысананың толық

байламға келуі ықтимал дегенге сеніп, Нысана Сигнал берушінің соғысу ниеті

жоқтығына көзі жеткенде осындай соғыстар орын алады. Аталған жағдайларда

байламға келген Сигнал берушінің бір тоқтамға келмеген Сигнал беруші болып

көрінуге деген ынтасы ықпалды сигнал беру мүмкіндігін біржолата жояды.

Алайда төменде көрсетілген, тұтқиылдан жасалған шабуыл мен дипломатиялық

жолмен алдын алуға болатын соғыстар кейбір ықпалды тепе-теңдік жағдайында

да болып тұрады.

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

Анықтама. Дипломатиялық жолмен алдын алуға болатын соғыс – мына нұсқа-

ларды қамтитын тепе-теңдік жағдайындағы ойын нәтижелері: (1) ойыншылар со-

ғысады (r

1), (2) Сигнал беруші қандай да бір m′ сигналын жібереді және (3) Сиг-

нал беруші m″ ≠ m′ сигналын жібергенде ешқандай соғыс болмайтын (r

0) ойын

стратегиясы.

4.3-ұйғарым: Кейбір болжамдарына сай, әзірлік шаралары тиімді болған

кезде, дипломатиялық жолмен алдын алуға болатын соғыстар басталатын ықпал-

ды емес жетілдірілген Байес тепе-теңдігі орнайды.

Одан басқа да ықпалды емес тепе-теңдіктер бар. Оның себебі – кітапта беріл-

ген барлық модельдер бос сөзге негізделген коммуникация модельдері, сондықтан

параметрлер кеңістігінің барлық аудандарында ақпарат бермейтін «бос сөз» те-

пе-теңдігі орын алады. Бұл тепе-теңдікте Нысана Сигнал берушінің сигналдарын

ақпарат беруші сигналдар деп танымайды. Мұндай жағдайда соғыс шығындарын

аңғартпайтын сигналдар жіберіліп тұрады. Олай болса, Нысана Байес формула-

сына сүйеніп, Сигнал берушінің жіберген сигналынан ешқандай ой-тұжырым жа-

сай алмайды.

Ықпалды тепе-теңдік орын алғанда, тарихтан алынған нақты мысалдарды

эмпирикалық талдау арқылы ықпалды немесе «бос сөз» тепе-теңдігінің қайсысы

халықаралық қатынастарда қалыптасқан нақты жағдайды жақсы сипаттап бере

алатынын тексеріп көрсе болады.

Қазірдің өзінде ықпалды тепе-теңдікті әлеу-

меттік үрдістерге сезімтал тепе-теңдік деп пайымдауға негіз бар. Мысалы, модель

параметрлері негізінде қалыптасқан тепе-теңдікте соғысқа баруға ниетті барлық

Сигнал берушілер (Нысана әзірленбеген кезде) қауіп төндіруге дайын тұр делік,

мұндай жағдайда соғысуға ниетті барлық Сигнал берушілер ақпаратсыз тепе-тең-

дікке қарағанда ақпаратты тепе-теңдіктің болуын қалайды. Егер біз мұндай Сиг-

нал берушілер өз шешімдерін хабарлауға қадам жасайды десек, онда ақпаратсыз

тепе-теңдік шарттарына сай бір байламға келе қоймаған Сигнал берушілер (ақ-

параттық тепе-теңдікте қауіп-қатер төндіруді қаламайтындар) қарсыласқа қауіп-

қатер төндіру арқылы толық байламға келген Сигнал берушілерге еліктейді. Онда

біз бір байламға келе қоймаған типтер қарсы тарап сене қояды деп жібермейтін

сигналды осы кезде жіберуге әрекеттенеді деп болжаймыз. Егер мұндай жағдай

екіталай болса, онда ақпаратсыз тепе-теңдіктен гөрі ақпараттық тепе-теңдіктің

болуы ақылға қонымды.

Жеке жағдайлардың өрбуін бақылау әдісі көмегімен қандай да бір мемлекеттің іс-қимылын ықпалды немесе

ықпалды емес тепе-теңдік арқылы сипаттап беру мүмкіндіктерін тексеруге болады. Қауіп-қатер төнгеннен

кейін билік басындағылардың көзқарасының өзгеретін-өзгермейтінін түрлі құжаттарда берілген дәлелдерге

қарап айқындауға болады.

Ақпаратсыз тепе-теңдікке қарағанда, ақпараттық тепе-теңдіктің шындыққа жанасатынына қатысты басқа да

дәйектер бар, қараңыз: Crawford and Sobel (1982, p. 1443), Chen, Kartik and Sobel (2008).

Теория

ТАЛҚЫ: ТЕПЕ-ТЕҢДІК ДИНАМИКАСЫ

Біз жоғарыда талданған ықпалды тепе-теңдік мысалы негізінде осы модельдегі

салыстырмалы тұрақты мәндерді түсіне аламыз. Сигнал беру динамикасындағы

ойыншылардың бір-бірімен соғысу ниеті жайында пайымдарының әсері 4.4-сыз-

бада көрсетілген. Төменде келтірілген осы және басқа сызбалар модельдің сандық

параметрлерін симуляциялау арқылы жасалған. Біздің мысалда ойыншылардың

қақтығыс шығындары

біркелкі үлестірілімнен алынғанын ескерейік. Біз

ойыншылардың бір-бірінің шешімі туралы пайымдарының өзгеруін

және

мәндерінің өзгеруіне қарап модельдей аламыз. 4.4-сызбада вертикальды, ал

горизонтальды осьте берілген. Осылайша сызбаның оң жағына қарай жылжи-

тын болсақ, Сигнал берушінің Нысананың шешіміне деген сенімі азаяды, одан

жоғары қарай қозғалатын болсақ, Нысананың Сигнал берушінің шешіміне деген

сенімі азаятынын көреміз (сигнал жіберілгенге дейін).

4.4-сызба. Тепе-теңдік жағдайында сигнал беру параметрлері

Сигнал беруші Нысананың бір байламға келгеніне айтарлықтай сенімді немесе

айтарлықтай сенімсіз болғанда (

өте төмен немесе өте жоғары болғанда), Ныса-

на Сигнал берушінің бір байламға келгеніне қатты сенгенде (

төмен болғанда)

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

ықпалды сигнал беру мүмкін емес. Сызбаның ортасында ықпалды сигнал беру

мүмкін болатын екі диапазон көрсетілген. Бірақ бұл екі диапазон арасында сигнал

беру мен қақтығыс динамикасына қатысты айырмашылықтар байқалады. Оның

екеуінде де Сигнал берушінің қауіп-қатер төндіруі Нысананы Сигнал беруші енді

соғысуға ниеті бар екеніне сендіреді. Дегенмен оң жақ шеттегі жартылай бөлетін

тепе-теңдікте Сигнал берушінің даулы мәселеде күресуге ниеті болмай, қашан

қауіп төндіруден бас тартатынын Нысана жақсы біледі. Сол жақ шеттегі жартылай

бөлінетін тепе-теңдікте мұндай жағдай болмайды. Кейде Сигнал беруші Нысананы

қапыда бас салу үшін өзін бір байламға келе қоймағандай етіп көрсетеді.

4.5-сызбада, алдыңғы бөлімде берілген мысалдағыдай,

мәні 0,75 болғандағы

сигнал беру жағдайының сипаттамалары берілген. 4.4-сызбадағыдай,

горизон-

тальды осьте болады. Ықпалды сигнал беру мүмкін болатын ортаңғы диапазонда

Сигнал беруші Нысананың бір байламға келгеніне (

төмен болғанда) неғұрлым

сенімді болған сайын, Сигнал берушінің сигналы соғұрлым көп ақпарат береді.

мәні артқан сайын, Нысананың Сигнал беруші талабына көну ықтималдығы

өседі, тиісінше, Сигнал берушінің қауіп төндіру ниетінің болу ықтималдығы да ар-

тып, салдарынан қауіп төндірудің сигналдық құны азаяды. Осылайша

= 0,775

болған кездегі қауіп-қатер Нысананың пайымдауындағы Сигнал берушінің соғыс-

қа бару ықтималдығы 14%-дан 49%-ға өсуіне себеп болады. Керісінше,

= 0,875

болған кездегі қауіп-қатер Нысананың пайымдауындағы Сигнал берушінің басқа

бір байламға келу ықтималдығы небәрі 14 %-дан 26%-ға өсуіне себеп болады.

4.5-сызба. Сигнал берудің тиімділігі мен күтпеген шабуыл жасау ықтималдығы

Теория

мәні жеткілікті дәрежеге дейін артқанда сигнал беру мүмкін болмағандық-

тан, Сигнал берушінің сигналы нәтижесінде Нысананың пайымындағы өзгеріс

кенет 0-ге түсіп қалады. Мұны 4.5-сызбаның оң жағынан көруге болады. Бұл

бірнеше себеп пен факторға байланысты. Нысана Сигнал берушінің қауіп-қатер

төндіруден нақты әрекетке бармайтынына сенгендіктен (өйткені Сигнал беруші

Нысананың өзі соғысуға ниетті емес екенін біледі), шығын типтері диапазоны-

ның ортасындағы Нысана жаңа оңтайлы стратегия қабылдайды. Нысана Сигнал

берушінің сигналы белгілі бір ақпарат береді деп тапқанның өзінде (шығындары

аз Нысана типтері әзірленіп, соғысқан және шығындары көп Нысана типтері кері

шегінген жағдайға қарағанда),

диапазонының ортасындағы Нысана типтері еш

дайындықсыз іс-қимыл жасауды қалайды. Олар Сигнал берушінің соғысу ние-

тінің жоқ екенін біле тұра, дайындыққа көп шығындалмай, ойындағы әрекетіне

баруға бел байлайды. Нысана стратегиясының өзгеруі салдарынан Сигнал беруші

қауіп төндіруден қорқа қоймайды және одан табатын пайдасы да аз болады. Ал-

ғашқы фактордың ықпалы соңғысынан басым түседі, бұл Сигнал берушінің қауіп-

қатер төндіру ниетін арттырып, еш дайындықсыз іс-қимыл жасауға бел байлаған

Нысана типтерінің көбеюіне әкеп соқтырады. Нәтижесінде ықпалды сигнал беру

мүмкін болмайды.

Сигнал беруші Нысана даулы мәселеге қатысты өз ұстанымынан шегінбейді,

яғни

төмен болғанда, бірақ ықпалды сигнал беру мүмкін болатын диапазон-

да тұр деп санағанда, тепе-теңдік жағдайында күтпеген шабуылдар жүзеге асады.

Сигнал берушінің соғыс шығындары өте аз болған кезде, ол Нысанаға алдын ала

қауіп төндірмей шабуылдау тактикасын таңдайды. Мұндай жағдайларда, ықпал-

ды емес тепе-теңдік пен дипломатиялық жолмен алдын алуға болатын соғыстар-

ды талдауымыз көрсеткендей, Сигнал беруші өз шешімін қарсыласқа алдын ала

жеткізуді қаламағандықтан, тепе-теңдік жағдайында қақтығыс басталуы мүмкін.

Сигнал беруші қарсы тарапқа сигнал жіберіп, соғысқа бармай-ақ өз дегеніне жетуі

де әбден ықтимал. Бірақ Нысананың сол сигналды ойдағыдай қабылдап, Сигнал

берушінің талабына көнетініне ешқандай сенім болмағандықтан, Сигнал беруші

сигнал жіберуден бас тартады.

Дағдарыс жағдайындағы келіссөздер жөніндегі дәстүрлі модельдерге сай, со-

ғыс әдетте Сигнал берушіде өзінің қандай байламға келгенін жеткізу құралдары

болмағандықтан басталады.

Жоғарыда көргеніміздей, дипломатиялық жолмен

алдын алуға болатын соғыстарда Сигнал берушінің байланыс орнатуға мүмкіндігі

бар, алайда ол Нысананы қапыда бас салу үшін аталған мүмкіндікті пайдаланбай-

ды.

Мұндай жағдайларда әлсіз Сигнал берушілердің қуатты болып көрінуін емес,

қуатты Сигнал берушілердің әлсіз болып көрінуге деген ынтасын байқаймыз.

Толығырақ, қараңыз: Fearon (1995).

Фирон (Fearon, 1995, pp. 395–396) ақпаратты жасыруға мынадай фактордың да әсер ететінін алға тартады:

«Мемлекеттердің өз мүмкіндіктері мен қандай байламға келгенін жасыруға тырысуының тағы бір себебі –

олар қарсы тарап біліп қойған жағдайда әскери (саяси) әлеуетіне нұқсан келуден немесе бірінші болып соққы

берудің табысты болмай қалуынан қауіптенеді».

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

Дегенмен бұл мысалдың 4.3-ұйғарымындағы ықпалды емес тепе-теңдікке

қарағанда айырмашылығы мынада: дипломатиялық жолмен алдын алуға болатын

соғыстар мен ықпалды сигнал беру бір тепе-теңдік жағдайында жүзеге асуы

мүмкін. Сигнал берушілер шешімдеріне қарай төрт түрлі амал-тәсілді таңдай

алады. Толық байламға келген Сигнал берушілер Нысананың соғысқа әзірленуін

қаламай, тұтқиылдан шабуыл жасауды таңдайды (Нысанаға алдын ала қауіп те

төндірілмейді). Толық байламға келген келесі Сигнал берушілер Нысанаға қауіп

төндіріп, ол көнбеген жағдайда соғыс ашуға дайын тұрады. Бұларға қарағанда

толық байламға келе қоймаған Сигнал берушілер қауіп төндіргенімен, еш

әрекетке бармайды. Ал қандай да бір байламға келмеген Сигнал беруші ешқандай

қауіп-қатер төндірмейді және шабуыл жасаудан бас тартады.

мәні азайған сайын кенеттен шабуылдау ықтималдығы артады және қауіп

төндіруден бас тартқан Сигнал берушінің шешімінен Нысана көп нәрсе аңғара

қоймайды. Мысалы,

= 0,775 болса, Сигнал беруші қауіп төндіруден бас тартқан

кездегі Нысананың пайымдауынша, Сигнал берушінің бір байламға келу ықти-

малдығы 14%-дан 13%-ға азаяды.

= 0,875 болса, Нысананың пайымдауынша,

Сигнал берушінің бір байламға келу ықтималдығы 14%-дан 0%-ға түседі. Осы-

лайша Нысананың толық байламға келген типке жату ықтималдығы жоғары

болғанда, Нысана төнген қауіп-қатерден көп нәрсені аңғарады; Нысананың бір

байламға келмеген типке жату ықтималдығы жоғары болғанда, ол өзіне қажетті

ақпаратты Сигнал беруші қауіп төндіруден бас тартқан кезде алады.

4.5-сызбаның сол жағында көрсетілгендей, ең жоғарғы мәнге жеткенде Сигнал

беруші Нысана қауіпке мойынсұнбай, өзіне қойылған талаптан шегінбейді деп

сенгенде ықпалды сигнал беру мүмкін болмайды, себебі бір байламға келген Сиг-

нал беруші Нысанаға тұтқиылдан шабуыл жасауға өте ынталы болады. Сигнал

беруші толық байламға келе қалса, онысын Нысананың білмегенін қалайды. Сон-

дықтан бұл аймақта (сызбаны қараңыз) шығыны аз Сигнал беруші шығыны көп

типті имитациялауға ынтасы болғандағыдай қауіп төндірмейді.

Тағы да қайта-

лап өтсек, тепе-теңдік жағдайында дипломатиялық жолмен алдын алуға болатын

соғыстар орын алады.

Жалпы алғанда, тараптардың бір-бірімен байланыс жасау механизмі (ком-

муникация механизмі) соғыс болу ықтималдығын азайтады. Осында талданған

параметрлерге сай, коммуникация болмаған жағдайда, 4.6-сызбада көрсетілген

барлық мәндері үшін соғыс болу ықтималдығы – 14%. Себебі Сигнал беруші

Нысананың ой-пайымдарына ықпал ете алмаған жағдайда, Нысананың оңтайлы

стратегиясы (

барлық мәндері үшін) – даулы мәселеге қатысты дайындықсыз

әрекет жасайды. Осылайша Нысана іс-әрекет жасап, соғысқа әзірленбеген десек,

онда соғыс Сигнал беруші соғысуға ниетті болса ғана басталады.

Бос әңгіме моделіндегі хабарламаларға ойыншылар аса мән бермейді, сондықтан барлық қатысушылар m = 0

болғандағы тепе-теңдікте m = 1 жіберілетін тепе-теңдік те болады. Соған қарамастан, біз 4.4 және 4.5-сыз-

балардың сол жағындағы диапазонда Сигнал беруші ешқашан қауіп-қатер төндірмейді дейміз, өйткені бір

байламға келген тарап байламға келе қоймаған тарап болып көрінгісі келеді.

Теория

Коммуникация механизмі болса, 4.6-сызбада көрсетілгендей, соғыс болу ықти-

малдығы ықпалды сигнал беру мүмкін болғандағы параметрлер шегінде азаяды.

Біз ықпалды тепе-теңдік орын алатын диапазон шекарасының сол жағына оң жақ-

тан жақындайтын болсақ, соғыс болу ықтималдығы коммуникация механизмі бол-

майтын жағдайдағы соғыс ықтималдығына шартты түрде жақын болады. Оның

екі себебі бар. Біріншіден, 4.5-сызбаның сол жағында көрсетілгендей, қауіп-қатер

төндіру арқылы жеткізілетін ақпарат мол болса да, бұл әдіс өте сирек қолданыла-

ды (4.6-сызбадағы жоғары ұмтылған қиғаш сызықтан байқауға болады).

4.6-сызба. Соғыс ықтималдығы

Сигнал беруші бір байламға келгенде дипломатиялық сигнал беруден гөрі

тұтқиылдан шабуыл жасау жолын таңдайды. Екіншіден,

мәні салыстырмалы

түрде төмен болғанда, Нысананың кері шегіну ықтималдығы аз болады.

мәні

Нысана шығыны жоғары тип болатындай артқан сайын, қауіп көп ақпарат бер-

мейтін күннің өзінде, оның қолданыс жиілігі көбейіп, тұтқиылдан шабуылдау

ықтималдығы мен қақтығыс ықтималдығы азаяды. Мысалы,

=0,875 болғанда,

соғыс ықтималдығы 4%-ға тең, бұл коммуникация механизмі болмағандағы ықти-

малдықтың үштен бір бөлігінен де аз.

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

көрсеткіші сигнал беру мүмкін болмайтын деңгейге дейін өскенде, жоғары-

да айтылған себептерге байланысты соғыс ықтималдығы қайтадан 4%-дан 14%-ға

өседі. Біз

айтарлықтай жоғары болғандағы параметрлерді қарастырсақ, онда

мәнінің артуы қайтадан соғыс ықтималдығының азаюына әкеп соқтырады: со-

ғыс Нысананың көп шығындалуын қажет ететіндіктен, ол даулы мәселеде қандай

да бір іс-әрекетке бармауды жөн көреді немесе Сигнал берушінің соғысты бастап

жіберуін болдырмау үшін өзі дайындық шараларын іске асыруы мүмкін. Осылай-

ша коммуникация нәтижесінде тараптардың соғысуға ниетті болу ықтималдығы

мен соғыс болу ықтималдығының арақатынасы айқындалады.

СИГНАЛ БЕРУ ГИПОТЕЗАЛАРЫ

Жоғарыда сипатталған модель негізінде бірнеше гипотеза жасауға болады. Бі-

ріншіден, талаптар ауқымы механизміндегідей біз құпия түрде жасалғанына қа-

рамастан, дипломатиялық талаптар көбінесе ақпараттық сипатқа ие деген жалпы

болжамға сүйенеміз. Екіншіден, қауіп төнген мемлекеттің қарсы тараптың жібер-

ген сигналына (қауіп төндіру) мән беріп, оған сеніммен қарағанда ғана қауіп төн-

діру арқылы қандай да бір ақпарат жеткізу ықтималдығы артады. Қатер төнген

мемлекет қауіп төндіруші мемлекеттен неғұрлым қуатты болса, соғұрлым қауіп-

қатер туралы хабарламаның ақпараттық мәні арта түседі. Мұны 4.1-гипотеза

деп белгілейміз. Сол сияқты егер екі мемлекеттің арасындағы қарым-қатынастар

қазірдің өзінде шиеленіскен болса, қарым-қатынастар одан бетер нашарлай ал-

майды. Демек, мұндай жағдайда өзара қауіп-қатер төндірудің мәні жоқ. Мұны

4.2-гипотеза деп белгілейміз.

4.1-гипотеза: Нысананың Сигнал берушіге қарағанда әлеуеті жоғары болса,

Сигнал беруші төндірген қауіптің ықпалы жоғары болады.

4.2-гипотеза: Мемлекеттердің қарым-қатынасы неғұрлым тығыз болса, соғұр-

лым Сигнал беруші төндірген қауіптің ықпалы жоғары болады.

Модель логикасына сай, қауіп төнген мемлекеттің өзіне қойылған талаптар-

дан бас тартуының теріс салдары көп болса, екіжақты қарым-қатынастың бұзы-

лу ықтималдығы артады. Бір мемлекет басқа мемлекетке салдары аз қауіп-қа-

тер төндірсе, онда қауіп төнген мемлекеттің қауіп төндіруші мемлекетке қарсы

одақ құру мақсатында үшінші державаға жеңілдік (концессия) жасауы екіталай.

Дегенмен Шеллинг (Schelling, 1966, Chapter 2) атап өткендей, жүзеге асыру үшін

көп шығындалуды талап ететін қауіп-қатер сенім тудырмайды, сондай-ақ қауіп-

қатер төндіру құны мен ауқымы өзара байланысты болады. Қауіп-қатер неғұрлым

ауыр болса, соғұрлым қарсы тараптың оған сенімі артады, мұндағы қауіп төндіру

құны тұрақты. 4.3-гипотеза осы ойды бейнелейді.

4.3-гипотеза: Қауіп-қатер неғұрлым ауыр болса, соғұрлым қарсы тараптың

оған сенімі артады, мұндағы қауіп төндіру құны тұрақты.

100

Теория

Үшінші тараудағы модельге сай, қарсы тарапқа жасалатын концессияда

қарастырылған халықаралық жағдай қалыптасатын болса, онда өз ұстанымынан

шегінген (концессия жасаған) ел соғысқа бармауды ұйғарады. Алайда осы

тараудағы модельді басшылыққа алсақ, концессия жасаған тарап кейде өзінің

дұшпандық ниетін жасыруы мүмкін. Мұндай жағдай Нысананың болашақ

қақтығысқа дайындық шаралары тиімді болғанда жүзеге асады. Бұл –

4.4-гипотезаға арқау болған болжам.

4.4-гипотеза: Нысананың қақтығысқа дайындық шаралары аса нәтижелі бол-

маған жағдайда, қарсы тараптың жария немесе құпия түрде қандай да бір әрекетке

баруы туралы ұсынысы қабылданған кезде, ұсыныс жасаған елдің соғысқа бар-

мауы әбден мүмкін.

ЭМПИРИКАЛЫҚ ЖАЗБА

Зерттеу моделіміздің негізінде жасалған болжамдардың іске асқанын көптеген

нақты мысалдардан көруге болады. Тұжырымдар туралы деректер жинағындағы

құпия дипломатиялық тұжырымдардың 3%-ында құжат авторы қарсыластың бір

байламға келгені туралы пайымды төнген қауіпке қарап шығаруға болатынын

алға тартады (бұл екі ел арасындағы қатынастардың бұзылуы қаупіне байланыс-

ты). Басқа 9% жағдайда британдықтар қауіп-қатер төнген мемлекеттер қауіп төн-

дірген тарапқа қарсы іс-қимылдарға баратыны туралы қорытындыға келген.

Осындай үрдістердің бірнеше мысалын ХХ ғасырдың басындағы Британия

мен Ресейдің арасындағы қарым-қатынастан көруге болады. Мысалы, 1906 жылы

Ресей Таяу Шығыстағы өз мүддесін ілгерілету үшін Британиямен қарым-қаты-

насының нашарлауына дайын болғандықтан, британдықтар Ресеймен келіспеу-

шіліктерді реттеу үшін аталған жайтты ескеру қажеттігі туралы қорытынды-

ға келді.

1910 жылы Британия Парсы елінде ықпал ету хақындағы Германия

талаптарына қатысты да сондай қорытынды жасады. Британияның мемлекет қай-

раткерлері Германия мәлімдемелерін толығымен шынайы деп қабылдамаса да,

Германияның Британиямен қарым-қатынасын бұзуға дайын болуынан оның бір

байламға келгенін жақсы түсінді.

Дипломаттар әріптестерімен тілдесу, қандай да бір мәселені талқылау,

ұсыныстар мен қарсы ұсыныстар жасау барысында қалыптасқан саяси жағдайды

аталған модель динамикасы тұрғысынан сипаттайды. Олар әдетте қарсы тарап

жоғары талап қойса, өз мемлекеті қандай қадамдарға баратынын анық айтады.

1904 жылы Британия Германияға қатысты талаптарын қайта қарамаса, Германия

канцлері Бернгард фон Бюловтың сөзімен айтқанда, «Германияның Ресейге

арқа сүйеуге тура келетінін» түсінді.

Өз кезегінде мұндай мәлімдеме жасау

Gooch and Temperley (1979, v. 4, p. 114).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 1, pp. 165–166).

Bourne and Watt (1987, part I, series F, v. 19, p. 190).

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

101

Британияны Германияның қарсыластарының ішінен жақын одақтастар іздеуіне

алып келетінін немістер де түсінген болар.

4.7-сызба. Құпия дипломатия қалай іске асады?

Ескерту. Мұнда көрсетілген пропорциялар 1855–1914 жылдар аралығындағы

«Құпия жазбаларға» енген британ үкіметінің қызметтік құжаттарындағы құпия дипло-

матия мен қауіпсіздік туралы болжамдарды айқындау механизмдеріне қатысты. Жоғары

жақтағы жолақта болжамдар туралы деректер жинағына енген кодталған механизмдердің

жалпы саны көрсетілген; 4-тарау ұяшығында белгіленген аймақ осы тарауда қарасты

рылған механизмдердің үлесін көрсетеді. Ақ түсті жолақтар – осы тарауда және алдыңғы

тараулардағы талдауға қатысты механизмдер.

Түрлі жағдайларда келіспеушілік білдіру, шарт қойып, оның орындалуын та-

лап ету және ашық қауіп төндірудің келіссөздерге қалай ықпал ететінін түсіну

үшін мемлекет басшыларының (саяси шешім қабылдайтын тұлғалардың) аталған

іс-әрекеттерге бару-бармауын тұжырымдағанда неге алаңдайтынын қарастыру

пайдалы. Көп жағдайда билік басындағылар өтірігі әшкере болып, абырой-беде-

ліне дақ түсіруден емес, сес көрсеткенде қарсылас оған сеніп қалып, дұшпандық

әрекетке баруынан қорқады. Көпполярлы жағдайда, 1876 жылы Шығыс дағда-

рысы кезінде Бисмарк Ресейге тікелей болмаса да қауіп төну ықтималдығы бар

екенін аңғартқан, өйткені ашуға булыққан Ресейдің Франциямен одақ құруы

мүмкін екенін барлық тараптар түсінді. Биполярлы жағдайда 1961 жылдың мау-

сымындағы Берлин мәртебесіне қатысты келіссөздер барысында Кеннеди мен

102

Теория

Хрущевтің бір-біріне қауіп-қатер төндіруі қарсы тарапқа белгілі бір ақпарат жет-

кізу мақсатымен жасалған, өйткені екі ел бір-бірінің мүддесіне қарсы іс-қимыл-

дың қауіпсіздік дилеммасына сай ықпалдастық динамикасын өршітіп, өзара нұқ-

сан келтіру қаупінің ұлғая түсетінін білді.

Куә болғанымыздай, осы екі оқиғаның да халықаралық тәртіпке ұзақмерзімді

әсері болды. Бисмарктың пікірінше, алғашқы оқиға Германия мен Австрияның

одақтасып, Германия мен Ресей арасындағы шиеленісті ушықтырды. Оның сал-

дары екі бөлек одақ пен Еуропада «жаңа ахуалдың» қалыптасуына әкеп соқтыр-

ды. Ал кейінгісі қос тараптың қақтығысуы ықтимал деп, қырғиқабақ соғысы кезе-

ңіндегі өшпенділікті күшейте түсті.

Біздің модель болжап көрсеткендей, Бірінші дүниежүзілік соғыс алдындағы

кезеңде Британия концессия ұсынған тараптар, жалпы алғанда, жақсы қарым-қа-

тынас орнатуды қалайды, сондай-ақ бір салада жасалған келісім екінші бір салада

келісім жасауға себеп болады деген қорытындыларға жиі келіп тұрды. Бұл құпия

дипломатиялық тұжырымдардың 16%-ына сәйкес. Мысалы, 1859 жылғы Австрия

мен Францияның арасындағы қақтығыста Британия бейтарап позиция ұстанған,

себебі ол өзінің Австриямен қарым-қатынасы жақсара түседі, екі ел арасындағы

ынтымақтастық күшейе түседі деген үмітте болды.

1906 жылы Марокко дағ-

дарысы кезінде Британия Германия мен Францияның банк қызметіне қатысты

мәселеде келісімге келуге жақын қалғанын байқап, аталған мәселедегі келісім

жалпы түсіністіктің орнауына жол ашады деп қорытындылады.

1906–1907 жыл-

дарда Британия Германияның аймақтық саясаттан оқшау қалғанын байқап, оның

Ресей талаптарына көніп, концессия жасауын өзара тығыз қарым-қатынас орнату

бағытындағы қадамдары деп қарастырды.

ТҮЙІН

Мемлекеттер көп жағдайда өздерінің мүдделеріне қауіп төндіреді деген елдерге

қарсы саясат жүргізуге ынталы болады. Осындай жағдайда қолданылатын саяси

амал-тәсілдерге мыналар жатады: қару-жарақ шығаруды арттыру, дұшпанына

қарсы одақтар құру, бірінші болып соққы беру, қарсыластың ресурстарын сарқу

және оған қарсы күрескендерді жақтау. Рационалистік іс-әрекет моделінде

қарсыластар өзара алмасатын шығынсыз сигналдар белгілі бір ақпарат жеткізуі

мүмкін. Даулы мәселеде бір шешімге келген елдердің шынайы ниетін қарсылас

тарапқа әдейі жеткізбеуі соғыс өртінің тұтануына әкеп соқтыруы мүмкін.

Сондықтан соғысуға шешім қабылдаған елдің бір байламға келмегендей сыңай

танытатын кездері де болады.

Қараңыз: Foreign Relations of the United States, 1961–1963 (1993), Jervis (2001).

Bourne and Watt (1987, part 1, series F, v. 33, p. 8).

Gooch and Temperley (1979, v. 3, part 2, p. 312).

Мысалы, қараңыз: Bourne and Watt (1983, part 1, series A, v.3, p. 287), Bourne and Watt (1983, part 1, series A,

v. 4, p. 283).

Қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру

103

Түсінікті болу үшін бұл тарауда ұсынылған модельде нақты бір дағдарыс жеке

алып қарастырылған, бірақ мемлекеттердің кейбір шешімдерінің ұзақмерзімді

ықпалы болады, олар осы жерде сипатталған даму динамикасына да әсер ете ала-

ды. Нақты бір дағдарыс моделінде өзіне қауіп төнген Нысана қарсыластың сес

көрсетуіне жауап ретінде соғысқа әзірленуге және түбінде соғысуға бел байлауы

мүмкін. Соғысқа дайындалып, басқалармен одақ құрған Нысана қалыптасқан

күштер арақатынасын өз пайдасына өзгертіп, Сигнал берушінің өз дегеніне жету

мүмкіндіктерін азайтады. Жалпы алғанда, соғыс болмаған күннің өзінде Нысана-

ның жауабы Сигнал берушінің пайдасына кері әсер етуі мүмкін.

Осы модельдегі қауіп төнген Нысана, белгілі бір дағдарысты жағдайда Сигнал

берушіге қарсы тұрудан, соғысқа әзірленуден бас тартуға мүдделі болуы мүмкін,

алайда екіжақты қарым-қатынасты ұзақмерзімді болжау тұрғысынан мұндай ше-

шім тиімді болмауы ықтимал. Қауіп төнген Нысана өз мүддесіне Сигнал беруші

мүддесінің бұрынғыдан бетер қайшы екеніне көзі жетсе, онда ол өзге бір елмен

Сигнал берушіге қарсы одақ құруы мүмкін. Осындай халықаралық жағдайдағы

сигнал беру динамикасы оқшауланған халықаралық дағдарыс моделіндегідей,

мұнда да шығынсыз дипломатия логикасы қолданылады.

Нақты жағдайларда сигнал берудің аталған түрі арқылы ақпарат жеткізу мүм-

кіндігі тараптардың бір-біріне қатысты пайымдарына және қандай стратегиялық

таңдау жасайтынына байланысты. Мысалы, мұндай жағдайда қарым-қатынастың

бұзылу қаупі жоғары болуға тиіс. Басқаша айтқанда, қауіп төнген ел қауіп төндір-

ген елмен даулы мәселеде ғана емес, екі ел мүдделеріне қатысты басқа да салалар-

да ынтымақтастықтан бас тартуы ықтимал. Қарым-қатынастың үзілу қаупі өте

жоғары және оның салдары тым ауыр болса, Сигнал беруші Нысанаға алдын ала

қауіп төндірмей, кенеттен шабуыл жасауға бел байлауы мүмкін. Нысана Сигнал

берушінің мұндай ниеті туралы білетіндіктен, Сигнал берушінің өзін бейбітсүй-

гіш ел деп көрсеткен сигналдарына қарсыластың сене қоятыны екіталай.

Бұл тұжырымдардың мемлекетаралық қатынастағы мәжбүрлеуді зерттеуге де

қатысы бар. Біріншіден, қуатты мемлекеттің басқаларға төндірген қаупі сенуге

тұрарлық деген пайым жалған. Елдің қауіп төндіріп қана қоймай, нақты әрекетке

де баратыны анық болғанда ғана оның сес көрсетуіне басқалар сеніммен қарайды.

Екіншіден, тараптардың бір-біріне қатысты пайымдары өзара субъективті сипат-

қа ие мемлекеттің мәлімдемелері мен іс-әрекеттері оған байланысты қалыптасқан

ой-тұжырымдар шеңберінде қарастырылады. Нысананың өз ұстанымынан шегі-

ну ықтималдығы жоғары болмаса, сондай-ақ бұл жайт барлық тараптарға белгі-

лі болса, онда Сигнал берушінің оған бағытталған мәлімдемелері аса нәтижелі

болмайды. Үшіншіден, мемлекеттердің қарым-қатынас динамикасында олардың

соғысқа бару шешімін қабылдауына әсер ететін күтпеген факторлар пайда болуы

ықтимал: Нысананың Сигнал берушіге қарсы күресу ықтималдығы азайғанда,

ықпалды сигнал жеткізу қиындап, соғыс ықтималдығы артады. Төртіншіден, кей-

де бір байламға келген елдер өз ниеттерін жасыруды жөн санайды, бұл күтпеген

шабуылдарға себепші болуы мүмкін. Тараптар өздерінің даулы мәселеге қатысты

шынайы ұстанымын білдіріп, оған қаншалықты мән беретінін айтқанда, соғыстың

алдын алуға болатын еді.

104

Теория

1876 және 1961 жылдардағы жағдай құпия дипломатияның мысалы болса да,

оған тән механизмдерді ресми, қоғамдық дипломатиядан да байқауға болады.

Мысалы, АҚШ президенті кіші Джордж Буштың Иран «зұлымдық осі» елдері қа-

тарына кіреді деген сөзін сол елдің басшылығына қарсы әрекет жасауды меңзеп,

оған қауіп төндірудің бір түрі десе болады.

Иран сонда АҚШ талаптарына көн-

беу тактикасын таңдаса, АҚШ әлеуетін әлсірету саясатын іске асырып, мысалы

Ирактағы мақсат-мүдделеріне нұқсан келтіре алатын еді. Жағдайдың осылай өр-

буі мүмкін екенін біле тұра, тәуекелге барған АҚШ басшысы Иранды саяси бағы-

тын өзгертуге мәжбүрлеуге бел байлағандығын аңғартқандай болды. АҚШ-тың

қорғаныс министрі Роберт Гейтс Ресей Грузияға қатысты Батыстың талаптары-

мен келіспесе, онда Ресей мен АҚШ арасындағы қатынасқа нұқсан келуі мүмкін

деп мәлімдегені де дәл сондай жағдай еді. Осы іспеттес жағдайда Ресей Батыстың

талаптарын қабылдамай, АҚШ-ты өз мүдделеріне қарсы ұстанымдағы ел деп са-

наса, өзінің қауіпсіздік саласындағы саясатын қос тарапқа да кері әсер ететіндей

дәрежеде өзгерту туралы шешім қабылдауы ықтимал. Сондықтан мұндай мәлім-

демелерді көптеген факторларды ескеріп, олар нақты бір ниет пен мүддені білді-

реді деген пайымға сай талдау қажеттігі анық.

White House Press Release, January 29, 2002, «President Delivers State of the Union Address».

Күштер арақатынасы: одақтастар мен қарсыластар

Мемлекеттің дұшпанға қарсы күш біріктіріп, одақтасып соғысуға міндеттеме

алуы – халықаралық тәртіп орнатудың бірден-бір шарты. Көптеген мемлекеттің

болашағы осындай міндеттемелерді жүзеге асырумен байланыстырылады. Мыса-

лы, Бельгияның өз тұтастығын сақтап қалуы Британияның өз қауіпсіздігін қор-

ғауымен байланысты: Британия өзіне шабуыл жасауға ыңғайлы аумақтың басқа

ұлы державалардың қолына түсуіне жол бермеуге мүдделі. АҚШ өз міндеттеме-

леріне сай Тайвань, Оңтүстік Корея, Еуропа мен әлемнің басқа да аймақтарында-

ғы бірқатар елді қорғап келеді. Бір немесе бірнеше тараптың қандай да бір мем-

лекеттің қауіпсіздігіне кепілдік беріп, оның аумақтық тұтастығын, мемлекеттігін

сақтап қалуға себеп болған жайттар аз емес.

Міндеттемелердің орындалатынына одақтастың көзін жеткізу оңайға соқпай-

ды. Жақтасыңа тұтқиылдан шабуыл жасалғанда, соғысқа баруға дайынмын деп

сендіру қиын емес, оған қарағанда, үшінші бір елді қорғап қаламын, оған шабуыл

жасауға жол бермеймін деп сендіру қиынырақ. Ядролық қаруы бар қарсыластар-

дың қырғиқабақ соғысы кезінде Кеңес Одағы АҚШ-тың Батыс Берлинді былай

қойғанда, Батыс Еуропаны қорғайтынына неліктен сенді? Мемлекеттер сөзінде

тұратынына қарсыласын сендіру үшін шетелге әскерін жіберетін болды. Әскер-

лер қақтығыс болған жағдайда оған төтеп беріп, ел мүддесі үшін жанын құрбан

етуге дайын болуға тиіс еді (Schelling, 1966, р. 47). Сондықтан АҚШ қырғиқабақ

соғыс кезінде Берлинге әскерін орналастырды, ал бүгінгі таңда оның Оңтүстік

Кореяда 28 500 жауынгері бар. Егер осы жауынгерлерге шабуыл жасалса, АҚШ

халқының реакциясы Ақ үй әкімшілігінің іске араласып, жауап қайтаруына мәж-

бүрлейтіні анық.

Бірақ басқа жағдайларда, мемлекеттер құпия дипломатиялық келіссөздерде

жасалған міндеттемелерге сенім артады. Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында

Германияның Австро-Венгрияны, ал Ресейдің Сербияны қорғайтыны дипломат-

тардың жабық есік жағдайында тілдесуі нәтижесінде белгілі болған. Қазір АҚШ

Тайваньда әскері жоқ болса да, сол аралды қорғау жөніндегі өз міндеттемесін сақ-

тап келеді. Осындай жағдайда берілетін уәдеге сеніммен қарауға не ықпал етеді?

106

Теория

Үш немесе одан да көп мемлекеттің қатысуымен өтетін келіссөздерде үшінші,

төртінші тарауларда талданған сигнал беру механизмдері жиі қолданылады. Бір

коалиция құрамындағы мемлекеттердің мүдделері бір арнаға тоғысатын жағдай-

ларда сол коалицияны бірегей актор ретінде қарастыруға болады. Алайда екеуден

көп мемлекет қатысатын келіссөздер барысында шығынсыз дипломатиялық сиг-

нал беру мүмкіндіктері артады. Бұл тарауда үш не одан көп мемлекет арасындағы

шығынсыз коммуникация механизмдері сипатталған. Бұл механизмдер көптеген

халықаралық келіссөздерде қолданылады: даулы мәселеге тікелей араласпаған

қандай да бір мемлекеттің өз қамқорлығындағы мемлекет (протеже) атынан жаса-

ған мәлімдемелеріне өзге елдер сеніммен қарайды, өйткені мұндай мәлімдемелер

протеженің іс-қимылына әсер етуі мүмкін.

Төменде көрсетілген сигнал беру механизмі одақтастың мойнына алатын мін-

деттемелеріне қатысты зерттеуде талқыланған «қақпанға түсу» (entrapment) мә-

селесімен байланысты (Jervis, Lebow and Stein, 1985, Snyder, 1997, Goldstein, 2000,

Zartman and Faure, 2005). Үшінші тараптың протеже алдында міндеттеме алуы

протежені әлдеқайда батыл әрекеттерге баруға итермелеп, қақтығысқа әкеп соқ-

тыруы ықтимал. Мұндай жағдайда үшінші тарап, расында, мүдделі болса, проте-

жені қорғап, соғысқа араласуы мүмкін. Қарсыластар бұған қарап, протежені қор-

ғайтын елдің ниеті мен мүддесін аңғарады. Осындай міндеттеменің жасалғанын

мемлекеттер өз қарсыласының келіссөздер барысындағы іс-қимылынан біле ала-

ды. Іс жүзінде үшінші тарап протеженің агрессиялық әрекеттерге баруын қаламай,

соңында протежені тізгіндей алмаса, онда мұндай жағдай қарсыласты «қақпанға

түсіру» деп аталады. Соғыс отын тұтандыру қаупін біле тұра, протежеге қолдау

көрсетудің өзі дипломатиялық сигнал берудің бір түрі болып саналады – мұндай

жағдай халықаралық қатынаста жиі кездеседі.

Сигналдың осы түрі қарсыластың болжамына ықпал етуі мүмкін, ол үшін

төмендегі екі шарт орындалуы қажет. Біріншіден, үшінші тараптың протеже ал-

дында өз мойнына міндеттеме алуы қақтығыс ықтималдығын арттыруға тиіс. Бұл

үшінші тараптың белгілі бір деңгейде мықты болуын, бірақ аса шектен шықпауын

білдіреді. Шын мәнінде, мұндай жағдайда сенімді сигнал беру мүмкін емес, сол

себепті үшінші тараптың әлеуеті артқан сайын, соғыс ықтималдығы да артады.

Екіншіден, үшінші тарап пен протеженің мүдделері сәйкес келуі керек.

Осындай қарым-қатынас динамикасын Қытай, Тайвань және АҚШ арасындағы

үш жақты байланыстан байқауға болады (O’Hanlon, 2000; Benson and Niou, 2005).

Тайвань жетекшілері АҚШ-тың міндеттемелер деңгейіне айрықша көңіл бөледі,

ал АҚШ әдетте Тайваньға шабуыл жасалса, оны қорғайтынын растауда сақтық

танытып, «Бір Қытай» қағидатын ұстанатынын алға тартады. АҚШ Тайваньның

тәуелсіздігін ашық қолдаған жағдайда Тайваньның осы бағытта нақты қадамдар

жасау ықтималдығы артатын еді. Бұл өз кезегінде Қытайдың Тайваньға шабуыл

жасау ықтималдығын арттырар еді. Ондайда АҚШ Тайваньның күй

реуіне жол

беру не болмаса Қытаймен қарулы қақтығысқа бару арасында таңдау жасауға

Үшінші бір мемлекет пен протеже мүдделерінің сәйкес келуіне әсер ететін бірқатар фактор – протеженің өзге

тарап қолдауынсыз соғыста жеңіске жетуі мен тиімді мәмілеге қол жеткізу ықтималдығы т.б.

Күштер арақатынасы: одақтастар мен қарсыластар

107

мәжбүр болады. Сол себепті АҚШ, құпия түрде болса да, өзінің Тайвань

алдындағы міндеттемесіне берік болатынын білдірсе, онда Қытай оның аралды

қорғауға бел байлағанына біршама көзі жетеді.

Қазіргі заманғы халықаралық қатынаста тағы бір мысал – АҚШ пен Израиль-

дің Иранға ядролық қаруға қол жеткізуге жол бермеу саясаты. АҚШ-тың қолдауы

арқасында Израиль батыл әрекет етуге ынталы, бұл жуырда сол аймақта жаңа

қақтығыстың болу ықтималдығын арттыруда. Сондықтан АҚШ-тың Израильге

қолдау көрсететіні туралы мәлімдемелерін мүдделі тараптар сеніммен қабылдай-

ды. Тайваньға қатысты мысалда көрсетілгендей, АҚШ Израильге қолдау көрсе-

туге міндеттеме алып, соғыс болған жағдайда оған өз одақтасы жағында араласу

тәуекеліне бел буғанын барлық тараптар жақсы түсінеді. Бұған қоса, міндеттеме-

ні орындамай, одақтасқа қолдау көрсетпесе, АҚШ өз халқының сенімін ақтамау,

қоғам наразылығын тудыру қаупіне тап болуы мүмкін. Бірнеше елдің мүддесіне

қатысты жағдайларда туындайтын осындай тәуекелдер құпия дипломатиялық

байланыстар кезінде де сезіледі, мұндай байланыстар арқылы тараптар бір-біріне

сигнал жіберіп тұра алады.

КӨПЖАҚТЫ ДИПЛОМАТИЯ ЖӘНЕ

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ СИГНАЛ БЕРУ

Акторлардың бір-біріне сигнал беруі осы уақытқа дейін екі мемлекет арасын-

дағы қатынас тұрғысынан зерттеліп келді. Екіжақты қатынастағы сигнал беру

(мысалы, қауіп төндіру) механизмдерін талдауға арналған теориялық зерттеулер

де, сандық әдістерге негізделген зерттеулер де бар (Crawford, 2003). Бірнеше мем-

лекеттің бір-біріне сигнал жіберуін талдаған кезде, зерттеушілер екіжақты қаты-

насты талдау нәтижесіне сүйенген (Fearon, 1994b).

Бұл саладағы зерттеулердің көпшілігі «сырттай тежеу» (extended deterrence,

яғни мемлекеттің өз аумағынан тыс аймақтарды қорғауға міндеттеме алуы) мә-

селесіне көңіл бөледі. Өзге елді қарсы әрекетке барғызбау, оны тежеудің табысты

болуына әсер ететін бірқатар фактор айқындалған: тараптардың мүдделері то-

ғысқан аймақтағы қарулы күштердің арақатынасы (Huth and Russett, 1984, Huth,

1988a), мемлекеттердің бұрын болған дағдарыстар кезіндегі әрекеттері (Huth,

1988b, Huth, 1988a), мәжбүрлеуші талаптар ауқымы (Werner, 2000), аймақтағы

геосаяси мүдделер (Danilovic, 2002); кейбір зерттеулер осы факторларды бірге қа-

растырады (Russett, 1963). Бұл тарауға арқау болған зерттеу моделінің негізіндегі

талдау нәтижелері жоғарыда аталған зерттеу нәтижелеріне сәйкес, алайда біздің

модель көрсетілген факторлардың қарсыласты тежеу әрекетіне тигізетін әсерін

түсінудің баламалы жолдарын ұсынады. Мысалы, Хут пен Рассеттің (Huth and

Russett, 1984), сондай-ақ Даниловичтің (Danilovic, 2002) пайымдауынша, «қор-

ғаушы» мемлекет протеженің тұтастығын сақтап қалуға әрі оның алға басуына

аса мүдделі болғанда ғана қарсыласты тежеу әрекеттері сәтті болады. Бұған қоса,

ойдағыдай ақпараттық сигнал беру үшін қос тараптың мүдделері барынша жа-

қын болуға тиіс. Алайда мүдделер сәйкестігі болған жағдайларда да үшінші та-

раптың протеже жағында соғысқа араласатыны немесе араласпайтыны белгісіз

108

Теория

(Gartner and Siverson, 1996, Smith, 1996), осындай белгісіз тұстарды шығынсыз

дипломатиялық сигналдар көмегімен анықтап алуға болады. Сол сияқты бұл

талдау қарсыласты қандай да бір әрекетке мәжбүрлеудегі әскери күш-қуаттың

рөлін жаңа көзқарас тұрғысынан бағалауға мүмкіндік береді (Maoz, 1983, Huth

and Russett, 1984, Karsten, Howell and Allen, 1984, Lebow and Stein, 1989, Fearon,

1994b, Signorino and Tarar, 2006). Шығынсыз сигнал беру моделінде қарсылас-

ты мәжбүрлеу үшін акторлардың жеткілікті деңгейде күшті болуы шарт, алай-

да олардың күш-қуаты артқан сайын сигнал беру мүмкін болмай, қарсыласқа өз

талабын күшпен таңу ықтималдығы азаяды.

Зерттеушілер сырттай тежеу әрекетінің екіжақты қарым-қатынастағы мәж-

бүрлеуден айтарлықтай өзгеше екенін атап өткен (Morgan, 1983). Өз жерін қорғау

жолында қажетті шараларды қабылдаймын деп қауіп төндіруге қарағанда, сырт-

тай тежеумен байланысты қауіп төндіру қиынырақ (Schelling, 1966, Chapter 2).

Осы ретте екіжақты бақталастық жағдайында қолданылатын сигнал беру меха-

низмдерінің көпжақты қатынастар жағдайында қайталанатын немесе қайталан-

байтынын айқындап беруге жіті назар аударылған жоқ. Үш актор арасындағы

қатынастарды талдауға арналған модельдер бар (Quackenbush, 2006), бірақ ол

акторлар өз мойындарына алған міндеттемелердің әсерін қарастырмайды (Zagare

and Kilgour ,2003, Wagner, 2004, Yuen, 2009, Fang, Johnson and Leeds, 2012).

Бэнсон (Benson, 2012) протеженің батыл әрекет етуі мүмкін жағдайдағы үш

ойыншы моделін қарастырады, алайда үшінші тараптың протеже алдында ықти-

мал, шартты немесе берік міндеттеме алу мүмкіндігіне көңіл бөледі. Біз төменде

сипаттап берген модельге өте ұқсас модельдің бірі – үш ойыншының шығынсыз

сигнал беру моделі (Smith, 1998b). Бұл модель қарсылас ниеті туралы тұжы-

рымдарға шығынсыз сигналдардың қалай әсер ететінін көрсеткенімен, аталған

мәселені ашық жасалатын мәлімдемелерге халық пікірінің ықпалы тұрғысынан

қарастырады. Өзге елдің ішкі істеріне араласу мәселесіне қатысты зерттеулер де

үш актор арасындағы қатынастарды талдайды. Бұл зерттеулерде де бір тараптың

батыл әрекет ету мүмкіндігі қарастырылған, алайда авторлар осы әрекеттен мін-

детті түрде сенімді сигнал барады деген қорытындыға келмейді (Cetinyan, 2002,

Kuperman, 2008, Grigoryan, 2010). Үш не одан да көп актордың өзара шығынсыз,

сенімді сигналдармен алмасуын халық пікірі факторымен байланыстырмай қа-

растырған арнайы зерттеулер жоқ.

Мемлекеттердің өз одақтастары алдында алған міндеттемелерінің сенімді бо-

луына қатысты зерттеулер де біз қарастыратын тақырыппен тығыз байланысты.

Бұл зерттеулердің көпшілігі одақтастардың күш біріктіріп, өзге елдерге қарсы со-

ғысу ықтималдығын анықтауға (Snyder, 1997, Benson, 2011) немесе одақтардың

қарсылас болжамдарына ықпал ететін-етпейтінін эмпирикалық жолмен тексеруге

арналған (Huth and Russett, 1984, Leeds, 2003). Қарсылас тараптың болжамдарына

Қараңыз: Sechser (2010), Snyder and Diesing (1977).

Кең ауқымды тежеуді екі ойыншы моделіне салып қарастырғандар: Kilgour and Zagare (1994).

Бірнеше стратегиялық қарсылас болғанда, мемлекеттердің өз абырой-беделін сақтап қалуға ынталы болатын

жағдайлар қарастырылған зерттеулер: Walter (2002), Clare and Danilovic (2010).

Күштер арақатынасы: одақтастар мен қарсыластар

109

одақтастардың өзара міндеттемелерінің ықпалын зерттеген авторлар одақ құрудың

қоғамдық аспектілеріне баса назар аударған. Қандай да бір маңызды ақпарат жет-

кізуді көздейтін одақтастық міндеттеме көбінесе қоғам алдындағы немесе халық-

аралық аренадағы абырой-беделді сақтау факторынан туындайды (Leeds, 1999,

Morrow, 2000). Осы саладағы зерттеушілер одақ құруға әсер ететін мынадай

факторларды да қарастырған: қайтарылмайтын шығындардың сигнал беруге ти-

гізетін әсері (Morrow, 1994, Smith, 1995, Smith, 1998a), әскери жоспарлар құру

іс-шараларын өзара үйлестіру арқылы соғысу қабілетін арттыру (Morrow, 1994,

Smith, 1998a), сондай-ақ саяси режим ықпалы (Gaubatz, 1996, Leeds, 1999). Осы-

лайша аталған зерттеулер де бірнеше мемлекет арасындағы сигнал беру механизм-

дерін екіжақты қатынастағы сигнал беру механизмдеріне ұқсас талдайды.

Бұл тарауда тек көпжақты байланыстарға қатысты, яғни бірнеше мемлекетті

қамтитын сигнал беру механизмі қарастырылады. Ұсынылып отырған механизм

абырой-бедел факторына әрі одақ құрумен байланысты қайтарылмайтын шығын-

дарға тәуелді емес. Сол себепті осы модель құпия дипломатиялық байланыстар

мен бейресми келісімдер нәтижесінде жасалатын тұжырымдарды түсінуге көмек-

теседі (Trager, 2013). Біздің модель бұрынғы зерттеулерде сипатталған екі ойын-

шы моделіне ұқсас. Мұндағы шығынсыз коммуникация механизмінің әсері екіден

көп актор араласқан кезде туындайтын сигнал беру мүмкіндіктеріне тәуелді.

Талдау нәтижелері бұрын жарық көрген теориялық зерттеулердің қорытынды-

ларына сай. Біздің пайымдауымызша, акторлар саны өскен сайын, коммуникация

жасау мүмкіндіктері де артады, бұл өз кезегінде тепе-теңдік жағдайындағы ықти-

мал нәтижелер санын көбейтеді (Forges, 1990). Ойыншылар саны азырақ болғанда

да коммуникация мүмкіндіктерінің артуы тепе-теңдік жағдайындағы нәтижелер

санының өсуіне ықпал етеді, алайда мұндай нәтижеге қол жеткізуге болатын ойын-

дар саны шектеулі болады. Алдыңғы зерттеулерде коммуникация ықпалы қарас-

тырылғанымен, мемлекет басшылары мен дипломаттардың өз әріптестерімен бай-

ланыс орнату механизмдері айқындалмаған. Бұл тарауда осындай механизмдердің

бірі сипатталған. Ол билік басындағылардың халықаралық қатынастар мәселелерін

шешуде қандай жайттарды есепке алатынын көрсетеді. Талдау нәтижесінде жасал-

ған қорытынды: қарсыластар арасындағы қарым-қатынас шиеленіскен жағдайдың

өзінде, мүдделі тараптар санының артуы өзара ақпарат алмасуға мүмкіндік береді

(Crawford and Sobel, 1982). Мемлекеттің қандай да бір байламға келгендігі тура-

лы шығынсыз сигнал жіберу механизмдерінің болуы дағдарысты жағдайдың немен

аяқталатыны туралы болжамдарға ықпал етеді.

КӨПЖАҚТЫ КЕЛІССӨЗ МОДЕЛІ

Бір ойынды талдайық, онда «Үшінші тарап» (d) «Протежеге» (g) және «Ны-

санаға» (t) шығынсыз

сигналын жібереді; мұндағы , ал М мәні

үлкен, бірақ шектеулі.

Ойыншылар жиынтығы – , мұндағы i – ортақ

Кейбір зерттеулерде Үшінші тарапты «Қорғаушы» деп атайды.

110

Теория

элемент. Сигнал берілгеннен кейін дағдарыс жағдайындағы стандартты ойын

(келіссөздер) басталады, бұл ойын – Пауэлл (Powell 1996 a,b) сипаттап берген

ойынның қарапайым нұсқасы. Қандай да бір m хабарламасын алғаннан кейін Про-

теже Нысанаға

талабын қояды. Егер Нысана талапты қабылдаса, онда

Протеженің тәуекелсіз пайдасы х болады, ал Нысананікі 1 – x. Нысана талапты

орындаудан бас тартса, онда Протеже соғысу не соғыспау туралы шешім қабыл-

дайды. Протеже соғыспайтын болса, онда статус-кво (бұрынғы ахуал) сақталады,

Протеже мен Нысананың пайдасы, тиісінше,

және болады.

Егер Протеже соғыс ашуға бел байласа, онда Үшінші тарап өзінің Протеже жа-

ғында соғысқа араласатынын-араласпайтынын шешеді. Соғыс болғанда, Үшінші

тарап араласпайтын болса, Протеже

ықтималдығымен жеңіске жетеді,

ал Үшінші тарап қатысатын болса, онда жеңу ықтималдығы –

(мұндағы

). Жеңіске жеткен тарап өзіне ең тиімді нәтижені (Х) таңдайды; мұндағы

X мәні Протеже үшін 1-ге, ал Нысана үшін 0-ге тең. Үшінші тарап пен Проте-

женің Х мәніне сай таңдау жасау реті бірдей болуы мүмкін, алайда олардың со-

ғыс шығындары әртүрлі болады. Сондықтан Үшінші тарап соғысқа араласпаса,

онда Протеже, Нысана және Үшінші тараптың болжалды пайдасы, тиісінше,

және p болады. Ал егер Үшінші тарап соғысқа араласатын бол-

са, онда тараптардың болжамды пайдасы келесідегідей:

және

Протеже жалғыз соғысқаннан гөрі статус-квоның сақталғанын жөн көреді,

сондай-ақ статус-квоның сақталғанына қарағанда, Үшінші тараппен күш бірікті-

ріп соғысқанды қалайды. Бұл шарт былай белгіленеді:

. Үшін-

ші тарап пен Нысананың соғыс шығындары – ойыншылардың құпия ақпараты.

Шығындар аз не көп болуы мүмкін делік, шартты түрде

болғанда-

ғы ықтималдық –

, ал ықтималдығы – , мұндағы , сондай-ақ

мен бір-біріне тәуелді емес. Үшінші тараптың соғыс шығындары аз болғанда

ғана ол Протежемен бірге соғысқанды қалайды, сондықтан

Енді

– i ойыншысының m хабарламасын алғаннан кейінгі деген жаңа

болжамы.

Екі ойыншы ғана қатысатын ойында Үшінші жақтың мәлімдемесі еш ақпарат

бермейді. Үш ойыншы қатысатын жағдайда мұндай болмайды. Алайда толық ақ-

параттық сипатқа ие тепе-теңдік болатыны төменде көрсетілген; бұл жағдайда

Үшінші тарап жіберетін түрлі хабарламадан Протеже мен Нысана оның Протеже

жағында соғысқа қатысатын-қатыспайтынын нақты біле алады. Бұл тепе-теңдік-

те Үшінші тараптың мәлімдемесі Протеженің іс-қимылына ықпал етеді, Үшінші

тарап Нысанадан өз ниетін жасырмайды. Ойын теориясы терминімен айтқанда,

толық бөлінетін тепе-теңдік орнайды: Үшінші тарап соғысқа Протеже жағына

араласуға мүдделі болғанда ғана Протежені қолдайтыны туралы мәлімдеме жа-

сайды; қолдау тапқан Протеже қарсыласына жоғары талап қояды, бұл өз кезегінде

соғыс болу ықтималдығын арттырады; Нысана қолдау таппаған Протеженің жо-

ғары талабын қабылдамайды (тепе-теңдік жағдайында бұлай болмайды), Үшін-

ші тараптың қолдауына сүйенген Протеженің жоғары талабынан бас тарту үшін

Нысананың соғыс шығындары аз болуға тиіс; тепе-теңдік бойынша Протеженің

Күштер арақатынасы: одақтастар мен қарсыластар

111

соғыс ашуы үшін мына екі шарт орындалуы қажет: Үшінші тарап оны қолдап, ал

Нысана қойылған жоғары талапты орындаудан бас тартуы керек. Осындай сигнал

беру механизмінің іске асуы үшін бірнеше талап орындалуы шарт.

Біріншіден, сигнал берудің осындай тепе-теңдік түрінде Протеже мен Нысана

келіссөздер жүргізуі керек, Протеженің оңтайлы әрекет ету мүмкіндігі оған Үшін-

ші тараптың соғыста қолдау көрсететін-көрсетпейтініне байланысты; Үшінші та-

раптың қолдауына үміт артқан Протеженің іс-қимылдары соғыс ықтималдығын

арттырады. Үшінші тарап анағұрлым қуатты болса, Нысананың оған әрі Протеже-

ге қарсы шығуы екіталай, яғни Үшінші тарап қолдау көрсеткен жағдайдағы соғыс

ықтималдығы 0-ге тең. Мұндай жағдайда Үшінші тарап қаламаса да, Протежеге

қолдау көрсетуге ынталы болар еді, онда сигнал беру мүмкін емес. Үшінші тарап

соғысатын жағдайда Нысананың соғысқа қатысты болжалды мәні

болса, сигнал беру

немесе болғанда ғана мүмкін.

Осылайша Протеже статус-квоны қабылдаудан гөрі соғыс ашқысы келсе, онда

оған қолдау көрсететін Үшінші тарап (

делік) айтарлықтай күшті болу-

ға тиіс. Біздің талдау көрсеткендей, Үшінші тарап аса қуатты болса (

мәні өте

жоғары), оның жасаған мәлімдемелеріне ешбір тарап сенбейді.

Үшінші тараптан қолдау күткенде, соғыс ықтималдығы әлдеқайда жоғары

болу үшін Протеже Нысана бас тартатындай жоғары талап қоюы қажет, әйтпе-

се тепе-теңдік жағдайында кез келген талап қойғандағы соғыс ықтималдығы 0-ге

тең. Тепе-теңдік жағдайында, Үшінші тарап қолдауын күткенде, Протеже жоға-

ры талап (

) немесе төмен талап ( ) қоюы керек. Егер Протеже тө-

мен талап қойса, онда соғыс ықтималдығы 0-ге тең болады. Олай болса, сигнал

беру тепе-теңдігінде Протеже жоғары талап қоюға мүдделі болуға тиіс, ондай та-

лап қоюдың болжалды пайдасы (

) әлдеқайда

төмен талап қоюдың болжалды пайдасынан (

) артық болуы қажет. Дау-

лы мәселеде Нысана қандай да бір пайда тапқанша күресуге дайын болса, яғни

болса, Протеже мынадай жағдайда жоғары талап қою-

ға мүдделі болады:

(3)

Демек, сигнал беру ойдағыдай іске асу үшін Протеже Нысананың бір байламға

келгеніне толық сенімді болмауы керек, әйтпесе Протеже жоғары талап қоя ал-

майтын еді.

Шығынсыз сигнал беру үшін Үшінші тарап өзінің қандай байламға келгенін

айтуға мүдделі болуы қажет. Үшінші тарап Протежені қолдағысы келмейтінін

білдірсе, онда статус-квоны өзгерту жөніндегі талап күмән тудырады. Нысана

Протеженің қақтығысқа барғаннан гөрі статус-квоның сақталуын қалайтынын

аңғарып, q-дан артық ешбір талапты қабылдамайды, нәтижесінде ойын статус-

квоның сақталуымен аяқталады. Сонымен, бөлетін тепе-теңдік жағдайындағы

ынталардың сәйкестігін қамтамасыз ету шарты – бір байламға келмеген Үшін-

ші тарап өз ниетін жасырудан гөрі өзінің қай типке жататынын ашып, q ұтысын

алып,

болжалды пайдасына қол жеткізуі. Ол үшін Үшінші

тарап қолдамаса, Протеже жоғары талап қойғандағы Нысананың оны қабылда

май,

112

Теория

соғыс басталу ықтималдығы болуға тиіс. Ал Протеженің жоғары талабының

қабылдану ықтималдығы

болуы керек. Сондықтан ынталардың сәйкесті-

гіне қатысты бірінші шарт мына жағдайда орындалады:

(4)

Теңдеуді талдау (4) нәтижесінде шыққан қорытынды: сигнал беруді іске асыру

үшін p < q болуы шарт. Ондай болмаса, Үшінші тарапқа өз ниетін жасыруға еш-

теңе кедергі келтірмейді. Мұның салдарынан Үшінші тарап соғысқа араласқысы

келмесе де, статус-квоны сақтап қалу үшін Протеже мен Нысананың соғысқа-

нын қалайды, өйткені Протеженің соғыста жеңіске жету ықтималдығы жоғары.

Ал сигнал беру ойдағыдай іске асуы үшін Протеже әлдеқайда әлсіз болуы керек.

Теңдеуде (4) көрсетілгендей, Нысана толық байламға келген типке жатуы қажет,

әйтпесе Үшінші тарап Протежені қолдайтынын жасыруға бейілді болады.

Ақпараттық сигнал беруде мүдделер сәйкестігін қамтамасыз етудің соң-

ғы шарты – бір байламға келген Үшінші тараптың өзінің қай типке жататы-

нын ашуға ынталы болуы. Олай болмаған жағдайда, жоғарыда көрсетілген-

дей, Протеженің жоғары талабы қабылданбайды, ол соғысудан бас тартады, ал

Үшінші тараптың ұтысы q болады. Бір байламға келген Үшінші тарап Протеже

атынан соғысуға мүдделі екендігін білдірсе, Үшінші тараптың болжалды пайда-

сы –

. Сондықтан бір байламға келген Үшінші тарап

өзінің қай типке жататынын айтуға мына жағдайда мүдделі:

(5)

Осы айтылған шарттар бір уақытта орындалуы үшін олардың параметрлері

(3) және (5) теңдеудің оң жағы (4) теңдеудің оң жағынан көп болатындай мән-

дерге ие болуы қажет. 5.1-ұйғарымда бұл шарттардың орындалуы қарастырылған:

мәндерінің диапазоны бөлетін тепе-теңдіктің болуына мүмкіндік береді, мұн-

дай жағдайда Үшінші тарап шығынсыз сигналдар арқылы өзгелерге өзінің қай

типке жататынын білдіреді. Аталған ұйғарымда p мәнінің біршама төмен болуы

бір байламға келе қоймаған Үшінші тараптың өз ниетін жасырмауын, Протеже-

нің қақтығысқа ұрынбауын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

мәні төмен

болғанда, бір байламға келген Үшінші тарап Протежені қолдап, соғысқа баруға

тәуекел етеді. Нысана соғысқа баруды қаламаса, Протеже өзіне тиімді шарттар-

да келіссөздер жүргізе алады. Алайда

мәні төмен болса, Протеженің соғысқа

бармай, келіссөз нәтижесінде қол жеткізетін пайдасы мардымсыз болуы мүмкін,

сондықтан

соғыс шығыны аз болса, Протеже соғыс бастау қаупін төндіріп,

Нысанаға әлдеқайда жоғары талап қоюды ұйғаруы мүмкін.

Үшінші тарап мәлімдемелері шығынсыз болғандықтан, бос сөзге негізделген тепе-теңдік орнайды, мұндай

жағдайда тараптар коммуникация жасауға мүдделі емес. Тепе-теңдіктің осындай түрлері алдыңғы тарауда

сипатталған.

Күштер арақатынасы: одақтастар мен қарсыластар

113

5.1-ұйғарым: мәндері біршама аз, және орташа

диапазонда болса, бөлінетін жетілдірілген Байес тепе-теңдігі орнайды, ондағы

және болады.

