«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен

«Рухани жаңғыру» мемлекеттік

бағдарламасы аясында

іске асырылды

ANDREWS ON

CIVIL PROCESSES

Volume I

Court Proceedings

Neil ANDREWS

Cambridge – Antwerp – Portland

Нил ЭНДРЮС

АЗАМАТТЫҚ

ІС ЖҮРГІЗУ

I том

Бірінші кітап

СОТ ӨНДІРІСІ

Нұр-Сұлтан

2020

Эндрюс Н.

Азаматтық іс жүргізу: Сот өндірісі. І том: 1-кітап. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры, 2020. – 416 бет.

ISBN 978-601-7943-81-3

Бұл кітап – азаматтық процесс саласындағы Англияның ең танымал мамандарының бірі, Кембридж уни-

верситетінің профессоры Нил Эндрюс дайындаған оқу құралы. Автор әрбір тарауды жан-жақты зерттей келе,

азаматтық процестегі пікірталастарды баяндайды, Англияның құқық жүйесіндегі реформаларға және дауды рет-

теудің балама жолдарына тоқталады. Дауды шешу және реттеу үшін бизнесмендер ағылшын сотына жүгінетін

қазіргі таңда кітаптың берер мағлұматы мол. Әсіресе еліміздегі сот саласындағы реформаларды ескерсек, қай

нормаларды дамыту керек, олардың қайсысы ағылшын практикасында сәтсіздікке ұшырады, сот жүйесінде қан-

дай норма басшылыққа алынуы керек деген сұрақтарға жауапты осы кітаптан таба аласыз.

Еңбек заң факультетінің студенттеріне, азаматтық іс жүргізу саласын зерттеуші мамандар мен оқытушылар-

ға, заңгерлерге, осы салаға қызығушылық танытатын оқырман қауымға арналған.

ӘОЖ 347.1

КБЖ 67.71

Э 64

«Жаңа гуманитарлық білім.

Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық»

жобасының редакциялық алқасы:

ӘОЖ 347.1

КБЖ 67.71

Э 64

Кітапты басуға әзірлеген

«Ұлттық аударма бюросы»

қоғамдық қоры

Бас редактор Сеңгірбай М.Ж.,

саясаттану бойынша

философия докторы (PhD)

Аудармашы Кенжебаев О.

Әдеби редактор Башбаева З.К.

Ғылыми редактор Айдарбаев С.Ж.,

заң ғылымдарының докторы,

қауымдастырылған профессор

Жауапты шығарушы Башбаева З.К.

Пікір жазғандар Өміржанов Е.Т.,

заң ғылымдарының

кандидаты, доцент;

Ергөбек Ш.Қ.,

заң ғылымдарының

кандидаты,

қауымдастырылған профессор

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ халықаралық құқық

кафедрасында талқылаудан өтті

ISBN 978-601-7943-81-3

Редакция алқасы:

Төраға Көшербаев Қ.Е.

Төрағаның орынбасары Аймағамбетов А.Қ.

Жауапты хатшы Кенжеханұлы Р.

Редакция алқасының

мүшелері: Жаманбалаева Ш.Е.

Күреңкеева Г.Т.

Қарин Е.Т.

Құлсариева А.Т.

Құрманбайұлы Ш.

Масалимова Ә.Р.

Мұтанов Ғ.М.

Нұрмұратов С.Е.

Нұрышева Г.Ж.

Раев Д.С.

Саңғылбаев О.С.

Сеңгірбай М.Ж.

Сыдықов Е.Б.

Andrews on Civil Processes. Volume I: Court Proceedings

Neil Andrews

Cambridge – Antwerp – Portland

www.intersentia.com | www.intersentia.co.uk

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең

дамыған 30 елдің қатарына қосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни

одан бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық

жаңғыруларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады.

Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыт тары

бо йынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне

аударып, жастарға дүниежүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім

алуға мүмкіндік жасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет

сияқ ты сананы жаңғыртудың негізгі қағидаларын қоғамда орнық-

тыратын басты күшке айналады. Осылайша болашақтың негізі білім

ордаларының аудиторияларында қаланады...

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті –

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінен

Лизге,

Сэмге,

Ханнаға,

Рубиге

арналады

Петер Брикстің,

Тони Джоловичтің,

Курт Липштейннің,

Тони Оклидің,

Тони Вейрдің

құрметіне арналады

МАЗМҰНЫ

Алғы сөз ............................................................................................................................10

I БӨЛІМ

АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ЖОЛДАРЫНА КІРІСПЕ

1-тарау. Кіріспе ........................................................................................................................15

2-тарау. Ағылшын іс жүргізу құқығының қайнар көздері ..................................................41

3-тарау. Жалпы сипаты: сот жүйесі мен дауды реттеудің басқа жолдарының

арақатынасы .......................................................................................................................53

ІІ БӨЛІМ

СОТ ОТЫРЫСЫНЫҢ БАСТАЛУЫ

ЖӘНЕ СОТ ТАЛҚЫЛАУЫНА

ДАЙЫНДЫҚ

4-тарау. Сот өндірісінің алты кезеңі ......................................................................................71

5-тарау. Сот өндірісінің басталуы және талап қою арызын

жауапкерге тапсыру ...........................................................................................................83

6-тарау. Жарыссөз және тараптар ........................................................................................103

7-тарау. Қарсы талап қою және есепке жатқызу (set-off) ..................................................127

8-тарау. Талап мерзімі...........................................................................................................147

9-тарау. Істі басқару және іс жүргізу тәртібі .......................................................................191

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату:

аралық, оңайлатылған, сырттай, алдын ала қарау және

қараусыз қалдыру тәртібі ................................................................................................207

11-тарау. Құжатты ашу .........................................................................................................249

12-тарау. Артықшылықтар ...................................................................................................271

13-тарау. Сарапшылар ...........................................................................................................325

Істер кестесі ...........................................................................................................................................349

Заң кестесі ...............................................................................................................................................395

Заң құжаттарының кестесі .................................................................................................................401

Таңдап алынған кітаптар ......................................................................................................................409

АЛҒЫ СӨЗ

Сэр Руперт Джексонның сот шығысы туралы баяндамасынан (2010), Үкіметтің

консультациясы (2010) мен қорытынды мәлімдемесінен (2011) кейін, 2013 жылғы

1 сәуірде, азаматтық іс жүргізу саласына, әсіресе сот шығысы туралы нормаларға

өзгерістер енгізілді. Кітапта осы тақырып сөз болады.

Құқық саласындағы зерттеу жұмысы жай ғана азаматтық сотпен шектеледі

деуге болмайды. Ұлыбританиядағы және басқа елдердегі осы энтузиазмды қолдай-

тын оқырманым ағылшын азаматтық сот өндірісінің, медиация мен арбитраждың

негізгі қырларына жасалған осы талдауды пайдалы (ынталандырушы, ой туды

рушы) деп таниды деген үміттемін.

Бұл кітап Азаматтық іс жүргізу және Азаматтық сот әділдігі жөнінде. Бірінші

томда – азаматтық сот өндірісі, ал екінші томда медиация мен арбитраж туралы сөз

болады. Екі том бірін-бірі толықтырады. Тақырыпты жан-жақты зерттеу үшін екі

томда өзара бір-біріне сілтемелер берілген және негізгі принциптердің аясында

салыстырулар жасалған.

Автор азаматтық сот өндірісі туралы бірінші кітабында азаматтық іс жүргізу

жүйесін Азаматтық іс жүргізу ережесі (1998) қабылданғанға дейінгі негізгі прин

циптер – Азаматтық іс жүргізу принциптері (1994) аясында зерттеген. Бұл кітап

лорд Вульфтің Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі жүйенің кем-

шіліктерін атап көрсеткен бірінші баяндамасынан бір жыл бұрын, 1995 жылы,

жазылған еді. Лорд Вульфтің баяндамалары Азаматтық іс жүргізу ережесінің

(1998) қабылдануына зор көмек болып, ереже 1999 жылғы сәуірде қолданысқа

енген. Автор осы мәселені қайта зерттеуге бел буып, азаматтық іс жүргізуді

Англияның азаматтық іс жүргізу принциптеріне сәйкестендіруге талпынған

(Oxford University Press, 2003). Осы кең тақырыпқа бүгінгі үрдіске сай жаңа түсі

ніктеме беруге тиіс болдым, бірақ түсініктеме ағылшын азаматтық сот өндірісі

тұрғысынан ғана емес, одан да кеңірек мазмұнда, яғни медиация мен арбитраж

бойынша да берілуі қажет еді. Осылайша арада он жыл өткенде жаңа еңбекті

жазып шықтым.

Құқық тақырыбына жазылған еңбекті нөмірлеудің маңызы зор, бұл еңбектің

мазмұнын түсіндіруге көмектеседі (бұрынғы азаматтық істердің кейбіріндегі

нөмірлеуді жасанды деп танып, оларды ескермеуге тырыстым)

. Топтарды

нөмірлеу осы екі томның ерекшелігі тәрізді. Нөмірлеу күрделі материалды

Қараңыз: See pp. 403 , vol II for bibliographies of English and transnational arbitration.

Алғы сөз

түсіндіру барысында ғана емес, сондай-ақ сол материалдың іргетасы туралы

пікірталастарда да пайдалы. Мысалы, Экономикадағы жетістіктің негізгі жеті

жолы (25.29), Заманауи коммерциялық арбитраждың негізгі жеті ерекшелігі

(II том, 3.15); Сот өндірісінің алты кезеңі (4-тарау); Іс жүргізу принциптерінің бес

тұғыры (25–29-тараулар); Азаматтық іс жүргізудің төрт жолы (1.01); Англиядағы

көптарапты сот өндірісінің төрт түрі (22.01); Коммерциялық арби траждың үш

тұғыры (II том, 3.16); еңбектің негізгі екі томы және «Азаматтық сот өндірісінің

екіұштылығы» (1.04) деген тақырыптар бар. Осылай нөмірлеу саралауда ғана

емес, сондай-ақ графтық соттар мен Үлкен соттың Іс жүргізу ережесін (1998) пай

далануда да бірізділік пен жүйелілікке әкеледі (2.03).

Еңбекті жазу барысында шет мемлекеттерге іссапарға шығу, біраз іс-шараларға

қатысу қажет болды. Екі томның басым бөлігін бірнеше жыл бойы, әсіресе соңғы

алты айда шетелдердегі конференцияларда жаздым. Адлестроп, Бари, Бейжің,

Брно, Буэнос-Айрес, Куритиба, Фукуока, Флоренция, Фрайбург, Гент, Гейдельберг,

Гонконг, Иерусалим, Лион, Маастрихт, Нагоя, Падуа, Париж, Павия, Рио-де-

Жанейро, Роттердам, Сан-Паулу, Солт-Лейк-Сити, Сальвадор, Салоники, Токио,

Торонто, Турин, Турку (Финляндия), Вена мен Виктория (Эспириту-Санто,

Бразилия) іс-шараларының ұйымдастырушыларына айтар алғысым шексіз. Осы

сапарларда танысқан шетелдік әріптестеріме де өте ризамын. Кітапта аты аталған

шетелдік авторлардың басым көпшілігімен пікір алмасып отырғанымды айта кет-

кен жөн. Осы білімдар және энтузиаст-ғалымдардан үйренгенім көп.

Кембриджде кітапты редакциялау мен басқа да маңызды жұмыстарға атсалыс

қандар: Самуэль Дэвид Дионг Эндрюс (a taxonomical genius), Джордж Клементс

пен Эвелина Каджковска (both paragons of precision), Хазел Дин, Дэвид Уиллс,

Катерина Айдсон, Ясир Вандерман, Норма Вейр, Кэти Вуллей және Питер Завада

(Herculean support over many years). Академиялық демалысым кезінде (2012 жыл-

дың қаңтарынан қыркүйегіне дейін) колледж бен факультетті басқарған доктор

Кристи Хюджес пен профессор Роберт Тернерге алғысым мол. Профессор Роберт

Тернермен көп жыл бойы Азаматтық іс жүргізу ережесінің жүйесі туралы пікір

алмасып келдім. Питер Херст, Джон Лесли, профессор Джон Сорабджи, профес

сор Дейм Хейзел Генн, корольдік адвокат – лорд Грабинер, Адам Джонсон, сэр

Руперт Джексон, профессор Кавано, профессор Шанин Спектер, Тони Аллен, про-

фессор Шимон Шетрит, профессор Стив Бурбанк, профессор Роман Ходякин, про-

фессор Тереса Вамбиер мен профессор Луана Педроса де Фигуейредо Крузге және

Кембриджде азаматтық іс жүргізу саласын зерттеп жүрген басқа да мамандардың

барлығына зор алғыс білдіремін. Соңғы он жылда лорд Мастиллден (Кембридж

университеті Гудхарт институтының құқықтану профессоры) арбитраж туралы

көп мәлімет алдым.

Осы еңбектің жарық көруінде еңбегі зор Кембридж университеті «Intersentia»

баспасының басшысы Энн-Кристин Маактың энтузиазмы мен адамгершілігіне

ризамын. Кітапты редакциялауда Ребекка Паунд та айрықша еңбектенді.

Әйелім Лиз бен балаларым – Сэмге, Ханнаға, Рубиге алғысым мол. Азаматтық

іс жүргізу ережесі мен дауды реттеудің балама жолдарын түсінбесе де, олардың да

көмегі көп болды. Сол үшін шексіз ризашылық білдіремін.

Алғы сөз

Осы кітаптың кіріспесінен бастап оқыған оқырман оның қорытынды бөлігі

Лондон олимпиадасы (2012 жылғы 27 шілде – 12 тамыз) мен паралимпиадасы

(2012 жылғы 29 тамыз – 9 қыркүйек) тұсында жазылғанын ескерер. Мен үшін бұл

оқиғалардың ешқайсысы, соның ішінде құрлықтағы, судағы және трамплиндегі

сайыстар азаматтық іс жүргізуді зерттеуден қиын көрінбеді. Дегенмен триатлонды

марафон, онсайыс пен жетісайыс, қазіргі бессайыспен ұштастырса (тағы да нөмір-

леу!) жақынырақ болар деймін.

Нью-Хейвен академиясының Тиркилл соты,

Клэр колледжі, Кембридж.

2012 жылғы 5 қыркүйек, сәрсенбі

(және 2013 жылғы 7 маусым,

жұмада қайта қаралды)

I БӨЛІМ

АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ

ЖОЛДАРЫНА КІРІСПЕ

1-ТАРАУ

КІРІСПЕ

ТҮЙІНДЕМЕ

1. Азаматтық іс жүргізудің негізгі төрт жолы:

а) сот процесі;

ә) арбитраж;

б) медиация;

в) тікелей (unmediated) реттеу.

2. Лорд Вульф 1995 және 1996 жылғы баяндамаларында Англияда 1998 жылы қабылда-

нып, 1999 жылғы 26 сәуірде күшіне енген Азаматтық іс жүргізу ережесінің жобасын

ұсынған.

3. Жаңа мыңжылдықта ағылшын судьяларының Азаматтық іс жүргізу бойынша құзыреті

кеңейген, әсіресе ауқымды талаптарды қараудағы құзыреті күшейген. Азаматтық іс жүр-

гізу ережесі қабылданғанға дейін ағылшын судьяларының сот талқылауы басталғанша

істі басқаруға құқығы болмаған еді (дегенмен Коммерциялық сот пен Үлкен сотта істі

басқару механизмі Вульф реформасына дейін-ақ қалыптаса бастаған-ды).

4. Бірақ бұл өзгерістер Англиядағы азаматтық іс жүргізудің кейбір сипаттарын өзгеріссіз

қалдырды:

1) бірінші сатыда істі жалғыз судья қарайды;

2) талап қою арызы сот талқылауына дейін бірнеше кезеңнен өтеді;

3) сот шығыстарын өндіруде жеңілген тараптың мүмкіндігі ескеріледі;

4) азаматтық іске солиситор мен барристер қатысады, ал барристер адвокат рөлін

атқарады;

5) сот талқылауына дейінгі реттеу кезеңдерінің саны бұрынғысынша қалды.

Жаңадан қабылданған Азаматтық іс жүргізу ережесіне енгізілген (азды-көпті)

өзгерістер:

а) шартты сыйақы жүйесі енгізілді және жетілдірілді (1990; 1995; 1998);

ә) 1998 жылы Адам құқықтары туралы (2000 жылғы қазанда күшіне енген) заң

қабылданды;

б) Коммерциялық сотта істі басқару жетілдірілді (1990).

5. Азаматтық іс жүргізу ережесіндегі басты жаңалықтар:

1) пропорциялық (мысалы, істерді қараудың «трэк» (track) жүйесі енгізілді);

2) іс жүргізудегі теңдік (құқықтық құралдардың теңдігі);

3) соттың белсенділігі артты, әсіресе істі басқарудағы рөлі күшейді;

4) іс жүргізудің жалпы тәртібі жақсара түсті;

5) шамадан тыс қажетсіз құжаттарды жария етуге шек қойылды;

6) шығыс туралы бұйрық шығару ретке келтірілді;

7) апелляцияға шектеу қойылды;

8) дауды реттеудің басқа жолдары қарастырылды;

9) дауды реттеудің балама жолдары дамытылды.

6. Англияның азаматтық іс жүргізу құқығы өміршеңдігі дәлелденген Американың азамат-

тық іс жүргізу жүйесі мен дауды шешуде сотқа көбірек арқа сүйейтін Континенталдық

құқық жүйесінің азаматтық іс жүргізу тәртіптерінің ортасында тұр.

1. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ТӨРТ ЖОЛЫ

1.1. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ТАБИҒАТЫ

1.01. Азаматтық іс жүргізуге тараптар арасындағы дауды шешудің, реттеудің әртүрлі

процестері жатады. Осы процестер істі жан-жақты қарауға мүмкіндік беруге, ал

мемлекеттің құқық жүйесі мен үкімет процестерді шектемеуге тиіс. Дәлірек айтсақ,

азаматтық дауларды сот та қарай алады, арбитраж

да шеше алады, медиа-

ция

арқылы да реттеуге болады, сондай-ақ тараптар өзара тікелей шешім шығара

алады

. Азаматтық іс жүргізудің негізгі

төрт жолы: 1) сот процесі; 2) арбитраж;

3) медиация; 4) тікелей реттеу осыдан пайда болады.

Қараңыз: pp. 403 , vol II for bibliographies of English and transnational arbitration.

S Blake, J Browne and S Sime, A Practical Approach to Alternative Dispute Resolution (Oxford University

Press, 2011); H Brown and A Marriott, ADR Principles and Practice (3

edn, 2011); K Mackie, D Miles,

W Marsh and T Allen, The ADR Practice Guide (2007); D Spencer and M Brogan, Mediation: Law and

Practice (Cambridge University Press, 2006).

D Foskett, The Law and Practice of Compromise (7

edn, 2010).

Қараңыз: Азаматтық іс жүргізудің негізгі төрт жолынан басқа жолдары: 1) «Сарапшының ұйғарымы»

(Expert determination) (міндетті күші бар шешім шығаратын кезде сүйену үшін бейтарап үшінші та-

раптың техникалық мәселелері бойынша сарапшының шығарған ұйғарымы. Мысалы, компанияның

активтерін немесе мүлкін бағалау туралы өтініш бойынша шығарған ұйғарым): J Kendall, C Freedman

and J Farrell, Expert Determination (4

edn, 2008); 2) «Омбудсмен» (белгілі бір сала бойынша «қолда

бар құжаттар негізінде» жеке немесе жартылай жария шешім шығара алады. Мысалы, зейнетақы

немесе инвестиция даулары бойынша); 3) жедел талап ұйғарым (fast-track determination) (заңнамада

МАЗМҰНЫ

1. Азаматтық іс жүргізудің төрт жолы .................................................................................................. 17

1.1. Азаматтық іс жүргізудің табиғаты ........................................................................................... —

1.2. Азаматтық іс жүргізудің төрт жолын ажырату ....................................................................... 18

1.2.1. Процеске (бейтарап) үшінші тарап қатыса ма? ........................................................... —

1.2.2. Шешім мәжбүрлеу сипатында бола ма, әлде тараптардың келісімге

қол жеткізуі сипатында бола ма? .................................................................................. —

1.2.3. Бұл ашық (жария) процесс пе, әлде жабық (құпия) процесс пе? ............................... —

1.3. Сот пен азаматтық іс жүргізудің басқа да жолдарының арақатынасы ................................ 19

2. Вульф реформалары .......................................................................................................................... —

2.1. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі жүйе мен Азаматтық іс жүргізу

ережесі жүйесі арасындағы сабақтастық ............................................................................... 21

2.2. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғаннан кейінгі өзгерістер ...................................... 22

2.3. 1998 жылғы Азаматтық іс жүргізу ережесінің іргетасы: «Басым мақсат» .......................... 23

2.4. 1998 жылғы азаматтық іс жүргізу ережесі жүйесінің басқа да негізгі сипаттары .............. 25

2.5. Тараптар өкілдерінің құқықтары мен міндеттері ................................................................... 27

2.6. Сот бақылауының шегі ............................................................................................................. 28

2.7. Азаматтық іс жүргізу ережесіне енгізілген өзгерістерді Бағалау кеңесінің

мүшелеріне Вульфтің жүргізген сауалнамасы: аға судья Р.Тернердің пікірі ....................... 29

2.8. Вульф реформалары туралы лорд Нойбергердің пікірі ........................................................ 32

3. Джексонның түзетулері ..................................................................................................................... —

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

1.2. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ТӨРТ ЖОЛЫН АЖЫРАТУ

1.2.1. Процеске (бейтарап) үшінші тарап қатыса ма?

1.02. Сот процесіне, арбитражға және медиацияға бейтарап үшінші тарап қатысады.

Ал тікелей реттеуге судья, арбитр немесе медиатор тікелей қатыспайды және қаты

суы қажет емес. Бұл тұрғыда тікелей реттеу – дауды реттеудің дербес және бейресми

түрі. Алайда тікелей реттеу сот талап қою арызын қараған соң немесе арбитраж про-

цесі басталғаннан кейін жасалса, онда заңды күшіне ие болуы үшін соттың немесе

арбитраждың шешімімен бекітілуге тиіс (14.86).

1.2.2. Шешім мәжбүрлеу сипатында бола ма, әлде тараптардың келісімге қол

жеткізуі сипатында бола ма?

1.03. Медиацияның сот процесі мен арбитраждан айырмашылығы (II том, 1.01 және

әрі қарай) – медиацияның шешімі немесе дауды реттеу туралы келісімі мәжбүрлеу

сипатында болмайды. Медиатор тараптардың келісімге қол жеткізуіне ғана көмек

береді.

1.2.3. Бұл ашық (жария) процесс пе, әлде жабық (құпия) процесс пе?

1.04. Дауды реттеу мақсатындағы келіссөздер барысында құпия түрде ашылған

ақпарат, медиацияға қатысы болса да, болмаса да, «преюдициясыз» грифіне сай

айрықша құқықпен қорғалады. Бұл гриф ақпаратқа сырттай да, іштей де құпиялық

сипат береді, яғни тараптардың сот талқылауы барысында жария еткен ақпараты

бөгде ешкім оқи алмайтындай қорғалады (12.49), ал тараптардың ешқайсысы осы

ақпаратты біржақты түрде ашық жариялай және өз пайдасына қолдана алмайды.

Ол үшін қарсы тараптың келісімін алуға міндетті. Арбитраж бен сот процесінің

айырмашылығына келсек, басты ерекшелігі – арбитраж процесі жариялық прин

ципіне бағынбайды, сондықтан арбитраж процесіне жабық болу мен құпиялық тән

(II том, 3.35). Дегенмен арбитражда жеңіске жеткен тарап жариялықты талап етуі

мүмкін, себебі жариялық арбитраждың шешімін орындау үшін қажет (сондай-ақ

жариялықты арбитраж шешімі шығарылған юрисдикциядан тыс жерде де талап

ете алады, себебі жеңілген тараптың есепшоттары кез келген шет мемлекетте

болуы мүмкін) (II том, 3.23). Жеңіске жеткен тарапқа (әсіресе) ақша өндіру туралы

шешімді жүзеге асыру мақсатында мемлекеттік механизмдерді қолдану үшін

жариялық қажет (17.02).

мұндай ұйғарымды құрылыс жұмыстары барысында туған дауды жедел шешу үшін шығаруға рұқсат

беріледі; ұйғарым алдын ала шешім сипатында болады, бірақ тараптар шешімнің күшін жою туралы

(сотқа немесе арбитражға) өтініш жасамаса, міндетті күшіне енеді); 4) «Дауды қарау комиссиясы»

(Dispute Review Boards) (бұл комиссияға халықаралық құрылыс жобалары жиі жүгінеді және осы

комиссия шешімінің күшін арбитраж немесе сот жоймаса, міндетті күшке ие болады); 5) «Ерте ке-

зеңдегі бейтарап бағалау» (early neutral evaluation) (бейтарап тарап әдетте бейтарап заңгер даудың

мәні бойынша міндетті күші жоқ шешім шығарады: бұл туралы Коммерциялық сот туралы тараудан

оқыңыз, 24.19); 6) «шағын сот отырысы» (mini-trial) (медиацияға толықтыру ретіндегі сот отырысы;

тараптар тарап өкілдеріне даудың «шағын» нұсқасын ұсынады, бірақ «шағын сот отырысын» бейта-

рап тұлғаның жүргізуі пайдалы).

1-тарау. Кіріспе

1.3. СОТ ПЕН АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ БАСҚА ДА

ЖОЛДАРЫНЫҢ АРАҚАТЫНАСЫ

1.05. Бұл – үнемі дамып, өзгеріп отыратын мәселе. Павияда (2009)

, Сан-Паулуда,

Куритибада (2010), Рио-де-Жанейрода (2011) оқыған дәрістерінде автор: «Сот жүйесі

мен азаматтық іс жүргізудің басқа да жолдарының арасында кешенді, өзара тиімді ара

қатынас орнату үшін «азаматтық процестің қос спиралі» аталатын метафоралық ұғымға

сүйену қажет», – деген. Яғни дауды реттеудің бір тармағы – арбитраж, медиация және

т.б. балама жолдарынан, екінші тармағы сот процесінен тұрады және осы екі тармақ

өзара тығыз байланысты, бірін-бірі толықтырып отырады. Сот жүйесі мен дауды рет

теудің балама жолдары өзара арақатынасқа түскенде жақсы нәтиже береді. Соттың,

дауды реттеудің басқа да балама жолдарының, арбитраж бен медиацияның өзара тығыз

арақатынаста төртбұрыш құрайтыны туралы 3.03 және 3.42-тармақтарында егжей-тег

жейлі әңгімеленеді. Басқа бір метафорамен сипаттайтын болсақ, азаматтық іс жүргізу-

дің ашық және жабық жүйелеріндегі сот, арбитраж, медиация институттары мен

практик-мамандардың барлығын бір отбасы ретінде бейнелеуге болады.

2. ВУЛЬФ РЕФОРМАЛАРЫ

1.06. Клашферннің 1987–1997 жылдардағы лорд-канцлері – лорд Маккей

1994 жылғы 28 наурызда лорд Вульфке азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша

1) сот процесіне қолжетімділікті қамтамасыз ету және сот шығыстарын

азайту; 2) күрделі нормаларды оңтайландыру; 3) терминологияны заманға сай

оңтайландыру; 4) практика мен процесс арасындағы қажетсіз айырмашылықты

жою үшін ұсыныстар даярлауды тапсырған. Вульфтің Аралық және Қорытынды

баяндамалары 1995

және 1996

жылдары жарық көріп, олардың ықпалы зор

болды

. Жаңа Азаматтық іс жүргізу ережесі 1998 жылы қабылданып, 1999 жылғы

26 сәуірде күшіне енді.

N Andrews, ‘The Modern Civil Process in England: Links between Private and Public Forms of Dispute

Resolution’ (2009) 14 ZZP Int 3; also translated as ‘La «Doppia Elica» della Giustizia Civile: I Legami tra

Metodi Privati e Pubblici di Risoluzione delle Controversie’ in Rivista Trimetrale di Diritto e Procedura

Civile (2010) 529 (Автор Елизавета Силвестриге, Павиаға керемет аудармасы үшін алғыс айтады).

Басқа да метафоралық мәселе үшін қараңыз: N Andrews, ‘Η σύγχρονη πολιτική δικονομία στην Αγγλία:

συσχετισμοί μεταξύ ιδιωτικής και δημόσιας διαδικασίας επίλυσης τωνδιαφορών – Η Όσσα, το Πήλιο και ο

Άθως’ (2011) 4 ΕΠολΔ 417: ‘The modern civil procedure in England: links between private and public forms

of dispute resolution – Ossa, Pelion, and Athos’ (2011) 4 Review of Civil Procedure (ΕΠολΔ) (in Greek) 417.

Lord Woolf, Access to Justice: Interim Report (1995), introduction; available at: www.dca.gov.uk/civil/re-

portfr.htm.

Сонда.

Access to Justice: Final Report (1996); available at: www.dca.gov.uk/civil/reportfr.htm.

AAS Zuckerman and R Cranston (eds), The Reform of Civil Procedure: Essays on ‘Access to Justice’ (Oxford

University Press, 1995); R Cranston, How Law Works: The Machinery and Impact of Civil Justice (Oxford Uni

versity Press, 2006), ch 5; N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), ch 2; N An-

drews, ‘A New Civil Procedural Code for England: Party-Control «Going, Going, Gone’» (2000) 19 CJQ 19;

S Flanders, ‘Case Management: Failure in America? Success in England and Wales?’ (1998) 17 CJQ 308; JA

Jolowicz, ‘The Woolf Report and the Adversary System’ (1996) 15 CJQ 198; M Zander, ‘The Government’s

Plans on Civil Justice’ (1998) 61 MLR 383 and ‘The Woolf Report: Forwards or Backwards for the New Lord

Chancellor?’ (1997) 16 CJQ 208; AAS Zuckerman, ‘The Woolf Report on Access to Justice’ (1997) 2 ZZP Int 31.

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

1.07. 1998 жылы қабылданған Азаматтық іс жүргізу ережесі (CPR, 1998) «Вульф

реформалары» деп те аталады. Ағылшын судьяларының азаматтық іс жүргізуді бас-

қару құзыреті кеңейтілді, әсіресе ауқымды талаптарды қарау құзыреті күшейтілді.

Бұл түбегейлі өзгеріс еді, себебі 1998 жылға дейін Англияның азаматтық іс жүргізу

құқығында судьялар сот талқылауына дейін істі басқармайтын (дегенмен

Коммерциялық сот пен Үлкен сотта істі басқару механизмі Вульф реформасына

дейін-ақ қолайлы және қажет механизм ретінде қалыптаса бастаған болатын, бұл

мәселе төменде баяндалады)

1.08. 1998 жылғы ереже Англиядағы сот мәдениетін өзгертуге бағытталған. Осыған

орай Англиядағы азаматтық іс жүргізу процесі антагонистік стильден ынтымақтас-

тық сипатқа ауысты. Заңгерлер бұдан былай клиенттің мүддесін аяусыз және агрес-

сивті түрде қорғаудың қажеті жоқ екенін түсінсе де, практик-мамандар күнделікті

сот отырыстарында бәсекелестіктің теріс ниетті табиғаты сақталып қалғанын алға

тартады

. Сотта қаралған бәсекелес тараптардың бір-біріне жазған хаттарында осы

кодекс қабылданғанға дейінгі дөрекі сипатынан арылғаны көрініс береді. Бірақ

қазіргі кодекске сай жылылық пен татулық сипатында жазылған хаттардан әлі де

астарлы шайқастың ниетін байқауға болады.

1.09. Лорд Нойбергер өз дәрісінде

(2012): «Сот мәдениетін экономикалық және

тиімділік тұрғысынан өзгерту қажет деген ұсыныс жеткіліксіз», – дейді.

Бірақ ол кейінірек мұндай өзгерістің 1998 жылы басталып кеткенін айтады

«Соңғы онжылдықта сот жүйесі де, заңгерлер де істі басқаруға бейімделді... Бұл

көрініске көзіміз үйренген; қазіргі солиситорларымыз бен барристерлеріміз істі әрда-

йым белсенді басқарып отыру қажет деп біледі. 1999 жылдан кейін тағайындалған

және соттың рөлін басқаша елестете алмайтын судьяларымыз да көп... Алғашында

жаңа ұғым болып енген еді, ал бүгінде оны жай ғана норма деуге де болмайды, тіпті

бойымызға сіңіп кетті. Қазір бұл көрініспен ешкімді таңғалдыра алмайсың...»

1.10. Англияның азаматтық іс жүргізу құқығы өміршеңдігі дәлелденген Американың

азаматтық іс жүргізу жүйесі

мен дауды шешуде сотқа көбірек арқа сүйейтін

Азаматтық іс жүргізу ережесі жүйесіндегі сот өндірісін тараптардың қадағалауы принципі туралы

оқыңыз: N Andrews, ‘A New Civil Procedural Code for England: Party-Control «Going, Going, Gone’»

(2000) 19 CJQ 19; N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), 13.12 to 13.41,

14.04 to 14.45, and 15.65 to 15.72.

Мысалы: London litigation partner, seminar, Cambridge, March 2010.

‘Docketing: Completing Case Management’s Unnished Revolution’ (2012), at [11]: www.judiciary.gov.uk/

Resources/JCO/Documents/Speeches/mor-speech-solicitors-cost- conference-lecture-feb2012.pdf.

Сонда: [14].

G Hazard, American Civil Procedure (Yale University Press, New Haven, 1993); SN Subrin and MYK

Woo, Litigating in America (Aspen, New York, 2006); OG Chase, ‘American «Exceptionalism» and

Comparative Procedure’ (2002) 50 Amer J of Comp L 277. Ортақ құқық пен Континенталдық құқық

жүйелерін салыстырған еңбек: J Walker and OG Chase (eds), Common Law, Civil Law, and the Fu-

ture of Categories (Lexis Nexis, Markham, Ontario, 2010); and Due Iceberg a Confronto: Le Derive di

1-тарау. Кіріспе

Континенталдық құқық жүйесінің азаматтық іс жүргізу тәртіптерінің ортасында тұр.

Яғни Англиядағы дәлелдемені ашу жүйесі құжаттарды ашу шеңберіне қатаң шектеу

қояды

. Бүгінде тараптар өздері сүйеніп отырған құжаттарды, қарсы тараптың

мәлімдемелеріне теріс ықпал ететін немесе қарсы тараптың мәлімдемесін растайтын

құжаттарды ашуға және тексеруге ұсынуға міндетті

. Сондай-ақ коммерциялық

істерде «дәлелдеме жинаудың өрескел әдістеріне» жол бермеу үшін сот талап қою

арызын қарағанға дейін дәлелді ашуға қатаң бақылау қойылған (11.07)

. Дегенмен

қазір Англияның қарапайым сот процестерінде АҚШ стиліндегі Тосын сыйақы

туралы келісімді қолдануға бет бұруы – соңғы уақыттағы үлкен өзгеріс болып отыр

(Америка жүйесінде прокурордың еңбекақысы шығынды өндіру туралы шешімнің

немесе дауды реттеу туралы келісімнің пайызымен өлшенетін) (20.25 және әрі

қарай)

1.11. Англияда судьялар тараптардың дербестігін және сот пен тараптардың құқы-

ғын ескере отырып, тараптардың: 1) даулы мәселені анықтау құқығын; 2) талап қою

туралы жеке шешім қабылдау құқығын, куәлардың айғақтары мен дәлелдеменің

басқа да түрлерін жинау, дайындау және ұсыну құқығын; 3) егер сот сарапшының

айғағын істе пайдалануға рұқсат берсе, тараптардың сарапшыны өздері тағайындау

құқығын және өздерінің жеке пікірін сотта пайдалану құқығын

; 4) тараптардың

талап қою мен қорғану мақсатында ұсыныс енгізу құқығын және сол ұсынысын қол-

дау үшін заң нормалары мен сот прецедентін ұсыну құқығын құрметтеуге міндетті.

2.1. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ЕРЕЖЕСІ ҚАБЫЛДАНҒАНҒА

ДЕЙІНГІ ЖҮЙЕ МЕН АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ЕРЕЖЕСІ

ЖҮЙЕСІ АРАСЫНДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ

1.12. Автор 1997 жылы Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі жүйе-

нің негізгі бес сипаты бар екенін түсіндірген

. Осы сипаттар бүгінгі Азаматтық іс

Common Law e Civil Law (Quaderni della Rivista Trimestrale di Diritto e Procedura Civile, Giure Editore,

Milano, 2009).

Әсіресе Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.3(2), 31.7(2), 31.9(1) тармақшалары.

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.6-тармағы; сот істің ерекшелігіне байланысты дәлелдемелерді

ашудың әртүрлі тәсілдерін қолдана алады: Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.5(1) және (2) тармақ-

шалары. Serious Organised Crime Agency v. Namli [2011] EWCA Civ 1411 ісіндегі Азаматтық іс жүргізу

ережесінің 31.5(1) және (2) тармақшаларының арақатынасы туралы оқыңыз.

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.16(3) тармақшасы бойынша «сот өндірісінде келешекте жауапкер

ретінде қатысатын» тарапқа қатысты дәлелдемелерді алдын ала ашу құқығына ие.

АҚШ жүйесі туралы мәліметтердің сенімді қайнар көзі ретінде атауға болады: R Moorhead and

P Hurst (R Musgrove (ed)), Improving Access to Justice: Contingency Fees: A Study of their Operation

in the United States of America: A Research Paper informing the Review of Costs (November 2008):

www.civiljusticecouncil.gov.uk/les/cjc-contingency-fees-report-11–11–08.pdf.

Азаматтық іс жүргізу ережесіндегі негізгі норма бойынша «соттың рұқсатынсыз ешбір сарапшы-

ның қорытындысын дәлелдеме ретінде алға тартуға болмайды»: Азаматтық іс жүргізу ережесінің

35.4(1) – (3) тармақшалары.

N Andrews, ‘Development in English Civil Procedure: How Far Can the English Courts Reform their Own

Procedure?’ (1997) 2 ZZP Int 3.

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

жүргізу ережесінде де сақталған, бұл екі кодекс арасындағы сабақтастықты

көрсетеді.

Бірінші: Англиядағы азаматтық процестердің бәрінің дерлік бірінші сатысында

істі жалғыз судья қарайды, яғни судья әріптестерінің немесе алқабидің көмегін

пайдалана алмайды

. Екінші: ауқымды талаптар аралық және сот талқылауы

алдындағы сатылар мен құқықтық құралдардан өтеді

. Үшінші: кез келген сот

өндірісі, егер қарсы тарап жеңіске жетсе, сол тараптың шығысын қайтару принци

піне негізделеді: 18.08. Шығыстарды бөлудің бұл ережесі тұрақты қолданылып

жүр, себебі Англия соттарындағы шығыстың көлемі өте үлкен (сэр Руперт

Джексонның «Азаматтық іс жүргізудегі шығыстар» (Sir Rupert Jackson’s ‘Civil

Litigation Costs Review’)

атты еңбегінде іс жүргізудегі шығыстар мен сотқа дайын-

дық кезеңіндегі шығыстар толық аталған: 18.06). Төртінші: сотқа қатысатын заң-

герлер кәсіби салалары бойынша, яғни арнайы мақсаттағы солиситорлар,

адвокаттар, құқық немесе дәлелдеме мәселелері жөніндегі кеңесшілер, барристер

лер мен мамандар болып бөлінеді. Бесінші: істің сот талқылауы кезеңіне дейін

жетуі сирек ұшырасады, әдетте сот талқылауына дейін жетпей реттеліп те, талап

қоюшы талап қою арызын қайтарып алып та немесе сот талқылауына дейінгі

кезеңдегі қорытынды бойынша шешімін тауып та жатады (іс жүргізуді тоқтату

туралы қараңыз: 10.124 және әрі қарай).

2.2. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ЕРЕЖЕСІ ҚАБЫЛДАНҒАННАН

КЕЙІНГІ ӨЗГЕРІСТЕР

1.13. Автор «Англияның азаматтық іс жүргізу құқығы» (Andrews on English

Civil Procedure) (2003)

атты кітабына жазылған кіріспеде Азаматтық іс жүр-

гізу ережесі қабылданғаннан кейінгі және осы ережеге қатысты он екі өзгерісті

атаған. Оның ішіндегі үш өзгеріс лорд Вульфтің 1998–1999 жылдардағы рефор-

маларына дейін енгізілген. Бірінші: мемлекеттің азаматтық іс жүргізуге, атап

айтқанда, азаматтық істердегі құқықтық көмек жүйесіне жұмсайтын шығысын

азайту үшін заңгерлерге шартты сыйақы жүйесін (conditional fee system) енгі-

зуі

. 1990 жылғы Соттар және заң қызметтері туралы заң (The Courts and Legal

Services Act 1990) заңгерлерге Шартты сыйақы келісімін (CFAs’: 20.25 және әрі

қарай) жасауға рұқсат беріп, Шартты сыйақы келісімі (денсаулығына зиян кел-

тірілгені туралы істерде) 1995 жылы және азаматтық істердің басқа түрлерінде

Англиядағы бүгінгі азаматтық іс жүргізу жүйесінде алқабилер соты көрінеу жала жабу,

қасақана қудалау, көрінеу жала жабу арқылы түрмеге отырғызу туралы талаптарды ғана

қарайды.

Мысалы: Sir Leonard Homann, ‘Changing Perspectives on Civil Litigation’ (1993) 56 MLR 297.

Sir Rupert Jackson, Review of Civil Litigation Costs: Final Report (2010); мына сілтемедегі дәрістермен

толықтырылған: www.judiciary.gov.uk/publications-and-reports/review-of-civil-litigation-costs/lectures.

On the Review, AAS Zuckerman, ‘The Jackson Final Report on Costs – Plastering the Cracks to Shore up a

Dysfunctional System’ (2010) 29 CJQ 263.

N. Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), кіріспе.

Бұл мәлімдемені жасаған M Zander, The State of Justice (Hamlyn Lecture Series, 2000), ch 1.

1-тарау. Кіріспе

1998 жылы жасала бастаған

. Екінші: 1998 жылы қабылданып, 2000 жылғы

2 қазанда күшіне енген Адам құқықтары туралы заңда ағылшын құқығына

Адам құқықтары жөніндегі Еуропа конвенциясы инкорпорацияланған. Үшінші:

автордың 1997 жылы берген түсініктемесінде аталғандай

, ереженің өзгеруі

мен сот жүйесі бастамасының нәтижесінде істі басқару тәртібі қалыптасып,

судьялардың істі сот талқылауына дайындау кезеңіндегі белсенділігі артты,

пропорциялық (тиісінше, үнемділік те) пен жылдамдық пайда болды.

1.14. Жаңадан қабылданған Азаматтық іс жүргізу ережесі жүйесінің енгізген баста

маларының жалпы сипаты мынадай. Жаңа Азаматтық іс жүргізу ережесінің жүйесі:

1) пропорциялықты; 2) іс жүргізудегі теңдікті; 3) судьяның істі қарау процесіне бел-

сенді қатысуын; 4) іс жүргізу тәртібін ықшамдап, сотқа қолжетімділікті жылдамда-

туды; 5) құжаттарды қажет шамадан тыс ашуды шектеуді; 6) сот бұйрығын шығару

тәртібін күшейтуді; 7) апелляцияны шектеуді; 8) дауды реттеудің кез келген әдісін

қабылдауға шектеу қоя отырып, шығысы азырақ жолды таңдауды; 9) дауды реттеу-

дің балама жолдарын, әсіресе медиацияны қолдану тәрізді принциптерді, құндылық-

тар мен мақсаттарды мойындады және қолдады. Бұл мәселелер келесі бөлімдерде

толығырақ баяндалады.

2.3. 1998 ЖЫЛҒЫ АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ЕРЕЖЕСІНІҢ

ІРГЕТАСЫ: «БАСЫМ МАҚСАТ»

1.15. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1-бөлімінде айтылған «басым мақсат» осы іс

жүргізу кодексінің кіріспесі болып табылады. Онда істі басқарудың және басқа сот

қызметтерінің барлығының мақсаты әділдік орнату және тиімділік, жылдамдық,

пропорциялық сияқты айрықша тұстарын жетілдіру болуы талап етіледі. Сонымен

қатар Азаматтық іс жүргізу ережесіне түсініктеме берген кезде осы «басым мақсат»

басшылыққа алынуға тиіс

. Лорд Вульф жаңа жүйенің мақсаттарына қысқаша

сипаттама беру үшін «басым мақсаттың» мәтінін өзі құрастырған тәрізді. Мұнда

Англиядағы азаматтық істерді қарайтын соттарға азаматтық іс жүргізудегі пропор-

циялық, теңдік, жылдамдық пен тиімділік сияқты құндылықтар мен мақсаттарды

дамыту міндеті белгіленген. Дегенмен бұл соттар мен судьялар осы мақсаттарды

ғана басшылыққа алуға тиіс дегенді білдірмейді. Тараптар мен олардың құқықтық

кеңесшілері де өз мінез-құлқын осы «басым мақсатқа» сәйкестендіріп, қолдау

жасауға тиіс

2012 жылғы Құқықбұзушыларға құқықтық қызмет көрсету, үкім шығару және жазалау туралы

заңның 20.29-тармағынан заңгерге төленетін шартты сыйақының АҚШ-тағы ерекшелігі туралы

оқыңыз.

N Andrews, ‘Development in English Civil Procedure: How Far Can the English Courts Reform their Own

Procedure?’ (1997) 2 ZZP Int 3, 14 .

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1.2-тармағында: «Сот: а) осы Ережедегі құқығын жүзеге асырған-

да; ә) Ереженің 76.2, 79.2, 80.2-тармақтарының нормаларына түсініктеме бергенде басым мақсат-

тарды ескеруге тиіс», – делінген.

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1.3-тармағы.

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

1.16. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1.1-тармағының толық мәтіні:

1) Бұл ереже – азаматтық іс жүргізудің жаңа кодексі, мұнда іс жүргізудің әділ-

дігін және шығыстардың пропорциялығын белгілейтін өзіндік басым мақсаты

бар.

2) Істі әділ қарау мен шығыстарды пропорциялы бөлу дегеніміз:

а) тараптардың теңдігін қамтамасыз ету;

ә) шығысты азайту;

б) істі қарауда:

1) қаржы шығысының;

2) істің маңыздылығының;

3) мәселенің күрделілігінің;

4) әр тараптың қаржылық жағдайының пропорциясын сақтау:

в) істі жылдам және әділ қарауды қамтамасыз ету;

г) сот ресурстарын тиісті деңгейде бөлу және басқа істерге де ресурс бөлуді

ескеру;

ғ) нормалардың, практикалық нұсқаулықтардың, бұйрықтардың сақталуын

қамтамасыз ету.

1.17. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1.2-тармағы бойынша: «Сот осы ережеде

аталған (а) қандай да бір билігін жүзеге асырған немесе (ә) қандай да бір нормаға

түсініктеме берген кезде басым мақсаттың орындалуына назар аударуға тиіс». Ал

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1.3-тармағы бойынша: «Тараптардан соттың

басым мақсатты орындауына көмектесу талап етіледі».

1.18. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1-бөлімінде айтылған «басым мақсаттағы»

«пропорциялық» ұғымы шағын талаптар (small claims), жедел трэк (fast-track) пен

көлемді трэк (multi-track) бойынша іс жүргізу сатыларында

да, сондай-ақ соттың

істі басқару өкілеттігін жүзеге асыру

барысында да қолданылады (2013 жылғы

1 сәуірден бастап талаптың жоғарғы шегі 5 000 фунт стерлингтен 10 000 фунт стер-

лингке өскен, бірақ денсаулыққа зиян келтіру және тұрғын үйге жөндеу жұмыстарын

жүргізу бойынша талаптың жоғарғы шегі болатын 1 000 фунт стерлинг өзгеріссіз

қалған)

. 1-бөлімде іс жүргізудегі теңқұқықтылық туралы да сөз болады.

1.19. Сот үнемі Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1-бөліміне сілтеме жасап отырады.

Мысалы, Апелляциялық сот «басым мақсатты» сот өндірісіндегі бұрын-соңды кез-

деспеген мәселелерді шешудегі маңызды нұсқаулық деп атаған

. Тағы бір мысал:

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 27, 28, 29-бөлімдері.

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1.4(2) тармақшасы; Азаматтық іс жүргізу ережесінің 3.1(2) тармақ-

шасы; Азаматтық іс жүргізу ережесінің 26, 28, 29-бөлімдері; Thе Admiralty and Commercial Courts

Guide (9

edn, 2011), Section D; Іс жүргізуді басқарудың тәртібін түсіну үшін «басқаруға икемсіз іс-

тер» мен «супер-істерді» талқылауды оқыңыз: the Long Trials Working Party Report (December 2007);

and a pilot scheme since 2008. Анықтама үшін: Sir Anthony Clarke MR, ‘The Supercase – Problems

and Solutions’, 2007 Annual KPMG Forensic Lecture, available at: www.judiciary.gov.uk/docs/speeches/

kpmg_speech.pdf.

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 27.1(2) тармақшасы; Практикалық нұсқаулық (27).

Igwemma v. Chief Constable [2002] QB 1012, CA, at [34] and [51], per Kennedy and Rix LJJ.

1-тарау. Кіріспе

Dunnet v. Railtrack plc (2002, II том, 1.117 және әрі қарай) ісінде Апелляциялық сот

тараптардың «басым мақсатты» орындауға көмектесу міндеті оларға қажет кезде

дауды реттеудің балама жолын қарастыруды жүктейтінін

айтады. Лорд-судья

Г.Брук бұл істе судьяның өзі сот барысында дауды реттеудің балама жолының тиімді

екенін ескертіп отырғанда, жауапкердің (Railtrack plc) сол балама жолдан ойланбас-

тан бас тартуын қателік деп санаған. Осы істегі фактілерді қарап шыққан

Апелляциялық сотта атап айтылғандай, жауапкердің дауды реттеудің балама жолы-

нан бас тартпауы керек. Сонда бірінші сатыда немесе апелляциялық сатыда жеңіске

жетсе де, сот шығысы осынша болмайтынын түсіндірген

. Сот шешімінде

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1-бөлімінің тараптарға жүктеп отырған «басым

мақсатты» орындауға көмектесу туралы міндеттері жай ғана сөз емес, оларды орын-

дамаудың тараптар үшін айтарлықтай қолайсыз салдары болатыны, оның ішінде сот

шығыстарын төлеудің тиімсіз екені аталған.

2.4. 1998 ЖЫЛҒЫ АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ЕРЕЖЕСІ

ЖҮЙЕСІНІҢ БАСҚА ДА НЕГІЗГІ СИПАТТАРЫ

1.20. Азаматтық іс жүргізу ережесі жүйесі тараптардың істі бақылау принципіне

өзгеріс енгізді

. Жаңа жүйе судьялардың күрделілігі орташа және күрделілігі жоғары

істердің сот талқылауына дейінгі кезеңдеріне белсенді араласуының жалпы аясын

белгіледі. Судьялардан істі жүргізуді жылдамдатуды талап ете отырып, басты мәсе

лелерді және осы мәселелердің басымдығын анықтады. Судьялар енді сот талқы-

лауында (және сот талқылауына дайындық кезеңінде) дәлелдемелерді бақылауға

тиіс болды. Бірақ соттың бастамаларына да шек қойылды:

1) тараптар куәлар мен куәнің айғақтарын өз еркімен таңдай алады;

2) тараптар сарапшыны өз еркімен тағайындай алады (тараптар бірігіп тағайында-

ған сарапшыны (single, joint expert) бекіту туралы келісім жасай алады, бұл

Азаматтық іс жүргізу ережесінің енгізген жаңалығы еді); сарапшының қызметіне

жүгіну үшін судьяның рұқсаты керек, бірақ судья сарапшыны өзі таңдамайды,

тараптар бірігіп таңдаған сарапшыны тағайындау туралы келісімге келгенде ғана

судья оны бекіте алады

;

3) Апелляциялық сот судьяның дәлелдемеге шектеусіз араласуына тыйым салады,

себебі шектеусіз араласу судьяға «квази-инквизитор рөлін» береді, ал бұл, өз

кезегінде, жарыспалылық жүйесіне толық қайшы келеді

[2002] 1 WLR 24 34, CA, [13], Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1.3, 1.4-тармақтары.

Сонда, at [16], лорд Брук Азаматтық іс жүргізу ережесінің 44-бөлімінде аталған сот шығысына сот-

тың дискрециялық құқығын кеңірек қолдану қажет екенін ескерткен.

Азаматтық іс жүргізу ережесі жүйесіндегі сот өндірісін тараптардың қадағалау принципі туралы оқы-

ңыз: N Andrews, ‘A New Civil Procedural Code for England: Party-Control «Going, Going, Gone’» (2000)

19 CJQ 19; N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), 13.12 to 13.41, 14.04 to

14.45, and 15.65 to 15.72.

Азаматтық іс жүргізу ережесінің осы қыры туралы оқыңыз: Part 35, 13.17  and D Dwyer, The Judicial

Assessment of Expert Evidence (Cambridge University Press, 2008).

Southwark LBC v. Ko-Adu [2006] EWCA Civ 281, at [148].

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

1.21. Істің аяқталғанын білдіретін «жеңіске нақты мүмкіндік» (real prospect of

success) ұғымы енгізілді, бұл туралы Азаматтық іс жүргізу ережесінің 24-бөлімінде

баяндалған

1.22. «Құжаттарды стандартты ашу» (Standard disclosure) ұғымы құжаттарды ашу

дың тиісті деңгейін белгілеу үшін енгізілген. «Құжаттарды стандартты ашу»

тарап-

тың: дәлелдеме ретінде келтіріп отырған; дәлелдемесіне ықпал ететін; қарсы

тараптың дәлелдемесіне ықпал ететін; қарсы тараптың дәлелдемесін растайтын

құжатқа қатысты қолданылады.

1.23. Іс жүргізу тәртібі сот шығысы туралы шешімге дискрециялық көзқарас негі

зінде күшейтілген. Сот шығыс туралы шешім шығарып, жеңіске жеткен тараптың

қажетсіз мәселені көтергенін көрсетеді. AEI Rediffusion Music Ltd v. Phonographic

Performance Ltd (1999) ісінде «жеңген тарап бәрін алады» (winner takes all) деген

принципке шек қою үшін лорд Вульф: «Сот шығыстарын өндіріп алу» ережесі

тараптардың сот шығысын көбейтіп отыр; жеңген тарап шығысын өндіріп алу үшін

қолынан келгенше тырысуға тиіс»

, – деген еді.

1.24. Сот шешімінің түпкілікті болу принципі апелляциялық шағым беруші тарап

тың апелляцияға рұқсат алуын талап етеді. Апелляциялық шағым бергісі келген

тарап бірінші сатыдағы сотқа рұқсат сұрап өтініш жазады

(өтінішке жауап әдетте

он төрт күн ішінде беріледі

, бұл мерзім тараптардың келісімімен ұзартылмайды)

Егер төменгі сатыдағы сот рұқсат беруден бас тартса, тарап рұқсатты Апелляциялық

соттан сұрауға құқылы.

1.25. Дауды реттеу талап қоюшыға да, жауапкерге де сот шығыстарын азайту үшін

тиімді. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 36-бөліміне сәйкес, егер талап қоюшы жауап

кердің ұсынып отырған дауды реттеу жолынан бас тартса

, онда талап қоюшының сот

шығысы өседі. «Егер талап қоюшы, 36-бөлімге сәйкес, жауапкер ұсынған дауды реттеу-

дің балама жолынан бас тартқаннан кейін соттың шешімі талап қоюшының қалағанын-

дай болмаса (бұл туралы 18.31-тармағында түсіндірілген) және «сот сол шешімді әділ

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 24.2; Swain v. Hillman [2001] 1 All ER 91, 92, CA.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.6. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі құжатты

ашу жүйесі туралы оқыңыз: Lord Woolf, Access to Justice: Interim Report (1995), ch 21, at para’s 1–9

(commenting on the ‘Peruvian Guano’ test: Compagnie Financière v. Peruvian Guano Co (1882) 11 QBD

55, 63, CA); Sir Johan Steyn (later Lord Steyn), preface to P Matthews and HM Malek, Discovery (1992);

R Cranston, ‘Complex Litigation: the Commercial Court’ (2007) 26 CJQ 190, 203.

[1999] 1 WLR 1507, 1522–3, CA.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 52.3(1): жеке тұлғаның жауапкершілігіне қатысты шешімдерден басқасы.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 52.4(2); мерзімі өтіп кеткен апелляциялық шағым тек мына жағдайда

қаралады: Smith v. Brough [2005] EWCA 261; [2006] CP Rep 17.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 52.6(1) және (2).

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 36-бөлімінің 2010 жылғы сәуірдегі редакциясында былай делінген:

Соттың шешімі шығарылғаннан кейінгі сот шығысы мыналарды қамтиды: (1) соттың шешімі күшіне

енгенге дейін – (a) талап қоюшы жауапкердің 36-бөлімге сәйкес ұсынысына қарағанда сот шешімін

қолайлы деп тануы мүмкін; ә) сот шешімі талап қоюшының 36-бөлімге сәйкес ұсынысынан гөрі

қолайлырақ болуы мүмкін. (1A) осы орайда (1) параграфта ақша өндіру мен ақша өндіруге қатысты

талаптарда «қолайлырақ» деген ұғым едәуір жақсы немесе ақша сомасы көбірек дегенді білдіреді.

1-тарау. Кіріспе

шешім деп таныса», онда талап қоюшы жауапкердің дауды реттеудің балама жолын

ұсынған күнінен кейінгі шығыстарын толық өтеуге міндетті». Ал жауапкер талап қою-

шының сол күнге дейінгі шығыстарын ғана өтейді. Талап қоюшы дауды реттеудің

балама жолын ұсынып, бұл жолдан жауапкер бас тартса, онда жауапкердің де шығысы

дәл солай өседі. Егер жауапкер, 36-бөлімге сәйкес, талап қоюшы ұсынған дауды реттеу-

дің балама жолынан бас тартқаннан кейін соттың шешімі жауапкердің қалағанындай

болмаса» (бұл туралы 18.31-тармағында түсіндірілген) және «сот сол шешімді әділ

шешім деп таныса», онда жауапкер талап қоюшының дауды реттеудің балама жолын

ұсынған күнінен кейінгі шығыстарын толық өтеуге міндетті болады».

1.26. Соттың дауды реттеудің «көкейге қонарлық» балама жолдарын қолдауы

Америка құқық институты/УНИДРУА принципі болып есептеледі

1.27. Ағылшын соттары дауды реттеудің балама жолдарына

, әсіресе медиацияға

жүгіну үшін сот өндірісін тоқтата тұру

туралы бұйрық шығара алады

1.28. Бұл жауапкершілікті Америка құқық институты/УНИДРУА принциптері де

мойындайды

2.5. ТАРАПТАР ӨКІЛДЕРІНІҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ

1.29. Кодексте «сотқа қатысушы заңгер, ең алдымен, сот өндірісінің әділ жүруіне

құрмет көрсетуге және сенім білдірушісінің алдындағы кәсіби міндеттері мен фиду-

циарлық міндеттерін осы құрметке негіздеуге тиіс» делінген. Яғни кез келген адво-

каттың (оның ішінде барристер мен солиситор да) «сот өндірісінің әділ жүруі үшін

тәуелсіз болуы міндетті» және сот өндірісінің әділдігіне бағытталған басқа да нор-

маларға сай болуға тиіс, ал «егер осы міндеттер қандай да бір басқа нормаға қайшы

келсе, онда осы міндеттер басым болады»

Апелляциялық сот мынадай мәлімдеме жасаған:

«Адвокаттың міндеті мен адвокаттың сот алдындағы міндеті арасындағы тепе-

теңдік азаматтық іс жүргізу құқығы жүйесі дамуының айнасы болуға тиіс. Егер

азаматтық іс жүргізу саласындағы реформаны жүзеге асыру үшін қажет болса,..

онда адвокаттың сот алдындағы міндетін күшейтуге де болады»

Principle 24.1, American Law Institute/UNIDROIT’s Principles of Transnational Civil Procedure (Cambridge

University Press, 2006), 44; also available at www.unidroit.org/ english/principles/civilprocedure/main.htm.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.4(2)(e).

Dunnett v. Railtrack plc [2002] 1 WLR 2434, CA; Halsey v. Milton Keynes General NHA Trust [2004] 1

WLR 3002, CA; Nigel Witham Ltd v. Smith [2008] EWHC 12 (TCC), at [36]; on these matters, see J Sorabji

(2008) 27 CJQ 427.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.1(2)(f).

Principle 24.2, American Law Institute/UNIDROIT’s Principles of Transnational Civil Procedure (Cam-

bridge University Press, 2006), 43; also available at www.unidroit.org/english/principles/civilprocedure/

main.htm.

s 42, Access to Justice Act 1999.

Vernon v. Bosley (No 2) [1999] QB 18, CA, per Thorpe LJ.

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

Азаматтық іс жүргізу ережесінде былай айтылған:

«Тараптар соттың «басым мақсатты» жүзеге асыруына көмектесуге міндетті

Басым мақсат сот өндірісі әділ, тең, тиімді, пропорциялы және жылдам болуын

талап етеді»

Copeland v. Smith ісінде (2000) лорд-судья Брук заңгерлерге адвокаттың міндеті

тиісті айғаққа, тіпті сол адвокаттың клиентіне қарсы айғақ болса да, судьяның наза-

рын аудару екенін ескертеді

. Осы істе тараптар тиісті айғақты судьяның зерттеуіне

ұсынбағандықтан, шешім шығару қиын болған.

1.30. 1998 жылғы Азаматтық іс жүргізу ережесі Англия соттарындағы азаматтық

істердің санын азайтты. Істердің сол кездегідей көп болуы қазір Әкімшілік істер

жөніндегі сотта ғана кездеседі

. Бүгінде халық та, ірі компаниялар мен министрлік-

тер де сот шығысын үнемдегісі келеді. Азаматтық іс жүргізу ережесіне (1998) көп-

теген өзгеріс енгізілсе де, адвокаттардың еңбекақысын төлеу жүйесі сырт қалды.

Оның себебі белгілі: заң фирмалары да табыс табуды көздейді. Олардың табыс көзі –

сотта іс жүргізу. Жеке заңгерлер «еңбекақы міндетін» (billing targets) орындауы

керек. Ақы төлейтін клиентпен жұмыс істеген жағдайда әдетте сот талқылауына

дайындық барысында «ақылы сағаттарды» толтырғысы келеді. Шығыстардан басқа,

сот өндірісінің тиімсіз екенін көрсететін факторлар да бар. Әдетте сот өндірісіне заң-

гер қатысады. Сондықтан клиент істің барысын тиісті деңгейде, кейде тіпті мүлде

бақылай алмайды. Осы тұрғыдан қарағанда, жеңгені үшін сыйақы төлеу (or-nothing

victory) жүйесіне жеңген тараптың бүкіл шығысын жеңілген тарап өтейтінін қоссақ,

тіпті қиындай түсетіні белгілі. Қысқаша айтқанда, соттың істі қарауы қымбатқа

түседі және қаупі де зор. Осы кемшілікті жою үшін жүйені барынша жетілдіре түсу,

яғни шығысты азайтып, істі жан-жақты қарайтындай ету қажет, судьялар да сот өнді-

рісінің айқындығы мен мерзімін сақтауға көбірек көңіл бөлуге тиіс.

2.6. СОТ БАҚЫЛАУЫНЫҢ ШЕГІ

1.31. Азаматтық іс жүргізу ережесі (1998) жүйесі істі басқаруды судьялардың құзы-

рына берген. 1999 жылға дейінгі істердің көпшілігін ешкім басқармаған еді.

Нәтижесінде бұл істер бәсекелес заңгерлердің «қаржылай пайда әкелетін ойыншы-

ғына» айналған. Ал қазір істерді сот бақылап отырады.

1.32. Біріншіден, Азаматтық іс жүргізу ережесі бекіткен істі басқару әдісі «сот өнді-

рісін сот шектемейді, тараптардың талап қою арыздарының ауқымымен ғана шекте-

леді» деген негізгі принципті (бұл принцип әсіресе азаматтық іс жүргізуге тән)

бұзған жоқ.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.3; Chilton v. Surrey CC (CA, unreported, 24 June 1999).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.1(2).

Copeland v. Smith (Practice Note) [2000] 1 WLR 1371, CA.

The Times газеті 2009 жылғы 9 сәуірде: «Лондонның Әкімшілік сотында іс тым көп… жылына

8 000 босқын мен иммигранттың ісін қарайтын бұл сотқа қосымша судьялар қажет», – деп жазды.

1-тарау. Кіріспе

1.33. Екіншіден, ағылшын құқығы тараптардың сотқа ұсынатын айғақтарын, куә-

лары мен құжат ретіндегі дәлелдемелерін, құқықтық құжаттарды өз бетінше анық-

тау принципін де назардан тыс қалдырмаған (азаматтық іс соттарының белсенділігі

өскен сайын, бұл принциптің де қайшылығы артып келеді).

1.34. Үшіншіден, ағылшын құқығы жүйесінде куәнің мәлімдемесі мен сарапшының

қорытындысы тараптардың заңгерлерімен кеңесе отырып жасалады, бірақ сот

оларды бақыламайды.

1.35. Төртіншіден, сот отырысында тараптар (әдетте тараптардың адвокаттары) куә

лар мен сарапшыларға судьяның көзінше сұрақ қоя алады, ал судья олардың жауа-

бын тыңдайды. Шын мәнінде, судья куәлар мен сарапшылардың мәлімдемелерін

нақтылау үшін ғана сұрақ қояды. Апелляциялық сот Southwark LBC ісінде (2006)

«судья ауызша дәлелдемеге шамадан тыс араласа берсе, «квази-инквизициялық

рөлге» ие болады, ал бұл сот өндірісінің жарыспалы жүйесіне толығымен қайшы

келеді» деген

2.7. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ЕРЕЖЕСІНЕ ЕНГІЗІЛГЕН

ӨЗГЕРІСТЕРДІ БАҒАЛАУ КЕҢЕСІНІҢ МҮШЕЛЕРІНЕ

ВУЛЬФТІҢ ЖҮРГІЗГЕН САУАЛНАМАСЫ:

АҒА СУДЬЯ Р.ТЕРНЕРДІҢ ПІКІРІ

1.36. Реформа неге қажет болды? 1960, 1970 және 1980 жылдардағы азаматтық

істерде, Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі тәртіпке сай, талап қою

арызын талап қою мерзімі өтер тұста ғана беретін және талап қою арызы берілгеннен

кейін он екі ай бойы жауап күтетін. Яғни істі қарау мерзімі де нақты емес еді. Судья

сот отырысы басталмайынша іске араласа алмайтын. Қазіргі Азаматтық іс жүргізу ере-

жесіне сәйкес, судья істі куәлардың мәлімдемесін тыңдауға дейін (14.38 және әрі

қарай), яғни бейтарап көзбен қарауға мүмкіндік алған. Бұрын судьяның сот отыры-

сына дейін танысатын құжаттары да аз еді. Ол кезде судьяның міндеті сот залында

мәлімдемелерді тыңдау және шешім шығару деген түсінік қалыптасқан.

1.37. Лорд Вульфтің еңбегі. Азаматтық іс жүргізу ережесін лорд Вульф бастаған

заңгерлер командасы азаматтық іс жүргізудегі қиындықтарды, іс жүргізудегі скепти

цизмді жою үшін, іс жүргізудің Парламент актісімен бекітілген тым қысқа мерзімін

оңтайландыру үшін жасап шығарған. Лорд Вульф Азаматтық іс жүргізу ережесінің

1-бөлімінде ереженің басым мақсаты «істі әділ қарау» деп өте орынды айтқан. Ол

осы сөзінде мақсаттың: тараптардың теңдігін қамтамасыз ету; шығысты азайту; істі

қарауға уақыт пен ресурсты шамадан тыс жұмсамау үшін және даудың маңызды қар-

жылық құндылығын ескере отырып, пропорцияны сақтау; істі жылдам және әділ

қарау; сот ресурстарын тиісті көлемде бөлу тәрізді құрамдас бөліктерін де атаған.

Southwark LBC v. Ko-Adu [2006] EWCA Civ 281; [2006] HLR 33, at [148].

Бұл параграфта аға судья Роберт Тернердің 2012 жылғы 23 қаңтарда Кембридждегі семинарда айт қан

пікірін (Роберт Тернердің рұқсатымен) ұсынамыз.

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

Азаматтық іс жүргізу ережесіне енгізілген кейбір өзгерістердің тез арада орындал-

ғаны маңызды еді. Азаматтық іс жүргізу ережесі – Корольдік сот мәжілісінде ғана

«ақылдаса отырып» қабылданған кодекс емес, қоғаммен кеңесе отырып қабылдан

ған кодекс: осы кодексті даярлау барысында лорд Вульф құрған сауалнама жүргізу

тобы Англия мен Уэльс халқы арасында азаматтық іс жүргізу мәселелері бойынша

пікірталастар өткізген.

1.38. Соттағы іс жүргізу мәдениетін өзгерту. Вульфтің тағы бір тың идеясы

тараптар заңгерлерінің өзара ынтымақтасуы туралы еді. Азаматтық іс жүргізу ере

жесі қабылданғаннан кейін судья қызметін атқарған Роберт Тернердің осы идеяның

тиімділігіне көзі жеткен. Бірақ ынтымақтасуға заңгерлердің бәрі бірдей ынталы емес

екенін байқаған. Ол: «Кейбір судьялар мен аға адвокаттардың осы орайдағы пікірін

өзгерту қиынға соқты», – дейді. Дегенмен лорд Вульфтің Азаматтық іс жүргізу ере-

жесі қабылданғаннан кейін тағайындалған лорд-судья Брук, лорд-судья Мэй, лорд

Скотт Фоскоттың ықпалы зор болды. Аталған судьялар Азаматтық іс жүргізу ережесі

сот жүйесінен тыс жерде де құнды екеніне және сот өндірісінің бастапқы кезеңде-

рінде де тиімділік, іс жүргізу тәртібі, шығыстың көп болмауы сияқты принциптерге

сүйенетініне бар ынта-ықыласымен сенген болатын.

1.39. Азаматтық іс жүргізу ережесі жасақталғанға дейінгі сот бастамалары.

Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейін Корольдік сот бөлімінің судья

лары да бастама жасап көрген. Мысалы, судьялар Р. Тернер мен С. Фостер дәрігер-

лердің салғырттығы туралы талап қою арызын қарау барысында арнайы жүйе енгізу

арқылы істі басқаруды күшейту қажет деген пікірде болған. Сол кезде мұндай нор-

маны қабылдауға болатын, себебі Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейін

аға судьяның практикалық нұсқаулық шығаруы үшін лорд-бас судьяның келісімі

жеткілікті еді. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі кезеңде соттың

сот талқылауы алдындағы белсенді рөлі ретінде, көптарапты талап қою арызын

қарау барысында қайшылықтарға жол бермеу үшін, Жоғарғы сот судьяларының

графтық соттарда қаралып жатқан талап қою арыздарын «өз қарамағына алуын» да

айтуға болады. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейін іс басқарудың

мұндай жолдары судьяның арнайы қаулысымен ғана жүзеге асырылған.

1.40. Азаматтық іс жүргізу ережесі бойынша судьяның белсенді рөлі. Азаматтық

іс жүргізу ережесінің 1.4(1) тармақшасында істі «белсенді» басқару ұғымы туралы

баяндалған. Осы кодекс қабылданғанға дейін судьялардың белсенділігі төмен болды.

Судьялар: сот талқылауына дейін іс жүргізуге араласуды; сот отырысына дейін айғақ

қағаздарды оқуды; істі сот талқылауына дайындау барысында реттеудің басқа жол-

дарын іздеуді талап етпейтін де, ізденбейтін де еді. Ал қазіргі Азаматтық іс жүргізу

ережесінің 3.3(1) тармақшасы осы салаларда бастама және істі басқаруда батыл

қадам жасауға рұқсат беріп отыр. Мысалы, аға судья Р. Тернер бір істе әлі дүниеге

келмеген баласына «басқалар тылсым күштерімен қастандық жасап жүр» деген

ақылға қонбайтын талап қою арызын, келтірілген шығынның негізін Азаматтық іс

жүргізу ережесіне сай көрсете алмаған деп, қараусыз қалдырған. Мұны судьяның

бастамасы деуге болады. Себебі оны талап қою арызы деуге келмейді, жай ғана

1-тарау. Кіріспе

«жазбаның» жүгін көтере алады. Лорд Нойбергер 2012 жылғы дәрісінде

Азаматтық

іс жүргізу ережесінде айтылған судьялардың белсенді рөліне қатысты аға судья

Р. Тернердің «судьялар алғаш рет іс жүргізу реформасында басты рөлге ие болып

отыр» деген мәлімдемесін

келтіреді. Сондай-ақ лорд Тернердің мына пікірін де

тілге тиек етеді

«Істі басқаруға қажет элементтер – сот өндірісінің бастапқы кезеңінен бастап бел-

сенді араласатын судья; сот талқылауына дейінгі кезеңде ескі жүйедегі бәсеке көзқа-

растан арылып, сот және қарсы тараппен ынтымақтасуға бет бұрған заңгер; сот

өндірісінің кез келген кезеңі туралы білімі мен тәжірибесі жоғары сот қызметкері».

1.41. Сарапшылар. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейін сарапшылар

талап қоюшы мен жауапкердің біреуінің «сойылын соғатын» (аға судья Р. Тернердің

сөзі) еді. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 35-бөлімі бұл салаға үлкен өзгеріс әкелді.

Бұл бөлімде сарапшының басты міндеті деп қорытындыны тараптарға емес, судьяға

беретіні айтылған. Аталған бөлім негізінде сарапшының екінші түрі пайда болды.

Тараптар бірігіп тағайындаған сарапшы (13.17 және әрі қарай) тараптардың екеуіне

де ортақ, екеуінің де атынан қорытынды шығарады.

1.42. Медиация – азаматтық іс жүргізу ережесіне енгізілген тағы бір өзгеріс (II том,

1.01 және әрі қарай). Оған дейін, атап айтқанда 1990 жылға дейін, Англияда азамат

тық істерде медиацияға экзотикалық, оғаш нәрсе сияқты қарайтын. Лондон судья-

лары медиацияны Лондонда АҚШ медиаторымен кездескеннен кейін ғана,

1990 жылдардың соңында, қолдана бастаған. Аға судья Р. Тернерге медиацияның

ұнағаны соншалық – кейін Лондонда медиация курсында оқыған. Тіпті басқа судья-

ларды медиацияны оқуға көндірген. Бүгінде судьялар тараптарға қажет кезінде істі

медиацияда қарауға кеңес беріп отырады (II том, 1.71).

1.43. Кемшіліктері. Роберт Тернер бұл мәселеде «бір қарын майды шірітетін» жайт

тардың бар екенін ескерткен. Олар:

1) сот қызметкерлері даярлығының төмендігі;

2) азаматтық іс жүргізу саласында шешімдердің көпшілігін сот жүйесінде немесе

тіпті заң саласында мүлде тәжірибесі жоқ адамдардың қабылдауы;

3) Азаматтық іс жүргізу ережесі жүйесінде ақпараттық технологияның болмауы;

соның салдарынан істі басқаруда бюрократиялық және қағазбастылық орын алуда;

4) осының тағы бір салдары – сот жүйесі басшылығы істерді толық бақылай алмай

отыр;

5) қаржы министрлігінің пікірінше, азаматтық істердегі шығыстың бәрі өтелуге

тиіс; яғни сот алымдары көбейеді. Бірақ азаматтық сот өндірісін қарауға мемле

кеттің қаржыны көбірек бөлгені дұрыс болар еді;

‘Docketing: Completing Case Management’s Unnished Revolution’ (2012), at [12] and [13]; www.judiciary.

gov.uk/Resources/JCO/Documents/Speeches/mor-speech-solicitors-costconference-lecture-feb2012.pdf.

R Turner, «‘Actively»: The Word that Changed the Civil Courts’, D Dwyer (ed), The Civil Procedure Rules;

Ten Years On (Oxford University Press, 2009), 82.

Сонда, at 82–3.

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

6) Азаматтық іс жүргізу ережесі соттың шешімін орындау жүйесіне өзгеріс енгіз-

ген жоқ; бұл қайшылық тудырып отыр (қараңыз: 14.47);

7) Азаматтық іс жүргізу ережесі сот шығысы жүйесін толық қамтымаған; мұның

салдарын келесі онжылдықта түсінеміз. Қараңыз: Джексонның 2009–2010 жыл-

дардағы баяндамасы (18.05);

8) іс жүргізу саласындағы терминологияны өзгерту идеясы дұрыс болса да, енгі

зілген өзгерістер сәтсіз, кейде тіпті орынсыз көрінеді;

9) Азаматтық іс жүргізу ережесінің жобасын жасау барысында мәтінді қысқа және

дәл етіп жазуға тырысса да, Ереженің 2012 жылғы редакциясы мен Практикалық

нұсқаулықтары тым ұзақ және шұбалаңқы.

2.8. ВУЛЬФ РЕФОРМАЛАРЫ ТУРАЛЫ

ЛОРД НОЙБЕРГЕРДІҢ ПІКІРІ

1.44. Лорд Нойбергер 2012 жылғы дәрісін былай қорытындылаған

: «Соңғы он

жылдан астам уақытта азаматтық сот өндірісінің шығыстары өсіп келеді. Осы

тұрғыдан қарағанда, сот шығыстарын азайтуды басты мақсаттарының бірі

тұтқан Вульф реформалары оң нәтиже бермеді. Өкінішке қарай, Вульфтің рефор-

малары, жалпы алғанда, сот өндірісі шығыстарының өсуіне әкеліп отыр» (Сот

шығыстарының шамадан тыс мөлшері туралы: 18.02).

3. ДЖЕКСОННЫҢ ТҮЗЕТУЛЕРІ

1.45. Сэр Руперт Джексонның сот өндірісі шығыстары туралы баяндамасынан

(2010) кейін, Үкімет консультация өткізген

(2010) және қорытынды мәлімдеме

жасаған

(2011) соң, 2013 жылғы 1 сәуірде азаматтық іс жүргізу жүйесіне сот өнді-

рісі шығыстарына қатысты өзгерістер енгізілді

. Бұл бөлімде осы өзгерістер туралы

сөз болады.

1.46. 2013 жылы азаматтық сот өндірісіне қатысатын заңгерлер мен судьялар әдетте

гідей «сәуірдің нөсерін» емес, процедуралық өзгерістердің күшті дауылын сезінген

еді. 2013 жылғы сәуірдегі дауылдың екпінін «Вульфтің құйыны» ғана басып оза

‘Docketing: Completing Case Management’s Unnished Revolution’ (2012), at [3]; www.judiciary.gov.uk/

Resources/JCO/Documents/Speeches/mor-speech-solicitors-costconference-lecture-feb2012.pdf.

Sir Rupert Jackson, Review of Civil Litigation Costs: Final Report (2010).

Ministry of Justice, Consultation Paper 13/10, Proposals for Reform of Civil Litigation Funding and Costs

in England and Wales – Implementation of Lord Justice Jackson’s Recommendations (Cm 7947, 2010).

Reforming Civil Litigation Funding and Costs in England and Wales – Implementation of Lord Justice Jack-

son’s Recommendations: The Government Response (Cm 8041, 2011).

Legal Aid, Sentencing and Punishment of Oenders Act 2012; Damages-Based Agreements Regula-

tions 2013 (SI 2013/609); Oers to Settle in Civil Proceedings Order 2013 (SI 2013/93); Conditional Fee

Agreements Order 2013 (SI 2013/689), abrogating the Conditional Fee Agreements Order 2000/823; Civil

Procedure (Amendment) Rules 2013 (SI 2013/262), accompanied by amendments to relevant Practice Direc-

tions (www.justice.gov.uk/courts/ procedure-rules/civil/pdf/update/cpr-60-update-pd-making-document.pdf);

Civil Procedure (Amendment No 2) Rules 2013 (SI 2013/515), accompanied by amendments to relevant Prac-

tice Directions (www.justice.gov.uk/courts/procedure-rules/civil/pdf/update/cpr-61-pdmaking-document.pdf).

1-тарау. Кіріспе

алып, 1999 жылғы 26 сәуірде күшіне енген Азаматтық іс жүргізу ережесі (1998 жылы

қабылданған) Англия мен Уэльске тараған.

1.47. 2013 жылғы сәуірдегі өзгерістер сэр Руперт Джексонның 2010 жылғы қаңтарда

жариялаған баяндамасының негізінде енгізілген еді

. Ол кейін де осы ұсыныстары

туралы қосымша дәрістер оқыған болатын (лорд Нойбергер мен судья Рамсей де осы

ған қатысты дәрістер оқыды)

. Әділет министрлігі консультация өткізіп

(2010), кейін

Джексонның ұсыныстарын жүзеге асыру туралы қорытынды мәлімдеме жаса-

ған

(2010). 2013 жылғы сәуірдегі өзгерістер сот өндірісі шығыстары туралы норма-

ларды електен өткізіп қана қоймай

, іс жүргізудегі бірқатар үлкен мәселелерге

маңызды жаңалықтар енгізді. Сэр Руперт Джексон айтқандай, ұсыныстардың басты

мақсаты «шығыстар» мен қаржы мәселесі болғандықтан, азаматтық іс жүргізу жүйесі

егжей-тегжейлі қайта қаралды, оны ықпалы бойынша «ІІ Вульф» реформасы деп

атауға болады

1.48. Бұл өзгерістер туралы сан алуан пікірлер де айтылған

. Шетелдік пікір білді-

рушілердің бірі авторға: «Сот шығыстары туралы нормаларыңыздың өзгергеніне

Sir Rupert Jackson, Review of Civil Litigation Costs: Final Report (2010).

Accessible collectively at: www.judiciary.gov.uk/publications-and-reports/review-of-civillitigation-costs/lectures.

Ministry of Justice Consultation Paper 13/10, Proposals for Reform of Civil Litigation Funding and Costs in

England and Wales – Implementation of Lord Justice Jackson’s Recommendations (Cm 7947, 2010).

Reforming Civil Litigation Funding and Costs in England and Wales – Implementation of Lord Justice Jack-

son’s Recommendations: The Government Response (Cm 8041, 2011).

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 43-бөлімінде сөз болады; 44–48-бөлімдерінде және осы бөлімдерге

байланысты Практикалық нұсқаулықтарда ескірген және қажетсіз іс жүргізу тәртіптерін жою туралы

(Азаматтық іс жүргізудің 2013 жылғы ережесінің (SI 2013/262) қосымшаларында да) баяндалған. Бұл ту-

ралы сот шығысы жөніндегі аға судья Питер Херст былай дейді (European Business Law Review, 2014):

«Субкомитет сот шығысы жөніндегі практикалық нұсқаулықтарды қайта қарауы үшін, алдымен,

қазіргі сот шығыстарын тереңірек зерттеп алғаны, сонан соң сот өндірісін қаржыландыру механизмінің

кемшіліктерін ескере отырып, жеңгені үшін сыйақы мен сыйақыны сақтандыруды 2012 жылғы Құқықбұ-

зушыларға құқықтық көмек көрсету, үкім шығару және жазалау туралы заңның 44–46 баптарының

нормаларын бұзбай өзгерткені жөн. Осындай жұмыстардың нәтижесінде кемшіліктер байқалып,

ақырында, Практикалық нұсқаулықты қолданар алдында заңның баптарын қайта нөмірлеу қажеттігі

анықталады. Сол бойынша нормаларды алты баптан (43–48) төрт бапқа дейін қысқарту туралы сөз

болады (44–47). Сондай-ақ Практикалық нұсқаулық, басқа нұсқаулықтар сияқты, әр бапқа арнайы

тоқталса жақсы болар еді. Сэр Руперттің «Сот шығысы туралы ережеге» енгізген түзетулері арқылы

сот шығысына қатысты басқа да нормаларға түзету енгізілді. Дегенмен сот шығысына қатысты

жалпы нормалар өзгеріске ұшырамаған, олардың нөмірлері мен бағыттары ғана өзгерген».

Сэр Руперт Джексон алғы сөзінде (‘Implementation of Sir Rupert Jackson’s Review of Civil Litigation

Costs’) (2013) 32 CJQ 109, 110): «Азаматтық іс жүргізудегі шығысты азайту мәселесі тек норма-

ларға өзгеріс енгізумен шектелмеуге тиіс», – деген.

AAS Zuckerman, ‘The Jackson Final Report on Costs – Plastering the Cracks to Shore up a Dysfunctional

System’ (2010) 29 CJQ 263; and the Special Issue (‘Implementation of Sir Rupert Jackson’s Review of

Civil Litigation Costs’) (2013) 32 CJQ: foreword by Sir Rupert Jackson, 109; articles by V Ramsey, ‘Im-

plementation of the Costs Reforms’, 112; AAS Zuckerman, ‘The Revised Азаматтық іс жүргізу ережесі,

3.9: a Coded Message Demanding Articulation’, 123; I Levy, ‘Lightening the Overload of CPR 3.9’, 139;

P Hurst, ‘The New Costs Rules and Practice Directions’, 153; M Cook, ‘Hourly Rates and Fixed Costs’,

167; S Sime, ‘Oers to Settle: Incentive, Coercion, Clarity, 182; A Higgins, ‘A Defence of Qualied

One Way Cost Shifting’, 198; J Sorabji, ‘Prospects for Proportionality: Jackson Implementation’, 213;

J Peysner, ‘Tail Wags Dog: Contingency Fees (and Part 36 and Third Party Funding), 231; R Mulheron,

‘The Damages-Based Agreements Regulations 2013: Some Conundrums in the «Brave New World» of

Funding’, 241; M Ahmed, ‘An Alternative Approach to Repealing the General Pre-Action Protocol’, 256;

H Genn, ‘Getting to the Truth: Experts and Judges in the «Hot Tub’», 275; A Sedgwick, ‘There are More

Ways than One to Allocate Costs’, 300.

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

назар аударғаныма кешіріммен қарауыңызды өтінемін: сол нормаларды нашарлатып

алған жоқсыз ба?» – деп жазыпты. Бірақ сэр Руперт Джексон мұндай сын айтушы-

ларды сабырға шақырып, олардың беймәлім тұжырымдар мен практикаларды түсі-

нуіне моральдық қолдау білдіруді дұрыс санаған

«Іс жүргізу тәртібін өзгертетін сәт жетті. Алғашқы айларда практик-мамандар

мен судьялар тәжірибелерінің аздығынан, жаңа ережеге бейімделіп үлгермеу салда

рынан «осы реформаның қаншалықты сәтті» болатынына күмән келтіретіні белгілі.

Дегенмен осы кезде қорытынды жасауға әлі ерте... Қорытындыны белгілі бір уақыт

өткеннен кейін және судьялар мен практик-мамандар жаңа нормаларға үйренгеннен

кейін жасау керек».

1.49. Аға судья Питер Херст 2013 жылғы сәуірге дейін қалыптасқан сот шығыстары

мәселелері әлі де – кемінде бес жыл, ал сот шығыстары туралы жаңа нормалардан

туған қиындықтар әсіресе жоғары сатыдағы соттарда кемінде тағы он жыл бойы

жалғасатынын ескерткен

. Енді 2013 жылғы 1 сәуірдегі өзгерістерге жалпы сипат-

тама берейік.

1.50. Қосымша алымдар. Денсаулыққа зиян келтіру туралы істерде мұндай алымға

тыйым салынған

. Мұны тиісті органдар қадағалап отырады

1.51. Келтірілген шығынға негізделген келісім: Шарт бойынша сыйақы

(Damages-

Based Agreements: Contingency Fees). Бүгінде бұл мәселе бойынша азаматтық істер-

дің бәрінде рұқсат берілген. Адвокат сотта жеңбеген жағдайда сыйақы алмайтыны

туралы клиентімен келісе алады

. Ал жеңсе, адвокаттың сыйақысы клиенттің қарсы

тараптан өндіріп алған қаржысынан төленеді

. Мұндай шарт бойынша сыйақы мөл-

шері клиенттің қарсы тараптан өндіріп алған ақша сомасының пайызы болады.

Оның мөлшері еңбек дауында – 35 пайыз

, денсаулыққа зиян келтірілгені туралы

Sir Rupert Jackson, foreword to Special Issue (‘Implementation of Sir Rupert Jackson’s Review of Civil

Litigation Costs’) (2013) 32 CJQ 109, 111.

P Hurst (European Business Law Review, forthcoming, 2014). П. Херст осы еңбегінде былай дейді: «Осы кезге

дейінгі тәжірибемізге сүйенсек, қандай да бір жаңа норманы енгізу, алдымен, өтпелі нормаларды енгізуді

талап етеді, сонан соң жаңа нормаларды апелляцияда тексеріп алған жөн. Сонда ғана жаңа норма жан-

жақты тексерілген болып саналады. Бұған он жыл уақыт кетуі мүмкін. Лорд Нойбергердің пікірінше, ең

алдымен, Апелляциялық соттың Жаңа нормалар, жаңа нормалардың пропорциялығы туралы пікірін білу

керек. Сот шығысын зерттеп барып енгізу, зиянды өтеу туралы келісімді жан-жақты талқылау және

36-бөлімге енетін өзгерістерді ескеру ғана Апелляциялық сот жұмысын жеңілдете алады».

ss 56 to 60, Legal Aid, Sentencing and Punishment of Oenders Act 2012; Legal Aid, Sentencing and Pun-

ishment of Oenders Act (Commencement No 6) Order 2013 (SI 2013/453); қараңыз: the Explanatory

Notes to the 2012 Act, at [326] : www.legislation.gov.uk/ ukpga/2012/10/notes/division/5/2/3/1.

V Ramsey, ‘Implementation of the Costs Reforms’ (2013) 32 CJQ 112, 113; бұл түзетудің себебі туралы

оқыңыз: A Higgins, ‘Referral Fees – the business of access to justice’ (2012) 32 LS 109.

s 58AA(3)(a), Courts and Legal Services Act 1990 (amended by s 45, Legal Aid, Sentencing and Punishment

of Oenders Act 2012); Damages-Based Agreements Regulations 2013 (SI 2013/609); Азаматтық іс жүргі-

зу ережесі, 44.18.

Reg 1(2), Damages-Based Agreements Regulations 2013 (SI 2013/609).

s 58AA(3)(a), Courts and Legal Services Act 1990 (amended by s 45, Legal Aid, Sentencing and Punishment

of Oenders Act 2012).

Reg 7, Damages-Based Agreements Regulations 2013 (SI 2013/609).

1-тарау. Кіріспе

істе – 25

, басқа істерде 50 пайыз болып белгіленген

. Талап қоюшы жеңген жағ-

дайда, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 44-бөліміндегі шығысты бөлу туралы нор-

маға сәйкес, жауапкерден сот өндірісіндегі шығысын өндіріп ала алады. Бірақ осы

шығыс шарт бойынша төлем сомасынан аспайды

. Бұл өтеу принципіне сай: жеңіл-

ген тараптың шығыс бойынша жауапкершілігінің көлемі өндіруші тараптың заңгер

алдындағы жауапкершілігінен аспауға тиіс. Нәтижесінде өндіруші тараптың заңге

ріне сыйақыны клиенті төлейді, ал жетпеген сома қарсы тараптан өндіріледі және

шарт бойынша сыйақы беріледі. Қалғаны талап қоюшының өндірген ақшасынан

төленеді.

1.52. Шартты сыйақы туралы келісім (Conditional Fee Agreements). 2013 жылғы

1 сәуірден бастап жеңген тарап жеңілген тараптан заңгерінің жеңген кездегі сыйақы-

сын да

, «істен кейінгі» сыйақысын да өндіріп ала алмайды

. Бірақ бұл жерде бірнеше

ерекшелік бар

. Шартты сыйақы туралы келісім ұғымы осы 2013 жылғы 1 сәуірде

күшіне енгеннен кейін тиісті шектеулер пайда болған: жеңгені үшін сыйақы жеңілген

тараптан өндіріп алатын соманың 100 пайызынан аспауға тиіс

; ал денсаулыққа зиян

келтірілгені туралы істерде бірінші сатыдағы сотта жеңгені үшін сыйақы өндірілген

соманың 25 пайызынан аспауы міндетті

. Демек, жеңгені үшін сыйақы мен «істен

кейінгі» сыйақыны сақтандыруды клиент өзі төлеуі керек. Бірақ, төменде айтылатын-

дай, денсаулыққа зиян келтірілгені туралы істерде «істен кейінгі» сыйақыны сақтан-

дыру қажет, себебі шығысты бөлу сауатты жасалса, талап қоюшы сотта жеңіліп қалған

жағдайда жауапкердің шығыстарын өтеуге міндетті болмайды.

1.53. Денсаулыққа зиян келтірілгені үшін жалпы өтемақының өсуі. Апелляциялық

сот денсаулыққа келтірілген зиян үшін жалпы өтемақының мөлшерін он пайызға

өсіру туралы қаулы қабылдаған

. Атап айтқанда, 2013 жылғы 1 сәуірге дейін бас-

талған сот өндірістерінде, Шартты сыйақы келісімі сияқты, сыйақы төлеу туралы

келісім жасалмаған істер бойынша реттеу туралы қаулы немесе шешім 2013 жылғы

Reg 4(2) Damages-Based Agreements Regulations 2013 (SI 2013/609).

Reg 4(3), сонда.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 44.18(1) and (2).

s 44(4), Legal Aid, Sentencing and Punishment of Oenders Act 2012, substituting a new s 58A(6) within

the Courts and Legal Services Act 1990.

s 46(1), Legal Aid, Sentencing and Punishment of Oenders Act 2012, adding a new s 58C to the 1990 Act.

(i) Сараптама «дәрігердің салғырттығы болған» деген қорытынды шығарса, еңбекақы қайтарылмай-

ды; s 46(1), Legal Aid, Sentencing and Punishment of Oenders Act 2012, adding s 58C(2), Courts and Legal

Services Act 1990; Recovery of Costs Insurance Premiums in Clinical Negligence Proceedings (No 2) Reg-

ulations 2013 (SI 2013/739). (ii) Arts 1 and 6(2), Conditional Fee Agreements Order 2013 (SI 2013/689)

мына жағдайларда еңбекақы қайтарылмайтынын белгілеген: (i) мезотелиома туралы талаптарда;

(ii) 1986 жылғы Дәрменсіздік туралы заңға сәйкес, ликвидатор, әкімші немесе сенімді өкілі талап берсе;

(iii) жала жабу, көрінеу жалған ақпарат беру, құпия ақпаратты жариялау немесе орынсыз пайдалану

сияқты жолдармен құпиялықты бұзғаны үшін ақпарат құралдарына талап берсе; бұл айрықша жағдай-

лар туралы оқыңыз: V Ramsey, ‘Implementation of the Costs Reforms’ (2013) 32 CJQ 112, 115.

Art 3, Conditional Fee Agreements Order (SI 2013/689).

Arts 4 and 5, сонда; 5(2) тармақта былай дейді: (a) келтірген зияны, қасіреті, шығысы үшін жалпы

өтемақы; (ә) қаржы шығыны үшін өтемақы.

Simmons v Castle [2012] EWCA Civ 1288; [2013] 1 All ER 334, at [50].

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

1 сәуірден кейін шыққан кезде өтемақы мөлшері он пайызға өседі. Бұл 2013 жылғы

наурыздан соң «істен кейінгі» сыйақы да, жеңгені үшін сыйақы да жауапкерден

өндіріп алынбайтын болғандықтан, соның өтемақысы ретінде қабылданған қаулы

еді

1.54. Шығыстарды біржақты бөлу (денсаулыққа зиян келтірілуі туралы өндіріс)

Денсаулыққа зиян келтірілгені туралы талап қою арызында

талап қоюшы әдетте

сотта жеңіліп қалса да, жауапкердің шығысын өтемейді. Жала жапқаны (шығысты

өтеу туралы бұйрық күшіне енуі үшін рұқсат керек)

және соттың құзыретін асыра

пайдаланғысы келгені (шығысты өтеу туралы бұйрық күшіне енуі үшін рұқсат керек

емес)

анықталса ғана өтейді.

1.55. Шағын талаптардың юрисдикциясын кеңейту. Жоғарғы шегі 5 000 фунт стер-

лингтен 10 000 фунт стерлингке өскен, бірақ денсаулыққа зиян келтіру және тұрғын

үйге жөндеу жұмыстарын жүргізу бойынша талап қою арыздарында 1 000 фунт стер

линг өзгеріссіз қалған

1.56. Істерді тиісті сотқа бөлу

. Бұрынғы Бөлу сауалнамасы (Allocation

Questionnaires) енді Нұсқау сауалнамасымен (Directions Questionnaires) алмастырыл-

ды

. Сауалнамаға жауап берілгеннен кейін сот талап қою арызын қай сот қарайты-

нын белгілеп

, бұл туралы тараптарға хабарлайды

100

. Тараптар Нұсқау сауалнамасын

толтырған соң, басқа да қажет құжаттармен бірге сотқа тапсыруға тиіс

101

. Жедел трэк

немесе көлемді трэк талаптарын қойған тараптардың істі реттеу туралы өз ұсыныс-

тары мен келісімдерін құжаттарға тіркеуі міндетті

102

1.57. Медиация. Соттың жаңа

103

ресми өкілеттігі

104

сот органдарының пайдалануы

үшін қолданысқа енгізілді.

Sir Rupert Jackson, ‘Why Ten Per Cent?’ (29 February 2012): www.judiciary.gov.uk/ Resources/JCO/Doc-

uments/Speeches/lj-jackson-speech-why-ten-percent-29022012a.pdf.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 44.13 to 44.16; Практикалық нұсқаулық (44), 12.4–12.7.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 44.13(1).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 44.16(1); Практикалық нұсқаулық (44), 12.4–12.7.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 44.15.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 27.1(2); Практикалық нұсқаулық (27).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.2A; Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.3; Практикалық нұсқаулық

(5A); Практикалық нұсқаулық (5C); Практикалық нұсқаулық (15); Практикалық нұсқаулық (26);

Практикалық нұсқаулық (27); Практикалық нұсқаулық (28); Практикалық нұсқаулық (29).

Практикалық нұсқаулық (5A); Практикалық нұсқаулық (5C); Практикалық нұсқаулық (15); Прак-

тикалық нұсқаулық (26); Практикалық нұсқаулық (27); Практикалық нұсқаулық (28); Практикалық

нұсқау лық (29).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.3(1)(a).

100

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.3(1)(a)(ii).

101

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.3(1)(b)(ii).

102

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.3(1)(b)(v).

103

S Blake, J Browne and S Sime, The Jackson ADR Handbook (Oxford University Press, 2013).

104

V Ramsey, ‘Implementation of the Costs Reforms’ (2013) 32 CJQ 112, 118.

1-тарау. Кіріспе

1.58. Дауды реттеу туралы ұсыныстар. Талап қоюшының дауды реттеу туралы

ұсынысынан бас тартқан жауапкер өндірілген соманың көлемі 500 000 фунт стер-

лингтен аспаса – 10 пайызын төлейді, бірақ жалпы қосымша шығыс көлемі

75 000 фунт стерлингтен аспауға тиіс, ал өндірілген соманың көлемі 1 000 000-ға

дейін болса, онда қосымша төлемнің көлемі алғашқы 500 000 фунт стерлингтің

10 пайызы, қалған соманың 5 пайызы болады

105

. Ақша өндіруден басқа талап қою

арызы бойынша шығыстың 10 пайызы төленеді.

1.59. Басым мақсат. Істі әділ және «пропорциялы шығыс» негізінде қарауды жетіл

діру үшін қайта қаралған

106

1.60. «Пропорциялық» және шығыстар. Бұл ұғым негізгі стандартты шығысты

анықтау үшін қажет ең басты көрсеткіш болып саналады

107

1.61. Шығыстар бюджеті

108

. Көлемді талап қоюда тараптар шығыстар жоспарын

(бюджетін) көрсетуге тиіс

109

(бірақ Теңіз сотында, Коммерциялық сотта және

Технология мен құрылыс сотында, сондай-ақ Канцлер соты мен Сауда сотында талап

құны 2 млн фунт стерлингтен аспаса – көрсетілмейді

110

). Егер сот осы шығыстар

жоспарынан ауытқуға қандай да бір дәлелді себеп таппаса

111

, негізгі стандартты

шығыс осы жоспарға сүйенеді. Шығысты басқару туралы келіссөздер телефон

арқылы ауызша да, жазбаша түрде де жасала береді

112

. Шығысты өндіріп алу кезінде

тараптар шығыстар жоспарын қатаң басшылыққа алады

113

1.62. Шығысты шектеу

114

– өндіріп алуға болатын шығыстың ең жоғарғы шегін

белгілейтін бұйрық. Бұйрықта белгіленген ең жоғарғы шек тарап көбірек шығын

шығаруға «мән-жайдың материалдық тұрғыдан және маңызды түрде өзгеруінің»

дәлелді себебін көрсеткен кезде ғана өзгеруі мүмкін

115

. Мұндай бұйрықтың заңды

105

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 36.14(3)(d); сондай-ақ қараңыз: Oers to Settle in Civil Proceedings Or-

der 2013 (SI 2013/93); S Sime, ‘Oers to Settle: Incentive, Coercion, Clarity’ (2013) 32 CJQ 182.

106

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.1(1): Бұл ереженің мақсаты – соттың істі әділ және көп шығыссыз

қарауына мүмкіндік туғызу.

107

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 44.3(2); Азаматтық іс жүргізу ережесінің 44.3(5) тармақшасында про-

порциялықтың бес факторы аталған; қараңыз: J Sorabji, ‘Prospects for Proportionality: Jackson Imple-

mentation’ (2013) 32 CJQ 213.

108

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.12 to 3.18; Практикалық нұсқаулық (3E); V Ramsey, ‘Implementation

of the Costs Reforms’ (2013) 32 CJQ 112, 118–9; Lord Neuberger MR (29 May 2012): www.judiciary.gov.

uk/Resources/JCO/ Documents/Speeches/proportionate-costs-fteenth-lecture-30052012 PD.

109

Технология және құрылыс соты, Канцлер соты және Сауда соты туралы нормативтік актілерді қа-

раңыз: www.judiciary.gov.uk/JCO%2FDocuments%2FPractice+Directions%2Fcosts-budgetingannounce-

ment-draft-direction-cpr-rule-3–12.pdf.

110

Практикалық нұсқаулық (3F) қосымшасы.

111

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.18.

112

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.16.

113

Практикалық нұсқаулық (3E) 2.2: тек мынадай айрықша жағдайлар бар: (1) Н прецедентінде-

гі өтем ақы £1 000 немесе шығыстың 1 пайызынан; (2) басқа кезде шығыс пен істі басқарудағы

шығыс тың 2 пайызынан аспауға тиіс.

114

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.10–3.21; Практикалық нұсқаулық (3F).

115

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.19(7).

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

күші болуы үшін мынадай талаптар қойылады: 1) бұйрық шығарылмаса – «шығыс-

тың пропорциялы болмауының қаупі», сондай-ақ сол қауіптің «алдын алу мүмкін

болмауының» ықтималдығы

116

; 2) тараптардың қаржылық жай-күйінде айтарлықтай

теңсіздік болуға тиіс

117

1.63. Бекітілген шығыс көлемі. Автокөлік қақтығысы сияқты шағын істер үшін бекі-

тілген шығыс көлемі кейін қайта қаралған

118

1.64. Сот өндірісінің қорытынды кезеңінде шығысты есептеу тәртібі

119

. Шығыс

көлемі 75 000 фунт стерлинг

120

немесе одан аз соманы құраған кезде сот шығыстың

көлемін алдын ала тексеріп шығады.

1.65. Істі басқару. Көлемді талап бойынша қаралатын істің тараптары істі басқару

туралы келіссөзге дейін кемінде жеті күн бұрын істі қарау туралы тиісті нұсқау

беруге міндетті

121

. Сот талқылауына тіркеуді, тыңдауға тіркеуді толтырған соң

немесе алдын ала шолуға қатысқаннан кейін тараптарға сот талқылауы қай күні

немесе қай аптада басталатыны хабарлануға тиіс

122

1.66. Істі бір судьяның басқаруы: сабақтастық (docketing). Сэр Вивиан Рамсей

мұны былай түсіндіреді

123

: «Сабақтастық астарындағы идея: сол (сот қарап үлгер-

меген) іс бойынша сотқа дейінгі тыңдау өткізетін, айғақ құжаттарын қарайтын

судья бөлінеді (бірақ тағайындалмайды)... Сабақтастық көлемді трэкті қарау

кезінде тиімді болған жағдайда ғана тараптардың келісімімен қолданылады».

1.67. Санкциядан босату. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 3.9-тармағы бойынша

«сот қандай да бір нормаға, практикалық нұсқаулыққа немесе соттың бұйрығына

сай болмауы себебінен қарастырылған санкциядан босату туралы өтінішті әділ

қарауы үшін тиісті мән-жайлардың барлығына, оның ішінде: а) сот өндірісінің

тиімді және пропорциялы жүруіне; ә) нормаға, практикалық нұсқаулыққа және сот

бұйрығына сай келтіруге назар аударуға тиіс». Цукерман былай деген

124

: «Бұл сэр

Руперт Джексонның «қай сатыдағы сот болса да бүгінде істі кешігіп жүргізуге

және талаптарды сақтамауға аса төзімділік танытатын болған... (және) істі

116

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.19(5).

117

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.19(6).

118

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 45.16 to 45.28, A-дан C-ға дейінгі кезең туралы: 45.18-тармақтан оқи

аласыз (Art 3(b), Civil Procedure (Amendment No 3) Rules 2013 (SI 2013/789)); Pre-Action Protocol for

Low Value Personal Injury Claims in Road Trac Accidents. Еңбек дауындағы денсаулыққа келтірілген

зиян туралы және жария жауапкершілік туралы хаттама 2013 жылғы 31 шілдеде күшіне енген.

119

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 47.15; Практикалық нұсқаулық, (47) 14.

120

Практикалық нұсқаулық, (47) 14.1.

121

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 29.4.

122

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 29.8.

123

V Ramsey, ‘Implementation of the Costs Reforms’ (2013) 32 CJQ 112, 117–8.

124

AAS Zuckerman, ‘The Revised CPR 3.9: a Coded Message Demanding Articulation’ (2013) 32 CJQ 123; for

other critical comment, I Levy, ‘Lightening the Overload of CPR 3.9’ (2013) 32 CJQ 139.

1-тарау. Кіріспе

кешіктіру мен талаптарды сақтамаудың азаматтық іс жүргізу жүйесіне келтіре-

тін зиянын ескеруді де қойған» деген шағымына жауап болып отыр»

125

. Mannion v.

Ginty ісінде (2012)

126

лорд-судья Льюисон: «Бірінші сатыдағы судьяның істі басқару

жөнінде әділ шешім қабылдауы – Апелляциялық сот үшін аса маңызды нәрсе. Лорд-

судья Р. Джексон айтқандай, іс жүргізуді кешіктіру және талаптарды сақтамауды

доғару керек», – деген.

1.68. Дәлелдемелерді ашу. Тараптар істі басқару туралы келіссөзден кемінде 14 күн

бұрын: іс үшін қандай құжаттардың маңызды екенін анықтау; осы құжаттардың,

оның ішінде электронды құжаттардың қайда екенін көрсету; дәлелдемені ашу про-

цесіне кететін шығысты есептеу; дәлелдемені ашудың тәртібін белгілеу мақсатында

бір-біріне ұсыныстарын беруге тиіс. Сонан соң дәлелдемені ашудың тиісті жолын

нақтылау үшін телефон арқылы немесе көзбе-көз кездесу арқылы келіседі.

2013 жылғы 1 сәуірден бастап денсаулыққа зиян келтірілгені туралы істерден басқа

көлемді трэк бойынша істерде дәлелдемені ашудың бұрынғы стандартты түрі жеткі-

ліксіз болуы себебінен қосымша тағы бес жолы пайда болады

127

: 1) дәлелдемені

ашпау; 2) тараптар арқа сүйеп отырған құжаттарды ашуды шектеу, яғни сот бары-

сында айрықша жағдайда ғана ашу үшін сақтау; 3) «қажет кезінде ғана» ашу;

4) «тарапқа іс барысында басымдық беретін құжатты және қарсы тарапқа зия-

нын тигізетін салдары бар құжатты ашу тәртібі»; 5) дәлелдемені соттың

қалауымен ашу тәртібі.

1.69. Сарапшылар: жалғыз және біріккен сарапшылар. 2013 жылғы 1 сәуірден бас-

тап тараптар сарапшының қорытындысын алу үшін шығатын шығысты есептеуге

128

ал сот сарапшының қорытындысы қажет болатын мәселелерді белгілеуге тиіс

129

1.70. Сарапшылар: тараптар тағайындаған сарапшылар. 2013 жылғы 1 сәуірден

бастап тараптар сарапшының қорытындысын алу үшін кететін шығысты есептеуге

тиіс

130

. Сот (тараптардың мәлімдемелерін зерттей келе

131

) сарапшының қорытын-

дысы қажет болатын мәселелерді белгілеуге міндетті

132

. Қорыта айтқанда, сот бәсе-

келес сарапшылардың әрқайсысын тыңдап шығуға құқылы, олардың

125

Sir Rupert Jackson, Review of Civil Litigation Costs: Final Report (2010), 397.

126

[2012] EWCA Civ 1667, at [18].

127

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.5.

128

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.4(2).

129

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.4(3).

130

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.4(2).

131

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.4(2)(а).

132

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.4(3); бұл түзету мына істердегі қиындықтарды шешуге көмектес-

кен, мысалы: Trebor Bassett Holdings Ltd v. ADT Fire & Security plc [2011] EWHC 1936 (TCC); [2011]

BLR 661, at [396] to [402]; Procter & Gamble Co v. Reckitt Benckiser (UK) Ltd [2007] EWCA Civ 936;

[2008] Bus LR 801, at [5]; Dyson Ltd v. Vax Ltd [2011] EWCA Civ 1206; [2012] FSR 4, at [36] to [39]. Sir

Rupert Jackson, ‘Focusing Expert Evidence and Controlling Costs’ (11 November 2011): www.judiciary.

gov.uk/Resources/JCO/Documents/Speeches/lj-jacksonlecture-focusing-expert-evidence-controlling-costs.

Практикалық нұсқаулық; бұл нормаға өзгеріс қажет екенін лорд Джексонның Dyson Ltd v. Vax Ltd

[2011] ісіндегі пікірінен де көруге болады; EWCA Civ 1206; [2012] FSR 4, at [36] to [39].

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

қорытындыларындағы ортақ сипаттарын, бәсеке пікірлерін ескере отырып, сот оты-

рысында тараптардың сол қорытындылар бойынша сұрақ қоюына рұқсат береді

133

1.71. Куәнің айғақтары. Бүгінде сот нұсқаулар арқылы сот талқылауына дейінгі

шығыстарды бақылауды күшейткен: а) куәнің айғағы қажет мәселелерді анықтайды

және шектейді; ә) айғақ беретін және айғағын тыңдауға болатын куәларды анық-

тайды; б) куәнің айғағының ұзақтығын шектейді

134

1.72. Тиісті Апелляциялық соттан апелляция беруге рұқсат алу. Егер апелляциялық

судья апелляцияға рұқсат беру туралы өтінішті негізсіз деп тауып, қанағаттандыру

дан бас тартса

135

, онда осы мәселе жөнінде сот отырысын тағайындай алады

136

1.73. Екінші апелляцияға рұқсат алу. Апелляциялық шағым беруші Апелляциялық

сотқа апелляциялық өтініш хатында қандай да бір принциптің немесе практиканың

өрескел бұзылғанын немесе екінші апелляциялық шағым беруге мүмкіндік беретін

басқа да дәлелді себепті көрсетуге тиіс

137

1.74. Өндірілетін шығыстар және апелляциялар. Бұл мәселелер сот шешімімен

шектелуі мүмкін

138

133

Практикалық нұсқаулық (35) 11.1 to 11.4; V Ramsey, ‘Implementation of the Costs Reforms’ (2013) 32

CJQ 112, 117.

134

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 32.2(3).

135

Апелляциялық соттың немесе Үлкен соттың, немесе мүшесі тағайындалған азаматтық судья, немесе

Округтік соттың маманданған судьясы (бұлардың тізімі Азаматтық іс жүргізу ережесінің 52.3(4A)

(b) тармақшасында Сауда сотында, Канцлер сотында немесе Технология және құрылыс сотында істі

қарай алатын судьялар деп атап көрсетілген).

136

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 52.3(4A).

137

Практикалық нұсқаулық (52C) 5A.

138

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 52.9A.

JIH Jacob, The Fabric of English Civil Justice (1987), 50 .

2-ТАРАУ

АҒЫЛШЫН ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ

ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ

ТҮЙІНДЕМЕ

1. Іс жүргізудің кейбір нормалары басты заңдарға, атап айтқанда, Үлкен сот құрылымы

туралы нормалар, мәжбүрлеу шаралары, талап қою арызын шектеу, Шартты сыйақы

туралы келісімді енгізу мен жетілдіру туралы нормаларға негізделген.

2. Ең маңызды нормалар – Азаматтық іс жүргізу ережесі – графтық соттар мен Үлкен сот-

тағы, сондай-ақ Апелляциялық соттағы сот өндірісін реттейтін нормалардың бірегей

жиынтығы. Бұл ережелерде азаматтық іс жүргізу, атап айтқанда, талап қою арызын

қабылдау мен қарау, қарсы пікір, талаптың үш түрі, құжаттарды ашу, куәлар, сарапшы-

лар, сот шығысы, апелляция, соттың шешімін орындау мәселелері жан-жақты

қарастырылған.

3. Азаматтық іс жүргізу ережесін практикалық нұсқаулықтар толықтырады, нақтылайды

және егжей-тегжейлі түсіндіреді. Талап қою арызы қабылданғанға дейінгі хаттамада

тараптарға істі сот өндірісінің қай түрінде, яғни құрылыс, тұрғын үйді жөндеу жұмыс-

тары, денсаулыққа зиян келтіру, кәсіби салғырттық т.б. дауларының қайсысы бойынша

қарау жөнінде кеңес беріледі.

4. Қайнар көздердің толық тізіміне мыналар кіреді:

1) негізгі заңдар;

2) заң актілері (әсіресе 1998 жылғы Азаматтық іс жүргізу ережесі);

3) практикалық нұсқаулықтар (немесе «практикалық мәлімдемелер», «практикалық

ескертулер»);

4) талап қою арызы қабылданғанға дейінгі хаттамалар;

5) сот шешімдері;

6) соттың практикалық нұсқаулығы (әсіресе Канцлер нұсқаулығы, Корольдік бөлімнің

нұсқаулығы, Теңіз сотының және Коммерциялық соттың нұсқаулығы);

7) ажырамас юрисдикция: «Соттың істі қарау барысында даукестікке жол бермей, әділ

шешім қабылдауы мақсатында іс жүргізудің тәртібін сақтауды қамтамасыз ету

үшін қажет кезде қолданатын, яғни қайнар көз ретіндегі құқығы» (сэр Джек Якоб).

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе ................................................................................................................................................. 43

2. Негізгі заңдар .................................................................................................................................... —

3. Заң актілері: Азаматтық іс жүргізу ережесі (1998) және

Ережелер жөніндегі комитет ............................................................................................................ 44

4. Практикалық нұсқаулықтар ............................................................................................................. 45

5. Сот шешімдері ................................................................................................................................... —

5.1. Жоғарғы соттың іс жүргізу мәселелерін шешуге ықылас білдірмеуі .................................. 48

5.2. Ажырамас юрисдикция ........................................................................................................... 50

1. КІРІСПЕ

2.01. Англияның азаматтық іс жүргізу құқығының қайнар көздері мыналар:

1) негізгі заңдар; 2) заң актілері (әсіресе 1998 жылғы Азаматтық іс жүргізу ереже

сі)

; 3) практикалық нұсқаулықтар (немесе «практикалық мәлімдемелер», «практи-

калық ескертулер»); 4) талап қою арызы қабылданғанға дейінгі хаттамалар

(5.02 және әрі қарай); 5) сот шешімдері; 6) соттың практикалық нұсқаулығы (әсі

ресе Канцлер нұсқаулығы, Корольдік бөлім нұсқаулығы, Теңіз сотының және

Коммерциялық соттың нұсқаулығы) (бұл нұсқаулықтар, мысалы, «негізгі дәлел

деме» сияқты ұғымдарды анықтау үшін қажет, 14.11); 7) ажырамас юрисдикция

(мысалы, 25.21-тармағында даукес сот өндірісі туралы айтылған). Автор аталған

ұғымдарды 2003 жылғы еңбегінде електен өткізген

, бірақ осы еңбекте уақыт

үнемдеу мақсатында оларға жан-жақты тоқталуды қажет санамай, кейбір айрықша

ұғымдарға ғана тоқталады.

2.02. «Англияда азаматтық іс жүргізудің алты кезеңі» туралы 4-тарауда егжей-тег

жейлі әңгімеленеді.

2. НЕГІЗГІ ЗАҢДАР

2.3. Іс жүргізудің кейбір нормалары басты заңдарға негізделген. Мысалы: 1) Үлкен

сот құрылымы

, 2) мәжбүрлеу шараларын қабылдау өкілеттігі

, 3) іс жүргізудің

жариялығы туралы нормалар

; 4) талап қою арызын шектеу нормалары

, 5) граф-

тық соттардағы, Үлкен соттағы және Апелляциялық соттағы іс жүргізуге қатысты

SI 1998/3132, түзетулер және өзгерістермен бірге.

N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), 1.01 to 1.38.

ss 5, 6 and 61, and Sch 1, Senior Courts Act 1981.

Сонда, s 37(1).

s 67, Senior Courts Act 1981.

Limitation Act 1980; әділдік доктринасы кейде тараптардың құқықтық құралға қол жеткізу теңдігіне

кедергі келтіруі мүмкін.

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

нормативтік актілер

; 6) Шартты сыйақы туралы келісімді енгізу мен жетілдіру

туралы нормалар

; 7) Лордтар палатасының сот билігін жою және Ұлыбританияның

Жоғарғы сотын құру туралы нормалары

3. ЗАҢ АКТІЛЕРІ: АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ЕРЕЖЕСІ (1998)

ЖӘНЕ ЕРЕЖЕЛЕР ЖӨНІНДЕГІ КОМИТЕТ

2.04. Азаматтық іс жүргізу ережесі – іс жүргізу нормаларының басты қайнар

көзі. Азаматтық іс жүргізу ережесі (1999 жылғы 26 сәуірде жүзеге асырылған)

қабылданғанға дейін бұл саладағы нормалардың бірнеше жиынтығы бар еді:

Үлкен сот пен Апелляциялық соттың жұмысын реттейтін Жоғарғы сот ережелері

және графтық соттардағы сот өндірісін реттейтін Графтық соттар ережелері

Азаматтық іс жүргізу ережесі осы Үлкен соттың, графтық соттардың,

Апелляциялық соттың нормаларын біріктірді

. Ұлыбритания Жоғарғы сотының

жұмысын реттейтін арнайы практикалық ережелер, сондай-ақ отбасы істерін рет

тейтін бөлек нормалар жиынтығы бар

. Азаматтық іс жүргізу ережесін Ережелер

жөніндегі комитет жасақтаған. Ережелер жөніндегі комитет бұрынғы Жоғарғы

сот ережелері мен Графтық соттар ережелері комитетін біріктірген комитет еді

Ережелер жөніндегі комитеттің құзыреті 1997 жылғы Азаматтық іс жүргізу

туралы заңда бекітілген, комитеттің құзыретіне іс жүргізудің практикалық, про

цестік, сондай-ақ «дәлелдемені» оңтайландыру мәселесі де кіреді

. Азаматтық

іс жүргізуді енгізу мен дамытуға Азаматтық сот өндірісі кеңесі көмектескен. Бұл

кеңес 1997 жылғы Азаматтық іс жүргізу туралы заң негізінде құрылған

Civil Procedure Act 1997.

Courts and Legal Services Act 1990, amended by the Access to Justice Act 1999 (on which 20.25 ).

Constitutional Reform Act 2005 (on which 26.07).

RSC-тің тарихы туралы оқыңыз: M Dockray (1997) 113 LQR 120, 123–4, nn 32–3.

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 2.1-тармағында жаңа нормалардың қолданылу аясы туралы

баяндалған.

The Family Proceedings Rules 1991, SI 1991/1247, amended by the Family Proceedings (Amendment No

2) Rules 1999, SI 1999/3491.

Ss 2–4, Civil Procedure Act 1997; бұл комитеттің толық атауы – Civil Procedure Rule Committee. АҚШ-

тағы норма жасау процесі туралы оқыңыз: RL Marcus, ‘Reform through Rule-making?’ (2002) 80 Wash

ULQ 901.

ss 1–4, Sch 1, para 4 of the 1997 Act.

s 6(1) to (4), 1997 жылғы актіде былай делінген: «1. Лорд-канцлер Азаматтық әділдік кеңесін

басқарады. 2. Кеңестің құрамында: a) сот мүшелері, ә) заңгерлер, б) әкімшіліктегі азаматтық

қызметшілер, в) тұтынушылардың құқығын қорғау саласындағы білікті мамандар, г) құқықтық

кеңес беруші білікті мамандар, д) тараптардың (мысалы, мекемелердің немесе жұмысшылардың)

сенімді құқықтық өкілі бола алатын мамандар… 3. Кеңестің қызметі мыналар: a) азаматтық іс

жүргізу саласындағы заңдылықты бақылап отыру, ә) нормаларды икемдеп, ықшамдауға, тиім-

ділігін арттыруға атсалысу, б) лорд-канцлерге және судьяларға азаматтық іс жүргізу жүйесін

жақсарту бойынша кеңес беру, в) лорд-канцлер мен Азаматтық іс жүргізу нормалары жөніндегі

комитетке өзгеріс енгізу туралы ұсыныстар беру, г) зерттеу мәселелері туралы ұсыныс жасау.

4. Лорд-канцлер кеңес мүшелеріне іссапар шығысын төлейді».

2-тарау. Ағылшын іс жүргізу құқығының қайнар көздері

Лорд Нойбергердің айтуынша, 2012 жылғы Құқықбұзушыларға құқықтық көмек

көрсету, үкім шығару және жазалау туралы заң (бұл туралы 20.29-тармағында

әңгімелейміз) күшіне енгеннен кейін, Азаматтық сот өндірісі кеңесі қазіргі кезде

сот шығыстарына қатысты нормаларды өзгерту туралы ұсыныстар даярлау үстін

де

. Сот шығыстары жүйесін Сот шығыстары жөніндегі кеңес қадағалайды

(сэр

Руперт Джексон осы кеңестің сағаттық жүктеме жөнінде ұсыныс беруін жөн

санайды)

4. ПРАКТИКАЛЫҚ НҰСҚАУЛЫҚТАР

2.05. Азаматтық іс жүргізу ережесі нормалары бойынша осы жүйені нақтылау

мақсатында толық дерлік практикалық нұсқаулықтар қабылданған

. Мысал

ретінде Азаматтық іс жүргізу ережесінің 25-бөліміндегі аралық мәжбүрлеу шара

ларын келтіруге болады. Осы 25-бөлімге тіркелген практикалық нұсқаулықтардың

бірі «Аралық мәжбүрлеу шаралары» деп аталады және онда шараларға қатысты

маңызды нормалармен қатар, тыйым салу шаралары мен азаматтық істердегі тінту

тәсілдеріне қатысты үш қосымша бар. Практикалық нұсқаулықтарды Азаматтық іс

жүргізу ережесі комитеті шығармайды, бұл комитеттің құзырына ереже жасау ғана

кіреді

. Практикалық нұсқаулықтар Азаматтық іс жүргізу ережесінен мүлде

өзгеше, оны Азаматтық іс жүргізу ережесін

түсінуге көмектесетін құрал деуге

болады

5. СОТ ШЕШІМДЕРІ

2.06. Үлкен соттың судьялары және Апелляциялық сот пен Ұлыбритания Жоғарғы

сотының мүшелері міндеттеуші күші бар шешім шығара алады

(лорд-бас судья

2012 жылы шығарылған Практикалық нұсқаулықта осы соттардың шешімдері пре

цедент ретінде қолданылатынын айтқан)

. Соттардың азаматтық іс жүргізу

‘Association of Costs Lawyers’ Annual Conference, 2012: Keynote Address’, at [28]; www.judiciary.gov.uk/

Resources/JCO/Documents/Speeches/mr-speech-acl-lecturemay-2012. Практикалық нұсқаулық.

Сонда, [10] .

‘Assessment of Costs in the Brave New World’ (2012), at 2.3 ; www.judiciary.gov.uk/publications-and-re-

ports/review-of-civil-litigation-costs/lectures/8th-lecture-in-the-implementation-programme.

‘Notes on Practice Directions’ in CPR; JA Jolowicz, ‘Practice Directions and the Civil Procedure Rules’

[2000] CLJ 53 (мамандардың Азаматтық іс жүргізу ережесін даярлау барысындағы талқылауы; Прак-

тикалық нұсқаулықты даярлау барысындағы талқылауы).

Практикалық нұсқаулықта егжей-тегжейлі баяндалған (Civil Litigation: Procedure) (Supreme

Court) [1999] 3 All ER 380.

s 2, Civil Procedure Act 1997.

Sch 1, para 6, 1997 Act.

Godwin v. Swindon BC [2001] 4 All ER 641, CA, at [11], per May LJ.

JIH Jacob, The Fabric of English Justice (1987), 57 .

Practice Direction (Citation of Authorities) [2012] 1 WLR 780.

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

саласындағы тапқырлығы тәнті етеді

. Кейбір білікті судьялар «Азаматтық іс жүр-

гізу ережесі қабылданғанға дейінгі прецеденттерді қазір қолдану дұрыс емес»

деген пікір айтып жүр. Biguzzi v. Rank Leisure plc ісінде (1999) лорд Вульф былай

деген

«(Судьялардың) шешім шығарарда ескі шешімдерді зерттеуі мұндай зерттеу

дің дұрыс емес екенін көрсетіп отыр... Азаматтық іс жүргізу ережесін құрас-

тырудың мақсаты да осы ереженің құрамындағы нормаларды жалпыға ортақ

қолданысқа енгізу еді. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданған соң, бұдан

кейін ескі шешімдерге жүгінудің маңызы жойылды»

2.07. Азаматтық іс жүргізу ережесі бүгінде тым көбейіп кеткен прецеденттерді

електен өткізіп, пайдасыз шешімдердің жаңа жүйені ластауына жол бермеуге тиіс.

Практик-мамандар осы шешімдерге сыни көзқараспен қарау керек екенін жақсы

біледі

. Дегенмен сот құқықтық маңызын сақтап, құнын жоғалтпаған шешімдерді

сақтауға міндетті және оларды жетілдіре түсуі керек

2.08. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі шешімдердің бәрі

бірдей маңызын жоғалтқан жоқ. Олардың біразы осы ережелердің қарсаңында

ғана қабылданған шешімдер, сондықтан оларды Вульф ұсынған жаңа құнды

лықтар мен шеңбердің көрсеткіші деуге де болады; әсіресе прецедент

Азаматтық іс жүргізу ережесі күшіне енгеннен кейін қаралған істерде қолда

нылған болса, демек, әлі құнын жоғалтпағаны. Мысалы, Апелляциялық сот

Swain-Mason v. Mills-Reeve ісінде (2011) (6.27-тармағында толығырақ әңгіме

лейміз)

Апелляциялық соттың (судьялар: лорд Бингэм, Питер Гибсон, лорд-

судья Уоллер) Worldwide Corporation Ltd v. GPT Ltd ісіндегі (1998) «барынша

абай болу керек» деген көзқарасын ұстанған

. Worldwide ісі (1998) Азаматтық

іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейін (1999 жылғы сәуірде күшіне енген)

қаралған болса да, Swain-Mason ісінде

(2011) Апелляциялық соттың

айтуынша, 1998 жылы бұл шешімді шығарар кезде судьялар азаматтық іс жүр

гізудің жаңа ережелері қабылданатынын білген және жаңа шектеулерге дайын

Азаматтық іс жүргізудегі негізгі сегіз инновация туралы оқыңыз: N Andrews ‘Development in

English Civil Procedure: How Far Can the English Courts Reform their Own Procedure?’ (1997) 2 ZZP

Int 3, 7 .

[1999] 1 WLR 1926, CA (striking out for want of prosecution superseded).

Сонда.

Stewart v. Engel [2000] 3 All ER 518, 535 F, per Clarke LJ, CAс.

Сонда, at 523 J, CA, preserving Re Barrell Enterprises [1973] 1 WLR 19, CA (power of court to re-open a

case before judgment perfected).

[2011] EWCA Civ 14; [2011] 1 WLR 2735, at [72], per Lloyd LJ (with whom the other judges agreed);

J Sorabji, ‘Late Amendment and Jackson’s Commitment to Woolf…’ (2012) CJQ 393.

[1998] EWCA Civ 1894; 2 December 1998, unreported (preferring this authority to Cobbold v. Greenwich

LBC (unreported, 9 August 1999); [1999] CA Transcript No 1835, CA).

[2011] EWCA Civ 1152; [2012] PNLR 5, at [74].

2-тарау. Ағылшын іс жүргізу құқығының қайнар көздері

еді. Сондай-ақ Worldwide ісіндегі шешімді (1998) Азаматтық іс жүргізу ережесі

күшіне енгеннен кейін Апелляциялық сотта лорд-судья Рикс Savings-Investment

Bank v. Fincken ісінде

(2003) пайдаланған.

2.09. Worldwide ісі (1998) – тіпті «Құқық туралы апталық баяндама» (The Weekly

Law Reports) сияқты құқық саласының арнайы басылымына жарияланбаған

прецеденттің өзі жетекші іс мәртебесіне ие бола алуының дәлелі. Бір қызығы,

Swain-Mason ісінде (2011) қабылдаған шешімінің күші жойылған судья Питер

Смит кейінірек Апелляциялық соттың Worldwide ісінің шешіміне сілтеме

жасауы негізсіз деген пікір білдірген. Яғни, судья Питер Смиттің айтуынша,

Nottinghamshire-City of Nottingham Fire Authority v. Gladman Properties Ltd ісін

де

(2011) (6.27 және 6.43-тармақтарын қараңыз) сілтеме жасалған Worldwide

ісіндегі шешім Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейін шығарылған.

Демек, ол шешім бүгінде маңызын жойған, сондықтан ережелер күшіне енген

нен кейінгі прецедентке жүгіну керек. Сонымен қатар Worldwide ісі құқық сала-

сындағы шешімдер әдемілеп жазылатын оқу құралдарына күмәнсіз сүйене

беруге болмайтынын көрсетіп отыр (автор өз еңбектерінде ескертулер жасап

отыруды орынды санайды). Апелляциялық сот Swain-Mason ісінде

«Азаматтық

іс жүргізу ережесі күшіне енгеннен кейінгі кезеңде Worldwide ісіне бірқатар

сілтеме жасалса да, мысалы судья Нойбергер Charlesworth v. Relay Roads Ltd

ісінде

(2000) сілтеме жасаса да, Worldwide ісі бәрібір The White Book басылы-

мына кірмеген, Swain-Mason ісін бірінші сатыда қараған судьяның бұл іске сіл-

теме жасамау себебі осыдан» деген пікір айтқан.

2.10. Сонымен бірге Жоғарғы сот Summers v. Fairclough Homes Ltd ісінде

(2012:

10.116 және әрі қарай) Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі соттың

құзыретін асыра пайдалануға тырысқан деген себеппен (шешімін толық негізде

местен) талап қою арызын қабылдаудан бас тартқан прецеденттерге сүйенген.

Әрине, бұл дұрыс негіз екені анық. Дегенмен бұл жерде соттың Азаматтық іс жүр

гізу ережесі қабылданғанға дейінгі және қабылданғаннан кейінгі сабақтастыққа

мүмкіндігінше сақтықпен қарамауы ақымақтық болар еді.

[2003] EWCA Civ 1630; [2004] 1 WLR 667, at [79].

[2011] EWHC 1918 (Ch); [2011] 1 WLR 3235.

[2011] EWCA Civ 14; [2011] 1 WLR 2735, at [68].

[2000] 1 WLR 230, 238.

[2012] UKSC 26; [2012] 1 WLR 2004, at [34], лорд Кларк шешім шығара отырып былай деген: «Аза-

маттық іс жүргізу ережесі қабылданғаннан кейін, қазір соттардың осы кодексті Жоғарғы соттың

ережесінен жоғары қоятынын ескеруіміз керек. Бірақ Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданған-

ға дейін жасалған құқықбұзушылық Жоғарғы сот ережесіне сай қаралуға тиіс» (AAS Zuckerman

(2012) CJQ 377).

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

2.11. Сонан соң, Michael Phillips Architects v. Riklin ісінде

(2010) судья Акенхед:

«Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі сот шығысын өтеу саласын

дағы прецеденттер маңызын жоғалтқан жоқ (19.12). Себебі сот шығысын өтеу

туралы шешім шығарарда сот жан-жақты факторларға тоқталуға тиіс», – деген

пікір айтқан. Апелляциялық сот Adams v. Ford ісінде

(2012) «солиситордың істі

клиентінің рұқсатынсыз бастауы туралы прецедентті қолдану жалғаса беретінін»

мәлімдеген (бұл туралы 5.02-тармағында баяндалады).

5.1. ЖОҒАРҒЫ СОТТЫҢ ІС ЖҮРГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУГЕ

ЫҚЫЛАС БІЛДІРМЕУІ

2.12. Бұл тақырып 15.108-тармағында егжей-тегжейлі баяндалады. Жоғарғы сот

(бұрынғы Лордтар палатасы да) кейде іс жүргізу мәселелері бойынша пікір білді

руге ықылас танытпай, бұл мәселелерді Апелляциялық соттың құзырына ысырып

жатады. NML Capital Ltd v. Republic of Argentina ісінде

(2011)

лорд Коллинз былай

деген:

«Лорд Уокердің Roberts v. Gill-Co ісінде (2011) (1 AC 240 (94) айтқанындай, іс жүр-

гізу құқығы мен практикасы әдетте Лордтар палатасының (Жоғарғы соттың)

емес, Апелляциялық соттың құзырына тиесілі...»

2.13. Roberts ісінде (2011) лорд Уокер былай деген

«Талап қою арызына түзету енгізу – іс жүргізу құқығы мен практикасына жата-

тын мәселе, сондықтан ол әдетте Лордтар палатасының (Жоғарғы соттың) емес,

Апелляциялық соттың құзырына тиесілі. Жоғарғы апелляциялық трибуналдың

(ағылшынның құқықтық лексиконында «трибунал» сөзі түрлі деңгейдегі соттарды

білдіретін жиынтық/жалпылама термин ретінде қолданылады. – Аудармашыдан) бұл

мәселеге араласуы әрдайым қолдау таба бермейді, мысалы, сэр Генри Бруктің осы

туралы өткір ескертуін оқыңыз

...»

2.14. Бұл орайда сэр Генри Брук Лордтар палатасының іс жүргізу мәселелеріне

бірнеше рет араласқысы келгенін айта келе

, Жоғарғы трибуналдың Callery v.

[2010] EWHC 834 (TCC); [2010] BLR 569; [2010] Lloyd’s Rep IR 479, at [13]: «Лорд Питер Гибсон-

ның Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі Keary Developments Ltd v. Tarmac Con-

struction Ltd [1995] 3 All ER 534 ісіндегі шешімі сот дискрециялық құқығын қолданып шығаратын

және сот шығысын есептейтін істерде жақсы нұсқаулық болып саналады».

[2012] EWCA Civ 544; [2012] 1 WLR 3211, at [31] to [33].

[2011] UKSC 31; [2011] 2 AC 495, at [131].

Roberts v. Gill & Co [2010] UKSC 22; [2011] 1 AC 240, at [94].

Сэр Генри Брук, Апелляциялық соттың бұрынғы төрағасы, судьясы. D Dwyer (ed), The Civil Procedure

Rules: Ten Years On (Oxford University Press, 2009), 453 .

Brooke, сонда, at 453, American Cyanamid v. Ethicon Ltd [1975] AC 396, HL (on which, 10.19) and Bir-

kett v. James [1978] AC 297, HL, on which N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press,

2003), 15.62 .

2-тарау. Ағылшын іс жүргізу құқығының қайнар көздері

Gray (No’s 1 and 2) істерінде

(2002) лорд Хоффманның кеңесінен бас тартпауы

заңдылық екенін баяндайды:

«Азаматтық іс жүргізу тәртібін үйлестіру Апелляциялық сотқа жүктелгені жөн.

Бұл мәселеге лордтар сирек араласқан, бұл жүйе жалпыға ортақ практиканың

негізінде дамып отырған. Сонымен бірге осы істегі мәселе жаңадан қабылданған

Азаматтық іс жүргізу ережесі мен денсаулыққа зиян келтіру туралы талап қою

арыздары бойынша Шартты сыйақы жүйесі жөнінде болып отыр. Екеуі де жаңа

дан дамып келе жатқан салалар. Сондықтан жаңа жүйенің негізін салушы судья –

лорд Вульфтің, азаматтық істер кеңесінің басшысы – лорд Филлипстің,

азаматтық іс жүргізу саласындағы көрнекті сарапшылардың бірі лорд-судья

Бруктің «азаматтық іс жүргізу тәртібі мәселелері Апелляциялық соттың құзы

рына тиесілі болуы керек» деген пікірінен ауытқығым келмейді. Олардан қателік

көріп тұрған жоқпын, сондықтан апелляциялық шағымды қараусыз

қалдырамын».

2.15. Дәл осы апелляциялық істе лорд Хоуп бұл көзқарасты Апелляциялық сот

(және Үлкен сот) лорд-судьяларының қазіргі кездегі іс жүргізу жөніндегі көзқа

расы деп атаған

«Бұл мәселені (шығыс пен Шартты сыйақы туралы келісімді: 20.29) лорд-жоғарғы

судья, сот архивінің басшысы, Англия мен Уэльсте Азаматтық істер бөлімінің бас

шысы болған лорд-судья Бруктен артық білетін маманды табу қиын. Олар азамат-

тық іс жүргізудің қыр-сырын жақсы меңгерген және күнделікті зерттеуде.

Азаматтық іс жүргізу жүйесін жетілдіру жолында жұмыс істеп жатқан инсти

туттардың баяндамаларын тыңдап жүр. Судья О’Харенің «Оқиғадан кейінгі сый-

ақыны сақтандыру» тақырыбындағы баяндамасын тыңдаған. Сот шығысы

жөнінде теңдессіз сараптамалар жасаған. Апелляциялық сотта бұдан артық

сарапшы маман жоқ. Меніңше, мұндай маманның шешімі маңызды болуға тиіс.

Олардың айтқанынан артық ештеңе айта алмаймын».

2.16. Осыған қарамастан, Лордтар палатасы Capmbell v. MGN (No 2) ісінде (2005)

Шартты сыйақы жүйесі туралы апелляциялық шағымды қараған (20.58)

. Mirror

[2002] UKHL 28; [2002] 1 WLR 2000, at [17].

Сонда, at [55].

Callery v. Gray (No’s 1 and 2) [2002] UKHL 28; [2002] 1 WLR 2000, at [8], шартты сыйақы ұғымы-

на сүйене отырып, лорд Бингэм былай деген: «Сот саласындағы практиканың дамуын бақылау

мен қадағалау құзыреті Лордтар палатасына емес, Апелляциялық сотқа жүктелген. Лордтар

палатасы, сот саласындағы өзгерістер туралы шешім қабылдау үшін, алдымен бірнеше преце-

дентті қарауға тиіс, яғни шешімді Апелляциялық сот сияқты тез қабылдай алмайды». Бұл ту-

ралы лорд Хоффманн мынадай пікір білдірген: «Апелляциялық сот әдетте азаматтық іс жүр-

гізуге әкімшілік қадағалау жасайды. Бұл мәселеге лордтар бұған дейін де араласпаған, көбіне

жалпыға ортақ прецеденттерге сүйенген». Campbell v. MGN (No 2) [2005] UKHL 61; [2005]

1 WLR 3394; қараңыз: Lord Woolf in Boake Allen Ltd v. Revenue and Customs [2007] UKHL 25,

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

Group Newspapers Ltd v. UK ісінде (2011: 20.60)

мұндай шешімге Адам құқық-

тары жөніндегі Еуропа соты ашық наразылық білдірген. Ал Жоғарғы сот Summers

v. Fairclough Homes Ltd ісінде

(2012: 10.116) соттың өкілеттігін асыра пайдалан-

ғысы келгені үшін деген себеппен талап қою арызын қабылдаудан бас тарту

тұжырымын зерттеген.

5.2. АЖЫРАМАС ЮРИСДИКЦИЯ

2.17. Лорд Бингэм Grobbelaar v. News Group Newspapers Ltd ісінде

(2002) сэр

Джек Якобтың мына классикалық мәлімдемесін қолдайтынын айтқан

«Соттың ажырамас юрисдикциясы – істі қарау барысында даукестікке жол бер-

мей, әділ шешім қабылдау мақсатында іс жүргізудің тәртібін сақтауды қамта-

масыз ету үшін соттың қажет кезде қолданатын, яғни қайнар көз ретіндегі

құқығы».

2.18. Яғни Үлкен сот, Апелляциялық сот және Ұлыбритания Жоғарғы соты

(Summers v. Fairclough Homes Ltd ісі

(2012: 10.116) бойынша кез келген сот ажы-

рамас юрисдикцияға өз бетінше анықтама бере алмайды, тек Азаматтық іс жүргізу

ережесінің 3.4(2) тармақшасын нақты контексте қолданады) Азаматтық іс жүргізу

ережесінің «Ажырамас юрисдикция» бөліміндегі норманы әрі қарай дамыта алады.

Апелляциялық сот «юрисдикциясының айқын болмауы немесе бұлыңғыр

at [28] concerning the House of Lords’ ‘deference’ to the Court of Appeal on questions of ‘practice and

procedure’(себебі Апелляциялық сот судьяларының тәжірибесі Лордтар палатасының мүшесі-

не қарағанда әлдеқайда жоғары); сондықтан Лордтар палатасы Апелляциялық сот қарамаған

істі бірден қарауға құқылы деген норма бірнеше рет талқылауға түскен болатын (under ss 12

and 13, Administration of Justice Act 1969), R (on the application of Jones) v. Ceredigion CC [2007]

UKHL 24; [2007] 3 All ER 781.

Case (39401/04); [2011] ECHR 66; (2011) 29 BHRC 686; [2011] EMLR 20; (2011) 53 EHRR 5.

[2012] UKSC 26; [2012] 1 WLR 2004; noted AAS Zuckerman (2012) CJQ 377.

[2002] 4 All ER 732, HL, at [25], per Lord Bingham.

JIH Jacob, ‘The Inherent Jurisdiction of the Court’, (1970) CLP 23, reprinted in The Reform of Civil Pro-

cedural Law (1982), 221 ; see also Bremer v. South Indian Shipping Co Ltd [1981] AC 909, 917, HL, per

Lord Diplock; M Dockray ‘The Inherent Jurisdiction to Regulate Civil Proceedings’ (1997) 113 LQR 120

(бұл механизмнің табиғаты бірнеше рет сынға ұшыраған болатын), (1991) 107 LQR 376, 377–8); JA

Jolowicz, ‘Practice Directions and the Civil Procedure Rules’ [2000] CLJ 53, at n 1, cites Commonwealth

discussion of the ‘inherent jurisdiction’. For Commonwealth comment, K Mason ‘The Inherent Jurisdiction

of the Court’ (1983) 57 Aust LJ 449; BC Cairns, Australian Civil Procedure (4

edn), 13, 249; J Taitz, The

Inherent Jurisdiction of the Supreme Court (Cape Town, 1985).

[2012] UKSC 26; [2012] 1 WLR 2004, at [34], лорд Кларк шешім шығарарда былай деген: «Азамат-

тық іс жүргізу ережесі қабылданғаннан кейін дауды осы кодекске сәйкес шешу керек екенін, яғни

бұл кодекс Жоғарғы соттың бұған дейінгі ережесінен жоғары тұратынын мойындаймыз. Дегенмен

Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейін орын алған құқықбұзушылықтарға Жоғарғы

сот ережесі қолданылады. Сонда, (at [48]), лорд Кларк бұл екі кодекстің қатар қолданылуы туралы

былай деген: «Екі кодексті қатар қолдану қоғамның мүддесінен туып отыр» (case noted AAS Zuck-

erman (2012) CJQ 377).

2-тарау. Ағылшын іс жүргізу құқығының қайнар көздері

болуы»

– екеуі бір нәрсе. Сот «ажырамас юрисдикцияны» жиі қолданса да

кейде «іс жүргізудегі теңдікті» қамтамасыз етуде дәл осы қайнар көзге сүйенбей

тін сәті де ұшырасады

2.19. Дегенмен сот осы «ажырамас юрисдикция» ұғымының икемі екенін пайда

ланып, оны іс жүргізудің негізгі принциптеріне қарсы немесе сол принциптерді

жоққа шығару үшін, сондай-ақ Ортақ құқық жүйесіндегі сот өндірісінің жаңа құн

дылығын жасау мақсатында да қолданбауға тиіс. Al Rawi v. Security Service ісін

(2011: 28.10 және әрі қарай) Жоғарғы сотта қараған лорд-судья Дайсон былай

деген: «Сот іс жүргізу тәртібін, Ортақ құқық жүйесіндегі табиғи әділдік пен

жария әділдік принциптеріне сай, тараптардың сот өндірісіне қатысу құқығына

қарсы қолдана алмайды... тараптардың бұл құқығы – Ортақ құқық жүйесіндегі

сот өндірісі әділдігінің ажырамас белгісі»

2.20. Лорд Филлипс AB v. Ministry of Defence ісінде

(2012: 10.96)

Үлкен соттың

талап қою арызын «соттың өкілеттігін асыра пайдаланғысы келді» деген себеппен

қараусыз қалдыруда ажырамас юрисдикциясы бар екенін айтқан

Taylor v. Lawrence [2002] EWCA Civ 90; [2003] QB 528, CA, at [16] and [17] (power of the Court of Ap-

peal to re-open its decisions in exceptional circumstances; 10.81).

Мысалы, соттың жариялық принципін қолданбау құқығы (28.31) – сот юрисдикциясының бір қыры;

қараңыз: Earl Loreburn, Scott v. Scott [1913] AC 417, 446, HL, cited by Lord Reading CJ, R v. Governor

of Lewes Prison, ex parte Doyle [1917] 2 KB 254, 271, Div Ct; Panayiotou v. Sony Music Entertainment

(UK) Ltd [1994] Ch 142, noted N Andrews [1994] CLJ 247; Nykredit Mortgage Bank plc v. Edward Erd-

man Group Ltd (No 2) [1997] 1 WLR 1627, 1636–7, HL (Апелляциялық сот шешімнің күшін жойған

соң, жауапкерден келтірген зияны үшін өтемақы өндіруге құқылы); Nelson v. Nelson [1997] 1 WLR

233, 240, CA (solicitors; personal liability for costs); Ketchum plc v. Group Public Relations Ltd [1997]

1 WLR 4, 10 F, CA (апелляциялық сатыдағы сот тыйым салу туралы қаулыны қабылдай алады); Can-

ada Trust Co v. Stolzenburg [1997] 1 WLR 1582, 1589, per Millett LJ, CA (court’s territorial jurisdiction);

Reichhold Norway ASA v. Goldman Sachs International [2000] 1 WLR 173, CA (шетелдік арбитраждың

шешімін Англияда орындауға рұқсат бере алады; on which 10.14, vol II); R v. Bow Street Metropolitan

Stipendiary Magistrate, ex parte Pinochet Ugarte (No 2) [2000] 1 AC 119, HL (сот бейтарап болмаса,

Лордтар палатасы ол шешімді қайта қарай алады) қараңыз: 15.99); Ebert v. Venvil [2000] Ch 484, CA

(control of vexatious litigants) and see Att-Gen v. Ebert [2002] 2 All ER 789, CA; Sinclair v. British Telecom-

munications plc [2001] 1 WLR 38 CA; Paragon Finance plc v. Noueri (Practice Note) [2001] 1 WLR 2357,

CA (білігі жоқ адвокаттар мен басқа да заңгерлерді жалдау туралы); Turner v. Grovit [2002] 1 WLR 107,

HL; Taylor v. Lawrence [2002] EWCA Civ 90; [2003] QB 528, CA (Апелляциялық сот айрықша жағдайда

шешімді қайта қарай алады); 16.81); Grobbelaar v. News Group Newspapers Ltd [2002] 1 WLR 3024,

HL, at [25], per Lord Bingham (Лордтар палатасы апелляциялық сатылардың шегі болып саналған);

қараңыз: Geveran Trading Co Ltd v. Skjevesland [2003] 1 All ER 1, CA.