5.1-ұйғарымда көрсетілген шарт орындалса, Нысананың толық байламға кел-

ген типке жату ықтималдығы тым жоғары да, төмен де болмайды. Ықтималдық

мейлінше жоғары болмаса, Үшінші тарап соғысқа баруға тәуекел етпейді, яғни

Протежеге қолдау көрсетуге мүдделі болмайды, ал Протеже келіссөздер барысын-

да мұндай қолдау туралы ұсыныс алғанда, соғысқа баруға тәуекел етуге талаптан-

байды. Дегенмен Нысананың толық байламға келген типке жату ықтималдығы

тым төмен де емес, сондықтан Үшінші тарап Протежеге қолдау көрсетуге, яғни

соғысқа баруға тәуекел етуге мүдделі. Ойыншылардың ынталары мен мүдделері

осындай тепе-теңдікте болғанда, сигнал беруі әбден мүмкін.

Қорыта келе айтатынымыз: сигнал беру тепе-теңдігінде Протеже Үшінші та-

раптан қолдау тапқанда ғана Нысанаға жоғары талап қояды, ал Нысана толық бай-

ламға келмеген типке жатқанда ғана Протеженің жоғары талабына көнеді. Нысана

Протеженің талабын қабылдамаса, Протеже (Үшінші тарап оны қолдайтын бол-

са) соғысқа барады. Сонымен, Үшінші тараптың қолдауы арқасында Протеженің

келіссөздердегі ұстанымы күшейеді, алайда соғыс ықтималдығы да өседі. Дегенмен

Протежеге толық байламға келген Үшінші тарап қана қолдау көрсетуге мүдделі бо-

лады, сол себепті Үшінші тараптың сигналдары өзгелерге тиісті ақпарат жеткізеді.

Бұл модельге қатысты қосымша шарттар А қосымшасында берілген. Ол шарттар-

ға сай, Үшінші тараптың Протеже мен Нысанаға бөлек құпия сигналдар жіберу мүм-

кіндігі бар; Нысана Үшінші тараптың құпия сигналдарын елемеген күннің өзінде

бұрынғыдай тепе-теңдік сақталады: 1) Үшінші тараптың Протежеге жіберген құпия

сигналдары Үшінші тараптың типін аңғаруға мүмкіндік береді; 2) Нысана Үшінші

тараптың қай типке жататынын Протеженің іс-қимылына қарап біле алады.

ТАЛҚЫ

Жоғарыда сипатталған сигнал беру механизмі қарапайым, оның логикасын

нақты мысалдарды талдау кезінде қолдануға болады. Үшінші тараптың Протеже-

ге қолдау көрсетемін деп Нысанаға қауіп төндіруі Протеженің Нысанаға қатысты

әрекетіне ықпал етеді. Мұндай жағдайда әдетте Протеже Нысанаға қатысты әл-

деқайда агрессияшыл саясат жүргізе бастайды. Нәтижесінде Үшінші тарап мына

екі әрекеттің біреуін таңдауға мәжбүр болуы ықтимал: өз мойнына алған міндет-

темені іске асырып, Протеже жағында соғысқа араласу не Нысананың Протежені

талқандауына жол беру. Шеллингтің сөзімен айтсақ, Үшінші тараптың қолдауы

Протеженің батыл әрекет етіп, қақтығысуына әкеп соқтыруы мүмкін. Осындай

қауіптің бар екенін біле тұра, Үшінші тараптың Протежеге қолдау көрсетуге мін-

деттенуі өзге тараптарға тиісті ақпарат жеткізуді көздейді.

Ойыншылардың стра-

тегиялары 5.1-сызбада көрсетілген.

Осы сияқты сигналдар арқылы маңызды ақпарат берілетін тепе-теңдік жағдайы да болады, алайда кейбір

жағдайларда Үшінші тарап мәлімдемесі – бос сөз.

114

Теория

Протеженің соғыс ықтималдығын арттыратындай әрекеттер жасауға мүмкін-

дігі болмаса, немесе Үшінші тараптың мәлімдемелері соғыс қаупін азайтса, онда

Үшінші тарап жіберетін хабарламалардан тараптар ештеңе аңғармайды. Тепе-тең-

дік жағдайында Үшінші тараптың мойнына алған міндеттемесі туралы мәлімдеме

жасауы соғыс басталу қаупімен байланысты.

Үшінші тарап соғысқа араласуға тәуекел етуге дайындығы туралы Нысанаға

сигнал берсе, келіссөзде Протеженің тиімді нәтижеге қол жеткізу ықтималды-

ғы артады. Осылайша одақтасты ынталандыру, оның батыл әрекет етуіне түрткі

болу, қарсыластың «қақпанға түсіп қалу» мүмкіндігі сияқты факторлар одақтас-

тың алған міндеттемесіне өзге тараптың сеніммен қарауына ықпал етеді.

Жоғарыдағы сигнал беру механизмі барлық халықаралық жағдайда іске аса

бермейді. Ол іске асу үшін екі шарт орындалуы керек. Біріншіден, Үшінші тарап-

тан қолдау таппаған, бірақ қолдау көрсететініне үміттенген Протеженің батыл

әрекеттері жойқын соғыс қаупін арттыруы шарт. Екіншіден, Үшінші тарап пен

Протеженің мүдделері сәйкес болуы қажет. Бұл шартқа сай, Үшінші тарап Про-

тежеге өзінің қолдау көрсететіні жайында жалған сигнал бермеуге тиіс. Үшінші

тарап Протеженің жалғыз соғысқа барғанынан гөрі статус-квоның сақталуын қа-

лауы қажет.

Аталған шарттардың біріншісі орындалуы үшін бірнеше қосымша шарт орын-

далуы керек. Нысананың толық байламға келу ықтималдығы орташа диапазонда

болуы қажет. Егер Нысана толық байламға келген болса, онда Протеже оған жоға-

ры талап қоймайды. Тараптар Нысананың бір тоқтамға келе қоймағанына сенімді

болса, онда Үшінші тарап Протежеге қолдау көрсетуге ынталы, ал Протеже Ны-

санаға жоғары талап қоюға мүдделі болады. Сонымен, Үшінші тарап Протежеге

қолдайтыны жөнінде шын ниетін білдіргенде немесе қолдау көрсетпейтін сыңай

танытқанда, сигнал алмасу мүмкін емес (Fearon, 1995). Үшінші тарап аса қуатты

болмауға тиіс, әйтпесе Нысананың соғысқа баруға тәуекел етуі екіталай. Ең соңғы

шарт, Протеже Нысанаға қарсы жалғыз күрескеннен гөрі статус-квоның сақта-

луын қалауы керек, әйтпесе оған Үшінші тараптың қолдауы қажет болмас еді.

Бұл ой-тұжырымдарды мәжбүрлеу сияқты жағдайларда қолдануға болады.

Мысалы, Бельгия аумағына өзге елдің басып кіру қаупі туғанда, Британия бірден

көмекке келмей, Бельгияның қарсыласқа жалғыз төтеп беруін қалауы мүмкін,

өйткені мұндайда Бельгия аумағынан Британияға шабуыл жасау қаупі бар. Бұл

жағдайда сигнал беруге қажетті екінші негізгі шарт бұзылады: Британия мен

Бельгияның мүдделері айтарлықтай сәйкес емес, мұны Британияның бірден

қолдау көрсетуге мүдделі болмауынан байқауға болады.

Осындай мүдделер

Бос сөзге негізделген коммуникация моделіне сай, тараптар алмасатын хабарламалар олардың таңдауларына

ықпал етпейді. Батыл қадамға себеп болу және қақпанға түсіру факторлары жан-жақты талданған еңбектер:

Trager (2015), Kim (2011).

Осылай болу үшін p < q болуы керек, мұндағы болжам: Үшінші тарап пен Протеженің келіссөздер

кеңістігіндегі қалаулары бірдей.

Ойыншылар соғысқа баруға дайын болғандағы басқа ерекше шарттар кепілдік ұсыныстарында айқындалады.

Талдау моделіне салсақ, q < p болсын, мұндағы q – шабуылдан соң Бельгияның сақтап қалған аумағы.

Британия Бельгияның жалғыз соғысқанын қалайды, Бельгияның қалауы керісінше.

Күштер арақатынасы: одақтастар мен қарсыластар

115

5.1-сызба. Сигнал беру тепе-теңдігіндегі ойыншы стратегиялары

116

Теория

қайшылығына себеп болатын жайт – шабуыл нәтижесінде Бельгия мемлекеттігінен

айырылуы мүмкін деген тұжырым. Екінші жағынан, көрші мемлекет

Бельгияның белгілі бір аймағына басып кіреміз деп қауіп төндірген жағдайда

ғана Британия, өзі қолдау көрсетуге асықпаса, елдің қалған аумағын сақтап қалу

үшін Бельгияның оған қарсыласпауын қалайтын еді. Осыған ұқсас динамиканы

Чехословакияға қатысты 1938 жылғы келіссөздерден байқауға болады.

Британия мен Франция өздеріне Чехословакияны қорғауға міндеттеме алса,

Чехословакия Судет облысының бір бөлігін қарсыласқа беруден гөрі оны алып

қалу үшін соғысуға мүдделі болар еді. Британия мен Францияның өз одақтасын

қорғауға бел байлағаны туралы мәлімдемелері Германияға тиісті сигнал беретін

еді. Бұл мысалдан жоғарыда көрсетілген жалпы сигнал беру шарттарының

орындалғанын көруге болады: Британия мен Франция Чехословакияға қолдау

көрсету соғыс болу ықтималдығын арттыратынына сенді, сол себепті Үшінші

тараптар одақтасына қолдау көрсетуге мүдделі болмағандықтан, өздеріне тиісті

міндеттеме алғысы келмеді.

Үшінші тарап Протежемен бірігіп Нысананы қандай да бір әрекетке мәжбүр-

леуге ұмтылса, онда Үшінші тараптың Нысанаға бағытталған мәлімдемелері бел-

гілі бір ақпаратты жеткізуді көздейді (Schelling, 1966, pp. 70–71). Осындай мәлім-

демелер (қауіп төндіру) Протеженің Нысанаға қатысты іс-қимылына әсер етеді.

Шеллингтің пікірінше, Нысана жағымсыз талапты қабылдаудан бас тартуы мүм-

кін. Әдетте одақтастардың басқа бір елге қарсы бірігіп, әрекет етуге дайындығы

туралы мәлімдемелеріне өзгелер сеніммен қарайды (Benson, 2012). Алайда қауіп

төндіретін мұндай мәлімдемелердің барлығы қажетті ақпарат бермейді. Соғыс

қаупі жоғары болмаса, өзге тараптардың Нысанаға бағытталған мәлімдемелері

оның даулы мәселеге қатысты болжамдарына ықпал ете қоймайды. Протеже төн-

дірген қауіп сенуге тұрарлық болса, онда Нысана қойылған талапқа көнуі мүмкін,

осылайша Протеже соғыс ашудан бас тартады.

Сол сияқты осында сипатталған механизм арқылы қарсыластың әреке-

тін тежеуге бағытталған қауіп-қатердің барлығы тиісті ақпарат бермейді.

Чехословакияға қатысты 1938 жылғы келіссөздер мысалына тоқталсақ, айталық,

Нысана (Германия) Протеже (Чехословакия) аумағының бір бөлігін басып алу

үшін күштерін мобилизациялай бастады. Нысана басып алғысы келетін аумақ

бөлігін модельде 1 – q деп көрсетсек болады. Протеже Үшінші тараптан қолдау

көргенде ғана Нысанаға қарсы тұра алады. Мұндайда Үшінші тараптың Протеже-

ні қолдаймын деген мәлімдемесі басқа екі мемлекетке Үшінші тараптың күреске

дайын екенін аңғарта алады. Үшінші тараптың қолдау көрсетпейтінін білетін

Нысана Протеженің өз аумақтық тұтастығын сақтап қалуға байланысты ұсыныс-

тарын қабылдамайды, Протеженің соғысқа дайынмын деген мәлімдемелеріне

сенбейді. Демек, Үшінші тараптың қолдайтынына сенгенде, Протеже Нысанаға

шабуыл жасау жоспарынан бас тартуын батыл талап етеді. Протеженің табанды

ұстанымына қарап, Нысана шабуыл жасаудан бас тартуы мүмкін. Мұндай жағ-

дайда соғыс болу ықтималдығы жоғары – Үшінші тарап мәлімдемесінің қарсы-

ласты тежеуші әсері де осыған байланысты.

Осы болжамдарды сигнал беру мүмкіндігі бар соғыс моделіне салып тексеріп

көрейік. 5.2-сызбаның ортасындағы аймаққа назар аударыңыз: Нысананың толық

Күштер арақатынасы: одақтастар мен қарсыластар

117

байламға келу ықтималдығы ( ) тым жоғары да, төмен де емес; ал Протеженің

Үшінші тарап қолдауынсыз Нысанаға қарсы соғыста жеңу ықтималдығы (p) тө-

мен.

мәні арта бастайды.

Ол Нысана Протеже талабынан бас тартатындай

дәрежеге дейін өссе, онда Үшінші тарап Протежеге қолдау көрсетуге мүдделі бол-

май қалады.

5.2-сызба. Тепе-теңдік жағдайындағы сигнал беру сипаттамалары

(5) теңдеу шарттары орындалмайды; Үшінші тарап пен Протеженің мүдде-

лері бір-біріне жеткілікті дәрежеде сәйкес емес. Протеже айтарлықтай қуатты

(p айтарлықтай жоғары болса) әрі Нысанамен соғысуға мүдделі болған жағдай-

ды қақпанға түсіру дейді. Үшінші тарап соғысуға дайын, бірақ түбінде соғысуды

қаламаса, мұны түсінген Протеже Үшінші тараптың сигналдарына мән бермейді.

Протеже жалғыз әрекет етуге бел байлайды, өйткені ол Нысанамен бетпе-бет кел-

ген жағдайда Үшінші тараптың араласуы ықтимал екенін біледі.

Аталған сызбада тепе-теңдіктің болуы үшін мынадай параметрлер қажет:

Ескерту: сызбада және p параметрлерінің толық интервалы (0, 1) көр-

сетілмеген, алайда сипатталған сигнал беру және сигнал бермеу диапазондары осы интервалға сай.

Қақпанға түсіру амалы сәтті болуы үшін Протеже өзіне Үшінші тараптың көмектесетініне дерлік сенімді

болуы қажет ( мәні жоғары болуы керек).

118

Теория

Сигнал мәні тым төмен болғанда да сәтсіз берілуі мүмкін. Іс жүзінде мұндай

жағдайда сигнал беру мүмкін емес, өйткені (4) теңдеу шарттары орындалмайды.

Себебі Нысана Протеженің жоғары талабын қабылдайтынына күмәні қалмаған

Үшінші тарап Протежені қолдауды жөн көреді. Үшінші тараптың Протежені қол-

дауға дайын екенін мәлімдеуі соғыс ықтималдығын арттырмайды. Сигнал беру-

дің іске асуы үшін тараптар Нысананың не істейтінін білмеуі керек. Осы дина-

миканы 5.2-сызбадағы Бөлу және Топтастыру аймақтарының арасындағы қисық

сызықтан байқауға болады.

5.2-сызбадан мына жайтты да байқауға болады: Протеженің Нысанаға

қарағанда күш-қуатының p артуы сигнал беруге кедергі келтіреді. Үшінші тарап

қуатты Протежені қолдаудан тартынбайды. Нысана мен Протеже арасында соғыс

болған күннің өзінде, Протеженің Үшінші тарап қолдауынсыз жеңіске жету

ықтималдығы жоғары. Сол себепті шынымен қолдауға ниетті болмаса да, Үшінші

тарап Протежені қолдаймын деп айтуға ынталы. Үшінші тарап әлсіз Протежені

қолдауға мүдделі емес. Үшінші тарап Протеженің батыл әрекет етуіне себеп

болып, іс жүзінде оған қолдау көрсетпесе, Протеже соғыста күйреуі мүмкін.

Сигнал берудің бұл түрі соғыс ықтималдығын арттыра да, азайта да алады.

Ол 5.3-сызбада көрсетіледі: Нысананың толық байламға келген типке жату ық-

тималдығының соғыс ықтималдығына әсері бар.

Бұл сызбадағы шартты түрде

сипатталған ойында Үшінші тараптың Протежеге қолдау көрсететініне барлық

тараптар сенімді. Нысананың толық байламға келген типке жату ықтималдығы

төмендегенде (бірақ сигнал беру мүмкін болмайтындай төмен емес), сигнал беру

механизмінің болуы соғыс ықтималдығын азайтады. Сигнал беру механизмдері

болмаса, Нысананың нақты қай типке жататынын білмейтін Протеже оған жо-

ғары талап қояды. Нысана талапты орындаудан бас тартса, Протеже статус-кво-

ны сақтаудан гөрі соғыс бастауға бел байлайды. Сондықтан соғыс ықтималды-

ғы Нысананың бір байламға келгеніне немесе келмегеніне тәуелді. Тепе-теңдік

жағдайында шығынсыз сигнал беру мүмкін болса, соғыс ықтималдығы азаяды.

Протеже Үшінші тарап қолдағанда ғана Нысанаға жоғары талап қоя алады. Со-

нымен сигнал беру механизмі бар жағдайдағы соғыс ықтималдығы Үшінші тарап

пен Нысана екеуінің де толық байламға келген типке жату ықтималдығына тең.

Нысананың Протежеге шабуыл жасап, статус-квоны өзгертіп, жоғары талап қою қаупі болған жағдайда

р мәні тым аз болса, онда сигнал беру мүмкін болмайды. Жоғарыда сипатталған негізгі модельге сай, соғыс

Протеже жалғыз әрекет етуге бел байлаған кезде ғана басталады. Нысана соғыс бастауды не бастамауды

таңдайтын жағдайда ойын динамикасы өзгермейді. Бұл динамиканы тек Протеженің батыл әрекеттері мен

Нысананың соғысуға бел байлауы өзгерте алады. Қараңыз: Trager (2015), осы еңбектің онлайн қосымшасы.

5.3-сызбаны құрастыруда қолданылған мәндер:

Күштер арақатынасы: одақтастар мен қарсыластар

119

5.3-сызба. Соғыс ықтималдығы

Сызбаның оң жағында Нысана толық байламға келгендегі ойын нәтижесі көр-

сетілген. Коммуникация жасау мүмкін болмағанда Протеже Нысанаға төмен та-

лап қояды, Нысана оны қабылдауға келіседі, өйткені екі тарап та соғысуға мүдделі

емес. Сондықтан өзге тараптар Нысананың толық байламға келген типке жата-

тынына сенімді болса, онда соғыс ықтималдығы нөлге тең. Айта кетерлігі, Үшін-

ші тараптың Протежені қолдау ықтималдығы жоғары болмағанда (5.3-сызбада

көрсетілген мысалдан басқа жағдайда) коммуникация жасау мүмкіндігінің болуы

соғыс ықтималдығын арттырады, өйткені коммуникация жасау мүмкін емес бол-

са Протеженің Нысанаға қауіп төндіруге батылы бармайтын еді. Сондықтан ком-

муникация механизмдерінің соғысқа ықпалын біржақты түсіндіруге болмайды.

Дипломатиялық байланыс каналдарының болуы соғыс ықтималдығының артуы-

на да, азаюына да алғышарт бола алады.

Мына бір жайтты ерекше атап өту қажет. Протеже статус-квоны сақтап қал-

ғысы келгенде, оған Нысана шабуыл жасаса, Үшінші тараптың Протежені қор-

ғаймын деген мәлімдемелерін өзге тараптар сеніммен қабылдайтын тепе-теңдігі

жоқ. Себебі соғыста жеңіс пен жеңілістің бірін таңдауға мүмкіндік бар жағдайда

ғана Үшінші тарап соғыста Нысананы қолдауға немесе соғысқа мүлде араласпауға

мүдделі болады. Үшінші тараптың Протежені шабуыл жасалғанда ғана қорғай-

мын деп өзіне міндеттеме алуы мүмкін бе? Объективті, материалдық мүдделер

120

Теория

тұрғысынан алып қарағанда, Үшінші тараптың мұндай шартты міндеттеме алуы

екіталай, алған күннің өзінде, басқаларды оған сендіру мүмкін емес.

СИГНАЛ БЕРУ ГИПОТЕЗАЛАРЫ

Жалпы алғанда, жоғарыдағы модельде сипатталған сигнал беру механизмінің

іске асуы үшін үш шарт орындалуы керек. Біріншіден, ойыншылар Протежеге

Үшінші тараптың қолдау көрсететінін, ал Протеже Нысанаға қатысты батыл әре-

кет етуге мүдделі болатынын білуі керек. Мен бұл жағдайды батыл әрекет етуге

себеп болу деп атаймын. Эмпирикалық талдауда батыл әрекет етуге себеп болу-

дың мынадай анықтамасы қолданылады: келіссөздер барысында әлдеқайда тиімді

мәмілеге келуді табанды түрде талап ету немесе соғыс ықтималдығын арттыра-

тын әрекеттерге бару. Екіншіден, мемлекеттер Протеженің табанды әрекеті жағ-

дайды шиеленістіріп, соғысқа апаруы мүмкін екенін аңғаруы керек. Үшіншіден,

Үшінші тарап пен Протеженің мүдделері жеткілікті дәрежеде сәйкес болуға тиіс.

Осы пайымдар арқылы келесі үш гипотеза айқындалды.

5.1-гипотеза: Қолдау іздеген мемлекетке дипломатиялық қолдау көрсетілсе,

бақылаушылар қолдау іздеген мемлекет енді батыл әрекет етуге дайын деп тұжы-

рымдайды.

5.2-гипотеза: Кей жағдайларда қолдау іздеген мемлекетке дипломатиялық

қолдау көрсетілгенде бақылаушылар соғыс ықтималдығы артты деп тұжырым-

дайды.

5.3-гипотеза: Үшінші тарап пен Протеженің мүдделері неғұрлым сәйкес бол-

са, соғұрлым Үшінші тараптың Протежені қолдаймын деген мәлімдемесіне бақы-

лаушылар сенеді.

Үшінші тарап пен Протеженің мүдделері сәйкес болып, Үшінші тараптың Про-

тежені қолдаймын деген мәлімдемесі соғыс ықтималдығын арттыратын болса,

онда 5.1-гипотеза расталады. Аталған гипотеза осы шарттарсыз берілген, өйткені

ол шарттардың барлығын тәжірибелік жолмен тексеру қиын. Үшінші тараптың

қолдауы Протежені батыл іс-қимыл жасаудан тартынуға әкеп соқпайды, сондық-

тан бұл гипотезаны орташа шамамен расталды деуге болады.

Бір қызығы, интуицияға сүйенсек, 5.3-гипотезадағы болжамға керісінше бол-

жам жасауымыз әбден мүмкін. Үшінші тарап пен Протеженің мүдделері әуелден-

ақ жақын болса, бақылаушылар қажетті материалдық қолдау көрсету ықтимал-

дығы онсыз да жоғары деп біледі. Сондықтан Үшінші тараптың қолдау көрсету

жөніндегі мәлімдемесі бақылаушылардың бұрынғы болжамдарына айтарлықтай

ықпал етпейді. Алайда біздің модель жағдайдың керісінше болатынын болжайды.

Бақылаушылардың жоғарыда аталған болжамдарына іс жүзінде бірнеше

өзара байланысқан фактор әсер етеді. Ол факторлардың барлығын шартты түрде

Одақтастарға қатысты шартты әрі ықтималды міндеттемелерді теориялық және эмпирикалық тұрғыда талда-

ған зерттеуші: Benson (2011), Benson (2012).

Күштер арақатынасы: одақтастар мен қарсыластар

121

гипотеза күйінде беріп, тексеру қиын. Алайда 5.1-гипотезадан туындайтын мына

бір пайымды атап өтуге болады: бақылаушылар Үшінші тараптың ниетін оның

мәлімдемесінен ғана емес, Протеженің іс-қимылынан да біле алады.

5.4-гипотеза: Бақылаушылар Протеженің табанды әрекет етіп, ымыраға келу-

ден бас тартуына қарап, оған дипломатиялық қолдау көрсетілген деген қорытын-

дыға келе алады.

ЭМПИРИКАЛЫҚ ЖАЗБА

Бірқатар эмпирикалық мысалдарға сүйенсек, ақпараттық сигнал беру үшін

үш шарт орындалуы керек. Мен талдайтын мысалдарда Үшінші тарап пен Про-

теженің мүдделері сәйкес келеді, бұл жайтты өзге мемлекеттер біледі. Ұсынылған

модельді талдау үшін мына сұрақтар қарастырылады: (1) Протеженің қолдау тап-

қан соң батыл әрекет ете бастағанын (қолдау болмаған жағдайда батыл әрекет ете

алмағанын) өзге акторлар аңғарды ма? (2) Үшінші тараптың қолдауы арқасында

Протеженің өз іс-қимылдарын өзгертуі соғыс ықтималдығын арттыра түсе ме?

(3) Қолдау көрсету немесе көрсетпеу бақылаушылардың болжамына ықпал етті

ме? (4) Бақылаушылардың тұжырымдары (жартылай болса да) қолдау көрсету

соғыс ықтималдығын арттыра ма деген сұраққа тәуелді ме?

1859 жылғы Австрия-Италия-Франция соғысына (Италияның тәуелсіздік

үшін екінші соғысы) алып келген дағдарыс кезінде, Франция Австриямен текеті-

рескен Пьемонт-Сардинияның қарусыздануын талап етуден бас тартты. Бұл ұс-

танымды сол кездегі бақылаушылар Францияның Сардинияға қолдау көрсеткені

деп түсінді. Кейінірек француз императоры өзге державаларға: «Тез арада басқа

амал табылмаса, Еуропадағы қалыпты тепе-теңдікті қайта орнату үшін Франция

соғысқа әзірленеді»,– деген. Бұл сөздерді өзге мүдделі тараптар Австриямен со-

ғыс болған жағдайда Францияның Сардинияны қолдаймын деп қауіп төндіруі

ретінде қабылдады.

Австрия Сардинияға қарағанда әлдеқайда қуатты еді, сондықтан келіс-

сөз барысындағы Сардинияның агрессиялық ұстанымы оған Франция қол-

дау көрсетуге дайын деген қорытындыға жетеледі.

Осы ретте австрия-

лықтар Британия өкілдеріне: «Біз Сардиниядан қаймықпаймыз... дегенмен

оны Францияның алдыңғы шептегі жасағы ретінде қарастырамыз», – деп

Протеже мен Үшінші тараптың ниеттері белгісіз болғанда, бұл логиканы модельге салып тексеру қиын, де-

генмен Протеженің іс-әрекетіне қарап, Үшінші тараптың ниеті мен мүддесін аңғаруға болады.

Сырттай тежеу мәселесін зерттеген ғалымдар қарсылас әрекетін тежеу мақсатында төндірілетін қауіптің

мәжбүрлеуші ықпалын қарастырған. Сондай бір зерттеуде (Fearon, 1994b, Huth 1988a) 1885–1988 жылдар

аралығындағы 58 нақты мысал талданған, бұл мысалдарда қауіп төнгенге дейін соғыс болу ықтималдығы

жоғары еді. Талдау нәтижелері көрсеткендей, қауіп төнген кезде Нысана өз ұстанымынан шегінуі мүмкін.

Алайда мәжбүрлеу мен көндіру бірдей тактика емес, кейбір жағдайда қарсыласты мәжбүрлеуге бармай-ақ

көндіруге болады.

British Parliament (1859, v. XXXII, p. 119).

Оқиғаларға шолу, қараңыз: Beales (1982).

122

Теория

айтқан.

Бақылаушылар Сардинияның әрекетінен соғыс қаупінің жақындағаны-

на сенді, өйткені Австрияның өзінен төмен дәрежедегі мемлекеттің талаптарын

орындамайтыны анық еді. Соғысты болдырмау мақсатында мүдделі державалар-

дың конференциясы шақырылды.

Талдау моделіндегі болжамдарға сенсек, Британия мен Австрия Францияның

соғыста Сардиния жағында болатыны туралы қорытындыға келді. Осы уақыт-

қа дейін Франция Сардинияны қолдамайды деген ұстанымда болған Британия-

ның Франциядағы елшісі граф Коули өз көзқарасын өзгертті. Ол Британияның

Сыртқы істер министрлігіне жолдаған хатында Франция Австрияның Италияда

үстемдік етуіне жол бермеу үшін соғысқа баруға дайын, ол Сардинияға көмекке

келеді деп жазған.

Бұл болжам дұрыс болып шықты: Франция Италияның бірі-

гуін қалаған тараптармен астыртын сөз байласып, оларға Австрияға қарсы соғыс-

та қолдау көрсеткен. Сол соғыс нәтижесінде Австрия Италияның солтүстігіндегі

Ломбардия провинциясының басым бөлігінен айырылып қалды.

1914 жылдың шілдесінде эрцгерцог Франц Фердинанд қастандықпен қазаға

ұшырағаннан кейін Германия Австро-Венгрияны қолдайтынын мәлімдеді,

Германияның бұл шешімі «карт-бланш» деген атпен белгілі. Осы қолдаудың

арқасында Австро-Венгрия Сербиямен арадағы мәселені түпкілікті шешуді

табанды түрде талап етті.

Австрияның сол талабын талқылай келе, Британияның

Австриядағы елшісі Германия елшісіне: «Бұл мәселеде Австро-Венгрияға қолдау

көрсетуді ұйғарған Германия өзіне не керек екенін жақсы түсінді», – деген.

Сол кезде дипломаттар әрбір тарап өзін кемсітетін шешімге көнуден гөрі абы-

рой-беделін сақтап қалу үшін соғысты таңдайды деген пікірде болды. Бақылау-

шылар Австрия одақтастарының қолдауы арқасында батыл әрекет ете бастады,

сондай-ақ бұл жайт соғыс қаупін жақындатты деп сенді; Австрияның агрессия-

шыл ультиматумы осы тұрғыдан қарастырылды.

Британия өкілдерінің пайым-

дауынша, Австрияға дипломатиялық қолдау көрсеткен Германия оған әскери кө-

мек беруі де ықтимал еді. Бұған қоса, Германия мен Австрияның мүдделері сәйкес

болғандықтан, сондай-ақ Сербияға шабуыл жасалатын болса, Ресей қалыс қалмай-

тындықтан, Германияның Австрияны қолдауы біраз жайттан хабар берсе керек.

Осылайша бақылаушылар Германия соғыста Австрия жағында болады деген қо-

рытындыға келді. Керісінше, Германия Австрия әрекетін тежеген кезде, Австрия

және басқа мүдделі тараптар Германия мен Австрияның күш біріктіріп соғысаты-

нына күмәндана бастайтын еді.

Ақырында Австрия Германияның оны қолдаудан

басқа амалы жоқ екеніне көз жеткізді, екі ел соғысқа бірге баруға бел байлады.

British Parliament (1859, v. XXXII, p. 212).

British Parliament (1859, v. XXXII, pp. 119, 240).

Коули императордың Сардиниямен алдын ала сөз байласпағанына сенген.

Қараңыз: Strahan (2005).

Gooch and Temperley (1979, v. 11, 111). Сол кездегі Британияның осы мәселеге қатысты ұстанымы, қараңыз:

Great Britain and the European Crisis, 1914, pp. 102–103.

Gooch and Temperley (1979, v. 11, 166), British Sessional Papers, 1914, v. CI, 28.

Gooch and Temperley (1979, v. 11, 63, 266).

Gooch and Temperley (1979, v. XI, 191, v. IX, part 2, 506).

Күштер арақатынасы: одақтастар мен қарсыластар

123

Осындай динамиканы басқа да жағдайлардан байқауға болады. Мысалы, Қырым

соғысы қарсаңында Британия мен Францияның Осман империясына қолдау көр

сеткенін атап өтейік. Соғыс Осман империясы Палестинаның киелі жерлерін мекен-

деген православие христиандарының құқықтарына қатысты мәселеде статус-квоны

сақтаудан бас тартқан кезден бастау алады. Британия елшісі Стрэтфорд Каннинг

өз үкіметі атынан Түркияға қолдау білдірмеген жағдайда османдар мұндай әрекет

ке бармайтын еді. Сондай-ақ барлық тараптар Британия мен Францияның қолдауы

Осман империясының аталған даулы мәселеде ымыраға келуден бас тартуына себеп

болғанын, салдарынан соғыс қаупі төнгенін түсінді. Британия мен Францияның өз

ұстанымдарын білдірген мәлімдемелерін бақылаушылар сеніммен қабылдаған.

Осы ретте АҚШ, Қытай және Тайвань арасындағы қатынастар да бұған мысал

бола алады. АҚШ сол аймақта статус-квоның сақталғанын қалайды, сондықтан

ол, бір жағынан, Тайваньды Қытайдан қорғап қалатыны, екінші жағынан, өз

Протежесіне Қытайға қарсы батыл әрекетке жол бермеу туралы сигнал жіберуге

тырысуда. АҚШ толық қолдамағанның өзінде, билік басында отырған кейбір

тайваньдықтардың ел тәуелсіздігін жариялауға жиі талаптануы да АҚШ төндірген

қауіпті қуаттай түссе керек.

5.4-сызба. Құпия дипломатия қалай іске асады?

Ескерту. Мұнда көрсетілген пропорциялар британ үкіметінің 1855–1914 жылдар

аралығында «Құпия жазбаларға» енген қызметтік құжаттардағы құпия дипломатия

мен қауіпсіздік туралы болжамдарды айқындау механизмдеріне қатысты. Жоғарғы

жақтағы жолақта болжамдар туралы деректер жинағына кірген (тиісінше белгіленген)

механизмдердің жалпы саны көрсетілген; 5-тарау ұяшығы ішінде белгіленген аймақ осы

тарауда қарастырылған механизмдердің үлесін көрсетеді.

Осы келіссөздер туралы жазғандар: Rich (1965b), Schroeder (1972).

124

Теория

Протеженің батыл әрекет етуіне себеп болатын жағдайларға қатысты «Құпия

жазбаларда» кездесетін тұжырымдар көп емес. Үшінші тарап пен Протеже іс-қи-

мылдарына қатысты құпия дипломатиялық тұжырымдардың үлесі 5.4-сызбада

көрсетілген. Олардың пайыздық үлесі аз болғанымен, кейбір жағдайларда ықпалы

зор болды. Мысалы, 1914 жылы Австрияның батыл әрекет етуіне Германия дем

берді, Сербияны Ресей қолдады, ал Ресейдің табандылық танытуына Франция

себеп болды.

ТҮЙІН

Мемлекеттің өзге мүдделі тараптарға бір байламға келгені туралы сигнал жі-

беруі шығынсыз болмайды, мұндай сигналдар соғыс ықтималдығын арттыруы

мүмкін. Сенім тудыратын сигналдардың барлығын жіберуге келмейді. Қауіп не-

ғұрлым жоғары болса, соғұрлым сигналға деген сенім артады.

Саяси шешім қа-

былдайтын тұлғалар осындай сигнал жіберудің артықшылығы мен теріс ықпалын

түсіне білуі керек. Ал бақылаушылар мен сарапшылар қысқа мерзімде тиімді бо-

лып көрінген шешімдердің ұзақмерзімді салдарын болжай алуы керек.

Бұл тарауда сипатталған дипломатиялық тұжырым жасау механизмі әдетте

жеке-жеке қарастырылатын салалардағы сигнал беру ерекшеліктерін ашып көр-

сетеді. Ұсынылған талдау моделі соғысқа әкеп соқтыра алатын даулы мәселедегі

Үшінші тарап, Протеже мен Нысана арасындағы байланыс динамикасын түсінді-

ріп береді. Өзара байланысқа түскен тараптар соғыс болған жағдайда кімнің кім-

мен одақтасатынын білуге мүдделі. Осындай жағдайда жіберілетін дипломатия-

лық сигналдар қалыптасқан халықаралық тәртіптің өзгеруіне зор ықпалын тигізе

алады.

Мұнда сөз болған дипломатиялық тұжырым жасау механизмімен қоса, дипло-

маттар мен мемлекет басшыларының өзге тарап ниеті туралы қорытынды шыға-

руына әсер ететін басқа да факторлар бар (мысалы, күштер арақатынасы). Біздің

модель олардың сигнал беруге тигізетін әсерін көрсетіп берді. Сонымен, дағдарыс

жағдайында Үшінші тараптардың жіберетін құпия сигналдары оқиға барысына

елеулі ықпал етеді деуге негіз бар.

Халық сенімі факторының әсерін ескерсек, мемлекет неғұрлым әлсіз болса, ал оның қарсыласы өз

ұстанымынан шегінбейтін болса, онда дағдарыс басталғанға дейін жіберілетін сигнал мемлекеттің бір

байламға келген-келмегені туралы соғұрлым көп ақпарат береді (Fearon 1994a).

Дипломатиялық амал-тәсілдер

Орыс-жапон соғысы аяқталған кезде Жапония Британия өкілдеріне өзінің

Ресеймен арадағы алауыздықты реттеуге ниеті жоқ екенін жеткізді. Британия

өкілдері бұған кәміл сенді. Олар Жапониямен ынтымақтастық туралы келіссөз-

дер барысында әлдеқайда берік позиция ұстануға болады деген қорытындыға

келді.

Ағылшындардың осындай тұжырымға келуіне не себеп болды? Жапония

неліктен мұндай қорытындыға жетелейтін сигнал жіберді?

Қырым соғысынан кейін Ресей Франциямен тығыз қарым-қатынас орнатуға

ұмтылды. Осылайша Ресей Британияға өзінің Австрия-Италия-Франция соғы-

сында (Италияның тәуелсіздік үшін екінші соғысы) Австро-Венгрияға көмектес-

пейтінін аңғартуға тырысты. Ресейдің өзінің бұрынғы қарсыластарына қараған-

да, одақтасы болған Австрияға деген өшпенділігі зор еді. Британия мен басқа да

еуропалық державалар Ресейдің Австрияға кек сақтап отырғанын түсінді.

Бұл

жайттың Ресей саясатына айтарлықтай ықпал ететініне Британияның көзі жет-

ті.

Мұндай тұжырымға келу үшін мүдделі тараптардың ашық іс-қимыл жасауы

қажет болмады, тиісті ой-тұжырымдар сол кезеңдегі құпия дипломатиялық бай-

ланыстар нәтижесінде жасалды. Сол сияқты 1910 және 1911 жылдарда Германия

өкілдері Британияға Иранда ықпал ету аймақтарын кеңейту жөнінде ұсыныс жа-

саған, Британия бұл ұсынысты Германияның Франция мен Ресейге және өзге де

бейтарап державаларға қатысты еркін әрекет етуге мүдделілігімен байланыстыр-

ды.

Сол кезде Ресей Австрияға, ал Германия Франция мен Ресейге өшігіп отыр

деген тұжырымға Британия қалай келді?

Халықаралық қатынастарда мемлекеттердің осындай тұжырымдар жасауы-

на мүмкіндік беретін қарапайым механизм бар. Бұл механизм осы тарауда си-

патталған. Әртүрлі болып көрінген көптеген тұжырымдар іс жүзінде бір-біріне

Gooch and Temperley (1979, v. 4, p. 40).

Trager (2012).

British Parliament (1859, v. XXXII, p. 9).

Gooch and Temperley (1979, v. 6, pp. 456–460, 725; v. 7, p. 331).

126

Теория

ұқсас болады. Акторларды мұндай тұжырымдарға жетелейтін пайымдау процес-

тері де бірдей. Атап айтсақ, бір мемлекет өзге мемлекетке тығыз байланыс орна-

туды ұсынғанда, бақылаушылар әдетте мынадай үш түрлі қорытындыға келеді:

(1) ұсыныс жасаған мемлекет қысқа уақытқа болса да тығыз қарым-қатынас ор-

натқысы келеді, әрі соған жету жолында қарсы тарапқа жеңілдіктер (концессия)

жасауға дайын; (2) ұсыныс жасаған мемлекет үшінші бір мемлекетпен қақтығыс-

қа әзірленуде немесе қақтығыс болады деп күтуде; (3) ұсыныс жасаған мемлекет

болашақ серіктесінің басқа елдермен одақтасуын қаламайды.

Ұсыныс жасаған мемлекет өзінің үшінші бір мемлекетпен қарым-қатынасы-

ның нашарлауы салдарынан қақтығыс қаупінің төнгенін мойындағанда, актор-

лардың тұжырымдау логикасы ұқсас болады. Жалпы алғанда, ұсыныс келіп түс-

кен мемлекет қарсы тараптың мәлімдемесі мен оның жеңілдіктер жасауға дайын

екеніне сенеді. Осы сияқты жағдайларда мынадай қарапайым қағиданың қолда-

нылатынын байқауға болады: мемлекет өзіне екі тараптың да бірдей өшпенділік

танытуына жол бермеуге тырысады, сондықтан ол аталған екі тараптың біреуімен

қарым-қатынастың нашарлауын болдырмау үшін өзіне тиімсіз мәміле жасасуға

мүдделі. Осы ретте мемлекет өзінің үшінші бір мемлекетпен қарым-қатынасының

нашарлағанын мойындауға неге мүдделі болады деген сұрақ туындайды. Әдетте

бұл оның үшінші мемлекетке қатысты ұстанымын өзгертіп, қақтығысқа дайын

болу ниетіне байланысты.

Сондықтан әртүрлі болып көрінетін мәлімдемелердің мазмұны әдетте бірдей

болады. Өзара тығыз байланыс орнату ұсынысымен бірге «қарым-қатынастарды

нығайту екі жаққа да тиімді» немесе «үшінші бір мемлекеттің мұндай іс-әрекетіне

көнуге болмайды, түбінде ол қақтығысқа әкеп соқтыруы мүмкін» деген мәлімде-

мелер жасалады. Үшінші бір мемлекетпен қақтығысу қаупінің туындағаны анық

болған жағдайда, ұсыныс келіп түскен мемлекет аталған екі мәлімдемеден бір қо-

рытынды шығарады.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ АМАЛ-ТӘСІЛДЕР ЖӨНІНДЕ

ДИПЛОМАТТАР НЕ ОЙЛАЙДЫ?

Төртінші тарауда көрсетілгендей, бір саладағы түйткілді мәселелердің басқа

бір салаға әсерін тигізбей қоймайтынын дипломаттар жақсы біледі. Бір тараптың

басқасына қауіп төндіруі жалпы алауыздықтың өршуіне алып келсе, жеңілдік жа-

сауы ынтымақтастықтың артуына жол ашады. Эйр Кроу өзінің әйгілі меморан-

думында: «Басқа державалардың өздеріне тікелей қатысы жоқ даулы мәселеде

бір тарапты белсенді қолдауы әбден мүмкін, шынында, солай болатынын тәжіри-

бе көрсетті. Осындай кезде олардың ұстанымдары даулы мәселенің мәніне ғана

емес, сонымен қатар қалыптасқан халықаралық жағдайға байланысты болады», –

деген.

Өзге мемлекеттердің де осы болжамды негізге алатынын білетін дипломат-

тар мен мемлекет басшылары әдетте қандай да бір елмен тығыз байланыс орнату

Gooch and Temperley (1979, v. 3, p. 399).

Дипломатиялық амал-тәсілдер

127

мүмкіндігін қалт жібермеуге тырысады. Бұл тұста бір мемлекеттің басқа мемле-

кетпен қарым-қатынасты жақсарту әрі нығайту мақсатымен келіссөздер бастауға

әрекеттенуін дипломатиялық амал-тәсілдер деп атаймыз. Мұндай амал-тәсілдер

дің қажеттігіне әдетте ешкім күмән келтірмейді, өйткені болашақта халықаралық

жағдайдың қалай өзгеретінін ешкім дөп басып, нақты айта алмайды. Қиын жағдай

да одақтастар көмек көрсетіп, ел тұтастығын сақтап қалуға себеп болуы мүмкін.

ХХ ғасырдың басында Британияның бірқатар мемлекет қайраткерлері елдің

Франциямен қатынасын нығайтуға кеңес берген. Лорд Лэндсдаун Франциямен

қарым-қатынасты жан-жақты реттеу Британия үшін тиімді, сондай-ақ бұл

елмен байланыстың нашарлауына жол бермеу үшін Британия тиісті шаралар

қабылдауы керек деп санаған.

Лэндсдаунның пікірінше, екіжақты қатынастарды

жақсарту үшін Британия Франция пайдасына өз ұстанымынан біршама шегініп,

оған жеңілдік (концессия) жасауы қажет еді. Мемлекет үшінші бір мемлекетке

қарсы агрессиялық әрекетке әзірленгенде немесе сол үшінші мемлекеттің өзіне

қарсы шабуылына төтеп беруге дайындалғанда, осындай ұсыныстар жасалады.

Мысалы, Германия Екінші дүниежүзілік соғыс алдында Ресеймен келісімге

келуге ұмтылған. Германияның Мәскеудегі өкілі Ресейге Еуропадағы соғысқа

араласпай, бейтарап болуды ұсынды. Германия екі елдің осы мәселеде түсінісуін

қос тараптың да мүдделеріне сай екенін алға тартты.

Осы ұсыныстан кейін

бір ай ішінде Молотов-Риббентроп пактісі жасалды, одан бір апта өткен соң,

Германия Польшаға басып кірді.

Төменде үш мемлекет арасындағы ықпалдастық моделі сипатталған. Бұл мо-

дельге сай, бір тараптың жеңілдік жасау туралы ұсынысын өзге тарап сеніммен

қабылдайды, әрі ұсыныс жасаған тараптың үшінші бір елге қарсы жоспарларымен

байланыстырады. Мұндай тұжырым жасауға қалыптасқан стратегиялық жағдай

ықпал етеді: мемлекеттің басқа мемлекетпен ымыраға келуге не соғысуға мүдделі

екені әдетте белгісіз. Мемлекеттің өзінің болашақ одақтасына құпия ақпарат бере

алатын тепе-теңдік жағдайы болады, ол үшін келесі шарттар орындалуға тиіс. Бі-

ріншіден, Сигнал беруші мен басқа мемлекет (Нысана) арасындағы қарым-қаты-

настағы статус-кво сол басқа мемлекет мүдделеріне сай болуы керек. Екіншіден,

тараптардың соғыс шығындары аз болуы қажет. Үшіншіден, сигнал қабылдаған

мемлекет (болашақ одақтас) үшінші мемлекетпен (Сигнал берушінің қарсыласы)

арадағы статус-квоны өзгертуге мүдделі болмауға тиіс.

Осы шарттар орындалған жағдайда сигнал қабылдаған мемлекет Сигнал

берушінің мәлімдемесінен оның Нысанамен қақтығысқа түсу ниеті бар-жоғын

біле алады. Кей жағдайда тараптар мұны әскери қауіп ретінде қабылдауы

мүмкін. Кей жағдайда шиеленіскен қатынастар соғысқа апармай, басқаша өрбуі

ықтимал (мемлекеттердің сауда соғысы, бір-біріне қарсы қару-жарақ шығаруы,

сыртқы саяси бағытты өзгертуі). Бастапқы сигнал Сигнал берушіден болашақ

одақтасқа құпия түрде жіберілгеніне қарамастан, Нысана аталған тараптармен

өзінің қарым-қатынасының жария аспектілерін бағалай келе, Сигнал берушінің

Қараңыз: Monger (1963, pp. 132–133).

Schorske (1994, p. 507).

128

Теория

қандай сигнал жібергенін, оның Нысанаға қарсы жоспарының бар-жоғы туралы

ой-тұжырымдар жасай алады.

Соғыс болған жағдайда бейтараптық ұстанатын не қолдау көрсететін одақтасы

бар мемлекет әлдеқайда агрессияшыл болады деген пайымды растайтын зерттеу

нәтижелері бар (Leeds, 2003). Ұсынылып отырған модель логикасы осы зерттеу

нәтижелеріне сәйкес. Халықаралық жүйедегі акторлардың болжамдарына халық

сенімі, үшінші тараптар мен протеже арасындағы байланыстар сияқты факторлар

ғана ықпал етпейді. Тікелей келіссөз жүргізіп жатқан мемлекеттер өзара алма-

сатын шығынсыз дипломатиялық сигналдарға да ерекше мән береді. Өзге елдер

келіссөздер мен келісімдер жөніндегі хабарларға, жарияланған мәлімдемелерге

көңіл бөледі. Дипломатиялық амал-тәсілдер жасалған бойда мүдделі тараптар

тиісті қорытындылар жасай бастайды. Осы кезде кейде одақтастық қатынастар-

ға байланысты «қауіпсіздік дилеммасы» туындайды. Бір мемлекеттің дипло-

матиялық амалдары үшінші тарапқа қауіп төндіреді, үшінші тарап өз кезегінде

басқа бір мемлекетпен одақтасуға әрекеттенеді. Болашақ одақтастар саны шек-

теулі болғандықтан, жаңа одақ құру жолындағы бақталастық шиеленісе түседі.

Шорске Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Британия, Франция, Герма

ния

мен Ресейдің дипломатиялық амал-тәсілдерін «музыкалық орындық» (ағыл.

musical chairs – қатысушылардың ойыннан біртіндеп шығуы) ойынына теңеп,

сипаттаған (Schorske, 1994). 1939 жылғы 25 шілдеде Британия мен Францияның

Мәскеуге өз әскери миссияларын аттандырғанын білген Германия Ресеймен келі-

сімге келу үшін оған қосымша концессия жасауды ұйғарды.

Біздің моделіміз көрсеткендей, мемлекеттің өз мойнына қандай да бір міндет-

теме алғанына өзгелерді сендіруде немесе қауіпсіздік дилеммасына тән үрдіс-

терге түрткі болу үшін жария түрде мәлімдеме жасаудың қажеті жоқ. Төменде

сипатталған тұжырымдар жөніндегі деректерге сенсек, бақылаушылар одақтар

құрылғанға дейін, яғни мемлекеттердің дипломатиялық амал-тәсілдерге баруға

талаптанғанына қарап-ақ қажетті қорытындылар жасайды. Екі елдің сыртқы сая-

саттағы әрекеттерін өзара үйлестіру жөнінде сөз қозғаудың өзі жеткілікті – сол

сәттен бастап билік басындағылар мен дипломаттардың іс-қимылдарын мүдделі

тараптар мұқият бақылап отырады. Ол іс-қимылдар қоғам назарынан тыс қалуы

мүмкін. Өзге екі елдің ынтымақтастығына куә болған үшінші мемлекет бұл жайт-

ты түбінде өзіне қарсы бағытталған әрекет деп түсінуі ықтимал.

Осындай ықпалдастық динамикасының айқын мысалы – қырғиқабақ соғыстың

алғашқы жылдарындағы Франция мен Германияның өзара байланыстарды, әсіресе

ядролық қару жасау саласындағы ынтымақтастықты дамытуға ұмтылуы. Екі елдің

осы саладағы ынтымақтастығы АҚШ мүдделеріне қайшы келді. 1962 жылы АҚШ

әкімшілігіне Германия үкіметінің Францияға ядролық әлеуетті дамытуға байла-

нысты «шығындардың бір бөлігін өз мойнына алу» жөнінде ұсыныс жасағаны мә-

лім болды.

АҚШ басшылығы бұл әрекетті Германия АҚШ-пен ақылдаспай, дер-

бес сыртқы саясат жүргізгісі келеді деп түсінді. Германия сол кезеңде өзі ядролық

Snyder (1984), Jervis (1978).

Trachtenberg (1999, p. 373).

Дипломатиялық амал-тәсілдер

129

қаруға қол жеткізу мүмкіндіктерін қарастырған. Париж-Бонн осінің құрылуы

АҚШ-тың Еуропадағы ықпалына нұқсан келтіруі мүмкін еді. Германияның

Франциямен жақындасу мақсатындағы дипломатиялық амал-тәсілдерінен бақы-

лаушылар Германия мен АҚШ арасындағы қатынастар шиеленісе түсуі ықтимал

деген болжам жасады. АҚШ Батыс Еуропадан өз әскерін шығару қаупін төндіріп,

сол кезеңдегі Франция – Германия ынтымақтастығының нығаюына жол бермеді.

Бір мемлекетке қатысты дипломатиялық амал-тәсілдер кейде сол мемлекет

пен үшінші бір мемлекеттің арасына жік салу үшін қолданылады. Германияның

Ресеймен байланысын нығайтуға ұмтылуын Британия дәл осы тұрғыда қарас-

тырған. Эйр Кроудың сөзімен айтқанда, өзге державалардың арақатынасын бұ-

зып, оларды өштестіру Бисмарктың саяси айла-шарғыларына тән еді.

Сол сияқ-

ты бірнеше жыл өткеннен кейін Британияның өзге бір дипломаты «Германия мен

Ресей арасында келіссөздер жүріп жатқанына Франция алаңдаушылық білдіруі

мүмкін» деген пікір айтқан.

Сондықтан осы тараудағы сигнал беру механизміне жасалған талдауды

4-тарауда берілген талдауға (қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру) қосымша деп

қарастыруға болады. Төртінші тарауда сипатталған ықпалдастық динамикасын

шартты түрде былай белгілеуге болады: А мемлекеті В мемлекетіне қауіп төндірген

кезде В мемлекеті С мемлекетімен одақтасуы мүмкін. Сонда А мемлекетінің

В мемлекетіне қатысты агрессияшыл ниеті туралы қандай ой түюге болады? Осы

тарауда сипатталған ықпалдастық динамикасын шартты түрде былай белгілей

аламыз: В мемлекетінің С мемлекетіне қатысты дипломатиялық амал-тәсілдерінен

В мемлекетінің А мемлекетіне қатысты агрессияшыл ниеті туралы қандай ой

туындауы мүмкін?

МЕМЛЕКЕТАРАЛЫҚ ЖҮЙЕДЕГІ

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ АМАЛ-ТӘСІЛДЕР МОДЕЛІ

Мемлекеттердің халықаралық қатынастардағы дипломатиялық іс-қимылдар-

дан қандай тұжырым жасайтынын ұғыну үшін 6.1-сызбада көрсетілген мына бір

қарапайым ойынды қарастырайық. Алдыңғы модельдердегі ойындардағыдай,

Сигнал беруші өзге мемлекетке хабарлама жібереді. Хабарлама алған мемлекет

келіссөз кеңістігінде өзіне орын таңдайды. Осыдан кейін Сигнал беруші оған

шабуыл жасау не жасамау туралы шешім қабылдайды. Бұл ойынды алдыңғы мо-

дельдерден ерекшелейтін жайт – Сигнал беруші үшінші бір мемлекетке шабуыл

жасау не жасамау туралы да шешім қабылдайды. Сигнал беруші аталған екі мем-

лекеттің біреуіне шабуыл жасаған жағдайда шабуылға ұшырамаған мемлекет өзі

одақтасатын тарапты (Сигнал берушіні немесе шабуылға ұшыраған мемлекетті)

таңдайды немесе бейтараптықты ұстанады.

Trachtenberg (1999, pp. 374–376).

Gooch and Temperley (1979, v. 3, p. 400).

Bourne and Watt (1989, part 1, series F, v. 12, p. 250).

130

Теория

Осы тұста Сигнал берушінің бірінші мемлекетке жіберетін хабарламасы мы-

надай болуы мүмкін: «Қарым-қатынасымыз бұдан да берік болуы үшін біз сіздер-

ге жеңілдік жасауға әзірміз». Не болмаса мынадай хабарлама жіберілуі мүмкін:

«Біздің үшінші мемлекетпен қарым-қатынасымыз жақсы. Онымен қақтығыс бо-

лады деп ойламаймыз, сондықтан сіздерге жеңілдік жасаудың қажеті жоқ деп са-

наймыз». Ұсынылған модель бізге осы іспеттес мәлімдемелерден қандай ой түюге

болатынын ұғынуға мүмкіндік береді.

6.1-сызба. Ойын тәртібі

Ойын құрылымы және ойыншылардың қалауы

Бұл ойында шартты түрде үш ойыншы бар: «Сигнал беруші» (s), «Болашақ

одақтас» (1) және «Нысана» (2), олар i,

деп таңбаланған. Ойын

бес кезеңнен тұрады. Әрбір ойыншы өзге ойыншылардың әрқайсысымен қандай

да бір пайдаға қол жеткізу үшін келіссөз жүргізеді. Кез келген екі ойыншы ара-

сында бөліске түскен пайданың басқа екі тарап арасында бөліске түскен пайдаға

еш қатысы жоқ. Мұндағы пайданы біз, мысалы, үш ойыншы жұбы арасында дау

тудырған үш түрлі аумақ деп алуымызға болады. Олай болса, ойында үш келіс-

сөз кеңістігі бар: Сигнал беруші мен болашақ одақтас арасында

(ортақ

элементі –

), Сигнал беруші мен Нысана арасында (ортақ элемен-

ті –

), болашақ одақтас және Нысана арасында (ортақ элементі –

). Әрбір ойыншының қалған екі ойыншымен арадағы даулы мәселенің әр-

қайсысына қатысты пайдалылық функциясы бар, осы функциялардың қосын-

дысы – ойыншының бейбіт нәтижеге жетуімен байланысты жалпы пайдасы.

Мұны шартты түрде көрсететін болсақ,

. – j ойыншысымен

арадағы келіссөз кеңістігіндегі i ойыншысының пайдасы, мұндағы i ойыншысы

келіссөз кеңістігіне қатысты

типіне жатады. Бұл пайдалылық функциялары

мәндерін тек қана арттырады, өйткені әр ойыншы өз келіссөз кеңістігінің

ауқымды болуын қалайды. Болашақ одақтас пен Нысананың, сондай-ақ Сигнал

берушінің

қатысты пайдасы жалпыға мәлім. Сондықтан бол-

сын. Ойынның бірінші кезеңінде Сигнал берушінің өзі және Нысана арасындағы

даулы келіссөз кеңістігіне

байланысты пайдалылық функциясы «Табиғат»

Дипломатиялық амал-тәсілдер

131

факторына тәуелді. Мұндай пайдалылық функциясы – Сигнал берушінің құпия

ақпараты, оны ол

жалпыға мәлім, дискретті үлестіру функциясынан ала-

ды.

функциясының қосымша және деген түрлері бар. Талдау

оңай болу үшін Сигнал берушінің шекті мәндерге қатысты пайдалылық функция-

сы белгілі деп болжайық, онда

және болады.

Екінші кезеңде Сигнал беруші бос сөз сипатындағы

хабарламасын жібереді,

оны тек болашақ одақтас қана алады. Мұндай хабарламалар жиынтығы ауқымды

болғанымен шектеулі, ол у деп белгіленген. Бұдан кейінгі үшінші кезеңде бола-

шақ одақтас өзінің Сигнал берушімен келіссөз кеңістігіндегі орнын (

)

таңдайды. Ойынның төртінші кезеңінде Сигнал беруші үш түрлі таңдау жасай

алады: өзге екі мемлекеттің біреуіне шабуыл жасау немесе ешқайсысына шабуыл

жасамау. Сигнал беруші соғысқа бармайтын болса, онда үш келіссөз кеңістігінде-

гі ойын нәтижесі болашақ одақтас үшінші кезеңде таңдаған

және қалған ке-

ліссөз кеңістіктерінде ойын басталғандағы статус-квоға

және

сай. Сигнал беруші өзге екі мемлекеттің біреуіне шабуыл жасаса, онда ойынның

бесінші, яғни соңғы кезеңінде шабуылға ұшырамаған мемлекет өзі одақтасатын

тарапты (Сигнал берушіні немесе шабуылға ұшыраған мемлекетті) таңдай алады

немесе бейтараптық сақтай алады.

Одақтар арасындағы соғыстар туралы болжамдар

Мемлекеттердің бір-бірімен жалғыз немесе одақтарға бірігіп соғысқандағы әс-

кери әлеуетін модельдеу үшін әр мемлекетке

ресурстар қоры берілген болсын.

Аталған үш мемлекеттің әрқайсысы соғыста қалған екі мемлекеттің біреуін жақтай-

ды немесе бейтараптық сақтайды. Соғыс болғанда, А мемлекеті жағындағы мемле-

кеттер тобы

деп, ал В мемлекеті жағындағы мемлекеттер тобы

деп белгіленген. А мемлекетінің жеңіске жету ықтималдығы – Жеңіс-

ке жеткен коалиция құрамындағы мемлекет өзінің ұтылған мемлекетпен арадағы

келіссөздер кеңістігінде өзіне ең тиімді нәтижеге қол жеткізеді. Мемлекеттер

жеңсе де, жеңбесе де соғыс шығындарын ( ) жұмсайды.

Сигнал беруші бірінші типке жатса

, онда ол Нысанаға қарсы жалғыз со-

ғысқанша, екінші мемлекетпен арада статус-квоның

сақталғанын қалайды деп

болжайық. Сигнал беруші статус-квоны сақтағаннан гөрі Нысанамен соғысуды

қаласа, онда

сәйкес мәнге ие болады. Талдау оңай болу үшін жасайтын тағы

бір болжамымыз:

және – сызықтық функциялар. Бұл Сигнал бе-

руші де, болашақ одақтас та өз келіссөздер кеңістігіндегі келісілген шешімге қа-

тысты іс-қимылдарға өте сезімтал дегенді білдіреді.

Модельді талдау

Тиісті шарттар орындалса, бұл модельде тепе-теңдік орнайды. Мұндай жағ-

дайда Сигнал беруші өз типіндегі басқа мемлекеттерді қажетті әрекет етуге

көндіре алады. Мына шарттар орындалуы керек: (1) Сигнал беруші мен Ныса-

на арасында статус-кво Нысана мүдделеріне сай; (2) соғыс шығындары төмен;

132

Теория

(3) болашақ одақтас пен Нысана арасындағы статус-кво болашақ одақтас мүд-

делеріне сәйкес. Осы шарттар іске асқанда ақпараттық сипаттағы жетілдірілген

Байес тепе-теңдігі орнайды. Бұл тепе-теңдікте: (1) болашақ одақтас Сигнал бе-

руші ұсынысынан оның екінші мемлекетке шабуыл жасауға немесе жасамауға

мүдделі екенін біле алады; (2) Нысана Сигнал берушімен арадағы келіссөздер

кеңістігінде өзіне тиімді мәмілеге қол жеткізеді; (3) Сигнал беруші мен болашақ

одақтастың келіссөздер кеңістігін өзара бөліп алғанына қарап, Нысана Сигнал бе-

руші оған шабуыл жасайтын-жасамайтынын аңғарады. Ойынның бұл нәтижесі

шартты түрде 6.1-ұйғарымда берілген (қосымшаны қараңыз), оның еркін түрде

берілген нұсқасы төмендегідей.

6.1-ұйғарым: Сигнал беруші мен болашақ одақтастың соғыс шығындары ай-

тарлықтай төмен, Сигнал беруші мен Нысана арасындағы статус-кво Нысана

мүдделеріне сәйкес болып, болашақ одақтас пен Нысана арасындағы статус-кво

болашақ одақтас мүдделеріне сай болса, онда жетілдірілген Байес тепе-теңдігі ор-

найды. Бұл тепе-теңдікте:

(1) Сигнал берушінің болашақ одақтасқа ұсыныс жасауы оның Нысанаға

агрессия жасау жоспарының бар-жоғын аңғартады;

(2) Сигнал берушінің Нысанаға шабуыл жасайтын-жасамайтынын бақылау-

шылар болашақ одақтастың Сигнал берушіден талап еткен жеңілдіктері-

нен біле алады.

ТАЛҚЫ

Әдетте бір мемлекеттің өзге мемлекетпен қарым-қатынасты жақсарту жөнін-

дегі мәлімдемелері сенуге лайық. Бір жағынан, ондай мәлімдемелер қос тараптың

бір-біріне жеңілдіктер жасауға мүдделі екенін білдіреді. Мұндай хабарларды өзге

елдер мұқият бақылап, тиісті қорытындылар жасап отырады. Осы ретте диплома-

тиялық келіссөздердің бастапқыда құпия түрде жүретінін, бірақ олардың нәти-

жесі көп ұзамай жалпыға мәлім бола алатынын атап өткен жөн. Екі мемлекеттің

жақындасуға әрекеттенгенін сырттай бақылап отырған өзге ел бұл жайтты өзіне

қарсы бағытталған қимыл деп түсінуі мүмкін.

Дегенмен мұндай жағдайда басқа да механизм іске қосылуы ықтимал. Өзге ел-

мен байланыстарды нығайту үшін жеңілдіктер жасап, ұстанымынан біршама ше-

гінуге мүдделі екенін білдірген, сондай-ақ үшінші бір мемлекетпен қатынастары

нашарлағанын мойындаған мемлекет өзінің келіссөздердегі артықшылықтарынан

айырылып қалады; қарсы тарап (болашақ одақтас) ұсыныс жасаған мемлекеттің

екіжақты келісімге келуге үлкен мән беріп отырғанын аңғарады. Мұндайда бола-

шақ одақтас өзіне әлдеқайда тиімді мәмілеге талаптануы да мүмкін.

Ұсынылған модельде Сигнал беруші өзінің Нысанамен қарым-қатынасының

нашар екенін, оған қарсы агрессиялық әрекет жоспарлап отырғанын не ондай

жоспарының болмағанын мойындайды. Сигнал берушіні саналы түрде осындай

Дипломатиялық амал-тәсілдер

133

әрекетке баруға не итермелейді? Сигнал беруші аталған жайттарды мойындамай,

болашақ одақтас талабына сай мәмілеге келуден бас тартса, онда соғыс болған

жағдайда болашақ одақтас Сигнал берушіге қолдау көрсетпей, Нысана жағына

шығуы мүмкін. Сондықтан Сигнал беруші болашақ одақтас талабына көніп, оның

қолдауына ие болуға ұмтылады.

Осындай сигнал берудің ойдағыдай іске асуы үшін қажетті шарттар 6.1-ұйға-

рымда айқындалған. Сигнал берушінің Нысанаға қарсы агрессиялық әрекетке

әзірленіп жатқанын білетін болашақ одақтас соғыс болған жағдайда бейтарап-

тық сақтауға немесе Сигнал берушіні қолдауға міндеттеме алуы мүмкін. Ол үшін

болашақ одақтас Сигнал берушімен өзіне мүмкіндігінше тиімді келісім жасасу-

ға мүдделі. Сигнал беруші болашақ одақтастың талаптарын қанағаттандырмаған

жағдайда, болашақ одақтас соғыста Нысанаға қолдау көрсетуі мүмкін. Сигнал

берушінің Нысанаға қарсы шабуыл жасау жоспары болмаса, онда Сигнал бе-

руші мен болашақ одақтас арасындағы мәміле болашақ одақтасқа ғана емес, екі

жаққа да бірдей тиімді болуы керек. Сол себепті 6.1-ұйғарымда көрсетілгендей,

Сигнал берушінің соғыс шығыны тым көп болмауға тиіс.

Әйтпесе болашақ одақ-

тас Сигнал берушіге үнемі жоғары талап қоюға ынталы болатын еді.

6.1-ұйға-

рымда белгіленген шартқа сай, болашақ одақтас пен Нысана арасындағы статус-

кво болашақ одақтас мүдделеріне сәйкес болуы керек (қалыптасқан жағдайда

болашақ одақтас Нысанаға қарсы соғысуды қаламайды), сол себепті қалыптас-

қан жағдай өзгерген кездегі болашақ одақтастың ұстанымы, іс-қимылдары оның

Сигнал берушімен жасасқан мәмілесіне тәуелді болады. Сигнал беруші қалыптас-

қан халық-аралық жағдайға айтарлықтай наразы болғанда ғана болашақ одақтас-

пен келіссөздердегі артықшылықтарынан бас тартып, мәселені тікелей Нысана-

ның өзімен реттеуге тырысады.

Бұл талдау моделі өмірде болатын нақты жағдайлардың барлығын қамти ал-

майды. Мысалы, мұнда мемлекеттің өзге екі мемлекеттің мәмілесіне қатысты

қалаулары көрсетілмеген. Бір мемлекет өз көршісінің жаңа аумақтарды қосып

алуын қаламайтын жағдайлар болады. Біздің модельде мұндай факторлар еске-

рілмеген, мұнда сигнал беруге қатысты негізгі факторлар ғана анық көрсетілген.

Талдау моделіндегі мемлекет өзінің басқа бір мемлекетпен байланысы нашар-

лағанын және оған қарсы шабуыл жоспарлап жатқанын дәл сол шабуыл алдында

неге айтпайды деген сұрақ туындауы мүмкін. Нақты жағдайлардағы келіссөздер

нәтижесінде кейде ешбір тарап өз дегеніне толық жете алмайды. Мұндай келіс-

сөздер ұзаққа созылуы ықтимал. Бұған қоса, нақты жағдайларда келісімге келу

жөнінде ұсыныс жасаған Сигнал беруші келіссөздер нәтижесінде қол жеткізетін

келісімнің түбінде өзі үшін маңызды болатын-болмайтынын білмейді. Біздің мо-

дельде мұндай белгісіздік факторы қарастырылмаған – қарсы тарапқа ұсыныс

жасаған Сигнал беруші сол ұсыныс нәтижесінде жасалатын мәміленің маңызды-

лығына күмәнданбайды.