Associated Bulk Carriers Ltd v. Koch Shipping Inc [1978] 2 All ER 254, CA (see Lord Denning MR’s

dissent); ‘The Siskina’ [1979] AC 210, 260, 262, HL, discussing Dubai Bank Ltd v. Galadari (No 6) , The

Times 14 October 1992, CA (also considering AJ Bekhor & Co Ltd v. Bilton [1981] QB 923, CA); Condlie

v. Hislop [1996] 1 All ER 431, CA (security for costs rules ‘exhaustive’).

[2011] UKSC 34; [2012] 1 AC 531, at [22]; noted AAS Zuckerman (2011) CJQ 345–59; K Hughes, ‘The

Right to Know the Case Against You in Civil Claims’ [2012] CLJ 21; J Ip (2012) 75 MLR 606; N Andrews,

‘Procedural Values in the Age of Counter-Terrorism: Two Responses by the Supreme Court of the United

Kingdom’ (2012) Annuario di Diritto Comparato e di Studi Legislativi 109.

[2012] UKSC 9; [2012] 2 WLR 643.

Сонда, at [149].

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

2.21. Соттың мәжбүрлеу шараларын шарасыз адамдарды қорғау үшін қолдануға

ажырамас юрисдикциясы бар. Бұл туралы 22.05-тармағында Re L ісіне

(2010) сіл-

теме жасай отырып баяндалған. Онда ересек баласы кәрі ата-анасының мазасын

алған кезде, жергілікті басқару органының өтініші бойынша, мәжбүрлеу шарасын

соттың «алдын ала хабарламай» қолданғаны туралы айтылған.

[2012] UKSC 9; [2012] 2 WLR 643.

3-ТАРАУ

ЖАЛПЫ СИПАТЫ:

СОТ ЖҮЙЕСІ

МЕН ДАУДЫ РЕТТЕУДІҢ

БАСҚА ЖОЛДАРЫНЫҢ АРАҚАТЫНАСЫ

ТҮЙІНДЕМЕ

1. Бұл орайда екі мәселеге назар аударған жөн. Осы екі мәселе де Англияның азаматтық іс

жүргізу құқығына жаңадан енгізілген.

2. Бірінші – сот өндірісі барысын бақылауға және іс жүргізу барысының тиімділігін артты-

руға ұмтылу. Екінші – дауды реттеудің соттан басқа жолдарына, әсіресе медиация мен

арбитражға көбірек жүгіну.

3. Англияда медиацияға жүгіну жиілеген, бұл көрініс әсіресе коммерциялық дауларда жиі

байқалады. Бүгінде Англияда қолданылып жүрген Еуропаның медиация жөніндегі нұс-

қаулығы (2008) пан-еуропалық және жаһандық деңгейде медиацияға жүгінудің жиілеп

келе жатқанын көрсетіп отыр.

4. Бұл тарау «Коммерциялық арбитраждың сенімді қарқыны» деген бөліммен аяқталады.

Арбитраж – дауды реттеудің жеке және құпия түрі. Арбитраждың шешіміне шағым

сирек түседі. Бүгінде мемлекеттік соттар арбитражға жүгінуге кеңес беріп жүр, яғни

арбитражға еш кедергі келтірмейді.

5. Прагматикалық және позитивті келешекте ашық және жабық жүйелер бір-бірін толық-

тырып, бір-бірін қолдап, «бинарлы» жүйе құрады.

6. Бинарлы жүйенің элементтерін жетілдіру мәселелері: соттар жұмысының тиімділігін

арттыру; арбитраж бен медиацияның әділ және тиімді өтуін қамтамасыз ету; ашық және

жабық жүйелердің арасындағы үндестікті қолдап отыру.

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе ................................................................................................................................................. 55

2. Азаматтық іс жүргізудің ауқымы .................................................................................................... —

3. Сот процесіне бақылау орнату мақсатындағы күрестің төрт көрінісі .......................................... 56

3.1. Институционалдық алалау ...................................................................................................... —

3.2. Істі басқару ................................................................................................................................ 58

3.3. Сот шығыстары және оны қаржыландыру: Өзгеріс уақыты ................................................ 59

3.4. Апелляцияға рұқсат беру ......................................................................................................... 61

4. Медиацияның қазіргі кезде қанат жаюы ........................................................................................ —

5. Коммерциялық арбитраждың сенімді қарқыны ............................................................................ 65

6. Ашық және жабық іс жүргізудің қос жүйесі туралы қорытынды сөз ......................................... 67

1. КІРІСПЕ

3.01. Бұл тараудың мақсаты – екі мәселеге назар аударту. Осы екі мәселе де

Англияның азаматтық іс жүргізу құқығына жаңадан енгізілген. Бірінші – сот өндірісі

барысын бақылауға және іс жүргізу барысының тиімділігін арттыруға ұмтылу.

Англияда сот процесіне бақылау орнату мен іс жүргізу барысының тиімділігін арт-

тыруға ұмтылыс төрт нәрседен көрініс тапты: 1) сот процесі туралы институционал-

дық алалау қалыптасты (сотқа жүгіну азайып, дауды реттеудің басқа жолдары мен

медиацияға жүгіну жиіледі); 2) судьялардың сот талқылауына дейінгі кезеңдегі істі

басқару құзыреті күшейді; 3) сотта өкіл болған заңгерлер үшін сыйақыны «жеңген

жағдайда ғана төлеу» жүйесі кеңінен қолданылды және мемлекет тарапынан көрсе-

тілетін құқықтық көмек шектелді; 4) апелляцияға шектеу қойылды.

3.02. Екінші – дауды реттеудің соттан басқа жолдарына, әсіресе медиация мен

арбитражға көбірек жүгіну. Азаматтық іс жүргізуді реформалау, жетілдіру мақсатын

дағы жұмыстың қарқынды жүріп жатқанына қарамастан, азаматтық іс жүргізудің

балама жолдарының азаймай, керісінше, арта бастауы қызықты көрінетін шығар.

Бұл саладағы ұзақ жылдар бойғы тәжірибе қазіргі сот жүйесі (ашық жүйе) қанша

жетілдірілсе де, медиация мен арбитраж сияқты балама жолдардың (жабық жүйенің)

қолайлы екеніне күмән келтіре алмайтынымызды дәлелдеп отыр. Прагматикалық

және позитивті келешекте ашық және жабық жүйелер бірін-бірі толықтырып, қолдап

отыратын болады. Яғни дауды реттеудің ашық және жабық жолдарының «бинарлы

жүйесі» туралы айтуымыз керек. Бинарлы жүйенің элементтерін жетілдіруде: 1) сот-

тар жұмысының тиімділігін жақсарту; 2) арбитраж бен медиацияның әділ және

тиімді өтуін қамтамасыз ету; 3) ашық және жабық жүйелердің арасындағы үндес-

тікті қолдап отыру тәрізді мәселелер бар.

2. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ АУҚЫМЫ

3.03. Азаматтық іс жүргізудің төрт жолы: дауды сот процесінде шешу; арбитражда

шешу; медиациямен реттеу; тараптардың тікелей келісімімен реттеу. Яғни «Азаматтық

іс жүргізудің төрт жолы»: сот процесі; арбитраж; медиация және тікелей реттеу.

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

3.04. Медиатор, арбитр және судья. Осы «төрт жолдың» алдыңғы үшеуі бейтарап

үшінші тарап немесе бейтарап үшінші тараптар алқасы сипатында болады. Яғни

шешімді бейтарап үшінші тарап шығарады (соттың немесе арбитраждың шешімі);

ал медиацияда тараптар бейтарап үшінші тараптың дауды реттеуге көмектесетін ізгі

ниетіне жүгінеді, бірақ оның шешімі қорытынды шешім емес. Арбитраж бен медиа-

цияның арасындағы байланыс туралы ІІ томның 2.01-тармағында сөз болады.

3.05. Шешімнің міндеттілігі мен нәтижесі. Бейтарап үшінші тараптың қызметі

туралы айтсақ, медиатордың рөлі – дауды реттеуге «көмек беру», ал басқалардың

рөлі – шешім шығару. Медиатор шешім шығармайды. Медиацияда шешімді тарап-

тардың өзі қабылдайды, яғни дауды қалай және қандай мерзімде реттейтінін тарап-

тардың өзі шешеді. Ал арбитр мен судья тараптардың ұсынған фактілерін толығымен

ескере отырып шешім шығарады.

3. СОТ ПРОЦЕСІНЕ БАҚЫЛАУ ОРНАТУ

МАҚСАТЫНДАҒЫ КҮРЕСТІҢ ТӨРТ КӨРІНІСІ

3.1. ИНСТИТУЦИОНАЛДЫҚ АЛАЛАУ

3.06. Англияның азаматтық істерді қарайтын судьялары бұған дейін сот талқы-

лауында тараптардың мәлімдемелері мен апелляциялық шағымдарын тыңдауға көп

уақыт жұмсайтын. Бүгінгі таңда осы мәселелерді қарастыратын уақыт азайған.

Қазіргі сот өндірістерінде сот талқылауы мен апелляциялық шағымға көп уақыт

бөлінбейді. Оған судьялар да атсалысып келеді.

3.07. Англияның қазіргі азаматтық іс жүргізу құқығындағы бұл өзгеріс таңғаларлық

болып көрінетін шығар. Сонда сот талқылауы басты рөлінен айырылғаны ма?

Бүгінгі Англияда азаматтық істегі сот талқылауында Шекспирдің «Гамлетіндегі»

қобалжыған ханзаданың сценарий бойынша театрланған кейпінде отыру қажет емес.

Англиядағы азаматтық сот өндірістерінің басым көпшілігінде қазір тараптар «сотта

күні бойы» отырмайды, яғни Ортақ құқық жүйесіндегі «сот талқылауы» аталатын

«пленарлық отырыс» жиі бола бермейді.

3.08. Қысқаша айтқанда, азаматтық істерде сот талқылауы сирек өтеді (АҚШ-та да

дәл солай)

. Талап қою арыздары, негізінен, сот талқылауынсыз қаралады. Тараптар

S Burbank, ‘Vanishing Trials and Summary Judgment in Federal Civil Cases: Drifting Towards Bethlehem

or Gomorrah?’ (2004) 1 J Empirical Legal Studies 591; M Galanter, ‘The Vanishing Trial… in Federal and

State Courts’ (2004) 1 J Empirical Legal Studies 451; J Langbein, ‘The Disappearance of Civil Trail in the

United States’ [2012] Yale LJ 524; J Resnik, ‘For Owen M Fiss: Some Reections on the Triumph and Death

of Adjudication’ (2003) 58 Miami U LRev 173; J Resnik, ‘Whither and Whether Adjudication’ (2006) 86

Boston U LRev 1101, 1123 ; J Resnik, ‘Uncovering, Discovering and Disclosing How the Public Dimen-

sions of Court-Based Processes are at Risk’ (2006) 81 Chicago-Kent LRev 521; J Resnik and DE Curtis,

‘From «Rites» to «Rights» of Audience: The Utilities and Contingencies of the Public’s Role in Court Busi-

ness’ in A Masson and K O’Connor (eds), Representation of Justice (Brussels, 2007); A Miller, ‘The Pre-trial

3-тарау. Жалпы сипаты: сот жүйесі мен дауды реттеудің басқа жолдарының арақатынасы

іс жүргізудің осындай шартты процестеріне қатыспайды. Сот өндірісінің басым көп-

шілігі сот талқылауына дейін жетпейді, себебі іс сот отырысына дейін реттеліп,

шешімін тауып, тоқтатылады. Осындай сот өндірісінсіз-ақ шешілген дауларды және,

сот өндірісі басталса да, сот талқылауына дейін жетпей реттелген істерді алып тас-

тасақ, судья куәлардың айғақтарын тыңдағаннан кейін шешім шығарған істердің

пайызы өте аз.

3.09. Бұрын Ортақ құқық жүйесіндегі азаматтық іс жүргізуде «сот талқылауы» орта

лық рөлге ие еді. ХІХ ғасырда Англиядағы Ортақ құқық жүйесі соттарында сот тал-

қылауы судья мен алқабидің ауызша айғақтарды тыңдауы түрінде өткен. Америка

Құрама Штаттарында алқабидің азаматтық істер бойынша сот талқылауын өткізуі –

конституциямен бекітілген құқық

. Дегенмен Англиядағы сот талқылауының праг-

матикалық сипаты молырақ болды. Бүгінде Англияда сот талқылауын судья

алқабисіз, жалғыз өткізеді. Англияда алқаби сот талқылауын ауыр қылмыстар

бойынша (мысалы, адам өлтіру, зорлау, қарулы қарақшылық), көрінеу жала жабу

(тіпті судьяның сот талқылауын жалғыз өткізуіне рұқсат болса да)

полицейлердің

қызмет бабын асыра пайдалануы (тергеуді дұрыс жүргізбеу және көрінеу заңсыз

қамауға алу)

туралы істерде өткізеді. 1966 жылы Англияның азаматтық істер жөнін-

дегі соттары аталған айрықша істерде алқабидің құқығын шектеуге қарсы екені

анықталған

(бұл АҚШ-та Ортақ құқық жүйесіндегі талап қою арыздарын қарау

барысында алқабидің конституция бекіткен құқығына қайшы келеді)

3.10. «Сот талқылауына қатысты алалау» көрсеткіші ретінде, ең алдымен,

Англиядағы азаматтық іс жүргізудің алты кезеңге бөлінуін, оның төртіншісі сот тал

қылауы деп аталуын айтуға болады.

3.11. Аталған алты кезең: 1) талап қою арызы қабылданғанға дейінгі кезең; 2) істі

қараудың басталуы, талап қою арызын қабылдау; 3) тараптардың тиісті дәлелдеме

лерді дайындауы, сарапшының қорытындысы, тараптар арасында құжат алмасу; 4) сот

талқылауы; 5) апелляция; 6) сот шешімін орындау. Азаматтық сот өндірісінің алты

кезеңі бар және кез келген азаматтық іс осы алты кезеңнің бәрінен өтуі керек (бірақ

міндетті емес). Оның алдыңғы үш кезеңі – сот талқылауына дайындық кезеңдері, бірақ

Rush to Judgment: Are the «Litigation Explosion», «Liability Crisis», and Eciency Clichés Eroding our

Day in Court and Jury Commitments?’ (2003) 78 NYU LRev 982.

АҚШ-тағы алқабилерге кейбір азаматтық істерді қараған кезде берілетін конституциялық кепілдік

туралы: G Hazard and M Taruo, American Civil Procedure (Yale University Press, 1993), 128 .

Fiddes v. Channel Four Television Corpn [2010] EWCA Civ 730; [2010] 1 WLR 2245 (volume of video

footage rendering trial by jury inappropriate).

s 69, Senior Courts Act 1981; s 66, County Courts Act 1984; N Andrews, ‘Development in English Civil

Procedure: How Far Can the English Courts Reform their Own Procedure?’ (1997) 2 ZZP Int 3, 4 nn 3 and

4, considering JIH Jacob, The Fabric of English Civil Justice (1987), 156–7 nn 16–8; on nineteenth-century

antipathy towards civil juries, J Getzler ‘Patterns of Fusion’ in P Birks (ed) The Classication of Obligations

(Clarendon Press, Oxford, 1997), ch 7, at 187 .

Ward v. James (No 2) [1966] 1 QB 273, CA (applied H v. Ministry of Defence [1991] 2 QB 103, CA; Heil v.

Rankin [2001] QB 272, CA, at [25]); Aitken v. Preston, The Times 21 May 1997, CA.

G Hazard and M Taruo, American Civil Procedure (Yale University Press, 1993), 128 .

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

осы үш кезеңде де дауды реттеуге немесе тоқтатуға болады. Азаматтық іс жүргізудің

кезеңдері туралы оқырман 4.01 және бұдан кейінгі тармақтардан оқи алады.

3.2. ІСТІ БАСҚАРУ

3.12. Іс жүргізудегі бұл шара халықаралық деңгейде қолдау тауып отыр. Америка

құқық институты/УНИДРУА принциптері

бойынша сот «іс жүргізуді белсенді бас-

қаруға, сондай-ақ дауды әділ, тиімді, көкейге қонарлықтай деңгейде жылдам рет-

теуге байланысты дискрециялық түрде өкім қабылдауға құқылы болуға тиіс»

3.13. Англия соттарының «істі басқару» өкілеттігі кең. Лорд Вульф 1995–1996 жыл-

дардағы баяндамасында

«көлемді трэктерді» (графтық соттардағы үлкен сомадағы

талап қою арыздары мен Үлкен соттардағы барлық талап қою арыздары) қараудағы

негізгі шара Үлкен соттардағы сот өндірістерінде қолданылуға тиіс дейді. Істі бас-

қарудың негізгі үш функциясы бар: бірінші – тараптардың медиацияға жүгінуіне

қолдау білдіру

; екінші – істі тым баяу және тиімсіз қарауға жол бермеу; үшінші –

сот ресурстарын Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1-бөліміндегі «басым мақсатқа»

сай пропорциялы бөлуді қамтамасыз ету. Бұл істің әділ қаралуы мен «сот шығыста-

рының пропорциялығы» сақталуын қамтамасыз ету үшін қажет

. Істі басқару

туралы 9.01-тармағында жан-жақты сөз болады.

3.14. Лорд Нойбергер 2012 жылғы дәрісінде көлемді трэк бойынша қаралатын

істерде істі басқаруға көбірек мән берудің қажеттігін айтады

. «Сабақтастық» ұғы-

мына істі қозғау сәтінен бастап сот талқылауында қаралатын судьялардың міндет-

тері толық кіреді. Лорд Нойбергер былай деген

«Азаматтық сот өндірісінде істі басқаруды енгізу процесі әлі мәресіне жеткен жоқ,

бұл процесс соңында азаматтық іс жүргізу жүйесіне көзқарасымызды түбегейлі

өзгертуге тиіс. Көзқарасымызды түбегейлі өзгерту үшін бұл процестің барысына

On the new system from the perspective of the traditional adversarial principle, N Andrews, ‘A New Civil

Procedural Code for England: Party-Control «Going, Going, Gone’» (2000) 19 CJQ 19; N Andrews, English

Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), 13.12 to 13.41, 14.04 to 14.45, and 15.65 to 15.72.

Principle 14.1, American Law Institute/UNIDROIT’s Principles of Transnational Civil Procedure (Cam-

bridge University Press, 2006), 33–4; also available at www.unidroit.org/ english/principles/civilprocedure/

main.htm.

Сонда: Principle 14.1. Істі басқару «тараптармен келісе отырып жүргізіледі»: Principle 14.2. Сондай-ақ

іс жүргізу кестесін ескерген жөн: Principle 14.3.

Lord Woolf’s two reports are: Access to Justice: Interim Report (1995), and Access to Justice: Final Report

(1996). For comment, AAS Zuckerman and R Cranston, The Reform of Civil Procedure: Essays on ‘Access to

Justice’ (Oxford University Press, 1995); R Cranston, How Law Works (Oxford University Press, 2006), ch 5.

Generally, K Mackie, D Miles, W Marsh and T Allen, The ADR Practice Guide (2007), especially ch’s 5, 6 and 7.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.1(1): Бұл – соттың істі әділ қарауын және шығыстың пропорциялы

болуын қамтамасыз етуді мақсат тұтатын ереже.

‘Docketing: Completing Case Management’s Unnished Revolution’ (2012); www.judiciary. gov.uk/Re-

sources/JCO/Documents/Speeches/mor-speech-solicitors-cost-conference-lecturefeb2012.pdf.

Сонда, at [15] (referring to Sir Rupert Jackson, Review of Civil Litigation Costs: Final Report (December

2009), vol II, at 469).

3-тарау. Жалпы сипаты: сот жүйесі мен дауды реттеудің басқа жолдарының арақатынасы

сабақтастықтың да жаңа формасын, яғни Джексон баяндамаларының тілімен айт-

сақ, «істі тиісті деңгейде тәжірибесі бар белгілі бір судьяға тапсыру тәртібін рет-

тейтін шараларды...» енгізуіміз керек».

3.15. Лорд Нойбергер көбінесе Лидтің пилоттық жоспарының

нәтижелеріне,

Технология және құрылыс сотының тәжірибесіне

, Коммерциялық соттың ережеле-

ріне

енгізілген өзгерістерге, сондай-ақ АҚШ-тың тәжірибесіне

сүйенді.

3.16. Лорд Нойбергер сабақтастықтың негізгі төрт артықшылығын атайды:

1) істі басқару іс қозғалғаннан бастап шешім шыққанға дейін бір судьяға жүкте

леді, сондықтан заңгерлер істі қарау мерзімінің сақталуы туралы уайымдамаса

да болады

;

2) істі басынан аяғына дейін бір судья қарайды және сол судья істің мән-жайы

мен егжей-тегжейлі танысады, сондықтан істі қарау жылдамдығы да арта

түседі

;

3) істі басқару барысында тиімді шешімдер қабылдауға және қажетсіз «шаблонды»

шешімдерден аулақ болуға мүмкіндік бар

, яғни күрделі істерді қарау бары-

сында істі басқарудың оңтайландырылған нұсқасын қолдануға мүмкіндік

береді

;

4) істі әр кезеңде әртүрлі судья қарағандағы жүйесіздік тоқтатылып, жүйелі қарауға

мүмкіндік туады

Сабақтастықтың басқа да тиімді тұстары туралы 9.42-тармағынан қараңыз.

3.3. СОТ ШЫҒЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ:

ӨЗГЕРІС УАҚЫТЫ

3.17. Лорд-судья Джексонның «Азаматтық сот өндірісінің шығыстарына шолуын-

да»

сот шығыстары мен оны қаржыландыру туралы толық баяндалған. «Вульф

‘Docketing: Completing Case Management’s Unnished Revolution’ (2012); www.judiciary. gov.uk/Re-

sources/JCO/Documents/Speeches/mor-speech-solicitors-cost-conference-lecturefeb2012.pdf, at [26], cit-

ing a 2012 study.

Сонда, at [27], noting Sir Rupert Jackson’s experience in that court between 2004 and 2007.

Admiralty and Commercial Courts Guide (2011), section D4, at 25–26.

Сонда, at [17] and especially at [20], citing US materials.

Бұл да сонда, at [15].

Бұл да сонда, at [22].

Бұл да сонда.

Бұл да сонда, at [24].

Sir Rupert Jackson, Review of Civil Litigation Costs: Final Report (2010), supplemented by a stream of

lectures, available collectively at: www.judiciary.gov.uk/publications-and-reports/review-of-civil-litigation-

costs/lectures. On the Review, AAS Zuckerman, ‘The Jackson Final Report on Costs – Plastering the Cracks

to Shore up a Dysfunctional System’ (2010) 29 CJQ 263; C McIvor, ‘The Impact of the Jackson Reforms on

Access to Justice in Personal Injury Litigation’ (2011) 30 CJQ 411. Жала жабу туралы істердегі шығыс

туралы. D Howarth, ‘The Cost of Libel Actions: A Sceptical Note’ [2011] CLJ 397, 419-бетте жала жабу

туралы талаптағы шығысты реттейтін эмпирикалық норма жоқ екені баяндалған (on Jackson, Review

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

реформалары» (1994–1999) азаматтық сот өндірісіндегі шығысты азайтады деп күт-

кен едік, алайда бұл мәселені шеше алмады.

3.18. Лорд Нойбергер өз дәрісін (2012) былай қорытындылады

«Соңғы он жылдан астам уақытта азаматтық іс жүргізу шығыстары тоқтаусыз

өсіп келеді. Вульф реформаларының басты мақсаттарының бірі осы сот шығысының

шамадан тыс өсуін тоқтату еді, бірақ бұл мәселені шеше алмады. Шындығында, өкі-

нішке қарай, Вульф реформалары сот шығысының өсуіне себеп болды. Әрине,

реформа... іс жүргізудің бастапқы кезеңіндегі шығысты арттырды, яғни істердің

көбі сот талқылауына дейін жетпей реттелетінін ескерсек, шығысты тым көбей

тіп жіберді». (Сот шығысына қатысты басқа да сыни пікірлерді 18.03 және бұдан

кейінгі тармақтардан оқи аласыз).

3.19. Сэр Руперт Джексонның негізгі екі ұсынысы

1) Сот өндірісінде Шартты сыйақы туралы келісім (conditional fee agreements)

жасалған болса, жеңімпаз тараптың сотта жеңгені үшін сыйақы мен оқиғадан

кейінгі сыйақыны сақтандыру сомасын жеңілген тараптан өндіріп алуын тоқ

тату қажет; бірақ жеңімпаз тарап істе жеңгені үшін заңгеріне сыйақыны келісіл-

ген сомада төлеуге тиіс.

2) Тосын сыйақы туралы келісім (contingency fee agreements) жасауға заңда рұқ-

сат берілген, сондықтан жеңген заңгер өндірілген соманың белгілі бір пайы-

зын алады (зақым келтіру туралы істерде 25 пайыздан аспайтын мөлшерде);

бірақ сыйақы көлемі реттеледі; жеңімпаз тарап әдеттегі шығысын (жеңгені

үшін сыйақының пайызын емес) сотта жеңілген жауапкерден өндіріп ала

алады.

3.20. Джексонның баяндамасындағы ұсыныстарды Цукерман сынаған болатын

Бірақ сынға қарамастан, үкімет 2011 жылы жалпы консультация өткізіп

Джексонның баяндамасындағы басты ұсыныстарды жүзеге асыру туралы шешім

қабылдағанын хабарлаған

. Бұл өзгерістерді 2012 жылғы Құқықбұзушыларға

құқықтық көмек көрсету, үкім шығару және жазалау туралы заңның 2-бабынан көре

аламыз. Лорд Нойбергер 2012 жылғы оқыған дәрісінде «реформалардың басым

of Civil Litigation Costs: Preliminary Report, Appendix 17, drawing upon the Media Lawyers Association’s

154 media cases of 2008); T Larson and D Leonardi, ‘A Comparative Study of Costs in Defamation

Proceedings across Europe’ (Programme in Comparative Media Law and Policy, Centre for Socio-Legal

Studies, University of Oxford, December 2008).

‘Docketing: Completing Case Management’s Unnished Revolution’ (2012), at [3]: www.judiciary.gov.uk/

Resources/JCO/Documents/Speeches/mor-speech-solicitors-costconference-lecture-feb2012.pdf.

Sir Rupert Jackson, Review of Civil Litigation Costs: Final Report (2010).

AAS Zuckerman, ‘The Jackson Final Report on Costs – Plastering the Cracks to Shore up a Dysfunctional

System’ (2010) 29 CJQ 263.

Proposals for reform of civil litigation funding and costs in England and Wales (Consultation Paper 13/10,

November 2010: Cm 7947): www.justice.gov.uk/docs/jackson-consultationpaper.pdf.

www.justice.gov.uk/news/press-release-290311a.htm.

3-тарау. Жалпы сипаты: сот жүйесі мен дауды реттеудің басқа жолдарының арақатынасы

көпшілігі парламенттің қолдауына ие болып, 2013 жылғы сәуірде күшіне енеді»

деген дәлме-дәл болжам жасаған

3.4. АПЕЛЛЯЦИЯҒА РҰҚСАТ БЕРУ

3.21. Апелляциялық шағым беру үшін

шағым беруші бірінші сатыдағы сотқа өті-

ніш жазып, рұқсат сұрайды. Егер бірінші сатыдағы сот рұқсат бермесе,

Апелляциялық сотқа өтініш жаза алады. Жалпы

, азаматтық іс бойынша апелляция-

лық шағым келесі сатыдағы сотқа

(аудан сотынан – округтік сотқа немесе Үлкен

соттың округтік сотынан – Үлкен сотқа, Үлкен соттан Апелляциялық сотқа)

беріледі.

3.22. Азаматтық іс жүргізу ережесінде апелляцияға рұқсат беру үшін қажет талап-

тар белгіленген

: Апелляцияға рұқсат: а) сот апелляцияның шешімді өзгертуге

мүмкіндігі бар деп шешсе; ә) апелляцияны талап ететін басқа да негіздер болса

ғана беріледі. Апелляцияға рұқсат сұраған өтініштер осы талаптардың сүзгісінен

өткендіктен, апелляция жүйесін негізсіз, істің мән-жайына қатысы жоқ, үмітсіз,

шығысы көп және уақытты босқа өткізетін апелляциялық шағымдарға толтыруға

жол бермейді

4. МЕДИАЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ ҚАНАТ ЖАЮЫ

3.23. Англияда медиацияға жүгіну жиілеген, бұл көрініс әсіресе коммерциялық дау-

ларда жиі байқалады

. Бүгінде бизнес өкілдері мен ұйымдар (мекемелер) медиа-

цияны тереңірек түсіне бастағандай.

‘Docketing: Completing Case Management’s Unnished Revolution’ (2012), at [3]; www.judiciary.gov.uk/

Resources/JCO/Documents/Speeches/mor-speech-solicitors-costconference-lecture-feb2012. Практика-

лық нұсқаулық.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 52.3(1): адамның еркіндігін шектейтін шешімдерден басқасы; атап

айтқанда, апелляциялық шағым жасауға рұқсат алу үшін құқықбұзушылықтың болғанын дәлелдеу

қажет; бірақ апелляциялық шағым жасауға рұқсат сұрамайтын, мысалы, адамды құқық бұзғаны үшін

соттың үкімімен бас бостандығынан айыратын кездер де бар; бұл туралы оқыңыз: Masri v. Consoli-

dated Contractors International Co SAL [2011] EWCA Civ 898; [2012] 1 WLR 223, Азаматтық іс жүргізу

ережесі, 52.3(1)(i).

Кейбір апелляциялық шағымға апелляциялық сатыларды сақтамастан, бірден Ұлыбритания Жоғарғы

сотына жүгінуге рұқсат береді.

Мысалы, Barnstaple Boat Co v. Jones [2007] EWCA Civ 727; [2008] 1 All ER 1, at [1] to [6].

Практикалық нұсқаулық (52).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 52.3(6).

Colley v. Council for Licensed Conveyancers [2001] EWCA Civ 1137; [2002] 1 WLR 160. Сэр Эндрю

Моррит былай дейді: «Апелляциялық шағымдарды сүзгіден өткізіп, нақты негізі жоқ шағымдарды

қабылдамаудың механизмі бар. Әрине, бұл механизмді «адамның құқығын шектеу» деп атайтындар

да кездеседі, бірақ бұл жерде ешбір шектеу жоқ, керісінше, тараптардан сотта жасайтын

мәлімдемелерінің негізді болуын талап етеді. Аталған норма қанша жерден «адамның құқығын шектеу»

деп айтылса да, бәрібір әділ норма болып саналады. Себебі ешкімнің соттың негізсіз уақытын алуға

және апелляциялық шағым негізсіз болса, тараптарды шығынға батыруға құқығы жоқ».

K Mackie, D Miles, W Marsh and T Allen, The ADR Practice Guide (3

edn, 2007), especially ch’s 5, 6 and 7.

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

3.24. Медиацияның қанат жаюы Англияның аумағымен шектеліп отырған жоқ.

Англияда қолданылып жүрген Еуропаның медиация жөніндегі нұсқаулығы

(2008)

бұл механизмнің

пан-еуропалық және жаһандық деңгейде дамып келе жатқанын көр-

сетіп отыр.

3.25. Оған басты себеп – сот өндірісі мен кешенді арбитраж шығыстарының көп

болуы (ол туралы 18.01-тармағында баяндалады). Дауды реттеудің бұл екі жолы –

сот өндірісі мен арбитраж – қымбатқа түсуде және азаматтық даулардың кейбір түрін

реттеуде қиындықтарға ұшырауда. Сотқа жүгіну туралы мәселеде адам, ең алдымен,

сотқа кететін шығысы мен қаражатын ойлайды. Шындығында, Англияда медиация

ның қанат жаюына, әсіресе аса үлкен дауларда медиацияға жүгінудің жиілеуіне дәс-

түрлі сот шығыстарының қымбат болуы себеп болып отыр.

3.26. Оның үстіне, сот процесі туралы ресми қалыптасқан қате түсінік бар. Іс қозғал

ғанға дейін хаттамада (4.03 және әрі қарай) былай делінген

: «Істі қозғау шарасы

әдетте талап қоюшының сотқа жүгінетінін білдіретін соңғы шара болуға тиіс, ал

бұл шараны талап қоюшының дауды реттеудің қай түріне жүгінетінін толық анық-

тап алмайынша бастауға болмайды. Дауды реттеудің балама жолдарына жүгіну

міндетті емес, бірақ тараптар істі қозғағанға дейін алдымен сол балама жолдардың

ішіндегі тиімдісін қарастырғаны жөн. Соттың тараптардан дауды реттеудің

балама жолдарын қарастырғаны туралы дәлелдеме талап етуі де мүмкін»

3.27. Сондай-ақ медиация мемлекеттік қызметкерлердің қаржы дауын реттеу үшін де

тиімді. Медиацияның шығысы сот шығысынан азырақ болатыны белгілі (бірақ сот

алымдары азаматтық сот жүйесін толық қаржыландыру үшін жетпейді екен). Үкімет

2012 жылғы ақпандағы консультацияда

графтық сот жүйелерінде шағын талап қою

арыздарын автоматты түрде медиацияға жолдау қажет екенін айтқан (2013 жылғы

1 сәуірден бастап талаптардың жоғарғы шегі 5 000 фунт стерлингтен 10 000 фунт стер-

лингке өскен, бірақ денсаулыққа зиян келтіру және тұрғын үйге жөндеу жұмыстарын

жүргізу бойынша талаптардың жоғарғы шегі болатын 1 000 фунт стерлинг өзгеріссіз

қалған)

. Сол консультация барысында судьялар айтқандай, медиация міндетті емес,

бірақ тараптардың дауды медиация арқылы реттеу мүмкіндігін ескеру үшін медиация-

мен де байланыс жасағаны жөн

. Үкімет судьялардың осы мәлімдемесімен келіскен.

Directive 2008/52/EC of the European Parliament and of the Council of 21 May 2008 on certain aspects of

mediation in civil and commercial matters: OJ L 136, 24/05/2008 P 0003 – 0008; N Trocker and A De Luca

(eds), La Mediazione Civile alla Luce della Direttiva 2008/52/ CE (Firenze University Press, 2011).

Cross-Border Mediation (EU Directive) Regulations 2011/1133.

Эмпирикалық нормалар туралы оқыңыз: T Goriely, R Moorhead and P Abrams, More Civil Justice? The

Impact of the Woolf Reforms on Pre-Action Behaviour (Law Society and Civil Justice Council, 2001).

Практикалық нұсқаулық: Pre-action Conduct, 8.1.

‘Solving Disputes in the County Courts…’ (February 2012), 11, recommendation 24; available at www.

ocial-documents.gov.uk/document/cm82/8274/8274. Практикалық нұсқаулық. Бұл туралы дереккөз:

CP 6/2011: Ministry of Justice: Cm 8045 (29 March 2011).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 27.1(2); Практикалық нұсқаулық (27).

«‘Solving Disputes in the County Courts…»: Response of the Lord Chief Justice and the Master of the Rolls

on Behalf of the Judiciary’ (2011), 14–15; available at www.judiciary.gov. uk/JCO/Documents/Consulta-

tions/lcj-mr-response-solving-disputes-county-court. Практикалық нұсқаулық.

3-тарау. Жалпы сипаты: сот жүйесі мен дауды реттеудің басқа жолдарының арақатынасы

3.28. Қысқасы, Англия шағын талаптар үшін медиацияны міндетті етуге тырысып

отырған жоқ, керісінше, шағын талаптарды медиация арқылы шешудің тиімді жолын

іздестіруде. Бір тиімдісі – шағын талаптар бойынша медиация қызметі тегін.

Сонымен бірге медиацияда бетпе-бет кездесу міндетті емес, телефон арқылы байла-

нысу әдетке айналуда

3.29. Бірақ мұны сынаушылар да бар. Сыни көзқарастар бойынша медиацияның

дамуы «адам құқығының», «сот өкілеттігінің» (entitlement), «сот өндірісі әділдігі

нің» мүддесіне қайшы деп отыр

. Олар медиацияның әділетсіз екенін, үкімет оны

сот жүйесіне бөлетін қаржысын үнемдеу үшін қолдап отырғанын, дауды медиация

арқылы шешу адам құқығына зиянын тигізетінін айтуда. Хейзел Генн

2008 жылғы

Хэмлин дәрістерінде медиацияның «әділ шешім» қабылдай алатынын сынаған.

Оның ойынша, медиация, керісінше, сот арқылы әділ шешімге қол жеткізуге кедергі

келтіреді

: «Медиация, бар болғаны, сот процесі барысында қандай шешім қабыл-

данар екен деген уайымнан ғана құтқара алады». Хейзел Генн тұжырымдай келе:

«Медиаторлардың бизнесін дамыту мен судьялардың жұмысын азайту неліктен үкі-

меттің шаруасы болып отыр?» – деген сұрақ қояды

3.30. Әрине, дауды реттеу процесі әлі толық жетілмеген. Дауды реттеудің (оның

ішінде медиацияның) мынадай кемшіліктері бар

: 1) даудың тараптары өз мүмкін-

діктерін толық түсінбеуі ықтимал; 2) тараптардың теңдігі сақталмауы мүмкін

;

3) тараптардың құпия мәміле жасауына жол берілуі ықтимал

; 4) дауды келісім

‘Solving Disputes in the County Courts…’ (February 2012), 38, para 164; available at www.ocial-docu-

ments.gov.uk/document/cm82/8274/8274.pdf.

H Genn, Judging Civil Justice (Cambridge University Press, 2010), ch’s 1–3; H Genn, ‘Understanding Civil

Justice’ (1997) 50 CLP 155, 186–7; PL Murray, ‘The Privatization of Civil Justice’ (2007) 12 ZZP Int 283;

P L Murray, ‘Mediation and Civil Justice: A Public Private Partnership?’ (2009) 14 ZZP Int 241; E Thornburg,

‘Reaping What We Sow: AntiLitigation Rhetoric, Limited Budgets, and Declining Support for Civil Courts’

(2011) 30 CJQ 74.

H Genn, Judging Civil Justice (Cambridge University Press, 2010), ch 3.

Cонда, 119.

Бұл да сонда, 125: «Сот билігі мен жариялық принципінің арасында тығыз байланыс бар. Бұл сот-

тың мәжбүрлеу және дауды реттеу құзыреттерімен өзара байланысты. Егер сот тараптарды

мәжбүрлемесе, дауды реттеу мүмкін емес. Онсыз сот жұмысының пайдасы аз болмақ. Сот жұмы-

сы жемісті болуы үшін мәжбүрлеу шараларының түрі көбеюге тиіс». Ол тағы былай дейді: «Қазіргі

кезде соттың жұмысы жемісті болуы үшін талап қоюшының сот қаулыларының түрін таңдауға

мүмкіндігі болуға тиіс. Бұл – әбден ықтимал жайт».

H Genn, ‘Understanding Civil Justice’ (1997) 50 CLP 155, 186–7.

Генн былай дейді: «Зерттеудің нәтижесінде... дауды реттеуге ықпал ете алатын тәсілдер анықтал-

ған... Әсіресе мына факторлар маңызды екен: құқықтық сауаттылық – заңгер мен сарапшыны сауат-

ты таңдай білу; қаржылық ресурс – төлемге қабілетті болу, психологиялық, әлеуметтік, экономика-

лық қуатты болу». H Genn, ‘Understanding Civil Justice’ (1997) 50 CLP 155, 179. See also H Genn, Hard

Bargaining: Out of Court Settlement in Personal Injury Actions (Oxford University Press, 1987) (reviewed

N Andrews (1989) CLJ 506) and other studies cited by Genn (1997). Сонда; see also H Genn, The Paths to

Justice: What People Do and Think About Going to Law (Hart, Oxford, 1999); H Genn, ‘Court-Based ADR

Initiatives for Non-Family Civil Disputes: The Commercial Court and the Court of Appeal’ (Department for

Constitutional Aairs Research Reports 1/2002, 2002): www.hmcourtsservice.gov.uk/docs/adr_initiatives.

Halpern v. Halpern (No 2) [2007] EWCA Civ 291 (жылжымайтын мүлікті отбасы мүшелеріне бөлу; от-

басына тиесілі есепшоттардың табылмауы туралы; the report at [2007] 3 All ER 478; consult the online

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

арқылы реттеу үшін тараптардың бірінің азаматтық құқығы шектелуі мүмкін

;

5) тараптардың іс-әрекетін дәл және нақты бағалауды жетілдіру қажет

; 6) сот тал-

қылауында өрескел қателікке жол бермеу қоғамның бақылауында болуға тиіс.

3.31. Дәл осы 6-тармақ туралы сэр Джек Якоб дауды реттеудің балама жолдары

Англияның азаматтық іс жүргізу құқығына әлі ықпал ете қоймаған кезде-ақ,

1985 жылы жазып, азаматтық даулардың басым көпшілігінің сотта қаралғанын жөн

санаған

. «Азаматтық іс жүргізу жүйесінің басым мақсаты сот залының қолже-

тімділігін қамтамасыз ету, сотта талап қою арызы мен шағымды қараудың

тиімді және орынды әдіс-тәсілдері мен шараларын, практикасы мен құқықтық

құралдарын қамтамасыз ету болуға тиіс», – деді ол. Сондай-ақ: «Осы мақсат

жүзеге асырылса, қоғамда үндестік пен келісім орнап, құқыққа және азаматтық

сот өндірісіне деген құрмет пен түсіністік күшейе түседі», – дейді.

3.32. Бірақ сотты басты орынға қойып отырған бұл пікір сынға ұшырады. Осылайша

Якобтың «азаматтық істердің бәрі сотта қаралсын» деген ұсынысы Англияда қолдау

таппады. Керісінше, қазіргі азаматтық іс жүргізу жүйесінің негізгі мақсаты мынадай:

дауды мүмкіндігінше сот өндірісіне дейін жеткізбеу; даудың сот талқылауына дейінгі

реттеу жолдарын шешуді қолдау; сот талқылауына дейін жететін даулар санының

барынша аз болуы.

3.33. Дегенмен бұл мәселеде «сот өндірісінің құпиялық сипаты неғұрлым артқан

сайын, кемшілігі де соғұрлым көбейеді» деген пікірмен де келіскен жөн. Азаматтық

сот өндірісінің жеке сипатын желеу етіп, қоғамға әсері бар шешімді қоғамнан жасы

рын түрде қабылдау да жақсылық әкелмейді. Бұл мәселеде саясат таңдауы: 1) медиа-

цияның құпиялығының зияны көп екенін мойындау; 2) медиаторларды өрескел

құқықбұзушылық туралы істер бойынша (маңызды құқықтық құндылықты қорғай-

тын императивті норма бұзылған жағдайда) шешім шығармауға шақыру; 3) құқық

өрескел бұзылған жағдайда мұндай істерде құпиялықты сақтау болып табылады.

version at [1]  for the numerous contractual challenges); cf also for an allegation that a mediated settlement

had been procured by duress, Farm Assist Limited (in liquidation) v. The Secretary of State for the Environ-

ment, Food and Rural Aairs (No 2) (2009) [2009] EWHC 1102 (TCC); [2009] BLR 399; 125 Con LR 154.

One of Jeremy Bentham’s anxieties: S Roberts, ‘Settlement as Civil Justice’ (2000) 63 MLR 739, 743 n 11;

W Twining, ‘Alternative to What?’ (1993) 56 MLR 380, 384 (examining various theorists’ accounts of the

civil process, notably, Bentham, Llewellyn, Fuller and Damaska).

Ұқыптылық пен заңдылық туралы оқыңыз: JA Jolowicz, On Civil Procedure (Cambridge University

Press, 2000), ch 4.

JIH Jacob, ‘Justice Between Man and Man’ (1984) 34 J of Legal Education 268 (cited H Genn, ‘Understanding

Civil Justice’ (1997) 50 CLP 155, 185–6). Геннің айтуынша, «Біздің келешегіміз, лорд Вульфтің жедел

талап бойынша пайымдарынан гөрі, Қиыр Шығыстағы зауыттар мен фабрикалардағы жұмыстар-

ға көбірек байланысты». Азаматтық процестің құқық тақырыбы туралы мәлімдемесінде (1982), 125,

126–7, Якоб: «Дамыған қоғамда әділ сотқа қолжетімділікке еш кедергі болмауға, сондай-ақ соттың

жұмысы тек сапалы болуға тиіс», – дейді (M Cappelletti and B Garth, Access to Justice, a World Survey

(Guirè and Sijtho, Italy, 1978) vol 1, bk 1) ; Якоб кейінгі (The Fabric of English Civil Justice (1987) 277)

мәлімдемесінде: «Заң алдындағы теңдікті қамтамасыз етіп қою аз, сондай-ақ құқықтық құралдар

мен құқықтық қызметке қолжетімділікті қамтамасыз ету қажет... бай да, кедей де, орташа адам да

кез келген азаматтық құқықтық талабы мен наразылығын сот процесінің кез келген кезеңінде білдіре

алуға тиіс», – дейді.

3-тарау. Жалпы сипаты: сот жүйесі мен дауды реттеудің басқа жолдарының арақатынасы

3.34.

Кейде заң мемлекеттік сот пен трибуналға ресми жүгінудің қажеті жоқ деп

санайтын ережелердің күшін жояды. Мысалы, Clyde & Co v. Bates van Winkelhof ісін-

де

(2011)

заң фирмасының үстінен арызданған солиситор еңбек дауын Еңбек дауы

трибуналына емес, медиация мен арбитражға жолдау туралы ережені көрсетсе де,

Үлкен сот бұл ережені қабылдамаған. Нәтижесінде заңгер де, сол ереженің бар еке-

ніне қарамастан, Еңбек дауы трибуналына жүгінген. Солиситор өзі жұмыс істеп жүр-

ген заң фирмасының заңды белден басып отырғаны туралы шағымданған. Үлкен сот

талап қою арызының Еңбек дауы трибуналына берілгенін дұрыс деп санаған; бұл

контексте солиситордың талап қою арызын ашық жария сотқа беруі заңда талап етіл-

ген болатын

5. КОММЕРЦИЯЛЫҚ АРБИТРАЖДЫҢ СЕНІМДІ

ҚАРҚЫНЫ

3.35. Сот шешімімен салыстыру: сот өндірісі мен коммерциялық арбитраждың

негізгі екі айырмашылығы бар. Біріншіден, сот өндірісінің шешімі қоғамдық шешім

сипатында, ал арбитраждың шешімі жеке және құпия сипатта болады. Екіншіден,

арбитраждың шешіміне шағым сирек түседі, әдетте арбитраж өз өкілеттігінің шең-

берінен шығып кетпесе немесе жұмыс тәртібін өрескел бұзбаса – шағым түспейді;

сондай-ақ Нью-Йорк конвенциясы

(1958) бойынша да шетелдік соттардың арби-

траж шешімін орындаудан бас тарту мүмкіндігі жоқтың қасы.

3.36. Арбитраж бен сот өте ұқсас. Арбитр да, судья сияқты, тараптардың теңдігін

құрметтеп, әр тараптың мәлімдемелерін шыдамдылықпен бағалай білуге тиіс;

арбитрдың да шешімі негізді болуы міндетті. Әдетте арбитрлар белгілі бір мемле

кеттің құқықтық жүйесінің нормаларына сүйенеді. Кейде тараптар арбитрға икемді

нормаларға немесе материалдық құқық нормаларына жүгінуге рұқсат береді

(Мұндай құқық Англия

, Үндістан, Гонконг елдерінің арбитраж туралы заңдарында

қарастырылған. Бірақ, мысалы, Малайзия заңында қарастырылмаған).

3.37. Арбитражға жүгіну туралы уәдені бұзу. Allianz SpA etc v. West Tankers (‘The

Front Comor’) ісінен

(2009) Еуропа мемлекеттеріндегі сот өндірісінің жеке сипаты

«даму үшін қажет мүмкіндік» деген императивті норманы мойындау қажет екенін

[2011] EWHC 668 (QB), Slade J.

s 120, Equality Act 2010, and s 203, Equality Rights Act 1996.

Art V, New York Convention on the Recognition and Enforcement of Foreign Arbitral Awards (1958).

Бұл мына нормаларға сүйенеді: s 46(1)(b), Arbitration Act 1996 (England and Wales).

(C-185/07) [2009] 1 AC 1138; [2009] 1 All ER (Comm) 435; [2009] 1 Lloyd’s Rep 413; [2009] 1 CLC 96;

[2009] ILPr 20; The Times, 13 February 2009. For discussion, E Peel (2009) 125 LQR 365; C Consolo,

‘Arbitration and EC Law: an Italian reaction to the Heidelberg Colloquium’ (2009) Lis Int’l 102–108;

H Seriki, ‘Declaratory Relief and Arbitration: the Aftermath of «The Front Comor’» (2010) 7 JBL 541–

55 H Seriki, ‘Anti-Suit Injunctions, Arbitration and the ECJ: An Approach Too Far?’ (2010) 7 JBL 24;

P Schlosser, ‘Europe – Is it Time to Reconsider the Arbitration Exception from the Brussels Regulation?’

[2009] Int ALR 45; A Mourre and A Vagenheim, ‘The Arbitration Exclusion in Regulation 44/2001 after

West Tankers’ [2009] Int ALR 75; P Cliord and O Browne, ‘Lost at Sea or a Storm in a Tea Cup? An-

ti-suit Injunctions after West Tankers’ [2009] Int ALR 19; A Pullen, ‘The Future of International Arbitra-

tion in Europe: West Tankers and the EU Green Paper’ [2009] Int ALR 56.

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

көрсетіп отыр

. Еуропа соты West Tankers ісінде (2009) ағылшын соттары енді

арбитраждың 2001 жылғы Юрисдикция жөніндегі Брюссель ережесіне

(Брюссель

ережесі) мүше-мемлекеттердің сотында, қате сот процесін жалғастыруына жол бер-

меу үшін, «талап қою арызына қарсы мәжбүрлеу шараларын» бұдан кейін қолдана

алмайды деген шешім қабылдаған.

3.38. Соттың арбитражды қолдауы. Бүгінде мемлекеттік соттардың

арбитражға

қарсылығы мен кедергі келтіруінен гөрі, арбитражды қолдау сипаты басым

. Англия

соттарында мұндай сипаттың басымдығына осы елдегі Коммерциялық сот судьяла

рының көбі судья лауазымына тағайындалғанға дейін – барристер, арбитражда –

қорғаушы, тіпті арбитраждың мүшесі де болғаны себеп болып отыр

3.39. Түпкіліктілік. Әртүрлі мемлекеттердегі арбитраж жүйелерінде мемлекеттік

соттар қандай да бір айғаққа немесе құқық нормаларына сілтеме жасай отырып,

арбитраж шешімінің күшін жаңадан ашылған мән-жай бойынша жоя алмайды деген

ортақ көзқарас бар. Жаңадан ашылған мән-жайға байланысты мұндай шектеу

Англияға да тән. Дегенмен ағылшын құқығында Англия аумағындағы арбитраж

шешімінің күшін жоюға рұқсат берілген, бірақ шешімге апелляциялық шағым жасау

үшін Үлкен соттың рұқсатын алуға қойылатын талап өте көп

. Үлкен соттың апел-

ляцияға рұқсат беру процесі баяу жүреді

. Яғни ағылшын арбитражының тараптары

мұндай шешімге апелляциялық шағым бермейді деуге әбден болады

West Tankers ісінен туған прецедентті бүгінде Еуропа комиссиясы қайта қарап жатыр; бұл орайда

(2012 жылғы 15 қазанда) Юрисдикциядағы дауды реттеу туралы (Regulation (EC) No 44/2001 on ju-

risdiction and the recognition and enforcement of judgments in civil and commercial matters) түзетулер де

бар: қараңыз: 10.54, vol II.

Council Regulation 44/2001 of 22 December 2001 on jurisdiction and the recognition and enforcement of

judgments in civil and commercial matters.

J Paulsson, ‘Interference by National Courts’, in LW Newman and RD Hill (eds), The Leading Arbitrators’

Guide to International Arbitration (Bern, 2004), 107 . On the scope for legitimate national judicial support,

SC Boyd, ‘The Role of National Law and National Courts in England’, in JDM Lew (ed), Contemporary

Problems in International Arbitration (London, 1986), 149–163; and JMH Hunter, ‘Judicial Assistance for

the Arbitrator’, сонда, 195–206.

N Blackaby and C Partasides (eds), Redfern and Hunter’s International Arbitration (5

edn, Oxford Univer-

sity Press, 2009), 7.04 .

Әдетте үш арбитрдан тұратын коммерциялық арбитражда корольдік адвокат шеніндегі барристер

төр ағалық етеді; арбитраж құрамында аға заңгерлер (барристерлер, солиситорлар, отставкадағы

судьялар) болады.

s 69(2)(3) Arbitration Act 1996 (England and Wales); «Апелляциялық шағым жасауға: a) апелляциялық ша-

ғымды қарау тараптардың құқықтарына ықпал ететін болса; ә) шағымдағы мәселені анықтау талап

етілсе, б) шағымды қарау 1) төменгі сатыдағы сот шешімінің қате екенін, 2) қоғам үшін маңызды

және төменгі сатыдағы сот шешімі күмәнділігін анықтайтын болса; в) тараптар арасындағы дауды

арбитражда шешу туралы өзара келісімге қарамастан, шешімнің күмәнді екені айқындалған жағдай-

ларда ғана рұқсат беріледі». Бұл норма туралы пікірлер әртүрлі. Мысалы, Flaux J in ASM Shipping Ltd

of India v. TTMI Ltd of England (‘The Amer Energy’) [2009] 1 Lloyd’s Rep 293, at [17], and [18] to [19].

Report by VV Veeder and A Sander (2009) notes that the Commercial Court, in London, considered 36

applications in 2006, and granted leave in 9; in 2007, 58, leave granted in 13; in 2008, 57, leave granted in

14; disclosing an average of 50 a year, with leave granted in 12 (noted M O’Reilly, ‘Provisions on Costs

and Appeals: An Assessment from an International Perspective’, paper delivered at the British Institute of

International and Comparative Law conference, February 2010).

Gloster J in Shell Egypt West Manzala GmbH v. Dana Gas Egypt Ltd [2009] EWHC 2097 (Comm) «қоры-

тынды, түйін және міндеттеуші» деген сөздер арбитраж шешімінің қорытынды және міндетті, яғни

3-тарау. Жалпы сипаты: сот жүйесі мен дауды реттеудің басқа жолдарының арақатынасы

3.40. Шешімнің орындалуы. Шетелдік арбитраждың шешімін тікелей және жедел

орындау жөніндегі Нью-Йорк конвенциясына (1958) 140-тан астам мемлекет мүше.

Конвенцияда шетелдік арбитраж шешімі шетелдік соттың шешімінен тезірек орын-

далатыны баяндалған.

3.41. Дегенмен үнемі бұлай бола бермейді. Мәселен, Ұлыбритания Dallah Real

Estate & Tourism Holding Co v. Pakistan ісі

(2010) бойынша Париж арбитражының

шешімін орындаудан бас тартқан. Бұл істе Ұлыбритания Жоғарғы соты Париж

арбитражының шешімін Англияда Нью-Йорк конвенциясын (1958) басшылыққа ала

отырып орындауға болмайды деген шешім қабылдаған. Ұлыбритания Жоғарғы

сотының пікірінше, Француз арбитражының Пәкстан үкіметін арбитраж жөніндегі

келісімге мүше деуі – қате (бұл пікір судья Эйкенздің Англияның Коммерциялық

соты мен Апелляциялық сотында айтқан пікірлеріне сәйкес келіп отыр). Дегенмен

кейінірек Франция соты (Paris Cour d’appel, 2011)

Пәкстан үкіметінің арбитраж

жөніндегі келісімге мүше екенін дәлелдеген. Яғни мүше екеніне дау жоқ, сондай-ақ

Париж арбитражының шешімі Франциядағы арбитражға қойылатын принциптерге

сай деп отыр

. Осылайша Dallah ісі Нью-Йорк конвенциясы (1958), шетелдік арбит-

раждың шешімін орындаудағы Халықаралық коммерциялық арбитраж мәлімдеген-

дей, мінсіз жылдам құрал емес екенін көрсетіп отыр.

6. АШЫҚ ЖӘНЕ ЖАБЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ

ҚОС ЖҮЙЕСІ ТУРАЛЫ ҚОРЫТЫНДЫ СӨЗ

3.42. Автордың ойынша, Үлкен соттағы іс жүргізудің сапасы әлі де жетілдірілуі

керек. Оны қабылданған қорытынды шешімдердің электронды нұсқасын қолжетімді

ету арқылы жүзеге асыруға болады.

res judicata сипатында болатынын көрсетіп тұр; яғни фактілерді көрсету міндетті болып табылады,

фактілер анықталғаннан кейін ол бойынша еш дау тумауы керек. Бұл жерде әрі қарай (егер 1996 жыл-

ғы Арбитраж туралы заңның 69(2)(3) тармақшасының негізінде рұқсат берілсе) Үлкен сотқа шағым

түсіруге болады дегенді де меңзеп тұр. Ағылшын құқығында факт бойынша апелляциялық шағым жа-

сау үшін арбитраждың шешімін толық қайта қараудың қажеті жоқ екенін атап көрсету керек. Лондон-

дағы Халықаралық арбитраж ережесінің 26.9-тармағында былай делінген: «Арбитраждың кез келген

шешімі қорытынды шешім болып табылады және тараптар үшін міндетті күшке ие. Арбитражға

жүгінгеннен кейін оның шешімін мойындау міндетті (27-бөлімде арбитраж шешіміне тараптардың

өтініші бойынша немесе арбитраждың бастамасымен түзету енгізу мүмкіндігі туралы айтылған);

ал арбитраж шешімге түзету енгізуден бас тартса, тараптардың бұл мәселе бойынша мемлекет-

тік сотқа да, басқа сотқа да шағым беруге құқығы жоқ».

[2010] UKSC 46; [2011] 1 AC 763; J Kleinheisterkamp, ‘Lord Mustill and the Courts of Tennis – Dallah

v Pakistan in England, France and Utopia’ (2012) 75 MLR 639, 640 n 2 listing various comments on this

decision.

Мысалы, шешімді Францияның басқа соты қайта қарасын деген ұсыныс болған (Англияда – Коммер-

циялық сот): N Blackaby and C Partasides (eds), Redfern and Hunter’s International Arbitration (5

edn,

Oxford University Press, 2009), 10.21; сондай-ақ шешімді қайта қарайтын сот басқа жерде орналасқан

болуы мүмкін; бірақ бұған қойылатын шектеулер де бар.

Gouvernement du Pakistan v. Société Dallah Real Estate & Tourism Holding Co, Cour d’appel de Paris,

Pôle 1 – Ch 1, n° 09/28533 (17 February 2011) (www.practicallaw.com/8-505-0043).

I бөлім. Азаматтық іс жүргізу жолдарына кіріспе

3.43. Бірақ бұдан артық жалпылаудың қажеті жоқ. Англияның азаматтық іс жүргізу

жүйесінің қымбаттығы және оның арзандамайтыны бәрімізге аян. Сондықтан келе-

шекте талап қою арызын берушілер, егер дауды өзара реттей алмайтынына көздері

жетсе, медиация мен арбитражға жүгінуге мәжбүр болады. Яғни сотқа коммерция

лық дау бойынша талап қою арызын беру азаяды.

3.44. Ағылшын соттары мен Ұлыбритания үкіметі сауда дауы ғана емес, сондай-ақ

басқа да қарапайым азаматтық талаптар сотқа айрықша жағдайда ғана жетсе деген

көзқарасты ұстанып отыр.

3.45. Ашық жүйе мен жабық жүйенің арақатынасын қалай сипаттауға болады? Екеуі

бәсекелес жүйелер ме? Әлде екеуі «жолайрық сияқты» – бірінде медиатор мен

арбитрға ақша төлеп

, іске «құпия» сипат берілетін, ал екіншісінде сотқа төлеп

«жария» сипат берілетін (соттың алымы шартты сипатта болады) балама жолдар ма?

3.46. Әрине, таңдау жасалып қойған. Бірақ талап қоюшылардың медиация мен

арбитражға жүгінуі қанша жиілесе де, сот жүйесі ешқашан жойылмайды. Бүгінде

сотқа тараптарды медиация мен арбитражға жолдау және медиациялық келісім мен

арбитраж шешіміне қолдау білдіру жауапкершілігі жүктелген (қараңыз: соттың

арбитраж процесін қадағалауы мен арбитраж шешімін қолдауы туралы, ІІ том,

5.17 және әрі қарай).

3.47. Жоғарыдағы «жолайрық сияқты» деген метафора бөлек және алшақ дегенді

білдіріп тұр. Ал бүгінгі жабық жүйе мен ашық жүйенің дауды реттеудегі қосарлы

сипатына барынша абай болуымыз керек

Шағын талаптар бойынша медиация жүйесі еркін және медиацияны мемлекеттік лауазымды тұл-

ғалар жүргізе алады. Біраз жыл бойы шағын талап жүйесінің қаржылық көлемі 5 000 фунт стер-

лингтен аздау болған (денсаулыққа және тұрғын үйге зиян келтірілгені үшін 1 000 фунт стерлингтен

аспаған). Дегенмен 2012 жылғы ақпанда Әділет министрлігі бұл көрсеткішті 10 000 фунт стерлинг-

ке дейін көтерді, жақын арада 15 000 фунт стерлингке жетуі әбден мүмкін: Solving Disputes in the

County Courts…’, 11, recommendations 21 and 22; available at www.ocial-documents.gov.uk/document/

cm82/8274/8274.pdf.

Жабық және ашық құқық арасындағы байланысты бұған дейінгі талқылаулар барысында автор дауды

реттеудің балама жолдарындағы «қосарлы» жүйесіне, яғни бірінші жүйесі – медиация мен арбитраж-

ға, екіншісі сот жүйесіне тоқталған болатын; қосарлы жүйе бір-бірін толықтырып тұратынын және

өзара тығыз байланысты екенін көріп отырмыз: ‘La «Doppia Elica» della Giustizia Civile: I Legami tra

Metodi Privati e Pubblici di Risoluzione delle Controversie’, in Rivista Trimetrale di Diritto e Procedura

Civile (2010) 529–48.

ІІ БӨЛІМ

СОТ ОТЫРЫСЫНЫҢ БАСТАЛУЫ

ЖӘНЕ

СОТ ТАЛҚЫЛАУЫНА ДАЙЫНДЫҚ

4-ТА РАУ

СОТ ӨНДІРІСІНІҢ

АЛТЫ КЕЗЕҢІ

ТҮЙІНДЕМЕ

1. Бұл тарауда Англиядағы азаматтық іс жүргізу кезеңдеріне шолу жасалады.

2. Шолу мынадай кезеңдерден тұрады:

1) талап қою арызы берілгенге дейінгі кезең;

2) сот өндірісінің басталуы және талап қою арызын қарау;

3) тараптардың дәлелдемені дайындауы, сарапшының қорытындысы, дәлелдемені ашу;

4) сот талқылауы;

5) апелляция;

6) сот шешімінің орындалуы.

МАЗМҰНЫ

1. Талап қою арызы берілгенге дейінгі кезеңге кіріспе ...................................................................... 73

2. 1-кезең: Талап қою арызы берілгенге дейінгі хаттамалар .............................................................. 74

3. 2-кезең: Сот отырысының басталуы, талап қою арызын беру

және істі басқару ................................................................................................................................. 75

4. 3-кезең: Сот талқылауына дайындық ............................................................................................... 77

4.1. Құжаттарды жария ету: негізгі шеңбер.................................................................................... —

4.2. Тараптардың фактілер туралы дәлелдемелерді дайындауы .................................................. 78

4.3. Сарапшының дәлелдемесі және сараптама ............................................................................ 79

5. 4-кезең: Сот талқылауы және шешім шығарылған кейін

сот шығысы туралы шешімдерді қабылдау .................................................................................... 80

6. 5-кезең: Апелляция ............................................................................................................................. 81

7. 6-кезең: Соттың шешімін орындау ................................................................................................... 82

1. ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫ БЕРІЛГЕНГЕ ДЕЙІНГІ

КЕЗЕҢГЕ КІРІСПЕ

4.01. «Талап қою арызы берілгенге дейінгі кезеңге» даудың шығуынан немесе талап

қоюға негіз пайда болуынан бастап сол дау азаматтық сот өндірісіне айналғанға

дейінгі аралық кіреді. Бұл кезең денсаулыққа зиян келтірілгені үшін талап қою арызы

бойынша істерде ғана қолданылмайды

. Оны қадағалайтын тиісті органдар бар

4.02. Талап қою мерзімі («талап мерзімі») жеткілікті болса, сот өндірісіне дейінгі

бұл кезең де ұзақ болады: мысалы, келісімшарт жөніндегі талаптарға – алты жыл, ал

келісімшарт ресми жасалған жағдайда он екі жыл мерзім белгіленген

. Талап қою

мерзімінің көлемі әр мемлекетте әртүрлі

Автордың Бразилияда өткен әлемдік конгрестегі осы тақырып жөніндегі мәлімдемесіне назар ауда-

рыңыз (автор 20-ға жуық юрисдикцияға талдау жасаған): (2007): N Andrews, ‘Pre-action Stage of Civil

Proceedings’, in A Pellegrini Grinover and P Calmon (eds), Direito Processual comparado: Proceedings of

the XIII World Congress on Procedural Law (Editora Forense, Rio de Janeiro, 2007), 201–41; M Ahmed,

‘An Alternative Approach to Repealing the General Pre-action Protocol’ (2013) 32 CJQ 256.

ss 56 to 60, Legal Aid, Sentencing and Punishment of Oenders Act 2012; Legal Aid, Sentencing and Pun-

ishment of Oenders Act (Commencement No 6) Order 2013 (SI 2013/453); қараңыз: the Explanatory

Notes to the 2012 Act, at [326] : www.legislation.gov.uk/ukpga/2012/10/notes/division/5/2/3/1.

V Ramsey, ‘Implementation of the Costs Reforms’ (2013) 32 CJQ 112, 113; and for comment on the back-

ground to this change, A Higgins, ‘Referral Fees – the business of access to justice’ (2012) 32 LS 109.

For the formalities of a deed, s 1(2)(3), Law of Property (Miscellaneous Provisions) Act 1989; Bolton MBC

v. Torkington [2004] Ch 66, CA.

Салыстыру үшін: R Zimmermann, Comparative Foundations of a European Law of Set-o and Prescription

(Cambridge University Press, 2002). Англияда талаптың ескіру мерзімі сот прецеденттерінің 1980

жылғы Талап мерзімі туралы заңдағы түсініктемелеріне негізделген. Бұл салаға парламент бірнеше

рет өзгеріс енгізсе де, жаңа өзгерістер енгізу мәселесі әлі де өзекті қалпында қалып отыр: Zuckerman

on Civil Procedure (2006), 24.4 ; A McGee, Limitation Periods (6

edn, 2010); Law Commission’s

discussion, ‘Limitation of Actions’ (LC Report No 270, HC 23, 2001); and ‘Limitation of Actions’

(LC Consultation Paper No 151, 1998); on which, N Andrews [1998] CLJ 588; R James (2003) 22 CJQ 41.

74 75

4-тарау. Сот өндірісінің алты кезеңіІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

2. 1-КЕЗЕҢ: ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫ БЕРІЛГЕНГЕ

ДЕЙІНГІ ХАТТАМАЛАР

4.03. Азаматтық іс жүргізу ережелерінің (1998) жүйесі арқылы «талап қою арызы

берілгенге дейінгі хаттамалар» деп аталатын маңызды жаңа ұғым енгізілді

Н. Эндрюс түсіндіріп өткендей

(2007), Англиядағы талап қою арызы берілгенге

дейінгі хаттаманың басты мақсаты – дауды ерте кезеңінде реттеуге жол ашу, сот

шығысынан мейлінше аулақ болу және ресми сот өндірісінен туатын қолайсыздыққа

жол бермеу. Бұл ұстаным ресми сот өндірісі, әсіресе сот талқылауы дауды реттеудің

«ең соңғы мүмкіндігі» болуға тиіс деген ойдан туған.

4.04. Англияда талап қою арызы берілгенге дейінгі хаттама сотқа келіп түскен аза-

маттық даулардың бәріне міндетті түрде жасалады. Хаттамада дау тараптарының сот

өндірісін бастауға бағытталған қадамдары жазылады.

4.05. Ағылшын азаматтық іс жүргізу жүйесінде осы талап қою арызы берілгенге

дейінгі 1-кезеңнің азаматтық сот өндірісінің бірінші кезеңі болып саналуына мына-

дай сипаттары себеп болып отыр: 1) сот өндірісі кезеңдерінің бірі болып табылады;

2) Азаматтық іс жүргізу ережесімен реттеледі; 3) талап қою арызы берілгенге дейінгі

іс-шаралар Англия мен Уэльсте кез келген азаматтық істе атқарылады; 4) талап қою

арызы берілгенге дейінгі кезеңнің талаптарын орындамаған тарапқа жазалау шара-

лары қолданылады.

4.06. Талап қою арызы берілгенге дейінгі кезеңде тараптардан: 1) сот өндірісі

басталғанға дейін талаптың мазмұны бойынша өзара келіссөз жүргізу; 2) дауды

реттеудің балама жолдарына, әсіресе медиацияға (міндетті емес болса да) жүгіну

мүмкіндігін қарастыру; 3) іс бойынша маңызды ақпараттарды, оның ішінде тиісті

құжаттарды бөлісу талап етіледі. Үлкен және күрделі дауларда тараптардың талап

қою арызы берілгенге дейінгі кезеңнің талаптарын орындауына бірнеше ай кетеді.

4.07. Дегенмен талап қою арызы берілгенге дейінгі хаттама кезеңінің күрделі сот

өндірісіне тигізетін зияны да бар. Мысалы, сэр Руперт Джексонның айтуынша, талап

қою арызы берілгенге дейінгі хаттаманы қысқарту қажет, себебі онда салғырттыққа

жиі жол беріледі; бұл кезең медиацияға кедергі келтіреді, сондай-ақ даудың да кеш

реттелуіне себепкер болады

4.08. Сот талап қою арызы берілгенге дейінгі кезеңге сот отырысы басталғаннан

кейін ғана кіріседі. Сонан соң судьялар талап қою арызы берілгенге дейінгі

Қараңыз: Practice Direction: Pre-Action Conduct, para 5.2.

Қараңыз: N Andrews, ‘general report’ (examining nearly 20 jurisdictions) on this topic for the world con-

gress on procedural law in Brazil, in A Pellegrini Grinover and P Calmon (eds), Direito Processual compara-

do: XIII World Congress of Procedural Law (Editora Forense, Rio de Janeiro, 2007), 201–42.

‘The Reform of Clinical Negligence Litigation (22 March 2012); www.judiciary.gov.uk/ Resources/JCO/

Documents/Speeches/lj-jackson-twelfth-lecture-implementationprogramme-22032012.pdf.

74 75

4-тарау. Сот өндірісінің алты кезеңіІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

хаттаманы дұрыс толтырмаған тарапты сынауға (жаза қолдануға) бейім келеді. Атап

айтқанда, сот хаттаманы дұрыс толтырмаған тараптан сот шығысын өндіру туралы

бұйрық шығаруға құқылы. Мұндай бұйрықта көрсетілген соманың көлемі үлкен

болады. Мысалы, ресми сот өндірісіне қатысқан тараптың мән-жайды ауырлататын

іс-әрекеттерін нұсқай отырып, сот шығысына қосымша сома да өндіруі мүмкін

(18.23 және әрі қарай).

4.09. Сэр Руперт Джексонның пікірінше

, келешекте заңнамаға сот отырысы бастал-

ғанша қарсы тараптың талап қою арызы берілгенге дейінгі іс-шараларды орындауын

міндеттеу туралы өтініш жасауына мүмкіндік беретін норма қосу керек

. Бұл ұсы-

ныс әлі талқыға түсер деген үміттеміз: қажетсіз норма болмасына кім кепіл?

4.10. Топтық өндіріс туралы бұйрық жөніндегі Motto v. Trafigura Ltd ісінде

(2011)

жауапкер талап қоюшыға сот шығысының көлемін азайту туралы сотқа өтініш беру

жөнінде ұсыныс жасаған. Себебі сот өндірісі «Практикалық нұсқаулық: Талап қою

арызы берілгенге дейінгі мінез-құлық» нұсқаулығына сай болмай, асығыс өткізілген

еді. Бірақ Апелляциялық сот бұл істе талап қою арызы берілгенге дейінгі талқылау

мен ақпарат алмасу шаралары өткізілместен, сот отырысының бірден басталу себебі

осы іс бойынша жедел шешім қабылдаудың қажеттігінен деп түсіндірген

4.11.

Талап қою арызы берілгенге дейінгі хаттамалар жүйесінің пайдасына эмпирика-

лық баға беру қиын. Ол үшін дауды реттеудің балама жолдарын ұсынудың, ақпарат пен

құжатты жария етудің пайдасы мен сол хаттамаларға кететін шығысты салыстырып

көру керек. Сэр Руперт Джексон «Азаматтық сот өндірісінің шығыстарына шолуында»

(‘Civil Litigation Costs Review’) (2010)

талап қою арызы берілгенге дейінгі кезеңнің

жалпы нормаларын коммерциялық және кеңселік сот өндірістерінің бәріне бірдей қол-

данбау туралы ұсыныс білдірген.

3. 2-КЕЗЕҢ: СОТ ОТЫРЫСЫНЫҢ БАСТАЛУЫ,

ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫН БЕРУ ЖӘНЕ ІСТІ БАСҚАРУ

4.12. Сот отырысы талап қоюшының талап қою арызын тиісті формада жазып тап-

сырған сәтінен басталады. Сот талап қою арызын қабылдағаны туралы қаулы қабыл-

дауы керек. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 7.2.(1) тармақшасында былай дейді:

«Сот отырысы талап қоюшының өтініші бойынша сот талап қою арызының фор-

масын берген сәттен басталады». Азаматтық іс жүргізу ережесін құрастырушылар

әрбір ұғымды барынша дәл сипаттауға тырысса да, сот отырысының басталатын

‘Reforming the Civil Justice System – the Role of Information Technology’ (26 March 2012); www.judici-

ary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/Speeches/lj-jackson-lecture-13-it-society. pdf.

Сонда, at 5.1 (referring to recommendation 85 of the main Jackson report).

[2011] EWCA Civ 1150; [2012] 1 WLR 657; [2012] 2 All ER 181; [2011] 6 Costs LR 1028.

Сонда, at [66] to [68] per Lord Neuberger MR.

Review of Civil Litigation Costs: Final Report (2010), ch 35, at 343 .

76 77

4-тарау. Сот өндірісінің алты кезеңіІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

уақыты әлі даулы

. Сот отырысының «басталған» немесе «соттың қарауға кіріскен»

сәті әр құқық жүйесінде әртүрлі болып отыр. Бұл сәтті анықтау іс жүргізу барысын-

дағы кемінде екі жайт үшін: талап қоюшы сот отырысында шектеу және нұсқау нор-

маларына жол бермеуге тырысқан кезде және сот отырысы lis alibi pendens сипатында

(мысалы, Брюссельдің юрисдикция режиміне сәйкес) өтуі үшін маңызды

. Дегенмен

бұл мәселеге қазір тоқталып жатудың қажеті жоқ. Біз үшін маңыздысы – сот отыры

сының ресми басталуы. Сот отырысы ресми басталғанға дейін сот ешбір дауды

немесе келіспеушілікті ресми қарады деп санауға болмайды.

4.13. Талап қоюшы талап қою арызының көшірмесін жауапкерге (5.05) сот отырысы

басталмай тұрып беруі қажет.

4.14.

Ағылшын азаматтық сот өндірісінің тараптары ант бере отырып, «іс бойынша

мәлімдеме» (бұрын «мәлімдеме» деп аталатын, 6.03 және әрі қарай) жасайды. Іс бойынша

мәлімдеме талаптың немесе қорғаудың негізгі тұстарын қамтуға тиіс. Іс бойынша мәлім-

демеге егжей-тегжейлі дәлелдемелерді немесе құқықтық айғақтарды тәптіштеп қосудың

қажеті жоқ. Талап қоюшы талап қою мақсатын, яғни қарызды өндіру, келтірілген зиянды

өндіру, мәжбүрлеу шаралары немесе т.б. мақсатын айтуға тиіс

4.15. Істі басқару көлемді талаптар (multi-track) бойынша сот өндірісінің ажырамас

сипаты

(осы тақырыпты егжей-тегжейлі 23.12-тармағынан, ал Коммерциялық сот-

тағы ерекшелігі туралы 24.09-тармағынан оқи аласыз). Бүгінде сот: сот өндірісінде

нақты мәселені қарауға; іс жүргізу тәртібін сақтауға; сот шығысын азайтуға; істі

қараудың жылдамдығына белсенді түрде көңіл бөлуге тиіс. Азаматтық іс жүргізу

ережесінде соттың істі басқарудағы бірқатар жауапкершіліктері аталған, оның ішінде

негізгілері: істегі даудың негізін табуға көмектесу

; дауды шешу туралы бұйрық

шығару

; даудың қайсысын сот талқылауында қарау керектігін, ал қайсысын жалпы

сот өндірісі барысында шешуге болатынын анықтау

Азаматтық сот өндірісінің басталуы сот талап қою арызын қараған күннен басталады. Азаматтық

іс жүргізу ережесі, 7.2(2); дегенмен ескіру мерзімін шатастырмау үшін одан да ертерек басталатын

кезі де бар, яғни соттың кеңсесіне тапсырған күннен де басталуы мүмкін: Практикалық нұсқаулық

(7) 5.1; Barnes v. St Helens MBC [2006] EWCA Civ 1372; [2007] CP Rep 7 (noted J Sorabji [2007] CJQ

166). Апелляциялық сот бұл істе талап қоюшы талап қою арызын ескіру мерзімі өтетін күні беріп

үлгергенін, бірақ сот төрт күннен кейін ғана қарағанын, сондықтан ескіру мерзімі өтпеді деп саналуы

тиістігін мәлімдеген.

(EC) No 44/2001, 22 December 2000 on jurisdiction and the recognition and enforcement of judgments in

civil and commercial matters: [2001] OJ L 12/1; қараңыз: Gasser GmbH v. MISAT Srl (Case C-116/02)

[2003] ECR I-14693 (Мүше-мемлекеттердің соттарына 2001 жылғы Ереженің 23-бабына сәйкес ай-

рықша юрисдикция беріледі және соттар тараптың екінші бір мүше-мемлекеттің сотына талап қою

арызын тапсыруына кедергі бола алмайды).

On the new system from the perspective of the traditional adversarial principle, N Andrews, ‘A New Civil

Procedural Code for England: Party-Control «Going, Going, Gone’» (2000) 19 CJQ 19; N Andrews, English

Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), 13.12 to 13.41, 14.04 to 14.45, and 15.65 to 15.72.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.4(2)(a).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.4(2)(d); 3.1(2)(j).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.4(2)(c).

76 77

4-тарау. Сот өндірісінің алты кезеңіІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

4. 3-КЕЗЕҢ: СОТ ТАЛҚЫЛАУЫНА ДАЙЫНДЫҚ

4.1. ҚҰЖАТТАРДЫ ЖАРИЯ ЕТУ: НЕГІЗГІ ШЕҢБЕР

4.16. Талап қою арызы берілгенге дейінгі жария ету мен сот талқылауы алдын-

дағы жария ету – екі мәселенің де мақсаты тараптардың осыған дейін біреуі ғана

біліп келген маңызды ақпаратқа бұдан кейін екіншісінің де қолжетімділігін қамта-

масыз ету болып табылады. Ақпаратты өзара жария ету ақпаратқа қолжетімділік

теңдігін қамтамасыз етеді, дауды реттеуді тиімдірек жүргізуге көмектеседі

, сот

тал қылауында «кедергіге» тап болудың алдын алады. Сот отырысы басталғаннан

кейін әр тарап дәлел ретінде ұсынатын, оның ішінде қарсы тарап үшін маңызды

құжаттардың да тізімін жасайды

. Әр тарап құжаттардың тізімін беруге («жария

етуге») және сол құжаттарды қарсы тараптың тексеруіне рұқсат етуге міндетті

Бұл ақпараттар әлі дәлелдеме болып саналмайды; оларды тараптардың бірі сот

талқылауында немесе сот өндірісінің басқа кезеңінде дәлелдеме ретінде ұсынса

ғана дәлелдеме болып саналады. «Стандартты жария етуде» мына құжаттар жария

етіледі

: «А» тарапы сүйеніп отырған құжат; «А» тарапының зияны тиетін құжат;

«В» тарапына зияны тиетін құжат; практикалық нұсқаулықта «А» тарапы ұсынуға

тиіс деп аталған басқа да құжат

. Ал «құжат дегеніміз – кез келген сипаттамалық

ақпарат жазылған құрал»

4.17. Заңға сәйкес ашылған ақпаратты алған тарап оны осы сот өндірісінде ғана

қолдана алады және басқа жерде жарияламауға тиіс

. «Ишара міндеттемеге»

(implied undertaking) сәйкес

, сот өндірісінің тарапы құжаттарды жария ету

барысында қарсы тараптан алған құжатты осы сот өндірісіне қатысты ғана

қолдана алады, алайда мынадай ерекше жағдайларда: а) егер сот құжатты сот

отырысында жария түрде оқыса немесе сол құжатқа жария түрде сілтеме

жасаса; ә) егер сот рұқсат берсе

; б) егер құжатты жария еткен тарап пен

құжатты алған тарап өзара келіссе, басқа кезде қолдануына болады.

J Langbein, ‘The Disappearance of Civil Trial in the United States’ (2012) 122 Yale LJ 522, 565–6.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31-бөлім.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.10(2) and 31.15, subject to certain qualications added at Азаматтық іс

жүргізу ережесі, 31.3(2).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.6.

Сот айрықша жағдайда құжатты ашудың шеңберін тарылта алады: Азаматтық іс жүргізу ережесінің

31.5(1) және (2) тармақшалары. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.5(1) және (2) тармақшаларын Se-

rious Organised Crime Agency v. Namli [2011] EWCA Civ 1411 ісінде қолданғаны туралы қараңыз [22].

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.4.

Taylor v. Serious Fraud Oce [1999] 2 AC 177, 207, HL, per Lord Homann, for a lucid survey.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.22; тіпті осы жағдайда да (a) сот құжатты пайдалануға арнайы қау-

лымен шектеу қоя алады: Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.22(2).

SmithKline Beecham Biologicals SA v. Connaught Laboratories Inc [1999] 4 All ER 498, CA.

78 79

4-тарау. Сот өндірісінің алты кезеңіІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

4.2. ТАРАПТАРДЫҢ ФАКТІЛЕР ТУРАЛЫ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІ

ДАЙЫНДАУЫ

4.18. Англияда «дәлелдемелерді жинақтау» мен «дәлелдемелерді дайындау» тарап-

тардың бақылауында болады және істі басқару шарасына жатады. Сот тараптарды

қандай да бір айғақ пен құжатты беруге міндеттемейді. Тараптар сот өндірісіндегі

сарапшыны (сарапшыларды) да өздері таңдайды. Ортақ құқық жүйесінде сот бейта-

раптығын сақтай отырып, тараптардың ұсынған дәлелдемелерін мұқият тыңдайды

және шешім шығарады. Азаматтық іс жүргізу ережесінде де соттың «жауаптылық»

және «жылдамдық» рөлі сақталған. Бірақ қазіргі кезде азаматтық істі қарайтын судья-

лардан сот өндірісінің тым ұзаққа созылмауын, негізсіз күрделенбеуін, ықпалды

тараптың пайдасына әділетсіз шешілмеуін қадағалау талап етіледі (соңғы талап

«құқық құралдарының теңдігі» немесе «іс жүргізу барысындағы теңдік» деген атау-

мен белгілі). Сот куәлардың санын азайтуға құқылы және осы құқығын сыпайы

түрде орындауға, яғни дөрекілікке жол бермеуге тиіс. Сот талқылауы барысында

куәлардан жауап алу уақытын сот шектей алады.

4.19. Тараптар дәлелдемеге қатысты шешімдерді, қандай да бір факт туралы

айғақты қабылдауды немесе қайсыбір құжатты қолдануды бақылап отырады.

Дәлелдеу міндеті талап қоюшыға жүктеледі. Мысалы, талап қоюшы жауапкердің

келісімшартты бұзғанын немесе тиісті шара қолданбай, салғырттық танытқанын,

құқыққа қайшы т.б. әрекет жасағанын көрсетуге тиіс. Жауапкерге қорғану мақса

тындағы мәлімдемелерін, мысалы талап қоюшы зиянның алдын алу үшін тиісті

шара қабылдамағанын

, дәлелдеу міндеті жүктеледі. Азаматтық істердегі «дәлел-

деме стандарты» дегеніміз – келтірілген дәлелдемелердің сот қанағаттанарлықтай

деңгейі. Қылмыстық іс жүргізу құқығындағы дәлелдеменің жоғары стандарты

«қандай да бір күмән келтіру мүмкін емес» деңгейді білдіретіні белгілі. Дегенмен

жауапкерге тағылып отырған кінә неғұрлым ұлғайған сайын, соттың талап ететін

дәлелдемесі де соғұрлым көбірек болады. Азаматтық істерде сот әсіресе балаға

қастандық жасау немесе көрінеу жала жабу сияқты мәселеде барынша нақты

дәлелдеме талап етеді. Лорд Николлс Re H (Minors) (Sexual Abuse: Standard of

Proof) ісінде мынадай пікір білдірген

«Тағылған кінә неғұрлым үлкен болса, сол кінәнің орын алғанына сенім де соғұрлым аз,

сондықтан сотқа ұсынған дәлелдеме барынша күштірек болуға тиіс. Әдетте көрі-

неу жала жабу – салғырттықтан, ал денсаулыққа зиян келтіру – оқыс оқиғаның кесі-

рінен зақым келтіруден үлкенірек кінә... Дәлелдемені стандартты сақтай отырып

ұсыну икемділікті талап етеді».

Келісімшарт жауапкердің кесірінен бұзылып, шығынға ұшыраған жағдайда, талап қоюшы өтемақы

талап ете алады, бұл кезде жауапкер талап қоюшының жасаған келісімшарты онсыз да экономикалық

шығынға ұшырататынын дәлелдесе, жауаптан босатылады (CCC Films (London) Ltd v. Impact Quad-

rant Films Ltd [1985] QB 16, Hutchison J; approved in Dataliner Ltd v. Vehicle Builders and Repairers

Association, Independent 30 August 1995, CA).

[1996] AC 563, 586, HL.

78 79

4-тарау. Сот өндірісінің алты кезеңіІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

4.20. Тараптар фактілер туралы куәлардың айғақтарын, оның ішінде фактілер

туралы куәлардың дәлелдемелерін дұрыс жеткізуге тиіс. Сот талқылауына дейінгі

кезеңде куәнің айғағы бар екенін айтпаса, ондай куәні сот тыңдамайды. Судья куә

нің айғағымен сот талқылауына дейін танысуға міндетті. Тараптар куәнің көзбен

көрген немесе естіген «Факт туралы куә айғағын» ұсынуға құқылы. Бұл куәнің

айғағы формасында болуға тиіс. Сот талқылауы барысында куәнің дәлелдемесіне

қатысты ауызша сұрақтар қойылуы мүмкін.

4.3. САРАПШЫНЫҢ ДӘЛЕЛДЕМЕСІ ЖӘНЕ САРАПТАМА

4.21. Азаматтық іс жүргізу ережесіне (1998) дейін үш мәселе бар еді: бірінші – сот

өндірісі тараптарының бірі жалдаған сарапшы объективтілігін жоғалтып, сараптама

қорытындысын сол тараптың мүддесіне бейімдейтін; екінші – кейбір, әсіресе нақты

іске қатысқан сарапшылардың саны мен істің маңызы арасындағы пропорцияны сақ-

тау мақсатында сарапшылардың санын бақылап отыру қажет еді

; үшінші – ауқатты

тарап пен кедей тарап арасында «құқық құралдарының» теңдігін қамтамасыз ету

қажет болған.

4.22. Азаматтық іс жүргізу ережесінің нормасына сәйкес, соттың рұқсатынсыз

сарапшының қорытындысын дәлелдеме ретінде ұсынуға болмайды

4.23. Ағылшын құқығында сарапшының қорытындысын алу үшін «тараптар

бірігіп тағайындаған сарапшыға» немесе тараптардың әрқайсысы тағайындаған

сарапшыларға, сондай-ақ соттың көмекшісіне (court assessor) жүгінуге бола

ды

. Сот сарапшыға жүгінуге шектеу қоя алады. Сондай-ақ тараптардан сарап-

шыны бірігіп тағайындауды талап ете алады. Дегенмен күрделірек істерде

бұрынғыша тараптардың әрқайсысы тағайындаған сарапшының қызметі қолда

нылып жүр. Бұл әдіс тараптарға «бәсекелес» сарапшыларды тағайындауға мүм-

кіндік береді. «Тараптар бірігіп тағайындаған сарапшының» қызметін пайдалану

Азаматтық іс жүргізу ережесі енгізген жаңалық еді. Ондай сарапшы екі тарапқа

тең қызмет көрсетеді және оның ақысын екі тарап бөліп төлейді. Азаматтық іс

жүргізу ережесіндегі басқа сарапшылар сияқты, ол да сотқа дәлелді қорытынды

ұсынуға міндетті

. Тараптардың әрқайсысы тағайындаған сарапшылар жүйесі-

мен салыстырсақ, «тараптар бірігіп тағайындаған сарапшының» бейтараптығы

мен объективтілігі басымырақ. Әрбір тағайындалған сарапшының

D Dwyer, The Judicial Assessment of Expert Evidence (Cambridge University Press, 2008), containing com-

parative discussion at 188 ; L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts (Oxford University Press, 2006).

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 35.1-тармағы бойынша: «Сарапшы дауды реттеуге көмектесетін

қорытындысын ғана ұсынуға тиіс».

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.4(1) to (3).

Соттың бағалаушы жүйесі сирек: теңіз дауларында, патент дауларында және сот шығысы туралы

дауларда ғана қолданылады.

L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts (Oxford University Press, 2006), ch 11.

80 81

4-тарау. Сот өндірісінің алты кезеңіІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

қорытындыны өзін тағайындаған тараптың мүддесіне бейімдейтіні жөнінде жиі

айтылады

4.24. «Тараптар бірігіп тағайындаған сарапшының» басты проблемасы – қателесуі,

яғни сарапшы жалғыз болғандықтан, оның қателесу ықтималдығы да көбірек.

Сондықтан ағылшын құқығында ірі және күрделі сот өндірістерінде тараптардың

әрқайсысы тағайындаған сарапшы жүйесі сақталған, ал «тараптар бірігіп тағайын

даған сарапшының» қызметі әдетте шағын талаптарда пайдаланылады.

5. 4-КЕЗЕҢ: СОТ ТАЛҚЫЛАУЫ ЖӘНЕ

ШЕШІМ ШЫҒАРЫЛҒАННАН КЕЙІН

СОТ ШЫҒЫСЫ ТУРАЛЫ ШЕШІМДЕРДІ ҚАБЫЛДАУ

4.25. Бұл кезең – бірінші сатыдағы сот өндірісінің шырқау шегі: осы кезеңде істің

мән-жайы тыңдалады, құқықтық айғақтар мен сарапшының қорытындысы сот тал-

қылауы барысында судьяға ұсынылады (14.01 және әрі қарай).

4.26. Сот талқылауында шешімді судьяның өзі шығарады, оған алқаби қатыспай

ды

. Басты талап – сот отырысы, оның ішінде сот талқылауы ашық сипатта болуға

тиіс

. Сот тараптардың немесе куәнің жеке басының қауіпсіздігі үшін тарап немесе

куә туралы мәліметті жарияламау туралы бұйрық шығара алады

. Азаматтық істерді

алқабидің қарауы тоқтатылғаннан кейін дәлелдемеге қойылатын талаптар да өзгерді.

Бүгінде азаматтық істердегі дәлелдеме «еркін бағалауды» қажет етеді, яғни дәлел-

деме мойындауға болмайтын дәлелдемемен бағаланады. Ағылшын құқығындағы

«еркін бағалау» ұғымы Америка құқық институты/УНИДРУА принциптерінің транс-

ұлттық дамуының куәсі болып отыр

Sir Thomas Bingham MR in Abbey National Mortgages plc v. Key Surveyors Ltd [1996] 1 WLR 1534, 1542,

CA (Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейін оның барлығы Жоғарғы соттың ережесіне сай

шешілген, Ord 40).

Алқабилер ауыр қылмыстық істер (мысалы, адам өлтіру, зорлау, қарақшылық) мен жала жабу және

полиция тарапынан құқықбұзушылық (заңсыз жауапқа тарту, қасақана қудалау, заңсыз бас бос-

тандығынан айыру) сияқты азаматтық істерді қарайды.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 39.2(1); Азаматтық іс жүргізу ережесі, 39.2(3) тармақтары және Прак-

тикалық нұсқаулықтың (39A) 1.5-тармақтарында айрықша жағдайлар көрсетілген; бұл саладағы бас-

ты нормалар мыналар: s 67, Senior Courts Act 1981; J Jaconelli, Open Justice (Oxford University Press,

2002); for discussion of these rules, North Shore Ventures Ltd v. Anstead Holdings Inc (No 2) [2011] EWHC

910 (Ch); [2011] 1 WLR 2265, per Floyd J.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 39.2(4); Практикалық нұсқаулық (39A) 1.4A, Art 6(1) of the European

Convention on Human Rights (incorporated into English law, Human Rights Act 1998, Sch 1).

Principle 25, American Law Institute/UNIDROIT’s Principles of Transnational Civil Procedure (Cambridge

University Press, 2006), 137 ; also available at www.unidroit.org/english/ principles/civilprocedure/main.

htm.

80 81

4-тарау. Сот өндірісінің алты кезеңіІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

4.27. Факт туралы дәлелдеме – сот талқылауындағы дәлелдеменің басты түрі. Сотқа

шақырту қағазын алған куә сотқа келуге тиіс

. Куәнің бару және қайту жолақысы

және сотқа келген уақытына өтемақы төленеді

4.28. Сот талқылауы былай өтеді: қорғаушының (counsel) сот талқылауын ашу сөзі

(сөйлемесе де болады)

; талап қоюшының куәсінен жауап алу (ауызша болуы да

мүмкін, әдетте куәнің мәлімдемесі түрінде болады)

; жауапкер қорғаушысының

талап қоюшының куәсіне сұрақ қоюы; басқалардың сұрақ қоюы; жауапкер қорғау

шысының қорытынды сөзі; жауапкердің куәсінен жауап алу; талап қоюшы қорғау-

шысының жауапкердің куәсіне сұрақ қоюы; басқалардың сұрақ қоюы; талап қоюшы

қорғаушысының қорытынды сөзі; талап қоюшы қорғаушысының қорытынды сөзі

;

шешім шығару

; сот шығысы туралы бұйрықты, оның ішінде сот шығыстарының

жалпы есебін шығару

; кейде сот шығысын егжей-тегжейлі есептеу үшін судьяға

жеке жүгіну (18.28).

6. 5-КЕЗЕҢ: АПЕЛЛЯЦИЯ

4.29. Бүгінде кез келген апелляциялық шағым жасау үшін рұқсат керек

(15.25 және

әрі қарай). Рұқсатты бірінші сатыдағы сот немесе Апелляциялық сот береді

Екіншіден, апелляциялық шағымдардың басым көпшілігі азаматтық істер жөніндегі

соттардың келесі сатыдағы сотына

(аудан сотынан – округтік сотқа немесе Үлкен

соттың округтік сотынан – Үлкен сотқа, Үлкен соттан Апелляциялық сотқа) беріле-

ді

. Үшіншіден, Апелляциялық соттың ауызша дәлелдемені қабылдауы – сирек

құбылыс. Апелляциялық сот әдетте жаңа дәлелдемені (төменгі сатыдағы сотқа

Бұл ұғым subpoena ad testicandum (ауызша дәлелдеме беру үшін сот отырысына қатысу туралы бұй-

рық) және subpoena duces tecum (жазбаша құжаттарды көрсету үшін сот отырысына қатысу) дегенді

білдіреді: Азаматтық іс жүргізу ережесі, 34.2.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 34.7; Практикалық нұсқаулық (34) 3: қылмыстық істерде уақытын

шығындағаны үшін өтемақы талап ету туралы нормалар.

Жедел талап: Практикалық нұсқаулық (28) 8.2; көлемді талап: Практикалық нұсқаулық (29) 10.2.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 32.5(2).

Бұған себеп дәлелдеу міндеті талап қоюшыға жүктелуінде, сондықтан соңғы сөз талап қоюшыға беріледі.

Алқабидің нұсқаулығы; шешім шығару бойынша нормалар, Азаматтық іс жүргізу ережесі (40) және

Практикалық нұсқаулық (40); Prudential Assurance Co v. McBains [2000] 1 WLR 2000, CA; on the

court’s power to re-open a case before perfecting a judgment, Stewart v. Engel [2000] 3 All ER 518, CA.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 44.3, 44.7(a).

Салыстыру үшін: PS Atiyah and R Summers, Form and Substance in Anglo-American Law (Oxford Univer-

sity Press, 1987), ch 10; Апелляциялық шағымдарды салыстыру үшін: JA Jolowicz, On Civil Procedure

(Cambridge University Press, 2000), ch’s 14 to 16; for reections on the private and public functions of civil

appeals, especially in the highest chamber, see the reports by JA Jolowicz, P Lindblom and S Goldstein, in

P Yessiou-Faltsi (ed), The Role of the Supreme Courts at the National and International Level (Thessaloniki,

Greece, 1998).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 52.3(1): адамның бостандығына, атап айтқанда, habeas corpus беруден

бас тарту мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету туралы шешімдерден басқасының бәріне; s 25, Children

Act 1989.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 52.4(2).

Практикалық нұсқаулық (52).

82 83

5-тарау. Сот өндірісінің басталуы және талап қою арызын жауапкерге тапсыруІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

ұсынылмаған дәлелдемені) қабылдамайды. Бірақ Апелляциялық сот «дәлелдемеге

негізделген кез келген қорытынды шығара алады»

. Төртіншіден, сот апелляцияға

рұқсатты төменгі сатыдағы соттың шешімі «қате» болған немесе «іс жүргізу тәрті

бін өрескел бұзған» жағдайда ғана береді

7. 6-КЕЗЕҢ: СОТТЫҢ ШЕШІМІН ОРЫНДАУ

4.30. Соттың шешімі немесе бұйрығы орындалуға тиіс (17.01). Мысалы, ақша

өндіру туралы шешім өндірушінің бастамасымен бірнеше процесc: борышкердің

тауарына тыйым салу; еңбекақысынан өндіру (attachment of earnings orders); тыйым

салу (garnishee proceedings); мүлкінен өндіріп алу арқылы орындалады. Жылжымалы

және жылжымайтын мүліктерден өндіріп алудың арнайы тәртібі бар. Соттың мәж-

бүрлеу шаралары мен басқа да бұйрықтарын орындауға кедергі келтіру сотты құр-

меттемеу (committal proceedings) ретінде жазаланады.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 52.11(2) және (4).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 52.11(3).

82 83

5-ТА РАУ

СОТ ӨНДІРІСІНІҢ БАСТАЛУЫ

ЖӘНЕ

ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫН

ЖАУАПКЕРГЕ ТАПСЫРУ

ТҮЙІНДЕМЕ

1. Сот өндірісінің басталуы үшін талап қою арызын тиісті формада толтыру керек және

арызды жауапкерге тапсыру қажет.

2. Талап қою арызын тиісті формада толтырып, оны жауапкерге тапсырғаннан кейін

талапты трэктің бір түріне бекітіп, істі басқару юрисдикциясын алады; трэктің түрлері:

шағын трэк, жылдам трэк, көлемді трэк. Трэкке бөлуде істің құны ғана емес, сондай-ақ

дауды реттеудің жиілігі де ескеріледі.

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе .................................................................................................................................................. 85

2. Талап қою арызы берілгенге дейінгі хаттамалар ............................................................................. —

2.1. Талап қою арызын жазу ............................................................................................................ —

2.2. Сот өндірісі басталған күн ........................................................................................................ 86

2.3. 8-бөлім өндірісі ......................................................................................................................... —

3. Юрисдикция шеңберінде процеске шақыру ................................................................................... 87

3.1. Тапсыру мекенжайы .................................................................................................................. 89

3.1.1. Талап қою арызы берілгеннен кейін мекенжайын өзгерткен

серіктестікке талап қою арызын тапсыру ................................................................... 90

3.1.2. Жауапкердің көрсеткен мекенжайы және талап қою арызын

тапсыру жолдары ............................................................................................................ —

3.2. Талап қою арызын болжамды тапсыру ................................................................................... 91

3.3. Талап қою арызын тапсыру мерзімі ........................................................................................ —

3.4. Талап қою арызын тапсыру және сырттай сот шешімі ......................................................... 94

3.5. Талаптың мән-жайын тапсыруды кешіктіру............................................................................ 95

4. Талап қою арызын юрисдикциядан тыс жерде тапсыру ................................................................. —

4.1. Талап қою арызын юрисдикциядан тыс жерде тапсыруға

рұқсат беру ................................................................................................................................. —

4.2. Талап қою арызын юрисдикциядан тыс жерде тапсыру тәсілдері ........................................ 96

4.3. ЕО-дағы талап қою арызын тапсыру ережесі ......................................................................... 98

4.4. Азаматтық немесе сауда істері бойынша сот құжаттары мен соттан

тыс құжаттарды шетелде тапсыру туралы Гаага конвенциясы ............................................ 99

5. Істі тиісті трэкке бөлу ..................................................................................................................... 100

1. КІРІСПЕ

5.01. Бұл тарауда сот өндірісінің ресми кезеңдеріне кірісудің алғашқы екі қадамы

туралы баяндалады: 1) сот өндірісін бастау процесі (Азаматтық іс жүргізу ережесі

қабылданғанға дейін Үлкен сот практикасында «талап-арыз» (writ) деп аталған, қазір

графтық соттар мен Үлкен сотта «талап қою арызы» (claim form) деп аталады);

2) талап қою арызын жауапкерге тапсыру, 4.01-тармағында айтылғандай, талап қою

арызы берілгенге дейінгі кезең ресми сот өндірісін бастауға кіріспе болып

табылады.

2. ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫ БЕРІЛГЕНГЕ ДЕЙІНГІ

ХАТТАМАЛАР

2.1. ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫН ЖАЗУ

5.02. Азаматтық іс жүргізу ережесіне сәйкес, сот өндірісін бастаудың негізгі жолы –

«талап қою арызын жазу»

. Ереже бойынша талап қоюшының талап қою арызында

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 7.2; Практикалық нұсқаулық (7).

86 87

қандай талаптарды көрсететінін өзі таңдауға құқығы бар және оны 14 күн ішінде

жауапкерге тапсыруға тиіс

. Талап қоюшы талабын қоя отырып, жауапкердің

талапқа қарсы пікірін, талапты мойындайтыны туралы «жауап хатын» (response

pack) алғанын, талап қою арызын тапсырғанын дәлелдеуге тиіс

. Талап қоюшы

талап қою арызын дұрыс толтырмаса, кейін қатесін түзете алады

. Adams v. Ford

ісінде

(2012) Апелляциялық сотының айтуынша, тіпті талап қоюшының солисито-

рының мәлімдемесі жалған, яғни талап қоюшы солиситордың сотта өкіл болуына

сенім білдірмеген болса да, талап қою арызында талап қоюшының аты-жөні жазыл

ғандықтан, талап қою арызының формасы жарамсыз болып саналмайды. Бұл істе

бірнеше талап қоюшы бірігіп, бір талап қою арызын берген еді. Талап мерзіміне

үлгеру үшін сот өндірісі асығыс басталған. Әйтсе де талап қоюшылардың қайсысы

солиситорға сенім білдіргенін алдын ала анықтап алған жөн болар еді. Дегенмен

талап қою арызына қол қойғандардың арасында солиситорға сенім білдірген талап

қоюшылар да болғандықтан, «талап қою арызын қараусыз қалдыру дұрыс емес»

деген шешім қабылданған.

2.2. СОТ ӨНДІРІСІ БАСТАЛҒАН КҮН

5.03. Азаматтық сот өндірісінің басталған сәті – сот талап қою арызын қабылдаған

күн

. Талап қою мерзімі талап қою арызы сотқа түскен сәттен басталады

2.3. 8-БӨЛІМ ӨНДІРІСІ

5.04. «8-бөлім өндірісі» («Part 8 procedure») – сот өндірісін бастаудың тағы бір түрі.

Сот өндірісін бастаудың бұл тәсілі талап қоюшыға «қандай да бір айтарлықтай дау

тумайтын мәселе бойынша соттың шешімі» қажет кезде қолданылады

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 7.4; Caterpillar Logistics Services (UK) Ltd v. Huesca de Crean [2012]

EWCA Civ 156; [2012] 3 All ER 129; [2012] CP Rep 22; [2012] ICR 981; considered in Generics (UK) Ltd

v. Yeda Research and Development Co Ltd [2012] EWCA Civ 726.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 7.8(1).

Hannigan v. Hannigan [2000] 2 FSR 650, CA. Лорд-судья Брук «тараптардың Азаматтық іс жүргізу

ережесін бұзбаған кез келген ұсынысын қабылдау керек» деген пікір білдірген [36].

[2012] EWCA Civ 544; [2012] 1 WLR 3211.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 7.2(2).

Практикалық нұсқаулық (7) 5.1 (Азаматтық іс жүргізу ережесінің 7.1-тармағы бойынша сот өндірі-

сі – талап қоюшы талап қою арызын сотқа өткізген күннен; ал 7.2-тармағы бойынша соттың қарауы-

на қабылданған күннен басталады. Практикалық нұсқаулықтың (7) 5.1-тармағында былай делінген:

«Сот өндірісі талап қоюшының өтініші бойынша сот талап қою арызы формасын берген күннен

басталады (7.2), бірақ талап қою арызы сот талап қою арызы формасын бергенге дейін өткізілген

болса, онда 1980 жылғы Ескіру мерзімі туралы заңға сәйкес ертерек басталады». For the precursor to

this rule, Riniker v. University College, London, The Times 17 April 1999, CA, Riniker v. University College,

London (Practice Note) [2001] 1 WLR 13, CA (сот шығысы туралы шешім).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 8.1(6); Практикалық нұсқаулық (8A).

86 87

3. ЮРИСДИКЦИЯ ШЕҢБЕРІНДЕ ПРОЦЕСКЕ ШАҚЫРУ

5.05. Сот талап қоюшыдан талап қою арызын (талап қоюшының көрсеткен мекен-

жайы бойынша

) қабылдауға тиіс, бірақ талап қоюшы соттан талап қою арызын қай-

тарып беруді сұраса немесе талап қою арызы қабылданбауға тиіс екенін белгілейтін

норма, практикалық нұсқаулық немесе бұйрық болса, сот талап қою арызын қарау-

сыз қалдырады

5.06. Оқырман талап қою арызын жауапкерге тапсырудың қыр-сырына үңілмей

тұрып, алдымен Азаматтық іс жүргізу ережесін байыппен оқып шыққаны жөн,

себебі бұл – тым күрделі тақырып. Тапсырудың тәсілдері мынадай:

1. Тапсыру келісімшартқа сай және «келісімшартқа қатысты» болуға тиіс

2. Жауапкерге «тікелей тапсыру»

. Ережеде жеке адамға, компания мен корпора-

цияға, серіктестікке «тікелей тапсыру» нормалары жеке-жеке көрсетілген

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 6.5(3) тармақшасында былай делінген:

3) Талап қою арызын тапсыру жолдары мынадай:

а) жеке адам жеке адамға тапсырады;

ә) компания немесе корпорация компанияның немесе корпорацияның жоғары

лауазым иесіне тапсырады

;

б) серіктестік (серіктестер фирманың мүддесі үшін талап қою арызын бер-

ген кезде): 1) серіктесіне; 2) бизнестің заңды мекенжайындағы серіктес-

тікті бақылап немесе басқарып отырған тұлғаға тапсырады.

Жеке адамға (а) юрисдикциядағы кез келген жерде, яғни Англия мен

Уэльстің кез келген жерінде тапсырылады.

Компаниядағы немесе корпорацияның «жоғары лауазым иесіне» (ә) тапсыру

ұғымына Практикалық нұсқаулықта (6А) түсінік берілген

: «Төмендегі тұлғалар-

дың бәрі: (1) заңды түрде тіркелген компанияның немесе корпорацияның дирек-

торы, қаржы жөніндегі директоры, компанияның немесе корпорацияның

хат

шысы, атқарушы директоры, компанияның немесе корпорацияның менеджері

немесе басқа да қызметкері; (2) тіркелмеген компанияда немесе корпорацияда (1)

тармақта аталған лауазым иелерімен бірге, мэрі, төрағасы, президенті, қалалық

кеңестің хатшысы және т.б. қызметкері жоғары лауазым иесі болып саналады».

Талап қою арызын серіктестікте тапсыру (б) туралы 5.08-тармағындағы

Brooks v. AH Brooks & Co ісінен

(2011) оқи аласыз.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.6(2).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.4.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.11; Society of Lloyd’s v. Tropp [2004] EWHC 33 (Comm), Gross J; per-

mission to appeal refused, [2006] EWCA Civ 88.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.3, 6.5.

Respectively, Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.5(3)(a) to (c).

Егер заңды тұлғаның қызметі юрисдикциядан тыс жерде жүретін, ал заңды тұлғаның басшысы

юрисдикция шегінде тұратын болса: SSL International plc v. TTK LIG Ltd [2011] EWCA Civ 1170;

[2012] 1 WLR 1842 (заңды тұлғаның директорлар кеңесі отырысының Ұлыбританияда өтуі «заңды

тұлғаның бизнесі юрисдикция шегінде» дегенді білдірмейді).

Практикалық нұсқаулық (6A) 6.2.

[2010] EWHC 2720 (Ch); [2011] 3 All ER 982.

88 89

3. Электронды емес тасымалдаушымен тапсыру (Non-Electronic Transmission in

Hard-Copy). Хабарлаудың бұл тәсілі бірінші сыныпты пошта арқылы, құжат

алмасу арқылы немесе, Практикалық нұсқаулыққа (6А) сәйкес, келесі жұмыс

күні жететін басқа да тапсыру тәсілі арқылы жүзеге асырылады

. Аталған тәсіл

соттың тапсыруы үшін қолайлы

. Тапсырудың мекенжайы туралы 5.07-тарма-

ғында талап қою арызын қайда жолдау жөнінде егжей-тегжейлі баяндалады

4. Талап қою арызын белгілі бір мекенжайда тапсыру (Physically ‘Leaving’ the Claim

Form at a Specified Place). Тапсырудың бұл тәсілі бойынша талап қою арызы жауап-

кер айтқан мекенжайға немесе ережеде көрсетілген мекенжайға тапсырылады

. Бұл

тәсілдің үш түрі бар: (а) жауапкердің солиситорына тапсыру

(5.09); (ә) жауапкер-

дің көрсеткен мекенжайына тапсыру немесе қалдыру

; б) жауапкер көрсетпеген,

бірақ Азаматтық іс жүргізу ережесінің 6.9(2) тармақшасындағы кестеге сәйкес

анықталған мекенжайға тапсыру немесе қалдыру (5.07-тармағын қараңыз).

5. Электронды жолмен тапсыру (Electronic Transmission). Факспен немесе «элек-

тронды байланыстың басқа да құралымен» тапсыруға болады

; бұл

Практикалық нұсқаулықта (6А) жазылған

6. Сот тапсыруды басқа да жолдармен жүзеге асыруы мүмкін

: Азаматтық іс жүр-

гізу ережесінде мұндай жолдар «субститутты тапсыру» (substituted service) деп

аталған

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.3(1)(b); Практикалық нұсқаулықтың (6A) 2.1-тармағында былай де-

лінген: «Талап қою арызын тапсыру құжат алмасу түрінде болса, мынадай жағдайларда ғана заңды

болып саналады: 1) жауапкердің мекенжайы нақты көрсетілуге тиіс; 2) тапсырған кезде талап қою-

шы мен жауапкердің өздері немесе сенімді өкілдері болуға тиіс; 3) тапсыруды қабылдамаса – қабыл-

дамайтыны туралы жазбаша ескерту жазуға міндетті. Практикалық нұсқаулық (6A) 3.1-тармағы

бойынша: «Құжат алмасу түріндегі тапсыру поштамен тапсырудың бір түрі болып саналады: 1) құ-

жатты пошта жәшігіне салуға; 2) компанияның тиісті жауапты қызметкері арқылы жеткізуге

болады; 3) құжатты жауапкер тарапынан тиісті жауапты қызметкер алуға тиіс».

Практикалық нұсқаулық (6A) 8.1.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.9(2).

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 6.3(1)(c) (құрамын 6.7-тармақтан оқи аласыз; 6.8, 6.9(2), 6.9(2);

6.10-тармақтарында Тәж бен Үкімет органдарының арнайы басқару режимімен таныса аласыз.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.7.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.8.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.3(1)(d).

Практикалық нұсқаулық (6A) 4.1.

CPR 6.3(1)(e) – CPR 6.15(1). Бұл нормаларда былай делінген: «Егер сотқа тарап өзінің талап қою

арызын қарсы тарапқа тапсырудың балама жолын нақты дәлелдерімен бірге ұсынса, онда сот

сол балама жолды қолдану туралы қаулы шығара алады. Бұл туралы қараңыз: Knauf UK GmbH v.

British Gypsum Ltd [2002] 1 WLR 907, CA (алайда қаулы талап қою арызын халықаралық тапсыру

нормаларына қайшы болмауға тиіс); қараңыз: JSC BTA Bank v. Ablyazov [2011] EWHC 2988 (Comm),

at [41] (5.34-тармақта талқыланған прецеденті қараңыз). Азаматтық іс жүргізу ережесінің 6.15-тар-

мағы Ресей Федерациясында ағылшын сотының қаулысымен талап қою арызын тапсыру тәсілін

мойындамауға негіздеме ретінде қолданылған (қараңыз: Cecil v. Bayat [2011] EWCA Civ 135; [2001] 1

WLR 3086. Сондай-ақ, 5.31-тармақта баяндалғандай, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 6.15-тармағын

қолдануда аса сақ болған жөн); қараңыз: Bacon v. Automattic Inc [2011] EWHC 1072 (QB); [2012] 1 WLR

753; [2011] 2 All ER (Comm) 852, сондай-ақ қараңыз: 5.32.

Abbey National plc v. Frost [1999] 2 All ER 206, CA (талап қоюшыға тұрғылықты мекенжайы белгісіз

жауапкерге қарсы талап қою арызын беруге рұқсат еткен, ал жауапкердің Тайландқа қашып кеткені

туралы ақпарат болған; жауапкердің талап қою арызы туралы бейхабар болуы әбден мүмкін еді).

88 89

7. Соттың тапсырмауы да мүмкін

8. Мемлекет пен үкімет министрліктеріне тапсырудың арнайы нормалары бар

3.1. ТАПСЫРУ МЕКЕНЖАЙЫ

5.07. Азаматтық іс жүргізу ережесінде талап қою арызын тапсыруды толық жүзеге

асыру үшін жолдайтын немесе «қалдырып кететін» мекенжай туралы айтылған

1) жеке тұлға үшін: тұрғылықты немесе соңғы мекенжайы;

2) талап қою арызы бизнесіне қатысты берілген жеке тұлға үшін: сол тұлғаның

тұрғылықты немесе соңғы мекенжайы; бизнесінің атқарушы органының орна-

ласқан немесе соңғы мекенжайы;

3) талап қою арызы серіктестік бизнесіне қатысты берілген жеке тұлға үшін:

сол тұлғаның тұрғылықты немесе соңғы мекенжайы; серіктестік бизнесінің

атқарушы органы орналасқан орын немесе соңғы мекенжайы;

4) жауапкершілігі шектеулі серіктестік үшін: серіктестіктің атқарушы органы

орналасқан кеңсе; серіктестіктің талап қою арызына айтарлықтай қатысы бар

және юрисдикцияның аумағында орналасқан кез келген органының

мекенжайы;

5) Англия мен Уэльсте компаниядан басқа атаумен инкорпорация жасалған кор-

порация үшін: корпорацияның атқарушы органы орналасқан кеңсе; корпорация-

ның талап қою арызына айтарлықтай қатысы бар және юрисдикцияның

аумағында орналасқан кез келген қызмет етіп отырған органының мекенжайы;

6) Англия мен Уэльсте тіркелген корпорация үшін: компанияның атқарушы органы

орналасқан кеңсе; компанияның талап қою арызына айтарлықтай қатысы бар

және юрисдикцияның аумағында орналасқан кез келген органының

мекенжайы;

7) кез келген басқа компания немесе корпорация үшін: корпорацияның юрисдикция

аумағында қызметін жүргізіп отырған кез келген органының мекенжайы; компа-

нияның юрисдикция аумағында қызметін жүргізіп отырған кез келген органы-

ның мекенжайы

Азаматтық іс жүргізу ережесі талап қою арызын тапсырудағы мекенжайға қатысты

нормаларды 1) және 2) санаттарына сай жүргізеді және осы нормаларға сүйеніп жүзеге

асыру қажет

. Шындығында, егер талап қоюшы «жауапкер мекенжайын өзгертті» деп

ойласа, презумпция нормаларына сәйкес, жауапкердің жаңа мекенжайын табуға нақты

қадам жасауға тиіс (келесі тармақтағы Brooks ісін (2011) қараңыз).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.16.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.10.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.9(2).

Соңғы санат туралы оқыңыз: Sea Assets Ltd v. PT Garuda Indonesia [2000] 4 All ER 371, 376–7,

Longmore J.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.9(3).

90 91

3.1.1. Талап қою арызы берілгеннен кейін мекенжайын өзгерткен серіктестікке

талап қою арызын тапсыру

5.08. Brooks v. AH Brooks & Co ісінде

(2011) судья Дэвид Кук: «Егер талап қоюшы

талап қою арызын тапсырған кезде жауапкердің мекенжайында орналасқан серіктес

тік құрамындағы жұмысын тоқтатқан болса, онда серіктестікке қарсы талап қою

арызын сол мекенжайда тапсыру жарамсыз болып саналады», – деген

. Бірақ бұл

істе бұрынғы серіктестердің бірі сол серіктестіктің құрамында әлі де қызмет етіп

жатқан, бірақ оның мәртебесі өзгеріп, енді ол жалдамалы қызметкер (кеңесші)

ретінде ғана қызмет атқарған. Бірақ сот осы істегі талап қою арызын тапсыруды

жарамды деп таныған, себебі талап қою арызы көрсетілген мекенжайға тапсырылса,

сол жерде орналасқан кеңсе талап қою арызы туралы жауапкердің солиситорына

хабарлайтын еді.

3.1.2. Жауапкердің көрсеткен мекенжайы және талап қою арызын тапсыру

жолдары

5.09. Әдетте жауапкер солиситорына талап қою арызы мен оған тіркелген құжат

тарды қабылдауға сенім білдіреді

. Nanglegan v. Royal Free Hampstead NHS Trust

ісінде (2002) Апелляциялық соттың мәлімдеуі бойынша, мұндай кезде талап қою

арызын жауапкердің сенімді өкіліне міндетті түрде тапсыру қажет; яғни талап қою

арызын жауапкердің өзіне тапсыру жарамсыз болып саналады

. Сот бұл мәлімде-

месінде талап қою арызын жауапкердің сенім білдірген солиситорына

тапсыру

істі жылдам жүргізу үшін тиімді екенін атап айтқан. Апелляциялық сот талап қою-

шының бұл мәселені Азаматтық іс жүргізу ережесінің басқа нормасымен реттеу

туралы өтінішін қараусыз қалдырған. Талап қою арызы туралы хабарлау мен тап-

сырудың келісілген тәсілдері туралы айтсақ, Апелляциялық соттың судьялары

Ener-G Holdings plc v. Hormell ісінде (2012) көпшілік дауыспен тараптарға хабар-

лаудың айрықша формасы қажет емес деп шешкен

. Бұл істе сот талап қоюшының

талап қою арызы туралы жауапкерге балама тәсілмен тиімді хабарлағанын мәлім-

деген

. Судьялардың көбі бұл мәселеге «ортақ іс» ұғымына сүйене отырып, еркін

түсініктеме берген

[2010] EWHC 2720 (Ch); [2011] 3 All ER 982.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.9(3) және (4).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.7.

[2002] 1 WLR 1043, CA.

Сонда, at [22], per Buxton LJ.

[2012] EWCA Civ 1059; [2012] CP Rep 47 (Lord Neuberger MR and Gross LJ; Longmore LJ dissenting);

noted E Adodo (2013) CJQ 33.

Ескертуде былай жазылған: «Хабарламаны пошта арқылы жолдауға немесе келісімшартта көр-

сетілген мекенжайға тапсыруға болады».

Notably [2012] EWCA Civ 1059; [2012] CP Rep 47, at [57], per Gross LJ (citing the leading recent exami-

nation of contractual interpretation in Rainy Sky v. Kookmin Bank [2011] UKSC 50; [2011] 1 WLR 2900, at

[21], per Lord Clarke of Stone-cum-Ebony).

90 91

3.2. ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫН БОЛЖАМДЫ ТАПСЫРУ

5.10. Ережеде «болжамды тапсыруға» қатысты «Азаматтық іс жүргізу ережесінің

7.5(1) тармақшасына сай шара қолданылғаннан кейінгі екінші жұмыс күні тапсыры

луға тиіс» екенін көрсететін кесте бар

5.11. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 7.5(1) тармақшасында былай делінген:

«Талап қою арызы юрисдикцияның аумағында тапсырылса, талап қоюшы талап қою

арызын сотқа берген күннен кейін төрт ай өткенде, күнтізбелік күннің түнгі 12.00

сағат уақытына дейін талап қою арызын тапсырудың өзі таңдаған тәсіліне байла-

нысты төмендегі кестедегі қадамдарды жасауға тиіс»:

Тапсыру тәсілі Қажет қадам

Бірінші сыныпты пошта арқылы, құжат

алмасу арқылы немесе келесі жұмыс күні

жететін басқа да тапсыру тәсілі

Поштамен жолдау, мекенжайында

қалдыру, басқа да тиісті тасымал

жолдарымен жеткізу

Құжатты тиісті мекенжайға жеткізу

немесе қалдыру

Құжатты тиісті мекенжайға жеткі-

зу немесе қалдыру

6.5-тармағындағы нормаға сәйкес тікелей

жеткізу

6.5(3) тармақша нормасының талабы-

на сай шараларды қабылдау

Факс Факспен жолдау

Басқа электронды тәсіл

Электронды пошта немесе басқа элек-

тронды жолдау жасау

3.3. ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫН ТАПСЫРУ МЕРЗІМІ

5.12. Талап қою арызын тапсыру талап қою арызы берілген күннен кейін төрт айдың

ішінде орындалуға тиіс

5.13. Талап қою арызын юрисдикциядан тыс жерде тапсыру қажет болса, тапсыру

мерзімі алты айды құрайды

. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 7.5(2) тармақша-

сында былай делінген: «Талап қою арызын юрисдикциядан тыс жерде тапсыру

керек болса, талап қою арызын, 6-бөлімнің ІV бөлігіне сәйкес, талап қою арызын

бергеннен кейін 6 ай ішінде тапсыру қажет».

5.14. Егер талап қою арызы «юрисдикциядан тыс жерде тапсырылмайды» деген бел

гімен берілсе және ол төрт айдың ішінде тапсырылмаса, «Талап қою арызы мен басқа

құжаттарды юрисдикциядан тыс жерде тапсыру» нұсқаулығына сәйкес, талап қоюшы-

ның юрисдикциядан тыс жерде талап қою арызын тапсыру құқығы сақталады

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.14; 7.5(1).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 7.5(2).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 7.5(3).

CPR Part 6, Section IV (CPR 6.30 to 6.47); бұл тұрғыдан, Anderton v. Clwyd CC (No 2) [2002] ісіндегі

апелляциялық шешімді ескерген жөн, 1 WLR 3174, CA, [85] [98]; сондай-ақ, қараңыз: 5.17 Cecil v.

Bayat [2011] EWCA Civ 135; [2011] 1 WLR 3086. Бұл істе Апелляциялық сот «талап қою арызының

мерзімін ұзартуға ешбір негіз жоқ» деген қорытындыға келген, сондықтан шешімге шағым жасауға

рұқсат сұраған өтінішті қараудың қажеті жоқ еді.

92 93

5.15. Сот талап қоюшының талап қою арызын тапсыру мерзімін ұзарту туралы өті-

нішін қанағаттандыра алады. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 7.6-тармағында былай

жазылған:

Ереженің 7.5-тармағына сәйкес, талап қоюшы талап қою арызын тапсыру мерзімін

ұзартуға өтініш бере алады.

Ереженің 7.5-тармағына сәйкес, талап қою арызын тапсыру мерзімін ұзарту туралы

өтінішке қойылатын жалпы талап мынадай:

а) 7.5-тармағында көрсетілген мерзім ішінде берілуге тиіс;

ә) сот өтінішті қанағаттандырса, талап қою арызын тапсыру соттың бұйрығында

көрсетілген мерзімде жүзеге асырылуға тиіс;

3. Талап қоюшы талап қою арызын тапсыру мерзімін ұзарту туралы өтінішті

Ереженің 7.5-тармағында көрсетілген мерзім өтіп кеткенде берсе, сот өтінішті:

а) талап қою арызын тапсырудың кешігуіне соттың өзі себепкер болса;

ә) талап қоюшы 7.5-тармаққа сай шаралар қабылдаса, бірақ талап қою арызын тап-

сыру объективті себептер бойынша мүмкін болмаса;

б) талап қоюшы өтініш беруге мәжбүр болған басқа да жағдайларда ғана қанағат-

тандыра алады.

5.16. Апелляциялық соттың Cecil v. Bayat ісіндегі

(2011) шешімінде (5.31-тарма-

ғында бұл істің басқа да қырларына тоқталамыз) талап қою арызын тапсыру мерзі-

мін (Азаматтық іс жүргізу ережесінің 7.6-тармағына сәйкес) ұзартуға қатысты сот

прецеденттеріне шолу жасалған.

5.17. Апелляциялық сот Cecil ісіндегі (2011) фактілерді зерттей келе, бірінші саты

дағы судьяның талап қою арызын тапсыру мерзімін ұзартуын қате деп таныған. Бұл

істе талап қою арызын тапсырудың төрт айлық мерзімін, Азаматтық іс жүргізу ере-

жесінің 7.6-тармағына сілтеме жасай отырып, төрт ай мерзімнің бітуіне бір күн қал-

ғанда ұзартқан (Азаматтық іс жүргізу ережесінің 7.5(1) тармақшасы)

. Алғашында

судья Филд мерзімді алты айға, кейін судья Томилсон тағы бір жарым айға созған.

Мерзімді ұзартуға негіз ретінде осы сот өндірісі дәл осы тараптар арасында нақ осы

фактілер бойынша Нью-Йорк соты өндірісінің жалғасы екені және сол сот өндірі

сінде талап қоюшының қаржылық шығынға ұшырағаны, сондықтан талап қоюшы-

ның қаржы мәселесін реттеуге және заңгерімен Шартты сыйақы келісімін жасауына

қосымша уақыт қажет екені айтылған (20.25 және әрі қарай).

5.18. Апелляциялық соттың мәлімдеуінше, бұл негіздеме талап қою арызын тап-

сыру мерзімін ұзарту үшін жеткіліксіз, сонымен бірге жауапкерді талап қоюдың

ескіру мерзіміне сілтеме жасау құқығынан айырып отырғандықтан, ұзартуды

[2011] EWCA Civ 135; [2011] 1 WLR 3086.

Бұл кезеңде талап қою арызында «юрисдикциядан тыс жерде тапсырылмайды» деген белгі болған,

сондықтан оны тапсыруға төрт ай уақыт берілген еді; ал кейінірек талап қоюшы оны юрисдикциядан

тыс жерде, яғни АҚШ пен Ауғанстанда тапсыру туралы өтініш берген; сонда: at [13] . Рұқсат беріл-

геннен кейін тапсыру уақыты алты айға созылған: EEA (‘European Economic Area’) (EU and Lugano

Convention states).

92 93

жарамсыз деп тану қажет. Осылайша Англиядағы сот өндірісі әрі қарай жалғасын

таппаған. Бірақ Cecil v. Bayat (2011), Teare J in JSC BTA Bank v. Ablyazov істе-

рін

(2011)

қараған сот шетелдік заңнамадағы талап қою мерзімінің ескіруі ағыл-

шын сотында талап қою арызын тапсыру мерзімін ұзартуға кедергі бола алмайтынын

мәлімдеген. Ал денсаулыққа зиян келтіргені үшін қаралған Aktas v. Adepta ісін

де

(2010: 8.65, 10.108 және әрі қарай) Апелляциялық сот 1982 жылғы Талап қою

мерзімінің ескіруі туралы заңның (Limitation Act 1980) 33-бөлімінің нормасына

сүйене отырып, талап қою арызын төрт ай мерзімнің ішінде тапсырып үлгермеген

талап қоюшының талап қою арызын, мерзімі ескіріп кетсе де, қараған.

5.19. Лорд-судья Рикс Cecil v. Bayat ісінде

(2011) осыған дейінгі шешімге

мына-

дай сілтеме жасаған:

«Мұндай жүйеде соттың талап қою арызын тапсыру мерзімін қатал реттеуі

маңызды. Әйтпесе талап қою мерзімінің ескіру уақытын талап қоюшы мен оның

солиситоры әрдайым өз мүддесіне икемдеп отыруына жол береміз. Сондықтан

талап қою арызын тапсыру мерзімін ұзартуға рұқсат етілмесе, талап қоюшының

талап қою мүмкіндігіне кедергі келтіреміз деген пікір негізсіз болып табылады».

5.20. Cecil v. Bayat ісінде (2011) лорд-судья-судья Рикс осы мәселеге байланысты сот

прецедентін қабылдаған

«Азаматтық іс жүргізу ережесінің 7.6-тармағы

– талап қою арызын тапсыру мер-

зімін ұзарту туралы жалпы норма. Осы нормаға сүйенген кезде талап қою арызын

тапсыру мерзімінің солиситордың салғырттығынан өтіп кеткенін алға тартып,

ұзартқанымыз жөн болмауы мүмкін, бірақ Hoddinott’s ісіндегі тәрізді

(2007)

айрықша жағдайда рұқсат берген жөн. Өтініште жазылған себеп дәлелді болса, сот

[2011] EWHC 2988 (Comm), at [22] to [30].

[2010] EWCA Civ 1170; [2011] QB 894, CA.

[2011] EWCA Civ 135; [2011] 1 WCR 3086, at [76].

Citing himself in Aktas v. Adepta [2010] EWCA Civ 1170; [2011] QB 894, at [91]; on this case, see text at

8.65 and 10.108 .

[2011] EWCA Civ 135; [2011] 1 WLR 3086, at [90].

Сонда, citing Vinos v. Marks & Spencer plc [2001] 3 All ER 784; Godwin v. Swindon BC [2001] EWCA Civ

1478; [2002] 1 WLR 997; Anderton v. Clwyd CC (No 2) [2002] EWCA Civ 933; [2002] 1 WLR 3174; Wilkey

v. British Broadcasting Corpn [2002] EWCA Civ 1561; [2003] 1 WLR 1; Hashtroodi v. Hancock [2004]

EWCA Civ 652; [2004] 1 WLR 3206; Collier v. Williams [2006] EWCA Civ 20; [2006] 1 WLR 1945; Hod-

dinott v. Permsimmon Homes (Wessex) Ltd [2007] EWCA Civ 1203; [2008] 1 WLR 806 (жауапкер талап

қою арызын тапсырудың салдары туралы білген болуы мүмкін; оған Азаматтық іс жүргізу ережесінің

7.6(2) тармағына сәйкес тапсыруға тиіс): as noted in Cecil v. Bayat [2011] EWCA Civ 135; [2011] 1 WLR

3086, at [50]), City & General (Holborn) Ltd v. Structure Tone Ltd [2010] EWCA Civ 911; [2010] BLR 639;

and Aktas v. Adepta [2010] EWCA Civ 1170; [2011] QB 894, CA. See also Steele v. Mooney [2005] EWCA

Civ 96; [2005] 1 WLR 2819 (Steele ісінде талап қоюшы істің қалай шешілуі мүмкін екенін әлі білмей,

сарапшының қорытындысын күтіп жүрген болатын), Cecil v. Bayat [2011] EWCA Civ 135; [2011] 1

WLR 3086, at [46], per Stanley Burnton LJ; at [94], per Rix LJ); Imperial Cancer Research Fund and

Cancer Research UK v. Ove Arup & Partners Ltd [2009] EWHC 1453 (TCC); [2009] BLR 458 (Ramsey J).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 7.6(2).

Hoddinott v. Permsimmon Homes (Wessex) Ltd [2007] EWCA Civ 1203; [2008] 1 WLR 806.

94 95

тапсыру мерзімін қашанда ұзартады; ал себеп дәлелді болмаса, сот өтінішті қана-

ғаттандырмайды. Hashtroodi v. Hancock ісін

(2004) қараңыз. Бұл істе лорд-судья

Дайсон аталған себепті жарамсыз деп таныған. Қалай десек те, заң қатал, сондық-

тан мерзімді ұзартпайтын кездер де болады. Лорд Маммери Anderton’s ісінде

(2002)

былай деген: «Азаматтық іс жүргізу ережесінің түсініктемесі жөніндегі дау

Godwin’s ісінде

(2002) шешілген және ол шешімде келешектегі талап қою арызын

тапсырудың кешігуіне кешірім аз болатыны көрініп тұр. Енді сот талап қою арызын

тапсыруға қандай да бір үлкен кедергіні көрсе де қатал болады».

5.21. Imperial Cancer Research Fund and Cancer Research UK v. Ove Arup & Partners

Ltd ісінде де (2009) судья Рамсей талап қою арызын тапсыру мерзімін ұзартуға

қатысты күрделі прецедент қабылдаған (бірақ уақытты үнемдеу үшін бұл прецедент

туралы сөз қозғамаймын)

5.22. Bethell Construction Ltd v. Deloitte and Touche ісінде

(2011) (1) талап қоюшы

талап қою арызын жауапкерге жолдаған, бірақ арыздың ілеспе хатында былай жазыл-

ған: «(талап қою арызының) көшірмесін... жолдаймыз (яғни тапсыру тәртібі сақтал-

маған). Негізі, біздің талап қою арызы берілгенге дейінгі хаттама процесін тиісті

тәртіппен жүргізгіміз келеді, сондықтан талап қою арызын немесе/және талапты

тапсыру мерзімін ұзарту туралы келісімге келуді ұсынып отырмыз». Талап қоюшы

бұл хаты арқылы талап қоятынын ғана жеткізген. Талап қою арызын тапсыру мерзімі

мен талап қою мерзімі өткеннен кейін талап қоюшы (2) жауапкерге жаңа талап қою

арызын тапсырғысы келген. Жауапкер талап қою арызын тапсыруды жарамды деп

мойындамайтынын мәлімдеген. Апелляциялық сот жауапкердің мәлімдемесін қолда-

ған. Аталған істе талап қою мерзімі ішінде (жоғарыда айтылған (1) кезеңде) жауап-

керге тапсырылған талап қою арызы Азаматтық іс жүргізу ережесіне сай

тапсырылмаған. Бұл істе, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 6.15-тармағына сәйкес,

талап қою арызын тапсырудың мерзімін өткізіп алуына «жеткілікті себеп» те, сон-

дай-ақ, 6.16-тармағына сәйкес, тапсыру мерзімін ұзартуға негіздеме де болмаған.

3.4. ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫН ТАПСЫРУ ЖӘНЕ

СЫРТТАЙ СОТ ШЕШІМІ

5.23. Godwin ісінде (2002) лорд-судья Мэй жауапкер талап қою арызын тапсырудың

«болжамды» күнін даулай алатынын, шындығында, кешірек немесе тапсыру мерзімі

өткен соң тапсырғанын немесе мүлде тапсырмағанын дәлелдеуге құқылы екенін

айтады

: «Ондай кезде соттың әділ шешім қабылдауға мүмкіндігі ұлғаяды және

жауапкер талап қою арызынан мүлде бейхабар екенін дәлелдесе, сырттай шешім

жауапкердің пайдасына шешілетіні сөзсіз».

[2004] EWCA Civ 652; [2004] 1 WLR 3206, at [19].

[2002] 1 WLR 3174, at [2].

[2002] 1 WLR 997.

[2009] EWHC 1453 (TCC); [2009] BLR 458 (Ramsey J), at [9].

[2011] EWCA Civ 1321.

Godwin v. Swindon BC [2002] 1 WLR 997, CA, at [49].

94 95

3.5. ТАЛАПТЫҢ МӘН-ЖАЙЫН ТАПСЫРУДЫ КЕШІКТІРУ

5.24. Азаматтық іс жүргізу ережесінде былай делінген

1. Талаптың мән-жайын а) талап қою арызына жазып немесе соған тіркеп тапсы-

рады; ә) талап қоюшы 2-тармақта айтылған жайтты жауапкерге талап қою

арызын тапсырғаннан кейін 14 күн ішінде тапсырады.

2. Жауапкерге талаптың мән-жайын тапсыруды талап қою арызын тапсырған

уақыттан кешіктіруге болмайды...

3. Талап қоюшы талаптың мән-жайын, 1-тармақтың ә) тармақшасына сәйкес,

талап қою арызынан бөлек тапсырса, талап қою арызын тапсырғаннан кейін

7 күн ішінде талаптың мән-жайының көшірмесін талап қою арызын тапсырғаны

туралы куәлікпен бірге жауапкерге жолдауға тиіс.

5.25. Апелляциялық сот Totty v. Snowden ісінде

(2002) сот талаптың мерзімінен

кешіктіріліп тапсырылуына

мән беруге құқылы деген.

4. ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫН

ЮРИСДИКЦИЯДАН ТЫС ЖЕРДЕ ТАПСЫРУ

4.1. ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫН ЮРИСДИКЦИЯДАН ТЫС ЖЕРДЕ

ТАПСЫРУҒА РҰҚСАТ БЕРУ

5.26. Бұл орайда негізгі үш сұрақ бар.

5.27. Бірінші сұрақ: Англияның резиденті емес және Англияның юрисдикциясында

тұрмайтын тұлғаға қарсы талап қою арызын қай кезде беруге болады? Бұл сұраққа

жауап табу үшін Азаматтық іс жүргізу ережесінің негізгі нормаларына мұқият назар

аударған жөн

5.28. Екінші сұрақ: Англия соты бұл істе Англияның юрисдикциясын қолдануға

рұқсат беретін немесе тыйым салатын айғақтарды қарастыра келе, осы сот процесін

Англияның сот өндірісі ретінде қарай ала ма? Сұрақтың жауабын «Forum non

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 7.4.

[2002] 1 WLR 1384, CA.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.1(2)(a).

Service of claim forms outside the English jurisdiction but within the Brussels and Lugano jurisdictional re-

gimes: Dicey, Morris and Collins on the Conict of Laws (15

edn, 2012) is the leading work. And see VTB

Capital plc v. Nutritek International Corpn [2013] UKSC 5; [2013] 2 WCR 398.

CPR 6.36; PD (6B) 3.1; Altimo Holdings and Investment Ltd v. Kyrgyz Mobil Tel Ltd [2011] UKPC 7;

[2012] 1 WLR 1804. (Мэн аралында қырғыз компаниясының талап қою арызы бойынша іс басталған;

жауапкер талап қоюшыға қарсы пікірін білдірген; тағы бір жауапкер талап қоюшының талап қою

арызын қараусыз қалдыруды сұраған, себебі Мэн аралы қарсы пікірді қарау үшін белгіленбеген; Құ-

пия кеңес Үлкен соттың шешіміндегі «сот дискрециялық құқығын жауапкердің пайдасына қолдана

алады, себебі талап қоюшы бұл талабын Қырғыз Республикасында қоя алмайды» деген шешімін қол-

даған. Қараңыз: Davison v. Habeeb [2011] EWHC 3031 QB (жауапкердің Англияда берілген талап қою

арызын АҚШ-та орналасқан Google компаниясында тапсыруға берген рұқсаты АҚШ-та нақты және

елеулі сот ісін ұйымдастыра алмағаны үшін күшін жойған, себебі бұл істе Google компаниясы нақты

жауапкер болуы үшін маңызды аргументтер болмаған).

96 97

conveniens» доктринасынан таба аламыз

. Ағылшын соты талап қою арызы жауап-

керге юрисдикция шегінде тапсырылған істерді қарауға құқылы. Бірақ бұл істі басқа

мемлекеттің юрисдикциясында қарау қолайлырақ болса, онда іс сол мемлекетке тап-

сырылады. Талап қою арызын Англияның юрисдикциясынан тыс жерде тапсыру

мәселесінде де дәл осы доктрина қолданылады

. Forum non conveniens доктринасы

Брюссель немесе Лугано юрисдикциялық режиміне қатысушы шетелдік мемлекетке

қолданылмайды

5.29. Үшінші сұрақ: Ағылшын соттары жауапкердің шетелдік сотқа юрисдикция

жөніндегі келісімді бұзатындай жолмен (немесе арбитраж жөніндегі келісімді

қолдау мақсатында, ІІ том, 10.23) азаматтық талап қою арызын беруінің алдын

алу үшін мәжбүрлеу шарасын (талап қою арызына жол бермеу шарасын

) қол-

дана ала ма?

4.2. ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫН ЮРИСДИКЦИЯДАН ТЫС ЖЕРДЕ

ТАПСЫРУ ТӘСІЛДЕРІ

5.30. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 6.40-тармағында талап қою арызын шетелде

тапсыру аясы көрсетілген:

Тапсыру тәсілдері – жалпы нормалар

1. Бұл норма – талап қою арызын немесе басқа құжатты юрисдикциядан тыс жерде

тапсырудың тәсілі туралы жалпы норма.

...

(Ұлыбританиядан тыс жерде тапсырылатын болса)

3. Талап қою арызын немесе... басқа құжатты Ұлыбританиядан тыс жерде тапсы-

рудың мынадай тәсілдері бар:

а) мына нормалардың кез келгеніне сәйкес:

1) 6.41-норма (Тапсыруды реттеу ережесіне (Service Regulation) сай);

2) 6.42-норма (шетелдік үкімет, сот органдары немесе Британияның консулдық

органдары арқылы);

3) 6.44-норма (шетелдік мемлекетке қарсы талап қою арызын немесе басқа

құжатты тапсыру);

ә) Азаматтық іс жүргізу конвенциясына (немесе шартына) сай кез келген тәсіл

арқылы;

б) тапсыру жүзеге асатын мемлекеттің заңында рұқсат берілген басқа да кез

келген тәсілмен

Spiliada Maritime Corpn v. Cansulex Ltd [1987] AC 460, HL. Leading cases include: Connelly v. RTZ

Corporation plc [1998] AC 854, HL, and Lubbe v. Cape plc [2000] 1 WLR 1545, HL (noted E Peel (2001)

117 LQR 187); Berezovsky v. Michaels [2000] 1 WLR 1004, HL; and Konamaneni v. Rolls Royce Industrial

Power (India) Ltd [2002] 1 WLR 1269, Lawrence Collins J.

Berezovsky v. Michaels [2000] 1 WLR 1004, HL.

Turner v. Grovit [2002] 1 WLR 107, HL, at [25] and [34], per Lord Hobhouse.

Turner v. Grovit [2002] 1 WLR 107, HL; Donohue v. Armco Inc [2002] 1 All ER 749, HL.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 6.30 to 6.47; including 6.26A; Практикалық нұсқаулық (6B), Service out

of the Jurisdiction.

Weston v. Bates [2012] EWHC 590; [2013] 1 WLR 189.

96 97

4. 3-тармақшада аталған тәсілдер де, кез келген сот бұйрығы да талап қою арызын

тапсыру жүзеге асырылатын мемлекеттің заңын ешкімнің бұзуына себеп бола

алмайды.

5.31. Апелляциялық соттың Cecil v. Bayat ісіндегі

(2011) шешімі бойынша (1) тап-

сырудың балама тәсілдерін қолдануға дейін, алдымен осы шағын кодекстегі тәсілдер

қолданылуы керек

; 2) аталған тәсілдер жеткіліксіз болған кезде ғана сот Азаматтық

іс жүргізу ережесінің 6.15-тармағында көрсетілген тәсілдерді қолдануға рұқсат бере-

тіні туралы сөз (dicta) бар (бұл іс туралы 5.17 және бұдан кейінгі тармақтардан оқи

аласыз).

5.32. Bacon v. Automattic Inc ісінде (2011; Norwich Pharmacal ісінің осы қырын да

қараңыз: 11.15) судья Тугендат осы сөзбен (dicta) келісетінін білдірген, себебі

судья бұл сөзді іспен толық танысып шыққаннан кейін айтқан

. Оның пікірінше,

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 6.15-тармағындағы соттың талап қою арызын

балама жолдармен тапсыруға рұқсат беру құқығы юрисдикциядан тыс жердегі тап-

сыруға да қатысты қолданылады. Bacon ісінде судья Тугендат АҚШ резиденті

болып табылатын жауапкерге талап қою арызын электронды пошта арқылы тапсы-

руға рұқсат берген. Демек, бұл тәсіл қолдау тауып отырғанын көреміз. Сот Cecil

ісінде де осы тәсілді қолданған, сондай-ақ «тапсыру тәсілі икемді болуға тиіс»

деген пікір білдірген.

5.33. Апелляциялық сот Abela v. Baadarani ісінде

(2011),

дәл осы Cecil ісіндегідей,

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 6.15-тармағына сүйене отырып, талап қою арызын

тапсырудың балама тәсілін қолдануға рұқсат беру туралы өтінішті қараусыз қалдыр-

ған (аталған істе талап қою арызы жауапкердің ливандық заңгеріне Ливанның конс-

титуциясына сай келмейтін тәсілмен тапсырылған, сонымен бірге жауапкер заңгеріне

талап қою арызын қабылдауға сенім білдірмеген еді).