Сигнал берушімен келіссөздер жүргізетін болашақ одақтас өзі қол жеткізетін мәміле сапасына ерекше мән

беруге тиіс.

Сигнал беруші болашақ одақтаспен мәмілеге келмей, Нысанаға соғыс ашқан кезде, болашақ одақтастың

Сигнал берушіге қарсы шығатын тепе-теңдік жағдайлары да болады.

134

Теория

Сигнал беруге кейде мүдделер сәйкестігі де кедергі жасайды: соғыс болған

жағдайда болашақ одақтастың Нысанаға қарсы шығып, өзіне қолдау көрсететінін

білетін Сигнал беруші болашақ одақтасына өзінің Нысанамен қарым-қатынасы-

ның шиеленіскенін білдіруге асықпайды. Осыдан болашақ одақтастар өзге мем-

лекеттерге қатысты дұшпандық ниеттерін бір-бірінен жасыруға мүдделі деп тұ-

жырымдауға болады. Сондықтан қарым-қатынастарына сызат түскен елдер өзара

дипломатиялық амал-тәсілдерге сенім артады.

Дипломатиялық амал-тәсілдер арқылы жүзеге асатын ықпалдастық пен сиг-

нал беру механизмдерінің соғыс ықтималдығына қалай әсер ететіні туралы бол-

жамдар 6.2-сызбада сипатталған. Мұндағы көлденең ось – Нысанамен арадағы

келіссөздер кеңістігіндегі (

) статус-квоға наразылық білдірген Сигнал бе-

рушінің пайдасы. Пунктирлік сызықтар – Сигнал берушінің хабарламасын алған

болашақ одақтастың Сигнал берушіге жасаған ұсынысы. Сигнал беруші өзінің

Нысанаға қарсы агрессиялық әрекет жоспарлап отырғанын жеткізсе, сызбаның

сол жақ бөлігінде Сигнал берушінің келіссөздердегі артықшылықтары азайып,

болашақ одақтас оған келіссөздер кеңістігіндегі үлесін кемітуді ұсынады. Сигнал

беруші статус-квоға неғұрлым наразы болса, оның келіссөздер кеңістігіндегі үле-

сі соғұрлым азаяды. Сигнал берушінің наразылығы азайған сайын, ойыншылар

сызбаның оң жағына қарай жылжып, Сигнал берушінің жіберген сигналдарына

қарамастан, болашақ одақтас өзінің ұсынысын өзгертпейтін нүктеге келіп жете-

ді. Ойыншылар осы нүктеге жетпейінше, оқиғалар барысына әсер ететін сигнал

беру мүмкін емес, өйткені болашақ одақтас ұсынылған мәміле шарттарына әлі де

болса көңілі толмайды – ол Сигнал беруші Нысанаға шабуыл жасаған жағдайда,

ең болмағанда, бейтараптық сақтау үшін Сигнал берушімен өзіне барынша тиімді

келісімге келуге мүдделі.

6.2-сызба. Соғыс ықтималдығы

Дипломатиялық амал-тәсілдер

135

Сигнал берушіден тиімді ұсыныс болмағанда, болашақ одақтастың Нысанамен

күш біріктіріп, Сигнал берушіге қарсы шығуы ықтимал. Оқиға осылай өрбиді деп

болжаған Сигнал беруші Нысанаға шабуыл жасаудан бас тартады. Мұндай жағ-

дайда Сигнал беруші болашақ одақтасқа шабуыл жасауды жөн көруі мүмкін, ол

үшін Сигнал беруші болашақ одақтас жасаған ұсынысты мардымсыз деп тануы

қажет. Нәтижесінде Сигнал беруші жіберген хабарламаларға қарамастан, бола-

шақ одақтастың да реакциясы дәл осылай болады. Осындай кезде жіберілетін сиг-

налдар оқиғалар барысына ықпал етпейді.

Мұндай дипломатиялық амал-тәсілдер соғыс ықтималдығын арттырады деген

тұжырым пайда болуы мүмкін. Агрессияшыл ел басқа елдің бейтараптығын қам-

тамасыз етіп, үшінші бір мемлекетке шабуыл жасауға әзірленсе, жалпы соғыс ық-

тималдығы артады деген болжам жасауға болады. Жоғарыдағы сызбадан мұндай

болмайтыны аңғарылады. Аталған дипломатиялық сигнал беру механизмі жағ-

дайға байланысты соғыс ықтималдығын арттыра да, азайта да алады.

Таңғаларлығы, сызбаның сол жақ бөлігінде ешқандай сигнал жіберілмегенде,

соғыс болмай қоймады. Себебі Сигнал беруші Нысанамен арадағы статус-квоға

қатты ашулы болғандықтан, болашақ одақтас Сигнал берушіге мардымсыз ұсы-

ныс жасауды (жоғары талап қоюды) оңтайлы деп табады. Сигнал беруші ста-

тус-квоға шын наразы болса, ол Нысанаға шабуыл жасайды. Әйтпесе (болашақ

одақтастың жоғары талабына наразы болған жағдайда) Сигнал беруші болашақ

одақтасқа шабуыл жасайды.

Сигнал беру мүмкін болғанда, Сигнал беруші өзінің қай типке жататынын

(қандай байламға келгенін) білдіре алады. Сигнал беруші Нысанаға шабуылдаған

жағдайда ғана болашақ одақтас Сигнал берушіге мардымсыз ұсыныс жасайды.

Болашақ одақтас ұсынысынан кейін Сигнал беруші Нысанаға шабуыл жасайды.

Сигнал берушінің Нысанаға шабуылдайтын ойы болмаса, онда болашақ одақтас

Сигнал берушіге тиімді ұсыныс жасайды. Өз кезегінде Сигнал беруші ешбір та-

рапқа шабуыл жасамайды. Осылайша сызбаның сол жақ бөлігінде өзара сигнал

алмасу соғыс ықтималдығын күрт азайтады (сызбада көрсетілгендей, мұндағы

Сигнал берушінің агрессиялық әрекетке бару ықтималдығы – 50%).

6.2-сызбаның ортасындағы диапазонда коммуникация соғыс ықтималдығын

күрт арттырады. Коммуникация болмаса, болашақ одақтас Нысанаға мардымсыз

ұсыныс жасауға мүдделі емес, өйткені ол аз талап қойып, соғысқа баруға тәуекел

еткісі келмейді. Сондықтан болашақ одақтас Сигнал берушіге маңызды ұсыныс

жасайды, салдарынан Сигнал беруші болашақ одақтасқа шабуыл жасауды тиімсіз

көреді. Сигнал беруші Нысанаға шабуыл жасағанда болашақ одақтастың Нысана

жағына шыға алатынын түсінеді. Осылайша Сигнал беруші статус-квоға наразы

болса да, агрессияға бармай, бейбітшілік сақтауды жөн көреді. Сызбаның орта-

сындағы диапазонда коммуникация механизмі іске асқан күннің өзінде, соғыс ық-

тималдығы 50%-ға тең.

Модельге салынған параметрлер:

және (–0,25-тен –0,075-

ке дейін). Ескерту: статус-квоға наразы Сигнал беруші Нысанаға шабуыл жасауға мүдделі емес.

136

Теория

Сызбаның оң жақ бөлігінде Сигнал беруші Нысанамен арадағы статус-квоға

айтарлықтай наразы емес. Мұндағы коммуникация болсын, болмасын соғыс ық-

тималдығы бірдей. Себебі жоғарыда көрсетілгендей, жіберілген хабарламалар-

ға қарамастан, болашақ одақтас Сигнал берушіге үлкен ұсыныс (жоғары талап)

қоюға мүдделі. Сондықтан талаптары қанағаттандырылған мемлекеттер ешбір та-

раппен соғысқа баруға мүдделі болмайды, ал статус-квоға наразы Сигнал беруші-

лер Нысанаға қарсы соғыс бастауға құлықсыз, өйткені олар болашақ одақтастың

Нысана жағына шығуынан қауіптенеді.

СИГНАЛ БЕРУ ГИПОТЕЗАЛАРЫ

Сигнал беруші мүдделі тараптардың іс-әрекетіне қарап, тұжырым жасау

үшін бірқатар шарттар орындалуға тиіс. Мұндай шарттар орындалмаса, Сигнал

беруші не істеуі керек? 6.1-ұйғарымда айқындалған үш шарттың мына біреуін

қарастырайық: болашақ одақтас пен Нысана арасындағы статус-квоның болашақ

одақтасқа тиімді болуы. Олай болмаған жағдайда Сигнал берушіге болашақ

одақтасты өз жағына тарту үшін дипломатиялық амал-тәсілдер қолданып,

концессиялар ұсыну қажет болмас еді. Болашақ одақтасқа ұсыныс жасау ниеті

бар Сигнал берушінің соғыс шығыны аз, әрі Нысанамен арадағы статус-квоны

өзгертуге ынтасы жоғары болуы керек. Сол себепті Сигнал беруші қажетті нәтиже

бермейтін әрі мүдделеріне нұқсан келтіретін дипломатиялық амал-тәсілдерді

қолданбайды. Осы амал-тәсілдердің салдары қандай болатынын сипаттайтын

эмпирикалық гипотезаларда аталған шарттарды көрсету міндетті емес.

Ұсынылған модельде Сигнал берушінің Нысанаға қарсы әлдеқайда агрес-

сияшыл саясат жүргізуі ықтимал деген болжам жасалған. Бақылаушылар бұл

болжамға сенбесе, онда тиісті гипотезалар ұсынылмайтын еді. Эмпирикалық

жолмен тексеру күрделі болғандықтан, өз гипотезаларымда аталған шартты

көрсетпеймін, өйткені бұл шарттың барлық жағдайда орындалуы ықтимал екені

анық. Мемлекеттердің әскери не басқа сипаттағы сыртқы саяси әрекеттері өзге

мемлекеттерге нұқсан келтіруі мүмкін, осылайша мүдделі тараптар арасындағы

қатынастардың шиеленісу қаупі туындайды. Мемлекеттің қандай әрекет таң

дайтыны әдетте оның қарсы тарапқа байланысты болжамдарына, пайымдарына

тәуелді. 6.2-гипотеза мемлекеттер бір-біріне қарсы агрессиялық іс-қимылдар

жасауға ниетті деген болжамға негізделген.

6.1-гипотеза: Дипломатиялық амал-тәсілдерді сырттай бақылап отыр-

ған тараптар әдетте ұсыныс жасаған мемлекет айтқанын іске асырады деп

пайымдайды.

6.2-гипотеза: Дипломатиялық амал-тәсілдерді сырттай бақылап отырған та-

раптар көп жағдайда ұсыныс жасаған мемлекет үшінші бір мемлекетке шабуыл

жасауға ниетті деген қорытындыға келеді.

Дипломатиялық амал-тәсілдер

137

6.3-гипотеза: Дипломатиялық амал-тәсілдерді сырттай бақылап отырған

тараптар көп жағдайда ұсыныс жасаған мемлекет өзінің болашақ одақтасы

мен

үшінші бір мемлекет арасындағы қатынастардың нашарлауын қалайды деген

қорытындыға келеді.

ЭМПИРИКАЛЫҚ ЖАЗБА

Өзге елмен екіжақты байланысты нығайтуға ұсыныс жасап, үшінші бір мем-

лекетпен қатынасы нашарлағанын мойындаған мемлекет (Сигнал беруші) өзінің

келіссөздердегі артықшылықтарынан айырылатынын аңғаруға болады. Сигнал

беруші мұндай жағдайда өз ниетін жасыруға мүдделі емес, оның сигналын қар-

сы тарап әдетте сеніммен қабылдайды. Мысалы, 1902 жылы Австро-Венгрияның

Италия «жөн-жосықсыз әрекетке барды» деген мәлімдемесін басқа державалар

Үштік одаққа кірген бұл екі елдің арасында наразылық туындады деп түсінді.

Австрия мұны жасырғысы келмеді.

Сол сияқты бір мемлекеттің өзге мемлекетпен әлдеқайда тығыз байланыс

орнатуға ұмтылуын бақылаушылар әдетте ұсыныс жасаған мемлекет болашақ

одақтасына жеңілдіктер жасауға мүдделі, сондай-ақ оның үшінші бір мемле-

кетке өшпенділігі бар деп қабылдайды. Мұны растайтын дипломатиялық жаз-

балар жеткілікті. Қырым соғысынан кейін Ресейдің Франциямен ынтымақтас-

тыққа ұмтылуын Британия өкілдері Ресейдің Австрияға деген өшпенділігімен

байланыстырған.

1907 жылы Австрия Британиядан өзге державалармен қа-

рым-қатынасын нығайтуға талпынған. Британия Австрияның бұл әрекетінен ол

Британиямен достық қарым-қатынасты дамытуға аса мүдделі емес деген қоры-

тынды шығарды.

Сол жылы Франция өзінің Италиямен қарым-қатынасын жақ-

сартуға талаптанды. Бақылаушылар Франция осылай Италияның, бір жағынан,

Австриямен, екінші жағынан, Германиямен етене байланыс орнатуына кедергі

жасауға тырысуда деп тұжырымдады.

Кезінде Британияның Жапонияға жа-

қындауға әрекеттенуін Ресей өзіне қарсы бағытталған саясат деп қабылдаған.

Британия өкілдерінің пікірінше, 1912 жылы Англия мен Франция арасындағы

тығыз байланыстың жандануына қарап, Германия Британия енді бізбен жақын-

дасуға ниетті емес деген болжамға келген еді.

Ресей мен Түркияның достығын Болгария өзіне қарсы бағытталған әрекет

деп танып, Австрияның қолдауына жүгінуге мәжбүр болған.

1910 жылы

Krieger (1989, part 1, series F, v. 11, p. 295).

British Parliament (1859, v. XXXII, p. 9).

Gooch and Temperley (1979, v. 5, pp. 201–202).

Bourne and Watt (1989, part 1, series F, v. 12, p. 180).

Gooch and Temperley (1979, v. 4, pp. 206, 211, 212).

Stevenson (1990, v. 21, p. 236).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 1, pp. 517–519).

138

Теория

Австро-Венгрия Ресеймен қарым-қатынасын нығайтуға ұмтылғанда, Британия

өкілдері Австро-Венгрия мен Германия арасында алауыздық пайда болды деген

қорытынды жасаған.

ХХ ғасырдың басында еуропалық державалар Германияның жаңа одақ құру

саясатын зерделей келе: «Германия қажет болса күш қолданып, статус-квоны

өз пайдасына өзгертуге бет алды», – деп пайымдады. 1906 жылы Германияның

Британиямен қарым-қатынасын жақсартуға талаптанғанын бағалай келе,

Эйр Кроу да дәл осындай тұжырымға келді.

1907 жылы басқа британдық дип-

ломаттар Германияның Франциямен тығыз байланыс орнатуға әрекеттенуінен

оның басқа мемлекеттерге өшпенділігін, керісінше, өзге елдермен ынтымақтасу-

ға талаптануынан Францияға деген өшпенділігін аңғарған. Германияның мұндай

саясаты бақылаушыларды ол Еуропада үстемдік етуге бел байлады деген қоры-

тындыға жетеледі.

1907–1908 жылдары Германияның Британиямен қарым-қатынасын нығайтуға

әрекеттенуін бақылаушылар Антантаны әлсірету үшін жасалған қадам деп

таныды.

Сол сияқты 1910–1911 жылдары Германия өкілдері Британияға

Иранда ықпал ету аймақтарын кеңейту жөнінде ұсыныс жасаған, Британия бұл

ұсынысты Германияның Франция мен Ресейге қатысты еркін әрекет етуге мүдделі

болғанымен байланыстырды.

1911 жылы Германияның Испанияға қатысты

дипломатиялық іс-қимылдарын өзіне қарсы бағытталған деп білген Британия

Франциямен қатынастарын нығайтуға ден қойды.

1912 жылы Германияның

Франциямен мейлінше тығыз қарым-қатынас орнатуға бағытталған қадамдарын

өзгелер Германияның Британияға қарсы әлдеқайда агрессияшыл ұстанымының

көрінісі деп білді.

1911 жылы бақылаушылар Германияның Ресейге қатысты

дипломатиялық іс-қимылдары түбінде, Антанта мүшелері арасына жік салуды

көздейді деп қарастырған.

Германияның жоғарыда аталған дипломатиялық амал-тәсілдері өзге еуропа-

лық державалардың оған деген өшпенділігін арттыра түсті. Сол амал-тәсілдердің

барлығы сәтті жүзеге аспаса да, олардың қолданылғанының өзі мүдделі тараптар-

дың одақтастық қатынастарға байланысты болжамдарына әрі болашақ жоспарла-

рына елеулі ықпал етті.

Осындай ықпалдастық динамикасы кейде басқаша көрініс табады, ол мемле-

кет өзге мемлекетке жеңілдік жасаудан бас тартқан жағдайларда да орын алады

Bourne and Watt (1989, series F, v. 35, pp. 17–18).

Gooch and Temperley (1979, v. 3, p. 359).

Gooch and Temperley (1979, v. 12, p. 249; v. 8, p. 145), Krieger (1989, part I, series F, v. 13, p. 5), Bourne and Watt

(1989, part 1, series F, v. 12, p. 366; v. 20, p. 104).

Gooch and Temperley (1979, v. 6, p. 190; v. 8, p. 145).

Gooch and Temperley (1979, v. 6, pp. 456–460, 725 and v. 7, p. 331).

Gooch and Temperley (1979, v. 7, p. 189).

Krieger (1989, part I, series F, v. 13, p. 447).

Stevenson (1990, part 1, series F, v. 21, p. 185).

Дипломатиялық амал-тәсілдер

139

(осы ретте Британияның 1901 жылы Германия Британияға қарағанда, Ресеймен

қарым-қатынасының нашарлауына жол бермеуге әлдеқайда мүдделі деген қоры-

тындыға келгенін мысалға келтіруге болады).

6.3-сызба. Құпия дипломатия қалай іске асады?

Ескерту. Мұнда көрсетілген пропорциялар британ үкіметінің 1855–1914 жылдар ара-

лығында «Құпия жазбаларға» енген қызметтік құжаттардағы құпия дипломатия мен қауіп-

сіздік туралы болжамдарды айқындау механизмдеріне қатысты. Жоғарғы жақтағы жолақ-

та болжамдар туралы деректер топтамасына кірген, тиісінше белгіленген механизмдердің

жалпы саны көрсетілген; 6-тарау ұяшығы ішінде белгіленген аймақ осы тарауда қарасты

рылған механизмдердің үлесін көрсетеді. Ақ түсті жолақтар осы тараудағы талқыға қатыс-

ты, бірақ алдыңғы тарауларда да сипатталған механизмдерді білдіреді.

ТҮЙІН

Мемлекеттің өзге бір мемлекетпен қарым-қатынасын нығайту мақсатында

қарсы тарапқа жеңілдіктер жасауға мүдделі болатыны алдыңғы тарауларда да сөз

болған. Бұл тарауда сол жеңілдіктерді халықаралық жүйедегі басқа акторлардың

қалай қабылдап, ой түйетіні сипатталған. Шығынсыз, құпия дипломатиялық

амал-тәсілдер арқылы мемлекет басқа бір мемлекетке өзара тығыз ынтымақтастық

орнату жөнінде ұсыныс жасағанда, қарсы тарап әдетте ұсыныс жасаған мемлекет

Gooch and Temperley (1979, v. 2, p. 75). Осыған ұқсас жағдай 1909 жылы да болған; қараңыз: Gooch and

Temperley (1979, v. 6, p. 286).

140

Теория

үшінші бір мемлекетке қарсы агрессиялық әрекетке әзірленуде не сол үшінші

мемлекеттің өзіне қарсы шабуылына төтеп беруге дайындалуда деген тұжырым

жасайды. Акторлар арасында коммуникация жасау механизмі болмағанда, аталған

дипломатиялық амал-тәсілдер соғыс ықтималдығын арттыра да, азайта да алады.

6.3-сызбада көрсетілгендей, 2–6-тарауларда сипатталған талдау модельдері

біз жасаған деректер жинағындағы тұжырымдардың 93%-ын түсінуге мүмкіндік

береді. Олар британдық дипломаттардың 60 жыл ішінде жиі (кемінде үш рет) жа-

саған тұжырымдарының барлық категорияларын қамтиды. Кейбір жағдайларда

өзге елдің ниеті, мүдделері туралы тұжырымның өзі ғана емес, сонымен қатар

сол тұжырымға келу жолдарын айқындау маңызды. Мысалы, бірде ағылшынның

мемлекет қайраткері Германияның Австро-Венгрия мен Ресей арасындағы ын-

тымақтастық жөніндегі келіссөзге араласуын көріп, Германия аталған екі елдің

ынтымақтастық орнатуына кедергі жасағысы келеді деген тұжырымды алға тарт-

қан.

Осы тәрізді өзге де жағдайларда Британия өкілдері «келіссөздерге жаңа бір

мемлекет қосылатын болса, тараптардың келісімге келуі қиындайды» деген пікір

білдірген. Мұндай пікірге әрдайым негіз бар деуге келмейді. Мысалы, 1905 жылы

Британия АҚШ Германиямен тығыз байланыс орнатты, ол тіпті соғыс болған

жағдайда Германияны жақтауы мүмкін деген қорытындыға келген. Мұндай қо-

рытындыға келуге себеп болған жайт – АҚШ президентінің Британия өкілінен

Мароккодағы жағдай туралы сұрауы.

Әдетте қарапайым талдау модельдері

мемлекет қайраткерлерінің күнделікті ой-тұжырымдарының барлығын қамти ал-

майды – бұған таңғалудың қажеті жоқ. Сондықтан аталған тарауларда халықара-

лық қатынастар саласындағы күнделікті жұмыстың ажырамас бөлігіне айналған

жайттарды дипломатиялық жолмен жеткізу әдістері сипатталған.

32 Bourne and Watt (1987, ser. F, v. 34, pt. 1, p. 303).

33 Gooch and Temperley (1979, v. 3, p. 67).

II БӨЛІМ

ЭМПИРИКАЛЫҚ ТАЛДАУ

Кітаптың бұл бөлімінде алдыңғы тарауларда ұсынылған сигнал беру гипоте-

залары тексеріліп, дипломатиялық үрдістердің халықаралық тәртіп орнатуға, со-

ғыс пен бейбітшілік мәселелеріне елеулі ықпал ететіні көрсетілген. Атап айтсақ,

Фирон ұсынған «халық сенімі» гипотезасы (Fearon, 1994a) 1-тарауда талқылан-

ған болатын. Бұл гипотезаға сәйкес, ашық жасалған ұсыныстар мен төндірілген

қауіптерді мүдделі тараптар сеніммен қабылдайды. Ұсынылған барлық гипотеза-

лардың қысқаша сипаттамасы 7.1-кестеде берілген.

7.1-гипотеза: Құпия жасалған мәлімдемелерге қарағанда, мемлекеттің қарсы

тарапқа ашық қауіп төндіруін немесе ұсыныстар жасауын бақылаушылар сенім-

мен қабылдайды.

Ұсынылған гипотезалар сипаты мен қолда бар деректерге сай сандық, сапалық

зерттеу әдістері көмегімен тексерілген.

7.1-кесте. Дипломатиялық сигнал беру гипотезаларының қысқаша сипаттамасы

Гипотеза

Нақты

мысалдарды

талдау

Статистикалық

талдау

3.1. Құпия қауіп төндіруге қарсы тараптың сенуі Жасалды Жасалды

3.2. Талап ауқымы кеңейген кезде, оған қарсы тарап-

тың сенуі

Жасалды –

3.3. Концессиялардан кейін жаңа концессиялар ұсы-

нылады

Жасалды –

3.4. Мемлекет әлеуетінің артуы: концессиялардан

кейін жаңа концессиялар ұсынылмайды

– Жасалды

4.1. Нысана әлеуетінің артуы: қауіп төнгеннен кейін

өзгеше пайымға келу ықтималдығы артады

– Жасалды

4.2. Анағұрлым тығыз байланыс орнату: қауіп төн-

геннен кейін өзгеше пайымға келу ықтималдығы

артады

– Жасалды

142

Эмпирикалық талдау

4.3. Қауіп неғұрлым қатерлі болған сайын қарсы

тараптың оған сенімі артады

– –

4.4. Қақтығысқа дайындық шаралары нәтижелі

болмаса, жасалған ұсыныстарды қарсы тарап

сеніммен қабылдайды

Жасалды Жасалды

5.1. Дипломатиялық қолдау тапқан мемлекет батыл

әрекет етуге дайын

Жасалды Жасалды

5.2. Кей жағдайларда дипломатиялық қолдау соғыс

ықтималдығын арттырады

Жасалды Жасалды

5.3. Қорғаушы мен Протеже мүдделерінің айтар-

лықтай сәйкес болуы: бақылаушылардың ерекше

пайымға келу ықтималдығын арттырады

– Жасалды

5.4. Протеженің батыл әрекеттеріне қарап, оған

дипломатиялық қолдау көрсетілген деген сигнал

алуға болады

Жасалды –

6.1. Дипломатиялық амал-тәсілдерді өзгелердің

сеніммен қабылдауы

Жасалды Жасалды

6.2. Дипломатиялық амал-тәсілдер: үшінші тарапқа

қарсы агрессия ықтималдығы

Жасалды Жасалды

6.3. Дипломатиялық амал-тәсілдер: өзге одақтастар-

ды өштестіру

Жасалды Жасалды

7.1. Мемлекеттің ашық мәлімдемелерін бақылаушы-

лар сеніммен қабылдайды

Жасалды Жасалды

Дегенмен кейбір гипотезалар бір ғана әдіспен тексерілуі мүмкін. Айталық, нақ-

ты мысалдар бойынша қажетті деректер болмағандықтан, 5.4-гипотеза статисти-

калық талдау арқылы емес, құжаттық дәлелдер көмегімен тексерілді. Ал 4.1-ги-

потезаны нақты мысалдарды талдау әдісімен сараптау мүмкін болмады, өйткені

бұл гипотезаны растайтын не болмаса теріске шығаратын құжаттық айғақтар жоқ.

Сондықтан бұл гипотеза статистикалық жолмен ғана тексерілді.

Келесі екі тарауда дүниежүзілік соғыстарға дейінгі кезеңдегі дипломатиялық

сигнал беру мысалдары қарастырылып, дипломатиялық кездесулер, келіссөздер

нәтижесінде жасалатын тұжырымдардың соғыс ашуға қатысты шешімдерге қалай

ықпал ететіні сипатталған. Үшінші эмпирикалық тарауда жоғарыда көрсетілген

гипотезалар статистикалық жолмен тексеріліп, дипломатиялық сигналдар мен

басқа да сигналдарды мүдделі тараптар қалай қабылдайтыны талқыланады.

1912 жылғы дипломатияның нәтижесі

1914 жылғы соғыс қарсаңында Австрия императоры бір кеңесшісінен бас-

қа барлығының ақыл-кеңесіне құлақ асты. Император өз іс-әрекетінің Еуропа-

ның кемінде төрт ұлы державасы арасындағы жойқын соғысқа, тіпті ғасыр бойы

мызғымай келе жатқан империясының күйреуіне әкеп соқтыратынын білді. Де-

генмен оны сондай шешім қабылдауға ешкім мәжбүрлеген жоқ еді. Германия

канцлері өз хатында: «Германия императоры Австро-Венгрия мен Сербия ара-

сындағы мәселеде өзінің анық ұстанымын білдіре алмайды, өйткені бұл мәселе

оның құзыретіне кірмейді», – десе де, Германияның Австрияны шын пейілмен

қолдайтынын

жазған. Кейінірек Германия императоры соғысты болдырмау-

ды көздейтін «Белградта аялдау» атты балама ұсынысын жасайды. Британия да

осындай ұсынысты алға тартты. Алайда Австрия алған бетінен қайтпай, соғы-

суға бел буды. Сол соғыстың нәтижесінде Австро-Венгрия империясы ыдырап,

Габсбург монархиясы күйреді. Соғыс аяқталғанда, Австрия эрцгерцогіне оның

билікке енді ешқашан қайта келмейтінін айту америкалық капитанға тапсырыл-

ған еді. Капитан Томас Грегори орталыққа: «Эрцгерцог 19:00-де келді. 19:05-те

тапсырма орындалды»,

– деп телеграфтық хабар жіберді. Австрияны өзіне осын-

дай қауіп төндіруге, халықтардың жаңа қару түрлерінен бір-біріне оқ жаудырған,

миллиондаған адамның өмірін қиған соғысқа баруға не итермеледі?

Бұл сауалға жауап іздеу үшін еуропалық державалардың соғысқа дейінгі дип-

ломатиялық іс-қимылдарына баса назар аудару қажет. Мемлекеттердің соғыс

жолын таңдауына олардың өз қарсыластары мен одақтастарының ниеттері мен

мүдделері туралы тұжырымдары әсер еткен. Осы ретте дипломатиялық байланыс-

тардың негізгі рөл атқарғанын атап өту керек. Дипломатиялық амалдар көмегімен

державалар Францияның Үштік одаққа қарсы соғыста Ресейді қолдайтынын аң-

ғарды, ал Германия болса, Англияның Германия қарсыластары қатарына қосы-

латынына көз жеткізді. Бірақ шиеленістің түп-тамырын бұдан бұрынғы кезеңдегі

Kautsky (1919, v. I, pp. 32–33, «Der Reichskanzler an den Botschafter in Wien», July 6, 1914).

Andelman (2009, p. 33).

144

Эмпирикалық талдау

еуропалық дипломатиядан іздеу қажет.

XIХ ғасырдың ортасында, Қырым соғысы

кезінде Австрияның Ресейге қауіп төндіруі екі ел арасына жік салып, арты араз-

дыққа ұласты. Бұл жайт Ресейдің Австриядан гөрі Пруссиямен тығыз байланыс

орнатуға ден қоюына, түптеп келгенде, біртұтас Германия мемлекетінің құрылуы-

на себеп болды.

Австрия өзінің 1879 жылдан кейінгі Германиямен тығыз қарым-

қатынасын есептемегенде, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы өзге

державалардың дипломатиялық амалдары нәтижесінде оқшау қалып отырды.

Ұлтшылдық кең етек жайған дәуірде көпұлтты Австро-Венгрия империясының

оқшаулануы ішкі және сыртқы қауіп-қатер алдында оны әлсіретпей қоймады. Бұл

оның 1914 жылы жанкешті қадам жасауына айтарлықтай ықпал етті.

Осы тарауда Австрия өкілдерінің соғыс қарсаңындағы дипломатиялық бай-

ланыстардан түйген ойлары мен тұжырымдары елдің 1914 жылы соғысқа бару

жөніндегі шешімге келуіне негіз болғанын көрсетеміз. Сигнал беру гипотезала-

рын тексеруге қажетті нақты мысалдар ретінде 1912 жылғы Ресей мен Германия-

ның дипломатиялық ықпалдастығына баса назар аударамыз. Ұсынылған гипо-

тезаларға сай болжамдар сол кезеңдегі оқиғалармен байланыстыра сипатталған.

1912 жылы Австрия өкілдері жасаған тұжырымдар мен өзге де дипломатиялық

дереккөзден алынған айғақтың соғыс ашу туралы шешім қабылдауға елеулі ық-

пал еткені көрсетілген. Осы тақырыпқа арналған көптеген тарихи зерттеулер

Австриядан басқа державалардың соғысқа қалай араласқанына ерекше көңіл бө-

леді. Ал бұл зерттеуде Австрияның іс-әрекеті мен соғысуға тәуекел еткен кезеңге,

яғни Шілде дағдарысының алғашқы күндеріне талдау жасалған.

ГИПОТЕЗАЛАРДЫ ҚҰЖАТТЫҚ ДӘЛЕЛДЕРМЕН

САЛЫСТЫРА ТЕКСЕРУ КРИТЕРИЙЛЕРІ

Дүниежүзілік соғыстар қарсаңындағы дипломатиялық іс-қимылдардың оқи-

ғалар барысына зор ықпал етіп, тарихи маңызға ие болғаны шүбәсіз. 1914 жылы

Австро-Венгрияның соғысу туралы шешімі Австро-Венгрия мен Ресей империя-

сының күйреуіне, Ресейде коммунизмнің өріс алуына, сондай-ақ әлемнің саяси

картасындағы мемлекеттік шекаралардың өзгеруіне себепші болды. 1930 жыл-

дардың аяғындағы нацистік соғыс машинасының іс-әрекеттері сол дәуірдің басты

қозғаушы күшіне айналды. Сол кезеңде басқа шешімдер қабылданғанда, бүгінгі

әлемнің бет-бейнесі айтарлықтай өзгеше болар ма еді. Дүниежүзілік соғыстар ал-

дындағы осы бір күрделі кезеңдер талдауға тұрарлық деректерге толы. 3–6-тарау-

ларда сипатталған талдау модельдерінің бір осал жағы – олар халықаралық сая-

сатта сигнал берумен байланысты күрделі құбылыстың барлығын қамти алмайды.

Соғыстың түпкі себептері туралы, қараңыз: Albertini (1952–1957).

Rich (1965a), Trager (2012).

Schroeder (2004, Chapter 8).

Оқиғалар барысында Германияның басым рөл атқарғанын алға тартатын зерттеулер бар (Fischer, 1967, Röhl,

2002), ал бұл зерттеуде барлық акторлардың ортақ жауапкершілігі болды деген тұжырымды растайтын айғақ-

тар келтірілген (Renouvin, 1925, Albertini 1952–1957, Schmitt 1988, Trachtenberg, 1991, p. 50, Williamson, 1991,

Schroeder, 1997, Ferguson, 1999, Clark, 2012, pp. 560–561).

1912 жылғы дипломатияның нәтижесі

145

Бұл тарауда сигнал беру гипотезаларын талдау үшін Ресей мен Германияның

1912 жылғы дипломатиялық байланыстары, екі елдің Адриат теңізі жағасында

орналасқан портқа қатысты дағдарыстан (желтоқсан айының басы) қалай шыға

білгені сипатталған. Мұнда сол жылдың желтоқсан айының соңында басталып, ке-

лесі жылдың бірінші жартысына дейін жалғасқан Лондон конференциясы қарас-

тырылмаған. Осы кезеңдегі оқиғалар Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуына

елеулі ықпал еткенімен, бұған дейін жарық көрген зерттеулерде оларға тиісті көңіл

бөлінбеген. Сол кезеңдегі нақты мысалдармен бірқатар сигнал беру гипотезасын

талдап тексеруге болады. Сайып келгенде, дүниежүзілік соғыстар қарсаңындағы

дипломатиялық байланыстарды талдауға баса назар аударуымыз кездейсоқтық

емес. Бұл жайт зерттеушінің өзіне ыңғайлы мысалдарды іріктеп алғанын білдір-

мейді. Алдағы тараулардан құпия дипломатиялық кездесу мен келіссөздің оқиға

барысына айтарлықтай ықпал ететінін аңғаруға болады (Fearon and Laitin, 2008).

Сигнал беру гипотезаларын тексеру үшін ең алдымен тарихи құжаттарды тал-

дап, гипотезаларға сай болжамдарды анықтаймыз. Содан соң болжамдарды нақты

құжаттық дәлелдермен салыстыра тексеріп, нақты бір жағдайда жасалған тұжы-

рымды растайтын құжаттық айғақтың бар-жоғын анықтаймыз. Сондай-ақ қандай

да бір тұжырымға келуге себеп болған пайымдау логикасының ұсынылған модель-

де берілген логикаға сай келетін-келмейтінін тексереміз. Сондықтан 9-тараудағы

сандық талдауға қатысты растау стандартына қарағанда, осы тарауда келтірілген

гипотезаларды растау стандарты әлдеқайда жоғары екенін атап өту қажет.

Сақталған құжаттар дипломаттар мен мемлекет басшыларының өз әріптесте-

рімен әңгімелері, ой-тұжырымдары туралы жеткілікті мәлімет бермейді. Актор-

лардың бір-бірінің іс-әрекетіне қарап жасаған тұжырымдары кейде құжат бетіне

мүлде түспеуі де мүмкін. Сол себепті Байес әдісіне сүйеніп, гипотеза болжамда-

рына байланысты құжаттық дәлелдер теорияның дұрыс болу ықтималдығын арт-

тырады деп пайымдаймыз. Құжаттық айғақтар болмаса, теорияның дұрыс болу

ықтималдығы азаяды деп болжаймыз, бірақ бұл жайт гипотезадан бірден бас тар-

туға негіз бола алмайды.

1912 ЖЫЛ: СИГНАЛ БЕРУ ГИПОТЕЗАЛАРЫНА САЙ БОЛЖАМДАР

1912 жылғы дипломатиялық іс-әрекеттер Балқан державалары арасында-

ғы алауыздық соғысқа әкелуі мүмкін деген пайыммен жүзеге асырылған. Мұны

бірнеше жыл бұрын Австро-Венгрияның Босния мен Герцеговинаны аннексия-

лаудан кейінгі дағдарыс анық көрсетті. Одақтастар мен одақтар арасындағы қа-

рым-қатынастың шиеленісуі, жаңа қару түрлерінің шығуы Еуропа елдері мен дү-

ниежүзінің қалған аймақтарын қамтитын жойқын соғыс отының тұтану қаупіне

әкеп соқтырды. Дипломаттар 1912 жылы осындай қауіп төнгенін жақсы түсінді.

1912 жылғы Ресей дипломатиясы

1908–1909 жылдары Австро-Венгрияның Босния мен Герцеговинаға басқын-

шылық жасауы Ресейдегі дағдарыс ахуалын ушықтыра түсті. 1912 жылы осы

жайт туралы сөз қозғалғанда, ашуға булыққан патша: «Бұл аннексия Ресейдің

146

Эмпирикалық талдау

намысын аяққа таптаумен бірдей. Мұндай жағдай енді қайталанбауға тиіс»,

–

деді. Ресей өз саясатының болашақта осындай сәтсіздікке ұшырамауы үшін жаңа

одақтас табуға ден қойды. 1911 жылдың соңы мен 1912 жылдың басында Ресей

Балқан түбегіндегі екі ірі держава – Сербия мен Болгарияның өзара одақтасып,

Ресеймен тығыз ынтымақтастықта болуын көздейтін үлкен дипломатиялық бас-

тама көтерді.

Балқан мемлекеттері бірлесіп әрекет ету алдында Ресеймен кеңе-

суге, өзара дауларды Ресейдің араағайындығымен реттеуге міндеттенді. Ресей

аталған одаққа «кепілдік беруші» тарап болып танылды. Сербия мұны келісім-

нің «басты шарты» десе,

Францияның премьер-министрі Раймон Пуанкаре бұл

шартты аталған келісімнің ажырамас бөлігі деп санады.

Аталған мемлекеттердің

басын қосып, өзіне тиімді одақ құру үшін

Ресей Балқан мемлекеттерінің пайдасы-

на аумақтық және басқа да мәселелердегі ұстанымынан біршама шегінді. Ре

сей бұ-

рын Болгария мен Сербия арасындағы одаққа Түркияның қосылуын талап еткен

еді, осы жолы ол бұл талабынан бас тартып қана қоймай, тіпті Сербия мен Болга

рияға

Түркияның еуропалық бөлігіндегі аумағын бөліп алуға кедергі жасамайтынын

жеткізді.

Бұл одақтық келісімде мүше елдердің біріне Австро-Венгрия шабуыл

жасай қалса, бірігіп қорғану кепілдігі қарастырылған. Ресей келісімнің осы ере-

жесіне ерекше мән берді. Өйткені Ресей Балқан лигасын қолайлы сәт туғанда

Түркия мен Австрияға айдап салып, қару қылып қолдануды көздеді.

Одақ құрылғаннан бірнеше ай өткен соң, Балқан мемлекеттері Түркияға со-

ғыс ашу мүмкіндіктерін ойластыра бастады. Ресейдің сыртқы істер министрі

С.Д.Сазонов өз елі атынан ресми қолдау көрсетуден бас тартты. Бірақ ресейлік

элита өкілдері Балқан мемлекеттеріне қолдау көрсетіп, соғысқа Австрия аралас-

қан жағдайда Ресейдің көмекке келетініне уәде берді. Ресей мен Австрия өкіл-

дері жария және құпия түрде аймақтағы статус-квоның өзгеруіне келіспейтінін

мәлімдеді. Соған қарамастан, Балқан мемлекеттерінің батылдық көрсетіп, Бі-

рінші Балқан соғысында жеңіске жетуі аймақтағы күштер арақатынасын күрт

өзгертті. Қараша айының басында Ресей құпия дипломатиялық арналар

арқылы

өзге мүдделі державаларға Балқан елдері соғыспен иемденген аумақтарды сақтап

қалуын, бұған қоса, Адриат теңізіндегі бір портты Сербияға беруді құптайтынын

жеткізді. Австрия Сербияға порт беруге үзілді-кесілді қарсы болды. Ресейдің мә

лім

демесін өзге тараптар аталған мәселеде Сербияға қарсы шығатын державаларды

Ре

сей қолдамайды, ол Сербия жағында болады деп қабылдады. Алайда кейін Сазонов

Ресей Сербияның портқа қатысты мүддесін қолдамайды деп хабарлады. Дегенмен

Ресей элитасының өкілдері, соның ішінде Ресейдің Сербиядағы елшісі, Сербияны ө

Bogitchvich (1928, p. 246).

Балқан державаларының келісімге келуін жеделдетуге деген ұмтылыс итальян-түрік соғысының басталуы-

мен байланысты еді, бірақ Ресейдің Балқан одағын құруға деген ұмтылысы соғысқа дейінгі кезеңде туында-

ған. Қараңыз: Sontag (1966, pp. 116–125).

Rossos (1981, p. 38).

Clark (2012, p. 296).

Rossos (1981, pp. 40–42).

Rossos (1981, pp. 9–59), Bogitchvich (1928, p. 232), Sontag (1966, p. 114), Helmreich (1969, Chapter 8).

1912 жылғы дипломатияның нәтижесі

147

талабынан бас тартпауға ынталандырып, бұрынғыдай қолдау көрсетуге уәде ет-

ті.

Сербия Ресейден қолдау іздесе, Австрия Германияның көмекке келетініне

үміт артты. Қараша айының ортасында Сазонов басқа державаларға, егер Австрия

мен Германия Сербияға порт беру мәселесінде өз ұстанымдарынан шегінбесе, Ре-

сей «түбінде болатын қақтығысты кейінге қалдырмауды ұйғаруы» мүмкін деген

хабар жібереді. Қараша айының соңында Ресей өз ұстанымынан тағы да айнып, со-

ңында Сербияның талабын қолдамайтынын мәлімдеді. Сербия The Times of London

газетінде өзінің портқа қатысты талабын жариялаған кезде, бұл жайтты Сазонов:

«Сербияға зиянын тигізетін арандатушылық әрекет»,

– деп бағалады. Ресейдің

1912 жылғы маңызды дипломатиялық іс-қимылдары 7.2-кестеде көрсетілген.

7.2-кесте. 1912 жылғы Ресей дипломатиясы

Мерзімі Әрекеті Сипаттамасы

Қаңтар–

сәуір

Дипломатиялық

амал-тәсілдер

Ресей Сербия мен Болгарияның одақтасуын құптап,

бұл істі алға бастырды. Ресей аталған әр елдің

нақты мүдделерін қорғауға міндеттенді. Сербия

мен Болгария Ресеймен ынтымақтастықта болуға,

арадағы келіспеушілікті Ресейдің араағайындығымен

шешуге уағдаласты.

Қыркүйек Қолдау /

қолдаудан

бас тарту

Ресей сыртқы істер министрі С.Сазонов Түркияға

қарсы соғыста Балқан мемлекеттеріне қолдау

көрсетуден бас тартты. Ал ресейлік элита өкілдері

қолдау білдірді. Державалардың бірлескен іс-қимылға

қатысты ұсыныстары нәтижесіз.

Қазан айы-

ның басы

Бірлескен

декларация

Ресей мен Австрия Балқандағы статус-квоның

өзгеруіне келіспейтіні туралы бірлескен мәлімдеме

жасады.

Қазан Шектеулі

талап

Ресей Сербияның Санжақ қаласын өз бақылауына

алмайтынына Австрияны сендіреді. Алайда Австрия

Санжақты басып алатын болса, онда бұл «бейтарап-

тық шарттарын бұзу деп танылады, ондай жағдайда

Ресейдің араласуына тура келеді» деген ұстаным ай-

тылды.

Қазанның

аяғы –

қарашаның

басы

Талап «Ресей басқа державаның [Константинополь мен

оған іргелес аймақтарды] тұрақты түрде өз иелігіне

алуға әрекеттенуін casus belli (соғыс жариялауға

себеп) ретінде қарастырады». Балқан мемлекеттеріне

жаулап алған аумақтарын сақтауға рұқсат беруді

ұсынады. Атап айтқанда, Ресей: «Сербия Адриат

теңізіне шығуға мүмкіндік алуы керек», – деп тікелей

қауіп төндіреді.

Helmreich (1969, Chapters 8, p. 11), Rossos (1981, pp. 95–106), Clark (2012, pp. 265–266), Bogitchvich (1928, pp.

245–254).

Rossos (1981, p. 105).

148

Эмпирикалық талдау

11 қараша Қолдау /

қолдаудан

бас тарту

Сазонов Сербияға Ресей оған қолдау көрсетуден бас

тартуы мүмкін екенін айтып, сол кезеңде басқа мем-

лекеттерге Ресейдің Сербия әрекеттерін тежеп отыр-

ғанын жеткізеді. Гартвиг пен өзге мүдделі тараптар

Ресейдің қолдау көрсететініне сендіріп бақты.

Қарашаның

ортасы

Талап Сазонов басқа державаларға, Австрия мен Германия

Сербияға порт беру мәселесінде өз ұстанымдарынан

шегінбесе, Ресей «түбінде болатын қақтығысты

кейінге қалдырмауды ұйғаруы» мүмкін деп қауіп

төндіреді.

Қарашаның

соңы

Концессия Ресей Сербияның өзіне Адриат теңізі жағасынан порт

алу талабын қолдамайды.

6.1-гипотезаға сәйкес, Ресейдің әрекетінен хабардар болған бақылаушылар

оның жыл басындағы Балқан мемлекеттеріне бағытталған дипломатиялық амал-

тәсілдерін қадағалап, Ресей болашақ одақтастарына берген уәдесін орындауға

шынымен мүдделі деп тұжырымдауы мүмкін еді. Бұған қоса, Ресейдің іс-қимы-

лын бақылап отырған Австрия Ресейдің өзіне қарсы жоспары бар деген болжам

жасап (6.2-гипотеза), Ресей Австрия мен Балқан державалары (6.3-гипотеза)

арасына жік салуға ниетті деген қорытындыға келуі ықтимал еді.

Қыркүйек айында, Бірінші Балқан соғысы қарсаңында Ресейдің Балқан

мемлекеттеріне қолдау білдірмеуі мүдделі тараптарға қандай да бір маңызды

ақпарат жеткізуді көздемеген. Ресейдің бұл ұстанымы не қауіп төндіру, не

концессия болып саналмады. Балқан мемлекеттері Ресейдің көмегіне зәру емес

еді, яғни екі жақтың да мүдделері жеткілікті дәрежеде сәйкес болмады, сондықтан

бақылаушылар Сербияның іс-қимылдарына қарап, Ресейдің ниеті туралы

тұжырым жасай алмайтын еді (5.3-гипотезаға сай болжам орындалмайды). Сол

сияқты қазан айында Ресей мен Австрияның бірігіп қауіп төндіруі де Балқан

мемлекеттеріне айтарлықтай ықпал етпеді. Бірлескен мәлімдеме жасаған екі

держава өзара қатынастардың бұзылатынынан немесе олардың абырой-беделіне

дақ түсетінінен де қорықпады. Осылайша сигнал беру гипотезаларына сай, сенімді

болжамдар жасауға келмейтінін аңғаруға болады.

Ресейдің қазан айының аяғында Австрия Санжақты оккупациялай алмай-

ды, сонымен қатар Ресей осы мәселеде Сербияны да қолдамайды деген мәлім-

демесі нені меңзегенін Австрия түсінбеді. Бұл шектеулі талап болды ма, әлде

Австрия бұған жол берген күннің өзінде Ресей өз қамқорлығындағы мемлекеттің

(Протеже) мұндай қадамға баруын шын мәнінде қаламады ма? Ресейдің бұл

мәлімдемесі оның аталған мәселеде ұстанымы өзгергенін де білдірмесе керек.

Қалай болғанда да, бұл жағдайда сигнал беру гипотезасына сүйеніп, нақты бол-

жам жасауға келмейді.

Балқан мемлекеттері ірі жеңіске жеткеннен кейін, еуропалық державалар

жеңген тараптардың жаулап алған аумақтарын қайтаруға ұмтылмады. Ресейдің

Балқан мемлекеттері соғыс нәтижесінде иемденген аумақтарды сақтап қалуы

керек деген мәлімдемесіне қарсылық білдіргендер болған жоқ. Осы ретте Ресейдің

Сербияға порт беру мәселесінде одақтасына табандылықпен қолдау көрсетпеге

нін

1912 жылғы дипломатияның нәтижесі

149

атап өткен жөн. 3.1-гипотезаға сай, Ресейдің Сербияға Адриат теңізіне шығатын

жол ашу қажет деген талабы басқа державалардың болжамдарына ықпал

етуге тиіс деп тұжырымдауға болады.

Соған сәйкес, 5-тарауда айқындалған

гипотезаларға сүйеніп, Ресейден қолдау тапқан Сербия әлдеқайда батыл әрекет

етуге ынталы болады (5.1-гипотеза), салдарынан қақтығыс ықтималдығы артады

(5.2-гипотеза), ал Сербияның батыл ұстанымынан бақылаушылар Ресейдің

ниетін аңғара алады (5.4-гипотеза) деген болжам жасауға болады.

1912 жылғы Германия дипломатиясы

ХХ ғасырдың басында Германия Британияға өзара қатынасты нығайту жө-

нінде бірнеше рет ұсыныс жасады. Германияның Британияға бағытталған дип-

ломатиялық амал-тәсілдері 1912 жылдың басында да жалғасын тапты. Германия

Британияның бірқатар талабын (мысалы, Германияның әскери-теңіз флотын құ-

руына қатысты талаптар) орындауға мүдделі екенін білдіріп, Британиямен «қос

тараптың бір-біріне қарсы жоспар құрып, айла-амал мен әскери қимылға бар-

мауына» кепілдік беретін келісім жасасуды қалайтынын жеткізді.

Бірінші Балқан соғысы қарсаңында Германия өзінің одақтасы – Австрияны

қолдаудың орнына, оның әрекетін шектеуге тырысты. Қыркүйек айында

неміс канцлері Бетман-Гольвег сыртқы істер министрі Кидерлен-Вехтердің

нұсқауымен Австрияға Германия: «[Австрияның] күдікті әрекеттерін былай

қойғанда, Шығыстағы жоспарларын қолдауға міндеттеме алған жоқ... Біздің өз

одақтасымызды қолдаудан бас тартуымыз әбден мүмкін»,

– деген хабарлама

жібереді. Бұл ұстаным Германияның Австрияға қатысты саяси бағытына сәйкес

еді. 1910 жылдың өзінде-ақ Германия Ресейге: «Германия Австро-Венгрияның

Балқандағы жоспарларын қолдауға ешқашан міндеттеме алған емес»,

– деп

ашық мәлімдеген болатын. Бірінші Балқан соғысы барысында (1912 жылдың

қазан-қараша айлары) Сербия мен Болгарияның жаңа аумақтарды жаулап

алуына, әсіресе Сербияның өзіне Адриат теңізі жағасынан бір порт алу мәселесіне

байланысты мүдделі державалар араласуға мәжбүр болды. Дағдарыстың бастапқы

кезеңінде Германия бұл мәселеге тікелей араласуға асықпады. Қарашаның

басында

неміс елі өз одақтасы болған Австрияға қолдау көрсетуге кепілдік бермеді.

Германия

императоры өз министрлеріне «Албания мен Дуррес жерлеріне бола

Париж бен Мәскеуге қарсы шықпайтынын»

мәлімдеді.

Дағдарыс барысында Ресей Сербияға порт беру мәселесіне қатысты бір ғана талап жасағандықтан (3.2-ги-

потеза), талаптар ауқымын кеңейткенде, оларға сенім артады деген тұжырымды іс жүзінде тексеру мүмкін

емес. Бұған қоса, бір рет концессия жасағаннан кейін жаңа концессиялар беруді талап етуге болады деген

тұжырымды да тексеру мүмкін емес (3.3-гипотеза), өйткені дағдарыс кезінде Австрия Сербияға порттың

берілмеуін ғана талап еткен, бұған қосымша талаптар қойылған жоқ.

Gooch and Temperley (1979, v. 6, pp. 704–705).

Dugdale (1930, p. 112).

Helmreich (1969, p. 180).

Dugdale (1930, p. 121).

150

Эмпирикалық талдау

7.3-кесте. 1912 жылғы Германия дипломатиясы

Мерзімі Әрекеті Сипаттамасы

Ақпан,

наурыз

Дипломатия-

лық амал-

тәсіл

Германия Британияның бірқатар талаптарын (мы-

салы, Германияның әскери-теңіз флотын құруына

қатысты талаптар) орындауға мүдделі екенін біл-

діріп, Британиямен «қос тараптың бір-біріне қарсы

жоспарлар құрмауына, айла-амалдарға немесе әскери

қимылға бармауына» кепілдік беретін келісім жасасу

қалауын жеткізді.

Қазан Ұсыныс Германия Балқан мемлекеттері мен Түркия

арасындағы соғыс кезінде «қатаң бейтараптық

сақтайтынын» алға тартты. Басқа державалармен

бірлескен іс-қимылдар жасау мүмкіндігін талқылады.

Қараша Қолдаудан

бас тарту /

қолдау

Германия Кайзері порт алу мәселесінде Ресей мен

Сербияға қарсы Австрияға қолдау көрсететінін

мәлімдеді; неміс министрлері Австрияның Балқан

түбегіндегі агрессияшыл саясатын Германияның

қолдамайтынын білдірді.

2 желтоқсан Қолдау Германия: «Біз одақтасымызды батыл қолдаймыз»,–

деп ашық мәлімдеді.

Австрия осы мәселеге ерекше мән бергенін көрсету үшін тақ мұрагері Франц

Фердинанд пен қарулы күштер бас штабының бастығы Блазиус Шемуаны Берлин

ге

аттандырды. Германия императоры мен бас штаб бастығы оларды Германияның

қолдау көрсететініне сендіріп бақты. Алайда Австрия өкілдері Кидерленнің іле-

шала Norddeutsche Allgemеine Zeitung газетінде мақала жариялап, онда Германия-

ның Австрияға толыққанды қолдау көрсетпейтіндей сыңай танытқанын, сонымен

қатар бұл дағдарысты көпжақты келіссөздер жолымен шешуді ұсынғанын білді.

Кидерлен Австрияның жақын арада Сербияға ультиматум қойып, қарсы тұраты-

нын жоққа шығарды. Керісінше, ол Албания мен Адриат теңізіндегі порт мәселе-

лері «Балқандағы басқа түйткілді мәселелермен бірге» шешілетінін алға тартты.

Сербияның Адриат теңізінде порт алуына қарсы шыққан Австрияға сөзсіз қол-

дау көрсетудің орнына, Кидерлен мүдделі державалардың «кез келген мәселеде

[өз ұстанымын] алдын ала анық білдірмеуге» келісуін талап етті. Бұл мәлімдеме

дағдарыс барысында Германияның Австрияға қолдау көрсетуге құлықсыз екенін

жеткізуді көздеген. Кидерленнің айтуынша, бұл жаңалық Вена шенділеріне «тө-

бесінен жай түскендей» әсер етті.

Бетман-Гольвег 2 желтоқсанда Рейхстагта сөйлеген сөзінде Германияның

Австрияны қолдайтынын халық алдында батыл мәлімдеді. Атап айтқанда, ол

Австро-Венгрияға: «Өзге тарап шабуыл жасап, қауіп төндіретін болса, біз одақ-

тастық міндеттемелерімізге адалдық танытып, табанды түрде одақтасымызға

Grosse Politik, v. XXXIII, pp. 424–425, Helmreich (1969, pp. 244–245), Stevenson (1996, pp. 250–251), Clark

(2012, pp. 289–290).

1912 жылғы дипломатияның нәтижесі

151

жақтасамыз»

, – деді. Алайда мұндай батыл мәлімдеменің Ресей Сербияға порт

мәселесінде қолдау көрсетуден түпкілікті бас тартқаннан кейін, яғни дағдарыс іс

жүзінде аяқталғаннан кейін жасалғанын атап өткен жөн. Германияның 1912 жыл-

ғы маңызды дипломатиялық іс-қимылдары 7.3-кестеде көрсетілген.

6.1-гипотезаға сай, жыл басында Германияның Англияға жасаған ұсынысын

британдықтар «сенуге тұрарлық, сондай-ақ Германия келісім жасасу үшін

өз ұстанымынан шегінуге дайын» деген қорытындыға келеді деп болжауға

болатын еді. Сондай-ақ бақылаушылар Германияның бұл қадамын ол үшінші бір

мемлекетке қарсы агрессияшыл жоспар құрып жүр (6.2-гипотеза), әрі Англия

мен қандай да бір үшінші мемлекетті (6.3-гипотеза) араздастырғысы келеді

деп тұжырымдауы мүмкін. Күз мерзімінде австриялық шенділер Германияның

Австрияны қолдауға ықылас танытпағанына қарап, оның Австрияға әскери қолдау

көрсететініне күмәнданады (4.4-гипотеза). Германияның қолдау көрсету туралы

мәлімдемелері Австрияның батыл әрекет етуіне себепші болып (5.1-гипотеза),

қақтығыс ықтималдығын арттыруы (5.2-гипотеза) мүмкін еді. Бұл өз кезегінде

бақылаушылардың соғыс болса, Германияның Австриямен күш біріктіретіні не

біріктірмейтіні туралы болжамдарына ықпал етеді (5.4-гипотеза). Ал «халық

сенімін» ақтау гипотезасына сүйеніп, Германия өкілінің 2 желтоқсандағы жария

түрде жасаған мәлімдемесін мүдделі тараптар сеніммен қабылдады деуге болады.

СИГНАЛ БЕРУ ГИПОТЕЗАЛАРЫН ТЕКСЕРУ

Ресей мен Германияның дипломатиялық амал-тәсілдері

Мүдделі державалар Балқан одағының құрылуын Ресейдің дипломатиялық

іс-әрекетінің нәтижесі екенін бірден түсінді. Одақ құру жөніндегі келіссөздер

барысында Балқан мемлекеттері Ресей ұсынысының шынайы екеніне әрі оның

бұрын қарсы болған талаптарды осы жолы орындауға мүдделі екеніне көз

жеткізді (6.1-гипотеза).

Ресейдің бұл ұстанымы оның Австрияға деген дұшпандық пиғылын, Австрия

мен Балқан елдері арасында алауыздық тудыруға әрекеттенгенін (6.3-гипоте-

за), сондай-ақ болашақта қақтығысқа баруға әзір екенін (6.2-гипотеза) аңғартты.

Сербия мен Болгария одақтастық келісімге қол қойғаннан бес күн өткен соң, бри-

тандықтар Ресей әрекетіне «Ресей үкіметінің Балқан мәселелерінде Австрия

үкі-

метімен қоян-қолтық жұмыс істеуге ниеті жоқ»

деген баға берді. Пуанкаре

Ресей-

дің көксегені Балқан мемлекеттері мен Австрия арасындағы араздықты күшейтіп,

«Балқанда үстемдік»

орнату деген тұжырымға келді. Бұған қоса, Пуанкаре атал-

ған одақтық шарт «тек Түркияға ғана емес, сондай-

ақ Австрияға қарсы соғысқа

жол ашады. ...Ол сербтер мен болгарлардың жасырын пиғылын әшкерелеп қана

Helmreich (1969, p. 245).

Helmreich (1969, Chapters 2 and 8).

Gooch and Temperley (1979, p. 601).

Helmreich (1969, p. 147).

152

Эмпирикалық талдау

қоймай, сонымен бірге Ресей оларды астыртын қолдап, дем беріп отыр деп күдік-

тенуге негіз бар» деген пікір білдірді.

Ресейдің агрессияшыл пиғылы бар екеніне

неміс Кайзері де күмән келтірмеді.

Ресей жетекшілігі Балқан лигасының құры-

луын өзгелер Ресейдің Австро-Венгрия үстемдігіне жол бермеу құралы әрі агрес-

сиялық пиғылын аңғартатын әрекет деп қабылдайтынын білді.

Германияның дипломатиялық амал-тәсілдеріне қатысты Британия өкілдерінің

реакциясы да жоғарыдағы гипотеза болжамдарына сәйкес келеді. Британдықтар

Германияның шынымен келісімге келуді қалайтынына сенгенімен, екінші жағы-

нан, оның астарында мемлекеттерге деген агрессиялық ниеті жатыр деп күдіктен-

ді. Британияның Германиядағы елшісі: «Олар бізге ұсыныс жасайтын қолайлы

сәтті тапқанға ұқсайды»,

– деген қорытындыға келген. 1906–1910 жылдар ара-

лығында Германияның жыл сайын Англияға екіжақты қарым-қатынасты жақсар-

ту туралы ұсыныс жасағанын ескерсек, Британия өкілдерінің жоғарыда аталған

қорытындысын негізсіз деуге келмейді. Сонымен қатар британдықтар Германия-

ның келісім жасасуға ниет білдіруін оның Антантаны (Англия мен Франция ода-

ғын) әлсіретуге мүдделі болғанымен де байланыстырған.

Ресей және Германия талаптарының сенімділігі

Ресей мен Германия қарсы тарапқа талап қойған немесе ұсыныс жасаған кез-

де болашақ серіктеспен ымыраға келуге болатынын, ұсыныс алған Протеженің

батыл әрекеттерге баруы ықтимал екенін, ал талаптар мүдделі державалар ара-

сындағы қатынастардың нашарлауына себепші бола алатынын жақсы түсінді.

Сондықтан 3–5-тарауларда талқыланған ықпалдастық логикасына сүйеніп, құ-

пия коммуникация әдістері арқылы мемлекеттер қарсы тарапқа өздерінің қандай

байламға келгенін білдіре алады деуге болады.

Біздің талдауымыз көрсетіп отырғандай, Сербияның Австро-Венгрияға

қарсы батыл әрекеттерге баруы Ресейдің қолдауына байланысты еді. Ресейдің

Сербиядағы елшісі Н.Г.Гартвиг Ресейдің сербтерге сөзсіз толық қолдау

көрсететінін, нақтылап айтқанда, Ресей Сербияның соғыс кезінде жаулап алған

аумақтарын, соның ішінде Адриат теңізі аймағындағы жерлерді сақтап қалуын

қолдайтынын айтты.

Ресейдің бұл ұстанымы Сербияның болжамдарына елеулі

ықпал етті. Кейін Ресейдің портқа қатысты мәселеде толық қолдау көрсететініне

Clark (2012, p. 296).

Grosse Politik, v. XXXIII, no. 12256.

Sontag (1966, pp. 114, 122, 125). Сол себепті Ресей өзінің келіссөздерге қатысқанын құпия сақтауға ерекше

мән берді. Сербия мен Болгария арасында одақтастық туралы келіссөздердің жүріп жатқанын өзге тараптар-

дың біліп қоюынан қауіптенген Ресей Белградтағы өз елшісіне, тіпті Софияға баруға тыйым салды. Қараңыз:

Sontag (1966, p. 125) and Rossos (1981, p. 32).

Gooch and Temperley (1979, v. 6, p. 725).

Gooch and Temperley (1979, v. 3, 359; v. 6, pp. 190, 286, 315, 456–460, 725), Bourne and Watt (1989, Part 1, Series

F, v. 12, p. 366).

Қараңыз: Bogitchvich (1929, p. 304). Сазонов Гартвигтің сондай мәлімдеме жасағанын жоққа шығарғанымен,

Ресей елшісінің орталық нұсқауларын елемей, шектен шығып кеткеніне ақыры көзі жетті. Сондай-ақ қара-

ңыз: Bogitchvich (1929, p. 319), Bogitchvich (1928, pp. 245–246, 254), Bogitchvich (1919, pp. 39–40), Helmreich

(1969, pp. 156–157, 161), Rossos (1981, pp. 79, 95–97, 100).

1912 жылғы дипломатияның нәтижесі

153

күмәндана бастаған Сербия (5.1-гипотезаға сай) Британия өкілдері алдында

өздері «қолдау таппаса, ...мәмілеге келетінін»

мойындауға мәжбүр болған.

Сазонов басқа державаларға «біз Сербияны тізгіндеп отырмыз» деп айтқанымен,

бақылаушылар Сербияның батыл әрекет еткеніне қарап, оған Ресей құпия

қолдау көрсетіп, мүмкіндігінше көп жерді жаулап алуға дем беріп отыр

деген

қорытынды жасай алатын еді. Осы ретте Британия сыртқы істер министрінің

орынбасары Артур Никольсон Ресей қолдау көрсетпесе, Сербияның қандай

да бір алпауыт мемлекетке қарсы тұруын елестетудің өзі қиын деген пікір

білдірген.

Британияның Сербиядағы елшісі орталыққа: «Гартвиг өз қалауына

сай сербтердің әрекетіне ықпал етіп отыр. Оның көмегімен Сербияны оңтайлы

мәмілеге көндіруге болады»,

– деп хабар жіберген. Ресей Сербияны қолдаудан

түпкілікті бас тартқанда, Сербия бастапқы ұстанымынан қайтып, дағдарыс тез

арада аяқталды. Сербияға Ресей атынан қолдау білдіріп, оған дем бергені үшін

орталықтан «қатаң» ескерту алған Гартвиг енді сербтерге шегінуге кеңес берді,

олар көнуге мәжбүр болды.

Бақылаушылар Сербияның келіссөз жүргізу

стратегиясының өзгергенін бірден байқады. Ресейден қолдау болмайтынын

аңғарған Сербия үкіметі порт алу талабынан бас тартып, Адриат теңізінде сауда

жасауға мүмкіндік алу жөнінде Австриямен келіссөз жүргізуге ден қойды.

Сербияның «шектен тыс» жоғары талап қоюы (британдықтардың көзқарасы

бойынша) әрі оған Ресейдің қолдау білдіруі бейбітшілікке қауіп төндіретінін

барлық мүдделі тараптар жақсы түсінді (5.3-гипотеза). Жағдайдың шиеленісуінен

сескенген державалар мәселені реттеу мақсатында арнайы конференция

шақыруды жөн көрді.

Британдықтар Сербияны Ресей жігерлендіріп отыр

деген қорытындыға келді. Британияның Венадағы елшісі Никольсон: «Егер

Ресей Сербияны қолдауда тым шектен шықса, ...соғыстың алдын алу қиынға

соғады»,

– деп жазды. Елші Австрия императоры өз «намысын» қорғау үшін

«қылышын қынынан суыруға» мәжбүр болады деп есептеген. Өз кезегінде

Австрия оңтүстік славяндар Ресей қолдауына үміт артпаған жағдайда ғана

бітімге келуге болады деп пайымдаған.

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 2, pp. 123, 193), Helmreich (1969, Chapter 8), Rossos (1981, Chapter 3).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 2, pp. 123, 194).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 1, p. 558).

Helmreich (1969, p. 157). Грейдің пікірінше, болған жайттардың түпкі себебі – Ресейдің Балқан мемлекеттерін

одаққа бірігуге ынталандырып, оларды өзінің қолдау көрсететініне сендіруі (Helmreich 1969, p. 147). Сол

кезеңде протеженің қолдау тауып, батыл әрекеттерге барғанын аңғартатын басқа да мысалдар бар (Helmreich

1969, p. 148).

Rossos (1981, p. 106), Helmreich (1969, pp. 218–219).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, pt. 2, p. 257).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, pt. 2, pp. 189, 194).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 2, p. 191). Эдвард Грей де осындай пікірде болды. Қараңыз: Gooch and

Temperley (1979, v. 9, part 1, p. 729). Италия да Ресейдің Сербияны қолдауы бейбітшілікке қауіп төндіреді деп

есептеді. Қараңыз: Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 2, p. 195).

Helmreich (1969, p. 238).

154

Эмпирикалық талдау

3–5-тарауларда сипатталған модель болжамына сай, бақылаушылар Сербияның

әрекетінен оған Ресей қолдау білдіргенін аңғарып, Ресей сербтерге дипломатиялық

һәм әскери көмек көрсетуге мүдделі деген қорытындыға келді.

Британияның бір-

неше көрнекті дипломаты Сербияның Австрияға қарсы арандатушылық әрекеті

соғысқа ұласатын болса, Ресей Сербияны жақтайды деген пікірде болды.

Мүдделі

тараптар Ресейдің Сербияға қолдау көрсететіні туралы мәлімдемелері Сербияның

әлдеқайда батыл әрекеттерге баруына септігін тигізіп, жалпы соғыс ықтималды-

ғын арттырды деп тұжырымдады. Ресейдің одақтасына жария немесе құпия қолдау

көрсетуін оның бір байламға келгенінің белгісі деп қабылдауға болатын еді. Төр-

тінші тарауда берілген модельге сәйкес, талап қою қарым-қатынасқа ықпал етеді,

оның ұзақмерзімді салдары болуы мүмкін, сондықтан талап қою белгілі бір ақпа-

рат жеткізуді көздейді деп бақылаушылардың тұжырымдауы ықтимал. Мысалы,

Австрияның сыртқы істер министрі Сербияның Адриат теңізі жағасында өзіне порт

беруді талап етуі оның енді Ав

стриямен достық қатынасты үзуге бел байлағанын

анық аңғартатынын атап өткен.

Сол кезеңде Ресей сыртқы істер министрі Сазоновтың Сербияға қолдау көрсе-

ту мәселесінде бастапқы ұстанымынан айнып, тұрақсыздық танытқанын өзге та-

раптар анық байқады. Ол қараша айының соңында Сербияға бұдан әрі өзіне порт

беруді емес, сауда жасау үшін Адриат теңізіне шығуға рұқсат беруді өтінуге кеңес

берген. Британдықтар мұны жағымды жаңалық ретінде қабылдап, Ресей бұл ұста-

нымынан тағы да тез арада айнып қалмайтын шығар деп үміттенді.

Осы сияқты

сигналдар әрдайым белгілі бір қорытындыға жетелемейді, алайда олардың қарсы-

лас болжамдарына ықпал ететіні сөзсіз.

Ресей өз жетегіндегі Сербияның қарсыластармен келіссөзде артықшылықтары

болуы үшін оны қолдайтынын асыра көрсетуге ынталы болды. Бақылаушылар-

дың Сербия іс-қимылдарын Ресейдің қолдауымен, ниет-пиғылы, мүдделерімен

байланыстырғаны да осыдан болар. Ағылшындар Сербия мен Австрия арасында

қақтығыс болса, оған Ресейдің араласатынына толық сенімді болмады, бірақ оның

Сербия жағына шығуы әбден мүмкін деп пайымдады. Ресей мен Сербияның күш

біріктіретініне өзгелердің үлкен сенім артпауы аталған екі елдің өз қарсыласта-

рына жария түрде қауіп төндірмеуінен де болуы мүмкін. Өз ұстанымын құпия

жеткізіп отырған Ресей «халық сенімі» факторының ықпалынан қорықпай әрекет

етуге мүмкіндік алды.

Мүдделі тараптар Германияның құпия дипломатиялық сигналдарынан да

тиісті қорытынды жасап отырды. Дағдарыстың алғашқы кезеңінде Германияның

Австрияға толық қолдау көрсетпегені анық болды. Ал австриялықтардың алаң-

даушылық білдіргені сонша – олар Германия ұстанымын анықтау мақсатын-

да эрцгерцог пен қарулы күштер бас штабының бастығын Берлинге жіберген.

Британия Австрияға сөзсіз қолдау көрсетуге Германияның құлықсыз екенін бай-

қады. Осы ретте Британияның Венадағы елшісі: «Еш күмәнданбауға болады.

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 2, pp. 156, 165).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 2, p. 58).

Helmreich (1969, pp. 206–207).

Helmreich (1969, p. 218).

1912 жылғы дипломатияның нәтижесі

155

...Австрия Германияның мазасын алды, Германия Австрияның Балқандағы

күдікті әрекетінің салдарынан халықаралық шиеленіске амалсыз араласудан

қауіптенеді»,

– деген. Шынында да, солай болды. Kайзер Австрияға қолдау көр-

сету еуропалық державалардың соғысына әкеп соқтыруы

мүмкін деп есептеген.

Британдықтар Германияның қолдау білдірмеуі «Венаның аяғына тұсау салды»

деген пікірде болды. Сол кезде британдық бір дипломат Германия агрессияшыл

саясат ұстанған Австрияға қолдау көрсетуге мүдделі емес, оның Ресеймен қақ-

тығысқа түскісі келмейді деп пайымдаған.

Басқа дипломаттар да Германияның,

соғыс болған жағдайда, Австрияны қолдауы екіталай деген қорытынды жасаған.

Norddeutsche Allgemeine Zeitung газетіне Кидерленнің мақаласы шыққанда

Австрияның төбесінен жай түскендей болды. Австрияның ең жақын одақтасы-

нан дипломатиялық қолдау таба алмағаны оның оқиғалар барысына қатысты

болжамдарына қатты ықпал етті, бұдан кейін австриялықтар Германияның ма-

териалдық қолдау көрсететініне күмәндана бастады.

Германияның 2 желтоқсан

күні (дағдарыс аяқталғаннан кейін) Рейхстагта Австрияға қолдау көрсететіні ту-

ралы ашық мәлімдеме жасағаны үшін Австрия өз ризашылығын білдірді. Алайда

Германияның өз одақтасына қолдау білдіретінін жария түрде мәлімдегені емес,

оның қолдау көрсетуге ниетінің жоқтығы ерекше әсер қалдырды.

Шындығында,

1912 жылғы 11 желтоқсанда Австрия премьер-министрі Берхтольд Германия ми-

нистрлерінің Австро-Венгрияның агрессиялық әрекеттерін қолдаудан бас тарт-

қанын атап өтті.

Кейін Берхтольд Австрияның Берлин нұсқауына сай, өз агрес-

сиялық жоспарларын іске асырмайтынын жеткізді.

Сонымен, бақылаушылар осы кезеңде Ресей мен Германияның ішкі саяси

іс-қимылына қарап, бірқатар маңызды тұжырымдар жасады деуге болады.

Осы тұста ашық жасалған мәлімдемелердің біз ойлағандай көмегі болмағанын

атап өткен жөн. Мысалы, Британияның Ресейдегі елшісі Австрия Белградты

не Санжақты басып алса, Ресей елдегі қоғамдық пікірдің ықпалымен қарсы

шара қолдануға мәжбүр болатын еді деген пікір білдірген.

Алайда құжаттық

айғақтарға сүйенсек, кейбір ашық мәлімдемелерге өзге тараптар зор сенім

артады деуге негіз жоқ.

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 2, p. 192).

Helmreich (1969, p. 239).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 2, p. 192).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 2, p. 197).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, part 2, pp. 37, 49, 217, 222).

Grosse Politik, v. XXXIII, pp. 424–425.

Алайда Британия (5.1 және 5.2-гипотезаларға сәйкес) бұл жария мәлімдемелер Австрияны батыл әрекет ету-

ге ынталандыруы әрі соғыс ықтималдығын арттыруы мүмкін деп қабылдаған. Британияның сыртқы істер

министрі Грей: «Австрияның қауіп-қатер төндіретін қадамға баруы Ресейдің наразылығын тудырып, соңы

соғысқа ұласуы ықтимал», ‒ деп тұжырымдаған. (Gooch and Temperley, 1979, v. 9, part 2, p. 257).

Stevenson (1996, p. 258).

Albertini (1952–1957, p. 245).

Gooch and Temperley (1979, v. 9, pt. 1, pp. 529–532, 730).

156

Эмпирикалық талдау

СИГНАЛ БЕРУ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫСТЫҢ БАСТАЛУЫ

Бірінші дүниежүзілік соғысқа себеп болған оқиғаларды мұқият зерделеп, тал-

дауға көңіл бөлген зерттеушілердің қарасы қалың. Бұл тақырыпты қазіргі заман

тарихының ең көп зерттелген тақырыптарының бірі десек, қателеспейміз. Соған

қарамастан, соғыстың түпкі себебі неде және соғыстың басталуына кім кінәлі де-

ген сұраққа жауап іздегендер әлі ортақ пікірге келген жоқ.

Австро-Венгрия эрцгерцогі Франц Фердинанд 19 жасар Гаврило Принциптің

қолынан қаза таппағанда, соғыс болмас па еді, әлем тарихы мүлде басқа бағытта

дамитын ба еді деген шартты сұрақтың туындауы заңды. Алайда қоғамдық ғы-

лымдар осындай шартты сұрақтарға көп мән бермейді.

Осы ретте Еуропа елдерінің 1914 жылға дейін де бірнеше рет соғыс қаупімен

бетпе-бет келгенін атап өту қажет. Сол кезеңде қақтығыс ықтималдығын азайтқан

және арттырған бірнеше фактор болды: күштер арақатынасының өзгеруі, билік

басындағылар мен дипломаттардың қарсыластар мен одақтастарға қатысты ой-

тұжырымдары, ұстанымдары, ұлтшылдықтың кең етек алуы т.б. Бұл факторлар-

дың көбісі 1908–1909 жылдардағы, 1912 жылғы, сондай-ақ 1913 жылғы дағдарыс

барысына да ықпал етті. Бұл дағдарыстар соғыс отының тұтануына әкеп соқтыр-

ған жоқ, ал 1914 жылғы оқиғалар неге соғысқа алып келді? Ұлы державалар ұсын-

ған мүмкіндікті пайдаланып, дұшпанының астанасына алшаң басып кіріп, эрцгер-

цогтің өлімі үшін кек қайтарып, құн алудың орнына Австрия неге дүниежүзілік

соғысқа бет алды?

Соғыс себептерін талдағандардың көбісі Германияның әскери әлеуетіне,

оның басқыншылық ниетіне баса назар аударады.

Алайда соғысуға Австро-

Венгрияның бел байлағанын ұмытпаған жөн. 1912 жылғы дағдарыс кезінде де,

1914 жылғы Шілде дағдарысы барысында да Германия Австрияны тізгіндеуге

тырысқан. Австрияның Германия қолдауынсыз Ресей мен Францияға қарсы со-

ғыс ашуға батылы бармайтын еді, дегенмен Германия Австрияны соғысқа итер-

меледі деу ағаттық болар.

Австрия Сербияға ультиматум қойғанымен, іс жүзін-

де келіссөз жүргізуге мүдделі болмады. Ол Сербияға шабуыл жасауға қамданды.

Премьер-министр Берхтольд 7 шілдедегі шешуші алқалы жиынды «Сербияны

күшпен залалсыз етудің кезі келмеді ме?» деген сұрақпен бастады. Ол осыған де-

йінгі дағдарыстарда Австрияның саяси жеңістері ел абырой-беделін асқақтатпады,

Lebow (2010, Chapter 3).

Mearsheimer (2001).

Fischer (1967).

912 жылдың желтоқсан айында өткен Империялық әскери кеңесте Германия үкіметі бірқатар әскери әзірлік

шараларын іске асыру туралы шешім қабылдады. Алайда бұл шешім Германияның агрессиялық пиғылдағы

жоспарларынан туындамаған. Анығы, Германия үкіметінің бұл шешімі Британиядан келіп түскен құпия ха-

барламаға байланысты болды. Ол хабарламада Австрия Сербияға шабуыл жасаған жағдайда Британияның

Австрияға қарсы шығатындығы айтылған. Сондықтан Германияның бұл шешімі оның агрессиялық пиғылы-

нан емес, керісінше, соғыс басталса, оған дайын тұру мақсатын көздеген. Аталған кеңес отырысы туралы

Георг Александр фон Мюллердің есебін қараңыз (Röhl 2002, pp. 175–176). Бұл кеңесте қабылданған шешім-

ге қатысты балама пікір білдірген авторлар да бар, қараңыз: Fischer (1967), Röhl (2008). Кларк (Clark 2012,

pp. 626–627) мұны «азшылықтың көзқарасы» ретінде сипаттайды.

1912 жылғы дипломатияның нәтижесі

157

олардың пайдасы шамалы

дегенді алға тартты. Австрия Сербияға шабуыл жа-

сауға әзірленгенде, өзіне Ресей, Франция, бәлкім, Британияның да қарсы соғысуы

ықтимал екенін түсінді.

Осыны біле тұра, Австрия соғыс ашуға неге бел буды?

Австрия соғыс алдындағы жылдарда құпия дипломатиялық байланыстар

арқылы келген мәліметтерді негізге алып, өзге мемлекеттердің ниеттері мен

мүдделері туралы екі маңызды қорытынды шығарды. Сол екі қорытынды

оның соғысқа бел бууына себеп болды.

Австрияның 1912 жылғы дағдарыстан

шығарған қорытындысы оның 1914 жылы қабылдаған шешіміне тікелей ықпал

етті. Мұны Австрияның Шілде дағдарысының алғашқы күндері Германияға

жіберген меморандумынан аңғаруға болады. Бұл құжатта Австрия қалыптасқан

халықаралық жағдайға, атап айтқанда, Германия мен Австрияның Балқан

мемлекеттеріне қатысты саясатына баға беріп, эрцгерцогтің қастандықпен

өлтірілгені үшін дұшпанды күшпен жазалауға мүдделі екенін жазған.

Осы

меморандум мен Франц Иосифтің Вильгельмге жолдаған ілеспе хаты Берлинге

5 шілдеде келді. Келесі күні Германия Австрияға еркін әрекет етуге рұқсат

(«карт-бланш») берді.

Ресейдің Балқан мемлекеттеріне қатысты ұстанымын зерделей келе, Австрия,

Франц Иосифтің сөзімен айтқанда, Ресейдің сыртқы саясаты «Үштік одақты

әлсіретуге» әрі Австро-Венгрия империясын күйретуге бағытталған

деген па-

йымға келді. Австрия өзіне қарсы шыққан Сербияға Ресейдің қолдау көрсетіп

отырғанын білді. Берхтольд Шілде дағдарысына дейінгі кезеңде Австрияның

соғыс ашуына қарсылық білдірген, алайда эрцгерцог өлімінен кейін ол Австрия

дүниежүзілік соғыстың басталып кетуінен қорықпай, Сербияға нық шаралар қол-

дану керек деген тоқтамға келді.

Австрия Шілде дағдарысы кезіндегі Ресейдің Балқан мемлекеттеріне қатыс-

ты дипломатиялық іс-қимылына, соның ішінде Балқан одағына кірген елдер

ара-

сындағы қатынастарға баса назар аударды. 1912 жылы Сербия мен Болгария

ға одақ

құру ұсынысын жасаған Ресейдің Балқан аймағындағы мемлекеттерге қатысты

ипломатиялық амал-тәсілдері мұнымен шектелген жоқ. Кейін Ресей Румынияға

Die Österreichisch-Ungarischen Dokumente zum Kriegsausbruch (ÖUDK), Erster Teil, 58, Ministerrat für

gemeinsame Angelegenheiten, July 7, 1914 and Berchtold to Szápáry, July 25, 1914, Österreichisch-ungarischen

Rotbuch (ÖUR), n. 26, 3530.

«Соғыс өртінің тұтануына қандай нақты әрекеттер түрткі болды?» деген сұраққа ортақ жауап жоқ (Levy,

1990, Trachtenberg, 1990). Австрия соғыстың Сербия аумағынан шығып, өршіп кету ықтималдығы бар екенін

білді. Мысалы, қараңыз: ÖUDK, Erster Teil, 58, Ministerrat für gemeinsame Angelegenheiten, July 7, 1914 and

Berchtold to Szápáry, July 25, 1914, Österreichisch-ungarischen Rotbuch (ÖUR), n. 26, 3530.

Австрияның бірқатар жоғары лауазымды тұлғасы Сербиямен соғысуды бұрыннан қолдап келген. Алайда со-

ғысты жаппай қолдау үрдісі эрцгергоцтің қазасынан кейін күшейе түсті.

ÖUDK, Denkschrift zum Handschreiben Kaiser und König Franz Josephs an Kaiser Wilhelm, July 2, 1914. Әйгілі

соғыс тарихшысы Луиджи Альбертини де «1918 жылдың қараша айында Габсбург империясының күйреуіне

әкелген оқиғалар тізбегі Сараеводағы қастандықтан емес, 1912 жылы қазан айынан, тіпті 1908–1909 жылда-

ры Босния мен Герцеговинаны аннексиялауға байланысты дағдарыстан бастау алады» деген пікір білдірген

(Albertini, 1952–1957, v. 1, p. 380).

ÖUDK, Franz Josef to Wilhelm, July 2, 1914.

Berchtold to Szápáry, July 25, 1914, ÖUR, n. 26, 3530.

158

Эмпирикалық талдау

Черногорияға өзара тығыз байланыс орнату ұсынысын жасады; Черногориямен

жасасқан одақтық шартқа сай, Ресей 600 мың рубль көлемінде әскери субсидия бө-

луге, сондай-ақ әскери кеңесшілер, құрал-жабдықтар мен қару-жарақ беруге мін-

деттенді.

Ресейдің Балқан мемлекеттерімен байланысты нығайтып, жаңа одақ-

тар құруын Австро-Венгрия өзіне қарсы бағытталған іс-қимыл деп қабылдады.

Австрия Сыртқы істер министрлігі өкілдерінің пайымдауынша, жаңа одақтарға

кірген мемлекеттер шығыстан батысқа қарай жылжып, жаңа аумақтарды иемде-

нуді көздеді.

Австрияның сыртқы істер министрі Ресей Балқан мемлекеттерінің

басын біріктіріп, оларды сәті түскенде Австро-Венгрияға қарсы әрекеттерге тар-

туға мүдделі деп тұжырымдады.

Ол Ресеймен соғысу, тіпті дүниежүзілік соғыс-

тың басталу қаупіне қарамастан, дұшпандардың Австрияға қарсы әрекеттеріне

тосқауыл қою үшін Сербиямен арадағы мәселені шешу қажеттігін алға тартты.

Ресейдің Балқан мемлекеттерімен тығыз байланыс орнатып, Балқан дағда-

рысы кезінде Сербияға қолдау көрсеткенінен Австрия Ресейдің сыртқы саясат-

тағы ниеті мен мүддесі туралы тиісті тұжырымдар жасады. Австрия қателеспеді.

1913 жылы С.Сазонов Сербияны әдейілеп Австрияға айдап салды. Ол Сербия

үкіметіне: «Сербия өзінің «тарихи мұратына» жету жолында әлі де ауыр сынақ-

тан өтуге тиіс... Сербияның арман еткен жері қазіргі Австро-Венгрия аумағында

жатыр»,

– деген.

Бұған қоса, Германияның 1912 жылғы дағдарыс кезіндегі ұстанымы Австрияны

болашақта Германияға да үміт артуға болмайды деген қорытындыға жетеледі.

1913 жылдың ақпанында, кезекті Балқан дағдарысы қызған шақта, Вильгельм

Франц Фердинандқа хат жолдап, Австрияны Ресеймен шиеленісті ушықтырмауға

шақырды. Сол жылдың қазан айында Германия Австрияны тізгіндеп, оны Сербияға

қарсы агрессиялық әрекетке барғызбауға тырысты.

Сондықтан 1914 жылы

Австро-Венгрия өкілдері «Германия біздің Балқан аймағындағы саясатын қолдауға

мүдделі емес»,

«Германияға келешекте иек артуға болмайды» деп пайымдады.

Сондықтан 1914 жылдың шілдесінде Германияның сөзсіз қолдау білдіруін

Австрия өз жоспарын іске асыру жолындағы ыңғайлы мүмкіндік деп қарастыр-

ған.

Берхтольд және Австрияның басқа да жетекші мемлекеттік қайраткерлері

Германияның қолдау білдіргеніне ерекше мән берді. Австро-Венгрия үкіметінің

басшысы осы мүмкіндікті қалт жібермей, батылдық таныту керек деп санады.

Sontag (1966, p. 109).

ÖUDK, Franz Josef to Wilhelm, July 2, 1914.

ÖUDK, Denkschrift zum Handschreiben Kaiser und K’onig Franz Josephs an Kaiser Wilhelm, July 2, 1914.

ÖUDK, Erster Teil, 58, Ministerrat für gemeinsame Angelegenheiten, July 7, 1914.

Clark (2012, pp. 349–350).

Clark (2012, pp. 289–290).

Clark (2012, p. 290).

Helmreich (1969, p. 182).

Мүмкіндікті пайдаланып, соғыс ашу турасында, қараңыз: Lebow (1984).

ÖUDK, Erster Teil, 58, Ministerrat fur gemeinsame Angelegenheiten, July 7, 1914.

1912 жылғы дипломатияның нәтижесі

159

Германияның бұрын Австрияны еркіне жібермей тежеп отырғанын ескерсек, оның

осы жолы қолдау білдіруі Австро-Венгрияның соғысқа бет алуына түрткі болды.

Бұл – одақтастарын тізгіндеуге ұмтылған державаларға сабақ болатындай жайт.

Қорыта келе айтарымыз, Австрияның соғысқа бару туралы шешім қабылдауы-

на мына үш пайым ықпал етті: 1) Ресей Сербияны қолдауға ниетті болды және

Австрияның Балқандағы мүддесімен санаспады; 2) Ресей қолдаған Сербияның

Австрияға сес көрсетуі империяның аумақтық тұтастығына, тіпті оның бола-

шағына қауіп төндірді; 3) Жалпы алғанда, Германияның қолдауына үміт артуға

болмайды, бірақ 1914 жылғы Шілде дағдарысында Германия Австрияға қолдау

көрсетеді. Екінші пайым Австро-Венгрия империясының көпұлтты мемлекет

болуымен, сондай-ақ Австрияның жақында иеленген Босния мен Герцеговина

провинцияларын сақтап қалу мүддесімен байланысты. Шредер (Schroeder, 2004,

Chapter 8) атап өткендей, бұл, бір жағынан, басқа мемлекеттердің Австрия ұста-

нымын дұрыс түсінбеуінің, осыдан Австрияның оқшау қалғанының салдары еді.

Бірінші және үшінші пайым соғысқа дейінгі кезеңде құпия дипломатиялық кез-

десулер, келіссөздер барысында алынған мәліметтерге негізделген. Сол кезеңде

Австрия жоғарыда аталған пайымдарға түбегейлі көз жеткізген жоқ, әрі Германия

тарапынан оған сөзсіз қолдау көрсетілмеді. Бұрынғы дағдарыстардың соғысқа

апармағанының негізгі себебі де сонда. Ресей бұрын Австрия талаптарына көнуге

дайын болғанымен, 1914 жылы Шілде дағдарысы кезінде серб әскерлерін талқан-

дауға қамданған Австрияның қарсылас тарапқа қойған талаптары орындалмады.

Соғыс өртінің тұтануына әкеп соқтырған себеп көп, олардың ішінен бір ғана

факторды бөле жарып көрсету оңай болмас, сондай-ақ эрцгерцогке қастандық

жасалмаған күннің өзінде оқиғалардың қалай өрбитінін айту мүмкін емес

(Lebow 2010, Chapter 3). Мүдделі тараптардың болжамдарына әскери күштердің

арақатынасы да әсер етті. Мысалы, 7 шілдеде өткен министрлік кеңесте аймақтағы

күштер тепе-теңдігінің Үштік одақ пайдасына өзгергені я өзгермегені талқыланған.

Соғысқа бару не бармау туралы шешім қабылдағанда, Австрияның әскери

факторды да қарастырғаны анық, алайда оның осы тұрғыда қандай ой-тұжырым

жасағаны туралы құжаттық айғақтар жоқ. Құпиялықты сақтау мақсатында

әскери мәселелер талқыланған мәжілістердің хаттамалары жасалмаған.

Ұлы

державалардың одақаралық қатынастары, жеке тұлғалардың ой-пайымдары мен

мәдени стереотиптері де оқиғалар барысына ықпал еткен.

Шілде дағдарысын бұрынғы дағдарыстардан ерекшелейтін жайт ретінде эрцгерцогтің сол дағдарыс кезінде

шешім қабылдау процесіне қатыспағанын (оның қаза тапқанын) атап өтетін зерттеушілер де бар, мысалы,

қараңыз: Clark (2012, pp. 394–395). Мұндай пікірмен келісуге болатын еді, алайда эрцгерцог көзі тірісінде

Шілде дағдарысы кезінде қандай байламға келетін еді деген сұраққа нақты жауап беру мүмкін емес. Бұған

дейін ол соғысуға қарсылық білдіріп келген, бірақ 1912 жылдың желтоқсанында Сербиямен соғысуды жақ-

таған (Clark, 2012, p. 291); яғни ол қарулы қақтығысқа мүлдем қарсы болды деп айта алмаймыз. Эрцгерцог

көп жағдайда өзінің балалық шақтан бергі досы Берхтольдпен (1914 жылы сыртқы істер министрі қызметін

атқарған) бірдей пікірде болған. Берхтольдтың Шілде дағдарысы кезінде бұрынғы ұстанымынан айнып, со-

ғысты жақтап шыққанын білеміз. Осы ретте Австрия Сыртқы істер министрлігінің Франц Иосиф хатымен

бірге Германияға жіберген талдау құжаты (бұл құжат Германияның Австрияға карт-бланш беруіне септігін

тигізді) эрцгерцогтің өліміне дейін әзірленгенін атап өткен жөн. Осылайша Балқан соғыстары, тіпті бейбіт-

шілікті жақтаған австриялықтар көзқарасының өзгеруіне айтарлықтай ықпал етті.

ÖUDK, Erster Teil, 58, Ministerrat für gemeinsame Angelegenheiten, July 7, 1914.

160

Эмпирикалық талдау

Кейбір авторлар соғыс себептерін талдауда психологиялық, тарихи, мате-

риалдық факторларға да көңіл бөлуі мүмкін. Дегенмен осы аталған факторлар-

дың барлығына тараптардың дипломатиялық байланыстар арқасында түйген ой-

лары, өзге мемлекеттердің ниет-пиғылдары туралы тұжырымдары елеулі ықпал

еткені анық.

ТҮЙІН

Ресей мен Германияның 1912 жылғы дипломатиялық іс-қимылдары 3–6-та-

рауларда көрсетілген сигнал беруге қатысты сегіз гипотезаны тексеруге мүм-

кіндік береді. Олардың барлығын растайтын құжаттық дәлелдер бар. Мемле-

кеттердің ниет-пиғылдары туралы тұжырымдар, негізінен, қойылған талаптар

мен ұсынылған концессияларға байланысты еді. Мысалы, Сербия өзіне Адриат

теңізінде порт беруді талап еткен кезде Ресей өзге тараптарға Сербияны тізгін-

деп отырғанын жеткізген. Алайда 5-тарауда сипатталған үш мемлекет ара

сында-

ғы дипломатиялық сигнал беру моделіне сүйеніп, іс жүзінде Ресей Сербия

ны құпия

түрде батыл әрекет етуге ынталандырған деп тұжырымдауға болады. Осы ретте

дипломатиялық қолдау актордың батыл әрекет етуіне септігін тигізеді, салдары-

нан қақтығыс ықтималдығы артады деуге негіз бар. Жалпы алғанда, бір тараптың

тығыз байланыс орнату туралы ұсыныс жасауын қарсы тарап сеніммен қабылдай-

тыны анық болды. Алайда осындай ұсыныс жасаған мемлекеттер әдетте үшінші

бір мемлекетпен қақтығысқа әзірленуде немесе сол үшінші мемлекет пен өзінің

ұсыныс жасаған мемлекеті арасындағы қатынасты нашарлатуға тырысуда деген

қорытындылар жасалады.

Осы сияқты қорытындылар Австрияның соғысқа тәуекел етуіне себеп бол-

ды. Соғыс себептерін зерттегендердің көбі Австрияның 1914 жылға дейінгі дағ-

дарыстардан қандай қорытынды шығарғанына тиісті мән берген жоқ. Осы та-

қырыптағы зерттеулер Шілде дағдарысының соңғы кезеңін, державалардың

әскери дайындығы мен дипломатиялық айла-шарғысын талдауға баса назар

аударады. Сондықтан Австрияның неліктен тәуекелге бел буғанын түсіну үшін

оның соғыс қарсаңындағы жылдарда құпия дипломатиялық байланыстар не-

гізінде жасаған тұжырымдарына ерекше көңіл бөлу қажет. Түбінде мұндай тұ-

жырымдар мемлекеттердің болжамдарын, болашақ жоспарларын айқындап,

халықаралық тәртіптің өзгеруіне елеулі ықпал етеді.

Акторлардың таңдау жасауына әскери баланстың тигізетін ықпалы турасында, қараңыз: Miller, Lynn-Jones

and Van Evera (1991), Mearsheimer (2001). Күштер тепе-теңдігінің өзгеруіне қатысты болжамдар турасында,

мысалы, қараңыз: Copeland (2000, Chapters 3, 4). Holsti (1991, Chapter 7) ұлы державалардың 1914 жылғы

одақаралық қатынастарының ықпалын қарастырады. Кейбір акторлардың іс-әрекеті қалыптасқан жағдайға

тәуелді, ал басқалары саналы түрде қабылдаған шешімдеріне байланысты деген тұжырымға сай талдау жаса-

ған авторлар: Holsti (1965), Jervis (1976, Chapters 4, 11).

Британияның Германияға қатысты дипломатиялық

амал-тәсілдері (1938–1939 жылдар)

Империалистік идеологияның кең етек жаюы мемлекеттердің күш-қуатының

артуы мен олардың мүмкіндікті пайдаланып, жағдайды өз пайдасына өзгертуге

ұмтылуы сияқты факторлардың тоғысуы кейде халықаралық жүйеде шектен тыс

зорлық-зомбылықтың туындауына әкеп соқтырады. Мұндайда дер кезінде шара

қолданылса, апаттың алдын алуға болар ма еді деген сұрақ туындайды. Мұқият

ойластырылған дипломатиялық амалдармен кезінде Наполеонның не болмаса

императорлық Жапонияның басқыншылық жоспарына кедергі жасауға болар

ма еді? Халықаралық қатынасты зерттейтін мамандардың бірқатары сындарлы

дипломатиялық іс-қимыл, шын мәнінде, әлемдік саясаттың дамуына зор ықпал

ете алады деп пайымдайды. Мәселен, ресейлік мемлекет қайраткерлерінің пікі-

рінше, 1850 жылы орыс патшасының Пруссия мен Австрия арасындағы дау-да-

майға тікелей араласуы Пруссияның Германияда үстемдік құруын он жылдан ас-

там уақытқа кейін шегерген. Сол кезеңдегі орыстың көрнекті дипломатының бірі

ағасына жазған хатында: «Германия мен Еуропадағы бейбітшілік – біздің импера-

тордың тегеурінді ықпалының арқасы»

, – деген. Уинстон Черчилль 1930 жылда-

ры Британия өзінің Германиямен қарым-қатынасында алған бетінен қайтпай, на-

ғыз жігерлік танытқанда нацизмнің белең алуына жол бермей, оны ауыздықтауға

болатынына сенген.

Бұл тарауда Британияның 1938–1939 жылдары Германия империализміне

бөгет жасауға талпынысы қарастырылған. Мұнда Британияның қарсыласқа төн-

дірген қауіп-қатері, жасаған ұсыныстары мен берген кепілдіктері, сондай-ақ оған

Германияның жоғары қолбасшылығының реакциясы көрсетілген. Біз ағылшын

үкіметі қандай әрекеттерге барды және қандай әрекеттерге баруы мүмкін еді де-

ген сұрақтарға жауап табуға тырысамыз. Сол кезеңге қатысты құжаттарды жүйелі

Mosse (1958, pp. 39–40).

Уинстон Черчилльдің Қауымдар Палатасында сөйлеген сөзі, 1936 жылғы 12 қараша.

162

Эмпирикалық талдау

талдау арқылы сигнал беру гипотезалары құжаттық дәлелдермен салыстыра тек-

серілген. Осылайша Чехословакияға қатысты мәселеден бастап, Екінші дүниежү-

зілік соғыстың басталуына дейінгі кезеңде Германияның Британия мүддесі тура-

лы қандай тұжырымдар жасағаны сипатталған.

Германияның 1938–1939 жылдардағы Британия ниеті, мүдделері туралы жа-

саған тұжырымдарын айқындап, сигнал беру гипотезаларын тексеруге мүмкіндік

беретін бірнеше мысал жинақталған. Оларды таңдауымызға үш себеп бар. Бірін-

шіден, бұл мысалдар – әсіресе талаптар ауқымын анықтауға қатысты деректер,

біздің талдау моделіміздің шарттарына сай келеді. Польша мен Чехословакия тө-

ңірегінде туындаған дағдарыстарды реттеуге қатысқан тараптар мәмілеге келудің

бірнеше жолын қарастырған, алайда олардың ұсынылған шешімдерге қатысты

ұстанымдары әртүрлі болған. Дипломатиялық сигнал беруге дейін қос тарап бір-

бірінің ұстанымынан толық шегінуге дайын екеніне сенбеді. Сондықтан мұндай

жағдайда ақпараттық сипаттағы шығынсыз сигнал беру механизмі іске қосылады

деп пайымдауға болады. Бұл механизмді 9-тарауда сипатталған статистикалық

әдістермен талдау қиынға соққандықтан, 3-тарауда берілген гипотезаларға сай

мысалдар таңдалды. Екіншіден, бұл мысалдар – халықаралық қатынастарды зерт-

тейтін мамандардың басым көпшілігіне белгілі маңызды тарихи оқиғалар. Ал-

дыңғы тарауда атап өткеніміздей, тарихта екі дүниежүзілік соғыс болған, олардың

көптеген зерттеулерге жиі арқау болатыны заңды да. Үшіншіден, Пресстің (Press,

2005) пікірінше, Германияның Британия ниеті туралы болжамдарына сол кезең-

де қалыптасқан күштер мен мүдделер арақатынасы қатты ықпал еткен.

Мұндай

пікір Джон Миршаймер (John Mearsheimer, 2001) сияқты халықаралық қатынас-

тарды реалистік концепция тұрғысынан зерттейтін ғалымдарға тән. Реалистердің

сөзіне жүгінсек, жалпы сыртқы саясат пен сигнал беру динамикасы күштер ара-

салмағына, сондай-ақ акторлардың бір-бірінің саяси бағыттарына қатысты тұжы-

рымдарына тәуелді. Біз таңдаған мысалдарда шығынсыз сигнал беру мүмкіндігі

бар екенін ескерсек, онда Пресстің пайымы осында сипатталған коммуникация

теорияларына қайшы келеді. Сол кезең тарихын қайта қарасақ, мемлекеттердің

бұрынғы дипломатиялық іс-қимылдарының ағымдағы халықаралық қатынастар-

ға байланысты тұжырымдарға ықпал еткенін байқаймыз, бұл жоғарыда аталған

теорияның шындыққа жанасатынын меңзейді.

Біз қарастырып отырған кезеңде Германия өкілдерінің ой-тұжырымдарына,

іс-қимылына себеп болған факторларды талдаған зерттеулер жетіп артылады.

Біздің зерттеуіміз олардың барлығына шолу жасауды көздемейді. Бұл зерттеу-

дің мақсаты – Британия әрекетін болжауға тырысқан Германияның қандай фак-

торларға сүйеніп, тұжырым жасағанын көрсету. Ол үшін біз Германияның жоға-

ры лауазымды тұлғаларының 1938–1939 жылдар аралығында Британия ниеті,

Сондықтан оны «қиын жағдай» деп пайымдауға болады (Eckstein 1975).

Осы тақырыпқа байланысты жарық көрген жаңа, жоғары бағаланған іргелі тарихи зерттеу (экономикалық

факторларға ерекше мән берген): Tooze (2006). Қос тараптың да қолында жеткілікті ақпараттың болмағанын

мойындаса да, қақтығысқа ақпараттың жетіспеушілігі себеп болған жоқ деген тұжырымға келген саясаттану-

шы ғалым – Powell (2006, pp. 195–199).

Британияның Германияға қатысты дипломатиялық амал-тәсілдері (1938–1939 жылдар)

163

мүддесі туралы жасаған барлық тұжырымдарын жүйелі түрде талдадық. Тал-

дауға қажетті деректер 1918–1945 жылдары Германия сыртқы саясаты жөнін-

дегі ресми құжаттар жинағынан алынған (Documents on German Foreign Policy,

1918–1945).

Бұған дейін бұл құжаттарды жүйелі түрде ешкім зерттемеген.

Алдымен, сол кезеңдегі британ дипломатиясы жөніндегі жазбаларды сипат-

таудан бастаймыз. Өткен тараудағыдай, дипломатиялық амал-тәсілдер сигнал

беру гипотезаларының болжамдарына сай талданған. Содан соң гипотезаларды

Германия үкіметінің қызметтік құжаттарымен салыстыра тексереміз. Соңында

бұл елдің аталған кезеңде қолданған барлық сигналдары мен көрсеткіштері ішін-

дегі дипломатиялық сигналдардың рөлін талқылаймыз.

ЧЕХОСЛОВАКИЯНЫ БАСЫП АЛУ: БРИТАНДЫҚ ДИПЛОМАТИЯ

1938 жылдың наурыз айынан бастап, қыркүйекте Мюнхен келісіміне қол қо-

йылған кезеңге дейінгі аралықта Германия Чехословакияға аумақтық талаптар

қойып, елге басып кіру қаупін төндірді. Чемберлен үкіметі Чехословакияны қол-

даудан бірнеше рет бас тартып, Германия талаптарын жартылай қанағаттандыру

қажет деген ұстанымда болды. Осы сияқты бірқатар маңызды жайттар 8.1-кестеде

көрсетілген.

Британия, Германия, Франция, Италия мен Чехословакия арасындағы келіс-

сөздерде Германияның Чехословакияға басып кіріп, оны тұтас жаулауы немесе

Судет облысын ғана өзіне қосып алу мәселесі, сондай-ақ аталған аймақты қосып

алу жолдары (ерікті түрде Германияға беру немесе плебисцит өткізу арқылы) мен

мерзімі қарастырылды. Айта кетерлігі, Чехословакияның басқа жерлерін бөліске

салу мәселесі талқыланбады. Гитлер Чехословакия үкіметінің Судет немістеріне

қарым-қатынасын сылтауратып, өзінің аумақтық талаптарын моральдық тұрғыда

ақтауға ұмтылды. Келіссөз барысында Чехословакия өз ұстанымынан шегінуден

бас тартып, мәмілеге келуге келіспеген жағдайда аталған моральдық себептерді

алға тартып, Чехословакияға басып кіру шешімін ақтап шығуға болар еді. Алай-

да мұндай моральдық себеп Чехословакияның тұтас аумағының тең жартысын

қосып алуға негіз бола алмайтын. Осы ретте Судет облысының нақты шекара-

сын анықтау мәселесіне тараптардың ерекше мән бермегенін атап өткен жөн.

Сонымен, тараптардың келіссөздер нәтижесінде мынадай үш түрлі шешімге ке-

луі ықтимал еді: Германия шабуыл жасамайды және Судет облысын аннексия-

ламайды; Германия Судет облысын өзіне бейбіт жолмен қосып алады; Германия

Чехословакияға басып кіреді.

Тұжырымдардың толық тізімі В қосымшасында берілген.

Оқиғалардың толық хронологиясын мына еңбектен табуға болады: Loewenheim (1965, pp. ix–xi).

Германия әскерінің Судет облысындағы Чехословакия шекарасы бойындағы қорғаныс шептерінің бір жағына

шоғырлануы мен Германия әскерінің сол қорғаныс шептерін кесіп өтуі арасында үлкен айырмашылық бар

екенін мүдделі тараптар, әсіресе Чехословакия жақсы түсінді.

164

Эмпирикалық талдау

8.1-кесте. Британияның Чехословакияға қатысты дипломатиялық сигналдары

Мерзімі Іс-әрекеті Сипаттамасы

1938 ж. 24 наурыз Одақтасты

қолдаудан бас

тарту

Чемберлен Қауымдар Палатасында сөйлеген

сөзінде Британияның Чехословакияға ресми

кепілдік бермейтінін айтты.

28–29 сәуір Одақтасты

қолдаудан бас

тарту

Британия мен Франция Чехословакияға Судет

немістерінің талаптарын орындату үшін қысым

жасауға келісті.

2 маусым Қауіп

төндіруден бас

тарту

Чемберлен өз сөзінде Британияның нақты бір

міндеттеме алатыны не қауіп төндіретіні туралы

ештеңе айтпады.

15 қыркүйек Жартылай

концессия

Британия Судет немістерінің өзін-өзі анықтау

құқығын мойындады.

18–21 қыркүйек Одақтасты

қолдаудан бас

тарту

Британия мен Франция Чехословакияға

Германияның талаптарын орындату мақсатында

қысым көрсетеді. Чехословакия көнеді.

26 қыркүйек Жартылай

концессия

Сэр Гораций Уилсон Гитлерге Чемберленнің

хатын тапсырады. Чемберлен жария түрде

Германия талаптарын бейбіт жолмен орындауға

болатынын мәлімдеді.

27 қыркүйек Одақтасты

қолдаудан бас

тарту

Британия Чехословакияның Германияға қосым-

ша концессия жасауын талап етеді.

28 қыркүйек Жартылай

концессия

Британия мен Франция өз ұстанымдарынан тағы

да шегінді. Чемберлен Гитлерді «талаптарың

орындалады» деп сендірді.

29–30 қыркүйек Мюнхен конференциясы. Мюнхен келісімі.

1938 жылғы халықаралық жағдайды 3-тарауда сипатталған (3.1–3.4-гипоте-

залар) талаптар ауқымына қатысты сигнал беру логикасын қолданып, талдауға

болады. Біріншіден, Британияның пайымдауынша, Германия келіссөздер нәти-

жесінде өзіне жаңа аумақ қосып алуға не басқа да игілікке қол жеткізуге мүдделі,

яғни оның бұдан басқа мәмілеге келуі екіталай. Осылайша 3.2-ұйғарымда көр-

сетілгендей, сигнал беру механизмі 3.1-ұйғарымда және жоғарыда аталған ги-

потезаларда сипатталған ықпалдастық динамикасына сай болуы керек. Екінші-

ден, Германия соңында Чехословакияға басып кірді, ал Британия оған қарсылық

көрсетпеді. Бұдан мынадай тұжырым жасауға болады: Британия келіссөздердің

бастапқы кезеңінде Германияның аз талабына, яғни оған Судет облысын беруге

келісуге мүдделі болатын еді. 3.1-ұйғарымға сенсек, ішінара ымыраға келу ұсы-

нылмайынша, күресуге дайынмын деген тарап әдетте іс жүзінде сол ішінара ымы-

раға қол жеткізу үшін күресуге мүдделі болмайды.

A қосымшасында келтірілген 3.4-ұйғарымдағы ықпалдастық динамикасына сай жағдай қалыптасқанда, Британия

аз да болса келісуге боларлық мәмілеге баруға дайын болғанда, Германияның Чехословакияға басып кіруіне, оның

Судет облысын аннексиялауына қарсылық білдіруге мүдделі болмас еді. Алайда жағдай басқаша өрбіді.

Британияның Германияға қатысты дипломатиялық амал-тәсілдері (1938–1939 жылдар)

165

Сигнал беру гипотезаларына сүйеніп, 1938 жылы Германияның Британия

мүдделері туралы тұжырымдарына қандай факторлар әсер еткенін болжап көруге

болады. 3.2-гипотезаға сай болжам: Британия өз ұстанымынан бір рет шегінсе,

Германия оған қосымша талаптар қойып, оларды орындауға көндіруге болаты-

нына сенеді. 4.4-гипотезаға сай болжам: Британия жартылай концессия жасаса,

Германия оның Судет облысын беруге қарсы тұрмайтынын аңғарады, өйткені

британдықтар қарсыласын жаңылыстырудан қысқа уақыт ішінде әскери тұр-

ғыда көп пайда таба алмас еді. Британияның келіссөз барысында Чехословакия

ұстанымына белсенді қолдау көрсетпегеніне қарап, Британия Чехословакияның

тәуелсіздігін қорғау үшін соғысуға мүдделі емес деген Германияның тұжырымға

келетінін болжауға болады. 5.1-гипотезаға сай болжам: Германия Чехословакия-

ның келіссөз барысында ымыраға келуге дайын болуын не табандылық танытып,

ымыраға келуден бас тартуын Британияның қолдауына байланысты деп біледі.

5.2-гипотезаға сүйеніп, Британияның Чехословакияға қолдау білдіруі қақты-

ғыс ықтималдығын арттырады деп болжауға болады. 5.4-гипотезаға сай болжам:

Германия Чехословакияның келіссөздердегі табандылығына қарап, оған

Британия қолдау көрсетуге міндеттеме алды, яғни Британия бұл мәселеде бір

тоқтамға келген деп тұжырымдауы мүмкін.

СОҒЫС ҚАРСАҢЫ: ПОЛЬША МӘСЕЛЕСІНЕ ҚАТЫСТЫ

БРИТАНИЯ ДИПЛОМАТИЯСЫ

1939 жылы Германияның Польшаға аумақтық талаптар қоюынан тағы бір ха-

лықаралық дағдарыс туындады. Осы жолы Германия Польшаның немістер көп

тұратын Данциг (Гданьск) қаласын және сол қала мен Германия шекарасы ара-

сындағы теңізге шығатын жолды – «Данциг дәлізін» беруді талап етті. Британия,

бір жағынан, Германия әрекеттерін тежеуге талпынса, екінші жағынан, келіссөз

арқылы онымен мәмілеге келуге тырысты. Сол кезеңге қатысты сигнал беру ги-

потезаларын ұсынбас бұрын, Британия дипломатиялық іс-қимылының хроноло-

гиясына қысқаша тоқталып өтейік.

Британия сыртқы істер министрі лорд Галифакстың мәлімдемелерін басшылық

қа

алсақ, Германиядан шабуыл жасау қаупі төнбеген кезеңнің өзінде Польшаның

аумақтық тұтастығын қорғап қалуға Британияның аса мүдделі болмағанын

аңғарамыз. Галифакс 1938 жылғы мамырда Германия өкілдеріне Данциг

қаласы мен Данциг дәлізін талап етуінің қисынсыз екенін айтады. Алайда

Галифакс Данцигте сайлау өткізіп, ерекше мәртебеге ие болған бұл қаланың

конституциясына өзгерістер енгізу мүмкіндігін де талқылаған. Турасын айтқанда,

Британия Данцигтің Германияға қосылуына үзілді-кесілді қарсылық білдірмеген.

1939 жылдың наурыз айында Чемберлен халық алдында Британия мен

Францияның Польша тәуелсіздігін қорғайтынын мәлімдеді. Осы тұста Британия

мен Германиядағы сарапшылар «тәуелсіздік» ұғымы «аумақтық тұтастық»

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. V, pp. 48–49.

166

Эмпирикалық талдау

ұғымына парапар емес деп пайымдады. Германия Данциг қаласы мен Данциг

дәлізін басып алған жағдайда, Британия Польшаны қорғауға дайын болды ма?

Британия Сыртқы істер министрлігінің өкілі Германия өкіліне Чемберлен

мәлімдемесіне қатысты мынадай түсініктеме берді: «Германияның әрекеті

Польша тәуелсіздігіне [Британия түсінігіндегі «тәуелсіздік» ұғымы] анық қауіп

төндірген» жағдайда ғана Британия өзінің Польша алдындағы міндеттемесін

іске асырады. Сондай-ақ Британияның өз мойнына алған міндеттемесі мүдделі

тараптар арасында «жүріп жатқан келіссөздер аяқталғанша күшінде болады».

Бұдан Британия Польшаны толық қолдауға мүдделі болмады деген қорытынды

шығаруға болады. Британия қос тараптың бейбіт келісімге келуін қалағанымен,

Германияның Данцигті алуына да көнуге дайын еді.

Чехословакия мен Судет облысына байланысты дағдарыстағыдай, тарап-

тардың келіссөзде мынадай үш түрлі шешімге келуі ықтимал еді: Германия өзі-

не Польшаның ешқандай аумағын алмайды; Германия Данциг қаласының ірге-

сіндегі аймақ пен Данциг дәлізін иеленеді; Германия Польшаға шабуыл жасап,

оны жаулап алады. Тараптар Данциг қаласы іргесіндегі Германияға өтетін ай-

мақтың нақты көлемін айқындауға аса мән бермеді. Польшаның басқа аумақ-

тарын Германияға беру мәселесі қаралмады, себебі басқыншы тарап 1938 жыл-

ғы дағдарыстағыдай, аумақтық талаптарын моральдық себептермен ақтап алуға

тырысқанға ұқсайды. Гитлер Данцигтегі, сондай-ақ басқа аймақтардағы неміс-

терді қорғау қажет деген желеумен Польшаға басып кіру құқығын не оның бір

аумағын өзіне беру талабын негіздей алатын еді, бірақ дәл сондай желеумен

Польшаның тұтас аумағының тең жартысын беруді талап ете алмайтын еді.

Чемберленнің наурыз бен сәуір айларында жасаған жария мәлімдемелері

Британия ұстанымында қандай да бір өзгерістің болғанын аңғартпады. Мамыр

айында Галифакс Германиядағы ағылшын елшісі Хендерсонға жолдаған хатын-

да Германия өкілдеріне Британияның бұл мәселеде табандылық танытатынын;

Гитлер Данциг қаласын Германияға қайтаруды талап етіп, соғыс ашатын болса,

Британияның Франциямен ойланбастан күш біріктіріп, нацистік режимге төтеп

беретінін жеткізу қажет деген. Хендерсонның бұл хабарды қарсы тарапқа жұмсар-

тып жеткізуі мүмкін еді, қалай болғанда да бұл жеделхаттың көшірмесі алдымен

Римге жіберілген (Британия бұл хаттың Германияға басқа ел арқылы жетуін қа-

ласа керек). Итальяндар осы жеделхаттың шифрын ашып, оны 14 мамырда шұ-

ғыл түрде Германия сыртқы істер министріне жолдаған.

Британ дипломаттарының Германия өкілдерімен шілде және тамыз айларында

бірнеше рет кездесіп, әңгімелескенінен сол кезеңде Британияның ұстанымы бір-

шама өзгерді деген тұжырым жасауға болады. Қазірге дейін тарихшылар арасында

сол кездесулерге қатысты даулы пікірлер айтылуда. Талдауымызда Германияның

екі лауазымды тұлғасының деректеріне сүйендік. Бұл екі қызметкер бірін-бірі

танымаған әрі олар астыртын сөз байласқан жоқ деуге негіз бар. Оларға сенсек,

осы кезеңде сэр Гораций Уилсон Германияға Британия атынан ерекше ұсыныс

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. V, pp. 172–173. Бұған қоса, қараңыз: Watt (1989, pp. 185–187).

British Documents on Foreign Policy, Series III, v. V, pp. 478, 517, 549; Documents on German Foreign Policy,

Series D, v. VI, pp. 487–488.

Британияның Германияға қатысты дипломатиялық амал-тәсілдері (1938–1939 жылдар)

167

жасаған. Уилсон бұл жайтты мойындамаған, әрі Британияда бұны растайтын

құжаттық дәлелдер табылмады. Соған қарамастан, Германия өкілдерінің Уил

сон ұсынысына қатысты сөзі шындыққа жанасатынын растайтын айғақтар бар.

Германияның Британия ұсынысын сеніммен қабылдағанын атап өткен жөн. Сол

ұсыныстың мазмұны «Фюрер бір парақ қағаз алып, өзінің талаптарын қысқаша

жазып берсе болды, Британия үкіметі оларды талқылауға дайын» дегенге саяды.

Қолда бар деректерге сай, Уилсон Германияға ықпал ету аймақтарын өзара бөліп

алуға ұсыныс жасаған. Екі тарап келісімге келсе, Германия жоспарлап отырған ша

буылынан бас тартатын еді, онда Британияның Польша мен Румыния қауіпсіздігі-

не кепілдік беруі қажет болмас еді. Уилсон Британияның Польша алдындағы мін-

деттемесінен құтылу жолдарын да талқылаған көрінеді.

Гитлердің

ұсыныстардан

хабардар болуы әбден мүмкін. Бұл ұсыныстар жөнінде Геринг пен сыртқы істер

министрінің орынбасары Вайцзеккер білді. Германия шабуыл жасау туралы шешім

қабылдағанға дейін Герингтің Гитлермен үш рет кездескені белгілі.

22 тамызда Чемберлен Британияның Польша алдындағы міндеттемелеріне

берік болатынын мәлімдеді. Ал 23 тамызда Хендерсон Чемберленнің Германия

мен Польшаны келіссөз жүргізуге шақырған хатын тапсырды. Ол хатта Британия

Германияның Польшаға қатысты территориялық талаптарын қолдайды делінген.

25 тамызда Британия мен Польша бірлесіп қорғану жөніндегі шартқа қол қойды.

Дипломатиялық іс-қимылдың соңғы раунды 28 тамыз бен 1 қыркүйек аралығын

қамтыды. Бұл кезеңде тараптар ешқандай мәмілеге келген жоқ. 28 тамызда

Германия 1 қыркүйекте соғыс ашу жөнінде шешім қабылдады. Соңында, Британия

мен Франция 3 қыркүйекте Германияға соғыс жариялауға мәжбүр болды.

Британияның дипломатиялық іс-қимылы хронологиясы 8.2-кестеде берілген.

1939 жылғы дағдарысты мысал ретінде негізге ала отырып, сигнал беру

гипотезаларына сай, Германияның Британия ниеті, мүдделері туралы қандай

болжамдар жасауға болатын еді? 4.4-гипотезаға сай болжам: Британияның

өз ұстанымынан

шегінгеніне, оның Германия ұсынысын қабыл алғанына

қарап, Германия Британия

соғысуға мүдделі емес деген тұжырымға келеді.

3.2-гипотезаға сай болжам: Германия Галифакстың мамыр айында жасаған

мәлімдемесін Британия Польшаның аумақтық тұтастығын қорғауға бел байлады

деп қабылдайтын еді (Британия осыдан кейін Германияға қосымша жеңілдік

Уилсон тілдескен Германия өкілдерінің есімдері – Вольтат пен Дирксен. Бұл екі қызметкер бірін-бірі жақ-

сы танымаған. Екеуінің де Уилсон ұсынысына қатысты айтқаны бірдей. Олардың жалған сөйлеп, астыртын

сөз байласқаны өз өмірлерін тәуекелге тіккенмен бірдей еді. Сондықтан бұлар Уилсон ұсынысына қатысты

сөздерін ойдан шығармаған деуге негіз бар. Осы пайымды қуаттайтын зерттеу, қараңыз: Shore (2002, pp.

87–99). Айта кетерлігі, Галифакстың жеке көмекшісі мен өзге де тұлғалардың пікірінше, Британия үкіме-

ті өзінің Польша алдындағы міндеттемесін орындамаудың жолдарын іздестірген. Қараңыз: Shore (2002,

pp. 99–100).

Мысалы, қараңыз: Thorne (1968, p. 163).

Қараңыз: Shore (2002, pp. 87–99), Hill (1974, p. 158). Осы кезеңде Германия үкіметі өкілдерімен басқа да

британдық лауазымды тұлғалар кездескен. Алайда Уилсон жасаған ұсыныстардың әлдеқайда ауқымды бол-

ғаны белгілі. Шордың (Shore, 2002, pp. 92–93) пайымдауынша, Гитлер Уилсонның ұсыныстарынан хабардар

болмаған. Бұл жайттың балама түсіндірмесі: Гитлер Уилсон ұсынысы туралы біле тұра, Германияның өз

ұстанымынан шегінуіне жол бермеу үшін мүдделі тараптармен келіссөздерге барғысы келмеді.

168

Эмпирикалық талдау

жасауға дайын екенін мәлімдемесе). 1939 жылға қарай Британия Германияның

Польша аумағының бір бөлігін иемденбей бітімге келмейтініне көз жеткізді.

8.2-кесте. Британияның Польшаға қатысты дипломатиялық сигналдары

Мерзімі Іс-әрекеті Сипаттамасы

1938 ж.

23 мамыр

Концессия Оңашада Галифакс Данциг пен Данциг дәлізіне

қатысты талапты «қисынсыз» дейді. Данциг

Германияға демократиялық жолмен (халықтың өзін-

өзі анықтау құқығын іске асыруы арқылы) қосылуы

мүмкін.

1939 ж.

31 наурыз

Қауіп-қатер,

жартылай

концессия

Чемберлен Британия мен Франция Польшаның

тәуелсіздігін қорғайды деп мәлімдеді. Сарапшылар

Польшаның «тұтастығы» туралы ештеңе

айтылмағанын атап өтті.

Мамыр Қауіп-қатер Галифакс Хендерсон арқылы Британияның

Польшаны қорғауға бел байлағанын жеткізеді.

Чемберлен наурыз айындағыдай сөз сөйлейді.

18–21 шілде Ұсыныс Уилсон Вольтатқа: «Фюрер бір парақ қағаз алып,

өзінің талаптарын қысқаша жазып берсе болды...», –

деді. Ықпал ету аймақтарын өзара бөлу және қарсы

тараптың ықпал ету аймағына қол сұқпау ұсынысы.

Британия Польша алдындағы міндеттемесінен

құтылу жолдарын да талқылаған.

3 тамыз Ұсыныс Уилсон Британиядағы Германия елшісі Дирксенге

жоғарыдағыдай ұсыныс жасайды.

22 тамыз Қауіп-қатер Британия Польшаны қорғау туралы міндеттемесін

қуаттады.

23 тамыз Қауіп-қатер,

жартылай

концессия

Хендерсон Чемберленнің Германия – Польша

келіссөздерін өткізу туралы өтінішін Гитлерге

жеткізеді.

25 тамыз Келісім /

қауіп-қатер

Англия – Польша шартына қол қойылды.

28 тамыз–

1 қыркүйек

Қауіп-қатер,

жартылай

концессия

Дипломатиялық іс-қимылдардың соңғы раунды.

28 тамызда Германия 1 қыркүйекте соғыс ашу

жөнінде шешім қабылдады.

3 қыркүйек Соғыс

жариялау

Британия мен Франция соғыс жариялайды.

3.3-гипотезаға сай болжам: 1938 жылдағыдай, Чемберлен үкіметінің

1939 жылы бірнеше рет (наурыз, шілде және тамыз айларында) Германияның

Польшаға қойған аумақтық талаптарына көнгеніне қарап, Германия Британия

өз ұстанымынан тағы да шегінуге дайын, тіпті Германияның Польшаға басып кі-

ріп, оны талқандауына қарсылық білдірмейді деген тұжырымға келуі ықтимал

еді. Осы логикаға сай, 1938 жылғы Мюнхен дағдарысының нәтижелерін басшы-

лыққа алып, Германия 1939 жылы қандай әрекетке баруға болатынын болжаған

Британияның Германияға қатысты дипломатиялық амал-тәсілдері (1938–1939 жылдар)

169

деуге келеді. Бұдан басқа, Чемберленнің бірнеше рет жария түрде Польша алдын-

да алған міндеттемелер жөнінде мәлімдеме жасауы «халық сенімі» факторының

туындауына әсер етті, салдарынан қарсы тарап Британия Польшаны қорғауға бел

буды дегенге (7.1-гипотеза) сенетін еді деп пайымдауға болады.

5.1-гипотезаға сәйкес, Германия мынадай тұжырым жасайды: «Одақтастары-

нан дипломатиялық қолдау тапқан Польша батыл әрекет етуге дайын болады,

керісінше, қолдау көрмесе, Польшаның өз мүддесіне сай батыл әрекет ету мүм-

кіндігі шектеулі болады». Одақтастардың Польшаға қолдау көрсетуі соғыс ықти-

малдығын арттырады (5.2-гипотеза). 3.1-гипотезаға сай болжам: Британияның

Польшаға қолдау білдіргеніне қарап, Германия Британияның қандай байламға

келгенін тұжырымдай алады. Сол сияқты, 5.4-гипотезаға сай, Польшаның келіс-

сөз жүргізу барысындағы іс-қимылына қарап, Британияның оны қолдауға/қор-

ғауға қаншалықты дайын екенін аңғаруға болады.

СИГНАЛ БЕРУ ГИПОТЕЗАЛАРЫН ТЕКСЕРУ

Енді сигнал беру гипотезаларына сай, болжамдарды Германия үкіметінің ішкі

құжаттарымен салыстыра тексеріп көрейік. 4.4-гипотеза болжамын тексеру еш

қиындық туғызбады, себебі оны толықтай растайтын фактілер бар; Германия

Британияның өзі ұсынған концессиялардан бас тартпайтынына күмән келтірме-

ді. Германияның тұжырымдарына Британияның концессия жасау туралы ұсыны-

сы ықпал еткен, өйткені Германия Британияның концессия жасайтынын алдын

ала білген жоқ. Бұл жайттар дау тудырмайды. Таңғаларлық сигнал беру гипотеза-

ларына назар аударайық. Алдымен, 3-тараудағы талаптар ауқымын талдау нәти-

жесінде жасалған сигнал беру гипотезаларын қарастырамыз. Содан соң 5-тарауда

сипатталған протежені қолдау гипотезаларына сай жайттарды талдап, соңында

«халық сенімін» ақтау гипотезасын растайтын құжаттық дәлелдерге көшеміз.

3.1–3.3-гипотезалар. Сенім арту және талап ауқымы

Түсіндіруге ыңғайлы болу үшін біз 3.1. және 3.2-гипотезалардан бұрын 3.3-ги-

потеза болжамдарын қарастырамыз. Бірқатар жағдайда 3.3-гипотезаға сай бол-

жамды (мемлекет өз ұстанымынан бір рет шегінсе, қарсылас оған қосымша талап-

тар қойып, орындатуға болатынына сенеді) растайтын нақты құжаттық айғақтар

бар. Басқа жағдайларда бұл болжамды жанама дәлелдермен растаса болады.

Чехословакияға қатысты келіссөздерде Британия бірнеше рет өз ұстанымы-

нан шегінуге дайын екенін білдірген. Германия оның бұл ұсыныстарын сенім

мен

қабылдап, Британия болашақта өз ұстанымынан тағы да шегінеді деп ой түйген.

1938 жылдың шілдесіне таман Британиядағы Германия елшісі өзінің «премьер-

министр Чемберлен, сыртқы істер министрі лорд Галифакс, сондай-ақ басқа да

Мұнда Британияның осы кезеңдегі Германияға қатысты дипломатиялық амал-тәсілдері туралы гипотезалар

көрсетілмеген, өйткені Германия бұл амалдар жасалғанға дейін Британияның агрессияға бару мүмкіндігі

туралы ойламаған.

170

Эмпирикалық талдау

бірқатар жетекші үкімет мүшелері Германияны тыныштандыру саясатын іске асы-

руға айрықша ықылас танытып отырғанына сенімді» екенін жеткізген. Елшінің ай-

туына қарағанда, Чемберлен дағдарыстан шығу үшін мүдделі тараптар өздері ұс-

танған қағидаларды емес, мәмілеге келу мақсатында нақты (практикалық) шешім

қабылдау қажеттігін қаперге алуға тиіс деп санаған.

Екі апта өткен соң, 3.3-гипо-

тезада болжанғандай, елші Британия үкіметінің Бірінші дүниежүзілік соғыстан

кейін Германияға алғашқы болып айтарлықтай концессия жасағандығын атап өтіп,

Британияның өз ұстанымынан тағы да шегінуі әбден ықтимал деген пайымға кел-

ді.

Біз бұл тұжырымдарды жинақталған құжаттық дәлелдер ішінен ыңғайымызға

сай іріктеп алған жоқпыз. Бұған көз жеткізу үшін оқырмандарға В қосымшасымен

(Германияның жоғары лауазымды тұлғаларының Британия ниет-пиғылы туралы

жасаған барлық тұжырымдары) танысып шығуды ұсынамыз.

Британия 1939 жылы да Германия талаптарын қанағаттандыру мақсатын-

да өз ұстанымынан шегінуге дайын екенін білдірді. Бұдан Германия өкілдері

Чемберлен соғысты болдырмас үшін тағы да жеңілдіктер жасауға мүдделі деген па-

йымға келді. Мюнхен келісімінен кейін Германияның жоғары бас қолбасшылығы

Гитлер Чехословакияға басып кірсе де, Британия мен Францияның оған тойта-

рыс беруге батылы жетпейді деген пікірде болды.

Осы ретте Гитлердің: «Менің

Мюнхенде көрген адамдарым жаңа дүниежүзілік соғысты бастайтындардың қата

рынан емес»,

– деген сөзін негізсіз, жеке пікірі ғана деуге келмейді. 1939 жылы

22 тамызда Гитлердің Германиямен келіссөздер жүргізген лауазымды тұлғалардың

«әсіресе ағылшындардың ішінде шырғалаңда батыл шешім қабылдап, қиындыққ

қасқайып қарсы тұрар азаматы жоқ» дегені бар. Гитлер дағдарысты күшпен шешу-

ге Британияның тікелей кедергі жасай алмайтынына сенімді болды

Гитлер мұн-

дай қорытындыға келген сыртқы саяси элитаның жалғыз ғана өкілі болған жоқ.

1939 жылдың қаңтарында Британияның осыған дейінгі іс-әрекетіне көз жүгіртіп,

ой елегінен өткізген ағылшын елшісі: «Чемберленнің жүргізіп отырған саясаты-

ның түп-төркініне қарап, [Британия] Германияның Шығыс Еуропадағы экспан-

сиялық саясатына жол береді деп болжауға болады»,

– деген.

Documents on German Foreign Policy, Series D, Vol. 2, p. 472.

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. 1, p. 1158.

Hill (1974, p. 149). Вайцзеккер де мұндай пайымдардың «Қалай болар еді?» дегенге саятын ұзақ тарихи тал-

қылаулардың нәтижесінде жасалғанын түсіндіреді. Вайцзеккердің пікірінше, мұндай пікірталастар негізінде

түпкілікті қорытынды жасауға болмайды.

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. VII, p. 554.

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. VII, pp. 557–558. Пресстің (Press, 2005, p. 164) пікірін-

ше, Гитлердің 22 тамызда «Біздің дұшпандарымыз құрт-құмырсқадай [түкке тұрғысыз]. Олардың сиқын

Мюнхенде көргенмін» деген сөздері контекстен үзіп алынған. Фюрер өткізген мәжіліс жөніндегі қолда бар

есептердің біреуінде ғана ондай сөздің айтылғаны көрсетілген. Жазбаларға қарағанда, Гитлер сол мәжілістің

біраз уақытын Германиямен келіссөздер жүргізген мемлекет басшыларының жеке қасиеттерін талқылауға

арнаған көрінеді. Мысалы, сол мәжілістің бір есебінде, Гитлердің: «Өзге елдерден келген беделді деген

тұлғаларға қарап, жағымсыз әсер алғандай боламыз. Англия мен Францияда тұғырлы тұлғалар жоқ. ...Біздің

дұшпандарымыздың басшылары жігерсіз. Олардың айтулы шеберлері мен ерен ерлері жоқ», – деген сөздері

келтірілген. (Documents on German Foreign Policy, Series D, v. VII, pp. 200–204.). 22 тамыздағы кездесудің

тағы бір есебінде жоғарыда келтірілген дәйексөз берілген.

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. IV, p. 367.

Британияның Германияға қатысты дипломатиялық амал-тәсілдері (1938–1939 жылдар)

171

Британия Сыртқы істер министрлігінің наурыздағы мәлімдемесінде ағыл-

шын үкіметі өзінің Польша тәуелсіздігін қорғау міндеттемесіне адал екенін жет-

кізді. Сол мәлімдемеде Польшаның аумақтық тұтастығын сақтау туралы ештеңе

айтылмағандықтан, Германия өкілдері Британияның тіпті Польша тәуелсіздігін

сақтап қалуы үшін күресуі екіталай деп тұжырымдауы мүмкін еді (3.3-гипотеза).

Бұл гипотезаны растайтын құжаттық айғақ жоқ, алайда оны терістейтін дәлел де

жоқтың қасы.

Британдықтардың шілде мен тамыздағы ұсыныстары Германияның оқиға-

лар барысына қатысты болжамдарына ықпал еткені анық. Сол кезеңде Германия

өкілдері: «Британия осалдық танытты»,

«Чемберлен мен Галифакс қантөгісті

болдырмауға тырысып бағуда»,

– деген қорытынды жасаған. Жоғары бас қол-

басшылықтың бұл мәселеге байланысты көзқарасы неміс генералы Гальдердің

жазбасында былай қысқаша баяндалған: «Чемберленнің хаты бітімге шақырады.

Уақытша келісімге келу қажет. ...[Польшаның] өмірлік мүддесі мен тұтастығына

қатысты анық ұстаным жоқ. Оны анықтауға Англия да қатысады. ...Түйгеніміз:

сұрапыл соғысқа қатысты мәселеде Британия табандылық танытуға қауқарсыз».