5.34. Дегенмен Cecil v. Bayat ісін (Апелляциялық сот, 2011 жыл) қарағаннан кейін

судья Тир JSC BTA Bank v. Ablyazov ісінде

(2011) Ресейдегі жауапкерге талап қою

арызын тек тікелей тапсыру тәсілімен жүзеге асыру керек екенін айтқан, ол үшін

жауапкердің келісімі қажет. Бұл істе Лондон соты алаяқтық ісі бойынша жауапқа

тартып отырған Ресей резиденті талап қою арызын тікелей тапсыруға келісім бер-

мейтінін, себебі басқа бір істе жауапкер ретінде соттасып жатқанын мәлімдеген.

Мұндай жағдайда талап қою арызын тапсыру мерзімін ұзартуға да (тоғыз айдан екі

жылға дейін), жауапкердің тапсыруды қабылдамауына да мүмкіндік туған,

[2011] EWCA Civ 135; [2011] 1 WLR 3086, at [65], [66], [112] and [113] (Rix LJ in this passage citing

Knauf UK GmbH v. British Kypsum Ltd [2002] 1 WLR 907); see also [2011] EWCA Civ 135; [2011] 1 WLR

3086, [65], per Stanley Burnton LJ.

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 6.15(1) тармақшасы бойынша «бұл тәсілдерді қолдану мүмкін бол-

маған жағдайда сот басқа да балама тапсыру жолдарына рұқсат беретін қаулы қабылдайды».

[2011] EWHC 1072 (QB); [2012] 1 WLR 753; [2011] 2 All ER (Comm) 852, at [45].

[2011] EWCA Civ 1571.

[2011] EWHC 2988 (Comm), at [41].

98 99

сондықтан судья Тир Азаматтық іс жүргізу ережесінің 6.15-тармағындағы норманы

қолданған

5.35. Cecil v. Bayat ісі (2011) қаралғаннан кейінгі тағы бір іс, яғни BNP Paribas S.A.

v. Open Joint Stock Company Russian Machines ісі

бойынша (2011), судья Блэрдің

пікірінше, сот ағылшын сотындағы талап қою арызын Ресейдегі жауапкерге тапсыру

үшін тапсырудың балама тәсілін қолдануға рұқсат беруге құқылы (бұл істе жауап-

кердің ағылшын солиситорына тапсыру хабарлау арқылы орындалған): 1) себебі бұл

мәселені тез арада шешу қажет еді (Ресейдегі сот өндірісі Лондон арбитражына тос-

қауыл қою үшін құрастырылған-ды, сондықтан ағылшын сот өндірісінің мақсаты

Ресейдегі сот өндірісіне жол бермеу болды); 2) себебі ағылшын сот өндірісі жарамды

(трансұлттық) арбитраж жөніндегі келісімге негізделген, сондықтан бұл іске икемді

және прагматикалық көзқараспен қарау керек болды. Әйтпесе Cecil ісіндегі сөздің

(dicta) маңызы жойылатыны байқалды. Сонымен қатар жауапкерлердің көпшілігі

талап қою арызын шетелде тапсырудың күрделі де ыңғайсыздығын «қорған» ретінде

қолдануға бейім екені мәлім.

5.36. Бұл жердегі негізгі мәселе қандай? Көзқарастардың бірі бойынша, Азаматтық

іс жүргізу ережесінің 6.15-тармағына сәйкес, сотқа балама тәсілдерді қолдануға рұқ

сат берілген және балама тәсіл батыл қолданылуы қажет. Ал басқалардың пікірінше,

Азаматтық іс жүргізудің 6.15-тармағы батыл қолданылатын болса, ағылшын соттары

басқыншылық сипат алады. Ал оның салдары нашар болатыны белгілі. Ағылшын

сотының шешімі немесе ағылшын арбитражының шешімі шетелде неғұрлым

мойындалған сайын, шетелдік жауапкерлердің «ағылшын процесі жүйелі және қана-

ғаттанарлық деңгейде өткізілмеген» деген мәлімдемесіне шетелдік соттардың сенуі

де соғұрлым жиілейді. Сондықтан бұл орайда ұтымды қадамдар жасаған жөн.

4.3. ЕО-дағы ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫН ТАПСЫРУ ЕРЕЖЕСІ

5.37. 2001 жылғы 31 мамырдан бастап ЕО-ға мүше мемлекеттер арасындағы азамат-

тық талап қою арыздары мен бас құжаттарды тапсыру ЕО Кеңесінің ережесіне сай

жүргізіледі, бірақ осы орайда аталған ережеден басқа құжаттар да қолданылады

. Ере-

жеге сәйкес, мүше-мемлекеттер талап қою арызын «жолдаушы» және «қабылдаушы»

мемлекеттік қызметкерлерді тағайындауға тиіс

. Қабылдаушы қызметкерге қабылдап

алған талап қою арызын жауапкерге тапсыру міндеті жүктеледі

. Мүше-мемлекеттер

талап қою арызын тапсыруға қатысты нормаларын ЕО-ның тапсыру комитетіне үйлес-

тіруге және мерзімдік «нұсқаулық» ретінде ұсынып отыруға тиіс

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 6.15(1) тармақшасы бойынша «бұл тәсілдерді қолдану мүмкін бол-

маған жағдайда сот басқа да балама тапсыру жолдарына рұқсат беретін қаулы қабылдайды».

[2011] EWHC 308 (Comm), at [116] .

See EU Council Regulation 1348/2000 [2000] OJ L160; for analysis and comment, W Kennett, ‘Service of

Documents in Europe’ (1998) 17 CJQ 284.

Regulation 1348/2000, Art 2.

Art 7.

Art 17.

98 99

5.38. ЕО Кеңесінің ережесі «азаматтық және коммерциялық» істерде қолданыла-

ды

. Ереже мүше-мемлекеттердің осы саладағы келісімдерін, оның ішінде

1965 жылғы Гаага конвенциясын да қамтиды (5.40)

. Аталған ереженің механиз-

мінен басқа дипломатиялық және консулдық тапсыру әдістерін

, пошта арқылы

тапсыруды

, мүше-мемлекеттегі сот қызметкерлері мен лауазым иелері немесе

басқа да өкілетті тұлғалары арқылы «тікелей тапсыру» әдісін

де қолдануға

болады. Қабылдаушы тұлға талап қою арызы мүше-мемлекеттің мемлекеттік

тілінде жазылмаса немесе жолдаушы мемлекеттің тілінде жазылғанымен, оны

түсінбесе, қабылдамауға құқылы

. Бұл ережеде тапсыру сәті prima facie «қабыл-

даушы мүше-мемлекеттің заңнамасына сай қабылдаған сәті» болатыны айтыл-

ған; бірақ «жолдаушы мемлекеттің сот өндірісіне тапсыруға қанша уақыт

беретінін есептегенде, талап қоюшының талап қою арызы қай кезде берілгенін

де ескеру қажет»

. Мұндай кезде талап қоюшы тапсыру қызметінің шығынын

төлейді

5.39. Ережеде айтылғандай, талап қою арызы жауапкерге осы ережеге сәйкес тапсы

рылғаннан кейін, талап қоюшы сырттай шешім шығаруға өтініш бере алады

Сырттай шешімнің орындалуына айрықша жағдайда: «Жауапкердің талап қою ары-

зын қабылдағанымен, өз құқығын қорғауға немесе апелляциялық шағым түсіруге

жеткілікті уақыты болмаса; жауапкер өз мүддесін prima facie қорғауды талап

еткен жағдайда»

ғана кедергі бар.

4.4. АЗАМАТТЫҚ НЕМЕСЕ САУДА ІСТЕРІ БОЙЫНША

СОТ ҚҰЖАТТАРЫ МЕН СОТТАН ТЫС ҚҰЖАТТАРДЫ

ШЕТЕЛДЕ ТАПСЫРУ ТУРАЛЫ ГААГА КОНВЕНЦИЯСЫ

5.40. Бұл конвенция «азаматтық және коммерциялық» істерде әртүрлі юрисдикция-

лар арасындағы талап қою арызы мен басқа құжаттарды тапсыру тәртібін бекіткен.

Дегенмен ЕО мүше-мемлекеттері арасындағы тапсыру мәселесінде Гаага конвен-

циясын 2001 жылғы 31 мамырдан бастап жоғарыда аталған ЕО Кеңесінің ережесі

ығыстырып отыр

. Ол туралы жоғарыда қарастырылды.

Art 1.

Art 20(1).

Art 13.

Art 14.

Art 15.

Art 8.

Arts 9(1) and 9(2).

Art 11.

Art 19.

Сонда; generally on default judgments under the English rules, 10.64 .

‘Convention on the Service Abroad of Judicial and Extra-Judicial Documents in Civil or Commercial Mat-

ters’ (15 November 1965, The Hague), reprinted in England (Cmnd 3986, 1969).

Art 20, para 1, EU Council Regulation 1348/2000 [2000] OJ L160.

100 101

5.41. Гаага конвенциясында мүше-мемлекеттердің әрқайсысы тапсыру мәселесін

реттейтін орталық орган құруға тиіс деген талап бар. Азаматтық немесе коммерция-

лық мәселелерге қатысты талап қою арызы мен басқа құжаттарды сол орталық орган

арқылы тапсыру қажет. Бұл орган талап қою арызын жолдаушы мемлекеттің заңда

рына сай немесе сол мемлекеттің заңын бұзбайтындай тәртіппен тапсырады.

Жолдаушы мемлекетке жауап ретінде талап қою арызы мен басқа құжаттың тапсы

рылғаны туралы куәлік жолдайды. Куәлікте талап қою арызы мен басқа құжаттың

тиісті тәсілмен тапсырылған немесе тапсырылмаған себебі туралы мәлімет болады.

Конвенция қабылдаушы мемлекет қарсылық білдірмесе, жолдаушы мемлекет консу-

лының тапсыруына рұқсат береді

. Сондай-ақ тапсырудың негізгі тәсілдерімен

қатар, пошта арқылы жолдау сияқты балама тәсілдері де бекітілген

. Балама тәсіл-

дерді қолдануға қабылдаушы мемлекеттің қарсылығы болмауға тиіс

Қабылдаушы мемлекет қарсылық білдірмесе, конвенция:

1) сот құжаттарын пошта арқылы немесе тұлғаға тікелей тапсыру еркіндігіне;

2) жолдаушы мемлекеттің сот қызметкерлерінің, лауазымды тұлғаларының немесе

басқа өкілетті тұлғаларының сот құжаттарын қабылдаушы мемлекеттің сот

қызметкерлеріне тікелей тапсыру еркіндігіне;

3) кез келген тұлғаның сот құжаттарын қабылдаушы мемлекеттің сот қызметкер

леріне тікелей тапсыру еркіндігіне араласпайды.

5. ІСТІ ТИІСТІ ТРЭККЕ БӨЛУ

5.42. 1998 жылғы Азаматтық іс жүргізу ережесінің (1998) істі бірінші сатыдағы сот-

тың (графтық сот пен Үлкен соттың) және іс жүргізу жүйелерінің (трэктердің) қай-

сысына бөлетіні юрисдикциядағы пропорцияға негізделген, яғни сот өндірісі даудың

көлемі мен табиғатына сай болуға тиіс. Істі трэктерге бөлуді Азаматтық іс жүргізу

ережесі енгізген жоқ. Бірінші сатыдағы юрисдикциядағы графтық сот пен Үлкен

соттың қатар болуы ХІХ ғасырдан бері жалғасып келеді. Графтық сот жүйесінде

шағын трэк ұғымы 1960–1970 жылдарда пайда болған

. Азаматтық іс жүргізу ере-

жесі (1998) осы пропорциялық бөлу ұғымын қайта жаңғыртты (Азаматтық іс жүр-

гізу ережесі бірінші сатыдағы графтық сот пен Үлкен соттың бірігуіне жол

бермеген).

5.43. Трэктің (бірінші сатыдағы іс жүргізудің) үш түрі бар: шағын талаптар юрис-

дикциясы; жылдам трэк; көлемді трэк. Үлкен сот тек көлемді трэкті қарайды.

Графтық сот үш трэкті де қамтиды.

Art 8, ‘Convention on the Service Abroad of Judicial and Extra-Judicial Documents in Civil or Commercial

Matters’ (15 November 1965, The Hague), reprinted in England (Cmnd 3986, 1969).

Art 10, сонда; Noirhomme v. Walklate, The Times 2 August 1991.

Art 10, бұл да сонда.

CJ Whelan (ed), Small Claims Courts: a Comparative Study (Oxford University Press, 1990); reviewed

N Andrews, [1991] CLJ 187.

100 101

5.44. Бірнеше жыл бойы шағын талап жүйесінің «қаржылық мөлшері» 5 000 фунт

стерлингтен аспай келді (денсаулыққа зиян келтіру және тұрғын үйге жөндеу жұмыс-

тарын жүргізу бойынша талап-арыздардың жоғарғы шегі 1 000 фунт стерлинг бола-

тын)

. 2013 жылғы 1 сәуірден бастап талап-арыздың жоғарғы шегі 5 000 фунт

стерлингтен 10 000 фунт стерлингке өскен, бірақ денсаулыққа зиян келтіру және тұр

ғын үйге жөндеу жұмыстарын жүргізу бойынша талап-арыздардың жоғарғы шегі

болатын 1 000 фунт стерлинг өзгеріссіз қалған

5.45. Шағын талаптан кейін бірінші сатыдағы екінші деңгейдегі істер, яғни «жыл-

дам» трэк тұр. Мұндағы талаптың көлемі (2009 жылғы 5 сәуірден кейінгі талап-

тарда) 25 000 фунт стерлингтен аспайды

. (2012 жылғы ақпанда Әділет министрлігі

100

аталған талаптардың жоғарғы шегін 25 000 фунт стерлингтен көтеру жөнінде ұсы

ныс жасаған).

5.46. Бірінші сатыдағы жүйенің ең жоғары, яғни үшінші деңгейі – «мульти-трэктің»

жоғарғы шегі жоқ

101

. Үлкен сот 50 000 фунт стерлингтен төмен талапты қарамауға

тырысады

102

(2012 жылғы ақпанда Әділет министрлігі

103

адам денсаулығына келті-

рілген зияндардан басқа, залал келтіру туралы істерде талаптың ең төменгі шегін

қазіргі 25 000 фунт стерлингтен 100 000 фунт стерлингке дейін көтеруді ұсынған).

Себебі бүгінде графтық соттар мен Үлкен сотқа келіп түсіп жатқан талаптардың

санын азайту қажет болып отыр.

5.47. Аталған «қаржылық мөлшер» істі бірінші сатыдағы деңгейлерге бөлуге негіз

болады. Бұл негіздің кейде бұзылуы да ықтимал. Яғни іс айрықша сипаттарына

қарай төменгі немесе жоғары деңгейге де бөлінуі де мүмкін. Мәселен, қаржылық

мөлшерінің сомасына қарамастан, мемлекеттік маңызы бар істерді; сынақ істерді

104

;

ауызша дәлелдемелері немесе құжаттық дәлелдемелері көп істерді; сот отырысы бір

күннен ұзағырақ болатын істерді көлемді трэк қатарына жатқызуға болады.

5.48. 2013 жылғы 1 сәуірден бастап істерді бөлу қайта жүйеленді

105

. Бөлу сауална-

масының (Allocation Questionnaires) орнына Нұсқау сауалнамасы (Directions

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.6(1), (2) and (3); 27.1.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 27.1(2); Практикалық нұсқаулық (27).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.6(4); әдетте Азаматтық іс жүргізу ережесі, 28.

100

‘Solving Disputes in the County Courts…’, p 11, recommendation 23 (February 2012) www.ocial-docu-

ments.gov.uk/document/cm82/8274/8274.Pdf.

101

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 29; Азаматтық іс жүргізу ережесінің 26.6(6) тармағы бойынша: «Ша-

ғын талап пен жедел талап болып саналмайтын талап көлемді талапқа жатады».

102

Практикалық нұсқаулық (29) 2.2.

103

‘Solving Disputes in the County Courts…’, p 13, recommendation 37 (February 2012) www.ocial-docu-

ments.gov.uk/document/cm82/8274/8274.pdf.

104

cf the small amount litigated in Bowerman v. ABTA [1995] New LJ 1815, CA.

105

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.2A; Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.3; Практикалық нұсқаулық

(5A); Практикалық нұсқаулық (5C); Практикалық нұсқаулық (15); Практикалық нұсқаулық (26);

Практикалық нұсқаулық (27); Практикалық нұсқаулық (28); Практикалық нұсқаулық (29). Бұл өзге-

рістер 2013 жылғы 1 сәуірден кейін енген.

102 МС

<On jak>. <Tarau nazv>ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

Questionnaires) енгізілді

106

. Бұлардың алғашқысы – шағын трэк үшін, екіншісі жыл-

дам трэк пен көлемді трэк үшін қолайлы

107

. Жауапкердің жауабын алғаннан кейін сот

істі қай деңгейге бөлетіні туралы шешім қабылдайды

108

. Сот тараптардан Нұсқау

сауалнамасын толтыруды талап етеді

109

. Тараптар Нұсқау сауалнамасын толтырып,

көшірмесін қарсы тарапқа тапсырады

110

. Толтырып тапсыру үшін тараптарға кемінде

28 күн (шағын трэкте – 14 күн) беріледі

111

. Осы мерзімде үлгермесе, ақша өндіру

туралы талаптағы ақша мөлшерін

112

азайтуы мүмкін (басқа талаптарда да солай)

113

Егер істі жылдам трэкке немесе көлемді трэкке бөлсе, тараптар ұсынылған немесе

өзара келісілген нұсқауды толтырады

114

(жылдам трэкте толтыратын нұсқау

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 28-бөлімінде көрсетілген; ал көлемді трэктегі нұс-

қаудың стандарты мен моделі интернетте бар).

106

Практикалық нұсқаулық (5A); Практикалық нұсқаулық (5C); Практикалық нұсқаулық (15); Практи-

калық нұсқаулық (26); Практикалық нұсқаулық (27); Практикалық нұсқаулық (28); Практикалық нұс-

қаулық (29).

107

Практикалық нұсқаулық (26) 2.1(1).

108

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.3(1)(a).

109

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.3(1)(a)(ii).

110

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.3(1)(b)(ii).

111

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.3(6).

112

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.3(7A).

113

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.3(8).

114

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 26.3(1)(b)(v).

6-ТАРАУ

ЖАРЫССӨЗ

ЖӘНЕ ТАРАПТАР

ІІ БӨЛІМ

СОТ ОТЫРЫСЫНЫҢ БАСТАЛУЫ

ЖӘНЕ СОТ ТАЛҚЫЛАУЫНА

ДАЙЫНДЫҚ

104

ТҮЙІНДЕМЕ

1. Бұл тарауда бүгінде «іс бойынша мәлімдеме» (statements of case) деп аталатын сот

жарыссөзі (pleadings) және іс жүргізудің түрлері баяндалады.

2. Тарауда қарастырылатын тақырыптар:

1) іс бойынша мәлімдеме;

2) жарыссөздегі мәлімдемеге түзету енгізу;

3) тараптардың қосымша мәлімдемелері;

4) ортақтасқан міндеттеме;

5) аралық мәлімдеушісі бар өндіріс.

105

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе ................................................................................................................................................ 105

2. Іс бойынша мәлімдеменің (жарыссөздің) табиғаты мен маңызы ................................................. —

2.1. Жарыссөздің болмауы соттың шешім шығаруына кедергі келтіруі мүмкін ...................... 107

2.2. Жинақылық және іс жүргізудегі үнемділік ........................................................................... 108

2.3. Жарыссөзді дәлелдеме ұсынумен және құқықтық ұсыныс

жасаумен шатастырмау қажет ................................................................................................. 109

2.4. Ықылассыздығы (dishonesty) үшін айыптау негізді болуға тиіс ........................................ 110

2.5. Жауапкердің жарыссөздегі мәлімдемесі .................................................................................. —

2.6. Жарыссөзде қасақана жалған мәлімдеме жасалған жағдайда сотты

құрметтемегені үшін жауапқа тартылу қаупі ........................................................................111

3. Жарыссөздегі мәлімдемеге түзету енгізу ...................................................................................... 112

3.1. Жарыссөздегі мәлімдемеге түзету енгізу және талап қою мерзімі .................................... 117

3.2. Бірінші сатыдағы сот өндірісінің соңғы кезеңінде түзету енгізу ....................................... 119

3.3. Бірінші сатыда өтініш жасалған түзетудің шешімнен кейін енгізілуі ............................... 120

3.4. Апелляцияда толығымен жаңа көзқарасты көрсету үшін енгізілген түзету ..................... 121

3.5. Мойындау ................................................................................................................................. 122

4. Тараптарды қосу, алып тастау немесе алмастыру ........................................................................ 123

4.1. Тараптың қайтыс болуы .......................................................................................................... 124

4.2. Біріктіру .................................................................................................................................... 125

5. Ортақтасқан міндеттеме .................................................................................................................. 126

6. Аралық мәлімдеушісі бар өндіріс .................................................................................................... —

1. КІРІСПЕ

6.01. Бұған дейінгі тарауда істің алғашқы кезеңдерінің негізі: іс жүргізуді бастау

(бұл құжат Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейін Үлкен сот практика-

сында «талап-арыз» (writ) деп аталған, ал қазір графтық сот пен Үлкен сотта «талап

қою арызы» (claim form) деп аталады); талап қою арызын жауапкерге тапсыру

туралы әңгіме болған еді.

6.02. Бұл тарауда әңгіме жалғаса отырып, мына тақырыптар қарастырылады:

1) тараптардың негізгі келіспеушілігін анықтау және жеткізу: бұған дейін «жарыс

сөз» деп аталатын, ал қазір «іс бойынша мәлімдеме» деп аталып жүр;

2) жарыссөздегі мәлімдемеге түзету енгізу;

3) тараптардың қосымша мәлімдемелері;

4) ортақтасқан міндеттеме;

5) аралық мәлімдеушісі бар өндіріс.

2. ІС БОЙЫНША МӘЛІМДЕМЕНІҢ (ЖАРЫССӨЗДІҢ)

ТАБИҒАТЫ МЕН МАҢЫЗЫ

6.03. Даулы мәселелер «іс бойынша мәлімдемеде» талап қою арызындағы талаптар

мен талаптардың мән-жайын (егер ол талап қою арызынан бөлек берілсе)

Totty v. Snowden [2002] 1 WLR 1384, CA, at 5.25.

106

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

қорғануды, қорғану үшін жауап беруді, «басқа да мәліметтерді»

(бұған дейін «басқа

және өзге мән-жайлар» деп аталған), қарсы талапты немесе үшінші тараптың мәлім-

демесін (қазір бұл екеуі де «20-бөлім талабы» (Part 20 claim) деп аталып жүр)

қол-

дайтыны туралы айтылуға тиіс. Бүгінде сот жүйесі «жарыссөз» (pleadings) ұғымын

қолданудан бас тартса да, «сөз жарыстыру» (plead) етістігі әлі қолданылады. Бұл

ұғым Ортақ құқық жүйесіндегі мемлекеттердің барлығында, оның ішінде АҚШ-та

да қолданылады.

6.04. «Жарыссөздің», яғни бүгінгі «іс бойынша мәлімдеменің» негізгі алты қызметі

бар

1) тараптарға даудың негізін анықтауға және іс жүргізудің тәртібін нығайтып, сот

өндірісін сот талқылауында аяқтауға мүмкіндік береді;

2) тараптардың шешуге тиісті мәселелерін айқындап, бір-біріне тосын күтпеген

мәлімдеме жасаудың, бір-бірінің сөзін аңдудың алдын алады, сондай-ақ тиісті

түрде хабарлау принципін ішінара орындайды; лорд-судья Миллетт жарыссөздің

бұл қызметін басты қызметі деп атаған

3) жарыссөз айқын болса, тараптардың ашықтан-ашық жалған мәлімдеме жасауына

жол бермейді;

4) іс жүргізудің тәртібін нығайтып, басқа нормаларды дәл қолдануға мүмкіндік

береді; дәлелдемені ашу процесінде «тиісті» құжаттарды ашудың шеңберін бекі

теді; бүгінде Азаматтық іс жүргізу ережесінде дәлелдемені «стандартты» ашу

деген ұғым бекітілсе де

, бұл қызметінің маңызы жойылмай отыр; жарыссөз сот

шешімінің шеңберін белгілейді; res judicata доктринасына сәйкес бір мәселені екі

сотта екі рет тыңдауға рұқсат бермейді

;

5) тараптардың «іс бойынша мәлімдемесі» істі трэкке бөлу кезінде және істі басқару

барысында сотқа маңызды ақпарат береді

;

6) жарыссөз барысында тарап құқыққа қайшы немесе соттың құзыретін асыра

пайдаланатын мәлімдемелерді (10.93 және әрі қарай) алып тастау туралы сотқа

өтініш жасай алады (немесе сот өз бетінше алып тастай алады); орынсыз, дұрыс

рәсімделмеген немесе іс жүргізу мүмкін емес талаптарды сотқа берудің алдын

алады

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 18.1.

For this wide denition, Азаматтық іс жүргізу ережесі, 2.3(1).

For a survey, Bullen & Leake & Jacob’s Precedents of Pleadings (17

edn, 2011), 1.01 to 1.46.

Three Rivers DC v. Bank of England (No 3) [2001] 2 All ER 513, HL, at [185]: «Жарыссөз мәлімдемесінің

мәні қарсы тарапқа қозғалған іс туралы мәлімет беру болып табылады». Қараңыз: Barclays Bank plc

v. Boulter [1999] 4 All ER 513, 517, HL (жарыссөз мәлімдемесінің мәні – даудың мәнін анықтау және

қарсы тарапқа жауап беруге мүмкіндік беру», лорд Хоффманн).

Дәлелдемені ашу стандарты туралы оқыңыз: 11.01 .

Res judicata туралы оқыңыз: 16.01 .

Талапты бөлу туралы: 5.42 ; істі басқару туралы: 9.01 .

Three Rivers DC v. Bank of England (No 3) [2001] 2 All ER 513, HL, [153], [159] and [161], per Lord Hob-

house, 25.37.

107

6-тарау. Жарыссөз және тараптар

2.1. ЖАРЫССӨЗДІҢ БОЛМАУЫ СОТТЫҢ ШЕШІМ ШЫҒАРУЫНА

КЕДЕРГІ КЕЛТІРУІ МҮМКІН

6.05. Төмендегі тармақта мысалға келтірілген істен даудың шеңбері мен даулы мәсе-

лелер жарыссөз барысында анықталатынына көз жеткіземіз.

6.06. Апелляциялық сот қараған Lombard North Central plc v. Automobile World (UK)

Ltd ісінде

(2010) жауапкер компанияның иесі М. сот отырысына жауапкер ретінде

қатысқанымен, жарыссөзде өз құқығын қорғау мақсатында мәлімдеме жасай алма-

ғандықтан, сот отырысының соңына таяған он бірінші сағатында мәлімдеме жасау

мүмкіндігінен айырылған еді. Бұл іс жауапкер компанияның несиеге қымбат көлік

сатып алып

, бірақ несиені алпыс ай төлегеннен кейін әрі қарай төлей алмағаны

туралы. Несие беруші компания көлікті тәркілеп, аукционға қойғанымен, өтпеген-

діктен тікелей сатады, бірақ сатқан бағасы (59 900 фунт стерлинг) жауапкерге берген

бағасынан (194 000 фунт стерлингтен) әлдеқайда төмен еді. Сот талқылауында судья

компанияның шығысы мен табысының теңгерімі туралы талап қою арызын қараған.

Істе судья жауапкер компания басшысының сот жарыссөзінде мәлімдеме жасауына

еш кедергі болмағанын, сондай-ақ несие беруші қаржы компаниясының тәркілеген

көлікті қайта сатуы негізсіз екенін дәлелдеу жауапкерге жүктелетінін айтқан.

Жауапкердің көліктің шыққан жылы бойынша қателік туралы жарыссөзде айта алма-

ған мәлімдемесін қарсы талап немесе есеп ретінде ұсынуын, жарыссөздегі мәлімде-

меде айтылмағандықтан, сот қабылдаудан бас тартқан (7.01). Осылайша жауапкердің

мәлімдемесі жүйесіз сипатта болған

. Себебі мәлімдеме сот талқылауының басында

айтылуға тиіс еді

. Апелляциялық сот жауапкердің осы мәлімдемесі сот талқылауы-

ның басында айтылса да, жауапкер несиені төлеуді кешіктіргені үшін талап қою-

шыға келген шығысты өтемесе, судья жауапкердің мәлімдемесін қабылдамауға

құқылы деген шешім қабылдаған

6.07. Lombard North Central plc v. Automobile World (UK) Ltd ісіне (2010) жарыссөз

айқын болуға, яғни жарыссөз барысында мәлімдеме нақты түсіндірілуге тиіс екенін

көреміз. Лорд-судья Ример былай дейді

«Тараптардың сот талқылауында іс бойынша (жарыссөздегі) мәлімдемесін айқын

жеткізе білуі Азаматтық іс жүргізу жүйесінің негізгі принципі болып есептеледі.

Бұл – ресми принцип қана емес, сот талқылауын әділ жүргізу үшін қажет жайт,

яғни тараптар бір-бірінің қандай мәлімдеме жасап отырғанын түсінуге және сол

мәлімдемеге жауап беруге тиіс. Жарыссөздің міндеті – тараптардың тиісті ақпа-

рат алуын қамтамасыз ету». Сондай-ақ

«бұл принцип сот тараптарына да, олар-

дың заңгерлеріне де қатысты».

[2010] EWCA Civ 20.

Сонда, at [1], per Rix LJ: ‘a Mercedes Benz S600 Pullman.

Бұл да сонда, at [38] to [42].

Бұл да сонда, at [44].

Бұл да сонда, at [59].

Бұл да сонда, at [75].

Бұл да сонда, at [76].

108

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

6.08. Лорд-судья Римердің ойынша, осы істе судья сот талқылауына дейінгі немесе

сот талқылауы барысындағы іс жүргізуде қандай да бір қателік жасамаған

. Ол:

«Судья сот өндірісіндегі тараптан жарыссөздегі мәлімдемесіне өзгеріс енгізу-енгіз-

беуін немесе жарыссөзде айта алмай қалған мәлімдемесін айту-айтпауын сұрауға

міндетті емес. Бұл – тараптардың құқығы. Судья одан қосымша тағы не айтаты-

нын сұрап отырмайды», – дейді.

6.09. Лорд-судья Ример жарыссөздегі мәлімдемеге түзету енгізуге міндеттейтін

нақты норма болмаса да, қажет кезінде түзету енгізу керек екенін ескерткен

«Судьяның жарыссөзде айтылмаған мәселені сот талқылауында зерттеу жөніндегі

көзқарасы қатаң болмауға тиіс. Судьяның жарыссөзде айтылмаған мәселені қара-

мауы әділдікке нұқсан келтіруі ықтимал: мысалы, екі тарап та сот талқылауындағы

жарыссөзде айтылмай қалған мәселенің шешілгенін қалауы мүмкін. Дегенмен мұндай

жағдай сирек кездеседі».

2.2. ЖИНАҚЫЛЫҚ ЖӘНЕ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ҮНЕМДІЛІК

6.10. Талап қою арызында талаптың қысқаша мазмұны және талап қоюшы өтініші-

нің орындалуы үшін соттан қандай құқықтық шара қолдануды өтінетіні туралы

жазылуға тиіс

. Бірақ талап қою арызында қолдануын өтінген құқықтық шараның

түрі атап жазылмаса да, сот тиісті құқықтық шара қолдануға міндетті

. Ақша өндіру

туралы талап қою арызында талаптың құны жазылады

. Талаптың мән-жайында

«талап қоюшының сүйеніп отырған фактілері», ауырлататын мән-жай, келтірілген

шығын туралы көрсетілуге тиіс

6.11. Апелляциялық сот McPhilemy v. Times Newspapers Ltd ісінде

(1999) жарыссөз

тым ұзақ болмауға тиістігін, әсіресе қасақана жала жабу туралы істе куәлардың

айғақтарын тыңдауға көбірек уақыт бөлу керек екенін ескерткен. Апелляциялық сот-

тың айтуынша, істі басқару негізгі мәселелерді айқындауға бағытталуға, уақыт пен

шығысты шамадан тыс талап етіп отырған маңызсыз мәселелерге жол бермеуге мін-

детті (9.01 және әрі қарай).

6.12. McPhilemy ісінде лорд Вульф Азаматтық іс жүргізу ережесі жүйесіндегі

жарыссөз бен басқа да қырларының арасындағы байланыс туралы жалпы пікірін

білдірген

[2010] EWCA Civ, at [78].

Сонда, at [79].

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 16.2(1).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 16.2(5).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 16.2(1)(c); 16.3.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 16.4(1)(b)(c)(d), (2).

[1999] 3 All ER 775, CA.

Сонда, at 776.

109

6-тарау. Жарыссөз және тараптар

«Бүгінде жарыссөздің ауқымын азайтып, оның орнына куәлардың айғақ беруіне

көбірек уақыт жұмсаған жөн. Сот өндірістерінің басым көпшілігінде істің таби-

ғатын көрсететін басты нәрсе тараптардың ұсынған құжаттары мен куәлардың

айғақтары болып отыр. Жарыссөзді азайтсақ, сот отырысындағы артық әңгіме-

нің де алдын алар едік. Мен жарыссөз артық нәрсе деп тұрған жоқпын. Жарыссөз

әлі де керек, әсіресе тараптардың істің ауқымын анықтауына көмектеседі. Алайда

даудың негізгі мәселелері мен даудың шеңберін анықтауда жарыссөздің кемшілігі

бар. Жарыссөз, ең алдымен, істің жалпы табиғатын анықтауға септігін тигізуі

қажет».

6.13. Лорд Вульф былай дейді

«Жарыссөз мерзімі нақты белгіленбесе, оны шектеуге болмайды. Жарыссөзде тарап-

тар тактикалық күреске түседі... Алайда істі басқару дұрыс жүргізілсе, сот талқы-

лауына дейінгі үш отырысты біріктіруді талап еткен. Істі басқаруда пайдасыз

айғақтарды емес, нақты негіз болатындай фактіні, сот талқылауында шешетін

мәселені қараған жөн, қажет болса, сот келіссөзге мүмкіндік беріп, қай дәлелдемеге

көбірек мән беру керек екенін белгілейді».

2.3. ЖАРЫССӨЗДІ ДӘЛЕЛДЕМЕ ҰСЫНУМЕН ЖӘНЕ

ҚҰҚЫҚТЫҚ ҰСЫНЫС ЖАСАУМЕН ШАТАСТЫРМАУ

ҚАЖЕТ

6.14. Жарыссөз кезеңінде талап қоюшы өзі сүйеніп отырған дәлелдемені ашуға мін-

детті емес. Бұл кезеңде талап қоюшы «талабының мән-жайында мына жағдайлар-

дың қайсысы орын алғанын»: қасақана жала жабу; заңсыздық фактісі; бұрмалау;

алаяқтықтың басқа түрлері; фактіні хабарламау немесе білу; құқыққа қайшы немесе

ақылға сыйымсыз ықпал ету; зиян келтіруге қатысты басқа да фактілерді атап көрсе-

туге тиіс

. Денсаулыққа зиян келтіру, адам өліміне душар ететін оқыс оқиға, жер

телімін қайтарып алу, несиені қайтару туралы әрбір талаптың мән-жайына қатысты

тиісті нормалар қолданылады

6.15. Аталған нормалар тараптардан іс бойынша мәлімдемелерінде «талабы мен

қарсы талабында қандай да бір құқықтық нормаға сілтеме жасауды», «куәнің атын

атауды», «мәлімдемесіне негіз болатын құжаттың көшірмесін ұсынуды» талап

етпейді, бірақ солай істеуге (Азаматтық іс жүргізу ережесінің 35-бөлімі бойынша

сарапшының қорытындысын ұсынуға да) рұқсат береді

[1999] 3 All ER 775, at 776–7.

Практикалық нұсқаулық (16) 8.2.

Практикалық нұсқаулық (16) 4–7; жала жабу туралы талаптар бойынша – Практикалық нұсқаулық

(53) 2.

Практикалық нұсқаулық (16) 13.3.

110

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

2.4. ЫҚЫЛАССЫЗДЫҒЫ (DISHONESTY) ҮШІН АЙЫПТАУ

НЕГІЗДІ БОЛУҒА ТИІС

6.16. Ықылассыздығы үшін айыптауға айқын дәлелдеме болуы керек. Medcalf v.

Mardell ісінде (2002) Лордтар палатасы

Адвокаттар алқасының Англия мен Уэльс

адвокаттарының мінез-құлық кодексіндегі мына нормаға сілтеме жасаған

«Істі жүргізіп отырған барристер клиентінен қандай да бір мәлімдемені жасауға

нақты нұсқау алмаса және қолында алаяқтық әрекеті жасалғанын айғақтайтын

prima facie дерек болмаса, клиентінің ісін ілгерілетуге септігін тигізетін фактілерді

ойдан шығармауға тиіс; іс бойынша мәлімдеме, куәлардың жазбаша айғақтары,

апелляциялық хаттардың жобаларын немесе алаяқтық әрекет жасалған деген басқа

да құжаттар жобасын әзірлемеуге тиіс... бұл параграфтағы ереже барристердің

клиенттен немесе куәдан растау алып, нақты фактілерге негізделген мәлімдемелер

жобасын әзірлеуіне кедергі бола алмайды».

6.17. Лорд Бингэм Medcalf v. Mardell ісінде (2002) Адвокаттардың мінез-құлық

кодексіндегі:

«...маңызды да, пайдалы принципке сәйкес... адвокат кәсіби мақсатына сай болуға...

адвокат атына кір келтірмеуге тиіс... (Апелляциялық соттың шешімімен келіспеген)

судья Уильсонның сот өндірісіне дайындық кезеңінде адвокаттың дәлелдемесі нақты

болмаса да, қолында дәлелдемесі бар құжаты болуға тиіс, яғни адвокат өзінің мәлім-

демесі үшін жауапты деген пікірімен келісемін»

, – дейді.

6.18. Medcalf v. Mardell ісінде (2002) Лордтар палатасы жауапкердің барристерінің

талап қоюшының мәлімдемесіне күмән келтіруге құқығы бар екенін айтқан. Ал

Апелляциялық соттың жауапкер адвокатының талап қоюшыны ықылассыздығы

үшін айыптауға жеткілікті «материалы» жоқ деген шешім шығаруына негіздеме

болмаған

2.5. ЖАУАПКЕРДІҢ ЖАРЫССӨЗДЕГІ МӘЛІМДЕМЕСІ

6.19. Жауапкердің талап қоюшы талабына жауап беруінің үш жолы бар: 1) теріс-

тейді; 2) дәлелдеуді талап етеді (мойындамағанда немесе терістегенде қолданатын

тәсіл); 3) мойындайды

. Жауапкер «терістеген» жағдайда себебін көрсетуге және

«оқиғаның басқаша қалай өрбуі мүмкін» болғанын түсіндіруге тиіс

Medcalf v. Mardell [2002] UKHL 27; [2003] 1 AC 120, HL; reversing [2001] Lloyd’s Rep PN 146, CA;

generally on wasted costs, 18.50. Also on pleadings in respect of fraud, Seaton v. Seddon [2012] EWHC 735

(Ch); [2012] 1 WLR 3637, Roth J.

edn, 2004, para 704(c); online: www.barstandardsboard.org.uk.

Medcalf v. Mardell [2002] UKHL 27; [2003] 1 AC 120, HL, at [22], per Lord Bingham.

Сонда, at [25] to [27].

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 16.5(1).

Сонда, (2).

111

6-тарау. Жарыссөз және тараптар

6.20. Азаматтық іс жүргізу ережесінің осы тұсына айтарлықтай өзгеріс енгізілген.

Ережеде жауапкердің жауабы негізді болуы міндетті, ал жауабын негіздей алмаса,

терістеуі жарамсыз деп танылады. Егер жауапкер талап қоюшының талабын тікелей

немесе жанама жолмен терістемесе, онда мойындау болып саналады

. Лордтар

палатасы Barclays Bank plc v. Boulter ісінде

(1999) жауапкердің жауабы әділ және

орынды болуы қажет деп санайды. Дегенмен тәжірибеде жауапкердің жауабы бас

қаша берілуі де ықтимал. Себебі тараптар тиісті мәселелерді сот талқылауына

дейінгі кезеңде ауызша мәлімдейді. Яғни қарсы тарап «сот талқылауында қандай

мәселе көтерілетінін алдын ала біліп отырады»

6.21. Жауапкер тікелей немесе жанама түрде сұрақ қоймаса, талап қоюшы жауапкер

дің мәлімдемесіне «жауап» беруге дайын болса да, сұрақ қойылмауына байланысты

оған жауап берілмейтін сәт те ұшырасады

. Азаматтық іс жүргізу ережесі бойынша

сұрақ қойылмаған кезде «жауаптың» берілуіне тыйым салынады

. Сондай-ақ аталған

ереже бойынша талап қоюшы жауапкердің сұрағына жауап беруге тиіс.

2.6. ЖАРЫССӨЗДЕ ҚАСАҚАНА ЖАЛҒАН МӘЛІМДЕМЕ

ЖАСАЛҒАН ЖАҒДАЙДА СОТТЫ ҚҰРМЕТТЕМЕГЕНІ ҮШІН

ЖАУАПҚА ТАРТЫЛУ ҚАУПІ

6.22. Талап қою арызы мен «іс бойынша мәлімдеме» (талап қоюшының да, жауап-

кердің де) шындыққа сай болуға тиіс

. Қасақана жалған мәлімдеме жасалған жағ-

дайда сотты құрметтемегені үшін айып тағылуы мүмкін

. Клиентінің іс бойынша

мәлімдемесіне қол қойған заңгер клиентінің қасақана жалған мәлімдемесі үшін тіке-

лей жауапты емес, сол қасақана жалған мәлімдемені құрастыруға атсалысса ғана

жауапқа тартылады; сондай-ақ, егер клиент заңгеріне іс бойынша мәлімдеме жасауға

өкілеттік берсе, онда заңгердің іс бойынша мәлімдемеге қол қоюы клиентті жауапқа

тартуға негіз бола алады

. Бастапқы жарыссөз мәлімдемесі мен оған енгізілген түзе-

тулер талаптың мән-жайына сай болмаса да, жарыссөзде мәлімдеме жасаушы тарап

қандай да бір мәліметтің шындық, яғни жай ғана негізсіз сөз болмағанына сенімді

екенін айтса, жарамды деп танылады

. (Апелляциялық сот Adams v. Ford

Азаматтық іс жүргізу ережесі, (5).

Barclays Bank plc v. Boulter [1999] 1 WLR 1919, HL; noted C Mitchell [2002] RLR 340–1; K Barker

[2000] RLR 114; P Birks and W Swadling [1999] All ER Rev 316; M Thompson (2000) 64 Conv 43.

Barclays Bank plc v. Boulter [1999] 1 WLR 1919, 1923, HL.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 16.7.

As for ‘rejoinder’, ‘rebutter’, ‘surrejoinder’, ‘surrebutter’: requiescant in pace.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 22.1(1)(a): on the question of inconsistent statements of case by one party,

see Clarke v. Marlborough Fine Art (London) Ltd [2002] 1 WLR 1731, Patten J.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 32.14.

Практикалық нұсқаулық (22) 3.1, 3.7, 3.8.

Clarke v. Marlborough Fine Art (London) Ltd [2002] 1 WLR 1731, Patten J, at [30]: «Егер балама фактілерді

сот мойындаса, онда талап қоюшының фактілердің ақиқат екенін қосымша дәлелдеуі қажет емес.

Егер балама фактілерге ешбір дәлелдеме жоқ болса, онда талап қоюшы өзі құрастырған болуы

мүмкін деген күмәннің алдын алу үшін қосымша дәлелдер келтіре алады».

112

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

ісінде

(2012) талап қоюшылар адвокатының сенім білдірмеген талап қоюшылар-

дың да атынан жасаған мәлімдемесін жарамсыз деп танудан бас тартқан: 5.02).

3. ЖАРЫССӨЗДЕГІ МӘЛІМДЕМЕГЕ ТҮЗЕТУ ЕНГІЗУ

6.23. Іс бойынша мәлімдеме жасаған тарап сол мәлімдемесіне түзетуді басқа тарап-

тардың жазбаша келісімімен және соттың рұқсатымен ғана енгізе алады

6.24. Сот мұндай рұқсатты беруге қаншалықты ерікті? Материалдық шығыс үшін

өтемақы жасалатын болса, сот енді бұл іс бойынша жарыссөзге түзету енгізуге рұқ-

сат бермейді. Сондай-ақ сот тараптың жарыссөздегі мәлімдемеге түзету енгізу

туралы өтінішті қай кезде және не себепті бергеніне, түзетудің қарсы тарапқа қандай

ықпалы болатынына назар аудармайды. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданған-

нан кейін соттар бұған дейінгі жүйедегі жарыссөз мәлімдемесіне түзету енгізуге

либералдық көзқарастан бас тартқан.

6.25. Халықаралық қауымдастық бұл мәселеге либералдық көзқарасты қолдап отыр.

Америка құқық институты/УНИДРУА принциптері

бойынша: «Егер тараптың

дәлелді себебі болса, қарсы тарапқа хабарлай отырып, жарыссөздегі мәлімдемесіне

түзету енгізе алады, бірақ бұл іс жүргізуге кедергі келтірмеуге және әділетсіздікке

жол бермеуге тиіс».

6.26. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі жүйеде ХІХ ғасырда

туған мына көзқарастар басым болған еді:

1) «Қателік қандай сипатта болса да, түзету енгізу туралы өтініш қаншалықты

кеш түссе де, егер ол түзетуді енгізуде әділетсіздікке жол берілмесе, онда түзету

енгізілуге тиіс. Ал егер қарсы тарапқа өтемақы жасалатын болса – әділетсіз-

дікке жол берілген жоқ деген сөз» (Clarapede & Co v. Commercial Union Association,

1883)

;

2) «Соттың мақсаты – тараптарды сот өндірісі барысындағы қателігі үшін жаза-

лау емес, тараптардың құқығын қалпына келтіру» (Cropper v. Smith, 1883)

Лорд Гриффит Ketteman v. Hansel Properties Ltd ісінде (1987) қате мәлімдемеге кеші-

ріммен қарауды, оны кешірмеу өткеннің сарқыншағы екенін айтқан

. Апелляциялық

[2012] EWCA Civ 544; [2012] 1 WLR 3211.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 17.1(2).

Principle 10.4, American Law Institute/UNIDROIT’s Principles of Transnational Civil Procedure (Cambridge

University Press, 2006), 29–30; also available at www.unidroit.org/ english/principles/civilprocedure/main.htm.

(1883) 32 WR 262, 263, CA, per Brett MR; considered N Andrews [1987] CLJ 232–4; for an overview

of this topic, in light of post-Woolf changes, J Sorabji, ‘Late Amendment and Jackson’s Commitment to

Woolf…’ (2012) CJQ 393.

(1883) 26 Ch D 700, 710–1, CA, per Bowen LJ.

[1987] AC 189, 220, HL, per Lord Griths; but Lord Keith, сонда, 203, and Lord Brandon, бұл да сонда,

215, Bowen LJ’s philosophy (on which see preceding note).

113

6-тарау. Жарыссөз және тараптар

сот Swain-Mason v. Mills & Reeve ісінде

(2011) Азаматтық іс жүргізу ережесіне сәй-

кес либералдық көзқарасқа тым көп сүйенбеуді қолдаған (бұл көзқарас – лорд-судья

Миллеттің Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі Gale v. Superdrug

Stores plc ісіндегі

(1996) «түзетуге қай кезде де мүмкіндік беру керек» деген

Виктория дәуірінің толеранттығына қарсы көзқарас).

6.27. Апелляциялық сот Swain-Mason v. Mills & Reeve ісінде

(2011) осыған дейін

(лорд Бингэм, Питер Гибсон және лорд-судья Уоллер) Worldwide Corporation Ltd v.

GPT Ltd ісінде

(1998) қолданған бірқалыпты абай болу ұстанымын (approach of

measured circumspection) пайдаланған (бұл құнды істі істер практикасының «Ақ кіта-

бынан» неліктен алып тастағанын білгіңіз келсе, Swain-Mason v. Mills & Reeve

ісін

(2011) қараңыз. Азаматтық іс жүргізу ережесі дәуірінде, шешімдерінің берікті-

гіне қарамастан, Savings & Investment Bank v. Fincken

(2003), Charlesworth v. Relay

Roads Ltd

(2000) істері де «Ақ кітапқа» енбеген; Swain-Mason ісінде бірінші саты-

дағы судьяның қателескенін байқаймыз; сондай-ақ 2.09-тармағын да қараңыз).

(Дегенмен судья Питер Смит Nottinghamshire &City of Nottingham Fire Authority v.

Gladman Properties Ltd ісінде

(2011: сондай-ақ 14.37-тармағын да қараңыз) соттың

жарыссөздегі мәлімдемеге түзету енгізгені жөн бе деген сұрақ бойынша сот преце-

денттерін қайта қарап шыққан. Алайда оның пікірі дау туғызып отыр, себебі келесі

сатыдағы судья оның қабылдаған шешімінің күшін жойған, ал сот прецедентіне

жасаған талдауы күмәнді).

6.28. Негізгі факторлар (Worldwide Corporation Ltd v. GPT Ltd ісі

(1998) мен осы

тақырыпқа қатысты басқа да істерді ескерсек):

1) сот жарыссөздегі мәлімдемеге түзету енгізуге рұқсатты «оп-оңай» бермегені

жөн, себебі түзетуден туатын қаржы шығынын ескеру қажет; сондай-ақ түзе-

туге кететін уақытты, сот өндірісі созылуын, оның психологиялық қиындық

тудыратынын да ескерген жөн;

[2011] EWCA Civ 14; [2011] 1 WLR 2735, at [72], per Lloyd LJ (with whom the other judges agreed).

[1996] 1 WLR 1089, 1099, CA; бұл орайда Gale ісінде шешімді Апелляциялық сот Swain-Mason ісінде

[2011] EWCA Civ 14; [2011] 1 WLR 2735, at [69] қолданудан бас тартқан. Лорд Миллеттің Gale ісін-

дегі шешімі былай еді: «Шешімге түзету енгізу еркіндігіне жүз жыл бұрын рұқсат берілген және

оның бүгінгі күнгі принциптерге бағынбауына болады деген тұжырыммен келіспеймін. Керісінше,

түзету енгізу еркіндігі соттың әмбебап құзыретін көрсетеді деп ойлаймын».

[2011] EWCA Civ 14; [2011] 1 WLR 2735, at [72], per Lloyd LJ (басқа судьялар осы пікірмен келіскен).

[1998] EWCA Civ 1894; 2 December 1998, unreported (preferring this authority to Cobbold v. Greenwich

LBC (unreported, 9 August 1999); [1999] CA Transcript No 1835, CA).

[2011] EWCA Civ 14; [2011] 1 WLR 2735, at [68].

[2003] EWCA Civ 1630; [2004] 1 WLR 667, at [79].

[2000] 1 WLR 230, 238.

[2011] EWHC 1918 (Ch); [2011] 1 WLR 3235 (preferring to follow instead Cobbold v. Greenwich LBC

(unreported) 9 August 1999; [1999] CA Transcript No 1835, CA).

[1998] EWCA Civ 1894; 2 December 1998, unreported; cited in the Swain-Mason case at [2011] EWCA Civ

1152; [2012] PNLR 5, at [79].

114

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

2) соттың түзету енгізу жөніндегі дискрециялық өкілеттігінің қарсы тарапқа ғана

емес, сондай-ақ істің бүкіл тараптарына әсер ететінін және сол себепті сотта

бәсеке факторы орын алатынын ескерген жөн; түзету нақты мәселені дәлірек

анықтауға септігін тигізетін болуға тиіс, тіпті түзету енгізбесе, қандай да бір

нақты мәселенің шешілмей қалатыны көрсетілуі қажет; Savings & Investment

Bank v. Fincken ісінде

(2003) лорд-судья Рикс айтқандай, Азаматтық іс жүр-

гізу ережесінің 1-бөліміндегі «басым мақсатта» аталған факторлардың бәрі

маңызды:

«Менің ойымша, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1.1-тармағындағы әрбір

ұғым басым мақсатқа сай әділ қолданылуға тиіс, ол үшін талап қоюшының

жарыссөздегі мәлімдемеге түзету енгізу туралы өтініші қабылданбағаны

жөн. Бұған дейін талап қоюшының жарыссөздегі мәлімдемеге түзету енгі

зуіне мүмкіндігі көп болған еді... Ал енді тараптардың теңдігі, іс жүргізудің

пропорциялығы, жылдамдығы мен әділдігі және соттың тиісті ресурс бөлуі

деген принциптердің барлығы соттың талап қоюшының пайдасына түзету

енгізуіне қарсы болып отыр».

3) түзету енгізуге рұқсат бермеу талап қоюшыға әділетсіз кедергі болатынын

немесе Адам құқығындағы сотқа қолжетімділікке кедергі болатынын ескерген

жөн (Goode v. Martin: осы бөлімдегі төмендегі тармақтарды қараңыз);

4) түзету қарсы тараптың мәлімдемесіне жауап ретінде болатынын да ескерген

жөн (Goode v. Martin: төмендегі тармақтарды қараңыз);

5) түзетуге рұқсат беру іс жүргізуде адамды қажытатын қымбат шаралардан құт

қара ма, әлде істі соза түсе ме деген мәселені ескерген жөн (Goode v. Martin:

төмендегі тармақтарды қараңыз);

6) істің нақты шекарасын кеңейте ме деген мәселені ескерген жөн (Berezovsky v.

Abramovich (2011): төмендегі тармақтарды қараңыз);

7) Savings & Investment Bank v. Fincken ісінде

лорд-судья Рикс айтқандай, сот іс

бойынша мәлімдемедегі қателіктерді түзетуге рұқсат беретін кезде «істі

жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қайта қарауға себеп болатынын» да

ойлайды... түзету енгізу қылыштың қос жүзі сияқты: жауапкерге сот тал-

қылауына дейін алаяқтық айыбы бойынша айып тағуға болмайды... (2003);

8) лорд-судья Рикс Savings & Investment ісінде (2003) әлдеқайда ертеректегі мәлім

демеге де түзету енгізуге болатынын айтқан («мәлімдемеден кейін 12 жылдан

кейін түзету жасалып, сот өндірісі мүлде басқа бағытта дамыған»)

;

9) кейінге қалдырылған түзетулер – бастапқы мәлімдеме, негізгі куәлар немесе

басқа да ақпарат көздері жойылған немесе қайтыс болған кезде енгізілетін

түзетулер (Clarke v. Marlborough Fine Art (London) Ltd, 2002)

;

[2003] EWCA Civ 1630; [2004] 1 WLR 667, at [78].

Сонда, at [75].

Бұл да сонда, at [77].

[2002] 1 WLR 1731, Patten J, at [47]; судья Паттен бұл фактіні «түзету енгізуден бас тартуға жет-

кіліксіз» санаған.

115

6-тарау. Жарыссөз және тараптар

10) түзетудің дұрыстығына, асығыс немесе орынсыз болмауына назар аударған жөн

(Swain-Mason v. Mills & Reeve (2011)

: «Қарсы тарап мәлімдемесіне түзету

енгізілгеннен кейін барынша айқын және анық болатынын білуге тиіс; бұл іс

туралы 6.41 және бұдан кейінгі тармақтардан оқи аласыз);

11) түзету орынсыз талап пен жауапты тудыратын болса да, жарыссөзде мәлім

деме жасаушы тарап жарыссөз мәлімдемесіне енгізілген түзетулердегі қандай

да бір мәліметтің шындық екенін, яғни жай ғана негізсіз сөз еместігіне сенімді

екенін айтса, түзетуге рұқсат беріледі (Clarke v. Marlborough Fine Art (London)

Ltd, 2002)

;

12) істі сот талқылауына дайындауға уақыттың жеткілікті болуына назар аударған

жөн (Berezovsky v. Abramovich (2011): осы бөлімді қараңыз; қараңыз: Clarke v.

Marlborough Fine Art (London) Ltd [2002] 1 WLR 1731, Patten J)

;

13) керісінше, түзету енгізу туралы өтініш соңғы сәтте берілсе, оның дәлелді

себебі болуға тиіс (Swain-Mason v. Mills & Reeve (2011): 00.00 төменде);

14) түзету жауапкерге қарсы басқа талап қоюға себеп бола ма деген мәселеге

назар аударған жөн (6.37).

6.29. Лорд Филлипс NML Capital Ltd v. Republic of Argentina ісінде

(2011) жарыс-

сөзге түзету енгізу туралы мынадай сөз (dicta) айтқан

. Ол түзету енгізу процесі

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1-бөліміндегі «басым мақсатқа» сай жүрсе

(2013 жылғы өзгеріске сәйкес әділ және «шығысы пропорциялы» болуға тиіс), нәти

жесінде қарсы тараптың сот шығысының ұлғаюына себепкер болмауға тиіс

деген

пікір білдірген:

«Іс жүргізу нормалары құқықтық тәртіпті белгілейтін қожайын емес, құқықтық

тәртіпті қамтамасыз ететін қызметші болуға тиіс. Лорд Вульфтің «Әділдікке қол-

жетімділік жөніндегі баяндамасы» соттардың іс жүргізу нормаларына көзқарасын

өзгерткен. Азаматтық іс жүргізу ережесі басталатын «басым мақсат» та осын

дай. 1.1-тармағы бойынша: Ереженің басым мақсаты – соттың істерді әділ

қарауын, оның ішінде шығысты үнемдеуін, істі жылдам қарауын қамтамасыз ету».

6.30. Сондай-ақ NML Capital Ltd v. Republic of Argentina ісінде (2011) лорд Филлипс

былай деген

«Ең дұрысы – жарыссөздегі мәлімдемеге түзету енгізу туралы өтінішке рұқсат бер-

ген жөн, бірақ бұл рұқсат қарсы тарапқа зиянын тигізбеуге және қарсы тараптың

[2011] EWCA Civ 14; [2011] 1 WLR 2735, at [73], per Lloyd LJ (басқа судьялар осы пікірмен келіскен).

[2002] 1 WLR 1731, Patten J, at [30]: «Егер балама фактілер болса, онда талап қоюшы оны дәлелдеуге

тиіс... Егер балама факт шынайы дәлелдерге сүйенбесе, онда нақты факт болып саналмайды».

Сонда, at [30] (жауапкердің құқықтық ресурсы мен уақыты жеткілікті жағдайда).

[2011] UKSC 31; [2011] 2 AC 495.

Лорд Филлипстің бұл туралы тұжырымын лорд Коллинз де растаған, сонда, at [131].

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.1(1): «Бұл Ереженің басым мақсаттарында соттың дауды әділ

және пропорциялы шығыс арқылы реттеуіне жол ашқан».

Сонда, at [74].

Бұл да сонда, at [75].

116

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

шығысын өсірмеуге тиіс. Азаматтық іс жүргізу ережесінің басым мақсаты осыны

талап етеді. Рұқсат бермеу қосымша шығынға ұшырататын болса, рұқсат беруге

қажеттілік тіпті арта түседі».

6.31. Goode v. Martin ісінде

(2002) талап қоюшы денсаулығына келген зиян үшін

өтемақы талап етіп, қалай жарақат алғанын есіне түсірген. Мұндай жағдайда түзету

енгізуге рұқсат берілмесе, талап қоюшының жауапкер сұрағына жауап беруіне

кедергі жасап, талап қоюшы үшін әділетсіз болар еді.

6.32. Бұл жағдай Goode ісінде (2002) анығырақ көрініс тапқан. Мұнда 1996 жылғы

24 тамызда жауапкердің яхтасында басын жарақаттап алғаны туралы талап қою-

шының талап қою арызы қаралған

. Алғашында талап қоюшы жарақат алған оқи-

ғасын есіне түсіре алмай, 1997 жылғы қазанда алғашқы жарыссөздегі

мәлімдемесінде жарақат алуына яхтадағы жабдықтардың дұрыс жұмыс істемеуі

себеп болғанын айтқан. 1999 жылғы ақпанда жауапкер осы мәлімдемесін толығы-

мен теріске шығарып, жарақат алуына негізгі желкеннің ағашына соғылуы себеп

болғанын мәлімдеген. Талап қоюшының 2000 жылғы сәуірдегі балама мәлімдемесі

бойынша, оның жарақат алуына жауапкердің желкеннің қауіпсіздігіне немқұрайды

қарауы себеп болған. Ал бұл кезде түзету енгізудің үш жылдық ескіру мерзімі өтіп

кеткен еді.

6.33. Жауапкер жарыссөздегі мәлімдемеге енді түзету енгізуге болмайтынын айт-

қан. Себебі түзету бастапқы мәлімдемеге емес, жауапкердің сұрағына жауап ретінде

берілген кейінгі, яғни мүлде басқа мәлімдемеге енгізілетіні ескертілген. Егер осы

түзету енгізілсе, түзету енгізу нормалары бұзылатын болған.

6.34. Бұл көзқарасты Goode v. Martin ісінде (2002) Апелляциялық соттың лорд-

судья сы Брук теріске шығарған:

«Талап қоюшының түзету енгізуіне еш кедергі көріп тұрған жоқпын... балама мәлім-

демеге де түзету енгізуге болады. Мұнда ешбір жаңа факт жоқ: талап қоюшы бұл

мәлімдемесінде жауапкер өзінің мәлімдемесін дәлелдесе де, өз талабынан бас тарт-

пайтынын айтып тұр, себебі талап қоюшы жауапкердің салғырттыққа жол берге-

ніне сенімді»

Түзетуге қатысты тиісті норма екіұшты және оны жауапкердің (түзету енгізуге қарсы

болып отырған) пайдасына шектеулі түрде түсіндіру мүмкін болғандықтан, соттың

оны талап қоюшының мәлімдемесіне икемдеп түсіндіргені жөн

. Дәл осылай түсін-

діру 1998 жылғы Адам құқықтары туралы заңға сай болар еді. Бұл заң Адам құқық-

тары жөніндегі Еуропа конвенциясының, оның ішінде сотқа қолжетімділік құқығын

[2002] 1 All ER 620, CA, at [35], төменде талқылаймыз. Басым мақсаттар туралы қараңыз: 1.16.

[2002] 1 WLR 1828, CA; Giles v. Rhind [2008] EWCA Civ 118; [2009] Ch 191.

[2002] 1 WLR 1828, CA, at [42], per Brooke LJ.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 17.4(2), Limitation Act 1980, on which see the Goode case, at [27].

117

6-тарау. Жарыссөз және тараптар

қамтамасыз ету мақсатындағы заңнамаға сәйкес, екінші деңгейдегі заң қабылдауын

талап етіп отыр

6.35. Екіншіден, Goode v. Martin ісінде (2002) лорд-судья Брук айтқандай, Ереженің

басым мақсаты соттан іс жүргізудегі қажет емес шараларды (түзету енгізуге рұқсат

жоқ болса): 1) талап мерзімі өтіп кеткен жаңа талапты қоюға рұқсат беруді;

2) 1980 жылғы Талап қою мерзімінің ескіруі туралы заңды қолданбауға жол іздеуді

(33-бөлімге сәйкес); 3) жаңа талапты осы талаптағы мәлімдемемен ұштастыруды

қабылдамауды талап етеді

6.36. Судья Глостер Berezovsky v. Abramovich ісінде

(2011) жарыссөз мәлімдемесіне

сот талқылауына дейін түзету енгізуге рұқсат берген. Бұл Ресейдің екі алпауыты ара-

сындағы күрделі сот өндірісінде жасалған түзету еді. Түзету жауапкерге істі Ресей

заңымен қарауға мүмкіндік берген. Жауапкер талап қою арызы Ресей заңы бойынша

қараусыз қалдырылғанын мәлімдеген. Судья Глостер мынадай ерекшеліктерді:

1) талаптың нақты шекарасының кеңейгенін;

2) түзету енгізу туралы өтініш сот талқылауына дейін алты ай бұрын жасалға

нын; яғни сот талқылауына дайындыққа, сарапшыларды Ресейдің құқықтық

жүйесімен таныстыруға уақыттың жеткілікті; ал талап қоюшы заңгерлерінің

бұл жұмысты орындауға мүмкіндігінің болғанын;

3) жауапкер соттың шешіміне, 24-бөлімге сәйкес, түзету енгізуді сұрамаса да,

мұнда ешқандай қулық байқалмағанын; жалпы, жауапкер қай тактиканы қол-

данса да, судьяның жауапкерге түзету енгізуге рұқсат бермеуіне болмайтынын

атап айтқан.

3.1. ЖАРЫССӨЗДЕГІ МӘЛІМДЕМЕГЕ ТҮЗЕТУ ЕНГІЗУ ЖӘНЕ

ТАЛАП ҚОЮ МЕРЗІМІ

6.37. Талап қоюшы жарыссөздегі мәлімдемеге түзетуді талап қою мерзімі өтіп кет-

кен соң енгізгісі келсе, түзету енгізу туралы өтінішін жауапкерді талап қою мерзімі

өткен кездегі қорғану амалдарын қолдану құқығынан айырмайтындай етіп беруі

қажет. Азаматтық іс жүргізу ережесінде сот жаңа талапты өз алдына жеке талап

ретінде беруге рұқсат етпейтін, бірақ жарыссөздегі мәлімдемесіне түзету енгізуге

рұқсат беретін үш жол бар

1) «егер жаңа талап дәл сол түзету енгізуге рұқсат сұраған фактіден туындаса

немесе сол фактіге негізделсе: Азаматтық іс жүргізу ережесінің 17.4(2)

тармақшасы;

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 17.4(2), Limitation Act 1980, on which see the Goode case, at [35] 3(1),

Human Rights Act 1998. Бұл актіде былай делінген: «Негізгі заңдар мен нормативтік құжаттар

конвенцияның нормаларына сай болуға тиіс». Cachia v. Faluyi [2001] 1 WLR 1966, CA.

Сонда, at [35] and [38].

[2011] EWHC 1143 (Comm), Gloster J, at [36].

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 17.4, at 17.4(2), 17.4(3) and 17.4(4).

118

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

2) тараптың атауына қатысты қатені түзету туралы болса, бірақ қате тек ақиқат

және тараптың тұлғасына күмән тудырмаса: Азаматтық іс жүргізу ережесінің

17.4(3) тармақшасы

(6.53-тармағы да осыған қатысты, Ереженің 19.5(3) тар-

мақшасында жаңа тараптың қосылуы туралы айтылған);

3) «тараптың әрекет қабілетін өзгертсе және әрекет қабілетінің өзгеруі тараптың

істі бастаған кездегі қабілетіне сай болса: Азаматтық іс жүргізу ережесінің

17.4(4) тармақшасы

6.38. 1) жағдайға тоқталсақ, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 17.4(2) тармақшасын

дағы норманы басқа сөзбен айтқанда, 1980 жылғы Талап қою мерзімінің ескіруі

туралы заңның 35(5) тармағында былай делінген: «Жаңа талап дәл сол түзету енгізу ге

рұқсат сұраған фактіден туындаса немесе сол фактіге негізделген болса – қабылда-

нады. Осы норманы қолдану арқылы қабылданған шешімдер көп»

. Бұл контексте

Азаматтық іс жүргізу ережесіндегі «қателік жасау» ұғымы туралы: 19.5(3) (тараптардың бірі ескіру

мерзімінің өтіп кеткені туралы мәлімдеме жасай алады: 6.53), Adelson v. Associated Newspapers Ltd

[2007] EWCA Civ 701; [2008] 1 WLR 585 (осы принциптер 6.53-тармақта баяндалған); Азаматтық

іс жүргізу ережесі, 17.4(3), Gregson v. Channel Four Television Corpn [2000] CP Rep 60, Азаматтық іс

жүргізу ережесі, 17.4(3), Азаматтық іс жүргізу ережесі, 19.5(3), Adelson v. Associated Newspapers Ltd

[2007] EWCA Civ 701; [2008] 1 WLR 585 at [45] to [47]).

(1) Roberts v. Gill & Co [2010] UKSC 22; [2011] 1 AC 240, X under CPR 17.4(4). Талап қоюшының

әрекет қабілетіне өзгеріс енгізу; талап қоюшының бірнеше бенефициардың атынан өкілеттік етуі;

бірақ сот талап қоюшының өкілеттігін қабылдаудан бас тартқан, себебі, доктринаға сәйкес, талап

қоюшы басқалардың атынан өкілеттік ете алмайтын еді; екіншіден, бұл өкілеттік талап қою арызын

осы контексте басқа талап қою арыздарымен біріктіру қажет еді; себебі талап қоюшы Азаматтық іс

жүргізу ережесінің 19.5(2)–(3) тармақшалары негізінде басқа талап қою арыздарымен бір уақытта

бермеген болатын. (2) Haq v. Singh [2001] EWCA Civ 957; [2001] 1 WLR 1594, at [19], per Arden LJ, and

at [34], per Pill LJ: талап қоюшы егер сот өндірісі басталғаннан бергі кезеңде әрекет қабілеті өзгермеген

болса, оны өзгерту туралы өтініш бере алмайды; талап қоюшының конкурстық басқарушыдан талап

қоюға рұқсат алуы әрекет қабілетін өзгертуге негіз бола алмайды; сондықтан талап қоюшы талап

қою арызын өз атынан ғана бере алады; ал бұл істе талап қоюшының беріп отырған арызы өз атынан

болмай отыр; лорд-судья Арден қайтыс болған адамның мүлкі туралы талап қою арызын мына істе

қараусыз қалдырған: Millburn-Snell case, at [17] to [19]). (3) Millburn-Snell v. Evans [2011] EWCA Civ 577;

[2011] 1 WLR 41 (тараптың өкілінің атынан берілген талап қою арызы бұл контексте жарамсыз болып

саналады); Ingall v. Moran [1944] KB 160, CA followed in Millburn-Snell at [16] («талап қоюшы өзінің

талап қоюға құқығы жоқ кезде берген талап қою арызы жарамсыз болып саналады», лорд-судья Раймер

LJ). Сондай-ақ, қараңыз: [41], per Lord Neuberger MR; CPR 17.4.(4), сонда [20]. Қараңыз: 6.54.

Мәтінде қаралған істерден басқа мына істерді де қараңыз: (хронологиялық тәртіпте): (1) Harland &

Wol Pension Trustees Ltd v. Aon Consulting Financial Services Ltd [2009] EWHC 1557 (Ch); [2010] ICR 121

(Warren J); (2) Charles Church Developments Ltd v. Stent Foundations Ltd [2006] EWHC 3158 (TCC); [2007]

1 WLR 1203; The Times, 4 January 2007 (Jackson J); (3) Chantrey Vellacott v. Convergence Group plc [2005]

EWCA Civ 290; The Times, 25 April 2005; (4) Savings & Investment Bank Ltd (in liquidation) v. Fincken [2003]

EWCA Civ 1630; [2004] 1 WLR 667; [2004] 1 All ER 1125; (5) Goode v. Martin [2001] EWCA Civ 1899;

[2002] 1 All ER 620; [2002] 1 WLR 1828, CA, on which 6.31; (6) Senior v. Pearson & Ward [2001] EWCA

Civ 229, CA; (7) Stewart v. Engel [2000] 3 All ER 518; [2000] 1 WLR 2268, CA (осы кезге дейін белгілі

болған зиян бойынша салғырттығы үшін талап қою арызын бергеннен кейін қосымша енгізу мен қайта

қарау; енгізілген қосымша талапқа дәлел болатын жаңа фактілер; жаңа талап қою арызын беру; бірақ ол

талап сол бұрынғы фактіге негізделген болуы мүмкін: ондай кезде де толықтыру енгізуге рұқсат беріледі);

(8) Paragon Finance plc v. DB Thakerar & Co [1999] 1 All ER 400, 418, 420, CA (қасақана зиян келтіру жаңа

талап қою арызын беруге негіздеме бола алады; ондай кезде жаңа талап қою арызын беріп, бұрынғы

талап қою арызына өзгеріс енгізбеуге де болады); (9) Lloyds Bank plc v. Rogers [1999] 3 EGLR 83; The Times

24 March 1997, CA (бірдей негізде туындаған даулар бойынша құқықтық құралдың жаңа түрін іздеу, ақша

өндірудің жаңа жолдарын іздеу жаңа талап қою арызын беруге негіздеме бола алмайды; бұл істе екі судья

да талап қою арызы бірдей негізде туындап отырғанын мойындаған (бірақ мұнымен лорд-судья Эванс

келіспеген); (10) Welsh Development Agency v. Redpath Dorman Long Ltd [1994] 4 All ER 10; [1994] 1 WLR

119

6-тарау. Жарыссөз және тараптар

соттар Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі сот прецедентіне сілтеме

жасауға дайын. Себебі Азаматтық іс жүргізудің 17.4(2) тармақшасының «түп тамыры»

1980 жылғы Талап қою мерзімінің ескіруі туралы заңда жатыр.

6.39. Судья Парк Hoescht UK Ltd v. Inland Revenue Commissioners ісінде (2003)

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 17.4(2) тармақшасын қолданған кезде сот: 1) түзету

ескіру мерзімі өткенде жасалатын болуға тиіс; 2) түзету жаңа талап қоюды талап

етуге тиіс; 3) жаңа талап бұрынғы фактіден туындаған немесе сол фактінің негізінде

туындаған болуы міндетті деген үш амалды қолдануға тиіс екенін айтқан

. Егер

түзетудің әсерінен жаңа талап туындамаса, яғни бұрынғы талапты қайталайтын

түзету ғана болса, онда 3) нұсқаны пайдаланудың қажеті жоқ

6.40. Апелляциялық соттың судьясы лорд-судья Лонгмор Berezovsky v. Abramovich

ісіне

(2011) екі түзету енгізуге рұқсат берген, себебі бұл екі түзету де талаптың мән-

жайына түбегейлі өзгерту енгізетін түзету емес еді. Яғни екеуі де істі жаңартпайтын

Керісінше, бұл екі түзету арқылы азаптаумен қорқытқаны туралы талап қою арызы

қайта құрастырылып, талап қоюшының шығысы реституция туралы талап пен жауап-

кердің корпорациялық мүддесіне қатысты талаптың негізсіз екенін көрсеткен.

Нәтижесінде іс бойынша фактілер басқаша сипат алған. Бұл түзетулерден мәлімдеме-

лер жаңармаған, жаңа талап туындамаған. Бірақ келесі, яғни үшінші түзетуден жаңа

талап туындауға тиіс, сондықтан үшінші түзетуге рұқсат берілмеген (3)

. Үшінші

түзету «қосымша» мәлімдеме жасауға себеп болып, жауапкердің талап қоюшыға қыз-

меті үшін көкейге қонарлық деңгейдегі сомаға қарыздар екенін көрсететін еді. Мұндай

реституциялық талап quantum merui сипатын иеленіп, жаңа талапқа айналып шыға

келетін-ді (2), яғни бастапқы қорқыту туралы фактіден туындамайтын және сол фак-

тіге негізделмеген талап болар еді (3).

3.2. БІРІНШІ САТЫДАҒЫ СОТ ӨНДІРІСІНІҢ

СОҢҒЫ КЕЗЕҢІНДЕ ТҮЗЕТУ ЕНГІЗУ

6.41. Апелляциялық сот Swain-Mason v. Mills & Reeve (2011) ісінде былай деген

«Сот өндірісі барысындағы осыған дейін анықталған мән-жайлар мен дәлелдемелер-

ден туындамайтын түзетуді өте кеш енгізуге тыйым салатын немесе түзету енгі-

зілмесе, сот өндірісі сәтсіз аяқталады деген себеппен түзетуді тым кеш енгізуге

рұқсат беруге тыйым салатын норма жоқ. Сот өндірісінде тиісті факторлардың

тепе-теңдігін сақтау үшін осы догмалық көзқарасты ұстанған жөн».

1409, CA, which was considered briey in Goode v. Martin, сонда, at [24]. Басқа да прецеденттер ‘Limitation

of Actions’ атты еңбекте жарияланған, L Com No 270 (2001), 2.108 және әрі қарай.

[2003] EWHC 1002 (Ch); [2004] STC 412, Park J, at [22] and [23].

Smith v. Henniker-Major & Co [2003] Ch 182, at [83] to [101], per Robert Walker LJ, CA.

[2011] 1 WLR 2290, at [56] to [74].

Сонда, at [61] adopting analysis in Smith v. Henniker-Major & Co [2003] Ch 182, at [83] to [101],

per Robert Walker LJ, CA.

Berezovsky v. Abramovich [2011] 1 WLR 2290, at [74].

[2011] EWCA Civ 14; [2011] 1 WLR 2735, at [72], per Lloyd LJ (with whom the other judges agreed).

120

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

Апелляциялық сот былай жалғастырады:

«Дегенмен... сот түзетудің тым кеш енгізілуіне рұқсат беруге аса ынталы болмауға

тиіс».

Соттың толықтыруы

«Егер түзету кеш енгізілуге тиіс болса, (тарап) мәтінге түзетуді жарыссөздің

талаптарына сай енгізуге міндетті. Түзету тарапқа сол түзету арқылы жаңа дәлел-

деме жасау қулығын жүзеге асыруға мүмкіндік бермеуге тиіс... қарсы тарап түзету

жасаған сәттен бастап мәтін айқын әрі жан-жақты болатынын білуге тиіс».

6.42. Жоғарыдағы 6.27-тармағында айтылғандай, Апелляциялық сот Worldwide

Corporation Ltd v. GPT Ltd ісінде

(1998) лорд-судья Рикстің бұған дейінгі Savings &

Investment Bank v. Fincken ісіндегі

(2003) прецедентін қайталаған. Swain-Mason

v. Mills & Reeve ісі (2011) түзетуді кеш енгізуге айқын мысал болып табылады. Судья

Глостер Berezovsky v. Abramovich ісінде

(2011) және лорд-судья Рикс Jones

v. Environcom Ltd ісінде

(2011) дәл осы прецедентті қолданған.

6.43. Swain-Mason ісіндегі

(2011) фактілерді қараған Апелляциялық соттың пікі-

рінше, талап қоюшының талаптың мән-жайына түзету енгізу туралы сот талқылауы

басталар кезде жасаған өтінішін судья қанағаттандырмауға тиіс. Сот бұл жерде

түзету енгізу туралы өтініштің кеш берілгені жөнінде сөз қозғамаған, тек сол түзету-

дің істің табиғатын айтарлықтай өзгертетінін, яғни сот өндірісінің созылуына себеп

болатынын ескерткен. (Дегенмен судья Питер Смит Nottinghamshire & City of

Nottingham Fire Authority v. Gladman Properties Ltd ісінде

(2011: 6.27) осы преце-

дентке қайта шолу жасап, сот түзету енгізу туралы кеш берілген өтінішті қанағаттан-

дыруға тиіс деген қорытындыға келген. Бірақ оның келтірген фактілері дау туғызуда,

сонымен бірге оның дәл осындай бір шешімінің күшін келесі сатыдағы сот жойған

және жасаған талдауы да күмән тудырып отыр).

3.3. БІРІНШІ САТЫДА ӨТІНІШ ЖАСАЛҒАН ТҮЗЕТУДІҢ

ШЕШІМНЕН КЕЙІН ЕНГІЗІЛУІ

6.44. Бірінші сатыда өтініш жасалған түзету сот отырысынан кейін және сот шешімі

шыққаннан кейін судья Нойбергердің Charlesworth v. Relay Roads Ltd ісіндегі (2000)

нұсқауына сай енгізіледі (уақытты үнемдеу үшін бұл көлемді нұсқауды

келтірмедім)

[2011] EWCA Civ 14; [2011] 1 WLR 2735, at [73].

[1998] EWCA Civ 1894; 2 December 1998, unreported.

[2003] EWCA Civ 1630; [2004] 1 WLR 667, at [79].

[2011] EWHC 1143 (Comm), per Gloster J, at [36].

[2011] EWCA Civ 1152; [2012] PNLR 5, at [33], per Rix LJ.

Сонда, at [100] .

[2011] EWHC 1918 (Ch); [2011] 1 WLR 3235.

Қараңыз: Discussion of the Draft Judgment Procedure, 29.30, K Hughes, ‘The Use, Abuse and Implications

of the Draft Judgment Procedure’ (2011) 127 LQR 565–88.

[2000] 1 WLR 230, 238.

121

6-тарау. Жарыссөз және тараптар

3.4. АПЕЛЛЯЦИЯДА ТОЛЫҒЫМЕН ЖАҢА КӨЗҚАРАСТЫ

КӨРСЕТУ ҮШІН ЕНГІЗІЛГЕН ТҮЗЕТУ

6.45. Сот шешімі шыққаннан кейінгі түзетуге сот рұқсаты сирек беріледі.

Апелляциялық сот бұл мәселеге Jones v. Environcom Ltd ісінде (2011) тоқталып

өткен

. Осы істе талап қоюшы сақтандыру кеңесшісінің тиісті кеңес бермегені,

талап қоюшының сақтандыруында болуы мүмкін өндіріс қаупі туралы айтылма-

ғаны жөнінде талап берген еді. Істі талқылау аяқталып, шешім шығарылғаннан

кейін ғана сот жауапкерді талап қоюшының жаңа идеясынан хабардар еткен,

яғни талап қоюшы сақтандыру брокерінің сақтандырылушыға тиісті қауіпсіздік

шарасын қабылдаса ғана зиян келмейтінін ескертпегені туралы түзету енгізгісі

келетінін айтқан. Бірақ Апелляциялық сот апелляцияда түзету енгізуге рұқсат

бермеген (егер түзету енгізілсе, талап мүлде жаңарып, сот отырысы созыла

түсетін еді).

6.46. Соттың мұндай шешім қабылдауына үш түрлі себеп болған. Біріншіден, лорд-

судья Рикс

: «Егер істі мән-жайы бойынша қайта қарау талап етілетін болса, түзету

енгізуге рұқсат беруге болмайды», – деген. Ол ХІХ ғасырда билік түн ортасы ауған

нан кейін қоңырау соғуға рұқсат бермегенін алға тартқан (лорд Хершел «The

Tasmaniа» ісінде былай деген еді

(1890):

«Менің ойымша, сотта қаралмаған және Апелляциялық сотқа бірінші рет ұсыныл-

ған фактіні егжей-тегжейлі зерттеу керек. Сот отырысында аталған факт тиісті

деңгейде зерттеліп, куәлардан сұралуға тиіс. Ал фактінің маңызды емес екені анық-

талса, әрі қарай зерттеудің қажеті жоқ. Меніңше, мұндай кезде Апелляциялық сот

өтініш берушінің түзету енгізуіне рұқсат беруге тиіс, себебі ол осы мән-жайды

алғаш рет айтып отыр; біріншіден, соттағы дауға қатысты фактілерді айқындап

берді; екіншіден, куәлардың қатарында отырған адамнан тиісті түсініктеме алу

мүмкін емес».

6.47. Екіншіден, лорд-судья Рикс Апелляциялық соттың осы шектеулі көзқарасты

қолдайтынын білдіреді

100

[2011] EWCA Civ 1152; [2012] PNLR 5.

Сонда, at [30].

(1890) LR 15 App Cas 223, 225, HL.

100

[2011] EWCA Civ 1152; [2012] PNLR 5, at [31], Arden LJ’s citation in Crane (t/a Indigital Satellite Ser-

vices) v. Sky In-home Ltd [2008] EWCA Civ 978, at [18] to [23], of May LJ’s attractive formulation in

Jones v. MBNA International Bank Ltd [2000] EWCA Civ 514, at [52]: «Бұл жалпыға ортақ принциптің

әділ екені анық. Ол тиімділікке, мақсаттылыққа, шығыстың көп болмауына ғана емес, сондай-

ақ әділдікке де негізделіп отыр. Сот өндірісі тараптары сот өндірісінің барысы туралы нақты

мәліметке ие болуы керек. Сот та тараптардан даудың мәні туралы нақты мәліметті талап

етеді. Осыған байланысты тараптардың қандай дәлелдеме келтіретіні, қандай құқық құралын

қолданатыны, істің қай бағытта жүргізілетіні анықталады; соттың да істі басқарудың қандай

тәсілін, қандай әкімшілік құралдарды қолданатыны, қандай қаулы қабылдайтыны және даудың

мәні бойынша қандай шешім қабылдайтыны айқындалады. Соттың шешімі түпкілікті болуға тиіс,

сондықтан тараптардың бірі соттың шешіміне апелляциялық шағым жасағанын күтуге болмайды.

Апелляциялық шағым айрықша жағдайда ғана жасалады деген сенім болуы керек. Меніңше, бұл –

әділ шешім».

122

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

6.48. Үшіншіден, лорд-судья Рикс түзету енгізу туралы өтініш сот талқылауына

дейін жасалса да, түзету енгізу азаматтық іс жүргізуге кедергі келтіретін болса, онда

мұндай түзету енгізу туралы кеш жасалған өтінішке рұқсат алу мүмкіндігі азырақ

екенін ескертеді

101

3.5. МОЙЫНДАУ

6.49. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 14.1-бөлімі – басты норма

102

. Лорд Нойбергер

Kojima v. HSBC Bank plc ісінде

103

(2011) мойындауға қатысты нормаларды

104

атап

көрсетіп, бірінші сатыдағы судьяның шешіміндегі мойындау фактісін алып тастауға

Апелляциялық соттың көзқарасын білдірген

105

, мойындау соттың шешіміне негіз

бола алатынын

106

мәлімдеген (Northern Rock (Asset Management) plc v. Chancellors

Associates Ltd (Note) ісімен (2011)

107

салыстырып көріңіз, 10.65-тармағында сырттай

шешім бейресми мойындаудан кейін шығарылған). 2007 жылғы 6 сәуірден кейін

денсаулыққа зиян келтіру, медицинадағы зақым келтіру, жарақат алу, сырқаттану

туралы талаптарда талап қою арызы берілгенге дейінгі мойындау фактісінің іс жүр-

гізуде салдары болады деп шешкен

108

. Апелляциялық сот Woodland v. Stopford ісінде

(2011) тараптың мойындаудан бас тартуына соттың рұқсат беру құқығын қарастыр-

ған

109

. Апелляциялық сот осы істе бірінші сатыдағы соттың шешімін қолдап, Суда

жүзу қауымдастығы басшылығының мойындаудан бас тартуына рұқсат берген.

Себебі бұл кезде Суда жүзу қауымдастығының басшылығы өз ұстанымын қайта

қараған болатын. Бұл іс мойындауға қатысты жақсы мысал болады. Істе бассейнде

жарақат алғаны үшін 2 млн еуро өндіру туралы талап бойынша Апелляциялық сот-

тың шешімі шығатын кезде, оқиғадан кейін 11 жыл уақыт өтіп кеткен еді (2000).

Цукерман бұл шешімге сын айтқан

110

. Оның ойынша, сот аталған істе адам сенгісіз

икемділік танытқан. Мойындаудан толық бас тартуға рұқсат беру іс жүргізуге түбе-

гейлі кедергі келтіреді.

101

[2011] EWCA Civ 1152; [2012] PNLR 5, at [33]: «Соңғы прецеденттерде шешімге түзету енгізу ба-

рысында істі мүлде басқа іс сияқты қайта қараған кездер де бар». Worldwide Corporation Ltd v. GPT

Ltd [1998] EWCA Civ 1894; December 2 1998, CA; Savings & Investment Bank v. Fincken [2003] EWCA

Civ 1630; [2004] 1 WLR 667; Swain-Mason v. Mills & Reeve [2011] EWCA Civ 14; [2011] 1 WLR 2735;

and see now Berezovsky v. Abramovich [2011] EWHC 1143 (Comm), per Gloster J, at [25] .

102

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 14.1.

103

[2011] EWCA Civ 1709; [2012] 1 All ER 1392 (a bare note).

104

Сонда, at [14]: «Азаматтық іс жүргізу ережесінің 14.1(5) тармақшасы талап қоюшыға апел-

ляциялық шағым жасауға соттың рұқсатын сұрамауға да мүмкіндік беріп отыр». Практикалық

нұсқаулық (14), Практикалық нұсқаулық (14); Gloster J in Berezovsky v. Abramovich [2011] EWHC 1143

(Comm), at [33].

105

Бұл да сонда, at [21].

106

Бұл да сонда, at [22].

107

[2011] EWHC 3229 (TCC); [2012] 2 All ER 501; [2012] BLR 303; [2012] TCLR 1.

108

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 14.1A. Практикалық нұсқаулық (14) 1.1 (reversing the decision in Sow-

erby v. Charlton [2005] EWCA Civ 1610; [2006] 1 WLR 568); қараңыз: Практикалық нұсқаулық (14) 7.2.

109

[2011] EWCA Civ 266; [2011] Med LR 237, at[26] to [32], per Ward LJ.

110

(2013) CJQ 1.

123

6-тарау. Жарыссөз және тараптар

4. ТАРАПТАРДЫ ҚОСУ, АЛЫП ТАСТАУ НЕМЕСЕ

АЛМАСТЫРУ

111

6.50. Соттың іс жүргізуге «даулы мәселелерді шешуі үшін... қажет кезде» жаңа

тарапты қосуға құқығы бар

112

. Жаңа тарапты қосу құқығы қазіргі тарап пен жаңа

тараптың арасында осы іске қатысты мәселе пайда болса немесе екі тараптың өзара

«іс жүргізуіндегі мәселеге байланысты болса» қолданылады

113

. Екі немесе одан да

көп тұлға істің бір тарапы болса, сот өндірісі барысында олардың барлығын бірік-

тіру қажет. Біріктіруге соттың өзі тыйым салатын кез де болады. Егер олардың әлде-

біреуі талап қоюшы тарапқа қосылғысы келмесе, онда жауапкер тараппен

біріктіріледі

114

. Қысқасы, ешкімді жазбаша келісімінсіз немесе соттың шешімінсіз

талап қоюшының қатарына қосуға болмайды

115

6.51. Азаматтық іс жүргізу ережесінің талаптар санатын белгілейтін 19.7-тармағын

да

116

(жақында ғана сот прецеденті болған

117

) соттың бір адамға басқа біреудің аты-

нан өкілдік етуге рұқсат бере алатыны айтылған. Соттың бұл құқығы азаматтық сот

өндірісіндегі өкілдің өкілеттігінен басқаша, онда адам басқалардың атынан соттың

рұқсатынсыз-ақ өкілдік ете алады (Азаматтық іс жүргізу ережесінің 19.6-тармағы),

тек мүддесі бірдей болуы жеткілікті (сот өндірісіндегі өкілеттік туралы 22.10 және

бұдан кейінгі тармақтардан оқи аласыз).

6.52. «Егер сот өндірісінің тарапы сот өндірісіне қажет болмаса», сот бұл тарапты іс

жүргізуден алып тастай алады

118

6.53. Сот бұрынғы тараптың орнына: біріншіден, егер бұрынғы тараптың мүддесі

мен жауапкершілігі жаңа тарапқа өтсе; екіншіден, соттың дауды шешуі үшін жаңа

тараптың қатысуы қажет болса – жаңа тарапты тағайындай алады

119

. Тиісті ескіру

мерзімінен кейін тарапты қосу немесе алмастыруға денсаулыққа зиян келтірілгені

туралы айрықша істе ғана рұқсат беріледі

120

, бірақ басқа да жағдайларда, егер:

1) «жаңа тарап талап қою арызында қате көрсетілген тараппен алмастырылса»:

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 19.5(3)(a) тармақшасы;

2) «талапты бастапқы тарапқа қарсы қою жаңа тараппен алмастырғаннан кейін

ғана мүмкін болса»: Азаматтық іс жүргізу ережесінің 19.5(3)(b) тармақшасы

121

;

111

Практикалық нұсқаулық (19) 1.1.

112

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 19.1(2)(a).

113

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 19.1(2)(b).

114

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 19.2(1)(2).

115

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 19.3(3).

116

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 19.7.

117

IBM United Kingdom Pensions Trust Ltd v. Metcalfe [2012] EWHC 125 (Ch); [2012] 3 Costs LO 420,

Warren J; and Re PD Transport Ltd [2009] EWHC 1693 (Ch).

118

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 19.1(3).

119

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 19.1(4).

120

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 19.5(4).

121

Roberts v. Gill & Co [2010] UKSC 22; [2011] 1 AC 240, X under CPR 17.4(4). Талап қоюшының әрекет

қабілетіне өзгеріс енгізу; талап қоюшының бірнеше бенефициардың атынан өкілеттік етуі; бірақ сот талап

124

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

3) «бастапқы тарап қайтыс болса немесе банкрот деп жарияланса және оның мүд-

десі мен жауапкершілігі жаңа тарапқа өтсе: Азаматтық іс жүргізу ережесінің

19.5(3)(c) тармақшалары

122

рұқсат беруі мүмкін.

Осы 1) жағдай туралы сөз болғанда, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 17.43(3) тармақ-

шасында дәл оcындай норма бар екенін атап көрсеткен жөн (6.37) («тараптың

атауына қатысты қатені түзету туралы болса, бірақ қате ақиқат болуға және

тараптың тұлғасына күмән тудырмауға» тиіс). Азаматтық іс жүргізу ережесінің

19.5(3)(а) тармақшасының айқын мысалы Adelson v. Associated Newspapers Ltd ісінде

(2007) (бұл іс – заңгерлердің барлығы оқуға тиіс техникалық талдау) Апелляциялық

сот бұл контекстегі «қате» деген ұғымды анықтау принциптерін (принциптер кешенін)

санамалайды

123

1) қате тараптың тұлғасын анықтау үшін аса маңызды болуға тиіс

124

;

2) қатеге кінәлі талап қою арызын жазу барысына жауапты адамның өзі немесе

соның қарамағындағы қызметкері болуға және дұрыс нұсқасын сол адамның

өзі түзетуге тиіс

125

;

3) лорд Филлипстің айтуынша, қате немесе дұрыс аталған жауапкер өзіне қарсы

талап қою арызы берілгенінен хабардар болуға тиіс; ал жауапкер хабардар

болмаса, сот сол жауапкерге зиян тигізбеу үшін түзету енгізуге рұқсат бермеуі

мүмкін

126

4.1. ТАРАПТЫҢ ҚАЙТЫС БОЛУЫ

6.54. Тараптың қайтыс болуына қатысты нормалардың

127

екі түрі бар: 1) заңға сәйкес

талап қою арызын берген талап қоюшы қайтыс болған кезде қолданылатын норма-

лар; 2) қайтыс болған тұлғаға қарсы талап қою арызы берілген жағдайда қолданыла-

тын нормалар. Екінші нормалар қайтыс болған адамның қалдырған мұрасына

қатысты әрекетті реттейді. Millburn-Snell v. Evans (2011) ісінде

128

, Апелляциялық сот-

тың мәлімдеуінше, бірінші нормаларды (жоғарыдағы 1) нормаларды) талап қою

қоюшының өкілеттігін қабылдаудан бас тартқан, себебі доктринаға сәйкес талап қоюшы басқалардың

атынан өкілеттік ете алмайтын еді; екіншіден, бұл өкілеттік талап қою арызын осы контексте басқа

талап қою арыздарымен біріктіру қажет еді; себебі талап қоюшы Азаматтық іс жүргізу ережесінің

19.5(2)-(3)-тармақшалары негізінде басқа талап қою арыздарымен бір уақытта бермеген болатын.

122

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 19.5(3)(a), (b) and (c).

123

[2007] EWCA Civ 701; [2008] 1 WLR 585.

124

Сонда, at [29] to [33], [38], and [56].

125

Бұл да сонда, at [43] and [55].

126

Бұл да сонда, [57] (салыстыру үшін: [48] and [49], noting Horne-Roberts v. SmithKline Beecham plc

[2002] 1 WLR 1662, CA. Бұл істе фармацевтикалық дәрі өндіруші (Merck) талап қою арызында

жауапкер болып жазылған; кейінірек жауапкерді өзгерту туралы шешім қабылданған; іс барысында

талап қоюшы нағыз жауапкер SmithKline (ауыстыруға тиіс тарап) екенін кеш білгенін айтқан.

127

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 19.8(1) және (2).

128

[2011] EWCA Civ 577; [2011] 1 WLR 41, at [16], per Rimer LJ, at [41], per Lord Neuberger MR, applying

Ingall v. Moran [1944] KB 160, CA; Rimer LJ in the Millburn-Snell case, at [17] to [19], rejected the dicta

of Arden LJ in Haq v. Singh [2001] EWCA Civ 957; [2001] 1 WLR 1594; қараңыз: the Millburn-Evans case

and on the Haq case, 3.59.

125

6-тарау. Жарыссөз және тараптар

арызы жарамсыз болған кезде қолдану мүмкін емес, себебі талап қою арызы қате

берілген, яғни әкімшіліктің хаттары дұрыс емес немесе мұрагерлік әлі қабылданба-

ған. Бұл пікірге онша мән бермеу керек, дегенмен де сабақтастықты сақтау қажет деп

санаған лорд Нойбергердің пікірінше

129

: «Азаматтық іс жүргізу ережесі мақсатта-

рының бірі – құқық жүйесіндегі сот тараптарын қажытатын қажетсіз техника-

лық шаралардан арылу... (Дегенмен) сабақтастықты сақтау, принципті сақтау

техникалық ережеден белгілі бір мақсатпен, атап айтқанда талап қою арызын

қатесіз беру үшін, ауытқуға рұқсат беріледі».

4.2. БІРІКТІРУ

6.55. Сот ұқсас талап қою арыздарын біріктіруге құқылы. Бұл – соттың істі реттеу

құзыретіне жататын құқығы

130

. Сот осы құқығын өз бетінше

131

немесе тараптардың

бірінің өтінішінің негізінде қолдана алады (көптарапты істерді біріктіру туралы

22.06-тармағынан; топтық сот талқылауында (Group Litigation Order) өз бетінше қол-

дану туралы 22.51-тармағынан оқи аласыз). Соттың бір істі қарауы үшін екінші бір

істі уақытша тоқтата тұруға құқығы да осыған қатысты

132

. Бұл мәселеге істі басқа-

руды талқылаған кезде тоқталамыз. Талап қою арыздарын біріктіру кейде мүмкін

болмайтын кездер де ұшырасады.

6.56. Schutz UK Limited, Schutz GmbH & Co. KGaA v. Delta Containers Limited ісін

де

133

(2009) судья Китчен 1) ұқсас патенттік талап қою арыздарын біріктірме-

ген

134

және 2) бір істі қарау үшін екінші істі тоқтата тұрудан бас тартқан. Оның

орнына, бір істі сот талқылауына екінші істен кейін тоғыз айдан соң жіберуді ұсын-

ған (3). Істі қараудың мұндай тәртібі бір істегі тараптар заңгерлерінің екінші іс қара-

лып жатқан кезде уақыттарын босқа өткізбеуі үшін қабылданған тәртіп еді

135

Мұндай кезде сот екінші іс бойынша шешім қабылдау барысында бірінші істегі сот

отырысының хаттамалары мен шешімдеріне сүйене алады

136

6.57. Істі біріктірген кездегі бір мән-жайды қайта-қайта қараудан құтылу үшін судья

Арден Guinle v. Kirreh ісінде

137

(2000) талаптарды кезекпен қараған

138

. Ол бірінші істі

129

[2011] EWCA Civ 577; [2011] 1 WLR 41, at [41].

130

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.1(2): соттың мынадай: e) белгілі бір талапты (мысалы, қарсы та-

лапты) өз алдына жеке қарауға; f) белгілі бір талапты белгілі бір уақыт ішінде қарап шығуға;

g) талаптарды біріктіруге; h) екі немесе одан да көп талапты біріктіріп қарауға; 1) әр талапты өз

алдына жеке-жеке қарауға; j) талаптарды қараудың тәртібін белгілеуге… құзыреті бар.

131

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.3.

132

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.1(2)(f).

133

[2009] EWHC 131 (Pat).

134

Сонда, at [1]: «Бірінші талапта, Шутц – патент құқығының бұзылуы туралы, ал екінші істе Делта

патент құқығы мен тауар белгісінің бұзылуы туралы талап берген. Яғни екі талаптың мәні бір

болып отыр.

135

Бұл да сонда, at [19].

136

Бұл да сонда, at [16].

137

[2000] CP Rep 62.

138

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.1(2).

126

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

қарап шығу екінші істегі дауды реттеуге жол ашатынын айтқан. Сонымен бірге

медиацияны қолдануға да мүмкіндік туып (II том, 1.102), медиацияны қолдануға

бағытталған шаралар қабылданған.

5. ОРТАҚТАСҚАН МІНДЕТТЕМЕ

139

6.58. Ортақтасқан міндеттеменің екі жүйесі бар: 1978 жылғы Азаматтық жауапкер-

шілік (ортақтасқан міндеттеме) туралы заңға сәйкес заңдық және дискрециялық

жүйе мен Ортақ құқық жүйесіндегі ортақтастық міндеттеме жүйесі. Бұл екі жүйе

бір-бірінен дербес. 1978 жылғы заң бойынша В мен С тараптары бір тарап алдын-

дағы міндеттерін орындамағаны үшін жауапты және «белгілі бір зиян» үшін өтем-

ақы төлеуге міндетті болған істерді реттейді

140

. Оқырман автордың бұл жөніндегі

егжей-тегжейлі талдауын алдыңғы еңбектерден оқи алады

141

6. АРАЛЫҚ МӘЛІМДЕУШІСІ БАР ӨНДІРІС

6.59. Кейде басқа біреудің мүлкіне немесе есепшотына иелік етіп отырған тұлға сол

мүлікті немесе есепшотты талап қоюшылардың қайсысына беретінін білмей, екіұдай

күйде қалады. Бұл жағдайды: біріншіден, лауазым иесі (шериф немесе сот орындау-

шысы) соттың шешімін мүліктен өндіріп алатын болса; екіншіден, мүлікке иелік етіп

отырған тұлға мүлікті екі немесе одан көп талап қоюшылардың қайсысына беретінін

шешетін болса, осы екі тұрғыда қарауы мүмкін. Бұған мысал ретінде депозиттегі

қаражатты сатушы мен сатып алушының қайсысына берерін білмей отырған солиси-

торды немесе жылжымайтын мүлік жөніндегі агентті атауға болады. Тағы бір мысал

үшін тауарды адресат пен жіберушінің қайсысына берерін білмей отырған тасымал-

даушыны да атай аламыз. Аралық мәлімдеушісі бар өндірісті күрделі нормалар

кешені реттейді

142

139

C Mitchell, The Law of Contribution and Reimbursement (Oxford University Press, 2003).

140

Қараңыз: Mouchel Ltd v. Van Oord (UK) Ltd (No 2) [2011] EWHC 1516. Тараптардың құқықтық қабілеті

туралы мәселені анықтап алуы қарсы тараптан сот шығысын өндіру үшін аса қажет.

141

N Andrews, English Cчivil Procedure (Oxford University Press, 2003), 11.71 .

142

High Court: CPR Sch 1, RSC Ord 17, r 1; county courts, CPR Sch 2, CCR Ord 33; Айқын мысалдары: are

De la Rue v. Hernu, Peron and Stockwell Ltd [1934] 2 KB 164, CA and Eastern Holdings Establishment of

Vaduz v. Singer & Friedlander Ltd [1967] 1 WLR 1017, Buckley J.

7-ТА РАУ

ҚАРСЫ ТАЛАП ҚОЮ

ЖӘНЕ

ЕСЕПКЕ ЖАТҚЫЗУ (SET-OFF)

ІІ БӨЛІМ

СОТ ОТЫРЫСЫНЫҢ БАСТАЛУЫ

ЖӘНЕ СОТ ТАЛҚЫЛАУЫНА

ДАЙЫНДЫҚ

128

ТҮЙІНДЕМЕ

1. Бұл тарауда жауапкердің қарсы талап қоюы және есепке жатқызу туралы баяндалады.

2. Тарауда қарастырылатын тақырыптар:

1) жауапкердің талап қоюшыға қарсы талап қоюы;

2) жауапкердің сот өндірісінің басқа тарапына немесе тарапы болып есептелмейтін

басқа кез келген тұлғаға қарсы ортақтасқан міндеттеме немесе өндіріп алу туралы

талап қоюы;

3) жауапкердің басқа кез келген тұлғаға қарсы «қосымша талаптары»;

4) есепке жатқызу (set-off): қорғану жауапкердің жауапкершілігін азайтады немесе

жауапкершіліктен босатады; бірақ есепке жатқызу құқығы доктриналар кешенінен

тұрады.

129

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе ................................................................................................................................................ 129

2. Қарсы талап және 20-бөлімге сәйкес басқа да «қосымша талаптар» ........................................... —

3. Есепке жатқызу (set-off) ................................................................................................................... 131

3.1. Есепке жатқызу табиғаты ............................................................................................................... —

3.2. Есепке жатқызу мен қарсы талаптың арақатынасы ................................................................. 132

3.3. Есепке жатқызудың түрлері ............................................................................................................ —

3.3.1. Тәуелсіз (заңға сай және төлемге қабілетті тарап) есепке жатқызу ........................ 133

3.3.2. Азайтуға бағытталған есепке жатқызу (abatement)

(«өтпелі есепке жатқызу») ........................................................................................... 135

3.3.3. Әділ есепке жатқызу («ІІ өтпелі есепке жатқызу») ..................................................... —

3.3.4. Төлемге қабілетсіз есепке жатқызу

(insolvency set-off) ............................................. 140

3.4. Есепке жатқызуға келісімге келу арқылы жол берілмейтін жағдайлар .................................. 141

3.5. Арнайы тоқтатылған талаптар .................................................................................................... 143

3.5.1. Тауар тасымалдау ........................................................................................................... —

3.5.2. Кредитордың есепке жатқызуы және мүлікті қайтарып алуы ................................... —

3.5.3. Мемлекетке қарсы талап қою арызы .......................................................................... 144

3.5.4. Кредит хаты, чек, вексель және тікелей дебет келісімі ............................................... —

1. КІРІСПЕ

7.01. Бұл тарауда алдымен жауапкердің талап қоюшыға қарсы талап қоюын, әсіресе

қарсы талаптың талап қою құнынан жоғары болған кезін қарастырамыз. Екіншіден,

есепке жатқызуды (set-off) түсіндіреміз. Есепке жатқызу – құқықтағы күрделі инсти-

тут, оның мәні ақша өндіру туралы қарсы талапты тек талап қоюшы жауапкерге

ақша қарыз болған жағдайда қанағаттандыру қажет және тараптардың бір-біріне

қарызын сомасының «тепе-теңдігі» мен «айырмашылығы» негізінде есептеу керек

дегенге саяды.

2. ҚАРСЫ ТАЛАП ЖӘНЕ 20-БӨЛІМГЕ СӘЙКЕС

БАСҚА ДА «ҚОСЫМША ТАЛАПТАР»

7.02. 20-бөлімге сәйкес «қосымша талаптарға»

негізгі талапқа қосымша ретіндегі

талаптар толық жатады, атап айтқанда: 1) жауапкердің талап қоюшыға немесе талап

қоюшылар тобына, немесе басқа тұлғаға қарсы талабы

; 2) жауапкердің басқа кез

келген тұлғаға (тұлға сот өндірісінің тарапы болса да, болмаса да) қарсы ортақтас-

қан міндеттеме туралы талабы

; 3) басқа да кейбір құқықтық талаптардың түрлері

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 20.2(2)(a).

Мысалы, жауапкер талап қоюшының талабына қарсы пікір білдірсе және ортақтасқан жауапкерлерді

сотқа тартқан жағдайда: Азаматтық іс жүргізу ережесі, 20.2(1)(a).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 20.2(1)(b).

Сонда.

130 131

7-тарау. Қарсы талап қою және есепке жатқызу (set-off)ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

Жалпы, 20-бөлімге сәйкес, қосымша талапқа да негізгі талаппен тең қарау керек

Қосымша талап қойып отырған тарап «қосымша талап қоюшы» деп аталады:

қосымша талап қоюшы негізгі талап қоюшы бола алмайды

. Сондай-ақ ережеде

қосымша талап қоюшыға қатысты талаптың мән-жайын тапсыру, істі басқару,

мойындау, сырттай шешім шығару сияқты арнайы нормалар бар, осы нормаларға

мән беру керек

. 20-бөлімге сәйкес, қосымша талапты тапсырған тарап сол сәттен

бастап сот өндірісінің қосымша тарапы болып саналады

. «Қосымша тарап сот

өндірісіндегі мәртебесіне байланысты, мысалы, «Үшінші тарап», «Төртінші

тарап» деп аталады

7.03. Қосымша талап қою тақырыбын үш сөйлеммен тұжырымдауға болады:

1) 20-бөлімге сәйкес, жауапкер талапты қорғаныс барысында қоятын болса, ол

үшін көп жағдайда соттың рұқсатын алуы қажет емес

;

2) дегенмен бастапқы талап қоюшыдан басқа тұлғаға қарсы талап қоятын кезде

соттың рұқсаты талап етіледі және осы тұлға сот өндірісінің жаңа тарапы

ретінде танылуы қажет

;

3) егер жауапкер қорғану барысында, 20-бөлімге сәйкес, қосымша талапты басқа

бір жауапкердің ортақтасқан міндеттемесі туралы, сол жауапкерден өндіріп

алу туралы немесе сол жауапкердің талабына қарсы талап ретінде 28 күн

ішінде қоятын болса, онда соттың рұқсаты қажет емес

7.04. Сот кейде қосымша талапқа рұқсат бермеуі мүмкін

. Сондай-ақ қосымша

талапты жеке талап ретінде қарау туралы қаулы қабылдауы да ықтимал. Мұндай

шешім қабылдайтын кезде сот ескеруге міндетті мәселелер нормаларда жазылған.

Сот:

1) қосымша талап пен талап қоюшының жауапкерге қойған (негізгі) талабының

арасындағы байланысты;

2) қосымша талап қоюшының талабы басқа кез келген тараптың талап қоюшыға

қойып отырған талабымен бірдей екенін;

3) қосымша талап қоюшының талабы сот өндірісінде қаралып жатқан мәселеге

байланысты екенін:

а) сот өндірісі тараптарының арасындағы мәселені ғана емес, сондай-ақ

тарап пен тарап болып есептелмейтін қатысушы арасындағы

талаптарды да;

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 20.3(1); Практикалық нұсқаулық (20) 3.

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 20.2(2)(a) тармақшасы бойынша «талап қоюшының жауапкерге

қоятын негізгі талабынан басқа талаптары қосымша талап» деп аталған.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 20.3; Практикалық нұсқаулық (20).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 20.10(1); Азаматтық іс жүргізу ережесінің 20.12(1) тармақшаларында

«құжатты жаңа тарапқа да тапсыру қажет» деп белгіленген.

Практикалық нұсқаулық (20) 7.4.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 20.4(2)(a); 20.6; and 20.7(1) and (3)(a).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 20.5(1).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 20.6.

Рұқсат алу қажеттігі туралы алдыңғы тараудағы талқылаулардан оқи аласыз.

130 131

ә) сот өндірісі тарапының тарап ретіндегі ғана емес, сондай-ақ басқа да

талаптарын ескеруі керек

3. ЕСЕПКЕ ЖАТҚЫЗУ (SET-OFF)

3.1. ЕСЕПКЕ ЖАТҚЫЗУДЫҢ ТАБИҒАТЫ

7.05. Есепке жатқызудың мақсаты – талапты азайту (тіпті жою). Мысалы, талап

қоюшы 7 000 фунт стерлинг өндіру туралы талап қою арызын берді, ал жауапкер

талап қоюшының өзіне 3 000 фунт стерлинг қарыз екенін мәлімдеп отыр, яғни

есепке жатқызу арқылы шешімдегі өндірілетін соманы азайтып, 4 000 фунт стерлинг

өндірілсін деген шешім шығаруға болады. Азаматтық іс жүргізу ережесінде есепке

жатқызу туралы көп қарастырылмаған. Бұл туралы негізгі нормада былай делінген

а) егер жауапкер талап қоюшының қарызын мәлімдесе; ә) егер жауапкердің қорға-

нысы тұтастай немесе ішінара осы есепке жатқызуға сүйеніп отырса, бұл талабы

20-бөлімге сай болса да, болмаса да – сот ескеруге тиіс

. Азаматтық іс жүргізу ере-

жесінде аталған норма бұрыннан бар.

7.06. Есепке жатқызу құқығы: 1) материалдық өндіру туралы істе; 2) қарызды

өндіру туралы істе жақсы қорғаныс бола алады. Материалдық өндіру туралы іс –

кредитордың мүлікті тәркілеу немесе мүлікті алып қою шарасын қолдану туралы

талабынан туындаған іс (2). Қарызды өндіру туралы іс – жауапкердің талап қою-

шыға қарыз соманы төлей алмауынан туындаған іс (2)

. Есепке жатқызу жер иесі

жердің жалға алу ақысын төлей алмаған жалға алушыға қарсы шараны сотқа жүгін-

бей, өз бетінше қолданған кезде де қолданылады

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 20.9(2).

Derham on the Law of Set-o (4

edn, Oxford University Press, 2010); R Goode, Legal Problems of Credit

and Security (4

edn, 2008), ch 7; S McCracken, The Banker’s Right of Set-O (3

edn, 1999); P Wood,

English and International Set-o (1989); UNIDROIT’s Principles of International Commercial Contracts

edn, International Institute for the Unication of Private Law, Rome, 2010), ch 8; and for comparative

discussion, R Zimmermann, Comparative Foundations of a European Law of Set-o and Prescription

(Cambridge University Press, 2002) summary at 167–9 (Циммерман «әділ есеп айырысу» принципіне

шолу жасап, «Еуропаның келісімшарт құқығы принциптерінің» негізінде принциптердің санын

арттыру керек деген қорытындыға келген; бұл ағылшынның әділ есеп айырысу принциптеріне

біршама сәйкес келмеген; бірақ Циммерман Англиядағы «әділ есеп айырысу» принциптеріне қайта

шолу жасау керек екенін атап айтқан).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 16.6; шынында, есеп айырысудың көптеген түрі құқықтық нормада

бекітілген.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 16.6; есеп айырысуды 1) іс бойынша мәлімдемеде айтуға тиіс,

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 16.3(6)(c); 2) аралық төлемде айтуға тиіс, Азаматтық іс жүргізу

ережесі, 25.7(5)(b); бірақ 24-бөлімде жеңілдетілген шешімде айтуға тиіс емес.

eg, BICC plc v. Burndy Corpn [1985] Ch 232, CA (лорд-судья Диллон мен лорд-судья Акнердің пікірінше,

есеп айырысуды қаржылық мәжбүрлеу құралы ретінде мойындай отырып, ақша өндіруге қатыссыз

істерде де қолдануға болады; лорд-судья Керри бұл пікірмен келіспей, есеп айырысу доктринасын

қолдану судьяның дискрециялық құқығы деген пікірді ұстанған); есеп айырысудың әділ болуы

туралы мына істе талқыланған: National Westminster Bank plc v. Skelton (note) [1993] 1 WLR 72, 78, CA.

Eller v. Grovecrest Investments Ltd [1995] QB 272, CA.

132 133

3.2. ЕСЕПКЕ ЖАТҚЫЗУ МЕН ҚАРСЫ ТАЛАПТЫҢ

АРАҚАТЫНАСЫ

7.07. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 20-бөлімі талап қоюшының жауапкерге қой-

ған негізгі талабында аталмаған талаптарды реттейді (7.02-тармағында осы туралы

сөз болады). Азаматтық іс жүргізу ережесінің 20-бөліміндегі жауапкердің қарсы

талабы туралы

норма бойынша есепке жатқызу мен қарсы талаптың арақатына-

сына мынадай талдау жасауға болады:

1) есепке жатқызу – қорғанудың тәсілі; ал қарсы талап қою – талап қоюдың бел

сенді тәсілі;

2) қарсы талаптың бәрі бірдей есепке жатқызу сипатында болмауы мүмкін;

3) есепке жатқызу қарсы талап қою құқығының бір түрі деуге болады;

4) негізгі талапты қарау қандай да бір себеппен, мысалы дау реттелгеннен кейін,

тоқтаса да, әрі қарай қарсы талапты жеке қарай беруге болады

;

5) жауапкер талап қоюшыға қарсы талап берген жағдайда негізгі талап пен қарсы

талапты бір өндіріске біріктіруге болады, сондай-ақ сот шешім шығарған жағ-

дайда талаптардың тепе-теңдігін сақтауы мүмкін

6) есепке жатқызу туралы мәлімдемені қарсы талап сипатында жасаса, жауапкер-

дің қорғанысы үш есе күшейеді: біріншіден, жауапкердің негізгі талаптан қор-

ғану құқығы күшейе түседі, яғни есепке жатқызу оның жауапкершілігін

азайтады; екіншіден, жауапкер осы белсенді талабы арқылы негізгі талап пен

қарсы талаптың арасындағы айырмашылықты қайтарып ала алады; үшінші-

ден, негізгі талап қандай да бір себеппен тоқталса да, жауапкердің қарсы тала-

бын жеке қарау жалғасуы мүмкін.

3.3. ЕСЕПКЕ ЖАТҚЫЗУДЫҢ ТҮРЛЕРІ

7.08. Сот өндірісінде есепке жатқызудың негізгі төрт түрі бар, оларға төмендегі

төрт параграфта кеңірек тоқталамыз

. Лорд-судья Моррис Hanak v. Green

ісінде (1958) есепке жатқызудың 7.09–7.31-тармақтарында аталған алғашқы үш

түріне мынадай түсініктеме берген: «Сот билігі туралы 1873–1875 жылдардағы

заңдарды (Judicature Acts) қабылдағаннан кейін есепке жатқызудың мынадай үш

түрі пайда болды: 1) өзара қарыз бойынша есепке жатқызу; 2) талапты азайта-

тын немесе тіпті жоятын кейбір істер бойынша есепке жатқызу; 3) сол кезге

дейін мәжбүрлеу немесе тыйым салу шаралары деп аталып келген мәселелер

Қараңыз: жауапкердің талап қоюшыға қарсы пікірі туралы; Азаматтық іс жүргізу ережесі, 20.2(1)(a)

және 20.4.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 20.3(1); Практикалық нұсқаулық (20)3.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 40.13-тармағында бір шешім шығаруға рұқсат береді, бірақ тек бір

шешіммен шектелуге міндетті еместігі көрсетілген; бұл туралы дискрециялық құқықты талдаудан

оқи аласыз: Universal Cycles plc v. Grangebriar Ltd (CA, unreported, 9 February 2000).

1) және 3) нұсқалары мына тармақтарда талқыланған: 7.09 to 7.31; ‘banker’s set-o’ Derham on the Law

of Set-o (4

edn, Oxford University Press, 2010), ch 15 (‘combination of bank accounts’), S McCracken,

The Banker’s Right of Set-o (3

edn, 2010), and P Wood, English and International Set-o (1989).

132 133

бойынша әділ есепке жатқызу»

. Азайтуға бағытталған және әділ есепке жатқызу

(7.15 және 7.16–7.31-тармақтарын қараңыз) есепке жатқызудың «өтпелі түрлері»

деп аталады

. Есепке жатқызудың өтпелі түрінің тараптар арасындағы өзара қарыз

бойынша есепке жатқызудан ерекшелігі – талап пен қорғаныстың арасында тығыз

байланыстың болуы.

3.3.1. Тәуелсіз (заңға сай және төлемге қабілетті тарап) есепке жатқызу

7.09. Есепке жатқызудың белгілі бір тараптардың арасындағы өзара қарызын рет

тейтін түрі. Есепке жатқызудың бұл түрі – 1729 және 1735 жылдары заңнамада бекі-

тілген ең көне түрі

. «Есепке жатқызудың осы түріне байланысты берілетін талаптар

бір-бірімен байланысты емес және бір-біріне тәуелсіз»

. Мысалы, В тарапы А-дан

10 000 фунт стерлинг қарыз алған еді, қазіргі кезде сол қарызын әлі төлемеген. Ал

А тарапы В-ға мүлде басқа қарыз беру шарты бойынша 4 000 фунт стерлинг шама-

сында «тұрақсыздық айыппұлын» төлеуге тиіс. А тарапы 10 000 фунт стер-

лингті В-дан өндіру туралы талап қою арызын береді. В негізгі талапқа 4 000 фунт

стерлингін өндіру туралы қарсы талап береді; нәтижесінде сот В-дан А-ның пайда-

сына 6 000 фунт стерлинг өндірілсін деген шешім шығарады. Бұл екі қарыз бір-бірі-

мен байланысты болмаса да, қарыз көлемін тұтас сомадан есептеудің ыңғайлылығы

есепке жатқызудың осы түрін қолдануға негіз бола алады.

7.10. Талап қоюшының негізгі талап қою арызында көрсеткен негізгі сомасы дәлелді

болуға тиіс

7.11. Тәуелсіз есепке жатқызуды жауапкердің жарыссөз мәлімдемесін жасаған күн-

дегі қарызына қатысты (яғни «іс бойынша мәлімдеме» жасау аяқталмай тұрғанда)

қолдануға болады

7.12. 1994 жылы Апелляциялық сот тәуелсіз есепке жатқызуды жауапкердің (В)

қарсы талабында мәлімдеп отырған ақша сомасы әлі дәлелденбесе де қолдануға

Hanak v. Green [1958] 2 QB 9, 23, CA, per Morris LJ; Eller v. Grovecrest Investments Ltd [1995] QB 272, CA.

P Wood, English and International Set-o (1989) 31; Homann LJ in Aectra Rening and Manufacturing

Inc v. Exmar NV [1994] 1 WLR 1634, 1648–9, CA.

Derham on the Law of Set-o (4

edn, Oxford University Press, 2010), ch 2.

Бұл нормаларға түзету енгізілген: «Қазіргі кезде мына аталған заңдардағы нормаларға сүйену

қажет»: s 49(2) Senior Courts Act 1981 and CPR Rule 16.6’: per Morritt C in Re Kaupthing Singer &

Friedlander Ltd (In Administration) [2009] EWHC 740 (Ch); [2009] 2 Lloyd’s Rep 154; [2009] 2 BCLC

137, at [10], referring to the antecedents: s 13, Insolvent Debtors’ Relief Act 1729 (2 Geo II c 22); Debtors’

Relief Amendment Act 1735 (8 Geo II c 24); on the history of this form of set-o, P Wood, English and

International Set-o (1989), 2–9.

P Wood, English and International Set-o (1989), 32.

Axel Johnson Petroleum AB v. MG Mineral Group AG [1992] 1 WLR 270, 274, per Leggatt LJ, citing Hen-

riksens Rederi A/S v. THZ Rolimpex [1974] QB 233, 246, CA, per Lord Denning.

Axel Johnson Petroleum AB v. MG Mineral Group AG [1992] 1 WLR 270, 272–4, CA; Азаматтық іс

жүргізу ережесі, 12.4(1) (a) және 26.2(1)(a) тармақшаларында «ақша мөлшеріндегі» ерекшеліктер

туралы айтылған.

134 135

болатынын, себебі бұл істе тараптар арасында дау туып отырғанын мәлімдеген

В-ның талабы «тұрақсыздық айыппұлы» болса да, атап айтқанда, ақша сомасының

мөлшері анық және айыппұлдың қарыздан туындағаны, ал тұрақсыздық айыппұлы

quantum meruit/valebat екені анық. Тәуелсіз есепке жатқызуда тұрақсыздық айыппұ-

лының сомасында қайшылық пайда болады, себебі В есепке жатқызудың сомасын

мәлімдеген кезде күмән тууы мүмкін.

7.13. Тәуелсіз есепке жатқызу соттың шешімі шыққанға дейін тараптардың мате

риалдық құқығына әсер етпейді, яғни оны осы тұрғыдан «іс жүргізудегі» бір

амал деуге де болады

. Дирхам былай дейді

: «Есепке жатқызу құқығы – есепке

жатқызу туралы заңдардан (Statutes of Set-off) туған іс жүргізу амалы... Оның

сот шешімі шыққанға дейін ықпалы болмайды. Сот шешімі шыққанға дейін кре-

дитордың құқығы мен дебитордың міндеті және жауапкершілігі сақталып

қалады». Корольдік адвокат Джордж Леггатт Fearns v. Anglo-Dutch Paint &

Chemical Co Ltd ісінде (2010) Үлкен сот төрағасының орынбасары ретінде есепке

жатқызуға берген ғылыми түсініктемесінде былай дейді

: «Мұндай есепке жат-

қызу туралы кез келген уақытта мәлімдеуге болмайды, тек сот тәртібімен

мәлімдеу керек. Екіншіден, жауапкер қорғаныс барысында ғана мәлімдей алады.

Үшіншіден, құқықтық есепке жатқызу туралы мәлімдеу жауапкершіліктен

босатпайды, соттың шешімі шыққанға дейін есепке жатқызу туралы мәлім-

деме бөлек талап ретінде қаралып, соттың шешімінде ғана негізгі талаппен

біріктіріледі». Оның пікірінше

: «Құқықтық есепке жатқызуды қолдану үшін

талап пен қарсы талап тек ақшалай қарыз туралы болуға, сондай-ақ қарыз

дәлелді және жарыссөздегі мәлімдемеде қосымша анықтауды қажет етпейтін

болуға тиіс».

7.14. Бірақ банкроттық

туралы істерде тараптар есепке жатқызудың өтпелі түрін

соттың шешімін күтпей-ақ (алдын ала) қолдануға құқылы

. Бұл туралы әділ есепке

жатқызу туралы параграфтан оқи аласыз.

Aectra Rening and Manufacturing Inc v. Exmar NV [1994] 1 WLR 1634, CA.

Сонда, at 1650, CA; Stein v. Blake [1996] AC 243, 251, HL, per Lord Homann; Fuller v. Happy Shopper

Markets Ltd [2002] 1 WLR 1681, at [23], per Lightman J.

R Derham, ‘A Critique of Muscat v. Smith’ (2006) 122 LQR 469, 470.

[2010] EWHC 2366 (Ch); [2011] 1 WLR 366, at [15], citing Stein v. Blake [1996] AC 243, 251, HL, per Lord

Homann.

Сонда, at [16], citing Axel Johnson Petroleum AB v. MG Mineral Group AG [1992] 1 WLR 270, CA, and

Stein v. Blake [1996] AC 243, 251, HL, per Lord Homann.

Мысалы: Re Bank of Credit and Commerce International SA (No 8) [1998] AC 214, HL.

R Derham, ‘A Critique of Muscat v. Smith’ (2006) 122 LQR 469, 470–1.

134 135

3.3.2. Азайтуға бағытталған есепке жатқызу (abatement)

(«өтпелі есепке жатқызу»)

7.15. Ортақ құқық жүйесінде талап қоюшы тауардың құны немесе атқарылған

жұмыстың көлемі туралы талап берген кезде, жауапкер тауар құнының немесе

жұмыс көлемінің (мысалы, құрылыс келісімшарты бойынша еңбек шартындағы)

сомасын азайта алады. Яғни тауарды немесе қызметті алушы талап қоюшының

талап етіп отырған құнынан талап қоюшының қызметін тиісінше орындамауы кесі

рінен келген шығынды алып тастау туралы мәлімдеме жасай алады. Ортақ құқық

жүйесіндегі есепке жатқызу туралы нормалар 1979 жылғы Тауар сату туралы заңда

(Sale of Goods Act) жинақталған

. Осылайша негізгі талапты «азайтады»

. Бұл док-

тринаны лорд Диплок Gilbert-Ash Ltd v. Modern Engineering (Bristol) Ltd ісін

де

(1974) ұтымды түсіндірген. Азайту доктринасын қолдану осы шеңберден

аспауға тиіс және оны тасымалдау туралы (тауарды теңіз немесе құрлық арқылы

тасымалдауда) талапты азайту мен жоюдың негізі ретінде қолдануға болмайды

3.3.3. Әділ есепке жатқызу

(«ІІ өтпелі есепке жатқызу»)

7.16. Негізгі талап (әдетте белгілі бір сома мөлшері) пен жауапкер шағымының ара

сындағы байланыстың тығыздығынан жауапкердің қарсы талабы ескерілмей, талап

қоюшының негізгі талабы қанағаттандырылса, сот өндірісінің әділдігіне нұқсан

келетін кезде есепке жатқызудың осы түрі қолданылады. Тәуелсіз есепке жатқызу

мен азайтуға бағытталған есепке жатқызудан айырмашылығы – әділ есепке жатқы-

зуды дискрециялық құқық ретінде қолдануға болмайды

7.17. Демек, әділ есепке жатқызуда жауапкер тіпті тұрақсыздық айыппұлы болмаса

да, негізгі талапты азайтуға мүмкіндік алады (бұл – әділдіктің тарихи жемісі; Ортақ

құқық жүйесінде 1873–1875 жылдардағы Сот билігі туралы заңдар қабылданғанға

дейін қалыптасқан есепке жатқызу түрі және іс жүргізудің әділ түрі, Ортақ құқық

жүйесінде Канцлер соты жауапкердің қарсы талабын ескермей, талап қоюшының

құқығын шектемеген).

7.18. Бұл доктринаны қолдануға қатысты екі түрлі көзқарас бар.

R Goode, Legal Problems of Credit and Security (4

edn, 2008), 7.72 .

s 53(1), Sale of Goods Act 1979.

Mondel v. Steel (1841) 8 M & W 858, 870–1, per Parke B; cited in Hanak v. Green [1958] 2 QB 9, 17–8, CA;

now s 53(1) Sale of Goods Act 1979.

[1974] AC 689, 717, HL.

Aries Tanker Corpn v. Total Transport Ltd (‘The Aries’) [1977] 1 WLR 185, HL.

Derham on the Law of Set-o (4

edn, Oxford University Press, 2010), ch’s 3 and 4; R Goode, Legal Prob-

lems of Credit and Security (4

edn, 2008), 7.55 .

On the non-discretionary nature of ‘abatement’, Gilbert-Ash Ltd v. Modern Engineering (Bristol) Ltd [1974]

AC 689, 717, HL; мысалы, әділ есеп айырысу туралы оқыңыз: Esso Petroleum Ltd v. Milton [1997] WLR

938, CA, examined in this paragraph below.

136 137

7.19. Біріншіден, (қазір бас тартқан) есепке жатқызу «құқықтық талапқа сай болуға

тиіс»

. Басқаша айтқанда, бұл доктринада негізгі талап пен қарсы талаптың мәні

бірдей және pro tanto азаймаса немесе талаптан бас тартпаса, әділетсіздік орын ала

тындай болуға тиіс.

7.20. Екінші көзқарас әлдеқайда жеңілірек: Geldorf Metaalconstructie NV v. Simon

Carves Ltd ісінде (2010), Апелляциялық соттың мәлімдеуінше, осы ұстанымды қол

данып, талап пен есепке жатқызу «(талап қоюшының) талабымен тығыз байла-

нысты болуға тиіс және жауапкердің талап қоюшыға қарсы талабын ескерместен,

оны төлем жасауға мәжбүрлеуге жол беру әділетсіз болады»

7.21. Мұнда «байланыс» элементі мен «әділет» элементі бар, бірақ Geldorf

Metaalconstructie NV v. Simon Carves Ltd ісінде (2010) лорд-судья Рикс: «Бұл көзқа-

расты құрамдас немесе біртекті көзқарас ретінде қарау қажет», – деген еді

. Аталған

істегі сот прецеденті айқын да жан-жақты болды. Бұл істі толық жазып жатудың

қажеті жоқ деп ойлаймын

. Fearns v. Anglo-Dutch Paint & Chemical Co Ltd

ісінде (2010) Үлкен сот төрағасының орынбасары лауазымында қараған корольдік

адвокат Джордж Леггаттың пікірінше, бүгінде Geldorf ісі – осы саладағы жетекші

прецедент

. 2010 жылы осы мәселені талқылаған Дерхам жақында ғана жаңа пікір

білдірген

7.22. Қазіргі сот прецеденті әділдік тұрғысынан А-ның В-ға қойған қатал заңды

талабын қолдаған жағдайда А өзінің В-ға қарыздар екенін ескеруі керек. Safeway

Stores Ltd v. Interserve Project Services ісінде

(2005) судья Рамсей жүргізген сауал-

нама әділ есепке жатқызуға сәйкес В қарсы талабын соттың рұқсатынсыз-ақ қоя

алады деген қорытындыға келген.

Rawson v. Samuel (1841) Cr & Ph 161, 178, per Lord Cottenham LC.

[2010] EWCA Civ 667; [2010] 4 All ER 847; [2011] 1 Lloyd’s Rep 517; [2010] 1 CLC 895; [2010] BLR

401; [2011] Bus LR D61; (2010) 130 Con LR 37, at [43] sub-para (vi), adopting Lord Denning MR in ‘The

Nanfri’ [1978] QB 927, 974G–975A, CA (armed on other grounds at [1979] AC 757, HL); Esso Petroleum

Co Ltd v. Milton [1997] 1 WLR 938, 950, CA (further on this decision, see this paragraph below); and Bim

Kemi v. Blackburn Chemicals Ltd [2001] EWCA Civ 457; [2001] 2 Lloyd’s Rep 93.

Geldorf ісі, сонда, at [43](v), per Rix LJ (with the support of Kay and Patten LJJ); Судья Лайтман да

«әділетсіздік» тұжырымына сүйене отырып, дәл осы идеяны қолдаған: Fuller v. Happy Shopper Mar-

kets Ltd [2002] 1 WLR 1681, at [22], per Lightman J.

Geldorf ісі, сонда, [43](i) to (vi).

[2010] EWHC 2366 (Ch); [2011] 1 WLR 366, at [20].

Derham on the Law of Set-o (4

edn, Oxford University Press, 2010), 4.08  (Rix LJ’s survey in Geldorf

Metaalconstructie NV v. Simon Carves Ltd [2010] EWCA Civ 667; [2010] 4 All ER 847; [2011] 1 Lloyd’s

Rep 517; [2010] 1 CLC 895; [2010] BLR 401; [2011] Bus LR D61; (2010) 130 Con LR 37, at [43]).

[2005] EWHC 3085 (TCC); 105 Con LR 60, at [41] to [47], citing Gilbert Ash (Northern) Ltd v. Modern En-

gineering (Bristol) Ltd [1974] AC 689, 717 HL, per Lord Diplock; Federal commerce & Navigation Co Ltd

v. Molena Alpha Inc (‘The Nanfri’) [1978] QB 927, 974–5, CA, per Lord Denning MR; Aectra Rening &

Marketing Inc v. Exmar NV [1994] 1 WLR 1634, 1649–50, CA, per Homann LJ; Fuller v. Happy Shopper

Markets Ltd [2001] 1 WLR 1681, at [22], per Lightman J.

136 137

7.23. Дерхам былай дейді

«Әділ есепке жатқызуды қолдану үшін сот пен арбитрдың рұқсаты қажет емес.

Дебитор келісімшарттың талаптарына сай кредитордың алдындағы қарызын

төлей алмаса, бірақ әділ есепке жатқызуға құқығы болса, онда қарызын төлемеге-

ніне қарамастан, дебитор келісімшарттағы міндеттемесін орындамаған болып

есептелмейді».

7.24. Корольдік адвокат Джордж Леггатт Үлкен сот төрағасының орынбасары лауа-

зымында Fearns v. Anglo-Dutch Paint & Chemical Co Ltd ісін

(2010) қарау бары-

сында әділ есепке жатқызуды зерттеген. Бұл істің тараптары қарсы талапқа, яғни

F тарапының зақым келтіргені үшін өтемақы туралы талабы мен A-D тараптарының

қарызды өндіру туралы талабына әділ есепке жатқызуды қолдануға болады деп

келіскен. Бұл істе F тарапына зақым келтіргені үшін өтемақы – фунт стерлингпен, ал

A-D тараптарына еуромен төленгендіктен, төлемнің тепе-теңдігін қалай сақтауға

болады деген сұрақ туындаған. Оған судья былай дейді:

1) Әділ есепке жатқызуды соттан тыс қолданудың нормалық табиғаты. Әділ

есепке жатқызу А-ның В-ға қарызын (қарыз немесе өтемақы төлеу жауапкер

шілігі сипатындағы) А-ның талабына «жауап» ретінде қолданса, есепке жат-

қызу автоматты түрде А-ның В алдындағы материалдық құқығын (немесе

басқа да құқықтық мүддесін) азайтпайды немесе жоймайды. Керісінше, бұл

доктринаны қолдану В үшін тиімді. Егер В осы есепке жатқызудың мәні

болып отырған ақша сомасына құқылы болмаса, А-ның құқығы өзгеріс-

сіз және даусыз болып қала береді. Бұл көзқарасты былай түсіндіруге бола-

ды

: «Әділ есепке жатқызу талаптың көлемін азайтпайды немесе жоймайды,

бірақ тараптың талабын әділетсіз басқа талапқа айналдыруға жол бермеу

керек». Дегенмен сот есепке жатқызу мазмұнының тиісті бағасын қоры-

тынды шешімде және есепке жатқызу туралы шешім қабылдаған кезде

береді.

2) Есепке жатқызу күні және қарсы талап басқа валютамен өтелетін кездегі

валюта курсын бағамдау. Судьяның айтуынша

, есепке жатқызу былай есеп-

телуге тиіс: а) соттың шешімі шыққан күні есепке жатқызуға дейінгі төленуге

тиіс негізгі соманың кез келген пайызы ескеріле отырып есептеледі; ә) егер

қарсы тараптан басқа валютамен төлеу талап етілсе, екі талаптың қайсысы-

ның сомасы көбірек болса, төлем сол валютамен жасалады; бұл істе

төлем фунт стерлингпен төленген, себебі келтірілген залалдың көлемі қарыз-

дың көлемінен көбірек еді.

3) Дебитордың жеңіске жеткен тарапқа сот шешіміне сәйкес есепке жатқызу

жасағаны үшін төлейтін шығысы. Судьяның қабылдаған шешімі бойынша

R Derham, ‘A Critique of Muscat v. Smith’ (2006) 122 LQR 469, 471.

[2010] EWHC 2366 (Ch); [2011] 1 WLR 366.

Сонда, at [26], per Leggatt QC; see also [30] to [34], and [50], proposition (3), for amplication of this point.

Бұл да сонда, at [50], proposition (4).

138 139

F-ның A-D-ға келтірілген залалды өндіру туралы талабы (аралық төлемі

300 000 фунт стерлинг) есепке жатқызудың қорытынды бөлімі болуға тиіс

(бұл – бірінші кезеңдегі есепке жатқызу сомасы 36 000 фунт стерлингке азай

ғаннан кейінгі соңғы сома). Сонымен, F келтірген залалды өндіре алмайды,

себебі A-D өндіретін құн F өндіретін ақшадан әлдеқайда көбірек. Негізінде,

F төлемге қабілетсіз болып қалған, сондықтан A-D-ның қалған шығысын жабу

қиын еді.

7.25. Әділ есепке жатқызуды қолдану мысалдарына тоқталайық.

7.26. Esso Petroleum Co Ltd v. Milton ісінде (1997) Апелляциялық сот жауапкердің

әділ есепке жатқызу доктринасын қолдану туралы өтінішін қанағаттандырмаған,

себебі жауапкердің дебитор ретінде тікелей дебиторлық міндеттемесін орындама-

ғаны анықталған

. Жауапкер талап қоюшымен арадағы эксклюзивті келісімнің

негізінде жанармай бекетін басқарған. Талап қоюшы компания (Esso) жыл сайын

жауапкердің жанармай мен басқа өнімдерді сатудан түсетін пайдасының көлемін

белгілеп отырған. 1995 жылы жауапкердің қарсылық білдіргеніне қарамастан,

талап қоюшы түсетін пайданың көлемін азайтып тастаған. 1996 жылғы сәуірде

жауапкер Esso-дан 168 000 фунт стерлинг қарыз алған, бірақ тікелей дебетті төлей

алмай, ақырында, төлеуден бас тартқан. Esso жауапкерді сотқа беріп, сот қарызды

өндіру туралы шешім шығарған. Жауапкер талап қоюшының келісімді бұз-

ғаны және келтірген залалы үшін өтемақы талап етіп, қарсы талап қойған. Қарсы

талаптың сомасы Esso-ның негізгі талабының көлемінен көбірек болған

Сондай-ақ жауапкер Esso-ның тұрақсыздық айыппұлы туралы талабына есепке

жатқызу доктринасын қолдану туралы өтініш білдірген. Аталған істе тәуелсіз

есепке жатқызуды қолдану мүмкін емес еді, себебі қарсы талапта тұрақсыздық

айыппұлы көрсетілмеген еді (жоғарыдан қараңыз). Сондықтан әділ есепке жатқы-

зуды ғана қолдануға болатын.

7.27. Esso Petroleum Co Ltd v. Milton ісін (1997) қараған соттың екі судьясы жауап-

кердің қарсы талабының негіздемесін жеткілікті деп санаған

. Ендігі мәселе тіке-

лей дебеттің күшін ешбір төлем жасамай жою мәселесі еді. Тауардың ақысын

чекпен төлесе, бірақ чек жарамсыз болса, сатушы сату-сатып алу мәмілесін жаса-

ғанын екі жолмен: бірінші – қойған бағасымен, екінші – чекті көрсету арқылы

дәлелдей алады. Екінші жағдайда, яғни чекті көрсету арқылы талап қойған кезде,

міндеттемесін орындамаған сатып алушының есепке жатқызу доктринасын қол-

дану мүмкіндігі аз болады

. Esso ісінде дебетті жою чекті жарамсыз деп танумен

тең саналды. Демек, сот қандай шешім қабылдаса да, әділ есепке жатқызу

[2010] EWHC 2366 (Ch); [2011] 1 WLR 366, at [68] to [77].

Esso Petroleum Co Ltd v. Milton [1997] WLR 938, CA; see also Inntrepreneur Pub Company (CPC) v.

Sweeney, The Times 26 June 2002, Park J.

Бұл талаптың жалпы сомасы 186 500£ болған: Esso Petroleum Co Ltd v. Milton [1997] WLR 938, 944.

Сонда, 944, 954; лорд-судья Торп бұл пікірмен келіспеген, 952.

Nova (Jersey) Knit Ltd v. Kammgarn Spinnerei GmbH [1977] 1 WLR 713, 721, HL, per Lord Wilberforce.

138 139

доктринасын қолдану еш мүмкін емес еді. Сондықтан сот оңайлатылған өндіріс

тәртібімен талап қоюшының пайдасына шешім шығаруға тиіс болды

. Бұл жердегі

мәселе негізгі талап пен қарсы талап бір-біріне есепке жатқызуды қолдануға бола

тындай ұқсас па еді деген жағдай болатын.

7.28. Esso Petroleum Co Ltd v. Milton (1997) ісін қараған соттың екі судьясы осы сала-

дағы сот прецеденттерін зерттей келе, «қарсы талап пен негізгі талап дебетті ешбір

төлем жасамай-ақ жабу үшін жеткілікті деңгейде» ұқсас емес, бірақ екі талап та бір

мәміледен туындауының өзі жеткілікті деген қорытындыға келген

. Лорд-судья

Симон Браун: «Esso жанармайды (негізгі талаптың мәні) жеткізген, ал жауапкердің

қарсы талабы келешекте залалы үшін болатын шығынды өтеу туралы болып отыр», –

деген шешімге келген

. Оның бұл шешімі көңілге қонымсыз еді. Сэр Джон Балкомб

осы шешіммен келіскен, бірақ өз пікірін білдіре қоймаған. Кейінірек лорд-судья

Торп: «Мұндай кезде жауапкердің есепке жатқызу доктринасын қолдануды сұрауы

әділетсіздік болып саналады», – деген пікір білдірді

. Ол жауапкердің жанармай

ақысын төлеуді кешіктіргенін әділетсіздік деп санаған.

7.29. Eller v. Grovecrest Investments Ltd ісінде (1995) Апелляциялық сот әділ

есепке жатқызу доктринасын жер иесі өз бетінше мүлкіне «тыйым салған», яғни

мүлкін тәркілеп алған жалға алушыны қорғауда қолданған

. Жер иесі жалға

алушының мүлкін жердің жалға алу ақысын төлемегені үшін тәркілеп алған еді.

Жер иесі «жалға алушының мүлкін өз бетінше пайдалануына кедергі келтірмей-

мін» деген уәдесін бұзғандықтан, жалға алушы да жалға алу ақысын төлеуді

кешіктірген. Жалға алушы соттан жер иесінің мүлікті тәркілеуіне жол бермеу

үшін мәжбүрлеу шарасын қабылдауды өтінген. Апелляциялық сот мәжбүрлеу

шарасын қабылдаған. Егер жалға алушының қарсы талабын мойындаса, жер

иесі жалға алу ақысын төлемегені үшін сотқа беретінін

, бірақ жалға алушының

мүлкін тәркілеудің соттан тыс құралын қолданбаса, мағынасыз болатынын

ескерткен

7.30. Fuller v. Happy Shopper Markets Ltd ісінде (2002) әділ есепке жатқызу қолданыл

ған, себебі жалға алушының жалға алу ақысын артық төлегені анықталған

. Аталған

істе әділ есепке жатқызу жалға алушы үшін қолайлы, ал жерді жалға берушінің жалға

алушының тауарына салған тыйымы заңсыз еді, сондықтан жалға алушы жалға

Esso Petroleum Co Ltd v. Milton [1997] WLR 938, 952, per Thorpe LJ; 954, per Sir John Balcombe; at 948

Simon Brown LJ dissented.

Сонда, at 951, per Simon Brown LJ; at 954, per Sir John Balcombe; Esso ісіндегі үшінші лорд-судья Торп

істің бұл қырына мән бермеген: бұл да сонда, 953, and 951.

Бұл да сонда, at 951.

Бұл да сонда, at 953.

[1995] QB 272, CA.

R Goode, Legal Problems of Credit and Security (4

edn, 2008), 7.60.

British Anzani (Felixstowe) Ltd v. International Marine Management Ltd [1980] QB 137 ісінде жер иесінің

жерді жалға алушыға әділ есеп айырысуды ұсына алатынын айтқан.

Fuller v. Happy Shopper Markets Ltd [2002] 1 WLR 1681, at [25] to [27], per Lightman J.

140 141

берушіден келтірген зияны үшін өтемақы талап еткен. Тәуелсіз есепке жатқызу қолда-

нылса, жалға алушының қарызының сомасы да, жауапкершілігі де азаймайтын еді.

Сол себепті тәуелсіз есепке жатқызу қолайсыз саналды. Ал әділ есепке жатқызуды

шешім қабылданғанға дейін оңтайлы қолдануға болатын. Сонымен бірге бұл істен

тараптардың тәуелсіз есепке жатқызуға құқығы қай кезде де (мұнда екі тарап та бір-

біріне қарыздар болған: бірі – жалға алу ақысын, екіншісі – жалға алу ақысын артық

алғаны үшін) сақталатынын көріп отырмыз. Бұл жерде жауапкер ретінде есепке жат

қызуға құқығы бар тарап, яғни жалға алушы өз құқығын тиімді пайдаланып, екінші

тараптың заңға қайшы талабына қарсы тұра алған

7.31. Muscat v. Smith ісінде

(2003) жер иесінің сол жердің бұрынғы иесіне сондағы

жабдықтарды жөндемегені үшін берген талап қою арызы қаралған. Жаңа жер иесі

әділ есепке жатқызу доктринасын қолдануға құқылы еді. Бұл істе жерді жалға алу-

шының жер иесіне жалға алу ақысын төлегені ескерілуі қажет (яғни жаңа жер иесі-

нің талап қою арызында көрсетілген жалға алу ақысының бір бөлігі бұрынғы жер

иесіне төленген) болатын. Егер жалға алушы төменгі сатыдағы сотта жалға алу ақы-

сын неге төлемегенін дәлелдей алмаса, жеңіліп қалатын еді.