3.3-гипотеза болжағандай, Германия Британияны соғысты болдырмау үшін өз ұс-

танымынан тағы да шегінуге дайын деп санады. Осылайша құжаттық дәлелдерге

сүйеніп, 3.3-гипотеза толық расталды десек болады.

Енді 3.1. және 3.2-гипотезаны қарастырайық. Галифакстың мамырда Данцигті

қорғаймыз деп құпия түрде қауіп төндіруі Германияға қалай әсер етті? 3.1-гипо-

тезаға сай, Британияның құпия түрде аса қауіп төндіруін Германия сеніммен қа-

былдауы мүмкін еді. Германияның бұл хабарды қалай қабылдағанын аңғартатын

құжаттық айғақтар жоқ. Мюнхен келісімінен кейін Гитлер мен оның төңірегін-

дегілер Чемберлен Германияның Шығыс Еуропадағы басқыншылық саясатына

қарсы тұрмайды

деген пікірде болды. Галифакстың мамыр айындағы мәлімде-

месінен кейін Гитлердің пікірі өзгерген сияқты: Фюрер 23 мамырда сыртқы сая-

сатқа жауапты лауазымды қызметкерлер алдында сөйлеген сөзінде Англиямен

бейбіт келісімге келуге болатынына күмәнданатынын, Германияның соғысқа да-

йындалу керектігін айтқан.

Екі ел арасындағы тамыз айында болған бірнеше құпия дипломатиялық байла-

ныстан соң, Германия Британия үкіметінің халық алдында батыл мәлімдемелер

жасағанына қарамастан, Польша тұтастығын сақтап қалу үшін күреспейді деген

қорытындыға келді. Сонымен, жинақталған дәлелдерге сүйеніп, 3.2-гипотеза

болжамдары расталды деп айтуға негіз бар.

Thorne (1968, 163).

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. VI, 556.

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. VI, p. 568.

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. IV, p. 367.

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. VI, p. 576. Германияның Сыртқы істер министрлігі шілде

айының басында осыған ұқсас қорытынды жасады. Documents on German Foreign Policy, Series D, v. VI, p. 576.

172

Эмпирикалық талдау

5.1–5.4-гипотезалар: Протежені қолдау және тізгіндеу

Сырттай мәжбүрлеуге қатысты барлық гипотезаларды құжаттық дәлелдермен

растауға болады. 5.1-гипотезада болжанғандай, мүдделі тараптардың барлығы

Британияның қолдауымен Чехословакияның, содан кейін Польшаның әлдеқайда

батыл әрекет ете алатынын түсінді. Бұл жөнінде бір меморандумда: «Егер ағыл-

шындар мен […] француздар чехтардың ақымақтығына бола өз сарбаздарын құр-

бан етпейтінін ашық айтса, чехтар естерін тез жинаған болар еді. Чехословакия-

лық газеттер мен Бенеш үкіметінің баспасөз құралдары Британияның кез келген

жағдайда Чехияға қол ұшын беретініне сендіріп бағуда. Ашығын айту керек – ол

көмектеспейді»,

– деп жазылған екен. Польша мәселесіне қатысты келіссөз-

дерде Германияның көзқарасы да осыған сайды. Гитлердің пайымы бойынша

Британия қолдау көрсетпесе, Польша да Данцигті беруге қарсылық көрсетпес еді.

Ағылшындар да қалыптасқан жағдайға дәл сондай көзқараста болды. Олар

өздері қолдау көрсеткен протеженің (Польша) Германия талабын (Данциг қала-

сын және Данциг дәлізін беру) қабылдамай, қасарысуының арты жойқын соғыс-

қа ұласатынын түсінді. Мұны растайтын құжаттарда Британияның Польша және

Румыниямен пактіге қол қоюы қарсыластың Данцигке шабуыл жасап, Еуропада

соғыс өртінің тұтануына сеп болады деп алаңдаушылық білдіргені айтылған.

5.2-гипотезаны бұдан артық растаушы құжаттық дәлел жоқ шығар.

Соғыстан қорыққан Британия Польша үкіметін тізгіндеуге тырысты. Шие-

леніс қызған шақта Галифакс Польша үкіметіне: «Тәуелсіздікті сақтап қалудың

соңғы мүмкіндігі екеніне толық көзі жетпейінше, Польша үкіметі келіссөздер-

ден үміт үзеді деп ойламаймын, ...егер олар өздеріне сондай қауіп төнгеніне то-

лық сенімді болса, онда түзетуге келмейтін қандай да бір қадам жасамас бұрын,

Жоғары Мәртебеліміздің үкіметімен кеңесуін қалаған болар едім»,

– деп жаз-

ған. Шын мәнінде, Британияның Данциг қаласы мен Данциг дәлізінің, тіпті тұ-

тас Польшаның Германияға өтуіне дайын болғаны туралы дәлелдер жеткілікті.

Сонымен, 5-тараудағы талдау көрсеткендей, Британияның өз «қамқорлығын-

дағы» мемлекетті қаншалықты қолдайтыны туралы тиісті тұжырымдар жасау

үшін Германия Британия өкілдерінің мәлімдемелерін, сондай-ақ Польшаның

келіссөздердегі ұстанымын мұқият бақылап отырған деп болжам жасауымызға

болады.

5.4-гипотеза да расталды. Германия Чехословакияның келіссөздегі та-

бандылығына қарап, оған Британия қолдау көрсетуге міндеттеме алды, яғни

Британия бұл мәселеде бір тоқтамға келген деп тұжырымдаған. Бір жағы-

нан Гитлер

Британия қолдау көрсетпесе, Польша Данцигті беруге қарсылық

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. 2, p. 546, Memorandum, August 10, 1938.

Watt (1989, p. 317).

Мына еңбектегі сілтемені қараңыз: Alexandro and Rosecrance (1977, 411).

Мына еңбектегі сілтемені қараңыз: Thorne (1968, pp. 159–160).

Мысалы, қараңыз: Shore (2002, 87–100).

Британияның іс жүзінде Польшаға қолдау көрсетпейтінін аңғартқан тағы бір жайт: Британия үкіметі

Польшаға қаржылай көмек көрсетуден бас тартқан.

Британияның Германияға қатысты дипломатиялық амал-тәсілдері (1938–1939 жылдар)

173

білдірмейтін еді деп есептеді. Екінші жағынан, Германия (ағылшындармен бір-

ге

) Британия әлдеқайда мықты қолдау көрсеткенде, Польшаның келіссөз жүр-

гізуге аса мүдделі болмайтынын да түсінді. Тамыздың ортасында осы мәселені

талқылау барысында Гитлер Польшаның «өжеттілік» танытпағанын байқап,

Британия оны қорғамайды деген пікір білдірген.

«Халық сенімін» ақтау гипотезасы

Халық сенімін ақтауға қатысты 7.1-гипотезада болжанғандай, Британияның

қарсыласына жария түрде қауіп төндіруі Германия өкілдерінің ой-пайымына әсер

еткен. Мұның да құжаттық дәлелдері бар. Қоғамдық пікірдің ықпалын аңғартатын

жайттар 1938 жылдың сәуірі мен 1939 жылдың шілдесінде болған. 1939 жылы жаз

да Германия Сыртқы істер министрлігі Британияның «бұдан әрі [Германияның]

ыңғайына жығылмаймыз» деген ұранмен алты ай бойы насихат науқанын жүргіз

генін алға тартып, Британия үкіметі қоғамдық қысым әсерінен енді кері шегіне ал-

майды деген қорытындыға келді.

Осыған ұқсас қорытындыға келген Британия-

дағы неміс елшісі: «Польша Германияның іс-қимылына күшпен тойтарыс берсе,

онда Британия Данцигтің тағдырына алаңдаушылық танытқандықтан емес, өзінің

саяси міндеттемесіне барынша адал болатынын дәлелдеу үшін ғана соғысқан бо

лар еді»,

– деп жазады. Бұған қоса, 25 тамызда Британия мен Польшаның бірле-

сіп қорғану туралы пактіге қол қойғанын естіген Гитлердің Польшаға басып кіруді

кейінге шегергені белгілі. Осыдан Британияның ресми мәлімдемелері мен жария

іс-қимылдарының Германия болжамдарына ықпал еткенін аңғаруға болады.

СИГНАЛДАР МЕН КӨРСЕТКІШТЕР АРАҚАТЫНАСЫН ТАРАЗЫЛАУ

1938–1939 жылдары Германияның Британия ниет-пиғылдары туралы бол-

жамдарына басқа да факторлар әсер етті. Атап айтқанда, Германияның жоғарғы

бас қолбасшылығы Британияның әскери стратегиясы мен мүдделерін қарастыр-

ған.

Шешуші рөлге ие болған бір ғана факторды бөліп көрсету қиын. Бірнеше

фактордың өзара ықпал еткен кездері де болған. Мысалы, Британияның шыны-

мен соғысуға мүдделі екеніне көзі жеткен Германия өкілдерінің оның оқиғалар

барысына ықпал етуге күш-қуаты жеткілікті ме деген сұрақ төңірегінде ойланып,

болжамдар жасауы – заңды құбылыс.

Германияның осы процесте дипломатиялық факторларға айрықша мән бер-

гені сөзсіз. Мюнхен келісімінен кейін Германия басшылығы Британия соғысты

Watt (1989, p. 185).

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. VII, p. 555

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. II, pp. 2, 223, and v. VI, p. 874.

Documents on German Foreign Policy, Series D, v. VII, p. 141.

Press (2005). Бұл дағдарыс кезінде Германияның болжамдарына әскери күштер арақатынасынан гөрі Брита-

ния және Франция жетекшілерінің жіберген сигналдары мен бұрынғы іс-әрекеттері (атап айтқанда, олардың

соғысуға қауқарсыз болуы) үлкен ықпал етті деуге болады.

174

Эмпирикалық талдау

болдырмау үшін тағы да өз ұстанымынан шегінуге дайын, тіпті Польшаны тал-

қандауға қарсылық көрсетпейді деген пайымға келді. Британия Польшаның ау-

мақтық тұтастығын қорғау міндеттемесіне адал болады деп Галифакстың жасаған

батыл мәлімдемесінен кейін Германияның Британия ұстанымына қатысты көз-

қарасы өзгергендей болды. Алайда Британияның шілде мен тамыз айларындағы

ұсыныстары Германияны ағылшындар Польшаның тұтастығын сақтап қалу үшін

күреспейді деген қорытындыға жетеледі.

Осылайша сол кезде Германия бол-

жамдарына дипломатиялық сигналдардың елеулі ықпал еткенін көруге болады.

Талаптар ауқымына қатысты болжамдардың расталғанын Чемберленнің мак-

сималистік талаптар қоюдан бас тартқанынан аңғарамыз. Мюнхен дағдарысы

кезінде Чемберлен Гитлерден Чехословакияның аумақтық тұтастығына мүлдем

қол сұқпауды талап еткен жоқ, өйткені ол Гитлердің бұл талапты қабылдамайты-

нын білді. Сол сияқты Польшаға қауіп төнген кезде де, Чемберлен қарсыласпен

келіссөз жүргізу мүмкіндігін сақтап қалу үшін Германияның аумақтық талапта-

рын орындаудан үзілді-кесілді бас тартпады. Біздің талдау моделінде болжанған-

дай, қарсыласпен ымыраға келу үшін Чемберлен Германияға жарым-жартылай

концессия жасауға мүдделі болған.

ТҮЙІН

Жоғарыда аталған тарихи оқиғалар сигнал беру жөніндегі сегіз гипотезаны

тексеруге мүмкіндік береді. Бұл гипотезаларды растайтын айғақтар жеткілікті.

Британияның өз мойнына Чехословакия мен Польшаны қорғау міндеттемесін

алып, қауіп төндіруі Германияның оқиғалар барысына қатысты болжамдарына

әсер етпей қоймады. Протеженің қолдау тауып, батыл әрекет етуі салдарынан

қақтығыс ықтималдығы артатынын барлық мүдделі тараптар жақсы түсінді. Бри-

танияның концессия жасау туралы ұсыныстарын Германия сеніммен қабылдап,

одан қосымша жеңілдіктер жасауды талап етуге болады деген пайымға келген.

Британияның қарсыласына жария түрде қауіп төндіруіне мүдделі тараптар ерек-

ше мән берген. «Халық сенімін» ақтау гипотезасында болжанғандай, жария түрде

қауіп төндіруді қарсылас сеніммен қабылдайды.

Көріп отырғанымыздай, Германияның сыртқы саяси элитасы Британияның

іс-қимылдарын болжауда көптеген факторды ескерген. Қарсыластардың (Брита

ния,

Франция) тек бұрынғы әрекеттері ғана емес, сонымен қатар олардың әскери

әлеуеті де есепке алынды (Press, 2005). Дегенмен әскери факторларға басымдық

берілгенін растайтын айғақтар табылмады. Керісінше, құжаттық дәлелдер көр-

сеткендей, осындағы теориялық модельдерде қарастырылған барлық факторлар

қарсыластардың ой-пиғылы туралы қорытындыға негіз болуы мүмкін.

Hill (1974, p. 160).

Дипломатиялық коммуникацияға

статистикалық талдау

Бұл тарау дипломатиялық коммуникацияны статистикалық талдауға арнал-

ған. Мұнда біз сигнал беру гипотезалары мен халықаралық қатынастарға байла-

нысты бірқатар маңызды мәселені қарастырамыз. Құпия кездесулер мен келіс-

сөздер мемлекеттердің оқиғалар барысына қатысты болжамдарына елеулі ықпал

ететінін соңғы екі тараудан байқадық. Бұл жайтты қалыпты құбылыс деуге келе

ме? Ашық мәлімдеменің құпия айтылған сөзден басым түсетін кездері бола ма?

Одақтық қарым-қатынас пен мемлекеттің әлеуеті қойылатын талапқа қалай ық-

пал етеді? Мемлекет дипломатиялық сигнал мен материалдық факторды өзге

себеппен жасалған тұжырымды растау үшін ғана қолдана ма? Демек, мемлекет-

тің ниет-пиғылы туралы нақты тұжырым жасауға болатын басты факторлар бар

деуге бола ма? Осындай сұрақтарға жауап беру үшін біз дипломаттар мен мемле-

кет басшыларының ашық әрі құпия мәлімдемелері жөнінде бұрын-соңды болма-

ған деректер жинағын жасадық. Бұл мәліметтерді талдау барысында теориялық

модельдерге сай болжамдарды басшылыққа алдық.

ТАЛАП, ҰСЫНЫС ЖӘНЕ КЕПІЛДІККЕ ҚАТЫСТЫ ДЕРЕКТЕР

Сигнал беру гипотезаларын статистикалық талдауда еуропалық державалар-

дың 1900–1914 жылдар аралығында өзара қойған (Британия өкілдеріне белгі-

лі) барлық талап, ұсыныс, кепілдіктері туралы деректер жинақталды. Алдыңғы

тарауларда сипатталған тұжырымдар жөніндегі деректер жинағы сияқты, бұл

деректер де Британ империясының «Құпия жазбаларынан» алынды. Деректер

жинағына 955 таңдаулы мәлімдеме енгізілген. Бұл мәлімдемелердің 83%-ын

дипломаттар мен билік басындағылар қоғам назарынан тыс жасаған. Оның жар-

тысынан көбі ұсыныс пен кепілдік туралы болса, қалғандары – қарсы тарапқа

қауіп төндіру мен талап қою сипатындағы хабарламалар. Бір елге бірнеше қай-

тара қойған ұқсас талаптар мен кепілдіктер деректер жинағында бір рет қана

176

Эмпирикалық талдау

көрсетілген. Осы тарауға арқау болған деректердің қалай жиналғаны, олардың

деректер жинағында қалай белгіленгені туралы толық мәлімет Ә мен Б қосым-

шаларында берілген.

Аталған деректерді тұжырымдар туралы мәліметтермен ұштастырып, гипоте-

заларды тексеруге болады. Бұған дейінгі ізденістердің көбінде жария сигналдар-

ды зерттеуге ғана мән берілген. Ол зерттеулерде жария мәлімдемелер қарсылас

тараптың ұстанымынан шегінуіне ықпал ете ме деген сұрақ қана терең талданған.

Көп жағдайда мемлекет өзіне төнген қауіпке байланысты ұстанымынан шегінуге

мәжбүр болады деген пайым жасалады. Іс жүзінде мұндай жағдайды әдеттегі құ-

былыс деуге келмейді. Керісінше, мемлекет өзіне қойылған талаптарға көнуге мүд-

делі болмағанда, қарсыластың дипломатиялық амал-тәсілдер арқылы төндірген

қаупін сеніммен қабылдайды. Сондықтан бұл тарауда жасалған мәлімдемелердің

қарсы тарап тұжырымдарына тигізген тікелей ықпалын қарастырамыз.

9.1-сызбада көрсетілгендей, жиналған деректерге сүйеніп, басқа кезеңдермен са-

лыстырғанда, ХХ ғасырдың бастапқы жылдарында маңызды дипломатиялық оқи-

ғалар аз болған деген қорытындыға келеміз. Державалар жыл сайын тек бірнеше та-

лаптар мен ұсыныстар жасап отырды. 1905 жылғы бірінші Марокко дағдарысынан

кейін жағдай күрт өзгерді. Бұл оқиға Еуропа дипломаттарына қатты әсер етті. Сол

сәттен бастап, Бірінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейінгі кезеңде дипломатия-

лық іс-қимыл ерекше қарқын алды. Дағдарыс жағдайындағы келіссөздер, дипло-

матиялық амал-тәсілдер, одақтар ықпалдастығы, мемлекеттердің бірлескен жария

мәлімдемелері, құпия конференциялар сол кездің қалыпты құбылысына айналды.

Сол кезеңде дипломатия саласында асқан белсенділік танытқан ел –

Германия. Ол өзін басқа державалар саясатының нәтижесінде оқшау қалған мем-

лекет санаған. Германияның дипломатиялық амал-тәсілі қарсы тарапқа тек қауіп

төндіруді ғана емес, сонымен қатар болашақ одақтасына ұсыныстар жасау сияқты

әрекеттерді де қамтыған. Германия әсіресе Британиямен тығыз байланыс орна-

туға көп көңіл бөлген. Мұны 9.2–9.3-сызбалардан көруге болады. Германиядан

айналасындағы елдерге бағытталған жуан көрсеткілер (сызбаны қараңыз) оның

сол мемлекеттерге жиі қауіп-қатер төндіргенін, ұсыныстар жасағанын білдіреді.

Көрсетілген елдердің ішінде Германияның Ресей және Австро-Венгриямен қа-

рым-қатынасы шиеленіске толы болды. Осы кезеңде қойылған барлық талаптар-

дың кемінде төрттен бірі аталған державалар арасындағы қарым-қатынастарға

байланысты. Әрине, бір одаққа кірген елдер өз мүдделеріне қатысты мәселелер

бойынша өзара келіссөздер жүргізген. Британия өкілдерінің тұжырымдарына

сай, тығыз байланыста болған (мүдделері сәйкес) елдер бір-біріне көп талап қой-

маған әрі жиі ұсыныс та жасамаған.

Осы тараудағы гипотезаларды тексеру үшін қолданылған деректер жаңа теорияларды ұсыну үшін жиналма-

ған. 1854–1899 жылдар аралығын қамтитын тұжырымдар жөніндегі деректер жинағы алдыңғы тарауларда

сипатталған модельдер мен гипотезаларды ұсыну үшін қолданылған. 1900‒1914 жылдар аралығындағы тұ-

жырымдар туралы деректер, сондай-ақ қауіп-қатерлер, ұсыныстар мен кепілдіктер жөніндегі деректер гипо-

тезаларды тексеру барысында пайдаланылды.

Дипломатиялық коммуникацияға статистикалық талдау

177

9.1-сызба. Дипломатиялық талаптар мен ұсыныстар (1990–1914 жж.)

Ескерту. Бұл деректер Британиядан басқа еуропалық державалардың қауіпсіздік-

ке байланысты талаптары мен ұсыныстарын қамтиды. Дереккөз. «Құпия жазбалар»,

1900 жылдан 1914 жылдың шілдесіне дейінгі аралық. Деректер жинағына статус-квоны өз-

герту не сақтау жөніндегі ұсыныстар енгізілген. Мұндағы талап дегеніміз – қарсы тарап-

тың мүдделеріне қайшы келетін ұсыныс; ұсыныс – қарсы тараптың мүдделеріне, қалауына

сай мәлімдеме.

9.2-сызба. Өзара дипломатиялық талаптар

Ескерту.

Сызбадағы көрсеткілердің қалыңдығы сол кезеңде қойылған талаптардың

жиілігіне байланысты.

Бұл деректер Британиядан басқа еуропалық державалардың қа-

уіпсіздікке байланысты талаптары мен ұсыныстарын қамтиды. Дереккөз. «Құпия жазба-

лар», 1900 жылдан 1914 жылдың шілдесіне дейінгі аралық. Деректер жинағына статус-кво-

ны өзгерту не сақтау жөніндегі ұсыныстар енгізілген. Мұндағы талап дегеніміз – қарсы

тараптың мүдделеріне қайшы келетін ұсыныс.

9.2-сызбадағы ең жоғарғы жуан көрсеткіге қарап, Ресей мен Британия

мүдделерінің сәйкес келмегенін аңғаруға болады.

178

Эмпирикалық талдау

Бұл деректер дипломатиялық мәлімдемелердің әдетте шетел державаларының

ресми лауазымды тұлғаларының ой-тұжырымына ықпал ететінін көрсетеді.

9.3-сызба. Өзара дипломатиялық талаптар

Ескерту. Сызбадағы көрсеткілердің қалыңдығы сол кезеңде қойылған талаптардың

жиілігіне байланысты. Бұл деректер Британиядан басқа еуропалық державалардың қа

уіпсіздікке байланысты талаптары мен ұсыныстарын қамтиды. Дереккөз. «Құпия жазбалар»,

1900 жылдан 1914 жылдың шілдесіне дейінгі аралық. Деректер жинағына статус-квоны өз

герту не сақтау жөніндегі ұсыныстар енгізілген. Мұндағы талап дегеніміз – қарсы тараптың

мүдделеріне қайшы келетін ұсыныс.

Құжаттық айғақтарға сай, құпия түрде жасалған ұсыныстар мен төндірілген

қауіптердің төрттен үш бөлігі – қарсы тарап сеніммен қабылдаған мәлімдемелер.

Бұларға осындай анықтама беруге негіз болған – тиісті мәлімдеме жасалғаннан

кейін дипломаттардың немесе мемлекет басшыларының ой-тұжырым, іс-әрекет,

жоспарларының өзгергенін растайтын құжаттық дәлелдер.

Сонымен, әдетте құ-

пия жасалған мәлімдемелерге шетел үкіметтерінің өкілдері ерекше мән береді

және оған күмән келтірмейді деуге негіз бар.

Соған қарамастан, қарсы тарап өкілдері аталған мәлімдемелерді бірден сеніп

қабылдайды деуге болмайды. Алтыншы тараудағы талдау көрсеткендей, Британия

өкілдерінің пайымдауынша, бір елдің басқа бір елге әлдеқайда тығыз байланыс

орнатуға ұсыныс жасауы оның үшінші бір мемлекетке қарсы агрессиялық

жоспарынан хабар береді. Сонда да ұсыныс жасаған мемлекеттің өз ұстанымынан

шегінуге дайынмын деген мәлімдемелерін қарсы тарап сеніммен қабылдаған.

Мұндай жағдайда Британия өкілдері ұсыныс жасаған мемлекет өз ұсынысын

шын мәнінде іске асыруға дайын деп пайымдаған.

Осы сандарды есептеу үшін деректер жинағында «Сендіретін мәлімдеме» деген айнымалы шама қолда-

нылған. Мұндағы ұсыныстың қарсы тарап өкілдерінің ой-тұжырымдарына ықпал еткенін растайтын ай-

ғақ – қарсы тарап жасалған ұсынысты қабылдаса, сигнал беруші мемлекеттің (ұсыныс жасаған ел) өз ұсы-

нысына сай ұстанымынан шегінуі/қарсы тарапқа жеңілдіктер жасауы ықтимал деген болжамдар не шартты

мәлімдемелер.

Дипломатиялық коммуникацияға статистикалық талдау

179

9.4-сызба. Қауіп-қатер мен ұсыныстан туындаған тұжырымдар

Ескерту. Мәлімдемелерді «ой-тұжырымдарға, болжамдарға ықпал етті» деп белгілеуге

негіз болған себеп – тиісті мәлімдеме жасалғаннан кейін дипломаттардың не мемлекет бас

шыларының ой-тұжырымдарының, іс-әрекеттерінің, жоспарларының өзгергенін растай-

тын құжаттық дәлелдердің («Құпия жазбаларда») болуы. Осы сандарды есептеу үшін де-

ректер жинағында «Сенім туғызған мәлімдеме» деген айнымалы шама қолданылған.

9.4-сызбадан байқағанымыздай, құпия қауіп төндіруге қарағанда, жария

қауіп төндіру нәтижесінде жасалған оң тұжырымдар саны 89%-дан әлдеқайда

көп (Британия өкілдерінің тұжырымдары). 7.1-гипотеза болжамына сай, құпия

және жария қауіп төндірудің ықпалы арасындағы бұл айырмашылық анық, яғни

статистикалық маңызы (0,01 деңгейінде) бар.

Енді жоғарыда сипатталған төрт сигнал беру механизмінен туындаған гипоте-

заларды растайтын дәлелдерді қарастырайық. Содан кейін біз жария және құпия

қауіп төндіру мен ұсыныс жасау арасындағы айырмашылықтарды талдаймыз. Та-

раудың соңғы бөлімінде дипломатиялық іс-қимылды мұқият бақылау негізінде

жасалған тұжырымдар дербес ақпарат көзі болып санала ма деген сұраққа жауап

беруге тырысамыз.

ТАЛАП АУҚЫМЫ

Мемлекеттің қарсы тарапқа жасаған ұсыныстарынан (ымыраға келу немесе

жеңілдіктер жасау туралы) көптеген тұжырым шығаруға болады. Дегенмен та-

лаптар ауқымын айқындау механизмін статистикалық тұрғыдан талдау қиынға

соқты. Бір жағынан, 3.1-гипотезада болжанғандай, құпия ұсыныс жасаған немесе

қауіп төндірген мемлекеттің ниет-пиғылын қарсы тарап сеніммен қабылдайды.

Мұны 9.4-сызбадағы көрсеткіштерден аңғаруға болады. Алайда, екінші жағы-

нан, талаптар ауқымы ұлғайған кезде төнген қауіпке деген сенім артатынын бол-

жайтын 3.2-гипотезаны тексеру мүмкін болмады. Нақты бір талап қойылған не

180

Эмпирикалық талдау

ұсыныс жасалған кез келген жағдайда, бұл болмағанда басқа қандай ұсыныс/та-

лап жасалатын еді деген шартты сұраққа жауап беру қиын. Осы гипотезаға сай

айғақтар алдыңғы тарауда жасалған сапалық талдау нәтижелеріне негізделген.

3.3-гипотезаға сәйкес, қарсы тарап жартылай концессия жасауға келіскен

мемлекет өз ұстанымынан тағы да шегінуге дайын деген пайымға келеді. Бұл ги-

потезаны да тексеру оңай болмады: жартылай концессиялардың барлығын жүйе-

лі түрде бөліп көрсету мүмкін емес. Айта кетерлігі, 1900–1914 жылдар аралығын-

дағы деректердің ішінде аталған гипотеза болжамын растайтын нақты мысалдар

аз. Іс жүзінде мемлекеттер өз қарсыластары мен одақтастарын қосымша концес-

сиялар жасауға жиі мәжбүрлемейтін сияқты; сондықтан жаңа концессиялар жа-

сауды талап етсе, қарсы тарап не істейтін еді деген сұраққа аса көп көңіл бөліне

бермейді. Қалай болғанда да, дипломаттар осы сұраққа қатысты ойларын әдетте

құжат бетіне түсірмейтін көрінеді. Алайда мұны жоғарыдағы гипотезаны жоққа

шығаратын жайт деуге негіз жоқ. Жалпы алғанда, бұл мәселе қосымша зерттеу

жүргізуді қажет етеді.

Осындай қорытындыға жетелеген мысалдар 3.4-гипотезаны алдын ала тексе-

ріп көруге мүмкіндік береді. Бұл гипотезаға сай болжам: ұсыныс жасаған мем-

лекет ұсыныс жасалған мемлекеттен әлдеқайда қуатты болса, қарсы тарапқа қо-

сымша жеңілдіктер жасамайды. Керісінше, ұсыныс жасаушы мемлекеттің әлеуеті

төмен болса, онда ол соғыстың алдын алу үшін қарсы тарапқа қосымша концессия

жасауға дайын болады. 1900–1914 жылдар аралығында құпия түрде концессия

жасалғаннан кейін мүдделі тараптардың жоғарыдағыдай қорытындыға келгенін

растайтын 14 нақты мысал бар.

Аз да болса, сол мысалдардың негізінде жасалған болжамдардың статисти-

калық тұрғыда маңызды екенін 9.1-кестеден байқауға болады.

Ұсыныс жасаған

мемлекеттің әлеуеті ұсыныс жасалған мемлекет әлеуетінен 1,25 есе артық болса,

бақылаушылардың жасаған тұжырымы бойынша, ондайда ұсыныс жасаған мем-

лекет қарсы тарапқа қосымша жеңілдіктер жасамайды. Сол сияқты, екінші бол-

жамға сай, көбіне бақылаушылар ұсыныс жасаған әлеуеті төмен мемлекет болса,

олар қосымша жеңілдіктер жасайды деген қорытындыға келіп отырған. Жоғарыда

аталған болжамдар Пирсонның хи-квадрат критерийінде қолданылатын қалыпты

маңыздылық деңгейіне сай келеді. Сонымен, 3.4-гипотезаны растайтын деректер

бар деуге болады.

9.1-кесте. Мемлекеттің қосымша концессиялар жасау ықтималдығы

Тұжырым Ұсыныс жасаған тараптың қарсы тараппен

салыстырғандағы әлеуеті (пайызға шаққанда):

>75% 75%-дан 125% >125%

Мемлекет өз ұстанымынан тағы

да шегінбейді

0 0 3

Мемлекеттердің әскери әлеуетін салыстыру үшін қолданылған жиынтық өлшем бірлігі – Мемлекет әлеуеті-

нің жиынтық индексі (ағыл. Composite Index of National Capability) ұпайлары. Дереккөз: соғыс факторлары

дерекқоры, Eugene бағдарламасы (Bennett and Stam, 2000).

Дипломатиялық коммуникацияға статистикалық талдау

181

Мемлекеттің өз ұстанымынан

тағы да шегінуі әбден ықтимал

4 5 2

Пирсон ꭓ

= 7 Ықтималдық = 0,032

Ескерту. Мемлекеттердің әскери әлеуетін салыстыру үшін қолданылған жиынтық

өлшем бірлігі – Мемлекет әлеуетінің жиынтық индексі (ағыл. Composite Index of National

Capability) ұпайлары. Бұл индекс жалпы халық саны, қалалық жерлердегі халық саны,

темір және болат өндірісі, энергия тұтыну, әскери шығындар мен әскерилер саны сияқты

көрсеткіштерді қамтиды. Дереккөз. Соғыс факторлары дерекқоры, 4.0-нұсқа.

ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫ БҰЗУ ҚАУПІН ТӨНДІРУ

Төртінші тарауда атап өткеніміздей, бір мемлекеттің өзге елге қауіп төндіруі

екіжақты қатынастардың бұзылуына әкеп соқтыруы мүмкін, сондықтан тараптар

шығынсыз сигналдарға да мән береді. Қауіп төнген мемлекет өз әлеуетін артты-

руға ден қоюы ықтимал, сондықтан әлеуеті төмен мемлекеттердің өзгелерге қауіп

төндіруіне қарсыластар ерекше мән береді (4.1-гипотеза). Бұған қоса, қауіп төн-

ген мемлекеттің өз сыртқы саяси бағытын өзгертуі қауіп төндірген елдің мүдде-

сіне нұқсан келтіруі мүмкін. Сондықтан мемлекеттер арасындағы қарым-қатынас

неғұрлым тығыз болса, қауіп төндірген мемлекеттің ниет-пиғылы туралы тұжы-

рымдар соғұрлым тез өзгеруі ықтимал (4.2-гипотеза).

Акторлардың бір-бірі туралы тұжырымдарының қаншалықты өзгергенін нақ-

ты анықтап көрсету қиын. Сондықтан біз тұжырымдардың өзгеруін жасырын

(латентті) айнымалы мән деп алып, оның өзгеруін бақылаушылардың жасаған

болжамдарынан, ой-пайымдарынан анықтаймыз. Тиісті тұжырым жасалған-жа-

салмағанын болжау үшін логит-моделін қолданған дұрыс.

Аталған гипотезаларды тексеру үшін Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңын-

дағы бес еуропалық державаның бағытталған диадалары (қос мемлекет) көрсе-

тілген деректер жинағы қолданылды. Біз сол кезеңдегі дипломатиялық сигнал

берудің қарқынды сипатын көрсету үшін бағытталған-диада-күн талдау бірлігін

пайдаландық. Регрессиялық талдаудағы тәуелді мән – «Агрессиялық пиғыл ту-

ралы тұжырым». Британия өкілдері А мемлекетінің В мемлекетіне қарсы агрес-

сиялық әрекеттерге баруы ықтимал деп тұжырымдаған кезде, бұл көрсеткіштің

мәні – 1, ал агрессиялық пиғылдары болмағанда 0 деп белгіленді. Егер агрессия-

лық пиғыл туралы тұжырым жасауға қандай да бір дипломатиялық немесе әскери

әрекет себеп болса, онда деректер жинағында сол әрекет болған күн көрсетілген.

Деректер Британия өкілдерінің басқа державаларға қатысты тұжырымдары ту-

ралы болғандықтан, біз Британия А мемлекеті ретінде көрсетілген диадаларды

талдаудан алып тастадық.

Ұсынылған гипотезаларды тексеру үшін бірнеше тәуелсіз айнымалы мән қол-

данылды, мысалы «Құпия қауіп-қатер». А мемлекеті В мемлекетіне дәл сол күні

құпия түрде қауіп төндірсе немесе Британия өкілдері сондай қауіп төндірілді деп

тұжырымдаса, бұл көрсеткіш мәні – 1, ал қауіп болмаған жағдайда, оның мәні 0

деп белгіленген. Егер бірнеше рет ұқсас қауіп-қатер төндірілсе, онда деректер

182

Эмпирикалық талдау

жинағына алғашқы жайт қана енгізілді. «Әлеуеттер үлесі» (Capability Share) –

диададағы А мемлекетінің әлеуеті. Оған қатысты өлшем бірлігі – Мемлекет

әлеуетінің жиынтық индексі (Composite Index of National Capability) ұпайлары,

дереккөзі – Соғыс факторларының дерекқоры. «Сәйкестік ұпайы» (S-Score) –

диада мүшелері (одақтастар) арасындағы қатынастардың жақындығы.

«Жария

қауіп төндіру» көрсеткіші: сол күні ашық қауіп төндірілген болса, бұл көрсеткіш

мәні – 1, ал басқа жағдайларда 0 деп белгіленді.

Кейбір модельдерде зерттеушілер жиі қолданатын айнымалы тексеру мәндері

бар. Мысалы, «Қос демократия» – диададағы екі ел де демократиялық мемлекет

болса, бұл көрсеткіш мәні – 1, ал керісінше болған жағдайда 0 болып белгілен-

ді. «Демократия» – А мемлекеті демократиялық мемлекет болған жағдайда, бұл

көрсеткіштің мәні – 1, ал керісінше жағдайда 0 деп белгіленген. Мемлекеттерге

қатысты тағы бір бинарлық айнымалы мән: А мемлекеті еуропалық держава бол-

са – 1, болмаса – 0. Кейбір модельдерде «Өзге тарапқа ұсыныс жасау» деген айны-

малы мән бар. Оның сипаттамасы келесі бөлімде берілген.

Модельдер логит-функциялары көмегімен талданды. Біздің модельде қолда-

нылған диадалық мерзімді талдау әдісі Бек, Кац, Такер (Beck, Katz and Tucker,

1998), Картер мен Синьорино (Carter and Signorino, 2010) еңбектерінде сипат-

талған. 4.1 және 4.2-гипотезаны тексеру үшін үшжақты өзара ықпалдастыққа

қатысты болжамдар жасалды. 9.2-кестеде көрсетілген 1-модельде «Құпия қауіп-

қатер», «Әлеуеттер үлесі» және «Сәйкестік ұпайы» деген айнымалы мәндер

өзара ықпалдасқан. Бұл агрессияға қатысты пайымдардың қауіп төндіруге байла-

нысты болған-болмағанын көруге мүмкіндік береді. Осыған байланысты төмен-

дегі кестеде көрсетілген коэффициенттерге түсініктеме бермейміз. Оның орнына

шектеулі болжам ықтималдығын талдайтынымызды атап өткен жөн.

9.2-кесте. Агрессияға қатысты тұжырымдарға себепші факторлар

Айнымалы мән 1-модель 2-модель 3-модель

Құпия қауіп-қатер 4,3

(9,6)

6,9***

(0,5)

Қауіп-қатер төндіру 0,1

(8,4)

Әлеуеттер үлесі 1,7

(6,1)

0,7

(6,2)

1,3

(0,8)

Сәйкестік ұпайы −3,9

(3,9)

−5,0

(4,1)

−3,1***

(0,8)

(Құпия) қауіп-қатер* әлеует −17,5

(18,8)

−8,1

(16,2)

(Құпия) қауіп-қатер* сәйкестік

ұпайы

8,2

(11,6)

13,0

(10,0)

Signorino and Ritter (1999).

Дипломатиялық коммуникацияға статистикалық талдау

183

Сәйкестік ұпайы * әлеует

−0,9

(6,9)

−0,5

(7,2)

Құпия қауіп-қатер* сәйкестік

ұпайы * әлеует

14,8

(22,7)

3,8

(19,3)

Жария қауіп-қатер 7,7***

(0,6)

1,0

(0,8)

7,6***

(0,5)

Өзге тарапқа ұсыныс 1,6***

(0,3)

1,6***

(0,3)

1,6***

(0,3)

Тексеру мәндері

Қос демократия −0,6**

(0,2)

−0,5

(0,3)

Австрия (бинарлық мән) 0,3

(0,5)

Германия (бинарлық мән) −0,2

(0,3)

Ресей (бинарлық мән)

−0,2

(0,3)

*** p <0,001; ** p <0,01; * p <0,05 – бағытталған диадаларға сай кластерлерге

топтастырылған робастық стандартты қателер. Ауытқып отыратын үшінші дәрежелі

көпмүшелердің болжалды мәндері алынып тасталды.

Бағытталған диадалардың кластерлерге бірігуін ескеру үшін робастық стан-

дартты (ортаквадраттық) қателер есептелген. Бұл бағытталған диадалар ішіндегі

деректердің өзара тәуелді болуы ықтимал екенін білдіреді.

Қарсыластың әлеуеті неғұрлым жоғары болса, бақылаушылар әдетте оның басқа

бір елге қарсы агрессиялық пиғылы бар деп пайымдайды. 9.2-сызбадағы 1-модельге

назар аударыңыз: қарсыластың әлеуеті диада әлеуетінің 40%-нан 60%-на дейін өс-

кен кезде, сол күні қарсыластың агрессиялық жоспары бар деген тұжырымға келу

ықтималдығы 22%-ға артады. Мұны 9.5-сызбадағы оң жақ оське қарай бағытталған

төменгі сызықтан көруге болады.

Мұнда берілген барлық нәтижелерді 9.2-кестеде

көрсетілген модель сипаттамаларына сай әрі сенімді деуге болады.

4.1-гипотеза болжамының расталғанын 9.5-сызбаның жоғары жағындағы тө-

менге бағытталған сызықтан байқауға болады: қарсылас қандай да бір қауіп төн-

дірген кезде, мемлекеттің әлеуеті жағдайға кері әсерін тигізеді. Қауіп-қатер төнді-

ретін әлсіз қарсыластың тәуекелі де жоғары, сондықтан ол неғұрлым көп ақпарат

жеткізуге мүдделі болады. Нәтижесінде қауіп-қатер төндіруші мемлекет әлеуе-

тінің артуы құпия қауіп-қатер төндіруден қандай да бір сенімді тұжырым жасау

ықтималдығын азайтады. Қарсыластың әлеуеті диада әлеуетінің 20%-нан 80%-на

дейін өскен кезде, тиісті тұжырымға келу ықтималдығы 96%-дан 55%-ға азаяды.

Бұл болжамдар статистикалық тұрғыда маңызды (p <0,001).

Осы тарауда сөз болған аз ықпал ететін факторлар дельта әдісі арқылы есептелген, ол үшін басқа айнымалы

мәндердің медианалық көрсеткіштері сақталған.

184

Эмпирикалық талдау

9.5-сызба. Құпия қауіп төндіру және мемлекеттердің салыстырмалы әлеуеті

Ескерту. Сызбада 9.2-кестедегі 1-модельден алынған болжалды ықтималдықтар

сипатталған. Британия өкілдері («Құпия жазбаларға» сай) бір мемлекеттің (Сигнал беруші)

екінші мемлекетке қарсы агрессиялық әрекеттерге баруы ықтимал деп тұжырымдаған

кезде, деректер жинағында сол агрессиялық пиғыл туралы тұжырым жасалған күн

(бағытталған-диада-күн) көрсетілген. Мемлекеттердің әскери әлеуетін салыстыру үшін

қолданылған жиынтық өлшем бірлігі – Мемлекет әлеуетінің жиынтық индексі (Composite

Index of National Capability) ұпайлары. Бұл индекс жалпы халық саны, қалалық жерлерде

гі халық саны, темір және болат өндірісі, энергия тұтыну, әскери шығындар мен әскерилер

саны сияқты көрсеткіштерді қамтиды. Дереккөз. Соғыс факторлары дерекқоры, 4.0-нұсқа.

Күш-қуаты мол ел өзінен әлсіз елге қауіп төндірген кейбір жағдайда Ныса-

наның Сигнал берушіге қатысты болжамдарының өзгергенін растайтын құжат-

тық дәлелдер табылмады. Мысалы, 1905 жылғы Марокко дағдарысы кезінде

Германия елшісі: «Франция министрі Марокко сұлтанына қарсы әскери күш қол-

данамыз деп сес көрсетуін қоймаса, неміс әскері француз шекарасын кесіп өте-

ді», – деген. Алайда мұндай қауіптің Франция мен Британияның Германия ниет-

пиғылы туралы болжамдарына ықпал еткенін растайтын құжаттық дәлелдер

жоқтың қасы.

Төртінші тараудағы талдауға сәйкес, қауіп төндіруге әдетте қуатты

мемлекеттер ниетті болады, сондықтан олардың сес көрсетуі бақылаушыларға

аса ықпал етпейді. Керісінше, 1903 жылы қарсы тарапқа қарағанда әлеуеті тө-

мен болған Франция Британияға Нигерия шекарасына қатысты талап қойғанда,

Британия өкілдері Францияның өз дегеніне жету үшін табандылық танытатынына

сенді.

Францияның пайдасына шешілген бұл даулы мәселенің соңы 1904 жылы

Ағылшын-француз келісіміне (Антанта) қол қоюмен аяқталды.

Gooch and Temperley (1979, v. 3, p. 95).

Gooch and Temperley (1979, v. 2, p. 305).

Дипломатиялық коммуникацияға статистикалық талдау

185

4.2-гипотезада расталды. Қауіп төнбегенде Сәйкестік ұпайының орташа ариф-

метикалық мәннен бір стандарттық ауытқу шамасына өсуі тиісті тұжырымға келу

ықтималдығын 35%-ға азайтады. Мұны 9.6-сызбадағы төменге бағытталған сы-

зықтан көруге болады. Алайда қауіп-қатер төнген кездегі жағдай мүлдем басқа.

Осы кезеңдегі еуропалық державалардың Сәйкестік ұпайлары 0,6–1 аралығында.

Одақтастардың мүдделері жақын болмаған жағдайда, қауіп төнгеннен кейін тиіс-

ті тұжырым жасау ықтималдығы небәрі 40% болады. Керісінше, одақтастардың

мүдделері неғұрлым жақын болғанда, бақылаушылар қауіп төндірген мемлекет-

тің сигналдарын әдетте сеніммен қабылдайды. Бұл болжамдар статистикалық

тұрғыда маңызды (p <0,001). Сонымен, модель болжап көрсеткендей, мемлекет-

тердің қарым-қатынастары неғұрлым жақсы болса, қауіп төндіруші мемлекеттің

сигналдарын қарсы тарап соғұрлым сеніп қабылдайды.

9.6-сызба. Құпия қауіп-қатерлер мен одақтастар арасындағы байланыстар

Ескерту. Сызбада 9.2-кестедегі 1-модельден алынған болжалды ықтималдықтар сипат-

талған. Британия өкілдері («Құпия жазбаларға» сай) бір мемлекеттің (Сигнал беруші) екін-

ші мемлекетке қарсы агрессиялық әрекеттерге баруы ықтимал деп тұжырымдаған кезде,

деректер жинағында сол агрессиялық пиғыл туралы тұжырым жасалған күн (бағытталған-

диада-күн) көрсетілген. Одақтастар мүдделерінің ұқсастығын анықтау үшін қолданылған

өлшем бірлігі – «Сәйкестік ұпайы» (S-Score) (Signorino and Ritter, 1999).

Құпия ұсыныстардың үштен екісі мүдделі тараптардың тұжырымдары мен

болжамдарына ықпал еткенін растайтын құжаттық дәлелдер бола тұра, қолда

бар деректер 4.4-гипотезаны толықтай растай алмады. Қақтығысқа әзірлік

шараларының нәтижелі болуына көптеген фактор әсер ететіндіктен, бұл гипотеза

4.3-гипотезаға сай, қауіпті іске асыру шығындары өзгермейді десек, қарсылас төндірген қауіп қатерлі болған

сайын, өзге тарап оны соғұрлым сеніп қабылдайды. Қауіп ауқымы (ауырлығы) мен шығындар өзара тығыз

байланысты, сондықтан оларды бір-бірінен ажырату қиынға соғады.

186

Эмпирикалық талдау

болжамын толық талдау мүмкін болмады. Бұл мәселе қосымша зерттеуді қажет

етеді. Әсіресе бір тараптың басқа тарапқа жасайтын ұсынысы (атап айтқанда,

ұсыныс түрі) сол ұсыныстың сенімділігіне қалай ықпал етеді деген сұрақты

жан-жақты қарастыру керек.

ПРОТЕЖЕНІ ЫНТАЛАНДЫРУ

Деректер жинағында бір мемлекеттің протежеге анық қолдау білдірген немесе

оны басқа мемлекеттен қорғау мақсатында құпия түрде қауіп төндірген 36 оқиға

тіркелген. Бұл жағдайлардың 94%-нан астамында қолдау тапқан протеже әлде-

қайда батыл әрекет етеді деген болжамдар жасалғанын растайтын құжаттық дә-

лелдер бар. Осылайша 5.1-гипотеза толық расталды.

Тіркелген әрбір жағдайды ортақ бір стандартқа сай талдау мүмкін болмады,

соған қарамастан, протежеге дипломатиялық қолдау көрсетілген кезде мүдделі

тараптар аталған оқиға қақтығыс ықтималдығын арттырады деп тұжырымдайды

деген 5.2-гипотеза болжамын да растайтын деректер табылды. Протежеге қолдау

көрсету, соның ішінде жоғарыда сипатталған жағдайларда соғыс ықтималдығын

арттыратыны анық.

9.3-кесте. Мүдделер сәйкестігі және құпия дипломатияның ықпалы

Қорғаушы/Протеже

мүдделері тығыз

байланысты (Сәйкестік

ұпайы жоғары)

Қорғаушы/Протеже

мүдделері сәйкес емес

(Сәйкестік ұпайы төмен)

Құпия қолдау көрсету

бақылаушы тұжырымдарына

ықпал етеді

89%

17 оқиға

47%

8 оқиға

Құпия қолдау көрсету

бақылаушы тұжырымдарына

ықпал етпейді

11%

2 оқиға

53%

9 оқиға

N = 36 Пирсон ꭓ

= 6 Ықтималдық = 0,01

Ескерту. Мүдделі тараптардың тұжырымдарына, әрекеттеріне, жоспарларына ықпал

еткен деп белгіленген мәлімдемелерді растайтын құжаттар бар («Құпия жазбаларда»).

Мүдделер сәйкестігін анықтау үшін қолданылған өлшем бірлігі – Сәйкестік ұпайлары

(S-Score) (Signorino and Ritter, 1999).

Сонымен, қолда бар деректерге сүйеніп, 6-тарауда талданған, 5.1 және 5.2-ги-

потезада сипатталған стратегиялық ықпалдастық механизмін халықаралық сая-

си жүйенің маңызды элементі деуге негіз бар.

Қарсы тарапты көндіру, мәжбүрлеу, өз мүдделерін күшпен таңу үшін құрылған одақтар соғыс ықтималдығын

арттырады деген зерттеу: Benson (2011). Одақ түрлері мен соғыс ықтималдығы арасындағы байланыс мәсе-

лесіне арналған мына еңбектерді қараңыз: Gibler (2000), Gibler and Vasquez (1998), Colaresi and Thompson

(2005), Leeds et al. (2002), Leeds (2003), Levy (1981), Maoz (2000), Morrow (1994), Siverson and Tennefoss

(1984), Smith (1996).

Дипломатиялық коммуникацияға статистикалық талдау

187

5.3-гипотезаға сәйкес, қолдау көрсету мақсатында төндірілген қауіп пен

жасалған ұсыныстардың сенімділігі Үшінші тарап пен Протеже мүдделерінің ба-

рынша жақын болуына ықпал етеді. Бір ел басқа елге қолдау көрсетемін деп мә-

лімдеме жасамаған күннің өзінде екі елдің мүддесі жақын болса, бақылаушылар

оларды бір-біріне қолдау көрсетеді деп пайымдайды. Ал енді мәлімдеме жасал-

ғанға дейінгі және кейінгі кезеңде бақылаушылардың пайымдары қандай бола-

тынын қарастырайық.

Біздің талдау моделіндегі категориялық тәуелді айнымалы мәндерге сай тір-

келген 36 дерек көпөлшемді регрессиялық талдау жүргізуге жеткіліксіз болғаны-

мен, 5.3-гипотезаны толық растайтын деректер жеткілікті. 9.3-кестеде сенімділік

факторының мүдделер сәйкестігіне қалай ықпал ететіні көрсетілген. Мұндағы

Үшінші тарап пен Протеже арасындағы мүдделер сәйкестігін анықтау үшін қол-

данылған өлшем бірлігі – Сәйкестік ұпайы (S-Score). Сәйкестік ұпайы жоғары

(> 0,9), яғни мүдделер айтарлықтай жақын болғанда, Үшінші тарап құпия түрде

жасайтын мәлімдемелердің шамамен 90%-ы бақылаушылар болжамына ықпал

етеді. Сәйкестік ұпайы (<0,9) төмен болғанда, құжаттық дәлелдерге сай, қауіп

төндіру сипатындағы мәлімдемелердің 50%-ы ғана бақылаушылар болжамына

ықпал етеді. Бұл айырмашылық статистикалық тұрғыда 0,01 деңгейінде маңызды.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ АМАЛ-ТӘСІЛДЕР

Алтыншы тараудан белгілі болғандай, бір елдің басқа бір елмен тығыз бай-

ланыс орнату мақсатындағы дипломатиялық амал-тәсілдерін мұқият бақылаған

өзге мемлекеттер бірнеше маңызды тұжырым жасайды. Бір жағынан, қайсыбір ел-

дің өзге мемлекетпен қарым-қатынасты жақсарту жөніндегі мәлімдемелері әдетте

сенуге лайық. Ондай мәлімдемелер ұсыныс жасаған елдің болашақ одақтасына

жеңілдіктер жасауға, оның пайдасына өз ұстанымынан шегінуге мүдделі екенін

аңғартады (6.1-гипотеза). Екінші жағынан, ұсынысты қабылдаған мемлекет пен

бақылаушылар мынадай үш түрлі қорытынды жасауы мүмкін: ұсыныс жасаған

мемлекет үшінші бір мемлекетпен қақтығысқа әзірленуде (6.2-гипотеза); ұсыныс

жасаған мемлекет өзіне үшінші бір мемлекет қақтығыс жасайды деп күтуде; не-

месе ұсыныс жасаған мемлекет болашақ одақтасының үшінші бір мемлекетпен

тығыз қарым-қатынас орнатуын қаламайды (6.3-гипотеза).

Қолда бар деректер осындай болжамдарды растайды. Мемлекеттің өзге мем-

лекетке төмендегідей ұсыныстар жасаған мәлімдемелері дипломатиялық амал-

тәсілдер деп белгіленген: а) келіспеушілікті реттеу немесе түйткілді мәселелерге

қатысты қарым-қатынасты жақсарту үшін ресми келісімге келу; ә) өзара даулы

мәселеге қатысты (мысалы, аумақтық талаптар) ұстанымынан шегіну, талабынан

бас тарту; б) үшінші мемлекет агрессиясына бірлесе қарсы тұру. Осындай жағдай-

лар тіркелген деректердің төрттен үш бөлігінде Британия өкілдері ұсыныстарды

сеніп қабылдаған. Күткеніміздей, мемлекеттердің мұндай мәлімдемелер жасауына

қандай да бір маңызды жайт себеп болады (6.1-гипотеза расталды). Диплома-

тиялық амал-тәсілдің 10%-ы ұсыныс жасаған мемлекет үшінші бір мемлекетпен

188

Эмпирикалық талдау

қақтығысқа әзірленуде,

ал 4%-ы ұсыныс жасаған мемлекет болашақ одақтасы-

ның үшінші бір мемлекетпен тығыз қарым-қатынас орнатуын қаламайды деген

қорытындыға жетелеген. Бұл қорытындылар 6.2 мен 6.3-гипотеза болжамдарын

растайды. Дегенмен мұндай қорытындылар барлық жағдайда жасалмаған.

9.2-кестеде көрсетілген регрессиялық талдауға оралсақ, дипломатиялық амал-

тәсілдің өзге ел ниет-пиғылын болжауға тигізетін ықпалы зор екенін көреміз.

Мұны 9.7-сызбадан байқауға болады. А мемлекеті жоғарыда аталған үш шарт-

тың біреуіне сай дипломатиялық әрекетке барса, онда біздің талдауымыздағы

«Өзге тарапқа ұсыныс жасау» айнымалы мәні –1, әйтпесе 0 деп белгіленді. Дип-

ломатиялық ұсыныс жасалған күні ұсыныс жасаған елдің үшінші бір елге қарсы

агрессиялық жоспары бар деген тұжырымға келу ықтималдығы төрт есе артады

(басқа айнымалы мәндердің орташа арифметикалық көрсеткіштері сақталғанда).

Сонымен, қолда бар деректерге сүйеніп, 6.2-гипотеза расталды деуге болады.

Мемлекеттің өзге бір мемлекетке қарсы агрессиялық пиғылы бар деп тұжырым-

дауға дипломатиялық амал-тәсілдердің (ұсыныстардың) нақты қай түрлері ық-

пал етеді деген сұрақтың осы саладағы жаңа зерттеулерге арқау болатыны сөзсіз.

9.7-сызба. Агрессиялық пиғыл туралы тұжырым жасау:

дипломатиялық амал-тәсілдердің ықпалы

Ескерту.

Сызбада 9.2-кестедегі 1-модельден алынған болжам ықтималдығы си-

патталған. Мемлекеттің өзге мемлекетке төмендегідей ұсыныстар жасаған мәлімдеме-

лері дипломатиялық амал-тәсілдер деп белгіленген: а) келіспеушілікті реттеу немесе

түйткілді мәселелерге қатысты қарым-қатынасты жақсарту үшін ресми келісімге келу;

ә) өзара даулы мәселеге қатысты (мысалы, аумақтық талаптар) ұстанымынан шегіну, тала-

бынан бас тарту; б) үшінші мемлекет агрессиясына бірлесе қарсы тұру.

Дипломатиялық амал-тәсілдердің саналуандығы ескерілмесе, пайыздық көрсеткіш 10%-ға төмендейді.

Дипломатиялық коммуникацияға статистикалық талдау

189

ЖАРИЯ ЖӘНЕ ҚҰПИЯ ҚАУІП-ҚАТЕР МЕН ҰСЫНЫСТАР

Жария немесе құпия түрде қауіп төндіру, ұсыныс жасау бақылаушылардың

болжамдарына айтарлықтай ықпалын тигізеді. Сонда жария жасалған ұсыныс

пен қауіп төндіруге мүдделі тараптар әлдеқайда тез сенеді деуге бола ма? Сөз жа-

рия ұсыныстар жөнінде болса, онда бұл сұрақтың жауабы жоқ. 9.4-сызбада көрсе-

тілгендей, мүдделі тараптар жария ұсыныстарға қарағанда, көбіне құпия ұсыныс-

тардан тиісті тұжырымдар жасайды. Дегенмен бұл айырмашылық статистикалық

тұрғыда маңызды емес.

9.2-кестедегі 2-модель жария түрде қауіп төндіруге қатысты «халық сенімін»

ақтау гипотезасын тексеру үшін қолданылды. Бұл модель жоғарыда талқыланған

1-модельге ұқсас, оның бір ғана айырмашылығы бар: мұнда «Құпия қауіп төндіру»

айнымалы мәнінің орнына «Қауіп» деген айнымалы мән қолданылған. Жария не

құпия түрде қауіп төндіргенде, бұл мән – 1 деп, ал қалған жағдайда 0 деп белгілен-

ген. Бұл модельдегі «Құпия қауіп төндіру» атты айнымалы мән негізгі көрсеткіш

емес, ол жария түрде қауіп төндіру сипатындағы мәлімдемелердің болмашы ықпа-

лын көрсетеді.

Жиналған деректер «халық сенімін» ақтау гипотезасын растады. Барлық ай-

нымалы мәндердің орташа арифметикалық көрсеткіштері сақталғанда, құпия

қауіп төндіргенде қауіп төндіруші елдің агрессиялық пиғылы бар деген тұжырым-

ға келу ықтималдығы 84% болады. Ашық қауіп төндіргенде мұндай тұжырымға

келу ықтималдығы 94%-ға жетеді. Бұл айырмашылық (p = 0,05) статистикалық

тұрғыдан алғанда маңызды.

Сонымен бірге, құпия қауіп төндіруге қарағанда, ашық қауіп төндірудің нақты

бір тұжырымға келуге ықпал ететіні туралы да дәлелдер табылды. Осы гипотеза-

ны тексеру үшін біз құжаттың авторы жасаған тұжырымның нақтылық деңгейіне

қатысты «Нақтылық» деген айнымалы мәнді енгіздік. Бақылаушылар тұжырым

жасағанда қолданған сөздерге мән бердік. «Австрия әскерін жұмылдырады» деген

кесімді мәлімдемелер «нақты тұжырым» деп белгіленді. «Франция Германия-

ның талаптарына көнетін тәрізді» деген тұжырымдар «нақты болуы ықтимал»,

ал «Германия Ресеймен қарым-қатынасын нығайтуға ұмтылуы мүмкін» деген тұ-

жырым «нақты емес» деп белгіленді. Тұжырымдардың қалай белгіленгенін Б қо-

сымшасынан оқып білуге болады. 9.8-сызбада көрсетілгендей, ашық қауіп төнген

68 пайыздық жағдайда бақылаушылар «нақты» тұжырым жасаған, дәл осындай

тұжырымға келуге себепші болған құпия қауіп төндіру жағдайларының үлесі –

48%.

Жария қауіп төндіру мен «нақты» тұжырым жасау арасындағы өзара бай-

ланыс Пирсонның

ꭓ

(хи-квадрат) келісім критерийіне сай – 0,01 деңгейінде ста-

тистикалық тұрғыда маңызды.

«Нақтылық» айнымалы мәнін барлық жағдайларда бөліп көрсету мүмкін болмады, сондықтан 9.8-сызбада

көрсетілген пайыздық көрсеткіштер 9.4-сызбада берілген көрсеткіштерден аздап өзгеше.

Үшінші тараптың Протежеге қолдау көрсетуі туралы мәлімдемелеріне қауіп төндіру де (үшінші бір елге), ұсы-

ныс жасау да кіреді. 1900–1914 жылдар аралығын қамтитын деректерден қолдау көрсету туралы жария түрде

жасалған мәлімдемелер аз болды, дегенмен табылған мәлімдемелердің барлығы сенуге тұрарлық. Болжамға

сәйкес, мұндай мәлімдеменің көпшілігі Үшінші тарап пен Протеже мүдделері бір жерден шыққанда жасалған.

190

Эмпирикалық талдау

9.8-сызба. Жария және құпия қауіп төндіру

Ескерту.

Нақтылық деңгейлері мен оларға сәйкес кілт сөздер. Нақты: нақты, сенімді

мәлімдемелер/сөздер. Нақты болуы ықтимал: «сияқты», «тәрізді». Нақты емес: «мүмкін»,

«ықтимал», «...еді» (Б қосымшасын қараңыз).

Дипломатиялық іс-әрекеттен туындаған тұжырымдардың

жалпы маңызы

Қорытындылай келе, өзге сигналдар мен көрсеткіштер болған жағдайда тараптар

дипломатиялық сигналдарды қалай түсінеді деген сұрақты қарастырамыз. Жалпы

дипломатиялық байланыстар, әскери және басқа да факторлар негізінде жасалған

тұжырымдар бірдей қорытындыға жетелейді. Соған қарамастан, бір ғана факторлар

жиынтығына сүйену халықаралық жүйедегі акторлардың іс-қимылының негізгі се

бептері туралы жалған түсініктің қалыптасуына алып келуі мүмкін.

ХХ ғасырдың басындағы Германияның ниет-пиғылдары мен мүдделері ту-

ралы Британия пайымдары – дипломатиялық байланыстардың маңыздылығын

көрсететін жарқын тарихи мысал. Сол кезеңде Британия Германияның өз әске-

ри-теңіз күштерін нығайтуға бағытталған іс-қимылын мұқият бақылап отырды.

Дегенмен ағылшын дипломаттары Германияның Британияға қарсы агрессиялық

жоспары бар деп пайымдағанда, тек әскери факторларға мән беруімен ғана шек-

телмеді. Іс жүзінде күштер тепе-теңдігі мен аймақтағы күштер арақатынасының

өзгеруі с

ияқты факторлардың басшылыққа алынуы көп кездеспейді. Британия Гер-

ма

нияның әскери қуатының артуына қарап, оның ниет-пиғылы туралы ой-тұжы-

рымын өзгертті дегенді растайтын құжаттық дәлелдер жоқтың қасы.

Шамасы,

1901 жылы Британия, негізінен, Франция мен Ресейді теңізде өзіне қарсы соғыс аша алатын қарсылас санаған (лорд

Селборнның Британия үкіметі алдында сөйлеген сөзі, дереккөз: Monger, 1963, p. 11). Миршаймердің пікіріне қайшы

(Mearsheimer, 2001) келетін пайым: ХХ ғасырдың басында өзге державалар Германияны сақтануға тұрарлық қуатты

қарсылас емес, Еуропадағы басқа державаларға қарсы қоюға болатын мемлекет деп таныған. Премьер-министр

Артур Бальфур: «Германияның Ресей балғасы мен Францияның болат төсі арасында өлімші болғанша тоқпақта-

луына жол бермеу – қазір біз үшін ең басты мәселе», ‒ деп тұжырымдаған болатын. Қараңыз: (Monger 1963, p. 64).

Дипломатиялық коммуникацияға статистикалық талдау

191

Британия басшылығын Германияның әскери-теңіз күштерінің басымдығы емес,

оның Франция және Ресеймен күш біріктіріп, Британияға қауіп төндіру ықти-

малдығы айрықша алаңдатқан болар.

1902 жылы Британияның Германиядағы елшісі немістердің әскери-теңіз күш-

терін нығайтуы өз еліне қарсы бағытталмағанын жеткізген. Кейін Берлиндегі

әскери-теңіз атташесімен сөйлескен соң, ол өз пікірін өзгертуге мәжбүр болды.

Алайда бұл жайт Британияның Германияға қатысты саясатына айтарлықтай ық-

пал еткен жоқ.

Тіпті неміс флоты «бізге соғыс ашу мақсатында арнайы жасақ-

талған» деп сенгендердің кейбірі «Германия императоры немесе үкіметі елімізге

өшпенділік пиғылда»

дегенге иланбады.

1907 жылы британдықтар көбінесе дипломатиялық факторларға сүйеніп,

Германияның Британияға қарсы агрессиялық пиғылы бар деген тұжырымға

келген. Әскери факторларға негізделген тұжырымдардың басым көпшілігі

Британия өкілдері дипломатиялық байланыстар нәтижесінде ой-пайымдарын

өзгерткеннен кейін ғана жасалған. Бұл жайт 9.9-сызбада анық көрсетілген.

Британия өкілдерінің Германияға қатысты көзқарасының өзгеруіне түр-

лі дипломатиялық сигналдар ықпал етті. 1900 жылы неміс дипломаттары

Британияны Германия онымен Қытайға және басқа да аймақтарға ықпалын жүр-

гізу мақсатында бақталаспайды деп сендірген.

Осыдан көп ұзамай Британия

Германияның іс жүзінде онымен емес, Ресеймен қақтығысқа барғысы келмей-

тінін түсінді.

1904 жылдың басында Британия алдымен Франциямен, содан соң

Ресеймен тығыз қарым-қатынас орнатуды қолға алғанда, Германияның диплома-

тиялық сигналдары оның Британияға қарсы өшпенділік пиғылда екенін аңғарт-

ты. Британия, Франция және Ресейдің Үштік келісімі (Антанта) Германияның

наразылығын тудырған; мұны алғаш рет дипломатиялық арналар арқылы білген

Британия Германияның ниет-пиғылы туралы пайымын өзгертті.

Британияның

сол кезеңдегі Германияға қатысты тұжырымдары Эйр Кроудың танымал мемо-

рандумында (1907 жылғы 1 қаңтар) «Германия осындай коалицияның құрыла-

тынын білсе, оны қирату үшін кез келген қадамға ойланбастан барар еді» деп си-

патталған.

Monger (1963, pp. 94, 107).

Monger (1963, p. 69).

Monger (1963, pp. 82, 110). Британияның Ресеймен келісімге келу жолдарын іздеуі орыс-жапон соғысына де-

йін басталған, демек, оған соғыс себеп болмаған еді (Mearsheimer, 2001, pp. 299–300). Британияның Ресеймен

келісімге келуге ұмтылуы Ресейдің соғыстан кейін әлсірегенімен емес, Шығыстағы күш-қуатына байланыс-

ты еді. Қараңыз: Monger (1963, Chapter 6).

Gooch and Temperley (1979, v 2, p. 11).

Gooch and Temperley (1979, v. 2, p. 75); Bourne and Watt (1987, part 1, series F, v. 19, pp. 189–191). Империялық

қорғаныс комитеті (Committee of Imperial Defense) қалыптасқан әскери ахуалға талдау жасап, Британияның

басты қарсыласы – Ресей, ал Сыртқы істер министрлігі дипломатиялық сигналдарды басшылыққа алып, бас-

ты қарсылас – Германия деген тұжырымға келген. Қараңыз: Monger (1963, p. 99).

Британия Германияның Ресеймен тығыз байланыс орнатуға әрекеттенгенін де байқады, екі елдің арасына

сызат түсуіне осы жайт та себеп болған. Қараңыз: Monger (1963, pp. 164–168). 1905 жылғы Марокко дағда-

рысынан кейін Британия Франциямен одақтасып, Германияға соғыс ашу жоспарын құруға кірісті. Қараңыз:

Monger (1963, p. 207).

Gooch and Temperley (1979, v. 3, pp. 26, 208, 364, 400; v. 4, p. 253).

192

Эмпирикалық талдау

9.9-сызба. Германияның агрессиялық пиғылы туралы Британия тұжырымдары

Ескерту. Агрессиялық пиғыл туралы тұжырым – бір мемлекеттің екінші мемлекетке

қарсы агрессиялық әрекеттерге бару ықтималдығы туралы болжам. Тұжырым жасауға се

беп болған әскери және дипломатиялық факторлар көрсетілген.