3.3.4. Төлемге қабілетсіз есепке жатқызу

(insolvency set-o)

7.32. Егер кредитор А төлемге қабілетсіз болса және оның банкроттықтағы сенімді

өкілі немесе ликвидаторы В-ға қарсы талап қою арызын берсе, онда В тарапы А-ның

өзіне берешек қарызының бүкіл сомасына есепке жатқызуды қолдана алады

. В-ның

есепке жатқызуы А-ның төлемге қабілетсіз екенін ескереді. Төлемге қабілетсіз есепке

жатқызу В-ға банкроттағы сенімді өкілі немесе ликвидаторына төленетін дивидендті

күтіп отырғанынан көбірек пайда әкеледі (мысалы, сақтандырылмаған кредиторға

тек әр фунт стерлингке 50 пенс дивиденд төленеді). Егер В тарапының А (банкрот)

тарапына қарызы – 3 млн фунт стерлинг, ал А тарапының В тарапына қарызы

1 млн фунт стерлинг болса, В тарапының қарыз сомасы – 2 млн фунт стерлинг.

А немесе В таза кредитор болса, онда төлемге қабілетсіз есепке жатқызу төлемге

қабілетті тарапқа, яғни В-ға А-ның сенімді өкілі мен ликвидаторынан алғаннан гөрі,

А-дан көбірек ақша алуына мүмкіндік береді

. Төлемге қабілетсіз есепке

Fuller v. Happy Shopper Markets Ltd [2002] 1 WLR 1681, at [23] to [25].

[2003] EWCA Civ 962; [2003] 1 WLR 2853; судья Дерхам ‘A Critique of Muscat v. Smith’ (2006) 122

LQR 469 ісінде соттың («жердің жаңа иесі цессионар ретінде әділ есеп айырысу барысында жердің

бұрынғы иесінің міндеттерін орындайды» деген) пікірімен келіспеген.

s 323, Insolvency Act 1986 (банкроттық бойынша); заңды тұлғаның дәрменсіздігі туралы қараңыз:

2.85 (әкімшілік) және 4.90 (тарату жайында), Insolvency Rules 1986 (SI 1986, 1925) (түзетілген);

4.90-тармағында былай делінген: «(1) Бұл норма заңды тұлғаны тарату алдында оның несиесі,

қарызы немесе басқа да міндеттемесі болған және кредиторы осы мәселелер бойынша талап қойған

жағдайда қолданылады… (3) Өзара міндеттеме бойынша есеп айырысу кезінде тараптардың бір-

біріне қарызы есептеледі... (8) Кредитор осы өзара есеп айырысудан кейінгі қалдық қарызды ғана

талап ете алады. Таратылатын заңды тұлға қарызды мүлкінің есебінен қайтара алады».

Дәрменсіздік кезіндегі есеп айырысу туралы қараңыз: Derham on the Law of Set-o (4

edn, Oxford

University Press, 2010), ch’s 6 ; R Goode, Legal Problems of Credit and Security (4

edn, 2008), 7.76 .

MS Fashions Ltd v. Bank of Credit and Commerce International SA [1993] Ch 425, 432 , бірінші сатыда-

ғы сотта лорд-судья Хоффманн негізгі принциптерді қарастырған: Stein v. Blake [1996] AC 243, HL.

140 141

жатқызудың бұл қыры – айрықша жайт, сондықтан сақтандырылмаған кредиторлар

арасында pari passu әдетте төлемге қабілетсіз режимде қолданылады. Ағылшын сот-

тары шетелдік юрисдикциядағы істерде мұны үнемі қолдана бермейді

3.4. ЕСЕПКЕ ЖАТҚЫЗУҒА КЕЛІСІМГЕ КЕЛУ АРҚЫЛЫ

ЖОЛ БЕРІЛМЕЙТІН ЖАҒДАЙЛАР

7.33. Шартта есепке жатқызуға жол берілмейтін жағдайлар. Жалпы, тараптар

мәміледе есепке жатқызуды (әділ немесе азайтуға бағытталған

) қолданбайтыны

туралы алдын ала келісе алады

. Апелляциялық сот тараптардың банк пен құрылыс

саласындағы мәміледе есепке жатқызуды қолданбау туралы келісімге келе алмайты-

нын мәлімдеген

. Себебі төлемге қабілетсіздігінен есепке жатқызу мандатты

сипатқа ие және оған келісім арқылы тыйым салуға болмайды

7.34. Көрініс. Есепке жатқызудан бас тарту құқығы әділ есепке жатқызуға ғана

емес

, сондай-ақ тәуелсіз есепке жатқызуға да қатысты қолданылады

. Бұрынғы

істерде тараптың есепке жатқызудан бас тартуы анық көрініс табуға тиіс деген

талап болған

7.35. Есепке жатқызуды қолданбаудың тиімді жақтары. Судья Хамблен Crédit

Suisse International v. Ramot Plana OOD ісінде

(2010) судьяның айрықша жағдайда

соттың шешімін орындауды тоқтата тұруға құқылы екенін мәлімдеген. Судья істегі

P Wood, English and International Set-o (1989), 7.2 .

Derham on the Law of Set-o (4

edn, Oxford University Press, 2010), ch 16.

Hong Kong & Shanghai Bank Corpn v. Kloeckner & Co AG [1990] 2 QB 514, Hirst J; Coca-Cola Financial

Corpn v. Finsat International Ltd [1998] QB 43, CA; Re Kaupthing Singer & Friedlander Ltd (In Adminis-

tration) [2009] EWHC 740 (Ch); [2009] 2 Lloyd’s Rep 154; [2009] 2 BCLC 137, Morritt C.

Re Kaupthing Singer & Friedlander Ltd (in administration) [2009] EWHC 740 (Ch); [2009] 2 Lloyd’s Rep

154; [2009] 2 BCLC 137, Morritt C.

Coca-Cola Financial Corpn v. Finsat International Ltd [1998] QB 43, CA.

Судья Винелотт Re Maxwell communications ісінде (No 2) [1993] 1 WLR 1402, 1407 ; Halesowen Press-

work & Assemblies Ltd v. National Westminster Bank Ltd [1972] AC 785, HL (in which, 4 to 1, Лордтар

палатасы Rolls Razor Ltd v. Cox [1967] 1 QB 552, CA ісінде қолданған).

Connaught Restaurants Ltd v. Indoor Leisure Ltd [1994] 1 WLR 501, 510, CA (Лорд-судья Уейттің

айтуынша, «дедукциясыз» ұғымының жалға беру шартында нақты көрсетілуі әділ есеп айырысу

үшін жеткіліксіз; яғни жалға алушы жалға төлейтін төлемінен әділ есеп айырысу үшін қажет төлем

мөлшерін ұстап қала алады).

Re Kaupthing Singer & Friedlander Ltd (in administration) [2009] EWHC 740 (Ch); [2009] 2 Lloyd’s Rep

154; [2009] 2 BCLC 137, Morritt C.

In Connaught Restaurants Ltd v. Indoor Leisure Ltd [1994] 1 WLR 501, 510, Апелляциялық сот «егер

сөз тіркестері екіұшты болмаса, әділ есеп айырысуды талап ете алмауы да мүмкін» деген пікірмен

келіседі.

[2010] EWHC 2759 (Comm), Hamblen J, at [43]: «Есеп айырысуға болмайды» деген ұғымның

мағынасы – төлемнің жедел жасалуы керек деген сөз, сондықтан Crédit Suisse төлемді талап етуге

құқылы, яғни сот өндірісі жүріп жатқан мерзімде күтіп отыруға міндетті емес дегенді білдіреді.

Бұл жағдайда төлемді кейінге қалдыру тараптардың арасындағы коммерциялық шарттың бүкіл

маңызын жояр еді: Continental Illinois National Bank & Trust Company of Chicago v. John Paul

Papanicolaou [1986] 2 Lloyd’s Rep 441 per Parker LJ at 445; International Lease Finance v. Buzz Stansted

Ltd [2004] EWHC 292 (Comm).’

142 143

фактілерді зерттей келе, іс бойынша шешімді орындауды тоқтата тұру үшін жауап-

кердің ұсынып отырған фактісі жеткіліксіз екенін ескерткен. Сондықтан талап

қоюшы сот шешімін орындауды тоқтатпауды талап ете алады. Ақырында, жауапкер

осы істе әділ есепке жатқызуды да, тәуелсіз есепке жатқызуды да қолданбау туралы

келісімге келген.

7.36. Заңмен бақылау. Талап қоюшы заңға сүйене отырып, есепке жатқызуға келісімге

келу арқылы жол бермеуге шағым түсіре алады

. Сондай-ақ жауапкер де есепке жат-

қызуға келісімге келу арқылы жол бермеудің негізсіз екенін дәлелдеуге тиіс

. AXA Sun

Life Services plc v. Campbell Martin Ltd ісінде

(2011) есепке жатқызу А үшін тиімді,

бірақ, 1977 жылғы Келісімшарттағы әділетсіз шарттар туралы заңның (Unfair Contract

Terms Act) нормаларына сәйкес, В тарапына

есепке жатқызуды қолдану тиімсіз еді.

Кредитор басқа заңның нормаларына сүйенген

. Бірақ бұл Келісімшарттағы әділетсіз

шарттар туралы заң бойынша негізсіз болған. Судьялардың бірі «А тарапы өз ұсыны

сын дәлелдей алмаса, есепке жатқызуды қолдану мүмкіндігінен айырылатынын»

айтса

; екінші судья «бұл мәселеде екі тараптың көзқарасы бірдей болуы міндетті

емес» деген

; ал үшінші судья алдыңғы екі судьямен де келісетінін білдірген

The Unfair Contract Terms Act 1977 or the Unfair Terms in Consumer Contracts Regulations 1999 (SI

1999/2083). 1977 жылғы актіде коммерциялық қызмет барысындағы жауапкершілік туралы баян-

далған, алайда 3-бөлім бойынша: коммерциялық шартта нақты көрсетілген болса, тұтынушы

да, тұтынушы емес азамат та есеп айырысуды талап ете алады; ал 1999 жылғы Ереже бойынша:

тұтынушылар ғана өзі тұтынатын тауар мен қызметке қатысты есеп айырысуды талап ете алады.

N Andrews, Contract Law (Cambridge University Press, 2011), 15.08 .

Decisions on set-o and the 1977 Act include Stewart Gill Ltd v. Horatio Myer & Co Ltd [1992] 2 QB 600,

CA; Esso Petroleum Co Ltd v. Milton [1997] 1 WLR 938, CA (on this case, see 7.26  above) and Schenkers

Ltd v. Overland Shoes Ltd [1998] 1 Lloyd’s Rep 498.

AXA Sun Life Services plc v. Campbell Martin Ltd [2011] EWCA Civ 133; [2011] 2 Lloyd’s Rep 1; [2011] 1

CLC 312.

Үзінді бойынша: «15.1. Кейде AXA Group компаниялары мен сол компаниямен байланысты басқа

компаниялардан кез келген жауапкершілік міндеттемесі бойынша есеп айырысуды талап ете ала-

мыз. Біздің бұл құқығымыз осы шарттарда аталған құқықтық құралдарды қолдануға еш кедергі

болмайды. 15.2. Осы шартқа сәйкес, заңда басқаша көрсетілмесе, ақшалай міндеттемеңіз ешбір

алымсыз толық төленуге тиіс, сондай-ақ ешбір басқа келісімнің негізінде қандай төлем болса да,

оның бір бөлігін ұстап қалуға болмайды».

Бұл сотқа дәл осы тармақтың 1977 жылғы Әділетсіз шарт ұғымы туралы заңға сәйкестігін тексеруге,

яғни коммерциялық заңды тұлға мен тұтынушысы арасындағы дауды реттеуге құзырет береді.

[2011] EWCA Civ 133; [2011] 2 Lloyd’s Rep 1; [2011] 1 CLC 312, at [75], per Stanley Burnton LJ: «15.1-ес-

керту бойынша АХА өзі тағайындаған өкілі үшін сот шығысын төлеуге міндетті. 15.2-ескертуде

АХА тағайындаған өкілінің 4-кестеге сәйкес шығысты есепке жатқызуға тиістігі баяндалған. Сон-

дықтан АХА тағайындаған өкіл фактілерді бұрмаласа немесе т.б. қателік жасаса, шығысты өз

мойнына алады. Осы ескертудегі АХА талабын біз түсіндіре алмаймыз. Ал түсіндіру мүмкін болма-

са, ескертуді негіз ретінде алға тартуға да болмайды [1977 Act]».

[2011] EWCA Civ 133; [2011] 2 Lloyd’s Rep 1; [2011] 1 CLC 312, at [108], per Rix LJ: «Есепке жатқызу

туралы айтар болсақ, 15.2-ескертпе маған ой салды. Бұл ескертпедегі норма – жиі кездесетін,

тараптардың міндеттемесіне әсер етпесе де, тараптардың сотқа жүгінуіне әсер ететін норма.

Дегенмен 15.2-ескертпедегі норманың орынды болуымен екі себеп бойынша келісемін: біріншіден,

бұл ескертпе тараптардың келісімімен жасалып отыр, екіншіден, Stewart Gill Ltd v. Horatio Myer &

Co Ltd [[1992] 2 QB 600, CA] ісінде сот бұл ескертпені дұрыс деп таныған».

[2011] EWCA Civ 133; [2011] 2 Lloyd’s Rep 1; [2011] 1 CLC 312, at [76], per Wilson LJ.

142 143

3.5. АРНАЙЫ ТОҚТАТЫЛҒАН ТАЛАПТАР

7.37. Төмендегі төрт оқиғадан есепке жатқызуға рұқсат беретін коммерциялық

шығыстарды немесе есепке жатқызуға рұқсат бермейтін басқа да факторларды көре

аламыз.

3.5.1. Тауар тасымалдау

7.38. Тасымалдаушының чартерлік рейспен тасымалданған тауарға залал келтіргенін

мойындау «фрахт» төлемін есепке жатқызу арқылы азайтуға негіз бола алмайтыны бел-

гілі

. Бұл – әдеттен тыс норма, себебі чартерлік рейстің кешіккені үшін есепке жатқы-

зуға рұқсат берілетін

. Чартерлік рейс туралы осы норманың қалай қалыптасқаны да

анық емес. Аталған норманың арбитражда қалыптасқанын мойындай отырып, лорд

Уилберфорс: «Тіпті ешбір негізі жоқ норманы қолданудың өзі – құқық басымдығының

дәлелі... Егер коммерциялық мәселелерде қалыптасқан норманың қате екені көзге ұрып

тұрмаса, сот оны талқыға салмауға тиіс»

, – дейді. Бұл – сақтандыру келісімі бұзы-

луының алдын алу мақсатында қалыптасқан көне норма

. Бір кездері теңіз фрахтына

қатысты қалыптасқан осы норма бүгінде құрлықтағы тауар тасымалына да, оның

ішінде халықаралық жолдар мен теміржол тасымалына да қолданылып жүр

3.5.2. Кредитордың есепке жатқызуы және мүлікті қайтарып алуы

7.39. Мәселен, А тарапы В-ға 100 000 фунт стерлинг қарыз берген және ол үшін В-ның

Занадудағы үйін кепілге алған. А кейін В-ның қарызды төлемей отырғанын айтады, ал

А, кепіл туралы заңнамаға сәйкес, Занадудағы үйді алуға талап қояды. Оған қарсылық

білдірген В қарсы талап қойып, А-ның қазір өзіне (В-ға) одан да көбірек сома қарыз

екенін мәлім етеді. Апелляциялық сот егер В-ның қарсы талабын қанағаттандырмаса,

В-ның А алдында басқа ешбір қорғанысы болмайтынын, тіпті әділ есепке жатқызуға

сай мәселеде де еш қорғана алмайтынын айта келе, мынадай мәлімдеме жасайды:

«Принцип... сақталуға тиіс, әйтпесе кепілді ұстаушы жауапкердің қарсы талабына

қарамастан, prima facie құқығы асыра пайдаланылуы мүмкін»

. Осы істе В-ның қарсы

талабы А-ның алдындағы қарызын жоя алмайды, сондықтан Апелляциялық сот істі

қайта қарамаған

. Дегенмен лорд-судья Ральф Гибсон бірінші сатыдағы соттың шешімі

R Goode, Legal Problems of Credit and Security (4

edn, 2008), 7.61.

Aries Tanker Corpn v. Total Transport Ltd (‘The Aries’) [1977] 1 WLR 185, HL; ‘The Dominique’ [1989]

AC 1056, HL.

Federal Commerce & Navigation Co Ltd v. Molena Alpha Inc (‘The Nanfri’) [1978] 1 QB 927, CA (armed

on other grounds at [1979] AC 757, HL).

Aries Tanker case [1977] 1 WLR 185, 190, HL.

Сонда, 195, HL, per Lord Salmon.

United Carriers Ltd v. Heritage Food Ltd [1996] 1 WLR 375 (where May J collected many authorities; at

378 he reluctantly extended this rule).

National Westminster Bank plc v. Skelton (Note) [1993] 1 WLR 72, 78, CA; as for a liquidated claim, Slade

LJ reserved the point, сонда, 78.

Ashley Guarantee plc v. Zacaria [1993] 1 WLR 62, CA.

144 145

дебитор үшін қолайсыз болуы мүмкін екеніне алаңдаушылық білдіріпті

100

. Оның

алаңдаушылық білдіруіне негіз бар-ды, себебі бұл істе есепке жатқызуға нелік-

тен рұқсат берілмегенін қайта қараған жөн болар еді. Аталған істе есепке жатқы-

зуға рұқсат берілмеуі есепке жатқызудың басқа ақша өндіру талабына сай келмей

тұр

101

3.5.3. Мемлекетке қарсы талап қою арызы

7.40. Мемлекеттің азаматы немесе басқа да салық төлеушісі мемлекетке қарсы

берген талап қою арызында «төлеген салығын, міндетін немесе жазасын» қайта

рып алуға қатысты есепке жатқыза алмайды

102

3.5.4. Кредит хаты, чек, вексель

103

және тікелей дебет келісімі

104

7.41. Бизнесте бұлардың барлығы – қолма-қол ақшаның баламасы:

«Халықаралық саудада қолма-қол ақшаның баламасы ретінде қабылданатын вексель-

дің тікелей тараптардың арасында да қолданылатыны анық, жауапкердің трансак-

цияның кесірінен келген зиянның өтемін талап ететін қарсы талабының вексельге

қатысы болмайды және мұнда соттың шешімін орындауды тоқтата тұруға ешбір

негіз жоқ»

105

7.42. Кредит хаты туралы істерде жылдам төлемнің маңызы зор:

«Кредит хатын берген әрбір банк өз міндетін орындауға тиіс. Сатып алушы мен

сатушының арасындағы дауға банктің қатысы болмайды... Кредит хаты, вексель

сияқты, тек тауардың бағасын төлейді. Ол қолма-қол ақшамен тең және орында-

луға тиіс»

106

7.43. Тікелей дебеттің күшін заңсыз жою чекті төлемге қабылдамаумен тең және

оны төлемге «жарамсыз чек» ұсынғаны туралы нормаға сай қараған жөн

107

. Бұл

100

Ashley Guarantee plc v. Zacaria [1993] 1 WLR 62, CA, at 70.

101

Шешімді орындаудағы тәркілеу мен басқа да айрықша жағдайлар туралы: BICC plc v. Burndy

Corpn [1985] Ch 232, CA (есеп айырысу принципін ақша өндіру туралы істерде қолдану туралы;

лорд-судья Керр бұл мәселені судьяның дискрециялық құқығы деп атаған).

102

Азаматтық іс жүргізу ережесі, Sch 1; RSC Ord 77, r 6.

103

Чек ақша айырбастау түрі болып саналады. 1882 жылғы Ақша айырбастау туралы заңның 73-бөлі-

мінде былай жазылған: «Чек – банктің жазып беретін міндетті төлем түрі. Егер заңда басқаша

көрсетілмесе, чектің талаптары төлемге міндетті вексельге де қолданылады».

104

R Goode, Legal Problems of Credit and Security (4

edn, 2008), 7.58, 7.59.

105

Montechi v. Shimco Ltd [1979] 1 WLR 1180, 1183, CA, per Bridge LJ.

106

Power Curber International Ltd v. National Bank of Kuwait SAK [1981] 1 WLR 1233, 1241, CA, per Lord

Denning MR; in Montrod Ltd v. Grundkotter Fleischvertriebs GmbH [2002] 1 WLR 1975, CA, at [27], [37]

and [38], per Potter LJ.

107

Esso Petroleum Co Ltd v. Milton [1997] 1 WLR 938, CA; сонда, at 952, Thorpe LJ; at 954, per Sir John

Balcombe; at 948, Simon Brown LJ. Олар бұл пікірмен келіспеген; бірақ апелляциялық шағым жасауға

рұқсат бергенімен, талап қоюшы іске апелляциялық шағым жасамаған.

144 145

жағдайда істе алаяқтық

108

немесе кредитордың төлемге қабілетсіздігі орын алма-

са

109

, кредит хатын шығаруды сұраған тарап немесе вексель беруші төлемеген

сомасына қатысты есепке жатқызуға өтініш бере алмайды

110

7.44. Дегенмен есепке жатқызу төленген сомаға қатысты болса, вексельге де,

кредит хатына да (тікелей дебетті реттеуге де) қолданылады

111

. Лорд Уилберфорс

Nova (Jersey) Knit ісінде

112

былай түсіндірген:

«Бір адам екінші адамнан тауар сатып алған жағдайда сатушы үшін бағасының

тиімді болғаны маңызды... Сатушы келешекте төлем жасауға болатын вексельді

қабылдауға келісуі мүмкін. Ол вексель кейінге қалдырылған қолма-қол ақшаның бала

масы болады. Төлемге жарамсыз вексель болмаса ғана... Ағылшын құқығында дәл

осы себеп бойынша... тек алаяқтық, жарамсыздық, қарауға келмейтін болмаса,

қарсы талапты, қорғанысты (есепке жатқызу түріндегі) қабылдамайды».

7.45. Мәжбүрлеу шараларының, кредит хаты мен келісімді орындаудың прин-

циптері. Simon Carves Ltd v. Ensus UK Ltd ісінде (2011) лорд Акенхед: «Банктің

кредит хаты мен сол кредит хаты бойынша келісімді орындаушы бенефициар-

дың төлеміне соттың араласпағаны жөн», – деген

113

. Оның пікірінше, бұл орайда

«алаяқтық» жасалса, басқаша қарау қажет

114

: банк бенефициардың төлемге

108

Bills of exchange: Nova (Jersey) Knit Ltd v. Kammgarn Spinnerei GmbH [1977] 1 WLR 713, 721, HL, per

Lord Wilberforce; letters of credit: Power Curber International Ltd v. National Bank of Kuwait SAK [1981]

1 WLR 1233, CA.

109

cf in Montrod Ltd v. Grundkotter Fleischvertriebs GmbH [2002] 1 WLR 1975, CA (Сот «алаяқтыққа»

қатысты бұл прецедентті қайта қарап, [38] С тарапынан әділетсіздік орын алғанын мәлімдеген).

110

eg, Willment Bros Ltd v. North West Thames Regional Health Authority (1984) 26 BLR 51, 59, CA (D тарапы

P тарапына чек берген; келесі күні P дәрменсіз болып танылған; D дереу чектің күшін тоқтатқан;

дәрменсіздік туралы заңнамаға сәйкес, D тарапы P тарапынан чек бойынша әділ есеп айырысуды

талап ете алатын еді; s 14, Bankruptcy Act 1914, now s 382(3), Insolvency Act 1986).

111

Bills of exchange: Nova (Jersey) Knit Ltd v. Kammgarn Spinnerei GmbH [1977] 1 WLR 713, HL; Hong

Kong & Shanghai Bank Corpn v. Kloeckner & Co AG [1990] 2 QB 514, 524; letters of credit, Hong Kong &

Shanghai Bank case, сонда, at 526.

112

Nova (Jersey) Knit Ltd v. Kammgarn Spinnerei GmbH [1977] 1 WLR 713, 721, HL; cited, for example, Esso

Petroleum Co Ltd v. Milton [1997] 1 WLR 938, 946, 954, CA (бұл іс туралы оқыңыз: 7.26).

113

[2011] EWHC 657 (TCC); [2011] BLR 340; 135 Con LR 96, at [28], where Akenhead J cited Edward Owen

Engineering Ltd v. Barclays Bank International Ltd [1978] QB 159, 171, CA, per Lord Denning MR (and

the CA in this 1978 case considered Kerr J in RD Harbottle (Mercantile) Ltd v. National Westminster Bank

Ltd [1978] QB 146, 155–6).

114

[2011] EWHC 657 (TCC); [2011] BLR 340; 135 Con LR 96, at [28], Akenhead J considering passages

in Edward Owen Engineering Ltd v. Barclays Bank International Ltd [1978] QB 159, 169 (per Lord

Denning MR), 172, 174 (per Browne LJ), 175 (per Georey Lane J) CA, per Lord Denning MR (and the

CA in this 1978 case considered Kerr J in RD Harbottle (Mercantile) Ltd v. National Westminster Bank

Ltd [1978] QB 146, 155–6). Thus Lord Denning MR said in Edward Owen Engineering Ltd v. Barclays

Bank International Ltd (1978): «Егер құжаттар жалған немесе төлем жасау туралы талап алаяқ-

тық жолмен жасалған болса, онда банк несие бойынша төлем жасауға міндетті емес. Кейінірек

ол бұл істі «нағыз алаяқтық» деп атаған» (сонда, at 171). Лорд Деннинг бұл мәселеге American

ісінде жақсы талдау жасалғанын атап өткен: «Sztejn v. J Henry Schroder Banking Corporation

(1941) 31 NYS 2d 631, бұл істі Нью-Йорктің Апелляциялық соты қараған. Судья Шинтаг бұл істе

(at p. 633) былай деген: «Аккредитив сатушы мен сатып алушының арасындағы негізгі сатып

алу-сату шартынан бөлек берілетіні белгілі. Бұл кезде банк-эмитент тауарды емес, құжатты

көрсеткен кезде ғана төлем жасайды. Осы тәсіл аккредитивтің сауданы қаржыландырудағы

146 МС

<On jak>. <Tarau nazv>ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

жалған немесе нашар талап қойып отырғанын біледі. Дәл сол судья бенефициар-

дың міндетін орындауды бұзғаны анық болған жағдайда міндетті орындаушы

(банктен басқа) мен бенефициар арасындағы тағы бір айрықша жағдай туралы

пікір білдірген

115

. Судья Акенхедтің басқа да ұсыныстары бар, бірақ тым ұзақ

болғандықтан, оларға тоқталуды жөн санамадым

116

рөлін сақтау үшін қажет». Ол сондай-ақ мынадай пікір білдірген: «Кей жағдайда басқаша да

болады. Мысалы, сатушы сатып алушының тапсырыс берген тауарын қасақана әкелмеген болуы

мүмкін. Ондай кезде сатушының алаяқтық жасап отырғанын банкке мәлімдеу керек, яғни банк өз

міндетін орындамаған сатушының алдында аккредитив бойынша міндетін орындамауға құқылы»

(at p. 634).

115

Simon Carves Ltd v. Ensus UK Ltd [2011] EWHC 657 (TCC); [2011] BLR 340; 135 Con LR 96, at [30] to

[32], where Akenhead J cited Sirius International Insurance Co v. FAI General Insurance Ltd [2003] 1 WLR

2214, CA (which was also considered, as noted at [35] by Akenhead J in the Simon Carves case, by Ramsey

J in Permasteelisa Japan KK v. Bouyguesstroi and Banca Intesa SpA [2007] EWHC 3508 (TCC), at [51] and

[52]).

116

Simon Carves Ltd v. Ensus UK Ltd [2011] EWHC 657 (TCC); [2011] BLR 340; 135 Con LR 96, at [33].

8-ТА РАУ

ТАЛАП МЕРЗІМІ

«Идеал әлемде құқық нормаларының бәрі нақты болады,

бірақ құқықтың талап мерзімін шектейтін қыры да бар,

бұл шектеу даудың ескіргенін анықтау үшін қажет»*.

* Test Claimants in the FII Group Litigation v. Revenue and Customs Commissioners [2012] UKSC 19; [2012]

2 AC 337, at [185], per Lord Sumption.

ІІ БӨЛІМ

СОТ ОТЫРЫСЫНЫҢ БАСТАЛУЫ

ЖӘНЕ СОТ ТАЛҚЫЛАУЫНА

ДАЙЫНДЫҚ

148

ТҮЙІНДЕМЕ

1. Құқықтың бұл институты «Дер кезінде талап қойып үлгермесем, қанша уақыттан кейін

талап қою мүмкіндігінен айырыламын?» деген қарапайым сұраққа жауап береді.

Баронесса Хэйл AB v. Ministry of Defence ісінде (2012) құқықтың осы институтын «күр-

делі де жүйесіз» сала деп атаған. Автор осы пікірмен ішінара келіспейді және, оның

ойынша, бұл – «күрделі де прагматикалық» институт.

2. Бұл тарауда мына тақырыптар қарастырылады:

1) талап мерзімінің белгіленген мерзімдеріне байланысты түрлері;

2) талап мерзімінің басталуы;

3) талап мерзімін соттың өзгертуі;

4) талап мерзімінің басталуын кейінге қалдыратын жағдайлар;

5) келісімшарттан, азаматтық құқықбұзушылықтан, мұрагерліктен, реституциядан

туған талаптар бойынша талап қоюдың негізгі мерзімдері;

6) талап қоюды кешіктіру (laches/delay) және үнсіз келісімнен (acquiescence) әділ

қорғану.

149

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе ................................................................................................................................................ 150

2. Талап мерзіміне қатысты негізгі ұғымдар ...................................................................................... 151

2.1. Белгіленген мерзімдер ................................................................................................................. —

2.2. Талап мерзімінің басталуы ......................................................................................................... —

2.2.1. Үшінші тараптың алаяқтығын анықтай алмаған

бухгалтердің талап қоюшыға алаяқтықтан жәбір көргені

үшін өтемақы төлейтін шартты жауапкершілігінің туындауы ................................ 153

2.2.2. Шартты сыйақы туралы келісім бойынша клиентті

күтпеген шығынға ұшыратқан солиситордың салғырттығы ...................................... —

2.2.3. Үшінші тараптың талабы жөнінде білгеннен кейін клиентті

күтпеген шығынға ұшыратқан солиситордың салғырттығы .................................... 154

2.2.4. Кінәсіз ортақ иеленушіге сатып алу бағамы бойынша

кедергі келтірген заңгердің салғырттығы ................................................................. 155

2.2.5. Жерді сатып алу-сату келісімшартында дұрыс өкілдік етпеу .................................. 156

2.3. Сот өндірісі басталуының салдары .......................................................................................... —

2.4. Дәрменсіздік мәселелері мен бәсекелестік туралы заңдар бойынша

талап қою мерзімі ................................................................................................................... 157

2.5. Талап қою мерзіміне кедергілер материалдық құқықтардың жойылуына әкелмейді .......... 158

2.6. Талап қоюдағы кедергілерді жоятын заң нормалары ............................................................. —

2.7. Талап қою мерзімін шектеуді келісім арқылы өзгерту: эстоппель және бас тарту ............. —

2.8 Талап қою мерзімін кейінге қалдыру: алаяқтық, әдейі жасыру және қателік ................... 160

2.8.1. Әдейі жасыру ................................................................................................................ 161

2.8.2. Қателік .......................................................................................................................... 162

2.9. Талап қоюшының әрекетке қабілетсіздігі ............................................................................. 164

2.10. Растау немесе ішанара төлем жасау ....................................................................................... 165

2.11. ЕО мемлекеттері азаматтары арасындағы медиация .............................................................. —

3. Негізгі талап қою кезеңдері ............................................................................................................ 166

3.1. Келісімшарттан туған талаптар ................................................................................................ —

3.2. Ұқыпсыздықтан туған талаптың келісімшарт құқығы мен

азаматтық құқықбұзушылыққа бірдей сай келуі .................................................................... —

3.3. Қарыз шарттары ....................................................................................................................... 167

3.4. «Айрықша» талаптар (оның ішінде әрекеттер (deed) мен ковенант бойынша) ................... —

3.5. Нормативтік актілер бойынша талаптар ............................................................................... 168

3.6. Денсаулыққа зиян келтіру және адам өліміне душар ету жөніндегі

оқиғалар бойынша талаптар ................................................................................................... 169

3.7. Денсаулыққа зиян келтіруден басқа талаптар немесе диффамация .................................... 173

3.8. Диффамация және соған қатысты талаптар .......................................................................... 174

3.9. Реституция туралы талаптар ................................................................................................... 175

3.10. Жерді қайтару және соған қатысты мәселелер ..................................................................... 176

3.11. 1978 жылғы Азаматтық жауапкершілік (жауапкершіліктегі үлес) туралы заң .................. 178

3.12. Теңіз құқығындағы коллизиялардан туатын талап ................................................................ —

3.13. Акционерлердің талаптары ..................................................................................................... 179

3.14. 1998 жылғы Адам құқықтары туралы заңға сәйкес іс жүргізу .......................................... 181

3.15. Шешімді орындау туралы талап ............................................................................................... —

3.16. Арбитраж шешімін орындау туралы талап ........................................................................... 182

3.17. Сот шешімін қайта қарау туралы талап ................................................................................. 183

3.18. Шетелдік шешімдердің ескіру мерзімі .................................................................................... —

4. Талап қою мерзімінің өтіп кетуі және оны қалпына келтіру .......................................................... —

5. Ұсыныстар ......................................................................................................................................... 188

5.1. Құқық комиссиясының ұсыныстары (2001) ............................................................................ —

5.2. Еуропаның ұсыныстары .......................................................................................................... 189

150 151

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

1. КІРІСПЕ

8.01. Құқықтың бұл институты «Дер кезінде талап қойып үлгермесем, қанша уақыт-

тан кейін талап қою мүмкіндігінен айырыламын?» деген қарапайым сұраққа жауап

береді. Баронесса Хэйл AB v. Ministry of Defence ісінде

(2012) аталған институтты

құқықтың «күрделі де жүйесіз» саласы деп атаған. Автор осы пікірмен ішінара келіс-

пейді, автордың ойынша, бұл – «күрделі де прагматикалық» институт.

8.02. Ескірген талап қою жария тәртіпке қайшы келеді. Сондықтан жәбірленушінің

қандай да бір қате іс бойынша немесе басқа да мәселе бойынша талап қою

қабілетін шектеген жөн

. Бір рет сот шешімімен шешілген істі қайта қарауға

болмайды, демек, азаматтық сот өндірісін бастауға да уақыт бойынша шектеу

қойған дұрыс

8.03. Талап мерзімін шектеу мынадай саяси элементтерге сай келеді. Біріншіден,

адамды тым ұзақ уақыт бойы сотпен қорқытып жүру әділдік заңына да, өркениет

заңына да қайшы. Адам алаңсыз өмір сүруге, бизнеспен айналысуға, мемлекеттік

қызмет істеуге құқылы

. Екіншіден, ескірген талапты қарау азаматтық іс жүргізу

жүйесінде қиындықтар туғызады. Оқиға мен азаматтық іс жүргізудің басталуы ара-

сында тым ұзақ уақыт өткен болса, сот даудың мән-жайын тиісті деңгейде бағалай

алмауы ықтимал. Сол уақыт ішінде куәлардың қайтыс болуы, оқиғаның маңызды

сәттері ұмытылып қалуы да мүмкін

. Өкінішке қарай, Англияда 30 жыл бұрын өткен

оқиғаға қатысты азаматтық істі қараған жайт та болыпты

. Талаптың ескіруіне негіз

бола алатын осы екі себептің, әсіресе біріншісінің күші басымырақ. Іс жүргізудегі

дәлелдеу міндеті әдетте талап қоюшыға жүктеледі.

A McGee, Limitation Periods (6

edn, 2010); ‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, 1998); for a re-

sponse, N Andrews, ‘Reform of Limitation of Actions: The Quest for Sound Policy’ [1998] CLJ 588–610;

the 1998 consultation paper was succeeded by ‘Limitation of Actions’, (L Com No 270, HC 23, 2001); text

also available at: www.lawcom.gov.uk. On the 2001 Report, see R James (2003) 22 CJQ 41. For compara-

tive discussion, R Zimmermann, Comparative Foundations of a European Law of Set-o and Prescription

(Cambridge University Press, 2002); UNIDROIT’s Principles of International Commercial Contracts (3

edn, International Institute for the Unication of Private Law, Rome, 2010), ch 10.

[2012] UKSC 9; [2012] 2 WLR 643, at [164].

See 16.01  on the doctrine of res judicata.

Соңғысы туралы: 16.02 to 16.06.

Grovit v. Doctor [1997] 1 WLR 640, HL.

1980 жылғы Ескіру мерзімі туралы заңда сот дискрециялық құқығын қолданар кезде ескеруге тиіс

фактор айтылған: ss 33(3)(b) (personal injury) and 32A(2)(c) (defamation).

Мысалы, Headford v. Bristol & District Health Authority [1995] PIQR P180, CA (оқиға өткен күннен сот

өндірісі басталғанға дейін 28 жыл өткен; 1964 жылы госпитальда операция жасалған; ал сот өндірісі

1992 жылы басталған; мүгедектік беруге ескіру мерзімі өтіп кеткен болатын; Апелляциялық сот «ес-

кіру мерзімі өткен» деген қорытынды шығарған; талапкер сотқа қайта жүгінуге мәжбүр болған; лорд

Ральф Гибсон (сонда, at 185–6) «іс бойынша жауапкер болып отырған дәрігерлерді жауапқа тартуға

негіз бар» деген қорытындыға келген; бірақ оларды жауапқа тарту мүмкін емес еді).

150 151

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

2. ТАЛАП МЕРЗІМІНЕ ҚАТЫСТЫ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАР

2.1. БЕЛГІЛЕНГЕН МЕРЗІМДЕР

8.04. Ағылшын құқығындағы талап мерзімі туралы нормалар Англияның графтық

соттары мен Үлкен соттарындағы азаматтық іс жүргізуде, 1996 жылғы Арбитраж

туралы заңға сәйкес арбитраж процестерінде қолданылады

. Бұл нормалар белгі-

ленген мерзім бойынша әдетте бірнеше жылға жарамды. Талап қоюшы сол белгі-

ленген мерзім өтпей тұрғанда талап қойып үлгеруі керек

. Талап қоюдың

белгіленген мерзімінің құқықтық табиғатын түсіну үшін оны талап қоюды кейінге

қалдыруға мүмкіндік беретін доктринамен салыстырған жөн. 1980 жылғы заң

талап қоюды кешіктіру мен үнсіз келісімнен әділ қорғануға мүмкіндік беретін

икемді доктринаны бекіткен

. Талап қоюды кешіктіру мен үнсіз келісім туралы

8.108 және бұдан кейінгі тармақтарда сөз болады. Яғни талап қою мерзімі өтпесе

де, сот талапты қараусыз қалдыра алады. Мысалы, әдетте шарт құқығында белгі-

ленген талап мерзімі алты жыл (кейде он екі жыл) деп белгіленеді, бірақ сот сол

шартты орындау барысында келтірілген зиян туралы талаптың мерзімі ортақ

құқық нормаларының негізінде әлдеқашан өтіп кеткен деп шешуі әбден мүмкін

(8.116 және әрі қарай).

2.2. ТАЛАП МЕРЗІМІНІҢ БАСТАЛУЫ

8.05. Талап мерзімі талап қоюға негіздеме пайда болған күннен бастала ма немесе

талап қоюшының талап қоюға негіздеме пайда болғанын білген күні, яғни құқы-

ғының бұзылғанын білген күні бастала ма деген сұрақ туады. Құқық комиссиясы

талап қоюшының талап қоюға негіздеме пайда болғанын білген күнді «көзі жет-

кен» күн деп атаған

. Ағылшын құқығында талап қою мерзіміне шектеу бар, бірақ

денсаулыққа зиян келтіру сияқты кейбір істерде талап қою мерзіміне шектеу

қойылмаған. 1980 жылғы заңда «көзі жету» ұғымы «талап қоюға негіздеме» пайда

болуы ұғымымен төрт түрлі істе:

Ескіру мерзімі отбасы дауында қолданылмайды: ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), para

1.2, n 1, referring to ‘family proceedings’ as dened by s 32 of the Matrimonial and Family Proceedings Act

1984 (оның ішінде неке және ерлі-зайыптылар туралы, некенің заңдылығы және асырап алу туралы

мәселеде); for arbitration, see ss 13 and 14, Arbitration Act 1996, on which L Com No 270 (2001), 2.70 and

‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, 1998), 7.4 to 7.9.

Практикалық нұсқаулықтың (7) 5.1-тармағы бойынша талап қою арызы соттың кеңсесіне келіп түс-

кеннен кейін қабылданған болып саналады; ал Азаматтық іс жүргізу ережесінің 7.1-тармағы бойын-

ша сот талап қою арызының үлгісін берген сәттен басталады; ал Азаматтық іс жүргізу ережесінің

7.2-тармағында үлгіні толтырып, сотқа қайта өткізген сәттен деп жазылған; қараңыз: ‘Limitation of

Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.94 and 2.95; Азаматтық іс жүргізу ережесі, Riniker v. University Col-

lege, London, The Times 17 April 1999, CA, сот юрисдикциясының шеңберінде ескіру мерзімінің өтуіне

17 күн қалған талап қою арызын қараған: 5.02.

s 36(2), Limitation Act 1980.

‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, 1998), 12–9.

152 153

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

1) денсаулыққа зиян келтіру (абайсызда зиян келтіру) туралы талапта

;

2) 1987 жылғы Тұтынушының құқығын қорғау туралы заңның 1-бабына сәйкес,

ақауы бар тауар туралы талапта

;

3) құқықбұзушылықтың салдарынан жасырын зиян келуі (дене жарақатынан

басқа, мүлікке келтірілген зиян немесе қаржылай шығын) туралы талапта

;

4) диффамация туралы талапта

қатар жүретіні айтылған.

8.06. Азаматтық құқықбұзушылық пен келісімшарттың бұзылғаны туралы талаптар

дың талап мерзімі әдетте талап қоюшы талап қоюға негіздеме пайда болғанын білген

күннен басталады

. Талап қоюға негіздеме (cause of action) – талаптың құқықтық

негізі бола алатын материалдық фактілердің жиынтығы. Мысалы, жауапкердің келі-

сімшартқа сәйкес талап қоюшының алдындағы міндеттемесін орындамауы талап

қоюға негіздеме бола алады

. Berezovsky v. Abramovich ісінде (2011) жарыссөздегі

мәлімдемеге түзету енгізу туралы сөзінде лорд-судья Лонгмор былай деген

«Талап қою негіздемесі – талап қою құқығын туындататын фактілердің жиын-

тығы. Азаматтық құқықбұзушылықта талап қою негіздемесінің мынадай құрамдас

бөліктері болуы қажет: кінәні мойындау, міндеттемені орындамау, талап қоюшыға

зиян келтіру. Осы құрамдас бөліктердің бірі болмаса, талап қоюға негіздеме де

болмайды».

8.07. Яғни тараптардың бірі келісімшартта көрсетілген міндеттемені орындаудан

бас тартса, талап қоюға негіздеме пайда болады. Күш қолдану туралы істе талап

қоюдың мерзімі құқықбұзушының жәбірленушіге қол жұмсаған сәтінен басталады.

Келтірген зиянды өтеу туралы істе талап қоюшының талап қоюына негіздеме тек

денсаулыққа зиян келген сәттен басталады. Бенефициар өсиетке өзгеріс енгізу

туралы солиситорға өтініш берсе, бірақ солиситор салғырттық танытып, өтінішті

дер кезінде қарамай, сол уақыт аралығында өсиет беруші қайтыс болса, бенефициар-

дың талап қоюына негіздеме өсиет беруші қайтыс болған сәтте басталады.

Солиситордың салғырттығы талап мерзімін тоқтата тұруға негіздеме бола алмайды,

сондықтан бенефициар солиситордан өтемақы талап ете алады

. Бірақ бұдан әлде-

қайда күрделірек істер де бар.

ss 11(4), 12(2) and 14, 1980 Act.

s 11A(4), 1980 Act.

s 14A, 1980 Act.

s 32A(2), qualifying s 4A, 1980 Act.

ss 2 and 5, 1980 Act; қараңыз: Seaton v. Seddon [2012] EWHC 735 (Ch); [2012] 1 WLR 3637, Roth J (қар-

жылық міндеттемені алаяқтық емес жолмен бұзу туралы: s 2, 1980 Act).

Cooke v. Gill (1873) LR 8 CP 107; Brunsden v. Humphrey (1884) 14 QBD 141, CA; Letang v. Cooper

[1965] 1 QB 232, 243, CA; Republic of India v. India Steamship Co Ltd [1993] AC 410, 419, HL; Walkin

v. South Manchester Health Authority [1995] 1 WLR 1543, 1547, CA; Brown v. KMR Services Ltd [1995]

4 All ER 598, 640, CA; Paragon Finance v. DB Thakerar & Co [1999] 1 All ER 400, 405–6, CA; Roberts

v. Gill & Co [2010] UKSC 22; [2011] 1 AC 240, at [41]; Berezovsky v. Abramovich [2011] EWCA Civ

153; [2011] 1 WLR 2290, at [59].

[2011] EWCA Civ 153; [2011] 1 WLR 2290, at [59] .

White v. Jones [1995] 2 AC 207 ісінде осы контексте: «Солиситордың салғырттығын аз ғана басым

дауыспен дәлелдеген кезде» делінген.

152 153

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

2.2.1. Үшінші тараптың алаяқтығын анықтай алмаған бухгалтердің талап

қоюшыға алаяқтықтан жәбір көргені үшін өтемақы төлейтін шартты

жауапкершілігінің туындауы

8.08. Law Society v. Sephton & Co ісінде

(2006) солиситор Х клиентінің 1,5 млн

фунт стерлингтен астам қаржысын заңсыз иеленіп кеткен. Іске жауапкер ретінде

тартылған бухгалтерлік фирма солиситордың ақшаны иемденіп кеткенін білмей

қалған. Бухгалтерлік фирма ақшаны қайтаруға шара қабылдамағандықтан, Law

Society сотқа жүгінуге мәжбүр болған. Law Society осы қаржы үшін жауапты мекеме

еді. Law Society ақшаны жауапкер бухгалтерлік фирмадан өндіріп алғысы келген.

Бірақ қаржылай зиян келтіруге бухгалтерлік есептің қате жасалғаны себеп болды

десе, қаржыны қайтару туралы талап қоюға негіздеме бола алмас еді, себебі бухгал-

терлік есептің қате жасалғанына алты жылдан астам уақыт өтіп кеткен болатын.

Талап қоюшы талап мерзімін құқығы бұзылған күннен бастап санауды да талап ете

алмайтын (жалпы талап мерзімі – үш жыл: 8.05), себебі сол күннен бері үш жыл

өткен еді. Лордтар палатасы «Law Society мекемесінің талап қоймау себебі үшінші

тараптың алаяқтығы туралы білмеуінен» (лорд Мэнстің сөзі)

деген шешімге кел-

ген. Яғни Law Society мекемесіне келтірілген қаржылай зиян жасырын түрде болған-

дықтан, бірден анықтай алмаған.

2.2.2. Шартты сыйақы туралы келісім бойынша клиентті күтпеген шығынға

ұшыратқан солиситордың салғырттығы

8.09. Axa Insurance Ltd v. Akther & Darby Solicitors ісіндегі

(2009) прецедентте

Апелляциялық сот сақтандыру компаниясының сақтандыру сомасын төлеу алдында

зиян шеккенін айтқан. Бұл істе солиситорлар алқасы денсаулыққа зиян келтіру

туралы талап (ондай талап бойынша сыйақы Шартты сыйақы туралы келісімге сай

төленеді; 20.25 және әрі қарай) келешекте қойылуы мүмкін деген кеңес берген; талап

қоюшы-сақтандырушы компания жауапкердің солиситорының кеңесіне сүйеніп,

денсаулығына зиян келгені туралы талап қойып отырған тұлғаның өкілдеріне сый-

ақыны оқиғадан кейін төлеу туралы келісім жасаған. Жауапкердің талабы (келісім-

шарт пен азаматтық құқықбұзушылық заңнамасына сай) негізді болуы үшін

мыналарды талап еткен: 1) құқықбұзушылық басталған сәтте; 2) одан кейінгі оқиға-

лардың барысында, сот мұндай талаптардың орта есеппен 51 пайызын (кейде одан

да көп) қанағаттандырады. Сақтандыру компаниясы бұл талаптарды орындай алмай,

нәтижесінде қаржылай дағдарысқа душар болған. Сонан соң талап қоюдың негізде-

месіне мынадай мәселелер бойынша шектеулер енгізген: 1) Жауапкер зиян келтірге-

нін өзі мойындады ма, әлде зиян келтіргенін жасырды ма? 2) Талап қоюшы зиян

шеккенін нақты қаржылай шығынға ұшыраған соң ғана білді ме? Апелляциялық сот

судьяларының басым көпшілігі былай жауап берген: 1) Осы істе талап қоюды

[2006] UKHL 22; [2006] 2 AC 543.

Сонда, at [93], бұл Law Society өтемақы төлеуге міндеттенген соңғы кезеңде немесе өтемақыны төле-

ген кезеңде болуға тиіс.

[2009] EWCA Civ 1166; [2010] 1 WLR 1662.

154 155

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

алғашқы күннен бастаймыз, себебі мұнда сақтандыру полисінің төлемі жауапкердің

салғырттығынан туған қаржылай шығын болып тұр. Бұл полисте күтпеген шығын

қарастырылмаған еді, яғни қаржы бастапқы кезден экономикалық шығын ретінде

жұмсалған». Лорд-судья Арден былай дейді

«Талап қою мерзімін анықтау үшін... шығынның көлемін өлшеуге мүмкіндік болуы

керек... Сот прецеденттерінде зиян түрлерінің қатарында мүлікке келтірілген зиян,

екіжақты мәміледен түсетін пайдадан айырылу зияны сияқты түрлері бар».

Аталған істе талап қоюшы бастапқы шығынның көлемін анықтай алған, яғни сақ-

тандыру шартының ab initio бұзылғанын дәлелдеген

. Лорд-судья Лонгмор мен

басқа судьялар да «бұл істе талап қоюшының шығыны көбеюіне сақтандыру шартын

жасаудағы салғырт көзқарас себеп болған, әйтпесе талап қоюшы шығынға жол бер-

мес еді: ол шарт жасалмай тұрып шығын шеккен, яғни осы шығынның Шартты

сыйақы төлеу келісіміне қаншалықты қатысы бар екенін әлі дәлелдеу қажет» деген

пікір білдірген

. Бірақ лорд-судья Ллойд бұл шешімнің осалдығын

, фактіге сай

келмейтінін ескерткен

2.2.3. Үшінші тараптың талабы жөнінде білгеннен кейін клиентті күтпеген

шығынға ұшыратқан солиситордың салғырттығы

8.10. Апелляциялық сот Lane v. Cullens Solicitors ісінде

(2011) осы мәселені қарау

барысында Law Society v. Sephton & Co

(2006: 8.08), Spencer v. Secretary of State for

Work and Pensions

(2008: 8.63) істеріне шолу жасаған.

8.11. Z қайтыс болғанға дейін өсиет қалдырып үлгермеген. L сол Z-тің өкілі еді. Z-тің

жылжымайтын мүлкі A мен B-ға бөлінетін кезде Т сол жылжымайтын мүлікте өзінің

[2009] EWCA Civ 1166; [2010] 1 WLR 1662[35], [57]. Sephton ісінен көре аласыз; at [36] Watkins v.

Jones Maidment Wilson [2008] PNLR 584 (Arden, Longmore and Thomas LJJ) (жауапкер солиситордың

құрылыс шартындағы арбитраж туралы келісімін орындамауы; арбитраждың дауды бұл келісім бо-

йынша қарау құқығынан айырылуы); және [37], Shore v. Sedgwick Financial Services Ltd [2008] EWCA

Civ 863; [2009] Bus LR 42; [2008] PNLR 37 (Buxton, Keene and Dyson LJJ) (инвестиция салу туралы

кеңестің орынсыз болуы, яғни талап қоюшыны тәуекелді инвестицияға итермелеуі; соның кесірінен

инвестицияның құнынан айырылуы) және [39], Pegasus Management Holdings SCA v. Ernst & Young

[2009] PNLR 209, Lewison J; see now [2010] EWCA Civ 181; [2010] 3 All ER 297; [2010] 2 All ER

(Comm) 191; [2010] STC 1461; [2010] PNLR 23; [2010] BTC 398, at [82] to [85] (Rimer LJ, Sir John

Chadwick and Sir Mark Potter) (жауапкер кеңесшінің компанияға тиімді корпоративті сатып алуға жол

ашпауы; сол арқылы тікелей зиян тигізуі; кеңесшінің өз міндетіне салғырт қарауы); және [40] Poole

v. HM Treasury [2006] EWHC 2731 (Comm); [2007] 1 All ER (Comm) 255; [2006] 2 CLC 865; [2007]

Lloyd’s Rep IR 114, Langley J.

[2009] EWCA Civ 1166; [2010] 1 WLR 1662, at [68].

Сонда, at [78] and [82].

Бұл да сонда, at [165], қорытындының дұрыс болмағанын мойындаған.

Бұл да сонда, at [151], [153] and [157].

[2011] EWCA Civ 547; [2012] 2 WLR 821; алқабидің құрамына кіргендер: лордтар Уорд, Ллойд және

лорд-судья Льюисон; төрағасы – лорд-судья Ллойд.

[2006] UKHL 22; [2006] 2 AC 543.

[2008] EWCA Civ 750; [2009] QB 358.

154 155

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

үлесі бар екені туралы L-ге хабарлайды. Т-ның бұл үлесі Z-тің тірі кезінде жасалған

келісіммен байланысты екен. Егер Т-ның талабы негізді болса, онда Т жылжымайтын

мүліктен өз үлесін талап етіп, мүлікке эстоппель қолдана алар еді немесе өз бетінше

конструктивті траст бере алар еді. Егер Т-ның талабы негізді болса, онда бұл А мен

В-ның жылжымайтын мүлікті бөлу туралы L-ге берген трастын жарамсыз деп тануға

негіз болар еді. Осы кезде L-дің Калленз фирмасынан жалдаған солиситорлары Т тала-

бының орынсыз екеніне дәлелдеме тапқанға дейін жылжымайтын мүлікті А мен В-ға

бөлуге болмайтынын L-ге хабарлауды ұмытып кеткен. Нәтижесінде сот Т талабын

дұрыс деп тапқан. L енді Калленз фирмасының солиситорларына қарсы талап қойып,

солиситорлардың салғырттығынан болған шығынды өндіріп алғысы келді. L осы тала

бын Т талап қою арызын тапсырған сәттен 6 жылға жетпейтін уақыт ішінде берген,

алайда бұл кезде Калленз фирмасының мүлікті бөлмеу туралы L-ге хабарлауы керек

болған сәттен бері 6 жылдан астам уақыт өтіп кеткен екен. Апелляциялық сот «L-дің

мүлікті А мен В-ға бөліп беруі шығынға ұшыратқан» деген шешімге келген. Сөйтіп,

сот шығынды Калленз фирмасына жүктеген. Себебі Калленз фирмасының солиситор-

лары кәсіби міндетін салғырт орындап, L-ге Т-ның талабын анықтап алғанға дейін

мүлікті бөлуге болмайтынын ескертуді ұмытып кеткен. Ал Т-ның талап қою арызына

негіздеме болып отырған фактілер L мүлікті бөлгенге дейін анықталған еді. Сондықтан

Т-ның талабын шартты міндеттемеден (contingent liability) туған талап деуге болмай-

тын. Сот Т-ның талабын әділ деп танып, өзінің дискрециялық құқығын қолдана оты-

рып, Т-ның пайдасына материалдық өтемақы өндіруден толық бас тартады деген

қорытынды жасауына ешқандай үміт болған жоқ. Сонымен, L-дің Калленз фирмасына

қарсы берген кәсіптік салғырттық туралы талап қою арызы оның мүлікті А мен В

тараптарына бөліп беруінен кейін құрастырылды.

2.2.4. Кінәсіз ортақ иеленушіге сатып алу бағамы бойынша кедергі келтірген

заңгердің салғырттығы

8.12. Судья Рот Edehomo v. Edehomo ісінде

(2011) Апелляциялық соттың талап

қоюшының азаматтық құқықбұзушылық туралы талабы бойынша шығарған шеші-

мін өзгеріссіз қалдырған, себебі талап қоюшының талабын негізсіз деп таныған. Е(1)

мен Е(2) тараптарының меншігінде үй бар еді. Е(1) алаяқтық жолмен үйді сатып

жіберген, оған солиситоры көмектескен. Бірақ солиситор алаяқтық туралы, яғни

үйге құқық беретін құжат пен сатып алу-сату шартындағы Е(2) тарапының қолы

жалған екенінен бейхабар болған. Үйдің ақшасын Е(1) алған, бірақ үйдің ақшасынан

Е(2) тарапына тиесілі жартысын бермеген. Е(2) ақшасын өндіру үшін сотқа жүгін-

ген. Сот бұл істе талап қою негіздемесінің қашан пайда болғанын тексерген. Судья

Рот істе талап қоюға негіздеме Е(1) мен үйді сатып алушының арасында сатып алу-

сату шартына қол қойған сәтте, яғни үйдің құқық беруші құжатын сатып алушыға

бергенге дейін пайда болғанын айтқан (егер құқық беруші құжатты сатып алушыға

[2011] EWHC 393 (Ch); [2011] 1 WLR 2217. Бұл шешімге қатысты мына істерді қараңыз: Forster v.

Outred [1982] 1 WLR 86, CA; Bell v. Peter Browne & Co [1990] 2 QB 495, CA; Nouri v. Marvi [2010]

EWCA Civ 1107; [2010] 3 EGLR 79, CA; the Forster and Bell cases were also examined in Law Society v.

Sephton & Co [2006] UKHL 22; [2006] 2 AC 543, жоғарыда талқыланған: 8.08.

156 157

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

берген кезде пайда болды десе, талап қоюшының талап қоюына еш кедергі жоқ еді).

Сатып алу-сату шартына қол қойғаннан кейін үйдің бағасын төмендеткен, егер

төмендетпесе, Е(2) бұл үйді (тіпті Е(1) алғашында алаяқтық жолмен сатып жіберген

болса да) төртінші тұлғаға сата алмайтын еді. Судья Рот мұны былай түсіндірген

«Сатып алушы (яғни төртінші тұлға) мүліктің үлесін нарықтағы бағамымен сатып

алғысы келмейді, себебі ол мүліктің тағы біреуге сатылып кеткенін, тіпті сатып

алу-сату шартындағы сатушының қолы жалған екенін де білетін еді. Бірақ сатып

алушы бұл мәліметтің ақиқатына толық көз жеткізбесе де, сатып алудан бас

тартқан, себебі сатып алу мен сатудың заңсыздығынан қорыққан».

Сатып алу-сату шартын жасасқан күннен кейін алты жылдан артық уақыт өткен,

сондықтан талап мерзімі, 1980 жылғы Талап мерзімі туралы заңның 2-бабына сәй

кес, өтіп кеткен болып есептелді.

2.2.5. Жерді сатып алу-сату келісімшартында дұрыс өкілдік етпеу

8.13. Канцлер судьясы Green v. Eadie ісінде

(2011) сатып алу-сату шартын жасас-

қан күнді талап мерзімі басталған күн деп атаған. Судьяның пікірінше, сенім білді-

рушінің солиситорына қарсы берілген параллель талаптың негіздемесі сатып

алу-сату шартын жасасқан сәтте пайда болған.

2.3. СОТ ӨНДІРІСІ БАСТАЛУЫНЫҢ САЛДАРЫ

8.14. Англияда азаматтық іс жүргізудің басталуы талап мерзімін тоқтата тұруға

негіздеме бола алмайды. Мына мысалды қарайық. 1980 жылғы Талап мерзімі туралы

заңның 5-бабына сәйкес, жасалған келісімшарт бойынша талап мерзімі – алты жыл.

Талап қоюшының талап қоюына негіздеме пайда болып, талап қою арызын

тапсырған кезде бес жыл өткен, яғни талап мерзімінің өтуіне әлі он екі ай бар еді.

Демек, сол талап қою арызы бойынша басталған іс он екі айдан кейін талап

қоюшының өтініші бойынша немесе соттың шешімімен тоқтаса, талап қоюшы талап

мерзімін өткізіп алады. Алты жыл талап мерзімі өткеннен кейін талап қоюшы ешбір

талап қоя алмайды. Жерді қайтарып алу туралы істі де дәл осындай мысал ретінде

көрсетуге болады

. Х жер телімін Y-тің иелігінен қайтарып алу туралы талап қой-

ған. Бұл іс бойынша соттың тергеуі қажет болғандықтан, сот өндірісі уақытша тоқ-

татылған. Х жер телімін Y-тің иелігінен қайтарып алу туралы жаңа талап қою

арызын берген. Апелляциялық сот бұл талап қою арызын қараусыз қалдырған,

себебі алдыңғы істі талап қоюшының өтініші бойынша тоқтату жердің Y-тің иелі-

гінде болуына кедергі келтіре алмаған

[2011] EWHC 393 (Ch); [2011] 1 WLR 2217, at [18].

[2011] EWHC B24 (Ch); [2012] Ch 363 (Deputy High Court judge, Mark Cawson QC), at [53] .

Markeld Investments Ltd v. Evans [2001] 1 WLR 1321, CA.

Сонда, at [21], per Simon Brown LJ.

156 157

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

2.4. ДӘРМЕНСІЗДІК МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БӘСЕКЕЛЕСТІК ТУРАЛЫ

ЗАҢДАР БОЙЫНША ТАЛАП ҚОЮ МЕРЗІМІ

8.15. Financial Services Compensation Scheme Ltd v. Larnell (Insurances) Ltd (тараты-

лып жатқан) ісінде (2005) Апелляциялық сот

ХІХ ғасырда қалыптасқан норма-

ны

қолданған: «тарату басталған уақытта талап мерзімі өтпеген талапты»

тарату кезінде беруге болады; «тарату жұмысы басталған шақта талап мерзімі

өтіп кетпесе – тоқтата тұрады»; бұл норманы дәрменсіздіктің барлық түрінде

қолдануға болады.

8.16. Дәрменсіздік туралы нормалар негізінде құны төмендетіліп сатылған мүліктер

туралы сот өндірісін тілге тиек етсек

, Апелляциялық сот Hill v. Spread Trustee Co

ісінде

(2007) банкротты конкурстік басқарушының талап қою құқығына ие болатын

күнін анықтаған. Сондай-ақ 8.34-тармағын қараңыз, онда Giles v. Rhind ісінде (2008)

дәрменсіздік туралы, оның ішінде құнын төмендету туралы нормалар жөнінде сөз

болады

8.17. Hill v. Spread Trustee Co ісі (2007) судья Блакбурн қараған Re Eurocruit Europe

ісіндегі

(2008) таратушының (таратылып жатқан) мекеме директорына фиду-

циарлық міндеттемесін орындамағаны үшін талап қоюына құқық бергеннен өзгеше

еді

. Бұл норма – іс жүргізу нормасы

, себебі мұндағы талап қою негіздемесінің

пайда болуы нормаға байланысты емес. Мұндағы талап мерзімі фидуциарлық мін-

деттемені (алаяқтық пен қасақана жасыруға байланысты тоқтата тұруымен қоса

есептегенде: 8.28 және әрі қарай) орындамаған жағдайда басталады.

8.18. Сэр Эндрю Моррит Re Overnight Ltd (дәрменсіз) ісінде (2009), 1986 жылғы

Дәрменсіздік туралы заңның 213-бабына сәйкес, алаяқтық жолмен сату жөнінде

талап қоюдың негіздемесі тек тарату ісі басталған және таратушыны тағайындаған

кезде пайда болатынын мәлімдеген

[2005] EWCA Civ 1408; [2006] QB 808, 814.

In re General Rolling Stock Co (1872) LR 7 Ch App 646.

s 423, Insolvency Act 1986.

[2006] EWCA Civ 542; [2007] 1 WLR 2404.

[2008] EWCA Civ 118; [2009] Ch 191; s 32(2), 1980 жылғы Ескіру мерзімі туралы заң нормалары 1986

жылғы Дәрменсіздік туралы заңның 423(2) тармағы бойынша құқықбұзушылық болып танылған әре-

кеттерге де, яғни бағасын төмендетіп сатудан жәбір көрген талап қоюшының талабына қатысты да

қолданылады.

[2007] EWHC 1433 (Ch); [2008] Bus LR 146; [2007] BCC 916.

s 212, Insolvency Act 1986.

[2007] EWHC 1433 (Ch); [2008] Bus LR 146; [2007] BCC 916, at [18] , Апелляциялық сот Re Lands Al-

lotment Co [1894] 1 Ch 616, CA ісінде осы (1890 жылғы заң бойынша дәрменсіздік болып саналатын)

норманы қарастырған.

[2009] EWHC 601 (Ch); [2009] Bus LR 1141; [2010] BCC 787 (1980 жылғы Ескіру мерзімі туралы заң-

ның 9-бабына сәйкес ескіру мерзімі – алты жыл).

158 159

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

8.19. 1998 жылғы Бәсекелестік туралы заңның 47А-бабы бойынша зиянды өтеу

туралы талаптың талап мерзімі екі жылды құрайды: BCL Old Co v. BASF SE

ісін

(2009) қараңыз.

2.5. ТАЛАП ҚОЮ МЕРЗІМІНЕ КЕДЕРГІЛЕР МАТЕРИАЛДЫҚ

ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ ЖОЙЫЛУЫНА ӘКЕЛМЕЙДІ

8.20. Жалпы, талап мерзіміне қарсы пікір талап қоюшының құқығына шек келтір-

мейді. Жауапкер талап мерзіміне қарсы пікірін жарыссөздегі мәлімдемесінде айта

алады. Егер жауапкердің талап мерзіміне қарсы пікірі болмаса, онда талап негізді

болып саналады

. Дегенмен қарсы пікір бірнеше жағдайда талап мерзіміне авто-

матты түрде шек келтіреді

. Олардың бірі ретінде шет мемлекеттің заңнамасындағы

талап мерзіміне қатысты жағдайларды немесе талап мерзіміне шет мемлекеттің заң-

намасындағы кедергілерді атауға болады

2.6. ТАЛАП ҚОЮДАҒЫ КЕДЕРГІЛЕРДІ ЖОЯТЫН

ЗАҢ НОРМАЛАРЫ

8.21. Соттың денсаулыққа зиян келтіру туралы істерде және жала жабу туралы

істерде талап мерзімін икемдеуге дискрециялық құқығы бар (8.64 және 8.76)

2.7. ТАЛАП ҚОЮ МЕРЗІМІН ШЕКТЕУДІ КЕЛІСІМ АРҚЫЛЫ

ӨЗГЕРТУ: ЭСТОППЕЛЬ

ЖӘНЕ БАС ТАРТУ

8.22. Талап мерзімін қысқартуға (ол туралы сауда келісімдерінде және кепілдік

талаптарында көрсетуге) болады. Дегенмен талап мерзімін қысқартатын келісімнің

«келісімшарттың талаптарын бұзды» деген себеппен жарамсыз деп танылуы да

мүмкін

. Кейде дәл сондай келісіммен талап мерзімі ұзартылуы да ықтимал. Талап

мерзімін өзгертетін келісімдер жиі, бірақ көбінесе жанама түрде болады. Сот мұндай

келісімді жасауға нақты қандай себеп болғанын көрсетуді талап етуі мүмкін, әсіресе

талап мерзімін қысқартқан келісімге себеп болған дәлелді жиі талап етеді

[2009] EWCA Civ 434; [2009] Bus LR 1516; [2009] UKCLR 789.

Ketteman v. Hansel Properties [1987] AC 189, 219, HL, per Lord Griths; ‘Limitation of Actions’ (L Com

No 270, 2001), 2.93, Ronex Properties Ltd v. John Laing Construction Ltd [1983] 1 QB 398, 404–5, CA.

Практикалық нұсқаулық (16) 16.1; айрықша жағдайларды қараңыз: ‘Limitation of Actions’ (L Com CP

No 151, 1998), 9.4, ескіру мерзіміне қатысты қараңыз: the rules of certain conventions, for example,

Payabi v. Armstel Shipping Corpn [1992] QB 907 (the Hague Rules); claims made under the Consumer

Protection Act 1987; the tort of conversion, s 3(2), 1980 Act; recovery of land, s 17, 1980 Act.

Foreign Limitation Periods Act 1984; eg, Gotha City v. Sotheby’s, The Times 8 October 1998; noted in Gar-

cia v. De Aldama [2002] EWHC 2087 (Ch); [2003] ECDR CN1, at [252] and [253], per Peter Smith J.

ss 33 (денсаулыққа зиян келтіру) and 32A (жала жабу), Limitation Act 1980.

1996 жылғы Арбитраж туралы заңның 12-бабына сәйкес, арбитраж өндірісінің мерзімін келісім-

шартпен ұзартуға болады, 11.06 , vol II.

Acknowledged in the Ronex case [1983] 1 QB 398, 404 D, CA, dictum; Unfair Contract Terms Act 1977 and

Unfair Terms in Consumer Regulations 1999 (SI 1999/2083); see also s 12, Arbitration Act 1996; see also ss

28 to 31, Limitation Act 1980 on acknowledgment and part payment, 8.42 below.

L Com No 270 (2001), 2.96 citing Lade v. Trill (1842) 11 LJ Ch 102; for greater detail, L Com CP No 151

158 159

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

8.23. Тараптың мінез-құлқы немесе уәдесі талап мерзіміне қарсы пікір білдіру құқы-

ғынан айырылуына негіз болуы да мүмкін

. Апелляциялық сот Ace Insurance SA v.

Seechurn ісінде (2002) уәде эстоппелі доктринасын жауапкердің талап мерзіміне қарсы

пікір білдіруінің алдын алу үшін мына үш факторда

: 1) жауапкер талап қоюшыға

объективті түрдегі айқын және нақты уәде берсе

; жауапкердің жай ғана әрекетсіздігі

уәде эстоппелін қолдану үшін жеткіліксіз болып табылады

; 2) жауапкер талап мерзі-

міне қарсы пікір айтпайтынын мәлімдесе

; 3) талап қоюшы жауапкердің уәдесіне

сеніп қалса, яғни жауапкердің уәдесін бұзуы «талап қоюшының қателігін әділетсіз

пайдалану» сипатында болса

ғана қолдану мүмкін екенін ескерткен.

8.24. Ace Insurance ісінде талап қоюшы жауапкердің талап мерзіміне қарсы пікір

білдіруге құқығы жоқ екенін мәлімдеген, бірақ Апелляциялық сот талап қоюшының

мәлімдемесін қабылдамаған. Ал талап қоюшы эстоппельге сілтеме жасай

алмайтынын, себебі бұл істегі фактілер жоғарыдағы 1) және 2) факторларға сай кел

мейтінінен хабардар еткен

8.25. Ace Insurance SA v. Seechurn ісіндегі (2002) факторлар мынадай еді. Лондонда

автобуста денсаулығына зиян келген талап қоюшы өмір бойы мүгедектікке душар бол

ғаны үшін сақтандыру компаниясынан 250 000 фунт стерлинг талап еткен. Сақтандыру

компаниясы талап қоюшының өмір бойы мүгедек болып қалғанына күмән келтіріп,

«талап қоюшы ауруының белгілерін өтірік айтып отыр» деген пікір айтқан. Талап

қоюшының жай-күйін бірнеше сарапшы қарап, ақырында, олардың қорытындылары

да әртүрлі шыққан. Арада ұзақ уақыт өтіп, талап қоюшының заңгері талап қоюшыға

талап мерзімінің ескіру ықтималдығын ескертуді ұмытып кеткен. Нәтижесінде талап

қоюшы сотқа талабын келісімшарттың бұзылғаны туралы істерге белгіленген алты

жыл мерзім өтіп кеткенде ғана берген. Сотта жауапкер талап мерзімінің ескіргені

туралы мәлімдеме жасаған. Апелляциялық сот тараптардың арасындағы хат алмасу-

ларды мұқият зерттеп шыққан. Ақырында, сот жауапкердің тікелей де, жанама да уәде

бермегенін мәлімдеген, яғни «талап мерзімі өтіп кетсе де, міндеттемені орындау

жөнінде уәде бермеген» деген қорытындыға келген.

(1998), 9.7 to 9.11, citing also Lubovsky v. Snelling [1944] KB 44; ишара келісім туралы шектеулі көзқа-

расқа сәйкес прецеденттерді қараңыз: L Com CP No 151 (1998), 9.8.

Besides Ace Insurance SA NV v. Seechurn [2002] EWCA Civ 67, discussed in ensuing text, see L Com No

270 (2001), 2.96 citing recent case law at n 184. Оған дейінгі прецеденттер бойынша қараңыз: L Com

CP No 151 (1998), para’s 9.9 and 9.11. Эстоппельді «өкілдік арқылы» немесе «эстоппель өкілдігімен»

де; конвенция негізінде де қолдануға болады: қараңыз: Republic of India v. India Steamship Co (No

2) [1998] AC 878, HL (Republic of India ісінде эстоппельді іс жүргізу барысында қолданған және Ace

Insurance ісінде де дәл солай, [21]) сондай-ақ қараңыз: Hillingdon BC v. ARC Ltd (No 2) [2000] 3 EGLR

97, CA (конвенция негізіндегі эстоппельді қолданған), Ace Insurance case at [22] and [23]; and see the

Australian decision in Commonwealth of Australia v. Verwayen (1990) 170 CLR 394, HC Aus (эстоппельді

ескіру мерзімі негізінде қолданған), Ace Insurance case, at [25].

Ace Insurance ісі, сонда, [17] to [26].

Бұл да сонда, [18], [19], [26](ii).

Бұл да сонда, [20].

Бұл да сонда, at [21].

Бұл да сонда, at [25].

Бұл да сонда, [17] to [26], at [55].

160 161

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

8.26. Апелляциялық соттың Ace Insurance SA v. Seechurn ісіндегі (2002) шешімі

тараптардың дауды сотқа дейін реттеуге тырысуы мен даудың негіздемесін анықтау

үшін хат алмасуы, тіпті сарапшының қорытындысына жүгінуі «эстоппельге» негіз

бола алмайтынын көрсетіп отыр. Тараптардың біраз уақыт хат алмасқанына, дауды

реттеуге талаптанғанына қарамастан, талап қоюшы жауапкердің айқын уәде

бергенін, талап мерзімі өтсе де міндеттемесін орындайтыны туралы ұсыныс

жасағанын дәлелдей алмаса, «эстоппельді» қолдана алмайтынын көріп отырмыз.

Әдетте ондай уәде мен ұсыныс талап мерзімі өтпей тұрғанда беріледі, бірақ кей

жағдайда талап қою мерзімі өткен соң да берілуі ықтимал.

8.27. Ace Insurance SA v. Seechurn ісіндегі (2002) шешім талап қоюшының заңгері

талапты тиісті мерзім ішінде қойып үлгеруі керек екенін көрсетіп отыр. Талап қоюшы

хат алмасу мен келіссөздерге алданып, тіпті хат алмасу мен келіссөзді жауапкердің өзі

бастаған болса да, талап қою мерзімін өткізіп алмауға тиіс. Әрине, талап мерзімінде

талап қойып үлгерсе, міндетті түрде эстоппель қолданылады деуге де болмайды.

2.8. ТАЛАП ҚОЮ МЕРЗІМІН КЕЙІНГЕ ҚАЛДЫРУ:

АЛАЯҚТЫҚ, ӘДЕЙІ ЖАСЫРУ ЖӘНЕ ҚАТЕЛІК

8.28. Талап мерзімі: 1) талап жауапкердің алаяқтығы (fraud) туралы болса

; 2) талап

қоюға негіз болатын фактіні жауапкер әдейі жасырып қалса (deliberate concealment);

3) талап қоюға негіз қателіктің кесірінен пайда болса

– кейінге қалдырылады; 2) және

3) санаттарға төменде егжей-тегжейлі тоқталамыз; 1) санатқа тоқталмаймыз. Мұндай

жағдайда талап мерзімі талап қоюшы алаяқтық, әдейі жасыру немесе қателікке жол

берілу фактілерін білген күннен немесе білуі мүмкін күннен басталады

. Алаяқтық

болғанын білу мен алаяқтық болғаны туралы күмәндануды шатастырмаған жөн

8.29. Алаяқтық болғанын білу мүмкін күнді анықтаған кезде нақты тексеру қиынға

соғады

«Мәселе талап қоюшының алаяқтық болғанын тез арада білуі керек екенінде емес;

бірақ талап қоюшы алаяқтық болғанына күмәнданса, бірден тексеруге кірісуі қажет.

s 32(1)(a), (b) and (c), Limitation Act 1980: ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.78 to 2.90,

сонда, L Com CP No 151 (1998), para’s 8.1 to 8.48.

Cattley v. Pollard [2006] EWHC 3130 (Ch); [2007] Ch 353 (Richard Sheldon QC); Beaman v. ARTS Ltd

[1949] 1 KB 550 (fraud must be an essential ingredient of the cause of action, as noted in Barnstaple Boat

Co v. Jones [2007] EWCA Civ 727; [2008] 1 All ER 1, at [31]: ‘[Beaman ісінде лорд Уоллердің пікірінше,

Алаяқтық туралы нормалар алаяқтық туралы күдік туған кезде ғана қолданылуы керек).

Бұл қателік туралы қараңыз: Kleinwort Benson Ltd v. Lincoln CC [1999] 2 AC 349, HL (осы норманы және

ақшаны қате өндіру туралы адвокаттың пікірін теріске шығару жөнінде), noted S Hedley [1999] CLJ 21,

23 (‘startling’); қателік талап қою арызының маңызды себептерінің бірі болуға тиіс: Malkin v. Birming-

ham CC (CA, unreported, 12 January 2000), noted ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.89 n 171.

s 32(1), 1980 Act.

Barnstaple Boat Co v. Jones [2007] EWCA Civ 727; [2008] 1 All ER 1, at [34] to [36].

Paragon Finance plc v. DB Thakerar & Co [1999] 1 All ER 400, 418, CA, passage cited in Barnstaple Boat

Co v. Jones [2007] EWCA Civ 727; [2008] 1 All ER 1, at [21]; the Paragon case was also applied in Clef

Aquitaine SARL v. Laporte Materials (Barrow) Ltd [2000] 3 All ER 493, 504–6, CA, per Simon Brown J.

160 161

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

Алаяқтықты дәлелдеу талап қоюшыға жүктеледі. Талап қоюшы осы кезге дейін

арнайы шара қабылдамаса, алаяқтықты білу мүмкін болмағанын дәлелдеуге тиіс...

Анықтауға тырысқанын, оған күш жұмсағанын, жылдам табу үшін жасаған іс-әре-

кетін көрсетуге тиіс».

2.8.1. Әдейі жасыру

8.30. 1980 жылғы Талап мерзімі туралы заң бойынша: «Жауапкер қандай да бір

нәрсені әдейі жасырып, талап қоюшының талап қою құқығына кедергі келтірсе;

жауапкердің міндетін орындамағанын талап қоюшының білуі мүмкін болмау себебі

жауапкердің әдейі жасырғанымен тең болса»

– талап мерзімінің басталуы кейінге

қалдырылады.

8.31. Судья Блакбурн Re Eurocruit Europe (тарап жатқан) ісінде

(2008) былай

деген:

«32(1)(b) тармақшасында талап қоюшының талап қою құқығына кедергі келтіретін

жасырып қалу туралы айтылған. Жасырып қалу кездейсоқ емес, әдейі болуға тиіс.

Яғни талап қоюшыдан жасырып қалған болуы керек. Егер талап қоюшы ол туралы

білмесе, бірақ жауапкер жасыруын жалғастыра берсе, талап мерзімі тоқтатыла

тұруы қажет. Талап қоюшы жауапкердің жасырғанын білген күннен немесе білуге

тиіс болған күннен бастап талап мерзімі жаңарады: бұл туралы Sheldon v. RHM

Outhwaite (Underwriting Agencies) Ltd [1996] AC 102 ісін қараңыз».

8.32. Лордтар палатасы Cave v. Robinson Jarvis and Rolf ісінде

(2003) жауапкер екі

жағдайда: 1) міндетін орындамағанын біле тұра жасырып қалғысы келсе (міндетін

орындамауы әдейі болуы міндетті емес); 2) міндетін дұрыс орындамаса және

онысын жасырса, заң нормалары бойынша талап мерзіміне қарсы пікір білдіре

алмайтынын

мәлімдеген.

8.33. 1) жағдайда міндетін орындамау әдейі болуы міндетті емес. Williams v. Fanshaw

Porter & Hazelhurst ісінде

(2004) солиситор асығыстық жасап, клиентінің атынан

бейбіт келісімге қол қойғанын мойындаған. Бұл туралы судья Парк Апелляциялық

сотта 32(1)(b) тармақшасына сүйене отырып, нақты түсініктеме берген

; сондай-ақ

ss 32(1)(b), 32(2), 1980 Act; see also Williams v. Lishman Sidwell Campbell & Price Ltd [2010] EWCA Civ

418; [2010] PNLR 25; [2010] Pens LR 227; noted I Gatt and M McIntosh (2011) 30 CJQ 15.

[2007] EWHC 1433 (Ch); [2008] Bus LR 146; [2007] BCC 916, at [30].

Cave v. Robinson Jarvis & Rolf [2003] 1 AC 368, HL; қараңыз: T Prime, ‘Making «Deliberate Conceal-

ment» Concealment which is Deliberate: Policy and Meaning in the House of Lords’ (2002) 21 CJQ 357.

Cave case, ibidem, at [25], per Lord Millett.

[2004] EWCA Civ 157; [2004] 1 WLR 3185.

Сонда, at [14], per Park J: ‘(i) s 32(1)(b) тармақшасында талап қоюшының талап қою арызын беру

құқығы туралы білуі керектігі баяндалған. (ii) жасырын фактілер талап қоюшының талап қоюына

құқық берсе де, 32(1)(b) тармақшасында бұл туралы... «жауапкер осы фактілердің талап қоюшының

талап қоюына негіздеме болатынын білген болуға тиіс» делінген… Ең маңызды нәрсе – фактінің дәлелді

болуы, яғни жауапкердің факт туралы білген-білмегені маңызды емес... (iii) 32(1)(b) тармақшасында

162 163

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

лорд-судья Мэнс Cave ісінде (2003) 32(1)(b) тармақшасы мен 32(2) тармақтарының

айырмашылығын түсіндірген.

8.34. Ал 2) жағдайда міндетін дұрыс орындамау әдейі болуға тиіс, ал оны жасыру

әдейі болмауы да мүмкін (бұл норманы Giles v. Rhind ісінде (2008) дәрменсіздік

туралы норманы бұзғаны, атап айтқанда, төмендетілген бағамен сатқаны үшін

қолданған: ол туралы 8.16-тармағын қараңыз)

. Лорд Скотт Cave ісінде талап

қоюшы 2) жағдайды дәлелдеуі үшін сот сараптамасына сүйене алатынын ескерткен

«Салғырттық», яғни қате жібергенін білмеуі немесе абайсыз әрекеті үшін айыптау

кезінде «әдейі жасырудың» болуы мүмкін емес

. Әрине, «жауапкер қателігін әдейі

жасамаса және қателігін әдейі жасырмаса, оның талап мерзімінің ескіргені туралы

пікір айтуына тыйым салуға болмайды»

. Лорд Скотт бұл жерде басты нәрсе «әдейі»

деген сөз екенін, яғни бұл сөзді «әділетсіз» деген сияқты басқа ұғыммен ауыстыруға

болмайтынын айтқан. Сонымен бірге ол пікірін «әдейі жасыруды» қай қырынан

қараса да «әділетсіздік екені анық» деп толықтырды

8.35. Егер жауапкер талап қоюға негіздеме пайда болғаннан кейін әдейі жасырса не

болады? 1980 жылғы заңның 32-бабына сәйкес мұндай кезде талап мерзімін «кейінге

қалдыру» қажет. 1996 жылы Лордтар палатасы мұндай жағдайда «әдейі жасыру»

жауапкердің жауапкершілігін ауырлата түсетінін айтқан. Бұл кезде талап мерзімі

талап қоюшының талап қоюға негіздеме пайда болғанын білген сәттен немесе білуге

тиіс болған сәттен қайта басталып, жаңартылуы міндетті

. Әсіресе заңға талап

қоюшы талап қоюға негіздеме пайда болғанын білуге тиіс сәтті дәл анықтайтын

өзгеріс енгізілгені дұрыс болар еді.

2.8.2. Қателік

8.36. 1980 жылғы Талап мерзімі туралы заңда «қателік» айрықша жағдай деп атал

ған, сондықтан қателікке қате жасау, күмән келтіру немесе тіпті жауапкердің сезік-

тенуі де жатпайды

. Бұл – жалпы сипаттағы норма, сондықтан қателікке байланысты

талап сотқа кейде тым кеш берілуі мүмкін.

«талап қоюға құқық беретін кез келген факт бұған дейін жасырын болуға тиіс» делінген. (iv) Жауап-

кер осы фактіні қасақана жасырған болуы керек. Қасақана жасырған деп тану үшін жауапкердің

фактіні талап қоюшыдан қасақана жасырғаны дәлелденуі қажет. Яғни ондай фактіні жауапкер

әдетте ашып көрсетуге міндетті болғандықтан, дәл осы жолы жасырып қалған болуға тиіс».

[2008] EWCA Civ 118; [2009] Ch 191; 1980 жылғы Ескіру мерзімі туралы заңның 32(2) тармағы

1986 жылғы Дәрменсіздік туралы заңның 423(2) тармағында аталған құқықбұзушылыққа қолда-

нылады.

[2003] 1 AC 368, HL, at [60].

Сонда, per Lord Millett.

Бұл да сонда, at [27], per Lord Millett.

Бұл да сонда, at [65], per Lord Scott.

Sheldon v. RHM Outhwaite (Underwriting Agencies) Ltd [1996] 1 AC 102, HL.

s 32(1)(c), 1980 Act; as noted by Lord Hope in Kleinwort Benson Ltd v. Lincoln CC [1999] 2 AC 349, HL.

Скоттың көзқарасы басқаша: s 6(4), Prescription and Limitation (Scotland) Act 1973: Р тарапының тала-

бына қойылған бұл санатты қате және осы қателікке D тарапының әрекеті мен мәлімдемесі негіздеме

болған деп таниды. Prescription and Limitation (Edinburgh, 1999), 6–122 to 6–128.

162 163

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

8.37. Сот прецеденттері жөнінде Y пен Х тұрғыдағы көзқарастар әртүрлі болатыны

мәлім. Kleinwort Benson Ltd v. Lincoln CC ісінде (1999) Лордтар палатасы талап

қоюшы жауапкерге ақшаны төлеген кезде Y көзқарасқа сүйенсе, онда талап мерзімі

туралы дауда «қателікті» айрықша жағдай ретінде қарастыратынын мәлімдеген

Демек, талап мерзімі талап қоюшы қателікті білген кезде ғана басталады. Себебі,

Ортақ құқық жүйесіндегі құқық жасаудың декларациялық теориясына сәйкес, сот

ретроактивті шешім шығара алады (ортақ құқықтың ретроактивті шешім шығару

сипатын судья Ллойд Джонс Awoyomi v. Radford ісінде

(2007) ұтымды сипаттаған,

Лордтар палатасы Re Spectrum ісінде (2005) айрықша жағдайда басқаша шешім

шығаруға болатынын да ескерткен. 15.57)

8.38. Заң өзгергеннен кейін талап қоюшы соттың шешімі бойынша төлеген ақшасын

кері өндіріп алғысы келеді. Екіншіден, сот прецеденті болмағандықтан, төлемді

құқықтағы қалыптасқан көзқарасқа сай төлеп, бірақ кейін төлем прецедент ретінде

қолдау таппаған кез де болған. Жалпы, талап қоюшының шешім қабылданғаннан

кейін ақшасын кері өндіріп алуына алты жыл уақыты бар. Төлемдердің арасындағы

уақыт қанша болғанына және заңға қандай өзгеріс енгізілгеніне қарамастан, талап

қоюшының алты жыл талап мерзімі сақталады. Kleinwort Benson Ltd v. Lincoln CC

ісінде (1999) лордтардың көбі бұл жайтқа онша көңіл бөлмеді, бірақ көңіл бөлуге

тиіс еді

. Лорд Сампшн FII Group Litigation v. Revenue and Customs Commissioners

ісінде (2012) Лордтар палатасының Deutsche Morgan Grenfell Group plc v. Inland

Revenue Commissioners ісіндегі

(2006) шешіміне сілтеме жасай отырып, 1980 жылғы

Талап мерзімі туралы заңның 32(1)(с) тармақшасына сәйкес, «салық төлеуші артық

төлеген ақшасын және төлемеуге тиіс болған ақшасын қайтаруына болады» деген

«Лордтар палатасы (Deutsche Morgan Grenfell Group plc v. Inland Revenue

Commissioners ісінде, 2006)

, 1980 жылғы Талап мерзімі туралы заңның 32(1)(с)

тармақшасына сәйкес, қателескен кездегі талап мерзімі бірден басталмайтынын,

тек талап қоюшы заңның дұрыс емес екеніне көз жеткізген кезде басталатынын

мәлімдеген. Сот Ұлыбританияның салық саласындағы режимі ЕО режиміне қайшы

екенін анықтаған кезде ғана талап мерзімі басталады. Бұл үш тармақ бойынша

шығарылған шешімдердің маңызы зор еді. Егер қателесіп, салыққа артық төлеген

болса, талап қоюшы ақшаны қайтарып алу туралы талапты алты жыл талап

мерзімі ішінде беруі қажет. Мұнда әңгіме Ұлыбританияның 1973 жылғы Ортақ

нарық туралы келісімге енуі туралы болып тұр. Ал бұл жағдай тек ішкі заңдағы

кемшіліктің кесірінен болса, онда салық саласындағы 1965 жылғы заңмен реттелуге

Kleinwort Benson Ltd v. Lincoln CC [1999] 2 AC 349, HL, considering s 32(1)(c), 1980 Act.

[2007] EWHC 1671 (QB); [2008] QB 793, 797 .

Сонда, at 798–9, noting Re Spectrum Plus Ltd [2005] UKHL 41; [2005] 2 AC 680, лорд Николлс бұл

мәселені жақсы талдаған (15.56).

Kleinwort Benson case, per Lords Go, Homann and Hope [1999] 2 AC 349, at 389, 401 and 417–8 (Lord

Browne-Wilkinson and Lord Lloyd dissenting).

[2006] UKHL 49; [2007] 1 AC 558.

[2012] UKSC 19; [2012] 2 AC 337, at [167] (G Virgo and A Gormour [2012] CLJ 488).

[2006] UKHL 49; [2007] 1 AC 558.

164 165

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

тиіс. Басқа жағдайда қандай да бір құқыққа қайшы екенін толығымен ағылшын

құқығына сүйеніп дәлелдеу қажет».

8.39. Жоғарғы сот FII Group Litigation v. Revenue and Customs Commissioners ісінде

(2012) салыққа артық төлеген ақшаны қайтаруды сұраған тарапқа талап негіздемесі

ретінде бірнеше нормаға сүйенуге рұқсат берген

. Жоғарғы сот 1980 жылғы Талап

мерзімі туралы заңның 32(1)(с) тармақшасындағы талап қоюға негіздеме қателіктен

туындаған болса, «қателіктің салдарынан босатылады» деген норманы басшылыққа

алған

. Сонымен бірге бюджет саласындағы заңнама да заңмен тыйым салынған

салықты өндіріп алуға жол бермейді

. Ақырында, Жоғарғы сот бұл саладағы мәселені

шешу үшін Еуропа сотының тәжірибесіне жүгіну туралы шешім қабылдаған

8.40. Құқық комиссиясы Талап мерзімі туралы заң жобасын

дайындағанға дейінгі

жағдай мүлде басқа еді

. Құқық комиссиясы талап мерзіміне өзгеріс енгізу туралы

ұсыныс жасап, талап қоюшы талап қоюға негіздеме пайда болғанын білгеннен

немесе білуге тиіс болғаннан кейін үш жылда талап қойып үлгеруі және талапты

тоқтата тұру ұзақтығы он жыл болуы керек екенін айтқан

. Төлем қате төленген

жағдайда жауапкердің негізсіз баюының өзі талап қоюға негіздеме бола алады. Бұл –

дұрыс көзқарас, бірақ төлем қате төленгеннен бері он жыл өтсе, ақшаны кері өндіру-

дің талап мерзімі өтіп кеткен болып есептеледі.

2.9. ТАЛАП ҚОЮШЫНЫҢ ӘРЕКЕТКЕ ҚАБІЛЕТСІЗДІГІ

8.41. Әрекетке қабілетсіз тұлға, оның ішінде кәмелетке толмаған тұлға да, талап

мерзімінің жалпы нормасына бағынады (мысалы, қарапайым келісімшарт бойынша

талапқа – алты жыл). Талап мерзімі әрекетке қабілетсіздік басталған күннен немесе

қайтыс болған күннен, немесе он сегізге толған күннен басталады

. Апелляциялық

сот Maga v. Birmingham Roman Catholic Archdiocese Trustees ісінде

(2010, қараңыз:

15.88) судьяның әрекетке қабілетсіздік туралы шешімін өзгеріссіз қалдырған.

Кәмелетке толмаған тұлғаның ақыл-ой қабілеті толыспағандықтан, ақыл-ойы

толыққанға дейін кейінге қалдырылады

[2012] UKSC 19; [2012] 2 AC 337, әсіресе [196] (G Virgo and A Gormour [2012] CLJ 488).

Сонда, at [48], [62] and [63], per Lord Walker; and [184] and [185], per Lord Sumption.

Сонда, at [115] and [203], Еуропалық одақ принциптерінің негізінде заңсыз деп тану – s 107, Finance

Act 2007.

Еуропалық одақ принциптерінің негізінде заңсыз деп тану – s 320, Finance Act 2004.

Press Release, LC Dept, 16 July 2002.

‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, HC 23, 2001); text also available at www.lawcom.gov.uk.

‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 4.78.

ss 28, 38(2) and (3), 1980 Act; Headford v. Bristol & District Health Authority [1995] PIQR P180, CA (1992

жылы 1964 жылғы оқиға бойынша іс қозғау ешбір іс жүргізу принциптерін бұзбаған; талапкер 1964

жылы миына зақым келгенін дәлелдеп отыр).

[2010] EWCA Civ 256; [2010] 1 WLR 1441, at [28].

Seaton v. Seddon [2012] EWHC 735 (Ch); [2012] 1 WLR 3637, at [94], per Roth J.

164 165

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

2.10. РАСТАУ НЕМЕСЕ ІШАНАРА ТӨЛЕМ ЖАСАУ

8.42. Егер жауапкер талап қоюшының талабы туралы білгенін ауызша немесе жаз-

баша түрде растаса

немесе қандай да бір төлем жасаса, талап мерзімі жаңарады

Бұл қарыз туралы талапқа, ауызша белгіленген сомаға, үлес өндіріп алу туралы

талапқа немесе қайтыс болған адамның мүлкінен үлес өндіріп алу туралы талапқа,

жер теліміне немесе ипотекаға қатысты талапқа қолданылады. Аталған істерде талап

мерзімін бірнеше рет жаңартуға болады. Бірақ растау немесе ішінара төлем жасау

талап мерзімі өтіп кеткен талаптың мерзімін жаңарта алмайды

8.43. Лордтар палатасы Bradford & Bingley plc v. Rashid ісінде

100

(2006) (ол туралы

11.52, 11.57-тармақтарынан, әсіресе 12.66-тармағынан оқи аласыз) қарызды растау

жауапкершілік саласында жауапкершілік мәселесі мен қарыз сомасы туралы «прею-

дициясыз» келіссөздердің грифін жоймайтынын, әсіресе ондай келіссөз ақшаны кері

өндіріп алу туралы ұзақ уақыт бойы жалғасқан жағдайда тіпті жоймайтынын мәлім

деген. Лорд Браун мұны былай түсіндірген

101

: «Преюдициясыз» нормасы талапты

мойындаған жағдайда ақшаны кері өндіруді талқылайтын ашық келіссөзде қолда-

нылмайды, дауды реттейтін немесе дау бойынша келіссөзге келуге тырысатын

жағдайда ғана қолданылады».

2.11. ЕО МЕМЛЕКЕТТЕРІ АЗАМАТТАРЫ АРАСЫНДАҒЫ

МЕДИАЦИЯ

8.44. Ағылшын құқығына Еуропа парламенті мен кеңесінің «Азаматтық және ком-

мерциялық даулардағы делдалдықтың (медиацияның) кейбір қырлары туралы»

директивасының

102

(2008) нормалары

103

ықпал етіп, 1980 жылғы Талап мерзімі

туралы заңға өзгеріс енгізген

104

(Еуропа директивасының басқа да қырлары жөнінде

ІІ томдағы 1.136 және бұдан кейінгі тармақтардан оқи аласыз). Бұл өзгеріс

мемлекеттердің азаматтары арасындағы азаматтық даулар бойынша талаптардың

күшін жоймайтынын, яғни Англия соттары медиацияда осы талаптарды (екінші

Арбитраж өндірісі туралы қысқаша талқылауды оқыңыз: 11.04, vol II.

Мойындаған хаттамасы жарамсыз деп танылса: Ofulue v. Bossert [2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990

(12.54).

ss 29 to 31, 1980 Act; ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.91 and 2.92; сонда, (L Com CP No

151, 1998), para’s 8.27 to 8.48; Chitty on Contract (28

edn, 1999), 29-095 to 29-108.

s 29(7), 1980 Act.

100

[2006] UKHL 37; [2006] 1 WLR 2066.

101

Сонда, at [73].

102

Directive Cross-Border Mediation (EU Directive) Regulations 2011/1133, regulation 26.

103

Directive 2008/52/EC of the European Parliament and of the Council of 21 May 2008 on certain aspects

of mediation in civil and commercial matters: OJ L 136, 24/05/2008 P 0003 – 0008. N Trocker and A De

Luca (eds), La Mediazione Civile alla Luce della Direttiva 2008/52/ CE (Firenze University Press, 2011);

F Ferrand (2011) 16 ZZP Int 29 (discussion of Directive’s reception in Germany and in France); C Esplugues

Mota ‘A New General Legal Regime for Mediation in Spain’ (2011) 16 ZZP Int 95.

104

s 33A, 1980 жылғы Ескіру мерзімі туралы заң (медиация ескіру мерзімі өткенге дейін басталса, ал

керісінше жағдайда бұл мерзім процедура барысында аяқталып қалса, онда ескіру мерзімі сегіз ап-

таға кейінге қалдырылады).

166 167

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

тарап Еуропалық одаққа мүше мемлекет болса) мойындайтынын білдіреді. Демек,

талап қоюға кедергі жоқ кезде медиацияны да қолдануға болады. Тарап медиация

аяқталғаннан кейін

105

сегіз аптаның ішінде

106

Англия сотына (сот өндірісі немесе

арбитраж бойынша) талап беріп үлгеруге тиіс.

3. НЕГІЗГІ ТАЛАП ҚОЮ КЕЗЕҢДЕРІ

3.1. КЕЛІСІМШАРТТАН ТУҒАН ТАЛАПТАР

8.45. Келісімшартты бұзғаны үшін талапты талап қоюға негіздеме пайда болған сәт-

тен алты жыл ішінде беру керек

107

. Ал талап қандай да бір әрекетке (deed) негіздел-

ген болса, оның талап мерзімі – он екі жыл (8.49-тармағынан оқыңыз)

108

. Егер

келісімшарттың бұзылуы денсаулыққа зиян келтірсе немесе адамның қайтыс

болуына душар етсе, тіпті келісімшарттың бұзылуы өрескел болса да, талап мерзімі –

үш жыл

109

3.2. ҰҚЫПСЫЗДЫҚТАН ТУҒАН ТАЛАПТЫҢ КЕЛІСІМШАРТ

ҚҰҚЫҒЫ

МЕН АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚҚА

БІРДЕЙ САЙ КЕЛУІ

8.46. Бір талапқа бірнеше негіздеме болған жағдайда келісімшарт құқығы мен аза-

маттық құқықбұзушылық арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде дау тууы мүмкін.

Жауапкер келісімшарт бойынша міндеттемесін дұрыс орындамаса, бұл туралы

талапты алты жылдан кейін беруге болмайды, ал азаматтық құқықбұзушылық бол-

ғанын зияны немесе шығыны туралы белгілі болғанға дейін білмеуі де мүмкін. Яғни

азаматтық құқықбұзушылыққа қолданылатын алты жылдық талап мерзімі келісім-

шартты бұзу бойынша талап мерзімінен ұзағырақ. Лорд Николлс мұны былай түсін-

дірген: «Студенттерге белгілі, келісімшартты бұзғаны үшін талап пен азаматтық

құқықбұзушылық бойынша талаптың талап мерзімдері әртүрлі. Келісімшартты

бұзғаны үшін талап қоюға негіздеме келісімшартты бұзған күні, ал азаматтық

құқықбұзушылық үшін талап қоюға негіздеме талап қоюшы келтірілген зиянды біл-

ген күні пайда болады»

110

(Азаматтық құқықбұзушылықта талап қоюға негіздеме

пайда болғаны туралы прецедентті 8.06-тармағынан оқи аласыз).

105

s 33A(3), Limitation Act 1980.

106

s 33A(7), сонда.

107

s 5, 1980 Act.

108

s 8(1), 1980 Act.

109

Foster v. Zott GmbH & Co (CA, unreported, 24 May 2000); noted ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270,

2001), 2.10.

110

Nykredit Mortgage Bank plc v. Edward Erdman Group Ltd (No 2) [1997] 1 WLR 1627, 1630, HL, per Lord

Nicholls; Bell v. Peter Browne & Co [1990] 2 QB 495, CA.

167166 167

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

8.47. Азаматтық құқықбұзушылық пен келісімшартты бұзудың талап мерзімдерінің

әртүрлі болуына нақты себеп жоқ, сондықтан автор бұл айырмашылықты жойған

жөн деп есептейді

111

. Осы саладағы айқын мысал болған Henderson v. Merrett ісінде

(1995) лорд-судья Гофф бұл айырмашылықты сот өз бетінше өзгерте алмайтынын

112

ал Лордтар палатасы талап қоюшының азаматтық құқықбұзушылық туралы да,

келісімшарттың бұзылуы туралы да (егер материалдық құқық екеуіне де талап қоюға

құқық беретін болса) талап қоя алатынын мәлімдеген. Материалдық құқыққа келсек,

Robinson v. PE Jones (Contractors) Ltd ісінде (2011) Апелляциялық сот келісімшарттың

бір тарапы екінші тарапқа негізгі субъектінің кемшілігінен экономикалық шығынға

ұшырағаны туралы талап қоя алмайтынын ескерткен. Бұл істе жауапкер талап

қоюшының тапсырысымен ғимарат салған. Енді талап қоюшы негізгі субъектінің

кемшілігіне қатысты ғана экономикалық шығын туралы талап қоя алатын еді

113

Талаптың негізі әртүрлі болуы мүмкін екеніне қайта оралсақ (Henderson v. Merrett

(1995) ісінде анық байқалғандай), Жоғарғы сот Test Claimant in FII Group Litigation

v. Revenue and Customs Commissioners ісінде (2012) бір тарап салықты артық төлеп,

енді сол ақшасын қайтарып алу үшін талап берсе, талап қоюға негіздеме болатын

себепті өз еркімен таңдай алатынын мәлімдеген (бұл іс туралы 8.38-тармақтан оқи

аласыз)

114

3.3. ҚАРЫЗ ШАРТТАРЫ

8.48. Мұндай талаптар 1980 жылғы заңмен реттеледі

115

. Қарыз төленген күнді

немесе қарыз төленуге тиіс күнді белгілейтін норма болмаса, талап мерзімі

кредитордың қарызды төлеуді талап еткен хаты жолданған күннен бастап алты

жылға созылады

116

3.4. «АЙРЫҚША» ТАЛАПТАР (ОНЫҢ ІШІНДЕ ӘРЕКЕТТЕР

(DEED)

МЕН КОВЕНАНТ БОЙЫНША)

8.49. Бұл әрекет туралы талапқа (көбіне ақысыз жасалған келісімге) қатысты. Талап

мерзімінің ұзақтығы – талап қоюға негіздеме пайда болғаннан бастап он екі жыл.

Мысалы, ковенанттың ақша сомасын төлеу туралы уәдесі негіздеме бола алады

117

111

N Andrews [1998] CLJ 589, 605–7.

112

Henderson v. Merrett Syndicates Ltd [1995] 2 AC 145, 184–94, HL.

113

[2011] EWCA Civ 9; [2012] QB 44.

114

[2012] UKSC 19; [2012] 2 AC 337, notably at [196] (case noted by G Virgo and A Gormour [2012] CLJ 488).

115

s 6, 1980 Act.

116

Noted ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.3.

117

s 8, 1980 Act, for example, Rahman v. Sterling Credit Ltd [2001] 1 WLR 496, 500–2, CA, citing authori-

ties; David Oughton ‘Contract, Specialty or «Sum recoverable by virtue of any enactment»: A Limitation

Conundrum’ (2001) 20 CJQ 150. This rule is another candidate for reform: ‘Limitation of Actions’ (L Com

No 270, 2001), 4.9, and сонда, (L Com CP No 151, 1998), para’s 13.4. In West Bromwich Building Society

v. Wilkinson [2005] UKHL 44; [2005] 1 WLR 2303 (қараңыз: 8.86) Лордтар палатасының пікірінше,

8-бөлімді ипотекаға қатысты міндеттемеге қолдануға болады.

168

8.50. Green v. Eadie ісінде (2011) Канцлер бөлімі 1967 жылғы Ақпаратты бұзу

туралы заңның 2(1) тармағы бойынша зиянды өтеу жөнінде талап қоюға негіздеме

«айрықша» талаптардың қатарына жатпайтынынан, сондықтан оған «айрықша»

талапқа қолданылатын он екі жылдық талап мерзімін қолдануға болмайтынынан

хабардар еткен

118

. Мұндай талапқа 1980 жылғы Талап мерзімі туралы заңның 2-бабы

бойынша алты жыл талап мерзімі белгіленген.

8.51. Green v. Eadie ісінде

119

(2011) судья айтқандай, 1980 жылғы заңның 8(1) тарма-

ғында аталған «айрықша» талапқа бекітілген он екі жылдық талап мерзімі 8(2) тармақ

бойынша: «Осы заңның нормаларында он екі жылдан қысқа талап мерзімін бекіткен

талаптарға қолданылмайды». Ондай қысқа талап мерзімдерінің екі түрі бар (екеуінің

де ұзақтығы – алты жыл): 1980 жылғы заңның 2-бабында азаматтық құқықбұзушы-

лыққа – алты жыл, 9(1) тармағында «қаулының негізінде кері өндіріп алуға болатын

ақша сомасын өндіру» туралы талапқа алты жыл талап мерзімі белгіленген.

8.52. Судья Green v. Eadie ісінде

120

(2011), 1967 жылғы Ақпаратты бұзу туралы

заңның 2(1) тармағына сәйкес, келтірілген зиян туралы талапқа қолданатынын,

себебі мұндай жағдай азаматтық құқықбұзушылықта болатынын айтқан еді. Судья

оны азаматтық құқықбұзушылықтағы «заң нормасының кеңеюі» деп атаған

121

Сондай-ақ, 1967 жылғы заңның 2(1) тармағына сәйкес, талап 1980 жылғы заңның

9(1) тармағына «әділ және тікелей» сай келетінін, яғни өтелмеген зиянға байланысты

талапқа қолданылмайтынын мәлімдеген

122

3.5. НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР БОЙЫНША ТАЛАПТАР

8.53. 1980 жылғы Талап мерзімі туралы заңның 9(1) тармағындағы алты жылдық

талап мерзімі «қаулының негізінде ақша өндіріп алудың кез келген түріне» қызмет

етеді. Мысалы, Green v. Eadie ісінде

123

(2011) қолданылған. Апелляциялық сот кейін

оны Legal Services Commission v. Henthorn ісінде (2011) пайдаланған

124

. Осы істе заң-

гер клиентінен сот процесіне қатысқаны үшін еңбекақы алған. Бұл жағдайда заңгер

сол ақшаның біразын қайтаруға тиіс еді

125

. Мұнда талап қоюға негіздеме қандай жағ-

дайда пайда болды деген сұрақ туындаған: 1) заңгер құқықтық көмегін аяқтағанда;

2) заңгердің құқықтық көмегін бағалағанда; 3) Құқықтық көмек комиссиясы заңгер

артық ақшаны қайтаруға тиіс деген шешім шығарғанда. Апелляциялық сот бұл істі

қарап, алты жылдық талап мерзімі 2) жағдайда басталды деген шешімге келген.

118

[2011] EWHC B24 (Ch); [2012] Ch 363 (Deputy High Court judge, Mark Cawson QC).

119

Сонда.

120

Бұл да сонда.

121

Бұл да сонда, at [35] and [37].

122

Бұл да сонда, at [38] to [41].

123

Бұл да сонда.

124

[2011] EWCA Civ 1415; [2012] 1 WLR 1173.

125

Reg 100(8), Civil Legal Aid (General) Regulations 1989.

169

8.54. 1999 жылғы Келісімшарт туралы (Үшінші тараптардың құқықтары туралы)

заңда үшінші тараптың талап беру құқығына – алты жылдық талап мерзімі, ал үшінші

тараптың қарапайым келісімшарт пен әрекетке негізделген келісімшарт бойынша

талап беру құқығына он екі жылдық талап мерзімі белгіленгені баяндалған

126

3.6. ДЕНСАУЛЫҚҚА ЗИЯН КЕЛТІРУ ЖӘНЕ

АДАМ ӨЛІМІНЕ ДУШАР ЕТУ ЖӨНІНДЕГІ

ОҚИҒАЛАР БОЙЫНША ТАЛАПТАР

8.55. Бұл тақырыпты негізгі нормаларды оқымайынша түсіну мүмкін емес

127

«Денсаулыққа зиян келтіру» ұғымы диагнозды дұрыс қоймау мен дислексияны

жақсарта алмауды қамтиды

128

. Бұл даудың талап мерзімі зиянды «білген» (knowledge)

күннен бастап – үш жыл

129

8.56. Талап қоюшының «білімі» (knowledge) мына жайттар бойынша анықталады:

1) денсаулыққа зиянның айтарлықтай екенін; 2) зиянның тұтас немесе ішінара сал

ғырттықтың, міндетін орындамаудың кесірінен болған әрекеттің немесе әрекетсіз-

діктің салдары екенін

130

; 3) жауапкердің тұлғасын білуі

131

; 4) жауапкерден басқа

тұлғаның ортақтасқан жауапкершілігі бар екенін тексеруі керек; бірақ талап қою-

шының салғырттықтан туған әрекетсіздіктің құқықтық орнын білуі міндетті

емес

132

8.57. AB v. Ministry of Defence ісінде

133

(2012) Жоғарғы сот судьяларының пікірі

«білім» (knowledge) ұғымына анықтама беруде екіге айырылған. Басым көпшілігі

(лордтар – Уилсон, Мэнс, Уокер) қалыптасқан көзқарасты ұстанып

134

, білетін тұлға

тіпті оның білетіні қандай да бір нақты фактіге негізделмесе де – денсаулыққа зиян

келтіру туралы талап мерзімінде белгілі болып есептеледі деп санайды

135

. Талап қою-

шының сол біліміне сенуінің өзі жеткілікті

136

. Бұл сот өндірісі топтық сот талқылауы

ретінде болған еді. Сотқа талапты запастағы алты әскери қызметкер (немесе олардың

126

s 7(3), Contracts (Rights of Third Parties) Act 1999; generally on the Act, N Andrews ‘Strangers to Justice

No Longer…’ [2001] CLJ 353–81.

127

ss 11, 14 and 33, Limitation Act 1980.

128

Phelps v. Hillingdon LBC [2001] 2 AC 619, HL; Adams v. Bracknell Forest BC [2004] UKHL 29; [2005] 1 AC 76.

129

ss 11 and 12–14, 1980 Act.

130

In Sir Robert Lloyd & Co Ltd v. Hoey [2011] EWCA Civ 1060, at [29] to [33], Jackson LJ adopted Brooke

LJ’s guidance in Spargo v. North Essex District Health Authority [1997] 1 PIQR P235.

131

Талап қоюшы нақты жұмыс беруші туралы мәліметті білмесе, ол туралы мәліметтермен танысуға қо-

сымша уақыт беріледі: Cressey v. E Timm & Son Ltd [2005] EWCA Civ 763; [2005] WLR 3926, at [28] ,

per Rix LJ.

132

s 14(1), 1980 Act.

133

[2012] UKSC 9; [2012] 2 WLR 632.

134

Лорд Филлипс, баронесса Хэйл және лорд Керр бұл пікірмен келіспейді, олардың айтуынша, «білім»

дәлелдің көкейге қонарлық деңгейіне сүйенуі керек».

135

Сонда, [10], per Lord Wilson; and at [50] per Lord Walker.

136

Бұл да сонда, at [11].

170 171

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

қарауындағылар) берген, олардың барлығы ондаған жылдар бұрын атом бомбасының

радиациясынан зардап шеккен еді. Шешімнің басым көпшілігінде талап қоюшы сен-

ген жағдайда, атап айтқанда, «сенімді түрде мәлімдесе», яғни құқықтық кеңес

алғанда және дәлелдемені жинағанда сенімді болса, демек, «білген» болып саналады

деген

137

. Бірінші рет сарапшыға барып тұрған адамның тиісті деңгейде білмейтіні

мәлім

138

. Бірақ «тиісті білім алғаннан кейін талап қоюдың күрделі екені... оның кейінгі

талап мерзімін (үш жылдық мерзімді) ақтап алуына негіздеме бола алмайды»

139

. Лорд

Уокер (судьялардың басым көпшілігі) мұндай көзқарасқа қарсы болып, «дәлелдеме

жеткіліксіз, бірақ талабына сенімділігі жоғары болса, талап қоюшы талабынан бас

тартпауға... бір күні дәлелдемені жеткілікті жинай алатынына сенімді болуға тиіс»

деген пікір білдірген

140

. Бұл сот өндірісінде Жоғарғы соттың «білім» туралы шешімі

танымал істердің көпшілігіндегі талап мерзіміне кедергі болғанын көрсеткен, себебі

оларда талап қоюшы талапты «білген» соң үш жылдан кейін берген. Жоғарғы сот

Апелляциялық соттың 1980 жылғы заңның 33-бабы негізінде талап мерзіміне кедер

гіні жоюдан бас тартқан шешімін дұрыс деп тапқан

141

(8.64). Себебі талап қоюшы

сотта жеңіліп қалатын еді

142

8.58. Білім (knowledge) тұлғаның білетін және анықтаған фактілерінен туындайтын

мән-жайды да, сондай-ақ тұлғаның қол жеткізген медициналық және сарапшылардың

қорытындыларын да қамтиды

143

. Заңгерге жүгінген-жүгінбегені маңызды емес: лорд

Уокердің AB v. Ministry of Defence ісінде

144

(2012) айтқа нындай, сарапшылар

фактілерді және талаптың шығу тарихын анықтаса – жеткілікті.

8.59. A v. Hoare ісінде (2008) лорд Хоффманн талап қоюшы білген соң және талап

беруіне болатынына көзі жеткеннен кейін, талап қоюшының ендігі жерде зиянды

сезінуі объективті сұрақ болып есептелетінін түсіндірген

145

. Ол және былай

дейді

146

«Талап қоюшының талабы» зиянды жеткілікті түрде ауыр деп тапса ғана көкейге

қонарлық болады деген тұжырыммен келіспеймін. Мұндай көзқарас «көкейге қонар-

лық» деген ұғымға зиянын тигізетіні белгілі. Судьялар талап қоюшылардың «көкейге

қонбайтын» талаптарымен күреспеуге тиіс. Егер талап қоюшының «білетініне» көз

жеткізсең, онда сол «білген» нәрсесін қарау керек, талап қоюшының өзіне көңіл ауда-

рудың қажеті жоқ...»

137

Лорд Филлипс, баронесса Хэйл және лорд Керр бұл пікірмен келіспейді, олардың айтуынша, «білім»

дәлелдің көкейге қонарлық деңгейіне сүйенуі керек», at [12], [53].

138

Сонда, at [13].

139

Бұл да сонда, at [26].

140

Бұл да сонда, at [67].

141

Бұл да сонда, at [27] and [89].

142

Бұл да сонда, at [27] and [75].

143

s 14(3), 1980 Act.

144

[2012] UKSC 9; [2012] 2 WLR 643, at [51] to [56].

145

[2008] UKHL 6; [2008] 1 AC 844, at [34].

146

Сонда, at [35].

170 171

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

8.60. Whiston v. London SHA ісінде (2010) лорд-судья Дайсон Adams v. Bracknell

Forest LBC ісіндегі (2004) медициналық жағдай туралы былай деген

147

«Сот талап қоюшының қандай көкейге қонарлық нәрсе ұсынатынын ескеруге тиіс.

Бұл соттың объективті түрде тексермеуі керек дегенді білдірмейді. Мен де істі

қараған кезде талап қоюшының өзінің талабын көкейге қонарлықтай негіздеуін

талап етемін. Сот Лордтар палатасының, 1980 жылғы заңның 33-бабына сәйкес,

«білгенге» талапты да «күшейткенін» естен шығармағаны жөн, сондай-ақ,

1980 жылғы заңға сәйкес, жауапкердің де мүддесін ескермеуге болмайды. Меніңше,

Adams ісіндегі шешімде соттың талап қоюшыға қоятын талапты 33-баптан да

күшейткені дұрыс деп ойлаймын».

8.61. McCoubrey v. Ministry of Defence ісінде (2007) лорд-судья Нойбергер 14(2)

тармақтағы объективті көзқарасты былай қорытындылаған

148

«Дұрысы... осы бапта аталған гипотезаның негізінде қарау, яғни келтірілген зиянға

талап қоюшының өзінің көзқарасын ескеру (салдарын ғана ескеру емес), зиянға

ақыл-ой, ұмтылыс, агрессия сияқты эмоциялардың ықпал етуіне жол бермеу». Бұл

көзқарас мынадай белгілерге негізделуі керек

149

: «Талап қоюшы саналы адам ба, оның

зиян туралы білетіні 14(2) тармақта аталған белгілерге сай келе ме, зиян сот өнді-

рісін қозғау үшін жеткілікті ме?»

8.62. Талап мерзіміне белгіленген үш жылдық норма келісімшартты бұзған

жағдайда, тіпті міндеттемені бұзғаны өрескел болса да қолданылады

150

. Сонымен

бірге Лордтар палатасы House of Lords in A v. Hoare ісінде

151

(2008) айтқандай,

1980 жылғы Талап мерзімі туралы заңның 11-бабы жыныстық қолсұғушылық

сияқты қасақана жасалған қылмыстарға да қолданылады (бірақ Stubbings v. Webb

ісінде (1993) бұл көзқарасынан бас тартқан)

152

. A v. Hoare ісінде (2008) «білген» күні

11-бапқа сай келуі керек екенін және талап мерзімінен 1980 жылғы заңның

33-бабында аталған кедергіні алып тастауды осы жайтқа қатысты да қолдануға бола-

тынын ескерткен.

147

[2010] EWCA Civ 195; [2010] 1 WLR 1582, at [59], Adams v. Bracknell Forest LBC [2004] UKHL 29;

[2005] 1 AC 76; Adams ісінде лорд Хоффманның ойына қарсы пікір айтылған [47].

148

[2007] EWCA Civ 17; [2007] 1 WLR 1544, at [52].

149

Сонда, at [54].

150

Foster v. Zott GmbH & Co (CA, unreported, 24 May 2000); noted ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270,

2001), 2.10.

151

[2008] UKHL 6; [2008] 1 AC 844 (екінші талаптан алтыншы талапқа дейін жыныстық зорлық көр-

сету бойынша талаптар еді; бірінші апелляциялық шағым зорлау бойынша берілген, яғни талап

қоюшы 1988 жылы жәбір көрген болатын, кейін сот қылмыскерді өмір бойы бас бостандығынан

айыру жазасына кескен. Бірақ жәбірленуші 2004 жылғы желтоқсанға дейін ешқандай өтемақы

талап етпеген, жауапкер мемлекеттік лотереядан 7 млн фунт стерлинг ұтып алғаннан кейін ғана

өтемақы талап етіп, талап қою арызын берген; Адам құқықтары жөніндегі Еуропа соты бұл талап

жауапкердің құқығына қайшы болғандықтан, мойындаудан бас тартқан: Hoare v. UK (16261/08)

(2011) 53 EHRR SE1).

152

Stubbings v. Webb [1993] AC 498, HL (бұл шешімді Страсбург сотының шешімінен көре аламыз: Stub-

bings v. UK (1997) 23 EHRR 213, ECHR).

172 173

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

8.63. Spencer v. Secretary of State for Work and Pensions ісінде

153

(2009) Ұлыбритания

үкіметінің Еуропа директивасындағы жүргізушілердің кінәсінен болған істе өте-

мақы төлеу міндетін орындаудан бас тартуы туралы қаралған. Апелляциялық сот

Франковичтің

154

үкіметтен өтемақы өндіру талабының негіздемесі зиянды бағалау

кезінде емес, зиян келтірілген сәтте пайда болғанын айтқан.

8.64. Денсаулыққа зиян келтіру және адам өлімі туралы талап қоюға кедергіні алып

тастауға болатын дискрециялық құқық бар

155

. Лордтар палатасы Horton v. Sadler

ісінде

156

(2006) (Walker v. Precision Forgings Ltd

157

, 1979) 1980 жылғы Талап мерзімі

туралы заңның 33-бабына сүйене отырып, талап қоюшының бұрын дәл осы талапты

талап мерзімі өтпей тұрғанда бергеніне қарамастан, талап мерзімін өтіп кеттіге

санап, қабылдаудан бас тартқан.

8.65. Апелляциялық сот Aktas v. Adepta ісінде

158

(2010) (5.18 және 10.108 және бұдан

кейінгі тармақтардан қараңыз) Horton ісіне сүйене отырып, 1980 жылғы Талап

мерзімі туралы заңның 33-бабы бойынша, талап қоюшы тіпті талапты төрт айлық

мерзімде тапсырып үлгермесе де және бұл талап мерзімін өткізіп алу болып саналса

да (денсаулыққа зиян келтіруге белгіленген үш жылдық мерзімнен асып түссе де),

дискрециялық құқықты қолдануға болатыны туралы қаулы қабылдаған. Aktas ісінде

лорд-судья Рикс талап қоюшының талап мерзімі өткенге дейін жауапкерге талабы

туралы хабарлап үлгергенін, демек, 33-баптың нормасын қолдануға болатынын

мәлімдеген.

8.66. Шындығында, Cain v. Francis ісінде (2008) лорд-судья Смит айтқандай, бұл

істегі нақты мәселе жауапкердің зиян шегуінде еді

159

153

[2008] EWCA Civ 750; [2009] QB 358.

154

Francovich v. Italian Republic (Joined Cases C-6/90 and C-9/90) [1991] ECR I-5357; [1993] 2 CMLR 66;

[1995] ICR 722, ECJ.

155

s 33, 1980 Act; in 1998 the Law Commission noted that this provision had generated over 115 appellate deci-

sions, ‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, 1998), 12.194; to which must be added 8 more, L Com No

270 (2001), 2.13, nn 31–2A; нақты істер мыналар: Thompson v. Brown [1981] 1 WLR 744, HL; Donovan

v. Gwentoys Ltd [1990] 1 WLR 472, HL; Halford v. Brookes [1991] 1 WLR 428, CA, (талап қоюшының

қызын өлтіргені туралы жауапкерге талап қою арызы; талап қоюшы бұл іс бойынша азаматтық сотқа

талап қою арызын бере алатынын ескіру мерзімі өткеннен кейін бірнеше жылдан соң ғана білген);

Hartley v. Birmingham CC [1992] 1 WLR 969, CA (helpful guidelines at 979–80); generally, MA Jones,

Limitation Periods in Personal Injury Actions (1995), 99–172.

156

[2006] UKHL 27; [2007] 1 AC 307.

157

[1979] 1 WLR 606.

158

[2010] EWCA Civ 1170; [2011] QB 894, CA.

159

Сонда [103], Cain v. Francis [2008] EWCA Civ 1451; [2009] QB 754. Бұл істе лорд-судья Смит былай

дейді [57]: «Егер жауапкер хабарламаны алған болса, онда, соттың 33-бап негізіндегі дискрециялық

құқығына сүйене отырып, талап мерзімін ешбір зиян келмеген кезде алдын ала күтпеген шығыс

ретінде санауға болады. Ал мұнда тараптың хабарламаны алғаннан кейін кешіктіруінің өзі оны

жазалауға негіздеме бола алады. Жауапкердің қандай да бір дәлелдеме немесе негіздеме ұсынуын

ескерген жөн. «Бұл контексте талап қоюшының 11-бап негізінде талап қою арызына негіздеме ре-

тінде ұсынған дәлелдемесін дәлелдеуге құқығы бар екені ескерілуі қажет». Ал жауапкер өзі келтір-

ген шығысты төлеуге міндетті; жауапкер оған қойылып отырған талап бойынша өзін әділ жолмен

қорғауға құқылы болуға тиіс. 11-бап негізінде жауапкерге іс жүргізу бойынша толық құқық берілген.

Әділдік принципі негізінде жауапкердің мұндай құқығы талап мерзімі аяқталар кездегі уақыттың

172 173

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

8.67. Whiston v. London SHA ісінде

160

(2010) лорд-судья Дайсон тіпті «әлі де әділ сот

өтуі мүмкін болса да» және тіпті факторлар «сол істің әділ өтетініне кепіл болса да»,

оның «бәрібір шешуші фактор бола алмайтынын», себебі «33(3)(а) және (f)

тармақшаларындағы факторлардың бәріне назар аудару керек екенін» мәлімдеген.

8.68. A v. Hoare ісінде

161

(2006) лорд Хоффманн 1980 жылғы Талап мерзімі туралы

заңның 33-бабын кеңінен қарастыруды және оған айрықша істерде ғана қолданыла-

тын норма ретінде қарауға болмайтынын ескерткен. Лорд Хоффманның пікірінше,

талап қоюшының зиян туралы мәлімдемесін, әсіресе психологиялық зиян туралы

мәлімдемесін 33-бапқа сай бағалау керек.

8.69. Жыныстық қолсұғушылық туралы істерде 33-бапқа либералдық көзқарас бол

ғаны бүгінде аян болып отыр

162

8.70. Жоғарғы сот AB v. Ministry of Defence ісінде

163

(2012) Апелляциялық соттың

1980 жылғы заңның 33-бабындағы талап беруге кедергіні алып тастауға дискреция-

лық құқығын қолданудан бас тартқанын дұрыс санаған (8.64) (оған лорд Филлипс

көнбеген)

164

. Бұл іс топтық талап ретінде өткен сот болатын. Сотқа талап қою ары-

зын запастағы алты әскери қызметкер (немесе олардың қарауындағылар) берген,

олардың барлығы ондаған жылдар бұрын атом бомбасының радиациясынан зардап

шеккендер еді. Олардың талаптары қанағаттандырусыз қалады деп жарияланды

165

3.7. ДЕНСАУЛЫҚҚА ЗИЯН КЕЛТІРУДЕН БАСҚА ТАЛАПТАР

НЕМЕСЕ ДИФФАМАЦИЯ

166

8.71. Денсаулыққа зиян келтіруден (жоғарыдан қараңыз) және салғырттықтың нәти-

жесінде шығын келтіруден (8.73-тармағын қараңыз), диффамациядан (жала жабу-

дан) (8.76) басқа істерде, 8.05-тармағында баяндалғандай, талап күрделеніп кетпесе,

негізгі талап мерзімі – алты жыл

167

тығыздығымен ғана шектелуі мүмкін. Жауапкердің талап қоюшының алдындағы міндетін қалпына

келтіру осылайша әділдік принципі негізінде ғана жүзеге асырылады».

160

[2010] EWCA Civ 195; [2010] 1 WLR 1582, at [60].

161

[2008] UKHL 6; [2008] 1 AC 844, [49], per Lord Homann: «In Horton v. Sadler [2007] 1 AC 307 Лордтар

палатасы 33-бап бойынша ұсынысты қабылдамаған, ол туралы Құқықтық реформа жөніндегі комитет-

тің 20-шы баяндамасында хабарланған (Cmnd 5630) (1974), at para 56. Firman v. Ellis [1978] QB 886, CA

ісінде талап қою құқығына шектеу қойылмайтыны айтылған. Судья 33(3)(a) тармақшаны басшылыққа

алып, «талап туралы хабарлауды кешіктірген жағдайда кешіктіру себебі дәлелденуі керек екенін, ал бұл

істе талап қоюшының кешіктіруіне психологиялық жарақаты себеп болғанын» хабарлаған.

162

B v. Nugent Care Society [2010] 1 WLR 516; applied B v. Nugent Care Society [2010] EWHC 1005 (QB);

(2010) 116 BMLR 84, Irwin J.

163

[2012] UKSC 9; [2012] 2 WLR 643, at [27], [65], [89].

164

Сонда, [160], 1011 бұл істе талап қоюшылардың бәрінің талаптарының үш жылдық ескіру мерзімі өтпе-

генін айта келе, ескіру мерзімі өтпеген талап қоюшылардың құқығын бұзу болып саналатынын ескерткен.

165

Бұл да сонда, at [27] and [75].

166

Талаптың ұқыпты болуына қатысты прецедентті қараңыз: 8.06 .

167

s 2, 1980 Act; Еуропа қауымдастығының құқығын бұзғаны туралы талап жақында азаматтық

құқықбұзушылық деп танылған: R v. Secretary of State for Transport, ex parte Factortame (No 6) , The

Times 10 January 2001, QBD.

174 175

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

8.72. Green v. Eadie ісінде

168

(2011) айтылғандай (8.50), канцлер судьясы 2-бапты

1967 жылғы Ақпаратты бұрмалау туралы заңның 2(1) тармағында аталған зиянға

қолданған, себебі бұл істегі талап азаматтық құқықбұзушылық туралы еді. Судья

оны жасыру арқылы азаматтық құқықбұзушылықтың «заң нормаларының кеңеюі»

деп сипаттаған

169

8.73. Азаматтық құқықбұзушылықта денсаулыққа зиян келтіруден басқа салғырттық

нәтижесінде зиян келтірудің талап мерзімі: 1) талап қоюға негіздеме пайда болған

күннен бастап – алты жыл немесе: 2) «басталған» күннен, яғни талап қоюшы талап

қоюға негіздеме пайда болғанын білген күннен бастап – үш жыл

170

. Ал 2) нұсқа

туралы айтар болсақ, зиян туралы норма азаматтық құқықбұзушылық салғырттықтан

болған кезде ғана (және келісімшартты бұзғаны үшін) қолданылады

171

8.74. Лордтар палатасы Haward v. Fawcetts ісінде

172

(2006) 1980 жылғы Талап мер-

зімі туралы заңның 14А-бабында аталған зиян туралы талапты «білген» күн: 1) талап

қоюшы бірдеңенің қате жасалғанын білген күнді; 2) жасырын зиянның біреудің кесі-

рінен болғанына көкейге қонарлықтай негіздеме пайда болған күнді; 3) сол 1) және

2) мәселелерді тексеруге кіріскен күнді білдіреді деген.

8.75. Haward ісінде талап қоюшы жауапкердің бухгалтері берген кеңес бойынша

бизнес бастаған. Бухгалтер кеңесінде бизнес сәтті жүру үшін қажет қаржы сомасын

атаған. Лордтар палатасының айтуынша, «талап қоюшының 1) және 3) санаттар

бойынша білгені жеткілікті, сондықтан бұл істе жасырын зиян туралы норманы

қолдануға болмайды». Жасырын зиян туралы норма қолданылса, онда тіпті

салғырттық болғаннан кейін 15 жылға дейін де талап қабылдана берер еді

173

3.8. ДИФФАМАЦИЯ ЖӘНЕ СОҒАН ҚАТЫСТЫ ТАЛАПТАР

174

8.76. Мұның талап мерзімі – бір жыл, бірақ сот оны ұзарта алады

175

168

[2011] EWHC B24 (Ch); [2012] Ch 363 (Deputy High Court judge, Mark Cawson QC).

169

Сонда, at [35] and [37].

170

s 14A, 1980 Act (added by Latent Damage Act 1986); Janet O’Sullivan, ‘Limitation, latent damage and

solicitors’ negligence’ (2004) 20 PN 218, 237 (‘penetrating’ discussion, per Lord Nicholls in Haward v.

Fawcetts [2006] UKHL 9; [2006] 1 WLR 682, at [15]).

171

Iron Trade Mutual Insurance Co Ltd v. J K Buckenham Ltd [1990] 1 All ER 808, QBD; armed Société

Génerale de Réassurance v. Eras (International) Ltd (note) [1992] 2 All ER 82, CA.

172

[2006] UKHL 9; [2006] 1 WLR 682 (Lord Nicholls at [20] to [24] is especially clear); Williams v. Lishman

Sidwell Campbell & Price Ltd [2010] EWCA Civ 418; [2010] PNLR 25; [2010] Pens LR 227, at [54] to [58]

(осы істегі талдауға судьялар Гатт пен Макинтош әртүрлі көзқарас білдірген (2011) 30 CJQ 15).

173

s 14B, 1980 Act.

174

Жала жабу, өтірік тауар ұсыну, қасақана өтірік айту, диффамация туралы қараңыз: Gatley on Libel and

Slander (11

edn, 2008).

175

s 4A, 1980 Act (substituted by s 5(2), Defamation Act 1996); дискрециялық құқығы туралы: s 32A, 1980

Act (amended by Defamation Act 1996).

174 175

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

3.9. РЕСТИТУЦИЯ ТУРАЛЫ ТАЛАПТАР

176

8.77. 1991 жылы Лордтар палатасы реституция талаптары тәуелсіз талап түрі екенін

ресми мойындаған

177

. Талап мерзімі туралы нормалар баяу дамып, бұл саланың

дамуынан артта қалып жатты. Лорд-судья Брук бұл мәселені жүйелі түрде қайта

қарауды ұсынған

178

8.78. Реституция немесе негізсіз баю туралы талап «дербес әділетсіз баю»

(реституция ғылымында солай аталады) туралы талап ретінде бөлек қаралады.

Мысалы, қателікпен немесе заңдағы кемшіліктердің кесірінен артық төленген

ақшаны қайтарып алу немесе «қатені реституциялау» санатына жатады

179

. Бұл кезде

аталған талап тіпті 1980 жылғы Талап мерзімі туралы заңда толық ашық айтылмаған

болса да, алты жылдық талап мерзімі қолданылады

180

8.79. Талап қоюшының қателікпен немесе заңдағы кемшіліктердің кесірінен артық

төленген ақшаны қайтарып алуы, Ортақ құқық жүйесіндегі 1980 жылғы заңға

сәйкес, ақшаны өндіріп алу туралы нормалармен реттеледі. Тіпті бұл норманы келі-

сімшарттағы құқықбұзушылықты реттейтін норма десек те болады

181

. Сондықтан

талап қоюшының алты жылдық талап мерзімі бар.

8.80. Қате төлеген жағдайда талап мерзімі жауапкер ақшаны алған күннен

басталады

182

. Жоғарғы сот Test Claimant in FII Group Litigation v. Revenue and Customs

Commissioners ісінде (2012) салықты қате төлеген тараптың кез келген негіздемеге

сүйене және бірнеше негіздемені алға тарта алатынынан хабардар еткен

(8.38-тармағын қараңыз)

183

176

‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.48 to 2.51; A Burrows, The Law of Restitution (3

edn,

Oxford University Press, 2011), 604 ; Go and Jones, The Law of Unjust Enrichment (8

edn, 2011), ch 33;

H McLean, ‘The Limitation of Actions in Restitution’ [1989] CLJ 472–506 (still valuable); M West (2011)

30 CJQ 366.

177

Lipkin Gorman v. Karpnale Ltd [1991] 2 AC 548, HL.

178

Portman Building Soc v. Hamlyn Taylor Neck [1998] 4 All ER 202, 209, CA; Қараңыз: the recommenda-

tions of ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 4.76 to 4.79, and clause 1(4)(b) of Bill, сонда, 226.

179

‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, 1998), Part V, notably para 5.7, citing Kleinwort Benson Ltd v.

Sandwell BC [1994] 4 All ER 890, 942–3, per Hobhouse J; but note Kleinwort Benson Ltd v. Lincoln CC

[1999] 2 AC 349, HL (applying the ‘mistake’ provision of s 32, 1980 Act to postpone the date when the cause

of action for restitution accrued).

180

s 5, 1980 Act refers to ‘contract’ alone and not restitution; Kleinwort Benson Ltd v. Sandwell BC [1994] 4 All

ER 890, 943 C-D, per Hobhouse J; M West (2011) 30 CJQ 366 (noting also, at 373, Jim Ennis Construction

Ltd v. Premier Asphalt Ltd [2009] EWHC 1906 (TCC); 125 Con LR 141, dictum at [28], per HHJ Stephen

Davies).

181

Kleinwort Benson Ltd v. Sandwell BC [1994] 4 All ER 890, 942–3, per Hobhouse J; BP Exploration Co

(Libya) Ltd v. Hunt (No 2) [1983] 2 AC 352, 373–4, per Lord Brandon.

182

Kleinwort Benson Ltd v. Lincoln CC [1999] 2 AC 349, 359, 386, HL; A Burrows, The Law of Restitution

edn, Oxford University Press, 2011), 608.

183

[2012] UKSC 19; [2012] 2 AC 337, notably at [196] (case noted by G Virgo and A Gormour [2012] CLJ

488).

176 177

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

8.81. Келісімшартты бұзғаны үшін ақшаны кері өндіріп алу туралы талап заңға

қайшы оқыс оқиғадан туындаса, талап мерзімі дәл сол оқыс оқиға болған күннен

басталады

184

8.82. Сол сияқты, Ортақ құқық жүйесінде қарсы жауаптың болмауынан (failure of

consideration) туған талаптың мерзімі сол қарсы жауап болмаған күннен

басталады

185

8.83. Қателіктен туған реституцияда осы көзқарасты ұстану керек пе, әлде талап

мерзімі жауапкердің негізсіз байыған мүліктерін тәркілеу туралы нормаларға сай

болуға тиіс пе – бұл әлі айқын емес

186

8.84. Реституция талабында 1980 жылғы Талап мерзімі туралы заңның басқа норма

лары да қолданылады

187

. Талап мерзімі мен реституция туралы талаптар тақырыбы

реституциялық негіздемелер мен әділдік тұжырымдары кешеніне келгенде тіпті күр

делене түседі

188

3.10. ЖЕРДІ ҚАЙТАРУ ЖӘНЕ СОҒАН ҚАТЫСТЫ МӘСЕЛЕЛЕР

8.85. Жерді қайтаруға қатысты талап мерзімі – он екі жыл

189

. Жердің иесі жерді өз

бетінше немесе құқықтық амалдар арқылы пайдаланбаса және сол жерді пайдала-

нып отырған адам он екі жыл бойы рұқсатсыз үздіксіз пайдаланып келсе, ал осы

аралықта иесі жерді өз иелігіне қайтара алмаса, онда ол жерге меншік құқығынан

айырылады. Он екі жыл рұқсатсыз үздіксіз иелену мерзімі жерді пайдаланушыға

меншік құқығын бере алады

190

. Құқықтық амалдардың арасындағы үзіліс талап

мерзімін үзуге негіздеме бола алмайды

191

. Адам құқықтары жөніндегі Еуропа кон-

венциясы мен 1998 жылғы Адам құқықтары туралы заңның Бірінші хаттамасының

1-бабына сәйкес, жерді тиімсіз иелену туралы нормалар меншік иесінің құқығын

бұзбайды

192

184

A Burrows, сонда, 608, citing BP Exploration Co (Libya) Ltd v. Hunt (No 2) [1983] 2 AC 352, 373–4, HL.

185

A Burrows, бұл да сонда, citing Guardian Ocean Cargoes Ltd v. Brasil [1994] 2 Lloyd’s Rep 152 (dictum

of Hirst J).

186

‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, 1998), 5.16 .

187

‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.49 collects these: s 9, 1980 Act (‘sums recoverable by statute’),

алты жылдық ескіру мерзімі 1943 жылғы Құқық реформасы туралы (Frustrated Contracts) заңға (Legal

Services Commission v. Rasool [2008] EWCA Civ 154; [2008] 1 WLR 2711); s 10(2), ал екі жылдық ескіру

мерзімі 1978 жылғы Азаматтық жауапкершілік туралы заңға енгізілген; s 21(3); s 32(1)(c): ескіру мерзі

мін кейінге қалдыру туралы қараңыз: Kleinwort Benson Ltd v. Lincoln CC [1999] 2 AC 349, 359, 386, HL.

188

H McLean, ‘The Limitation of Actions in Restitution’ [1989] CLJ 472–506.

189

ss 15–17, 1980 Act; as noted in Roberts v. Swangrove Estate [2008] EWCA Civ 98; [2008] Ch 439, at [28]

, бұл саладағы принциптер туралы айтылған: JA Pye (Oxford) Ltd v. Graham [2002] UKHL 30; [2003]

1 AC 419; қараңыз: also Ofulue v. Bossert [2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990 (12.54); Port of London

Authority v. Ashmore [2010] EWCA Civ 30; [2010] 1 All ER 1139; [2010] NPC 14.

190

Roberts v. Swangrove Estate [2008] EWCA Civ 98; [2008] Ch 439, at [21].

191

Markeld Investments Ltd v. Evans [2001] 1 WLR 1321, CA.

192

JA Pye (Oxford) Ltd v. Graham [2002] UKHL 30; [2003] 1 AC 419, at [65].

176 177

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

8.86. Жер иесінің жерді сатқандағы ақшасын алуы үшін он екі жыл уақыты бар

193

Ипотека берушінің ипотекамен белгіленген ақшаны өндіріп алуына немесе жылжы-

майтын мүлік пен басқа да мүліктің ақшасын алуына он екі жыл уақыты болса да

194

Апелляциялық сот Gotham v. Doodes ісінде (2007) бұл норманы банкроттық кезіндегі

дәрменсіздік заңына сай тағайындалған конкурстық басқарушыға қатысты қолда-

нуға болмайтынын мәлімдеген

195

8.87. Сондай-ақ Апелляциялық сот Yorkshire Bank Finance Ltd v. Mulhall

ісінде

196

(2009) Ezekiel v. Orakpo ісі

197

(1997) мен Lowsley v. Forbes ісіне

198

(1999)

сілтеме жасап, кредитор дебитордың мүлкінен өндіріп алғысы келген жағдайда

(17.15) 1980 жылғы Талап мерзімі туралы заң кредитордың құқығы мен билігіне

қатысты қолданылмайтыны туралы шешім шығарған.

8.88. Yorkshire Bank ісінде (2009) дебитордан өндіріп алудың тәртібін лорд-судья

Ллойд былай түсіндірген

199

«Өндіріп алу кезінде кредитордың қолында соттың шешімі болуға тиіс.

Кредитордың қолында соттың шешімі болған жағдайда басқа талап мерзімін қол-

дану – көкейге қонбайтын жайт. Ондай кезде жауапкерді тиісті дәлелдемелерді

жинай алмайды деп қорғау орынсыз. Тараптардың құқықтары сот отырысында

анықталады және бұл – соттың шешімін орындауға қатысты мәселе. Уақытты

есептеген жөн, бірақ заң шығаруда, Lowsley v. Forbes ісінде

200

(1999) айтылғандай,

1980 жылғы заң көбіне қолданылмайды. Бірақ соттың өндіріп алу тәртібі сияқты

құқық құралдарына қатысты дискрециялық құқыққа және, егер шешім алты ай

өткенде орындалатын болса, соттың араласуының басқа да негіздемелеріне

жүгінеді».

8.89. Жер иесінің жерді жалға берген ақысын төлетуінің талап мерзімі – алты

жыл

201

193

s 20(1)(b), 1980 Act.

194

s 20(1)(a), 1980 Act; and s 16, 1980 Act provides that the mortgagor has twelve years to claim in order

to redeem a mortgage once the mortgagee has taken possession of the property. West Bromwich Building

Society v. Wilkinson [2005] UKHL 44; [2005] 1 WLR 2303 (see also 8.86) (arming Bristol & West plc v.

Bartlett [2003] 1 WLR 284, CA) 20(1) тармағында жылжымайтын мүлікке қатысты ескіру мерзімі 12

жыл деп бекітілген; Лорд Хоффманн ол туралы былай дейді [12]: «Ескіру мерзімі заң нормаларынан

туындайды. Ескіру мерзімін талап қоюшының өз бетінше кейінге қалдыруына жол бермеу керек.

Сондықтан жылжымайтын мүліктің ипотекасына қатысты 20-бапты қолданбаған жөн»; Bartlett

ісінде де осы мәселеде 20(5) тармағының негізінде алты жылдық ескіру мерзімі қолданылған.

195

[2006] EWCA Civ 1080; [2007] 1 WLR 86, at [36] to [38], and [40], s 313 of the Insolvency Act 1986.

196

[2008] EWCA Civ 1156; [2009] 2 All ER (Comm) 164; [2009] CP Rep 7; [2009] 1 P & CR 16.

197

[1997] 1 WLR 340, CA.

198

[1999] 1 AC 329, HL (4.30 and 17.10 ).

199

[2008] EWCA Civ 1156; [2009] 2 All ER (Comm) 164; [2009] CP Rep 7; [2009] 1 P & CR 16, at [36].

200

[1999] 1 AC 329, HL.

201

s 19, 1980 Act.

178 179

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

3.11. 1978 ЖЫЛҒЫ АЗАМАТТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІК

(ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕГІ ҮЛЕС) ТУРАЛЫ ЗАҢ

202

8.90. Бұған қатысты талап мерзімі – екі жыл

203

8.91. Екі жылдық талап мерзімі қашан басталады? Апелляциялық сот Aer Lingus plc

v. Gildacroft Ltd ісінде

204

(2006) 1980 жылғы Талап мерзімі туралы заңның 10(3) тар-

мағындағы «сот шешімін» қабылдаған күнді –пассивті білдіретін күн, бағамдауға

тиіс жауапкершілік сомасын білдіретін quantum шектеу ретінде тану керек деп түсін

дірген. Бұл туралы лорд-судья Рикс былай дейді

205

: «1980 жылғы заңның 10(3) тар-

мағында аталған сот шешімінің немесе арбитраж шешімінің қабылданған күнін

көрсететін уақыт 1978 жылғы заңның негізінде зиян келтірушіге quantum жауап

кершілік жүктейтін шешім болады».

8.92. Бұл заңнан тыс талап беру кезінде ортақ кепілгер мен ортақ сақтандырушыға

қойылатын талаптар әлі айқын емес

206

8.93. Дегенмен ортақ құқықта өтемақы өндіру талабы 1978 жылғы Азаматтық

жауапкершілік туралы заңмен реттелмейтін болса, оған, келісімшартты бұзғандағы-

дай, алты жыл талап мерзімі қолданылады

207

. Осы істе кепілгердің негізгі борышын

өтегені туралы талдау жасауға болады, бірақ бұл өтемақы төлеуден басқа жағдай

208

3.12. ТЕҢІЗ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ КОЛЛИЗИЯЛАРДАН

ТУАТЫН ТАЛАП

8.94. Мұндағы талап мерзімі – екі жыл

209

202

On the 1978 Act, see N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), 11.71 to 11.134.

203

s 10, 1980 Act; ‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, 1998), 7.22 to 7.25.

204

[2006] EWCA Civ 4; [2006] 1 WLR 1173.

205

Сонда, at 1185.

206

Ортақ құқықтағы ортақтасқан жауапкершілік туралы: N Andrews, English Civil Procedure (Oxford Uni-

versity Press, 2003), 11.71 to 11.134.

207

Hampton v. Minns [2002] 1 WLR 1 (судья бұл жағдайда кепілдік 1980 жылғы заңның 5-бабы негізінде

(алты жыл ескіру мерзіміне) қолданылғанын, ал 1978 жылғы заң негізінде (10 жыл ескіру мерзіміне)

қолдану үшін бұл жағдай сәйкес келмейтінін айтқан).

208

Hampton case, сонда, at [82] , Lep Air Services Ltd v. Rolloswin Investments Ltd [1973] AC 331, 344–5, per

Lord Reid; 347–9, per Lord Diplock; 352 and 357, per Lord Simon; and 359, per Lord Kilbrandon (Лордтар

палатасы негізгі жауапкердің дәрменсіздігі себебінен оның қарызын төлеу міндетін басқаға жүктеуге

болмайтынын, оған себеп болған жағдайда өтемақыны талап ететін басқа талап қою арызын беру керек

екенін айтқан; бұл мәселеге Австралия құқығы тұрғысынан көзқарасты оқыңыз: Sunbird Plaza Ltd v.

Maloney (1988) 166 CLR 245, 255–6, HC Aus, per Mason CJ). Hampton ісінде [91] корольдік адвокат Кейт

Гарнет былай деген: «Талдау барысында кепілгерді тағайындау шарты бойынша кепілгер борышкердің

қарызын төлеу міндетін өз мойнына ала алады. Бірақ кепілгер ол үшін талап қоюшыға өз шарттарын

қою құқығына ие, егер талап қоюшы осы шарттарды орындамаса, кепілгер де өз міндетін орындамау

ға құқылы. Ал егер кепілгер ешбір шарт қоймаса, онда міндеттемесін толық орындауға міндетті».

209

Maritime Conventions Act 1911; ‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, 1998), 7.37.

178 179

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

3.13. АКЦИОНЕРЛЕРДІҢ ТАЛАПТАРЫ

210

8.95. 1980 жылғы Талап мерзімі туралы заңда қамқоршыға қарсы талап берудің нор-

малары бар және осы нормаларды сот та, Құқық комиссиясы да зерттеген

211

Бенефициардың қамқоршыға қарсы берген алаяқтыққа қатысты емес талаптарына

алты жылдық талап мерзімі белгіленген

212

8.96. Әйтсе де алты жылдық талап мерзімі: 1) бенефициардың қамқоршыға

алаяқтық туралы талабына; 2) бенефициардың қамқоршыға сеніп тапсырған мүлкін

қайтарып алуына немесе сол мүліктен түскен пайдасын алуына

213

қатысты қолда-

нылмайды. Апелляциялық сот 1) жағдай бойынша Williams v. Central Bank of Nigeria

ісінде (2012) 1980 жылғы заңның 21(1) тармағының нормасын қамқоршыға қарсы

жай талапқа емес, тек қамқоршыға алаяқтық жасауға көмектескен адамға қатысты

қолданған

214

8.97. Талап мерзімі болмаған кезде бұл мәселе әділ және дискреция принципімен

шешімін табады

215

8.98. Англиялық емес заңгерлер үшін «Әділдік құқығы» лорд-канцлер бастаған

Канцлер соты жасап шығарған құқықтық нормалар жинағына сүйенеді, яғни оны

Ортақ құқық жүйесінің соттары қалыптастырмаған деп түсіндірген жөн

216

. Негізі,

құқықтың бұлай бөлінуі ХІХ ғасырдың соңында жойылған болатын және сол кезде

Ортақ құқық жүйесі соттары мен Канцлер соттары біріккен еді. Яғни Жоғарғы соттың

юрисдикциясы туралы 1873 және 1875 жылғы заңдар Үлкен сот пен графтық сотта-

рын (екеуі де бірінші сатыдағы соттар) ортақ құқық пен әділдік құқығын қолдануға

итермелеген болатын. Осылай болса да, ортақ құқық пен әділдік құқығы арасындағы

айырмашылық бүгін де, әсіресе іс жүргізу барысында маңызды болып отыр.

8.99. Бүгінгі құқықта Ортақ құқық пен Әділдік құқығы жүйелерінің және олардың

құқық құралдарының арасында айырмашылық әлі бар

217

. Оның мысалы ретінде келі-

сімшартты бұзғаны үшін қолданылатын құқық құралдарын атауға болады: қарызды

қайтару туралы талаптар мен зиянды өтеу туралы талаптарда – ортақ құқық құрал-

дары, ал мәжбүрлеу шаралары, айрықша сот өндірісі, бухгалтерлік пайда туралы

210

Relatedly, on equitable laches and acquiescence, see 8.108 .

211

Paragon Finance plc v. D B Thakerar & Co [1999] 1 All ER 400, 407–16, CA, per Millett LJ. Also, ‘Limi-

tation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.39 to 2.45; and A McGee and G Scanlan ‘Fiduciary Duties and

Limitation Periods’ (2001) 20 CJQ 171.

212

s 21(3), 1980 Act.

213

s 21(1)(a) and (b), respectively, of the 1980 Act. Мысалы, 21(1)(b) тармақшаны құқықбұзушы мен оның

мұрагеріне қатысты қолдануға болады, Jones v. Williams [2000] Ch 1, CA; see also In re Loftus decd,

Green v. Gaul [2006] EWCA Civ 1124; [2007] 1 WLR 591.

214

[2012] EWCA Civ 415; [2012] 3 WLR 1501 (апелляциялық шағым қазіргі кезде қаралып жатыр).

215

Бұл туралы қараңыз: 8.108–8.112.

216

Snell’s Principles of Equity (32

edn, 2010), ch 1.

217

АҚШ-та соттың тыйым салу амалына құқықтық құрал «әділ» болуға тиіс екенін айтқан: G Hazard and

M Taruo, American Civil Procedure (Yale University Press, 1993), 130.

180 181

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

талаптарда Әділдік құқығы жүйесіне тән құралдар қолданылады. Соңғы кезде ортақ

құқық пен әділдік құқығы арасындағы айырмашылықты жоюға бағытталған бірнеше

шешім қабылданған

218

. Дегенмен ортақ құқық пен әділдік құқығы арасындағы айыр-

машылық ағылшын жеке құқығындағы «іргетас» болып отыр

219

. Оны жою қиын. Бұл

айырмашылық әлі де көп жыл сақталатын тәрізді. Дегенмен көпке мәлім жайт –

ағылшын құқығы әрі қарай дамуы керек және мұндай тарихи көріністен арылуға

тиіс. Эндрю Берроуз «бұл айырмашылықты түбегейлі жою керек» деген көзқарасты

ұстанады

220

8.100. «Әділдік құқығы» талабына алты жылдық талап мерзімі белгіленген, одан

кейін 1980 жылғы заңды қолдануға немесе ұзартуды қолдануға болады

221

1980 жылғы заңның 23-бабы бойынша: «Заңда аталған талап мерзімі өткен соң есеп

шот туралы талапты ұсынуға болмайды».

8.101. Лорд-судья Миллетт Paragon Finance plc v. D B Thakerar & Co ісінде (1999)

конструктивті трастың (constructive trusteeship) екі түрін атап көрсеткен:

1) Біріншіден, траст алушы мойнына траст алушының міндеттерін алғаны

айтылған, бірақ трасты нақты қолданбаған, сонда да талап қоюшы трасты

бұзғаны үшін талап берген іс қаралған

222

. Бұл іс 1980 жылғы заңның 21(1)

тармағына сәйкес қаралады және оған алты жылдық талап мерзімі белгілен-

беген. Мұның мысалы ретінде қорды басқарып, ақырында, ақшаны алаяқ-

тықпен иемденіп кеткен қызметкерге қойған талапты мысалға келтіруге

болады

223

. Аталған норманың негізінде бенефициар алты жыл талап мерзімі-

мен шектелмеуі керек, себебі ол өзі тағайындаған қызметкердің алаяқтығы-

нан зардап шегіп отыр деген принцип жатыр. Дегенмен алаяқтық құрбаны

бұл норманы елемейді. Осы тұрғыдан лорд-судья Миллеттің екінші санатын

қарастырған жөн. Екінші санатқа тоқталмай тұрып, алдымен Cattley v.

Pollard ісінде (2006) корольдік адвокат Ричард Шелдонның 1) санат туралы

«трасты бұзудың әділетсіз жолы» деп атағанын

224

айта кеткен жөн.

2) Екінші санат конструктивті траст жауапкершілігін тудырады. Бұл жерде квази-

тағайындау туралы сөз жоқ. Яғни онда мәселені жауапкердің мүлкінен бөліп

қарау қажет емес

225

. Мұндай кезде талап 21(1) тармағымен реттелмейді,

218

Мысалы, «әділ» қателік деген тұжырым ешбір доктринада кездеспейді: ‘The Great Peace’ [2003]

QB 679, CA; сондай-ақ ешбір келісімшартта дербес әділдік тұжырымы қолданылмайды: BCCI v. Ali

[2001] UKHL 8; [2002] 1 AC 251, at [17].

219

Мысалы, меншік иесінің салғырттығы азаматтық құқықбұзушылыққа әкеліп соққанын қараңыз: Shell

UK Ltd v. Total UK Ltd [2010] EWCA Civ 180; [2010] 3 All ER 1192.

220

Inaugural Oxford lecture, A Burrows, ‘We do this at Common Law but that in Equity’ (2002) 22 OJLS 1.

221

Paragon Finance plc v. D B Thakerar & Co [1999] 1 All ER 400, 414–6, CA, per Millett LJ, rejecting Laddie

J’s analysis in Nelson v. Rye [1996] 1 WLR 1378.

222

Paragon Finance case [1999] 1 All ER 400, 414–16, CA, per Millett LJ.

223

BCCI (Overseas) Ltd v. Jan (unreported, 17 November 1999, Jonathan Parker J), noted ‘Limitation of Ac-

tions’ (L Com No 270, 2001), 2.44.

224

[2006] EWHC 3130 (Ch); [2007] Ch 353.

225

Соңғы мәселе туралы қараңыз: Millett LJ in the Paragon case, сонда, 416.

180 181

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

21(3) тармағына сәйкес алты жылдық талап мерзімі белгіленеді

226

. Бұл екінші

санат талап қоюшының келісімді бұзу мен фидуциарлы міндетін дұрыс орын-

дамауынан зиян келгені туралы талап бергенде қолданылады

227

. Траст бұзыл-

ғанға дейін сеніп тапсырған мүлік болмаған еді. Жауапкер мүлікті есепшоттан

бөлек сақтау туралы өзіне ешбір міндеттеме алмаған. Cattley v. Pollard ісінде

(2006), тіпті талап қоюшы 1980 жылғы заңның 32-бабының нормасын алаяқ-

тыққа қатысты қолданғаны және кейінге қалдырғаны тиімді болса да (8.35),

алты жылдық талап мерзімі трасты бұзған кезде қолданылған

228

8.102. Талап мерзімінің принциптері туралы әділдік құқығының құқықтық

құралдары контексінде айтар болсақ, ол үшін арнайы әдебиетке жүгінген жөн

229

3.14. 1998 ЖЫЛҒЫ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ ТУРАЛЫ ЗАҢҒА

СӘЙКЕС ІС ЖҮРГІЗУ

8.103. Заңның 7(1)(а) тармақшасында айтылғандай, «мемлекеттік органның

(1998 жылғы заңның) 6(1) тармағын бұзу арқылы еткен әрекеті үшін талап берген

тұлға осы органға қарсы талабын, аталған заңға сәйкес, кез келген сотқа немесе

трибуналға бере алады». 7(5) тармағы бойынша: 7(1)(а) тармақшасына сәйкес: а)

шағым орын алғаннан кейін бір жыл мерзім өткенге дейін; ә) соттың немесе три-

буналдың істі жан-жақты әділ қарауына жеткілікті уақытта, бірақ талап мер-

зімі өтпей тұрғанда

230

ақырына дейін жеткізілуге тиіс». Апелляциялық сот Dunn

v. Parole Board ісінде (2008), 7(5)(б) тармақшасына сәйкес, талап мерзімін ұзартудан

бас тартқанын хабарлаған

231

3.15. ШЕШІМДІ ОРЫНДАУ ТУРАЛЫ ТАЛАП

232

8.104. Соттың шешімін орындауға байланысты атқару өндірісі, мысалы, банкрот-

тық туралы шешімді

233

немесе шет мемлекет сотының шешімін орындау туралы

226

Қараңыз: Millett LJ’s analysis in the Paragon case, in ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.41

to 2.43.

227

Coulthard v. Disco Mix Club Ltd [2000] 1 WLR 707 (Jules Sher QC).

228

[2006] EWHC 3130 (Ch); [2007] Ch 353 (Richard Sheldon QC).

229

H McLean, ‘The Limitation of Actions in Restitution’ [1989] CLJ 472–506.

230

s 7(5), 1998 Act.

231

[2008] EWCA Civ 374; [2009] 1 WLR 728, at [30] to [39], [46], and [50].

232

s 24(1), Limitation Act 1980: Соттың шешімі күшіне енгеннен кейін алты жыл ескіру мерзімі өткен

соң, ол іс бойынша талапты қайта қоюға болмайды. S 24(1), the House of Lords held in Lowsley v.

Forbes [1999] 1 AC 329, 343, HL: «24(1) тармағындағы «талап» ұғымы жаңадан қойылған талапты

білдіреді, бірақ талап бойынша шыққан шешімнің орындалуына қатысы жоқ». 1980 жылғы Заңның

24(2) тармағы бойынша: «Алты жыл ескіру мерзімі өткен соң, пайыздық өсім бойынша қарызын

өндіру туралы талап беруге болмайды». In Lowsley v. Forbes [1999] 1 AC 329, 343, Лордтар палатасы

былай деген: «24(2) тармағындағы «Пайыз бойынша өсім... өндіру туралы талап беруге болмайды»

деген норма түбегейлі тыйым болып саналмайды. Бұл норманы кең мағынасында қараған жөн».

‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.67 to 2.68.

233

Chohan v. Times Newspapers Ltd [2001] 1 WLR 184 (Ch D, Mann QC).

182 183

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

ағылшын сотына талап беруге

234

соттың шешімі күшіне енгеннен кейін алты жыл

талап мерзімін белгілеген. Бұл талап мерзімі қарапайым азаматтық сот шешімін

орындауға қатысты қолданылмайды

235

. Алты жыл талап мерзімінен кейін соттың

шешімін орындауға ұсыну үшін соттың рұқсаты қажет, бірақ ондай рұқсатты сот

сирек береді

236

3.16. АРБИТРАЖ ШЕШІМІН ОРЫНДАУ ТУРАЛЫ ТАЛАП

237

8.105. Жауапкер сот шешіміне шағым түсірмесе (шағым жасау мүмкін болса),

талап мерзімі алты жыл деп белгіленеді

238

. Апелляциялық сот National Ability SA v.

Tinna Oils & Chemicals Ltd (‘Th e Amazon Reefer’) ісінде

239

(2009) арбитраж шешімін

орындаудың екі жолы бар екенін мәлімдеген (ІІ том, 19.01; апелляциялық сот бұл

пікірді West Tankers ісінде де қолданған, 2012)

240

. Бірінші жолы – ортақ құқықта

сотқа арбитраждың шешімін көрсету арқылы (1996 жылғы Арбитраж туралы заң

ның 66(4) тармағына сүйене отырып); екінші – заң нормаларының механиз-

мі

241

арқылы. Ол екі қадамнан тұрады: 1) арбитраж шешімін соттың шешіміне

ауыстыру қажет; 2) соттың шешімін орындау қажет. Мұндай кезде сот талап мерзі-

мін өзгерте алмайды, сондықтан алты жылдық талап мерзімін

242

екі жолға тең қол-

дану қажет деген пікір айтқан. Апелляциялық сот West Tankers ісінде (2012: ІІ том,

10.61) Үлкен соттың, 1996 жылғы Арбитраж туралы заңның 66-бабына сәйкес,

234

Duer v. Frazer [2001] 1 WLR 919.

235

Lowsley v. Forbes [1999] 1 AC 329, HL (Бұл норманы кең мағынасында қараған жөн).

236

Азаматтық іс жүргізу ережесінде, Sch 1 (RSC 46, r 2) , «атқару қағазын» (RSC 46, r 1) шешім шыққан-

нан кейін алты жылдан кейін алу үшін тек соттың рұқсаты қажет. Соттың бұл дискрециялық құқығы

мына істе қаралған: Duer v. Frazer [2001] 1 WLR 919; [25], Судья Эванс-Ломб әртүрлі факторлар-

ды қарап шығып, өндірушінің осы тұрғыдағы құқығына тоқталған (National Westminster Bank plc v.

Powney [1991] Ch 339, 361, CA). Duer ісінде сот мұндай рұқсат беруден бас тартқан; осындай шетел-

дік шешімнің Англияда тіркелгеніне 15 жыл өткен екен.

237

‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.69 to 2.70.

238

1980 жылғы Талап мерзімі туралы заңның 7-бабы бойынша: «Талап қою арызын алты жыл талап

мерзімі өткеннен кейін сотқа беруге болмайды, талап мерзімін қалпына келтіруге нақты дәлелі

болған кезде ғана сотқа беруге болады». Agromet Motimport v. Moulden Engineering Co (Beds) Ltd

[1985] 1 WLR 762, 772 ісінде (бұл істе Үлкен сотқа соттың шешімін орындау туралы өтініш берген

болатын; сондай-ақ ол өтінішті 1950 жылғы Арбитраж туралы заңның 26-бабына сәйкес берген еді,

осы баптың орнына қазір 1996 жылғы Арбитраж туралы заңның 66-бабы қолданылады) судья Оттон

былай деген: «Арбитраждың шешім шығаруы мен шешімді орындау туралы талап қою арызы

өз алдына дербес талап қою арызы болып табылады. Бұл талап қою арызы бастапқы келісімнің

бұзылғаны туралы талап қою арызынан мүлде бөлек және онымен байланысты болмауы мүмкін.

Мұндай кезде шешімді орындау міндетті екенін білдіретін ишара нормалар қолданылады. Ал ондай

ишара нормалар туралы бастапқы келісімде айтылуы мүмкін және егер тараптар арбитраждың

шешімін орындамаса, енді «Талап мерзімі туралы» заңның нормасы қолданылады».

239

[2009] EWCA Civ 1330; [2010] Bus LR 1058; [2010] 2 All ER 899; [2010] 2 All ER (Comm) 257; [2010]

1 Lloyd’s Rep 222; [2010] CP Rep 18; [2009] 2 CLC 982.

240

West Tankers Inc v. Allianz SpA (‘The Front Comor’) [2012] EWCA Civ 27, [33]; [36] to [38].

241

s 66, Arbitration Act 1996; Sovarex SA v. Romero Alvarez SA [2011] EWHC 1661 (Comm); [2011] 2 Lloyd’s

Rep 320, Hamblen J (мысалы, меншік иесінің салғырттығы азаматтық құқықбұзушылыққа әкеліп соқ-

қанын қараңыз).

242

s 7, Limitation Act 1980.

182 183

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

арбитраждың шешімін орындау туралы қаулы қабылдай алатынын, себебі шешімді

орындаудың жолдарына шектеу қойылмағанын мәлімдеген

243

3.17. СОТ ШЕШІМІН ҚАЙТА ҚАРАУ ТУРАЛЫ ТАЛАП

8.106. Мұндай өтінішті «жедел», яғни «талап беруге негіздеме пайда болған кезден

үш айдан кешіктірмей» беру керек

244

3.18. ШЕТЕЛДІК ШЕШІМДЕРДІҢ ЕСКІРУ МЕРЗІМІ

8.107. Егер қиындыққа әкеліп тірейді деп шешсе, сот шетелдік талап мерзімін қол-

данбауға құқылы

245

. Бірақ Апелляциялық сот Harley v. Smith ісінде

246

(2011) соттың

мұндай құқығын тәжірибеде қолдана алмайтынын, себебі шетелдік талап мерзімі

Англиядағы талап мерзімінен қысқа екенін мәлімдеген.

4. ТАЛАП ҚОЮ МЕРЗІМІНІҢ ӨТІП КЕТУІ ЖӘНЕ

ОНЫ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ

8.108. Бұл кедергілер – мәжбүрлеу шаралары мен айрықша өндірісте қажет әділ

шаралар. Олар ұзақ уақыт қалыптасқан сот прецедентіне негізделген

247

. Талап қою

мерзімінің өтіп кетуі көбінесе кейінге қалдырудан туады: талап қоюшы талап қоюға

негіздеме пайда болғанын біле тұра, талап мерзімін өткізіп алса, онда мәжбүрлеу

талабының орындалуы да әділетсіз болар еді.

243

West Tankers Inc v. Allianz SpA (‘The Front Comor’) [2012] EWCA Civ 27, at [36] to [38].

244

Азаматтық іс жүргізу ережесі 54.5(1); ескіру мерзімінің басталатын сәті туралы қараңыз: R (Burkett)

v. Hammersmith and Fulham LBC [2002] 1 WLR 1593, HL; R v. Dairy Produce Quota Tribunal, ex parte

Caswell [1990] 2 AC 738, HL (Burkett case, at [53], per Lord Slynn, and [59] to [66], per Lord Hope).

245

s 2(1), Foreign Limitation Periods Act 1984. Gotha City v. Sotheby’s, The Times 8 October 1998; noted in

Garcia v. De Aldama [2002] EWHC 2087 (Ch); [2003] ECDR CN1, at [252] and [253], per Peter Smith J.

246

[2010] EWCA Civ 78; [2010] CP Rep 33 (қорытынды шешім).

247

A McGee, Limitation Periods (6

edn, 2010), 3.015 . Chadwick LJ in Re Loftus decd, Green v. Gaul [2006]

EWCA Civ 1124; [2007] 1 WLR 591, at [42] Aldous LJ in Frawley v. Neill, The Times 5 April 1999, CA:

«Тексеруді мұқият және жан-жақты жүргізу қажет. Тараптардың бірінің құқығына басымдық бе-

руге болмайды. Әрбір іс бойынша шешімді нақты фактілердің негізінде қабылдау керек». Қараңыз:

‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.98; and ‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, 1998),

9.12 to 9.22; J Brunyate, Limitation of Actions in Equity (1932), 1–12; W Goodhart and GH Jones, Specic

Performance (2

edn, 1996), 109–112; Snell’s Principles of Equity (31

edn, 2010), 5-016 . Салыстыру

үшін қараңыз: Goldsworthy v. Brickell [1987] Ch 378, 410, CA, Nourse LJ. Үнсіз келісім мен растаудың

айырмашылығына назар аударыңыз. Келісім туралы мынадай прецеденттер бар: Lindsay Petroleum

Co v. Hurd (1874) LR 5 PC 221, 239–40, PC, per Sir Barnes Peacock, cited and glossed by Lord Blackburn

in Erlanger v. New Sombrero Phosphate Co (1878) 3 App Cas 1218, 1279–80, HL; Nelson v. Rye [1996]

1 WLR 1378, 1392, Laddie J (заң құжатының аясы туралы істер – қараңыз: Paragon ісі [1999] 1 All ER

400, 414–6, CA, per Millett LJ). Прецеденттер: Allcard v. Skinner (1887) 36 Ch D 145, 186–9, per Lindley

LJ, 191–3, per Bowen LJ (Cotton LJ dissenting in application to facts, 174–5), CA; Shaw v. Applegate

[1977] 1 WLR 970, CA. Vigilantibus non dormientibus iura subveniunt: заң сақ адамға көмектеседі, қал-

ғып жүргенге көмектесе алмайды. Jowitt’s Dictionary of English Law (2010), vol 2, 2379, (басқалардың

арасында ерекше) Coke (2 Co Inst 690; 4 Co Rep 10; Hob 347; Wing 692); Jowitt: Coke quoted the maxim

in connection with ‘crassa et supina negligentia’: қараңыз: Smith v. Clay (1767) 3 Bro CC 639n, at 640n;

Fenwicke v. Clarke (1862) 4 De GF & J 240, 245; Snell’s Principles of Equity (32

edn, 2010), 5-016 .

184 185

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

8.109. Cattley v. Pollard ісінде (2006) талап қою мерзімін өткізіп алу доктринасы

былай сипатталған:

«Әділетсіздік – жан-жақты тұжырым, бірақ талап мерзімін өткізіп алу мәселесінде

талап қоюшының әділетсіз іс-әрекетін дәлелдеу қажет. Бұл доктринаны қолдану

үшін талап мерзімінің кейінге қалдырылғанын дәлелдеу жеткіліксіз болып саналады,

оны тек талап қоюшының іс-әрекетімен, яғни әділетсіздік жасап отырғанымен қоса

дәлелдеу қажет»

248

8.110. Талап мерзімін өткізіп алу доктринасы туралы T & N Ltd v. Royal & Sun

Alliance plc ісінде

249

(2003) судья Лоренс Коллинз де пікір білдірген.

8.111. Апелляциялық сот бұл доктринаны «әділетсіздік» және бұрмалауға икемді

көзқарас деп бағалаған

250

. Қазір соттар «кейінге қалдыруға негіздеме болған фак-

торды бағалау барысында талап қоюшының жауапкерге қарсы әділетсізді-

гін

251

бағалауға көбірек көңіл бөледі. Уақыттың жай ғана өтіп кеткені жеткіліксіз

болып саналады»

252

8.112. Кейінге қалдырудың нақты мысалы ретінде HP Bulmer Ltd and Showerings Ltd

v. Bollinger SA ісін

253

(1977) атауға болады. Бұл істе талап қоюға негіздеме 1906 жылы

пайда болғаны, ал талап қоюшының негіздеме туралы 1930 жылы ғана білгені анық-

талған. Бірақ талап қоюшы содан бері де ұзақ уақыт бойы талап қою арызын берме-

ген. Апелляциялық сот судья Уитфордтың осы іс бойынша шешімімен келісіп,

«талап қоюшының талап мерзімін өткізіп алуы да, үнсіз келісімі де (келесі пара графты

қараңыз) енді бұл істі қарауға себеп бола алмайды» деген шешімге келген. Лорд-

судья Гофф былай дейді

254

«Сенімділікті әділ тексеру үшін талап қоюшының талап қою арызын беруді неліктен

кейінге қалдырғаны туралы құқықтық қателігі фактілерін тексеру керек, яғни талап

қоюшы талап қою арызын беруді кейінге қалдырып қана қоймай, арызды соттың

кейінірек те қарайтынына сенген болуға тиіс; арыз беру құқығынан айырылып қал-

мау үшін қандай да бір әрекет жасаған болуға тиіс... Тексерудің бұл тәсілін қолдан-

ған судья талап қоюшының талап мерзімін өткізіп алуы мен үнсіз келісіміне

жеткілікті дәлелдеме келтіре алмағанын алға тартқан».

248

Cattley v. Pollard [2006] EWHC 3130 (Ch); [2007] Ch 353, 388 per Richard Sheldon QC (the point was

made as a dictum); see also ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.98.

249

[2003] EWHC 1016 (Ch); [2003] 2 All ER (Comm) 939, at [140]: «Егер тарап өтемақы әділ болуын талап

етсе, бірақ іс жүргізу барысына енжар қарап, өз құқығын дұрыс қолданбаса, онда сот шешімі шыққан-

нан кейінгі өтемақының әділ болмағаны туралы шағымын сот қараусыз қалдырады. Іс жүргізу бары-

сына тиісті деңгейде араласып, бақылап отыру әрбір нақты істің мән-жайына байланысты әрқалай

деңгейде болуы мүмкін: Lindsay Petroleum Co. v. Hurd (1874) LR 5 PC 221, 239, per Lord Selborne; Erlanger

v. New Sombrero Phosphate Co (1878) 3 App Cas 1218, 1279, HL, per Lord Blackburn; Chitty, Contracts, 28th

ed. 1999, vol 1, 29–140. Келісімнің мақсаты туралы қараңыз: Beal v. Kyte [1907] 1 Ch 564, 566.’

250

Frawley v. Neill, The Times 5 April 1999, CA, citing Taylor Fashions Ltd v. Liverpool Victoria Trustees Co Ltd

[1982] QB 133 (note), 151, Oliver J; and Habib Bank Ltd v. Habib Bank AG Zurich [1981] 1 WLR 1265, 1285.

251

Мысалы, Jones v. Stones [1999] 1 WLR 1739, 1746, per Aldous LJ, CA; Frawley v. Neill, The Times 5 April

1999, CA.

252

Jones v. Stones, сонда.

253

[1977] 2 CMLR 625, CA.

254

Сонда, at [177] and [179].

184 185

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

8.113. Егер талап қоюшы өз құқығын біле тұра, жауапкердің осы құқықтарын бұзуы-

мен үнсіз келіскен болса, «үнсіз келісіммен» қорғана алады

255

8.114. Кейбір контекстерде әділдік құқығында талап қою мерзіміне ортақ құқыққа

тән заң нормаларымен белгіленген талап қою мерзімі арқылы міндет жүктей

алады

256

. Ол кезде әділдік тұжырымы мынадай болуға тиіс:

1) бәсекелес әділдік құқығы юрисдикциясын қолданып отырған сот ортақ

құқықтағы дәл сол құқықтық құралды қолдануға тиіс (яғни алаяқтықтық

туралы істе «әділ өтемақы» өндіру туралы шешім мен ортақ құқықтағы «әдейі

жасыру» туралы шешімнің мазмұны мен функциясы бір-біріне ұқсас келеді:

екеуінде де өтемақы өндіріледі, екеуінің негіздемесі де, өндіретін ақшалай

сомасы да бірдей; тек жалғыз айырмашылығы өтемақының қайнар көзінде,

яғни юрисдикциясы мен терминологиясында);

2) тараптар арасында ортақ құқық пен әділдік құқығына тән хат алмасудың

болуы, яғни хат алмасудың ортақ құқық шеңберінен де кеңірек, яғни

2) жағдайдан айырмашылығының болуы

257

;

3) әділдік құқығының «айрықша юрисдикциясына» жататын құқық құралының

функциясы ортақ құқыққа жататын құқық құралының функциясына тән

болады және осы екі құқық құралының біреуіне шектеу қою – әділетсіздік

258

8.115. Әділдік құқық жүйесіндегі талап мерзімі заңмен белгіленген параллель талап

қою мерзімімен бірдей және талап қою мерзімін өткізіп алу доктринасы бірінің

талап қою мерзімдерін ұзағырақ белгілеуіне жол бермейді.

8.116. Дегенмен екі құқықтық жүйенің арасындағы ұқсастық біріне ғана тән

айрықша құқықтық құралда қолданылмайды

259

, сондай-ақ мәжбүрлеу шаралары да

ұқсас болмайды. Себебі Ортақ құқық жүйесіндегі зиянды өтеудегі мәжбүрлеу шара-

лары Әділдік құқық жүйесінен мүлде басқа: бұлардың айырмашылығы жер мен көк-

тей. Осыған байланысты әділдік құқығында талап қою мерзімін өткізіп алу мен

255

‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.99, citing Shaw v. Applegate [1977] 1 WLR 970, 978, 980,

CA; жауапкер талап қоюшының әрекеті мен әрекетсіздігіне сүйене отырып қорғанады, Jones v. Stones

[1999] 1 WLR 1739, 1742–4, per Aldous LJ, CA.

256

s 36(1), 1980 Act notes this; ‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, 1998), 9.22. A leading statement

is by Lord Westbury in Knox v. Gye (1872) LR 5 HL 656, 674–5, HL, cited in Coulthard v. Disco Mix Club

Ltd [2000] 1 WLR 707, 728–30, (Jules Sher QC), not following Nelson v. Rye [1996] 1 WLR 1390; Paragon

Finance plc v. DB Thakerar & Co [1999] 1 All ER 400, 415–6, per Millett LJ, CA; Cia de Seguros Imperio

v. Heath (REBX) Ltd [2001] 1 WLR 112, 120–3, per Waller LJ, 124–6, per Clarke LJ, CA; тағы бір преце-

денті: ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, 2001), 2.102 n 196.

257

Propositions (i) and (ii) derived from Coulthard v. Disco Mix Club Ltd [2000] 1 WLR 707, 730, (Jules Sher

QC).

258

Cia de Seguros Imperio v. Heath (REBX) Ltd [2001] 1 WLR 112, 120–3, per Waller LJ, and 124–6, per

Clarke LJ, CA, Spry’s Equitable Remedies (5

edn, 1997), 419–20.

259

W Goodhart and GH Jones, Specic Performance (2

edn, 1996), 109–112; for comment, J Beatson, ‘Limitation

Periods and Specic Performance’ in E Lomnicka and CGJ Morse (eds), Contemporary Issues in Commer-

cial Law (1997), 9–23.

186 187

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

үнсіз келісімде мәжбүрлеу шаралары қолданылады, яғни «талап мерзімін заңмен

белгілеуге көп мән берілмейді» деген тұжырым жасауға болады

260

8.117. P & O Nedlloyd BV v. Arab Metals Co ісінде

261

(2006) лорд-судья Мур-Бик

былай дейді:

«Талап қою мерзімі ескіруінің әділдік құқығындағы доктринасы... талап қоюшының

талап қоюды кейінге қалдыруын әділетсіз деп санап, соттың талап қою арызын

қабылдамауына құқық береді, сондықтан алаяқтыққа қатысты емес істерде талап

қоюшы алты жылдың ішінде талап қоймаса, соттың ондай талапты қарауға қабыл-

дайтын кезі сирек ұшырасады».

8.118. Дәл осы істе лорд-судья Мур-Бик талап мерзімінің ескіруі доктринасына

қатысты маңызды пікір білдірген

262

1) соттың талап мерзімі өтіп кеткен талап қою арызын қарауы мүмкін екенін де

ескерген жөн, тіпті сот бұл талап бойынша жауапкердің немесе үшінші тұлғаның

рөлі ауысып кетуіне көңіл аудармастан да қарауы мүмкін;

2) дегенмен талап қою мерзімінің ішінде кейінге қалдырылған талаптың ескіру мер-

зімі қалайша өтіп кететіні түсініксіз;

3) ...талап мерзімінің шеңберінде талапты дәлелді себепсіз кейінге қалдыру жауап-

керге немесе үшінші тұлғаға зиянын тигізген болса, неліктен талап қою арызы қарал-

майтынын түсіне алар емеспін».

8.119. Лорд-судья Мур-Бик дәл осы істе

263

Lindsay Petroleum Co v. Hurd ісінде-

гі

264

(1874) сэр Барнс Пикоктың мәлімдемесін қайталаған:

«Бүгінде әділдік құқығы соттарындағы талап мерзімінің ескіруі доктринасы еркін

немесе техникалық сипаттағы доктрина емес. Талап қоюшы өз мінез-құлқымен

талап беруден бас тартатынын білдірген және талап қоюды тым ұзақ уақытқа

кейінге қалдырған жағдайда талап қою арызын қарау әділетсіз деп танылады. Бірақ

қай істе де талап қоюды кешіктіру заңға қайшы келген жағдайда талапты қараудың

қажет екенін көрсететін себеп болады. Бұл кезде екі нәрсеге: бірінші – талап қоюды

кейінге қалдырудың ұзақтығына, екінші – осы уақыттың ішінде жасаған әрекетіне

назар аудару керек, яғни осы екеуін салыстыра келе, әділдік пен әділетсіздіктің ара-

сындағы тепе-теңдікті табу қажет».

8.120. Gaff ord v. Graham (1998) ісі бойынша лорд-судья Нурстың мәлімдеуінше,

Апелляциялық сотта талап қоюшы жауапкердің бірінші құқықбұзушылық бойынша

талабымен келіскен, сондықтан ешқандай мәжбүрлеу шарасы қолданылмаған

265

260

P & O Nedlloyd BV v. Arab Metals Co [2006] EWCA Civ 1717; [2007] 1 WLR 2288; Heath v. Heath [2009]

EWHC 1908 (Ch); [2010] FSR 610, at [27] ; ‘Limitation of Actions’, L Com No 270 (HC 23, 2001), 2.97

to 2.99.

261

[2006] EWCA Civ 1717; [2007] 1 WLR 2288, 2310.

262

Сонда, at 2312.

263

Бұл да сонда.

264

Sir Barnes Peacock delivering the Advice of the Privy Council in Lindsay Petroleum Co v. Hurd (1874) LR

5 PC 221, 239–40.

265

(1999) 77 P & CR 73, at 81.

186 187

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

Дегенмен құқықбұзушылық екінші рет орын алып, талап қоюшы бұл жолы жауап-

кердің (атпен сейілдеу мектебінің ғимаратын жабық ғимаратқа айналдыру туралы)

талабымен келіспеген. Осы жолы талап қоюшы жеңіп келе жатып, соңғы сәтте

жеңіліп қалған: ол тыйым салу амалын қолдануға құқылы болса да және оған

бірінші талап бойынша келіскені кедергі болмаса да, оның мәжбүрлеу шарасы

қарсы тараптың құқығын бұзатын болғандықтан, судья мәжбүрлеу шарасын қол-

дана алмаған

266

. Сот осы тұрғыда Jaggard ісінің (1995) практикасына сүйенген

(төменде баяндалады).

8.121. Мұндай қосымша кедергі мынадай жолмен пайда болады. Тіпті талап қою

мерзімі өтіп кетуі және үнсіз келісім болуы мәжбүрлеу шараларын қолдануға кедергі

болмаса да, сот оны автоматты түрде қолданбайды. Басқа факторлардың бәрін зерт

теп шығады. Соттың бұл дискрециялық құқығы туралы қазіргі заманғы көзқарасты

Jaggard v. Sawyer ісінен

267

(1995) көре аласыз.

8.122. Апелляциялық сот Jaggard ісінде (1995) бірінші сатыдағы соттың мәжбүрлеу

шарасын қолданбау туралы шешімін өзгеріссіз қалдырып, тіпті жауапкер иелігіндегі

жерге қатысты келісім міндеттемесін бұзып, жерінің шекарасын өзгертсе де, соттың

мәжбүрлеу шарасын қолданбауын дұрыс деп санаған. Бұл істе талап қоюшы уақытша

қамтамасыз ету шарасын қолдануды сұрамаған еді. Нәтижесінде сот түпкілікті мәж-

бүрлеу шарасын қолдануды дұрыс емес деп шешкен. Мәжбүрлеу шарасының орнына

1981 жылғы Жоғарғы соттар туралы заңның 50-бабына сәйкес шара қабылдап, талап

қоюшыға ақша сомасын өндірген

268

8.123. Лорд-судья Смит Jaggard ісінде (1995) сэр Томас Бингэмнің Shelfer’s ісінде

гі

269

(1895) әдісін

270

қолданған:

«Судья талап қоюшы құқығын жауапкердің prima facie әрекеті бұзып отырғанын

дәлелдей алатынын біліп, мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы шешім қабылдауға

тиіс еді. Соттардың талап қоюшының құқығы бұзылуының жалғасуына жол бере-

тін кезі сирек. Бірақ бұл істе Shelfer’s ісіндегі лорд-судья Смиттің әдісі қолданылып,

сол сирек жағдайға жол берген...»

8.124. Сэр Томас Бингэм Jaggard ісінде

271

(1995) былай деген:

«1) Талап қоюшының құқығына келген зиянның көлемі шағын. Менің ойымша, солай...

Әрине, талап қоюшының құқығына зиян келген, бірақ мұндай істерде осылай

болатыны белгілі.

266

Gaord case, (1999) 77 P & CR 73, 86.

267

[1995] 1 WLR 269, CA (Sir Thomas Bingham, M Millett and Kennedy LJJ).

268

N Andrews, Contract Law (Cambridge University Press, 2011), 18.59 .

269

Shelfer v. City of London Electric Lighting Co (No 1) [1895] 1 Ch 287, 322–3, CA, per AL Smith LJ.

270

[1995] 1 WLR 269, 282–3, CA.

271

Сонда.

188 189

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

2) Судья талап қоюшының құқығына келген зиянды зерттей келе, оны ақшалай баға-

лаған жөн деп санаған. Бағалау барысында Wrotham Park ісіндегі

272

(1974) преце-

дентке сүйенген. Сот бағалау барысында талап қоюшының ұсынған бағасымен

келіспеген. Бұл істе судьяның әрекетінен қателік байқалған жоқ.

3) Судья талап қоюшының құқығына келген зиянды аз ғана ақшалай сомамен

бағалаған. Мұнымен де келісемін...

4) Судья мынадай қорытынды шығарған... бұл істе мәжбүрлеу шарасын қолдану

жауапкердің құқығын бұзумен тең болар еді. Аргументтің басым бөлігін талдай-

тын болсақ... талап қоюшының уақытша қамтамасыз ету шарасын қабылдауды

сұрамағанын көрсетеді».

8.125. Лорд-судья Миллетт Jaggard v. Sawyer ісінде

273

(1995) мынадай ықтимал

жолдарды атаған:

«Бір жағынан, жауапкер ашық, адал әрекет етіп, талап қоюшының құқығына назар

аудармаса, ондай кезде жауапкерге мәжбүрлеу шарасын қолдану талап қоюшының

тым қатал талабын орындаумен және жауапкерге зиян келтірумен тең. Ал, екінші

жағынан, жауапкер жан-жақты қарап, талап қоюшының құқығына зиянын тигіз-

беуді ойлауы керек, ондай кезде талап қоюшы жауапкерден құқығына зиян тигізген

fait accompli үшін ақшалай соманы ғана өндіре алады».

8.126. Осы фактілердің негізінде лорд-судья Миллетт мәжбүрлеу шараларын қол-

данбау туралы пікір білдірген

274

«Талап қоюшы орынды жерінде уақытша қамтамасыз ету шарасын қолдануды

сұрамаған. Ол үшін талап қоюшыны сынауға болмайды, бірақ сотта fait accompli

жағдайға тап болатынын білуге тиіс еді».

5. ҰСЫНЫСТАР

5.1. ҚҰҚЫҚ КОМИССИЯСЫНЫҢ ҰСЫНЫСТАРЫ (2001)

8.127. Құқық комиссиясы осы тақырыптағы 1998 жылғы Консультация құжатында

1980 жылғы Талап мерзімі туралы заңға талдау жасаған

275

. Сондай-ақ комиссия

272

Wrotham Park Estate Co Ltd v. Parkside Homes Ltd [1974] 1 WLR 798, судья Брайтман жауапкердің

жеңіп шығу мүмкіндігінің пайыздық мөлшерін көрсеткен.

273

[1995] 1 WLR 269, at 288–9.

274

Сонда.

275

‘Limitation of Actions’ (L Com CP No 151, 1998); қараңыз: N Andrews, ‘Reform of Limitation of

Actions: The Quest for Sound Policy’ [1998] CLJ 588–610. 1998 жылғы баяндама Талап мерзімі

туралы заң негізінде жасалған болатын (L Com No 270, HC 23, 2001); text also available at

www.lawcom.gov.uk. Қараңыз: 2001 жылғы баяндама, Р. Джеймс (2003) 22 CJQ 41. Англияда талап

қою мерзімі туралы басқа да реформалар болған: Law Revision Committee, ‘Fifth Interim Report’

(Cmnd 5334, 1936) (foundation of the Limitation Act 1939); ‘Report of the Committee on the Limitation

of Actions’ (Cmnd 7740, 1949) (the Tucker Committee) (producing Law Reform (Limitation of Actions)

Act 1954, abrogating special protective limitation period in actions against public authorities); ‘Report

188 189

8-тарау. Талап мерзіміІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

2001 жылғы Қорытынды баяндамасында «талап мерзімі» туралы айта келе, бұл

салаға реформа жасау қажеттігі жөнінде пікір білдірген

276

. 2002 жылғы шілдеде

лорд-канцлер Талап мерзімі туралы заңның жобасын даярлап жатқанын, қажет кезде

ұсынатынын хабарлаған

277

. Дегенмен әлі ешқандай реформа жасалған жоқ

278

5.2. ЕУРОПАНЫҢ ҰСЫНЫСТАРЫ

8.128. Зиммерман талап мерзімі принциптері «Еуропаның келісімшарт құқығының

принциптеріне» сай келуге тиіс екенін мәлімдеген

279

of the Committee on Limitation of Actions in Cases of Personal Injury’ (Cmnd 1829, 1962) (the Ed-

mund-Davies Committee) (Cartledge v. Jopling & Sons Ltd [1963] ісінің негізінде AC 758, HL; 1963

жылғы Талап мерзімі туралы заңды қайта қарау туралы); Law Reform Committee, ‘Twentieth Report,

Interim Report on Limitation of Actions in Personal Injury Claims’ (Cmnd 5630, 1974) (the Orr Report I),

(1975 жылғы Талап мерзімі туралы заңды қайта қарау туралы); Law Reform Committee, ‘Twen-

ty-First Report, Final Report on Limitation of Actions’ (Cmnd 6923, 1977) (the Orr Report II) (аздаған

өзгерістер енгізу туралы); Law Reform Committee, ‘Twenty-Fourth Report: Latent Damage’ (Cmnd

9390, 1984) (the Scarman Report) (1986 жылғы Зиянды өтеу туралы заң жобасын жасаған кезде

қолдау тапқан). Талап мерзімі туралы басқа да пікірталастар болған: ‘Report of the Committee on

Personal Injury Litigation’ (Cmnd 3691, 1968) (the Winn Committee), para’s 219, 342–50; ‘Civil Justice

Review’ (Cmnd 394, 1988) (the Hodgson Report), para’s 198–200, 440; ‘Reforming Defamation Law and

Procedure: Consultation Document’ (Lord Chancellor’s Department, 1995), ch 4; (бұрын былай аталған:

Faulks Committee, ‘Report of the Committee on Defamation’ (Cmnd 5909, 1975), para 543); Lord Woolf,

Access to Justice: Final Report (1996), ch 10, (‘Pre-action Protocols’, but not directly discussing limita-

tion problems); Heilbron/Hodge Report, ‘Civil Justice on Trial, Joint Report of the General Council of the

Bar and the Law Society’ (1993), 4.5 to 4.7. For Scotland: ‘Reform of the Law Relating to Prescription

and Limitation of Actions’ (Scot L Com No 15, 1970) (giving rise to Prescription and Limitation of Ac-

tions (Scotland) Act 1973); ‘Report on Prescription and Limitation of Actions (Latent Damage and other

Related Issues)’, (Scot L Com No 122, 1989); D Johnston, Prescription and Limitation (Edinburgh, 1999).

276

‘Limitation of Actions’ (L Com No 270, HC 23, 2001); text also available at www.lawcom.gov.uk.

277

Press Release, LC Dept, 16 July 2002.

278

N Andrews, ‘Reform of Limitation of Actions: The Quest for Sound Policy’ [1998] CLJ 588–610.

279

R Zimmermann, Comparative Foundations of a European Law of Set-o and Prescription (Cambridge Uni-

versity Press, 2002; 2010 жылы қайта басылып шыққан), 167–9; Еуропа жобасының табиғаты туралы

әңгімеленген. Қараңыз: Кіріспе.

9-ТА РАУ

ІСТІ БАСҚАРУ

ЖӘНЕ

ІС ЖҮРГІЗУ ТӘРТІБІ

ІІ БӨЛІМ

СОТ ОТЫРЫСЫНЫҢ БАСТАЛУЫ

ЖӘНЕ СОТ ТАЛҚЫЛАУЫНА

ДАЙЫНДЫҚ

192

ТҮЙІНДЕМЕ

1. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1-бөлімінде аталған «басым мақсатта» азаматтық іс

жүргізу жүйесінің міндеті – көкейге қонатын деңгейдегі жеделдікті, тиімділікті және

пропорциялықты қамтамасыз ету жөнінде баяндалған.

2. Істі сот талқылауына дайындау барысындағы басқару – осы міндетті орындаудың

маңызды құралы.

3. Бұл міндетті жүзеге асырудың жолдары: тараптардың дауды өз бетінше реттеуіне қолдау

көрсету; іс жүргізудің жылдам және тиімді орындалуына қолдау көрсету; сот ресурста-

рын пропорциялы бөлу.

4. Сот іс жүргізудегі сот шығыстары тәртібін, сот өндірісін тоқтата тұру құқығын, талап

қою арызын немесе жауапкердің мәлімдемесін толық немесе ішінара қабылдаудан бас

тарту құқығын дұрыс қолданбаса, сотқа санкция қолданылады.

5. Лорд Нойбергердің «іс жүргізудегі сабақтастық» туралы түсініктемесінде Ағылшын іс

жүргізу жүйесінің сотқа келіп түскен істі басынан аяғына дейін бір судьяның

қадағалауына беру арқылы істі басқару жүйесін жетілдіруге ұмтылып отырғанын

көреміз.

193

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе ................................................................................................................................................ 193

2. Істі басқару функциялары ................................................................................................................ 194

2.1. Мақсатты, жылдам және үнемді іс жүргізуге ұмтылыс ........................................................ —

2.2. Соттың іске араласуының түрлері .......................................................................................... 196

2.3. Істі басқару және апелляция: жеңіл көзқарас........................................................................ 198

3. Санкциялар және іс жүргізу тәртібі ................................................................................................ 199

3.1. Азаматтық іс жүргізу ережесіне сәйкес шығарылған, орындауды

талап етпейтін бұйрықтар ......................................................................................................... —

3.2. Санкциядан босату және іс жүргізудегі кешірім .................................................................. 200

4. Сабақтастық ..................................................................................................................................... 204

1. КІРІСПЕ

9.01. Соттың «істі басқарудағы» өкілеттігі кең. Лорд Вульф 1995–1996 жылғы баянда-

маларында

істі басқару механизмін көлемді талаптарда, оның ішінде Үлкен соттағы

сот өндірістерінде міндетті түрде қолдану керек (көлемді талап (multi-track) – графтық

соттарда қаралатын талаптардың ең қымбаты және Үлкен соттарда қаралатын талап-

тардың барлығы) деген болатын. Істі басқаруды енгізгеннен кейін сот талаптың мәнін

нақты ашуға, іс жүргізудегі тәртіпті қадағалауға, сот шығыстарын азайтуға талпынып,

іс жүргізудің жылдамдығын қамтамасыз етуге тиіс болды.

9.02. Істі басқару барысында әр судья өз бетінше «бүйректен сирақ шығармауы үшін»

және істі басқару практикасындағы үндестікті қамтамасыз ету үшін сэр Руперт

Джексон «судьялардың барлығы бір нұсқаулыққа бағынуға тиіс» деген пікір айтқан

9.03. Сэр Руперт Джексон «Істі басқарудағы мәдени алмасуға қол жеткізу» (Achieving

a Culture Change in Case Management) тақырыбына жасаған дәрісінде істі басқару

тиімді атқарылмаса, бүкіл іс жүргізу жүйесіне зияны тиіп, сот шығысының ұлғаю

ықтималдығын ескерткен

. Оның пікірінше, құқық жүйесі Сцилла мен Харибданың

ортасындағы жолды таңдауы керек еді. «Сцилла пайдасы жоқ сот шығысын ұлғайта-

тын болса, Харибда істі басқармайды, яғни лорд Вульфтің баяндамаларында

Дәстүрлі принциптер жүйесінен жаңа принциптерді қалыптастыру туралы қараңыз: N Andrews,

‘A New Civil Procedural Code for England: Party-Control «Going, Going, Gone»’ (2000) 19 CJQ 19–38;

N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), 13.12 to 13.41; 14.04 to 14.45; 15.65

to 15.72. салыстырмалы талдау жасау үшін қараңыз: R van Rhee and F Yulin (eds), (атауы енді шығады)

the Beijing symposium on case management (2012) (конференция баяндамалары: Brill Academic Publish-

ing, Leiden (ағылшын тілінде) 2013; Remnin University Press, Beijing (қытай тілінде) басып шығарады).

Lord Woolf’s two reports are: Access to Justice: Interim Report (1995), and Access to Justice: Final Report

(1996): for comment, AAS Zuckerman and R Cranston, The Reform of Civil Procedure: Essays on ‘Access to

Justice’ (Oxford University Press, 1995); R Cranston, How Law Works (Oxford University Press, 2006), ch 5.

‘Reforming the Civil Justice System – the Role of Information Technology’ (26 March 2012), at 3.2 : www.

judiciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/Speeches/lj-jackson-lecture-13-itsociety.pdf. See also remarks

in ‘Achieving a Culture Change in Case Management’ (22 November 2011), at 4.5: www.judiciary.gov.uk/

Resources/JCO/Documents/Speeches/lj-jackson-speech-achieving-culture-change-case-management.pdf.

Сонда, at 1.8, noting M Legg, Case Management and Complex Civil Litigation (Federation Press, Sydney,

2011).

194

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

аталған мәселелерді (Вульф баяндамалары туралы қараңыз: 1.06) шешпейді, тарап-

тарды әуре-сарсаңға салады», – деді ол. 2013 жылғы сәуірде Джексон реформасы

барысында іс жүргізу жүйесіне істі басқару механизмі енгізілді. Енді көлемді талап-

тарда тараптар істі басқару бойынша келісімге келуге және істі басқару туралы тілек-

терін істі басқару келіссөзіне (case management confe rence) дейін жеті күн бұрын

айтуға тиіс болды

. Азаматтық іс жүргізу ережесінің уеб-сайтында көлемді талаптар

бойынша істі басқарудың стандартты нұсқаулығы бар. Сондай-ақ іспен сот талқы-

лауына дейінгі танысудың (pre-trial check list), талапты тыңдаудың (hearing), сот тал-

қылауының (pre-trial review) қай күні немесе қай аптада басталатынын сот

белгілейді

9.04. Іс жүргізуді ұйымдастырудың бұл түрін басқа елдер де қолданып келеді.

Америка құқық институты/ УНИДРУА принциптері (міндетті күшке ие емес) сот «іс

жүргізуді белсенді басқарғаны

, дауды әділ, тиімді және көкейге қонарлық деңгейде

жылдам реттеу үшін дискрециялық құқығын кеңірек қолданғаны жөн» деген ұсы-

ныс білдірген»

2. ІСТІ БАСҚАРУ ФУНКЦИЯЛАРЫ

9.05. Істі басқарудың негізгі үш функциясы бар: бірінші – тараптардың медиацияға

келуін қолдау (ІІ том, 1.90); екінші – іс жүргізудің тым баяу және тиімсіз болуына

жол бермеу; үшінші – сот ресурстарын, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1-бөлімін-

дегі «басым мақсатта» аталғандай, пропорциялы бөлу. Бұл функциялар, өз кезегінде,

сот пен тараптарға басқалардың сот пен сот ресурстарына қолжетімділігі құқығын

құрметтеу міндетін жүктейді.

2.1. МАҚСАТТЫ, ЖЫЛДАМ ЖӘНЕ ҮНЕМДІ ІС ЖҮРГІЗУГЕ

ҰМТЫЛЫС

9.06. Істі басқару механизмінің мәнін сэр Энтони Кларк (бүгінде лорд Кларк)

2007 жылғы дәрісінде былай түсіндірген

«Басым мақсат (Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1-бөліміндегі) пен істі басқару-

дың (Азаматтық іс жүргізу ережесінің 3.1-тармағындағы) мақсаты бірдей – әрбір

іске сот пен тараптардың даудың мәнін нақты анықтауға, дауды шешуге, талапты

жылдам қарауға жетерлік деңгейде пропорциялы бөлген ресурсынан артық ресурс

жұмсауға жол бермеу».

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 29.4.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 29.8.

Principle 14.1, American Law Institute/UNIDROIT’s Principles of Transnational Civil Procedure (Cambridge

University Press, 2006), 33–4; also available at www.unidroit.org/ english/principles/civilprocedure/main.htm.

Сонда: Principle 14.1; істі басқару тараптармен келісе отырып жүргізіледі: Principle 14.2 (and there is

acknowledgment of the need for timetables: Principle 14.3).

‘The Supercase – Problems and Solutions’, Annual KPMG Forensic Lecture (2007): www.judiciary.gov.uk/

Resources/JCO/Documents/Speeches/kpmg_speech.pdf.

195

9-тарау. Істі басқару және іс жүргізу тәртібі

9.07. Сэр Энтони Кларк пропорциялық пен жылдамдық принциптеріне негізделген

істі басқару механизмі мынадай мүмкіндік беретінін айтқан: «Осы кезге дейін қара-

пайым және икемсіз болып келген іс жүргізу жүйесін енді соттың істі әділ жүргі-

зуіне және қажеттілігіне ыңғайлайды, тараптардың шығысы азайып, істі

қараудың жылдамдығы арта түседі».

9.08. Сэр Энтони Кларк іс бойынша шешім қабылдауға дейінгі барысын сипаттай

келе, «істі тиімді басқарудың» үш қырын атап көрсеткен

1) «Тараптар арасындағы даудың мәнін анықтау. Даудың мәні белгілі болғанда

дауда дәлел бола алатын құжаттардың түрі және сараптама қорытын

дысы қажет пе, жоқ па деген мәселені анықтау. Бұл орайда дауды реттеуге

қатысты бірнеше мәселені шешу мүмкіндігі туады, яғни дауды реттеу үшін,

медиация үшін немесе сот талқылауында дауды дұрыс талқылау үшін қажет

мәселелерді шешуге тырысу».

2) «Сарапшылар қорытындыларындағы ұқсас және даулы жайттарды салыс-

тыру». Азаматтық іс жүргізу ережесінде соттың сот талқылауы барысында,

сарапшылардың «ортақ мәлімдеме» жасауына мүмкіндік тудыру үшін, сот тал-

қылауына дейін тараптардың сарапшылары арасында сараптамаға талқылау

өткізуге тікелей құқық беретін норма бар

. Осы нормада былай делінген: «сарап-

шылардың сот талқылауында мәлімдеме жасауы үшін сот олардың: а) өзара

келіскен мәселелері жөнінде; ә) өзара келіспейтін мәселелеріне қатысты келіс-

пеушілік себебін көрсете отырып, сараптама қорытындылары бойынша өзара

талқылау өткізе алады»

. Мұндай талқылау дауды реттеуге, жарыссөздің қыс-

қаруына, даулы мәселелердің азаюына, дауды реттеу туралы идеялардың туын-

дауына себеп болуы мүмкін.

3) Іс жүргізуде даудың мәніне барынша мән беру керек... Меніңше, ауызша дәлел-

дер мен куәдан жауап алуды азайтқан жөн. Мысалы, куәдан жауап алуға бір

күн немесе үш күн бөлудің айырмашылығы жоқ екен. Адвокаттар арасын-

дағы ынтымақтастықтың маңызы зор.

9.09. Сэр Руперт Джексон істі басқарудың тиімділігі үшін: 1) судьяның тәжірибесі;

2) талаптың сот талқылауына дейін тиісті деңгейде зерттелуі, тараптардың заңгерле

рінің тиісті деңгейде дайындалуы; 3) сот отырыстарының барлығын бір ғана судья-

ның өткізуі (сабақтастық туралы қараңыз: 9.38); 4) соттардың арасындағы

практикада үндестік болуы; 5) Апелляциялық соттың іс басқару тәртібін «дұрыс

және әділ» бағалауы

қажет деп санайды.

‘The Supercase – Problems and Solutions’, Annual KPMG Forensic Lecture (2007).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.12; L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts (Oxford University

Press, 2006), ch 7.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.12(3).

‘Achieving a Culture Change in Case Management (22 November 2011), at 4.1: www.judiciary.gov.uk/

Resources/JCO/Documents/Speeches/lj-jackson-speech-achieving-culture-changecase-management.pdf.

196

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

2.2. СОТТЫҢ ІСКЕ АРАЛАСУЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ

9.10. Азаматтық іс жүргізу ережесінде соттың істі басқарудағы біраз міндеттері

аталған

9.11. Іс жүргізу барысын қолдау. Сот отырыстарының уақытын (тараптар мен олар

дың өкілдерімен келісе отырып) сот белгілейді. Істің барысын қадағалайды

. Істі

сот талқылауына барынша тезірек және тиімді жолмен жеткізуге көмектеседі

9.12. Тараптармен ынтымақтасу және дауды реттеу. Сот тараптардың ынтымақ

тасуына қолдау көрсетуге

; дауды толық немесе ішінара реттеуге көмектесуге

;

қажет болса дауды реттеудің балама жолын ұсынуға

тиіс. Сот тараптар арасында

келіссөз немесе талқылау өткізу үшін істі тоқтата тұруға құқылы

9.13. Талаптың мәні мен басымдығын анықтау. Сот даудың мәнін анықтауға көмек

тесуге тиіс

, яғни талаптың маңызды саналмайтын бөлігін қараусыз қалдыруға

құқылы

. Дауларды реттеудің кезегін белгілейді

. Сот талқылауында қаралатын

мәселелер мен оңайлатылған тәртіппен қаралатын мәселелердің тізімін жасайды

9.14. Дегенмен сэр Руперт Джексон 2012 жылғы 26 наурыздағы «Азаматтық іс жүр

гізу жүйесін реформалау: Ақпараттық технологияның рөлі» (Reforming the Civil Justice

System – the Role of Information Technology) тақырыбына жасаған дәрісінде кейбіреу-

лердің «мәселелер тізімінде» институттандырылмаған мәлімдеме болуға тиіс деген

идеяға қарсы екенін айтқан

. Ондай мәлімдеме «іс жүргізудің тағы бір кезеңін туын-

датып, нәтижесінде қағаз бен электронды түрдегі қосымша материалдар көбейеді.

Мәселе жарыссөз барысында анықталады. Тараптар мен сот жарыссөз мәлімдеме-

лері арқылы сарапшы мен куәнің көмегіне жүгіну керек екенін біледі». Азаматтық іс

жүргізуде қосымша кезеңнің пайда болуынан бас тарту дұрыс шешім еді, себебі

қосымша кезең сот шығысын ұлғайтып қана қоймай, уақытты талап етеді.

9.15. Дегенмен Коммерциялық сотта (24.01) немесе басқа соттардағы күрделі

істерде (23.01) істі басқару барысында негізгі мәселелердің тізімі алдын ала анықта

лады. Теңіз соты мен Коммерциялық соттың нұсқаулығында

мына жайттар істі бас-

қарудың «маңызды ерекшелігіне» жатқызылған: «Іс бойынша меморандум,

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.4(2); Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.1(2); Азаматтық іс жүргізу

ережесі, 26, 28 және 29-бөлімдер.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.4(2)(g).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.4(2)(l).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.4(2)(a).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.4(2)(f).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.4(2)(e).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.1(2)(f).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.4(2)(a).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.1(2)(k).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.4(2)(d); 3.1(2)(j).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.4(2)(c).

At 4.7: www.judiciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/Speeches/lj-jackson-lecture-13-itsociety.pdf.

The Admiralty and Commercial Courts Guide (9

edn, 2011), at section D2.

197

9-тарау. Істі басқару және іс жүргізу тәртібі

мәселелердің тізімі және істі басқару іс жүргізудің бастапқы кезеңінен баста-

лады... Атап айтқанда, мәселелердің тізімі куә мен сарапшының көмегіне жүгіну-

дің және дәлелдерді талап етудің құралы ретінде пайдаланылады; мәселелер

тізімін соттың өзі жасайды және тізім жасау барысында тараптар мен олардың

өкілдерінен көмек талап етуі мүмкін».

9.16. Англияда сот өндірістерінің бәрінде істі басқаруды осынша деңгейде қолдану

қажет болмайтыны белгілі. Бірақ істі басқару деңгейі қандай болса да, бәрінің мақ

саты бірдей: сот іс басқару барысында даудың мәніне көңіл бөлуге, істі қараудың

бағытын жоғалтпауға, ұсақ және жанама мәселелермен шектелмеуге үнемі жіті назар

аударуға тиіс.

9.17. Апелляциялық сот JSC BTA Bank v. Ablyazov ісінде

(2011) сот өндірісін жүр-

гізу мен сот талқылауының мерзімін істі басқару құқығымен белгілеген.

Апелляциялық сот іс жүргізу барысына шұғыл араласпайтынын, судья іс жүргізу

принципін бұзған жағдайда ғана кірісетінін ескерткен.

9.18. JSC BTA Bank v. Ablyazov ісіндегі (2011) талап қоюшы – Қазақстан банкі, ал жауап

кер сол банктің бұрынғы басқарма төрағасы еді. Банк жауапкерге банктің 4 млрд доллар

қаржысын «үлкен көлемде иемденген» деген айып таққан. Банк жауапкердің активтерін

бұғаттау үшін жауапкердің ақпараттары мен конкурстық өндірісті бастау туралы қаулы-

сын көрсетуді талап еткен, бірақ жауапкер талап қоюшының бұл талабын елемеген.

Ақырында, банк жауапкердің сотты құрметтемегені туралы 35 түрлі талап қойып, жауап-

керді бас бостандығынан айыруды сұраған. Бірінші сатыдағы сотта судья Тир істі бас-

қару құқығын пайдаланып, банктен тек үш талабын қалдыруды талап еткен, бірақ қажет

кезде банктің басқа талаптарын қою құқығы сақталатынын ескерткен. Жауапкер банктің

басқа талаптарын кейінірек қою құқығын сақтап қалуы әділдік принципіне қайшы келе-

тінін айтып, бұл шешімге шағым жасаған. Жауапкердің бұл шағымын сот қанағаттан-

дырмаған, себебі «сотты құрметтемеу туралы талапты кейінге қалдыру соттың істі

басқару барысында қабылдаған шешімі еді, яғни сот бұл шешімді іске дереу кіріспей,

дәлелді негіздеме тапқан кезде ғана кірісу үшін қабылдаған болатын»

9.19. Қорытынды шешім шығару. Сот: сот отырысын өткізу туралы (Азаматтық іс

жүргізу ережесінің 24-бөліміне сәйкес)

; талаптағы немесе жауапкердің мәлімдеме-

сіндегі маңызсыз бөлігін алып тастау туралы

; істі алдын ала қарау туралы

шешім

шығара алады.

9.20. Сот шығыстарын реттеу. Сот талаптың көлемін ескере отырып

, соттың

шығысын (пропорциялы) белгілейді

[2011] EWCA Civ 1386; [2012] 1 WLR 1988, at [32] to [36], and [47].

Сонда, at [32], per Gross LJ.

Практикалық нұсқаулық, (26) 5.1 және 5.2.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.4(2).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.1(2)(l).

Мысалы, қысқа апелляциялық шағымды бейнебайланыс арқылы қарауға болады: Black v. Pastouna

[2005] EWCA Civ 1389; [2006] CP Rep 11, Brooke LJ.

Азаматтық іс жүргізу ережесі 1.4(2)(h) and 1.1(2)(c).

198

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

2.3. ІСТІ БАСҚАРУ ЖӘНЕ АПЕЛЛЯЦИЯ: ЖЕҢІЛ КӨЗҚАРАС

9.21. Апелляциялық сотта судьялардың істі басқарудағы шешімдері, оның ішінде

сот талқылауын жүргізуге қатысты шешімдері әлдеқайда өзгеше болады. Бірақ

Апелляциялық соттың судьясы істі басқару принциптерін бұзған немесе істі жан-

жақты қарамай, судьяның қате қабылдаған шешімінің күшін жоя алады

. (Мысал

ретінде Nottinghamshire & City of Nottingham Fire Authority v. Gladman Properties

Ltd ісінде

(2011) Апелляциялық сот бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жой-

ған кезде бірінші сатыдағы соттың судьясы Апелляциялық соттың жарыссөздегі

мәлімдеме туралы норманы қате түсінгенін айтып, наразылық білдіргенін атауға

болады: 6.27.).

9.22. Апелляциялық шағым беру үшін, оның ішінде істі басқару шешіміне апел

ляциялық шағым беру үшін де, тарап алдымен рұқсат алуға тиіс (15.25). Егер

бірінші сатыдағы судья тарапқа апелляцияға рұқсат бермесе, онда рұқсатты

Апелляциялық соттың өзі беруі мүмкін. Бұл – апелляциялық шағым беру үшін

істі басқару шешімдері көбейіп кетпеуі мақсатында жасалған норма. Тарап істі

басқару шешіміне апелляциялық шағым беру үшін рұқсат алуға тиіс, бірақ ондай

рұқсатты алу оңай емес

. Furthermore, in Biguzzi v. Rank Leisure plc ісінде (1999)

лорд Вульф бұл туралы былай деген: «Судья дискрециялық құқығын әділ қолдана

алатынына сенімді болуға тиіс... Судья өз құқығын қолдануда принциптерді бұз-

баған болса, (Апелляциялық сот) бұл іске кіріспеуі керек»

. Ал 2012 жылғы

26 наурызда «Азаматтық іс жүргізу жүйесін реформалау: Ақпараттық техноло-

гияның рөлі» («Reforming the Civil Justice System – the Role of Information

Technology») тақырыбына оқыған дәрісінде сэр Руперт Джексон: «Апелляциялық

сотта істі басқарудағы шешімдерге апелляциялық шағымды қарайтын екі лорд

тағайындау керек, сол екі лорд істі басқарудағы практикалардың үндестігін сақ-

тауға тиіс», – деген еді

Thomson v. O’Connor [2005] EWCA Civ 1533, at [17] to [19], per Brooke LJ is instructive; see also the

authorities cited in N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), 13.61 to 13.68,

38.49; Zuckerman on Civil Procedure (2006) 23.193 .

[2011] EWHC 1918 (Ch); [2011] 1 WLR 3235.

PD (52) 4.4 and 4.5: «Істі басқару шешімдеріне 3.1(2) норма негізінде қабылданған шешімдер кіреді

(онда соттың іс жүргізудегі өкілеттіктері аталған), сондай-ақ ақпаратты ашу, куәнің мәлімде-

мелері, сарапшылардың қорытындысы, талап мерзімі, басқа да тараптарды сот өндірісіне қосу

құқығы туралы баяндалған. Бұл контексте апелляциялық шағым жасауға соттың рұқсат беруі ба-

рысында «шағымның негізі бар», «шағым жасау тәртібі істі басқаруға кедергі келтіре ме» немесе

«осы мәселені соттың барысында, әлде сот шешімі шыққаннан кейін қарау керек пе» деген мәселе-

лер қаралды; the Court of Appeal in JSC BTA Bank v. Ablyazov [2011] EWCA Civ 1386; [2012] 1 WLR

19:88, at :[32] to [36], and [47]. Соттың айтуынша, бұл істе сотты құрметтемеу туралы істің мерзімі

мен негізгі сот өндірісінің мерзімі әртүрлі болуға тиіс, себебі бұл екеуі – екі бөлек дау (аталған істі

жан-жақты қараңыз: 9.17).

[1999] 1 WLR 1926, 1934 F, CA.

At 4.8: www.judiciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/Speeches/lj-jackson-lecture-13-itsociety.

pdf.

199

9-тарау. Істі басқару және іс жүргізу тәртібі

3. САНКЦИЯЛАР ЖӘНЕ ІС ЖҮРГІЗУ ТӘРТІБІ

9.23. Іс жүргізу тәртібін бұзғаны үшін негізгі санкциялар мыналар: сот шығысы

туралы қаулы қабылдау

; іс жүргізуді тоқтата тұру туралы шешім қабылдау

; талап

қою арызын немесе жауапкердің мәлімдемесін толық немесе ішінара алып тастау

3.1. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ЕРЕЖЕСІНЕ СӘЙКЕС

ШЫҒАРЫЛҒАН, ОРЫНДАУДЫ ТАЛАП ЕТПЕЙТІН

БҰЙРЫҚТАР

9.24. Апелляциялық сот Marcan Shipping (London) Ltd v. Kefalas ісінде

(2007) іс

барысындағы бұйрықтарда немесе іс жүргізу нормаларында аталған санкция авто-

матты түрде Азаматтық іс жүргізу ережесіне сәйкес қолданылатынын атап көрсетті

және тарап санкциядан құтылуға тиіс немесе сот өз бастамасымен босатуға

тырысады

9.25. Marcan ісінде

(2007) лорд-судья Мур-Бик орындауды талап етпейтін бұйрық-

тар автоматты түрде орындалатынын, сондықтан «сотқа осы бұйрықты орындау

туралы өтініш жазудың қажеті жоқ» екенін мәлімдеген.

9.26. Лорд-судья Мур-Биктің айтуынша, жеңілген тарап әдетте санкциядан құтылу

дың жолын іздейді, себебі оны санкциядан құтқару туралы мәселені соттың өз

бетінше қарайтын кезі сирек

9.27. Marcan ісінде (2007) лорд-судья Мур-Бик орындауды талап етпейтін бұйрық

тың кейбір ерекшеліктерін ескере отырып, мұндай бұйрық шығарар алдында судьяға

«салынатын санкцияның деңгейін жан-жақты дұрыс бағалап алуды» ұсынған

9.28. Істі басқарудың осыған ұқсас мысалын Rybak v. Langbar International Ltd ісі

нен (2010) көре аламыз

. Бұл істе «орындауды талап етпейтін бұйрыққа» қатысты

«жауапкердің мәлімдемесі мен қарсы пікірі компьютерлерді тексеру туралы

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.8(2).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.1(2)(f).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.4(2)(c).

[2007] EWCA Civ 463; [2007] 1 WLR 1864 (Rybak v. Langbar International Ltd [2010] EWHC 2015 (Ch),

on which 9.28 below).

Сонда, at [30], [32] and [33], per Moore-Bick LJ, noting Keen Phillips v. Field [2006] EWCA Civ 1524; [2007] 1

WLR 686, CA (Азаматтық іс жүргізу ережесінің 3.1(2)(a) және 3.3(1) тармақшаларын Азаматтық іс жүргізу

ережесінің 3.8(1) тармақшасы алмастыра алмайды. Сондықтан соттың Азаматтық іс жүргізу ережесінің

3.8-тармағы бойынша істі басқару жөніндегі дискрециялық құқығын қолдануға құзыреті бар).

Сонда, at [34].

Бұл да сонда, at [35].

Бұл да сонда, at [36].

[2010] EWHC 2015 (Ch); considering Marcan Shipping (London) Ltd v. Kefalas [2007] EWCA Civ 463;

[2007] 1 WLR 1864 (on which 9.24 ) and Tarn Insurance Services Ltd v. Kirby [2009] EWCA Civ 19;

[2009] CP Rep 22 (CIBC Mellon Trust Co v. Stolzenberg (Sanctions: Non-compliance) [2003] EWHC 13

(Ch), The Times 3 March 2003). Relief from sanctions was granted in JSC BTA Bank v. Shalabayev [2011]

EWHC 2915 (Ch), бұл туралы қараңыз: 12.29.

200

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

бұрынғы бұйрыққа қайшы келген жағдайда оларды алып тастау керек» делінген.

Судья Морган олардың бұрынғы бұйрыққа қайшы келетінін, компьютердегі мәліметті

әдейі өшіріп тастау арқылы шын мәнінде өрескел құқықбұзушылық жасағанын мәлім

деген. Демек, жауапкердің санкциядан құтылатын жолы жоқ еді. Судья Морган жауап-

кердің мәлімдемесі мен қарсы пікірін алып тастау туралы шешім қабылдаған.

9.29. Соттың бұйрығы мен мәжбүрлеу шарасын (мысалы, бұғаттау)

бұзу сотты

құрметтемеу болуы мүмкін (17.27).

3.2. САНКЦИЯДАН БОСАТУ ЖӘНЕ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ КЕШІРІМ

9.30. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 3.9-тармағы қайта жазылған. 2013 жылдың

1 сәуірінен бастап бұл тармақтағы критерийлердің саны азайды, дегенмен «істің

мән-жайына» сілтемелер жасалады. Бұл баптың жаңа редакциясында былай

жазылған: «Сот қандай да бір нормаға, нұсқауға немесе сот бұйрығына қайшы

келгені үшін салынған санкциядан босату туралы өтінішті қарау барысында әділ

шешім қабылдау үшін істің мән-жайына жете көңіл бөліп, қарайды, оның ішінде:

а) сот өндірісінің тиімді және пропорциялы болуына; ә) нормаға, нұсқауға немесе

сот бұйрығына қаншалықты сай екеніне назар аударады».

9.31. Сэр Руперт Джексонның «Істі басқарудағы мәдени өзгерістерге қол жеткізу»

(Achieving a Culture Change in Case Management) тақырыбы бойынша дәрісін

де

кейде кешірім болатыны, «санкциядан босату» туралы норманы (Азаматтық іс

жүргізу ережесінің 3.9-тармағы) қарапайымдандыру және іс жүргізу тәртібінің

нормасына көбірек көңіл бөлу керек екені баяндалған

. Сондай-ақ соттардың

тараптар арасында бітім орнатуы үшін істі басқару нұсқаулықтары мен тәртібін

қатаң сақтауға тиістігі сөз болған

. Цукерман сэр Руперт Джексонның «барлық

сатыдағы соттар іс жүргізу тәртібін бұзғанға тым толерантты болып отыр.

Осы толеранттық азаматтық іс жүргізу мәдениетіне зиянын тигізуде.

Сондықтан бұл мәселені қайта қарау керек»

деп, іс жүргізудегі «қателікті»

атап көрсеткенін алға тартады

Мысалы, Daltel Europe Ltd v. Makki [2006] EWCA Civ 94; [2006] 1 WLR 2704.

www.judiciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/Speeches/lj-jackson-speech-achievingcul-

ture-change-case-management.pdf.

Сонда, at 3.1 .

Бұл да сонда, at 3.3.

AAS Zuckerman, ‘The Revised CPR, 3.9: a Coded Message Demanding Articulation’ (2013) 32 CJQ 123;

see also AAS Zuckerman, ‘Litigation Management under the CPR: a Poorly-used Management Infra-

structure…’, in D Dwyer (ed), The Civil Procedure Rules: Ten Years On (Oxford University Press, 2010),

89–108; AAS Zuckerman, in M Andenas, N Andrews and R Nazzini (eds), The Future of Transnational

Commercial Litigation: English Responses to the American Law Institute/UNIDROIT Draft Principles and

Rules of Transnational Civil Procedure (British Institute of Comparative and International Law, London;

reprinted 2006), ch 12; and in N Trocker and V Varano (eds), The Reforms of Civil Procedure in Comparative

Perspective (Torino, 2005), 143 ; and Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, 2006), ch 10, especially at

10.139 and 10.164 ; D Piggott, ‘Relief from Sanctions…’ (2005) CJQ 103–29.

Sir Rupert Jackson, Review of Civil Litigation Costs: Final Report (2010), 397.

201

9-тарау. Істі басқару және іс жүргізу тәртібі

9.32. Цукерман сэр Руперт Джексонның осы сөзін қолдай келе, кейбір судьялар-

дың «істі нашар басқарып отырғанын», демек, тараптар мен олардың өкілдерінің

көз алдында «іс жүргізу практикасына зиянын тигізіп жатқанын» мәлімдеген

. Ол

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 3.9-тармағының нормасы «үстірт» жазылғаны

на

қамығады. Леви де осы көзқарасты қолдап, «бұл тармақта жаңа сипаттама

қысқа жазылса да, мәнін нақты жеткізе алмайтынын» ескерткен

. Сондай-ақ сот іс

жүргізу тәртібін қатаң сақтамаған жағдайда сот өндірісі шамадан тыс созылып

кететініне назар аударған

9.33. Цукерманның пікірінше, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 3.9-тармағындағы

сөйлемді қайта құрған кезде соттың істі басқару тәртібі мен іс жүргізудегі басқа да

тәртіпті бұзғаны үшін санкция салған тарапты босатуы тым баяу өтеді

«Сот нұсқаулық пен тәртіпті өрескел бұзған тарапты санкциядан тек мына жағ-

дайларда босатады: а) тәртіп сақтау мүддесіне қайшы келсе; ә) нұсқауды соңғы

жетістіктерге байланысты қайта қарау керек болса; б) тәртіпті бұзбау мүмкін

болмаса...»

«Егер тараптың тәртіп бұзбауға мүмкіндігі бола тұра, тәртіпті дәлелді себепсіз

және өрескел бұзған болса, онда сол тарапқа санкция салынады... Әдетте тарап

сот тәртібін бұзғаннан кейін дәлелді себебін көрсетсе... тәртіп ішінара ғана

бұзылса және тәртіпбұзушылықты қалпына келтірген болса ғана санкциядан

босату қолданылады».

«Тарап тәртіп бұзбауға мүмкіндігі бола тұра, тәртіпті өрескел бұзса, керісінше,

тәртіп бұзуға дәлелді себеп болмаса, санкциядан босатылмайды».

«Бірінші сатыдағы соттың судьясы істі басқаруға көп көңіл бөлгені және тарап

тардан іс жүргізу мерзімін сақтауды қатаң талап еткені үшін Апелляциялық сот-

тың істі басқару шешімін жарамсыз деп тануына жол бермеу керек. Сондай-ақ

сот тәртіп пен нұсқаулықты өрескел бұзу деген ұғымға анықтама бере алуға

тиіс».

9.34. Бұл мәселеде Цукерман лорд-судья Льюисонның Mannion v. Ginty ісін-

де

(2012) берген түсініктемесін қолдайды: «Апелляциялық сот бірінші сатыдағы

судьялардың істі басқару шешімдерінің әділ болуын қадағалайды. Бұған дейін,

AAS Zuckerman, ‘The Revised CPR 3.9: a Coded Message Demanding Articulation’ (2013) 32 CJQ 123,

124.

Сонда, at 125.

I Levy, ‘Lightening the Overload of CPR 3.9’ (2013) 32 CJQ 139.

AAS Zuckerman, ‘The Revised CPR 3.9: a Coded Message Demanding Articulation’ (2013) 32 CJQ 123,

133 еңбегінде Marine Rescue Technologies Ltd v. Burchill [2007] EWHC 1976 (Ch) ісінің хронологиясы

туралы айтқан (іс жүргізу 2001 жылы басталған; сот өндірісін бастау 2004 жылға дейін кешіктірілген;

2006 жылы стандартты дәлелдемелер келтіру туралы бұйрық шыққан, жауапкер заңгерінің талапты

талап қоюшының кешіктіргені туралы мәлімдемесін сот қабылдамаған; талап қоюшы, ақырында,

дәлелдеме құжаттарды 2007 жылғы қаңтарда ашқан; 2007 жылғы ақпанда дәлелдемені ашу туралы

бұйрық шыққан; 2007 жылғы шілдеде, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 3.9-тармағына сәйкес, сот

өндірісі істі қараудың негізгі кезеңіне кіріскен. Ақырында, бұл сот өндірісі алты жылға созылған).

AAS Zuckerman (2013) 32 CJQ 123, 137–8.

[2012] EWCA Civ 1667, at [18].

202

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

лорд-судья Джексон айтқандай, соттар іс жүргізу тәртібін бұзған тараптың

толеранттығына тосқауыл қоюы керек».

9.35. Іс жүргізу тәртібін бұзудың бәрін бірдей айып ретінде сипаттауға болмайды.

Тәртіп сақтамаудың бір-біріне мүлде ұқсамайтын түрлері де бар: «жанама» әсер-

лері де, істің барысына тигізетін әсері де әрқалай болады. Мысалы, тараптар

сарапшы қорытындысы мен куә айғағын кешіктірген және кешіктіруіне дәлелді

себебі болған жағдайда соттар оларды санкциядан босата алады

. Сондай-ақ тарап

қандай да бір мәселені айрықша қарауды талап етуі мүмкін

. Іс жүргізу тәртібіне

сай болуы, әрине, жақсы. Дегенмен қарсы айғақтың «іс жүргізудегі теңдігін» қам-

тамасыз ету үшін орынды жерінде мәлімдеген де дұрыс

. Төменде келтірілген

мәлімдемелер іс жүргізудегі артық амалдардан арылу қажет екенін көрсетеді:

– «Әділдікті кейде мейіріммен толықтырған жөн»

(Judge Hodge, 2011).

– «Азаматтық іс жүргізу ережесінің бүкіл мәні тараптардың іс жүргізу бары

сындағы қателігі басқа тараптарға зиянын тигізбесе, сол тарапты қатал

жазаламауда жатыр»

(Peter Smith J, 2011).

– «Азаматтық іс жүргізу ережесі дәуірінде соттың кез келген ресурсын

дұрыс қолданбаған жағдайға көп мән беру керек. Сот ресурстарын қоғам

мүддесіне лайық дұрыс қолдану қажет. Дегенмен бұл мәселені іс жүргізуді

шектеу сияқты доктринаға айналдыру, меніңше, азаматтық іс жүргізу

құқығының әділдікті қамтамасыз етуіне зиянын тигізеді»

(Rix LJ, 2011).

9.36. Бұл көзқарас Америка құқық институтының/ УНИДРУА-ның Трансұлттық

азаматтық іс жүргізу принциптерімен сай келеді

, онда былай делінген:

«Санкция тәртіпбұзушылықтың көлеміне, зиянына, ниетіне пропорциялы болуға

Meredith v. Colleys Vacation Services Ltd [2001] EWCA Civ 1456; [2002] CP 10; RC Residuals Ltd v. Linton

Fuel Oils Ltd [2002] EWCA Civ 11; [2002] 1 WLR 2782; N Madge in L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil

Courts (Oxford University Press, 2006), 4.34 ; басқа контексте: Calden v. Nunn [2003] EWCA Civ 200

(сот отырысы өтпейтін жағдайда сарапшының қорытындысын тыңдау керек болса, өтінішті кейінірек

беруге болады); сарапшының қорытындысын тыңдау туралы қаулы шығаруды ұзаққа созуға болмай-

ды: Halabi v. Fieldmore Holdings Ltd [2006] EWHC 1965 (Ch).

Hougie v. Hewitt [2006] EWHC 2042 (Ch) (relief from striking out for breach of an ‘unless order’; self-rep-

resented litigant’s default mitigated by depression).

For example, Keen Phillips (A Firm) v. Field [2006] EWCA Civ 1524; [2007] 1 WLR 686, at [18]; Estate

Acquisition and Development Ltd v. Wiltshire [2006] EWCA Civ 533; [2006] CP Rep 32; Horton v. Sadler

[2006] UKHL 27; [2007] 1 AC 307; Baldock v. Webster [2004] EWCA Civ 1869; [2006] QB 315; Olafsson

v. Gissurarson [2006] EWHC 3162 (QB); [2007] 1 All ER 88.

Judge Hodge QC, Pannone LLP v. Aardvark Digital Ltd [2011] EWCA Civ 803; [2011] 1 WLR 2275, at [23]

(further on this case, 9.31 ).

Nottinghamshire & City of Nottingham Fire Authority v. Gladman Properties Ltd [2011] EWHC 1918 (Ch);

[2011] 1 WLR 3235, at [33], per Peter Smith J.

Aktas v. Adepta [2010] EWCA Civ 1170; [2011] QB 894, at [92]; қараңыз: Supreme Court’s approval in the

Summers case (2012).

Principle 17.2, American Law Institute/UNIDROIT’s Principles of Transnational Civil Procedure (Cam-

bridge University Press, 2006), 38; at www.unidroit.org/ english/principles/civilprocedure/main.htm.

203

9-тарау. Істі басқару және іс жүргізу тәртібі

тиіс». Жалпы, Summers v. Fairclough Homes Ltd ісінде

(2012, 10.116 және әрі

қарай) Жоғарғы сот талаптағы немесе жауапкердің мәлімдемесіндегі маңызсыз

бөлігін алып тастау док тринасын іс жүргізу құқығына зиян ретінде бағалап, лорд

Кларк (сталинистік толеранттыққа жол бермеу тұрғысынан қарап) мынадай

қорытынды шығарған

«Соттың істі басқаруда дискрециялық құқығы кең. Сот қай кезеңде де, тіпті сот

өндірісі аяқталар тұста да, мәлімдемені толық немесе ішінара алып тастауға

құқылы. Бірақ Азаматтық іс жүргізу ережесін икемдеуге күш салғаны: Biguzzi v. Rank

Leisure plc [1999] 1 WLR 1926, 1933 b, per Lord Woolf MR, Asiansky Television

v. Bayer-Rosin [2002] CPLR 111, at [49], per Clarke LJ and Aktas v. Adepta [2011] QB 894,

at [92] істерінен көрінеді, мұнда лорд-судья Рикс былай деген: «Азаматтық іс

жүргізу ережесінің басты жетістіктерінің бірі – іс жүргізу тәртібі оңай бұзыла-

тын болса да, тәртіпті бұзғаны үшін соттың санкция салу құқығын күшейтуі. Оның

нақты мысалын Biguzzi v. Rank Leisure plc. ісінен көре аламыз».

9.37. Санкциядан босатуды талап етудің мысалы ретінде Pannone LLP v. Aardvark

Digital Ltd ісін (2011) атауға болады. Бұл істе Апелляциялық сот тарапқа уақытты

көбірек беру туралы шешім қабылдаған (Үлкен сот пен аудандық сот та дәл осын-

дай шешім қабылдаған болатын)

. Талап қоюшы-солиситор фирмалары солиси-

тордың еңбекақысын өндіріп алу туралы талап берген еді. Жауапкер-клиент қарсы

пікір білдіріп, солиситорды кәсіби салғырттығы үшін айыптап, қарсы талап қой-

ған. Сотқа жауапкердің директоры қатысқан, яғни жауапкердің өзі қатыспаған. Ал

талап қоюшы-фирма сотқа қатысуға басқа бір солиситор-фирманы жалдаған.

Жауапкердің қарсы талабына талап қоюшының жауап беруі тым баяу жүреді.

Себебі жауапкердің талап қоюшыға қойып отырған қарсы талабы тым қатал болды.

Сондықтан талап қоюшы істі басқаруда жұма күні сағат 16.00-де беретін жауабын

дүйсенбідегі сағат 13.00-ге өзгертуді өтінуге мәжбүр болған, бірақ ол үшін «талап

қоюшы дәл сол уақытта жауап беріп үлгермесе, қойып отырған талабынан бас тар-

туға тиіс» деген санкциямен келісуі керек еді. Талап қоюшының бұл мерзіммен

келіскені тіпті де түсініксіз. Талап қоюшы өз жауабын электронды поштамен жібе-

ретінін де ескертпеген болатын. Сөйтіп, талап қоюшы жауабын өзі келіскен күні,

яғни дүйсенбіде сағат 13.00-ден бірер минут өткенде электронды поштамен және

факспен жіберген. Ақырында, оның электронды поштамен жіберген жауабы жет-

кілікті деп танылған

. Ал уақытынан кешіккені туралы айтсақ, Апелляциялық сот,

тіпті тараптар өзара келіскен уақыттан кешіксе де, Азаматтық іс жүргізу ережесі-

нің 3.9(1) тармақшасына сәйкес, соттың тарапты санкциядан босату құқығын қол-

дана алатынын мәлімдеген. Соттың мұндай кезде әдеттен тыс мән-жайды іздеп

жатуы қажет емес. Бұл іс талапты алып тастау санкциясынан автоматты түрде

босатудың мысалы болды. Сот жауаптың кешіккенін нақтылау үшін уақытын

[2012] UKSC 26; [2012] 1 WLR 2004; noted AAS Zuckerman (2012) CJQ 377.

Сонда, at [49].

[2011] EWCA Civ 803; [2011] 1 WLR 2275.

Сонда, at [15].

204

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

бәрібір созуға тиіс болатын. Pannone ісінде (2011) лорд-судья Томлинсон: «Қазіргі

кездегі іс жүргізу тәртібі тараптардың іс жүргізу бойынша өзара келісіміне негіз-

деліп отыр», – деген пікір білдірген

. Демек, соттың тарапты санкциядан босатуға

және Азаматтық іс жүргізу ережесінің 3.8(3) тармақшасына сай уақытын созуға

құқығы бар екен. Осы тармақшасына былай делінген:

«Практикалық нұсқаулық пен іс жүргізу тәртібі: а) тараптың әлдебір шараны

қабылдауының мерзімін белгілесе; ә) сол мерзімде үлгермеген жағдайдағы салдарын

ескертсе – мерзімді ұзартпауға құқылы».

4. САБАҚТАСТЫҚ

9.38. Сэр Вивиан Рамсей былай түсіндіреді

: «Сабақтастық ұғымы істі қарауға

тағайындалған судья сол іс бойынша мәлімдемелердің, сол істі басқару бойынша

шешімдердің барлығын қарауға жауапты дегенді білдіреді. Соттағы сабақтастық

туралы нұсқаулықтар бар. Сабақтастық көлемді талаптарда (multi-track) істі

басқару қолайлы болуы үшін қолданылады».

9.39. Лорд Нойбергер күрделі істерде бір судьяны сол іске басынан аяғына дейін, оның

ішінде сот талқылауы барысына жауапты етіп тағайындауды ұсынған

. Оның пікірі

бойынша

: «Іс басқаруды толық жетілдірмейінше, азаматтық істегі реформаны аяқ-

талды деуге болмайды. Ол үшін сабақтастықты енгізу керек, яғни Руперт

Джексонның баяндамасында айтылғандай, «істі сол салада тәжірибесі мен біліктілігі

бар судьяға тапсыру... шарасын қолдану керек», сонда ғана реформа жемісін береді».

9.40. Лорд Нойбергер Лидстің пилоттық үлгісіне

, Технология және құрылыс соты-

ның тәжірибесіне

, Коммерциялық соттың ережесіне енгізілген түзетулерге

, АҚШ-

тың тәжірибелеріне

сүйенген.

9.41. Апелляциялық соттың төрағасы лорд Нойбергер сабақтастықтың негізгі төрт

пайдасын атап көрсеткен:

[2011] EWCA Civ 803; [2011] 1 WLR 2275, at [33].

V Ramsey, ‘Implementation of the Costs Reforms’ (2013) 32 CJQ 112, 117–8.

‘Docketing: Completing Case Management’s Unnished Revolution’ (2012), [30]. Бұл еңбекте шағын

талаптардың, жедел талаптардың және күрделі емес көп трэктердің сабақтастығы туралы айтылған:

www.judiciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/Speeches/mor-speech-solicitors-cost-conference-lec-

ture-feb2012.pdf; see also N Taylor and B Fitzpatrick, ‘Docketing lite…’ (2012) CJQ 430. Қараңыз: сэр

Руперт Джексонның дәрісі: ‘Achieving a Culture Change in Case Management’ (22 November 2011),

at 4.3: www.judiciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/Speeches/lj-jackson-speech-achieving-culture-

change-case-management.pdf.

www.judiciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/Speeches/mor-speech-solicitors-costconference-lec-

ture-feb2012. Практикалық нұсқау, at [15] (referring to Sir Rupert Jackson, Review of Civil Litigation

Costs: Final Report (2010), vol II, at 469).

Сонда, at [26], citing a 2012 study.

Бұл да сонда, at [27], сэр Руперт Джексонның 2004–2007 жылдардағы баяндамалары.

Admiralty and Commercial Courts Guide (2011), section D4, at 25–6.

Сонда, at [17], but especially at [20], citing US materials.

205

9-тарау. Істі басқару және іс жүргізу тәртібі

1) судья істің бүкіл кезеңдерін қадағалап отырғандықтан, заңгерлер іс жүргізу

мерзімін сақтауды күшейтеді

;

2) істі бүкіл кезеңінде бір судья қарағандықтан, іс жүргізуді «жылдамдату» қажет

болмайды

;

3) істі басқару бойынша шешімдер «шаблон» сипатын алып, тараптар үшін

қолайлы болады

; демек, күрделі істерді басқару жеңілдей түседі

;

4) істі қарау жүйеленіп, соттың кенет және күтпеген араласуы азаяды

9.42. Лорд Нойбергер атаған сабақтастықтың басқа да пайдалы қырлары мыналар:

5) іс жүргізудің мерзімін сақтау үшін белсенді шаралар қабылдауға болады

;

6) судьяның қажет және тиімді мәселелерді ғана қарастыруы нәтижесінде «про-

порциялық» ұғымының құны арта түседі;

7) істі қарау барысында жаңылысуға және жанама мәселелерге көңіл бөлуге жол

берілмейді, сот отырысында барлығы мұқият қаралады

; іс жүргізу мерзімін

қатаң сақтау даудың мәнін тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді;

8) «іс жүргізу мерзімін сақтау істі дер кезінде қарауға мүмкіндік береді»; ал ол,

өз кезегінде, «заңгерге төлейтін еңбекақының көбейіп кетуінен сақтайды»

;

9) даудың мәнін іс жүргізудің ерте кезеңінде анықтау дауды ертерек реттеуге жол

ашады

Бұл да сонда, at [15].

Бұл да сонда, at [22].

Бұл да сонда.

Бұл да сонда, at [24].

Admiralty and Commercial Courts Guide (2011), section D4.

Сонда, at [25].

Бұл да сонда, at [21].

10-ТАРАУ

ДАУДЫ РЕТТЕМЕЙ,

СОТ ТАЛҚЫЛАУЫНА ДЕЙІН ТОҚТАТУ:

АРАЛЫҚ, ОҢАЙЛАТЫЛҒАН, СЫРТТАЙ,

АЛДЫН АЛА ҚАРАУ

ЖӘНЕ

ҚАРАУСЫЗ ҚАЛДЫРУ ТӘРТІБІ

208

ТҮЙІНДЕМЕ

1. Уақытша амал – істі сотта толығымен қарастырып болғанға дейін көрсетілетін қысқа

мерзімді көмек, сот өндірісінде қорытынды шешім шығарғанға дейін қабылданған

оңайлатылған шешім; талапты қараусыз қалдыру немесе сырттай шешім түрінде

болады, сондай-ақ істі жылдам қарау үшін қажет нәрсе.

2. Қамтамасыз ету амалы істің мәнін қарамайды, бірақ іс бойынша әділ шешім шығаруды

қамтамасыз ету үшін есепшоттарды, дәлелдемелерді бұғаттауға бағытталған (бұл

туралы 19-тарауда баяндалады).

3. Уақытша шешімнің негізгі екі түрі болады. Егер талап қоюшы соттан мәжбүрлеу шара-

сын қолдануды сұраса, соттың сот талқылауына дейінгі аралық мәжбүрлеу шарасын

(немесе қамтамасыз ету шарасын) қолдануы мүмкін. Ал талап қоюшы сот отырысында

қаржы шарасын қолдануды өтінсе, сот қарызды өндіру немесе зиянның бір бөлігін

өндіру туралы уақытша қаулы қабылдауы ықтимал.

4. Жылдам қорытынды шешім шығарудың негізгі екі жолы – сырттай шешім шығару және

оңайлатылған сот өндірісі бойынша шешім шығару. Жауапкер сотқа қатыспаған және

қатысқысы келмеген жағдайда сырттай шешім шығарылады. Ал талап қоюшының

немесе жауапкердің сотта мәлімдеме жасауы қажет болмаса, (Азаматтық іс жүргізу ере-

жесінің 24-тармағына сәйкес) оңайлатылған шешім шығарылуға тиіс.

5. Сот талап қоюшының немесе жауапкердің мәлімдемесін қараусыз қалдырса, сол тарап

істегі мәлімдемесінен айырылады және бұл шешім «қорытынды шешіммен» тең болады,

бірақ кейде талап қоюшының жаңа мәлімдеме жасауы мүмкін. Сондықтан бұл тарауда

қараусыз қалдыру тәртібіне тоқталуды жөн көрдік.

209

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе ................................................................................................................................................ 209

2. Уақытша төлем ................................................................................................................................. 210

3. Аралық мәжбүрлеу шаралары ........................................................................................................ 213

3.1. Істі мәні бойынша қарауға жалпы «эмбарго» ...................................................................... 215

3.1.1. Қосымша қарау ............................................................................................................. 216

3.1.2. Қарсы аргумент ............................................................................................................. 217

3.1.3. Істі қайта қарауға басқа шешімнің негіз болуы ........................................................ 218

3.1.4. Американың Цианамид доктринасы жөніндегі

қорытынды .................................................................................................................... 220

3.2. Мәжбүрлеу шаралары және оның құпиялығы (Privacy) ...................................................... 221

4. Сырттай шешім ................................................................................................................................ 230

4.1. Істі мәні бойынша қарауда сырттай шешімнің күшін жою ................................................ 231

4.2. Іс жүргізу тәртібі сақталмай шығарылған сырттай шешімнің күшін жою ....................... 232

5. Алдын ала қаралатын мәселелер .................................................................................................... 233

6. Оңайлатылған шешім ...................................................................................................................... 234

7. Талапты немесе мәлімдемені қараусыз қалдыру ........................................................................... 239

7.1. Айқын істерді ғана қараусыз қалдыру .................................................................................... —

7.2. Бірінші сатыда іс жүргізудің ұзаққа созылуына жол бермеу үшін

мәлімдемені қараусыз қалдыру ............................................................................................. 240

7.3. Қандай да бір нақты мәселелер сот талқылауында куәлардан ауызша жауап алуды

талап еткен жағдайда талаптар мен қарсы талапты қараусыз қалдыру ............................ 241

7.4. Құқықтық нормалардың негізінде қараусыз қалдыру ......................................................... 242

7.5. Қараусыз қалдыру және іс жүргізу тәртібінің бұзылуы ........................................................ —

7.6. Қараусыз қалдыру және түпкіліктілік принципі .................................................................. 243

7.7. Сот өндірісін бастау іс жүргізу тәртібін бұзу болып саналуына

байланысты қараусыз қалдыру .............................................................................................. 243

7.8. Сақтандырудың алаяқтығы туралы талап ............................................................................ 244

7.9. Жалған талапты немесе тым асыра көрсетілген талапты қараусыз қалдыру ................... 245

7.10. Іс жүргізу тәртібінің бұзылуы соттың әділ өтуіне кедергі болады .................................... 247

8. Тоқтату ................................................................................................................................................. —

1. КІРІСПЕ

10.01. Бұл амалдардың бәрі сот талқылауына дейін қабылданады. Уақытша амал –

қысқа мерзім ішінде қолданылатын амал, сот өндірісінде қорытынды шешім шығар-

ғанға дейін қабылданатын оңайлатылған шешім; талапты алып тастау немесе

сырттай шешім түрінде, істі жылдам қарау үшін қолданылады. Қамтамасыз ету

амалы (21.01) істің мәнін қарамайды, бірақ іс бойынша әділ шешім шығаруды қам-

тамасыз ету үшін есепшоттарды, дәлелдемелерді бұғаттауға бағытталған.

10.02. Уақытша амал (Interim Relief): уақытша шешімнің негізгі екі түрі болады.

Егер талап қоюшы соттан мәжбүрлеу шарасын қабылдауды сұраса, соттың сот тал-

қылауына дейінгі мәжбүрлеу (немесе аралық мәжбүрлеу) шарасын қолдануы мүм-

кін. Ал талап қоюшы сот отырысында қаржы шарасын қолдануды сұраса, соттың

қарызды өндіру немесе зиянның бір бөлігін өндіру туралы уақытша қаулы қабыл-

дауы ықтимал.

210

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

10.03. Жылдам қорытынды шешім (Accelerated Final Judgment). Негізгі екі түрі –

сырттай шешім және оңайлатылған шешім.

10.04. Жауапкер сотқа қатыспаса және қатысқысы келмесе, сырттай шешім

шығарылады.

10.05. Талап қоюшының немесе жауапкердің сотта мәлімдеме жасауы қажет болма-

ған жағдайда оңайлатылған шешім (Азаматтық іс жүргізу ережесінің 24-бөліміне

сәйкес) шығарылады. Сот талап қоюшының немесе жауапкердің мәлімдемесін

қараусыз қалдырса, сол тарап істегі мәлімдемесінен айырылады және бұл шешім

«қорытынды шешіммен» тең болады, бірақ кейде талап қоюшының жаңа мәлімдеме

жасауы мүмкін. Сондықтан бұл тарауда қараусыз қалдыру тәртібіне тоқталуды жөн

көрдік.

2. УАҚЫТША ТӨЛЕМ

10.06. Уақытша төлем алғашында денсаулыққа зиян келтірген және адам өліміне

әкеліп соққан жағдайда қолданылған

. 1978 жылы уақытша төлем жүйесі зиян мен

қарыз туралы істерге жаппай қолданыла бастады

. Уақытша төлем талап қоюшының

сот талқылауына дейін алдын ала жасайтын төлемін білдіреді

10.07. Төлемнің мөлшері талаптың «көкейге қонарлық үлесі» болуға тиіс. Егер

жауапкер жауапты екенін мойындаса немесе жауапкердің жауапкершілігі анықталған

болса – сот уақытша төлем жасау туралы қаулы қабылдай алады, сондай-ақ егер іс

сот талқылауына дейін жетсе, талап қоюшының ақшалай талабын соттың

қанағаттандыратынын білсе де, сот уақытша төлем жасау туралы қаулы қабылдай

алады.

10.08. Соттың уақытша төлем ретінде белгілеген сомасы қорытынды шешіммен

өндірілетін соманың көкейге қонарлық үлесінен асып кетпеуі міндетті

. Сот қоры-

тынды шешіммен өндірілетін ақшаның ең үлкен сомасын бағалаған кезде: 1) сал-

ғырттықты, 2) есепке жатқызуды (7.05) немесе қарсы талапты (7.02–7.04) ескеруге

тиіс.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 25.6–25.9; Практикалық нұсқаулық (25B) ‘Interim Payments’; IS Goldre-

in (ed), Commercial Litigation: Pre-emptive Remedies (regular editions), Part A, section 1.

s 20, Administration of Justice Act 1969.

Responding to the criticism made in Associated Bulk Carriers Ltd v. Koch Shipping Inc [1978] 2 All ER 254,

CA, of the narrowness of this regime.

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 25.1(1)(k) тармақшасында аралық төлем туралы былай айтылған:

«25.6-тармағына сай, (аралық төлем туралы) бұйрық жауапкердің келтірген зияны, қарызы немесе

басқа да ақшалай міндеттемесіне қатысты шығарылады».

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 25.7(2).

211

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

10.09. Апелляциялық сот Test Claimants in the FII Group Litigation v. Revenue and

Customs Commissioners (No 2) ісінде

(2012) мына жайттарды атап айтқан:

1) Кейбір мәселелер бойынша сот талқылауының өтуі уақытша төлем тағайын

дауды жоққа шығармайды

2) Талап қоюшы соттың қажет талаптарды азаматтық істердегі стандартқа сай,

атап айтқанда, мүмкіндігіне лайық орындағанын дәлелдеуге тиіс

3) Судья уақытша төлем талап ету туралы өтінішті қараған кезде сот

талқылауында отырғандай сезініп, өтініштің азаматтық істердегі стандартқа

сай келуін және талап қоюшының қомақты қаржы өндіріп алуына берілген

негіздемені тексеруге тиіс

. (Ал 3) тармақ туралы айтсақ, Revenue and Customs

Commissioners v. GKN Group ісіне (2012) назар аударып, ондағы белгілерді

Апелляциялық сот қараған Rossetti Marketing Ltd v. Diamond Sofa Co Ltd

ісіне

(2012) қолданып көрген жөн).

4) «Қомақты қаржы сомасы» – салыстырмалы түрде талап қою арызында көрсе-

тілген сомадан аз болмайтындай ірі сома

5) Егер сот Азаматтық іс жүргізу ережесінің 25.7(1)(с) тармақшасының

нормалары орындалған деп тапса және басқа кедергі болмаса, уақытша төлем

жасау туралы қаулы қабылдауға тиіс.

6) Бұл істің (GLO, 22.45) топтық талап бойынша қаралған іс болуы маңызды

емес және ондағы уақытша төлем сомасы прецедент емес. Топтық талап

бойынша істерде әдетте құқықтық нормалар бойынша дау туып жатады, бірақ

бұл істе олай болмаған. Судьяның шешіміне апелляциялық шағым түсуінің де

маңызы жоқ. Сондықтан сот уақытша төлем жасау туралы қаулы қабылдау

құқығын кеңінен пайдалана алады

7) Азаматтық іс жүргізу ережесінің 25.7(4) тармақшасына сәйкес, 75% көкейге

қонарлық үлес болып саналады

10.10. Сот уақытша төлем туралы қаулыны жауапкердің жауапкершілігі мәселесі

толық анықталғаннан кейін ғана қабылдайды, оған дейін соттың айрықша нұсқауы

мен немесе жауапкердің келісімімен ғана қабылдауы ықтимал

. Екіншіден, талап

қоюшы уақытша төлемді алғаннан кейін соттан талап қою арызын қайтарып алу

мүмкін болмайды. Онда жауапкердің жазбаша келісімімен және соттың рұқсатымен

ғана қайтарып ала алады

[2012] EWCA Civ 57; [2012] 1 WLR 2375.

Сонда, at [37].

Бұл да сонда, at [32] to [36].

Бұл да сонда, at [38].

[2012] EWCA Civ 1021, at [65] to [68], per Lord Neuberger MR.

Revenue and Customs Commissioners v. GKN Group [2012] EWCA Civ 57; [2012] 3 All ER 111; [2012]

STC 953; [2012] CP Rep 20; [2012] BTC 35, at [39].

Сонда, at [47] to [50].

Бұл да сонда, at [51] to [53].

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 25.9.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 38.2(2)(b).

212

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

10.11. Коммерция дауындағы мысал ретінде судья Востың Pfi zer Inc. v. Mills ісін-

де

(2010) уақытша төлемді жауапкердің талап қоюшының сауда белгісін заңсыз

пайдаланып тапқан табысының 75 пайызы мөлшерінде белгілегенін атауға болады.

Бұл істе талап қоюшы халықаралық ірі корпорацияның филиалы еді, яғни соттың

шешіміндегі сома белгіленген 75 пайыздан аз болса, артық төленген ақшаны қайта-

рып беретіні мәлім болатын.

10.12. Денсаулыққа зиян келтіру туралы істерде, әсіресе мүгедектікке әкеліп соққан

кездегі зиянның көлемін анықтау қиындық туғызған. Апелляциялық сот Eeles v.

Cobham Hire Services Ltd ісінде

(2009) бірінші сатыдағы судьяның біржолғы емес,

мерзімді төлем төлеу туралы қаулы (periodical payments order – PPO) бойынша

шешім шығаруын қалай анықтағанына назар аударған. Денсаулыққа айтарлықтай

зияны тиіп, талап қоюшының мүгедек болып қалғаны үшін жауапкер кінәлі болып

танылған жағдайда, сот әдетте жауапкерден талап қоюшының пайдасына ұзақ жыл-

дар бойы мерзімді төлем өндірілсін деген шешім қабылдайды. Бұл істе Апелляциялық

сот мына факторларға сүйенген:

1) судья қорытынды шешімдегі қаржы көлемін анықтаған кезде талап қоюшы

ның келешектегі пайдасынан айырылатынын (атап айтқанда, келешекте табыс

таба алмайтынын) ескеруге тиіс;

2) қаржы көлемін анықтаған кезде келтірілген нақты зиян, қасіреті мен азабы

ескерілуі керек;

3) талап қоюшының күнкөріс шығыстары қоса есептелуі қажет;

4) қаржы көлемі консервативті негізде есептелуі керек; консервативті негізде

есептелгенде уақытша төлемнің көкейге қонатын үлесі ұлғая түсуі мүмкін;

5) судья қорытынды шешім шығарған кезде жауапкерден талап қоюшыға күнкөріс

шығысынан көбірек соманы өндіргісі келсе, талап қоюшының келешекте табатын

пайдасынан айырылғаны туралы қосымша элементтерді де ескеруі мүмкін (бірақ

ол үшін судья уақытша төлемнің қажет екеніне сенімді болуға тиіс).

10.13. Eeles v. Cobham Hire Services Ltd ісіндегі

(2009) фактілерге зер салсақ, талап

қоюшы бала кезінде көлік апатынан мертіккен екен. Қазір 11 жасқа толыпты. Ол енді

ешқашан жұмыс істей алмайды, оған үнемі қамқорлық керек. Апелляциялық соттың

судьясы Фоскетт талап қоюшының пайдасына екінші рет 1,2 млн фунт стерлинг

уақытша төлем өндіруге еш негіз таппаған (бірінші рет 450 000 фунт стерлинг

уақытша төлем өндірген екен). Судья Фоскетт талап қоюшы талап қою арызында

жауапкерден отбасына үлкен үй (бұл бұрынғы қонақүй еді, тоғыз бөлмелі және

бағында бөлек жеке үй бар) сатып алып беруін талап ететінін көрген. Апелляциялық

сот талап қоюшының отбасына бұл үйді сатып алып беру аса қажет емес деген

шешім қабылдаған. Талап қоюшыға мұндай салтанатты үйде тұру міндетті емес еді.

Соңында талап қоюшының уақытша төлем туралы талабы соттың қорытынды шеші-

міндегі сомадан (1,1 млн фунт стерлинг) артық болғаны анықталған.

Unreported, 10 May 2010: [2010] All ER (D) 96 (May).

[2009] EWCA Civ 204; [2010] 1 WLR 409.

Сонда.

213

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

3. АРАЛЫҚ МӘЖБҮРЛЕУ ШАРАЛАРЫ

10.14. Сотқа мәжбүрлеу шарасын қабылдау туралы өтініш түскен жағдайда сот ара-

лық мәжбүрлеу шарасын қабылдауға құқылы

10.15. Аралық мәжбүрлеу шарасы қолданылған тарапқа, егер құқыққа қайшы қол-

данылған болса, өтемақы төлеудің «қарсы міндеттемесі» жүктеледі. Сот мәжбүрлеу

шарасы құқыққа қайшы деп танылып, күші жойылса немесе талап қоюшы кейінірек

татуласу келісімінде аралық мәжбүрлеу шарасының құқыққа қайшы екенін мойын-

даса, өтемақы төлеу міндеті жүктеледі

. Стивен Джи

бұл мәселені зерттеп,

Азаматтық іс жүргізу ережесінің осы нормасы сот өндірісінің тарапы болып есеп-

телмейтін қатысушысына автоматты түрде қолданылмайтынын, бірақ жауапкерге

автоматты түрде қолданылатынын

түсіндірген. Сондай-ақ Стивен Джи Жаңа

Оңтүстік Уэльстің практикасындағы

осы көзқарасты ағылшын құқығына қабыл-

дауды, осылайша сот өндірісінің тарапы болып есептелмейтін қатысушыларын қор-

ғаудың аясын кеңейту туралы пікір білдірген. Бостандығын шектеу (21.05) мен

азаматтық тінтуді (21.51) құқыққа қайшы қолданған кезде де жауапкерге дәл осын-

дай өтемақы төленеді

. Тараптардың уақытша амалдарды сақтамауы сот өндірісінің

тарапы болып есептелмейтін қатысушысына зиян немесе шығын келтірсе, «көкейге

қонарлық шығыс» пен зиянның орнын толтыру үшін, сот тиісті өтемақы төлете

алады

D Bean, Injunctions (11

edn, 2012); S Gee, Commercial Injunctions (5

edn, 2006), ch 2 (6

edn expec ted 2013

or 2014); IS Goldrein (ed), Commercial Litigation: Pre-emptive Remedies (updated service), Part A, section 1;

Zuckerman on Civil Procedure (2006), 9.5 ; LA Sheridan, Injunctions and Similar Orders (Chichester, 1999).

s 37, Senior Courts Act 1981.

F Homann-La Roche & Co AG v. Secretary of State for Trade & Industry [1975] AC 295, 360–1, HL;

American Cyanamid Co v. Ethicon Ltd [1975] AC 396, 407–9, HL. Қарсы сұрақ қою құқығы туралы

қараңыз: Cheltenham & Gloucester Building Society v. Ricketts [1993] 1 WLR 1545, CA; Goldman Sachs

International v. Philip Lyons, The Times 28 February 1995, CA; Barratt Manchester Ltd v. Bolton MBC

[1998] 1 WLR 1003, CA; Customs & Excise Commissioners v. Anchor Foods Ltd [1999] 1 WLR 1139; мәж-

бүрлеу шарасын қолдана отырып қарсы сұрақ қоюдан бас тарту туралы қараңыз: Financial Services

Authority v. Sinaloa Gold plc [2013] UKSC 11; [2013] 2 WLR 678, the Supreme Court (upholding [2011]

EWCA Civ 1158; [2012] Bus LR 753; [2012] CP Rep 4; [2012] 2 BCLC 130; [2012] Lloyd’s Rep FC 31).

Талап қоюшы үшінші тұлғаға сот шығысын өтейтіні туралы міндеттеме алуға міндетті емес (бұл

прецедентте қалыптасқан). Егер талап қоюшы мемлекеттік басқарушы орган болса, онда өзінің қыз-

метінің шегінде мәжбүрлеу шарасын қолдануға құқылы.

S Gee, ‘The Undertaking in Damages’ [2006] LMCLQ 181–201.

Практикалық нұсқаулық (25A) 5.1: Тыйым салу шарасын қолдану туралы кез келген бұйрықтың

мазмұны мынаны қамтуға тиіс: (1) талап қоюшының сот алдында кез келген шығысты өтейтіні

міндеттелсін... Практикалық нұсқаулық (25A) 5.1A: сот тыйым салу туралы қаулы қабылдаған кез-

де талап қоюшыдан сот шығысын өндіру мәселесін, басқа тараптардың шығысын өтеу мәселесін

анықтап алуы қажет.

S Gee, [2006] LMCLQ 181, 200–1.

Практикалық нұсқаулық (25A), Annex, Freezing Injunctions, Sch B(2); Практикалық нұсқаулық (25A),

Annex, Search Orders, Sch C(1).

Сонда, B(7): «Егер сот талап қоюшының өтініші бойынша шыққан бұйрығы қарсы тарапқа зиян

тигізгенін анықтаса, талап қоюшы жауапкерден басқа тұлғаның сот шығысын төлеуге міндетті

емес. Мұндай кезде сот жауапкерге келген зиянды өтеу туралы шешім қабылдай алады».

214

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

10.16. Мәжбүрлеу шарасы қолданылатыны туралы хабарлама алған сот өндірісінің

тарапы болып есептелмейтін қатысушысы сол мәжбүрлеу шарасын бұзса немесе

бұзуға көмектессе, сотты құрметтемеген болып танылады

(17.25). Бұл норма

«Спайкетчер принципі» (Spycatcher principle) деп аталады

(Лордтар палатасы қара-

ған істің атауымен аталған принцип). Апелляциялық сот бұл принципті Ambrosiadou

v. Coward ісінде

(2011) қолданған. Нойбергер комитеті міндетті мәжбүрлеудің супер-

шарасы жөнінде айта келе, бірінші сатыдағы сот бұл принципті аралық мәжбүрлеу

шарасы құқық нормасына сәйкес тоқтатылып, түпкілікті мәжбүрлеу шарасына айнал-

ған кезде қолданбайды деп

, оның мысалы ретінде Club v. Buffham ісін (2003) келтір-

ген

. Нойбергер комитеті судья Эдидің түпкілікті мәжбүрлеу шарасы бұл шектеуді

айналып өтуге contra mundum екені туралы сөзіне сүйенген

10.17. Hutcheson v. Popdog Ltd ісінде (2011) Апелляциялық сот Jockey Club ісінің

(2003) шешіміне сүйене алмайтынын мәлімдеген, бірақ Апелляциялық соттың

төрағасы лорд Нойбергер мына мәселеге мұқият көңіл бөлу керек екенін ескерткен

«Jockey Club ісіндегі

(2003) шешімде қолданылған Спайкетчер принципіндегі түп-

кілікті мәжбүрлеу шарасын қолдану дұрыс емес, тек аралық мәжбүрлеу шарасын

қолдану керек деген шешімнің дұрыстығына кәміл сенуге болмайды».

10.18. Бұл саладағы беделді пікір ретінде корольдік адвокат Марк Уарбидің Jockey

Club ісіндегі (2003) судья Грейдің мәлімдемесін айтуға болады

«Егер сот үшінші тарапқа аралық мәжбүрлеу шарасын қолданса, бірақ түпкілікті

мәжбүрлеу шарасын қолданудан бас тартса, бұл қисынсыз болар еді. Онда талап

қоюшы өзінің материалдық құқығын соттың қорғайтынына сенімін жоғалтуы

ықтимал».

Seaward v. Paterson [1897] 1 Ch 545; Elliott v. Klinger [1967] 1 WLR 1165; Z Ltd v. A-Z and AA-LL [1982]

QB 558, CA (containing a good survey of the principles); Attorney-General v. Times Newspapers Ltd [1992]

AC 191, HL; Attorney-General v. Punch Ltd [2002] UKHL 50; [2003] 1 AC 1046, HL; Jockey Club v. Bu-

ham [2003] QB 462.

Attorney-General v. Times Newspapers Ltd [1992] AC 191, HL.

[2011] EWCA Civ 409; [2011] EMLR 21; [2011] 2 FLR 617; [2011] Fam Law 690, at [38] to [43].

Report of the Committee on Super-Injunctions (Super-Injunctions, Anonymised Injunctions and Open Jus-

tice) (20 May 2011), 2.33: www.judiciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/ Reports/super-injunction-re-

port-20052011.pdf.

[2003] QB 462, at [26] per Gray J, having considered the dicta of Lord Phillips MR in the Punch case appeal

[2001] EWCA Civ 403; [2001] QB 1028, at [86] to [88]; when the Punch case reached the House of Lords,

[2002] UKHL 50; [2003] 1 AC 1046, (кейбір сатыларда) Spycatcher принципіне сәйкес, сот өндірісінің

тарапы болып есептелмейтін қатысушының құпияны сақтауына құқық беруге тиіс; сот өндірісінің

тарапы болып есептелмейтін қатысушы құпиялықты сақтап қалғысы келсе – сақтап қалуға тиіс; бұл

туралы лорд Хоуптың сөздері [2003] (1 AC 1046, 1068–72) орынды.

OPG v. BJM [2011] EWHC 1059 (QB); and cf Gray J’s remarks in Jockey Club v. Buham [2003] QB 462,

at [26]: «Мистер Уорбидің пікірінше, талап қоюшы сот өндірісінің соңғы кезеңінде contra mundum

тыйым салуға ұсыныс жасай алады. Ондай тыйымды соттың юрисдикциясына сай қолдану керек».

Қараңыз: Venables v. News Group Newspapers Ltd [2001] Fam 430.

Hutcheson (formerly WER) v. Po Ltd (formerly REF) [2011] EWCA Civ 1580; [2012] 1 WLR 782, at [26](iv)(b).

Jockey Club v. Buham [2003] QB 462.

Сонда, at [22].

215

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

3.1. ІСТІ МӘНІ БОЙЫНША ҚАРАУҒА ЖАЛПЫ «ЭМБАРГО»

10.19. Бұл сала бойынша Лордтар палатасының American Cyanamid Ltd v. Ethicon

Ltd ісіндегі (1974) шешімін мысалға келтіруге болады

. Бұл істе аралық мәжбүр-

леу шарасын қолданудың жалпыға ортақ нормасы пайда болған, соттың істі «мәні

бойынша» (талаптың немесе қарсы талаптың негізді екенін алдын ала бағалау

арқылы) қарауға міндетті емес екені анықталған. Сот мәжбүрлеу шарасының талап

қоюшыға келтіріп отырған кедергісін жоюға көмектесуге тиіс екенін белгілеген.

Американың Цианамид доктринасына сәйкес, сот тараптардың арасындағы кедер-

гілерден айырмашылық көрмеген жағдайда ғана істі мәні бойынша қарау әділ және

дұрыс деп танылады.

10.20. Бұл доктрина медициналық дәрі-дәрмектің патентін бұзу туралы American

Cyanamid Ltd v. Ethicon Ltd ісінде

(1974) қолданылған. Көптеген сарапшылардың

көмегіне жүгінген осы күрделі істе Лордтар палатасы істі он екі күн бойы тың

дауға тиіс еді. Лорд Диплок (және оның әріптестері) биохимия сарапшыларының

қорытындысын үш апта бойы тыңдауға қарсы болды. Шынында, оны қазіргі кезде

іс жүргізу тәрбінің «пропорциялығы» деуге болар еді, себебі соттың апелляция

лық «ресурстарын» осынша кеңінен пайдалануға негіз жоқ болатын

. Бәлкім,

лорд Диплок осы сөзімен аралық мәжбүрлеу шарасына жаңа көзқарас қалыптас

тырған шығар. Бұл істе лорд Диплок соттың дискрециялық құқығын шектеуге

тырыспаған, тек іс үшін пайдалы жалпыға ортақ нұсқау берген.

10.21. Лорд Диплок American Cyanamid Ltd v. Ethicon Ltd ісіндегі (1974)

мәлімдемесінде аралық мәжбүрлеу шарасына жаңа көзқарас білдірген. Оның

көзқарасының төрт элементі мыналар:

1) Талап қоюшы сот қарауға тиіс маңызды мәселені көрсетті ме?

2) Аралық мәжбүрлеу шарасын қолданған жағдайда талап қоюшы орынсыз

зияннан қорғалған бола ма? Бұл сұрақты жауапкердің қаржы ресурстарына

мәжбүрлеу шарасын қолдану тұрғысынан да қою керек.

3) Егер талап қоюшының мүддесіне зияны тиетін болса, алайда сотта жауапкер

жеңіп шықса, талап қоюшы бәрібір қарсы міндеттемесі бойынша жауапкерге

өтемақы төлей ме?

4) Аралық мәжбүрлеу шарасы тепе-теңдікті сақтай ала ма? Бұл туралы нақты

жауап беру қиын: статус-квоның сақталуы; соттың бастапқы кезеңінде

тараптың жеңілу себебі; әр тараптың құжатты дәлелі мен адвокатының сот

отырыстарындағы мәлімдемелері ескерілуі қажет.

[1975] AC 396, HL; A Swarup, ‘Rethinking American Cyanamid…’ (2012) CJQ 475.

Сонда.

Қараңыз: Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1-бөліміндегі басым мақсаттар.

216

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

10.22. Лорд Диплок бұл туралы былай деген

«Құқықтық шараның дұрыстығына күмән туса – тепе-теңдік мәселесі орын алады...

Бұл кезде тепе-теңдікті сақтау үшін ескерілуі қажет мәселелердің тізімін атап

жату қисынсыз... Ондай мәселелер әр істе әртүрлі болады».

«Тарап сотта жеңіске жеткен болса, көрген зиянының қандай көлемі үшін өтемақы

алмайтынын анықтау – тепе-теңдікті сақтау үшін маңызды жайт»

«Факторлар тепе-тең болса, статус-квоның сақталуы үшін тиімді

».

«Тараптардың өтемақы жасалмайтын зияндарының айырмашылығы көп болма са,

сотта беретін дәлелдемесімен салыстырғандағы тепе-теңдігі де ұқсас

болады»

3.1.1. Қосымша қарау

10.23. Лордтар палатасының пікірінше, сот жалпы істі мәні бойынша қарауға

міндетті емес. Аралық мәжбүрлеу шарасын қолданар кезде істі мәні бойынша

қараудан бас тартуға мына нәрселер негіз бола алады:

1) істі мәні бойынша қарауды кейінге, яғни сот отырысында қарауға қалдыру

дәлелдеменің толық болуы үшін қажет;

2) сот аралық отырыстарда шамадан тыс қажетсіз жұмыстан құтылады, яғни істі

қарау мүмкіндігі кеңейеді

; дегенмен бүгінде бұл дәйектің күші әлсіреді деуге

болады, себебі, Азаматтық іс жүргізу ережесіне сәйкес, азаматтық дауды

шешуде тиімділікке, шығыстың аз болуына, жылдамдығына көңіл бөлу

керек

;

3) сот дәлелдемелерді толық жинағанша және куәлардан жауап алып болғанша

істі тек атүсті қарай алады; кейін мұның зияны тиюі мүмкін

;

4) аралық мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы өтініштердің басым көпшілігі,

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31-тармағына сәйкес, тараптар дәлел деме

лерді көрсеткенге дейін қаралады; тараптардың бірі дәлелдемелерін толық

ұсынбайынша, істі мәні бойынша қарау әділетсіз болар еді

;

5) сот өндірісінің бір тарапының мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы өтінішін

екінші тараптың мәлімдемесін мәні бойынша қарап шығу үшін күттіріп қою

да әділетсіздікке жатар еді

[1975] AC 396, 408, HL.

Сонда, at 409.

Бұл да сонда, at 408.

Бұл да сонда; қараңыз: Scott LJ’s analysis of the claim for an interlocutory injunction (the proprietary

claim) in Polly Peck International plc v. Nadir (No 2) [1992] 4 All ER 769, CA.

eg, Staughton LJ in Derby & Co Ltd v. Weldon (No 6) [1990] 1 WLR 1139, 1153, CA.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 1.1(2) (басым мақсаттар).

American Cyanamid Ltd v. Ethicon Ltd [1975] AC 396, 406, HL.

Cayne v. Global Natural Resources Ltd [1984] 1 All ER 225, 229, CA.

Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғаннан кейін сот өндірісіне кететін уақыт едәуір қысқарған.

217

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

3.1.2. Қарсы аргумент

10.24. Американың Цианамид доктринасына қарсы бірнеше аргумент бар:

1) ғалымдардың бірінің пікірінше, бұрынғы практика тиімді болған; prima facie

істердегі талаптарды жиі қанағаттандыратын

;

2) бұрынғы практикада сот істі мәні бойынша қарағандықтан, тараптар аралық

отырыстардағы шешімдерге бойсұну туралы келісімге келетін;

3) Лорд Диплоктың Американың Цианамид ісінде айтқанындай, азаматтық іс

жүргізудің идеалды түрі сот отырысында куәлардан ауызша жауап алғаннан

кейін ғана басталады; бірақ тараптардың тілектерін, атап айтқанда істі жыл-

дам және атүсті қарау туралы тілектерін де, ескерген жөн; сот «тепе-теңдікті

сақтауды» істі мәні бойынша қарамай-ақ жүзеге асыра алады;

4) сот талқылауына дейінгі контекс бойынша айтсақ

, өтініш беруші істің мәні

бойынша орынды талап қоюы керек; бұл орайда Американың Цианамид док-

тринасы жалпыға ортақ тәртіпке емес, өз алдына бөлек принципке негізделіп

тұр;

5) 10.20-тармағынан белгілі, Американың Цианамид доктринасы соттағы

дауларда ғылыми фактілердің күрделі табиғатынан туған бірегей істерді шешу

үшін жасалған доктрина болатын; Лордтар палатасы бұл доктринаны аралық

мәжбүрлеу шарасына ғана қолданатын тар ұғымдағы доктрина ретінде

қабылдауы мүмкін еді, бірақ тұтастай жаңа доктрина қалыптасып, соттың

басқа істерді мәні бойынша қарауына ықпал етті;

6) Ағылшын құқығына Американың Цианамид доктринасының ену тарихына

шолу жасасақ, бастапқыда Англия соттары бұл доктринаны іс жүргізуді қыс-

қарту үшін емес, керісінше, біліктілігін көтеру үшін қолданған (10.29), бірақ

кейін аталған доктрина жиі қолданылғандықтан, оған жалпыға ортақ сипат

берген дұрыс па, әлде бастапқы қалпында қалдырған жөн бе деген сұрақ туын-

даған; негізінде, айрықша жағдайда қолданатын доктрина болып қалғаны пай-

далы еді.

10.25. Шынында, судья Ледди Series 5 Soft ware Limited v. Clarke ісінде

(1996) сот-

тың «істің күшін» мәні бойынша бағалауына мүмкіндігі болуы керек екенін айтып,

«эмбарго тек ұзақ уақыт қаралатын және куәлардан ауызша жауап алу керек болатын

аса күрделі істерде қолданылсын» деген ұсыныс жасаған. Бұл мәселені зерттеген

Интеллектуалдық меншік саласындағы практик-мамандардың кеңестерін қараңыз: Peter Prescott

(1975) 91 LQR 168–71 (case note); the approach of Laddie J in Series 5 Software Ltd v. Clarke [1996] 1 All

ER 853.

Аралық төлем туралы қараңыз: 10.06; сырттай шешімнің күшін жою туралы: 10.67 ; оңайлатылған

шешімнің күшін жою туралы Азаматтық іс жүргізу ережесінің 24-бөлімі, 10.79.

[1996] 1 All ER 853; Laddie J in Antec International v. Southwestern Chicks (Warren) Ltd [1997] FSR 278

and in Direct Line Group Ltd v. Direct Line Estate Agency and Others Ltd [1997] FSR 374, 376; for comment

on the Series 5 Software case, Barnsley Brewery Co Ltd v. RBNB [1997] FSR 462, Robert Walker J, and SIG

Architectural Products Ltd v. Castle House Windows Ltd (unreported, 20 June 1996), Robert Walker J; Jacob

J in Cable and Wireless plc v. British Telecommunications plc (unreported, 8 December 1997).

218

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

судья Американың Цианамид доктринасын қолданудың практикалық маңызын

төмендететін төрт түрлі жағдайды сипаттайды:

«Уақытша құқықтық амалды қолдану туралы өтініштерді қараудың қалыптасқан

практикасына сәйкес, сот күрделі даулы фактілерді немесе даулы құқықты шешуге

тырысуға тиіс».

«Соттың ескеруі міндетті негізгі факторлар: а) құқықтық амалдың әр тарапқа

тигізетін зиянының көлемі мен қарсы тараптың төлем қабілеті; ә) тепе-теңдік;

б) статус-квоны сақтау; в) соттың іс тараптарының қабілеті туралы білуі».

10.26. Судья Ледди в) тармағындағы факторды кеңінен түсіндіре отырып, былай

деген:

«Сот уақытша құқықтық амалды қолдану туралы өтінішті қарау барысында факт

немесе құқық туралы күрделі мәселелерді шешуге тырыспағаны жөн. Егер сот

тараптардың күші туралы нақты мәліметке ие болса, сол мәліметтің негізінде

қорытынды шығаруы мүмкін. Шындығында, сот қолда бар дәлелдемелерді қарап

шығып, қай тараптың жеңіп шығуға мүмкіндігі көбірек екенін бірден байқайтын сәт

жиі болады»

10.27. Судья Леддидің бұл сөзі Американың Цианамид ісіне сай болып тұр. Лордтар

палатасы осы күрделі істе апелляциялық шағымның да күрделі болғанын мойын

дайды. Төменгі сатыдағы соттардың уақытша құқықтық амалдар туралы өтінішті

мәні бойынша қарауға тырысуы істің ұзаққа созылуына әкеліп соғатын. Осы мәсе-

леге зер салсақ, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1-бөлімінде Лордтар палатасының

шешімі сот ресурстарын ұтымды бөлуге талаптануы екеніне көзіміз жетеді.

Дегенмен істі мәні бойынша қараған жөн екенін байқаймыз. Аталған мәселе туралы

Жоғарғы соттың Американың Цианамид доктринасы мен басқа да практикалардың

негізінде нақты принциптерді белгілейтін уақыты келді.

3.1.3. Істі қайта қарауға басқа шешімнің негіз болуы

10.28. Тағы бір істе судья Ледди жауапкердің «алаяқтық», «құқықбұзушылық»

жасап, талап қоюшының сауда белгісін заңсыз пайдаланғанына сенімді

болғандықтан, аралық мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы қаулы қабылдаған.

Келген зиянды талап қоюшының берген мәліметі негізінде бағалай отырып, жауап

керден талап қоюшының пайдасына сот шығысын өндіріп, 14 күннің ішінде төлеуді

талап еткен

. Жоғарғы соттың басқа бір судьясы судья Леддидің Series 5 Soft ware

ісіндегі (1996) ұстанымын «ортодоксалды емес және еретикалық» деп бағалаған

Апелляциялық сотта Американың Цианамид принциптерінің икемді екенін және сот

осы принциптерді ұстанса, мәжбүрлеу шарасын қолдану міндетін (сот отырысында

тиісті дәлелдемелерді қарамай) жүктемейтінін ескерткен

[1996] 1 All ER 853, at 865.

Direct Line Group Ltd v. Direct Line Estate Agency [1997] FSR 374, 376.

SIG Architectural Products Ltd v. Castle House Windows Ltd (unreported, 20 June 1996), per Robert Walker J.

Guardian Media Groups plc v. Associated Newspapers Ltd (CA, unreported, 20 January 2000), per Robert

Walker LJ.

219

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

10.29. Соттар өз шешімдерінде әлі күнге Американың Цианамид ісіндегі (1974)

шешімге сілтеме жасап келеді. Бұл – арнайы талдауды қажет ететін тақырып

Дегенмен шешімдерге талдау жасау барысында, сот талқылауына дейінгі отырыста

әділ және тиімді шешім қабылдау үшін, жоғарыда айтылғандай, істі «мәні бойынша»

қарау керектігіне көз жеткіземіз. Осы орайдағы ең маңызды факторлар мыналар:

1) жедел істерде: мәселені тез арада қарау керек болса; сот талқылауына дейін

күтуге уақыт жоқ болса; мысалы, сот талқылауын күткен жағдайға даудың

негізіне зияны тиетін болса (мысалы, еңбек шартындағы шектеу шарт бұзыл-

ғаннан кейін үш айға ғана жарамды болады)

;

2) айқын істерде: өтініштің мәні «қарапайым және сөзсіз» немесе өтініш орын-

сыз болса

;

3) мәжбүрлеу шарасын қолдану міндетті болса: мәжбүрлеу шарасын қолдану

туралы қаулы жауапкерді белсенді әрекет етуге итермелейді, жауапкер «бел-

сенді қорғануға» мәжбүр болады; соттың мәжбүрлеу шарасын қабылдап, кейін

сот талқылауында жауапкерден қорғанбауды талап етуі дұрыс болмас еді.

Мәжбүрлеу шарасы қолданылғаннан кейін «талап қоюшы осы өтінішін сотта

да дәлелдеп шығуға тиіс»

;

4) сөз бостандығы туралы істерде: 1998 жылғы Адам құқығы туралы заңда

жауапкердің сөз бостандығы туралы істерде аралық мәжбүрлеу шарасы істің

мәніне негізделуге тиіс екені айтылған

; бұл норманы іс барысында талқыла-

ған сот практикалары бар

;

5) қоғамдағы маңызды істерде: аралық отырыстарда істі мәні бойынша қарау

керек

10.30. Апелляциялық соттың жұмыс беруші мен жұмысшы арасындағы еңбек дауын

қарауы бойынша Caterpillar Logistics Services (UK) Ltd v. Huesca de Crean ісін

(2012)

мысалға келтіруге болады. Бұл істе сот талап қоюшының жұмысшының құпияны

eg, Intelsec Systems Ltd v. Grech-Cini [1999] 4 All ER 11, 25, and R v. Secretary of State for Health, ex p Im-

perial Tobacco Ltd [2000] 1 All ER 572, 598, CA, per Laws LJ («American Cyanamid доктринасы аралық

мәжбүрлеу шарасына қолданылатын норма болып қалыптасқан»; R v. Secretary of State for Health ex p

Imperial Tobacco Ltd [2001] 1 WLR 127, 131, 135, HL; and Attorney-General v. Punch [2002] UKHL 50;

[2003] 1 AC 1046, at [74], [99] and [100].

Cayne v. Global Natural Resources Ltd [1984] 1 All ER 225, CA.

Oce Overload Ltd v. Gunn [1977] FSR 39, 44, CA, per Bridge LJ.

Shephard Homes Ltd v. Sandham [1971] Ch 340, Megarry J; Locabail v. Agroexport (‘The Sea Hawk’)

[1986] 1 WLR 657, CA arming this exception to American Cyanamid; cf Akai Holdings Limited (in com-

pulsory liquidation) v. RSM Robson Rhodes LLP and Another [2007] EWHC 1641, Briggs J.

s 12, Human Rights Act 1998.

Notably, Cream Holdings Ltd v. Banerjee [2004] UKHL 44; [2005] 1 AC 253, especially Lord Nicholls’

discussion of the test at [22] and [23]. See also the case law cited below at 10.34 , notably, Ntuli v. Donald

[2010] EWCA Civ 1276; [2011] 1 WLR 294, at [32] . And see also Mosley v. UK (Application 48009/08),

[2012] EMLR 1; [2012] 1 FCR 99; (2011) 53 EHRR 30, at [47] .

Smith v. Inner London Education Authority [1978] 1 All ER 411, CA; Express Newspapers Ltd v. Keys

[1980] IRLR 247; Thanet DC v. Ninedrive Ltd [1978] 1 All ER 703.

[2012] EWCA Civ 156; [2012] 3 All ER 129; [2012] CP Rep 22; [2012] ICR 981 (considered in Generics

(UK) Ltd v. Yeda Research and Development Co Ltd [2012] EWCA Civ 726).

220

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

сақтауын қамтамасыз ету мақсатында аралық мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы

өтінішін қараусыз қалдырған, себебі жұмысшы құпиялықты бұзбаған және оны

бұзатыны туралы дәлелді болжам жоқ еді

3.1.4. Американың Цианамид доктринасы жөніндегі қорытынды

10.31. Азаматтық іс жүргізу ережесінің соттың аралық мәжбүрлеу шарасы

саласындағы практикасына әсері болмады. Дегенмен аралық мәжбүрлеу шарасын

қолдану туралы өтінішті жоғарғы сатыдағы сот Азаматтық іс жүргізу ережесінің

1-бөліміндегі «басым мақсатқа» сай қайта қарай алады. Демек, сотқа, істің тарап

тары мен олардың заңгерлеріне азаматтық істі үнемді, пропорциялы, жылдам жүр-

гізу міндеттері жүктеледі (2013 жылы істерді әділ және пропорциялы қарауды

күшейту үшін түзету енгізілген)

10.32. Лордтар палатасы Американың Цианамид доктринасына қайшы келетін осы

принциптерді ескере отырып, соттар судья Леддидің Series 5 Software ісіндегі (1996,

10.25) шешімін назарға алады деп сенеміз. Американың Цианамид доктринасының

аралық мәжбүрлеу шарасын қолданған кезде істі мәні бойынша қарауға енгізген

эмбаргосы мына жағдайларда ғана орынды: 1) соттың ресурсын шамадан тыс артық

жұмсау болып табылатындықтан, сот мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы өтінішті

қарауға көп уақыт бөле алмаса; 2) соттың мұндай өтінішке тым көп уақыт бөлуі

орынсыз болып саналатын және соның кесірінен маңызды фактілерді мұқият зерт-

теу мерзімнен тыс кешігетін болса (сот шешімінің «анық болуы» (accuracy) прин-

ципі туралы 25.112-тармағынан оқи аласыз).

10.33. Соттың аралық мәжбүрлеу шарасын қолдануы дауды жылдам ғана емес,

сондай-ақ жедел және жан-жақты реттеуге қосқан үлесі болып саналады. Дегенмен

дауды жан-жақты реттеу функциясы істі мәні бойынша қарауды талап ететіні бел-

гілі

. Американың Цианамид доктринасы соттың осы функциясына кері әсерін

тигізіп отыр. Қысқаша айтқанда, мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы шешім

қабылдаған кезде істі мәні бойынша қарамауға тек айрықша жағдайда рұқсат беру

керек және аталған доктринаны жалпыға ортақ принцип ретінде қабылдауға

болмайды.

[2012] EWCA Civ 156; [2012] 3 All ER 129; [2012] CP Rep 22; [2012] ICR 981 (considered in Generics

(UK) Ltd v. Yeda Research and Development Co Ltd [2012] EWCA Civ 726), at [67]. Соттың қаулысы

бойынша фирманың бұрынғы қызметкерінің құпиялықты сақтамауы өзіне жүктелген міндеттемені

орындамау болып саналады (Bolkiah v. KPMG [1999] 2 AC 222, HL), Caterpillar case, сонда, at [49] and

[60]. In Bolkiah v. KPMG [1999] 2 AC 222, KPMG (фирма бухгалтері сот өндірісінде маңызды рөлге ие

еді), олар бұрынғы қызметтестеріне қарсы әрекет ете алмайтын [49]. Hong Kong case of PCCW-HKT

Telephone Ltd v. Aitken ([2009] HKCFA 11) ісінде судья Рибейро бұл мәселеде Гонконг құқығы мен

ағылшын құқығының арасында еш айырмашылық жоқ екенін, сондықтан солиситор мен клиентінің

арасында жұмыс беруші мен жұмысшының арасындағыдай қарым-қатынас болатынын айтқан.

Азаматтық іс жүргізу ережесі 1.1(1): осы ереженің басым мақсаттары сотты дауды әділ қарауға

ынталандырады.

Бұл көзқарасты П. Прескот қолдаған (1975) 91 LQR 168–71 (case note).

221

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

3.2. МӘЖБҮРЛЕУ ШАРАЛАРЫ ЖӘНЕ

ОНЫҢ ҚҰПИЯЛЫҒЫ (PRIVACY)

10.34. Құпиялықты мәжбүрлеу шарасы арқылы қорғау Англияда өзекті мәселе

болып отыр

. Осы саланың білікті маманы судья Эди құқықтың бұл саласының

бүгінгі даму бағыты туралы баяндаған

(осы сот өндірісінің екінші және үшінші

кезеңі туралы 10.62-тармағынан оқи аласыз). Бірқатар істерде сот мәжбүрлеу шара

сын қолдану туралы шешім қабылдап, талап қоюшының жеке өміріне ешкімнің қол

сұқпауын қамтамасыз ету үшін талап қоюшының тұлғасы туралы мәліметтерді

құпия сақтаған cәті болған, тіпті мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы қаулының өзін

де құпия ұстаған

10.35. Құқықтың бұл саласындағы өзгерістерге бұқаралық ақпарат құралдарының

дамуы ықпал еткен. Мұны бұқаралық ақпарат құралдары үнемі жоққа шығарып

отырды. 2012 жылы Ұлыбританияда Апелляциялық соттың судьясы сэр Брайан

Левисонның төрағалығымен өткен Leveson Inquiry ісінде

құпияны ашып қойғаны

үшін БАҚ кешірім сұраған. Оның міндеті медиаға және телефон байланысына

кедергі келтіру еді

. Жария отырыста газеттердің кейде құқықбұзушылыққа барып

жүргені туралы сөз болған.

10.36. Кейбір журналистер Leveson Inquiry ісі бойынша куә болуға анонимді жағ

дайда ғана келісетінін мәлімдеген. Сот журналистердің қорқынышына негіз бар деп

шешіп, аноним-жауап беруіне рұқсат еткен. Егер аноним-мәлімдемеге рұқсат беріл-

месе, кейбір журналистер газетте телефонды тыңдау «мәдениеті» туралы сөз қозғай

алмас еді. Әкімшілік сот журналистер тобымен келісе отырып, аноним-мәлімдемеге

рұқсат еткен

. Сот аноним-мәлімдеме заңға қайшы емес деген шешімге келген, сон-

дай-ақ кейбір журналистердің аноним-дәлелдеме арқылы әріптестерінің арасына от

салуы мүмкін екенін де ескерген. Лорд-судья Тулсон бұл мәселе туралы мынадай

пікір білдірген

: «Наразы журналист қоғамның таблоид газетке наразылығының

Sir David Eady, ‘Injunctions and the Protection of Privacy’ (2010) 29 CJQ 411; M Warby, N Moreham and I Christie

(eds), Law of Privacy and the Media (2

edn, 2011); IS Goldrein, Privacy Injunctions and the Media: A Practice

Manual (Hart, Oxford, 2012); GC Christie, ‘Freedom of Expression and its Competitors’ (2012) CJQ 466.

(i) CTB v. News Groups Newspapers [2011] EWHC 1232 (QB), [18] to [28]. Бұл істегі сауалнама туралы

қараңыз: (ii) CTB v. News Groups Newspapers [2011] EWHC 1326 (QB) (осы істе судья «талап қоюшы-

ның тұлғасы туралы мәлімет интернетке жарияланып қойса да, тыйым салу шарасын қолдана берген

жөн» деген шешімге келген); (iii) CTB v. News Groups Newspapers [2011] EWHC 1334 (QB) (бұл істе

судья Тугендат «парламент депутаты футболшының атын атап қойғанына қарамастан, тыйым салу

шарасын қолданған дұрыс» деген шешімге келген); және (iv) CTB v. News Groups Newspapers [2011]

EWHC 3099 (QB) (аталған істе судья Эди, (53)6 Практикалық нұсқаулық сотқа талап қоюшыдан не-

месе жауапкерден ашық сот отырысында жауап алуға рұқсат берсе де, істі жабық сот отырысында

жалғастыра беру туралы шешімге келген).