Антанта мүшелері Германияның күшейіп, өздеріне қауіп төндіруіне, оның ық-

пал ету аумағының кеңеюіне кедергі жасауды көздеген. Британия дәл сол кезде

Германия Еуропада үстемдік құруды көздейді деген ой-тұжырым жасай бастаған.

Германияның әрбір әрекеті осы тұрғыда қарастырылған.

Өткен тарауларда талданған басқа да мысалдарды негізге алып, мемлекеттер

дипломатиялық байланыс пен ақпарат алмасу нәтижесінде жасалған тұжырым-

дарға ерекше мән береді. Дипломатиялық және әскери факторлар негізінде жа-

салған тұжырымдар көп жағдайда бірдей қорытындыларға жетелейді. Сонда да

болса, дипломатиялық байланыстарды қарсылас мемлекеттердің ниеттері мен

мүдделері туралы дербес ақпарат көзі деп тұжырымдауға болады.

Мысалы, қараңыз: Bourne and Watt (1989, part 1, series F, v. 12, p. 249), Gooch and Temperley (1979, v. 3, p. 359).

Халықаралық тәртіп орнату

Вена конгресінің бас хатшысы болған Австрия өкілі конгреске қатысқан

Англияның ұстанымы туралы мынадай пікір білдірген: «Англия Венаға асқақ

абыроймен келді. Оның зор жеңіске жеткен [...] ықпалы шексіз ең қуатты

мемлекет екенін барлығы мойындайтын. [...] Бұл ахуал оның өзге мемлекеттермен

қарым-қатынасына ықпал етпей қоймады. Англияға осы мүмкіндікті пайдаланып,

Еуропа елдерін өз ырқынан шығармай ұстауына болар еді». Алайда Англия

сондай үстемдіктің де арбауына бой алдырмады, әрі өзге державаларды да

тізгіндеп отыруға тырысты. Оның бұл ісі жаңа саяси тәртіптің – халықаралық

қатынастардың Вена жүйесінің негізін қалауға атсалысу еді.

Осындай халықаралық тәртіп қалай орнайды? Жаңа тәртіп біртіндеп қалып-

тасады, оған арқау болатын халықаралық жағдай мен әлеуметтік процестер үнемі

өзгеріп отырады.

Өзге тараптың жоспарын болжау оңай емес. Соған байланыс-

ты мемлекетке де нақты іс-әрекет жоспарын айқындау қиынға соғады. Шешім

қабылдауға әсер ететін мүдделер мен ұстанымдар да уақыт талабына сай өзгеріс-

ке ұшырайды.

Мемлекеттің өзге елдің ниет-пиғылы мен мүддесі туралы болжамдарына қа-

лыптасқан материалдық және ішкі саяси жағдай сияқты факторлармен қатар

дипломатиялық байланыстар да айтарлықтай ықпал етеді. Бейбітшілікте де, ха-

лықаралық дағдарыс жағдайында да мемлекеттер бір-бірінің талап-мүдделерін

анықтау мақсатында келіссөздер жүргізеді. Сұрапыл соғыстан кейінгі бейбіт ке-

ліссөздерде қабылданатын құжаттарға ғана емес, келіссөздер барысына да ерекше

көңіл бөлу керек. Себебі қатысушылардың сол келіссөздер кезінде жасайтын өза-

ра болжамдарының соғыстан кейін қалыптасатын халықаралық тәртіпке тигізер

ықпалы зор болады.

Nicolson (1946, p. 128), Schroeder (1996).

Ынтымақтастық пен соғыс жөніндегі кейбір болжамдар қалыптасқан нақты жағдайдан, ал басқалары

субъективті факторлардан туындайды.

Trachtenberg (2008, 128), Trachtenberg (1999).

194

Эмпирикалық талдау

Дипломатиялық қарым-қатынас нәтижесінде жасалған пайым мен болжам

мемлекеттің болашақ шешімін де айқындайды. Мәселен, Қырым соғысы кезінде

Австрияның Ресейге қауіп төндіруі оны жақын одақтас болуға мүдделі емес деген

ойға жетелейді.

23 жасар император Франц Иосиф өзінен жасы үлкен, көрнекті

мемлекет қайраткері, ханзада Меттернихтің кеңесіне құлақ асып, бейтараптық

сақтағанда Австрия мен Ресей арасындағы бақталастыққа, түбінде «қос елдің

империялық әулеттерінің құлауына, Габсбург империясының күйреуіне»

жол бермеуге болар еді.

Жоғарыда айтылған 1876 жылғы Шығыс дағдарысы

кезінде Ресей Австрияға қарсы соғыс ашуға ниетті болды. Германия Ресейдің

(Австриямен соғыс болған жағдайда) бейтараптық сақтау өтінішін қабылдаса,

Австро-Венгриямен тұрақты одақ құрмаған, Бисмарк айтқандай, Еуропада «жаңа

ахуал» қалыптаспаған болар еді. Ендеше, құпия дипломатиялық келіссөздер

басқаша өрбігенде Бірінші дүниежүзілік соғысқа себеп болған факторлардың

бірі де туындамайтын еді деген шартты болжам жасауға болады. Бірақ, солай

болғанның өзінде, жағдай қалай өзгеретін еді деген сұраққа нақты жауап беру

мүмкін емес.

Сұрапыл соғыс аяқталғанда өтетін келіссөздің салдары ұзаққа созылады.

1814 жылы, Наполеон соғыстарының соңына таман, британдық дипломаттар

Британия өзге барлық тараптың үдесінен шығатын саясат жүргізетінін ашық

жариялады. Бірақ бұл Британияның өз мүддесіне ғана шек қойып, ұстанымы-

нан шегінгені емес еді. Ол өзге державалардың да осындай ұстанымда болуын

қалап, оларға құпия түрде тиісті талаптар қойды. Мысалы, Пруссия өзгенің же-

рін біржақты тәртіппен аннексиялауға әрекеттенгенде Британия сыртқы істер

министрі лорд Каслри Пруссияға соғыс ашу қаупін төндіріп, өзге мемлекеттер-

ді бірден оған қарсы тұруға шақырды. Каслри: «Өзге мемлекет аумағына басып

кіру құқығы ешбір шартқа негізделмеген», – деп Германияға наразылық білдір-

ді.

Сонымен қатар ол Ресейдің аумақтық талаптарына қарсылық білдіріп, оның

іс-қимылдарын «қалыптасқан нормаларға сәйкестендіру» мақсатында мүдделі

мемлекеттер коалициясын құрды.

Британия бұрын Пруссия талаптарына қарсы

шығып, оны тізгіндеуге тырысқанымен, кейін өзге державаларға қарсы шыққан

Пруссияның мүддесін қолдады. Сондықтан Вена жүйесінің негізін қалаған дер-

жавалардың іс-қимылдарына сол жүйедегі алпауыт мемлекеттердің ұстанымы

ықпал еткен. Билік басындағылардың сындарлы сәтте осындай көрегендік таны-

туы асқан шеберлікті қажет етеді.

Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанда шақырылған бейбіт конференция

қатысушылары жаңа шекараларды жабық есік жағдайындағы келіссөзде бел-

гіледі. Кезіндегі Каслри секілді, АҚШ президенті Вудро Вильсон да осы бейбіт

Толығырақ, қараңыз: Trager (2012).

Rich (1965b, p. 123).

Ikenberry (2008).

Webster (1963, pp. 113–114).

Webster (1963, 104).

Халықаралық тәртіп орнату

195

конференцияға сол кезеңнің айтулы тұлғасы әрі әлем сахнасына көтерілген жаңа

алпауыт мемлекеттің көшбасшысы ретінде келген болатын. Вильсонның терең

моральдық қағидалар ұстанғанына қарамастан, бұл конференцияда мемлекеттер

тұрақты бейбітшілікке қол жеткізе алмады. Вильсонның сөзімен айтқанда, ұлы

державалар «әлемнің дәрменсіз бөліктерін бөлшектеп тастады».

Жеңген та-

раптардың қабылдаған бітім шарттары Германияны жазалау сипатында еді. Бұл

шарттар уақыт өте келе, жаңа соғыс отының тұтануына әкеп соқтырды. Каслри

кезінде жеңімпаз державалардың шамадан тыс талаптарына шек қойса, Вильсон

өз одақтастарына кеңес берумен ғана шектелді. Өзге державалар Вильсонның

дипломатиялық амалдарына қарап, ол Ұлттар Лигасын құру мәселесіне ғана ба-

сымдық береді деп тұжырымдады. Британия мен Франция АҚШ президентінің

бұл ұстанымын өз пайдасына шешті. Вудро Вильсон тұрақты бейбітшілікті қам-

тамасыз ету мәселесінде Каслри ұстанған қағидаға берік болса, дүниежүзі тарихы

мүлдем басқа бағытта өрбуі мүмкін еді.

Кейінгі тарих беттеріне назар аударсақ, АҚШ пен Кеңес Одағы арасындағы

шиеленістің бәсеңдеуі де – құпия дипломатиялық байланыстардың жемісі. АҚШ

президенті Кеннеди құпия дипломатиялық арналар арқылы Германиядан дербес

саясат жүргізу жоспарынан бас тартуды талап еткен. АҚШ Германиямен тығыз

ынтымақтастық орнатуға мүдделі болды. Германия бұған қарсылық білдірсе,

АҚШ оған өзінің Еуропадағы қауіпсіздікті қамтамасыз еткен әскер санын қыс-

қартатыны туралы және мұның соңы «Берлиннің құлауына» әкеп соқтыруы мүм-

кін деген ескерту жасаған.

Өз одақтасына осындай қауіп төндірген АҚШ Кеңес

Одағына Германияны ядролық қарусыз мемлекет етіп қалдырайық деген ұсыныс

жасады. КСРО басшысы Хрущев бұл мәселеге қатысты ұстанымын өзгертіп,

1963 жылы Берлинде қалыптасқан статус-квоның сақталуына келісті.

Осылай-

ша дипломатиялық арналар көмегімен ақпарат алмасқан екі держава бір-бірінің

статус-квоны өзгертуге мүдделі емес екенін аңғарды. Бұл жайт өз кезегінде қыр-

ғиқабақ соғыстың бәсеңдеуі мен ядролық соғыс қаупінің азаюына септігін тигізді.

Жоғарыда аталған жағдайлардың барлығында халықаралық тәртіптің сақталуы

немесе өзгеруі мемлекет мүдделерін білдірген жеке тұлғалардың қабылдаған ше-

шімдеріне тәуелді болды. Кезінде өз одақтасы мен бақталасына ұсыныс жасап, та-

лап қойған Каслри, Вильсон, Кеннеди және оларға шешім қабылдауға көмектескен

кеңесшілер тек қалыптасқан халықаралық жағдайды ғана басшылыққа алған жоқ.

Халықаралық жүйенің материалдық құрылымы сол жүйенің өзгеруіне ықпал ете-

ді, дамуына серпін береді, дегенмен ол жекелеген саяси шешімдерді айқындай ал-

майды.

Сол материалдық құрылымдағы адам факторын да естен шығармау керек.

Халықаралық қатынастарда күштер мен мүдделер қақтығысына ғана емес, соны-

мен бірге мемлекеттер арасындағы коммуникация механизмдеріне де ерекше мән

Wilson (2002, v. 2, p. 184).

Trachtenberg (1999, pp. 375–376).

Trachtenberg (1999, pp. 389, 398).

Waltz (2003, p. 53).

196

Эмпирикалық талдау

беру қажет. Осы ретте дипломатия тарихын зерттеген А.Дж.П.Тейлордың «ше-

шім соғыс нәтижесінде қабылданады, дипломатияның [міндеті] – сол шешімдерді

жазып, тіркеп отыру ғана»

деген сөзімен келісе қою қиын. Мүдделер қақтығы-

сын реттеуге жеке тұлғалардың, соның ішінде дипломаттардың елеулі үлес қоса-

тынын мойындау керек. Дипломаттардың тілдесуі, тіпті қарсылас тарап өкілдері-

нің пікір алмасуы – оқиғалар барысына ықпалын тигізіп, халықаралық тәртіптің

өзгеруіне әсер ететін үдерістердің ажырамас бөлігі.

ДИПЛОМАТИЯ МЕХАНИЗМДЕРІ

Бұл кітаптың басты тезисі – мемлекеттердің дипломатиялық келіссөздер, кез-

десулер нәтижесінде жасайтын болжамдары мен тұжырымдарының басым көп-

шілігі сигнал берудің бірнеше механизміне ғана байланысты. Бақталасып, бір-бі-

ріне талап қойған қарсылас елдер әдетте өздерінің шын ниет-пиғылдарын, нақты

жоспарларын жасыруға мүдделі. Осындай қайшылықты мүдделер тепе-теңдігі

сақталған жағдайда тараптар бір-біріне тиісті ақпараттық сигналдар жібере ала-

ды. Мемлекеттердің қарама-қайшы ниеттері мен мүдделерін дұрыс бағалап, тиісті

дипломатиялық сигнал жіберу, сондай-ақ келіп түскен сигналды талдап, орынды

тұжырым жасау үшін дипломаттар асқан шеберлік пен көрегендік танытуы қа-

жет. Халықаралық қатынаста нақты болжам жасауға кедергі болатын фактор же-

терлік. Дегенмен дипломатиялық байланыс нәтижесінде жасалатын ой-тұжырым

мен болжамның көпшілігі қисынды.

Мұндай тұжырымдарға дипломаттар өз әріптестерінің сөзі мен іс-әрекетін мұ-

қият талдаудың арқасында келеді. Меттернихтің ұзақ жылдар бойы өзінің қар-

сыласы болған бір дипломаттың қазасы туралы хабарды естігенде: «Неге олай

етті екен?»,

– деп айтқаны бар. Дипломаттардың келіп түскен сигналдар мен

хабарларға, өздері байқаған жайттарға жіті назар аударып, тиісті ой қорытқанын

Британияның «Құпия жазбалар» атты мұрағат құжаттарынан айқын аңғаруға бо-

лады. Осы зерттеуге арқау болған құжаттар Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін-

гі 60 жылдық мерзімді қамтиды. Олардың көпшілігін халықаралық қатынастар

саласында мол тәжірибе жинақтаған жоғары лауазымды мемлекеттік қызметкер-

лер әзірлеген. Олар өз хаттары мен қызметтік жазбаларының үкімет мүшелеріне,

басқа елдердегі дипломатиялық қызметтегі әріптестеріне, сондай-ақ Виктория

патшайымға, король VII Эдуардқа немесе король V Георгке жеткізілетінін білген.

Сондықтан олар қалыптасқан жағдайды егжей-тегжейлі талдап, ой елегінен өткі-

зіп, қағазға түсірген. 136 мыңнан астам беттен тұратын аталған дипломатиялық

құжаттар жинағын зерттей келе, сол кезеңде құпия дипломатиялық амал-тәсіл-

дерді іске асырған лауазымды тұлғалар бірнеше ғана логикалық тұжырым жасау

әдісін қолданып, қарсы тараптың ниеті, мүдделері туралы тиісті қорытындылар

шығарған деуге болады.

Taylor (1954, p. 246)

Қараңыз: Schroeder (1972, p. xv).

Халықаралық тәртіп орнату

197

Қарсы тараптың ниет-пиғылын түсінудің бір жолы – қойылатын талаптар ау-

қымын анықтау. Мәселен, мемлекеттер өздерінің бір байламға келгенін асыра не-

месе кеміте көрсетуге аса мүдделі болмағанда, бір елдің жоғары талап қоюын қар-

сы тарап сеніммен қабылдайды. Ал орташа талап қойылғанда, қарсы тарап талап

қойған елдің өзіне ең тиімді нәтижеден бас тартып, жоғары талап қоймауға дайын

екенін аңғарады. Орташа талап қойған ойыншы еш тәуекелге бармайды. Мұндай

жағдайда талап қойған ел қарсы тарапқа өзінің орташа талабын орындатуға ерек-

ше мән беріп отырғанын жеткізеді.

Мемлекеттің өзге бір мемлекетпен қарым-қатынасын бұзу қаупін төндіруі де

біраз жайттан хабар береді. Мұндай жағдайда мемлекет өз қарсыласының мүдде-

сіне нұқсан келтіруді көздейтін саяси іс-қимылға баруы мүмкін. Осындай әрекет-

тер мемлекеттер арасындағы бақталастық пен наразылықтың өршуіне әкеп соқ-

тыруы ықтимал. Осыны біле тұра, екіжақты қатынастарды бұзуға тәуекел еткен

мемлекеттің даулы мәселеге қаншалықты мән беретінін аңғаруға болады.

Қарсыластар даулы мәселеге қатысты өзара жоғары талап қоймай, қарсы та-

раптан өз ұстанымынан толық шегінуді талап етпей, біртіндеп соғысқа дайында-

луды жөн көретін жағдайлар да болады. Қарсыластар іс жүзінде статус-квоның

сақталуына мүдделі болса, олар дипломатиялық сигналдар алмасып, соғыс ық-

тималдығын азайта алады. Осындай кезде мемлекеттер ашық қауіп төндіруден

сақтанады. Бейбіт кезеңде мүдделі тараптардың ықпал ету аймақтарын белгілеуі

ұзақ уақыт бойы жойқын соғыстарды болдырмауға мүмкіндік береді. Қырғиқабақ

соғыстың бәсеңдеу кезеңі Вена жүйесі орнағаннан кейінгі Еуропадағы халықара-

лық ахуал бұған дәлел бола алады.

Қазіргі АҚШ, Қытай және Ресей қарым-қатынастарын талдай келе, бұл елдер-

дің өзара талап қойғанда ұстамдылық танытатын жағдайлары аз әрі олар бір-бі-

рінің ниет-пиғылы туралы берік тұжырымдарға келе қойған жоқ деп топшылауға

негіз бар. Мұның салдары қандай болады деген сұраққа ерекше көңіл бөлу ке-

рек. НАТО-ның шығысқа қарай кеңейіп, өз шекарасына жақындауына Ресейдің

бейжай қарап отырмайтыны анық. Қалыптасқан жағдайда өз мүдделерінің елеу-

сіз қалғанына наразылық танытқан Ресейдің қақтығысқа баруы мүмкін, алайда

Ресейдің жекелеген мәлімдемелерінен оның ниет-пиғылы туралы нақты тұжы-

рым жасау қиын. Ресей статус-квоның сақталуына аса мүдделі емес, сондықтан

қарсыластардың бір-біріне ойдағыдай сигнал жіберу мүмкіндіктері азайып, соғыс

ықтималдығы артады. Сонымен қатар АҚШ пен Қытай арасында да даулы мә-

селелер жеткілікті. Тараптар бұл мәселелерге қатысты өз ұстанымдарын бұрын

білдірген, сол себепті қақтығыс басталатын болса, екі елдің әрекет ету ауқымы

шектеулі. Осы сияқты жағдайларда мемлекеттер бір-біріне жіберетін сигналдар

арқылы өз абырой-беделін алға тартып, қарсылас әрекетін сынға алып, халық ал-

дында қатқыл мәлімдемелер жасауы мүмкін. Бұл өз кезегінде қарсыластардың

қарулы қақтығысқа баруына әкеп соқтыруы ықтимал.

Gottfried and Trager (2016).

198

Эмпирикалық талдау

Мемлекеттердің мүдделері сәйкес болса, сигнал берудің тағы бір механизмін

қолдануға болады. Дағдарысқа тікелей араласпаған Үшінші тараптың өз қамқор-

лығындағы ел (Протеже) алдында жария немесе құпия түрде қандай міндетте-

ме алғанын сол Протеженің іс-қимылы аңғартады. Қолдауға мұқтаж Протежеге

іс жүзінде қол ұшын беруге ниеті болмаса да қолдау білдірген Үшінші тарап тү-

бінде өз мүддесіне нұқсан келтіріп алуы мүмкін. Үшінші тараптан қолдау тапқан

Протеже Нысанамен өткізетін келіссөздерде артықшылықтарға ие бола алады,

алайда, жалпы алғанда, қамқоршысының қолдауына үміт артқан Протеженің ба-

тыл әрекеттері соғысқа әкеп соқтыруы ықтимал. Мұндайда Үшінші тарап өз ұста-

нымын мұқият таразылауға тиіс, әйтпесе тараптар өздері қаламаған соғысқа тап

болуы мүмкін, мұндай жағдайды «қақпанға түсіру» деп атайды.

Өзге тараптың ниет-пиғылы туралы тұжырым жасауға мүмкіндік беретін ке-

лесі механизм – дипломатиялық амал-тәсілдер. Бір мемлекеттің өзге мемлекетке

өзара тығыз байланыс орнату туралы ұсыныс жасауына не себеп болды деген заң-

ды сұрақ туындайды. Ұсыныс жасаған ел екі мемлекет арасындағы қауіпсіздік са-

ласындағы бәсекелестікті азайтуды қалауы мүмкін. Мұндай қадамға барған мем-

лекет әдетте өзінің қарсы тарапқа жеңілдіктер жасауға мүдделі екенін білдіреді.

Сондықтан мұндай ұсыныстарға мемлекеттер ерекше мән береді. Көп жағдайда

қарсы тарап мұндай дипломатиялық амалдарды ұсыныс жасаған ел екіжақты қа-

тынастарды шынымен жақсартқысы келеді деген сөз деп қабылдайды.

Алайда бақылаушылар мұндай ұсыныстардан жағымсыз қорытындылар да

шығаруы ықтимал. Мәселен, ұсыныс жасаған мемлекеттің үшінші бір мемлекет-

ке қарсы басқыншылық жоспарының болуы немесе ұсыныс жасаған мемлекет

«үшінші мемлекет оған қарсы агрессиялық әрекетке дайындалуда» деп пайым-

дауы мүмкін. Сонымен қатар бақылаушылар ұсыныс жасаған ел болашақ одақ-

тасы мен үшінші мемлекет арасына жік салуға ұмтылуда деген тұжырымға келуі

ықтимал. Сол себепті қарсы тарап ұсыныс жасаған елдің концессияларын қабыл-

даудан бас тартуды ұйғаруы мүмкін.

Бір қызығы, көптеген елдер осындай ықпалдастық динамикасына жиі таңға-

лады. Мысалы, қырғиқабақ соғысы кезінде өзара тығыз қарым-қатынас орнату-

ға талаптанған Франция мен Германия бұған АҚШ қарсы болады деп күтпеген.

Франциямен ынтымақтастық туралы шартқа отыруды қалаған Германия бұл әре-

кет оның АҚШ-пен қарым-қатынасына нұқсан келтірмейтінін алға тартты. Осы

ретте АҚШ президентінің кеңесшісі, бұрынғы мемлекеттік хатшы Дин Ачесон

Германия елшісіне: «Мені ақымақ деп тұрсыз ба?», – деп ашық айтқан. АҚШ прези-

денті Кеннеди мен басқа лауаз

ымды тұлғалардың да пікірі осыған саяды.

Бір сөз-

бен айтқанда, АҚШ Германияға: «Сіз, бізбен біргесіз, не қарсысыз», – деп кесімді

талап қойған. Бұл Ақ үй әкімшілігінің өзге елдерге 2001 жылғы 11 қыркүйектен

кейінгі ахуалға қатысты қойған талаптарына ұқсас. Германия АҚШ талабына кө-

ніп, Франциямен тығыз байланыс орнату жоспарынан бас тартуға мәжбүр болды.

Германияның бұл шешімі АҚШ-тың оған ядролық қарусыз мемлекет мәртебесін

Trachtenberg (1999, p. 375).

Халықаралық тәртіп орнату

199

сақтауға кепілдік беруіне себеп болды. Бұл өз кезегінде ядролық державалар ара-

сындағы шиеленістің біршама бәсеңдеуіне үлес қосты.

Қуатты мемлекеттің жіберетін шығынсыз сигналдарын қарсы тараптар үнемі се-

нуге тұрарлық деп қабылдай бермейді. Протеженің батыл әрекет етіп, соғысқа ұры-

нуынан қауіптенген Үшінші тараптың әлеуеті төмен болса, ол Протежеге қолдау

көрсететіні туралы сигнал жіберуге мүдделі болмайды. Керісінше, күш-қуаты мол

мемлекет әдетте өзге акторларға талап қоюға ынталы болады, сондықтан оның мұн

дай әрекетін өзгелер қалыпты жағдай деп біледі және оның сигналын көп нәрсені

аңғартатын хабар деп қабылдамайды. Қуатты мемлекет өзіне қарсы коалицияның

құрылуынан аса қауіптенбейді. Үшінші тараптың араласуынан сескенген мемле

кеттер Протежеге қарсы шығудан тартынады. Мұндай жағдайда Үшінші мемлекет

өз қарсыластарына талап қойып, іс жүзінде өз дегеніне жету үшін шара қолдану

ға мүдделі болмаса, тараптар бір-біріне шығынсыз дипломатиялық сигнал жібере

алмайды. Күш-қуат пен дипломатиялық сигналдардың сенімділігі арасындағы бұл

дисбаланс жай ғана зерттеушінің болжамы емес, мұндай жайттар дағдарыс жағда

йында ғана кездеспейді (Fearon, 1994a).

Тағы бір назар аударарлық тақырып – қарсыласты көндіруге бағытталған сиг-

налдың тиімділігі мен мәжбүрлеу шарасының тиімділігі арасындағы кері байланыс.

Қарсылас күн тәртібіндегі даулы мәселеге қатысты ұстанымынан шегінбей, табан-

дылық танытқан жағдайда жіберілетін сигнал мейлінше сенімді болады. Қарсы-

ластың қойылған талапқа қарсы шықпайтыны белгілі болса, оған жалған сөйлеп,

қоқан-лоқы жасауға кедергі жасайтын факторлар туындамайды. Әдетте мұндай

талаптар діттеген мақсатқа жетуге көмектеседі, бірақ олар қарсыластың болжамы-

на ықпал етпейді. Қарсыластың өзіне қойылған талапқа көнбей, наразылық білдіру

қаупі бар, алайда бұл – оған жіберілген сигналдың нәтижелі болуы үшін қажетті

шарт. Мұндай дипломатиялық амалдар ешқашан тәуекелсіз болған емес.

ДИПЛОМАТИЯНЫҢ БОЛАШАҒЫ

Осы кітап беттерінде сандық және сапалық зерттеу әдістерімен табылған ай-

ғақтар ұсынылған, олар халықаралық қатынастар тарихының бір ғасырдан астам

кезеңін қамтиды. Зерттеу нәтижелері біз қарастырған тарихи кезеңнің сипатын

дұрыс ашып бере алды ма деген заңды сұрақ туындайды.

Зерттеу барысында басшылыққа алынған тұжырымдар ойын теориясы қағи-

даларына сай баяндалған және бұл тұжырымдарды растайтын сан алуан эмпи-

рикалық дәйектер анықталды. Бұл бізге зерттеу нәтижесінде жасалған пайымдар

мен қорытындылардың әмбебап сипатқа ие екенін аңғартады. Жоғарыда сипат-

талған коммуникация механизмдері іске асқан жағдайда, сөз болған ықпалдастық

динамикасының қайталанып тұруы әбден ықтимал. Мұны ежелгі және қазіргі

заман тарихынан алынған нақты мысалдардан байқауға болады. Мәселен, мем-

лекеттердің бір-біріне дипломатиялық қолдау көрсету туралы мәлімдемелері

ежелгі дәуірден бастап, бүгінге дейінгі халықаралық қатынастарға тән ықпал-

дастық құралы болып келеді. Осыдан үш мың жыл бұрын Ежелгі Мысыр мен

200

Эмпирикалық талдау

Таяу Шығыс мемлекеттері билеушілерінің («Ұлы патшалар») арасындағы дип-

ломатиялық хат-хабарларда бір тараптың екіншісінен жауға қарсы көмек сұра-

ған өтініштер де ұшырасады.

Бүгінде Тайваньның кейбір мемлекет қайраткер-

лері АҚШ-тан нақты қолдау көрсетуді сұрап отыр. Алайда АҚШ Тайваньның

Қытайға қарсы батыл әрекеттерге баруынан қауіптеніп, оған толық қолдау көрсе-

тетінін растауда сақтық танытып отыр.

Ұсынылған талдау модельдерінің қазіргі халықаралық қатынастар жүйесіне

байланысты кейбір тұжырымдамаға сай келе бермейтін тұстары да бар. Мысалы,

бұл модельдер мемлекет бір немесе бірнеше қарсыласпен қақтығысуы мүмкін де-

ген болжамға негізделген. Халықаралық қатынастар тарихының бұрынғы кезең-

дерінде мұндай болжамдар жасау әбден орынды еді, алайда қазіргі заманда бірден

көп мемлекеттің өзара қарулы қақтығысқа бару ықтималдығы аз. Мәселен, Батыс

Еуропада сол аймақ елдері арасындағы жойқын соғысты болдырмауға бағыттал-

ған қауіпсіздік жөніндегі ұйымдар бар. Сондықтан бұл елдер арасында соғыстың

болуы екіталай.

Халықаралық жүйедегі мұндай өзгерістерге қарамастан, қазіргі заманғы дип-

ломатияда қолданылатын бұрынғыдай тұжырымдау логикасы өзгере қоймайды.

Оның бір себебі – дипломатия мемлекетаралық қатынастарды, соның ішінде қар-

сылас мемлекеттер арасындағы байланыстарды жүзеге асырудың әлі де маңызды

құралы болып қалуда. Қазір қарулы қақтығыспен қатар сауда саласындағы соғыс

та кең етек алып барады. Бақталастықтың кімнің пайдасына шешілетінін ешкім

дөп басып айта алмайды, сондықтан тараптар соғысқа бармаудың, өз шығынын

барынша азайтудың жолын іздестіруге мәжбүр. Мемлекеттердің одақтарға бірі-

гіп, басқа коалицияларға қарсы шығуы – бүгінгі халықаралық қатынастарға да

тән құбылыс.

Халықаралық сауда саласындағы текетірес жағдайында құпия дипломатия-

лық сигнал жіберу механизмінің қалай жүзеге асатынын қарастырайық. Бір мем-

лекет (Сигнал беруші) өзге мемлекетке (Нысанаға) ең жоғары талап қойғанда

Нысана бұл талапты қабылдамай, келіссөздер жүргізуден бас тартуы мүмкін.

Мұндай кезде талаптар ауқымын айқындау механизмі арқылы Нысана Сигнал

берушінің ымыраға келуге мүдделі емес екенін, яғни оның өзіне ең тиімді шешім-

ге келуді ғана қалайтынын аңғара алады. Сауда саласындағы осындай даулы мә-

селе жалпы екіжақты қатынастың нашарлауына, байланыстың үзілуіне себепші

болуы мүмкін. Осындай жағдайда Нысана Сигнал берушіге қарсы тұру үшін өзге

елдермен күш біріктіруі ықтимал. Бұл кезде өзге елмен тығыз қарым-қатынас ор-

нату мақсатында дипломатиялық амал-тәсілдер, сондай-ақ Протежені (Сигнал

берушіге қарсы бір елді) ынталандыру сияқты ықпалдастық механизмдерінің іске

қосылатынын байқауға болады.

Осы зерттеуде қолданылған талдау модельдерінде акторлардың түрлі халық-

аралық жағдайда өзге тарап туралы тұжырымына, қабылдайтын шарасына қатыс-

ты болжамдар жасалған. Мемлекеттің қандай да бір тұжырымға келуіне нақты

Cohen and Westerbrook (2002).

Халықаралық тәртіп орнату

201

жағдайда көптеген фактор (мемлекеттің бұрынғы әрекеттері, билік басындағы-

лардың жеке қасиеттері, мемлекеттік құрылыс т.б.) ықпал ететінін, сондай-ақ сол

факторлардың әсерінен акторлар сан түрлі тұжырым жасайтынын атап өткен

жөн. Жалпы алғанда, саны шектеулі деректер жинағы негізінде саны шексіз тұ-

жырымдар жасауға болады.

Бір тоқтамға келіп, қорытынды жасау үшін ықти-

мал тұжырымдар саны («зерттеу аясы») шектеулі болуға тиіс.

Сол себепті біз

талдауымызға қажетті қорытындылар ауқымын зерттеудің бастапқы кезеңінде-ақ

анықтап алдық.

Ұсынылған модельдерде мемлекеттің қарсыласпен арадағы келіссөздер нәти-

жесін қабылдаудан гөрі соғысқа баратын-бармайтыны белгісіз. Соғыстың болу

ықтималдығын барлық мүдделі тараптар мен сырттай бақылаушылар біледі. Осы

тұста қарсы тараптың қандай байламға келгенін болжау маңызды. Билік басында-

ғыларды соғыс жолына түсуге мемлекеттің әлеуетін арттыру немесе қарсыластың

тым күшейіп кетуіне жол бермеу сияқты себептер итермелеуі мүмкін. Төртінші

тарауда көрсетілгендей, екіжақты қарым-қатынасты бұзу қаупін төндіру салда-

рынан қарсы тараптың соғысқа дайындығы белгісіз, алайда қарсы тарап соғыс-

қа әзірлене бастаса (одақтар құру, жаппай қарулану, бірінші болып соққы беруге

дайындалу, қарсыластың ресурстарын сарқу), жағдайдың қалай өрбитіні анық.

Сигнал беру модельдеріне келгенде болашақта халықаралық саясат мәселелерін

рационалдық және психологиялық таным теорияларымен сабақтастыра зерттеуді

жалғастыру нәтижелі болмақ.

Талдау нәтижесінде жасалған тұжырымдар мен болжамдарды басқа да халық-

аралық жағдайларды, мысалы, экономикалық және қауіпсіздік мәселелері жөнін-

дегі келіссөздер процесін сараптауда қолдануға болады.

Халықаралық қатынастарға коммуникация технологияларының қарқынды да-

муы да әсерін тигізеді. Соңғы бір жарым ғасыр көлеміндегі технологиялық өзгеріс-

тер дипломатиялық сигнал беру процесін қадағалауды барынша орталықтандыру-

ға сеп болды. ХІХ ғасырда Сыртқы істер министрліктері өз қызметінде телеграфты

қолдана бастады, сол кезден бастап маңызды мәселелерді талқылап, шешім қабыл-

дауға ең жоғарғы лауазымды тұлғалар тікелей араласуға мүмкіндік алды. Бұл өз

кезегінде шетелдегі дипломаттардың дербес әрекет етуіне біршама шек қойды.

Әуе тасымалы мен телефон бұл үдерістің қарқынын күшейтті. Осыдан алпыс

жыл бұрын Никольсон (Nicolson, 1954, p. 111): «Сыртқы істер министрі өзінің

Даунинг-стриттегі жұмыс орнынан таңертең кем дегенде алты елшіге қоңырау

шалып үлгерсе, […] таңғалмаймыз», – деп айтқан болатын. Стрэтфорд Каннинг

Британияның Осман империясындағы елшісі болған кезде мұндай мүмкіндік-

тердің болатынын көзге елестетудің өзі қиын еді. Орталық жіберген нұсқауға

қарамастан, елшінің өз қызметін асыра пайдалануы – халықаралық шиеленіс-

тің өршуіне, оның Қырым соғысына ұласып, жүз мыңдаған адамның қаза табуы-

на себепші болған жайттардың бірі. Бір орталықтан басқарудың маңыздылығын

Goodman (1983).

Nowak, Komarova and Niyogi (2002).

202

Эмпирикалық талдау

мойындамай, кереғар пікір білдірген ә

йгілі дипломат – граф Малмсбери кезін-

де: «[Өзім орталықтан] оқуға тұрарлық нұсқау алған емеспін», – деген екен.

1980 жылы АҚШ-тың Мәскеудегі консулдық қызметкері: «Мәскеуге елші таға

йындаудың қажеті шамалы... өйткені ол атқаратын ешқандай шаруа жоқ», – деп,

өз еркімен қызметтен кеткен.

Елшілердің дәуірі өткен, олардың қажеті жоқ де-

ген пікірді АҚШ-тың бұрынғы Мемлекеттік хатшысы Генри Киссинджер мен

Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесші қызметін атқарған Збигнев Бжезинский

де қостаған.

Қазіргі заманғы дипломатиялық қызмет орталықтандырылған,

бұл келіссөз барысында тараптардың өзара сенім білдіруіне септігін тигізеді.

Қарсы тарап өкілі дипломаттың өз мемлекетінің нағыз мүддесін білдіретініне

күмән келтірмейді.

Әлемде демократиялық үрдістердің кең етек алуы қалыптасқан халықара-

лық ықпалдастық әдістеріне кері әсер ететін жағдайлар да болады. Демокра-

тиялық институттардың жұмысы жариялық қағидасына негізделген, олардың

ықпалын халық алдында жасалатын мәлімдемелерді мүдделі тараптардың се

німмен қабылдайтынынан байқауға болады.

Демократиялық елдерде билікке

қойылатын шектеулерді сол ел өкілдері келіссөздердегі артықшылық ретін

де қолдана алады – мұндай жағдайда олар өз еліндегі басқа мүдделі тараптар-

дың ел үшін тиімсіз келісімді қабылдамайтынын алға тарта алады.

Дегенмен

демократияда атқарушы билік өкілдерінің қызметіне қойылатын шектеулер

кейде қарсы тарапқа ойдағыдай сигнал жіберуге кедергі келтіруі де мүмкін.

Британия сыртқы істер министрi Грейдің Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс алдын

да қарсыласты тізгіндеуге бағытталған сигналдарының әлдеқайда нәтижелі

болуы әбден мүмкін еді. Сол кезде әскери шаралар қолдану туралы шешімді

үкімет мақұлдауға тиіс еді. Бұл шешімнің қолдау табатынына ешкім кепілдік

бермеді, болған күннің өзінде, ол Германияның Бельгия аумағы арқылы өту

туралы шешім қабылдауына тәуелді болды. Демократиялық институттардың

сыртқы саясатты ұтымды түрде жүзеге асыруға тигізетін септігі немесе олар

дың сыртқы саяси бағытты жүзеге асыру жолында тудыратын кедергілері жө-

ніндегі жаңа ғылыми зерттеулердің қажеттігі даусыз. Соған қарамастан, ежелгі

дәуір ойшылдарының, мысалы Демосфеннің демократиялық билік жүйесіне

тән шектеулер құпиялықты қажет ететін дипломатиялық қызметті тиімді түр

де іске асыруға кедергі тудыруы мүмкін деген пікірін де естен шығармауы-

мыз қажет. Никольсон (Nicolson, 1954, pp. 23–24): «Сол бір қырғын соғыс-

тан кейінгі рақымсыз түнде жеңістің буы мен шараптың уытына масайраған

Филипп пен оның әскербасылары патша шатырынан шығып, ай жарығымен

афиналықтардың мәйіттері үйіндісі арасымен тәлтіректеп, ық

ылық атып,

Ward and Gooch (1922, p. 158), «Consular Ocer Quits in Protest Over US Policy», Washington Post, April 12, 1980.

Shaw (2006, p. 16).

Sharp (1997), Cooper (1997).

Fearon (1994a), Schultz (2001), Weeks (2008).

Schelling (1980), Milner (1997).

Халықаралық тәртіп орнату

203

бір-біріне «Демосфен, Демосфен» деп дауыстады», – деп Афина бастаған грек

полистерінің Херонея түбіндегі шайқаста жеңіліс табуын жоғарыда сөз болған

құпиялық шартының сақталмауымен байланыстырған.

Қазір шағын ғана ұйымдасқан топтың жаңа технологиялар көмегімен күш

қолданып, үлкен зардап шектіруге мүмкіндігі бар, осыған орай мемлекеттердің

қауіпсіздік стратегияларында терроризм қаупіне бұрынғыдан да баса назар ау-

дарылатын болды. Бұл өз кезегінде халықаралық қатынастардағы мемлекеттер

мен мемлекеттік емес акторлардың арасындағы ықпалдастық аясының кеңеюіне

себепші болды. Болашақта лаңкестік жасауды жоспарлап жүрген террористер-

ді ойынан айныту мақсатында әлем мемлекеттерінің лаңкестік әрекетке барған

террористермен келіссөз жүргізбейміз деп жиі-жиі мәлімдеме жасайтынына қа-

рамастан, бүгінде үкіметтің террористермен келіссөз жүргізуі қалыпты жағдайға

айналған. Мәселен, АҚШ-тың 2007 жылы Ирактағы әл-Қаидаға (ИӘҚ) және ел-

дегі сүннит көтерілісшілеріне қарсы әскери қимылы барысында АҚШ әскерінің

генерал-полковнигі Рэй Одиерноның Ирактағы көтерілісшілердің 80 пайызы,

тіпті ДАИШ-қа жол салған ИӘҚ-тың «аз бөлігі» де «бітімге келуге дайын» деген

сөзі көпшілікті таңғалдырған еді. Үкіметтердің іс жүзінде террористермен ке-

ліссөз жүргізуден бас тартпайтынын былай қойғанда, мұндай келіссөздердің та-

бысты аяқталу мүмкіндігін қарастыратын көтерілісшілер мен террористерге ар-

налған мемлекеттік стратегиялар да жеткілікті. Көп жағдайда аталған қарсылас

тараптар арасындағы байланыс орнату жолдары жоғарыда көрсетілген байланыс

әдістерімен бірдей. Мұндай жағдайларда келіссөз жүргізу міндеті АҚШ-та Мем-

лекеттік департаментке, Британияда Сыртқы істер министрлігіне немесе тікелей

әскери командирлерге жүктеледі.

Сондықтан да болашақта бұл салада айтарлықтай өзгерістердің болатыны

екіталай. Соғыста да, бейбітшілік кезеңде де мемлекетаралық және мемлекеттер

мен мемлекеттік емес акторлар арасындағы қарым-қатынастарда қолданылатын

дипломатиялық байланыс қағидалары бірдей. Түрлі себепке сай, күш қуаты мол,

әлеуеті басым тарапты үнемі адал әрі сенуге тұрарлық тарап деуге болмайды. Ай-

тарлықтай күш жұмсауды қажет етпейтін дипломатиялық амал-тәсілдерді пайда-

ланып, қарсылас тарапты өз ұстанымынан шегінуге көндірудің өзі тәуекелсіз бол-

майды. Мұндай амал-тәсілдер соңында тараптардың тиімсіз мәміле жасасуына,

мықтының дегеніне көнуге мәжбүр болған қарсылас тараптың өз бақталасына қар-

сы соғысқа дайындалып, одақтар құруына немесе протежені одан мықты жаудан

қорғап қалуды талап ететін жағдайдың туындауына әкеп соқтыруы мүмкін. Дип-

ломатиялық байланыстардың мұндай түрлері әдетте қақтығыстардың пайда болу

қаупін азайтады, алайда мұндай байланыстар бір-бірін жаңылыстыруға талпынған

қарсы тараптардың арасында күштер тепе-теңдігі болғанда ғана іске асады.

Trager and Zagorcheva (2006), Trager and Zagorcheva (2007).

Тиімді дипломатиялық стратегияны белгілеуде үнемі өткенге көз жүгіртіп, тарихи мысалдарға жүгінудің қа-

жеті жоқ. Қазір бізге ең табысты деп көрінген дипломатиялық амал-тәсілдердің кезінде шынымен жемісті

болатынына ешкім сенбеген. Мұндай дипломатиялық амалдар тәуекелге бас тігуді талап етеді.

204

Эмпирикалық талдау

Ежелгі Рим империясының бар жеңісі мен жетістігіне қарамастан, диплома-

тиялық байланысты дамытуға қосқан үлесі шамалы. Шамасы, бұл мемлекеттің

қуатты болғаны соншалық – дипломатиялық амал-тәсілге жүгінуді тіпті қажет

деп санамаған. Халықаралық қатынаста Рим айналасындағы елдерді өзіне келіс-

сөз бен мәміле арқылы емес, күшпен бағындыру ұстанымын басшылыққа алған.

Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін және Кеңес Одағы ыдыраған

соң, Америка Құрама Штаттары да әлемдік держава болатындай дәрежеге жет-

ті. Алайда АҚШ өзін Рим империясына ешқашан теңеген емес, теңеуді де мақсат

етпейді. Сондықтан болашақта халықаралық қатынастар жүйесін бірнеше күш

орталықтары арасындағы дипломатиялық байланыстар қалыптастырады, бұл

жүйеде мемлекеттер мен олардың өкілдері жетекші рөл атқарады. Мемлекеттер-

дің ниеттестігі, ықпал ету аймақтары, елдер мен аймақтар арасындағы бөлу сы-

зықтары сияқты бұрынғы халықаралық тәртіпке тән ортақ ұғымдар мен үрдістер

жаңа жүйеде де сақталады.

Nicolson (1954, pp. 25–35).

ҚОСЫМША

А қосымшасы

3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

3-ТАРАУ. ӘДІСТЕМЕ ЖӘНЕ ДӘЛЕЛДЕР

3.1-ұйғарымның дәлелі:

Барлық i үшін мәні жеткілікті дәрежеде аз бол-

ғанда, мына төмендегі стратегиялар мен пайымдар нәтижесінде жетілдірілген Ба

йес

тепе-теңдігі орнайды. Сигнал берушінің стратегиясы:

болғанда m сигналын жі-

беріп, r

0 таңдау;

болса, талабынан кейін m сигналын жіберіп, r

1 таңдау,

әйтпесе r

0 таңдау;

болғанда және талабынан кейін h сигналын жіберіп,

1 таңдау, болмаса r

0 таңдау. Нысана стратегиясы:

болғанда

сигналынан кейін

таңдау, m сигналынан кейін , ал h сигналынан кейін таң-

дау;

болса, сигналынан кейін , m сигналынан кейін , ал h сигна-

лынан кейін

таңдау; болғанда сигналынан кейін таңдау. Нысананың

өзгерген (жаңа) пайымдары мынадай:

және . Сигнал берушінің өзгерген пайым-

дарын көрсетудің қажеті жоқ, олар Байес қағидаларына сай болуға тиіс.

Назар аударыңыз: m және h сигналдарынан кейінгі пайымдар тікелей

Байес қағидаларынан және Сигнал берушінің стратегиясынан туындаған, сондай-

ақ Нысананың басқа ақпарат жиынтығындағы пайымдары жетілдірілген Байес

206

Қосымша

тепе-теңдігінде шектелмеген. Бұл пайымдар жоғарыдағы ұйғарым сипаттамала-

рына сай. Нысана іс-әрекетінен кейін Сигнал беруші стратегиясының тараптарда

тиімді болуы оның ұтыстарды тікелей салыстыруына байланысты.

Сигнал берушінің сигнал беру кезеңіндегі іс-әрекеті тиімді екенін көру үшін,

ең алдымен, ешбір Сигнал беруші типі m немесе h сигналдарынан басқа сигнал-

дарға ауытқығанда пайда таба алмайтынын ескеру керек. Өйткені мұндай жағдай-

да Нысананың

әрекетіне баратыны анық. Екіншіден, типіне жататын Сиг-

нал берушінің ауытқудан әлдеқайда көп пайда таппайтыны да анық. Нысананың

стратегиясы мен пайымдарын, сондай-ақ Сигнал берушінің стратегиясын ескер-

сек, Сигнал беруші стратегиясы тиімді болу үшін мына екі шарт орындалуға тиіс:

(6)

(7)

Бұл екі шарт та жеткілікті дәрежеде төмен болғанда қолданылады.

Нысана стратегиясының ұтымды екенін көру үшін мына шарттарды ескеріңіз:

кез келген сигналдан кейінгі

–

үшін ұтымды таңдау, сондай-ақ ол Нысана-

ның кез келген типі үшін де тиімді таңдау (m немесе h сигналынан басқа кез келген

сигналдан кейін). Нысана

типіне жатқанда, m сигналынан кейін пайдасы

( ) болады, сондықтан Нысананың бұл типі m сигналынан кейін таңдамай-

ды. Сол себепті m сигналынан кейін Нысана стратегиясы тиімді болу үшін мына

шарттар орындалуы керек:

(8)

Нысана типіне жатқанда, оның h кейінгі стратегиясы ұтымды, өйткені бас-

қа таңдау соғысқа әкеледі (бұл жағдайда соғыс – ең жағымсыз нәтиже). Нысана

типіне жатқанда, оның h кейінгі стратегиясы ұтымды, өйткені басқа таңдау

жасағандағы нәтиже

немесе болады

(бұл тепе-теңдік жағдайында-

ғы стратегиядан туындайтын пайдамен бірдей). Нысананың бұл типі үшін m сиг-

налынан кейін

таңдауының таңдауынан басым түспейтіндігі анық, өйтке-

ні бұл соңғы таңдау Сигнал берушіге тиесілі болар еді. Сол себепті

болғанда

Нысана стратегиясы тиімді болу үшін мына шарттар орындалуы керек:

(9)

А қосымшасы: 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

207

мәні жеткілікті дәрежеде төмен болғанда (8) және (9) шарттың екеуі де

орындалады.



Ескерту: стандартты жетілдірілген Байес тепе-теңдігіне сай параметрлерді ен-

гізген күннің өзінде, 3.1-ұйғарымда сипатталған тепе-теңдік жағдайы жойылмай-

ды. Бос сөзге негізделген коммуникация модельдеріндегі тепе-теңдік жағдайына

жаңа параметрлер енгізуге келмейді. 3.1-ұйғарымда жаңа параметрлерді қолдану-

ға болмайтынына көз жеткізу үшін осы ұйғарым дәлелінде сипатталған ойыншы

стратегияларына сай мына шарттарды ескеру қажет: (

) ерекше сигнал жібе-

ріп, өзінің қандай типке жататынын жасырмауға мүдделі; (2)

басқа ешқандай

тип аталған жаңа параметрлерге ауытқуды қаламайды және оларға сай сигнал

беруге мүдделі болмайды; (3)

типінің тепе-теңдік жағдайындағы сигналына

жауап ретінде Нысана Сигнал берушінің

типіне жататынын білгендей әрекет

етеді, яғни сол Сигнал беруші жалғыз немесе

бірге жаңа параметрге ауытқуға

ынталы болмайды. Толығырақ, қараңыз: Farrell (1993).

Үшінші тарауда сипатталған белгісіздік факторына сай, ойыншылардың пай-

далылық функцияларының тәуекелге бейім болуы ықтимал. Алайда аталған ұй-

ғарымдарда сипатталған сигналдар жіберу үшін бұл параметрді қолдану қажет

емес. Оған көз жеткізу үшін мына жайтқа назар салыңыз:

типке жататын Ныса-

на жоқ, ал Нысананың қалған екі типі 3-тарауда жасалған болжамдарға сай болса,

онда бұл болжамдар ойыншылардың барлық типтеріне қатысты тәуекелдерге жол

бермейтін пайдалылық функцияларына сәйкес болады. Ойынның жаңартылған

бұл моделінде де 3.1-ұйғарым болжамдары қолданылады.

Бұл нәтиже 3.1-ілеспе

ұйғарым деп берілген. Мәселе (келіссөздер) кеңістігі бөлінбейтіндіктен, екі тарап

та келісім нәтижесінде жасасуға дайын бейбіт мәміле (шешім) жоқ. Осыған бай-

ланысты мәселелер төменде талқыланған.

3.1-ілеспе ұйғарым:

типке жататын Нысанасы жоқ Х-те ойыншылардың

тәуекелге жол бермейтін пайдалылық функциялары бар ойынның жаңартылған

бұл моделінде 3.1-ұйғарым болжамдары орындалады.

3.1-лемма: ымыраға келудің бірнеше бөлек жолы бар модельде толықтай бө-

лінетін тепе-теңдік орнамайды, мұнда жартылай бөлінетін тепе-теңдіктің екі-ақ

түрі болуы мүмкін:

бар, бірақ жоқ топтамасы және

бар, бірақ жоқ

топтамасы.

Дәлел: жетілдірілген Байес тепе-теңдігіндегі

типіне жататын Сигнал беруші

басқа екі тип жіберетін сигналды ешқашан жібермейді. Мұндай тепе-теңдік жағ-

дайында қалған екі тип топтасқан немесе жеке-жеке сигнал жіберген кезде, Ныса-

наның Байес қағидасына сәйкес кез келген пайымдарына қатысты Сигнал беруші-

нің

және типтері жіберген сигналға не сигналдарға жауап ретінде типіне

Бұл дәлел 3.1-ұйғарымның дәлелімен бірдей; оның бір ғана айырмашылығы бар: және Нысана

стратегиясының компоненті алынып тасталған.

208

Қосымша

жататын Нысанаға -ден артық ұсыну үнемі тиімді болады (мұндайда ешбір Ны-

сана

-ден аз ұсына алмайды). Тепе-теңдік жағдайында барлық Нысана типтері

жіберген ерекше сигналға жауап ретінде ұсынатындықтан, типіне жата-

тын Сигнал беруші Сигнал берушілердің басқа типтері беретін хабарламаларға

ауытқуды қалайды, бұл мұндай тепе-теңдіктің жоқ екенін көрсетеді. Сонымен,

жоғарыдағы леммада көрсетілгендей, толықтай бөлінетін тепе-теңдік болмайды,

мұнда жартылай бөлінетін тепе-теңдіктің екі-ақ түрі орнауы мүмкін.

3.2-ұйғарымның дәлелі: 1-ұйғарымның дәлелінде көрсетілгендей, 3.1-лемма-

да сипатталған тепе-теңдіктің бірінші түрі аталған ұйғарым сипаттамаларына сай.

Олай болса, жоғарыдағы 3.1-леммаға сай,

аз болғанда пен топтасатын

тепе-теңдік жағдайы болмайды.

Байес теоремасына сай, Нысана өзінің

типіне жататын Сигнал берушіге

тап болғанын (сол типтің жіберген m сигналынан кейін) аңғарса, онда

мен

типтеріне жататын Нысаналар m сигналынан кейін

таңдау керек, ал типіне

жататындар

таңдауға тиіс (өйткені басқа ұсыныстар қабылданады, салдарынан

бұл типтің соғысқа бармаған жағдайдағы пайдасы азаяды). Бұдан шығатын тұжы-

рым:

пен жіберген ортақ сигналға сай, типіне жататындар таңдауға тиіс,

өйткені бұдан басқа ұсыныстардың қабылдануы әбден ықтимал, олай болса, осы

типке жататын Нысананың соғысқа бармаған жағдайдағы болжалды пайдасы

азаяды. Назар аударыңыз: һ кейін ешбір Нысана

ұсынбайды, өйткені ұсыны-

сын жасағандағы соғыс ықтималдығы бірдей (бұл ұсыныс қабылданса, ол қарсы

тараптың қалауы деп саналады). Сонымен, һ кейін

типіне жататын ойыншы

таңдауға тиіс, өйткені

таңдауын кез келген жетілдірілген Байес тепе-теңдігінде

жасауға болады, мұндай жағдайдағы ұтыс әлдеқайда аз болады. Бұдан шығатын

тұжырым –

, яғни айтарлықтай

төмен болса,

тепе-теңдігі орнамайды. 

3.3-ұйғарымның дәлелі: 3.1-леммаға сәйкес, қарсы тараптың бос сөзі ойын нә-

тижесіне әсер ететіндей тепе-теңдік жағдайы орнау үшін мыналар шарт: (1) те-

пе-теңдіктегі

типі дәл типі жіберетін сигнал береді, ал типі басқа сигнал

жібереді, сондай-ақ (2)

және типтері бірдей сигнал жіберсе, типі басқа

сигнал беруге тиіс.

Сигнал берудің бірінші тепе-теңдік түрін қарастырайық. Мұндай жағдайда

пен жіберген сигналдан кейін (m сигналы ортақтық сипатын жоғалтпаған)

типіне жататын Нысана

таңдауы керек, өйткені ол таңдаса, онда өзде-

рінің бастапқы тепе-теңдік стратегиясынан ауытқып,

типіне жататындардың

сигналына (һ) мән беруі ықтимал. Бұған қоса,

аз болғандықтан, m сиг-

налын қабылдаған Нысана

гөрі алуды қалайды. Жетілдірілген Байес те-

пе-теңдігі жағдайында m сигналын қабылдаған

типі таңдауға тиіс. Байес

формуласы шарттарына сай, һ сигналынан кейін

және типтері ұсына

алмайтыны анық. Сондықтан мұндай жағдайдағы соғыс ықтималдығы мынадай:

А қосымшасы: 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

209

Коммуникация механизмдері жұмыс істемейтін жетілдірілген Байес тепе-тең-

дігінде соғысқа баруға бел байлаған ешбір Нысана қарсы тарапқа соғысты бол-

дырмауға сеп болатын ұсыныс жасауға мүдделі емес, өйткені ол ұсынысты қар-

сылас қабылдауы ықтимал. Сондықтан соғыс ықтималдығы мынадай болады:

, бұл – мәні айтарлықтай аз болғанда

жетілдірілген Байес тепе-теңдігі жағдайындағы соғыс ықтималдығы.

Енді сигнал берудің екінші тепе-теңдік түрін қарастырайық. Мұндай жағдай-

да

жіберген сигналдан кейін типіне жататын Нысана таңдауы керек, ал

жетілдірілген Байес тепе-теңдігінде соғысты таңдауға тиіс. пен жіберген

сигналдан соң

және типіне жататын Нысана таңдауы керек (Сигнал бе-

рушінің бұдан басқа x-ті қабылдауы екіталай). Сигнал берушілердің

типі еш-

қашан соғысты таңдамайды, сол себепті бұл тепе-теңдіктегі соғыс ықтималдығы

деп тұжырымдауға болады, яғни ол бос сөзге

негізделген коммуникация ойынындағы соғыстың минималды ықтималдығына

тең.



Жоғарыда 3.1-леммада және 3.3-ұйғарым дәлелінде талқыланғандай, бұл мо-

дельдің балама сигнал беру тепе-теңдігі болуы мүмкін. Мұнда бір байламға келе

қоймаған және толық байламға келген Сигнал беруші жіберетін сигнал бірдей, ал

қарсылас

ұсынбайынша, соғысуға дайын тұрған Сигнал беруші ерекше сигнал

жібереді. Сонымен, бұл жағдайда Нысана

-ге сай ымыраға келуге әзірмін деген

күннің өзінде, Сигнал беруші соғыстың орнына

қабылдамауы да мүмкін. Ны-

сана соғысты болдырмау үшін Сигнал берушіге

ұсынысын жасау керектігін,

оның

ұсынысын қабылдамайтынын біледі. Мұндай тепе-теңдіктің орнауына

қажетті шарттар 3.4-ұйғарымда берілген.

3.4-ұйғарым:

жеткілікті дәрежеде аз болса және

болса, жетілдірілген Байес тепе-теңдігі орнайды, ондағы т және h

сигналдары позитивті ықтималдықпен жіберіледі

Мұндай тепе-теңдік шартын басшылыққа алып, халықаралық саясаттағы көп-

теген жағдайды сипаттап беруге болатынына күмәніміз бар. Аталған тепе-теңдік

жағдайында бір байламға келе қоймаған Сигнал беруші өзіне ең тиімді нәтижеге

жету үшін тәуекелге баруға дайын, ал бір байламға келген Сигнал беруші басын

тәуекелге тікпей, ұсынылған

қабыл алуға келіседі. Іс жүзінде дәл осылай бола-

тынын көзге елестету қиын. Мұндай жағдай ойыншылардың пайдалылық функ-

циялары әдеттегіден тыс сипатқа ие болғанда ғана орын алуы ықтимал. Бұған қа-

жетті шарттар 3.2-ілеспе ұйғарымда айқындалған:

және типтерінің мен

нәтижелеріне қатысты таңдаулары бірдей болса, сондай-ақ Сигнал беруші бір

210

Қосымша

байламға келген типке жататын болса, онда 3.4-ұйғарымда сипатталған тепе-тең-

дік жағдайы орын алады. Мұндағы Нысананың бір байламға келе қоймаған типке

жату ықтималдығы орташа деңгейде.

3.2-ілеспе ұйғарым: Егер

және , ал

жеткілікті дәрежеде аз болса, онда

функциясы мәндерінің тиісті диапазо-

нында 3.2-ұйғарымда сипатталған тепе-теңдік жағдайы орын алады.

3.4-ұйғарымның дәлелі 3.1-ұйғарымдағыдай, сол себепті оны жеке беріп отыр-

ған жоқпыз.

Робастылық (тұжырымдар сенімділігі): мәселелердің бөлінетін кеңістігі

мен тәуекелдерді болдырмау. Жоғарыда сипатталған модельге ұқсас модель-

ді қарастырайық. Біз ұсынып отырған модельдің бір ғана айырмашылығы – бұл

модельдегі мәселелер кеңістігі шексіз бөлінеді. Сигнал беруші хабарлама жібер-

геннен кейін ойыншылар бір уақытта өздерінің ымыраға келу туралы

ұс-

танымдарын жариялайды. Егер ойыншылардың ұстанымдары әртүрлі болса, онда

статус-квосы сақталады, мұндағы жоғарыда көрсетілген модельдің қатыс-

ты шарттарына сай. Егер ойыншылар бірдей ұстаным білдірсе, бұл келісім жаңа

статус-кво болып саналады. Бұрынғы модельдегідей, осы мезетте Сигнал беруші

соғысқа бару жөнінде шешім қабылдайды.

Ынтымақтасуға не мәмілеге келуге тырысқан қос тарап келіссөздер барысын-

да қандай да бір уағдаластыққа жеткені туралы жария мәлімдеме жасауы мүмкін.

Нәтижесінде келіссөздердің болжалды пайдасын екі тарап та бөліп алатын тепе-

теңдік орнайды. Мұндай жағдайда шығынсыз сигнал беруге болады. Осындай нә-

тижеге жету үшін келіссөздер жүргізудің басқа тәртібін де өзара мақұлдап алуға

болады. Мысалы, қараңыз: Рубинштейн моделі мен Нэш моделі.

Шығынсыз сигнал беру механизмі іске асатын бұл модельде ойыншылар өз іс-

қимылдары мен оларға сай болжалды нәтижелер туралы ой-тұжырымдар жасай

алады. Қос ойыншы келіссөздер нәтижесінде қалыптасатын оң сальдоны (пайда-

ны) өзара бөліп ала алатынын біледі. Нысана бір байламға келген типке жатса,

онда 3.1-ұйғарымда сипатталған ақпараттық сигнал беру механизмі іске асады.

Бұл нәтиже 3.5-ұйғарымда расталған, бөлінетін келіссөздер кеңістігі бар жағдай-

ларда оны сенімді деуге болады.

3.5-ұйғарым: жаңартылған ойында 3.1-ұйғарым шарттары орындалады.

3.1-ұйғарымдағыдай, 3.5-ұйғарымда көрсетілген сигнал беру динамика-

сы ойыншылардың тәуекелге жол бермейтін таңдауларына байланысты емес.

Бұл модельдерге шолу жасаған зерттеу: Ausubel, Cramton and Deneckere (2002).

Ескерту: мұндағы мәлімдеме жасау кезеңі Нэш моделіндегідей. Ұсынылған модельде ең ұтымды жауаптар

континуумы бар. Мұндағы әр ойыншы пайданың өзіне тиесілі бөлігін алады. 3.5-ұйғарымда мұндай мүм-

кіндік қарастырылмаған. Бұл ұйғарымның дәлеліне сай, тиісті ақпарат жарияланғаннан кейінгі келіссөздер

тәртібі қос ойыншының келіссөздер нәтижесінде қалыптасатын оң сальдоны өзара бөліп алуын қамтамасыз

етеді.

А қосымшасы: 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

211

3.1-ілеспе ұйғарымда көрсетілген нәтиже 3.5-ұйғарымда да болады. Мұндай жағ-

дайда шығынсыз сигнал беру әлі де болса мүмкін, ол үшін ойыншылардың пай-

далылық функциялары тәуекелмен байланысты болмауға тиіс, яғни дауға арқау

болған игілікті бөлуге болады, сондықтан тараптар қақтығысқа бармай, мәміле-

ге келуі әбден ықтимал. 3.5-ұйғарымда сипатталған шарттар орындалған күннің

өзінде, толық байламға келген типтер жіберетін ерекше сигналдар ойыншылар-

дың келісімге келуіне кепілдік бермейді. Әйтпесе бір байламға келе қоймаған

типтер өздерін толық байламға келген типтер етіп көрсетуге мүдделі болатын еді.

3.5-ұйғарымда сипатталған тепе-теңдік жағдайында толық байламға келген Сиг-

нал беруші Нысанаға ерекше сигнал жібергеннен кейін

типіне жататын Ныса-

на қабылдайтын (ал

типі қабылдамайтын) мәміле туралы мәлімдеме жасайды.

Сондықтан Сигнал берушінің қарсыласына жоғары талап қоюы келіссөздер нә-

тижесінде әлдеқайда аз пайда табу тәуекелімен байланысты. Басқа модельдерге

қарағанда, бұл модельде ойыншылардың келісімге келмеуі олардың соғысатынын

білдірмейді, ол тараптар статус-квоның сақталуын қалайды дегенді білдіреді.

3.5-ұйғарымның дәлелі: Сигнал берушінің стратегиясы мынадай болсын:

бол-

ғанда т сигналын жіберу, т сигналынан кейін

деген

жария мәлімдеме жасау, һ сигналынан кейін

деген, ал

басқа кез келген сигналдан кейін деген мә-

лімдеме жасау (мұндағы – 1 деген жоғарғы индекстер кері функцияларды біл-

діреді), сондай-ақ

таңдау; болғанда т сигналын жіберу, т сигналынан

кейін

деген жария мәлімдеме жасау, һ сигналынан кейін деген, ал

басқа кез келген сигналдан кейін деген мәлімдеме жасау, сондай-

ақ

таңдау немесе ; болғанда һ сигналын жіберу,

һ сигналынан кейін

деген жария мәлімдеме жасау, т сигналынан кейін

деген, ал

басқа кез келген сигналдан кейін деген мәлімдеме жа-

сау, сондай-ақ

таңдау немесе

Нысана стратегиясы мынадай болсын: болғанда т сигналынан кейін

деген жария мәлімдеме жасау, һ сигналынан кейін

деген, ал басқа

кез келген сигналдан кейін

деген мәлімдеме жасау; болғанда т сигналы-

нан кейін

деген жария мәлімдеме жасау, ал y

т басқа кез келген сигнал-

дан кейін

деген мәлімдеме жасау; болғанда кез келген сигналдан кейін

деген мәлімдеме жасау.

Нысананың сигналдан кейінгі жаңа пайымдары:

деген барлық жағдай-

да

және . Ескерту: бұл

пайымдар Байес теоремасы мен Сигнал берушінің стратегиясына сәйкес. Сигнал

берушінің жаңа пайымдарын көрсетудің қажеті жоқ (олар да Байес теоремасы

шарттарына сәйкес болуға тиіс).

212

Қосымша

Сигнал берушінің соғысқа бару туралы шешімінің рационалдығы оның

ұтыстарды (пайданы) салыстыруына тәуелді. Сигнал берушінің ақпарат-

тық мәлімдеме жасау кезеңіндегі стратегиясының ұтымдылығын қарасты-

райық.

типі үшін m сигналынан кейін Сигнал берушінің болжалды пай-

дасы –

, ал басқа мәлімдеме

жасалса,

болады. Сол сияқты m ≠ m, h сигналдарынан кейін Нысананың

мәлімдемелерімен салыстырсақ, дәл сондай нәтиже мен ұтыс шығады. y = h

кейін Сигнал берушінің тепе-теңдіктегі стратегиясына сай болжалды ұтысы –

, ал басқа мәлімдеме жасалса, болады.

типі үшін m сигналынан кейін Сигнал беруші стратегиясына сай болжал-

ды пайда –

, ал басқа мәлімдеме

жасалса, онда

(статус-кво) болады. Бұл ойындағы ұтыс болады, өйтке-

ні Сигнал беруші стратегиясынан оның соғысты таңдағанын аңғаруға болады.

сигналдарынан кейін Нысананың туралы мәлімдемелерімен са-

лыстырсақ, дәл сондай

(статус-кво) нәтиже мен ұтыс (соғыс) шығады. y

кейін Сигнал берушінің тепе-теңдіктегі стратегиясына сай болжалды ұтысы –

, ал басқа мәлімдеме жасалса болады.

типі болғанда Сигнал берушінің сигналынан кейінгі іс-әрекеті тиім-

ді, өйткені ол әрекеттің нәтижесі –

. y

h кейінгі Сигнал берушінің тепе-тең-

діктегі стратегиясынан шығатын болжалды ұтыс –

ал

басқа мәлімдеме жасалса, онда

болады.

Енді тепе-теңдік жағдайындағы Сигнал беруші стратегиясына сай хабарлама-

лардың рационалдығына тоқталайық.

болғанда Сигнал берушінің тепе-тең-

діктегі стратегиясынан шығатын болжалды ұтыс –

ал басқа m хабарламасы жіберілсе, онда болады. болғанда m сигналынан

кейін Сигнал берушінің тепе-теңдіктегі стратегиясынан шығатын болжал-

ды ұтыс –

, һ сигналынан кейін

, ал басқа мәлімдеме жасалса болады. бол-

ғанда Сигнал берушінің тепе-теңдіктегі стратегиясынан шығатын болжалды

ұтыс –

, һ сигналынан кейін

, ал басқа мәлімдеме жасалса болады. Соны-

мен,

жеткілікті дәрежеде төмен болғандықтан, аталған ақпарат жиынтығын-

дағы

пен типтеріне жататын Сигнал берушінің іс-әрекеті ұтымды болады.

Нысананың өз тұжырымдарына және Сигнал беруші іс-қимылдарына байла-

нысты стратегиясын қарастырайық. h сигналынан кейінгі Нысана стратегиясы

үшін тиімді, өйткені оның болжалды пайдасы болады, басқа мәлімде-

ме жасалғандағы болжалды пайда –

. мәлімдемесін жасағандағы және

типтері үшін Нысана стратегиясы ұтымды, өйткені бұл типтер алудың

орнына соғыстың болғанын қалайды, сондықтан

басқа кез келген мәлімдеме

жасалса, соғыс болуы ықтимал. т сигналынан кейін

типіне жататын Нысана

стратегиясымен байланысты пайда

болады, басқа мәлімдеме жасалса, онда

болжалды пайда мынадай:

. Сол сияқты үшін Ны-

сана стратегиясымен байланысты пайда –

, ал басқа мәлімдеме жасалса,

болады. Сонымен, мәні жеткілікті дәрежеде аз

А қосымшасы: 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

213

болғанда Нысананың мен үшін стратегиясы ұтымды. болғанда Нысана

стратегиясымен байланысты болжалды пайд

ал басқа таңдау жасалса, онда болжалды пайда бұрынғыдай немесе болады.

m немесе h сигналынан басқа сигналдар жіберілген кезде, Нысана стратегиясымен

байланысты болжалды пайда –

, ал басқа таңдау жасалса, онда болжалды

пайда бұрынғыдай болады.



Фирон моделі: келіссөздер нәтижесінде қалыптасатын «оң сальдоны» (пай-

даны) өзара бөлу. Фирон өзінің «Соғыс себептерін рационалистік тұрғыда тү-

сіндіру» (Rationalist Explanations for War, рр. 410–414) атты іргелі еңбегінде бос

сөзге негізделген коммуникация – «алсаң ал, алмасаң қой» атты моделін ұсын-

ған. Сол модельдің қысқаша сипаттамасы мынадай. Екі ойыншы бар: А мемлекеті

және В мемлекеті. Бастапқыда, жалпыға мәлім дискретті h (·) үлестірілімге сай,

«Табиғат»

топтамасынан В мемлекетінің соғыс шығы-

нын

айқындайды, мұндағы , ал барлық үшін .

В мемлекетіне

мәлім, ал А мемлекетіне – жоқ. Осыдан кейін В мемлекеті үлкен,

бірақ шектеулі хабарламалар жиынтығынан бос сөз сипатындағы f хабарламасын

жібереді. Ал А мемлекеті

талабын қояды. Бұл талапқа сай В мемлекеті

өзінің соғысатыны не соғыспайтыны туралы шешім қабылдайды. Соғысқандағы

ұтыс –

, соғыспағандағы ұтыс болады.

Біз бұл модельге екі өзгерту енгіздік. Біріншіден, біз ұсынған модельде А мем-

лекеті «алсаң ал, алмасаң қой» деген үзілді-кесілді талап қоймайды, оның орнына

екі мемлекет бір-біріне қатысты, тиісінше,

және талаптарын жариялайды.

Егер

болса, онда ұтыстар, Фирон моделіндегідей, болады.

болғанда ұтыстар болады. Екіншіден, А мемлекеті

В мемлекетінің соғыс шығындарын білмейді, сондықтан h (·) үлестіріліміндегі

Т сай айқындалған және ол – А мемлекетінің құпия ақпараты.

Төмендегі пайым мен дәлелде көрсетілгендей, мұндай жағдайда коммуника-

ция жасауға болады. Дәлелде көрсетілген тепе-теңдікте бір тараптың қарсыласы-

на соғысуға мүдделі еместігі туралы сигнал жіберуі оның біршама тиімсіз нәти-

жеге қол жеткізуіне себепші болады, алайда соғысқа жол бермеуден қалыптасқан

оң сальдоны екі тарап та бөліп ала алады. Өз дегеніне жету үшін қажетті шаралар

қабылдауға бел байлаған және тиісті сигнал жіберген тарап өзі үшін әлдеқайда

тиімді нәтижеге қол жеткізе алады. Дегенмен қарсыласқа жоғары талап қойып,

табандылық танытудың өзі үлкен тәуекелге (соғысқа) барумен бірдей.

3.1-пайым: Ойынның жаңартылған үлгісінде жартылай бөлінетін жетілдіріл-

ген Байес тепе-теңдігі орнайды. Ондағы А мемлекеті бос сөзге негізделген f хабар-

ламасынан кейін өзінің

туралы болжамын өзгертеді.

Мұнда Фирон моделіндегідей «T – h (·) қосымша функциясы» деген болжам жасалмаған.

214

Қосымша

Дәлел: Барлық i ≠ 1, 2 үшін болсын. Сонымен қатар болсын.

Мынадай параметрлерді қолданайық:

және . В мемлекетінің

осындай жағдайдағы стратегиясы мынадай болсын:

болғанда хабар-

ламасын жіберіп,

деген мәлімдеме жасау. Ал болғанда хабар-

ламасын жіберіп,

деген мәлімдеме жасау. А мемлекетінің стратегиясы

мынадай болсын:

болғанда хабарламасынан кейін , ал ха-

барламасынан кейін

деген мәлімдеме жасау. болғанда хабар-

ламасынан кейін

, ал басқа хабарламадан соң деген мәлімдеме

жасау.

болғанда кез келген хабарламадан соң деген мәлімдеме жа-

сау. Мүмкін болған жағдайда ойыншылардың бір-бірінің іс-қимылдарын бақылау

негізіндегі пайымдары Байес теоремасы шарттарына сай болсын.

В мемлекетінің біршама төмен талап қойғандағы мәлімдемесінің мәні ти-

піне жататы

н В мемлекетінің соғыс құнынан үлкен, алайда типіне жататын

мемлекеттің соғыс құнынан аз болсын. Шартты түрде,

бол-

сын. В мемлекетінің жоғары талап қойғандағы мәлімдемесінің

мәні шығыны

аз А мемлекетінің талабынан артық, алайда шығыны көп В мемлекетінің талабы-

на сай болсын. Шартты түрде,

болсын. Жоғары және төмен

талап жөніндегі мәлімдемелердің симметриялығын, сондай-ақ барлық мәлімде-

мелердің шығындары көп ойыншы типтері белгілеген келіссөздер диапазонында

екенін ескеру қажет.

Бұл стратегиялар жүйелі түрде рационалды болса, жоғарыдағы пайым шарт-

тарын қанағаттандыратын Байес формуласына сай тұжырымдар жасалады. Өзге

ойыншының стратегиясы мен А мемлекетінің f хабарламасынан кейінгі жаңа па-

йымдарын ескере отырып, А мемлекетінің стратегиясы бірізді әрі рационалды

деуге болады.

сигналынан кейін туралы мәлімдеме жасағандағы ұтыс –

, одан басқа әрекеттен туындаған ұтыс болады. сигналынан

кейін

туралы мәлімдеме жасағандағы ұтыс – , одан басқа әрекеттен туын-

даған ұтыс

болады.

болғандықтан, ойыншылардың

сигналынан кейінгі стратегиялары бірізді әрі рационалды. типіне жататын

В мемлекетінің әрбір тораптағы таңдауына қатысты стратегиясымен байланысты

болжалды ұтысы

болады. Бұдан басқа әрекеттер-

мен байланысты болжалды ұтыс

немесе

болатындық-

тан, аталған типке жататын ойыншының іс-қимылдары бірізді әрі рационалды.

Енді

типіне жататын В мемлекетінің іс-қимылдары бірізді әрі рационалды

екенін көрсету ғана қалды. Оның әрбір шешім қабылдау торабындағы іс-әрекеті-

мен байланысты болжалды ұтысы –

. Егер ол типіне арналған стратегия-

ға ауытқып кетсе, онда оның болжалды ұтысы –

Сондықтан

жеткілікті дәрежеде төмен болғанда белгіленген стратегиямен

байланысты ұтыс әлдеқайда көп болады. Бұдан басқа стратегиядан шыққан ұтыс

немесе болады. 

А қосымшасы: 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

215

4-ТАРАУ. ДӘЛЕЛДЕР

Сигнал берушінің стратегиясы мынадай жұп түрінде берілген: ,

мұндағы

. Нысананың стратегиясы үштік функция тү-

рінде көрсетілген:

. Сигнал берушінің бірінші кезеңде-

гі сигналынан кейін Нысананың жаңа пайымдары мынадай болсын:

p (0)

p (1) болса, p (0)

p (1)

p болады дейік. Жетілдірілген Байес тепе-тең-

дігінде

болады дейік (ол және Сигнал бе-

руші стратегиясынан туындаған). Ал

– Нысана стратегиясының қандай да

бір m сигналына байланысты

шартына сай келу ықтималдығы, яғни

деп берілген болсын (ол және Нысана

стратегиясынан туындаған).

4.1-ұйғарымды дәлелдеу үшін келесі екі лемма қолданылған. Біз төмендегі

леммалар мен 4.1-ұйғарымды дәлелдеу жазбасында

таңбасын көрсетпейміз,

бұл ортақтыққа әсер етпейді. Сол себепті Нысана стратегиясы

жұбы, ал

былай жазылып берілген.

4.1-лемма: ықпалды жетілдірілген Байес тепе-теңдігінде тараптардың әзір-

лігі нәтижесіз болған жағдайда

болса, онда , яғни

болады.

Дәлел:

болады дейік. Сигнал беруші деп белгілеп алып,

кейінгі кез келген аралық торапта өзінің ең жоғары болжалды пай-

дасын ала алады. Сондықтан тепе-теңдік жағдайындағы кез келген стратегия осы

нәтижені есепке алуға тиіс. Болжам бойынша

, сондықтан Сигнал

берушінің 3-кезеңдегі таңдауы тиімді болатынын негізге алып, барлық һ үшін

болады деп тұжырымдаймыз, яғни болғанда – (бұ-

дан шығатын тұжырым –

. Сондықтан жағ-

дайында Сигнал берушінің тепе-теңдіктегі болжалды пайдасы оның сигналына

тәуелді екенін көреміз:

, ол мәніне сай

өседі.



4.2-лемма: ықпалды жетілдірілген Байес тепе-теңдігінде тараптардың әзірлігі

нәтижесіз болған жағдайда

Дәлел: біз қарсы болжап дәлелдеу әдісін қолданамыз. үшін

болсын дейік. Ескерту: ықпалды жетілдірілген Байес тепе-теңдігінде m

0 және

1 сигналдары оң ықтималдықпен жіберілуге тиіс.

Біріншіден,

деп алайық. (10)

216

Қосымша

Жетілдірілген Байес тепе-теңдігі орнаған кез келген жағдайда Нысананың

сигналынан кейінгі болжалды пайдасы:

(

Жетілдірілген Байес тепе-теңдігінде соңғы болжалды пайда –

, мұн-

дағы

. Егер болса, оны қосымша дәлелдеу-

дің қажеті жоқ. Егер

болса, онда . Те-

пе-теңдік ықпалды болуы үшін

болғанда бізге болғаны керек.

Алайда 4.1-лемма бойынша

болса, яғни біздің бастап-

қы болжамымызға қайшы келетіндей

болса немесе оң ықтималдық-

пен жіберілмесе, мұндай жағдайда ықпалды тепе-теңдік орнамайды.) Демек, мұн-

дағы

– ықтималдығы.

Екіншіден, тепе-теңдікте

(11)

және

(12)

Бұған көз жеткізу үшін тепе-теңдікте былай болатынын ескеріңіз:

яғни (13)

Олай болса, – Сигнал берушінің сигналын жіберу ықтималдығы

болсын дейік. Мұндай жағдайда жетілдірілген Байес тепе-теңдігінде

болады. Нысананың сигналынан кейінгі болжалды пайдасы

бірдей, мына жағдайды санамағанда:

. Сонымен, ықпалды жетілдірілген

Байес тепе-теңдігінде Нысананың

сигналынан кейінгі стратегиясы келесі

үш шартқа сай болуға тиіс: (1)

(2)

және (3)

болғанда. Бұдан шығатын болжам: .

4.1-леммаға сай болжам:

, яғни (14)

Бұл өз кезегінде (11) жасалған болжамға сай.

Үшіншіден, мынаған назар аудару керек:

(15)

(11) шартын ескерсек, онда Нысананың екінші кезең тораптарындағы ұтымды

стратегиясы

шартына сай болуы керек. (13) басшылыққа алсақ,

А қосымшасы: 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

217

онда үшін болғанда, және

болады. (14) шартты алсақ, онда (15) шарт орындалады.

Нәтижесінде мынаған назар аударыңыз: h үшін болғанда дейік,

(16)

Сонымен, жетілдірілген Байес тепе-теңдігінде, Байес формуласына сай, тек

қана өседі және

болады, (15) және (16) шарттары болатынын

білдірмейді, бұл біздің алғашқы болжамдарымызға қайшы келеді.



4.1-ұйғарымның дәлелі: дейік. 4.1-леммаға сәйкес, ықпалды

тепе-теңдікте

болады. Байқағанымыздай, жетілдірілген

Байес тепе-теңдігінде

h, мұндағы . Содан кейін 4.2-леммаға

сай, Нысананың екінші кезеңдегі болжалды пайдасы жетілдірілген Байес тепе-

теңдігіндегідей:

Сонымен, кез келген жетілдірілген Байес тепе-тең

ді-

гі жағдайында h үшін

болғанда болса, онда .

Бұдан шығатын болжам

үшін

Бұл кез келген жетілдірілген Байес тепе-теңдігінде мәніне сай өсетіндік-

тен,

, яғни болады. оң ықтималдықпен жіберілмей-

тіндіктен, ешқандай Байес тепе-теңдігі ықпалды бола алмайды.



4.2-ұйғарымның дәлелі: Сигнал берушінің стратегиясы мынадай болсын:

және , егер

h, сонда Ал Нысананың үшінші кезеңдегі стратегиясына мынадай компо-

нент енгізейік: h үшін

болғанда егер

; h үшін ; h үшін , ,

егер

. Нысананың екінші кезеңдегі стратегиясы мына

компоненттерден тұрсын:

, мұндағы . Ны-

сананың жаңа пайымдары

, әйтпесе 0;

, әйтпесе 0 болсын.

Осы стратегиялар мен Нысана пайымдарына сай қалыптасқан тепе-теңдік

болғанда ықпалды болады. Ескерту: Сигнал берушінің жаңа пайым-

дары тепе-теңдік жағдайына қатысты Байес формуласына сәйкес келуі керек,

бірақ Сигнал берушінің үшінші кезеңдегі іс-әрекеттерінің ұтымдылығы аталған

пайымдарға байланысты болмайды. Нысананың жоғарыда көрсетілген пайымда-

ры Байес теоремасына сай әрі Сигнал беруші стратегиясына байланысты. Енді

болғанда аталған стратегиялардың кейбір пен үшін тиімді және

болатынын көрсетейік.

218

Қосымша

Үшінші кезеңдегі Нысана стратегиясының бұл компоненті оның қалаған нәти-

жесіне байланысты. Ал осы кезеңдегі Сигнал беруші стратегиясының компоненті

кері индукция жолымен айқындалған.

Енді Сигнал берушінің бірінші кезеңде жасайтын таңдауының тиімділігін қа-

растырайық. Екінші және үшінші кезеңдегі ойыншы стратегиялары компонент-

терін ескерсек,

, болғандықтан, Сигнал берушінің қауіп төндіруге

байланысты болжалды пайдасы мынадай:

(17)

ол мәніне сай азаяды, өйткені біздің болжамымызға сай Екінші

және үшінші кезеңдегі ойыншы стратегиялары компоненттерін ескерсек, Сигнал

берушінің қауіп төндіруге байланысты болжалды пайдасы:

мұндағы

типінің қауіп төндіруді таңдауына ықпал ететін шарт:

(18)

(18) шарт орындалатындай, таңдауымызға болады. Мысалы,

болсын. Сонда

(19)

Бұған қоса,

(20)

(19) және (20) шартқа сәйкес

болса, ,

онда

, атап айтқанда,

Біз төменде таңдайтын қатысты шарт – . және шамалары мен жоға-

рыда көрсетілген болжалды пайданы ескере отырып, Сигнал берушінің бірінші кезең-

дегі стратегиясының ұтымдылығын оңай тексеріп шыға аламыз. (19) және (20) шарт-

тарға сай, . Мұндағы

және

, ал .

Сонымен, Сигнал берушінің стратегиясын тиімді деп пайымдаймыз.

Енді екінші кезеңдегі Нысана стратегиясының ұтымдылығына тоқталайық.

Сигнал беруші стратегиясын және біздің

берген анықтамамызды есепке алған-

да,

торабындағы Нысана стратегиясы болған-

да ол ең тиімді нәтижеге қол жеткізеді

А қосымшасы: 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

219

Енді кейін Нысананың стратегиясы тиімді екенін көрсету ғана қалды.

Еске салайық,

және , ал болсын.

Нысананың

торабындағы жаңа пайымдарын ескеріп, оның екінші кезеңдегі

әрекеттеріне қатысты болжалды пайдасын былай жазып беруге болады:

(Мұндағы .)

(Мұндағы , өйткені біздің болжамға сай – .)

және болғандық-

тан, біз

типіне жататын Нысаналардың ұсынылған тепе-

теңдіктен ауытқуға ынталы емес екенін көрсетеміз.

болғанда

Нысана

ауытқуға да ынталы емес, өйткені

. Бұл жағ-

дайда

және

болғандықтан,

типіне жататын Нысаналар

ауытқуға ынталы болмайды. Бұған қоса,

Теңдеудің оң жақ бөлігі мәніне сай өсетіндіктен,

ойыншы стратегияларының басқа компоненттері өзгермейді десек,

220

Қосымша

. Төменде біз таңдаймыз, сонда бұл шарт расталады. (Ескер-

ту: біздің болжамдарымызға, әсіресе (2) және

сай,

Енді типіне жататын барлық Нысананың сигналынан кейін екін-

ші кезеңде өзінің тепе-теңдіктегі стратегияларына сай әрекет етуді қалайтынын

көрсетеміз.

Сонда

болсын.

Олай болса,

және болатындай таңдауымызға бола-

ды.

Мұндай болғанда екінші кезеңдегі кез кел-

ген

болжалды пайдасына тең. Бұған қоса,

, өйткені

болғандықтан, анықтамасын және

мәні

сай азаятынын ескерсек, онда

болады. Ойынның екінші кезеңінде өзінің тепе-теңдік

жағдайындағы стратегиясынан ауытқыған Нысана еш пайда таппайды. Сондық-

тан Нысананың екінші кезеңдегі тепе-теңдік стратегиясы ұтымды.



4.3-ұйғарымның дәлелі: Ең алдымен, біз төмендегі стратегиялар мен пайым-

дар жетілдірілген Байес тепе-теңдігінің орнауына сеп болатынын көрсетеміз.

Сигнал берушінің стратегиясы мынадай болсын:

, егер

, сонда , ал үшінші кезеңдегі Нысана стратегиясы-

ның компоненті мынадай болсын дейік: h болса, онда

, , егер

; h болса, онда , , егер

. Ойыншылардың үшінші кезеңдегі компоненттері кері

индукция жолымен айқындалған. Ал үшінші кезеңдегі Нысана стратегиясының

компоненті

болсын. Сигнал беруші m

○ топтасады, сондық-

тан бұл сигналдан кейін Нысана өз пайымдарын өзгертпейді. Тепе-теңдік жағда-

йында болмағанда, Нысананың пайымы

болсын.

Енді Нысананың екінші кезеңдегі стратегиясының компоненті тиімді екенін

растаймыз. Нысананың осы кезеңдегі

кейінгі іс-әрекеттерімен байланысты

болжалды пайдасы –

Ескерту: аталған үлестірілім түрі ұсынылған тепе-теңдіктің орнауы үшін жеткілікті, бірақ оның болуы

міндетті шарт емес. Бізге қажетті шарт екеу ғана: 1) Сигнал берушінің белгілі бір жағдайда қарсыласына

қауіп төндіру ықтималдығы аз болуға тиіс; 2) Нысананың өзіне төнген қауіпке жауап ретінде соғысқа

дайындалу ықтималдығы болуы керек.

А қосымшасы: 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

221

және

(21)

немесе болғандағы жағдайды (а) деп, ал

болғандағы жағдайды (b) деп белгілейік. (a) жағдайында

, ал (b) жағдайындағы болсын. Нысананың болжалды пайдаларын

салыстыра отырып, оның екінші кезеңдегі

кейінгі стратегиясының ұтымды

екенін оңай растаймыз.

Нысананың екінші кезеңдегі кейінгі іс-әрекеттерімен байланысты болжал-

ды пайдасы:

сонымен қатар

( 2 2 )

Нысана үшін ең қолайлы нәтиже болғандықтан, біз таңдай ала-

мыз, сонда

мәні жоғары, яғни барлық

үшін басқа болжалды пайдадан көп (m

0 сигналынан кейін) болады. Мұны ай-

қын көру үшін

болсын, ол Нысананың

екінші кезеңдегі ең үлкен болжалды пайдасымен бірдей. Осыдан барып біз

222

Қосымша

мәнін есептей аламыз, ол бізге барлық үшін

құруға керек:

(23)

алымы мен бөлімін салыстыра отырып, екеніне көз жеткізуге

болады. Осылайша біз

мәнін деп белгілей аламыз,

бұдан

сигналынан кейін Нысана өз стратегиясынан ауытқуға ынталы емес

деп болжамдауға болады (ол үшін Нысана үшінші кезеңдегі тепе-теңдік страте-

гиясынан ауытқымауға тиіс). Сондықтан Нысана стратегиясы тиімді болады (же-

тілдірілген Байес тепе-теңдігі жағдайында стратегиядан бір реттік ауытқу тура-

сында, қараңыз: Hendon, Jacobsen and Sloth,1996).

Енді Сигнал берушінің бірінші кезеңдегі стратегиясының ұтымдылығын қа-

растырайық. Нысана стратегиясына қатысты болжам: h болғанда

шартына сай,

болуға тиіс. Сонда , ал

болсын дейік. Олай болса, болғандықтан, ойыншы

стратегияларының басқа да компоненттерін ескерсек:

(24)

(25)

төмендегі шарт орындалған-

да болады

Бұл теңдеудің оң жақ бөлігі мәніне сай өсетіндіктен, болсын,

сонда

ең көп дегенде

. Оны

мәнінен аз деп белгілегенде:

А қосымшасы: 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

223

ол болғанда расталады. Дәл осы жолмен

десек, онда мына шарт орындалуы керек

Теңдеудің оң жақ бөлігі мәніне сай азаятындықтан,

болсын. Олай болса,

мәнін болатындай

таңдауға мүмкіндік бар. Сондықтан тепе-теңдік жағдайындағы өзге компоненттер

өзгермеген жағдайда, бірінші кезеңде Сигнал беруші өзінің тепе-теңдіктегі стра-

тегиясынан ауытқуға ынталы болмайды деп болжаймыз. Жоғарыда сипатталған

стратегиялар мен пайымдар көрсетілген

үшін жетілдірілген Байес тепе-теңді-

гінің орнағанын білдіреді.

(1) Бұл тепе-теңдік ықпалды емес, өйткені мұнда бір ғана сигнал оң ықти-

малдықпен жіберіледі; (2) мұнда

және (а) мысалындағы

немесе (b) мысалындағы ықтималдығы жоғары. Бұл екі

жағдайда да

осында көрсетілген диапазонда болса, , , сондай-

ақ Сигнал беруші

ауытқыса, соғыс болмайды. 

5-ТАРАУ. ДӘЛЕЛДЕР

5.1-ұйғарымның дәлелі: осы ұйғарымда көрсетілген шарттар орындалған

жағдайда, төмендегі стратегиялар мен пайымдар жетілдірілген Байес тепе-тең-

дігін құрайды. Үшінші тараптың стратегиясы:

болғанда сигна-

лын жіберіп, соғысу;

болса ғана, онда жіберіп, соғыстан бас тарту.

Нысана стратегиясы:

сигналынан кейін Протеженің х ұсынысын қабыл-

дау,

болғанда ғана; басқа кез келген m хабарламасынан кейін Проте-

женің ұсынған х қабыл алу,

болғанда ғана. Протеже стратегиясы:

сигналынан кейін

талап ету; басқа кез келген m хабарламасынан

кейін q талап ету;

болғанда ғана, ұсыныстар қабыл-

данғаннан кейін соғысу, ал ұсыныстар қабылданбаса,

болғанда ғана соғысу.

Нысананың m мен x кейінгі деген өз-

герген пайымдары болсын. Дәлелде бұл функция деп белгіленген. Проте-

же мен Нысананың өзгерген пайымдары:

. Мұнда ойыншылардың Нысана қай

типке жататыны туралы пайымдарын көрсетпесек те болады.

Нысана стратегиясының тиімді болуы оның қалаулары мен тепе-теңдіктегі па-

йымдарына, ал ойыншылардың болжамдары (пайымдары) Байес ережелері мен

Үшінші тараптың стратегиясына тәуелді. Ескету: Протеженің стратегиясы ұтым-

ды болу үшін ол

сигналынан кейін немесе талап етуге тиіс.

талабы сөзсіз қабылданады, сондықтан бұдан аз сұраған Протеженің ұты-

сы да аз болады. Кез келген

мен талаптарының соғыс

ықтималдығы бірдей, бірақ алғашқысын қабылдағандағы ұтыс азырақ болады.

жоғары талабының қабылданбайтыны анық, сондықтан бұл жағдай

224

Қосымша

болғаннан да нашар нәтижеге әкеп соқтырады. Мәтінде сипатталған логикаға

сәйкес,

болғанда және (3) теңдеу шарттары орындалғанда, Протеже

қарсы тарапқа жоғары талап қоюға ынталы болады. (3)

теңдеуінің оң жақ бөлі-

гіне назар аударыңыз.

сигналынан кейін q хабарламасын жіберу – ұтымды

таңдау. Протеженің соғысты таңдауы оның қалауы мен өзгерген пайымдарына

байланысты. Үшінші тараптың соңғы таңдауының тиімді болуы да оның қалау-

ларына байланысты.

типіне жататын Үшінші тарап, (5) теңдеу шарттары

орындалса,

хабарламасын жіберуді таңдайды. (5) теңдеуінің оң жақ бө-

лігін қараңыз.

болсын дейік. Сол сияқты типіне жататын

Үшінші тарап (4) теңдеу шарттары орындалса,

хабарламасын жіберуді таң-

дайды. (4)

теңдеуінің оң жақ бөлігін қараңыз.

жеткілікті дәрежеде төмен болса, . Сондықтан мен мәндері

төмен болса,

. Сол сияқты мәні айтарлықтай төмен болса, . Соны-

мен,

болғанда Протеже стратегиясы тиімді, Үшінші тараптың екі типі

таңдайтын хабарламалар да ұтымды болады.



Түрлі тараптарға бағытталған шығынсыз сигналдар

Үшінші тараптың Протеже мен Нысанаға бөлек-бөлек құпия сигналдар жіберу

мүмкіндігі бар модельді қарастырайық. Мұндағы i ойыншысына арналған хабар-

лама болсын, сонда бос сөзге негізделген коммуникация кезеңінде Үшін-

ші тарап

хабарларларын таңдайды. Бұл жағдайда 5.1-ұйғарым-

да сипатталған жетілдірілген Байес тепе-теңдігі әлі де сақталған. Дәлелдеу әдісі

5.1-ұйғарымдағыдай: Үшінші тарап 0 орнына (0, 0), ал 1 орнына (1, 1) жібереді;

басқа ойыншылардың стратегиясы өзгермейді. Мұндай тепе-теңдік жағдайында

қандай да бір сенімді болжам жасауға болмайды. Оның себебі мынада: модельдегі

логикаға сай, өзіне қолдау көрсетілмейтіндігі туралы 0 сигналын алған Протеже

Нысананың да осындай мазмұндағы хабар алғанын болжап, статус-квоны өзгер-

тетіндей талап қоюдан бас тартады. Алайда іс жүзінде (өмірдегі нақты жағдай-

да) Протежеге қолдау көрсетпейтіндігін айтқан Үшінші тарап Нысанаға өзінің

Протежеге қолдау көрсететіндігі туралы хабар жібере алады. Протеже бұған се-

ніп, өзіне қолдау көрсеткендегідей талап қойған жағдайда, сигнал беру тепе-тең-

дігі орнамайды.

Қандай да бір маңызды ақпарат жіберілмейтін тепе-теңдік жағдайында қолдау

көрсету туралы құпия мәлімдемелер тараптардың келіссөздердегі іс-қимылдары-

на ықпал етпейді, сондықтан мұндай жағдайда сенімді болжам жасауға болмайды.

Ұсынылған модельді өзгертудің ең оңай жолы – Протеже мен Нысана арасындағы

келіссөздерді жария келіссөздер етіп көрсету, яғни модельге а «халық сенімі» фак-

торын енгізу. Мұндағы «халық сенімі» дегеніміз – Протеженің x > q талабын қо-

йып, соңында соғысудан бас тартып, q ұсынысын қабылдағандағы төлейтін құны.

Аталған коммуникация тепе-теңдігі Фаррельдің (Farrell 1993) талдау моделіне енгізген параметрлеріне сай

емес. Осы тақырыпқа байланысты зерттеулер, қараңыз: Matthews, Okuno-Fujiwara and Postlewaite (1991),

Farrell and Rabin (1996).

А қосымшасы: 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

225

Протеженің «халық сеніміне» қатысты шығындары Үшінші тарап үшін маңызды

емес. «Халық сенімі» (а) факторының мәні орташа дәрежеде болған жағдайда

5.2 және 5.1-ұйғарымдарда сипатталған ұқсас тепе-теңдік орнайды.

деге-

німіз – i ойыншысының

хабарынан кейінгі деген жаңа пайымы. Бұл

жағдайда 5.1-ұйғарымда сипатталған шарттарға қарағанда, сигнал беру тепе-тең-

дігінің орнауына қажетті шарттар қатаң емес. Нысана Протеженің іс-қимылы

айтарлықтай батыл емес екенін байқап, оған қолдау көрсетілмейді деген болжам

жасайды. Мұны түсінген Үшінші тарап Нысанаға жалған сигнал жіберуге мүдделі

болмайды.

5.2-ұйғарым: p мәні айтарлықтай төмен,

және , сондай-ақ a ор-

таша диапазонда болғанда бөлінетін жетілдірілген Байес тепе-теңдігі орнайды,

ондағы

, ал . Бұған қоса, деген хабар болғанда, яғни

Протеже

деген болжамға сай әрекет еткенде әрі сигналы Нысанаға

жіберілгенде,

типіне жататын Үшінші тарап (0*, 1) мәніне ауытқуға ынталы

болмайды, сондықтан мұндай кезде тепе-теңдік сақталады.

5.2-ұйғарымның дәлелі: 5.1-ұйғарымда көрсетілгендей, стратегиялар мен

пайымдар сақталатын болса, бұл жағдайда да жетілдірілген Байес тепе-теңдігі

орнайды. Үшінші тараптың стратегиясы:

болса, (1, 1) сигналын жібе-

ріп, соғыс ашу;

болғанда (0, 0) жіберу және соғыспау. Нысана страте-

гиясы:

немесе және болса, онда Протеженің

x ұсынысын қабылдау, әйтпесе ұсынысты қабылдамау. Протеженің стратегия-

сы:

кейін талап ету; кез келген хабарынан кейін q та-

лап ету;

болғанда ғана ұсыныстарды қабылдаған соң

және

болғанда ғана ұсыныстардан бас тартып,

соғыс ашу. Протеже мен Нысананың аталған хабардан кейінгі жаңа пайымдары:

. Ойын-

шылардың Нысана қай типке жататыны туралы пайымдарын көрсетудің қажеті

жоқ, өйткені ол ойыншылардың таңдауына ықпал етпейді.

Нысана стратегиясының тиімді болуы оның қалаулары мен тепе-теңдіктегі

пайымдарына байланысты, ал ойыншылардың пайымдары олардың стратегиялары

мен Байес формуласы талаптар

ына сай. Протеженің соғысты таңдауының ұтымды

болуы оның қалаулары мен өзгерген пайымдарына тікелей тәуелді. Протеженің

Үшінші тарап қолдауынсыз қарсыласына сенімді талап қоя алмайтынын тексеру

үшін a («халық сенімі» факторының) мәні айтарлықтай үлкен емес деп болжап,

деп алайық. Нысананың стратегиясын

ескеріп, Протеже q немесе

талап етуге тиіс. сигналынан кейін

Протеженің x

q байланысты болжалды пайдасы – q, ал x

q байланысты пайдасы

q – a болады. Протеженің

сигналынан кейінгі байланысты

Бұл тепе-теңдікте толық байламға келген Үшінші тарап (1,1) хабарламасын, ал бір байламға келе қоймаған

тарап (0,0) хабарламасын жібереді.

226

Қосымша

болжалды пайдасы , ол q мәнінен әлдеқайда көп, ол

оның басқа x

q байланысты болжалды пайдасынан

да көп. Сонымен,

Протеже стратегиясы тиімді.

Үшінші тараптың соңғы таңдауының ұтымды болуы да оның қалауларына бай-

ланысты.

типіне жататын Үшінші тарап (5) теңдеу шарттары орындал-

са, (0, 0) орнына (1, 1) хабарламасын жіберуді таңдайды. (5)

теңдеудің оң жақ

бөлігін қараңыз. Басқа хабарламалармен байланысты ұтыс q немесе

бола-

ды, бұл – жағымсыз ұтыс. Сол сияқты

типіне жататын Үшінші тарап (4)

теңдеу шарттары орындалса, (0,0) және (1,1) хабарламасын жіберуді таңдайды.

(4)

теңдеуінің оң жақ бөлігін қараңыз. 5.1-ұйғарымдағыдай, болғанда

. болады, өйткені біздің болжамға сай – . Сондықтан,

болғанда Протеже стратегиясы ұтымды.

Бұған қоса, аталған тепе-теңдік жағдайында, 0* кейін

және

болатынын болжаған Протеженің әрекеттері тиімді деп пайымдасақ, оның

байланысты болжалды пайдасы – . Бұл

q мәнінен кіші не оған тең. Мұндағы q – төмендегі шарт орындалғандағы Проте-

женің болжалды пайдасы:

Айта кетерлігі, болса, . Мұны нақтылап алу үшін

деп алдық. Сонымен, Протеженің бұл кезеңдегі ұтымды әрекеті –

q таңдау. Осылайша

типіне жататын Үшінші тарап (0*, 1) хабарына ауытқы-

ғанда еш пайда таппайды.



Бұл нәтижеге түсініктеме бергенде мына жайттарға көңіл аудару қажет. Бірін-

шіден, «халық сенімі» факторы Нысанамен ашық таласқа түскен Протежеге ғана

қатысты; бұл фактор шығынсыз құпия сигнал жіберіп отырған Үшінші тарапқа

қатысты емес. Екіншіден, Протеже өзінің қай типке жататыны туралы ешқандай

сигнал жібермейді, мұндай сигналды тек Үшінші тарап қана жібереді. Үшіншіден,

жаңа жағдайда шығынсыз сигнал беру механизмінің іске асуы үшін 5.1-ұйғарым-

да сипатталған негізгі шарттар орындалуы қажет. Үшінші тарап Протежеге құпия

сигнал жібергеннен кейін Протеже батыл әрекет етпесе, Үшінші тарап қарсыла-

сына тиісті сигнал жібере алмайды. «Халық сенімі» факторын енгізу бұл жайтты

өзгерте алмайды. Сонда біз жария түрде өрбитін қатынастарды диадалық (екі та-

рап) дипломатиясы көмегімен сипаттауға болса, онда құпия дипломатиялық бай-

ланыстардың тиімділігін триадалық (үш тарап) дипломатия механизмі арқылы

қамтамасыз етуге болады деп болжаймыз. Төртіншіден, Нысана Үшінші тараптың

құпия сигналдарын елемеген күннің өзінде, 5.2-ұйғарымда сипатталған тепе-тең-

дік сақталады; бұл жағдайда: (1) Протеже Үшінші тарап жіберген сигналдан оның

қай типке жататынын болжай алады; (2) ал Нысана Протеженің іс-қимылын ба-

қылап, одан Үшінші тараптың қай типке жататынын аңғара алады. Бұдан шыға-

тын нәтиже шартты түрде 5.3-ұйғарым деп берілген.

А қосымшасы: 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

227

5.3-ұйғарым: p мәні аз, және , сондай-ақ a орташа диапа-

зонда болғанда бөлінетін жетілдірілген Байес тепе-теңдігі орнайды, сон-

да

және , ал

болады. Бұл тепе-теңдікте сигналынан кейін Протеже

таңдайды, ал басқа сигналдан кейін x

q таңдайды.

5.3-ұйғарымның дәлелі: 5.1-ұйғарымда көрсетілгендей стратегиялар мен па-

йымдар сақталатын болса, бұл жағдайда да жетілдірілген Байес тепе-теңдігі ор-

найды. Үшінші тараптың стратегиясы:

, (1, 0) сигналын жіберіп, соғыс

ашу;

болғанда (0, 0) жіберу және соғыспау. Нысана стратегиясы: не-

месе

және болса, онда Протеженің x ұсынысын қабылдау, әйт-

песе ұсынысты қабылдамау. Протеженің стратегиясы:

кейін

талап ету; кез келген

хабарынан кейін q талап ету;

болғанда ғана, ұсыныстарды қабылдаған соң және

болғанда ғана, ұсыныстардан бас тартып, соғыс ашу. Протеже мен Нысана-

ның аталған хабардан кейінгі жаңа пайымдары:

, бар-

лық

үшін . Ойыншылардың

Нысана қай типке жататыны туралы пайымдарын көрсетудің қажеті жоқ, өйткені

ол ойыншылардың таңдауына ықпал етпейді.

Нысана стратегиясының тиімді болуы оның қалаулары мен тепе-теңдіктегі

пайымдарына байланысты, ал ойыншылардың пайымдары олардың стратегия-

лары мен Байес формуласы талаптарына сай. Протеженің соғысты таңдауының

ұтымды болуы оның қалаулары мен өзгерген пайымдарына тікелей тәуелді. Про-

теженің Үшінші тарап қолдауынсыз қарсыласына сенімді талап қоя алмайтынын

тексеру үшін a («халық сенімі» факторының) мәні айтарлықтай үлкен емес деп

болжап,

деп алайық. Нысананың стратегия-

сын ескеріп, Протеже q немесе

талап етуге тиіс. сигналынан кейін

Протеженің x

q байланысты болжалды пайдасы – q, ал x

q байланысты пайда-

сы q – a немесе

болады. Соңғы көрсетілген

болжалды пайда төмендегі шарт орындалғандағы q мәнімен бірдей:

Протеженің сигналынан кейінгі байланысты болжалды

пайдасы –

, ол q мәнінен әлдеқайда көп, ол оның басқа

q байланысты болжалды пайдасынан

да көп. Сонымен, Протеже стра-

тегиясы ұтымды.

Үшінші тараптың соңғы таңдауының тиімді болуы да оның қалауларына

байланысты.

типіне жататын Үшінші тарап (5) теңдеу шарттары орын-

далса, (0, 0) орнына (1, 0) хабарламасын жіберуді таңдайды. (5)

теңдеудің

оң жақ бөлігін қараңыз. Басқа

хабарламалармен байланысты ұтыс q бола-

ды, бұл – ең нашар ұтыс. Сол сияқты

типіне жататын Үшінші тарап (4)

теңдеу шарттары орындалса, (0, 0) және (1, 1) хабарламасын жіберуді таңдайды.

228

Қосымша

(4) теңдеуінің оң жақ бөлігін қараңыз. 5.1-ұйғарымдағыдай, болғанда

. болады, өйткені біздің болжамға сай – . Сондық-

тан

болғанда Үшінші тараптың екі типі де таңдайтын хабарлама-

лар ұтымды. Ескерту:

болғанда . Бұған көз жеткізу үшін

деп алайық. Сондықтан Протеженің әр кезеңдегі (ақпарат-

тар жиынтығындағы) әрекеттері тиімді болады.



Нысананың Протежеге шабуыл жасау ықтималдығы

Жоғарыда қарастырылған модельдерде Нысананың статус-квоны q өз пайда-

сына өзгерту мүмкіндігі қарастырылмаған. Мұндай жағдайда Үшінші тарап өзінің

Протежені қолдайтыны не қолдамайтыны туралы дұрыс сигнал жібере алмайды.

Протеженің бейбіт сипаттағы әрекеттеріне Нысананың күшпен жауап қайтару

ықтималдығы сигнал беру тепе-теңдігінің орнауына кедергі жасайды.

Алайда Нысана шабуыл жасауға бел байлаған күннің өзінде сигнал жіберуге

болады. Мысалы, Протеженің агрессиялық әрекеттерге бару жоспары болмаға-

нына қарамастан, Нысана оған қарсы соғыс ашу мүмкін дейік. Мұндай жағдайда-

ғы ойыншылардың ұтыстары – соғысты Протеже бастаған жағдайдағыдай. Үшін-

ші тарап соғысқа араласу не араласпау туралы шешім қабылдайды. Ойынның

осындай өзгерген түрінде сигнал беру механизмдерінің іске қосылуына қажетті

шарттар 5.4-ұйғарымда көрсетілген. Назар аударыңыз:

мәні орташа диапа-

зонда болуы керек. Бұл шарт Протежеге Үшінші тарап қолдау көрсетпейтін жағ-

дайда Нысананың Протежеге қарсы соғыс ашпауын қамтамасыз ету үшін керек.

Нысананың статус-квоға байланысты ұтысы 1 – q кем дегенде шығыны аз Ныса-

наның соғысқа байланысты болжалды пайдасымен

бірдей болуға тиіс.

Ол үшін

мәні айтарлықтай төмен болмауы керек. Нысананың шабуыл жасай-

тыны анық болғанда тиісті сигнал беру тепе-теңдігі орнамайды.

5.4-ұйғарым: p мәні аз, бірақ q мәніне жақын,

және , ал a мен

орташа диапазонда болғанда бөлінетін жетілдірілген Байес тепе-теңдігі орнайды,

сонда

және болады. Бұған қоса, деген хабарлама

жіберілгенде, яғни Протеже

мен сигналдары Нысанаға жіберілген

деген болжамға сай әрекет етсе,

типіне жататын Үшінші тараптар (0*, 1)

хабарламасына ауытқуға ынталы болмайды, сондықтан тепе-теңдік жағдайы

сақталады.

5.4-ұйғарымның дәлелі: Мына стратегиялар мен пайымдар сақталатын бол-

са, бұл жағдайда да жетілдірілген Байес тепе-теңдігі орнайды. Үшінші тараптың

стратегиясы:

болса, (1, 1) сигналын жіберіп, соғыс ашу; болғанда

(0, 0) жіберу және соғыспау. Нысана стратегиясы:

сигналынан кейін

және болғанда ғана Протеженің x ұсынысын қабылдау; кез

келген

хабарынан кейін болғанда ғана Протеженің x ұсынысын қабыл-

дау;

болғанда, ұсыныстарды қабылдаған

соң және

болғанда ғана ұсыныстардан бас

А қосымшасы: 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

229

тартқанда, соғыс ашу. Протеженің стратегиясы: кейін та-

лап ету; талап қабылданбағанда және

болғанда немесе талап

қабылданғанда және

болғанда соғыс ашу, әйтпесе соғыспау; кез

келген

хабарынан кейін q талап ету, талабы орындалмайынша,

соғыспау. Протеже мен Нысананың аталған хабардан кейінгі жаңа пайымдары:

. Ойын-

шылардың Нысана қай типке жататыны туралы пайымдарын көрсетудің қажеті

жоқ, өйткені ол ойыншылардың таңдауына ықпал етпейді.

Нысана стратегиясының ұтымды болуы оның қалаулары мен тепе-теңдіктегі

пайымдарына байланысты, ал ойыншылардың пайымдары олардың стратегияла

ры мен Байес формуласы талаптарына сай. Ескерту: Нысана шартына сай,

болғанда соғыспайды, яғни ол басқа мәні үшін со-

ғысуға мүдделі емес. Протеженің соғысқа бару ұсынысына байланысты

болатынын байқағанымыздай,

алайық, q мәні p мәніне айтарлық-

тай жақын болатын диапазонда Нысана соғысуға мүдделі болмайды. Протеженің

соғысты таңдауының тиімді болуы оның қалаулары мен өзгерген пайымдарына ті

келей тәуелді. Протеженің сигналынан кейін q талап етуі – ұтымды таңдау,

өйткені ол

болғанда x

q талабының қабылданбайтынын аңғарғанда, өзіне

тиімді іс-қимыл стратегиясын таңдайды. Протеженің

сигналынан кейінгі

таңдауына байланысты ұтысы және соғыс ықтималдығы ( ),

бұдан басқа таңдаудың соғысқа әкеп соқтыратыны анық. Бұдан шығатын болжам:

Протеженің кез келген ақпараттар жиынтығындағы х таңдауы ұтымды. Үшінші та

раптың соңғы таңдауының тиімді болуы да оның қалауларына байланысты.

сигналынан кейін Протеженің жоғары талап қойғандағы болжалды

пайдасы

. деп болжасақ, онда

бұл q мәнінен кіші не оған тең. Мұндағы q – төмендегі шарт орындалғандағы

Протеженің болжалды пайдасы:

Протеженің Үшінші тарап қолдауынсыз қарсыласына сенімді талап қоя ал-

майтынын тексеру үшін a («халық сенімі» факторының) мәні айтарлықтай үлкен

емес деп болжап,

деп алайық. Сонда

типіне жататын Үшінші тарап (5) теңдеу шарттары орындалса, (0, 0) орнына

(1, 1) хабарламасын жіберуді таңдайды. (5)

теңдеудің оң жақ бөлігін қараңыз.

Басқа хабарламалармен байланысты ұтыс q немесе

болады, бұл – ең нашар

ұтыстар. Сол сияқты

типіне жататын Үшінші тарап (4) теңдеу шарттары

орындалса, (0, 0) және (1, 1) хабарламасын жіберуді таңдайды. (4)

теңдеуінің

оң жақ бөлігін қараңыз. Айта кетерлігі,

болса, . Мұны нақты-

лап алу үшін e

деп алдық.

Болжамға сай,

болғандықтан, . Сондықтан десек,

деп аламыз, сонда Үшінші тараптың екі типі таңдайтын хабарламалар

230

Қосымша

да ұтымды болады. Бұған қоса, болғандықтан, 0* хабарламасы жі-

берілгенде, яғни Протеже

мен деген болжамға сай әрекет еткен-

де, оның бұл кезеңдегі ұтымды әрекеті – q таңдау. Осылайша

типіне жататын

Үшінші тарап (0*, 1) хабарына ауытқығанда еш пайда таппайды.



6-ТАРАУ. ДӘЛЕЛДЕР

Ортақтықты жоғалтпай және

деп алайық. Болашақ одақтастың хабарламасынан кейін Сигнал

беруші

типіне жатады деген жаңа пайымы – , ал Нысананың

Сигнал беруші

типіне жатады деген (болашақ одақтастың таңдауынан

кейін) жаңа пайымы

болсын. Ал – i және j ойыншыларының

одақтасып, соғыста үшінші тарапты жеңу ықтималдығы болсын.

– үшінші

тарап соғыспаса, р ойыншысының j ойыншысын жеңу ықтималдығы. Мәтінде

көрсетілген

шартына сай, Сигнал беруші статус-квоны сақтаудан гөрі Ныса-

наға қарсы соғысуды қалайды. Ол үшін мына болжамды басшылыққа алу керек:

. Бізге қажетті шарттар:

6.1-ұйғарым (шартты): және мәндері

жеткілікті дәрежеде төмен, ал

мәні үлкен болса, онда жетілдірілген Байес те-

пе-теңдігі орнайды, сонда (1)

және (2) Pr (S тарабы

шабуылдамайды) = Pr (S тарабы 2 шабуыл жасайды) =1.

6.1-ұйғарымның дәлелі: аталған ұйғарымдарға сай шарттар орындалған жағда

й-

да, мына төмендегі стратегиялар мен пайымдар жетілдірілген Байес тепе-теңдігі-

нің орнауына себеп болады. Сигнал берушінің стратегиясы:

типі болса, бірінші

кезеңде және төртінші кезеңде

таңдап, болғанда болашақ одақтасқа

шабуыл жасау, әйтпесе шабуылдамау.

типі болса, бірінші кезеңде және төр-

тінші кезеңде

таңдап, болғанда, болашақ одақтасқа шабуыл жасау,

болмаса Нысанаға шабуыл жасау. Болашақ одақтастың стратегиясы:

кейін

таңдау, басқа хабарлама болса, онда таңдау. Бесінші кезеңде C1.1 және C2.1

шарттары орындалса, бейтараптық сақтау; C1.1 және C3.1 шарттары орындалмаса,

онда 2-ге қосылуды таңдау; C2.1 шарты орындалмаса, ал C3.1 шарты орындалса,

А қосымшасы: 3–6-тараулардағы ұйғарымдардың дәлелдері

231

Сигнал берушіге қосылу. (Назар аударыңыз: бұл шарттар белгіленген параметрлер

кеңістігін шешуші түрде өзгертеді). Нысана стратегиясы: C1.2 және C2.2 шарт-

тары орындалса, бейтараптық сақтау; C1.2 және C3.2 шарттары орындалмаса,

онда 2-ге қосылуды таңдау; C2.2 шарты орындалмаса, ал C3.2 шарты орындалса,

Сигнал берушіге қосылу. Болашақ одақтастың m сигналынан кейінгі пайымдары:

Ны-

сананың

кейінгі пайымдары:

Ойыншылар пайымдарының ұтымды болуы олардың стратегиялары мен

Байес формуласы талаптарына байланысты. Бесінші кезеңде болашақ одақтас

пен Нысана стратегияларының тиімді болуы ойыншылардың қалауларына тәуел-

ді. Сондықтан бізге Сигнал беруші хабарламалары мен болашақ одақтастың

таңдауы ұтымды екенін көрсету ғана қалды.

Бөлінетін тепе-теңдікте Сигнал берушінің стратегиясын ескерсек, болашақ

одақтастың

таңдауы 0 болуға тиіс немесе Сигнал беруші үшін болашақ одақ-

тасқа шабуыл жасау не

типіне жататын Нысанаға шабуыл жасау мен типі-

не жататын Нысанаға қарсы шықпай, бейтараптық сақтау арасында айырмашы-

лық болмауы керек. Сондықтан

сигналынан кейінгі пайымдарға сай, мәні

төмендегі үш теңдеудің біреуінің шарты орындалатындай болуы керек, ал тиісті

теңдеудің шешімі болмаса, онда нөл болуға тиіс:

(S тарабы 1-тарапқа шабуыл жасағанда, 2-тарап бейтараптық сақтаса)

(S тарабы 1-тарапқа шабуыл жасағанда, 2-тарап S-ке қосылса)

(S тарабы 1-тарапқа шабуыл жасағанда, 2-тарап 1-тарапқа қосылса).

Ескерту:

әдістемелік болжамға сай, әрбір жағдайда . Бұл

C1.1 шарттарының орындалатынын білдіреді.

мәні жеткілікті дәрежеде үлкен

болғанда C2.1 шарттары да орындалады. Сондықтан болашақ одақтастың жоға-

рыдағы ұйғарым шарттарына сәйкес стратегиясын ескерсек, онда ол

сигналы-

нан кейін

таңдайды, ал Сигнал беруші Нысанаға шабуыл жасаса, бейтараптық

сақтайды.

айтарлықтай төмен, яғни болғанда да C1.2 шарттары

орындалады деп алайық. Нысана стратегиясына сай, ол болашақ одақтасқа ша-

буыл жасаған Сигнал берушіге қарсы шабуыл жасамайды. Сонда

(S тарабы 1-тарапқа шабуыл жасағанда, 2-тарап бейтараптық

сақтаса)

232

Қосымша

(S тарабы 1-тарапқа шабуыл жасағанда, 2-тарап S-ке қосылса).

Қалай алғанда да

пен мәндері төмен болғанда үшін C1.1 шарттары

орындалмайды. Сол сияқты

мәні айтарлықтай жоғары және айтарлықтай

төмен болса, C3.1 шарттары да орындалмайды. Сондықтан

сигналынан кейінгі

кез келген ақпарттар жиынтығында Сигнал беруші Нысанаға шабуыл жасағанда,

болашақ одақтас Нысанамен күш біріктіреді.

Енді

типіне жататын Сигнал берушінің сигналын жіберуді таңдауына

әсер ететін шарттарды белгілесек болады:

Бұл шарт болғанда да қолданылады, сонда мәні жет-

кілікті дәрежеде төмен болады. (Ескерту: аталған тепе-теңдік жағдайында Сигнал

беруші үшін

мен басқа сигнал арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ).

анықтамасына сай, типіне жататын Сигнал берушілер үшін немесе бас-

қа сигнал жіберу арасында айырмашылық жоқ (бұл сигналдар жіберілетін болса,

Сигнал беруші

таңдап, болашақ одақтасқа шабуыл жасауы ықтимал). 

Ә қосымшасы

Тұжырымдар туралы деректер жинағы

Осы зерттеуге арнап жасалған деректер жинағына еуропалық державалардың

қауіпсіздік саласына қатысты іс-қимылдары мен ниет-пиғылдары туралы тұжы-

рымдар енгізілді. Бұл тұжырымдар Британия үкіметінің «Құпия жазбалар» атты

мұрағат құжаттарынан алынды (деректер 1855 жылдан 1914 жылдың шілдесіне

дейінгі аралықты қамтиды). Мұндағы еуропалық державалар – Австро-Венгрия,

Франция, Германия және Ресей. Аталған тұжырымдар Британия Сыртқы істер

министрлігі «Құпия жазбалар» жинағына енгізуге лайық деп санаған қызметтік

хаттар, жадынамалық жазбалар (меморандумдар), дипломатиялық жеделхаттар,

ресми лауазымды тұлғалардың сөйлеген сөздері мен өзге де аса маңызды құжат-

тарды талдау негізінде жасалды. Мемлекеттердің салыстырмалы күш-қуаты, бас-

қа елге қарсы күш қолдану туралы шешімдері, одақтар құру және одақаралық

қатынастар, сондай-ақ белгілі бір аумақта ықпалын жүргізу не сол аумақты бақы-

лауға алу жөніндегі тұжырымдар «қауіпсіздік саласына байланысты» деген тұжы-

рымдар қатарына, қауіпсіздік тұрғысынан маңызды экономикалық мәселелерге

қатысты тұжырымдар да осы санатқа жатқызылды.

Сол кезеңдегі халықаралық қатынастардан хабар беретін аса маңызды құ-

жаттар үш үлкен жинаққа топтастырылып жарық көрді. Біріншісі – «Соғыстың

шығу себептері туралы Британия құжаттары» атты 13-томдық жинақ, оған

1898–1914 жылдар аралығындағы құжаттар кірген (British Documents on the

Origins of the War, ed. G.P. Gooch and Harold Temperley). Екінші үлкен топтама –

британ Парламентіне ұсынылып, «Парламент құжаттары» деген атпен жария-

ланған «көк кітаптар» мен «ақ кітаптар» сериясы (бұл кітаптар мұқаба түсіне

байланысты осылай аталады). Үшінші әрі ең көлемді топтама – «Британияның

сыртқы саясаты жөніндегі құжаттар» (Documents on British Foreign Policy). Осы

жинақтардың біреуіне енгізілген құжаттар басқа топтамаларда қайта берілмеген.

Жоғарыда көрсетілген зерттеу кезеңіне қатысты «Құпия жазбаларға» енген ең ма-

ңызды құжаттарды осы үш жинақтан табуға болады.

Деректер жинағында көрсетілген бақылаулар – Британия өкілдерінің басқа еу-

ропалық державалар хақындағы ой-тұжырымдары. Жинаққа енген тұжырымдарға

234

Қосымша

себеп болған жайттар мен сол тұжырымдар негізінде жасалған қорытындылар ай-

қындалған. Бір қорытындыға келуге бірнеше тұжырым себеп болса, олар деректер

жинағында бірнеше бақылау деп белгіленді. Сол сияқты бір жайт (себеп) негі-

зінде екі бөлек қорытынды жасалса, ол екі бөлек бақылау деп белгіленді. Бір іс-

қимыл немесе қалыптасқан жағдай үш мемлекеттің ниет-пиғылы туралы тұжы-

рым жасауға себеп болса, онда ол үш бөлек бақылау ретінде белгіленді. Бірнеше

жағдайға қатысты бірдей тұжырым бірнеше рет жасалса, онда тұжырымға себеп

болған алғашқы жайт қана бақылау ретінде көрсетіліп, оған ұқсас тұжырымдар

айнымалы мәндер деп белгіленген.

Белгіленімдердің толық тізімін автордың веб-сайтынан алуға болады. Осын-

да кейбір айнымалы мәндердің қалай белгіленгенін көрсетіп өтейік. «Тұжырымға

себеп болған жайт» айнымалы мәні лауазымды тұлғаның белгілі бір тұжырымға

қалай және қандай жағдайда келгенін білдіреді (2-тарауды қараңыз). Әскери жағ-

дайдың өзгеруіне (әскер жұмылдыру, әскери әлеуеттің артуы, шайқаста жеңіске

жету т.б.) қарап жасалған тұжырымдар әскери факторларға байланысты деп бел-

гіленді. Тұжырымдарға себеп болған басқа факторлар былай белгіленген: жария

және құпия дипломатия, одақаралық қатынастардағы статус-кво, одақаралық қа-

тынастардың өзгеруі, биліктің ауысуы, қоғамның көңіл күйі, ішкі саясат, барлау

деректері, ар-намыс немесе абырой-бедел, мемлекет ықпалының не беделінің ар-

туы, мемлекеттің бұрынғы іс-әрекеттері, дұрыс әрекет ету ережелері. «Тұжырым

түрі» айнымалы мәні бақылаушы жасаған қорытындыларды бірнеше топқа бөліп

көрсетеді: мемлекет Британияға қарсы агрессияшыл пиғылда/агрессияшыл пи-

ғыл танытпауда, мемлекет үшінші бір мемлекетке қарсы агрессияшыл пиғылда/

агрессияшыл пиғыл танытпауда, мемлекет үшінші бір мемлекетпен тығыз байла-

ныс орнатуға ұмтылуда, мемлекет жаппай қарулануы мүмкін т.б. «Құпия дипло-

матия механизмі»: құпия дипломатиялық байланыстар, ақпарат алмасу, кездесу-

лер мен әңгімелесу нәтижесінде жасалған тұжырымдар, мысалы: жоғары талап

қойғанда қарсылас жартылай концессия жасауы (өз ұстанымынан шегінуі) мүм-

кін; жартылай концессиялар мемлекеттің бір байламға келе қоймағанын аңғар-

тады; концессиялар соғыс ықтималдығын азайтады; екіжақты қарым-қатынасты

бұзу қаупін төндірген мемлекет өзінің толық байламға келгенін (дегеніне жетуге

қажетті шаралар қолдауға дайын екенін) аңғартады; талап қойған мемлекетке қас-

тық әрекеттер жасалуы мүмкін; протежеге қолдау білдірген мемлекет өзінің то-

лық байламға келгенін аңғартады; мүдделі тараптар одақ құру ұсыныстарын әдет-

те сеніммен қабылдайды. Бақылаушыны бір ғана тұжырымға жетелеген бірнеше

«Құпия дипломатия механизмінің» болуы ықтимал. Осы айнымалы мән көмегі-

мен есептелген пропорциялар кітап мәтінінде берілген, олар аталған механизмнің

іске асуы нәтижесінде жасалған тұжырымдардың үлесін көрсетеді. «Тұжырым-

ның нақтылығы» айнымалы мәніне қатысты қолданылған белгілеу ережелері мен

басқа да әдістемелік мәліметтерді Б қосымшасынан және веб-сайттан қараңыз.

Б қосымшасы

Талап, ұсыныс пен кепілдік жөніндегі

деректер жинағы

Бұл деректер жинағына 1900–1914 жылдар (Бірінші дүниежүзілік соғыстың

басталуы) аралығында Британиядан басқа еуропалық державалардың бір-біріне

қойған барлық талаптары, жасаған ұсыныстары мен сендірулері туралы мәлімет-

тер кірген. «Қауіпсіздік саласына байланысты» деп белгіленген бұл мәліметтер

«Құпия жазбалардан» алынған.

Сөз болып отырған еуропалық державалар –

Австро-Венгрия, Франция, Германия, Британия және Ресей. Британия өкілдері

бір еуропалық державаның үшінші бір елге талап қоюына, ұсыныс жасауына не ке-

пілдік беруіне (талап, ұсыныс, кепілдік – ТҰК) өздері куә болмаса, дегенмен сон-

дай әрекеттің болғанына сенімді болса, онда деректер жинағына ТҰК туралы тиісті

жазба енгізілген. Ұлы державаның қатардағы мемлекетке қатысты талап, ұсыныс,

кепілдіктері туралы мәліметтер де жинаққа енгізілген. Мемлекеттердің салыстыр-

малы күш-қуаты, басқа елге қарсы күш қолдану туралы шешімдері, одақтар құру

және одақаралық қатынастар, сондай-ақ белгілі бір аумақта ықпалын жүргізу не

сол аумақты бақылауға алу жөніндегі ТҰК «қауіпсіздік саласына байланысты» де-

ген санатқа жатқызылды. Қауіпсіздік тұрғысынан маңызды экономикалық мәсе-

лелерге қатысты ТҰК-тер де осы санатқа жатқызылды. Бірнеше жағдайға қатысты

бірдей ТҰК бірнеше рет жасалса, онда алғашқы ТҰК қана бақылау ретінде көрсе-

тіліп, оған ұқсас ТҰК-тер айнымалы мәндер деп белгіленген.

ТҰК-тердің толық тізімін автордың веб-сайтынан алуға болады. Осында кейбір

айнымалы мәндердің қалай белгіленгенін көрсетіп өтейік. «Талаптар» деп белгі-

ленген ТҰК – бір елдің екінші ел мүдделеріне қайшы келетін ұсыныстар жасауы

(ал екінші елдің мүдделеріне сай мәлімдемелер «ұсыныстар» деп белгіленген).

ТҰК нәтижесінде жасалған тұжырымға қатысты бақылау да тиісті тәртіппен бел-

гіленген. «Тұжырым нақтылығы» атты айнымалы мәнге сай қолданылған сандық

белгілер – 1, 2 немесе 3 (тұжырым жасауда қолданылған сөздерге байланысты):

«Құпия жазбалардың» сипаттамасы мен пайдаланылған құжат жинақтары туралы мәлімет Ә қосымшасында

берілген.

236

Қосымша

1 – «мүмкін», «ықтимал» деген сөздер қолданылған тұжырымдар. Мысалы: «Қандай

да бір ұлы держава қарусыздану туралы ұсыныс жасаса, Германия қару-жарақ көлемі ел

халқының санына пропорционал болуы керек деген ұсыныс жасауы мүмкін»; «Ресей осы

мәселеде Австрияның талаптарына көнсе, ол Дьяково қаласына қатысты ұстанымынан

шегінуі ықтимал».

2 – «сияқты», «ұқсайды, тәрізді» деген сөздер қолданылған тұжырымдар. Мысалы:

«Олар бізге ұсыныс жасайтын қолайлы сәтті тапқанға ұқсайды»; «Австрия өз ұстанымынан

тағы да шегінетін болса, онда Ресей оған қосымша талаптар қоймайтын сияқты».

3 – «болады/баруы мүмкін», «әрекетке барады», «мүдделі, қалайды» деген сөздер

қолданылған тұжырымдар. Мысалы: «Мүдделі тараптар Австро-Венгрияның Белградты

оккупациялауын «агрессиялық әрекет» деп таниды, бұған жауап ретінде Ресей өзі «агрес-

сиялық әрекетке» баруы мүмкін»; «Германия дипломаттары Ресей мен Британия арасында

қақтығыс тудыруға әрекеттенуде».

Мемлекеттің өзге мемлекетке қатысты төмендегідей ТҰК-тері дипломатиялық

амал-тәсілдер деп белгіленген: а) келіспеушілікті реттеу немесе түйткілді мәсе-

лелерге қатысты қарым-қатынасты жақсарту үшін ресми келісімге келу; ә) өзара

даулы мәселеге қатысты (мысалы, аумақтық талаптар) ұстанымынан шегіну, та-

лабынан бас тарту; б) үшінші мемлекет агрессиясына бірлесе қарсы тұру.

В қосымшасы

Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы

Германия тұжырымдары

Төмендегі кестеде АҚШ Мемлекеттік департаменті Екінші дүниежүзілік

соғыстан кейін жариялаған «Германияның сыртқы саясаты жөніндегі

құжаттар» (Documents on German Foreign Policy) атты көптомдық жинақтан

алынған деректер көрсетілген. Бұл кестеде Германияның ресми лауазымды

тұлғалары жасаған тұжырымдары келтірілген. Тұжырымдар мына екі критерийге

сәйкес таңдалған: 1) өзге еуропалық державалардың Германияға немесе оның

одақтастарына қатысты ниет-пиғылдары туралы тұжырымдар (1938 жылғы

қаңтар – 1939 жылғы қыркүйек); 2) басқа державалардың Чехословакия мен

Польшаға қатысты әрекеттері мен ниет-пиғылдары туралы тұжырымдар. Осы

деректер жинағын құрастыруда алты мың парақтан астам құжат беттерін тексеріп

шықтық.

(жалғасы)

Қорытынды Кімнен

Кімге

жазылған

Жылы Айы Күні

Дереккөз (Сериясы,

томы, беті)

«Біздің көзқарасымыз бойынша, Британияның

Австрия – Чехия мәселесінде өз ұстанымынан анық

шегінуі Еуропадағы шиеленістің бәсеңдеуіне сеп

болар еді. Бірақ, өткен тәжірибеме сүйенсем, мұндай

бетбұрыстың болуы екіталай».

Ұлыбританиядағы

елші

Адольф

Гитлерге

1938 1 2 Д, 1 том, 166

«Барлық факторларды екшей келе, Чехословакияға

себепсіз шабуыл жасалса, Франция әскері қазір де

соғысуға дайын деп тұжырымдауға болады». Осы

ретте Британияның өз одақтасына қолдау білдіргенін,

Францияның жария мәлімдемелері мен оның

Германияның күш-қуатын шектеуге мүдделі екенін

ескеру керек.

Франциядағы

елші

Сыртқы істер

министрлігіне

1938 4 8 Д, 2 том, 223

Франция мен Ұлыбритания Чехословакия мәселесіне

килікпейді, өйткені Германия әскери тұрғыда

әлдеқайда озық, ал Ұлыбритания екі жыл ішінде

қайта қаруланып үлгермейді.

Адольф Гитлер Өз жазбалары 1938 4 21 Д, 2 том, 239

«Мен премьер-министр Чемберленнің, сыртқы істер

министрі лорд Галифакстың, сондай-ақ Министрлер

Кабинетінің бірқатар жетекші мүшелерінің

Германияға қатысты бітімгерлік саясат жүргізу

бастамасына айрықша ықылас танытып отырғанына

сенімдімін». Бұл тұжырым Чемберленнің нақты

іс-қимыл саясатына қатысты айтылған, осы ұстаным

оның 2 маусымда сөйлеген сөзінде анық көрініс

тапқан.

Ұлыбританиядағы

елші

Сыртқы істер

министрлігіне

1938 7 5 Д, 2 том, 472

Британияның қазіргі үкіметі Бірінші дүниежүзілік

соғыстан кейін алғаш болып Германияға үлкен

жеңілдіктер (концессиялар) жасады, сондықтан

олардың қосымша жеңілдіктер жасауы да әбден

мүмкін.

Ұлыбританиядағы

елші

Сыртқы істер

министрлігіне

1938 7 18 Д, 1 том, 1158

Қорытынды Кімнен

Кімге

жазылған

Жылы Айы Күні

Дереккөз (Сериясы,

томы, беті)

Британия бейбітшілікті сақтау мақсатында «біздің

барлық тілегімізді орындап, қолынан келгенінің

бәрін істейді». Өйткені олардың «шын мәнінде жөн-

жосықсыз» соғысқа барғысы келмейді.