D Eady, Injunctions and the Protection of Privacy’ (2010) 29 CJQ 411, 425–7.

www.levesoninquiry.org.uk/.

Сонда. Қараңыз: R (on the Application of Associated Newspapers Ltd) v. Leveson [2012] EWHC 57 (Ad-

min), at [2] .

R (on the Application of Associated Newspapers Ltd) v. Leveson [2012] EWHC 57 (Admin).

Сонда, at [51].

222

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

өршіген сәтін пайдаланып, газет туралы жағымсыз хикаялар айтуы мүмкін... сот

куәдан тікелей жауап алмаса, өтірік пен шындықтың аражігін ажырата алмай

қалуы ықтимал».

10.37. 2011 жылғы маусымда Апелляциялық соттың бұрынғы судьясы сэр Стивен

Седли баспасөз бен медиа ықпалының тым артып келе жатқаны туралы пікір біл

дірген

: «Төртінші билік мемлекет ішіндегі егемен мемлекетке айналып келеді,

бүгінде төртінші билікті соның қалауынша ғана басқара аламыз, сонымен бірге

қоғамдағы танымал қайраткерлерге кез келген уақытта қауіп төндіруі мүмкін».

10.38. Сондай-ақ «мәжбүрлеудің супер-шарасы» (super-injunction) аталатын да түрі

бар. Онда мәжбүрлеу шарасы туралы мәліметтер құпия сақталады

(жариялық пен

іс жүргізудің жариялылығы туралы 28.01-тармағынан оқи аласыз). Ntuli v. Donald

ісінде

(2011) лорд-судья Кей мәжбүрлеу шарасын қолданғаны туралы соңғы

жағында ғана айтқан, оны соттың рұқсатымен былайша түсіндірген:

«2010 жылғы 26 сәуірде судья Эди аноним-жауапкердің белгілі бір мақаласын жария-

лауына шектеу қою жөнінде аноним-талап қоюшының өтінішін қанағаттандырған,

бірақ ол туралы жауапкер білмеген. Бұл тәсіл кейінірек мәжбүрлеудің супер-шарасы

аталып кеткен».

10.39. Мәжбүрлеу шарасы тым құпиялау дәстүрлі жариялық принципіне қайшы

келеді. Сэр Стивен Седли бұл жайында былай дейді: «Мәжбүрлеудің супер-ша-

расы... баспасөзге ғана емес, сондай-ақ жариялылықтың кез келген жүйесіне

салынатын анафема болып, сот осы анафеманы қаулысымен күштеп таңып

отыр»

10.40. Осы құқық құралын сынаған ғалымдар да болған

. Адриан Цукерманның

айтуы бойынша: «Мәжбүрлеу шарасының мұндай жаңа түрі гипер-мәжбүрлеу

болып танылған. Бұл тұлғаға іс жүргізу шарасын жариялауға және Лордтар пала-

тасына іс жүргізу барысын жария талқылауға мүмкіндік бермей, яғни Парламент

мүшелерінің ақпаратты жариялаудағы артықшылықтарына кедергі келтіріп

отыр

».

10.41. Апелляциялық соттың төрағасы лорд Нойбергер 2011 жылғы тамызда

мәжбүрлеу шарасының осындай жаңа түрін қолдану бойынша Практикалық

S Sedley (2011) London Review of Books (16 June), vol 33 no 12.

Sir David Eady, ‘Injunctions and the Protection of Privacy’ (2010) 29 CJQ 411, 425–7.

[2010] EWCA Civ 1276; [2011] 1 WLR 294, at [1].

S Sedley (2011) London Review of Books (16 June), vol 33 no 12.

Мысалы, AAS Zuckerman, ‘Super-Injunctions: Curiosity-Suppressant Orders Undermine the Rule of Law’

(2010) 29 CJQ 131.

AAS Zuckerman, ‘Common law repelling super-injunctions, limiting anonymity and banning trial by stealth’

(2011) 30 CJQ 223, 223–4, citing para 6.9 of the Report of the Neuberger Committee on Super-Injunctions

(Super-Injunctions, Anonymised Injunctions and Open Justice) (20 May 2011):

www.judiciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/Reports/super-injunction-report-20052011.pdf.

223

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

нұсқаулық шығарған

. Егжей-тегжейлі мәліметті Практикалық нұсқаулықтан таба

аласыз. Бірақ нұсқаулықтың мына бір үзіндісінен мәжбүрлеудің супер-шарасын

сирек қолдану керектігі байқалады

«Іс жүргізу барысын жариялауға тыйым салатын мәжбүрлеу шарасын (супер-ша-

расы) өте сирек және аса қажет жағдайда ғана қолдану керек, яғни ақпарат жария

болмауы үшін жауапкерден қысқа мерзімде құпия ұстау керек болса ғана, мысалы

DFT v. TFD ісінде

(2010), қолдану керек. Мәжбүрлеу шарасын ұзақ мерзім құпия

ұстауға айрықша жағдайда ғана, мысалы Terry v. Persons Unknown ісінде

(2010),

рұқсат беру керек».

10.42. Лорд Нойбергердің Практикалық нұсқаулығында тиісті хабарлаудың (27.01)

негізгі принциптері сақталуы, яғни тараптар өзара бір-бірінің дәлелдемелерінен

хабардар болуы керек екені баяндалған

10.43. Нойбергер комитеті мәжбүрлеудің супер-шарасы жөнінде айта келе, бұл

шараны практикада жиі қолданбау туралы ұсыныс білдірген

«Нойбергер комитеті 2010 жылғы қаңтардан бастап мәжбүрлеудің супер-шарасы екі

рет қолданылғанын, Апелляциялық сот оның бірінің күшін жойғанын, ал екіншісі жеті

күн мерзімге созылғанын айтқан. Бүгінде мәжбүрлеудің супер-шарасы өте қысқа мер-

зімге және істің мәні бойынша құпиялық аса қажет кезде ғана қолданылып жүр».

Сэр Стивен Седли мәжбүрлеудің супер-шарасының кемшіліктері туралы былай

дейді: «Бұл шара өте сирек, әдетте баспасөздің назарын аударатын әйгілі тұлға-

лар соттасқан кезде ғана қолданылады

». Бүгінде мәжбүрлеудің супер-шарасы

қарапайым тұлғалар арасындағы сот өндірісінде талап қоюшы табандылықпен талап

еткенде ғана қолданылады.

10.44. Қысқасы, мәжбүрлеудің супер-шарасы, резонанс тудырғаны болмаса, өте сирек

қолданылатын шара. Ағылшын соттары ендігі жерде бұл шараны аса айрықша жағ

дайда, яғни жауапкердің хабардар болуынан бүкіл істің барысына зияны тиетін

Practice Guidance: Interim Non-Disclosure Orders (August 2011) [2012] 1 WLR 1003. In Hutcheson

(formerly WER) v. Popdog Ltd (formerly REF) [2011] EWCA Civ 1580; [2012] 1 WLR 782, at [18] and

[26](iv)(c). Апелляциялық сот осы практикалық нұсқаулықты сот өндірісінің тарапы болып есептел-

мейтін қатысушылар мен соттың істі басқаруы мәселесінде маңызды нұсқаулық деп атаған ([2012] 1

WLR 1003, at [36], and [37] to [41]). Практикалық нұсқаулық Нойбергердің супер-мәжбүрлеу шара-

сы жөніндегі комитетінің көзқарасына сай келіп отыр: Report of the Committee on Super-Injunctions

(Super-Injunctions, Anonymised Injunctions and Open Justice) (20 May 2011), 2.25 and 2.32–36: www.

judiciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/ Reports/super-injunction-report-20052011.pdf.

Сонда, at [15].

DFT v. TFD [2010] EWHC 2335 (QB) (DFT).

Terry v. Persons Unknown [2010] 1 FCR 659 (Terry), at [141].

Practice Guidance: Interim Non-Disclosure Orders (August 2011) [2012] 1 WLR 1003, at ‘Model Order’,

clause 13.

In its summary of its ndings, available at: www.judiciary.gov.uk/media/mediareleases/2011/committee-re-

ports-ndings-super-injunctions-20052011. See also 2.26 to 2.27 of its main report: www.judiciary.gov.uk/

Resources/JCO/Documents/Reports/superinjunction-report-20052011.pdf.

S Sedley (former Lord Justice of Appeal) (2011) London Review of Books (16 June), vol 33 no 12.

224

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

жағдайда қолданады. Нойбергер комитеті былай дейді

: «Мәжбүрлеудің супер-шара-

сының принципсіздігі алаңдаушылық тудырады, себебі бұл шара іс жүргізу барысына

құпиялық енгізеді және тараптардан дәлелдемені жасыруға итермелейді».

10.45. Жоғарғы сот Re Guardian News & Media Ltd ісінде

(2010) Лондонда орналас-

қан лаңкестер тобына тыйым салған қаулының анонимдік сипатының күшін жойған.

Себебі, терроризмге қарсы заңнамаға сәйкес, лаңкестер туралы мәліметке анонимдік

сипат беруге болмайтын еді.

10.46. Апелляциялық сот H v. News Group Newspapers Ltd ісінде

(2011) некесіз

жыныстық қатынасқа түскен әйгілі спортшының аты аноним болу керек деп шеш

кен. Апелляциялық соттың төрағасы лорд Нойбергер бұл істе

талап қоюшы

басында басқа адаммен жыныстық қатынасқа түскенін айтқанын, бірақ кейін шын

дық ашылғанын мәлімдеген. Талап қоюшының аты аноним болмаса, ол екі адаммен

жыныстық қатынасқа түскен деген қате қорытынды шығар еді. Анонимдікті сақтау

арқылы талап қоюшының тұлғасын жария етуге жол бермеу қажет болды.

10.47. Н ісінде (2011) Апелляциялық соттың төрағасы лорд Нойбергер мынадай нұс

қау берген

1) «тараптардың атауы соттың қаулысы мен шешімінде көрсетілуге тиіс;

2) тұлғаның жеке мәселесі құпиялықты сақтауды талап ететін істерді де жал-

пыға ортақ норма бойынша қарау керек;

3) анонимдік пен басқа да жариялауға тыйым салу туралы қаулы іс жүргізудің

жариялылығы принципінен ауытқу және 10-бапта аталған жариялық құқы-

ғына қайшы болып саналады;

4) (сот мәжбүрлеудің супер-шарасы туралы қаулыны) өтінішті мұқият зерттеу

мен құпиялық қажет екеніне көзі жеткенде ғана қолдануға тиіс және

құпиялыққа балама жолдар іздеп көруі керек;

5) сотқа тараптардың атауын немесе даудың мәнін жарияламау туралы өтініш

түссе және бұл өтініш 8-бапқа негізделсе, тараптардың атауы мен даудың

мәнін жариялаудың қаншалықты маңыздылығын, жеке өмірі мен отбасылық

өміріне қаншалықты әсері болатынын зерттеу қажет;

6) қоғамдағы белгілі және әйгілі адамдарға еш жеңілдік жасауға болмайды:

олардың құқығы басқа қарапайым адамдардың құқығымен бірдей;

Report of the Committee on Super-Injunctions (Super-Injunctions, Anonymised Injunctions and Open Jus-

tice) (20 May 2011), 2.26: www.judiciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/ Reports/super-injunction-re-

port-20052011.pdf.

[2010] UKSC 1; [2010] 2 AC 697.

[2011] EWCA Civ 42; [2011] 2 All ER 324; on injunctions to protect condentiality in the family context,

Imerman v. Tchenguiz [2010] EWCA Civ 908; [2011] 1 All ER 555.

H case [2011] EWCA Civ 42; [2011] 2 All ER 324, at [40].

Сонда, at [21]; Pink Floyd Music Ltd v. EMI Records Ltd [2010] EWCA Civ 1429; [2011] 1 WLR 770

(коммерцияның құпиялығына қатысты цифрларды; ашық отырыс өткізудің қажеті жоқ; оның орнына

ашық сот талқылауын өткізуге болады; коммерциялық құпияны сақтау; төменгі сатыдағы соттың сот

талқылауын өткізу туралы қаулысы; апелляциялық соттың дәл осы сот өндірісі бойынша отырысы).

225

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

7) анонимдік пен жарияламау туралы қаулыны тараптардың келісіміне сүйеніп

қабылдауға болмайды: тараптар жариялылық принципін өзара келісім арқылы

бұза алмайды;

8) судьяның аралық отырыста мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы өтінішті

қарау барысында қабылдаған анонимдік пен жарияламау туралы қаулысы бүкіл

іс өндірісі бойы жалғаспауға тиіс, бірақ бұл қаулыны қайта қарауға болады;

9) сот анонимдік пен жарияламау туралы қаулыны қабылдағаннан кейін осы қау-

лының құпия емес бөлігін немесе соның негізінде жасалған жанама қаулыны

тарапқа беруге тиіс, содан кейін соттың шешіміне немесе басқа қаулысына

түзету енгізуге болады;

10) дәлелді себеп болмаса, басқа кезде соттың қаулы қабылдау туралы отырысы

өтетінін жауапкерге тиісті деңгейде хабарлау керек, ал хабарламауға дәлелді

себеп болса, сот отырысында сол себеп туралы сот мәлімдейді».

10.48. Апелляциялық сот кейінгі істердің бірінде балалардың мүддесі ескерілуі

керек екенін айтқан. K v. News Group Newspapers Ltd ісінде

(2011) талап қоюшы

газетке жеке өміріне (privacy) кіріспеуі үшін мәжбүрлеу шарасын қолдануды сұра

ған. Бұл істегі әңгіме талап қоюшының теледидар жұлдызымен (Х) некесіз қарым-

қатынасы жөнінде еді. Талап қоюшы мен Х бұрын бір бағдарламада бірге жұмыс

істеген, олардың қарым-қатынасы Х жұмыстан шығып кеткеннен кейін де жалғас-

қан. Талап қоюшы мен оның әйелі мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы өтінішке

қолдау білдіріп, ақырында, соттың талап қоюшы мен әйелі үшін ғана емес, олардың

кәмелетке толмаған екі баласының мүддесі үшін де мәжбүрлеу шарасын қолдануы

қажет болған. Балалардың мүддесін қорғау шешуші фактор болмаса да, маңызды

фактор екеніне дау жоқ. Сот бұрын журналистердің ақпарат сұрау құқығына құрмет

көрсетіп келсе де

, бұл жолы қоғамға мағынасыз оқиғаның мәнін ашудың қажеті

жоқ деген шешімге келген.

10.49. K v. News Group Newspapers Ltd ісінде (2011) Апелляциялық сот мәжбүрлеу

шарасын (бірінші сатыдағы судьяның қаулысын) қолданған. Апелляциялық сот

шешімінің мәні мынадай еді

«Жарияланған ақпараттың дауға ұласуы шешуші фактор болып табылады. Х-тің

телевизиядағы жұмысынан не үшін шығып кеткені қоғамның қызығушылығын туды-

ратыны шындық емес пе? Талап қоюшы да, Х те қоғамға белгілі адамдарға айналады,

олардың қаншалықты танымал болатынын болжап білу мүмкін емес. Қоғамдағы

кейбір адамдар Х-тің телевизиядан жұмыстан шығып кеткенін біледі, кейбіреуі

тіпті оның себебін білгісі келіп жүр. Дегенмен оның жұмыстан шығу себебі маңызды

емес. Оны білгісі келгендер көп болса да, бұл істің қоғам үшін маңызы жоқ.

Жарияланса, қоғамда шу туып, жеке өмірге қолсұғушылыққа ұласуы мүмкін».

10.50. Лорд-судья Уард K v. News Group Newspapers Ltd ісінде (2011) аралық мәж-

бүрлеу шарасын қолданудың жалпыға ортақ принциптері мен жеке өмірге (privacy)

[2011] EWCA Civ 439; [2011] 1 WLR 1827.

Сонда, at [13].

Бұл да сонда, at [23].

226

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

қол сұқпауды реттейтін принциптердің аражігін ашып көрсеткен, бірақ уақытты

үнемдеу үшін оның пікірін бұл кітапта келтірмедік

10.51. Ntuli v. Donald ісі

(2011) поп-әншілер тобындағы бір жігіттің Нтули бикеш-

пен жыныстық қатынасы туралы. Талап қоюшы бойдақ еді. Бірінші сатыда талап

қоюшының «мәжбүрлеудің супер-шарасын» қабылдау туралы: 1) жауапкерге жыныс

тық және интим қатынастың егжей-тегжейін жарияламау; 2) тараптарды аноним ету;

3) жауапкерге мәжбүрлеу шарасы туралы жарияламау жөніндегі өтінішін сот қана

ғаттандырған болатын. Апелляциялық сот 1) тармақты күшінде қалдырып, 2) және

3) тармақтардың күшін жойған.

10.52. Лорд-судья Кей 2) тармақ туралы былай түсіндіреді

«Бұл орайда аноним болудың қажеті жоқ

. Мистер Дональдтың құпия болуға тиіс

деп шешкен мәліметтері сот шешімінде көрсетілмеген. Ал шешімдегі мәліметтер

адамның жеке өмірі туралы ақпарат бермейді».

10.53. Анонимдік туралы қаулы қабылдаған

тағы бір істі қараған лорд-судья

Кейдің пікірінше:

«Судья Эди шешімін... жария сипатта жазғаны жөн болар... Жария сипатта

жазса... анонимдік шешімдегі жазбалар мен үзінділерді оқығандарды басқа адаммен

шатастыру «қаупінің» болмауы ықтимал еді, сонда баспасөзде басқа адаммен

шатастыру орын алмас еді. Ондай жайт та орын алған

».

10.54. 3) тармақтағы «мәжбүрлеудің супер-шарасы» туралы лорд-судья Кей былай

дейді:

«Мистер Дональд сот істі кедергісіз қарауы үшін аралық отырыста қамтамасыз

ету шарасын құпия қолдануын сұрауға құқылы. Екінші жағынан, жариялылық

принципіне сәйкес, мистер Дональд қамтамасыз ету шарасын құпия ұстауды

айрықша жағдайда ғана талап ете алады. Бұл істегі фактілерді ескерсек, іс жүргізу

барысындағы амалдардың жариялығы мен ашықтығына соңында соттың шеші

мінде де шектеу қою қажет болады екен. Бірақ мен іс өндірісінің дәл осы кезеңінде

жариялылыққа шектеу қоюға ешбір негіз көріп тұрған жоқпын. Бұл соттың шеші

мінен мистер Дональдтың отбасылық өміріне зиянын тигізетін мәлімет байқай

алмадым

100

».

[2011] EWCA Civ 439; [2011] 1 WLR 1827, at [10].

[2010] EWCA Civ 1276; [2011] 1 WLR 294, at [1].

Сонда, at [55].

Бұл да сонда, Lord Rodger, In re Guardian News and Media Ltd [2010] 2 AC 697, at [63] and [64].

Бұл да сонда, at [55].

Бұл да сонда.

100

Бұл да сонда, at [54].

227

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

10.55. Бұл мәселе Tugendhat J in Goodwin v. News Group Newspapers ісінде (2011) де

тағы бір қырынан көрініс тапқан

101

. Аталған істегі кейбір факторлар мен мәліметтер-

дің барлығын осы кітапта баяндау тым ұзақ уақыт алады

102

. Талап қоюшы бұрын

Ұлыбританияның ірі банктерінің бірінде басшылық қызмет атқарған, сол кезде

банкте басшылық қызметтегі бір әйелмен некесіз қатынаста болған (талап қою

арызы сотқа түскен кезде де қарым-қатынас жалғаса берген). Судья талап қоюшы

Гудвиннің жеке басы туралы ақпараттың жария болып қала беретінін

103

, бірақ оны-

мен некесіз қатынастағы әйелдің жеке басы туралы мәліметті жарияламау туралы

шешім қабылдаған. Соттың шешімінде әйелдің қызметі ғана айтылған. Судья

Тугендаттың пікірінше, тараптардың қарым-қатынасы істің мәні бойынша маңызды

саналмаса, оны жеке өмірінің құпиясы ретінде жарияламауға болады. Себебі талап

қоюшы Гудвин ірі банктердің бірінің басшысы, яғни «қоғамда танымал тұлға» еді

104

«Басшылық лауазымда отырған адамның қарамағындағы қызметкерімен некесіз

қатынасқа түсуі қоғамда қарапайым әріптестердің некесіз қатынасына қарағанда

көбірек шу тудырады».

10.56. «Қоғамда белгілі тұлға» ұғымы туралы судья Тугендат былай дейді:

«Бұл істе сэр Фред Гудвин ірі бизнесмен ретінде мәлім. Ол Ұлыбританиядағы ең ірі

компаниялардың бірінің атқарушы директоры еді, яғни оның бизнесі жаһандық

деңгейде жүріп жатты. Меніңше, соттың сэр Фред Гудвинді ресми қызмет атқа-

рып отырған қоғамда танымал тұлға деп атағаны орынды болар еді. Дәл осылай

атау оның әйгілі спортшылар, өнер жұлдыздары қатарынан емес екенін

білдіретін».

10.57. Дегенмен осы істе қоғамға танымал тұлға болып саналатын бірінші тараптың

некесіз қатынас жөніндегі мәселені құпия ұстау туралы өтінішін сот қанағаттандыр-

маған жағдайда да, екінші тарап қоғам үшін беймәлім тұлға еді. Сондықтан екінші

тараптың құпиялықты талап етуге құқығы бар болатын

105

10.58. Mosley v. UK ісіндегі

106

(2011) шешім бойынша адамның жеке өмірінің құпия-

сын қорғау үшін «жәбірленушіге» жеке өмірі туралы мәлімет қаралатынын соттың

ескертуі міндетті емес. Бұл істе ағылшын соты талап қоюшының жеке өміріне қол

сұғылғаны және ол үшін 60 000 фунт стерлинг талап ететіні туралы арызын қарап,

8-бап пен Ағылшын ішкі құқығының нормаларына сүйеніп, шешім шығарған

107

101

[2011] EWHC 1437 (QB); [2011] EMLR 27; [2011] HRLR 31.

102

Сонда, [62], корольдік адвокат, осы саладағы білікті маман Ричард Спирменнің тұжырымы.

103

Бұл да сонда, at [23] (ол Гудвиннің рұқсаты еді, себебі Пэр Парламенттің артықшылығын пайдала-

нып, Лордтар палатасында өз пікірін білдірген болатын).

104

Бұл да сонда, at [103].

105

Бұл да сонда, at [120]: әйелдің есімін «жариялау» (газетте немесе басқа кез келген басылымда) оның

жеке өміріне қол сұғу болып саналар еді, ал әйел жеке өмірін қорғауға құқылы. Бірақ әйелдің жеке

өмірін 10-бапқа сәйкес қана қорғауға болады).

106

(Application 48009/08), [2012] EMLR 1; [2012] 1 FCR 99; (2011) 53 EHRR 30 (noted C Hunt [2011] CLJ

489–91).

107

[2008] EWHC 1777 (QB) (зиянға айыппұл емес, тек өтемақы төлейді; ал Мослиге төленетін өтемақы-

ның мөлшері 420 000 фунт стерлинг құраған).

228

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

The News of the World газеті (сенбі сайын шығатын, кейін жабылып қалған газет)

Мосли мен бес әйелдің жыныстық қатынасы туралы ақпаратты жариялап жіберген.

Мақалада суреттер жарияланған және уеб-сайтқа сілтеме жазылған

108

. Адам құқық-

тары жөніндегі Еуропа соты, Ұлыбритания заңдарына сәйкес, мақала жариялардың

алдында БАҚ-тың адамға ескерту жасауға міндетті емес екенін мәлімдеген (Мосли

заңгерінің пікірінше, «жәбірленуші» мақаланы жариялатпау үшін алдын ала мәж-

бүрлеу шарасын қолдануы керек еді). Бұл туралы сот былай дейді

109

«Алдын ала ескерту мәселесін қарастыра келе, аталған норманың тиімсіздігін және

осы нормаға жан-жақты көзқарастарды ескере отырып, сот 8-баптың алдын ала

ескертуге міндеттемейтінін мәлімдейді».

10.59. Ғалымдардың бірі Ағылшын құқығына алдын ала ескертпеген жағдайда ар-

намысына тигізген зияны үшін өтемақы төлеу нормасын енгізуді ұсынып

110

, алдын

ала ескертпеуді мән-жайды ауырлататын жағдай ретінде қарауды ұсын-

ған

111

(Айыппұлдың көлемі тым жоғары болса

112

, Еуропа конвенциясының 10-бабын

бұзуға әкеліп соғуы ықтимал

113

10.60. Бұл ұсынысты Қауымдар палатасының комитеті қарады, бірақ зиян келтіргені

үшін өтемақыны «БАҚ сол ақпараттың көмегімен мол пайдаға кенелгенде ғана талап

етуге болады» деген пікір білдірген

114

. Сондай-ақ мақаланы жариялар алдында

«жәбірленушіге» хабарлауды БАҚ еркіндігіне берсе де, ықпалды адамдар алдын ала

мәжбүрлеу шарасын қолдану арқылы қоғамдағы ақпарат бостандығына кері әсерін

тигізетіні анық.

10.61. Егер ағылшын құқығына күнібұрын ескерту міндетін енгізсе, онда алдын ала

мәжбүрлеу шаралары жиілеп, Страсбург соты Мослидің өтінішін басқаша қарар еді:

Ағылшын құқығы 10-баптың негізінде БАҚ-қа шектеу қойып отыр деген арыз келіп

түсер еді. Mosley ісінде

115

сот бұл туралы былай деген:

«Сот БАҚ-тың заңды жоғары бағалайтын қоғамды риясыз ақпараттандыру және

қоғам үшін маңызды идеяларды жариялау саласындағы маңызын ескереді

116

. Ақпарат

108

(Application 48009/08), [2012] EMLR 1; [2012] 1 FCR 99; (2011) 53 EHRR 30, at [11] for details.

109

Сонда, at [132].

110

C Hunt [2011] CLJ 489, 491 (Phillipson (2009) 1 J Media L 73, and Scott (2010) 2 J Media L 49).

111

Бұл туралы қараңыз: ‘Aggravated, Exemplary and Restitutionary Damages’ (1997: L Com No 247: HC

346); and see McGregor on Damages (18

edn, 2009).

112

‘Aggravated, Exemplary and Restitutionary Damages’ (1997: L Com No 247: HC 346); and McGregor, сонда.

113

Mosley v. UK (Application 48009/08), [2012] EMLR 1; [2012] 1 FCR 99; (2011) 53 EHRR 30, at [129]:

«Жазалау санкциялары мен тәртіптерінің маңызы зор болса да, соттың пікірінше, мұндай жазалау

шаралары конвенцияның 10-бабына қайшы болуы мүмкін. Сондықтан цензура кезінде шектеулерді

аса көп қолданбаған жөн. Жазалау санкцияларының мақаласын жариялайтын кезде шектен шығып

кетпеу туралы журналиске ой салудың өзі жеткілікті болып саналады».

114

‘Press Standards, Privacy and Libel, Report of the Culture, Media and Sport Committee (9 February

2010), HC Paper No 362-I (2

Report of Session 2009–10), at [93], as quoted in the Mosley case (Appli-

cation 48009/08), [2012] EMLR 1; [2012] 1 FCR 99; (2011) 53 EHRR 30, at [54].

115

Сонда, at [11].

116

Citing Financial Times Ltd v. UK [2010] EMLR 21; (2010) 50 EHRR 46, at [59]; Mirror Group Newspapers

Ltd v. UK (39401/04) [2011] ECHR 66; (2011) 29 BHRC 686; [2011] EMLR 20; (2011) 53 EHRR 5, at

[141]; and De Haes v. Belgium (1998) 25 EHRR 1, at [37].

229

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

пен идеяны тарату БАҚ-қа ғана жүктелмейді, сондай-ақ қоғамның сол ақпарат пен

идеяны алу құқығын құрметтеу керек. Әйтпесе БАҚ «қоғамның күзетшісі» рөлін

толық атқара алмайды»

117

10.62. CTB v. News Groups Newspapers ісінде (2011, 10.34, 10.63) судья Эди футбол-

шының некесіз қарым-қатынасы мәселесін қарай келе, мәселенің интернет арқылы

тарап кеткеніне қарамастан, бәрібір құпия ұстауға бағытталған мәжбүрлеу шарасын

қолдану керек деген шешімге келген

118

«Бүгінде құпиялық нормаларын ақпарат пен «құпия» мәліметтерге ғана емес, қол

сұғудан қорғау үшін де қолдану қажет. Ол үшін құқықта коммерциялық және мем-

лекеттік құпияға, жеке адамның өміріне қатысты нормаларды ажырата білу

керек».

Судья Эди тағы былай деген

119

«Мемлекеттік газет жариялаған ақпараттың әсері интернетте немесе шетелдік

журналда жарияланған ақпарат әсерінен күштірек. Сонымен бірге адамның жеке

өмірі туралы ақпаратты оқыған сайын, оның жеке өміріне қол сұғу қайталана оты-

рып... «реніш тудырады». Сот қолда бар мәліметтерді ескере келе, қажет болғанда

осындай қол сұғушылықтың алдын алады».

10.63. Парламент мүшесі – футболшы туралы мәліметті жариялап қойған кезде,

судья Тугендат депутаттың иммунитетін ескере отырып

120

, сот өндірісінің үшінші

кезеңінде бәрібір құпия ұстау туралы мәжбүрлеу шарасын қолдануды жалғастыру

керек деген шешім қабылдаған

121

«Мәжбүрлеу шарасының мақсаты құпияны сақтау еді, бірақ ол міндетін орындай

алмады. Дегенмен футболшының жеке өміріне қол сұғу мен қудалаудың алдын алу

бойынша міндетін әлі орындап отыр. Интернетте ондаған мың адамның талап

қоюшының аты-жөнін емін-еркін жазып отыруы – талап қоюшы мен оның отба-

сын қолсұғушылықтан қорғау керек деген сөз. Парламенттің талап қоюшы туралы

мәліметті жариялауы мәжбүрлеу шарасын тіпті қатаңырақ сақтау керектігін

білдіреді. Мәжбүрлеу шарасы талап қоюшыны интернет пайдаланушылардың пікі-

рінен қорғай алмайды. Бірақ БАҚ-тағы сөздерден қорғауда тиімді шара болып

отыр».

117

Citing Observer v. UK (1992) 14 EHRR 153, at [59]; Bladet Tromsø v. Norway (2000) 29 EHRR 125, at

[62]; Gutierrez Suarez v. Spain (16023/07) 1 June 2010, at [25]; and Mirror Group Newspapers Ltd v. UK

(39401/04) [2011] ECHR 66; (2011) 29 BHRC 686; [2011] EMLR 20; (2011) 53 EHRR 5, at [141] (see

20.60).

118

[2011] EWHC 1326 (QB), at [23], per Eady J.

119

Сонда, at [24].

120

Иммунитеттің бұл негізі конвенцияға сәйкес: A v. UK (35373/97) (2003) 36 EHRR 51; 13 BHRC 623.

121

CTB v. News Groups Newspapers [2011] EWHC 1334 (QB), at [3], per Tugendhat J.

230

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

4. СЫРТТАЙ ШЕШІМ

122

10.64. Сырттай шешім – істі жылдам жүргізудің маңызды құқықтық құралдарының

бірі. Мына жағдайларда: 1) жауапкер сотқа шақыруды алғаны туралы хабарламаса;

2) жауапкер талап қою арызына қарсылық білдірмесе

123

– сырттай шешім шығары-

лады. Талап қоюшы талап қою арызына байланысты: «белгіленген ақша сомасын

өндіру туралы»; «сот белгілейтін ақша сомасын өндіру туралы»; тауарды жеткізудегі

шығынды жауапкерге балама жолмен төлеуге рұқсат берген талап бойынша сырттай

шешім шығаруды талап ете алады

124

. Мұндай кезде талап қоюшы судьяға жүгін-

бей-ақ, шешімді соттың әкімшілік тәртібі арқылы шығаруды өтіне алады

125

. Талап

қоюшы талап қою арызының басқа түрін берсе де, соттың сырттай шешім шығаруы

мүмкін

126

. Алайда сырттай шешім шығаруға болмайтын талап түрлері де бар

127

10.65. Northern Rock (Asset Management) plc v. Chancellors Associates Ltd (Note) ісін

де

128

(2011) судья Акенхед: «Жауапкер сотқа қатысудан бейресми түрде бас тартқан-

нан кейін, сот сырттай шешім шығарса, жауапкер сырттай шешімге апелляциялық

шағым түсіре алады», – дейді. Сырттай шешімнің күшін жою тәртібі іс жүргізудің

әділ принципі негізінде жүреді. Жауапкерден сырттай шешімнің күшін жою туралы

апелляциялық шағым жасауға рұқсат алуды талап етіп, кейін апелляцияда сырттай

шешімнің күшін жою көкейге қонбайтын іс болар еді (6.49-тармағындағы Kojima v.

HSBC Bank plc ісіндегі

129

(2011) ресми мойындау негізінде сырттай шешім шығару

туралы талқылауды оқыңыз).

10.66. Судья Бриггз Football Dataco Ltd v. Smoot Enterprises Ltd ісінде

130

(2011):

«А-ның В-ға қойып отырған талабының негізі басқа істегі А мен Т арасындағы

шешілмеген даудың субъектісі екеніне қарамастан, сырттай шешім шығаруға болады

(яғни бұл мәселені Англия мен Еуропа соттары ескеруі керек)», – деген

(Апелляциялық сот

131

Еуропа құқығы негізінде Люксембург соты шешіміне жасал-

ған сілтемеге тыйым салған). Соттың апелляциялық шағымды қарауы ағылшын

сотының В тарапына қарсы сырттай шешім шығаруына негіздеме бола алмайды.

Судья Бриггздің шешімінде сырттай шешімнің табиғаты

132

мен апелляция проце-

сі

133

туралы маңызды жайттар баяндалған.

122

IS Goldrein (ed), Commercial Litigation: Pre-emptive Remedies (Практикалық нұсқаулық ated service),

Part A, section 5.

123

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 12.1 және 12.3; 15.3.

124

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 12.4(1)(a) to (c).

125

For exceptions, Азаматтық іс жүргізу ережесі, 12.9, 12.10 және 12.11.

126

Азаматтық іс жүргізу ережесі,12.4(2), 12.10 және 12.11.

127

Азаматтық іс жүргізу ережесі,12.2; Практикалық нұсқаулық (2) 1.2.

128

[2011] EWHC 3229 (TCC); [2012] 2 All ER 501; [2012] BLR 303; [2012] TCLR 1.

129

[2011] EWCA Civ 1709; [2012] 1 All ER 1392 (note).

130

Football Dataco Ltd v. Smoot Enterprises Ltd [2011] EWHC 973 (Ch); [2011] 1 WLR 1978.

131

Football Dataco Ltd v. Sportradar GmbH [2011] EWCA Civ 330; [2011] 1 WLR 3044.

132

Football Dataco Ltd v. Smoot Enterprises Ltd [2011] EWHC 973 (Ch); [2011] 1 WLR 1978, Briggs J, at [16]:

«Сырттай шешім мен істің мәні бойынша шешімнің арасындағы басты айырмашылық сырттай шешімнің

қандай да бір фактіге немесе заңға сәйкес талап қоюшының ғана өтініші бойынша қабылдануында».

133

Сонда, at [22], [23] and [24].

231

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

4.1. ІСТІ МӘНІ БОЙЫНША ҚАРАУДА

СЫРТТАЙ ШЕШІМНІҢ КҮШІН ЖОЮ

10.67. Сырттай шешім тараптардың арасында жарыссөз толық аяқталғаннан кейін

шығарылатын шешім емес. Лорд Аткин сырттай шешім туралы классикалық

мәлімдемесінде былай дейді: «Соттың істі мәні бойынша қарап, тараптардың

жарыссөзі мен мәлімдемесін толық тыңдап барып шығармаған шешімін жоюға қай

кезде де мүмкіндік беру керек, себебі ол шешім міндетті күшке ие болса да, іс жүр-

гізу тәртібін толық қамтымаған болып есептеледі»

134

. Сондай-ақ Merchant

International Co Ltd v. Natsionalna Aktsionerna Kompaniya Naftogaz Ukrayiny ісін

де

135

(2012), Апелляциялық соттың айтуынша, сырттай шешімнің презумпция күші

бар. Лорд-судья Тулсон ағылшын соттарының шешімін үшінші тарап сілтеме жасай

алатын «құжат» деп атаған

136

. Апелляциялық сот бұл істе ағылшын сотының шетел-

дік соттың шешімін орындау туралы сырттай шешімінің де, кейін шетелдік (Украина)

сот шешімінің де күшін жойған. Украина сотының шешімін істі мәні бойынша қарап,

күшін жою шешімнің түпкіліктілігі мен құқықтық міндеттілігі принципіне қайшы

келеді. Құпия кеңес Balgobin v. South West Regional Health Authority ісінде

137

(2012)

Тринидадтың апелляциялық шағымын қарап, 1-жауапкер талап қоюшының жұмыс

берушісі екенін анықтаған кезде, 2-жауапкердің сырттай шешімнің күшін жою

туралы өтінішін қанағаттандырмаған, себебі бұл істе Құпия кеңес Азаматтық іс жүр

гізу ережесінің нормаларына сүйенбеген еді. 1-жауапкер талап қоюшының жұмыс

берушісі емес екенін айтқан. Осы кезде талап қоюшы 2-жауапкерді қосуға мәжбүр

болған және, «таңдау» доктринасына сәйкес, 1-жауапкерге қарсы талабынан бас

тартпады. Яғни 2-жауапкерге талап қоюы 1-жауапкерге қойған талабынан бас тарт

қаны болып есептелмеді. Сондықтан 2-жауапкерге қатысты шыққан сырттай шешім-

нің күшін жоюға негіз болмаған.

10.68. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 13.3-тармағы бойынша жауапкер сырттай

шешімнің күшін жою туралы өтінішті дер кезінде білдірсе, яғни: 1) «жауапкердің

шағымы негізді болса»; 2) «сырттай шешімнің күшін жоюға басқа да себеп болса»,

сот шешімнің күшін жояды. Сот жауапкердің шағымының мән-жайын: сотқа шақы

руды неге алмағанын, талап қою арызына неліктен қарсылық білдірмегенін тексе-

руге тиіс

138

134

Evans v. Bartlam [1937] AC 473, 480, HL, per Lord Atkin.

135

[2012] EWCA Civ 196; [2012] 1 WLR 3036; noted M Ahmed (2012) CJQ 417.

136

Сонда, [78]: «Англия сотының шешімі құнды мүлік болып саналады. Шешімнің мүліктік сипатын

Страсбург соты Agrokompleks ісіндегі 2011 жылғы 6 қазандағы шешімінде (№ 23465/03 қосымша-

сында) мойындаған. Шешімнің күшін жою өндірушіні активінен айырумен тең болады. Сондық-

тан сот шешімінің күшін жоярда мұқият ойланып шешім қабылдау керек. Үшінші тарап шешімнің

орындалуын қамтамасыз ету шарасын қолдана алады. Сот шешімінің күшін ойланбай жойған кезде

өндірушіге немесе үшінші тұлғаға зияны тиюі мүмкін.

137

[2012] UKPC 11; [2012] 3 WLR 698.

138

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 13.3. The leading pre-CPR: Alpine Bulk Transport Co Inc v. Saudi Eagle

Shipping Co Inc (‘The Saudi Eagle’) [1986] 2 Lloyd’s Rep 221, CA; considered in Allen v. Taylor [1992]

1 PIQR P 255, CA, and Shocked v. Goldschmidt [1998] 1 All ER 372, 376, CA (the last case in fact concerned

with non-appearance at trial).

232

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

10.69. Бірақ Апелляциялық сот Henriksen v. Pires ісінде

139

(2011) іс жүргізу тәртібін

сақтамаған сырттай шешімнің күшін жоюдан бас тартқан. Осы істе талап қоюшы

жауапкерге талап қою арызының көшірмесін тапсырған кезде жауапкердің жауабын

күтпеген. Апелляциялық сот «талап қоюшының бұл қателігі істі қарауға кедергі бола

алмаған» деген шешімге келген. Сонымен бірге жауапкер сырттай шешімнің күшін

жою туралы өтінішті едәуір кешіктіріп берген

140

10.70. Сырттай шешімнің күшін жою туралы өтініш негізсіз болса да, сот бұл

өтінішті (егер өтініш бірінші рет келіп түссе) қарауға міндетті. Соттың өтінішті еле-

меуіне болмайды

141

: «Жауапкер өтінішінде не жазса да, судья өтінішті байыппен

қарап, дәлелдемелеріне тоқталуға және оларды талап қоюшының дәлелдемелері-

мен салыстыруға тиіс. Дәлелдемелерді салыстырған соң ғана шешім шығару –

бірінші сатыдағы судьяның міндеті».

10.71. Сырттай шешім жауапкершілік туралы болса, келтірілген зиянның көлемі

немесе өндірілген ақша сомасының мөлшері туралы дау болмаса да, шешімнің

күшін жоюға тиіс

142

10.72. Сырттай шешім мәні бойынша қайта қаралса, күші арта түседі: талап қою-

шының қолындағы істі мәні бойынша қараған шешімнің күшін жою үшін тек апел-

ляциялық шағым түсіру керек

143

. Ақырында, сот шешімнің күшін жою үшін шарт

қоя алады. Бұл шарт жауапкерден талап қоюшының

144

немесе соттың шығысын

145

төлеуді талап етуі мүмкін.

4.2. ІС ЖҮРГІЗУ ТӘРТІБІ САҚТАЛМАЙ ШЫҒАРЫЛҒАН

СЫРТТАЙ ШЕШІМНІҢ КҮШІН ЖОЮ

10.73. Іс жүргізу тәртібі сақталмай шығарылған сырттай шешімнің күшін жою туралы

жауапкердің өтінішін: 1) шешім асығыс шығарылса (талап қою арызын тапсыру мен

тапсырғаны туралы хабарлау мерзімі аяқталмай тұрғанда шығарылса)

146

; 2) оңайла-

тылған тәртіп бойынша шешім шығару туралы өтініш қаралып жатса

147

; 3) жауапкер

сырттай шешімге толық қарсылық білдірсе (оның ішінде сот шығыстарын да мойын-

дамаса)

148

; 4) жауапкер жауапкершілігін толық мойындаса, бірақ шығысты өтеуге

139

[2011] EWCA Civ 1720.

140

Сонда, at [28], per Pitchford LJ; and the question of delay in this context was examined, at [30] .

141

Day v. RAC Motoring Services Ltd [1999] 1 WLR 2150, 2157, CA.

142

Strachan v. The Gleaner Co Ltd [2005] 1 WLR 3204, PC.

143

Clapp v. Enron [2005] EWCA Civ 1511, at [36] , citing Odyssey (London) Ltd v. OIC Run-o [2001]

Lloyd’s Rep (Insurance) 1.

144

Burchmore v. Hills (1935) 79 Law Journal Newspaper 30.

145

City Construction Contracts (London) Ltd v. Adam, The Times 4 January 1988, CA.

146

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 13.2; 12.3(1) және (2).

147

Азаматтық іс жүргізу ережесі,13.2; 12.3(3).

148

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 13.2(c) және 12.3(3)(b).

233

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

уақыт сұраған болса

149

– сот қарауға тиіс. Егер жауапкер талап қою арызы туралы біл-

мегенін дәлелдесе, сот әдетте сырттай шешімнің күшін жояды

150

10.74. Тараптардың бірі сот отырысына қатыса алмай, соның нәтижесінде сот оның

мәлімдемесін қараусыз қалдырса, ондай сырттай шешімнің күші жойылады

151

10.75. Northern Rock (Asset Management) plc v. Chancellors Associates Ltd (Note) ісін

де

152

(2011) сот жауапкердің қателесіп келіскен сырттай шешімінің күшін жоя алаты-

нын көреміз. Мұндай шешім Kojima v. HSBC Bank plc ісінде (2011)

153

де қабылданған,

яғни соттың шешімі ресми мойындалған кезде де шешімнің күші жойылуы ықтимал.

5. АЛДЫН АЛА ҚАРАЛАТЫН МӘСЕЛЕЛЕР

10.76. Алдын ала қаралатын мәселелерді заң нормалары негізінде немесе нормаларға

түсініктемелер негізінде түпкілікті анықтау туралы сотқа өтініш беруге болады. Сот

алдын ала қаралатын мәселені істің мәні бойынша қаралатын мәселелерге дейін қарауы

мүмкін. Ондай «алдын ала» шешім міндетті болмайды, бірақ қорытынды шешім бола

алады. Алдын ала қаралатын мәселе бойынша қабылданған шешім істі әрі қарай

қарауда басты дәлелдеме рөлін атқарады. Алдын ала шешім даудың басқа бөліктеріне

әсер ете алмайды, бірақ даудың басқа бөлігін қараған кезде басшылыққа алынуы ықти

мал, сондай-ақ сот өндірісін жылдамдату мен ауқымына әсер етеді. Бұл механизм

іс жүргізудің жылдамдығына, пропорциялығы мен тиімділігіне негіз бола алады.

10.77. Әдеттегі «алдын ала қаралатын мәселелер»: талап мерзімі мәселесі

154

; іс жүр-

гізуге кедергі болатын мәселелер

155

; талап қою арызын қараусыз қалдыру мәселесі

156

;

материалдық құқық туралы дау, мысалы, жауапкердің салғырттығы мәселесі

157

149

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 13.2, 12.3(3)(c), 14.4 және 14.7.

150

Godwin v. Swindon BC [2001] 4 All ER 641, CA, at [49], per May LJ, considering CPR 13.3(1)(b); Akram

v. Adam [2004] EWCA Civ 1601; [2005] 1 WLR 2762, at [42] and [43]: талап қою арызын тапсыру-

дың тиімділігі жай ғана хабарлаудан әлдеқайда жоғары; сырттай шешім шығарған кезде талап қою

арызын тапсыруға көп мән беріле бермейді. Мысалы, City & Country Properties Ltd v. Kamali [2006]

EWCA Civ 1879; [2007] 1 WLR 1219, at [17], ісінде судья Сорабджи (2007) 26 CJQ 279 осылай деген;

дегенмен, жоғарыда байқағанымыздай, Henriksen v. Pires [2011] EWCA Civ 1720, at [28], ісінде лорд-

судья Питчфорд талап қою арызын тапсырудағы техникалық кемшілік (талап қою арызының тиісті

формаға сай келмеуі) сырттай шешімнің күшін жоюға негіз бола алмайды деген (сырттай шешімнің

күші жойылмаған болса).

151

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 39.3(5); қараңыз: Estate Acquisition and Development Ltd v. Wiltshire

[2006] EWCA Civ 533. Бұл тақырып терең талқыланған: мысалы, Nelson v. Clearsprings (Management)

Ltd [2006] EWCA Civ 1854; [2007] 2 All ER 407. Gaydamak v. UBS Bahamas Ltd (Bahamas) [2006] UKPC

8; [2006] 1 WLR 1097.

152

[2011] EWHC 3229 (TCC); [2012] 2 All ER 501; [2012] BLR 303; [2012] TCLR 1.

153

[2011] EWCA Civ 1709; [2012] 1 All ER 1392 (note).

154

For example, Haward v. Fawcetts [2006] UKHL 9; [2006] 1 WLR 682, on s 14A, Limitation Act 1980; and

Test Claimants in the FII Group Litigation v. Revenue and Customs Commissioners [2012] UKSC 19; [2012]

2 AC 337, on s 32(1)(c), Limitation Act 1980: 8.36.

155

Senate Electrical Wholesalers Ltd v. Alacatel Submarine Networks Ltd [1999] 2 Lloyd’s Rep 243, 355–7,

CA; Laminates Acquisition Co v. BTR Australia [2003] EWHC 2540 (Comm), Cooke J.

156

Cremdean Properties v. Nash (1977) 244 EG 547, CA.

157

eg, Customs & Excise v. Barclays Bank plc [2006] UKHL 28; [2007] 1 AC 181; Deep Vein Thrombosis and

Air Travel Group Litigation [2005] UKHL 72; [2005] UKHL 72; [2006] 1 AC 495.

234

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

10.78. Кейде алдын ала қаралатын мәселелердің қажет болатыны даусыз. Мысалы,

Жоғарғы сот Al Rawi v. Security Service ісінде

158

(2011) азаматтық істі тараптар үшін

құпия, яғни бір тараптың дәлелдемесімен екінші тараптың адвокаты ғана таныса

алатын жабық материалдар базасының негізінде қарау туралы мәселені (дәлелдеме-

лердің көбі мемлекет үшін маңызды болуы мүмкін) алдын ала қараған. Бірақ алдын

ала қаралатын мәселені шешіп алмаса, «шығындардың өсуіне» немесе тіпті әділет

сіздікке әкеліп соғуы мүмкін еді. Апелляциялық сот Rossetti Marketing Ltd v. Diamond

Sofa Co Ltd ісінде

159

(2012) алдын ала қаралатын мәселенің шешімін сынаған.

Апелляциялық соттың төрағасы лорд Нойбергердің пікірінше, бұл істегі алдын ала

қаралатын мәселе дұрыс құрастырылмаған. Сонымен бірге алдын ала қаралатын

мәселелер сот талқылауында ауызша дәлелдемелерге сүйеніп шешілетін күрделі

мәселелерден туындаған болатын

160

6. ОҢАЙЛАТЫЛҒАН ШЕШІМ

161

10.79. Оңайлатылған іс жүргізу талап қоюшыға немесе жауапкерге қарсы тараптың

дәлелді қарсылық білдіре алмайтынын көрсете отырып, қорытынды шешімге қол

жеткізуіне көмектеседі (Азаматтық іс жүргізу ережесіне бұл өзгеріс 1998 жылы енгі-

зілген). Оңайлатылған іс жүргізуде талап қоюшы істі сот талқылауына дейін созудан,

кейінге қалдырудан, сот шығысынан құтылады. Азаматтық іс жүргізу ережесінің

24.2-тармағында былай делінген:

«Сот талаптың бәрі немесе белгілі бір бөлігі бойынша: а) талапта: 1) талап қою-

шының жеңіске жетуіне ешбір негіз болмаса; 2) жауапкердің жеңіске жетуіне ешбір

негіз болмаса; ә) талап қою арызын сот талқылауында қарауға себеп болмаса – оңай-

латылған шешім шығара алады».

10.80. AB v. Ministry of Defence ісінде

162

(2012) лорд Филлипс топтық талап бойынша

сот өндірісінде оңайлатылған іс жүргізу туралы өтінішті «Азаматтық іс жүргізу ере

жесінің 24-бөлімі бойынша қараусыз қалдыру әділеттік болады» деген пікір білдір-

ген (топтық талап бойынша сот өндірісі туралы 22.01-тармағынан оқыңыз). Лорд

Филлипс бұл істе талап қоюшының жеңіске жетуге мүмкіндігі болмайтынын, себебі

запастағы әскерилердің радиация кесірінен ауруға шалдыққанын растайтын ғылыми

158

[2011] UKSC 34; [2012] 1 AC 531; noted AAS Zuckerman (2011) CJQ 345–59; M Chamberlain (2011) CJQ

360–6; M Chamberlain, ‘The Justice and Security Bill’ (2012) CJQ 424; K Hughes, ‘The Right to Know

the Case Against You in Civil Claims’ [2012] CLJ 21; J Ip (2012) 75 MLR 606; J Ip (2012) 75 MLR 606;

N Andrews, ‘Procedural Values in the Age of Counter-Terrorism: Two Responses by the Supreme Court of

the United Kingdom’ (2012) Annuario di Diritto Comparato e di Studi Legislativi 109. See 28.10 for the

Guantanamo Bay claims.

159

[2012] EWCA Civ 1021, at [74] , per Lord Neuberger MR.

160

Сонда, at [74] «Судья алдын ала мәселелер бойынша қандай шешім қабылдағанына және сот өнді-

рісінде қай тараптың жеңіп шыққанына қарамастан, алдын ала мәселелер бойынша қабылданған

шешім сол қалпында қалуға тиіс». Сондай-ақ [75]: «Бұл тек алдын ала мәселелерге ғана қатысты

емес, сондай-ақ тараптардың өзара келіскен басқа да шешімдеріне қатысты... сонымен қатар ше-

шім қабылданған кездегі фактілерге де байланысты».

161

IS Goldrein (ed), Commercial Litigation: Pre-emptive Remedies (updated service), Part A, section 6.

162

[2012] UKSC 9; [2012] 2 WLR 643.

235

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

қорытынды жоқ екенін ескерткен

163

. Егер 24-бөлімнің негізінде оңайлатылған шешім

шығарылғаны талап қоюшылар үшін әділетсіздік болар еді, себебі олар сот отыры-

сының болатынын білетін

164

10.81. Істің мәні бойынша мәселелер куәлардың жазбаша мәлімдемелері мен сенімді

мәліметтерге сүйеніп жүргізіледі

165

10.82. Апелляциялық сот Pink Floyd Music Ltd v. EMI Records Ltd ісінде

166

(2011)

«бірінші сатыдағы судья 24-бөлімнің негізінде коммерциялық келісім үлгісіне сарап-

шының қорытындысын жасатқан. Нәтижесінде «істі сот талқылауына дейін созу

қажет емес, себебі, сарапшының қорытындысына сәйкес, тараптардың бірінің жеңіске

жетуге мүлде мүмкіндігі жоқ екені анықталды» деген шешім қабылдаған

167

10.83. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейін: «Жауапкердің әділ және

тиісті деңгейде қорғануына кепілдік бар ма?» деген мәселе бойынша күмән туатын

еді

168

. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғаннан кейін тараптардың әділ және

тиісті деңгейде қорғануына сенім пайда болды. Лорд Вульф Swain v. Hillman ісінде

(2001) жаңа ұғымдарды (мысалы, «жеңіске жетуге мүмкіндігі жоқ» деген ұғым)

«орынсыз» санап, қолданудан бас тартқан

169

. Судья Вульф оңайлатылған сот өндірісі

«шағын сот талқылауына» айналдырылса, онда Азаматтық іс жүргізу ережесінің

24-бөлімі бұзылатынын ескерткен. Оның орнына «істің мәніне қатысты мәселелерді

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 311-бөлімінің негізінде және куәлардың мәлімдеме-

сіне, сот талқылауында жауап алуға негіздеп жүргізу керек» деген пікір білдірген.

10.84. Апелляциялық сот Warner v. Penningtons ісінде

170

(2011) сарапшының қоры-

тындысына сүйенген оңайлатылған шешім шығарған және «сарапшы қорытынды-

сында салғырттық орын алмаған» деген қорытындыға келген. Сарапшының

қорытындысында жәбірленуші тарапқа келген зиянның көлемі толық бағаланғаны

аталған (13.67). Лорд-судья Смит талап қоюшы заң фирмасының бұл оңайлатылған

шешімге наразылығын, «іс бойынша сот талқылауына қатысты шешім шығарылуы

керек еді» деген мәлімдемесін қанағаттандырмаған. Лорд-судья Смит былай дейді:

«Меніңше, сарапшының қорытындысы дәлелдеуді қажет етіп тұрған жоқ.

Гриффит Уильямс сияқты тәжірибелі судья мұндай мәселеде дәлелдеме сұрап

жатпайтыны белгілі»

171

163

[2012] UKSC 9; [2012] 2 WLR 643, at [157]; and Lord Kerr, сонда, at [214], оңайлатылған сот өндірісін-

дегі шешімді қабылдаудың жолдарына тоқталамыз.

164

Бұл да сонда, at [158] and [159].

165

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 24.5.

166

[2010] EWCA Civ 1429; [2011] 1 WLR 770.

167

Сонда, at [31].

168

National Westminster Bank plc v. Daniel [1993] 1 WLR 1453, 1457, CA.

169

[2001] 1 All ER 91, 92, CA. Басқа сот шешімдеріне қараңыз: Blackburne J in HRH The Prince of Wales v.

Associated Newspapers Limited [2006] EWHC 522 (Ch), at [11]; for comment on the CPR test, D O’Brien,

‘The New Summary Judgment: Raising the Th reshold of Admission’ (1999) 18 CJQ 132, 137 and 145–8.

170

[2011] EWCA Civ 337.

171

Сонда, at [19].

236

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

10.85. Апелляциялық сот Warner ісінде

172

(2011) лорд Хоуптың Three Rivers DC v.

Bank of England (No 3) ісіндегі

173

(2001) судьяның сот талқылауындағы фактілер мен

ауызша мәлімдемелердің, сот талқылауына дейінгі оңайлатылған шешімдердің және

қараусыз қалдырылған өтініштердің негізінде жасаған жалпы мәлімдемесіне сілтеме

жасаған (10.97). Лорд Хоуптың толық мәлімдемесі мынадай:

«Аса күрделі істерді оңайлатылған шешіммен шешу мүмкін емес, тіпті болма-

ғанда, дәлелдемелерді жарияламай-ақ және ауызша жауап алмай-ақ шағын сот

талқылауын өткізген жөн. Лорд Вульф бұл туралы Swain v. Hillman ісінде аса күр-

делі істерді оңайлатылған шешіммен шешу мүмкін еместігін айтқан (95-б.)

174

Оңайлатылған шешімді тек сот талқылауы қажет емес істерде қолдану керек».

10.86. Crédit Suisse International v. Ramot Plana OOD ісінде (2010) судья Гамблен

оңайлатылған шешім туралы былай дейді

175

1) «Жеңіске жету мүмкіндігі жай ғана дауласудан бөлек. Лорд-судья Поттер

ED&F Man Liquid Products Ltd v. Patel ісінде

176

(2003) айтқандай: «талап-

тан қорғанудың негізі болуға тиіс... негіз – жай ғана дауласудан бөлек

нәрсе».

2) Оңайлатылған шешімді қолдануда шағын сот талқылауы өтпейді, бірақ ол

жауапкердің дәлелдемесі талқыланбай қабылдануға тиіс дегенді

білдірмейді

177

3) Аса күрделі емес істерде дәлелдеменің негізі жоқ екенін тез анықтап, оңай-

латылған шешім шығаруына соттың мүмкіндігі көбірек болады

178

4) Фактілер шынайы көрінгенде және оларды екінші тарап ұсынған

фактілермен салыстыру керек болған жағдайларда сот дәлелдемелердің негі-

зінде факт мәселесіне сақтықпен қарауы қажет

179

5) Соттың оңайлатылған тәртіппен шешім шығару юрисдикциясы басты

мақсатқа қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз ететіндей жүзеге асыры-

луы қажет. Кейде оңайлатылған шешім сот өндірісінің шығысын азай-

тады, жылдамдатады, сот ресурстарын пропорциялы бөлуге септігін

тигізеді».

172

[2011] EWCA Civ 337, at [15].

173

[2001] UKHL 16; [2003] 2 AC 1, at [95].

174

Swain v. Hillman [2001] 1 All ER 91, 95, CA.

175

[2010] EWHC 2759 (Comm), at [24].

176

[2003] EWCA Civ 472; [2003] CP Rep 5, at [8].

177

[2010] EWHC 2759 (Comm), at [24], судья Гамблен бұл туралы былай дейді: «Лорд Поттер ED&F

Man ісінде [10] айтқандай: «Кейбір істерде дәлелдеме сай болмайтын құжаттардың маңызы зор.

Ондай кезде бұл құжаттарға қосымша дәлелдемелер талап етіледі».

178

[2010] EWHC 2759 (Comm), at [24], Hamblen J quoting a long passage from Lord Hope’s judgment in

Three Rivers DC v. Bank of England (No 3) [2001] All ER 513, at [95] (see 10.97).

179

[2010] EWHC 2759 (Comm), at [24], Hamblen J citing White Book commentary, para 24.2.5.

237

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

Судья Гамблен сөзін былай қорытындылайды:

«Оңайлатылған сот өндірісінде дәлелдемелерді тек «айқын» дәлелдеме немесе

«мәнсіз» дәлелдеме деп бөлу әдетке айналған. Бірақ дәлелдемені бұлай бөлуге негізгі

дәлелдемеге қайшы келген немесе шын мәнінде мәнсіз болған жағдайда ғана жол беру

керек»

180

10.87. Сот оңайлатылған сот отырысында үш түрлі шешім қабылдауы мүмкін.

Бірінші: сот шешімді (оңайлатылған шешімді) талап қоюшының немесе жауапкер

дің өтінішімен шығара алады. Екінші: сот оңайлатылған шешім шығару туралы өті-

нішті қанағаттандырмауы ықтимал

181

. Үшінші: сот «талап қоюшының немесе

жауапкердің мәлімдемесі қаншалықты дұрыс екенін анық білмесе», шартты қаулы

қабылдайды

182

. Тараптар шартты шешімге риза болса, істі созбай, бірден сот талқы-

лауына жолдайды

183

. Шарттар мынадай болуы мүмкін: төлемді сотқа немесе тікелей

талап қоюшыға жасау

184

. Төлемді сотқа жасау бенефициарды борышкердің дәрмен-

сіздігі мәселесінен қорғайды

185

10.88. Monte Developments Ltd (in administration) v. Court Management Consultants

Ltd ісінде

186

(2010) шартты шешімнің күрделі нұсқасын көруге болады. Бұл мәселе

17.17-тармағында егжей-тегжейлі сөз болады.

10.89. Әдетте сот шешімінде шығысты төлеу қамтамасыз етілмесе де, оңайлатылған

шешімде шығысты төлеуді қамтамасыз ету үшін төлем туралы айтылуы мүмкін

(19.01). Allen v. Bloomsbury Publishing plc ісінде (2011) судья Китчин 24-бөлімнің

негізінде оңайлатылған шешім шығарған кезде

187

, талап қоюшы сот шығысы туралы

талап қоя алатынын айтқан

188

. Бұл істегі талапта «Гарри Поттер» романының төр-

тінші сериясы талап қоюшының авторлық құқығын бұзып отырғаны айтылған (автор

банкрот болып, конкурс бойынша басқарушы және сенімді әдеби басқарушы ретінде

талап қоюшының өкілі тағайындалған). Сот бұл талапты кеш қараған; талап қоюшы

талаптың маңызы азырақ бөлімдеріне мән бермеген; талап қоюшы номиналды талап

қоюшы еді және оның (романның көшірмесіне авторлық құқықтың иесі

180

[2010] EWHC 2759 (Comm), Hamblen J, at [25].

181

Практикалық нұсқаулық (24) 5.1(3).

182

Практикалық нұсқаулық, (24) 4; Yorke Motors Ltd v. Edwards [1982] 1 WLR 444, HL.

183

Практикалық нұсқаулық, (24) 4 (Практикалық нұсқаулық, (24) 5) .

184

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 24.6, Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.1(3); Практикалық нұсқаулық,

(24) 5.2.

185

Re Ford [1900] 2 QB 211.

186

[2010] EWHC 3071 (Ch); [2011] 1 WLR 1579; [2011] 1 BCLC 368; [2011] 2 Costs LO 163, at [5].

187

In Olatawura v. Abiloye [2002] EWCA Civ 998; [2003] 1 WLR 275, сот юрисдикциядан тыс жерде тұрып

жатқан талап қоюшыға қаржылай сома өндіру туралы құқығын мойындаған; бұл құқығы Азаматтық

іс жүргізу ережесінің 25-бөлімінің ІІ бөлігіне сай келеді. Айрықша жағдаймен танысыңыз: Huscroft

v. P & O Ferries Ltd [2010] EWCA Civ 1483; [2011] 1 WLR 939, noting also at [15]  the discussion of

Olatawura in Ali v. Hudson [2003] EWCA Civ 1793; [2004] CP Rep 15, CA, Clarke LJ at [40], [16] and [19]

Rimer J’s decision in Halabi v. Fieldmore Holdings Ltd [2006] EWHC 1965 (Ch).

188

[2011] EWHC 770 (Ch); [2011] FSR 22.

238

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

калифорниялық миллионер болса да) жауапкердің шығысын төлей алмайтыны

туралы күдік туындаған. Сондықтан сот шығысты төлеуді қамтамасыз ету артық

болмайды деп шешкен.

10.90. Жоғарыда аталған практикаға сүйенген судья Китчин Allen v. Bloomsbury

Publishing plc ісінде

189

(2011) мынадай принципті айтқан:

«1) Сот Азаматтық іс жүргізу ережесінің 24.6-тармағы негізінде шешімге

сот шығысын төлеуді қамтамасыз ету мақсатында қосымша шарттар

енгізуге құқылы.

2) Сот бұл юрисдикциясын жауапкердің шығыстарын қамтамасыз ету

бойынша дәрменсіз тарапқа да қолдана алады.

3)... сот мұндай шешім қабылдайтын кезде тараптардың істі сот

талқылауында қарау құқығынан айырып отырғанын ескеруге тиіс; басты

мақсат шешімдегі шарттың орындалуы болады...

6) Азаматтық іс жүргізу ережесінің 3-бөлімі бойынша сот шығысын төлеуді

қамтамасыз ету іс жүргізудің тәртібін немесе қаулыны бұзған немесе

басқа жолмен адал еместігін көрсеткен, яғни сот өндірісін басым мақ

сатта аталған үнемділікпен жүргізуге кедергі келтірген жағдайда ғана

қолданылады.

7) Сот шығысын төлеуді қамтамасыз етуді кез келген себеппен қолдана

беруге болмайды.

8) Шартты шешімге қол жеткізу үшін оңайлатылған шешім шығару туралы

өтінішті қайталап ұсына беруге жол бермеу керек.

9) Сот шығысын төлеуді қамтамасыз ету шарасын тек сенімсіздік себебінен

қолдануға жол бермеу керек.

10) Азаматтық іс жүргізу ережесінің 3.1-тармағын осы ереженің 25-бөлімінің

талаптарынан құтылу үшін қолдануға жол бермеу керек...»

10.91. Дегенмен судья Китчин былай дейді:

«Соттың, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 24.6-тармағына сәйкес, оңайлатылған

шешім шығару құқығын Азаматтық іс жүргізу ережесінің 25.13(2) тармақшасында

аталған шарттардың бірі жоқ болса, яғни тарап сот тәртібін бұзбаса немесе басқа

да жолмен адал емес екенін білдірмесе, қолдануға болмайды»

190

10.92. ENE Kos 1 Ltd v. Petroleo Brasilieiro SA ісінде

191

(2009) Апелляциялық сот

«төлемді сотқа жасау чек арқылы жүргізіледі, чекті сотқа өткізген күн төленген күні

болып саналады»

192

деген.

189

[2011] EWHC 770 (Ch); [2011] FSR 22, at [32].

190

Сонда, at [33].

191

[2009] EWCA Civ 1127; [2010] 1 WLR 1361.

192

For details, сонда, at [16].

239

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

7. ТАЛАПТЫ НЕМЕСЕ МӘЛІМДЕМЕНІ ҚАРАУСЫЗ

ҚАЛДЫРУ

10.93. Мына жағдайлардың кез келгенінде: Азаматтық іс жүргізу ережесінің 3.4(2)

тармақшасы бойынша: жарыссөздегі мәлімдеме істің мәні бойынша маңызды бол-

маса және жаңа мән-жайды ашпаса; жарыссөздегі мәлімдеме соттың құзыретін

асыра пайдалану үшін жасалса немесе істің әділ жүруіне кедергі келтірсе

193

;

жарыссөздегі мәлімдеме заң нормаларына, практикалық нұсқаулықтар мен сот

қаулыларына қайшы келсе

194

, мәлімдеме (бүгінде «жарыссөздегі мәлімдеме» деп ата-

лады) қараусыз қалдырылуы мүмкін (бұл амалдың Страсбургтегі Адам құқығы

туралы Еуропа сотының талабына сай Адам құқығы нормаларына сәйкестігі туралы

30.11 және 30.12-тармақтарынан оқи аласыз).

7.1. АЙҚЫН ІСТЕРДІ ҒАНА ҚАРАУСЫЗ ҚАЛДЫРУ

10.94. Мәлімдемені қараусыз қалдыруды (істің мәні бойынша маңызды болмаса

және жаңа мән-жайды ашпаса) сот, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 24-бөліміне

сәйкес, оңайлатылған шешім қабылдау құқығымен шатастыруы мүмкін. Бұл екеуі

де – соттың істің мәні бойынша маңызды емес мәлімдемелерді сот талқылауына

дейін қараусыз қалдыру құқығы; сот талқылауындағы ауызша жауап алуға дейін

қабылданатын шешім. Бірақ, көріп тұрғанымыздай, оңайлатылған шешімнің мәлім-

демені қараусыз қалдырудан айырмашылығы бар.

10.95. S v. Gloucestershire CC ісінде

195

(2000) Апелляциялық соттың пікірінше, құқық-

тық мән-жайды «айқын істерде» ғана қараусыз қалдыруға болады

196

; яғни, Азаматтық

іс жүргізу ережесінің 24-бөліміне сәйкес, оңайлатылған шешімді қабылдау кезінде

мәлімдемелерді қараудың ауқымы кеңірек (10.79). Демек, бұл екі амалдың қызметі бір-

дей (негізсіз талаптарды сот талқыламастан, қараусыз қалдырады); екеуі де сот талқы-

лауына дейінгі мәлімдемелерге қолданылады, ал сотқа жазбаша дәлелдемелер

жетеді

197

; бұл екеуі бірдей десек те, оңайлатылған шешімнің ауқымы кеңірек.

10.96. AB v. Ministry of Defence ісінде

198

(2012), лорд Филлипс айтқандай, радиация-

дан уланған запастағы әскерилер тобы талап қою арызын (8.57, 10.80) берген кезде

соттың құзыретін асыра пайдалануды мақсат тұтпаған, сондықтан, Азаматтық іс

жүргізу ережесінің 3-тармағына сәйкес

199

, іс қалай қозғалса да, сот бұл істі қарауға

құқылы еді

200

193

Іс жүргізу тәртібінің бұзылуы туралы оқыңыз: N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University

Press, 2003), ch 16.

194

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 3.4(2)(a) to (c).

195

[2000] 3 All ER 346, 370–3, CA.

196

S v. Gloucestershire CC [2001] Fam 313, 332, 342, CA.

197

Сонда, at 372–3.

198

[2012] UKSC 9; [2012] 2 WLR 643.

199

Сонда, at [149].

200

Бұл да сонда, at [153]; similarly, Lord Kerr, at [212].

240

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

10.97. Лордтар палатасының үш мүшесі Three Rivers DC v. Bank of England (No

3) (2001) (the ‘BCCI’) ісін

201

сот талқылауында қарауды ұсынған. Сот талқылауы екі

жылға созылған. Ақырында, талап қоюшы сот талқылауының 256-шы күні істі тоқ-

тату туралы өтініш берген

202

. Сэр Энтони Кларк (бүгінде лорд Кларк)

203

, Эндрюс

204

Цукерман

205

осы өтініш бойынша шешім шығарған. Лорд Милеттің пікірінше, сот

талқылауына дейінгі құжаттарды ескергенде де, талап қоюшының өтініші бәрібір

«қисынға келмейтін», «сенімсіз», «экстравагантты» болып көрінген

206

. Бұл, тіпті іс

күрделі, дәлелдемелері көп болса да, Апелляциялық соттар шешімнің күшін жоюға

асықпауы керек екенін растайды. Осы тұрғыда ағылшын заңнамасына сот талқы-

лауына дейінгі ауызша жауап алу кезеңін енгізу туралы мәселе қаралуы керек. Оның

мақсаты маңызы төмен мәлімдемелер бойынша жауап алуды көздейді, керісінше

жағдайда сот талқылауы ұзаққа созылуы мүмкін. Яғни сот ауызша жауап алуды сот

талқылауына дейін кейінге қалдырудан бас тартуға тиіс.

7.2. БІРІНШІ САТЫДА ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ҰЗАҚҚА СОЗЫЛУЫНА

ЖОЛ БЕРМЕУ ҮШІН МӘЛІМДЕМЕНІ ҚАРАУСЫЗ ҚАЛДЫРУ

10.98. Лордтар палатасы Williams & Humbert Ltd v. W&H Trade Marks (Jersey) Ltd

ісінде

207

(1986) талап қою арызының бір бөлігін, тіпті бұл бөлігі «айқын» (open-and-

shut) болмаса да, уақыт пен сот шығысын үнемдеу үшін оны қараудан бас тартуға

болады деп шешкен. Бұл мәселені екі қырынан қараған жөн: құқықтық қырынан –

талап қою арызының құқықтық негізі бар болуына (10.93); ал нақтылық жағынан

қаншалықты «қарапайым да анық» және «айқын» болуына, яғни қандай дәлелдемесі

бар екеніне назар аудару керек.

10.99. Сот, ең алдымен, талап қою арызының бір бөлігін қараусыз қалдыру туралы

шешім қабылдауға бейіл көзқарас таныта алады. Апелляциялық сот S v.

Gloucestershire CC ісінде

208

(2000) құқықтық немесе нақты мән-жайды сол мән-жай

«айқын» болған кезде ғана қараусыз қалдыруға болатынын мәлімдеген

209

10.100. Лордтар палатасының Williams & Humbert Ltd v. W&H Trade Marks (Jersey)

Ltd ісіндегі

210

(1986) талап қою арызының бір бөлігін қараусыз қалдыру процесіне

үңілсек, бұл істе қараусыз қалдыру туралы шешім қабылдауға бірнеше күн уақыт

201

[2001] 2 All ER 513, HL, notably at [90] , and [134] .

202

Three Rivers DC v. Bank of England [2006] EWHC 816 (Comm) (12 April 2006), Tomlinson J at [1].

203

Sir Anthony Clarke MR, ‘The Supercase – Problems and Solutions’, Annual KPMG Forensic Lecture

(2007), available at www.judiciary.gov.uk/docs/speeches/kpmg_speech. Практикалық нұсқаулық.

204

N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), 20.15 to 20.19.

205

AAS Zuckerman, ‘A Colossal Wreck – the BCCI/Three Rivers Litigation’ (2006) CJQ 287.

206

Three Rivers case [2001] 2 All ER 513, HL, at [90] , and [134] , especially at [180] and [181].

207

[1986] AC 368, HL.

208

[2000] 3 All ER 346, 370–3, CA.

209

S v. Gloucestershire CC [2001] Fam 313, 332, 342, CA.

210

[1986] AC 368, HL.

241

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

кетіпті және сол шешім қабылданғандықтан, дәлелдемелерді жариялау процесінің

уақыты қысқарған, сот талқылауына дайындық жұмыстары да едәуір азайған.

10.101. Williams & Humbert Ltd v. W&H Trade Marks (Jersey) Ltd ісінде

211

(1986)

лорд Темплман былай дейді:

«Талап қою арызының нақты бір бөлігін қараусыз қалдырса, ұзақ сонар сот отырыс-

тарын өткізуден, қажетсіз мән-жайларды қараудан құтылып, сот талқылауына

дайындық кезеңі қысқаратын болса, онда судья талап қою арызының сол бөлігін

қараусыз қалдыру туралы шешім қабылдайды».

10.102. Лорд Маккей Williams & Humbert Ltd v. W&H Trade Marks (Jersey) Ltd ісін-

де

212

(1986) былай дейді:

«Қараусыз қалдыру туралы өтінішті қарауға кететін уақыт нәтиже бермей,

соңында осы мән-жайды қайта қарау керек болуы да мүмкін. Ондай кезде... судья

қараусыз қалдыру туралы өтінішті оң шешім қабылдайтынына сенімді болса және

қараусыз қалдыру қажетсіз мән-жайларды қараудан құтқарып, сот талқылауына

дайындық кезеңін қысқартатын болса ғана қарайды».

7.3. ҚАНДАЙ ДА БІР НАҚТЫ МӘСЕЛЕЛЕР

СОТ ТАЛҚЫЛАУЫНДА КУӘЛАРДАН АУЫЗША ЖАУАП

АЛУДЫ ТАЛАП ЕТКЕН ЖАҒДАЙДА ТАЛАПТАР

МЕН

ҚАРСЫ ТАЛАПТЫ ҚАРАУСЫЗ ҚАЛДЫРУ

10.103. Қараусыз қалдырудың процедуралық тәртібін сақтау керек. Егер істі қарау

барысында дәлелдемені жариялау немесе куәдан ауызша жауап алу (бұлар маңызды

факторлар) қажет болса, оған шектеу қоюға болмайды. Осы тұрғыдан Three Rivers

DC v. Bank of England (No 3) ісінде

213

(2001) лорд Хоуп былай дейді:

«In Wenlock v. Moloney [1965] 1 WLR 1238 ісінде құқықбұзушылықтың болғанын жауап-

керден жасырғаны туралы талап қоюшының талабын іс бойынша аффидавиттер мен

құжаттарды соттың төрт отырысында қарағаннан кейін ғана қараусыз қалдыру

туралы шешім қабылданған. Лорд-судья Данквертс соттың 1244В-С бабындағы қарау-

сыз қалдыру құқығына сілтеме жасай отырып: «Соттың істі оңайлатылған тәсілмен

қарау құқығы істің мән-жайы бойынша құжаттар мен фактілерді тым қысқа немесе

тым ұзақ уақыт қарауына негіз бола алмайды, сот бұл құқығын талаптың негізі бар-

жоғына байланысты ғана қолдана алады. Әйтпесе судьяның лауазымдық өкілеттігін

асыра пайдалану болып саналады, яғни сот отырысында ауызша жауап алынбай,

аффидавиттерге ғана көңіл бөлуге әкеліп соғады. Бұл соттың әділдіктен ауытқуына

себеп және істі әділ қарауына кедергі болады».

211

[1986] AC 368, HL, at 435–6.

212

Сонда, at 441.

213

[2001] UKHL 16; [2003] 2 AC 1, at [96].

242

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

10.104. Three Rivers DC v. Bank of England (No 3) ісінде

214

(2001) лорд Хоуп: «Лорд-

судья Моррит Morris v. Bank of America National Trust ісінде [2000] 1 All ER 954,

966B нормаларын негізге ала отырып, Wenlock’s ісінің шешіміне сүйену керек», –

деген болатын.

7.4. ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ НЕГІЗІНДЕ ҚАРАУСЫЗ

ҚАЛДЫРУ

10.105. Қараусыз қалдырудың тағы бір стандартты жолы – құқықтық тұрғыдан

негізсіз болып табылатын мәлімдемені қараусыз қалдыру

215

. Мысалы, Апелляциялық

сот Simpson v. Norfolk and Norwich University Hospital NHS Trust ісінде

216

(2011)

жәбірленуші Х-тің денсаулығына зиян келтіргені үшін Y арқылы сенімхатпен берген

талабын сот құқықтық тұрғыдан негізсіз деп таныған. Себебі чемперти доктрина-

сында мұндайға тыйым салынған еді. Демек, жауапкер бұл талапты қараусыз қал-

дыру туралы өтініш беруге құқылы болатын.

10.106. Altimo Holdings and Investment Ltd v. Kyrgyz Mobil Tel Ltd ісінде (2011) лорд

Коллинз: «Іс бойынша дәлелдемелер мен фактілер әлі нақты болмаса, сот талқы

лауына дейін құқықтық нормалардың негізінде қараусыз қалдырған дұрыс емес», –

деген пікір білдірген

217

. Бұл істе сот отырысы туралы хабарламаны мемлекеттің

юрисдикциясынан тыс жерде тапсыруға рұқсат беруге қатысты талап қаралған еді,

бірақ лорд Коллинздің пікірі сот талқылауына дейінгі отырыстарға сай келеді.

7.5. ҚАРАУСЫЗ ҚАЛДЫРУ ЖӘНЕ ІС ЖҮРГІЗУ ТӘРТІБІНІҢ

БҰЗЫЛУЫ

10.107. Мысалы, тараптардың бірінің талабы іс жүргізу тәртібін бұзса және тарап

сол талабын қайта қойса, қараусыз қалдыруды қолдануға болады.

10.108. Бұл мәселеге жан-жақты шолу жасау кезінде лорд-судья Рикс Aktas v. Adepta

ісінде

218

(2010) екі түрлі жағдайды бөліп көрсеткен: 1) екінші талап іс жүргізу тәрті-

бін бұзып отырған (дәлелді себепсіз кешігіп берген, іс жүргізу тәртібін өрескел бұз-

ған) бірінші талаптан кейін беріледі

219

; 2) екінші талаптың мән-жайы бірінші

214

[2001] UKHL 16; [2003] 2 AC 1, at [97].

215

Мұндай көрініс Адам құқықтары жөніндегі Еуропа соты қараған Osman v. UK (1998) BHRC 293 ісін-

де көрініс тапқан; (1999) 29 EHRR 245 (бұл прецедент туралы – яғни полиция қызметкерінің сал-

ғырттығы туралы қараңыз: Informer v. Chief Constable [2012] EWCA Civ 197; [2012] 3 All ER 601). A

later Strasbourg decision, in Z v. UK (29392/95) [2001] ECHR 333 (10 May 2001); (2001) 10 BHRC 384,

(2002) 34 EHRR 333; [2001] 2 FCR 246, [2001] 2 FLR 612; ECtHR, not following Osman v. UK (1998)

BHRC 293; (1999) 29 EHRR 245; ACL Davies (2001) 117 LQR 521. Бұл істе «талап қою арыздарын сот

талқылауына дейін іріктеп алу ағылшын сотында фактілерді ескере отырып қана қараусыз қалдыруға

негіздеме бола алады» деген. Қараңыз: 30.12.

216

[2011] EWCA Civ 1149; [2012] 1 WLR 1149.

217

[2011] UKPC 7; [2012] 1 WLR 1804, at [84].

218

[2010] EWCA Civ 1170; [2011] QB 894, CA.

219

Securum Finance Ltd v. Ashton [2001] Ch 291, CA.

243

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

талаптың мән-жайынан өзгеше және іс жүргізу тәртібін бұзбаған болса (бірінші

талапты қараусыз қалдыруға жауапкерге тиісті хабарламаны уақытылы тапсырма-

ғаны себеп болса және сот бірінші сот талқылауында тиісті хабарлаудың уақытын

ұзартпаса), бірінші талаптан кейін беріледі.

10.109. Аталған 1) жағдайда екінші талапты қараусыз қалдыру заңды болып табы

лады, дегенмен сот оны қараусыз қалдырмауы да мүмкін

220

10.110. Ал 2) жағдайда екінші талапты сот қараусыз қалдырмайды, себебі оны

қарауға ешбір құқықтық кедергі жоқ

221

, сондай-ақ соттың мұндай талапты қарауға

дискрециялық құқығы бар

222

. Лорд-судья Рикс бұл туралы мынадай пікір

білдірген

223

«Бірінші талапты қараусыз қалдыруға оның мән-жайы себеп болмаса, екінші

талапты қарауға ешбір кедергі жоқ: яғни бірінші талаптың іс жүргізу тәртібін

бұзуының ниетін, көлемін ескере отырып, тиісті тексеру жүргізу арқылы сот тәр-

тібі неліктен бұзылғанын анықтау қажет».

7.6. ҚАРАУСЫЗ ҚАЛДЫРУ ЖӘНЕ ТҮПКІЛІКТІЛІК ПРИНЦИПІ

10.111. Талапты қараусыз қалдыру немесе түпкіліктілік принципі негізінде қараусыз

қалдыру 16.12 және 16.86-тармақтарында қарастырылады.

7.7. СОТ ӨНДІРІСІН БАСТАУ ІС ЖҮРГІЗУ ТӘРТІБІН БҰЗУ

БОЛЫП САНАЛУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ҚАРАУСЫЗ

ҚАЛДЫРУ

224

10.112. Судья Тир JSC BTA Bank v. Ablyazov (No 6) ісінде

225

(2011) сот өндірісі тарап-

тың заңсыз және жанама мүддесіне қол жеткізу үшін берген талап қою арызының

негізінде сот өндірісін бастау іс жүргізу тәртібін бұзатын жағдайда талапты немесе

жауапкердің қарсы талабын қараусыз қалдыруды талап ететін нормаларға талдау

жасаған. Судья Тир «тіпті тараптың мүддесінде заңсыздық байқалса да, заңдылық-

тың белгілі бір үлесі болса – бұл талапты сот қарауға тиіс» деген қорытындыға

220

Aktas v. Adepta [2010] EWCA Civ 1170; [2011] QB 894, CA, at [53].

221

Limitation Act 1980; A McGee, Limitation Periods (6

edn, 2010); ‘Limitation of Actions’ (L Com No 270,

HC 23, 2001); on which, N Andrews [1998] CLJ 588; R James (2003) 22 CJQ 41.

222

s 33, Limitation Act 1980.

223

[2010] EWCA Civ 1170; [2011] QB 894, CA, at [72].

224

Іс жүргізу тәртібін асыра пайдалану туралы қараңыз: N Andrews, English Civil Procedure (Oxford Uni-

versity Press, 2003), ch 16; N Andrews, ‘Abuse of Process in English Civil Litigation’ in M Taruo (ed),

Abuse of Procedural Rights: Comparative Standards of Procedural Fairness (Kluwer, Deventer, 1999), and

reprinted in (1998) 3 ZZP Int 3–33.

225

[2011] EWHC 1136 (Comm); [2011] 1 WLR 2996.

244

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

келген. Судья Тир осы істе

226

лорд-судья Симон Браунның Broxton v. McLelland ісін-

дегі

227

(1995) мәлімдемесіне сүйенеді:

«Сот өндірісін жасырын мотивпен бастауды соттың құзыретін асыра пайдалану

деуге келмейді: талап қоюшы заңсыз мүддесіне қол жеткізу мақсатында соттың іс

жүргізу тәртібін бұзса ғана соттың құзыретін асыра пайдалану деп атауға болады.

Іс жүргізу тәртібін осы мақсатта бұзудың екі түрі бар: 1) талапта көрсетілмеген,

яғни жанама мүддеге қол жеткізуге тырысу – оның классикалық мысалы ретінде

Grainger v. Hill (1838) 4 Bing (NC) 212, 221 ісін атауға болады (Goldsmith v. Sperrings Ltd

[1977] 1 WLR 478, 50 ісі де сондай); 2) сот өндірісін өз құқығын қорғау үшін емес, кері-

сінше, жауапкердің шығысын өсіру үшін, коммерциялық мүдде үшін т.б. бастау».

10.113. Судья Тир JSC BTA Bank v. Ablyazov (No 6) ісінде осы фактілер бойынша іс

жүргізудің тәртібі бұзылмаған деген қорытындыға келген

228

. Бұл істе төлемге қабі-

летсіз деп танылған шетелдік банк төрт жауапкерге банктің қаржысын ұрлады деген

айып таққан. Жауапкерлердің бірі «банктің талабы іс жүргізу тәртібін бұзып отыр,

сондықтан талапты қараусыз қалдыру керек» деп мәлімдеген. Оның айтуынша, банк

«бұл талапты Қазақстанның президенті (банкті бақылауында ұстап отыр) жауапкер-

лердің бірін масқаралап, елдегі саяси қарсылас ретінде көзін жою мақсатында бер-

ген». Судья Тирдің пікірі бойынша, егер талап, шынында, жауапкердің банк

қаржысын ұрлағаны бойынша болса, онда жауапкердің беделі мен абыройына нұқ-

сан келмейді. Судья бұл талап сотта қаралуға тиіс деген қорытындыға келген. Бұл

талапты қараусыз қалдыруға болмайды, себебі: 1) талап қоюшының мүддесі заңды,

ал талап қоюшының мүдделерінің бірі заңсыз болуы басқа мүдделерін қараусыз қал-

дыруға негіздеме бола алмайды; 2) жауапкердің «банк бұл талапты саяси қарсылас-

тық пен бәсекелестік негізінде беріп отыр» деген мәлімдемесінің дәлелі айқын емес.

7.8. САҚТАНДЫРУДЫҢ АЛАЯҚТЫҒЫ ТУРАЛЫ ТАЛАП

10.114. Қалыптасқан нормаға сәйкес (Summers v. Fairclough Homes Ltd ісінен (2012)

кейін қалыптасқан, ол туралы төмендегі екі тармақтан оқисыз

229

), сақтандыру шара-

сына қатысты талап бойынша сақтандырудың негізгі бөлігі кері өндіріледі

230

«Сақтандыру құқығында сақтандырылушы сақтандыру сомасын алаяқтық жолмен

өсірген болса немесе әділетсіз талап қойып отырса, сақтандыру сомасын қайтара

алмайтыны туралы норма бар: Manifest Shipping Co Ltd v. Uni-Polaris Insurance Co Ltd

[2003] 1 AC 469; Agapitos v. Agnew [2003] QB 556; and Axa General Insurance Ltd v.

Gottlieb [2005] 1 All ER (Comm) 445. Бұл принцип тек алаяқтық жолмен жасалған

сақтандыруға қатысты. Қараңыз: Axa General Insurance Ltd v. Gottlieb, at [31], per

Mance LJ. Сонымен бірге сот өндірісін бастау уақыты да шектелген: Manifest Shipping

226

[2011] EWHC 1136 (Comm); [2011] 1 WLR 2996, at [10].

227

[1995] EMLR 485, 497–498, CA.

228

[2011] EWHC 1136 (Comm); [2011] 1 WLR 2996, at [54].

229

[2012] UKSC 26; [2012] 1 WLR 2004; noted AAS Zuckerman (2012) CJQ 377.

230

Сонда, at [29].

245

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

Co Ltd v. Uni-Polaris Insurance Co Ltd [2003] 1 AC 469, at [77], per Lord Hobhouse of

Woodborough and Agapitos v. Agnew [2003] QB 556, at [47] to [53], per Mance LJ.»

10.115. Сақтандыру саласындағы бұл норма шектеуші норма болып отыр. Лорд-

судья Мэнс Axa General Insurance Ltd v. Gottlieb ісінде (2005) былай деген:

«Норманың мақсаты – сақтандыру төлемінің негізгі бөлігі міндетті түрде қайта-

рылады деген түсініктен арылу және сақтандыру саласында алаяқтық болса – әді-

летсіздігі үшін сыйақы төлеуі мүмкін немесе сақтандыру сомасын төлемегені

анықталса – мүлде ештеңе төленбеуі де мүмкін дегенді түсіндіру»

231

7.9. ЖАЛҒАН ТАЛАПТЫ НЕМЕСЕ ТЫМ АСЫРА КӨРСЕТІЛГЕН

ТАЛАПТЫ ҚАРАУСЫЗ ҚАЛДЫРУ

10.116. Жоғарғы сот Summers v. Fairclough Homes Ltd ісінде

232

(2012) сот талаптың

ішінара немесе көп бөлігі жалған екенін біліп тұрса да, автоматты түрде қараусыз

қалдырмауы керектігін айтқан. Лорд Кларк шығарған осы шешімнен үзінділер

233

«Әр істі әділ және пропорциялы тексеру керек. Меніңше, соттың талапты сот тал-

қылауынан кейін қараусыз қалдыруына айрықша жағдайда ғана жол берілуі керек...

Талап қоюшының шығысы көбеюі мүмкін, бірақ жалған талап бергені үшін шығысты

төлейтіні анық... Сонымен бірге жауапкер (сақтандырушы) жалған талап бергені

үшін талап қоюшыға қарсы талап қоя алады».

«Мұндай көзқарас жалған талап берген талап қоюшыға тосқауыл бола алады...

Негізі... осындай кезде жауапкерді жауапкершіліктен босатудан гөрі, жалған талап

бергені үшін талап қоюшыны материалдық жауапкершілікке тарту жөн болады».

10.117. Summers v. Fairclough Homes Ltd ісінде (2012) денсаулыққа зиян келтірілгені

туралы талапта қасақана асырып көрсеткен (бұл – жиі кездесетін жайт). Талап

қоюшы жұмыс орнында жарақат алған. Ол жұмыс берушісіне денсаулығының

жарамсыздығы негізінде талап берген. Бірақ жауапкердің сақтандырушысының

құпия агенті талап қоюшының жұмысқа жарамды екенін, басқа жерде жұмыс істеп

жүргенін, футбол ойнай алатынын жеткізген. Бұл дәлелдемені сот талқылауының

екінші кезеңінде – денсаулыққа келген зиянды өтеу сомасын анықтайтын кезде

ұсынған. Сөйтіп, денсаулыққа келген нақты зиян (90 000 фунт стерлинг) мен талап

қою арызында көрсетілген соманың (800 000 фунт стерлинг) айырмашылығы едәуір

екені анықталған.

10.118. Жауапкер бұл істе талап қою арызын қараусыз қалдыруға себеп жоқ екенін,

бірақ талап қоюшының талап көлемін тексеруді ұсынған: егер талаптың асырып көр-

сетілгені анықталмаса, талапты орындайды, ал, керісінше, артық көрсетілген болса,

онда нақты зиян көлемін төлейді. Жауапкер төлемнің көлемі нақты келтірілген

231

[2005] 1 All ER (Comm) 445, at [31].

232

[2012] UKSC 26; [2012] 1 WLR 2004, at [50]; noted AAS Zuckerman (2012) CJQ 377.

233

Сонда, at [61].

246

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

зиянға сай болуға тиіс екенін айтқан

234

. Көріп отырғанымыздай (10.114), бұл көзқа-

рас «жалған сақтандыру талаптарына» сай болады. Дегенмен талап қоюшы да зиян

келтіруші өзінің келтірген зияны үшін өтемақы төлеуге және негізсіз өтем ақы

алмауға, сондай-ақ талап қоюшының кесірінен келген зиянды өтеуге тиістігін

мәлімдеген.

10.119. Жоғарғы сот Summers v. Fairclough Homes Ltd ісінде (2012) соттың асырып

көрсетілген талапты қараусыз қалдыруға құқығы бар екенін (лорд Кларктің шешімі

туралы пікірінде) бірауыздан қолдаған. Соттың бұл құқығы Азаматтық іс жүргізу

ережесінің 3.4(2)(b) тармақшасында баяндалған және Жоғарғы сот бұл баптың нор-

масына ешқандай толықтыру енгізіп тұрған жоқ

235

. Лорд Кларк соттың іс жүргізу

тәртібін сақтау үшін талап қоюшының бүкіл талабын қараусыз қалдыруы дұрыс

еместігін мәлімдеп, мұнымен келіспеген

236

: «Зиянды өтеу туралы талапты сот

қараусыз қалдыра алмайды, оны тек парламент шешеді деген пікір бар. Бірақ біз

бұл пікірмен келіспейміз. Соттағы іс жүргізу тәртібін парламент емес, сот қана

сақтай алады. Бұл орайда талапты қараусыз қалдыру жазаның түрі емес, тек іс

жүргізу тәртібін сақтау шарасы болып отыр».

10.120. Жоғарғы сот Summers v. Fairclough Homes Ltd ісінде (2012) сот талқылауы-

ның соңғы кезеңінде іс жүргізу тәртібі бұзылған деген себеппен талап қою арызын

қараусыз қалдыру туралы шешім қабылдау аса қиын мәселе екенін айтқан. Талап

қою арызын сот талқылауының соңғы кезеңінде қараусыз қалдыру айрықша жағ-

дайда ғана мүмкін

237

. Адам құқығы тұрғысынан қарағанда да, темірдей қатты көзқа-

растан гөрі, істі пропорциялы және әр істің ерекшелігіне сай қарау керек деген

ұстанымда болған жөн

238

. Сондай-ақ, Жоғарғы соттың айтуынша, талап қою арызын

автоматты түрде қараусыз қалдыру дұрыс емес, себебі негізсіз талап қою арызымен

күресудің басқа да жолдары бар

239

. Ондай кезде нақты келтірген зиянды ғана өнді-

руге, сот шығыстарын талап қоюшының өзіне жүктеуге, талап қоюшыны сотты құр-

меттемегені үшін немесе негізсіз талап қою арызын бергені үшін қылмыстық

жауапкершілікке тартуға болады.

10.121. Әрине, талап тұтастай жалған болса, оны қараусыз қалдырған жөн

240

«Алаяқтық пен әділетсіздік талапты тұтастай бұзған жағдайда бұл істі қарауға

болмайды. Сот мұны сот талқылауының соңына дейін білсе, шешімді жауапкердің

пайдасына шешіп, жауапкерге апелляциялық шағым түсіруге мүмкіндік беруге тиіс».

234

[2012] UKSC 26; [2012] 1 WLR 2004, at [50].

235

Сонда, at [42].

236

Бұл да сонда, at [45].

237

Сонда, at [49]; noted AAS Zuckerman (2012) CJQ 377.

238

Сонда, at [46] to [47]; [48]: «Қоғамның мүддесі үшін іс жүргізу барысындағы ауытқуларды жою

керек, іс жүргізуді тек соттың юрисдикциясына бағындыру қажет. Алайда, соттың айтуынша,

әрбір нақты істегі ерекшеліктерді ескере отырып, мәжбүрлеу шаралары талаптың көлеміне сай

болуын қадағалау керек».

239

Бұл да сонда, at [51].

240

Бұл да сонда, at [62].

247

10-тарау. Дауды реттемей, сот талқылауына дейін тоқтату...

10.122. Қараусыз қалдыру туралы шешімді сот талқылауына дейін де қабылдауға

болады. Бұл туралы лорд Кларк мынадай маңызды мәлімдеме жасаған

241

«Талап қою арызын ерте кезеңде тұтас немесе ішінара қараусыз қалдыруға болады.

Апелляциялық сот Masood v. Zahoor [2010] 1 WLR 746, para 73 ісінде (жоғарыда

аталған) мәлімдегендей, мұндай кезде сот өндірісін тоқтатып, бұдан әрі қарай сот

шығысына жол бермеу керек».

7.10. ІС ЖҮРГІЗУ ТӘРТІБІНІҢ БҰЗЫЛУЫ СОТТЫҢ ӘДІЛ ӨТУІНЕ

КЕДЕРГІ БОЛАДЫ

10.123. Апелляциялық сот Arrows Nominees Inc v. Blackledge ісінде

242

(2000) сот

өндірісінің тарапы іс жүргізу тәртібін бұзса және бұл соттың әрі қарай әділ өтуіне

кедергі келтіретін болса, талапты қараусыз қалдыруды дұрыс санайды. Цукерман:

«Мұндай жағдайда талапты қараусыз қалдыру керек, себебі іс жүргізу тәртібі бұзыл

ғаннан кейін істі қарау әрі қарай жалғасса, сот та іс жүргізу тәртібін бұзған болып

саналады», – дейді

243

. Цукерман бұл көзқарасты «іс жүргізуді асыра пайдалану» деп

атаған. Оның ойынша, бұл көзқарас ешбір жаза қолдануды көздемейді. Бар бол

ғаны – іс жүргізу тәртібі бұзылуына жауап ретіндегі шара ғана қолданылады

244

Жоғарғы сот Summers v. Fairclough Homes Ltd ісінде

245

(2012) Апелляциялық соттың

Masood ісіндегі

246

«талап қоюшы іс жүргізу тәртібін өрескел бұзса және сот бұл

істі бұдан әрі қарай алмайтын болса, осы талапты қараусыз қалдыру үшін Arrows

ісін басшылыққа ала алады» деген пікірін қолдады және Апелляциялық сот Masood

ісінде «Arrow ісіндегі талап соттың әділ өтуіне кедергі болатындай деңгейде жал-

ған» екенін айтқан.

8. ТОҚТАТУ

10.124. Талапты қарауды тоқтату талап қоюшының өтініші бойынша сот шешімі шық-

қанға дейін орындалады (сондай-ақ айрықша жағдайда сот талқылауы барысында, сот

шешімі шыққанға дейін. Қараңыз: Three Rivers ісі

247

(2006, 23.06-тармағында). Тоқтату

үшін талап қоюшы қарсы тарапқа тиісті хабарлама береді

248

. Тоқтату біржақты шешім

241

2012] UKSC 26; [2012] 1 WLR 2004, at [62].

242

[2000] 2 BCLC 167.

243

AAS Zuckerman (2008) 27 CJQ 419; and at length (2011) 30 CJQ 1; see also Zuckerman (2012) CJQ 377.

244

Цукерман (2011) 30 CJQ 1: егер іс жалған мәліметке негізделіп тұрса, бірінші сатыдағы сот шешімі-

нің күшін апелляциялық сатыдағы сот жойса, онда жалған мәлімет берген тарап, тіпті өзінің жалған

мәлімет беріп отырғанын білмеген болса да, осы шешімге апелляциялық шағым жасау құқығынан

айырылады; сондай-ақ сақтандыру ережесі ескеріле отырып (10.114-тармақта айтылған), «тараптың

жалған мәлімет беруі соттың дұрыс шешім қабылдауына кедергі болған» деп танылады.

245

[2012] UKSC 26; [2012] 1 WLR 2004, at [30].

246

Сонда, at [37] (Masood v. Zahoor [2009] EWCA Civ 650; [2010] 1 WLR 746).

247

Қараңыз: судья Томлинсонның сот өндірісі туралы пікірлері: Three Rivers DC v. Bank of England [2006]

EWHC 816 (Comm); [2006] 5 Costs LR 714.

248

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 38.3.

248

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

болса және дауды реттеудің түрі емес, тіпті соттың шешімі емес, тек тараптың шешімі

болса да осы тарауда аталған мәселе («Талапты реттемей, сот талқылауына дейін тоқ-

тату») қарастырылады. Себебі тоқтату соттың шешімі шыққанға дейін дауды ретте-

местен тоқтату болып табылады. Талап қоюшы бір немесе бірнеше жауапкерге берген

талабын тұтас немесе ішінара тоқтатқысы келсе, ол үшін соттың шешімін сұрауға мін-

детті емес

249

. Бірақ кейде, мысалы, талап қоюшы аралық мәжбүрлеу шарасын қолдан-

ған, жауапкердің міндеттемесін қабылдаған немесе жауапкер уақытша төлем жасаған

жағдайда

250

, соттың рұқсаты қажет болуы ықтимал.

10.125. Талапты тоқтатушы тарап қарсы тараптың сол күнге дейінгі шығысын

өтейді. Бұл туралы Апелляциялық сот Brookes v. HSBC Bank plc ісінде

251

(2011) баян-

даған. Ал талап тоқтатылғаннан кейін талап қоюшы соттың рұқсатынсыз дәл сол

талапты нақ сол жауапкерге қайта бере алмайды

252

. Осы норма сот өндірісінің бар-

лық түріне, яғни патент туралы талаптарға да

253

, тіпті фактілер мен факторлар сот

өндірісі басталған кезге дейін-ақ белгілі болған істерге де қолданылады

254

. Егер

талап негізсіз болса, соттың талап қоюшыға сот шығысын төлетуге дискрециялық

құқығы бар

255

10.126. «Талаптың бір бөлігін тоқтатуды» басқа құқықтық амалды қолдану арқылы

іс бойынша мәлімдемеге өзгеріс енгізумен шатастырмау керек

256

. Мысалы, талап

қоюшы нақты бір міндеттемені немесе зиянды өтеу туралы талап беруі мүмкін.

Ондай кезде талап қоюшы іс жүргізу тәртібін сақтамастан, басқа құқықтық амалды

таңдауға құқылы

257

249

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 38.2(1).

250

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 38.2(2).

251

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 38.6; and see Brookes v. HSBC Bank plc [2011] EWCA Civ 354, сонда, at

[10], per MooreBick LJ. Талап қоюшының топтық сот өндірісін арнайы талқылауы: Longmore LJ in

Sayers v. Merck & SmithKline Beecham plc [2002] 1 WLR 2274, CA, at [17] to [28]: 22.51.

252

CPR 38.7; бұл норманы Westbrook Dolphin Square Ltd v. Friends Life Ltd [2012] EWCA Civ 666; [2012] 1

WLR 2752 ісінде қолданған (франчиза беру тәртібі мен Азаматтық іс жүргізу ережесі нормасындағы

басымдықтарды анықтау мәселесінде).

253

Fresenius Kabi Deutschland GmbH v. Carefusion 303 Inc [2011] EWCA Civ 1288; [2012] 1 All ER 794, at

[11]  per Lewison LJ, reviewing the modern practice of discontinuance in general.

254

Re Walker Windsail Systems plc [2005] EWCA Civ 247; [2006] 1 WLR 2194, at [40] to [42]; сол сияқты

R (on the application of Bahta) v. Secretary of State for the Home Department [2011] EWCA Civ 895; [2011]

CP Rep 43; [2011] 5 Costs LR 857; бұл істі айрықша жағдай деп таныған, бірақ істе қателік болғанын

мойындаған: Wylde v. Culver [2006] EWHC 923 (Ch); [2006] 1 WLR 2674 (сондай-ақ: Fresenius ісін

(2011) және осы іс туралы жалпы пікірлерді қараңыз).

255

Three Rivers DC v. Bank of England [2006] EWHC 816 (Comm); [2006] 5 Costs LR 714. Судья Томлинсон

былай деген [135]: «Банктің сот шығысын қайтарып алу құқығы нақты белгіленген; судья екі жылға

созылған сот талқылауы барысында бірнеше рет Жоғарғы соттың төрағасымен ақылдасқанын, ше-

шім шығару қиынға соққанын айтқан [23]; бұл сот талқылауы туралы толығырақ мәлімет алу үшін

қараңыз: 10.97 және 23.06.

256

Азаматтық іс жүргізу ережесі 38.1(2); түзетулер туралы 6.23 және әрі қарай.

257

Азаматтық іс жүргізу ережесі 38.1(2).

11-ТАРАУ

ҚҰЖАТТЫ АШУ

250

ТҮЙІНДЕМЕ

1. Басты қарастырылатын тақырып, құжатты ашу жүйесі мен Азаматтық іс жүргізу ереже-

сінің 31-бөліміне сәйкес, бір тараптың қарсы тарапқа тиесілі құжатты тексеруі.

2. Азаматтық іс жүргізу ережесі жүйесінің мақсаттары мыналар: тараптардың ақпаратқа

қол жеткізуін қамтамасыз ету; дауды реттеуге қолдау көрсету; сот талқылауында

күтпеген жағдайдың алдын алу; соттың фактілерді дәл анықтауына көмектесу.

3. Сот өндірісінің тарапы болып есептелмейтін қатысушының ақпаратын немесе құжатын

ашудың тәртібі бар.

4. Сот кейде құжатты, оның ішінде сот өндірісінің тарапы болып есептелмейтін

қатысушының құжатын ашу туралы бұйрықты сот өндірісі басталғанға дейін шығаруы

мүмкін.

251

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе ................................................................................................................................................ 251

2. Талап қою арызы қабылданғанға дейін ашылған құжаттарды және сот өндірісінің

тарапы болып есептелмейтін қатысушының ашқан құжаттарын алдын ала қарау .................... —

3. Талап қою арызы қабылданғанға дейінгі хаттамалар .................................................................. 252

4. Талап қою арызы қабылданғанға дейін дәлелді ашу туралы сот бұйрығы .................................. —

5. Тарап болып есептелмейтін қатысушыларға қарсы құжаттарды ашу ......................................... 255

6. Сот өндірісі барысында құжаттарды ашу ..................................................................................... 256

6.1. Дәлелдерді ашу стандарты ..................................................................................................... 257

6.2. Құжаттарды ашу: Джексонның түзетулері ........................................................................... 259

6.3. Құжатты ашудың айрықша түрі ............................................................................................ 260

6.4. Азаматтық іс жүргізу ережелерінің 31-бөлімі бойынша

дәлелдемелерді ашудың мәні болатын «құжаттар» ............................................................. 262

7. Артықшылық берілмеген құпия ақпаратты ашу міндеті ............................................................... —

8. Артықшылыққа қатысты даулы талаптар ...................................................................................... 263

9. Қабылдаушының материалды пайдалануын шектеу .................................................................... 268

1. КІРІСПЕ

11.01. Бұл тарауда екі тақырып қарастырылады: бірінші – құжатты ашу жүйесі

;

екінші – тараптың тиісті құжатты ашудағы «артықшылық» ерекшеліктері, құқықтық

көмек пен сот өндірісіндегі артықшылықтар.

11.02. «Құжатты ашудың» негізгі төрт функциясы бар: 1) ақпаратқа қолжетімділік

тің теңдігін қамтамасыз ету; 2) дауды реттеуге қолдау көрсету; 3) сот талқылауында

күтпеген жағдайдың алдын алу, яғни соңғы кезеңдегі отырыстарда тосын ашылған

құжаттарға жауап таба алмай қалудан сақтану; 4) соттың фактілерді істің мәні

бойынша дәл анықтауына көмектесу

2. ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫ ҚАБЫЛДАНҒАНҒА

ДЕЙІН АШЫЛҒАН ҚҰЖАТТАРДЫ

ЖӘНЕ СОТ

ӨНДІРІСІНІҢ ТАРАПЫ БОЛЫП ЕСЕПТЕЛМЕЙТІН

ҚАТЫСУШЫНЫҢ АШҚАН ҚҰЖАТТАРЫН

АЛДЫН АЛА ҚАРАУ

11.03. Құжаттарды талап қою арызы қабылданғанға дейін ашу дауды реттеуге, мәнін

анықтауға көмектесіп, сот шығысын азайтады. Америка Құқық институты/

УНИДРУА принциптерінде

сот өндірісінің тараптары мен тарапы болуы мүмкін

Көрнекті мамандар: P Matthews and HM Malek, Disclosure (4

edn, 2011); C Hollander, Documentary

Evidence (10

edn, 2009); see also Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, 2006), ch 14; S Cockerill, The

Law and Practice of Compelled Evidence in Civil Proceedings (Oxford University Press, 2011).

Tweed v. Parades Commission for Northern Ireland [2006] UKHL 53; [2007] 2 All ER 273, at [2], per Lord

Bingham.

Principle 16.1, American Law Institute/UNIDROIT’s Principles of Transnational Civil Procedure (Cambridge

University Press, 2006), 36; also available at www.unidroit.org/english/principles/civilprocedure/main.htm.

252

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

тұлғалардың және соттың «ақпаратқа қолжетімділігі» болуы міндетті екені баяндал-

ған. Дегенмен, негізінде, осы орайда бірқатар шектеу бар: 1) «сөз аңду» мәселесі,

яғни тараптардың бірінің талабын толықтыру үшін дәлелдемені бірте-бірте талап

етуі; 2) тарап болып есептелмейтін қатысушылардың құпиялықты сақтауды талап

етуі (беретін ақпараты мен төртінші тарап ретіндегі міндетін орындауды құпия

ұстауға тырысуы); 3) талап қою арызы қабылданғанға дейін құжатты ашу туралы

шығарған қаулылары сот шығысын арттыруы мүмкін.

3. ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫ ҚАБЫЛДАНҒАНҒА ДЕЙІНГІ

ХАТТАМАЛАР

11.04. 4.03-тармағында айтылғандай, 1998 жылғы Азаматтық іс жүргізу ережесі

жүйесі «талап қою арызы қабылданғанға дейінгі хаттамалар ұғымын енгізген, оған

сәйкес істің тараптары мен олардың өкілдеріне сот өндірісі басталғанға дейінгі «мін-

деттемелер» жүктеледі. Талап қою арызы қабылданғанға дейінгі хаттамалар тарап-

тар арасындағы ақпарат алмасуды, оның ішінде тараптардың сот өндірісіне дейінгі

даудың мәні бойынша құжаттарды ашуына көмектеседі

. Ашылған құжаттарды осы

сот өндірісінде ғана қолдануға болады деген шектеу бар

4. ТАЛАП ҚОЮ АРЫЗЫ ҚАБЫЛДАНҒАНҒА ДЕЙІН

ДӘЛЕЛДІ АШУ ТУРАЛЫ СОТ БҰЙРЫҒЫ

11.05. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.16-тармағында

талап қою арызы қабыл-

данғанға дейін соттың кез келген жауапкерден құжатты ашуды талап ететін бұй-

рық шығаруға құқығы бар екені баяндалған.

11.06. Осы жаңа норма енгізілгенше, сот талап қою арызы қабылданғанға дейін

құжатты ашуды талап ететін бұйрықты денсаулыққа зиян келтіру және қайтыс болу

туралы талаптарда ғана шығаратын болып шектелген еді. Бұл шектеу лорд Вульфтің

Қорытынды баяндамасындағы ұсынысынан кейін алып тасталған

. Лорд Вульф талап

қою арызы қабылданғанға дейін құжатты ашуды кез келген істе, бірақ әр істің ерекше-

лігін ескере отырып қолдануды ұсынған

. Оның пікірінше, «талап қою арызы қабыл-

данғанға дейінгі ашу тек өте қажет «кейбір құжаттармен» шектелуге тиіс»

. Бірақ бұл

нормада ешбір шектеу айтылмаған; яғни норма «құжаттар мен құжаттардың тұрпа-

тына» ғана шектеу қояды

. Аталған норма талаптардың көбінде, әсіресе коммерция

Practice Direction: Pre-Action Conduct, para’s 1.2(1), 4.4(3), 6.1(1), 7 and 9.2; Annex A, para’s 2.2(1),

4.2(5), (6) and (7), and 5.1.

Practice Direction: Pre-Action Conduct, para 9.2; S Gibbons, ‘Protecting Documents Disclosed under

Pre-Action Protocols against Subsequent Use’ (2002) CJQ 254.

CPR 31.16.

Lord Woolf in Access to Justice: Final Report (1996) ch 12, para’s 47–52.

Сонда, ch 12, para’s 47–50; and recommendations 140 and 143.

Бұл да сонда, ch 12, para 50; and recommendation 127.

CPR 31.16(3)(c); see Rix LJ, Black v. Sumitomo [2001] EWCA Civ 1819; [2002] 1 WLR 1562, at [49] and [50].

253

11-тарау. Құжатты ашу

саласындағы күрделі талаптар бойынша талап қою арызы қабылданғанға дейін

құжатты ашу тараптардың бір-бірінің сөзін аңдуына себеп болады деген күмән бар.

11.07. Талап қою арызы қабылданғанға дейін құжатты ашу жүйесі алғаш 1999 жылы

енгізілген кезде жүйенің аясы кеңейе түсетініне сенімді еді. Дегенмен Апелляциялық

сот Black v. Sumitomo Corporation ісінде (2002: 15.65) коммерция туралы дауларда

тараптардың «сөз аңдуына»

, яғни дәлелдемесі жоқ кезде қарсы тараптың мәлімде-

месінен дәлелдеме іздеуге тыйым салған. Лорд-судья Рикс соттың әсіресе ерекше

істердің соңғы кезеңдерінде дискрециялық құқығын абайлап қолдануы жөнінде

ескерткен. Бұл туралы келесі тармақтарда егжей-тегжейлі сөз болады.

11.08. Black v. Sumitomo Corporation ісінде

(2001) 1990 жылдарда мыс нарығында

болған құқықбұзушылыққа қатысты мәселеде талап қою арызы қабылданғанға дейін

құжатты ашу туралы өтініш берілген (бұл «Hamanaka» ісі деген атпен белгілі). Талап

қоюшы өзін мыс нарығынан ығыстырып шығару үшін, мыс сатушы жауапты компа-

ниялар өзара келісіп, мыстың бағасын әдейі көтеріп, ұстап отырғанын мәлімдеген.

Сондай-ақ оларды бәсекелестікке қарсы әрекеттерге кінәлі деп айыптайды

.Талап

қоюшы зиян шеккені үшін, оның ішінде келешекте табатын пайдасынан айырыл-

ғаны үшін өтемақы талап еткен

. Талабын Азаматтық іс жүргізу ережесінің

31.16-тармағына негіздеп, талап қою арызы қабылданғанға дейін соттан бірқатар

құжатты ашу туралы бұйрық шығаруды сұраған.

11.09. Бірінші сатыдағы соттың судьясы (Үлкен сот төрағасының орынбасары,

корольдік адвокат Майкл Бриндл) мынадай сұрақтар қойған: 1) Тараптар арасын

дағы дау сот өндірісіне дейін жете ме? (бұл тұрғыдан лорд-судья Рикс судьяның

«жете ме?» деген сұрағын «жету ықтималдығына» күмәні бар деп түсіндірген; сот

өндірісі басталуы мүмкін; оны тексеріп жатудың қажеті жоқ; қайткен күнде де, сот

дискрециялық құқығын пайдаланып, істі бақылап отырады)

; 2) Талап қоюшы

ашуды талап етіп отырған құжаттар құжат ашу стандартына сай ма? 3) Талап қою

арызы қабылданғанға дейін құжатты ашу Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.16(3)(d)

тармақшасында аталған үш себепке сай келе ме? 4) Сот дискрециялық құқығын пай-

далану арқылы құжатты ашу туралы бұйрық шығара ала ма?

Мұндағы 1) және

3) сұрақтар «юрисдикцияны тексеру сұрақтары» болып табылады. Ал 4) сұрақ – сот-

тың дискрециялық құқығына қатысты сұрақ. Ақырында, сот талап қою арызы қабыл-

данғанға дейін тоғыз түрлі құжатты ашу туралы бұйрық шығарған. Бұл құжаттардың

кейбірінің ауқымы тым кең еді

Black v. Sumitomo [2001] EWCA Civ 1819; [2002] 1 WLR 1562; коммерция контексінде қолданылуы

туралы: Landis and Gyr Ltd v. Scaleo Chip ET [2007] EWHC B3 (QB).

Сонда.

In breach of EU law (Arts 81 and 82 of the Treaty of Rome).

[2001] EWCA Civ 1819; [2002] 1 WLR 1562, at [13] to [16].

Сонда, at [72].

On (iv), also citing Bermuda International Securities Ltd v. KPMG [2001] EWCA Civ 263; [2001] EWCA

Civ 269; [2001] CP Rep 73; [2001] CPLR 252; [2001] Lloyd’s Rep PN 392.

[2001] EWCA Civ 1819; [2002] 1 WLR 1562, at [46]. Мысалы, «Жауапкердің атынан кепілдік беру

туралы мәлімдеме... 1996 жылғы 1 маусымнан 1 қазанға дейін кез келген уақытта жасалған».

254

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

11.10. Апелляциялық сот Black v. Sumitomo ісінде

(2001) бірінші сатыдағы соттың

құжатты ашу туралы бұйрығының күшін жойған, себебі бірінші сатыдағы судья

4) сұрақты тиісті деңгейде зерттемеген, яғни «бұйрық орынсыз шығарылған» деп

шешкен. Судьяның толық дәлелденбеген мәліметтерге сүйенгені, осылайша ашы-

луға тиіс құжаттар ауқымы тым кеңейіп кеткені анықталған. Апелляциялық сот

талап қою арызы қабылданғанға дейінгі құжат ашу бұйрығын қайта қарап, мына

себептер бойынша бұйрық шығару заңсыз деп тапқан.

11.11. Лорд-судья Рикс 4) сұрақты талдай келе, соттың іс бойынша мәселелерді

31.16(3)(d) тармақшасының негізінде жан-жақты зерттеу арқылы істің мән-жайын

тиісті деңгейде бағалауы қажеттігін

, әйтпесе «талап қою арызы қабылданғанға

дейінгі құжаттарды ашу туралы бұйрықты кез келген іс бойынша шығару қажет

болатынын» ескерткен

. Денсаулыққа зиян келтіру туралы істе талап қоюшы қандай

да бір құжатты ашу туралы өтініш берсе, сот өтініш негізінде талап қою арызы

қабылданғанға дейін құжатты ашу туралы бұйрық шығарады. Алайда осы құжаттың

ауқымы тым кең және нақты емес деп тапқан жағдайда, сот бұйрық шығармауы мүм-

кін

. Себебі мұндай бұйрық стандартты контекстен ауытқуы және айрықша бұй-

рыққа айналуы ықтимал

11.12. Лорд-судья Рикс осы орайда соттың дискрециялық құқығын пайдалану фактор

лары ретінде, толық болмаса да, мына факторларды ұсынады: 1) талап қою арызы

қабылданғанға дейін құжатты ашудың шығыстары мен оны дәлелдеу міндеті өтініш

берушіге жүктеледі

; 2) келген зиян мен шығынның сипатына қарау керек; 3) зиян мен

шығынды дәлелдеу өтініш берушіге жүктеледі; 4) ашылатын құжаттардың сипаты

белгілі болуға тиіс; 5) талап қою арызы қабылданғанға дейін сауалнама немесе хат-

тама жасалуға тиіс; 6) өтініш берушінің талап қою арызы қабылданғанға дейін

құжатты ашу бұйрығынсыз әрекет ете алатынын тексеру қажет

; 7) талап қоюшының

сот өндірісін бастау туралы өтініші; 8) өтініш берушінің сол құжатқа талап қою арызы

қабылданғанға дейін құжат ашу бұйрығынсыз қолы жетуі; 9) жауапкерді тым қатал

бұйрықтан қорғау қажеттігі

; 10) талап қою арызы қабылданғанға дейін құжатты ашу

іс жүргізу шығынын шамадан тыс өсіріп жіберуіне жол бермеу

11.13. Black ісіндегі (2011) тәсілді қолдануға қарсы алты фактор бар. Бірінші: талап

қоюшы жауапкерді әділетсіздігі үшін айыптаған. Ондай айып нақты болуға тиіс

және құжатты ашу туралы бұйрықты нақты құжатқа қатысты шығару қажет еді

[2001] EWCA Civ 1819; [2002] 1 WLR 1562.

Сонда, at [81].

Бұл да сонда, at [85].

Бұл да сонда, at [83].

Бұл да сонда, at [85] (‘diering from the normal, at any rate where the parties at the pre-action stage have

been acting reasonably’, per Rix LJ).

Бұл да сонда, at [96]

Бұл да сонда, for points (ii) to (vi).

Бұл да сонда, at [97] for points (vii) to (ix).

Бұл да сонда, at [98].

Бұл да сонда, at [54].

255

11-тарау. Құжатты ашу

Ағылшын құқығында әділетсіздік туралы істерде талап қою арызы қабылданғанға

дейін құжатты ашуда абай болған жөн

. Екінші: талап қоюшы шығын туралы тала-

бын тек сол ашылуға тиіс құжаттың негізінде дәлелдей алатын еді

. Үшінші: талап

экономикалық шығын туралы ғана болатын, яғни оқыс оқиғадан немесе міндетін

тиісті деңгейде орындамаудан денсаулыққа келтірілген зиян туралы емес

. Төртінші:

талап қоюшының өтініші жарыссөздегі мәлімдемеде қолдау таппаған және өтініште

нақты факт те, өтініш те нақты болмаған

. Ал өтініштің нақты болмауы алалаудың

қалыптасуына әкеліп соғады: айып нақты болмаған және ашылатын құжаттардың

ауқымы кең болған сайын, сот та істің мәні бойынша нақты құжатты көбірек іздей-

ді

. Бесінші: талап қоюшы жауапкердің құжаттарымен танысу мақсатында нақты

құжатты емес, құжаттардың ауқымы туралы сұраған

. Соңғысы: сұраған құжаттар-

дың ауқымы кең еді

. Бұл құжаттардың кейбіреуі «стандартты ашуға» жатпайтын,

яғни аса қажет емес құжаттар болатын (11.22).

5. ТАРАП БОЛЫП ЕСЕПТЕЛМЕЙТІН

ҚАТЫСУШЫЛАРҒА ҚАРСЫ ҚҰЖАТТАРДЫ АШУ

11.14. Сот өндірісінің тарап болып есептелмейтін қатысушылары дәлелдемелерін

«куәгер» ретінде, яғни сот талқылауы барысында соттың бұйрығымен ғана ұсына

алады. Бұл «қарапайым куәгер ережесі» деп аталады

. Дегенмен ХІХ ғасырда әділдік

құқығы «қарапайым куәгер ережесі» ерекше нормаға жол беретінін мойындаған

және

бұл норма «Норидж Фармакал бұйрығы» (Norwich Pharmacal order) деп аталған. Сот

қандай да бір тұлғаны (жауапкер болмаса да) азаматтық құқықбұзушылыққа қатысты

(белсенді немесе белсенді емес түрде) деп таныған жағдайда аталған норма құжаттық

немесе құжатқа жатпайтын мәліметті ашуға міндеттеу құқығын білдіреді

[2001] EWCA Civ 1819; [2002] 1 WLR 1562, at [55] and [56] citing these pre-CPR cases: Hytrac Con-

veyors Ltd v. Conveyors International Ltd [1983] 3 All ER 415, 418, CA (concerning the Anton Piller, now

search order, jurisdiction) and RHM Foods v. Bovril [1982] 1 WLR 661, 668–9, CA, per Oliver LJ; in the

Black case, сонда, at [57], лорд Рикс бұл шешімнің Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғаннан ке-

йінгі кезеңде ресми түрде міндетті күші жоқ, бірақ шешім нақты болуға тиіс екенін, себебі алаяқтық

туралы талаптың негізі болуы керектігін айтқан: Практикалық нұсқаулық (16) 9.2.

Black case [2001] EWCA Civ 1819; [2002] 1 WLR 1562, at [89].

Сонда, at [90].

Бұл да сонда, at [91].

Бұл да сонда: [95], лорд-судья Рикс былай деген: «Тиісті жағдайда юрисдикция мәселесі шешілген-

нен кейін [Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.16(3)(a) – (d)] судья сот өндірісінің жариялығы сот

төрелігінің әділдігі мен пропорциялығы үшін қажет екенін атап айта алады».

Бұл да сонда, at [92].

Бұл да сонда, at [94].

Norwich Pharmacal Co v. Commissioners for Customs and Excise [1974] AC 133, 203, HL, per Lord Kil-

brandon; and Ashworth Hospital Authority v. MGN Ltd, 2002) [2002] 1 WLR 2033, HL, per Lord Woolf.

viz, іс жүргізу тәртібіне сәйкес, Ортақ құқық жүйесінің соттары 1875 жылғы Канцлер сотына дейінгі ке-

зеңдегіден өзгерген, яғни іс жүргізудің параллель жүйесі енгізілген. Бұл туралы тарихи еңбекті қараңыз:

8.98.

In Ashworth Hospital Authority v. MGN Ltd [2002] UKHL 29; [2002] 1 WLR 2033, HL, лорд Вульф бұл

юрисдикцияны қайта қараудың принципін қарастырған; Rugby Football Union v. Consolidated Informa-

tion Services Ltd [2012] UKSC 55; [2012] 1 WLR 3333, at [14] .

256

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

11.15. Норидж Фармакал бұйрығы әдетте сот өндірісі басталғанға дейін және

1) құқықбұзушының тұлғасына қатысты

;

2) жауапкердің активтері орналасқан жерге, сипаты мен құнына қатысты

;

3) талап қоюшының қасақана жала жабу сияқты азаматтық құқықбұзушылықтан

жәбір көргенін анықтауға қатысты

;

4) талап қоюшының мекемесіндегі (қарамағындағы) қызметкердің тәртібі мен

адалдығын анықтауға қатысты

мәселелер бойынша шығарылады.

11.16. Бұл бұйрықты бұзған тарап, JSC BTA Bank v. Solodchenko (No 2) ісіндегі (2011:

17.40 to 17.45) сияқты

, сотты құрметтемеген болып саналады.

11.17. Сонымен бірге сот өндірісі басталғаннан кейін, Азаматтық іс жүргізу ережесі

нің 31.17-тармағына сәйкес, сот кез келген істе тарап болып есептелмейтін қатысу-

шыға қарсы құжат ашу туралы бұйрық шығаруға құқылы

. Мұндай бұйрық сол құжат

сот өндірісі үшін қажет және маңызды құжат болған жағдайда ғана шығарылады

11.18. Егер осы құжатты ашудың қажеттігі толық дәлелденбесе, сот ондай бұйрықты

шығармайды: Commissioner of Police of the Metropolis v. Times Newspapers Ltd ісі

(2011).

6. СОТ ӨНДІРІСІ БАРЫСЫНДА ҚҰЖАТТАРДЫ АШУ

11.19. Істі автоматты басқару мен балама (ad hock) басқару әр тараптан өздері сүйе-

нетін және қарсы тарапқа ұсынатын құжаттардың тізімін талап етеді

. Әр тарап сол

Қараңыз: Carlton Film Distributors Ltd v. VCI plc [2003] EWHC 616; [2003] FSR 47 Jacob J (жауапкер-

дің келісімшарттың нормаларын бұза отырып жасаған фильмінің көшірмесі сот өндірісінің тарапы

болып есептелмейтін тұлғаның қолында болуы; талап қоюшы келісімшарт пен мәлімдемесінің бұзы-

лып отырғанын дәлелдейтін ақпарат ретінде саналады).

Norwich Pharmacal Co v. Commissioners for Customs and Excise [1974] AC 133, HL; eg, Bacon v.

Automattic Inc [2011] EWHC 1072 (QB), [2012] 1 WLR 753, at [45] (судья Тугендат АҚШ-та орналасқан

мекемеге газет пен Википедия сайттарында жарияланған диффамация мәселесі бойынша талап қою

арызын тапсыруға рұқсат берген; талап қою арызын тапсырудың басқа да қырлары туралы қараңыз:

5.32); Patel v. Unite [2012] EWHC 92 (QB) (Сауда одағының дерекқорынан тауар маркасын ұрлағаны

туралы мәліметті алу бойынша сарапшының қорытындысын алатын кезде қолданған; судья тарап-

тардың мүдделерін қорғау қажет кезде қолданған); Rugby Football Union v. Consolidated Information

Services Ltd [2012] UKSC 55; [2012] 1 WLR 3333 (ticket-vendors oering tickets at inated prices); қара-

ңыз: M3 Property Ltd v. Zedhomes Ltd [2012] EWHC 780 (TCC).

Mercantile Group (Europe) AG v. Aiyele [1994] QB 366, CA (егер қандай да бір ақпарат соттың шешімі

шыққаннан кейін ол шешімді орындауға көмектесе алатын болса, лорд-судья Хоффманн сол ақпарат-

ты «қарапайым куә нормасына» тең санаған.

P v. T Ltd [1997] 1 WLR 1309, Scott V-C.

Ashworth Hospital Authority v. MGN Ltd [2002] UKHL 29; [2002] 1 WLR 2033, HL.

[2011] EWCA Civ 1241; [2012] 1 WLR 350, especially at [55] and [56], per Jackson LJ (reversing [2010]

EWHC 2843; [2011] 1 WLR 906, Proudman J).

CPR 31.17; бұл норма тек мына құжаттарға қатысты: CPR 31.17(3)(4); cf CPR 18.1: норма жауапкерді

сақтандыру жауапкершілігінен босату үшін қажет, Harcourt v. Grin (Representative of Pegasus Gym-

nastics Club) [2007] EWHC 1500 (QB), Irwin J.

Three Rivers DC v. Bank of England (No 4) [2002] EWCA Civ 1182; [2003] 1 WLR 210, CA, at [32] and [33].

[2011] EWHC 1566 (QB), at [29] to [31], Tugendhat J.

2013 жылғы сәуірдегі өзгерістерге сәйкес көлемді талаптың бәріне қолданылады, тек денсаулыққа

зиян келтірілгені туралы дауда қолданылмайды; қараңыз: 11.26A.

CPR Part 31.

257

11-тарау. Құжатты ашу

құжаттарды ұсынуға (ашуға) және қарсы тараптың тексеруіне беруге тиіс

. Бұл

құжаттар «қарсы тарапқа ұсынылғаннан кейін» ғана дәлелдеме ретінде саналады.

11.20. Азаматтық іс жүргізу ережесінде бұл құжатқа, электронды құрылғыларды

қоса алғанда, «кез келген сипаттамалық ақпарат жазылған құрал» деген анықтама

берілген

. Электронды мәліметтерді ашуға қатысты айтар болсақ, ағылшын құқы-

ғындағы электронды мәліметтерді ашуды реттейтін арнайы нормалар бар

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31-бөліміндегі «құжат» ұғымына адамның жадында

сақталған ақпарат жатпайды. Талап қоюшының денесінде, жылжитын немесе жыл

жымайтын мүлікте сақталатын ақпараттар да жатпайды

11.21. Технология дамыған сайын құжаттарды ашу жүйесіне де өзгеріс енеді.

Азаматтық іс жүргізу ережесінде «құжат» ұғымына «кез келген сипаттамалық ақпарат

жазылған құрал» деген анықтама берілген

, яғни қағаз немесе электронды түрде;

әдеби, сурет, визуалды, аудио түрінде болуы мүмкін. Демек, электронды поштаны,

электронды сауданы, автожауапбергіштегі ақпаратты, ұялы телефонда сақталған мәлі-

метті де қамтиды. 1998 жылдан бері бұл саладағы нормаларға электронды мәлімет-

терге қатысты өзгерістер енгізіліп келеді

. Электронды құжаттарды ашу туралы

нормалардың шұғыл дамып келе жатқаны таңғаларлық жағдай емес. Осы орайда сэр

Руперт Джексонның 2011 жылғы 24 қарашадағы «Құжатты ашу шығысын бақылау»

атты баяндамасында бірқатар маңызды бастамалар бар

. Сэр Руперт Джексон стан-

дартты ашуға өзгерістерді (ол туралы келесі параграфтан оқи аласыз) сот шығысына

қатысты реформалары жүзеге асырылған кезде енгізетінін мәлімдеген (бұл туралы

11.26А және бұдан кейінгі тармақтардан оқи аласыз)

. Сондай-ақ Джексон Үлкен сот-

тың кейде электронды құжаттарды ашуға «шешуші» бұйрық шығаруға ұмтылатынын

ескерткен: қандай файлдарды қарайтынын құжатты ашушы тарап емес, қарсы тарап-

тың өзі таңдайды (сот және құжатты ашушы тарап тек құжаттың тарап кетпеуіне

кепілдік береді)

. Бұл жөнінен Жаңа Зеландия алдыңғы орында

6.1. ДӘЛЕЛДЕРДІ АШУ СТАНДАРТЫ

11.22. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31-бөліміне сот талқылауына дайындық бары-

сында тараптар арасында құжат алмасуға шектеулі көзқарас бар

. Азаматтық

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.10(2) тармақшасы және 31.15 тармағы Азаматтық іс жүргізу ережесінің

31.3(2) тармақшасына сай ескертпеге қосымша бола алады; № 265 форманы интернеттен табуға болады.

CPR 31.4.

PD (31) 2A; see also Earles v. Barclays Bank [2010] Bus LR 566, Judge Simon Brown QC.

Мысалы, s 14, Civil Evidence Act 1968.

CPR 31.4.

See PD (31B).

www.judiciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/Speeches/controlling-costs-disclosure.pdf.

Сонда, at 4.2 , and 5.1.

Бұл да сонда, at 4.7.

D Garrie and D Harvey, ‘E-discovery in New Zealand’ (2012) 31 CJQ 305.

For changes introduced in April 2013 aecting multi-track litigation, except personal injury claims, see

11.26A  below.

Оқыңыз: Lord Woolf, Access to Justice: Interim Report (1995), ch 21, para’s 1–9.

258

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейін құжаттарды «Peruvian Guano» (1882) сынағы-

нан өткізу тәсілі кең тараған еді

. Сынақтың мақсаты бойынша, егер қарсы тарап

«сыртқы» құжаттармен танысуға рұқсат берсе, онда құжаттарды даудың мәнін анық

тау үшін пайдаланып, тексеруге болатын еді (ол «тексеру пойызы» деп аталған). Бұл

процесс соттың шығысын көбейтіп, істі қарауды баяулатқан; сонымен қатар осы про

цесті қарсы тарапты қорқыту үшін пайдалануға болатын, себебі қарсы тарап құжатты

жойып жіберуі мүмкін еді

. Өкінішке қарай, сэр Руперт Джексонның 2011 жылғы

24 қарашадағы «Құжатты ашу шығысын бақылау» тақырыбындағы баяндамасында

айтылғандай

, Вульфтің бұл реформасы ішінара ғана жемісті болған, себебі

– «тіпті орта көлемді талаптың өзінде құжаттардың барлығы қағаз тасы

малдағышта болса да, сол құжатты ашу үшін көп шығыс шығады»;

– «құжаттар көбейетіндіктен, олардың көпшілігін сот талқылауында қарап

үлгермейді»;

– «көлемдірек талаптарда құжаттар электронды тасымалдағышта болса,

құжатты ашу процесі тіпті күрделене түсіп, оған тым көп уақыт

жұмсалады».

11.23. Азаматтық іс жүргізу ережесі енгізген (1999) «құжатты ашудың жаңа стан-

дарты» процесті талаптың сипатына пропорциялы етуді мақсат еткен

. Ол бес

санатты қамтиды. Әр тарап:

1) өзі сүйенетін құжатты;

2) іс үшін маңызы бар құжатты;

3) қарсы тараптың мәлімдемелеріне ықпал ететін құжатты (тіпті құжатты ашушы

тарап сол құжатқа сүйенбесе де);

4) құжатты ашушы тараптың мәлімдемесін растайтын құжатты;

5) практикалық нұсқаулық бойынша ашылуға тиіс басқа да құжатты

ашатынын

және тексеретінін білуге тиіс.

11.24. Бұл санаттар істегі талап пен жауапкер мәлімдемесіндегі мәселелерден кеңі-

рек болуы мүмкін. Апелляциялық сот Shah v. HSBC Private Bank (UK) Ltd ісінде

(2012) құжатты ашу стандарты жинақталған және оңайлатылған жол емес екенін

ескерткен

The ‘Peruvian Guano’ test: Compagnie Financiиre v. Peruvian Guano Co (1882) 11 QBD 55, 63, CA.

Sir Johan Steyn (later Lord Steyn), preface to P Matthews and HM Malek, Discovery (1992), reprinted in

P Matthews and HM Malek, Disclosure (4

edn, 2012); R Cranston, ‘Complex Litigation: the Commercial

Court’ (2007) 26 CJQ 190, 203.

www.judiciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/Speeches/controlling-costs-disclosure.pdf.

Сонда, at 2.2.

Especially, CPR 31.3(2), 31.7(2) and 31.9(1).

CPR 31.6.

[2011] EWCA Civ 1154; [2012] Lloyd’s Rep FC 105, at [25], лорд-судья Льюисон былай деген: «Нор-

мада «сәйкес» деген сөз жоқ. Одан бөлек, дәлелдемені стандартты түрде ашу міндеті белгілі бір

құжаттардың санатына ғана белгіленген. Сондықтан «сәйкес» деген сөзді даудың барысында

ашылуға тиіс басқа құжаттардың бәріне де қолдана береміз».

259

11-тарау. Құжатты ашу

11.25. Апелляциялық соттың Serious Organised Crime Agency v. Namli ісінде (2011)

айтқанындай, құжатты стандартты ашу ұғымының анықтамасы 3-санаттың ауқы-

мында қарсы тараптың талабына жағымсыз әсер етеді, тіпті ашушы тарап оған

сүйенгісі келмесе де (сондықтан ол 1-санатқа жатпайды), материалға қолданылады.

Алайда белгілі бір себептермен құжатты ашатын тарап 3) санаттағы құжаттарды

ашуды шектегісі келсе, құқықтық қорғаудың практикалық құралы ретінде, соттан

стандартты ашудың көлемін өзгертетін бұйрық шығаруды өтіне алады

11.26. Serious Organised Crime Agency ісінде (2011) талап қоюшы (SOCA) құқықбұ

зушылықтан түскен табысты қайтарып алғысы келген. Бұл істе бірнеше жауапкер

бар еді, бірақ жауапкерлер бір-біріне ешбір талап қоймаған болатын. Магистр Лесли

құжатты стандартты түрде ашу туралы бұйрық шығарғандықтан, SOCA 3) санатта

өзі басшылыққа алмаған құжат бар екенін, бірақ бұл құжат жауапкердің мәлімдеме-

сіне ықпал ететінін түсінген. Аталған құжат барлау операциясының нәтижесінде

пайда болған құжат еді. Апелляциялық соттың мәлімдеуінше, құжатты стандартты

ашудың ауқымын тарылту керек, талап қоюшы бұл құжатты мемлекеттің мүддесі

үшін ашпай қоюына да болады (Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.19(1) тармақ-

шасы. Ол туралы 12.97 және бұдан кейінгі тармақтардан оқыңыз). Осы тұрғыдан

лорд-судья Стэнли Бурнтон былай деген

«Әдетте иммунитет туралы өтінішті мемлекеттік орган қандай да бір құжатты

ашу мен тексеруден қорғау үшін береді. Ондай кезде сот бұл құжаттың мемлекет

үшін маңызы мен қарсы тараптың әділдікке қол жеткізуі үшін маңызын салысты-

рады. Егер маңызын асыра бағалаған болса, онда мемлекеттік органның өтінішін

қанағаттандырмайды. Дегенмен осы құжат қарсы тараптың мәлімдемесіне қайшы

болса және мемлекеттік органның мәлімдемесін растап отырса, салыстырудың да

қажеті болмай қалады. Мұндай жағдайда сот өтінішті қа нағат тандыруға тиіс».

6.2. ҚҰЖАТТАРДЫ АШУ: ДЖЕКСОННЫҢ ТҮЗЕТУЛЕРІ

11.26А. Жоғарыда (11.22) айтылғандай, Вульф реформасы бойынша құжатты ашу-

дың шығысы ішінара ғана азайған. Сонымен, денсаулыққа зиян келтіруден басқа

көлемді сот өндірісіне қатысты (2013 жылғы 1 сәуірден бастап) екі өзгеріс

енгізілді.

11.26В. Бірінші: 2013 жылғы сәуірдегі өзгеріске сәйкес, тараптар құжатты ашу пара

метрі мен ауқымы туралы алдын ала талқылайды. Яғни тараптар бір-біріне баяндама

[2011] EWCA Civ 1411; [2012] CP Rep 10; [2012] Lloyd’s Rep FC 139, at [14](1). Қараңыз: «Тарапты

іс барысына ықпал ете алмайтын ақпаратты ашуға міндеттеу қажет емес, егер тарап қандай да

бір құжатты ашқысы келсе, онда ол құжат істің барысына немесе қарсы тараптың іс бойынша

мәлімдемесіне ықпал ете алатын болуы керек. Тағы былай дейді [19]: «Қайткен күнде де, 31.6-бө-

лім SOCA қойып отырған талапқа сай болуы қажет. Бұл орайда (b) тармақшасындағы норма әзірге

санатталмаған. Ал (а) тармақшасындағы норма «құжатты ашқан тарап сүйеніп отырған» деген

ұғымға сай келеді. 31.6-бөлімнің (b)(i) мен (ii) тармақшаларында мұндай ұғым келтірілмеген. Меніңше,

31.6-бөлімнің (b)(ii) тармақшаларындағы «басқа тараптарға қарсы» деген сөз басқа тараптардың

осы құжатқа қатысты міндеттерін шектеп отыр. Бұл орайда тармақшада жоқ сөздерді қосу оңай.

Бірақ соттың 31.5-бөлімде аталған құжаттарды ашуды шектеу құзыреті бұл нормаға түсініктеме

берген кезде мәжбүрлеу немесе белгілі бір мақсатта ойдан қосу сияқты әрекеттерді шектей алады.

Сонда, at [39].

260

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

жасайды

. Баяндаманы бір-біріне істі басқарудың алғашқы конференциясынан

14 күн бұрын тапсыруға міндетті. Баяндамада мына жайттар қысқаша баяндалуға

тиіс: 1) істің мәні бойынша құжаттардың қайсысы маңызды; 2) бұл құжаттың, оның

ішінде электронды құжаттың да, орналасқан жері; 3) стандартты ашудағы сот шығы-

сының көлемі; 4) құжатты ашудың бағыты. Талқылаудан соң аталған іс бойынша

ашылуға тиісті құжат жөнінде келісімге қол жеткізу мақсатында кездесу барысында

немесе телефон арқылы пікір алмасу өтеді.

11.26С. Екінші: 2013 жылғы сәуірдегі өзгеріс құжатты ашу «мәзірін» өзгертті.

Тараптар үнсіздік танытса, құжатты ашу стандарты қолданылады. Бірақ басқа да бес

түрі бар

1) құжатты ашпау;

2) тек тараптар сүйеніп отырған құжаттарды ашу және осы құжаттардың тізімін

тараптардың өтініші бойынша кеңейту;

3) құжаттарды «мәселенің туындауына байланысты» (issue by issue) ашу;

4) құжатты ашудың мазмұны құжатты стандартты ашудан кеңірек; құжатты

ашуды былай түсіндіре аламыз: әр тарапқа қандай да бір құжатты ашуға

берілген бұйрықта сол тараптың өзі үшін пайдалы, бірақ басқа тарап үшін

зиянды ақпарат көрсетілуі мүмкін немесе осы екі салдары да бар ақпарат

болуы ықтимал;

5) сот ашылуға тиіс деп шешкен құжатты ашу туралы кез келген басқа бұйрық

(оның ішінде, мысалы, 3) және 4) санаттағы құжаттар) болуы мүмкін.

6.3. ҚҰЖАТТЫ АШУДЫҢ АЙРЫҚША ТҮРІ

11.27. Апелляциялық сот Favor Easy Management Ltd v. Wu ісінде

(2010) құжатты

стандартты ашу режимі мен құжатты ашудың, Азаматтық іс жүргізу ережесінің

31.12-тармағына сәйкес, айрықша түрі

арасындағы айырмашылыққа тоқталған.

Бұл орайда талқылауда үш нәрсеге көңіл бөлу керек. Бірінші: Азаматтық іс жүргізу

ережесінің 31.12-тармағына сәйкес, тарап құжатты стандартты ашуға қарсылық біл-

діре алады

. Сот бұл құзыретін жүзеге асыратын кезде Азаматтық іс жүргізу ереже-

сінің 1-бөліміндегі басым мақсаттарда аталған факторлардың бәрін, оның ішінде

«пропорциялық» принципін, ескереді

. Екінші: сот тарапқа құжатты ашудың

айрықша түрін

таңдауға құқық беретін Азаматтық іс жүргізу ережесінің

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.5.

[2010] EWCA Civ 1630; [2011] 1 WLR 1803.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.12: (1) Сот арнайы құжаттарды ашу үшін тексеру жүргізу бойын-

ша қаулы қабылдай алады. (2) Арнайы құжаттарды ашу туралы қаулы тараптарға мынадай міндет-

теме: (a) қаулыда көрсетілген құжаттарды ашуды; (ә) қаулыда көрсетілген тексеруді жүргізуге жол

ашуды; (б) тексерудің нәтижесінде табылған құжаттардың бәрін ашуды жүктейді.

Сонда.

Бұл да сонда, at [27].

Бұл да сонда, at [20].

261

11-тарау. Құжатты ашу

31.12-тармағына бұған дейінгі айтылған шектеулер қойылмайтынын және осы тармақ

құжатты стандартты ашуды сақтауға тырысатынын ескеруге тиіс. Демек, құжатты

стандартты ашу режиміне сәйкес, тарап дәлелдеме мәселесіне қатысты құжаттарды

ашуға құқылы болмаса

(Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі жүйеде

де дәл осылай еді), сот бұл мәселе бойынша құжатты ашудың айрықша түрі туралы

бұйрық шығарады

(бірақ бұл көзқарас әлі толық шешімін таппаған). Үшінші:

құжатты ашу міндеті – жалғасып жататын міндет, тарап сот талқылауында сол

құжатқа сүйенетін болғандықтан

, ал құжаттар қарсы тарапқа әлі толық ашылып

болмаса, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.12-тармағына сәйкес, тарап сотқа құжат

ашудың айрықша түрі бойынша бұйрық шығару туралы өтініш бере алады

11.28. Судья Эди CTB v. News Groups Newspapers ісінде (2011), Азаматтық іс жүргізу

ережесінің 31.12-тармағына сәйкес, құжатты ашудың айрықша түрінің әлеуеті тура-

лы

баяндаған. Құжатты ашу мәселесі футболшы мен оның отбасын қорғау үшін

аралық мәжбүрлеу шарасын ұзарту туралы мәселені талқылау барысында жеке өмі

ріне қол сұғудан сақтаудан туындаған (10.62). Бұл істе жауапкер-газет жеке тұлғаның

құпиясы туралы ақпаратты интернетке салып жіберген, сондықтан футболшының

аты-жөні мәлім болмауы үшін мәжбүрлеу шарасын қолданған.