Германияның

Ұлыбританиядағы

уақытша сенім

жүктелген өкілі

Сыртқы істер

министрлігіне

1938 8 23 Д, 2 том, 605

«Германия Чехия мәселесін реттеуде бейбіт тәсілдерге

жүгінетін болса, Британия үкіметі Чехословакиядан

көп дүниені құрбан етуін талап етуге дайын».

Ұлыбританиядағы

елші

Сыртқы істер

министрлігіне

1938 8 24 Д, 2 том, 621

Кеңес Одағы Чехословакияға бола Германияға

шабуыл жасай қоймайды, өйткені олардың ортақ

шекарасы жоқ.

Кеңес

Одағындағы елші

Сыртқы істер

министрлігіне

1938 8 26 Д, 2 том, 631

«Чемберленнің жүргізіп отырған саясатының негізгі

бағытына қарап, олар [Британия] Германияның

Шығыс Еуропадағы экспансиялық саясатына көнеді

деп болжауға болады».

Ұлыбританиядағы

елші

Сыртқы істер

министрлігіне

1939 1 4 Д, 4 том, 367

Польша мәселесі бойынша Британиямен бейбіт

реттеуге қол жеткізу неғайбіл, себебі Британия

Германияның гегемония орнатқысы келетінін біледі.

Германияның бұл саясаты Британия мүдделеріне

қайшы.

Адольф Гитлер Қарулы

күштердің

басшылығына

1939 5 23 Д, 6 том, 576

«Шайқас жеңіп шыққан жақты да әлсіретеді.

Ерлік танытуға құлықсыз адамның әрекетін түсіну

үшін осыны естен шығармау керек». Британия

ұзақмерзімді соғыс жүргізуге қауқарсыз. Бұған оның

Бірінші дүниежүзілік соғыс барысындағы және осы

уақытқа дейінгі іс-қимылдары айғақ бола алады.

Адольф Гитлер Жоғары бас

қолбасшылық

алдындағы

сөйлеген сөзі

1939 8 14 Д, 7 том, 551

«Мюнхендегі мен көрген адамдар жаңа дүниежүзілік

соғысты бастайтындардың қатарынан емес».

Адольф Гитлер Жоғары бас

қолбасшылық

алдындағы

сөйлеген сөзі

1939 8 14 Д 7 том, 555

(жалғасы)

Қорытынды Кімнен

Кімге

жазылған

Жылы

Айы Күні

Дереккөз (Сериясы,

томы, беті)

«Осы факторлардың барлығын ескерсек, Британия

мен Франция соғыспайды деуге болады, өйткені

оларды бұған ешкім мәжбүрлеп отырған жоқ. Тиісті

шарттар әлі ратификацияланбаған».

Адольф Гитлер Жоғары бас

қолбасшылық

алдындағы

сөйлеген сөзі

1939 8 14 Д 7 том, 555

Польша өзіне Британияның сөзсіз қолдау

көрсететінін білсе, бұдан да батыл болар еді.

Адольф Гитлер Жоғары бас

қолбасшылық

алдындағы

сөйлеген сөзі

1939 8 14 Д 7 том, 555

Британия өз абырой-беделін сақтап қалу үшін

Польшаны қорғауға мәжбүр болады.

Ұлыбританиядағы

елші

Сыртқы істер

министрлігіне

1939 8 18 Д, 7 том, 139

«Польша Германияның іс-қимылына күшпен

тойтарыс берсе, онда Британия Данцигтің тағдырына

алаңдаушылық танытқандықтан емес, өзінің саяси

міндеттемесіне барынша адал болатынын дәлелдеу

үшін ғана Польшаны қолдаған болар еді»

Ұлыбританиядағы

елші

Сыртқы істер

министрлігіне

1939 8 18 Д, 7 том, 141

Польша тез жеңілетін болса, «өз әлемдік беделін сақтау

үшін» Британияның Польшаны қорғайтыны даусыз.

Ұлыбританиядағы

елші

Сыртқы істер

министрлігіне

1939 8 18 Д, 7 том, 141

Британия бір емес, бірнеше рет дипломатиялық

сәтсіздікке ұшыраған, сондықтан оның Польшаны

қорғап, осы мәселеде алған бетінен қайтпайтыны

анық.

Ұлыбританиядағы

елші

Сыртқы істер

министрлігіне

1939 8 18 Д, 7 том, 139

Польшаға қарсы жаппай соғыс басталып жатса,

Италия Германиямен күш біріктірмейтін шығар.

Өйткені Италия үшін Польша маңызды емес.

Мемлекеттік

хатшы

Сыртқы істер

министрлігіне

1939 8 20 Д, 7 том, 160

Франция мен Британия әлемнің басқа

аймақтарындағы шиеленістерден әбден титықтаған.

Сондықтан олар Еуропада соғыс жүргізе алмайды.

Адольф Гитлер Жоғары бас

қолбасшылық

алдындағы

сөйлеген сөзі

1939 8 22 Д, 7 том, 201-202

(жалғасы)

Қорытынды Кімнен

Кімге

жазылған

Жылы Айы Күні

Дереккөз (Сериясы,

томы, беті)

Британия әскері соғысуға дайын емес, сондықтан

оның соғысқа бару ниеті жоқ.

Адольф Гитлер Жоғары бас

қолбасшылық

алдындағы

сөйлеген сөзі

1939 8 22 Д, 7 том, 203

Польша Британиядан қарыз сұраған. Британия

қаражат бөлуден бас тартты. Бұл оның соғыс кезінде

Польшаға қолдау көрсетуге құлықсыз екенін

білдіреді.

Адольф Гитлер Жоғары бас

қолбасшылық

алдындағы

сөйлеген сөзі

1939 8 22 Д, 7 том, 203

Жүріп жатқан ақпараттық соғысқа қарамастан,

Британия іс жүзінде қайта қаруланып жатқан жоқ.

Британия бұрынғы сәтсіздіктеріне алаңдап, қазір

әлдеқайда табанды болып көрінгісі келеді, алайда

оның соғысқа баруға ниеті жоқ.

Адольф Гитлер Жоғары бас

қолбасшылық

алдындағы

сөйлеген сөзі

1939 8 22 Д, 7 том, 203

Франция әскер қатарына алынатын адам

тапшылығын сезініп отыр, оның қайта қарулану

деңгейі де көңіл көншітпейді. Сондықтан оның

соғысқа баруға ниеті жоқ.

Адольф Гитлер Жоғары бас

қолбасшылық

алдындағы

сөйлеген сөзі

1939 8 22 Д, 7 том, 203

«Біздің дұшпандарымыздың көшбасшылары жігерсіз.

Олардың арасында тұғырлы тұлғалар, ерен ерлер

жоқ [оларды ерен ерлер әрі нағыз істің адамы деуге

келмейді]».

Адольф Гитлер Жоғары бас

қолбасшылық

алдындағы

сөйлеген сөзі

1939 8 22 Д, 7 том, 203

«Біздің дұшпандарымыз қайратсыз, құрт-

құмырсқадай, түкке тұрғысыз. Мен оларды Мюнхенде

көрдім». Британия мен Франция Гитлердей емес,

«мақсатқа жетуге қауқарсыз», сол себепті олар

соғысқа баруға дәрменсіз.

Адольф Гитлер Жоғары бас

қолбасшылық

алдындағы

сөйлеген сөзі

1939 8 22 Д, 7 том, 204

Гитлер мен Муссолинидің билігі бекем (бірі қаза

тапса, мұрагерлері мұндай мығым бола алмайды),

сондықтан олардың соғыста жеңімпаз болуы әбден

мүмкін.

Адольф Гитлер Жоғары бас

қолбасшылық

алдындағы

сөйлеген сөзі

1939 8 22 Д, 7 том, 201

(жалғасы)

Қорытынды Кімнен

Кімге

жазылған

Жылы Айы Күні

Дереккөз (Сериясы,

томы, беті)

Италия соғысқа дайын емес. Польшаға қарсы соғыста

оның Германияға қолдау көрсетуі екіталай.

Италиядағы елші Мемлекеттік

хатшы

1939 8 23 Д, 7 том, 241

Италия Британия мен Францияның соғысуға дайын

екеніне сенеді. Жерорта теңізі аймағында орналасқан

Италия өзінің осы соғысқа амалсыз араласуын,

яғни Германияның соғыс ашуын қаламайды. Оның

Германияға қолдау көрсетуі екіталай.

Италиядағы елші Мемлекеттік

хатшы

1939 8 23 Д, 7 том, 242

Чемберленнің келіссөздер жөніндегі хатынан

түйгеніміз: «Сұрапыл соғысқа қатысты мәселеде

Британия табандылық танытуға қауқарсыз».

Генерал-

полковник

Гальдер

Өз жазбалары 1939 8 29 Д, 7 том, 568

Глоссарий

Актор (Actor) – халықаралық қатынастар-

дың қатысушысы (халықаралық қатынас-

тарға түскен мемлекет, мүдделі тарап).

Байес тепе-теңдігі (Bayesian equilibrium) –

екі не одан көп мемлекеттің әрекеттерін

ойын теориясы шарттарына сай модельге

салып талдау кезінде қолданылатын тер-

мин. Шешім қабылдауға қажетті толық ақ-

парат болмаған ойында (Байес ойыны), те-

пе-теңдік жағдайында әрбір ойыншы қарсы

тараптың ойын стратегиясын ескеріп (әре-

кет ықтималдығына қатысты болжам жа-

сап), ойынның әр кезеңінде мүмкіндігінше

көп пайда табуға (ұтыс алуға) бағытталған

стратегияны айқындайды. Ойыншы дұрыс

қадамға барумен бірге, дұрыс қорытынды

да жасай білуге тиіс. Бұл тепе-теңдік типі

Байес тепе-теңдігі деген атпен белгілі.

Байламға келу (Resolve) – мемлекеттің

белгілі бір халықаралық мәселеге, өзге ел-

дермен байланыстарға қатысты айқындаған

іс-қимыл тактикасы, ұстанған мақсаты. Бұл

ұғым мен «шешім» (decision), «шешімге

келу» (decide, make decision) ұғымының ма-

ғынасы парапар емес. Мемлекеттің өз қарсы-

ластарымен не одақтастарымен ықпалдас-

тығын, ресми және бейресми келіссөздерін

талдаған кезде, автор «байламға келудің»

үш деңгейін бөліп көрсетеді: бір байламға

келе қоймаған актор (less, least resolved) –

даулы мәселеде өз дегеніне жету үшін қа-

жетті әрекеттерге баруға, табандылық та-

нытуға дайын емес мемлекет; бір байламға/

орташа байламға келген актор (moderately

resolved) – даулы мәселеде өз дегеніне жету

үшін қажетті әрекеттерге баруға дайын мем-

лекет, бірақ ол қажет болса өз ұстанымы-

нан шегінуі мүмкін; толық байламға келген

актор (highly resolved) – даулы мәселеде өз

мүддесіне сай нәтижеге жету үшін қажетті

әрекеттерге баруға, қарсыласын не одақта-

сын көндіруге дайын мемлекет.

Бос сөз (Cheap talk) – мемлекеттің қар-

сыласына өз ниетін, нақты жоспарын, мүм-

кіндіктерін жасырып, жалған ақпарат беруі,

қоқан-лоқы көрсетуі. Ойын теориясы шарт-

тарына сай құрылған талдау модельдерінде

«бос сөз» деп (cheap talk communication)

оқиға барысына ықпал етпейтін ақпаратты

айтады.

Жария дипломатия (Public diplomacy) –

Р.Трагердің бұл еңбегінде «жария дипло-

матия» ұғымы мемлекет, үкімет басшыла-

ры мен басқа да лауазымды тұлғалардың

халық алдында жасаған ресми мәлімде-

мелерін, баспасөзде (соның ішінде шетел-

дік баспасөз құралдарында) жариялаған

мақалаларын, өз мойнына ашық түрде

басқа елге қатысты міндеттеме алуын

білдіреді. Жария дипломатияны мемлекет

өз ұстанымдарын білдіру үшін ғана емес,

сондай-ақ өзге мүдделі тараптарға ықпал

ету үшін де қолданады.

Дипломатиялық амал-тәсілдер (Diplo-

matic approaches) – бір мемлекеттің басқа

мемлекетпен қарым-қатынасты жақсарту

әрі нығайту мақсатымен келіссөздер

бастауға әрекеттенуі: өзара келіспеушілікті

реттеу немесе түйткілді мәселелерге

қатысты екіжақты байланыстарды жақсарту

үшін ресми келісімге келуді ұсыну; даулы

мәселеге қатысты ұстанымынан шегінуге,

талабынан бас тартуға дайын екенін

жеткізу; үшінші мемлекет агрессиясына

бірлесе қарсы тұруға шақыру.

Концессия (Concession) – күн тәртібінде-

гі даулы мәселеде қарсы тарапқа (мысалы,

бақталасқа, болашақ одақтасқа) жеңілдік

жасау, қақтығысты болдырмау мақсатын-

да басқа елдің пайдасына өз ұстанымынан

шегіну, сондай-ақ қарсы тараптың талапта-

рына ішінара немесе толықтай көну. Эко-

номикалық байланыстарда бұл термин өз

244

Глоссарий

алдына бөлек шарт түрін білдіреді (мем-

лекет пен отандық не шетелдік заңды тұл-

ғалар арасындағы шарт). Кітап мәтінінде

жиі қолданылған бұл термин кейбір

тұстарда мағынасына, сипаттамасына

сай тәржімеленбей, сол «концессия»

(«концессия жасау») деген ықшам түрінде

қолданылған.

Құпия дипломатия (Private diplomacy) –

жабық есік жағдайында қоғам назарынан

тыс өтетін дипломатиялық кездесулер, ке-

ліссөздер, хат-хабар алмасу, дипломаттар

мен мемлекет басшыларының өз әріптес-

терімен оңаша тілдесуі, бір-біріне диплома-

тиялық байланыс арналары арқылы тиісті

сигналдар жіберуі (ниет-пиғылдарын, мүд-

делерін жеткізуі). Р.Трагердің пікірінше,

халықаралық қатынастарда мемлекеттер

бір-бірін жаңылыстыруға мүдделі болға-

нымен, сенуге тұрарлық тұжырымдардың

басым бөлігі – дипломаттардың жабық есік

жағдайындағы ақпарат алмасуының нәти-

жесі.

«Құпия жазбалар» (Confidential Print) –

Британия Сыртқы істер министрлігінің

үкімет мүшелеріне, министрліктің лауа-

зымды тұлғаларына, патша мен патшайым-

ға жолданған құжаттарының жинағы (тал-

даулар, елшілер жіберген есептер, басқа да

ресми лауазымды тұлғалардың түсінікте-

мелері, құпия хаттар). 1850 жылдан бастап

аталған жазбалар жинағына Сыртқы істер

министрлігінің барлық маңызды құжатта-

ры енгізіліп отырған.

Меморандум (Memorandum) – дипломат-

тардың өз үкіметіне жолдайтын ақпараттық

және сараптамалық сипаттағы қызметтік

жазбасы. Халықаралық жағдайға, екіжақ-

ты байланыстардың маңызды мәселеле-

ріне қатысты есте сақтау жазбасы немесе

жадынамалық жазба. Кітапта бұл термин

екі мемлекеттің қол қойған «түсіністік ме-

морандумы» мағынасында қолданылмаған.

Ниет, ниет-пиғыл (Intention) – бір елдің

басқа елге қатысты қалыптасқан мақсатты

ойы, түпкі мүддесі, жоспары. Автордың сө-

зімен айтқанда, мемлекеттік аппарат жос-

парлар құрады, сол жоспарлар кейде жеке

тұлғаның ниетін елестетеді, сондықтан

ниет (ниет-пиғыл) ұғымын шартты түрде

мемлекетке қатысты қолдану – қалыптас-

қан тәжірибе.

Нысана (Target) – қарсы тараптан сиг-

нал (хабар, ақпарат, белгі) алған мемлекет,

қауіп төнген мемлекет. Трагер екі не одан

да көп мемлекеттің арасындағы ықпалдас-

тықты (ресми, бейресми келіссөздер, дағ-

дарыс жағдайында хабар алмасу т.б.) ойын

теориясы шарттарына сай модельге салып

талдайды; Нысана – сол ойынның бір қаты-

сушысы.

Ойын теориясы (Game theory) – шешім

қабылдаушы тараптар арасындағы страте-

гиялық қарым-қатынасты зерттейтін мате-

матикалық модельдер. Трагер екі не одан

да көп мемлекеттің арасындағы ықпалдас-

тықты (ресми, бейресми келіссөздер, дағ-

дарыс жағдайында хабар алмасу т.б.) ойын

теориясы шарттарына сай модельге салып

талдайды.

Пайдалылық функциясы (Utility

function) – екі не одан да көп мемлекеттің

әрекеттерін ойын теориясы шарттарына

сай модельге салып талдағанда, пайдалы-

лықтың (қандай да бір игілікті тұтынудан

қанағаттану) ойыншы әрекетіне тәуелдігін

көрсететін функция. Мұндай функция-

да бірнеше ықтимал нәтиженің белгілі бір

сандық мәні айқындалады, оған сүйеніп

ойыншылар өздеріне қолайлы таңдау жа-

сай алады.

Протеже (Protégé) – өзге елдің (ұлы дер-

жаваның) қамқорлығындағы, жетегіндегі

ел, жақтас.

Ресурстарды сарқу (To drain resources) –

қарсыласты дәрменсіз, қауқарсыз ету.

Оның қарсы тұруына мүмкіндік бермеу

(мысалы, көңілін, ресурстарын басқа бір

аймақтағы дағдарысқа бұратындай айла-

амалдар жасау).

Сигнал беру (Signaling) – мемлекеттердің

өзара байланыс жасау, бір-біріне ықпал ету

құралдарының бірі (коммуникация меха-

низмі): жария немесе құпия түрде хабар

Глоссарий

245

беру, қауіп төндіру, сес көрсету, талап қою,

ұсыныс жасау, өзге акторлармен қарым-қа-

тынасты нығайту не бұзу арқылы бақылау-

шыларға ниет-пиғылды, мақсат-мүддені

аңғарту.

Сигнал беруші (Signaler) – қарсы тарапқа

хабар берген, ниетін, мақсат-мүддесін жет-

кізген мемлекет.

Сырттай тежеу, мәжбүрлеу (Extended de-

terrence, extended coercion) – мемлекеттің

өз аумағынан тыс аймақтарды қорғауға мін-

деттеме алуы, қарсылас ел әрекеттерін ті-

келей емес, өзге мемлекеттер (одақтастар)

арқылы тізгіндеу, қарсыластың күшейіп ке-

туіне, қауіп төндіруіне жол бермеу.

«Табиғат» (Nature) – акторлардың ойын

теориясы моделіне сай іс-қимылдарына

ықпал ететін факторлардың бірі, белгісіздік

жағдайындағы ойынның бір қатысушысы,

саналы түрде әрекет етпейтін қарсылас.

Талап ауқымы (Scope of Demands) – мем-

лекеттің қарсыласына өз ниетін, ұстаны-

мын жеткізуге арналған дипломатиялық

сигнал беру механизмінің бірі. «Ауқым»

сөзі қарсы тарапқа жоғары, орташа немесе

аз талап қоюымен байланысты. Қарсыласы-

на жоғары талап қойған мемлекет тәуекелге

бел буады. Мемлекет қарсы тараптың көн-

бейтінін біле тұра, оған жоғары талап қойса,

онда бұл жайт ол елдің өз талабын орында-

туға бел байлағанын, соғысуға дайын екенін

аңғартуы мүмкін.

Тежеу, тізгіндеу (Deterrence, to deter) –

өзге мемлекетті өшпенділік, дұшпандық

әрекетке барғызбау, кедергі жасау, райынан

қайтару (мысалы, жауға қарсы одақ құру,

протежеге қолдау көрсетуден бас тарту, қа-

рулану т.б.).

Тұжырым, ой қорытындысы (Inference) –

қарсы тараптың (одақтастың, бақталастың,

қарсыластың) болашақ іс-қимылы

мен ниетіне қатысты сенім, болжам.

Дипломаттар мен мемлекет басшылары

мұндай тұжырымдарды өз әріптестерімен

кездесу, әңгімелесу, келіссөз жүргізу, қарсы

тараптың басқа елдермен қарым-қатынасын

бақылау барысында, сондай-ақ жария және

құпия мәлімдемелерді талдау арқылы

жасайды. Автор бұл еңбегінде «тұжырым»,

«қорытынды», «болжам» ұғымдарын кең

мағынада қолданған, сол себепті олардың

аражігі ашылмаған.

Халықаралық тәртіп (International

order) – саяси, әскери күштер арақатына-

сын, бақталас мемлекеттердің, алпауыт ел-

дердің қарым-қатынасын реттейтін шарт-

тар мен қағидалар жиынтығы (мысалы,

Наполеон соғыстарынан кейін Еуропада

қалыптасқан халықаралық қатынастардың

Вена жүйесі).

«Халық сенімі» (Audience cost) –

мемлекеттің халықаралық ұстанымын

айқындайтын факторлардың бірі. Билік

басындағылардың халық алдында жасаған

ашық мәлімдемесі олардың күн тәртібіндегі

мәселеге қатысты мүддесі мен жоспарынан

хабар береді. Мұндай жағдайда олардың

сөздеріне ел сенім артатындықтан, «халық

сенімі» факторын ескеру қажеттігі туын-

дайды. Ашық түрде мойнына міндеттеме

алып, уәдесінде тұрмаған көшбасшы халық

сенімінен айырылуы мүмкін. Сондықтан

ішкі саяси салдардан не келіссөздегі өз бе-

делінен айырылып қалудан сескенген мем-

лекет басшылары өз мойнына жария түрде

міндеттемелер алуға асықпайды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Adcock, Frank and D. J. Mosley. 1975. Diplomacy in Ancient Greece. London: Thames and Hudson.

Adler, Emanuel and Michael Barnett, eds. 1998. Security Communities. London: Cambridge University Press.

Albertini, Luigi. 1952–1957. The Origins of the War of 1914. London: Oxford University Press.

Alexandroﬀ, Alan and Richard Rosecrance. 1977. «Deterrence in 1939». World Politics 29(3):404–424.

Allison, Graham. 1971/1999. Essence of Decision: Explaining the Cuban Missile Crisis. New York: Harper Col-

lins.

Andelman, David A. 2009. A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today. Hoboken, NJ: John

Wiley & Sons.

Ausubel, Lawrence M., Peter Cramton and Raymond J. Deneckere. 2002. «Bargaining with Incomplete In-

formation». In Handbook of Game Theory, Vol. 3, eds. Robert J. Aumann and Sergiu Hart. Amsterdam: Elsevier

Science B.V.

Axelrod, Robert. 1970. Conﬂict of Interest: A Theory of Divergent Goals with Applications to Politics. Chicago,

IL: Markham.

Banks, Jeﬀrey S. 1990. «Equilibrium Behavior in Crisis Bargaining Games». American Journal of Political Sci-

ence 34(3):599–614.

Barnhart, Joslyn N. 2015. «Status Competition and Territorial Aggresssion: Evidence from the Scramble for

Africa». Security Studies Forthcoming.

Bayer, Resat. 2006. «Diplomatic Exchange Data Set, v2006.1.» Data Set.

Beales, Derek. 1982. The Risorgimento and the Uniﬁcation of Italy. London: Longman Group.

Beck, Nathan, Jonathan N. Katz and Robert Tucker. 1998. «Taking Time Seriously: Time-Series Cross-Sec-

tion Analysis with a Binary Dependent Variable». American Journal of Political Science 42(4):1260–1288.

Bennett, D. Scott and Allan Stam. 2000. «EUGene: A Conceptual Manual (Soware Version: 3.1)». Interna-

tional Interactions 26:179–204.

Benson, Brett V. 2011. «Unpacking Alliances: Deterrent and Compellent Alliances and Their Relationship

with Conﬂict, 1816–2000». The Journal of Politics 73:1111–1127.

Benson, Brett V. 2012. Constructing International Security: Alliances, Deterrence, and Moral Hazard. Cam-

bridge University Press.

Benson, Brett V. and EmersonM. S. Niou. 2005. «Public Opinion, Foreign Policy, and the Security Balance in

the Taiwan Strait». Security Studies 14(2):274–289.

Berinsky, Adam J. 2009. In Time of War: Understanding American Public Opinion from World War II to Iraq.

Chicago, IL: University of Chicago Press.

Berridge, G. R. 2004. Diplomatic Classics: Selected Texts from Commynes to Vattel. New York: Palgrave Mac-

millan.

British Foreign Oﬃce. 1914. Great Britain and the European Crisis: Correspondence, and Statements in Parlia-

ment, Together with an Introductory Narrative of Events. London: H.M. Stationary Oﬃce.

Bismarck, Otto Fuerst von. 1915. Gedanken und Erinnerungen. Berlin: J. G. Cotta’sche Buchhandlung Nach-

folger.

Bogitchvich, Miloš. 1919. Causes of the War: An Examination into the Causes of the European War, with Special

Reference to Russia and Serbia. CL van Langenhuysen.

Bogitchvich, Miloš. 1928. Die Auswrtige Politik Serbiens 1903–1914. Band I. Geheimakten aus Serbischen Ar-

chiven. Berlin: Brückenverlag.

Bogitchvich, Miloš. 1929. Die Auswrtige Politik Serbiens 1903–1914. Band II. Diplomatische Geheimakten aus

Russischen, Montenegrinischen und Sonstigen Archiven. Berlin: Brückenverlag.

Bourne, Kenneth and Donald Cameron Watt. 1983. British Documents on Foreign Affairs. Frederick, MD:

University Publications of America.

Bourne, Kenneth and Donald Cameron Watt. 1985. British Documents on Foreign Affairs. Frederick, MD:

University Publications of America.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

247

Bourne, Kenneth and Donald Cameron Watt. 1987. British Documents on Foreign Affairs. Frederick, MD:

University Publications of America.

Bourne, Kenneth and Donald Cameron Watt. 1989. British Documents on Foreign Affairs. Frederick, MD:

University Publications of America.

Bourne, Kenneth and Donald Cameron Watt. 1990. British Documents on Foreign Affairs. Frederick, MD:

University Publications of America.

Bourne, Kenneth and Donald Cameron Watt. 1991. British Documents on Foreign Affairs. Frederick, MD:

University Publications of America.

Bourne, Kenneth and Donald Cameron Watt. 1995. British Documents on Foreign Affairs. Frederick, MD:

University Publications of America.

Bratman, Michael E. 1999. Intentions, Plans, and Practical Reason. New York: Center for the Study of Lan-

guage and Inference.

Braumoeller, Bear F. 2003. «Causal Complexity and the Study of Politics». Political Analysis 11(3):209–233.

Braumoeller, Bear F. 2008. «Systemic Politics and the Origins of Great Power Conﬂict». American Political

Science Review 102(01):77–93.

British Government Sessional Papers. n.d. British Sessional Papers. London: H.M. Stationary Oﬃce.

British Parliament. 1859. British Parliamentary Papers. London: H.M. Stationary Oﬃce.

British Parliament. 1902. British Parliamentary Papers. London: H.M. Stationary Oﬃce.

Brown, Michael, Sean M. Lynn-Jones and Steven E. Miller, eds. 1996. Debating the Democratic Peace. Cam-

bridge: MIT Press.

Bueno De Mesquita, Bruce and David Lalman. 1988. «Empirical Support for Systemic and Dyadic Explana-

tions of International Conﬂict». World Politics 41(1):1–20.

Bueno de Mesquita, Bruce, James D. Morrow, Randolph M. Siverson and Alastair Smith. 1999. «An Institu-

tional Explanation of the Democratic Peace». American Political Science Review 93(4):791–808.

Bull, Hedley. 1977. The Anarchical Society: A Study of Order in World Politics. London: Macmillan Press.

Carter, David B. and Curtis S. Signorino. 2010. «Back to the Future: Modeling Time Dependence in Binary

Data». Political Analysis 18(3):271–292.

Cecil, Algernon. 2011. The Foreign Oﬃce. In The Cambridge History of the British Foreign Policy, 1783–1919,

Vol. III, eds. Adolphus William Ward and George Peabody Gooch. London: Cambridge University Press.

Cetinyan, Rupen. 2002. «Ethnic Bargaining in the Shadow of Third-Party Intervention». International Orga-

nization 56(3):645–677.

Checkel, Je ﬀrey T. 1998. «The Constructivist Turn in International Relations Theory». World Politics

50(2):324–348.

Checkel, Je ﬀrey T. 2001. «Why Comply? Social Learning and European Identity Change». International Or-

ganization 55(03):553–588.

Chen, Ying, Navin Kartik and Joel Sobel. 2008. «Selecting Cheap-Talk Equilibria». Econometrica 76(1):117–

136.

Chiozza, Giacomo and Hein Erich Goemans. 2011. Leaders and International Conﬂict. Cambridge University

Press.

Clare, Joe and Vesna Danilovic. 2010. «Multiple Audiences and Reputation Building in International Con-

ﬂicts». Journal of Conﬂict Resolution 54(6): 860–882.

Clark, Christopher. 2012. The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914. UK: Penguin.

Cohen, Raymond and Raymond Westerbrook. 2002. Amarna Diplomacy: The Beginnings of International Re-

lations. New York, NY: Johns Hopkins Univer- sity Press.

Colaresi, Michael P. and William R. Thompson. 2005. «Alliances, Arms Buildups and Recurrent Conﬂict:

Testing a Steps-to-War Model». Journal of Politics 67(2):345–364.

Cooper, Andrew F. 1997. «Beyond Representation». International Journal pp. 173–178.

Copeland, Dale C. 2000. The Origins of Major War. Ithaca, NY: Cornell University Press.

Crawford, Timothy J. 2003. Pivotal Deterrence: Third-Party Statecraft and the Pursuit of Peace. Ithaca, NY:

Cornell University Press.

Crawford, Vincent P. and Joel Sobel. 1982. «Strategic Information Transmission». Econometrica 50(6):1431–

1451.

Dafoe, Allan, Jonathan Renshon and Paul Huth. 2014. «Reputation and Status as Motives for War». Annual

Review of Political Science 17:371–393.

Danilovic, Vesna. 2002. When the Stakes Are High. Ann Arbor, MI: Michigan University Press.

Davis Cross, Mai’a K. 2007. The European Diplomatic Corps: Diplomats and International Cooperation from

Westphalia to Maastricht. Basingstoke, UK: Palgrave Macmillan.

248

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

de Callières, François. 1983. The Art of Diplomacy. Lanham, MD: University Press of America.

Deak, Istvan. 2001. The Lawful Revolution: Louis Kossuth and Hungarians, 1848–1849. London: Phoenix

Press.

Der Derian, James. 1987. On Diplomacy: A Geneology of Western Estrangement. New York, NY: Blackwell

Publishers.

Die grosse Politik der europäischen Kabinette, 1871–1914: Sammlung der diplomatischen Akten des Auswärtigen

Amtes. 1922. Deutsche veragsgesellscha für politik und geschichte.

du Plessis, Armand Jean. 1961. The Political Testament of Cardinal Richelieu: The Signiﬁcant Chapters and

Supporting Selections. Madison, WI: University of Wisconsin Press.

Dugdale, E. T. S. 1930. German Diplomatic Documents 1871–1914, Volume IV. Methuen & Company.

Eckstein, Harry. 1975. Case Study and Theory in Political Science. In Handbook of Political Science, eds. Fred

Greenstein and Nelson Polsby. Reading, MA: Addison Wesley.

Elliott, John Huxtable. 2002. Imperial Spain 1469–1716. UK: Penguin. Fabbrini, Sergio and Raﬀaele Marchet-

ti, eds. 2016. Still a Western World? Continuity and Change in Global Order: Africa, Latin America and the ‘Asian

Century’. New York, NY: Routledge.

Fang, Songying, Jesse C. Johnson and Brett Ashley Leeds. 2012. To Concede or To Resist? The Restraining

Eﬀect of Military Alliances. Technical report Working Paper.

Fanis, Maria. 2011. Secular Morality and International Security: American and British Decisions about War. Ann

Arbor, MI: University of Michigan Press.

Farrell, Joseph. 1993. «Meaning and Credibility in Cheap-Talk Games». Games and Economic Behavior 5:514–

531.

Farrell, Joseph and Mathew Rabin. 1996. «Cheap Talk». The Journal of Economic Perspectives 10(3):103–118.

Farrell, Joseph and Robert Gibbons. 1989. «Cheap Talk Can Matter in Bargain- ing». Journal of Economic

Theory 48 (June 1989):221–237.

Fearon, James D. 1994a. «Domestic Political Audiences and the Escalation of International Disputes». Amer-

ican Political Science Review 88(3):577–592.

Fearon, James D. 1994b. «Signaling Versus the Balance of Power and Interests: An Empirical Test of a Crisis

Bargaining Model». Journal of Conﬂict Resolution 38(2):236–269.

Fearon, James D. 1995. «Rationalist Explanations for War». International Organization 49(3):379–414.

Fearon, James D. 1997. «Signaling Foreign Policy Interests: Tying Hands Versus Sinking Costs». Journal of

Conﬂict Resolution 41(1):68–90.

Fearon, James D. 1998. «Bargaining, Enforcement and International Cooperation». International Organiza-

tion 52(2):269–306.

Fearon, James D. 2002. «Selection Eﬀects and Deterrence». International Interactions 28(1):5–29.

Fearon, James D. and David D. Laitin. 2008. «Integrating Qualitative and Quantitative Methods». The Ox-

ford Handbook of Political Methodology pp. 756–776.

Feis, Herbert. 1950. The Road to Pearl Harbor. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Ferguson, Niall. 1999. The Pity of War. New York, NY: Basic Books.

Fey, Mark and Kristopher W. Ramsay. 2011. «Uncertainty and Incentives in Crisis Bargaining: Game-Free

Analysis of International Conﬂict». American Journal of Political Science 55(1):149–169.

Filson, Darren and Suzanne Werner. 2008. «A Bargaining Model of War and Peace: Anticipating the Onset,

Duration, and Outcome of War». American Journal of Political Science 46(4):819–837.

Finnemore, Martha and Kathryn Sikkink. 1998. «International Norm Dynamics and Political Change». Inter-

national Organization 52 (Autumn).

Fischer, Fritz. 1967. Germany’s Aims in the First World War. WW Norton. Forges, Francoise. 1990. «Universal

Mechanisms». Econometrica 58(6):1341–1364.

Forster, Robert. 1978. «Achievements of the Annales School». The Journal of Economic History 38(1):58–76.

Fursenko, Aleksandr A. and Timothy J. Naali. 1999. One Hell of a Gamble: Khrushchev, Castro,

Kennedy, and the Cuban Missile Crisis, 1958–1964. London: Pimlico.

Gaddis, John Lewis. 2006. The Cold War: A New History. New York, NY: Penguin.

Gartner, Scott Sigmund and Randolph M Siverson. 1996. «War Expansion and War Outcome». Journal of

Conﬂict Resolution 40(1):4–15.

Gaubatz, Kurt Taylor. 1996. «Democratic States and Commitment in Interna- tional Relations». International

Organization 50(1):109–139.

Gavin, Francis J. 2004. Gold, Dollars, and Power: The Politics of International Monetary Relations, 1958–1971.

Chapel Hill, NC: UNC Press Books.

George, Alexander L. 1991. Forceful Persuasion: Coercive Diplomacy as an Alternative to War.

Washington, DC: United States Institute of Peace Press.

Gibler, Douglas M. 2000. «Alliances: Why Some Cause War and Why Others Cause Peace». In What Do We

Know About War, ed. John A. Vasquez. Lanham, MD: Rowman & Littleﬁeld.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

249

Gibler, Douglas M. and John A. Vasquez. 1998. «Uncovering the Dangerous Alliances, 1495–1980». Interna-

tional Studies Quarterly 42(4):785–807.

Gillard, David. 1990. British Documents on Foreign Affairs. Frederick, MD: University Publications of

America.

Gilpin, Robert. 1983. War and Change in World Politics. Cambridge University Press.

Goddard, Stacie E. 2006. «Uncommon Ground: Indivisible Territory and the Politics of Legitimacy». Inter-

national Organization 60:35–68.

Goddard, Stacie E. 2009. «When Right Makes Might: How Prussia Overturned the European Balance of

Power». International Security 33(3):110–142.

Goddard, Stacie E. 2015. «The Rhetoric of Appeasement: Hitler’s Legitimation and British Foreign Policy,

1938–1939». Security Studies 24(1):95–130.

Goldstein, Avery. 2000. Deterrence and Security in the 21st Century: China, Britain, France, and the Enduring

Legacy of the Nuclear Revolution. Stanford, CA: Stanford University Press.

Gooch, George Peabody and Harold Temperley. 1979. British Documents on the Origins of the War. London:

H.M. Stationary Oﬃce.

Goodman, Nelson. 1983. Fact, Fiction, Forecast. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Gottfried, Matthew S. and Robert F. Trager. 2016. «A Preference for War: How Fairness and Rhetoric Inﬂu-

ence Leadership Incentives in Crises». International Studies Quarterly .

Grigoryan, Arman. 2010. «Third-Party Intervention and the Escalation of State-Minority Conﬂicts». Inter-

national Studies Quarterly 54(4):1143–1174.

Guisinger, Alexandra and Alastair Smith. 2002. «Honest Threats: The Interaction of Reputation and Political

Institutions in International Crises». Journal of Conﬂict Resolution 46(2):175–200.

Hall, Todd H. 2011. «We Will Not Swallow This Bitter Fruit: Theorizing a Diplomacy of Anger». Security

Studies 20(4):521–555.

Hall, Todd H. 2015. Emotional Diplomacy: Oﬃcial Emotion on the International Stage. Cornell University

Press.

Hall, Todd and Keren Yarhi-Milo. 2012. «The Personal Touch: Leaders Impressions, Costly Signaling, and

Assessments of Sincerity in International A ﬀairs». International Studies Quarterly 56(3):560–573.

Hassner, Ron E. 2003. «‘To Halve and to Hold’: Conﬂicts over Sacred Space and the Problem of Indivisibili-

ty». Security Studies 12(4):1–33.

Healy, Brian and Arthur Stein. 1973. «The Balance of Power in International History: Theory and Reality».

Journal of Conﬂict Resolution 17(1):33–61.

Helmreich, Ernst Christian. 1938. The Diplomacy of the Balkan Wars, 1912–1913. Cambridge, MA: Harvard

University Press.

Hendon, Ebbe, Hans Jørgen Jacobsen and Brigitte Sloth. 1996. «The One Shot Deviation Principle for Se-

quential Rationality». Games and Economic Behavior 12(2):274–282.

Hill, Leonidas E., ed. 1974. Die Weizsäcker-Papiere. Berlin: Propylen Verlag. Holmes, Marcus. 2013. «The

Force of Face-to-Face Diplomacy: Mirror Neurons and the Problem of Intentions». International Organization

67(04): 829–861.

Holsti, Kalevi Jaakko. 1991. Peace and War: Armed Conﬂicts and International Order, 1648–1989. Vol. 14,

Cambridge University Press.

Holsti, Ole R. 1965. «The 1914 Case». American Political Science Review 59(02):365–378.

Hopf, Ted. 1998. «The Promise of Constructivism in International Relations Theory». International Security

23(1):44–75.

Horowitz, Michael C. and Allan C. Stam. 2014. «How Prior Military Experience Inﬂuences the Future Mili-

tarized Behavior of Leaders». International Organization 68(03):527–559.

Horowitz, Michael C. and Matthew S. Levendusky. 2012. «The (Non-)Partisan Logic of Audience Costs».

Journal of Politics 74(2):323–338.

Hurd, Ian. 2015. International Law and the Politics of Diplomacy. In Diplomacy and the Making of World

Politics, ed. Ole Jacob Sending. Cambridge University Press.

Hurrell, Andrew. 2007. On Global Order. Oxford, UK: Oxford University Press. Huth, Paul. 1988a. «Extend-

ed Deterrence and the Outbreak of War». American Political Science Review 82(2):423–443.

Huth, Paul. 1988b. Extended Deterrernce and the Prevention of War. New Haven: Yale University Press.

Huth, Paul and Bruce Russett. 1984. «Testing Deterrence Theory: Rigor Makes a Diﬀerence». World Politics

42(4):270–290.

Huth, Paul, Christopher Gelpi and Daniel S. Bennett. 1993. «The Escalation of Great Power Militarized

Disputes». American Political Science Review 87(3):609–623.

250

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Ignatyev, N.P. 1931. «The Memoirs of Count N. Ignatyev». Slavonic Review X. Ikenberry, G. John. 2008. After

Victory: Institutions, Strategic Restraint, and the Rebuilding of Order After Major Wars. Princeton, NJ: Princeton

University Press.

Jervis, Robert. 1970. The Logic of Images in International Relations. New York: Columbia University Press.

Jervis, Robert. 1976. Perception and Misperception in International Politics. Princeton, NJ: Princeton Univer-

sity Press.

Jervis, Robert. 1978. «Cooperation Under the Security Dilemma». World Politics 30(2):167–214.

Jervis, Robert. 1997. System Effects: Complexity in Political and Social Life. Princeton, NJ: Princeton Univer-

sity Press.

Jervis, Robert. 2001. «Was the Cold War a Security Dilemma?» Journal of Cold War Studies 3(1):36–60.

Jervis, Robert, Richard Ned Lebow and Janice Gross Stein. 1985. Psychology and Deterrence. Baltimore, MD:

Johns Hopkins University Press.

Kahneman, Daniel. 2011. Thinking Fast and Slow. New York, NY: Farrar, Straus and Giroux.

Karsten, Peter, Peter D. Howell and Artis Frances Allen. 1984. Military Threats: A Systematic Historical Anal-

ysis of the Determinants of Success. Westport, CT: Greenwood Press.

Katzenstein, Peter J., ed. 1996. The Culture of National Security: Norms and Identity in World Politics. New

York, NY: Columbia University Press.

Kaufman, Robert G. 1992. «To Balance or Bandwagon? Alignment Decisions in 1930s Europe». Security Stud-

ies 1(3):417–447.

Kautsky, Karl. 1919. «Die deutschen Dokumente zum Kriegsausbruch. 4 Bde». Kay, A. C., S. C. Wheeler, John

A. Bargh and L. Ross. 2004. «Material Priming: The Inﬂuence of Mundane Physical Objects on Situational Con-

strual and Competitive Behavioral Choice». Organizational Behavior and Human Decision Processes 95:83–96.

Kershaw, Ian. 2007. Fateful Choices: Ten Decisions that Changed the World, 1940–1941. New York, NY: Penguin

Group.

Kertzer, Joshua D and Ryan Brutger. 2015. «Decomposing Audience Costs: Bringing the Audience Back into

Audience Cost Theory». American Journal of Political Science. Forthcoming.

Kilgour, Mark D. and Frank C. Zagare. 1994. «Uncertainty and the Role of the Pawn in Extended Deter-

rence». Synthese 100(3):379–412.

Kim, Tongﬁ. 2011. «Why Alliances Entangle but Seldom Entrap States». Security Studies 20(3):350–377.

Kissinger, Henry. 1994. Diplomacy. New York: Simon and Schuster.

Krebs, Ronald R. and Patrick Thaddeus Jackson. 2007. «Twisting Tongues and Twisting Arms: The Power of

Political Rhetoric». European Journal of International Relations 13(1):35–66.

Krieger, John F. V. 1989. British Documents on Foreign Affairs. Frederick, MD: University Publications of

America.

Kuperman, Alan J. 2008. «The Moral Hazard of Humanitarian Intervention: Lessons from the Balkans». In-

ternational Studies Quarterly 52(1):49–80.

Kurizaki, Shuhei. 2007. «Eﬃcient Secrecy: Public Versus Private Threats in Crisis Diplomacy». American

Political Science Review 101(3):543–558.

Kydd, Andrew. 1997. «Sheep in Sheep’s Clothing: Why Security Seekers Do Not Fight Each Other». Security

Studies 7(1):114–155.

Kydd, Andrew. 2003. «Which Side Are You On? Bias, Credibility, and Medi- ationWhich Side Are You On?

Bias, Credibility, and Mediation». American Journal of Political Science 47(4):597–611.

Kydd, Andrew. 2005. Trust and Mistrust in International Relations. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Lake, David. 1992. «Powerful Paciﬁsts: Democratic States and War». American Political Science Review

86(1):24–37.

Lebow, Richard Ned. 1984. «Windows of Opportunity: Do States Jump Through Them?» International Secu-

rity 9(1):147–186.

Lebow, Richard Ned. 2010. Forbidden Fruit: Counterfactuals and International Relations. Princeton University

Press.

Lebow, Richard Ned and Janice Gross Stein. 1989. «Rational Deterrence: I Think, Therefore I Deter». World

Politics 41(2):208–224.

Leeds, Brett Ashley. 1999. «Domestic Political Institutions, Credible Commit- ments, and International Co-

operation». American Journal of Political Science 43(4):979–1002.

Leeds, Brett Ashley. 2003. «Do Alliances Deter Aggression? The Inﬂuence of Military Alliances on the Initia-

tion of Militarized Interstate Disputes». American Journal of Political Science 47(3):427–439.

Leeds, Brett Ashley, Jeﬀrey Ritter, Sara Mitchell and Andrew Long. 2002. «Alliance Treaty Obligations and

Provisions, 1815–1944». International Interactions 28(3):237–260.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

251

Leventoglu, Bahar and Ahmer Tarar. 2008. «Does Private Inforamtion Lead to Delay or War in Crisis Bar-

gaining?» International Studies Quarterly 52:533– 553.

Levy, Jack S. 1981. «Alliance Formation and War Behavior: An Analysis of the Great Powers, 1495–1975».

Journal of Conﬂict Resolution 25(4):581–613.

Levy, Jack S. 1988. «When Do Deterrent Threats Work?» British Journal of Political Science 18(4):485–512.

Levy, Jack S. 1990. «Preferences, Constraints, and Choices in July 1914». International Security 15(3):151–186.

Levy, Jack S. 2003. Balances and Balancing: Concepts, Propositions, and Research Design. In Realism and the

Balancing of Power, eds. Collin Elman and John A. Vasquez. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.

Levy, Jack S, Michael K. McKoy, Paul Poast and Geoﬀrey P. R. Wallace. 2015. «Backing Out or Backing In?

Commitment and Consistency in Audience Costs Theory». American Journal of Political Science 59(4):988–1001.

Lieber, Keir A. and Daryl G. Press. 2006. «The End of MAD? The Nuclear Dimension of US Primacy». Inter-

national Security 30(4):7–44.

Loewenheim, Francis L. 1965. Peace or Appeasement. Boston, MA: Houghton Miﬀlin Company.

Mackie, John L. 1965. «Causes and conditions». American Philosophical Quarterly 2(4):245–264.

Mansﬁeld, Edward, Helen V. Milner and B. Peter Rosendorﬀ. 2002. «Why Democracies Cooperate More:

Electoral Control and International Trade Agreements». International Organization 56(3):477–513.

Maoz, Zeev. 1983. «Resolve, Capabilities, and the Outcomes of Interstate Disputes, 1816–1976». Journal of

Conﬂict Resolution 27(2):195–229.

Maoz, Zeev. 2000. Alliances: The Street Gangs of World Politics – their Origins, Management, and Conse-

quences, 1816–1986. In What Do We Know About War, ed. John A. Vasquez. Lanham, MD: Rowman & Littleﬁeld.

Matthews, Steven A., Mashiro Okuno-Fujiwara and Andrew Postlewaite. 1991. «Reﬁning Cheap Talk Equi-

libria». Journal of Economic Theory 55:247–273.

May, Ernest R. and Phillip D. Zelikow. 2002. The Kennedy Tapes: Inside the White House During the Cuban

Missile Crisis. New York, NY: WW Norton and Company, Inc.

Mearsheimer, John J. 2001. The Tragedy of Great Power Politics. New York: University of Chicago Press.

Mercer, Jonathan. 1996. Reputation and International Politics. New York: Cornell University Press.

Mercer, Jonathan. 2010. «Emotional beliefs». International Organization 64(01):1–31.

Miller, Steven E., Sean M. Lynn-Jones and Stephen Van Evera. 1991. Military Strategy and the Origins of the

First World War. Princeton University Press.

Milner, Helen V. 1997. Interests, Institutions, and Information: Domestic Politics and International Relations.

Princeton, NJ: Princeton University Press.

Mitzen, Jennifer. 2005. «Reading Habermas in Anarchy: Multilateral Diplomacy and Global Public Spheres».

American Political Science Review 99(3):401–417.

Mitzen, Jennifer. 2006. «Ontological Security in World Politics: State Identity and the Security Dilemma».

European Journal of International Relations 12(3):341–370.

Mo, Jongryn. 1995. «Domestic Institutions and International Bargaining: The Role of Agent Veto in Two-Lev-

el Games». American Political Science Review 89(4):914–936.

Monger, George. 1963. The End of Isolation. New York: Thomas Nelson and Sons.

Morgan, Patrick M. 1983. Deterrence: A Conceptual Analysis. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Morgenthau, Hans Joachim. 1948. Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace. New York: Mc-

Graw-Hill.

Morrow, James D. 1989. «Capabilities, Uncertainty, and Resolve: A Limited Information Model of Crisis

Bargaining». American Journal of Political Science 33(4):941–972.

Morrow, James D. 1992. «Signaling Diﬃculties with Linkage in Crisis Bargaining». International Studies

Quarterly 36:153–172.

Morrow, James D. 1994. «Alliances, Credibility, and Peacetime Costs». Journal of Conﬂict Resolution 38:

270–297.

Morrow, James D. 2000. «Alliances: Why Write Them Down?» Annual Review of Political Science 3(1):63–83.

Mosse, W. E. 1958. The European Powers and the German Question: 1848–71. London: Cambridge University

Press.

Nicolson, H. 1954. The Evolution of Diplomatic Method. London: Constable. Nicolson, H. 1963. Diplomacy.

London: Oxford University Press.

Nicolson, Harold. 1946. The Congress of Vienna: A Study in Allied Unity, 1812–1822. San Diego, CA: Harcourt

Brace Jovanovich, Publishers.

Nowak, Martin A, Natalia L. Komarova and Partha Niyogi. 2002. «Computational and Evolutionary Aspects

of Language». Nature 417(6889):611–617. O’Hanlon, Michael. 2000. «Why China Cannot Conquer Taiwan».

International Security 25(2):51–86.

252

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

O’Neill, Barry. 1999. Honor, Symbols, and War. Ann Arbor, MI: University of Michigan Press.

O’Neill, Barry. 2001. «Risk Aversion in International Relations Theory». Inter- national Studies Quarterly

45:617–640.

Pape, Robert A. 1996. Bombing to Win: Air Power and Coercion in War. Ithaca, NY: Cornell University Press.

Parker, Geoﬀrey. 2000. The Grand Strategy of Philip II. Yale University Press.

Posen, Barry R. 1984. The Sources of Military Doctrine: France, Britain and Germany Between the World Wars.

Ithaca, NY: Cornell University Press.

Powell, Robert. 1988. «Nuclear Brinkmanship with Two-Sided Incomplete Information». American Political

Science Review 82(1):155–178.

Powell, Robert. 1990. Nuclear Deterrence Theory: The Problem of Credibility. Cambridge, MA:

Cambridge University Press.

Powell, Robert. 1993. «Guns, Butter and Anarchy». American Political Science Review 87(1):115–132.

Powell, Robert. 1996a. «Bargaining in the Shadow of Power». Games and Economic Behavior 15:255–289.

Powell, Robert. 1996b. «Stability and the Distribution of Power». World Politics 48(2):239–267.

Powell, Robert. 2002. «Bargaining While Fighting». Paper presented at the 2002 American Political Science

Association Meetings.

Powell, Robert. 2004a. «Bargaining and Learning While Fighting». American Journal of Political Science

48(2):344–361.

Powell, Robert. 2004b. «The Ineﬃcient Use of Power: Costly Conﬂict with Complete Information». American

Political Science Review 98(2):231–241. Powell, Robert. 2006. «War as a Commitment Problem». International

Organization 60(1):169.

Press, Daryl G. 2005. Calculating Credibility: How Leaders Assess Military Threats. New York, NY: Cornell

University Press.

Puryear, Vernon J. 1931. England, Russia, and the Straights Question: 1844–1856. Berkeley, CA: University of

California Press.

Quackenbush, Stephen L. 2006. «Not Only Whether but Whom: Three-Party Extended Deterrence». The

Journal of Conﬂict Resolution 50(4):562–583.

Ramsay, Kristopher W. 2004. «Politics at the Water’s Edge: Crisis Bargaining and Electoral Competition».

Journal of Conﬂict Resolution 48(4):459–486.

Ramsay, Kristopher W. 2011. «Cheap Talk Diplomacy, Voluntary Negotiations, and Variable Bargaining Pow-

er». International Studies Quarterly 55:1003–1023.

Rathbun, Brian C. 2014. Diplomacy’s Value: Creating Security in 1920s Europe and the Contemporary Middle

East. Cornell University Press.

Rathbun, Brian C., Joshua D. Kertzer and Mark Paradis. 2015. «Homo Diplomaticus: Mixed-Method Evi-

dence of Variation in Strategic Rationality». Working paper.

Reiter, Daniel. 2009. How Wars End. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Renouvin, Pierre. 1925. Les origines immédiates de la guerre (28 juin–4 août 1914). Alfred Costes.

Reus-Smit, Christian. 1997. «The Constitutional Structure of International Society and the Nature of Funda-

mental Institutions». International Organization 51(04):555–589.

Rich, Norman. 1965a. Friedrich von Holstein: Politics and Diplomacy in the Era of Bismarck and

Wilhelm II. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Rich, Norman. 1965b. Why the Crimean War? A Cautionary Tale. Hanover, NH: University Press for New

England.

Risse, Thomas. 2000. «Let’s Argue!: Communicative Action in World Politics». International Organization

54(01):1–39.

Ritter, Je ﬀrey Munro. 2004. «Silent Partners and Other Essays on Alliance Politics». Dissertation, Harvard

University.

Röhl, John CG. 2002. Kaiser, Hof und Staat: Wilhelm II. und die deutsche Politik. CH Beck.

Röhl, John CG. 2008. «Wilhelm II: Der Weg in den Abgrund 1900–1941». CH Beck.

Rossos, Andrew. 1981. Russia and the Balkans: Inter-Balkan Rivalries and Russian Foreign Policy, 1908–1914.

University of Toronto Press.

Rubinstein, Ariel. 1982. «Perfect Equilibrium in a Bargaining Model». Econometrica 50:97–110.

Ruggie, John Gerard. 1998. «What Makes the World Hang Together? Neo- Utilitarianism and the Social

Constructivist Challenge». International Orga- nization 52(4):855–885.

Rupp, George Hoover. 1941. A Wavering Friendship: Russia and Austria 1876–1878. Cambridge, MA: Harvard

University Press.

Russett, Bruce M. 1963. «The Calculus of Deterrence». Journal of Conﬂict Resolution 7:97–109.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

253

Russett, Bruce M. 1967. «Pearl Harbor: Deterrence Theory and Decision Theory». Journal of Peace Research

4(2):89–106.

Saburov, Peter Alexandrovitch. 1929. The Saburov Memoirs or Bismarck and Russia. Cambridge, UK: Cam-

bridge University Press.

Sartori, Anne E. 2002. «The Might of the Pen: A Reputational Theory of Communication in International

Disputes». International Organization 56(1):121–149.

Sartori, Anne E. 2005. Deterrence by Diplomacy. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Satow, Ernest Mason. 1922. A Guide to Diplomatic Practice. Vol. 1. Longmans, Green.

Saunders, Elizabeth N. 2015. «War and the Inner Circle: Democratic Elites and the Politics of Using Force».

Security Studies 24(3):466–501.

Schelling, Thomas C. 1966. Arms and Inﬂuence. New Haven, CT: Yale University Press.

Schelling, Thomas C. 1980. The Strategy of Conﬂict. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Schmitt, Bernadotte Everly. 1988. The World in the Crucible, 1914–1919. Vol. 2088. Harpercollins College Div.

New York, NY.

Schorske, Carl E. 1994. Two German Ambassadors: Dirsksen and Schulenberg. In The Diplomats: 1919–1939,

eds. Gordon A. Craig and Felix Gilbert. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Schroeder, Paul. 1997. World War I as a Galloping Gertie. In The Outbreak of World War I: Causes and Respon-

sibilities, ed. Holger H. Herwig. Boston, MA: Houghton Miﬀlin Company pp. 142–151.

Schroeder, Paul. 2004. Systems, Stability, and Statecraft: Essays on the International History of Modern Europe.

Palgrave Macmillan.

Schroeder, Paul W. 1972. Austria, Great Britain, and the Crimean War: The Destruction of the European Concert.

Ithaca, NY: Cornell University Press.

Schroeder, Paul W. 1996. The Transformation of European Politics, 1763–1848. Oxford University Press.

Schultz, Kenneth. 1998. «Domestic Opposition and Signaling in International Crises». American Political

Science Review 92(4):829–844.

Schultz, Kenneth. 2001. Democracy and Coercive Diplomacy. Cambridge: Cambridge University Press.

Schweinitz, Hans Lothar von. 1927. Denkwuerdigeiten des Botschafters General v. Schweinitz. Vol. 1 Berlin:

Reimar Hobbing.

Schweller, Randall L. 1994. «Bandwagoning for Proﬁt: Bringing the Revisionist State Back In». International

Security 19(1):72–107.

Schweller, Randall L. 2006. Unanswered Threats: Political Constraints on the Balance of Power. Princeton, NJ:

Princeton University Press.

Sechser, Todd S. 2010. «Goliath’s Curse: Coercive Threats and Asymmetric Power». International Organiza-

tion 64(04):627–660.

Sending, Ole Jacob. 2015a. «Diplomacy and the Making of World Politics». Cambridge, UK:

Cambridge University Press.

Sending, Ole Jacob. 2015b. «Diplomats and Humanitarians in Crisis Governance». In Diplomacy and the

Making of World Politics, ed. Ole Jacob Sending. Cambridge University Press.

Severson, Randolph M. and Harvey Starr. 1990. «Opportunity, Willingness, and the Diﬀusion of War». Amer-

ican Political Science Review 84(1):47–67.

Sharp, Paul. 1997. «Who Needs Diplomats? The Problems of Diplomatic Representation». International Jour-

nal pp. 609–634.

Sharp, Paul. 1999. «For Diplomacy: Representation and the Study of International Relations». International

Studies Review 1(1):33–57.

Sharp, Paul. 2009. Diplomatic Theory of International Relations. Vol. 111. Cambridge, UK: Cambridge Uni-

versity Press.

Shaw, John. 2006. The Ambassador: Inside the Life of a Working Diplomat. Washington, DC: Capital Books.

Shore, Zachary. 2002. What Hitler Knew: The Battle for Information in Nazi Foreign Policy. New York, NY:

Oxford University Press.

Signorino, Curtis S. and Ahmer Tarar. 2006. «A Uniﬁed Theory and Test of Extended Immediate Deterrence».

American Journal of Political Science 50(3):586–605.

Signorino, Curtis S. and Jeﬀrey M. Ritter. 1999. «Tau-B or Not Tau-B: Measuring Alliance Portfolio Similari-

ty». International Studies Quarterly 43:115–144.

Siverson, Randolph M. and Michael R. Tennefoss. 1984. «Power, Alliance, and the Escalation of International

Conﬂict, 1815–1965». The American Political Science Review 78(4):1057–1069.

Slantchev, Branislav. 2010a. Military Threats: The Costs of Coercion and the Price of Peace. New York, NY:

Cambridge University Press.

254

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Slantchev, Branislav L. 2003. «The Power to Hurt: Costly Conﬂict with Completely Informed States». Amer-

ican Political Science Review 47(1):123–135.

Slantchev, Branislav L. 2005. «Military Coercion in Interstate Crises». American Political Science Review

99(4):533–547.

Slantchev, Branislav L. 2010b. «Feigning Weakness». International Organization 64(3):357–388.

Smith, Alastair. 1995. «Alliance Formation and War». International Studies Quarterly 39(4):405–425.

Smith, Alastair. 1996. «To Intervene or Not to Intervene». Journal of Conﬂict Resolution 40(1):16–40.

Smith, Alastair. 1998a. «Extended Deterrence and Alliance Politics». International Interactions 24(4):315–

343.

Smith, Alastair. 1998b. «International Crises and Domestic Politics». American Political Science Review

92(3):623–638.

Snyder, Glenn H. 1984. «The Security Dilemma in Alliance Politics». World Politics 36(04):461–495.

Snyder, Glenn H. 1997. Alliance Politics. Ithaca, NY: Cornell University Press. Snyder, Glenn Herald and Paul

Diesing. 1977. Conﬂict Among Nations: Bargaining, Decision Making, and System Structure in International Crises.

Princeton, NJ: Princeton University Press.

Snyder, Jack. 1991. Myths of Empire: Domestic Politics and International Ambition. Ithaca, NY: Cornell Uni-

versity Press.

Sontag, John Philip. 1966. Russian Diplomacy, the Balkans and Europe, 1908–1912. Cambridge, MA: Harvard

University.

Stein, Arthur A. 2000. The Justifying State: Why Anarchy Doesn’t Mean No Excuses. In Peace, Prosperity, and

Politics, ed. John Mueller. Boulder, CO: Westview Press pp. 235–255.

Stevenson, David. 1990. British Documents on Foreign Affairs. Frederick, MD: University Publications of

America.

Stevenson, David. 1996. Armaments and the Coming of War: Europe, 1904– 1914. Oxford University Press.

Strahan, Hew. 2005. The First World War. New York, NY: Penguin Books.

Talbott, Strobe. 2003. The Russia Hand: A Memoir of Presidential Diplomacy. New York: Random House.

Tarar, Ahmer and Bahar Leventoglu. 2009. «Public Commitment in Crisis Bargaining». International Studies

Quarterly 53(3):817–839.

Taylor, A. J. P. 1954. The Struggle for Mastery in Europe, 1848–1918. Oxford: Clarendon Press.

Thorne, Christopher. 1968. The Approach of War 1938–39. London: Macmillan. Thucydides. 1989. The Pelo-

ponnesian War. Chicago, IL: University of Chicago Press.

Tomz, Michael. 2007. «Domestic Audience Costs in International Relations: An Experimental Approach».

International Organization 61(4):821–840.

Tooze, Adam. 2006. The Wages of Destruction. New York, NY: Allen Lane. Trachtenberg, Marc. 1990. «The

Meaning of Mobilization in 1914». International Security pp. 120–150.

Trachtenberg, Marc. 1991. History and Strategy. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Trachtenberg, Marc. 1999. A Concstructed Peace: The Making of the European Settlement, 1945–1963. Princ-

eton, NJ: Princeton University Press.

Trachtenberg, Marc. 2008. «The United States and Eastern Europe in 1945: A Reassessment». Journal of Cold

War Studies 10(4):94–132.

Trager, Robert. 2010. «Diplomatic Calculus in Anarchy: How Communication Matters». American Political

Science Review 104(2):347–368.

Trager, Robert F. 2007. Diplomatic Calculus in Anarchy: The Construction and Consequences of the Space of

Intentions. New York, NY: Columbia University PhD Dissertation.

Trager, Robert F. 2011. «Multi-Dimensional Diplomacy». International Organization 65:469–506.

Trager, Robert F. 2012. «Long-Term Consequences of Aggressive Diplomacy: European Relations aer Aus-

trian Crimean War Threats». Security Studies 21(2):232–265.

Trager, Robert F. 2013. «How the Scope of a Demand Conveys Resolve». International Theory 5(03):414–445.

Trager, Robert F. 2015. «Diplomatic Signaling among Multiple States». The Journal of Politics 77(3):635–647.

Trager, Robert F. and Dessislava P. Zagorcheva. 2006. «Deterring Terrorism: It Can Be Done». International

Security 30(3):87–123.

Trager, Robert F. and Dessislava P. Zagorcheva. 2007. «Deterrence in the Age of Fanaticism and WMD».

Working Paper.

Trager, Robert F. and Lynn Vavreck. 2011. «The Political Costs of Crisis Bargaining: Presidential Rhetoric

and the Role of Party». American Journal Political Science 55(3):526–545.

Wagner, R. Harrison. 2004. «Bargaining, War, and Alliances». Conﬂict Management and Peace Science

21(3):215–231.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

255

Walt, Stephen M. 1987. The Origins of Alliances. Ithaca, NY: Cornell University Press.

Walter, Barbara F. 2002. Committing to Peace: The Successful Settlement of Civil Wars. Princeton, NJ: Princeton

University Press.

Waltz, Kenneth N. 1979. Theory of International Politics. New York: McGraw-Hill.

Waltz, Kenneth N. 2003. Evaluating Theories. In Realism and the Balancing of Power, eds. Collin Elman and

John A. Vasquez. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.

Ward, Adolphus William and George Peabody Gooch. 1922. The Cambridge History of British Foreign Policy,

1783–1919. Vol. 1. New York, NY: Cambridge University Press.

Watt, Donald Cameron. 1989. How War Came: The Immediate Origins of the Second World War, 1938–1939.

London: Heinemann.

Webster, Charles Kingsley. 1963. The Congress of Vienna. Taylor & Francis. Abingdon, UK.

Weeks, Jessica L. 2008. «Autocratic Audience Costs: Regime Type and Signaling Resolve». International Or-

ganization pp. 35–64.

Weisiger, Alex and Keren Yarhi-Milo. 2015. «Revisiting Reputation: How Past Actions Matter in Internation-

al Politics». International Organization 69(02):473–495.

Weiss, Jessica Chen. 2013. «Authoritarian Signaling, Mass Audiences, and Nationalist Protest in China». In-

ternational Organization 67(01):1–35.

Wendt, Alexander. 1999. Social Theory of International Politics. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Werner, Suzanne. 2000. «Deterring Intervention: The Stakes of War and Third-Party Involvement». Ameri-

can Journal of Political Science 44(4):720–732.

Williams, Lawrence E. and John A. Bargh. 2008. «Experiencing Physical Warmth Promotes Interpersonal

Warmth». Science 24(5901):606–607.

Williamson, Samuel R. 1991. Austria–Hungary and the Origins of the First World War. London, UK: Macmillan.

Wilson, Woodrow. 2002. «War and Peace: Presidential Messages, Addresses and Public Papers».

Wittman, Donald. 1979. «How a War Ends: A Rational Model Approach».

Journal of Conﬂict Resolution 23(4):743–763.

Wong, Seanon S. 2016. «Emotions and the Communication of Intentions in Face- to-Face Diplomacy». Euro-

pean Journal of International Relations 22(1):144–167.

Woods, Kevin M. 2008. The Mother of All Battles: Saddam Hussein’s Strategic Plan for the Persian Gulf War.

Annapolis, MD: Naval Institute Press.

Xenophon. 1907. Hellenica. Oxford: Clarendon Press.

Yarhi-Milo, Keren. 2013a. «In the Eye of the Beholder: How Leaders and Intelligence Communities Assess

the Intentions of Adversaries». International Security 38(1):7–51.

Yarhi-Milo, Keren. 2013b. «Tying Hands Behind Closed Doors: The Logic and Practice of Secret Reassur-

ance». Security Studies 22(3):405–435.

Yarhi-Milo, Keren. 2014. Knowing the Adversary: Leaders, Intelligence, and Assessment of Intentions in Interna-

tional Relations. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Yuen, Amy. 2009. «Target Concessions in the Shadow of Intervention». Journal of Conﬂict Resolution

53(5):745–773.

Zagare, Frank C. and Mark D. Kilgour. 2003. «Alignment Patterns, Crisis Bargaining, and Extended Deter-

rence». International Studies Quarterly 47(4): 587–615.

Zaller, John. 1992. The Nature and Origins of Mass Opinion. New York, NY: Cambridge University Press.

Zartman, William and Guy Faure. 2005. Escalation and Negotiation in International Conﬂicts. New York, NY:

Cambridge University Press.

Роберт ТРАГЕР

ДИПЛОМАТИЯ:

КОММУНИКАЦИЯ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘРТІП НЕГІЗДЕРІ

Басуға 05.01.2019 ж. қол қойылды. Офсеттік басылым.

Қаріп түрі «DT Petersburg Unicode».

Пішімі 70х100/16. Көлемі 16 б.т.

Таралымы 10 000 дана.

Тапсырыс № 780

ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІНІҢ

ТАПСЫРЫСЫ БОЙЫНША АУДАРЫЛДЫ

А. Рыскиева

К. Алипаева

Ф. Қапезова

Редакторы –

Корректоры –

Дизайнын әзірлеген

және беттеген –