11.29. Судья Эди CTB v. News Groups Newspapers ісінде (2011) мұндай бұйрық

шығару қажет емес және пропорциялықты бұзады (сондай-ақ құжатты ашу туралы

бұйрық газеттің журналистеріне қарсы қылмыстық іс қозғауға негіз болады) деген

шешімге келген

. Дегенмен судья осы бұйрықты шығарса, ол мына мәселелерді

қамтитын еді

а) News Group Newspapers газетінің электронды поштасын, оның ішінде

резерв серверлерін ашу;

ә) Келвин Маккензидің 2011 жылғы 14 сәуірден 2011 жылғы 13 мамырға дейін

жіберген кез келген электронды хаттарының арасындағы талап қоюшыға

сілтеме жасайтын немесе оның тұлғасын қандай да бір жолмен анықтауға

мүмкіндік беретін хаттардың бәрін ашу;

б) бірінші жауапкердің кез келген қызметкерінің 2011 жылғы 14 сәуірден

2011 жылғы 13 мамырға дейін жіберген электронды хаттарының ішінен

талап қоюшы туралы мәлімет беретін хаттарды ашу;

в) ә) мен б) тармақшасында аталған хаттарды алған электронды пошта

ларды ашу;

[2010] EWCA Civ 1630; [2011] 1 WLR 1803, at [15], Thorpe v. Chief Constable of Greater Manchester

Police [1989] 1 WLR 665, CA.

[2010] EWCA Civ 1630; [2011] 1 WLR 1803, at [20].

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.11(1): Дәлелдемені ашу міндеті сот өндірісінің аяғына дейін созы-

лады.

[2010] EWCA Civ 1630; [2011] 1 WLR 1803, at [26], per Patten LJ.

[2011] EWHC 1326 (QB), at [23], per Eady J.

Сонда, at [11]; өзін-өзі кінәлаудан иммунитет туралы қараңыз: 21.56 және әрі қарай.

Бұл да сонда, at [9].

262

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

г) Келвин Маккензидің 2011 жылғы 14 сәуірден 2011 жылғы 13 мамырға дейін

жіберген қысқа хабарламаларының (SMS) ішінен талап қоюшыға сілтеме

жасайтын немесе ішінен талап қоюшының тұлғасы туралы қандай да бір

жолмен анықтауға мүмкіндік беретін қысқа хабарламаларын қоса алғанда,

кез келген басқа құжаттарды ашу;

ғ) бірінші жауапкердің кез келген қызметкерінің 2011 жылғы 14 сәуірден

2011 жылғы 13 мамырға дейін жіберген қысқа хабарламаларының (SMS)

ішінен талап қоюшыға сілтеме жасайтын немесе ішінен талап қоюшының

тұлғасы туралы қандай да бір жолмен анықтауға мүмкіндік беретін қысқа

хабарламаларын қоса алғанда, кез келген басқа құжаттарды ашу;

д) г) мен ғ) тармақшаларында аталған қысқа хабарламаны алғандар туралы

ақпараттық пошталарды ашу.

6.4. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ЕРЕЖЕЛЕРІНІҢ

31-БӨЛІМІ БОЙЫНША ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІ АШУДЫҢ

МӘНІ БОЛАТЫН «ҚҰЖАТТАР»

11.30. Ақпаратты ашу міндеті «құжаттарға», сот өндірісіне дейін немесе сот өндірісі

барысында жасалған құжатқа да қатысты қолданылуы мүмкін

. Құжат стандартты

ашуда немесе тараптардың сот жарыссөзіндегі мәлімдемесінде, куәгердің мәлімде-

месінде, аффидавитте (соттың арнайы бақылауымен) немесе осы тараптың баянда-

масында ашылуы ықтимал

11.31. Тараптың құжатты ашу міндеті «сол тараптың билігіндегі» құжаттарға

қатысты болады; «билігі» дегеніміз – сол құжатқа иелік етуі, «иелік ету құқығының

болуы» немесе «қолы жетіп, көшірмесін алуға құқылы болуы»

. Апелляциялық сот

Favor Easy Management Ltd v. Wu ісінде

(2010) талап қоюшының жеке дәрігерінің

қолындағы құжатты жазып алуға құқығы бар екенін, бірақ талап қоюшының жеке

дәрігерімен еңбек шарты шетелдік құқық негізінде Гонконг құқығы бойынша жасал-

ғандықтан, бұл мәселеге толық талдау жасалмай отырғанын айтқан.

7. АРТЫҚШЫЛЫҚ БЕРІЛМЕГЕН ҚҰПИЯ АҚПАРАТТЫ

АШУ МІНДЕТІ

11.32. Құжатты ашу міндеті артықшылық берілмеген құпия ақпаратқа да тарайды.

Бұл норманы Лордтар палатасы Science Research Council v. Nassé ісінде

(1980) және

Дәлелдемені сот өндірісі барысында ашу туралы қараңыз: Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.11.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.14.

CPR 31.8; Three Rivers DC v. Bank of England (No 4) [2002] EWCA Civ 1182; [2003] 1 WLR 210, CA,

at [46] to [51] (сот өндірісінің тарапы болып есептелмейтін тарапты құжатты ашуға міндеттеу; осы

орайда мемлекеттік архивті, Англияның банкін, қаржы министрлігін міндеттеу дұрыс емес, оның үс-

тіне, оларда бұл құжат болмауы да мүмкін, ал құжаттың бар екенін тексеруге сот ешкімге құқық бере

алмайды).

[2010] EWCA Civ 1630; [2011] 1 WLR 1803, at [11] to [13].

[1980] AC 1028, HL.

263

11-тарау. Құжатты ашу

Апелляциялық сот Wallace Smith Trust Co v. Deloitte Haskins & Sells ісінде

(1997)

және судья Рамсей Croft House Care Ltd v. Durham CC ісінде

(2010) қолданған.

11.33. Дегенмен құжатты ашу туралы бұйрық шығарарда және құпия материалды

тексеру туралы шешім қабылдарда сот мына үш нәрсеге назар аударады

: тараптың

осы құжатты қарсы тараптан емес, басқа жерден алуға мүмкіндігі бар ма

; екінші-

ден, істі сол құпия құжатсыз жүргізуге бола ма

; үшіншіден, тексеруші тараптың

тексеруіне шектеу қойыла ма

11.34. Судья Рамсей Mears Ltd v. Leeds CC ісінде (2011) осы үшінші мәселеге назар

аударады

, оның айтуынша, құпия ақпаратты бірінші сатыдағы сотта тек талап қою-

шының заңгеріне көрсету керек және осы заңгерге құпия ақпараттың мазмұнын

тиісті тұлғаларға ғана хабарлауға құқық беру қажет.

11.35. Судья Мэнн Meat Corporation of Namibia v. Dawn Meats (UK) Ltd ісінде

(2011)

құпия құжатпен бұған дейін танысқан адамдардың тізімін алдын ала білген осы

құжатты тексеруші тараптың сарапшысына тексеруге рұқсат берудің зияны жоқ еке-

нін айтқан (бұл туралы шешімдер мен фактілерді 13.41-тармағынан оқи аласыз).

11.36. Бірақ артықшылық берілген құпия құжатты тексеруге ұсыну міндетті

емес

(12.01).

8. АРТЫҚШЫЛЫҚҚА ҚАТЫСТЫ ДАУЛЫ ТАЛАПТАР

11.37. Құжаттың артықшылығына қатысты дау судья Битсон қараған West London

Pipeline and Storage Ltd v. Total Oil UK Ltd ісінде

(2008) кездескен. Осы және осы-

ған байланысты істерге 11.40-тармағында тоқталамыз. Артықшылық туралы дау сот

өндірісіндегі артықшылық құқығының негізінде туындайды (12.25 және әрі қарай).

Аталған істе «Бансфилд мұнай өндіру орнында» болған жарылысқа қатысты құпия

[1997] 1 WLR 257, CA.

[2010] EWHC 909 (TCC), at [38]: «Құжатта құпия ақпарат болуы мүмкін, бірақ ол ақпараттың

құпия лығы онымен танысу үшін арнайы қаулы шығуы керек дегенді білдірмейді. Дегенмен Science

Research Council v. Nassé [1980] AC 1028 ісінде… сот өндірісіне қажет кезде ғана қаулы шығатыны

айтылған. Сот бұл істе ақпаратпен қысқаша түрде танысу және жабық сот отырысында танысу

жолдарын қолдаған».

Мысалы, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.12-тармағына сәйкес, ақпаратпен танысу туралы ар-

найы қаулы шығару.

Wallace Smith case [1997] 1 WLR 257, CA.

GE Capital etc v. Bankers Trust Co [1995] 1 WLR 172, CA; such as irrelevant names of employees, Shah v.

HSBC Private Bank (UK) Ltd [2011] EWCA Civ 1154; [2012] Lloyd’s Rep FC 105 (бұл атауларды дәлел-

демемен стандартты танысудың төрт санатының ешқайсысынан таба алмаймыз).

N Andrews, Principles of Civil Procedure (1994), 11-056; and see next note.

[2011] EWHC 40 (QB), at [50]; бұл істе жария сатып алу дауы қаралған; талап қоюшы жауапкерден

сауалына тиісті түрде жауап беруді талап еткен.

[2011] EWHC 474 (Ch), notably at [61].

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.3(1)(b).

[2008] EWHC 1729 (Comm); [2008] 2 CLC 258 (considered in JSC BTA Bank v. Shalabayev [2011] EWHC

2915 (Ch), судья Хендерсонның пікірі бойынша «соттың қаулысы сот өндірісіндегі маңызды нәрсе-

лердің күшін жоймауға тиіс». Қараңыз: 12.29).

264

ақпарат туралы дау туған еді (іспен «Көптарапты сот өндірісі» тарауының 22.67-тар-

мағында таныса аласыз). Онда мүлкіне әртүрлі деңгейде зиян келген, экономикалық

шығынға ұшыраған, денсаулығына зиян келген талап қоюшылар жауапкерлердің

бірінен Total Oil компаниясының ішкі есеп құжаттарын ашуды талап еткен. Total Oil

компаниясы Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.19(3)

және 31.19(6) тармақшала-

рын

100

басшылыққа ала отырып, ішкі есеп құжаттары артықшылығы бар құпия

құжат болып табылатынын мәлімдеген. Осы орайда соттың ауызша мәлімдеме

қабылдауға, жауап алуға құқығы бар екенін ескеру керек. Яғни Азаматтық іс жүргізу

ережесінің 32.6(1)

101

және 32.7(1) тармақшаларының

102

маңызы зор.

11.38. Судья Битсон West London Pipeline and Storage ісінде (2008) құпия құжаттың

артықшылығы бар екенін дәлелдеу сол тараптың өзіне жүктелетінін ескерткен

103

«Құпия құжаттың артықшылығы бар екенін дәлелдеу сол тараптың өзіне жүкте-

леді... Артықшылық беру туралы талап әдеттен тыс талап болып есептеледі, себебі

артықшылықты сол тараптың заңгері белгілейді. Сот тек тиісті құжаттарды

тексеруге құқылы. Сондықтан сот мұндай талапты мұқият қарап, артық ақпа-

ратты жариялап жіберуден сақ болуы қажет

104

: Bank Austria Akt v. Price Waterhouse

(1997)

105

; Sumitomo Corp v. Credit Lyonnais Rouse Ltd (2001)»

106

11.39. Екіншіден, судья Битсон West London Pipeline ісінде (2008) аффидавитке

қатысты артықшылықтың мерзімі болуға тиіс екенін айтқан (әдетте, 31-бапқа сәй-

кес, артықшылық аффидавитке емес, құжатты ашуға беріледі)

107

. Бұл тұрғыда судья

Битсон былай дейді

108

«Артықшылық туралы талап пен хат алмасу артықшылығының мерзімі болады

және оның мерзімін дәлелдеу қажет: Re Highgrade Traders Ltd (1984)

109

;1 National

Westminster Bank plc v. Rabobank Nederland

110

(2006).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.19(3): Талап қоюшы қандай да бір құжатты тексеруден бас тар-

татын болса: (a) бас тартуға құқығы бар екенін білетінін; (ә) бас тартуының себебін көрсете

отырып, жазбаша келісімін беруі керек.

100

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.19(6): 1) тармақ бойынша (құжатты тексеруден бас тартатыны

туралы) және 3) (құжатты ашудан бас тартатыны туралы) шешім қабылдау үшін сот: (a) талап

қоюшыдан сол құжатты сотта көрсетуді; (ә) басқа тараптардың келісімін алуды талап етеді.

101

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 32.6(1): 2) тармақты ескере отырып, заңнамада басқаша көрсетілмесе,

сот отырысындағы дәлелдемелер куәлардың мәлімдемелерімен дәлелденуі керек екенін есепке алу керек.

102

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 32.7(1): Сот отырысында жазбаша мәлімдеме жасалса, сот өн-

дірісінің тараптары соттан сол мәлімдеме бойынша қарсы сұрақ беруге рұқсат сұрай алады.

103

[2008] EWHC 1729 (Comm); [2008] 2 CLC 258, at [86].

104

Қараңыз: Beatson J’s comments [53].

105

Unreported, 16 April 1997, Neuberger J.

106

(2001) 151 New LJ 272, at [39], Апелляциялық соттың сыни көзқарастары, [2002] 1 WLR 479, [28].

107

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.18(4); Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.19(3): артықшылық беру

туралы өтініш жазбаша жасалады. Артықшылық сұрап отырған тарап артықшылығына негіздеме бо-

латын дәлелдемесін көрсетуге тиіс. Жалған дәлелдеме ұсыну сотты құрметтемеу болып саналады:

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.23. Әдетте артықшылық сұраған өтініш дәлелдемені мәлімдеудің

бір бөлігі болып есептеледі: Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.18(4).

108

[2008] EWHC 1729 (Comm); [2008] 2 CLC 258, at [86].

109

[1984] BCLC 151, CA.

110

[2006] EWHC 2332 (Comm), Simon J.

265

11-тарау. Құжатты ашу

Дегенмен сот өндірісінің орта кезеңінде аффидавитке жүгіну қиынға соғады.

Сондықтан аффидавитті мына жағдайлардан басқа кезде мерзімсіз деп тану

қажет:

а) тараптың мәлімдемесі қате немесе құжаттың сипатын қате түсінген

болса: Frankenstein v. Gavin’s House to House Cycle Cleaning and Insurance

111

(1897); Lask v. Gloucester Health Authority

112

(1985);

ә) тараптың дәлелдемесі мен хат алмасуындағы аффидавит қате жасалған

болса: Neilson v. Laugharne (1981) (the Chief Constable’s letter)

113

, Lask v.

Gloucester HA (1985) (the NHS Circular)

114

,and see Frankenstein v. Gavin’s

House to House Cycle Cleaning and Insurance Co

115

(1897);

б) сотқа берілген басқа дәлелдемелердің аффидавиті нақты болмаса және

материалдық тұрғыдан толық болмаса: Jones v. Montevideo Gas

116

(1880); Birmingham and Midland Motor Omnibus Co v. London and

North Western Railway Co

117

(1913); National Westminster Bank plc v. Rabobank

Nederland

118

(2006)».

11.40. Үшіншіден, судья Битсон West London Pipeline and Storage ісінде

Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі сот прецедентіне сілтеме

жасай отырып, сот артықшылық беру туралы талапқа бес түрлі жауап бере ала-

тынын айтқан:

1) артықшылық береді;

2) талапты қараусыз қалдырады;

3) талапты аффидавитті толықтыруға қайтарады;

4) даулы құжатты тексереді;

5) Азаматтық іс жүргізу ережесінің 32.71-тармағына сәйкес, сот осындай

төрт түрлі жауап бере алады, ал айрықша жағдайда (аффидавиттің

артықшылығын анықтау үшін) сот талқылауына дейінгі жауап алу

отырысын өткізуі мүмкін.

11.41. West London Pipeline and Storage ісін талқылау барысында үш түрлі қоры-

тынды шығарылған: 1) егер сот тез арада 1) және 2) нұсқаға сай шешім шығара

алмаса, 3) нұсқадағы аффидавит туралы шешім шығарады; 2) көбіне 4) нұсқадағы

шешім шығарады, бірақ әдетте бұл шешімі орынсыз болады. Енді осы үш қорытын-

дыға тоқталайық.

111

[1897] 2 QB 62, CA, per Lord Esher MR and Chitty LJ.

112

CA, unreported, 6 December 1985.

113

[1981] 1 QB 736, CA.

114

CA, unreported, 6 December 1985.

115

[1897] 2 QB 62, CA, per AL Smith LJ.

116

(1880) 5 QBD 556.

117

[1913] 3 KB 850, CA.

118

[2006] EWHC 2332 (Comm), Simon J.

266

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

11.42. Жауапкерден аффидавит жасауды талап ету. West London Pipeline and

Storage ісінде (2008) аффидавит нақты болмаған, атап айтқанда: а) Total компания-

лар тобында оқыс оқиға бойынша тексеруді кім жүргізгені; ә) тексеруді қандай

негізде жүргізгені; б) қылмыстық және азаматтық сот өндірісін бастаудың басым

мақсаты («Басым мақсат» туралы 12.28-тармағынан оқи аласыз) нақты көрсетілме-

ген. Осындай нақтылықтың болмауы себебінен жауапкер артықшылықты нақты

дәлелдей алды деу қиын. Қалай болса да, судья Битсон бәрібір артықшылық беру

туралы талапты қараусыз қалдыра алмайтын еді. Сондықтан судья Битсонның

шешім қабылдауының үш жолы болды: осы кемшіліктерді жою үшін аффидавитті

нақтылау туралы шешім шығару; құжатты тексеру туралы шешім шығару; жауапкер-

ден жауап алу. Бірінші жол – жауапкердің аффидавитті нақтылауы, жаңа аффидавит

әкелуі ыңғайлы болатын.

11.43. Аффидавит дәлелді болмаған жағдай. Аффидавит соттың талапты

қанағаттандыруы үшін жеткіліксіз болуы мүмкін. Аффидавиттің өзінен туатын

немесе аффидавитке қайшы дәлелдемелердің болуы да ықтимал. Сондай-ақ мекеме-

нің сотта мәлімдеме жасауға өкілеттігі жоқ қызметкерін жіберуі де кездеседі

119

. Сот

артықшылық беру туралы талап қойған тұлғадан жан-жақты дәлелдеме талап етуге

тиіс, себебі талап қоюшының қателесуі де ұшырасады (мысалы, артықшылық беру

туралы сот өндірісінде басым мақсатты қате пайымдауы ықтимал. Бұл туралы

12.28-тармағынан оқи аласыз).

11.44. Соттың тексеруі. West London Pipeline and Storage ісінде

120

(2008) судья

Битсон: «Соттың тексеруіне (4-нұсқаға) бірден жүгінуге болмайды, оны тек ең соңғы

нұсқа ретінде пайдалану керек», – деген. Ол былай түсіндіреді:

«Себебі аралық отырыстарда құжаттарды контекстен тыс қарау қаупі бар.

Артықшылық беру туралы талап беруші өзінің міндетін дұрыс түсінбеуі, оған шешім

қабылдау сеніп тапсырылмаған болуы және басқа да себептер ұшырасуы мүмкін».

11.45. Соттың тексеруі Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.19(6) тармақшасы негі-

зінде жүреді

121

. Оның нақты мысалы – Westminster Airways v. Kuwait Oil Co Ltd

ісі

122

(1951) осы саланы дамыта түскен, істі қарауда сот тексеру жүргізген істер

119

Мысалы, шет мемлекеттің Лондондағы бас консулдығын шетелдегі құжаттарды жариялауға пайда-

ланғаны туралы: Republic of Liberia v. Roye (1876) 1 App Cas 139, HL (бұл істе сот Либерия Республи-

касының талабын алдымен уақытша тоқтата тұрып, кейін қанағаттандырмаған, себебі Либериядағы

құжаттарды ашуы күмәнді деп санаған): Lonrho v. Fayed (No 3) , The Times 24 June 1993, CA.

120

[2008] EWHC 1729 (Comm); [2008] 2 CLC 258, at [86], at 4(C).

121

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 3.19(6) тармақшасында былай делінген: 3) тармақ бойынша

шешім қабылдау үшін сот: (a) ақпаратты жасыруға тырысқан тарапқа тексеру жүргізу туралы;

(ә) ақпарат туралы мәлімдеме жасай алатын кез келген тұлғаны сотқа шақыру туралы қаулы

шығара алады.

122

[1951] 1 KB 134, 146, CA, per Jenkins LJ (оқиғадан кейін жауапкер мен сақтандырушы арасындағы

байланыс артықшылыққа негіз бола алады; сот өндірісіндегі артықшылықты басқаша дәлелдеудің

қажеті жоқ; сондықтан сот өндірісі тараптарының артықшылық дәлелдерін соттың олардың хат ал-

масуларынан іздеуі орынсыз).

267

11-тарау. Құжатты ашу

мысалға келтірілген

123

. Судья Рамсей Atos Consulting Ltd v. Avis Europe plc ісін-

де

124

(2007) фактілерге сүйене отырып, «сот құжатты тексеруі керек» деген шешім

шығарған, себебі сот талқылауына дейінгі уақыт тығыз және аффидавит жасау про

цесін созу керек еді

125

. Бірақ судья Рамсей қосымша аффидавит жасау қажеттігін

мойындаған (12.04).

11.46. Бүгінде соттың тексеруіне жол бергісі келмеудің мысалы ретінде National

Westminster Bank plc v. Rabobank Nederland ісін

126

(2006) атауға болады. Бұл істе

судья Симон құжатты тексермей, тек аффидавитті нақтылау қажет деп шешкен,

себебі бұл іс тым күрделі, ал сот талқылауына дейінгі уақыт өте тығыз еді. Судья

Симон: «Егер заңгердің өз міндетін дұрыс түсінбегеніне немесе заңгерге сенуге бол-

майтынына нақты дәлел және практикада басқа балама жол болмаса, онда сот

құжаттарды тексеруге тиісті емес»

127

, – дейді. Судья Симонның пікірінше, сот

талқылауына дейінгі тексеру судьядан бір тараптың құжатын алып, оны екінші

тарапқа жарияламауды талап етеді, ал бұл – тіпті қиын мәселе

128

; сот талқылауына

дейінгі судья сот талқылауында нақ осы істі қарамауы керек

129

11.47. Жауапкерден жауап алу. Бұл нұсқа (5) 11.40-тармағында аталған. Ол туралы

West London Pipeline and Storage Ltd v. Total Oil UK Ltd ісінде

130

(2008) судья Битсон

пікір білдірген:

«Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі прецедентте аффидавит

құжат бойынша жауап алу қажет емес еді... ал (Азаматтық іс жүргізу ережесіне

сәйкес, судья Битсонның түсіндіруінше, (91) айрықша жағдайда мәселені шешудің

басқа жолы болмаса, қарсы жауап алуды жүргізу керек, сараптама жасаудың қажеті

жоқ, сондай-ақ сотқа ұсынылған дәлелдемелер құжатты тексеруге кедергі бола

алмайды».

Судья Битсон тағы былай дейді

131

«(Қарсы жауап алуды) талаптың мәніне зияны тимейтін жағдайда ғана жүргізуге

болады және сот (қарсы) жауап алуды жауапкер ант бере отырып, қосымша

дәлелдер келтіргеннен кейін, сондай-ақ құжаттарды тексеріп болған соң ғана

123

C Passmore, Privilege (2

edn, 2006), 9.025, соттың тексеру құзыретін ескере отырып: Bustros v. White

(1876) 1 QBD 423, 427, Sir George Jessel MR; Ainsworth v. Wilding [1900] 2 Ch 315; and Ramsey J took

this step in Atos Consulting Ltd v. Avis Europe plc [2007] EWHC 323 (TCC); [2008] Bus LR D20, at [57]

and [65].

124

[2007] EWHC 323 (TCC); [2008] Bus LR D20, per Ramsey J at [35] and [36].

125

Сонда, at [57] and [65].

126

[2006] EWHC 2332 (Comm), Simon J.

127

Сонда, at [57].

128

Бұл да сонда, at [58] and [59].

129

Atos Consulting Ltd v. Avis Europe plc [2007] EWHC 323 (TCC); [2008] Bus LR D20, at [57], Ramsey J;

National Westminster Bank plc v. Rabobank Nederland [2006] EWHC 2332 (Comm), at [57], Simon J.

130

[2008] EWHC 1729 (Comm); [2008] 2 CLC 258, at [91].

131

Сонда.

268

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

жүргізеді. Тіпті осының өзінде жауап алудың қажеті болмауы мүмкін. Егер депон-

дент аффидавитке қосымша еш өзгеріс енгізе алмаса, сот оның артықшылық беру

туралы талабын қанағат тандырмайды»

132

11.48. Әрине, сот талқылауына дейінгі жауап алу сот шығысын арттырып, аралық

отырыстардың санын көбейтеді, дегенмен сол отырыстарда да әділ шешім қабылдау

үшін ақпарат жеткіліксіз болуы мүмкін

133

. Тағы бір мән беретін фактор – сотта қара-

латын талапқа зияны тимеуі керек

134

. Керісінше, тыйым салу құралы қолданылған

жағдайда (21.05) жауапкерден активтері туралы қосымша мәлімет алу үшін жауап

алу отырысын өткізуге болады

135

11.49. Standard Life Assurance Ltd v. Topland Col Ltd ісінде

136

(2010) судья Уоррен

ишара міндеттеме туралы қарастыра келе, «ишара міндеттеме жауапкердің мүліктік

қатынастарына байланысты іс бойынша үшінші тұлға 1967 жылғы Қылмыстық сот

туралы заңның

137

Ауыр қылмыстар басқармасы жөніндегі нормаларына сәйкес

жариялаған болса – қолданылмайды» деген қорытындыға келген. Бұл істе жариялан-

ған ақпаратты үшінші тарап дәл осы істегі мүліктік дау туралы басқа бір азаматтық

талап қою арызын беру үшін пайдалануға тырысқан. Судья Уорреннің айтуынша,

арыз іс жүргізудің ешбір тәртібін бұзып отырмағандықтан, осы үшінші тараптың

талап қою арызын соттың қарауына еш кедергі жоқ (10.12)

138

9. ҚАБЫЛДАУШЫНЫҢ

МАТЕРИАЛДЫ ПАЙДАЛАНУЫН ШЕКТЕУ

11.50. Құжатты алған тараптың оны тек осы сотта пайдалануы «ишара міндеттеме-

мен» реттеледі

139

. Осы құжатты үшінші тұлғаға бермеуі туралы да осы міндеттемеде

132

Beatson J, бұл да сонда [85], [90]. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғаннан кейінгі кезеңде қа-

былданған шешімдердегі тараптардан ауызша жауап алуды прецедент ретінде қабылдауға болмайды,

себебі бұл жайында әлі толық келісім жоқ (London Fire etc Authority v. Halcrow Gilbert & Co [2004]

EWHC 2340 (TCC); [2005] BLR 18 ісінде осы туралы сын айтылған болатын).

133

Lonrho plc v. Fayed (No 3) ісінде аталған факторлар туралы The Times газетінде 1993 жылғы 24 мау-

сымда корольдік адвокат Джонатан Сампшн осы уақытқа дейінгі қалыптасқан практиканың негізін-

де аффидавит құжаттар бойынша жауапкерге қарсы сұрақ қоюға болмайды деген (тараптар артық-

шылық туралы мәселе көтермесе, басқа кезде құжатты ашпаған тарап құжатты жасырып отыр деген

қорытынды шығады).

134

eg, Beatson J’s remark in in West London Pipeline and Storage Ltd v. Total Oil UK Ltd [2008] EWHC 1729

(Comm); [2008] 2 CLC 258, at [91], quoted in preceding paragraph.

135

Motorola Credit Corpn v. Uzan (No 2) [2003] EWCA Civ 752; [2004] 1 WLR 113, at [138] to [147].

136

[2010] EWHC 1781 (Ch); [2011] 1 WLR 2162.

137

Сонда [68]: «(Тәж сотында да, басқа сотта да) 1987 жылғы Қылмыстық сот өндірісі туралы

заңның негізінде осы құжатты басқа тарапқа ашқан кезде, сот өндірісіне қатысып отырған та-

раптар үшін де ашуға тиіс деген ишара міндет туындамайды, яғни бұл әрекет 1987 жылғы Қыл-

мыстық сот өндірісі туралы заңның негізінде реттеледі».

138

Бұл да сонда, at [102].

139

As Lord Homann explained in Taylor v. Serious Fraud Oce [1999] 2 AC 177, 207, HL.

269

11-тарау. Құжатты ашу

қамтылады

140

. Бұл шектеу құжатты алушының заңгеріне де жүктеледі

141

. Азаматтық

іс жүргізу ережесінің 31.22(1) тармақшасында былай делінген:

«Құжатты ашқан тарап оны тек осы істі талқылау мақсатында қолдана алады

142

а) ол құжат ашық отырыста соттың алдында оқылған болса ғана

143

; ә) сот рұқсат

берсе; б) құжатты ашқан тарап пен құжатты алған тараптың өзара келісімімен

ғана басқа жерде қолдануға болады

144

».

11.51. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.22-тармағындағы «сотта ашық отырыста

оқылған» деген ұғым SmithKline Beecham Biologicals SA v. Connaught Laboratories Inc

ісінде (1999) талқыланған

145

. Бұл іс патент туралы және қысқа уақытта қаралған іс

еді. Судья істе тиісті құжаттарды ашық сот отырысында оқыған. Осы жағдайда

Апелляциялық сот аталған істегі құжаттардың бәрі жоғарыдағы ұғымға кіретінін,

себебі ашық сот отырысында оқылғанын, тіпті судья бұл құжаттарға жалпылама сіл-

теме жасаса да, бәрібір ашық сот отырысында оқылған болып есептелетінін

мәлімдеген.

11.52. Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.22(2) тармақшасы бойынша «Сот ашылған

құжатты ашық сот отырысында оқыса да, пайдалануды шектеу және пайдалануға

тыйым салу туралы бұйрық шығара алады». Демек, сот ашылған құжатты пайдала

нуды шектейтін немесе тыйым салатын арнайы бұйрық қабылдай алады

146

. Дегенмен

мұндай бұйрықты бұрын шығарған болса да, Апелляциялық сот SmithKline Beecham

plc v. Generics (UK) Ltd ісінде (2003), іс жүргізудің әділ өтуін қамтамасыз ету үшін, сот

мұндай бұйрықты кейін тағы да шығара алатынын ескерткен

147

140

Мысалы, Omar v. Omar [1995] 1 WLR 1428; Watkins v. AJ Wright (Electrical) Ltd [1996] 3 All ER 31;

Miller v. Scorey [1996] 1 WLR 1122 істері; SMC Gibbons, ‘Subsequent use of documents obtained through

disclosure in civil proceedings’ (2001) 20 CJQ 303. Shlaimoun v. Mining Technologies International Inc

[2011] EWHC 3278 (QB); [2012] 1 WLR 1276 (11.55) ісінде судья Калсон Watkins ісінің шешімін ескере

отырып, құжатты ашпаған тарапты ақтауға негіз бар ма деген сұраққа тоқталған болатын.

141

Bowman v. Fels [2005] EWCA Civ 226; [2005] 1 WLR 3083, at [88], per Brooke LJ.

142

Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі практикада «қатысқан» деген ұғымға бір әрекет-

ті қайталаған деген ұғым да қосылған: Milano Assicurazioni SpA v. Walbrook Insurance Co Ltd [1994]

1 WLR 977; Omar v. Omar [1995] 1 WLR 1428; яғни талап қою арызы мен жарыссөз мәлімдемесіне

өзгеріс енгізілуі қажет болған.

143

On sub-paragraph (a), see SmithKline Beecham Biologicals SA v. Connaught Laboratories Inc [1999] 4 All

ER 498, 510, CA, per Lord Bingham CJ.

144

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.22(4); Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.22(1): Бұл нормаға сәйкес

электронды сауалнама құжаттарын 31 В Практикалық нұсқаулыққа сәйкес толтыру қажет.

145

[1999] 4 All ER 498, 510, CA, лорд Бингэм былай дейді: «Бірінші сатыдағы сот өндірісінде сот оты-

рысы шынында қысқа болады, себебі судья материалдардың бәрімен танысып және қатысушылар-

дың мәлімдемелерін тыңдап үлгеруі қажет. Сондықтан сот шешіміне шағым жасау практикасын

қолданған дұрыс. Ал тараптардың қарсы пікірін тыңдағысы келмесе, оған тиісті деңгейде жауап

беруге тиіс». Лорд Бингэм пікірін былай жалғастырады: «Судья бұлардың барлығын ашық сот оты-

рысында айтуға міндетті. Ол материалдармен алдымен мұқият танысуы және нақты қай фактіге

көбірек сүйенетіні туралы қорытындыға келуі қажет».

146

McBride v. The Body Shop International plc [2007] EWHC 1658 (QB), noting Lilly Icos Ltd v. Pzer Ltd

[2002] 1 WLR 2253, CA; AF Noonan (Architectural Practice) Ltd v. Bournemouth and Boscombe ACFC Ltd

[2007] EWCA Civ 848; [2007] 1 WLR 2615, at [10], [15], [18] and [19].

147

[2003] EWCA Civ 1109; [2004] 1 WLR 1479, at [36], лорд Алдус: «Құжатты дәлелдеме ретінде

ұсынғысы келіп отырған тарап осы құжаттың Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.22-тармағы-

на сай екеніне көз жеткізуге тиіс».

270

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

11.53. Судья Ледди Dendron GmbH v. University of California ісінде

148

(2004) ишара

міндеттеме, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31-бөліміндегі 31.22-тармағында

аталса да, кең мағынаға ие екенін және оның ақпаратты мәжбүрлеу арқылы алу үшін

қолданылатынын мәлімдеді

149

. Судья Ледди ишара міндеттемені ақпаратты алушыға

сол мақсаты үшін ғана қолдануға міндеттейді, яғни тікелей мақсатынан тыс жағ

дайда қолдануға рұқсат бермейді. Бұл істе қолданылған Еуропаның дәлелдеме жинау

туралы ережесі

150

ағылшын құқығындағы құжатты ашу нормаларына ұқсас. Судья

Ледди бұл туралы былай дейді

151

«Еуропаның дәлелдеме жинау туралы ережесінде шектеу бар... Алынған құжатты

пайдалану барысында осы шектеуді бұзуға жол берілмейді, оны соттың рұқсатымен

ғана бұзуға болады. Бұл ереженің 1(2) тармағындағы имплицитті норма алынған

құжатты соттың рұқсатынсыз қолдану туралы болып отыр».

11.54. Судья Леддидің Dendron шешімінде

152

айтқанындай (2004), судья Джейкоб

Grapha Holding AG v. Quebecor Printing (UK) plc ісінде

153

(1996) ишара міндеттемені

жабдықты тексеру барысында алған ақпаратқа да қолданған.

11.55. Судья Коулсон Shlaimoun v. Mining Technologies International Inc ісін-

де

154

(2011) Norwich Pharmacal бұйрығына (11.14 және әрі қарай) жауап ретінде

ашылған ақпарат немесе Bankers Trust бұйрығы

155

Азаматтық іс жүргізу ережесінің

31.22-тармағына сай екенін мәлімдеген (Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31.22-тар-

мағын қолдану мүмкін еместігін, құжаттарға ғана қолданылатынын, Norwich

Pharmacal бұйрығында ишара міндеттемені қолдану бұл бапқа қатысты емес екенін,

Dendron шешімі де дәл солай екенін айтып жүргендер бар, 11.53.). Судья Коулсон

Norwich Pharmacal бұйрығын шығарған судьяның «егер тарап алынған ақпаратты

басқа мақсатта қолданса және бұл ишара міндеттемені бұзу болып саналмаса, онда

азаматтық құқығын бұзғаны үшін талап беруге негіз бола алады» дегені имплицитті

норма болып табылады деген қорытындыға келген. Судья бұл істе өзінің көзқарасы

қате болған жағдайда да сол тарапты қалай да ақтап алатынына сенімді болған.

148

[2004] EWHC 589 (Pat); [2005] 1 WLR 200.

149

Сонда, [29], бұл контексте Prudential Assurance Co Ltd v. Fountain Page Ltd [1991] 1 WLR 756,

765 ісінің шешімі прецедент болады. Осы істе судья Хобхаус былай деген: «Бұл норманың негізі

тараптардың бірі екінші тарапты сот шешімін орындауға немесе мәліметті ашуға мәжбүрлеген

кезде қолданылуында жатыр; осыдан мәжбүрлеу шарасының нәтижесі сол шараның мақсатына

лайық болуға тиістігі, яғни қаулылар мен бұйрықтар, атап айтқанда сот отырысы барысында

қабылданған аралық шешімдер, әділ сот төрелігі мақсатына лайық болуы керек деген міндет

туады».

150

Council Regulation (EC) No 1206/2001.

151

[2004] EWHC 589 (Pat); [2005] 1 WLR 200, at [24].

152

[1996] FSR 711.

153

[2004] EWHC 589 (Pat); [2005] 1 WLR 200, at [28].

154

[2011] EWHC 3278 (QB); [2012] 1 WLR 1276.

155

Bankers Trust Co Ltd v. Shapira [1980] 1 WLR 1274, 1282, CA, per Lord Denning MR; on this oshoot of

the Norwich Pharmacal principle, see N Andrews, Principles of Civil Procedure (1994), 11-042 .

12-ТАРАУ

АРТЫҚШЫЛЫҚТАР

272

ТҮЙІНДЕМЕ

1. «Артықшылық» ұғымын тек құпиялықпен байланыстыруға болмайды, себебі

артықшылық құпияның бәріне тән емес. Мысалы, қызмет барысындағы құпиялар

мәжбүрлеу шаралары мен материалдық тыйымдар арқылы құқықпен қорғалатыны бел-

гілі. Бірақ сот «сол құпияны білетіндер құпия ақпаратты бөлісіп, дәлелдеме ретінде ұсы-

нуы керек немесе құпия құжатты көрсетуге тиіс» деген бұйрық шығарса, онда құпия

артықшылыққа ие болмайды. Қысқасы, артықшылық – құпиялықтың жоғары деңгейіне

берілетін құқықтық қорғаудың түрі; бірақ құпиялықтың бәрі бірдей жоғары деңгейде

бола бермейді.

2. Құқықтық көмектің артықшылығы – құқықтық кеңестің құпиялығы. Құқықтық көмек-

тің артықшылығын сот дискрециялық құқығымен алып тастай алмайды. Егер клиент

корпоратив-орган болса, онда клиенттің даралық деңгейін анықтау қиын болуы мүмкін,

бірақ клиенттің тек біртұтас компания болуға міндетті емес екені белгілі.

3. Сот өндірісіндегі артықшылық сот өндірісінде қаралатын немесе қаралып жатқан істегі

басым мақсат бойынша (мысалы, куәлардың мәлімдемесін немесе сарапшының қоры-

тындысын дайындау барысында) жазылған құпия хат алмасуға беріледі.

4. Өзін-өзі кінәламау артықшылығы тұлғаға өзін қылмыстық жауапқа тартуға негіз

болатын мәлімдемені жасамауға рұқсат береді.

5. «Преюдициясыз» артықшылығы тараптар арасындағы құпия келіссөздерге беріледі.

6. Қорғау амалдары қоғамның мүддесі үшін маңызды мән-жайды қорғау үшін

қолданылады: қоғам мүддесінің иммунитеті.

273

МАЗМҰНЫ

1. Артықшылықтар туралы жалпы мәлімет ...................................................................................... 273

2. Құжатты ашу және артықшылық берілетін даулы талаптар ....................................................... 274

3. Құқықтық кеңестің артықшылығы ................................................................................................ 275

3.1. Құқықтық кеңес артықшылығының табиғаты ........................................................................ —

3.2. Құқықтық кеңестің артықшылығына қойылатын шектеу .................................................. 279

3.3. Құпия құқықтық кеңес артықшылығынан бас тарту ........................................................... 281

3.4. Ортақ мүдденің артықшылығы ............................................................................................... —

4. Сот өндірісіндегі артықшылық ...................................................................................................... 283

4.1. Сот өндірісіндегі артықшылықтың табиғаты.......................................................................... —

4.2. Басым мақсаттың болмауы .................................................................................................... 284

4.3. Даулы істер .............................................................................................................................. 285

4.4. Сот өндірісіндегі артықшылықтар туралы даулар .................................................................. —

5. Өзін-өзі кінәламаудың артықшылығы ........................................................................................... 287

5.1. Өзін-өзі кінәламау және көрінеу жалған мәлімет беру немесе сотты

құрметтемеу ............................................................................................................................. 290

5.2. Азаматтық іс жүргізуде өзін-өзі кінәламау артықшылығын

қолдануды шектейтін заң актілері ......................................................................................... 291

6. «Преюдициясыз» (without prejudice) хат алмасу ұғымы ............................................................... 292

6.1. «Преюдициясыз» хат алмасу ұғымының табиғаты ............................................................... —

6.2. «Преюдициясыз» ұғымына кірмейтін айрықша жағдайлар ............................................... 300

7. Қоғам мүддесінен туатын иммунитет ............................................................................................ 307

7.1. Қоғам мүддесінен туатын иммунитеттің табиғаты мен дамуы ............................................ —

7.2. Иммунитеттің қазіргі шеңбері ............................................................................................... 308

7.3. Қоғамның мүддесінен туатын иммунитет және Адам құқықтары

жөніндегі Еуропа конвенциясы ............................................................................................. 311

7.4. Санат туралы талап пен мазмұн туралы талап ...................................................................... 312

7.5. Санат туралы талаптың негізі .................................................................................................. —

7.5.1. «Ашық» жарыссөзге мүмкіндік беру және қолдау ...................................................... —

7.5.2. Жарыссөзді жала жабуға жол бермеу мақсатында тоқтату ....................................... 313

7.5.3. Дәлелдемені ашу бұрыс немесе «қате» пікір тудыруы мүмкін .................................. 314

7.5.4. «Ресми» құжаттар мен хат алмасу құпиялығын сақтау

қажеттігі........................................................................................................................... —

7.6. Соттың қоғам мүддесінен туатын иммунитет жөніндегі талапты қарауы .......................... —

7.7. Қоғамның мүддесінен туатын иммунитет беру туралы талапты

бағалау бойынша іс жүргізу тәртібі ...................................................................................... 316

7.8. Қоғамның мүддесінен туатын иммунитет доктринасының қазіргі

кезде қолданылуы ................................................................................................................... 317

7.8.1. Мемлекеттің қауіпсіздігі және дипломатиялық қатынастар ....................................... 318

7.8.2. Үкімет отырысындағы талқылаулар ............................................................................. —

7.8.3. Полиция мәселелері ..................................................................................................... 319

7.8.4. Полициядан басқа органға берілетін иммунитет ...................................................... 322

7.9. Қоғамның мүддесінен туатын иммунитеттен бас тарту ..................................................... 323

1. АРТЫҚШЫЛЫҚТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТ

12.01. Ағылшын құқығында «дәлелдеме артықшылығы» артықшылыққа ие тұлғаны

іс жүргізудің қай кезеңінде де ақпарат беруге мәжбүрлеуге жол бермеу үшін

қолданылады.

274

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

12.02. Артықшылық берілмеген кезде құпия ақпаратты ашу міндеті туралы осыған

дейінгі тараудың 11.32-тармағында баяндалды. Жалпы құпия мәселесін

Апелляциялық сот Imerman v. Tchenguiz ісінде (2010) талқылаған

(ол туралы

14.66-тармағынан оқи аласыз), сондай-ақ бұл тақырыпта бірнеше трактат жазылған

Осы орайдағы ең басты нәрсе – құпия ақпараттардың бәрі бірдей шын мәнінде құпия

емес. Мысалы, адам мен діни қызметшінің немесе діни кеңесшінің арасындағы

әңгіме, науқас пен дәрігердің арасындағы әңгіме, басқа да қызмет барысындағы

құпиялар мәжбүрлеу шаралары мен материалдық тыйымдар арқылы құқықпен қор-

ғалатыны белгілі

. Бірақ сот «сол құпияны білетіндер құпия ақпаратты бөлісіп,

дәлелдеме ретінде ұсынуы немесе құпия құжатты көрсетуі керек» деген бұйрық

шығарса, онда құпия артықшылыққа ие болмайды. Қысқасы, артықшылық – құпия

лықтың жоғары деңгейіне берілетін құқықтық қорғаудың түрі; бірақ құпиялықтың

бәрі бірдей жоғары деңгейде бола бермейді.

2. ҚҰЖАТТЫ АШУ ЖӘНЕ АРТЫҚШЫЛЫҚ

БЕРІЛЕТІН ДАУЛЫ ТАЛАПТАР

12.03. Судья Битсон West London Pipeline and Storage Ltd v. Total Oil UK Ltd ісін-

де

(2008) артықшылық беруге қатысты дау мәселесін қараған. Осы және осыған

байланысты істерді 11.40-тармағынан оқи аласыз.

[2010] EWCA Civ 908; [2011] Fam 116, at [54] , Lord Neuberger MR; see also the recent discussion in

Gray v. News Group Newspapers Ltd [2011] EWHC 349 (Ch); [2011] 2 WLR 1401, at [65] , per Vos J;

other leading judicial discussions of ‘condentiality’ and ‘privacy’ include: (i) Douglas v. Hello! Ltd [2007]

UKHL 21; [2008] 1 AC 1, at [272]; (ii) Browne v. Associated Newspapers Ltd [2007] EWCA Civ 295; [2008]

QB 103; (iii) McKennit v. Ash [2006] EWCA Civ 1714; [2008] QB 73; (iv) HRH The Prince of Wales v.

Associated Newspapers Limited [2006] EWCA Civ 1776; [2008] Ch 57; (v) Murray v. Express Newspapers

plc [2008] EWCA 446; [2009] Ch 481. Earlier seminal cases on condentiality are: Prince Albert v. Strange

(1849) 2 De G & Sm 652; Duchess of Argyle v. Duke of Argyle [1967] Ch 302; Coco v. Clark (Engineers)

Ltd [1969] RPC 41; and Fraser v. Evans [1969] 1 QB 349. On privacy and use of injunctions, see 10.34 ,

noting Re Guardian News & Media Ltd [2010] UKSC 1; [2010] 2 AC 697; H v. News Group Newspapers Ltd

[2011] EWCA Civ 42; [2011] 2 All ER 324; Imerman v. Tchenguiz [2010] EWCA Civ 908; [2011] 1 All ER

555. An important Strasbourg decision is Mosley v. UK (10 May 2011: Application 48009/08), [2012] EMLR

1; [2012] 1 FCR 99; (2011) 53 EHRR 30 (noted C Hunt [2011] CLJ 489–91): see 10.58.

T Aplen, L Bently, P Johnson and S Malynicz (eds), Gurry on Breach of Condence (2

edn, Oxford Univer-

sity Press, 2012); R Pattenden, The Law of Professional–Client Condentiality: Regulating the Disclosure

of Condential Personal Information (Oxford University Press, 2003); P Stanley, Condentiality: A Restate-

ment (Hart, Oxford, 2008); RG Toulson and CM Phipps, Condentiality (3

edn, 2012).

Distinguishing Ablitt v. Mills & Reeve, The Times 25 October 1995, in Stiedl v. Enyo Law LLP [2011]

EWHC 2649 (Comm); [2012] PNLR 4, судья Битсонның пікірінше, талап қоюшы адвокатының жауап-

кердің артықшылық берілген құжаттарымен танысуына шектеу қоюға болмайды; бұл осы саладағы

бұрынғы шешімдерге көзқарасты өзгерткен пікір болды (Ablitt case), Goddard v. Nationwide Building

Society [1987] QB 670, CA; English & American Insurance Co Ltd v. Herbert Smith [1998] FSR 232, Sir

Nicolas Brown-Wilkinson V-C; David Lee & Co (Lincoln) Ltd v. Coward Chance [1991] Ch 259, Sir Nicolas

Brown-Wilkinson V-C; Re A Firm of Solicitors [1992] 1 QB 959; Ridehalgh v. Horseeld [1994] Ch 205,

CA; Re Solicitors [1995] 3 All ER 482; Re Schuppan (A Bankrupt), [1996] 2 All ER 664, Robert Walker J;

Re Solicitors [1997] Ch 1, Lightman J; Koch Shipping Inc v. Richards Butler [2002] EWCA Civ 1280; [2003]

PNLR 11.

[2008] EWHC 1729 (Comm); [2008] 2 CLC 258.

275

12-тарау. Артықшылықтар

3. ҚҰҚЫҚТЫҚ КЕҢЕСТІҢ АРТЫҚШЫЛЫҒЫ

3.1. ҚҰҚЫҚТЫҚ КЕҢЕС АРТЫҚШЫЛЫҒЫНЫҢ ТАБИҒАТЫ

12.04. Артықшылықтардың ішінде құқықтық кеңестің артықшылығы қорғаудың

абсолютті түрі екені сөзсіз: 1) құқықтық кеңестің артықшылығын сот дискрециялық

құқығымен алып тастай алмайды

(келесі параграфтан оқыңыз); 2) бұл артықшы-

лықтан тек адам (немесе оның сенімді өкілі) өз еркімен бас тарта алады

, қорғаудың

бұл түрі құқықтық көмек алу барысындағы хат алмасуға да қолданылады

. Тараптан

заңгермен екі арадағы құқықтық кеңестегі құпия әңгімені жариялауды немесе айғақ

беруді талап етуге болмайды. Америка Құрама Штаттарында бұл норма «заңгер –

клиент» артықшылығы деп аталады (Upjohn Co v. United States, 1981)

12.05. Ал 1) нұсқа туралы айтар болсақ, JSC BTA Bank v. Shalabayev ісінде

(2011)

(сот өндірісінің принциптеріне кеңінен тоқталған бұл іс туралы 12.29-тармағынан

оқи аласыз) судья Хендерсон құқықтық көмектің артықшылығы – өте мықты прин-

цип, сондықтан «сот бұл принципті істі басқару өкілеттігі арқылы өз бұйрығымен

алып тастамаса, басқаша алып тастау мүмкін емес» деген

. Судья Хендерсонның

ойынша, клиент бұл артықшылығын талап етуді кеш ұсынған болса, «сот... бұл

талапты аса сақтықпен қарап, істі басқарудың принципіне сай бағалауға тиіс»

12.06. Құпия құқықтық кеңесті қорғау Адам құқықтары жөніндегі Еуропа конвен

циясында

және Еуропа қоғамдастығы құқығында мойындалған

Cross and Tapper on Evidence (12

edn, Oxford University Press, 2010), 435 ; I Dennis, The Law of Evi-

dence (4

edn, 2010), ch 10; C Hollander, Documentary Evidence (10

edn, 2009), ch’s 11–15, especially 13

and 14; P Matthews and H Malek, Disclosure (4

edn, 2012), ch 11; Phipson on Evidence (17

edn, 2009),

ch 23; C Passmore, Privilege (2

edn, 2006), ch 2; B Thanki (ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford

University Press, 2011), ch 2; Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, 2006), ch 15; J Auburn, Legal Pro-

fessional Privilege: Law & Theory (Hart, Oxford, 2000); HL Ho, ‘History and Judicial Theories of Legal

Professional Privilege’ (1995) Sing J L Studies 558.

R v. Derby Magistrates’ Court, Ex p B [1996] AC 487, HL; B v. Auckland District Law Society [2003] UKPC

38; [2003] 2 AC 736, PC, at [50] to [56], per Lord Millett; B Thanki (ed), сонда, at 1.28–1.32.

For detailed discussion, N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), ch 28.

B v. Auckland District Law Society [2003] UKPC 38; [2003] 2 AC 736, PC at [44]; B Thanki (ed), сонда, at

1.63–1.69.

449 US 383 (1981); cf the US material collected in Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, 2006), 15.43 ,

at nn 70–82, also noting J Sexton, ‘A Post-Upjohn Consideration of Corporate-Client Privilege’ (1982) 57

NYULR 442. Корпоративтік істердегі көзқарастармен танысыңыз: B Thanki (ed), The Law of Privilege

edn, Oxford University Press, 2011), 2.31–2.35, Australian discussion in Esso v. Federal Commissioner

of Taxation (1999) 201 CLR 49.

[2011] EWHC 2915 (Ch).

Сонда, at [34].

Бұл да сонда, at [34].

For example, R (on the application of Morgan Grenfell & Co Ltd) v. Special commissioners of Income Tax

[2002] UKHL 21; [2003] 1 AC 563, at [39], лорд Хоффманн Адам құқықтары жөніндегі Еуропа соты-

ның «артықшылық – айрықша жағдайларда ғана тыйым салуға болатын негізгі құқықтардың бірі»

деп танығанын айтқан: Foxley v. UK (2001) 31 EHRR 637, at [44].’

AM & S Europe Ltd v. Commission of the European Communities (Case 155/79) [1983] QB 878, ECJ,

at [18] and [25].

276

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

12.07. Англия соттарының артықшылық жөніндегі Three Rivers DC v. Governor and

Company of the Bank of England (No 6)

(2004), Baroness Hale quoted Lord Taylor

(Taylor LJ, as he then was) in Balabel v. Air India

(1988) сияқты істердегі басты

шешімдері бойынша: «Құқықтық кеңес клиентке құқықтық норманы түсіндірумен

шектелмейді; құқықтық кеңесте даудың контексінде мәселені шешудің тиісті

және қолайлы жолдарына да түсініктеме берілуге тиіс».

12.08. 1994 жылы Эндрюс: «Қазіргі қоғамда «тегін, құпия, жасырын» құқықтық

кеңес алу адамның конституциялық маңызды құқығы болуға тиіс», – деп жазған

12.09. Апелляциялық сот R (Prudential plc) v. Special commissioner of Income Tax ісін-

де

(2010) «бухгалтерлер – заңгер емес, сондықтан бухгалтер тіпті салық саласының

маманы болса да, құқықтық көмектің артықшылығына ие бола алмайды» деген. Ал

2013 жылы Жоғарғы сот дәл осы R (Prudential plc) v. Special Commissioner of Income

Tax ісін қараған кезде Жоғарғы сот алқасының жеті судьясының бесеуі «құқықтық

көмекті тек заңгер ғана бермейді, кейде салық саласына маманданған бухгалтер

немесе басқа мамандық иесі де бере алады, сондықтан құқықтық көмектің артықшы-

лығын заңгермен ғана шектемеу керек» деген қорытындыға келген

12.10. Лордтар палатасы Three Rivers (No 6) ісінде (2004) құқықтық кеңестің

артықшылығын сауалнамаға қатысушыларға жүргізілген презентациядағы кеңеске

де қолдануға болатынын мәлімдеген

. Құқықтық кеңестің артықшылығын коммер-

ция мәселесінде заңгер емес адам да бере алатындай деңгейдегі заңгерлік кеңес пен

көмекке қолдануға болмайды. Бұл норманы «іскер қарапайым адам» (mere man of

business) шектеуі деп атайды

. Осылайша заңгердің «құқықтық үлесі» мен банкир-

дің, геодезистің, құрылысшының, сақтандырушының берген кеңесінің айырмашы-

лығын ажырата білген жөн. Яғни бұл кеңестерді заңгер берсе, артықшылыққа ие

болуы мүмкін.

[2004] UKHL 48; [2005] 1 AC 610; noted N Andrews (2005) CJQ 185; S Partington and J Ward [2005]

JBL 231; J Seymour [2005] CLJ 54; C Tapper (2005) 121 LQR 181; бұл саладағы маңызды мәлімдеме

ретінде лорд Тейлордың R v. Derby Magistrates Court, ex p B [1996] AC 487 ісіндегі мәлімдемесін

атауға болады, HL; HL Ho, ‘History & Judicial Theories of Legal Professional Privilege’ (1995) Sing J

L Studies 558.

[2004] UKHL 48; [2005] 1 AC 610, at [62], referring to Taylor LJ’s statement in Balabel v. Air India [1988]

Ch 317, 330, CA.

N Andrews, Principles of Civil Procedure (1994), 12–009.

[2010] EWCA Civ 1094; [2011] QB 669; noted K Hughes [2011] CLJ 19. Англияда құқықтық кеңестің

артықшылығы сауда белгілері мен патентке де, сондай-ақ кейбір «квазиқұқықтық» кеңес бе-

рушілерге де тарайды»: B Thanki (ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011),

1.41 to 1.42; C Passmore, Privilege (2

edn, 2006), at 1.144. In Bolkiah v. KPMG [1999] 2 AC 222, HL,

мұндай артықшылықты бухгалтерлер мен куәлардың сөздеріне де қолдануға болады: C Passmore,

сонда, 1.145.

[2013] UKSC 1; [2013] 2 WLR 325.

[2004] UKHL 48; [2005] 1 AC 610, at [120].

Сонда, at [38].

277

12-тарау. Артықшылықтар

12.11. Клиент жалғыз болса, «заңгер мен клиенттің» қарым-қатынасын анықтау

оңай

. Ал корпоративтік ұйымдарда заңгер мен клиенттің қарым-қатынасын анық-

тау қиын екенін Апелляциялық соттың Three Rivers (No 5) ісіндегі

(2003) шешімі-

нен көре аламыз.

12.12. Three Rivers (No 5) ісі (2003) соттың Bingham Inquiry ісінде ВВСІ банкінің күй-

реуі бойынша жүргізілген тергеу кезінде Англия банкіндегі өзара жазысқан хаттарды

ашуды талап етуі туралы еді. Апелляциялық соттың айтуынша, бұл оқиға компанияға

(немесе басқа мекемеге) қатысты болса, онда оны тексеру керек, заңгерлер дәлелдеме

жинайды, ал тексеру жүргізіп отырған компания клиентіне тексеру барысындағы мәлі

меттердің бәрін бірдей таныстыруға міндетті емес. Кейде, «сот өндірісінің артықшы-

лығы» ұғымына сәйкес, компанияның басқа клиенттеріне берген құқықтық кеңесіне

де артықшылық беріледі, бірақ артықшылық тек сот жарыссөзінде айтылатын мәлім

демелерге қатысты

. Апелляциялық соттың Three Rivers (No 5) ісіндегі

(2003) шеші-

мінен компанияларға берілетін артықшылықты шектегісі келгені көрініп тұр. Бірақ

бұл шешім – екіұшты шығарылған шешім.

12.13. Керісінше, АҚШ Жоғарғы соты Upjohn Co v. United States ісінде (1981)

Англияның Апелляциялық сотының «корпоратив клиент» ұғымына кеңірек көзқара-

сын дұрыс деп таныған

. Лордтар палатасы Three Rivers (No 6) ісінде (2004) АҚШ

Жоғарғы сотының Upjohn ісіндегі (1981) шешіміне қолдау білдірмеген. Осы орайда

ағылшын судьяларының пікірі екіге бөлінген.

12.14. Заңгер дегеніміз – барристер немесе солиситор: R (Prudential plc) v. Special

commissioner of Income Tax ісі туралы қараңыз: 12.09.

12.15. Ағылшын құқығы компания штатындағы заңгердің де артықшылыққа ие

құқықтық көмек бере алатынын мойындайды (қайшы көзқарасты келесі параграфтан

Англия мен Уэльстің құқық жүйесінде «заңгер» ұғымына штаттағы заңгерлер де кіреді. (C Passmore,

Privilege (2

edn, 2006), 4.041 to 4.046), but not under the law of the EU, AM & S Europe Ltd v. Com-

mission of the European Communities (Case 155/79) [1982] ECR 1575; [1983] QB 878, ECJ (B Thanki

(ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011), 1.45 to 1.47, and C Passmore, сонда,

4.047 ). Англияда құқықтық көмектің артықшылығы сауда белгілері мен патент агенттеріне де,

басқа да квазиқұқықтық тұлғаларға да беріледі. Қараңыз: N Andrews, English Civil Procedure (Oxford

University Press, 2003), 27.03, at nn 10–15, B Thanki (ed), бұл да сонда, 1.53 to 1.56, and C Passmore, бұл

да сонда, 1.144. In Bolkiah v. KPMG [1999] 2 AC 222, HL, мұндай артықшылықты бухгалтерлер мен

куәлардың сөздеріне де қолдануға болады: C Passmore, бұл да сонда, 1.145.

Three Rivers DC v. Governor and Company of the Bank of England (No 5) [2003] EWCA Civ 474; [2003]

QB 1556; distinguished in BBGP Managing General Partner Ltd & Ors v. Babcock & Brown Global Part-

ners [2010] EWHC 2176 (Ch); [2011] 2 All ER 297; [2010] 2 CLC 248, at [42], per Norris J (сенімхат

арқылы заң фирмасымен келісімшарт жасасып, құқықтық кеңес алған агент).

Re L [1997] AC 16, HL.

[2003] EWCA Civ 474; [2003] QB 1556.

449 US 383 (1981); cf the US material collected in Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, 2006), 15.43

, at nn 70–82, also noting J Sexton, ‘A Post-Upjohn Consideration of Corporate-Client Privilege’ (1982)

57 NYULR 442. Корпоративтік мәселелер бойынша қараңыз: B Thanki (ed), The Law of Privilege

ed, Oxford University Press, 2011), 2.149 n 394, Australian discussion in Esso v. Federal Commissioner

of Taxation (1999) 201 CLR 49.

278

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

қараңыз). Апелляциялық сот Alfred Crompton Amusement Machines Ltd v. Customs &

Excise Commissioners (No 2) ісінде

(1972) ұзақ жылдар бойы қалыптасқан осы прак-

тикаға қолдау білдірген

. Ал Апелляциялық соттың төрағасы лорд Деннинг мұны

қауіпті көрініс деп атаған. Дегенмен оның оптимистік болжамы бойынша штаттағы

заңгер мынаған жауап береді: «Штаттағы заңгер қызмет бабында болғандықтан, оған

клиент қысым көрсетуі мүмкін. Сондықтан ол клиентіне қарсылық білдіруде абай

болады. Бірақ біз одан құқықтық кеңесті тәуелсіз тұлға ретінде беруін талап ете-

міз»

. Phipson on Evidence

(2010) кітабында Австралияның Жоғарғы соты Waterford

ісінде

(1987) штаттағы заңгер құқықтық кеңес артықшылығына ие болатын кеңес

бере алатынын растайды.

12.16. Еуропа соты Akzo Nobel v. Commission of the European Communities ісін

де

(2010), ЕО Бәсекелестік туралы заңына сәйкес, штаттағы заңгердің кеңесіне

құқықтық көмек артықшылығын бермеу көзқарасын ұстанған. Бұл іс осы мәселеге

байланысты еді. 2003 жылы Еуропа комиссиясының атынан Бәсекелестік туралы

Еуропа заңына сәйкес тергеу жүргізген тергеушілер қызмет бабымен «Әділ сауда»

кеңсесімен ынтымақтаса отырып, Akzo Nobel Chemicals Ltd мен осы компаниялар

тобының бір мүшесі – Akcros Chemical Ltd компаниясының Манчестердегі ғимара-

тына барған. Онда тергеушілер біраз құжаттың көшірмесін алған. Олардың ішінде

сотқа жүгінуге негіз болған құжат бар еді. Яғни Akcros Chemical Ltd компаниясы-

ның бас менеджері мен осы компаниялар тобының құқық бойынша кеңесшісі,

Akzo Nobel Chemicals Ltd-ның құқық департаментінің мүшесі – мистер S-тің элек-

тронды хаттары болған. Мистер S Akzo Nobel Chemicals Ltd компаниясының штат-

тағы қызметкері, сондай-ақ Нидерланд адвокаттар алқасының мүшесі еді. Осыдан

кейін Akzo Nobel v. Commission of the European Communities ісінің (ECJ, 2010) бас-

талғаны таңғаларлық нәрсе емес

. Еуропалық одаққа мүше мемлекеттердің штат-

тағы заңгердің құқықтық кеңесінің мәртебесіне көзқарасы әртүрлі болып отырған.

Англияда штаттағы заңгердің кеңесіне құқықтық кеңестің артықшылығын береді.

Бірақ ЕО Бәсекелестік туралы заңының контексінде Еуропа сотының AM &

[1972] 2 QB 102, 129, CA; апелляциялық шағым жасамаған: [1974] AC 405, 430–1, HL.

Сонда, at 120, arguendo, Revenue Solicitors Act 1828, the Attorneys and Solicitors Act 1874 and the Soli-

citors Act 1932.

Бұл да сонда.

Phipson on Evidence (17

edn, 2009), 23-26.

Waterford v. Commonwealth [1987] 163 CLR 54; B Thanki (ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford

University Press, 2011), 1.48; Thanki, сонда, at n 172 cites R Desiatnik, Legal Professional Privilege in

Australia (2

edn, 2005), 92 n 139 NSW прецедентінде штаттағы заңгердің құқықтық кеңесіне ар-

тықшылық берілген. Дегенмен судьялардың бірі, яғни судья Бреннан шешімінде ([1987] 163 CLR

54, 72) штаттағы заңгердің құқықтық кеңесіне айрықша мән беруді ұсынған. Алайда Австралияның

құқық жүйесінде штаттағы заңгердің құқықтық көмегі ең басты құқықтық көмек түрі болып санала-

ды.

ECJ Case C-550/07 (decision of 14 September 2010); noted A Higgins, (2011) CJQ 113; and L Bastin,

‘Should «Independence» of In-House Counsel be a Condition Precedent to a Claim of Legal Professional

Privilege…?’ (2011) 30 CJQ 33.

Сонда.

279

12-тарау. Артықшылықтар

S Europe Ltd v. Commission of the EC ісіндегі

(1982) шешімі бұл нормадан тыс

болып отыр. Бұл орайда Еуропа сотының көзқарасы мына төрт фактормен шектел-

ген болатын:

1) штаттағы заңгерлердің, әсіресе жеке компаниялардағы заңгерлердің тәуелсіз

дігі азырақ; себебі олар жұмыс берушіге экономикалық тұрғыдан бағынышты;

сондай-ақ «бір клиентпен» жұмыс істеген жағдайда сол клиентпен тығыз бай-

ланысты болады; бұл заңгердің объективтілік деңгейін төмендетіп, мүдделер

арасындағы конфликтіге әкеледі

;

2) штаттағы заңгерді бәсекедегі күрес мәселесіне маман ретінде тартады; яғни

маман ретінде компания коммерциясының стратегиясымен мұқият таныс

болады

; штаттағы заңгер мен жұмыс беруші арасындағы мұндай тығыз бай-

ланыс оның объективтілігі мен тәуелсіздігін азайтады;

3) штаттағы заңгердің қызметін компанияның бәсекелестік саласындағы

заңдарды бұзғанын жасыру үшін пайдаланатын жағдай жиі болады;

4) Бәсекелестік туралы заңның талабы күшейтілген еді

3.2. ҚҰҚЫҚТЫҚ КЕҢЕСТІҢ АРТЫҚШЫЛЫҒЫНА

ҚОЙЫЛАТЫН ШЕКТЕУ

12.17. Біріншіден, Лордтар палатасы Three Rivers (No 6) ісінде (2004) (тиісті дең-

гейде талдау жүргізбей) хат алмасудың басты мақсаты құқықтық кеңес беру немесе

құқықтық кеңес алу болса ғана

құқықтық кеңестің артықшылығын беру керектігін

айтқан

. The Sagheera ісіндегі

(1997) лорд-судья Рикстің білдірген пікірі тіпті

айрықша: «Басты мақсаты құқықтық кеңес беру болса – жеткілікті; бұл кезде хат

алмасуды мұқият зерттеудің қажеті жоқ; себебі бұл хат алмасуға құқықтық кеңестің

артықшылығын тұтас беру керек».

12.18. Екіншіден, құқықтық кеңестің артықшылығы тек кейбір шешімдерде

айрықша жағдайда алып тасталған

. Алайда бұл артықшылық нақты заң норма-

сымен ғана алып тасталуы мүмкін

(Осындай шешімдердің бірі ретінде McE

[1982] ECR 1575; [1983] QB 878, ECJ.

Akzo Nobel ECJ judgment, at [45] to [49].

Сонда, at [47] and [48].

Бұл да сонда, at [85].

[2005] 1 AC 610; [2004] UKHL 48, at [35], per Lord Scott; at [57], per Lord Rodger; at [70] [73], per Lord

Carswell; also citing the Court of Appeal in Three Rivers (No 5) [2003] QB 1556, CA, at [35], per Longmore LJ.

B Thanki (ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011), 2.173 to 2.181.

Hellenic Mutual War Risk Association (Bermuda) Ltd v. Harrison (‘The Sagheera’) [1997] 1 Lloyd’s Rep

160, 168.

B Thanki (ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011), 4.78 to 4.82. Бейтарап

құқықтық кеңес және тараппен шарт жасасқаннан кейінгі құқықтық кеңестің айырмашылығы бар,

яғни соңғысында дәлелдемелерді жасыру, алдау сияқты нәрселер болуы мүмкін. Бұл туралы қараңыз:

Derby & Co Ltd v. Weldon (No 7) [1990] 1 WLR 1156, 1174 E-G, per Vinelott J; O’Rourke v. Darbishire

[1920] AC 681, 613, HL, per Lord Sumner.

R (on the application of Morgan Grenfell & Co Ltd) v. Special commissioners of Income Tax [2002] UKHL

21; [2003] 1 AC 563 (салық инспекторы қандай да бір құжат талап етсе де, құқықтық кеңес алуға бо-

280

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

v. Prison Service of Northern Ireland ісін

(2009) атауға болады. Бұл істе Лордтар

палатасы сотталған және полицияда қамауда отырған адам мен оның заңгерінің

арасындағы хат алмасуды оқуға санкция берген

; бірақ ол сотта дәлелдеме бола

алмайтын еді).

12.19. Үшіншіден, R v. Cox & Railton ісіндегі

(1884) норма құқықтық кеңеске

артықшылық беруге және «алаяқтық» қылмыс жасаған клиентке берген көмегіне

артықшылық беруге қарсы болып отыр. Бұл орайда «алаяқтық» ұғымына әділет-

сіздіктің мына аталғандардан басқасы толық кіреді: 1) келісімшартты бұзу;

2) тауарды конверсиялау мен шекараны бұзу. Себебі 1) және 2) ұғымдар заңды

қасақана бұзған деп айыптауға жеткілікті негіз бола алмайды

. Сондай-ақ клиент

үшінші бір тараптың алаяқтық ниетінің құрбаны болған жағдайда

қолданылмайды

12.20. Төртіншіден, JSC BTA Bank v. Solodchenko (No 3) ісінде

(2011) де құқықтық

кеңеске артықшылық берілмеген. Айыпталушы тыйым салу қаулысында аталған

активтерін жасырғаны үшін 18 айға бас бостандығынан айырылған. Бұл контексте

судья Хендерсонның солиситорға құқықбұзушыны ұстап, қамауға алу үшін байла-

ныс мәліметтерін беруді талап етуге құқығы бар еді. Осы кезде мынадай талдау

жасаған

: 1) клиенттің аты-жөні мен мекенжайы және байланыс нөмірі құқықтық

кеңестің артықшылығының prima facie нормасы емес еді; 2) алайда, егер ол ақпа-

ратты құқықтық кеңес алу үшін ғана берсе, онда солиситордың оны ашпауына бола-

ды

; 3) дегенмен 2) нұсқадағы аталған соттың талап ету құқығы, қажет болса, тіпті

сот бұйрығын шығару құқығын да жүзеге асыратын еді. Бірақ судья Хендерсон бұл

құқығын қолданудан – солиситордан активтерін ашып көрсетуін талап етуден бас

тартқан, себебі оның клиенті осы активтерді құқықтық көмек алу үшін ғана көрсет-

кен болатын.

лады); заңда құқықтық кеңеске әрдайым рұқсат берілген: Morgan Grenfell case, сонда, at [45] and [46],

remarks by Lord Millett in B v. Auckland District Law Society [2003] UKPC 38; [2003] 2 AC 736, PC at [57]

, and by Brooke LJ in Bowman v. Fels [2005] EWCA Civ 226; [2005] 1 WLR 3083, at [85] .

[2009] UKHL 15; [2009] 1 AC 908.

ss 27, 28 and 32, Regulation of Investigatory Powers Act 2000, especially s 27(1).

(1884) 14 QBD 153, Stephen J; C Passmore, Privilege (2

edn, 2006), ch 8.

B Thanki (ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011), 4.35 to 4.67.

R v. Central Criminal Court, ex p Francis & Francis [1989] AC 346, HL.

[2011] EWHC 2163 (Ch); [2012] 3 WLR 559.

Сонда, at [27] .

Бұл да сонда, at [28] to [30], and [33] notably, citing Re Cathcart, ex p Campbell (1869–70) LR 5 Ch App

703, 705, per James LJ; Heath v. Crealock (1872–73) LR 15 Eq 257, 259, Sir James Bacon V-C; and Re

Arnott ex p Chief Ocial Receiver (1888) 60 LTNS 109, Cave J; International Credit and Investment Co

(Overseas) Ltd v. Adham, The Times 10 February 1997.

281

12-тарау. Артықшылықтар

3.3. ҚҰПИЯ ҚҰҚЫҚТЫҚ КЕҢЕС АРТЫҚШЫЛЫҒЫНАН

БАС ТАРТУ

12.21. Бұл тақырыпты Эндрюс бұған дейін де кеңінен әңгімелеген болатын («қаса-

қана бас тарту» және «кездейсоқ бас тарту»)

. Уақыт алмау үшін оларды толық

қайталауды жөн көрмеген. Судья Глостер қараған Berezovsky v. Abramovich ісіндегі

(2011) кепілден бас тарту доктринасын келтіруге болады. Судья Глостердің атаған

принциптері туралы 12.96-тармағынан оқи аласыз. Бұл істе «преюдициясыз» хат

алмасудың артықшылығынан бас тарту мәселесі қаралған еді

. Апелляциялық сот-

тың Re D (A Child) қаулысында шешесі құқықтық кеңестің артықшылығынан бас

тарта отырып, түсініктеме берсе, баланың әкесі бұған дейін артықшылық берілген

құжат бойынша шешесіне сұрақ қою құқығына ие болғанын көреміз

12.22. Berezovsky v. Hine ісінде

(2011) талап қоюшының солиситоры жауапкер

бенефициарының солиситорына куәнің мәлімдемесінің жобасын электронды

поштамен жіберген, себебі екі тарапқа да баспана алу туралы біріккен өтініш біл-

діргісі келген екен. Жауапкерлер аталған жобаны Коммерциялық соттағы басқа

бір істе дәлелдеме ретінде көрсеткісі келген. Апелляциялық соттың пікірінше,

аталған куә мәлімдемесінің жобасында артықшылықтан бас тарту белгісі бар,

бірақ бұл бірінші жауапкерге ғана қатысты бас тарту болған. Яғни басқа істе бас

тарту болып саналмайды. Осы орайда бас тартудың шегін мән-жайға, атап айт-

қанда, тараптардың арасындағы хат алмасудың мазмұны мен аясына байланысты

анықтау керек.

3.4. ОРТАҚ МҮДДЕНІҢ АРТЫҚШЫЛЫҒЫ

12.23. Бұл саладағы жетекші ағылшын судьяларының пікірі судья Бернеттің R (on

the application of Ford) v. Financial Services Authority ісі

(2011) бойынша шешім

шығарған штаттағы заңгер – корольдік адвокат Банким Танки мен корольдік адвокат

N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), 27.70 , and ch 28; C Hollander, Do-

cumentary Evidence (10

edn, 2009), ch’s 19 and 20; P Matthews and H Malek, Disclosure (3

edn, 2010),

ch 16; C Passmore, Privilege (2

edn, 2006), ch 7; Phipson on Evidence (17

edn, 2009), ch 26; B Thanki

(ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011), 5.19 to 5.105; J Brabyn, ‘Limited Pur-

pose Waivers of Legal Professional Privilege’ (2012) 31 CJQ 177.

N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003); on deliberate waiver: 27.70 ; on

inadvertent waiver: ch 28.

[2011] EWHC 1143 (Comm), at [20] to [22].

[2011] EWCA Civ 684; [2011] 4 All ER 434; distinguished in Pathology Group v. Reynolds (QB, unreported,

28 November 2011, Judge Seymour QC).

[2011] EWCA Civ 1089.

[2011] EWHC 2583 (Admin); [2012] 1 All ER 1238; [2012] 1 BCLC 622; [2012] 3 Costs LO 319; [2012]

Lloyd’s Rep FC 49 (citing, notably, Rochefoucauld v. Boustead (1896) 65 LJ Ch 794, Chitty J; Cia Barca

de Panama SA v. George Wimpey & Co Ltd [1980] 1 Lloyd’s Rep 598, CA, In re Koninsberg (A Bankrupt)

[1989] 1 WLR 1257, Peter Gibson J; Hellenic Mutual War Risk Association (Bermuda) Ltd etc v. Harrison

(‘The Sagheera’) [1997] 1 Lloyd’s Rep 160, Rix J.

282

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

Ходж Малек – екеуі де осы саланы зерттейтін ғалымдар еді

. Істе талап қоюшы

ортақ мүдденің артықшылығын Financial Services Authority-дің электронды хат алма-

суына да қолдану туралы айтқан. Судья Бернеттің пікірінше, ортақ мүдденің артық-

шылығын қолдану үшін талап қоюшы мен оның заңгері артықшылық беруді сұрауға

тиіс. Негізі, судья Бернеттің шешімінде аталғандай, ортақ мүдденің артықшылығын

(егер ортақ мүдде құқықтық көмек көрсетушінің эксплицитті мақсатынан тумаса)

беру оңай емес, негізгі клиент пен эксплицитті клиенттің (егер клиент заңды тұлға

болса), заңгердің, басқа да мүдделі тараптың (компанияның директоры мен қызмет-

керлерінің) айырмашылығы нақты көрсетілуі қажет. Бұл (объек тивті) көзқарас

тараптардың осы құпия үшбұрыштың ішіндегі құқықтық көмекті немесе құқықтық

кеңесті клиенттің мақсаты үшін ғана емес, сондай-ақ ортақ мүдде үшін де қолдануға

міндетті екенін көрсетіп отыр. Осы көзқарасқа сәйкес, негізгі клиент басқаларға

қажет артықшылықтан бас тарта алмайды. Аталған істе судья Бернет заңгер мен ком

панияның арасындағы кейбір хат алмасулар директор мен компания қызметкері ара-

сындағы ортақ мүдде артықшылығына ие болатынын, ал компания осы себептен

ортақ мүдденің артықшылығынан бас тарта алмайтынын мәлімдеген.

12.24. Төмендегі 1) , 2) және 3) үзінділер судья Бернеттің R (on the application of

Ford) v. Financial Services Authority ісіндегі (2011) шешімінен алынған

. Бұл – осы

тақырып үшін маңызды үзінділер:

1) Ортақ мүдде артықшылығының екі ұшы

«Қысқасы, ортақ мүдде артықшылығы екі жағдайда: біріншіден, екі

немесе одан көп заңды тұлға бір заңгерді жалдаған жағдайда; екіншіден,

заңгері ортақ болмаса да, тараптар белгілі бір ортақ мүддесі жайында

хат алмасқан жағдайда пайда болады. Корольдік адвокат Танки мырза:

«Құжат біріккен мақсатта немесе ортақ мүддеде жасалуға тиіс», – дейді.

Ол компания мен компания директорының ортақ мүддесі болуы мүмкін. Бұл

саладағы принциптерге ешкім наразылық білдірмесе де, ешбір заңгер ортақ

мүдде артықшылығының екінші қырының критерийіне ешқашан сілтеме

жасамаған. Бірінші қырында клиенттің қолында компанияның сенімді өкілі

екенін растайтын сенімхат бар, яғни оның клиенті компанияның лауа

зымды тұлғасы болмайды».

2) Заңгері ортақ болмаған кезде ортақ мүдденің артықшылығын анықтау

тесті

«Егер ортақ мүдде болса, онда мүдде сол артықшылықты иеленіп отыр

ғандардың бәрінің құқығы мен заңгерлердің міндеттеріне әсер етеді.

Сондықтан ортақ мүдде артықшылығын алғысы келетін тұлғаның сол

артықшылыққа қол жеткізе алатынына сенімі аз болады. Ортақ мүдде

B Thanki (ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011), ch 6; H Malek, editor of Phip-

son on Evidence (17

edn, 2009). Қараңыз: N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press,

2003), 27.56 to 27.69.

[2011] EWHC 2583 (Admin); [2012] 1 All ER 1238; [2012] 1 BCLC 622; [2012] 3 Costs LO 319; [2012]

Lloyd’s Rep FC 49, at [16], [40] and [17] respectively.

283

12-тарау. Артықшылықтар

кенет немесе аяқ астынан пайда болмайды. Ол қолда бар мәліметтерден,

объективті дәлелдемеден туындайды... Менің шешімімде... заңгері ортақ

болмаса да, ортақ мүдде артықшылығын иеленгісі келген тұлға мына

фактілерді:

1) заңгерімен хат алмасудағы мақсаты өзіне ғана құқықтық кеңес алу

екенін;

2) заңгерге корпоративтік клиент ретінде емес, жеке өзіне ғана

құқықтық кеңес алуы керек екенін түсіндіргенін;

3) ортақ мүдде артықшылығын сұраған адам құқықтық тұрғыдан

білгенін және бағалай алғанын;

4) заңгер клиенттің жеке өзіне ғана құқықтық кеңес бергенін білуге

немесе түсінуге;

5) заңгермен хат алмасуы құпия болғанын дәлелдеуге тиіс.

3) Ортақ мүдденің тараптары мен басқалармен арақатынасы

«Ортақ мүдденің салдары ортақ заңгердің ортақ мүддеге көзқарасына бай

ланысты. Бұл туралы лорд-судья Рикстің «The Sagheera [1997] 1 Lloyd’s

Rep 160» еңбегінен таба аламыз: «Бір солиситорға жүгінген тараптар

әдетте бір-біріне толық сене бермейді: егер іс барысында келіспеушілік

орын алып, бір-бірімен соттасатын болса, онда ортақ мүдденің

артықшылығын иелене алмайды. Алайда құқықтық кеңестің артықшылы-

ғын басқаларға қарсы пайдалануға құқылы; сондай-ақ олардың мүдделері

ортақ болғандықтан, артықшылықтан ортақ шешіммен ғана бас тарта

алады, яғни бір ғана тарап өз бетінше бас тарта алмайды. Меніңше, бұл –

қалыптасқан принцип: мысалы, Rochefoucauld v. Boustead (1896) 65 LJCh

794, Cia Barca de Panama SA v. George Wimpey & Co Ltd,[1980] 1 Lloyd’s Rep

598, Re Koninsberg (A Bankrupt) [1989] 1 WLR 1257 істерін атауға болады».

4. СОТ ӨНДІРІСІНДЕГІ АРТЫҚШЫЛЫҚ

4.1. СОТ ӨНДІРІСІНДЕГІ АРТЫҚШЫЛЫҚТЫҢ ТАБИҒАТЫ

12.25. Бұл артықшылық тараптың (заңгердің) inter partes сот өндірісіне дайындығы

барысындағы әрекетіне қорғаныс береді. Әр тараптың (болашақ тарап, келесі

параграфтың 2) элементін қараңыз) іске қосқан жеке фактісі мен мәлімдемесі қарсы

тараптың өз бетінше жасаған тексеруінің мақсаты мен сол тексерудің нәтижесін

білмейтіндей болуға тиіс. Осы орайда тараптарға сот процесі барысында

«кемшіліктерді» анықтау туралы еш міндеттеме жүктелмейді. Дегенмен сот

тарапының немесе заңгердің сотты алдауына болмайды.

I Dennis, The Law of Evidence (4

edn, 2010), 10.27 ; C Hollander, Documentary Evidence (10

edn,

2009), ch 14; P Matthews and H Malek, Disclosure (3

edn, 2010), ch 11; C Passmore, Privilege (2

edn,

2006), ch 3; Phipson on Evidence (17

edn, 2009), 23.89 ; B Thanki (ed), The Law of Privilege (2

edn,

Oxford University Press, 2011), ch 3; Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, 2006), ch 15.

284

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

12.26. «Сот өндірісіндегі артықшылықтың» элементтері мыналар

: 1) үшінші тарап-

пен немесе клиент пен заңгердің арасындағы хат алмасудың құпиялығы

(оның ішінде

құжаттардың құпиялығы); 2) хат алмасу мен құжаттың басты мақсаты

аяқталма-

ған немесе басталуға тиіс сот өндірісінде қолдану болуға тиіс; егер хат алмасу мен

құжат әлі жасалмаса, ол да ескеріледі

; 3) хат алмасу қолданылатын сот өндірісі

қылмыстық немесе азаматтық іс, шетелдік немесе ішкі

, соттағы, трибуналдағы,

арбитраждағы іс болып бөлінеді (бұған да шектеу бар); дегенмен 4) сот өндірісі ин-

квизиция сипатында емес, жарыссөз сипатында болуға тиіс

12.27. Аталған осы соңғы элементі үшінші тараппен хат алмасудың артықшылығын

«сауалмен» біріктіріп қарауға жол бермей отыр. Ондай хат алмасуды «құқықтық

көмектің артықшылығы» деген атаумен ғана қорғауға болады. Дегенмен құқықтық

кеңестің артықшылығын тек «клиент» пен заңгердің арасындағы хат алмасуға қол

дану керек. Ал 4) элементтегі «инквизициялық» сот өндірісіне шектеудің принцип

ретінде қалыптасқанын қайта зерделеген жөн

4.2. БАСЫМ МАҚСАТТЫҢ БОЛМАУЫ

12.28. Мексика трассасында құйыннан келген зиян бойынша сақтандыру талабын

қараған Axa Seguros SA v. Allianz Insurance plc ісінде

(2011) талап қоюшы сақтанды-

рушы компанияның сақтанушы туралы жасаған есебін тексергісі келген. Бірақ жауап-

кер сот өндірісінің артықшылығын қолдануды талап еткен. Судья Кристофер Кларктың

айтуынша, бұл орайда сот өндірісіндегі артықшылықтың бір элементі бар, атап

Axa Seguros SA v. Allianz Insurance plc [2011] EWHC 268 (Comm); [2011] Lloyd’s Rep IR 544, Christo-

pher Clarke J, at [13] to [16], [40] to [41], and [49] to [52].

Куәнің мәлімдемесіне сүйенген артықшылық: ISTIL Group Inc v. Zahoor [2003] 2 All ER 252; [2003] EWHC

165 (Ch), at [63], per Lawrence Collins J; B Thanki (ed), Th e Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press,

2011), 3.33 to 3.35. On the question of loss of condentiality in this context, Axa Seguros SA v. Allianz Insurance plc

[2011] EWHC 268 (Comm); [2011] Lloyd’s Rep IR 544, Christopher Clarke J, at [49] to [52].

On the ‘dominant purpose’ test, Axa Seguros SA v. Allianz Insurance plc [2011] EWHC 268 (Comm); [2011]

Lloyd’s Rep IR 544, Christopher Clarke J, at [13] to [16], [40] to [41], [49] to [52]; B Thanki (ed), The Law

of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011), 3.68 to 3.87.

A ‘real prospect’ rather than a ‘mere possibility’: USA v. Philip Morris Inc (No 1) [2004] EWCA Civ 330;

[2004] 1 CLC 811, Brooke LJ, at [66] to [69]; Axa Seguros SA v. Allianz Insurance plc [2011] EWHC 268

(Comm); [2011] Lloyd’s Rep IR 544, Christopher Clarke J, at [13] to [16], [40] to [41], [49] to [52]; B Than-

ki (ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011), 3.47 to 3.53.

Re Duncan [1968] P 306; Minnesota Mining and Manufacturing Co v. Rennicks (UK) Ltd [1991] FSR 97, 99;

Société Francaise Hoechst v. Allied Colloids Ltd [1992] FSR 66; International Computers (Ltd) v. Phoenix

International Computers Ltd [1995] 1 All ER 413, 427 .

Re L [1997] AC 16, HL.

Three Rivers ісінде банктің заңгері Бингэм сауалнамасының тиісті деңгейде өтпегенін, сондықтан сот

өндірісінің артықшылығын бұл жерде қолдануға болмайтынын айтқан (Re L [1997] AC 16, HL ісінің

негізінде). Бұл тұрғыдан алғанда, кәмелетке толмаған баланы қорғау туралы сот өндірісінде абай

болу керек: дегенмен оның бұл көзқарасын кейінірек лорд Скотт та осы Three Rivers ісін апелляция-

лық сотта қараған кезде қолдаған [2004] UKHL 48; [2005] 1 AC 610, at [10]; cf, лорд Роджер, сонда

[53], іс жүргізу барысындағы сауалнама мәселесін тағы зерттеу керек екенін айтқан (лорд Николлс

Re L ісінде айрықша пікірін білдірген кезде, сонда 31 G – 32 L, айтқан сөздеріне сүйенген). Қараңыз:

Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, 2006), 15.110 ; B Thanki (ed), The Law of Privilege (2

edn,

Oxford University Press, 2011), 3.57 to 3.61; C Passmore, Privilege (2

edn, 2006), 3.058 .

[2011] EWHC 268 (Comm); [2011] Lloyd’s Rep IR 544.

285

12-тарау. Артықшылықтар

айтқанда, есебін жасаған кезде сотта талқыланатыны белгілі болған

. Дегенмен сот

істі зерттеу барысында артықшылық сұраған талапты қанағаттандырмаған: есеп трас-

саның салынған стандартына және құйыннан келген зиянның деңгейін анықтау

үшін

жасалған, бірақ талап қоюшы мен жауапкердің арасындағы сот өндірісінде басым мақ

сат бола алмайды деген қорытындыға келген.

4.3. ДАУЛЫ ІСТЕР

12.29. JSC BTA Bank v. Shalabayev ісінде

(2011) судья Хендерсон сот өндірісінде артық-

шылық сұраған тараптың ұсынып отырған артықшылық критерийі мен тестін жеткілікті

санаған. Бұл іс жауапкердің лицензиясы бойынша жұмыс істейтін қойманы тексеру

туралы еді. Қоймадан артықшылық сипаты бар құжаттар табылған болатын. Сот бұған

дейін «unless» бұйрық шығарған. Осы бұйрық бойынша, егер жауапкер құжаттардың

артықшылығы бар екенін дер кезінде дәлелдей алмаса, одан кейін сол құжаттардың артық-

шылығынан айырылатын. Жауапкер дәлел келтіруді кешіктірген және «unless» бұйрықтан

босатуды сұраған. Сот оларды бұйрықтан босатқан. Судья Хендерсонның айтуынша,

«құқықтық көмектің артықшылығы – мықты принцип, сондықтан құқықтық көмектің

артықшылығы соттың істі басқару бойынша шығарған бұйрығында көрсетіледі»

12.30. Құқықтық көмектің артықшылығы мен сот өндірісі артықшылығының айыр

машылығы неде? Құқықтық көмектің артықшылығы заңгер мен клиент арасындағы

құқықтық кеңеске қолданылады және бұл кеңестің сот өндірісіне қатысы болмауы

да мүмкін. Сот өндірісінің артықшылығы заңгер мен клиенттің арасынан тыс тек-

серу мен талқылауға қолданылады

. Жалпы, бұл екі артықшылықтың арасында бел-

гілі бір шекара жоқ

. Құжаттар мен хат алмасуды зерттеу, талдау керек те, осы

артықшылықтардың біреуін ғана беру керек, екеуін бірдей беруге болмайды

4.4. СОТ ӨНДІРІСІНДЕГІ АРТЫҚШЫЛЫҚТАР ТУРАЛЫ

ДАУЛАР

12.31. Жалпы, сот өндірісіндегі артықшылықтар мәселесінде қарама-қайшы пікір-

лер бар. Бұл орайда негізгі екі аргумент

[2011] EWHC 268 (Comm); [2011] Lloyd’s Rep IR 544, at [44].

Сонда, at [40] and [49].

[2011] EWHC 2915 (Ch).

Сонда, at [34].

Three Rivers (No 6) [2004] UKHL 48; [2005] 1 AC 610 ісін қараған кейбір лордтар құқықтық кеңес пен сот

өндірісі артықшылықтары арасында айырмашылық бар екенін айтқан. Қараңыз: лорд Скотт [10], лорд

Роджер [50], [51], лорд Карсуелл [65], [72]. Лорд Роджер [51] лорд Эдмунд Девистің Waugh v. BR Board

[1980] AC 521, 541–2, HL істі қараған кезде мұндай айырмашылыққа көп көңіл бөле бермейтінін, сондықтан

заңгерлер кейде «кәсіби құқықтық кеңестің артықшылығы» доктринасын қолдана алмайтынын айтқан.

Waugh ісінде сот өндірісінің артықшылығы «басым мақсат» сынағының мәні болған; Лордтар палатасы

Three Rivers ісінде «басым мақсат» сынағын құқықтық кеңестің артықшылығына да қолданған; бұл мәселе

туралы қараңыз: B Thanki(ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011), 2.173  .

B Thanki (ed), сонда, 1.09, 3.08 to 3.10; C Passmore, Privilege (2

edn, 2006), 3.002 .

Қараңыз: Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, 2006), 15.17.

eg, «қарсы тараптың мәліметтерін алдын ала көре алмайсыз, яғни қарсы тараптың қоятын

сұрағынан да бейхабарсыз»: Anderson v. Bank of British Columbia (1876) 2 Ch D 644, 656, per James LJ;

cited with approval by Lord Simon of Glaisdale in Waugh v.British Railways Board [1980] AC 521, 537, HL.

286

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

1) жарыссөз дайындығының қорғалуы: әр тарап (келешектегі тарап) сот өндірі-

сіне дайындық барысында үшінші тараппен (куәмен, сарапшымен, құқықтық

емес кеңесшімен) құпия хат алмаса алуға тиіс, хат алмасуға қарсы тараптың

араласа алмайтынына немесе қарсы тараптың хат алмасуды өз мүддесіне қол-

данбайтынына сенімді болуы керек.

2) үшінші тараптың ашық болуына қолдау білдіру қажет: куәлар мен сарапшы-

лардың пікірін, айғағын «толық және ашық» айта алатынына сенімі клиенттен

кем болмауға тиіс

. Сот өндірісінің артықшылығына қолдау білдіретін басқа

да жанама аргументтер бар

12.32. Бүгінде кейбір судьялар жоғарыдағы екі аргументке де скептикалық пікір біл

діріп жүр. Олардың ойынша, біріншіден, «бүкіл картаны ашу» (all cards [face-up] on

the table) бағдарламасын күшейту керек (сэр Лоуренс Коллинздің ISTIL ісінде-

гі

(2003) және басқа судьялардың пікірі

12.33. Екіншіден, «сот өндірісіндегі артықшылық – бос қиял, ол өз алдына дербес

доктрина бола алмайды» деген сыни көзқарас бар. Осы көзқарасқа сәйкес, құқықтық

көмектің артықшылығы (заңгер мен клиент арасындағы кеңестің құпиялығы) бұл

контекстегі жалғыз негізді себеп бола алады (қараңыз: лорд Скоттың Three Rivers DC

ісіндегі

(2004), Secretary of State for Trade and Industry v. Baker (No 2) ісінде-

гі

(1998); сэр Лоуренс Коллинздің пікірлері)

As for argument (i), besides the judicial statements listed at N Andrews, English Civil Procedure (Oxford Uni-

versity Press, 2003), 27.25 to 27.27 (notably, Simon Brown LJ in Robert Hitchins Ltd v. International Computers

Ltd [1996] EWCA Civ 1163, C Passmore, Privilege (2

edn, 2006), 3.205 ), see the remarks of Lord Rodger in

the Three Rivers (No 6) case [2004] UKHL 48; [2005] 1 AC 610, at [52], who oered strong support for this head

of privilege: «Сот өндірісіндегі артықшылық... сот өндірісіндегі тараптардың әрқайсысы өз дәлелдеме

лерін жинайтынын... яғни қарсы тараптың қоятын сұрағы мен дәлелдемелеріне, фактілеріне жауабы

даяр болуы керек екенін білдіреді». Ол сондай-ақ АҚШ-та осы тақырыпты талқылау барысында мына

дай нақты пікір білдірген: «Hickman v. Taylor [US Supreme Court, 329 US 495, 516 (1947)] ісінде «Қарсы

тараптың дәлелдемесін ашуы сотқа білікті мамандар тартуға да негіз бола алады». Судья Чарльз да

осы көзқарасты қолдап, сот өндірісіндегі артықшылықты беру керек екенін айтқан: S v. B [2000] Fam 76,

C Passmore, сонда, at 3.019. Argument (ii) is noted by C Passmore, сонда, 3.018, citing Lord Wilberforce in

Waugh v. BR Board [1980] AC 521, 531, HL, бұл да сонда, at 3.117, сарапшы туралы қараңыз: Lord Denning

MR in Re Saxton [1962] 1 WLR 968, 972, CA, and Canadian decisions.

Қосымша аргументтер мыналар: қарсы сұрақ қою, куәлардың жауаптарын дәлелдеу, B Thanki (ed),

The Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011), 3.138, N Andrews, English Civil Procedure

(Oxford University Press, 2003), 27.34 .

ISTIL Group Inc v. Zahoor [2003] 2 All ER 252; [2003] EWHC 165 (Ch), at [56] and [57] per Lawrence Collins J.

Осы және басқа да құқықтық мәселелер бойынша қараңыз: B Thanki (ed), The Law of Privilege (2

edn,

Oxford University Press, 2011), 3.120 to 3.139, and N Andrews, English Civil Procedure (Oxford Univer-

sity Press, 2003), 27.29 to 27.32. As Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, 2006), 15.30 and Thanki (ed),

сонда, at 3.88 to 3.90.

[2005] 1 AC 610; [2004] UKHL 48, at [29], «Сот өндірісіндегі артықшылықты оп-оңай бере салуға

қарсымын, оған жеткілікті негіз болуға тиіс, ал құқықтық көмек пен дәлелдемелер жеткіліксіз

жағдайда бермеу керек».

[1998] Ch 356, 362–71 (қараңыз: N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003),

27.29 to 27.41): «Адвокаттың құқықтық кеңесіне артықшылық сот өндірісі үшін маңызды болса ғана

беріледі. Бұл – адвокат пен оның клиентінің арасындағы байланысқа шек келтірмеу үшін қажет нәрсе.

Егер артықшылық беруді өтініп отырған құжаттардың адвокат пен оның клиенті арасындағы бай-

ланысы үшін немесе қоғам үшін маңызы төмен болса, онда артықшылық берілмейді. Мысалы, үшінші

тараптың мәлімдемесі мен куәнің мәлімдемесіне артықшылық берген жөн. Неге? Оның қоғам үшін

қандай маңызы бар?»

ISTIL Group Inc v. Zahoor [2003] 2 All ER 252; [2003] EWHC 165 (Ch), at [57] per Lawrence Collins J:

287

12-тарау. Артықшылықтар

12.34. Бұл жерде сот өндірісінің артықшылығын алып тастау мен қазіргі заңды өзге-

ріссіз қолдану арасында via media жол бар

. Цукерманның пікірінше, азаматтық сот

өндірісінде айтылған дәлелдемені осы тұрғыда зерттегенде қазіргі шектеулерді қол

дануға болмайды

. Осы орайдағы менің пікірім мынадай

«Сот өндірісіндегі артықшылықты түбірімен жоюға болмайды. Одан да актілерді

сараптамаларды

ұсынудың ашықтығын жетілдіре түскен жөн. Бұл шараларды

куәнің мәлімдемесі мен сарапшының қорытындысын алған кезде «куәларды даярлау»,

«сарапшыларды даярлау», «сарапшының жұмысын жетілдіру» сияқты көріністер

мен күресе отырып жүргізу керек. Осы өзгерістерді енгізсек... соттағы мәлімдеме-

лер қате болмас еді».

12.35. Осы саланың мамандары фактілер мен сарапшылардың дәлелдемелерін алу

процесіне араласуға жол бермеуге тырысады. Бірақ бұл консерватизм емес пе?

Сондай-ақ аталған шара азаматтық іс жүргізудегі шығыс пен кешігудің алдын алуға

көмектесіп, тараптардың факт бойынша куәлары мен сарапшыларының шынайы

және тәуелсіз болуына септігін тигізеді.

12.36. Бұл мәселенің түп тамырында екі мәселе жатыр: бірінші – азаматтық іс жүр

гізудегі куә мен сарапшының қателігі, олардың мәлімдемелерінің нақты болмауы

мен асыра сілтеуінің іс жүргізуге қаншалықты ықпал ететіні; екінші – бейтарап және

тәжірибелі судья мен қарсы пікірдің осы қауіпке қарсы рөлі қандай болатыны.

5. ӨЗІН-ӨЗІ КІНӘЛАМАУДЫҢ АРТЫҚШЫЛЫҒЫ

12.37. Ағылшын құқығында бұл артықшылық туралы 1968 жылғы Азаматтық істегі

дәлелдеме туралы заңның 14-бөлімінде былай делінген

: «Адамның қылмыстық

«Артықшылық беруге негіздеме деп сотқа дайындық барысында адвокат пен клиентінің арасын-

дағы байланысқа көмектесетін нәрселерді атай аламыз».

N Andrews, English Civil Justice and Remedies: Progress and Challenges: Nagoya Lectures (Shinzan Sha

Publishers, Tokyo, 2007), 7-28 to 7-40.

Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, 2006), 15.73.

N Andrews, English Civil Justice and Remedies: Progress and Challenges: Nagoya Lectures (Shinzan Sha

Publishers, Tokyo, 2007), 7-41.

Сонда, at 7-39: Автордың пікірінше, заңды өзгерткен жөн, себебі куәнің мәлімдемесі мына мазмұнда

болуы керек: «Куә мәлімдеме жасаған кезде ешкімнен құқықтық көмек алмаған; сондықтан оның

мәлімдемесінің мазмұны, орфографиялық, грамматикалық қателері мен тыныс белгілері дәл сол

қалпында сақталуға тиіс». Қараңыз: Aquarius Financial Enterprises Inc v. Certain Underwriters at

Lloyd’s (‘The Delphine’) [2001] 2 Lloyd’s Rep 542, at [49], per Toulson J, cited in S Sugar and R Wilson

(eds), Commercial and Mercantile Courts Litigation Practice (2004), 9.27; the Solicitors’ Code of Conduct

(2011), the Solicitors Regulation Authority, (5.10).

Бұл да сонда, at 7-40: 1) Сарапшыны тағайындаған тарап сарапшыға: сарапшыны тағайындаған та-

раптың мәлімдемесін; басқа сарапшыға жүгінбеу себебін баяндауға тиіс. 2) Мұндағы 1) тармақтағы

аталған жайттардың сарапшылар қорытындысында көрсетілуі міндетті. 3) сарапшы қорытынды-

сында осы 1) тармақ үшін өзін тағайындаған тараптан ақпарат алған-алмағаны; ақпарат алған бол-

са, сол ақпарат егжей-тегжейлі көрсетілуге тиіс. 4) Сарапшы қорытындысында өзін тағайындаған

тараптың көңілінен шығу үшін фактілерге қандай түзетулер енгізгенін баяндауы керек; егер түзету

енгізген болса, оның қорытындының жалпы мазмұнына тигізген ықпалына тоқталып өтеді.

Cross and Tapper on Evidence (12

edn, Oxford University Press, 2010), 417 ; I Dennis, The Law of Evi-

dence (4

edn, 2010), ch 5; C Hollander, Documentary Evidence (10

edn, 2009), ch 17; P Matthews and H

288

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

істен басқа қандай да құқықтық іс жүргізуде (Ұлыбритания заңнамасына сәйкес)

өзіне айып тағатын немесе айыппұл салатын сұраққа жауап беруден бас тартуға

құқығы бар». Дегенмен Апелляциялық сот мүшелерінің басым көпшілігі C plc v. P

ісінде

(2007) Адам құқықтары жөніндегі Еуропа сотының Saunders v. UK ісіндегі

(1996) мына шешімі шыққанға дейінгі құжаттарда бұл артықшылықты жоқ деп

таныған

: «Өзін-өзі кінәламау құқығы, ең алдымен, айыпталып отырған тұлғаның

үндемеу құқығын қорғауға байланысты... Бірақ айыпталушыдан қылмыстық іс

барысында мәжбүрлеу арқылы, яғни оның еркінен тыс алған дәлелдемелерді... сот-

тың санкциясымен және тыныс алу, қан немесе дәретінің сараптамасы, тәнінің

ұлпасы, ДНҚ арқылы алған дәлелдемені қолдануға болады

». Бұл шешімде аталған

артықшылық адамның абсолютті құқығы еместігі, бірақ оны істің мән-жайына қарап

қолдануға болатыны баяндалған.

12.38. Лорд-судья Лоуренс Коллинз C plc v. P ісінде

(2007) мұндай істегі шешім-

дердің басым көпшілігі Страсбург юриспруденциясына сай болса да, Лордтар пала-

тасының мұнымен келіспейтінін атап айтты. Бұл мәселе әлі толық шешімін таппаған,

себебі (сот Лордтар палатасына апелляция жасауға рұқсат берсе де) Лордтар палата-

сына апелляция жасаған ондай іс әлі болмапты. Лордтар палатасының бұл мәселені

осы уақытқа дейін қарамай отырғаны өкінішті-ақ. Апелляциялық соттың шешімі әлі

де толықтыруды қажет етіп отыр.

12.39. Апелляциялық сот (қылмыстық бөлімі) R v. S ісінде

(2008) қылмыстық істегі

мұндай артықшылық айыпталушының тиісті ақпаратты беру міндетімен шектелеті-

нін мәлімдеген. Осы іс бойынша фактілер негізінде басты «кілт» (пароль немесе

нөмір) «жауапкердің еркіне тәуелсіз» болуында еді (себебі аппарат ол кілтті бәрібір

таба алатын еді). Жауапкерден жадындағы ақпаратты беруді талап ету артықшы-

лықты бұзу болып табылмайды. Бұл артықшылық сол машина қылмысқа қатысқан

жағдайда ғана (машинада заңға қайшы ақпараттың болуына және оның терроризмге

қатыстылығына сезік туса; ондай кезде қылмыстық сот 1984 жылғы Саяси және

қылмыстық істердегі дәлелдеме туралы заңның 78-бөлімінің негізінде,

Malek, Disclosure (4

edn, 2012), ch 13; Phipson on Evidence (17

edn, 2010), 24.60  ; B Th anki (ed), The

Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011), 8.30; Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, 2006),

ch 17; for general reections, J Sorabji, (2012) 31 CJQ 261 (although the Court of Appeal decision there noted

was reversed in Gray v. News Group Newspapers Ltd [2012] UKSC 28; [2012] 3 WLR 312: 21.61 ).

[2007] EWCA Civ 493; [2008] 1 Ch 1, at [26] to [38], per Longmore LJ, and Sir Martin Nourse at [74]; noted

R Moules [2007] CLJ 528.

(1996) 23 EHRR 313, at [69], ECHR; (i) (артықшылық берілмеген) және (ii) (артықшылық берілген)

мәлімдемелердің арасындағы айырмашылық көрсетілуге тиіс. (Fisher v. US 425 US 391, 423 (1976),

US v. Doe 465 US 605 (1984)). For other comment on the Saunders case, J Andrews, ‘Hiding Behind the

Veil: Financial Delinquency and the Law’ (1997) 22 ELRev 369; and M Eriksen and T Thorkildsen, ‘Self-In-

crimination, the Ban on Self-Incrimination after the Saunders Judgment’ (1997) 5 J of Financial Crime 182;

the Saunders case is noted by N Andrews [1997] CLJ 243; see also G Stessens, ‘The Obligation to Produce

Documents vs the Privilege Against Self-Incrimination’ (1997) 22 ELRev Supp HRS 45, 54–5.

Saunders case, сонда, at [69]; the ECHR in JB v. Switzerland ісінде «тахографтың көмегімен алынған

дәлелдемеге де дәл осылай қарау керек» делінген.

[2007] EWCA Civ 493; [2008] 1 Ch 1, at [63] to [73].

[2008] EWCA Crim 2177; (2008) 158 NLJ 1459; The Times 15 October 2008.

289

12-тарау. Артықшылықтар

«дискрециялық құқығын пайдаланған жауапкер сол ақпаратты ашуға мәжбүр болды»

деген себеппен осы дәлелдемені жарияламауға құқылы) пайда болады. Сэр Игорь

Джадж R v. S ісінде (2008) апелляциялық шешім шығара отырып былай деген:

«[18] Адамның өз еркімен берілмеген дәлелдеме артықшылықты иеленбейді деген прин-

цип ішкі құқықта жақсы қалыптасып қалған... [20] Талдау жасай отырып, өтініш иесі

қорғалған ақпарат кілтіне (компьютерлік ақпараттың мағынасын ашу) және қорғал-

ған ақпараттың әрқайсысына артықшылық алуға жеке-жеке өтініш жазуға тиіс».

12.40. Керісінше, Адам құқықтары жөніндегі Еуропа заңнамасы кейде азаматтық іс

жүргізу барысындағы мәжбүрлі түрде ашылған ақпарат бойынша қылмыстық іс қоз

ғамауға себеп бола алады. Апелляциялық сот R v. K ісінде (2010) отбасының мүлкі

(салықтан жалтарғаны) туралы мәлімет сол отбасының мүшесіне қарсы қылмыстық

іске негіздеме бола алмайтынын мысалға келтірген. Себебі Saunders exclusionary

принципі қолданылған кезде (Saunders v. UK, 1996)

тергеу органдарының бұл мәлі-

метті пайдалануына қиындық туар еді

. Осы кең ауқымды принцип контекстік

негізде қолданылып отыр. Saunders exclusionary принципі Адам құқықтары жөнін-

дегі Еуропа заңнамасында ағылшын құқығындағы өзін-өзі айыптамау принципінен

де кеңірек принцип болып табылады.

12.41. «Тәуелсіз» тест (12.39-тармағынан) Страсбург юрисдикциясында бүгінде

қолданылмай жүргені анық. Оған да күмәнмен қараймыз, себебі Қылмыстық істер

бөлімі (R v. S, 2008)

мен Азаматтық істер бөлімі (C plc v. P, 2007)

ісінде бүгінде

Ағылшын құқығындағы өзін-өзі айыптамау артықшылығы аясын Сондерс крите-

рийіне ыңғайлап қайта қарап жүр.

12.42. Осылайша Страсбург юриспруденциясында дәлелдемені талдаудың басқаша

сипаты қалыптасқан. Страсбург сотының JB v. Switzerland ісінде (2001) осыған дейін

қаралған Saunders ісіндегі (1996, ECHR) талдаудан ауытқығаны байқалады. Адам

құқықтары жөніндегі Еуропа соты JB v. Switzerland ісінде (2001) бұрыннан бар

құжатты ашуға мәжбүрлеу 6(1) тармақта аталған артықшылықты бұзу болып табы

латынын мәлімдеген

. Сот «айыпталушының ерік-жігерін мәжбүрлеу немесе қинау

әдісімен жиналған» материалдар мен дәлелдемелерге қайта сілтеме жасаған

. Бірақ

соңында бұрыннан бар құжат Адам құқықтарын қорғау жөніндегі Еуропа конвен-

циясының қорғау аясына жататынын айтқан

100

(1996) 23 EHRR 313.

R v. K (A) [2009] EWCA Crim 905; [2010] QB 343, at [33] to [43].

[2008] EWCA Crim 2177; (2008) 158 NLJ 1459; The Times 15 October 2008, and the earlier Court of Ap-

peal (Criminal Division) decisions there relied upon.

[2007] EWCA Civ 493; [2008] Ch 1, at [26] to [38], per Longmore LJ, and Sir Martin Nourse at [74].

JB v. Switzerland (Application No 31827/96; 3 May, 2001); [2001] Crim LR 748, ECHR: Swiss tax inquiry;

criminal oence if tax payer fails to supply documents relating to tax liability; Art 6(1) held to apply and

violated on facts of case; the Court, at [68] of the JB case, distinguished the Saunders case; saying bluntly

that the documents in the present case did not fall within the ‘existence independent of the person’s will’ test

in the Saunders case; noted A Ashworth, Archbold News (2001) Issue 5, June 27, 5–6.

Сонда, at [64].

100

Бұл да сонда, at [68].

290

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

12.43. Сол сияқты, Адам құқықтары жөніндегі Еуропа соты Jalloh v. Germany ісін-

де

101

(2006) мемлекеттік органның жауапкерден Герман көшесінде есірткі («көпір-

шікке» оралған кокаин) салынған пластик пакетті жұтқанын ас қорыту жүйесі

арқылы дәлелдеуді талап еткенін өзін-өзі кінәламау артықшылығын бұзғаны деп

санаған. Жауапкер жұтқанын түтік арқылы құсуы керек болған. Ол кейінірек осы

оқиғадан соң асқазан ауруына шалдыққанына шағымданған. Тұтқынға алынған ол

шамамен бір жарым сағаттан кейін ауруханаға түскен, бірақ дәрігерлер оны тексеріп

шығып, «қамауға алуға болады» деген шешім шығарған. Сөйтіп, ол есірткі сатқаны

үшін қысқа уақыт қамауда отырған. Адам құқықтары жөніндегі Еуропа соты Jalloh

v. Germany ісінде (2006) бұл оқиғада адамның іш құрылысында бұрыннан болған

затты (дәлелдемені) шығарған, бірақ мәжбүрлеу шарасының деңгейі жауапкердің

өзін-өзі кінәламау артықшылығын бұзып отыр деген қорытындыға келген. Адам

құқықтары жөніндегі Еуропа соты O’Halloran and Francis v. UK ісінде

102

(2007)

Jalloh ісін (2006) қайта қараған кезде «тәуелсіз» немесе бұрыннан бар дәлелдеме

өзін-өзі кінәламау артықшылығын қорғау аясында қаралатынын мәлімдеген.

5.1. ӨЗІН-ӨЗІ КІНӘЛАМАУ ЖӘНЕ КӨРІНЕУ ЖАЛҒАН МӘЛІМЕТ

БЕРУ

НЕМЕСЕ СОТТЫ ҚҰРМЕТТЕМЕУ

12.44. Memory Corpn v. Sidhu (No 2) ісінде (2000) судья Арден «жауапкердің сотты

құрметтемегенін анықтау үшін қарсы жауап алған кезде артықшылықты қолдануға

болады» дейді

103

; Апелляциялық сот Dadourian Group International Ltd v. Simms

ісінде (2006) сотты құрметтемеу туралы істе де артықшылықты қолдануға болаты-

нын растаған

104

. Куә көрінеу жалған мәлімет берген кезде

105

артықшылықты қолда-

нуға болмайтыны анық (бұл мәселе бойынша мемлекеттік органдар толық ештеңе

айта алмайды, ал корольдік адвокат Танкидің айтуынша, «артықшылықты көрінеу

жалған мәлімет берген кезде де қолдану керек»)

106

12.45. CTB v. News Groups Newspapers ісінде (2011) судья Эдидің қабылдаған шешімі

бойынша «мәліметті ашу туралы бұйрық сотты құрметтемегені үшін газет қызмет

керлеріне қарсы қылмыстық іс қозғауға негіздеме бола алады»

107

. Сот өндірісіндегі

дәлелдемені ашу мәселесі футболшының отбасылық өміріне қол сұқпауды қамтама-

сыз ететін аралық мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы істе туындаған еді. Бұл істе

жауапкер-газет қорғалған мәліметті интернетке шығарған, осылайша футболшының

101

(2006) EHRR 32; 20 BHRC 575.

102

(2008) 46 EHRR 21; 24 BHRC 380; noted JR Spencer [2007] CLJ 531–3.

103

[2000] Ch 645, 658–9, CA, at [23] and [24], per Arden J (referring at [15] to the rst instance decision in

Distributori Automatici Italia SpA v. Holford General Trading Co Ltd [1985] 1 WLR 1066, 1072–3 (where

Legatt J followed Emanuel v. Emanuel [1982] 1 WLR 669, 677, Wood J).

104

[2006] EWCA Civ 1745; [2007] 1 WLR 2967, at [13].

105

Rice v. Gordon (1843) 13 Sim 580; 60 ER 225.

106

B Thanki (ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011), 8.52.

107

[2011] EWHC 1326 (QB), at [11]. Ол былай деген: «Дәлелдемені ашуды бұрмалау... соттың бұйрығын

орындамауды және компанияның бір немесе бірнеше қызметкерінің сотты құрметтемейтінін көр-

сетеді. Өзін-өзі кінәламау туралы нормаларды да жетілдіре түсу керек, бұл саладағы нормалардың

соттың дәлелдемені ашу туралы бұйрық шығаруына абсолютті кедергі бола алмайтыны анық. Де-

генмен бұл нормаларды ескеру керек». Қараңыз: C plc v. P [2008] Ch 1, бұл туралы 12.37 – 12.38.

291

12-тарау. Артықшылықтар

отбасылық өмірін қоғамнан жасыруға бағытталған мәжбүрлеу шарасын бұзған.

Мәліметті жариялауға болмайтын еді.

5.2. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕ ӨЗІН-ӨЗІ КІНӘЛАМАУ

АРТЫҚШЫЛЫҒЫН ҚОЛДАНУДЫ ШЕКТЕЙТІН

ЗАҢ АКТІЛЕРІ

12.46. Заң актілері өзін-өзі кінәламау артықшылығын қылмыстық істерде – алаяқтық

бойынша

108

, ал азаматтық істерде интеллектуалдық меншік пен құпия ақпараттар-

да

109

, мүліктік істерде қолданады

110

. Мұндай жағдайда жауапкерге қылмыстық іске

негіз бола алатын ақпаратты немесе құжатты ашу міндетін жүктейді, бірақ ол ақпа-

ратты немесе құжатты жауапкердің өзіне қарсы алаяқтық немесе (қылмыстық)

интеллектуалдық меншік туралы қылмыстық тергеу барысында қолдануға бол-

майды. Бұл орайда басты екі заң актісіне қысқаша тоқталатын боламыз (21.59).

12.47. 1981 жылғы Үлкен соттар туралы заңның 72-бөлімінде былай делінген:

«Бұл нормаға сәйкес тараптар ақпаратты ашуға міндетті, бірақ ашылған ақпарат

оның өзіне қарсы қылмыстық істе пайдаланылмауға тиіс». 72(5) тармақ – талдау

жасауда қолданылатын шешуші бөлім. Жоғарғы сот Gray v. News Group Newspapers

ісінде

111

(2012) 72(5) тармағы ауқымын талқылаған

112

. Жоғарғы соттың айтуынша,

бұл норма адамның жеке басына қатысты ақпаратты емес, тек бизнеске қатысты

ақпаратты, яғни коммерциялық ақпаратты қамтиды. Апелляциялық соттың пікірі

бойынша: «72-бөлімді қолдануға болады, себебі осы норма, коммерцияға қатысы

болсын-болмасын, құпия ақпараттың барлық түрін қамтиды»

113

. Бірақ Жоғарғы сот

Gray v. News Group Newspapers ісінде

114

(2012) 72(5) тармағын (Апелляциялық

108

s 13, Fraud Act 2006 (considered in Kensington International Ltd v. Republic of the Congo [2007] EWCA

Civ 1128; [2008] 1 WLR 1144).

109

s 72, Senior Courts Act 1981.

110

R v. K (A) [2009] EWCA Crim 905; [2010] QB 343, at [19] to [32].

111

[2012] UKSC 28; [2012] 3 WLR 312. For further examination of this case, see 21.61 .

112

s 72, Senior Courts Act 1981: 1) Жауапкер:(a) бірінші сот өндірісіндегі сұраққа жауап беру; (ә) сот

өндірісі бойынша шығарылған қаулыны орындау жауапкершілігінен босатылмайды. 1) тармақтың

(2) тармақшасы Үлкен соттағы мынадай азаматтық істерде, атап айтқанда: a) интеллектуал-

дық құқық бұзылған жағдайда; ә) интеллектуалдық құқықтың бұзылуы туралы кез келген ақпарат

жарияланған жағдайда; б) интеллектуалдық құқық бұзылуының алдын алу үшін берілген талап-

тарда қолданылады. 3) …тараптардың мәлімдемесі бойынша: a) сот өндірісі барысында қойылған

сұраққа жауап берген кезде 1) тармаққа сүйенеді; ә) сот өндірісі барысында шығарылған қаулыны

орындау барысында да 1) тармаққа сүйенеді… 5) «интеллектуалдық меншік» патентті, сауда бел-

гісін, авторлық құқықты, дизайн құқығын, тіркелген дизайн белгісін, басқа да осыған қатысты тех-

никалық және коммерциялық мәселелерді қамтиды: a) 2) тармақтың a), ә) тармақшалары – 1) ин-

теллектуалдық құқық бұзылғанда; 2) интеллектуалдық құқық алаяқтықтың кесірінен бұзылғанда;

ә) талапкер сот өндірісінде дәлелдемеге қол жеткізгенде қолданылады.

113

The Court of Appeal in Gray v. News Group Newspapers Ltd [2012] EWCA Civ 48; [2012] 2 WLR 848,

құпия ақпарат интеллектуалдық меншіктің бір бөлігі болса және коммерциялық сипатта болмаса; ол

туралы лорд Нойбергер былай деген [45]: «Бұл мәселе бойынша теория жүзінде де, практикада да

құпия мәліметтерді «басқа интеллектуалдық меншік» деген ұғымның аясында қарау керек деген

қорытындыға келдім». Осы туралы қараңыз: J Sorabji, (2012) 31 CJQ 261.

114

[2012] UKSC 28; [2012] 3 WLR 312.

292

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

соттың шешіміне қарағанда) тар мағынасында қолдануды, яғни «техникалық немесе

коммерциялық ақпарат және интеллектуалдық меншікке қатысты басқа да ақпарат-

тар» деген ұғымды ғана қолдануды ұсынады: бизнеске қатысы жоқ немесе жеке

тұлға туралы ақпарат бұл бөлімнің тар мағынасына сай келмейді. Жоғарғы соттың

72-бөлімді тек осы фактілер бойынша қолдануының себебі дыбыстық хабарлама-

дағы ақпараттың бизнес үшін маңызды екенін білдіреді.

12.48. 2006 жылғы Алаяқтық туралы заңның 13-бөлімінде былай делінген: «Өзін-

өзі кінәламау артықшылығы – 2006 жылғы Алаяқтық туралы заңның 13-бөліміне сай

артықшылық»

115

. Бұл норманы Апелляциялық сот Kensington International Limited

v. Republic of the Congo ісінде (2007) қолданған

116

. 2006 жылғы Алаяқтық туралы

заңға сәйкес, адам ақпаратты немесе құжатты ашқан кезде Англияның азаматтық

құқығының тәртібін бұза алмайды. Тіпті сол ақпарат пен құжатты ашуы алаяқтық

бойынша өзіне қарсы қылмыстық іс қозғауға негіз болса да, сот ақпаратты ашу, оның

ішінде мүлкі мен ақшасы туралы ақпаратты ашу туралы бұйрық шығарған жағдайда

ашуға тиіс болады. Алайда азаматтық істе мәжбүрлеу әдісімен алынған ақпарат осы

тұлғаға қарсы алаяқтық бойынша қылмыстық іс қозғауға негіздеме бола алмайды.

6. «ПРЕЮДИЦИЯСЫЗ» (WITHOUT PREJUDICE)

ХАТ АЛМАСУ ҰҒЫМЫ

6.1. «ПРЕЮДИЦИЯСЫЗ» ХАТ АЛМАСУ ҰҒЫМЫНЫҢ ТАБИҒАТЫ

12.49. Дауды реттеуге немесе келісімге келуге бағытталған келіссөзге тікелей

немесе жанама түрде артықшылық беруге болады. Бұл ұғым «преюдициясыз» атауы-

мен белгілі

117

. Аталған доктринаны медиацияның артықшылығымен салыстыру

үшін ІІ томның 1.128-тармағын оқыңыз.

115

s 13, Fraud Act 2006 states. Бұл бапта былай делінген: «Тарап мына нәрселерге: а) сот отырысы барысын-

да мүлкіне қатысты қойылған сұрақтарға жауап беруге; ә) сот отырысы барысында мүлікке қатысты

сот бұйрықтарын орындауға және сол мүлікке қатысты құқықбұзушылықтар болған жағдайда солар

туралы жауап беруге міндетті. Банкроттық туралы істерде осы тармақтар бойынша тараптың бер-

ген жауабы мен мәлімдемелері немесе дәлелдемелері сол тараптың өзіне қарсы басқа істерде дәлелдеме

ретінде қолданылмайды: а) берген жауаптары; ә) соттың бұйрығын орындауына қатысты әрекет-

тері. Мүлікке қатысты әрекеттері: а) мүлікті басқаруға қатысты әрекеттері; ә) мүлікке қатысты

сенімгерлік әрекеттері; б) мүлікке қатысты активтері мен ақшалай міндеттемелері немесе басқа да

жылжымайтын және жылжымалы мүліктері. Осыған байланысты құқықбұзушылық дегеніміз: а) ал-

дау мақсатында сөз байласу; ә) алдау мақсатындағы кез келген басқа да әрекеттер».

116

[2007] EWCA Civ 1128; [2008] 1 WLR 1144.

117

Cross and Tapper on Evidence (12

edn, Oxford University Press, 2010) 470 ; D Foskett, The Law and

Practice of Compromise (7

edn, 2010), ch 22; C Hollander, Documentary Evidence (10

edn, 2009), ch 16;

M Iller, Civil Evidence: The Essential Guide (2006), 8-88 to 8-104; P Matthews and HM Malek, Disclosure

edn, 2010), ch 14; Phipson on Evidence (17

edn, 2010), 24.18 ; C Passmore, Privilege (2

edn, 2006),

ch 10; B Thanki (ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford University Press, 2011), ch 7; Zuckerman on

Civil Procedure (2

edn, 2006), ch 16. On the development of this privilege, D Vaver, «‘Without Prejudice»

communications – their admissibility and eect’ (1974) Univ Brit Col L Rev 85 (cited by Robert Walker LJ

in Unilever plc v. The Proctor & Gamble Co [2000] 1 WLR 2436, 2445, CA, and by Lord Mance in Brad-

ford & Bingley plc v. Rashid [2006] UKHL 37; [2006] 1 WLR 2066, at [84]); J McEwan, ‘Condentiality of

Mediation Communications’ (2011) CJQ 192.

293

12-тарау. Артықшылықтар

12.50. «Преюдициясыз» артықшылық туралы бүгінгі күнгі пікірлер мына істерде

талқыланған: Cutts v. Head

118

(1984); Rush & Tompkins Ltd v. Greater London

Council

119

(1989); Unilever plc v. The Procter & Gamble Co

120

(2000); Bradford & Bingley

plc v. Rashid

121

(2006); Ofulue v. Bossert

122

(2009); Oceanbulk Shipping and Trading SA

v. TMT Asia Ltd

123

(2010). Осы аталған істерден мынадай түсініктер пайда болады.

12.51. Артықшылықтың негізгі жеті элементі мыналар:

1) «Преюдициясыз» (ауызша немесе жазбаша) хатты жазушы

124

да, адресат

125

та

сол хатты (егер хатта сот өндірісі бойынша құпия жайт жазылған болса)

126

осы

сот өндірісінде де, басқа сот өндірісінде де дәлелдеме ретінде келтіруге қарсы

лық білдіре алады

127

2) Артықшылықты, Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31-бөліміне

128

сәйкес,

құжатты тексеруге беру кезінде де (тараптардың екеуі де осы ақпаратты

білуіне, мәтін мен жазбаның түпнұсқасы тараптардың тек бірінің қолында

болғанына қарамастан) қолдануға болады.

3) Сонымен қатар тараптар артықшылығы бар ақпаратты істің тарапы болып

есептелмейтін қатысушыларына беруіне болмайды.

4) Артықшылыққа ие Х пен Y артықшылықтан бас тартпаса, үшінші тарап

артықшылығы бар құжатты ашуды Х пен Y-тен талап ете алмайды

129

5) Артықшылық тарап болып есептелмейтін қатысушылардың сол ақпаратты

басқа істе пайдалануына жол бермейді және, тіпті қажет болса, сот мәжбүрлеу

шарасын қолдануға да құқылы; осылайша бұл орайда құпияны сақтау

шаралары тарап болып есептелмейтін қатысушыдан қорғау үшін мәжбүрлеу

шарасын қолдануды

130

да қамтиды. Мәжбүрлеу шарасын (ағылшын немесе

118

[1984] Ch 290, 307, CA, per Oliver LJ.

119

[1989] AC 1280, 1299, HL, per Lord Griths.

120

[2000] 1 WLR 2436, CA (Robert Walker LJ’s survey, at 2441–50, is luminous; see further below).

121

[2006] UKHL 37; [2006] 1 WLR 2066.

122

[2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990.

123

[2010] UKSC 44; [2011] 1 AC 662.

124

Sometimes their lawyers, for example, La Roche v. Armstrong [1922] 1 KB 485.

125

I Waxman & Sons Ltd v. Texaco Canada Ltd [1968] 2 OR 452 (Ontario CA) (судья Фрейзер [1968] 1 OR

642 толығырақ қарап мәлімдеген).

126

Somatra Ltd v. Sinclair Roche Temperley [2000] 1 WLR 2453, CA, at [37], per Clarke LJ.

127

Instance v. Denny Bros Printing, The Times 28 February 2000, Lloyd J; including preventing it being used

in interim proceedings, such as a security for costs application: Simaan General Contracting Company Ltd

v. Pilkington Glass Ltd [1987] 1 WLR 516 (Newey QC).

128

Muller v. Linsley & Mortimer [1996] PNLR 74, CA; Rush & Tompkins Ltd v. GLC [1989] AC 1280, 1304, HL

(лорд Гриффитстің пікірінше, тіпті тараптардың арасында «преюдициясыз» материалды ашуға өзара келі-

сім болмаса да). Rabin v. Mendoza & Co [1954] 1 WLR 271, 273–4, CA ісінде лорд-судья Деннингтің пікірі,

Parry v. News Group (1990) New LJ 1719, CA ісіндегі лорд Дилонның пікірі: «Артықшылық дегеніміз – тек-

серуден босатылатынын білдіретін иммунитет, бірақ артықшылық берілген құжаттың өзі бар екеніне сот-

тың көз жеткізуі керек». Қараңыз: Berg v. IML London Ltd [2002] 1 WLR 3271, Stanley Burnton J (сот өндірісі

тарапының, екінші тараптың артықшылығы бар екенін біле тұра, оның рұқсатынсыз сотқа артықшылығы

«преюдициясыз» грифі бар құжатты зерттеуге ұсынуы заңсыз болып табылады).

129

Rush & Tompkins Ltd v. Greater London Council [1989] AC 1280, 1299, HL, per Lord Griths; noted

N Andrews [1989] CLJ 43.

130

Артықшылығы бар талқылауды тексерудің алдын алу үшін судья Ллойд Instance v. Denny Bros Printing

294

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

шетелдік) сот өндірісіндегі ақпаратты қолданбау үшін

131

; тарап болып есеп-

телмейтін қатысушыға жарияламау үшін қолдануға болады.

6) Азаматтық іс жүргізу ережесінің 36-бөліміндегі Дауды шешудің жолдарында

«преюдициясыз» шығысты азайту үшін қолданылады

132

; Тараптар бұдан бас

тартуы да мүмкін: қараңыз: 18.42-тармағындағы Virgin Airways Ltd v. Jet

Airways (India) Ltd ісі (2012) туралы

133

7) Тараптардың тағайындаған сарапшылары арасындағы талқылаудың мазмұны

мына жағдайда ғана жарияланады: «Сарапшылар арасындағы талқылаудың

мазмұны сотта тараптардың келісімімен ғана жарияланады

134

. Дегенмен

«преюдициясыз» хат алмасу түгел жариялана ма, әлде қысқа ғана мәтіні кел

тіріле ме – нақты айтылмаған».

12.52. Артықшылық тараптардың дауды реттеу бойынша ұсыныстары мен келіссөзіне

тікелей немесе жанама түрде

135

«преюдициясыз» грифін берсе ғана туындайды. Бірақ

прецеденттен тараптардың бұл артықшылыққа үнемі ие бола бермейтінін көреміз.

Bradford & Bingley plc v. Rashid ісінде (2006) лорд Хоффманн былай деген

136

: «Бұл нор-

маны кез келген келіссөзге, яғни «преюдициясыз» грифі қойылса, хат алмасу сипатында

болса да, болмаса да қолдануға болатыны белгілі...» Осы істе, лорд Хоуп айтқандай, хат

алмасу жазбаша немесе ауызша болса да, «преюдициясыз» грифі қойылуы міндетті

емес, тек «терминдері мен контексінен сол гриф көрініп тұрса», яғни толық немесе іші-

нара келісімге келуге талаптану, пікір алмасу, талқылау көрініп тұрса – жеткілікті

137

12.53. Алайда бұл артықшылық тараптардың келісімімен ғана берілмейді.

Артықшылықтың түп тамыры қоғамның мүддесінде, яғни дауды реттеуге қолдау

көрсету керек, сот өндірісіне жеткізбей-ақ реттеуге немесе қысқартуға болады деген

түсінікте жатыр. Сондықтан мемлекет «артықшылыққа ие тараптың артықшылықты

қай материалға беретінін өз бетінше белгілеуіне және артықшылығы бар хат алма

суды иеленіп отырған тарапты сол материалды ашуға мәжбүрлеуге болмайды»

Ltd [2000] FSR 869 ісінде АҚШ-та дәл осылай істеуге рұқсат берілетінін және ақпарат «преюдиция-

сыз» хат алмасу немесе медиациялық келіссөз барысында жасалса да, бәрібір екеуінде де артық-

шылық болатынын мәлімдеді: B Thanki (ed), The Law of Privilege (2nd edn, Oxford University Press,

2011), 7.25. Бұл саладағы Prudential Insurance Company of America v. Prudential Assurance Company

Ltd [2003] EWCA Civ 1154 ісі көпшіліктің қолдауына ие болған; артықшылығы бар келіссөздерді

қорғау мақсатындағы мәжбүрлеу шарасы Venture Investment Placement v. Hall [2005] EWHC 1227 (Ch)

ісіндегі медиация кезеңінде де қолдау тапқан.

131

Бұл мүмкіндік Instance v. Denny Bros Printing Ltd [2000] FSR 869 ісінде АҚШ-та (АҚШ-та бұрын

Англияда қаралған іс бойынша сот өндірісінде) қолданылған; Англияның Үлкен соты АҚШ-тағы сот

өндірісінде қолданбау үшін мәжбүрлеу шарасын қолдаған.

132

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 36.13(1).

133

[2012] EWHC 3318 (Pat); [2013] 1 WLR 1005, at [22] .

134

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.12(4).

135

Paddock v. Forrester (1842) 3 M & G 903; Rabin v. Mendoza & Co [1954] 1 WLR 271, CA; Chocoladefabriken

Lindt & Sprungli AG v. Nestle & Co Ltd [1978] RPC 287; Rush & Tompkins Ltd v. GLC [1989] AC 1280,

1299, HL, per Lord Gris; Dixons Stores Group Ltd v. Thames Television plc [1993] 1 All ER 349, 351,

Drake J; Somatra Ltd v. Sinclair Roche Temperley [2000] 1 WLR 2453, at [3], CA (солиситор мен оның

разы емес клиенті арасында сот алымы мен салғырттық туралы сот өндірісі).

136

[2006] UKHL 37; [2006] 1 WLR 2066, at [13].

137

Сонда, at [23], and [24].

295

12-тарау. Артықшылықтар

деген көзқарасты ұстанады. Бұл дұрыс көзқарас: қорғаған сайын артықшылықты

асыра пайдалануға жол бермеу керек.

12.54. Лорд Нойбергер Ofulue v. Bossert ісінде

138

(2009) бұл доктрина тікелей немесе

жанама түрдегі келісімге негізделіп отырғанын, сондықтан мемлекеттің саясаты еке-

нін атап өткен:

«Rush & Tompkins Ltd v. Greater London Council ісінде

139

(1989) лорд Гриффит бұл док-

трина «сот тараптарына сот өндірісінің аяғына жеткізбестен, дауды өзара реттеуіне

ықпалын тигізетінін» білдірген. Unilever plc v. The Procter & Gamble Co ісінде

140

(2000)

лорд Роберт Уокер мәлімдегендей, аталған доктрина «тараптардың келіссөз барысын-

дағы хат алмасуды дәлелдеме ретінде қолданбау туралы өзара келісіміне негізделген».

12.55. Соттың тараптары мен азаматтық істің басқа да қатысушылары дауды реттеу

бойынша келіссөздегі мәлімдемелерінің кейін өздеріне зияны тимейтініне сенімді

болуы қажет. Керісінше, олар дауды толық реттеуге барынша және ашық түрде атса-

лысуға, ең болмағанда, өзара келіспеушілігін азайтуға тиіс. Бұл орайда лорд Роберт

Уокердің Unilever ісіндегі (2000), лорд Нойбергердің Ofulue v. Bossert ісіндегі

141

(2009) пікірлері дұрыс:

Unilever plc v. The Procter & Gamble Co ісінде (2000) лорд-судья Роберт Уокер:

«Преюдициясыз ұғымы туралы нормалар – ішінара қоғамның мүддесіне және ішінара

тараптардың келісіміне, яғни адамның мүддесіне қарсы дәлелдемені сотта мойын-

дауға жол бермеуге негізделген маңызды нормалар»

142

, – деген.

12.56. Лорд Кларк Oceanbulk Shipping and Trading SA v. TMT Asia Ltd ісінде

143

(2010)

лорд Хоуптың Ofulue v. Bossert ісіндегі

144

(2009) мына мәлімдемесін қолдаған:

«Бұл норманың мәні – тараптардың келісімге келуін қорғау. Тараптардың пікірін

ашық білдіруіне мүмкіндік беру. Сондықтан норманы кеңінен қолдану қажет және

механикалық сипатта қолдануға жол бермеу керек. Норма жазбаша немесе ауызша

хат алмасудың артында қауіпті нәрсе жату ықтималдығын және қауіптің дауды

реттеу барысына кедергі келтіруі мүмкін екенін білдіреді. Қоғамның мүддесіне

сүйенген кезде ешкімді осы норманың қорғауынан айыруға болмайды».

12.57. Сондай-ақ лорд Хоуп Bradford & Bingley plc v. Rashid ісінде

145

(2006) былай

деген:

«Бұл норманың басты принципі – тараптардың дауды сотқа жүгінбей-ақ реттеуіне

қолдау көрсету және сондай мақсаттағы келіссөздер барысында преюдициясыз хат

алмасуын сот отырысында өзіне зияны тиетіндей етіп қолдануына жол бермеу».

138

[2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990, at [85].

139

[1989] AC 1280, 1299, HL.

140

[2000] 1 WLR 2436, 2442, CA.

141

[2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990, at [28].

142

[2000] 1 WLR 2436, 2448–9, CA.

143

[2010] UKSC 44; [2011] 1 AC 662.

144

[2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990, at [12].

145

[2006] UKHL 37; [2006] 1 WLR 2066, at [24].

296

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

12.58. Rush & Tompkins Ltd v. Greater London Council ісінде

146

(1989) Лордтар пала-

тасы бұл істегі тараптар – А мен В бар екенін, бірақ А мен В тарапы дауды өзара

шешкенін, бірақ С тарапы үшін В-ның А-мен жазысқан «преюдициясыз» хат алма-

суы жабық екенін айтқан (В-ның С-мен де дауы бар екен). Бұл істе дау құрылыс келі-

сімшарты туралы еді. Жұмыс беруші А тарапы бас мердігер В тарапымен өзара

дауды шешкен (Rush & Tompkins). Бірақ В тарапы мен қосалқы мердігер арасындағы

дау әлі шешілмеген. Бұл істе А мен В тараптары арасындағы негізгі дауды реттеу

осы өндірістегі «преюдициясыз» хат алмасуды сот өндірісінің тарапы болып есеп-

телмейтін С-ға ашуға жол бермейтін еді.

12.59. Дегенмен Gnitrow Ltd v. Cape Ltd ісінде (2000) Апелляциялық сот Rush &

Tompkins ісіндегіден басқаша шешім қабылдап, А-ға екеуі де бірдей үлес қосқан Х

пен Y-тің біріне артықшылық беруге, яғни тараптардың біріне ғана хат алмасуға сіл

теме жасауға мүмкіндік беруге болмайтынын айтқан

147

12.60. Gnitrow ісінің (2000) элементтері мынадай еді:

1) Уайт аралындағы верфьті басқарып отырған А бұрынырақ осы верфьтің

бұрынғы жұмысшыларының денсаулығына асбестоздың зиян келтіргені

туралы істі шешкен. А-ның сақтандырушысы да бұрын асбестозбен қамтама

сыз ететін негізгі екі компанияның бірі – Ньюуолс компаниясымен келісім-

шарт жасасқан еді. Бұл келісімшартта денсаулығына зиян келген кездегі

талаптың көлемі белгіленген болатын. Енді А талап қою арызын 1978 жылғы

Азаматтық жауапкершілік туралы заң негізінде асбестозбен қамтамасыз ететін

екінші – Кейп компаниясына қарсы беріп отыр

148

2) Кейп компаниясы енді А мен Ньюуолс компаниясы арасындағы келісімшарт-

тың мазмұнымен танысуды талап етуде, бірақ А бұл келісімшартты «преюди-

циясыз» деп танып отыр.

3) Лорд-судья Пилл Апелляциялық соттағы екі судьяның бірі ретінде бұл істе

«преюдициясыз» артықшылығын беру әділетсіз деген шешім шығарған. Судья

бұл жерде А-ның Ньюуолс пен Кейп компанияларынан өндіретін өтемақысы

А-ның денсаулығына зиян келген жұмысшыларға төлейтін өтемақысынан

артық болуы мүмкін деген қорытындыға келген

149

. Сондай-ақ Кейп компа-

ниясы А мен Ньюуолс компаниясы келісімшартының мазмұнынан хабарсыз

бола тұрып, 36-бөлімнің негізінде ешбір ұсыныс жасай алмайтын еді. Rush &

Tompkins ісінде А қарсы екі тарапқа преюдициясызды ашуға талап қойған кезде

үшінші бір тарап оған қарсы болса, қандай шешім шығаратынын айтқан

150

Үшінші тарап А мен Ньюуолс компаниясы арасындағы келісімнен бейхабар

болғандықтан, 36-бөлімге сай әрекет етпеуіне болады

151

146

[1989] AC 1280, 1299, HL, per Lord Griths; noted N Andrews [1989] CLJ 43.

147

[2000] 1 WLR 2327, CA; applied in a dierent context in Arrow Trading & Investments Est 1920 v. Edwardian

Group Ltd (No 2) [2004] EWHC 1319 (Ch); [2004] BCC 955; [2005] 1 BCLC 696, at [38], by Blackburne J.

148

On contribution, N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003), 11.71to 11.134.

149

[2000] 1 WLR 2327, CA, at 2331.

150

Сонда, at 2330–1, referring to Rush & Tompkins Ltd v. Greater London Council [1989] AC 1280, HL.

151

Gnitrow case [2000] 1 WLR 2327, CA, at 2331.

297

12-тарау. Артықшылықтар

4) Апелляциялық сот бірінші сатыдағы соттың судьясына А мен Кейп компа-

ниясы арасындағы жауапкершілік мәселесін шешкенге дейін жоғарыдағы келі-

сімшарт туралы айтпау керек екенін ескертті

152

5) Сонан соң сот бұл мәселедегі үш тараптың да бір оқиға бойынша

жауапкершілігі «преюдициясыз» хат алмасудың артықшылығын жоюға себеп

бола алмайтынын, оның қоғам мүддесіне қайшы екенін және осы кезге дейін

Апелляциялық сот үшін міндетті болып келген Rush & Tompkins ісіндегі шеші-

мін бұрмалауға негізсіз себеп болатынын мәлімдеген

153

. Осылайша қарсылас-

қан тарап дауды бұлай реттеуден бас тарта алады, бірақ тарап әлсіздік

танытып, келіссе – одан кейін көнуге мәжбүр болады. Егер келіссөз бен дауды

реттеу бойынша келіссөзде айтылған талаптарды қарсылық білдірген тарап-

тың тексеруіне аша салса – қоғамның мүддесіне қайшы келер еді. Бұл басқа

тараптардың дауды реттеуіне кедергі келтіреді. Апелляциялық сот мұндай

шешімді үш тараптың арасындағы жауапкершілік дауы көлемінде ғана қол-

дану керек деген сенімде

154

12.61. Екі тараптың арасындағы қарапайым сот өндірісінде тараптардың өзара келі

сімі мен қоғамның мүддесі қатар жүретіні белгілі. Мұндай кезде шағын ғана

ескертпе бар. Егер хат алмасу пошта арқылы жарияланса, онда хат алмасуда дауды

реттеу туралы келісімнің белгісі жоқ болғаны. Керісінше, бұл хатты қорғау – келіс-

сөзге ұмтылу белгісі. Бірақ үш тарап арасындағы сотта үш тарапқа ортақ келісімнің

бар екенін кейде білмей қалуымыз мүмкін

155

. Мұндай кезде артықшылықты

қоғамдық мүдденің негізінде ғана беруге болады. Лорд-судья Кларк бұл туралы

былай деген:

«Кей істе бұл норманы тараптар келісімінің негізінде қарау мүмкін емес... сондық-

тан оны тараптар арасындағы емес, тараптар мен басқалардың арасындағы келі-

сім негізінде қараған жөн. Ондай істе А-ның В-мен «преюдициясыз» хат алмасуын

талқылауы С үшін жабық, себебі бұл істе С тарапы қатысушы болады»

156

12.62. «Бұл норма дауды реттеуге бағытталған жазбаша немесе ауызша келіссөз-

дердің бәріне қолданылады»

157

12.63. Ондай келіссөз соттың алдында едәуір бұрын болуы да мүмкін. Лорд-судья

Оулдтың Barnetson v. Framlington Group Ltd ісіндегі

158

(2007) тексеру сұрағы мына-

дай: «Тараптар дауды келіссөз барысында шеше алмаған жағдайда сотқа жүгіне-

тіні туралы келіскен бе?» Ол келіссөз «сот өндірісі болатынын ескерткеннен кейін

152

Gnitrow case [2000] 1 WLR 2327, CA.

153

Rush & Tompkins case [1989] AC 1280, HL.

154

Gnitrow case [2000] 1 WLR 2327, CA, at 2332.

155

See further on the tripartite situation, 12.68 below.

156

Somatra Ltd v. Sinclair Roche Temperley [2000] 1 WLR 2453, CA, at [24], per Clarke LJ, referring to the

Rush & Tompkins case (1989), above.

157

Rush & Tompkins case [1989] 1 AC 1280, 1299, HL, per Lord Griths; see also Field v.Commissioners of

Railways for NSW (1957) 99 CLR 285, HC Aus.

158

[2007] EWCA Civ 502; [2007] 1 WLR 2443, at [34].

298

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

немесе сотқа жүгінетінін ескерткеннен кейін болуға тиіс» деген пікірмен келіспе-

ген. Сондай-ақ «сот өндірісі болатынын ескерту дауды реттеуде қоғамның мүдде-

сіне толық сай келмейтінін» айтқан.

12.64. «Дауды реттеу мақсатындағы» хат алмасу, тіпті олар дауды реттеудің нақты

жолын ұсынбаса да, ондай талапқа жауап бермесе де, артықшылықты иелене алады.

Басқаша айтқанда, келіссөз сипатындағы хат алмасуға дауды реттеуде артықшылық

беріледі

159

. Судья Ледди Апелляциялық сотқа шағым түспеген бірінші сатыдағы сот-

тың шешімі бойынша кез келген келіссөз сипатындағы адал хат алмасуға артықшы-

лық беруге болатынын айтқан:

«Артықшылықты тараптардың әрқайсысының өзінің немесе қарсы тараптың

күшті және әлсіз тұсын бағалаған, құқығын білдірген хат алмасуға беруге болады...

Тараптар сотта өз сөзі өзіне зиян келтірмейтініне сенімді болуға тиіс. Сондықтан

преюдициясыз нормасы мойындауды ғана білдірмейді, мәлімдеуді де қамтиды»

160

12.65. Егер хат алмасуда ешбір гриф болмаса, хат алмасу жанама түрде грифтелге-

нін мазмұнына қарап анықтау қалыптасқан жағдайға байланысты жүзеге асыры-

лады. Аталған тәсіл автоматты түрде орындалуы керек. Лорд-судья Слейдтің

пікірінше, егер мәлімдеме ондай келіссөздің бір бөлігі немесе келіссөзге кіріспе

ретінде болмаса, яғни тараптың құқығын мәлімдеу ғана болса, оған артықшылық

беруге болмайды

161

. Бұл тікелей түсініктеме еді. Негізі, мәлімдеме жауап алу мақса-

тында немесе келіссөзге кіріспе сипатында жазылған болса, жанама түрде «преюди-

циясыз» екенін білдіретіні мәлім

162

12.66. Дегенмен «преюдициясыз» грифі жоқ және тек қарызды мойындайтынын

және қарызды төлеудің мерзімін білдіретін мәлімдеме мұндай артықшылыққа ие

бола алмайды. Лордтар палатасы Bradford & Bingley plc v. Rashid ісін

163

(2006) қара-

ған кезде лорд Браун былай түсіндірген

164

«Преюдициясыз грифінің ашық екені айқын, бірақ оны жауапкершілікті дауламай, тек

қарызды төлеу уақытын айтатын хат алмасуға беруге болмайды. Бұл орайда «дауды

реттеу мақсатындағы келіссөз» бойынша хат алмасуды (Lord Griffiths in Rush &

Tompkins Ltd v. Greater London Council [1989] AC 1280, 1299) немесе «нақты болатын

және болуы мүмкін сот өндірісін көрсететін» хат алмасуды (Sir Robert Megarry V-C in

Chocoladefabriken Lindt & Sprungli AG v. Nestlé Co Ltd [1978] RPC 287) осы қатарға

жатқыза алмаймын. Мұндай кезде қоғамның мүддесін де негіз ретінде қолдануға бол-

майды деп білемін. Лорд-судья Оливердің Cutts v. Head ісінде ([1984] Ch 290, 306) негізде-

месін «түп мәнінде дауды реттеу бойынша келіссөз барысында баяндалған жайттарды

159

South Shropshire DC v. Amos [1986] 1 WLR 1271, 1277, CA, per Parker LJ.

160

Unilever plc v. Procter & Gamble Company [1999] 2 All ER 691, 699, at [25], per Laddie J (not disturbed

in [2000] 1 WLR 2436, CA).

161

Buckinghamshire CC v. Moran [1990] Ch 623, 635, CA, лорд-судья Слейд (бұл туралы «Даудың мәні

бойынша еш маңызы жоқ» деген ойда болған...)

162

Бұл лорд Хоффманның бірінші саты сотындағы талдауы еді: сонда, 633–4.

163

[2006] UKHL 37; [2006] 1 WLR 2066.

164

Сонда, at [73].

299

12-тарау. Артықшылықтар

сотқа жауапкершілікті мойындау мәселесінде дәлел ретінде айтуға жол бермеу мақса-

тындағы» деп түсінуіміз керек. Ал осы істе дауды реттеу үшін ешбір «мәлімдеме мен

ұсыныс» жасалмаған. Қарызды мойындағаннан кейін ешбір дау тумаған. Шынында,

дебитор тек қарызды азайтуды сұраған еді; бірақ қарыз азайтылмаған».

12.67. Бірақ мұндай мәлімдеменің «преюдициясыз» ұсыныс болуы себепті және

онда офференттің белгілі бір жер теліміне құқығы болғандықтан, осы хат алмасуды

нақ сол жер теліміне қатысты істе дәлелдеме ретінде қолдануға болмайтыны

баяндалған. Бұл шешім Лордтар палатасының Ofulue v. Bossert ісіндегі (2009) шеші-

міне ұқсас еді

165

12.68. Артықшылық мәселесі бойынша, әсіресе ауызша пікір алмасуда кең ұстаным

қолданылған. Лорд-судья Роберт Уокердің Unilever ісіндегі (2000) және лорд

Нойбергердің Ofulue v. Bossert ісіндегі

166

(2009) пікірлері мынадай:

«In Unilever plc v. The Procter & Gamble Co ісінде

167

(2000) лорд-судья Роберт Уокер

былай деді: «Мойындауды айқын көрсету

168

мен преюдициясыз хат алмасудың басқа

бөліктерінен қорғану өте қиын, сондай-ақ ол тараптар қорғанысының объективті

негіздемесіне қайшы келуі... сот отырысында толғандыратын мәселелерінің бәрін

емін-еркін айтуына кедергі болуы мүмкін... Егер тараптардың әр сөзін аңдап айтуы

қажет болса, преюдициясыз кездесуде ойын толық ашып айта алмауы мүмкін, себебі

олардың заңгерлері... бақылаушылар сияқты қарап отырады». Бұл көзқарас Rush &

Tompkins Ltd v. Greater London Council ісіндегі

169

(1989) көзқараспен және соттардың

ХІХ ғасырдағы шешімдерімен сәйкес келеді

170

».

165

[2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990, at [85].

166

Сонда, at [28].

167

[2000] 1 WLR 2436, 2448–9, CA.

168

In Instance v. Denny Bros Printing Ltd ісінде [2000] FSR 869, at 881–2, судья Ллойд лорд Роберт Уокердің

Unilever ісіндегі [2000] (1 WLR 2436) «преюдициясыз» ұғымын тар мағынасында қолдануға болмай-

тыны туралы пікіріне сүйенген (лорд Хоффманның Muller v. Linsley & Mortimer [1996] ісіндегі (PNLR

74, 79–80) пікіріне күмәнмен қараған. Бұл мәселе туралы оқыңыз: B Thanki (ed), The Law of Privilege

edn, Oxford University Press, 2011) 7.14 to 7.19, сондай-ақ Hodgkinson and Corby v. Wards Mobility

Services [1997] FSR 178, 190. Судья Нойбергер лорд Хоффманның «преюдициясыз» ұғымын мемле-

кет саясаты туралы айрықша істерде ғана тар мағынада қолдануға болады, ал келісімшарт дауларында

кең мағынада қолдану керек» деген пікірімен келіскен (Rush & Tompkins Ltd v. Greater London Council

ісін [1989] AC 1280, HL, мысалға келтіруге болады, бірақ қарапайым сот өндірісінде «преюдициясыз»

ұғымын екі тарап арасындағы келіссөздің құпиялығына сүйеніп қолданған жөн; Somatra Ltd v. Sinclair

Roche & Temperley [2000] 1 WLR 2453, at [22] ісінде Кларк бұл туралы былай деген: «Преюдициясыз»

хат алмасу кезінде тараптардың мәселені ашып көрсеткенін және ашық талқылағанын ескеру қажет»,

яғни тараптардың жалаң мәлімдемелеріне сүйенбеген жөн. Басқа істерде де лорд Хоффманның осы

пікірін ұстанған: Wilkinson v. West Coast Capital [2005] EWHC 1016 (Ch), at [16], per Mann J; бұл мәселе

кейінірек Bradford & Bingley plc v. Rashid ісінде де талқыланған [2006] UKHL 37; [2006] 1 WLR 2066.

169

[1989] AC 1280, 1299, HL.

170

Ofulue ісіне [2009] UKHL 16 сілтеме жасаған [57]; [2009] 1 AC 990. Бұл істе лорд Уокер мына істерге

шолу жасаған: «Апелляциялық соттың төрағасы Ромилли бұл норманың аясын тарылтуға тырыс-

қан. Қараңыз: Jones v. Foxall (1852) 15 Beav 388, 396, and Hoghton v. Hoghton (1852) 15 Beav 278, 321.

The Court of Appeal in Walker v. Wilsher (1889) 23 QBD 335 істер норманың аясын қараған істер еді.

Қараңыз: Lord Esher MR, at pp 336–337, Lindley LJ, at pp 337–338 and Bowen LJ, at p 339, Oliver LJ in

Cutts v. Head [1984] Ch 290, 302–304».

300

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

12.69. Лорд-судья Роберт Уокердің Unilever ісіндегі (2000) көзқарасы Re Sarah Getty

Trust ісінде (1985) айтылған «клиент пен заңгердің арасындағы ауызба-ауыз талқы-

лауға құқықтық көмектің артықшылығын беруге болады» дегенді қолдайтын көзқа-

расқа сай еді. Бұл контексте ондай ауызба-ауыз талқылауды ашу туралы өтінішті

қанағаттандырмаған, себебі онда ашылуға тиіс кеңес берудің кейбір белгісі жоқ деп

көрсеткісі келген, ал ауызба-ауыз талқылау жария етілсе, «заңмен бекітілген артық-

шылықты бұзған» болып саналатын еді

171

. Ол ашылса, артықшылығы бар әңгіме мен

стенограмма талқылаудың бәрін жария ететін еді, себебі әдетте әңгіменің өзін бір-

неше түрге бөліп қарау жасанды қылық болып табылады

172

12.70. Кейде артықшылықтың үзілетін жері бар болуы мүмкін. Осылайша, егер бір

тарап екінші тарапқа телефон соқса, бірақ «ашық» әңгіме екенін ескертсе, онда бұл

әңгімеге артықшылық берілмейді, дегенмен ондай жағдайда қарсы тараптың «ашық»

деген сөзді түсінгеніне көз жеткізу керек

173

. Бұл жерде міндет ашық әңгіме ұсынған

тарапқа жүктеледі. Сот бірінші тараптың сол әңгіменің жария екенін қайта растаға-

нына назар аударады

174

12.71. Керісінше, «преюдициясыз» келіссөздер аяқталған кезде тарап одан кейінгі

әңгімені қайта «преюдициясыз» етуі мүмкін: «преюдициясыз» деген грифі жоқ болса

да, преюдициясыз екенін білдіріп тұратын әңгімеге де артықшылық берілуі мүмкін

175

6.2. «ПРЕЮДИЦИЯСЫЗ» ҰҒЫМЫНА КІРМЕЙТІН АЙРЫҚША

ЖАҒДАЙЛАР

12.72. Ондай ерекше жағдайлар да бар. Осындай ерекшеліктерді лорд-судья Роберт

Уокер Unilever ісінде

176

(2000) атап айтқан және оны лорд Кларк Oceanbulk Shipping

and Trading SA v. TMT Asia Ltd ісінде

177

(2010) толықтырған. Лорд Роберт Уокер

Unilever ісінде сегіз түрлі ерекше жағдайды атап көрсеткен. Олардың әрқайсысы,

«преюдициясыз» артықшылығы болса да, дәлелдеме ретінде келтіруге және ашуға

міндеттейтін жағдай

178

12.73. 1-айрықша жағдай. Тараптардың өзара міндетті күшіндегі келісімі бар еке-

нін ашуға артықшылық кедергі бола алмайды

179

171

Re Sarah Getty Trust [1985] QB 956, 964, per Mervyn-Davies J.

172

Derby & Co Ltd v. Weldon Ltd (No 10) [1991] 2 All ER 908, Vinelott J.

173

Cheddar Valley Engineering Ltd v. Chaddlewood Homes Ltd [1992] 1 WLR 820, 826 (Sher QC).

174

Сонда.

175

Dixons Stores Group Ltd v. Thames Television plc [1993] 1 All ER 349, 351, per Drake J; on which see

further N Andrews, Principles of Civil Procedure (1994), 12-079.

176

Unilever plc v. The Proctor & Gamble Co [2000] 1 WLR 2436, 2445, CA, where Robert Walker LJ said that

this summary ‘is far from exhaustive’: see, for example, Gnitrow Ltd v. Cape plc [2000] 1 WLR 2327, CA.

177

[2010] UKSC 44; [2011] 1 AC 662, at [33]; for another recent discussion, R v. K (A) [2009] EWCA Crim

1640; [2010] QB 343, at [44] to [73].

178

Unilever plc v. The Procter & Gamble Co [2000] 1 WLR 2436, 2444–5, CA.

179

Tomlin v. Standard Telephones and Cables Ltd [1969] 1 WLR 1378, CA; жазбаша хат алмасу кезіндегі

301

12-тарау. Артықшылықтар

12.74. Бұл ерекше жағдай «преюдициясыз» талқылаудың татуласу келісіміне өзгеріс

енгізуіне мүмкіндік береді. Ол туралы лорд Кларк Oceanbulk Shipping and Trading SA

v. TMT Asia Ltd ісінде

180

(2010) (лорд-судья Роберт Уокердің бірінші айрықша жағда-

йының негізінде) былай деген:

«Бұл жағдай аталған сегіз айрықша жағдайдың қатарына қосылмаса да, тараптар

арасындағы келісімге түзету енгізуге негіздеме болатыны даусыз. Преюдициясыз

келіссөздің тарапы келіссөз барысында айтылғандарға сілтеме жасай отырып,

келіссөзге түзету енгізуді сұрай алады... Меніңше, тараптар осы айрықша жағдайды

мойындайды, себебі оның бірінші айрықша жағдайдан айырмашылығы аз ғана.

Келісімге келгеніне қарай преюдициясыз хат алмасу ретінде тану мен хат алмасуды

келісімі бойынша танудың айырмашылығын анықтап алу керек. Меніңше, келісім

ауызша болса, оны анықтау оңайырақ, бірақ келісім жартылай ауызша және жар-

тылай жазбаша, сондай-ақ толық жазбаша болған жағдайда да дәл осылай анықтап

алған жөн».

12.75. «Преюдициясыз» талқылау қол жеткізген келісімге түсініктеме беретін кезде

маңызды болса, бұл айрықша жағдайдың қосымша аспектісі пайда болады.

Ұлыбритания Жоғарғы сотының Oceanbulk Shipping and Trading SA v. TMT Asia Ltd

ісінде

181

(2010) мәлімдеуінше, тараптардың «преюдициясыз» келіссөзі барысындағы

«объективті» фактіні келісімнің нақты негізі ретінде қабылдау керек. Прецеденттерге

жүгіне отырып, сот «дауды реттеу» ұғымына түсініктеме берген. Соттың мақсаты

коммерциядағы келісімшарттарға берілген түсініктеме мен дауды реттеу жөніндегі

келісімдерге берілген түсініктеменің айырмашылығын анықтау еді. Бұл істе бірауыз-

дан қолдау тапқан шешімді шығарған лорд Кларк былай деген

182

«Мемлекеттің саясаты мен келісімшартындағы негізгі принцип тараптардың пікі-

рін ашық айтуы және дауды реттеуіне қолдау білдіру болып табылады... Келіссөз

барысында айтылған фактінің объективті екенін мойындау дауды реттеуге көмегін

тигізбесе, еш зияны жоқ. Егер келіссөз тарапы дауды реттеу барысында айтылған

фактілерді тараптардың ниетіне байланысты келісімге түсініктеме бергенде сот-

тың қолданатынын алдын ала білген болса, сол фактілерді дәлелдеме ретінде келтіре

алады. Сонымен бірге бұл келісімшартты сақтауды қамтамасыз етудің бүгінгі прин-

ципі болып отыр».

12.76. 2-айрықша жағдай. Татуласу келісімін жасағанға дейінгі «преюдициясыз»

келіссөзде алаяқтық, өтірік айту немесе мәжбүрлеу орын алса, оның күшін жоюға

болады

183

«преюдициясыз» мәселесінде соттың дауды реттеу бойынша құзыретінің заңдылығы туралы қара-

ңыз: Admiral Management Services Ltd v. Para-Protect Europe Ltd [2002] 1 WLR 2722, CA, per Stanley

Burnton J, at [65] to [79].

180

[2010] UKSC 44; [2011] 1 AC 662, at [33].

181

Сонда.

182

Бұл да сонда, at [41].

183

Unilever plc v. The Procter & Gamble Co [2000] 1 WLR 2436, 2444, CA, citing Underwood v.Cox (1912) 4

DLR 66 (Canadian authority).

302

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

12.77. 3-айрықша жағдай. Мәлімдемені эстоппель ретінде қабылдауға болады және

оны ашып көрсету керек

184

. Мұны Ofulue ісінде

185

лорд Нойбергер де мойындаған.

12.78. 4-айрықша жағдай. Бір тарапқа қарсы тараптың «преюдициясыз» келіссөз бары

сында жазбаша немесе ауызша дәлелдемесі, егер ол өтірік айту, мәжбүрлеу немесе

екіұшты сөздермен байланысты болса, дәлелдеме ретінде келтіруге рұқсат береді

186

Бірақ бұл айрықша жағдай артықшылық қасақана асыра пайдаланылған кезде

қолданылады

187

12.79. «Преюдициясыз» келіссөздегі дәлелдеменің жалғандығы келіссөзді жарамсыз

деп тануға негіз болады. Лорд Браун Bradford & Bingley plc v. Rashid ісінде

188

(2006)

айтқандай, лорд-судья Рикс Savings & Investment Bank Ltd v. Fincken ісінде

189

(2003)

осы мәселеге терең талдау жасаған. Тым ұзақ болғандықтан, оны бұл жерде келті-

руді жөн көрмедік. Оның редакцияланған нұсқасы екі жерде беріледі (лорд-судья

Рикс келешекте өтірік куә беру болатынын білгендіктен

190

немесе өтірік куә беру

орын алғандықтан

191

, артықшылықты алып тастауға жол бермеді).

12.80. Апелляциялық сот Unilever ісінде (2000) «преюдициясыз» мәлімдемені,

патенттің иесі оның түпнұсқа екеніне дау туғызып отырған тарапты қорқытқан болса

да, жариялаудың міндетті еместігін мәлімдеген

192

. Осылайша сот осы кезге дейінгі

184

Unilever case (2000), сонда, at 2444, citing Neuberger J, Hodgkinson & Corby Ltd v. Wards Mobility Services

Ltd [1997] FSR 178, 191; судья Нойбергердің бұл пікірімен Апелляциялық соттың мүшелері келіспе-

ген; Hodgkinson & Corby ісінде осы мәселе бойынша біртекті түсініктің жоқ екені белгілі болған; бұл

істе тараптар «преюдициясыз» мәселесінде Smiths Group plc v. George Weiss ісіндегі [2002] (EWHC 582

(Roger Kaye QC, sitting as a High Court judge)) қиындыққа қайтадан тап болған: p 37 for conclusion: tran-

script available at www.cedr.co.uk/library/edr_law/Smith_Grp_v_Weiss.pdf (not disapproved by CA); see also

Admiral Management Services Ltd v. Para-Protect Europe Ltd [2002] 1 WLR 2722.

185

[2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990, at [100].

186

Unilever case (2000), сонда, 2444. «Дәлелдемені жасыру сот отырысында жалған мәлімет берумен тең

қаралады» деген мәлімдеме жасаған. Forster v. Friedland (CA, unreported, 10 November 1992, transcript no

1052 of 1992), per Homann LJ. In Hawick Jersey International Ltd v. Caplan, The Times газетінде 1988 жылғы

11 наурызда «преюдициясыз» артықшылығы алаяқтық немесе басқа да қылмыстың шеңберінде қаралуға

тиіс» деген. Мысалы, Kitcat v. Sharp (1882) 48 LT 64 ісінде, сондай-ақ Unilever ісінде [1999] 1 WLR 1630,

at [31] талқыланған. Бұл істе судья Ледди «преюдициясыз» артықшылықтың шегі бар екеніне күмән кел-

тірген. Қараңыз: Fraser J, Waxman v. Texaco Canada Ltd, rst instance, (1968) 1 OR 642, 652, 656. Әсіресе

қараңыз: Rix LJ’s review in Savings & Investment Bank Ltd v. Fincken [2003] EWCA Civ 1630; [2004] 1 WLR

667, at [40] . «Артықшылықты артық пайдалану туралы»: Brunel University v. Vaseghi [2006] UKEAT

0307_06_1610 (16 October 2006) (бұл істе қызметкер жұмыс берушіге «нәсілдік кемсітушілікке жол берді»

деген негізде талап қою арызын берген; [24] ақырында, қызметкердің мәлімдемесі негізді болмай шығып,

тараптар өзара тату келісімге келген). Қараңыз: C Passmore, Privilege (2nd edn, 2006), 10.059 ; B Thanki

(ed), The Law of Privilege (2nd edn, Oxford University Press, 2011), 7.30 – 7.32.

187

Unilever case, бұл да сонда, at 2444, citing Fazil-Alizadeh v. Nikbin, The Times 19 March 1993, CA; eg,

in UYB Ltd v. British Rail Board, The Times 15 November 2000, CA. Бұл істе лорд-судья Уоллер «прею-

дициясыз» ұғымы сарапшының қорытындысында тараптардың бірінің қандай да бір материалды сот

талқылауында жаңылыстыратындай етіп жасағанын, ақырында, артықшылықты алып тастау қажет

болғанын айтқан.

188

[2006] UKHL 37; [2006] 1 WLR 2066, at [65].

189

[2003] EWCA Civ 1630; [2004] 1 WLR 667.

190

Сонда, at [57].

191

[2003] EWCA Civ 1630; [2004] 1 WLR 667, at [58], [59] and [62].

192

Unilever plc v. The Procter & Gamble Co [2000] 1 WLR 2436, 2440–1, CA, considering s 70, Patents Act 1977.

303

12-тарау. Артықшылықтар

оқулықтарда мысал ретінде беріліп келген 1888 жылғы сот шешімінің күшін жой-

ған

193

. Оның орнына Апелляциялық сот Unilever ісінде (2000) сабын шығаратын екі

компанияның арасында ауызша айтылған «преюдициясыз» мәлімдемеге, егер сол

мәлімдемені жасаған тарап артықшылықты асыра пайдаланбаса ғана, артықшылық

беру керек деген шешімге келген:

«Кездесуде... екі тарап та ойларын еркін айтуы керек болатын. Procter and Gamble’s

өкілінің кездесуде әділетсіз, өтірікші болуына еш себеп жоқ еді (1977 жылғы Патент

туралы заңның 70-бөліміне сәйкес қорқыту болмаған). Лорд Вульфтің даудың тарап-

тарына сотқа жүгінгенге дейін ашық талқылауға мүмкіндік беру туралы реформа-

сына сәйкес, бұл істе айрықша жағдайдың орын алуына (артықшылыққа

байланысты) жол бермеу керек»

194

12.81. Апелляциялық сот Unilever ісінде (2000) Re Daintrey ісіндегі (1893) «преюди-

циясыз» хат алмасуда банкроттық сөз болған әңгімені дәлел ретінде келтіруге

болады деген мәлімдемені қолдаған

195

. Бәлкім, бұл контексте артықшылық берілмеу

себебі артықшылық сұрау мақсаты басқа болғандықтан шығар. Дегенмен айтушы

мен жазушының ниетінен құтылудың ең жақсы жолы – банкроттық ісін «преюди

циясыз» артықшылықтың астарына жасырмау еді: бұл туралы 9-айрықша жағдай-

дағы «инциденттік фактіге» байланысты жайтты қараңыз.

12.82. 5-айрықша жағдай. Сот өндірісіне дейін немесе сот өндірісінің барысында

үнсіз келісім немесе айыптау сияқты жайттар кешіктірілсе, оны жарамсыз деп тануға

болады

196

12.83. 6-айрықша жағдай. Артықшылық тиісті мәлімдеменің кейбір фактілерін көр

сетуге (мысалы, тарап сот өндірісі барысында келетін зиянды азайтқысы келсе)

кедергі бола алмайды

197

12.84. 7-айрықша жағдай. Егер келіссөз «преюдициясыз хат алмасу шығысты

азайту үшін жасалған болса»

198

, тараптар артықшылықтың ауқымы мен шеңберін

шектеу немесе кеңейту туралы өзара келісе алады

199

12.85. 8-айрықша жағдай. Неке туралы істерде 21.58-тармағында қарастырылған

дай

200

артықшылықтың басымдығын белгілейді.

193

Kurtz v. Spence (1888) 5 RPC 161; 57 LJ Ch 238; 58 LT 438 (Kekewich and Wilson JJ); on its prominence

in the textbooks, Unilever case (2000), сонда, at 2446 and 2448.

194

Unilever plc v. The Procter & Gamble Co [2000] 1 WLR 2436, 2449–50, CA, per Robert Walker LJ.

195

Сонда, at 2447–8, quoting Re Daintrey, ex parte Holt [1893] 2 QB 116, 119–20, CA; otherwise the addres-

see would be greatly prejudiced: see Oliver LJ, Cutts v. Head [1984] Ch 290, 304–5, CA.

196

Unilever ісі (2000), бұл да сонда, 2444–5, Walker v. Wilsher (1889) 23 QBD 335, 338, CA және 1889 жыл-

ғы ұсынысқа қарағанда әлдеқайда либералды көзқарастар да бар; B Thanki (ed), The Law of Privilege

edn, Oxford University Press, 2011), 7.37.

197

Unilever case (2000), бұл да сонда, at 2445, citing Muller v. Linsley & Mortimer [1996] PNLR 74, CA;

Аталған норманы кең мағынасында қараған жөн: Robert Walker LJ in the Unilever case (2000), at 2445,

and in B Thanki (ed), бұл да сонда, 7.22 and 7.36.

198

Unilever ісі (2000), бұл да сонда, 2445; артықшылықтың аясын кеңейтуге бағытталған талпыныстар

болса, оларды болашақта мұқият зерттеу керек; бұл орайда қысқа ғана 2449 H шешімде қараған.

199

Бұл да сонда, at 2445, referring to authorities.

200

Бұл да сонда, citing Re D (Minors: Conciliation) [1993] Fam 231, 238, CA.

304

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

12.86. Лорд-судья Роберт Уокердің Unilever ісінде айтқан тізімі (толық емес)

201

осы

еді. Бірақ тағы екі айрықша жағдайды атап өткен жөн.

12.87. 9-айрықша жағдай. «Преюдициясыз» артықшылықты келіссөз барысында

айтылған кейбір инциденттік фактіге де беруге болады. Лорд Уокер Ofulue ісінде

(2009) осы айрықша жағдайды мойындаған

202

және Rush & Tompkins ісінде

203

(1989)

лорд Гриффитстің де қолдайтынын атап өткен. Ал лорд Нойбергер Ofulue ісін

де

204

(2009) бұл айрықша жағдайды әлі де зерттеуді жөн көрген.

12.88. Ofulue ісінде (2009) лорд Нойбергер былай деген

205

«Сот қаулыларының арасынан лорд Хоуптың Bradford & Bingley plc v. Rashid ісінде-

гі

206

(2006) «келісімнің шеңберінен шығатын сөзбен айтылған фактіні мойындауға

болмайды» деген пікірін атап өтер едім. Waldridge v. Kennison ісін

207

(1794) талқылау

барысында лорд Гриффитстің Rush & Tompkins ісінде

208

(1989) қабылдаған шешімі-

нен айырмашылығы бар деуге тіпті еш негіз жоқ».

12.89. Дегенмен Waldridge ісі (1974) бұл орайдағы жалғыз іс емес. McDowell v.

Hirschfield Lipson & Rumney ісі (1992) преюдициясыз артықшылық бермеген

«тәуелсіз» оқиға болған еді. Осы істе тараптар біріккен мүлкін «преюдициясыз» хат

алмасуда бөліп алған болатын

209

12.90. 10-айрықша жағдай. Апелляциялық сот Family Housing Association

(Manchester) Ltd v. Michael Hyde and Partners ісінде (1993) егер тараптың

артықшылығы бар материалды қолдануы жарыссөз барысында тергеу жұмыстарын

жүргізуді талап еткен өтінішті қараусыз қалдыру туралы талап қоюға рұқсат берсе,

онда дауды реттеу бойынша келіссөзді қолдау туралы мемлекеттік саясатқа еш нұқ-

сан келмейтінін мәлімдеген

210

. Егер дау сот өндірісінің соңғы кезеңдеріне жетсе,

онда талапты алып тастау барысында айтылған ақпаратты бірінші сатыдағы судьяға

жариялаудың қажеті жоқ. Сондай-ақ сот мынадай ұсыныс қабылдаған: мемлекеттік

саясат істердің басым көпшілігінде преюдициясыз талқылауды егжей-тегжейлі

жарияламаса да, кейде оны ашуды талап етеді

211

. Дегенмен тағы бір істе

201

Unilever case (2000), бұл да сонда, at 2445, where Robert Walker LJ said that this summary ‘is far from

exhaustive’.

202

[2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990, at [58].

203

[1989] AC 1280, 1300, HL.

204

[2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990, at [92].

205

Сонда, at [93].

206

[2006] 1 WLR 2066, at [25].

207

[1989] AC 1280, HL.

208

(1794) 1 Esp 143.

209

McDowell v. Hirscheld Lipson & Rumney, The Times 13 February 1992 (Judge Eric Stockdale, QB Div).

210

[1993] 1 WLR 354, CA; for an excellent analysis of this decision, Somatra Ltd v. Sinclair Roche Temperley

[2000] 1 WLR 2453, CA, [31] to [34], per Clarke LJ.

211

Family Housing Association (Manchester) Ltd v. Michael Hyde and Partners [1993] 1 WLR 354, 361–2,

CA, per Hirst LJ; cited in Somatra Ltd v. Sinclair Roache Temperley [2000] 1 WLR 2453, CA, at [33].

305

12-тарау. Артықшылықтар

«преюдициясыз» хат алмасуды сот өндірісіндегі адвокатқа шыққан шығынды анық-

тау үшін жариялауға болмайтыны ескертілген

212

12.91. Жалпы, соттар лорд-судья Хоффманның Muller v. Linsley & Mortimer ісін

де

213

(1996) ұстанған және Bradford & Bingley plc v. Rashid ісінде

214

(2006) қайталаған

нақты көзқарасын қолдана бермейді. Лорд-судья Хоффманн Muller ісінде (1996)

былай деген

215

«Артықшылық – мойындау туралы жалпыға ортақ нормадан айрықша (сыбысқа

қарсы нормалардан тыс сипаттағы) норма және, артықшылық нормаларына сәйкес,

тараптардың мәлімдемесі мен мінез-құлқын тікелей де, жанама түрде де өзіне

қарсы дәлел ретінде қолдана алады. Бұл норманың мемлекеттің мүддесіне қатысты

қыры, тараптардың ұсынып отырған нақты фактілеріне қарамастан, қолда бар

құжатқа сүйену арқылы ғана шешім шығаруға құқық беруінде».

Лорд Хоффманн «артықшылық ақпаратты ашудан қорғайды және ақпаратты мазмұ-

нына қатысты ғана қолдануға, жауапкершілікті тікелей немесе жанама түрде мойын-

дауға байланысты қолдануға міндеттейді» деген тұрғыдағы көзқарасын білдірген.

Осы орайда артықшылық инциденттік мәселеде, мысалы мәлімдеменің жасалған

күнін нақтылау үшін, қолданылмайды.

12.92. Дегенмен лорд Нойбергер лорд Хоффманның Ofulue v. Bossert ісіндегі

216

(2009) сараптамасына сын айтқан (оның сыны дұрыс еді): «Лорд Хоффманның көз-

қарасын құрметтей және ойының интеллектуалдық деңгейін жоғары бағалай келе,

оның айтып отырған айырмашылығын практикада қолданудың қиын екенін айт-

қым келеді». Лордтар палатасының басқа мүшелері Rashid ісінде (лорд Уокер Ofulue

ісінде

217

(2009) де сыни көзқарас білдірген және лорд Уокер Ofulue ісінде

218

(2009)

сынаған. Қысқасы, лорд Хоффманның көзқарасы қолдау таппаған

219

12.93. Артықшылықтан бірігіп бас тарту туралы айтсақ, Carleton v. Strutt & Parker ісін

де

220

(2008) дәл солай болған. Керісінше, Cumbria Waste Management Ltd v. Baines Wilson

ісінде (2008) Х пен Y тараптары арасындағы дауды реттеу туралы талқылау артықшы-

лыққа ие болған, себебі олардың ешбіреуі артықшылықтан бас тартқысы келмеген

221

212

Filmlab Systems International Ltd v. Penningtons [1995] 1 WLR 673, 679–80, per Aldous J.

213

[1996] PNLR 74, 79, CA.

214

[2006] UKHL 37; [2006] 1 WLR 2066, at [16].

215

[1996] PNLR 74, 79, CA.

216

[2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990, at [95].

217

Сонда, at [50], noting the doubts expressed in the Rashid case [2006] 1 WLR 2066, by Lord Walker, at [42]),

Lord Hope, at [35], Lord Brown, at [66] to [68], and Lord Mance, at [93].

218

[2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990, at [51] .

219

For the retreat from Homann LJ’s suggestion, see Wilkinson v. West Coast Capital [2005] EWHC 1016

(Ch), at [16] per Mann J; the matter was further discussed in Bradford & Bingley plc v. Rashid [2006] UKHL

37; [2006] 1 WLR 2066, and in the Ofulue case, [2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990, at [51] .

220

[2008] EWHC 424, Jack J; noted J Sorabji (2008) 27 CJQ 288, 291–2.

221

[2008] EWHC 786 (QB) (HH Judge Frances Kirkham sitting as a High Court Judge).

306

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

12.94. Артықшылығы бар ақпаратты дауда бір тараптың қолдануы туралы мәселеде

Somatra Ltd v. Sinclair Roche Temperley ісінде (2000) А тарапының «преюдициясыз»

материалды А мен В арасындағы сот өндірісінде жариялауына болмайтыны және сот

өндірісінің соңғы кезеңінде В тарапының сол материалды жарамсыз деп тани алмай-

тыны мәлім етілген

222

. Бұл істе А тарапы сотқа В тарапына «преюдициясыз» мате-

риалды жарияламауға бағытталған мәжбүрлеу шарасын қолдануға өтініш берген

кезде оны «алдын ала хабарланбаған» материал немесе ex parte мәлімет ретінде қол

данған. Сот бұл орайда артықшылығы бар материалды жауапкердің қолдануына рұқ-

сат беру материалды тараптардың бірінің екінші тарапқа «алдын ала хабарламай»

ашуына жол беретіндіктен, жөнсіз болып табылатынын айтқан

223

12.95. Somatra ісінде (2000) лорд-судья Кларк былай деген

224

«Бұл істе талаптың мәнін ескере отырып, тараптардың бірі мойындамаған мате-

риалды қолдануға болады, себебі ол материал «преюдициясыз» хат алмасудың бір

бөлігі болып табылады. Қарсы тарап та хат алмасудың мазмұнына сілтеме жасай

отырып, істі мәні бойынша қарауды талап ете алады. Бірінші тарапқа «преюдиция-

сыз» материал болғаны үшін ғана жол беруге болмайды деп ойлаймын, себебі қарсы

тарап соттың талқылауындағы «преюдициясыз» хат алмасудағы мойындауға сүйе-

ніп отыр және онысы шын мәнінде маңызды».

Өтініш беруші ұсынып отырған материалына «преюдициясыз» немесе ex parte гри-

фін беруді өтінген жағдайда, сот оның материалды толық ашуға міндетті емес екенін

ескерткен

225

12.96. Судья Глостер Berezovsky v. Abramovich ісінде (2011) Somatra ісіне (2000) сіл

теме жасай отырып, құқықтық көмектің артықшылығынан бас тартуды қолдауға

болады деген қорытындыға келген (12.21)

226

1) ...преюдициясыз материалдың артықшылығынан бас тарту принциптері

құқықтық көмек көрсетудегі артықшылықтан бас тарту принциптерімен

бірдей

227

2) Егер тараптардың бірі (аралық өтінішінде) істі мәні бойынша қарау туралы

өтініш жасаса және оны бірінші сатыдағы судья қабылдаса, өтінішін

артықшылығы бар құжат пен хат алмасуға сүйеніп жазған тарап құжат пен хат

алмасуды істің мәні бойынша аралық өтінішінде көрсете алса, онда қарсы

тараптың да дәл солай қолдануына кедергі келтіре алмайды

228

3) (Somatra Ltd ісіне

229

(2000) талдау).

222

[2000] 1 WLR 2453, CA.

223

Сонда, at [18] to [22].

224

Бұл да сонда, at [36].

225

[2011] EWHC 1143 (Comm), at [20] to [22].

226

Сонда.

227

Бұл да сонда, at [30], citing the Somatra case, [2000] 1 WLR 2453, CA.

228

Бұл да сонда, at [34], citing the Somatra case.

229

Бұл да сонда, at [35], citing the Somatra case.

307

12-тарау. Артықшылықтар

4) Принцип пен саясат тұрғысынан алсақ, бір жағынан, істі мәні бойынша қарауды

талап ету үшін тарапқа аралық өтінішінде құқықтық көмек артықшылығын

беру, преюдициясыз артықшылық беру және сол арқылы сот өндірісінде басым

дық беру, ал екінші жағынан, екінші тараптың ондай материалды сот отыры-

сында істі мәні бойынша қарауына кедергі келтіру болып табылады

230

Осы принциптерді Berezovsky ісінде (2011) қолдана келе, судья Глостер мынадай

қорытынды шығарған

231

«Демек, ... бұл істе бас тарту көрініс тапқан... яғни талап қоюшы оңайлатылған сот

өндірісінде құқықтық көмектің артықшылығынан бас тартты және осы жағдайда

бұрынғы солиситорының істі мәні бойынша қарау туралы берген Патаркацишвилидің

сұхбатына сүйеніп отыр».

Судья Глостер былай дейді:

«Талап қоюшыға артықшылығы бар дәлелдемені жарияламау міндетін жүктей оты-

рып, дәлелдемені сот талқылауына ұсыну құқығынан айыру әділетсіздік болар еді».

7. ҚОҒАМ МҮДДЕСІНЕН ТУАТЫН ИММУНИТЕТ

232

7.1. ҚОҒАМ МҮДДЕСІНЕН ТУАТЫН ИММУНИТЕТТІҢ

ТАБИҒАТЫ

МЕН ДАМУЫ

12.97. Бұл доктрина бұрын «Тәж артықшылығы» деген атаумен белгілі еді

233

. Ендігі

жаңа атауы осы мәселенің «қоғамның мүддесінен» туатынын, яғни Тәж мәселесімен

шектеліп қалмайтынын көрсетіп тұр

234

, бірақ 1980 жылы лорд Скарман: «Көне атауы

доктринаны әлдеқайда пайдалы қолдануға кедергі келтіреді», – деген пікір білдірген

болатын

235

. Дегенмен доктринаның 1947 және 1965 жылдардағы анықтамасында бұл

мәлімет жарияланған жағдайда «қоғамның мүддесіне зиян келеді» делінген

236

12.98. Бұл иммунитетті бүгінде бірнеше санатқа бөлуге болады: ұлттық қауіпсіздік

мәселесі мен дипломатиялық құпиялар; орталық үкімет пен мемлекеттік биліктің

230

[2011] EWHC 1143 (Comm), at [36], [39] and [49], citing the Somatra case.

231

Сонда, at [21] and [22].

232

Cross and Tapper on Evidence (12

edn, Oxford University Press, 2010), 479  ; C Hollander, Documentary

Evidence (10

edn, 2009), ch 18; P Matthews and H Malek, Disclosure (4

edn, 2012), ch 12; Phipson

on Evidence (17

edn, 2009), ch 25; Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, 2006), ch 18; Sir Richard

Scott’s report into the Matrix Churchill A air (‘Arms to Iraq’): ‘Report of the Inquiry into the Export of

Defence Equipment and Dual-Use Goods to Iraq and Related Prosecutions’ (HMSO, 1996, 5 vols) vol 4, at

K6.18, especially sub-para’s (ii), (iv), (v) and (viii); Attorney-General’s statement in the House of Commons

concerning the Government’s future practice concerning public interest immunity certicates HC Deb (Dec

18, 1996) vol 287 col 949.

233

R v. Lewes Justices, Hollander ex parte Home Secretary [1973] AC 388, 400 and 412, HL, marked the deci-

sive change of terminology.

234

D v. NSPCC [1987] AC 171, HL; Cross and Tapper on Evidence (9

edn, 1999), 486–8.

235

Science Research Council v. Nassé [1980] AC 1028, 1087–8, HL.

236

s 28, Crown Proceedings Act 1947; RSC Ord 25, r 15.

308

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

басқа да салаларының жұмыстары; полиция істері; басқа да жариялауға жатпайтын

тергеу мәселелері.

12.99. Лордтар палатасының Duncan v. Cammell, Laird and Co Ltd ісіндегі (1942) «сот

тар министрліктердің Тәж артықшылығын беру туралы өтінішін сөзсіз қанағаттанды-

руға тиіс» деген шешімі осы доктринаның негізі болған еді

237

. Дегенмен Лордтар

палатасы Conway v. Rimmer ісінде (1968) министрлердің, мемлекеттік қызметкерлер

мен басқа да мемлекеттік қызметшілердің артықшылық беру туралы өтінішін соттың

әдеттегідей автоматты түрде қанағаттандыруын дұрыс емес деп санайды

238

12.100. Лордтар палатасы Conway v. Rimmer ісінде (1968) министрліктердің берген

сертификаты қорытынды шешім емес екенін, сертификаттың жарияламау туралы

күшін тексеруге соттың құқылы екенін айтқан

239

. Қысқасы, сот бұл иммунитеттің

шеңбері мен ауқымына шектеу қойған. Негізі, Лордтар палатасы Ішкі істер министр-

лігінің пробациялық мәселелер бойынша ішкі баяндамасы мен от-алау ұрлағаны

үшін қылмыстық іс қозғалып, кейінірек ақталып шыққан полиция қызметкері туралы

баяндамасының иммунитетін алып тастаған. Енді ол өзіне қасақана іс қозғаған поли-

цей-әріптестеріне қарсы азаматтық талап қою арызын берген болатын. Осы орайда

қылмыстық істің сот өндірісі үшін маңызы өте зор еді. Бұл іске ізденіс тәсілі енгі-

зілді: сот талқылауы барысында пайдалану үшін соттың құпиялыққа мүдделі

талапты да, азаматтық іс үшін маңызды саналатын құпияны ашуға мүдделі талапты

да тең ескеруі керек болды

240

7.2. ИММУНИТЕТТІҢ ҚАЗІРГІ ШЕҢБЕРІ

12.101. R v. Chief Constable of West Midland Police, ex parte Wiley ісінде

241

(1995)

негізгі бес нәрсеге назар аударылған.

12.102. Біріншіден, құжат пен ақпаратты «қоғам мүддесінен туатын иммунитет»

негізінде жарияламауға болады, оған сол құжат пен ақпараттың мазмұны (мысалы,

корольдік флоттың жаңа кемесінің дизайны) немесе материалдың санатынан туатын

бірқатар себептер (мысалы, осы құжатқа қоғамның мүддесі үшін үнемі сондай

иммунитет беретін жағдайда) негіз бола алады. Бұл орайда санаты мен мазмұны

дегенге бірқатар лордтар қарсылық білдірген еді, бірақ олардың қарсылығы имму

нитеттің күшін жоя алмады. Wiley ісінде лорд Вульф былай түсіндірген: «Қоғам мүд-

десінен туатын иммунитетті беретін санатты мойындау сол иммунитеттің нақты

дәлелі болуын талап етеді»

242

. Лорд Темплман былай деген: «Егер қоғам мүддесінен

туатын иммунитетке талап қоюшылардың бәрі тиісті құжат пен материалды

237

Duncan v. Cammell, Laird and Co Ltd [1942] AC 624, HL; on which Lord Woolf in R v. Chief Constable of

West Midlands Police, ex parte Wiley [1995] 1 AC 274, 288–9, HL.

238

[1968] AC 910, HL.

239

Сонда, at 940 and 952, per Lord Reid.

240

For comment, Air Canada v. Secretary of State for Trade (No 2) [1983] 1 All ER 161, 167, per Bingham J.

241

[1995] 1 AC 274, per Lord Woolf at 287.

242

R v. Chief Constable of West Midlands Police, ex parte Wiley [1995] 1 AC 274, 305, HL.

309

12-тарау. Артықшылықтар

«тек қоғамның мүддесіне зияны тимесе болды, жариялай беру керек» деген көзқа-

рас танытса, онда санаты мен мазмұнының айырмашылығы жойылады»

243

. Бірақ

лорд-судья Ллойд: «Дәл осы істе санат пен мазмұн арасындағы айырмашылық

дәлелді болуы да мүмкін», – деген пікір білдірген

244

12.103. Екіншіден, санатты полицияға қарсы шағымда қолдануға болмайды

245

12.104. Үшіншіден, сот қоғамның мүддесінен туатын иммунитетті лауазымды тұл

ғалардың шешіміне наразылық білдірген кезде ғана қолданады

246

12.105. Төртіншіден, егер қоғамның мүддесінен туатын иммунитет қолданылатын

болса, онда тиісті ақпаратты қолында ұстап отырған тарап оны нақты (мысалы,

дәлелдеме, мәлімдеме, қарсы жауапта) пайдалана алмайды, бірақ ақпараттың пайда

ланылмауы дұрыс болмас еді

247

(12.108-тармағын қараңыз).

12.106. Al Rawi v. Security Service ісіндегі (2011: 28.10) лорд Кларктың «материалды

айрықша жағдайда ғана жабық процесте қарау керек, яғни қоғам мүддесінен туатын

иммунитеті бар материалды сот алдында дәлелдеме ретінде көрсету тек арнайы

адвокаттардың қатысуымен жасалады» деген пікірін Жоғарғы соттың аз ғана мүшесі

қолдауына байланысты қабылданбаған

248

; сондай-ақ лорд Мэнс пен леди Гейлстің

«қандай да бір тарап материалды жабық процесте қарауды дәлелдеме жетіспей тұр-

ған кезде ғана қолдануына болады» деген пікірі де қолдау таппаған

249

. Лорд Филлипс

материалды жабық процесте қарау мәселесінің әлі толық шешім таппағанын, бұл

мәселені Жоғарғы сот та шеше алмай отырғанын; материалды жабық процесте

қарауды дәлелдеу процесінің жалғасы ретінде қоғамның мүддесінен туатын имму

нитетпен бірге қарау керек екенін айтқан

250

. (Дегенмен бүгінде бұл тақырыпқа көз-

қарас 2013 жылғы Әділдік және қауіпсіздік туралы заңның ІІ бөлімі қабылданғаннан

кейін түбегейлі өзгеріп, егжей-тегжейлі зерттеуді қажет етіп отыр.)

12.107. Бұл орайдағы ең дұрыс пікір – дәлелдемені қоғам мүддесінен туатын имму

нитет негізінде жариялау мүмкін болмаса, онда оған ең соңғы дәлелдеме ретінде

қарау керек дегенге саяды. Егер дәлелдеменің жарияланбауынан талапты қарау

243

R v. Chief Constable of West Midlands Police, ex parte Wiley [1995] 1 AC 274, 305, HL, at 281.

244

Сонда, at 308.

245

Although the report of the result of that investigation does attract a class-based protection: Taylor v. Anderton

[1995] 1 WLR 447, CA.

246

R v. Chief Constable of West Midlands Police, ex parte Wiley [1995] 1 AC 274, 296, per Lord Woolf.

247

Сонда, at 306, per Lord Woolf.

248

[2011] UKSC 34; [2012] 1 AC 531, at [159] to [188]; noted AAS Zuckerman (2011) CJQ 345–59;

M Chamberlain (2011) CJQ 360–6; M Chamberlain, ‘The Justice and Security Bill’ (2012) CJQ 424; K Hughes,

‘The Right to Know the Case Against You in Civil Claims’ [2012] CLJ 21; J Ip (2012) 75 MLR 606; J Ip (2012)

75 MLR 606; N Andrews, ‘Procedural Values in the Age of Counter-Terrorism: Two Responses by the Supreme

Court of the United Kingdom’ (2012) Annuario di Diritto Comparato e di Studi Legislativi 109. The Al Rawi

case was considered in Re A [2012] UKSC 60; [2012] 3 WLR 1484; [2013] 1 All ER 761 (X – кәмелетке тол-

маған баланың құқығын Y-тің бұзғаны туралы әлсіз ақпарат беруші; Y – A-ның әкесі; Y өзінің баласы

А-ның қасында болғанын дәлелдеуі керек; Бұл орайда Х-тің жеке басы туралы мәлімет бере алады).

249

Сонда, at [120].

250

Бұл да сонда, at [189] to [197].

310

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

мүмкін болмаса, дәлелдеме жеткіліксіздігінен соттың бұл талапты қараусыз қалды-

рудан басқа амалы жоқ (Carnduff v. Rock (2001: 12.140) ерекше жағдай болған

251

), ал

оны полиция департаменті осы істе оңтайлы қолданған; алайда жауапкер дәлелде

мені дауды реттеу үшін ашуы керек болған жағдайда да соттың басқа амалы қал-

майды. Лорд Браун осы талаптармен келісуге мәжбүр болған және бұған қатысты

берген түсініктемелері де нақты

252

. Дегенмен парламент терроризм істері бойынша

арнайы ерекшеліктер енгізіп, жабық процесте арнайы адвокаттың көмегімен

құжатты ашуға ықтимал мүмкіндік туғыза алар еді.

12.108. Makanjuola ісінде лорд-судья Бингэм: «Егер құжат... иммунитетке ие санатқа

тиесілі болса, онда бұл құжатты процесте мүлде пайдалануға болмайды»

253

, – деген,

бірақ оның бұл көзқарасын лорд Вульф Wiley ісінде теріске шығарған. Ол тіпті имму

нитеті бар санатқа жататынын талап етудің дәлелі жеткілікті болса да, ақпаратты

ұстап отырған адамға оны пайдаланбауы үшін мәжбүрлеу шарасын қолданған,

себебі бұл құжатты пайдаланбау туралы міндеттеме жүктеуге негіз бола алмайды

деп түсіндірген

254

«Жалпы, иммунитет дегеніміз – құжат пен оның мазмұнын жариялауға тыйым салу.

Иммунитет құжаттағы фактіні пайдалануға мүлде тыйым сала алмайды, яғни оны

тек айрықша жағдайда пайдалану ықтималдығын білдіреді. Сот тараптары мен

олардың құқықтық кеңесшілерінің соттағы құқықтарын толық қолдануына кедергі

бола алмайды».

Бұл – құқықтық көмектің артықшылығы берілген материалды қарсы тараптың бай-

қамай ашуына жол беретін көзқарас. Сот тараптың қай материалды жариялайтынын

өз бетінше таңдауына рұқсат етпейді

255

12.109. Бесіншіден, бір тарап қолындағы құжат қандай да бір деңгейде мемлекет

мүддесіне кедергі келтіреді деп санамаған екінші тарапқа қоғамның мүддесінен туа-

тын иммунитетті талап ету міндеттемесін жүктемейді

256

12.110. Al Rawi v. Security Service ісінде (2011: 28.10) лорд Кларк қоғамның мүддесі-

нен туатын иммунитетке мынадай сипаттама берген

257

1) қоғамның мүддесінен туатын иммунитет туралы талапты тиісті министрдің

қолы қойылған сертификатпен дәлелдеу керек: Duncan v. Cammell Laird [1942]

AC 624, 638 per Viscount Simon LC.

251

[2001] 1 WLR 1786, CA.

252

Сонда, at [86] and [87].

253

Makanjuola v. Commissioner of Police of the Metropolis [1992] 3 All ER 617, 623, CA, per Bingham LJ.

254

[1995] 1 AC 274, 306, HL.

255

cf English and American Insurance Co Ltd v. Herbert Smith [1988] FSR 232, 240, per Browne-Wilkinson

V-C. Бұл норманы кең мағынасында қараған жөн.

256

Wiley case [1995] 1 AC 274, 281, per Lord Templeman.

257

[2011] UKSC 34; [2012] 1 AC 531, at [145].

311

12-тарау. Артықшылықтар

2) Азаматтық іс жүргізу ережесінің 31-бөліміне сәйкес, егер қоғамның мүддесі

соттың әділдік мүддесінен жоғары тұрса ғана, сот құжатты жариялауға тыйым

сала алады.

3) Шешім шығарған кезде сот құжаттардың бәрін тексереді: Science Research

Council v. Nassé [1980] AC 1028, 1089–1090. Тексеруді ex parte процесте

жасаған жөн, ол кезде тараптың құжатты ашу туралы талабын қараусыз

қалдыруы мүмкін. Олай етпесе, қоғам мүддесінен туатын иммунитетті беру

туралы талабын қабылдамайды: Court of Appeal judgment [2010] EWCA Civ

482, at para 40.

4) Шешім шығарарда сот материалды ашқаны үшін қандай кепілдік берілетінін

анықтауға тиіс. Ондай кепілдік қатарына, мысалы: келіссөз барысында каме-

раны ішінара немесе толық қосу; құжатпен танысқан адамнан ешкімге айт-

пау туралы қолхат алу; алынатын құжаттардың көшірмесіне шектеу қою

немесе тексерілетін құжаттарға шектеу қою (талап беруші мен оның коман

дасына сол материалды оқитын жерді белгілеу); құжаттың нөмірлерін белгі-

леу жатады.

5) Тіпті құжатты толық ашпаса да, одан тиісті үзінді немесе тиісті материал-

дарды ғана келтіруге болады: Ex p Wiley [1995] 1 AC 274, 306 h-307 b.

6) Егер қоғамның мүддесі үшін дәлелдемені жасыру қажеттігі соттың әділ шешім

шығару мүддесінен төмен тұрса, онда құжатты ашу керек, бірақ ол үшін

құжатты иеленуші тараптың рұқсаты болуға тиіс: Secretary of State for the

Home Department v. MB [2008] AC 440, para 51, per Lord Hoffmann.

7.3. ҚОҒАМНЫҢ МҮДДЕСІНЕН ТУАТЫН ИММУНИТЕТ ЖӘНЕ

АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӨНІНДЕГІ ЕУРОПА КОНВЕНЦИЯСЫ

12.111. Қылмыстық істерде Адам құқықтары жөніндегі Еуропа соты іс жүргізу

барысындағы кепілдікті ескере отырып, «соттардың қоғам мүддесінен туатын имму-

нитетін қолдану барысын шектеуге дәлелді көзқарасты ескеретінін» айтқан

258

12.112. Ал азаматтық істерде Адам құқықтары жөніндегі Еуропа соты Tinnelly and

Sons Ltd v. UK

259

(1998) пен Devlin v. UK

260

істерінде (2002) 6(1) тармағының бұзыл-

ғанын айтқан. Себебі бұл істерде қоғамның мүддесінен туатын иммунитетті көрсе-

тетін «қорытынды» сертификат соттың әділ шешім шығаруына кедергі жасаған,

яғни осы істердің шешімі әділ емес деп мәлімдеген

261

. Соттың шешіміне назар

аудару жеткілікті: «Конвенцияның 6(1) тармағында аталған факт және құқық

258

R (DPP) v. Acton Youth Court [2001] 1 WLR 1828, 1838, Div Ct, at [34], per Lord Woolf CJ, noting Gregory

v. UK (1997) 25 EHRR 577; Rowe and Davis v. UK (2000) 30 EHRR 1; Jasper v.UK (2000) 30 EHRR 441;

and Fitt v. UK (2000) 30 EHRR 480.

259

(1998) 27 EHRR 249, ECHR; see also Johnston v. Chief Constable of the RUC [1986] ECR 1651, ECJ; [1987]

QB 129, ECJ, at [20] and [21], мысалы, меншік иесінің салғырттығы азаматтық құқықбұзушылыққа

әкеліп соққанын қараңыз.

260

(2002) 34 EHRR 44, ECHR.

261

Tinnelly and Sons Ltd v. UK (1998) 27 EHRR 249, ECHR, at [78] and [79].

312

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

мәселесі бойынша сотқа жүгіну құқығына атқарушы орган сертификатының негі-

зінде кедергі жасауға болмайды»

262

7.4. САНАТ ТУРАЛЫ ТАЛАП ПЕН МАЗМҰН ТУРАЛЫ ТАЛАП

12.113. Қоғам мүддесінен туатын иммунитет беру туралы талаптың екі түрі

бар: біріншісі – дәлелдеменің сипатына (мазмұн иммунитеті); екіншісі мате

риалдың санатына байланысты

263

. Бұлардың айырмашылығын былай түсінді-

руге болады:

«Санат туралы талапта қандай да бір құжаттың мазмұнын ашу қоғам мүддесіне

зиянды болатыны баяндалады, яғни сот өндірісінде санаттың иммунитетін сақтау-

дың маңызы зор. Мазмұн туралы талапта құжаттың мазмұны туралы баяндалады.

Мазмұны туралы аз-кем ғана айтылса, тіпті құжаттың бір бөлігі ашылса да, санат

туралы талап болып саналады»

264

7.5. САНАТ ТУРАЛЫ ТАЛАПТЫҢ НЕГІЗІ

265

12.114. «Қоғамның мүддесінен туатын иммунитет» негізінде құпиялықты, кейде

талқылау мен хат алмасудың құпиялығын сақтаудың төрт аргументі бар.

7.5.1. «Ашық» жарыссөзге мүмкіндік беру және қолдау

12.115. Бұл аргумент – тараптың өзінің айтқаны мен жазғаны сот барысында

ашылса, өзіне кедергі болады деген қорқынышы. Әсіресе мемлекеттегі жоғары лауа

зымды тұлғалар арасындағы істе байқалады. Дегенмен Скотт «бұл аргументті бұдан

кейін қоғам мүддесінен туатын иммунитетті санаттың негізінде қорғауда қолданбау

керек» деген пікір айтқан

266

: «Жылдар бойы қоғамның мүддесінен туатын иммуни-

тетті қорғау барысында «шынайылықтың аздығы» сынға ұшырап келген еді

267

Аталған сындарды 1996 жылғы желтоқсаннан бері қарамай-ақ қояйын, сол жылы

Үкімет қоғамның мүддесінен туатын иммунитетті енді тек осы негізде қорғамау

керек деген болатын».

262

Tinnelly and Sons Ltd v. UK (1998) 27 EHRR 249, ECHR, at [77].

263

Conway v. Rimmer [1968] AC 910, 993, HL, per Lord Upjohn; Burmah Oil Co v. Bank of England [1980]

AC 1090, 1111, HL, per Lord Wilberforce.

264

Halford v. Sharples [1992] 1 WLR 736, 760, CA, per Gibson LJ, citing Lord Wilberforce in Burmah Oil Co

Ltd v. Bank of England [1980] AC 1090, 1111, HL; adopting Ackner LJ’s analysis in Campbell v. Tameside

MBC [1982] QB 1065, 1075, CA.

265

AAS Zuckerman, ‘Privilege and Public Interest’, in C Tapper (ed) Crime, Proof and Punishment: Essays in

Memory of Sir Rupert Cross (1981).

266

Secretary of State for Trade and Industry v. Baker [1998] Ch 356, 374, Ch Div.

267

eg, per Lords Reid and Upjohn in Conway v. Rimmer [1968] AC 910, 941, 942, 952 and 994, HL; Lords

Salmon and Fraser in Science Research Council v. Nassé [1980] AC 1028, 1070 and 1081, HL; Ackner LJ in

Campbell v. Tameside MBC [1982] QB 1065, 1077, CA; cf Lords Wilberforce and Scarman in Burmah Oil

Co v. Bank of England [1980] AC 1090, 1112 and1145, HL.

313

12-тарау. Артықшылықтар

12.116. 1996 жылы сол кездегі бас прокурор сэр Николас Лайелл және сол кездегі

лорд-канцлер Маккей Өкілдер палатасы мен Лордтар палатасында мынадай мәлім-

демені қатар жасаған

268

«Үкімет қоғамның мүддесін қорғау үшін ақпаратты барынша ашуы керек деген

принципті ұстанып отыр... Министрлер ақпаратты ашудың (келешекте) келтіретін

зиянына көбірек көңіл бөлуде. Бұған дейін санаты мен мазмұнына көңіл бөліп келген

еді, енді олай болмайды. Министрлер қандай да бір құжатты ашу қоғамның мүдде-

сіне зияны мен кесірін тигізеді деп саналған жағдайда ғана қоғам мүддесінен туатын

иммунитетті талап ете алады...»

12.117. Бас прокурор былай жіктеуді ұсынған

269

: «Кейбір талаптарда санатты тек-

серу қажет. Ал егер қажет болса, онда сертификатқа нақты түсіндіріп жазған жөн».

Лорд-канцлер бүгінде үкіметтің «санат туралы талапқа автоматты түрде сеніп оты-

руды жойғысы келетінін»

270

айтқан. Дегенмен оның сөзі тек үкіметке қатысты болып

отыр. Ол қоғамның мүддесінен туатын иммунитетті басқа контексте, оның ішінде

«полиция», жергілікті билік органы мен мемлекет мәселесінде айтып отырған жоқ.

7.5.2. Жарыссөзді жала жабуға жол бермеу мақсатында тоқтату

271

12.118. Бұл – қоғамның мүддесінен туатын иммунитет негізіндегі санатты талап

етудің екінші аргументі. Шындығында, біріншіге қарағанда ерекше және күшті аргу-

мент. Мемлекеттің жоғары лауазымды қызметшілерінің хат алмасуы, жала жабу

туралы заңнамаға сәйкес, абсолютті артықшылыққа ие болады деген де жіктеу түрі

бар. Сонымен бірге бұл артықшылықты мәлімдеме жасаушы қасақана жасамаса ғана

қабылдау керек

272

. Дегенмен жала жабудан қорқу, тіпті жауапкердің қорғанысы

мықты болса да, келіссөз бен хат алмасудың еркін болуына кедергі келтіретінін

мойындауымыз керек.

268

HC Deb, vol 287, cols 949–958, 18 December 1996; HL Deb, vol 576, cols 1507–17, 18 December 1996

(мына құжаттың негізінде: Palace of Westminster, Attorney-General’s Guidelines on Public Interest Im-

munity announcement of 18 December 1996); Өкілдер палатасының жазбаша жауабы бас прокурордың

осы пікіріне ешбір ескертусіз қолдау білдірген: HC Deb, vol 297, col 616–7, 11 July 1997. Қараңыз:

M Supperstone and J Coppel, ‘A New Approach to Public Interest Immunity?’ [1997] PL 211.

269

HC Deb, vol 287, cols 949–958, 18 December 1996; HL Deb, vol 576, cols 1507–17, 18 December 1996

(Вестминистр сарайындағы бас прокурордың Қоғам мүддесінің иммунитеті туралы 1996 жылғы 18

желтоқсандағы нұсқауында келтірілген).

270

Сонда.

271

Қараңыз: Lord Hodson in Conway v. Rimmer [1968] AC 910, 976, HL; сондай-ақ қараңыз: Lord Salmon in

Science Research Council v. Nassé [1980] AC 1028, 1070, HL; дегенмен бұл дәйек академиялық термин-

дерге, әсіресе Американың құқық жүйесіндегі нормаларға тікелей ықпал ететін дәйек болды (құқық

жүйесінде мәлімдемелерді жариялау адамның конституцияда бекітілген құқығы болып саналады);

қараңыз: Spring v. Guardian Assurance plc [1995] 2 AC 296, HL (компанияның бұрынғы қызметкерінің

салғырттық жасағанын мойындауы).

272

For details of these defamation defences, Gatley on Libel and Slander (11

edn, 2008), Part 2.

314

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

7.5.3. Дәлелдемені ашу бұрыс немесе «қате» пікір тудыруы мүмкін

273

12.119. Мемлекеттің лауазымды тұлғаларын сыннан қорғау керек деген аргумент,

тіпті ол сын бұрмаланған немесе қате болса да, бүгінде халық арасында қолдау

таппайтыны белгілі. Дегенмен бұл аргументтен бірден бас тарта салуға болмайды.

Мысалы, университеттер мен колледждер қоғамның мүддесінен туатын иммунитетке

ие болмаса да, бүгінде оқуға қабылдаудың тәртібі мен саясаты үшін сынға ұшырап

отыр. Мұндай сынды мұғалімдер мен оқуға түсе алмай қалған үміткерлердің ата-ана

лары жиі айтады және кейде БАҚ та көтереді, тіпті саяси талқылауға ұласып жатады.

7.5.4. «Ресми» құжаттар мен хат алмасу құпиялығын сақтаудың қажеттігі

12.120. Бұл аргументтің әлсіздігі оның «құпиялық қоғамның мүддесінен туатын

иммунитеттің негізі болмайды» деп түсіндіруінде

274

, құпиялықты артықшылықтың

дербес негізі ретінде санауында (12.02). Сондықтан құпиялыққа қатысты бұл аргу-

менттің күші әлі де бар деп есептесек, онда оның қосымша элементі болғаны жөн.

Мысалы, кейде ақпаратты ашу «мемлекеттік қызметтің дұрыс жүруіне» зиян тигізе-

тінін дәлелдеуі мүмкін. Дегенмен бұл – Апелляциялық сот мүшелерінің пікірі екіге

айырылардай субъективті мәселе

275

7.6. СОТТЫҢ ҚОҒАМ МҮДДЕСІНЕН ТУАТЫН

ИММУНИТЕТ ЖӨНІНДЕГІ ТАЛАПТЫ ҚАРАУЫ

12.121. Осы мәселе Азаматтық іс жүргізу ережесінде талданған

276

. Бұл – тұлғаның

«қоғамның мүддесіне зиян тигізетін құжатты ашпау» туралы өтінішін білдіретін

талап түрі. Мұндай талап негізді болуға тиіс

277

. Сот алдымен құжатты зерттеуге мін-

детті. Сондай-ақ сот осы талап бойынша соттың тарапы немесе тарап болып есеп-

телмейтін қатысушы тұлғаларынан да жауап алуға құқылы

278

12.122. Қоғам мүддесінен туатын иммунитет беру туралы талапты мына жеке

немесе заңды тұлғалар қоя алады: егер ол істің тарапы болса – Тәждің өзі; егер сот

өндірісіне араласқысы келсе – бас прокурор

279

; қоғам мүддесінен туатын иммуни-

тетті беру керек деп санайтын кез келген тарап; немесе соттың өзі

280

273

Conway v. Rimmer [1968] AC 910, 952, HL, per Lord Reid; бұл дәйекке судья Бингэм Air Canada v.

Secretary of State for Trade (No 2) [1983] 1 All ER 161, 168 ісінде күмән келтірген; бірақ ол дәйекті лорд

Уилберфорс пен Скарман Burmah Oil ісінде [1980] AC 1090, 1112, 1145, HL қолдаған.

274

Science Research Council v. Nassé [1980] AC 1028, 1065, HL, per Lord Wilberforce.

275

eg, Lonrho plc v. Fayed (No 4) [1994] QB 775, CA (Roch LJ, мысалы, меншік иесінің салғырттығы аза-

маттық құқықбұзушылыққа әкеліп соққанын қараңыз).

276

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.19.

277

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.19(3).

278

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.19(6).

279

Adams v. Adams [1971] P 188, at 198; illustrations are: Rio Tinto Zinc Corpn v. Westinghouse Electric Corpn

[1978] AC 547, HL, and Burmah Oil Co v. Bank of England [1980] AC 1090, HL.

280

R v. Lewes Justices, ex parte Home Secretary; Rogers v. Home Secretary [1973] AC 388, 406 and 407, HL,

per Lords Pearson and Simon.

315

12-тарау. Артықшылықтар

12.123. Қоғамның мүддесінен туатын иммунитетті беру туралы талап қойылған

кезде қарсы тарап осы талапты терістеуге тиіс. Соттың бұл талаптың негізін зерттеуі

бірнеше кезеңге бөлінуі мүмкін:

1) ақпаратты ашу керек деп санайтын тарап ақпараттың іс үшін маңызды екенін

дәлелдеуге тиіс

281

;

2) егер қоғамның мүддесінен туатын иммунитет беру туралы талапты іс тарапта

рының бәрі бірдей теріске шығармаса, онда алдымен бастапқы мән-жайлар-

дың негізінде қарау керек (төмендегі 3) және 4) тармақтарды қараңыз); санат

туралы талапты қараған судья талаптың қандай да бір иммунитет берілетін

санатқа жататыны және иммунитет беруге еш кедергі жоқ екені туралы шешім

қабылдайды

282

; талапты қараған судья құжатты тиісті тұлғаның оны толық

тексеріп шыққанына көз жеткізуге тиіс; соттың бұл құжатқа тексермей-ақ

иммунитет беруге құқығы болса да, бүгінде қалыптасқан практикада соттың

ешбір құжатты зерттеместен иммунитет беретін сәті сирек ұшырасады;

3) қоғам мүддесінен туатын иммунитетті беру туралы талаптың дәлелі нақты

болуға тиіс, яғни иммунитетті көкейге қонбайтындай дәлел негізінде беруге

болмайды

283

; ақпаратты ашуды талап етіп отырған тарап 1) тармақтың негі-

зінде ақпаратты жете тексеруді; яғни өзінің талабы немесе қорғанысы үшін

сол ақпараттың маңызы зор екенін алға тартып, тереңірек тексеруді талап ете

алады

284

;

4) сот құжатты зерттей отырып, әділ шешім қабылдауға тиіс

285

12.124. Сот құжатты зерттей келе, иммунитеті даулы екенін анықтаса, иммунитет

бермеу туралы шешім қабылдай алады; екіншіден, иммунитеттің негізі prima facie

болса, сот бұл құжатты ашу туралы бұйрық шығара алады; соттың құжатты ішінара

ашу туралы бұйрық шығаруы да мүмкін

286

12.125. Лорд-судья Дайсон Al Rawi v. Security Service ісінде (2011) қоғам мүддесінен

туатын иммунитет беру туралы күрделі талапты қараған кезде адвокат мынадай

орынды сыни көзқарас білдірген

287

281

For discussion of ‘relevance’ in disclosure matters, Wallace Smith Trust Co Ltd v. Deloitte Haskins and Sells

[1997] 1 WLR 257, 267, CA, per Neill LJ.

282

Bingham J in Air Canada v. Secretary of State for Trade (No 2) [1983] 1 All ER 161, 165–6, not disturbed

on appeal on this point: [1983] 2 AC 394, HL.

283

Goodridge v. Chief Constable for Hampshire [1999] 1 WLR 1558, 1567, Moore-Bick J, considering Kelly v.

Commissioner of Police of the Metropolis, The Times 20 August 1997, CA.

284

Air Canada v. Secretary of State for Trade [1983] 2 AC 394, HL; Evans v. Chief Constable of Surrey [1988]

QB 588 contains a summary of the present topic.

285

A good illustration of this segmented process is Goodridge v. Chief Constable of Hampshire Constabulary

[1999] 1 WLR 1558, Moore-Bick J.

286

On disclosure to legal advisers only, Science Research Council v. Nassé [1980] AC 1028, 1077, HL.

287

[2011] UKSC 34; [2012] 1 AC 531, at [23]; AAS Zuckerman (2011) CJQ 345–59; M Chamberlain (2011)

CJQ 360–6; M Chamberlain, ‘The Justice and Security Bill’ (2012) CJQ 424; K Hughes, ‘The Right to Know

the Case Against You in Civil Claims’ [2012] CLJ 21; J Ip (2012) 75 MLR 606; J Ip (2012) 75 MLR 606;

N Andrews, ‘Procedural Values in the Age of Counter-Terrorism: Two Responses by the Supreme Court of

the United Kingdom’ (2012) Annuario di Diritto Comparato e di Studi Legislativi 109.

316

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

«Адвокат қоғам мүддесінен туатын иммунитеттің төмендегі бес кемшілігін атап

көрсеткен.

1) мұндай талап бойынша тепе-теңдікті қамтамасыз ететін әділ шешім шығару

қиын, себебі екі тараптың да талаптары қоғамда әділ шешім қабылдау үшін

маңызды, бір-біріне ұқсамайтын (алма мен алмұртты салыстырған сияқты)

мүлде басқа талаптар;

2) егер сот иммунитет беру керек деп шешсе, онда іс үшін маңызды дәлелдемені

қараусыз қалдыруы мүмкін (яғни әділ шешім қабылдауға зияны тиюі мүмкін);

3) қолындағы құжатқа иммунитет талап етіп отырған тарап осы құжаттың сот

өндірісі үшін маңызды екенін біледі, яғни сол арқылы әділетсіз басымдыққа

ие бола алады;

4) егер сот құжатты ашу керек деген шешім қабылдап, тиісті бұйрық шығарса,

онда құжатты иеленіп отырған тарап қоғам мүддесіне зиян келтіретін құжатты

ашуға мәжбүр болады, ал ашудан бас тартқан жағдайда салдары тіпті қиын

болады. Carnduff v. Rock ісінде (2001) сот қоғамның мүддесінен туатын имму

нитетті талап еткен құжатты ашудан бас тартқан жауапкердің қарсы талабын

қараусыз қалдырып, соттың сол құжатты ашу туралы бұйрығына шағымын

қабылдаудан бас тартқан;

5) кейде қоғам мүддесінен туатын иммунитет беруді талап ететін мемлекет

құжаттарының саны тым көп болып, сот ондай талапты жылдар бойы қарайды.

Сот бір істе дәл сондай 140 000 құжат қараған: ақырында, іс тым ұзақ және

шығысы да өте көп отырысқа айналған (отырыстар үш жылға созылған)».

12.126. Жоғарғы сот Al Rawi v. Security Service ісінде

288

(2011) қоғам мүддесінен

туатын иммунитеті бар құжатты «жабық сот отырысында қарауға» рұқсат беруден

бас тартқан. Себебі мұндай жағдайда талап қоюшы осы іспен параллель жүріп

жатқан екінші бір азаматтық істе дәлелдемемен танысу құқығынан айырылатын

еді (ол туралы 12.106-тармағынан оқыңыз). Соттың бұл шешімі Ортақ құқық жүйе

сіндегі жариялылық, тиісті деңгейде хабарлау, қарсы тараптың дәлелдемесіне

шағым түсіру сияқты негізгі принциптерге сай болатын. Жабық сот отырысына

қатысатын арнайы адвокаттың талап қоюшылармен тиісті деңгейде сөйлесе

алмауы әділ шешім шығаруға кедергі болар еді

289

. (Дегенмен 2013 жылғы Әділет

пен қауіпсіздік туралы заңның ІІ бөлімі қабылданғаннан кейін бұл мәселеге көзқа-

рас әлдеқайда өзгерген).

7.7. ҚОҒАМНЫҢ МҮДДЕСІНЕН ТУАТЫН ИММУНИТЕТ БЕРУ

ТУРАЛЫ ТАЛАПТЫ БАҒАЛАУ БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУ ТӘРТІБІ

12.127. Соттың құжатты зерттеуге кірісуі үшін орындалуға тиіс нормалар бар. Бұл

нормалар – сот өндірісіндегі қарсы талапты да, бүкіл құқық жүйесін де қажетсіз

ақпаратты іздеумен айналысатын азаматтар мен компаниялардан құтқару үшін

288

[2011] UKSC 34; [2012] 1 AC 531.

289

Арнайы адвокаттар жүйесі бұл жерде қолайсыз: сонда, [37]; M Chamberlain (2009) CJQ 314.

317

12-тарау. Артықшылықтар

жасалған алғышарттар. Апелляциялық соттың төрағасы сэр Томас Бингэм Taylor

v. Anderton ісінде

290

(1995) былай деген:

«Бұл нормалардың мақсаты соттың қандай да бір құжатты тексермеуінің кесірінен

тараптардың біріне әділетсіз басымдық бермеу, сондай-ақ екінші тараптың құқы-

ғын шектемеу болып табылады. Тараптың құжат мазмұнымен танысу туралы

талап қоймауына қарамастан, әділетсіздікке жол бермеген жөн».

12.128. Бұл нормалар да сынға ұшыраған

291

. Шынында, тепе-теңдікті сақтауда аза-

маттық іс жүргізудің шартты сипатына көбірек мән берілген. Бұл орайда екі түрлі

пікір қалыптасқан

292

. Бірінші пікірге сәйкес, әділ шешім қабылдау үшін тиісті құжат-

тар толық зерттелуі керек. Бірақ Англияда «сот ақиқатқа жетуші инквизициялық

орган емес, ақиқатты талап ету – тек іс тараптарының құқығы» деген пікір қалып-

тасқан

293

. Тіпті Азаматтық іс жүргізу ережесі соттың бастама жасау құқығын

кеңейтсе де, соттың басты қызметі тек тараптардың ұсынған дәлелдемелері мен фак-

тілерінің негізінде шешім қабылдау болып отыр. Егер бұлай болмаса, сот істің тара-

пына іс бойынша ақпарат жинауы үшін мәліметтер базасы

294

мен картотеканың

295

бәрін тексеруге рұқсат беруге міндетті болар еді.

7.8. ҚОҒАМНЫҢ МҮДДЕСІНЕН ТУАТЫН ИММУНИТЕТ

ДОКТРИНАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ

12.129. Бұл доктринаның қолданылу шеңбері кеңейіп келеді: «қоғамның мүддесі

ұғымының аясы өзгеріп, әлеуметтік жағдай мен заңнамаға лайық кеңейіп немесе

тарылып тұрады»

296

. Кей ғалымдар «бұл доктринаның шеңберін кеңейтіп, басқа да

санаттарды қосу керек» деген пікір білдіріп жүр

297

. Ал тағы бір топ ғалымдардың

пікірінше, бұл доктринаның аясын тарылту қажет, иммунитетпен қорғалатын құжат-

тар аз болуы керек»

298

. Төменде иммунитет берілген және берілмеген істер туралы

баяндалады.

290

[1995] 1 WLR 447, 462, CA.

291

eg, AAS Zuckerman, ‘More About Condentiality and Fraud’ (1992) 108 LQR 30, 33–4.

292

TRS Allan, ‘Abuse of Power and Public Interest Immunity: Justice, Rights and Truth’ (1985) 101 LQR

200–16. Бұл істе Air Canada Ltd v. Secretary of State for Trade [1983] 2 AC 394, HL ісіндегі судьялар

пікірлерінің әртүрлі болуы талқыланған.

293

Air Canada v. Secretary of State for Trade (No 2) [1983] 2 AC 394, 434, 438–9, 443, 445–6, and 449, per

Lords Fraser, Wilberforce and Edmund-Davies (Lords Scarman and Templeman dissenting on this point).

294

Жуырда ғана бір істе тәуелсіз сарапшы Британия стюарттары мен стюардессалары қауымдастығының ин-

тернеттегі форумы мүшелерін анықтау үшін дерекқор мәліметтерін пайдалануға рұқсат алған. Қараңыз:

Patel v. Unite [2012] EWHC 92 (QB); but see M3 Property Ltd v. Zedhomes Ltd [2012] EWHC 780 (TCC). Бұған

дейінгі бір істе сот тәуелсіз сарапшыға дерекқор мәліметтерін пайдалануға рұқсат бермеген.

295

For discussion of the courts’ task to reach ‘accurate’ decisions, 12.112 .

296

D v. NSPCC [1978] AC 171, 230, HL. Лорд Хейлшам R. v. Chief Constable of West Midlands Police, ex

parte Wiley [1995] 1 AC 274, 305, HL ісінде күмән келтірген.

297

D v NPCC (1978) AC 171. 190-3, CA ісінде Лордтар палатасы лорд Деннингтің либералды көзқарасын

қабылдаудан бас тартқан: сонда, қараңыз: 225.

298

Science Research Council v. Nassé [1980] AC 1028, 1081, HL, per Lord Fraser.

318

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

7.8.1. Мемлекеттің қауіпсіздігі және дипломатиялық қатынастар

12.130. Salus populi suprema lex esto

299

: иммунитет құпиялық деңгейі жоғары, мем-

лекеттің игілігіне, әсіресе соғыс кезіндегі хал-ахуалына әсер ете алатын құпия мәлі-

меттерге ғана беріледі

300

12.131. Мемлекеттік адвокаттар АҚШ-тың лаңкестерді ұстайтын лагерінде жазасын

өтегендердің талабы бойынша қаралған Al Rawi v. Security Service ісінде

301

(2011)

қоғам мүддесінен туатын иммунитетке сүйенген. Бұл іс 28.10-тармағында егжей-тег

жейлі қаралады, ал қоғам мүддесінен туатын иммунитет мәселелері 12.106-тарма-

ғында қарастырылған болатын.

12.132. Ұлыбритания мен шетелдік үкімет арасындағы хат алмасуды сыртқы істер

дегі келіспеушіліктің алдын алу үшін қорғау қажет

302

. Соттардың дипломатиялық

қатынастар мәселесіндегі көзқарастары әртүрлі болып отыр. Апелляциялық сот

1994 жылы соттың қырағылық танытуға әзір екенін мәлімдесе де, Сыртқы істер

министрлігінің қоғам мүддесінен туатын иммунитетті беру туралы сертификатын

тексеруден бас тартып, бұл сертификат мемлекеттің қауіпсіздігін қорғау қажеттілігі-

нен туғанын мәлімдеген

303

7.8.2. Үкімет отырысындағы талқылаулар

12.133. Мына сөзден артықшылыққа қатысты бүгінгі сыни көзқарасты көре аламыз:

«Кейде ресми құжатты терең зерттеген адам сол құжатқа иммунитеттің негізсіз

берілгенін байқауы мүмкін»

304

. Мұндай аргумент кейде ұшырасып тұрады (12.115).

Ондай кезде әділ шешім шығару үшін Министрлер кабинетінің құжатын да ашу

қажет деген ұсыныс түскен

305

12.134. Дегенмен соттың Уайтхолдың (Ұлыбритания Үкімет үйінің) құжаттарын

ашу туралы шешім шығаруы – қиын іс. Сондықтан мынадай жағдайларда: 1) талап

қоюшының төлейтін баж салығының мөлшерін есептеп шығарған үшінші

299

Literally, ‘the nation’s welfare is the highest rule’.

300

Asiatic Petroleum Co v. Anglo Persian Oil Co [1916] 1 KB 822, 830, CA, per Swinfen Eady LJ; Duncan v.

Cammell, Laird and Co Ltd [1942] AC 624, HL (жоғарыда айтылған); қараңыз: R v.Shayler [2003] 1 AC

247, HL 1989 жылғы Ресми құпиялар туралы заңның 1 және 4-баптары Адам құқықтары туралы Еуро-

па конвенциясының 10(1) және (2) тармақтары мен 1998 жылғы Адам құқықтары туралы заңдар 1998

жылғы Ресми құпиялар туралы заңды бұзбаған, бірақ әскери құрылымдар қызметкерлеріне мәлімет-

терді 1989 жылғы заң талаптарына сай рұқсат алмай тұрып жариялауға тыйым салған; бұл норма

мемлекеттің қауіпсіздігіне байланысты туған норма еді; «Ұлыбритания үкіметі осы норманы асыра

пайдаланып отыр» деген талап қою арызын сот қараусыз қалдырған.

301

[2011] UKSC 34; [2012] 1 AC 531.

302

Buttes Gas and Oil v. Hammer (No 3) [1981] 1 QB 223, 256, CA, per Donaldson LJ; cf the sensitivity to inter-

national comity displayed in the law relating to charitable denition: McGovern v. Att-Gen [1982] Ch 321.

303

Balfour v. Foreign and Commonwealth Oce [1994] 1 WLR 681, 688, CA.

304

Air Canada v. Secretary of State for Trade (No 2) [1983] 1 All ER 161, 168, per Bingham J.

305

Air Canada v. Secretary of State for Trade (No 2) [1983] 2 AC 394, 432, HL, per Lord Fraser; cf doubts of

Lord Reid in Conway v. Rimmer [1968] AC 910, 952, HL, on this point; see also Lord Scarman in Burmah

Oil v. Bank of England [1980] AC 1090, 1145–6, HL, for comparative references.

319

12-тарау. Артықшылықтар

тараптың құжаттарына, егер тарап берген есебін кеден органдарының жариялауы

мүмкін болғандықтан жасырып отырса

306

; 2) министрліктің банкті құтқару туралы

құжаттары, тіпті сот құжаттар бұған дейін тексерілген болса да

307

; 3) Англия банкі

бір істе банкті қадағалайтын комитетке ұсынуға дайындаған құжаттарына имму

нитет талап етсе

308

; 4) үкіметтің әуежай салықтарына қатысты саясатына

309

имму-

нитет береді, яғни ашу туралы бұйрық шығармайды.

12.135. Мына жағдайларда: 1) Ішкі істер министрлігінің даулы түрме операция

ларының ерекшелігіне қатысты саясатына

310

; 2) кедендегі импорт туралы құжат-

тарға, тіпті азаматтық құқықбұзушылық туралы мәліметтерді қамтыса да

311

;

3) үкіметтің денсаулық сақтау саласындағы жоғарғы деңгейдегі талқылауларына

(Апелляциялық сот бұл талқылаудың иммунитеті бар екенін мойындаса да, бәрі-

бір талап қоюшының prima facie талабының негізінде иммунитетін жояды)

312

;

4) жеке және заңды тұлғалардың салық бойынша құжаттарына (себебі құжатқа

иммунитет беру туралы жеке немесе заңды тұлға өтініш берсе де, салық орган-

дары өтініш бермейді)

313

; 5) Бағалы қағаздар мен фьючерс басқармасына, қаржы-

лық қызмет көрсету саласындағы органға, индустрияны бақылау органына

жолданған құжаттарға иммунитет берілмейді. Мұндай құжат адресаты құпия-

лықты сақтай алмайтынын біле отырып жасалғандықтан, судья иммунитет беріл-

мейді деген шешімге келген

314

(бұл шешім Лордтар палатасының R v. Chief

Constable of West Midlands, ex parte Wiley ісінде (1995) қабылдаған шешімінен

кейін (12.101) шығарылған).

7.8.3. Полиция мәселелері

12.136. Сот қылмысты ашуға көмектескен тұлға туралы мәліметті ашпайды, бірақ

соттың қателесуіне немесе әділетсіз шешім шығаруына әкеліп соғатын жағдайда

306

Alfred Crompton Amusement Machines v. Customs and Excise Commissioners (No 2) [1974] AC 405, HL.

307

Burmah Oil Co v. Bank of England [1980] AC 1090, HL.

308

Johnson Matthey Bank v. Arthur Young [1989] 2 All ER 105.

309

Air Canada v. Secretary of State for Trade (No 2) [1983] 2 AC 394, HL.

310

Williams v. Home Oce [1981] 1 All ER 1151.

311

Norwich Pharmacal v. Customs and Excise Commrs [1974] AC 133, HL.

312

Re HIV Haemophiliac Litigation (1990) New LJ 1349, CA.

313

Lonrho plc v. Fayed (No 4) [1994] QB 775, CA; бұл сөзде судьялардың көпшілігі (лорд-судья Роч ай-

рықша пікір білдірген) осы кезге дейінгі прецеденттерге сүйеніп, салық құжаттары қоғам мүддесінің

иммунитетіне ие болуы керектігін айтқан. Ал лорд-судья Роч бұл орайдағы прецеденттерді қайта

қарау қажеттігі туралы пікірді ұстанған. Re Joseph Hargreaves Ltd [1900] 1 Ch 347, CA; осы мәселеде

құпиялылықты заң жүзінде қорғайтын нормалар да бар: қараңыз: s 6, and Sch 1, Taxes Management Act

1970, and s 192, Finance Act 1989.

314

Kaufmann v. Credit Lyonnais Bank [1995] (CCH) Commercial L Cases 300 and (1995) 7 Admin LR 669,

Arden J (not following MGN Pension Trustees v. Invesco Asset Management Ltd (unreported, 14 October

1993), Evans-Lombe J; Arden J also distinguished Continental Reinsurance Corporation (UK) Ltd v. Pine

Top Insurance Ltd [1986] 1 Lloyd’s Rep 8, CA and Burmah Oil Co Ltd v. Bank of England [1979] 1 WLR

473, 491, CA: in both, class claims were upheld in slightly dierent contexts).

320

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

мәліметті аша алады

315

. (Көмектескен тұлғаны кек алу қаупінен қорғау қажет болса,

ол туралы мәліметті ашпайды

316

. Бұл туралы неке қиюға мәжбүрлеу мен «кек алу»

істері туралы 27.15-тармағындағы Re A (Forced Marriage: Special Advocates) ісі

нен

317

(2010) оқи аласыз. Бұл істе сэр Николас Уолл қоғам мүддесінен туатын имму-

нитеті бар деген қорытындыға келген). Төменде қарастырамыз: полицияға

көмектескен тұлғалар полицияға көмектескені үшін ақшалай сыйақы алу үшін сотқа

жүгіне бермейді екен, себебі ондай істе талап қоюшы болса, өздері туралы мәліметті

өз еркімен ашқан болып есептеледі.

12.137. Лорд Вульф Wiley ісінде (1995) полицияның Арызды қарау басқармасының

полицияға көмектескендер туралы есебіндегі ақпаратқа санаттық иммунитет беру

қажет емес деген шешімге келген (иммунитет Апелляциялық соттың шешімімен

ғана берілген)

318

. Лордтар палатасы полицияға көмектескендер туралы ақпаратқа

санаттық иммунитеттің бірқатарын жойған

319

. Полицияға келіп түскен арызды тек-

серетін тергеушінің қорытынды есебіне иммунитет беріле ме? Лорд-судья Ллойд

Wiley ісінде (1995): «Бұл мәселе шешімін толық таппаған. Мысалы, тергеуші есебі-

нің иммунитеті әлі шешілмей отыр

320

», – деген.

12.138. Апелляциялық соттың төрағасы сэр Томас Бингэм Апелляциялық соттың

Taylor v. Anderton ісіндегі

321

(1995) шешімінде «тергеушінің есебіне қоғам мүддесі-

нен туатын иммунитет санаттық негізде берілуі керек, себебі бұл – Wiley ісіндегі-

ден

322

(1995) бөлек мәселе» деген пікірде. Апелляциялық соттың төрағасы сэр Томас

Бингэм былай дейді:

«Көп жағдайда тергеуші істі азаматтық, қылмыстық немесе тәртіптік сот өнді-

рісіне дейін жеткізеді. Ондай кезде тергеуші істі ашуға көмектескен тұлға туралы

мәліметті қорықпай айтуы керек. Әдетте осындай мәліметті жариялау тергеуші

нің істі тергеуіне кедергі келтіретіні анық»

323

Ол мұндай кезде санат негізіндегі иммунитет беру керек деген қорытындыға келген.

Бірақ «талап қоюшының сотқа қатысуы керек болса, баяндаманы қоғамның

315

Marks v. Beyfus (1890) 25 QBD 494, 498 per Lord Esher MR (civil action for malicious prosecution; refusal

by prosecutor to reveal name of informant); Savage v. Chief Constable of Hampshire [1997] 1 WLR 1061,

1065–6, CA, per Judge LJ.

316

Forced Marriage (Civil Protection) Act 2007.

317

[2010] EWHC 2438 (Fam); [2012] Fam 102; [2011] 1 FLR 1493; [2011] Fam Law 23.

318

R v. Chief Constable of West Midlands Police, ex parte Wiley [1995] 1 AC 274, 305, HL.

319

Namely, Neilson v. Laugharne [1981] QB 736, CA; Hehir v. Commissioner of Police for the Metropolis

[1982] 1 WLR 715, CA; Makanjuola v. Commissioner of Police for the Metropolis [1992] 3 All ER 617, CA;

Halford v. Sharples [1992] 1 WLR 736, CA; Lord Woolf in the Wiley case, at [1995] 1 AC 274, 302–3: Peach

v. Commissioner of Police for the Metropolis [1986] QB 1064, 1089, CA, per Purchas LJ, and Coventry

Newspapers Ltd, ex parte [1993] QB 278, 292–3, CA, per Lord Taylor CJ.

320

Wiley case [1995] 1 AC 274, 308, HL.

321

[1995] 1 WLR 447, 465, CA.

322

Сонда.

323

Бұл да сонда.

321

12-тарау. Артықшылықтар

мүддесі үшін толық немесе ішінара ашу қажеттігі құпия ұстау қажеттігінен

артық болса, сотқа шақырған жөн»

324

. Апелляциялық сот Taylor v. Anderton ісінде

(1995) бұл мәселе бойынша Лордтар палатасына апелляциялық шағым беруге рұқсат

етсе де, апелляциялық шағым түспеген.

12.139. Иммунитет тінту ордеріне

325

және бас прокурорға қылмыстық іс қозғау

туралы шешім қабылдауға жолданған құжаттарға да берілген

326

12.140. «Полицияға ақпарат беруші полициядан сыйақы талап ете ала ма?» деген

мәселе де сотта қаралған

327

. Полицияға ақпарат беруші сол ақпарат үшін белгіленген

соманы алу мақсатында сотқа жүгіне алады, бірақ осы орайда басқа да құқықтық

қатынастар туындауы мүмкін. Бірақ ақпарат беруші берген ақпаратының көлемі мен

маңызына байланысты қосымша ақы талап ете алмайды. Ондай талапты қараусыз

қалдыруға бірнеше себеп бар: сыйақы сомасының нақты еместігі; құқықтық қатынас

туындауына ниет болмауы; сондай-ақ соманы нақтылау үшін сот құпия мәліметтерді

ашуға міндетті, ал бұл қоғам мүддесіне қайшы болар еді.

12.141. Бұл түсініктемелер жалпы сипатта ғана, себебі соңғы кезде прецеденттік

құқықтың жасырын қырлары көбейіп келеді. Carnduff v. Rock ісінде

328

(2001) поли-

цияға ақпарат беруші героин сатушы туралы полицияға берген маңызды ақпараты

үшін тиісті деңгейде сыйақы талап етіп, талап қою арызын берген. Талап қоюшы

полициямен арадағы келісімшартта ақпараттың көлемі мен маңызына, героин сату

шының келтірген зияны мен ақпарат берушіге төнетін қауіпті ескеретіні тұспалдап

меңзелгенін айтқан. Апелляциялық сот мүшелерінің басым көпшілігі бұл талапты

қараусыз қалдыру керек деп шешкен

329

. Себебі соттың бұл талап бойынша сыйақы

көлемін белгілеуі мүмкін емес еді және талапты қоғам мүддесінен туатын иммуни-

тет тұрғысынан қарай алмайтын.

12.142. Лорд-судья Лоуз Carnduff v. Rock ісінде (2001) былай деген:

«Сот полицияның әңгіме болып отырған нақты іске байланысты тергеу әдісін

зерттеуге; талап қоюшы мен тергеушінің арасындағы әңгімемен егжей-тегжейлі

танысып шығуға; талап қоюшының берген ақпаратын басқа қайнар көздерден түс-

кен ақпараттармен салыстыруға тиіс»

330

324

[1995] 1 WLR 447, 465, CA.

325

Taylor v. Anderton, The Times 21 October 1986.

326

Evans v. Chief Constable of Surrey [1988] QB 588, 591; Kelly v. Commissioner of Police for the Metropolis,

The Times 20 August 1997; Goodridge v. Chief Constable of Hampshire [1999] 1 WLR 1558, 1567, Moore-

Bick J (concession based on the Kelly authority).

327

Carndu v. Rock [2001] 1 WLR 1786, CA; Savage v. Chief Constable of Hampshire [1997] 1 WLR 1061,

CA, and Robinson v. HM Customs and Excise, The Times 28 April 2000, Brown J.

328

[2001] 1 WLR 1786, CA.

329

Сонда, per Laws LJ at [29], [33] and [34]; Jonathan Parker LJ at [50] and [51]; лорд-судья Уоллер «талап

қою арызын тоқтатуға әлі ерте» деген пікірде болған.

330

Бұл да сонда, at [33].

322

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

Полиция қоғам мүддесінен туатын иммунитетке арқа сүйей отырып, ...талап қою-

шының берген ақпаратын... ашуға қарсылық білдіретіні анық. Мұндай кезде дәлел-

деменің жетіспеуінен талапты қарау мүмкін болмайды

331

12.143. Лорд-судья Дайсон (және басқа судьялар)

332

Al Rawi v. Security Service ісінде

(2011:28.10) бұл істі ерекше іс деп атай отырып, онда қоғам мүддесінен туатын

иммунитет әділ шешім шығару мүддесінен басым болып отырғанын мәлімдеген

333

Лорд-судья Дайсон мұндай «сирек» кездесетін істе әділ шешім шығару мүддесін

құрбан ету қажеттігін өкінішпен мойындайды

334

. Al Rawi ісінде лорд Кларк Carnduff

ісіндегі (2001) талап қоюшының сот шешімі әділетсіз болғаны туралы Страсбург

сотына берген шағымын Страсбург соты қанағаттандырмағанын ескерткен

335

12.144. Цукерманның ойынша, Carnduff ісі бойынша (2001) іс жүргізу нормалары

бұзылғандықтан, әділ шешім қабылданбаған, сондықтан прецедент бола алмайды.

Carnduff ісіндегі (2001) шешімді «талап қоюшының құпия дәлелдемемен танысуға

мүмкіндігі болмағандықтан, талабы қараусыз қалдырылған жағдай деп емес, талап

қою арызы сәтсіздікке ұшыраған» деп түсіну керек

336

7.8.4. Полициядан басқа органға берілетін иммунитет

12.145. Құқықбұзушылықты анықтау – күрделі, қиын және шығыны көп іс.

Сондықтан ақпарат берушіні материалдық тұрғыдан ынталандыру – қоғамның мүд

десіне сай әрекет. Ынталандыру тұрғысынан алсақ, қылмыс пен құқықбұзушылық-

тың басқа түрлерінің арасында айырмашылық көп болмауға, сондай-ақ полицияның,

прокуратураның және басқа да органдардың ынталандыру әдістерінің арасында

айырмашылық болмауға тиіс. Соттың ақпарат берушінің ақпаратына қоғамның

мүддесінен туатын иммунитет беруінің себебі – осы.

12.146. Сот ақпарат берушінің берген ақпаратына мынадай жағдайларда: 1) құмар

ойынға қатысуға өтініш берген хатқа

337

; 2) әлеуметтік қызметкерлердің кәмелетке

толмағандардың хал-ахуалы туралы баяндамасына

338

; 3) Балаларды қатыгездіктен

331

[2001] 1 WLR 1786, CA, at [36].

332

Lord Mance collected various references: [2011] UKSC 34; [2012] 1 AC 531, at [108].

333

[2011] UKSC 34; [2012] 1 AC 531, at [15] to [16].

334

Сонда, at [50].

335

Бұл да сонда, at [157].

336

AAS Zuckerman (2011) CJQ 345, 352–5.

337

Rogers v. Home Secretary [1973] AC 388, HL.

338

Re M [1990] 2 FLR 36, CA; сол сияқты Re K (1993) 97 Cr App R 342, CA (Crim Div); cf Gaskin

v. Liverpool CC (1989) 12 EHRR 36, ECHR (Апелляциялық сот Gaskin v. Liverpool CC [1980]

1 WLR 1549, CA ісінде «тараптарды құжаттармен таныстырудан бас тартуы Адам құқықтары

жөніндегі Еуропа конвенциясының 8-бабын бұзып отыр» деген); Адам құқықтары жөніндегі

Еуропа конвенциясы Ұлыбритания үкіметін 1990 жылғы Адам игілігі туралы заңды қабылдауға

итермелеген. Ал бұл заң кейінірек 1998 жылғы Мәліметтерді қорғау туралы заңды қабылдауға

негіз болған.

323

12-тарау. Артықшылықтар

қорғау жөніндегі мемлекеттік қоғамға келіп түскен ақпаратқа

339

; 4) Заңгерлер қоға-

мына қоғамға мүше заңгердің әділетсіздігі туралы шағымға

340

; 5) құпия ақпаратты

құпиялығын қорғау туралы келісім негізінде тапсырған болса – ликвидаторға

341

;

6) аудиторлық комиссияның жергілікті билік органын тексеру барысында алған

ақпаратына

342

иммунитет берген.

12.147. Алайда қоғам мүддесіне қайшы келмейтін жағдайда бұл санаттарды қатаң

сақтау міндетті емес. Сондай-ақ сот мынадай жағдайларда: 1) мектеп мұғалімі мен

психологінің тәртібі нашар оқушыға берген мінездемесіне

343

; Әскери-теңіз тергеу бас-

қармасының куәлардың мәлімдемесіне сүйеніп жасаған баянхатына

344

; 3) Сауда және

индустрия министрлігі инспекторының заңды тұлғаны тексеру барысында алған

дәлелдемесіне

345

; 4) ликвидатордың төлемге қабілетсіз компанияны тексеру бары-

сында жасаған хаттамасына

346

; 5) тергеуші-журналиске ақпарат берушінің тұлғасы

туралы мәліметке

347

иммунитет бермеген.

7.9. ҚОҒАМНЫҢ МҮДДЕСІНЕН ТУАТЫН ИММУНИТЕТТЕН

БАС ТАРТУ

12.148. Қоғамның мүддесінен туатын иммунитетті бұған дейін «Тәж артықшы-

лығы» деген атауға ие болған кезде ажырату оңай еді және ол мемлекеттік құпияға

берілетін, сондай-ақ бұл иммунитеттен бас тарту құқығы жоқ еді

348

. Сот Тәж артық-

шылығын беру туралы талапты көтеруге де міндетті болатын

349

. Бұл мәлімдемені

лорд-судья Бингэм Makanjuola ісінде (1992) толықтырып, қоғамның мүддесінен туа-

тын иммунитеттен бас тартуға құқық беретін жалпыға ортақ норма жоқ екенін

ескерткен

350

. Бірақ лорд Вульф Wiley ісінде (1995) басқаша түсіндірген

351

. Ол лорд-судья

339

D v. NSPCC [1987] AC 171, HL; on this leading case, see Cross and Tapper on Evidence (12

edn, Oxford

University Press, 2010), 497.

340

Buckley v. The Law Society (No 2) [1984] 1 WLR 1101.

341

Re Barlow Clowes Gilt Managers Ltd [1992] Ch 208, 217–20; noted by AAS Zuckerman (1992) 108 LQR 30.

342

Bookbinder v. Tebbit (No 2) [1992] 1 WLR 217, 221.

343

Campbell v. Tameside MBC [1982] QB 1065, CA.

344

Barrett v. Ministry of Defence, The Times 24 January 1990.

345

London and County Securities v. Nicholson [1980] 1 WLR 948, Browne-Wilkinson J.

346

Re Arrows Ltd (No 4) [1995] 2 AC 75, HL.

347

British Steel Corpn v. Granada Television [1981] AC 1096, HL (бұл шешім 1981 жылғы Сотты құрметтемеу

туралы заңның 10-бабына негізделген). Қараңыз: Ashworth Hospital Authority v. MGN Ltd [2002] 1 WLR

2033, HL. Қараңыз: Re A [2012] UKSC 60; [2012] 3 WLR 1484; [2013] 1 All ER 761 X – кәмелетке тол-

маған баланың құқығын Y-тің бұзғаны туралы әлсіз ақпарат беруші; Y – A-ның әкесі; Y өзінің баласы

А-ның қасында болғанын дәлелдеуі керек; Бұл орайда Х-тің жеке басы туралы мәлімет бере алады).

348

As noted by Viscount Simon LC in Duncan v. Cammell, Laird and Co Ltd [1942] AC 624, 641–2, HL; cf the

dictum of Jenkins LJ in Ellis v. Home Oce [1953] 2 QB 135, 146, CA. Бұл істе «мемлекеттік қызметкер

сот талқылауы барысында құжаттың артықшылығынан бас тарта алады» деген шешімге келген.

349

R v. Lewes Justices, ex parte Home Secretary; Rogers v. Home Secretary [1973] AC 388, 406, 407, HL, per

Lords Pearson and Simon.

350

Makanjuola v. Commissioner of Police of the Metropolis [1992] 3 All ER 617, 623, CA, per Bingham LJ;

followed by Sir Stephen Brown P and Gibson LJ in Halford v. Sharples [1992] 1 WLR 736, 746 and 762, CA.

351

R v. Chief Constable of West Midlands Police, ex parte Wiley [1995] 1 AC 274, 296, HL.

324

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

Бингэмнің мәлімдемесін қоғамның мүддесінен туатын иммунитеттің аясын кеңей-

туге немесе оған қатаң сипат беруге талаптанғаны деген пікірді теріске шығарды

352

Лорд Вульф Wiley ісінде (1995) қоғамның мүддесінен туатын иммунитеттен бас

тарту контекске байланысты деп мәлімдеген

353

«Егер (нақты істегі) иммунитеттің мақсаты сот жарыссөзінде мәлімдеме алу

болса, онда иммунитеті бар ақпаратты ашқаннан еш зиян жоқ». Мысалы, «егер

полицияға ақпарат беруші өзі туралы мәліметті жариялауға рұқсат берсе, онда

полиция органы тек қоғамның мүддесінен туатын иммунитетке сүйену арқылы ол

туралы мәліметті жариялаудан бас тарта алмайды»

354

Министрге қоғамның мүддесінен туатын иммунитет берілмеген жағдай туралы

айтар болсақ, бұл жөнінде Wiley ісінде (1995) лорд Вульф: «Соттың мемлекеттік

органға қандай да бір ақпаратты ашуға кедергі жасауы ақылға қонбайды», – деген

пікір білдірген

355

. Бұл пікірді лорд-судья Ллойд та қолдаған

356

12.149. «Иммунитет беру туралы талапты міндетті түрде қою керек», яғни «жеке

немесе заңды тұлға, сондай-ақ ресми лауазым иесі (судьядан басқа) қоғам мүддесі-

нен туатын иммунитетті талап етуге міндетті» деген тұжырымды абайлап қолдану

керек. Дегенмен Азаматтық іс жүргізу ережесінде иммунитетті талап етуге міндетті

тұлғалар аталған

357

. (Әдетте) иммунитет талап ету үшін министрдің, алдымен, бұл

ақпараттың негізділігін, мән-жайға лайықтылығын саралап шығуы керек

358

. Дегенмен

иммунитетті талап етпесе де, өз ісіне салғырт қараған болып есептелмейтіні

белгілі.

352

R v. Chief Constable of West Midlands Police, ex parte Wiley [1995] 1 AC 274, 296, HL.

353

Сонда, at [299].

354

Savage v. Chief Constable of Hampshire [1997] 1 WLR 1061, 1067, CA, per Judge LJ.

355

[1995] 1 AC 274, 296, HL.

356

Сонда, at [308].

357

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 31.19(3).

358

Bennett v. Commissioner of Police of the Metropolis [1995] 1 WLR 488, 500, Rattee J (a dictum given in a

striking out case).

13-ТАРАУ

САРАПШЫЛАР

326

ТҮЙІНДЕМЕ

1. Сарапшы азаматтық іс жүргізуде арнайы білімді қажет ететін мәселені судьяға түсіндіру

үшін қажет.

2. Азаматтық іс жүргізу ережесі тараптар тағайындаған сарапшылардың өзара

«шайқасының» алдын алуға тырысады: тарап жалдаған сарапшы объективтілігін

жоғалтады, сараптама қорытындысын сол тараптың ыңғайына бейімдейді; бір істегі

бірнеше сарапшының қорытындылары сәйкес келуі үшін олардың жұмысын қадағалау

керек; бай және кедей тараптар арасында әділетсіздік болмауы үшін «құқықтық құрал-

дың» теңдігін қамтамасыз ету қажет.

3. Ешбір сараптама қорытындысын соттың рұқсатынсыз дәлелдеме ретінде ұсынуға

болмайды. Бұл – соттың істі басқарудағы құқығы.

4. Азаматтық іс жүргізу ережесінде сарапшының үш түрі аталған: «тараптар бірігіп таға-

йындаған ортақ сарапшы», тарап сарапшысы, сот сарапшысы.

5. Азаматтық іс жүргізу ережесінде сот тараптарға сарапшылары арасында жарыссөз жүр-

гізу туралы бұйрық шығаруға рұқсат берген. Ондай жарыссөз дауды реттеуге, даудың

шеңберін азайтуға, тараптардың назарын даудың мәніне аударуға мүмкіндік береді.

327

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе ................................................................................................................................................ 327

2. Сот пен сарапшының рөлі................................................................................................................ 329

3. Тараптар бірігіп тағайындаған ортақ сарапшы жүйесі ................................................................. 332

4. Сот сарапшылары ............................................................................................................................ 334

5. Тараптар тағайындаған сарапшылар .............................................................................................. 335

5.1. Тараптардың сарапшыны таңдауы және тағайындауы ........................................................ 336

5.2 Сарапшының тәуелсіз болуы .................................................................................................. 338

5.3. Тараптар тағайындаған сарапшылардың сараптама қорытындысын ашуы ...................... 340

5.4. Тараптар тағайындаған сарапшылар арасындағы жарыссөз ............................................... 342

5.5. Тараптар тағайындаған сарапшылардың қорытындыны бір мезгілде беруі...................... 348

1. КІРІСПЕ

13.01. Азаматтық іс жүргізуде сарапшы қажет, себебі судьяның бәрін білуі мүмкін

емес және «судьядан ғылымның барлық саласын, әр мамандықтың қыр-сырын білуді

талап етуге болмайды»

. Бұл тарауда ағылшын сотындағы сарапшылар (сот сарап-

шылары емес) туралы әңгіме болады, сондықтан сарапшыларды тараптың құқықтық

кеңесшісімен шатастырмау керек

. Азаматтық іс жүргізу ережесінде тараптардың

сарапшыдан кеңес алу құқығы туралы айтылмаған, сондықтан тарап сарапшыдан

қандай да бір кеңес алса, оны сот отырысында дәлелдеме ретінде келтіре алмайды

(13.36-тармағын қараңыз)

. Азаматтық іс жүргізу ережесінде сарапшының

L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts (Oxford University Press, 2006); S Burn, Successful Use of Expert

Witnesses in Civil Disputes (2005); Cross and Tapper on Evidence (12

edn, Oxford University Press, 2010),

540  ; D Dwyer, The Judicial Assessment of Expert Evidence (Cambridge University Press, 2008); D Dwyer

and R Jacob, in D Dwyer (ed), Civil Procedure Rules: Ten Years On (Oxford University Press, 2009), ch 16 and

17, respectively; IR Freckleton, The Trial of the Expert (Oxford University Press, 1987); T Hodgkinson and M

James, Expert Evidence: Law and Practice (3

edn, 2010) (the leading English discussion); C Hollander, Doc-

umentary Evidence (10

edn, 2009), ch 24; M Iller, Civil Evidence: the Essential Guide (2006), ch 12; Phipson

on Evidence (16

edn, 2005), ch 33; Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, 2006), ch 20; other discussion

includes, A Edis, ‘Privilege and Immunity: Problems of Expert Evidence’ (2007) 26 CJQ 40, and D Dwyer,

‘Th e Duties of Expert Witnesses of Fact and Opinion’ (2003) 7 E & P 264; D Dwyer, ‘Changing Approaches

to Expert Evidence in England and Italy’ (2003) International commentary on Evidence (www. bepress.com/

ice/vol1/iss2/art4/); D Dwyer, ‘The Causes and Manifestations of Bias in Civil Expert Evidence’ (2007) 26

CJQ 425; D Dwyer, ‘The Eective Management of Bias in Civil Expert Evidence’ (2007) 26 CJQ 57; on the

history of expert witnesses, L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts (Oxford University Press, 2006), ch

1; D Dwyer, ‘Expert Evidence in the English Civil Courts 1550–1800’ (2007) 28 Jo of Legal History 93–118;

Law Reform Committee’s 17th Report ‘Evidence of Opinion and Expert Evidence’ (Cmnd 4489, 1970); Lord

Woolf, Access to Justice, Interim Report (1995), ch 23, and Access to Justice, Final Report (1996), ch 13 ( both

available on-line at: www.dca.gov.uk/civil/reportfr.htm); D Kevat and N Tayshete, ‘Turning to the Oracle to

Improve the Quality and Utility of Expert Evidence’ (2012) CJQ 451; for Australian developments, S Rares,

‘Using the «Hot Tub» – How Concurrent Expert Evidence Aids Understanding Issues’ (2012) 31 CJQ 30, and

N Wilson, ‘Expert Evidence in the Digital Age in Australia’ (2012) 31 CJQ 216; and for Canadian develop-

ments, P Mitchell, ‘Pre-Hearing Expert Conferences’ (2011) 30 CJQ 93.

JA Jolowicz, On Civil Procedure (Cambridge University Press, 2000), 225.

Сот бағалаушылары туралы қараңыз: 13.24 және әрі қарай.

‘Protocol for the Instruction of Experts to Give Evidence in Civil Claims’ (Civil Justice Council, 2005).

Мұнда Азаматтық іс жүргізу ережесінің 35-бөлімі мен Практикалық нұсқаулықта (35) «азамат-

тық іс жүргізу барысында сарапшылар мен сарапшыны тағайындаған тараптардың мақсаты 2005

жылғы 5 қыркүйектен кейін Азаматтық іс жүргізу ережесінің 35-бөлімінің негізінде реттеледі»

328

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

арбитражда пікірін, қорытындысын ұсынуы туралы да айтылмаған (ІІ томның

14.32-тармағын қараңыз). Сэр Николас Уолл A Local Authority v. S ісінде

(2012)

сарапшының қорытындысына мемлекеттің бюджетінен ақша төлеу мәселесін талқы

лай отырып, бюджет қаржысын жұмсауды шектеу туралы пікір білдірген.

13.02. Азаматтық іс жүргізу ережесі тараптар сарапшыларының өзара «шайқасы

ның» алдын алуға тырысады. Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейін

сарапшыларға қатысты үш мәселе бар еді: бірінші – тараптың жалдаған сарапшысы-

ның объективтілігін жоғалтуы, қорытындысын сол тараптың ыңғайына бейімдеуі;

екінші – бір істегі бірнеше сарапшының қорытындылары сәйкес келуі үшін олардың

жұмысын қадағалау қажеттігі

; үшінші – бай және кедей тараптар арасында әділет-

сіздік болмауы үшін «құқықтық құралдың» теңдігін қамтамасыз ету қажеттігі

Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғаннан кейін ешбір сараптама қорытынды-

сын соттың рұқсатынсыз дәлелдеме ретінде ұсынуға болмайтыны белгіленді

. Бұл –

соттың істі басқарудағы құқығы.

13.03. Азаматтық іс жүргізу ережесінде сарапшының үш түрі аталған: «тараптар

бірігіп тағайындаған ортақ сарапшы», тарап сарапшысы, соттың сарапшысы

. Олар

туралы әңгіме барысында баяндалады.

13.04. Лорд Вульф Аралық баяндамасында

(1995) белгілі бір іс бойынша тәуелсіз

сарапшы ретінде тағайындалған сот көмекшілерінің құзыретін кеңейту жөнінде ұсы-

ныс жасаған. Бірақ күрделі істерде жарыссөз болуы керек, ал тараптар жарыссөзді

бақылап отыруға құқылы болуға тиіс деген себеппен бұл ұсыныс қабылданбаған.

Лорд Вульф ағылшын соттарында соттың өзі тағайындайтын сарапшылар жүйесін

дамыту туралы пікір білдірген. Қорытынды баяндамасында (1996) ол: «Менің

Аралық баяндамамдағы ортақ сарапшыны тағайындау туралы ұсынысыма қарсы-

лық көп болды, себебі заңгерлер қолындағы тиімді құқықтық құралынан айырыл-

ғысы келмейді», – дей келе, әрі қарай пікірін: «Менің ұсынысыма қарсылықты

ескере отырып, жақын арада ортақ сарапшы жүйесін енгізу мүмкін емес екенін

түсінемін»

, – деп жалғастырады

делінген (қараңыз: Protocol, at 5.1); дегенмен бұл норма бейтарап сарапшылардың Англия мен

Уэльс соттарында азаматтық іс жүргізуге қатысуына таралмайды. Қараңыз: ‘Guidance on Instructing

Experts’, Annex C to Practice Direction: Pre-Action Conduct.

[2012] EWHC 1442 (Fam); [2012] 1 WLR 3098.

Дегенмен Ресей құқығында бірнеше сарапшыға қатысуға рұқсат беріледі: Russian law, VTB Capital plc

v. Nutritek International Corporation [2011] EWHC 2842 (Ch), Roth J.

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 35.1-тармағында былай делінген: «Сарапшының міндеті тек өзінің

алдына қойылған тапсырмамен шектеледі».

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.4(1) to (3).

Трибунал мүшелері білікті «сарапшылар» болып саналады: Тәж сотының жарғысын, Медициналық

апелляция трибуналдары құжаттарын т.б. қараңыз. Басқа соттың мүшелері сарапшы болып саналмайды.

Access to Justice: Interim Report (1995), ch 23, para’s 20–23, and recommendation (2) at end of ch 23;

available online at: www.dca.gov.uk/civil/reportfr.htm.

Access to Justice: Final Report (1996), ch 13, para 16; available online at: www.dca.gov.uk/civil/reportfr.

htm.

Сонда, at para 20.

329

13-тарау. Сарапшылар

13.05. Осының нәтижесінде екі деңгейлік құрылым пайда болып отыр: көлемді

істердің белгілі бір мәселелері бойынша тараптар бірігіп, ортақ сарапшы тағайын-

дайды; ал істі қарау барысында тараптардың дәлелдемелері мен жарыс сөздері

маңызды болса, әр тарап өз сарапшысын тағайындап, сарапшылардың арасында

бәсеке пайда болады.

2. СОТ ПЕН САРАПШЫНЫҢ РӨЛІ

13.06. Азаматтық істегі сарапшылардың бәрі «өз құзырындағы мәселе бойынша

сотқа көмек беруге міндетті»

. «Сотқа көмек беру міндеті» сарапшының тараптар

алдындағы міндетінен де жоғары тұрады

. Қысқасы, сарапшы тәуелсіз қорытынды

жасауы керек. Сарапшы тараптардың бірінің қолбаласы болмауға тиіс. Тіпті өзінің

субъективті көзқарасына да тәуелсіз болуы қажет (Азаматтық іс жүргізу ережесін-

дегі сотқа сарапшыдан белгілі бір мәселені тереңірек зерттеуге тапсырма беруге

және сарапшының шығысын төлеу туралы бұйрық шығаруға құқық беретін норма-

ларды сэр Руперт Джексон 2011 жылғы қарашадағы дәрісінде талқылаған; бұл

туралы 13.17А және 13.27А-тармақтарынан оқи аласыз)

13.07. Сарапшы сотқа «сарапшының жұмысына көмектесу туралы өтініш» бере

алады

. Себебі сарапшының сотқа кез келген уақытта тікелей өтініш беруге құқығы

бар, сондай-ақ сарапшы куәнің айрықша түрі болып саналады. Алайда әдетте

сарапшы сотқа өтінішті сирек жасайды екен

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.3(1); in Anglo Group plc, Winter Brown & Co Ltd v. Winter

Brown & Co Ltd, BML (Office Computers) Ltd, Anglo Group plc, BML (Office Computers) Ltd [2000]

EWHC Technology 127 (8 March 2000), at [108] to [110], Judge Toulmin QC, summarised ‘The

Ikarian Reefer’ guidelines (‘The Ikarian Reefer’ [1993] 2 Lloyd’s Rep 68, at 81–2, per Cresswell J);

Judge Toulmin added: ‘It is clear from the Judgment of Lord Woolf MR in Stevens v. Gullis [2000] 1

All ER 527, CA that the new Civil Procedure Rules underline the existing duty which an expert owes

to the Court as well as to the party which he represents’. Сарапшының соттың алдындағы міндеті

туралы қараңыз: L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts (Oxford University Press, 2006),

ch 11.

Ортақ жалғыз сарапшыны тағайындаған кезде тағайындаушы тарапқа жүктелетін міндет туралы:

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.7(2); ал тағайындаған тараптың сарапшыға жүктейтін міндеті

туралы: Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.3.

eg, the problem noted in Trebor Bassett Holdings Ltd v. ADT Fire & Security plc [2011] EWHC

1936 (TCC); [2011] BLR 661, Coulson J at [396] to [402]; at [402]. Бұл істе сарапшылардың көп

бөлігі сенімсіздік білдіргені баяндалған. Сарапшының қорытындысы туралы қараңыз: Jacob

LJ, Procter & Gamble Co v. Reckitt Benckiser (UK) Ltd [2007] EWCA Civ 936; [2008] Bus LR 801,

at [5], бұған дейінгі істерді қараңыз: (Thermos Ltd v. Aladdin Sales and Marketing Ltd [2000] FSR

402, 404–5); және Jackson LJ in Dyson Ltd v. Vax Ltd [2011] EWCA Civ 1206; [2012] FSR 4, at [36]

to [39].

‘Focusing Expert Evidence and Controlling Costs’ (11 November 2011): www.judiciary.gov.uk/Resourc-

es/JCO/Documents/Speeches/lj-jackson-lecture-focusing-expert-evidence-controlling-costs.pdf; and these

rules changes are also anticipated in Jackson LJ’s remarks in Dyson Ltd v. Vax Ltd [2011] EWCA Civ 1206;

[2012] FSR 4, at [36] to [39].

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.14(1).

Master John Leslie, Queen’s Bench Division, states (2007): мысалы, меншік иесінің салғырттығы

азаматтық құқықбұзушылыққа жеткізгенін қараңыз.

330

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

13.08. Сарапшы қорытындысында «сарапшының сот алдындағы міндетін жақсы

білетіні және міндетіне сай жұмыс істегені» міндетті түрде жазылуы керек

13.09. Сарапшы «соттың «квази-лауазымды тұлғасы» сипатында болады, яғни

сарапшының қорытындысы өрескел қате немесе көрінеу жалған болса, немесе мін

детін адал орындамаса – тараптың сараптамаға қатысты шығысын қайтаруға тиіс

13.10. Сарапшы сараптама қорытындысында «тек шындықты айтатынын» мәлімдеуі

керек: «Осы қорытындыдағы фактілер мен мәселелерді өз біліміммен анықтаға

нымды мәлімдеймін. Өз біліміммен анықтаған жайттардың ақиқат екенін растай-

мын. Қорытынды пікірім шындыққа сай және кәсіби болып табылады»

13.11. Негізгі оқулықтарда сарапшы дәлелдемесінің төрт түрі аталған, бірақ

сарапшы бір мезетте дәлелдеменің бірнеше түрін беруі мүмкін: «сотқа факт бойынша

пікір білдіру»; «техникалық объектіні немесе техникалық сөзді түсіндіру»;

«сарапшының көзбен көре алатын, қолымен ұстай алатын немесе сипаттай алатын

фактісі бойынша дәлелдемесі»; «айрықша сипаттағы сыбыстар»

13.12. Азаматтық сот жөніндегі кеңестің (сарапшылар туралы) хаттамасында «мате-

риалдық факт» даулы болса да, сарапшының «бұл жөнінде фактілер мен пікір біл-

діре алуға» тиістігі, алайда факт мен пікір мәселесіне оның «жеке және

дискрециялық» мәселе ретінде қарауы керектігі баяндалған

13.13. Осы жерде сараптамаға жасалатын сұрақтардың мысалына тоқталып өтейік:

«Талап қоюшы Х ауруымен ауыра ма?», «Y осы апаттан зақым алуы мүмкін бе?»,

«Р жарақатының жазылуы мүмкін бе және қашан жазылады?», «Есеп жүргізудің осы

әдісі Британияда жақсы әдіс болып санала ма?», «Егер жылжымайтын мүліктің жос-

парын өзгертуге шектеу қойылса, бұл жылжымайтын мүліктің Лондонның осы ауда-

нындағы жалдау ақысы қандай?». Сараптама өткен шақтағы, осы шақтағы және

келешектегі оқиғаға, жай-күйге немесе әлеуметтік қабылдау деңгейіне жасалуы

мүмкін («Осы контексте қайсысы кәсіби?»)

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.10(2).

Phillips v. Symes (No 2) [2005] 1 WLR 2043, Peter Smith J.

Практикалық нұсқаулық (35) 3.3.

T. Hodgkinson and M James, Expert Evidence: Law and Practice (3

edn, 2010), 1-012; кейде сарапшы

кейбір фактілерді сараптама қорытындысын шығаруға қажет дәлелдеме ретінде мойындайды.

‘Protocol for the Instruction of Experts to Give Evidence in Civil Claims’ (Civil Justice Council, 2005), 13.9 to 13.11.

Салыстыру үшін қараңыз: Law Reform Committee’s 17

Report, ‘Evidence of Opinion and Expert Evi-

dence’ (Cmnd 4489, 1970), 1 ; JA Jolowicz, On Civil Procedure (Cambridge University Press, 2000), 224–5;

PL Murray and R Sturner, German Civil Justice (Durham, USA, 2004), 280–2. Morgan Chase Bank v. Sprin-

gwell Navigation Corporation [2006] EWHC 2755 (Comm), Aikens J noted, at [30] to [32]. Сарапшының

қорытындысын заңгер коммерциялық келісімшарт арқылы жасай алмайды (ағылшын құқығында);

бұл мәселені сот тек тараптар судьяның жасатқан сараптама қорытындысына техникалық наразылық

білдірген кезде ғана қолдана алады, мысалы, Kingscroft Insurance Co Ltd v. Nissan Fire & Marine

Insurance Co Ltd (No 2) [1999] Lloyd’s Insurance and Reinsurance Reports 603, 622, per Moore-Bick J.

331

13-тарау. Сарапшылар

13.14. Сараптама туралы соңғы сөзді судья айтады. Бұл туралы лорд-судья Брук:

«Біздің елдің соты – сараптама соты емес; біздің елдің сотында шешімді судья

қабылдайды», – деген

. Бұл мәлімдемеден екі жайтты байқаймыз: 1) сарапшы

қателесуі мүмкін; 2) қорытынды шешім шығару судьяның үлесінде. Ал 2) жайт

тан көретініміз – судья фактіні табу және дәлелдемені бағалау құқығын үшінші

тұлғаға жүктей алмайды. Егер судья қорытынды шешім шығару құқығын сарап

шыға берсе, сарапшы судьяның конституциялық құқығын иемденген болып сана-

лар еді

13.15. Сот неліктен екі сарапшының біреуінің қорытындысын таңдағанына, неліктен

тараптардың бірігіп тағайындаған ортақ сарапшысының көмегіне жүгінбегеніне

түсініктеме беруі қажет

. Судья үнсіздік танытпауы керек, бірақ көп сөйлеуіне де

болмайды. Судьяның түсініктемесі техникалық сипатта, қысқа болуы керек

Мысалы, Y сарапшының қорытындысы Х сарапшының қорытындысынан әлдеқайда

«сенімдірек» көрінуі мүмкін. Судьяның дәлелдеменің мазмұнына ғана жүгінбейтін

кезі де ұшырасады

3.16. Мысалы, Апелляциялық сот бұл мәcелеге қатаң көзқарас танытпаған

. Оған

екі түрлі себеп болған. Біріншіден, белгілі бір мамандықтың құпия қыры мен техни-

касын жетік білмейтін судьялардың сараптама қорытындысын да шынайы бағалауы

мүмкін емес екені мәлім. Екіншіден, судья әдетте қай сарапшының қорытындысы

нан көбірек әсер алса, сол қорытындыны «сенімдірек» деп бағалап, қателікке бой

алдырып жатады екен.

Armstrong v. First York Ltd [2005] 1 WLR 2751, CA; [2005] EWCA Civ 277, at [28], approving Liddell v.

Middleton [1996] PIQR P36, at [43].

Law Reform Committee’s 17

Report, ‘Evidence of Opinion and Expert Evidence’ (Cmnd 4489, 1970), 5.

Соттың негіздері мен Адам құқықтары жөніндегі Еуропа конвенциясының 6(1) тармағын және

Англия соттарының прецеденттерін сақтауы туралы қараңыз: N Andrews, English Civil Procedure

(Oxford University Press, 2003), 5.39 және әрі қарай.

Arden LJ in Armstrong v. First York Ltd [2005] 1 WLR 2751, CA at [33], English v. Emery Reimbold and Strick

[2002] 1 WLR 2409, CA at [20] ісіндегі шешімге сүйене отырып (English ісінде Апелляциялық сот [20]:

«Судья неліктен бір сарапшының қорытындысын қабылдамай, екінші сарапшының қорытындысын

қабылдағанына түсініктеме беруі керек. Оған сарапшылардың бірінің қорытындысының дәлелдемесі

сенімдірек шыққаны және дәлелдемесін жақсы түсіндіруі себеп болуы мүмкін. Объективтілігі мен

білігі жоғары болуы ықтимал. Қалай дегенде де, судья түсініктеме беруі керек», – деген. Сондай-ақ

[21] тағы былай дейді: «Соттың шешіміне қойылатын негізгі талаптардың бірі – тараптар мен

апелляциялық сатыдағы судья шешімді оқып шыққан соң, олардың өз беттерінше талдау жасауына

түсінікті болуы»).

Соттың сарапшы қорытындысындағы дәлелдемелерге шамадан тыс талап қоюы туралы қараңыз:

Stephens v. Cannon [2005] EWCA Civ 222; CP Rep 31.

DN v. London Borough of Greenwich [2004] EWCA Civ 1659, at [28] to [30]. Бұл істе Апелляциялық

сот бірінші сатыдағы судьяның неліктен сарапшылардың бірінің қорытындысын таңдағаны туралы

түсініктемесіне көңілі толмаған, бірақ істі бірінші сатыдағы сотқа қайтарудан бас тартқан.

332

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

3. ТАРАПТАР БІРІГІП ТАҒАЙЫНДАҒАН

ОРТАҚ САРАПШЫ ЖҮЙЕСІ

13.17. Салыстырмалы түрдегі қарапайым талаптар мен күрделі талаптардың ішін-

дегі жеңіл мәселелер бойынша

екі тарапқа тең – «тараптар бірігіп тағайындаған

ортақ сарапшы» қызмет етеді

. Тараптар өзара келісіп, бір сарапшы тағайындайды

немесе тараптар ұсынып отырған сарапшылардың ішінен біреуін сот өзі тағайын-

дайды

. Сараптама шығысы тараптарға тең бөлінеді

. Әр тарап сарапшыға өз ұсы-

нысын айтып, одан жазбаша кеңес ала алады. Сарапшының іс бойынша мән-жай мен

дәлелдемені бір тараппен ғана талқылауға құқығы жоқ

13.17А. Тараптар 2013 жылғы 1 сәуірден бастап сарапшының қорытындысына

қатысты шығыс жоспарын

ұсынуға тиіс, ал сот сараптама тағайындайтын мәселені

белгілейді

13.18. Тараптар бірігіп тағайындаған ортақ сарапшының қорытындысында (баянда

мада қарастырылатын мәселелер бойынша сан түрлі пікір болған жағдайда)

«сараптамаға берілген мәселе бойынша пікірлердің түрлері мен сарапшының нелік-

тен сол пікірлердің бірін таңдауы түсінікті жазылуы керек»

. Сот бастапқыда

уақытты үнемдеу үшін сарапшының ауызша мәлімдемесін тыңдамайтын еді

Кейінірек Апелляциялық сот «тараптар бірігіп тағайындаған ортақ сарапшыға» сот

ауызша сұрақтар қойғаны жөн деген қорытындыға келген

. Кейде сараптаманың

Кейде пропорциялық ұғымы «ортақ сарапшының» қызметін пайдаланған жөн екенін көрсетеді. Бұл

әсіресе шағын дауларда тиімді. Мысалы, еңбек дауындағы бухгалтердің салғырттығы мәселесінде

шығысты – ортақ сарапшы, ал басқа мәселелерде әр тараптың өзі тағайындаған сарапшысы есептеге-

ні тиімді. Бұл мәселені зерттеу барысында берген көмегі үшін Жоғарғы соттың Корольдік бөлімінің

төрағасы Джон Леслиге алғысым мол.

L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts (Oxford University Press, 2006), ch 5; T Hodgkinson and

M James, Expert Evidence: Law and Practice (3

edn, 2010), ch 5; Азаматтық іс жүргізу ережесінің

35.7-тармағында тараптардың бірі немесе бірнешеуі сарапшының қорытындысына толықтыру

енгізгісі келетін жағдай туралы баяндалған.

Автор Үлкен соттың Корольдік бөлімінің судьясы Джон Леслиге мына тәжірибесі үшін үлкен алғыс

айтады: «Егер тараптар сарапшының қай түрінің қызметін пайдаланатыны туралы келісімге келе

алмаса, онда әр тарап өз таңдауын жасайды; тараптар өтініштерін жазбаша береді; сол кезде

сарапшылар қорытындыларын тәуелсіз жасай алады».

Егер сарапшының қызмет ақысы жоғары болып, істің құнынан асып кетсе, онда тараптар тағы бір

ортақ сарапшыны тағайындауға құқылы: Kranidotes v. Paschali [2001] EWCA Civ 357; [2001] CP Rep

81; T Hodgkinson and M James, Expert Evidence: Law and Practice (3

edn, 2010), 4-018.

Peet v. Mid-Kent Care Healthcare Trust [2002] 1 WLR 210, at [24]; ‘Protocol for the Instruction of Experts

to Give Evidence in Civil Claims’ (Civil Justice Council, 2005), at 17.12.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.4(2).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.4(3).

Практикалық нұсқаулық (35) 2.2(6).

Daniels v. Walker [2000] 1 WLR 1382, 1388 A, CA. Бұл істе лорд Вульф ортақ жалғыз сарапшыға сұрақ

қоюға рұқсат берілетінін айтқан; сол сияқты, Peet v. Mid-Kent Care Healthcare Trust [2002] 1 WLR

210, at [28], per Lord Woolf CJ.

R v. R [2002] EWCA Civ 409, at [14] to [18], per Ward LJ; L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts

(Oxford University Press, 2006), 5.37 to 5.39, noting also remarks in Popel v. National Westminster Bank

plc [2002] EWCA Civ 42; [2002] CPLR 370, at [28] and [29], per Dyson LJ, and Austen v. Oxfordshire

CC [2002] All D 97 (CA), 17 April 2002 (заң бойынша тараптар бір сарапшыны тағайындағанда, осы

333

13-тарау. Сарапшылар

қорытындысы бойынша жарыссөз қажет болады, себебі сотқа (әсіресе судья жалғыз

болса) сарапшының қорытындысын түсіну қиынға соғатын жағдай ұшырасады.

13.19. «Тараптар бірігіп тағайындаған ортақ сарапшы» жүйесінде қателікке жол

беру қаупі жоғары

. Себебі судья жарыссөздегі мәлімдемені әдетте мұқият зерттей

бермейді

. Сондықтан тараптар тағайындаған ортақ сарапшының қорытындысына

алданып қалуы мүмкін. Судья сарапшының қорытындысына сыни көзқараспен

қарап, күмән келтіргенмен, күмәнін сейілтудің жолын білмеуі ықтимал. Ортақ сарап-

шының қорытындысы қате болса да (келесі параграфтағы «толықтырулар» туралы

оқыңыз), шешім шығарушы судьяға бірден ықпал ете алады, сондықтан судьяның

басқа сарапшыны да тыңдауға мүмкіндігі болуы керек.

13.20. Тараптар бірігіп тағайындаған ортақ сарапшының қорытындысын толықты-

руға мүмкіндік те аз

. Сот тарапқа сарапшының қорытындысына толықтыру енгі-

зуге мына жағдайларда: 1) тарап «тараптар бірігіп тағайындаған ортақ сарапшының»

қорытындысына толықтыру енгізуге нақты дәлел келтірсе; 2) тараптардың әрқайсы-

сының сарапшы тағайындауы сот шығысын көбейтпейтін болса ғана рұқсат береді.

Сараптаманың қорытындысына судьяның рұқсатын сұрау үшін тарап бұған дейін

сарапшыға жазбаша сауал қойып, алған жауабына қанағаттанбаған болуы керек

13.21. Бұл әдіс Daniels v. Walker ісінде

(2000) қабылданып, Peet v. Mid-Kent

Healthcare Trust ісінде

(2002) қолдау тапқан. Лорд Вульфтің пікірінше, бұл орайда

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1-бөліміндегі басым мақсаттар ескерілуі қажет.

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 1-бөлімі бойынша сот істі қарау барысында әділ-

дікті мақсат тұта отырып, пропорциялық пен жылдамдықты ескеруге тиіс; Азаматтық

іс жүргізу ережесінің 1-бөлімі 2013 жылы қайта қаралып, соттың істі әділ қарауы

және «сот шығысының пропорциясын» сақтауға тиістігі атап көрсетілді

13.22. Сот көбіне «тараптар бірігіп тағайындаған ортақ сарапшының

қорытындысын» қабылдайды, бірақ судья қорытындыны дәлелсіз деп таныса,

сарапшының қорытындысын ауызша дәлелдемемен толықтыру немесе қарсы сұрақ қою қажет емес;

бірақ қарсы сұрақ қоюға тыйым жоқ, яғни рұқсат беріледі).

D Dwyer, ‘The Eective Management of Bias in Civil Expert Evidence’ (2007) 26 CJQ 57, 78.

Санат туралы келесі тарауды қараңыз.

Арбитраж саласындағы осыған ұқсас мәселелерді Халықаралық арбитраждың Лондон бөлімшесі

қараған істерден таба аласыз, 14.34 , vol II.

Practice reported to author by Master John Leslie, Queen’s Bench Division.

[2000] 1 WLR 1382 CA; Cosgrove v. Pattison [2001] CP Rep 68; The Times 13 February 2001, Neuberger J

(on which S Burn and B Thompson in L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts (Oxford University

Press, 2006), 5.21); Neuberger J suggested eight factors; and Stallwood v. David [2006] EWHC 2600 (QB);

[2007] 1 All ER 206, Teare J, at [32] (case noted A Zuckerman (2007) 26 CJQ 159).

[2002] 1 WLR 210, CA, at [28]; лордтардың пікірінше, бұл мәселені Азаматтық іс жүргізу ережесінің

1-бөліміндегі басым мақсаттарға сай реттеу керек; соттың дискрециялық құқығы мына мәселелерді

қамтиды: Азаматтық іс жүргізу ережесінің 35.6(2) тармақшасына сай келуі; сарапшыларды тағайын-

дау; сотта ауызша жауап алу. Бұл дискрециялық құқық туралы Peet ісінде (2002) талқыланған.

Азаматтық іс жүргізу ережесі 1.1(1): Бұл ереже – соттың істі әділ және пропорциялы шығыспен

қарауына бағытталған басым мақсаттарды алға қоятын кодекс.

334

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

қабылдамауға құқылы. Азаматтық істер жөніндегі кеңестің хаттамасы бойынша

«фактіні сот анықтайды»

13.23. Апелляциялық сот бұл көзқарасты Armstrong v. First York Ltd ісінде (2005)

қолдаған. Осы істе лорд-судья Брук: «Біздің елдің соты – сараптама соты емес; біз

дің елде сотты судья жүргізеді», – дейді (13.14-тармағын қараңыз)

. Апелляциялық

сот «тараптар бірігіп тағайындаған ортақ сарапшының» қорытындысын соттардың,

мүліктің бағасын анықтау сияқты, дәлелдемесі техникалық сипатта болса ғана

қабылдайтынын ескерткен

. Дегенмен Апелляциялық соттың мәлімдеуінше, «егер

сарапшының қорытындысы тараптардың бірінің ұсынып отырған дәлелдемесіне

қайшы болса, онда судья сарапшының қорытындысын ескермеуі мүмкін». Мұндай

кезде судьяның сарапшының қорытындысын терістейтін білімі болмаса да, тараптың

ұсынып отырған дәлелдемесіне сүйене алады

4. СОТ САРАПШЫЛАРЫ

13.24. Сот сарапшыларына әдетте теңіздегі кемелердің соқтығысын, патент туралы

дауды, шығыс туралы техникалық мәселелер бойынша талаптарды сараптау жүкте

леді. Ағылшын соттары бұл модельді техникалық мәселелердің барлығында дерлік

қолдануға қабылдамай отыр. Ал азаматтық іс жүргізуде сот тағайындаған сарапшы

жүйесі кеңінен пайдаланылып келеді. Кейде бір юрисдикцияда бірнеше модель

қатар қолданылып жүр

13.25. Сот сарапшысының міндеті – даулы мәселе мен факт бойынша судьяға кеңес

беру. Мысалы, былай дейді: «Теңіз бойынша сот сарапшысының міндеті – кеменің

жүзуі немесе жалпы теңізде жүзу сияқты мәселелердің қайсысына назар аударуы

керек екенін судьяға ескерту»

13.26. Сот сарапшысының берген кеңесі тараптар үшін ашық болуы керек.

Тараптардың пікірін естігеннен кейін сот сарапшылары түсініктеме бере алмайды.

Себебі түсініктеме тараптардың даулы мәселе туралы пікіріне қайшы болуы

мүмкін

‘Protocol for the Instruction of Experts to Give Evidence in Civil Claims’ (Civil Justice Council, 2005), at

17.14; бұл құжаттың заң күші жоқ, сонда, at 2.1, Азаматтық іс жүргізу ережесі: Part 35 and PD (35).

Brooke LJ in Armstrong v. First York Ltd [2005] 1 WLR 2751, CA; [2005] EWCA Civ 277, at [28]. Бұл істе

Liddell v. Middleton [1996] PIQR P36, at 43 ісіндегі шешімді қолдаған.

[2005] 1 WLR 2751, CA; [2005] EWCA Civ 277.

Бұл тақырыптағы басқа істерді қараңыз: Jakto Transport v. Derek Hall [2005] EWCA Civ 1327; Montracon

v. Whalley [2005] EWCA Civ 1383; Montoya v. Hackney LBC (QB, Astill J: unreported, 15 July 2005).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.15; Практикалық нұсқаулық (35) 7.1–7.4; қараңыз: T Bingham, The

Business of Judging (Oxford University Press, 2000), 19–24; L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts

(Oxford University Press, 2006), ch 8; D Dwyer, ‘The Future of Assessors under the CPR (2006) 25 CJQ

219; T Hodgkinson and M James, Expert Evidence: Law and Practice (3

edn, 2010), 5-012 .

JA Jolowicz, On Civil Procedure (Cambridge University Press, 2000), ch 12; L Cadiet and E Jeuland, Droit

Judiciare Privé (6

edn, Litec, Paris, 2009), 428 ; PL Murray and R Sturner, German Civil Justice (Durham,

USA, 2004), 280 .

Law Reform Committee’s 17

Report, ‘Evidence of Opinion and Expert Evidence’ (Cmnd 4489, 1970), 6.

Owners of the Ship Bow Spring [2005] 1 WLR 144, CA.

335

13-тарау. Сарапшылар

5. ТАРАПТАР ТАҒАЙЫНДАҒАН САРАПШЫЛАР

13.27. Күрделі немесе салыстырмалы түрде көлемді істерде әр тарап өзінің бір

немесе бірнеше сарапшысын тағайындауға өтініш береді. Сот рұқсат бере отырып,

тараптардың өзара бір-бірін сараптама қорытындысымен таныстыруы туралы бұй-

рық шығарады.

13.27А. Тараптар 2013 жылғы 1 сәуірден бастап сарапшының қорытындысына

қатысты шығыс жоспарын

ұсынуға тиіс. Сот (тараптардың өтінішіндегі жайттарды

ескере отырып)

сараптама тағайындайтын мәселелерді белгілейді

13.28. Апелляциялық сот Dyson Ltd v. Vax Ltd ісінде (2011) сараптамаға рұқсат беру

кезеңін істі бақылау мен дауды реттеудің бағытын анықтау үшін қолайлы кезең деп

атаған. Яғни осы кезеңде сот сараптама қандай мәселе бойынша қорытынды шыға

руы керек екенін белгілейді, әйтпесе сарапшы қажеті жоқ мәселеге көбірек көңіл

бөлуі не мәселенің қажетсіз қырын зерттеуі мүмкін

13.29. Тарап тағайындаған сарапшы бейтарап болуға тиіс және соттың алдында ғана

есеп береді десек те, оның қорытындысы өзін тағайындаған тараптың ыңғайына

бейімделген болуы мүмкін. Лорд Бингэм 1996 жылы бір шешімінде бұл туралы

былай деген

«Тарап тағайындаған сарапшының қорытындысы саналы немесе бейсаналы түрде

өзін тағайындаған тараптың ыңғайына бейімделуі жиі кездеседі, яғни мұндай кезде

сарапшының бейтараптығы әлсірейді».

13.30. Дегенмен бұл жерде «бейтараптық әлсірейді» деген пікір әсірелеп айтылған.

Сараптама қорытындысы бойынша соңғы сөз судьяға тиесілі екенін естен шығарма

йық. Тараптар тағайындаған сарапшы жүйесінде даулы мәселелер бойынша жарыс-

сөздер, талқылаулар жиі болып, тараптар бір-бірін адалдыққа шақырып жатады.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.4(2).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.4(2)(a).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.4(3); Бұл норманы кең мағынасында қараған жөн: Trebor Bas-

sett Holdings Ltd v. ADT Fire & Security plc [2011] EWHC 1936 (TCC); [2011] BLR 661, at [396] to

[402]; and in Procter & Gamble Co v. Reckitt Benckiser (UK) Ltd [2007] EWCA Civ 936; [2008] Bus

LR 801, at [5]; and in Dyson Ltd v. Vax Ltd [2011] EWCA Civ 1206; [2012] FSR 4, at [36] to [39];

Sir Rupert Jackson, ‘Focusing Expert Evidence and Controlling Costs’ (11 November 2011): www.ju-

diciary.gov.uk/Resources/JCO/Documents/Speeches/lj-jacksonlecture-focusing-expert-evidence-con-

trolling-costs.pdf; Jackson LJ’s remarks in Dyson Ltd v. Vax Ltd [2011] EWCA Civ 1206; [2012] FSR

4, at [36] to [39].

[2011] EWCA Civ 1206; [2012] FSR 4, at [10], per Jacob LJ and at [36] to [39], per Jackson LJ.

Abbey National Mortgages plc v. Key Surveyors Ltd [1996] 1 WLR 1534, 1542, CA, Апелляциялық соттың

төрағасы сэр Томас Бингэм (Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейінгі сот сарапшысының

Сот өндірісі ережесінің 40-бөліміне сай тағайындалған) A Edis, ‘Privilege and Immunity: Problems of

Expert Evidence’ (2007) 26 CJQ 40, және D Dwyer, ‘The Eective Management of Bias in Civil Expert

Evidence’ (2007) 26 CJQ 57.

336

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

Профессор Хазард Америка құқық институты/ УНИДРУА принциптеріне (міндетті

күші жоқ) қатысты мынадай пікір білдірген

«Соттың бейтарап сарапшы тағайындауы Континенталдық құқық пен Ортақ

құқық жүйелерінде жиі кездеседі. Бірақ тараптар тағайындаған сарапшының күр-

делі мәселелер бойынша беретін қорытындысының құны жоғарырақ. Тараптар

тағайындаған сарапшы жүйесінде екі тараптың сарапшылары «шайқасқа» түсуі

мүмкін, соның кесірінен орынсыз дәлелдер көп болуы ықтимал. Дегенмен бұл жүйе

қорытындысының құны бәрібір жоғары».

13.31. Америка құқық институты/УНИДРУА принциптерінің (міндетті күші жоқ)

жұмыс тобы: «Сот сарапшыны өзі тағайындай алады...» деген ұсыныс білдірген

Бірақ оны «тараптың да сарапшыны өзі тағайындауға құқығы бар...» деп түсіну

керек. Осылайша құқықтық қоғамның нормалары толық мойындалып, ізгі ниетті

агностицизм басымдық алып отыр.

13.32. Дегенмен ағылшын заңгерлерінің дені «тараптар тағайындаған сарапшы

жүйесі сақталып қалуы керек, себебі осы жүйе – тараптың сараптамаға ықпал етуі

нің бірден-бір жолы» деген пікірде. Лорд Бингэм былай дейді

«Ағылшын құқық жүйесінде соттың сарапшысына толық сенбеуі – түсінікті жағ-

дай. Іс жүргізу барысында өзгерістер болып, тараптардың жеңіп шығу мүмкіндігі

өзгеріп тұратыны белгілі, бірақ тараптар (кейде қателессе де) өзі тағайындаған

сарапшыға толық сенеді. Сондықтан тараптардың өздері тағайындамаған, еңбек-

ақысын өздері төлемеген сарапшының қорытындысына сенбеуі – түсінікті жайт».

13.33. 1996 жылғы Азаматтық іс жүргізу туралы баяндамасында лорд Вульф былай

дейді

: «Көлемді және күрделі істерде жарыссөз барысында қарсы тараптың

сарапшысынан ауызша жауап алу өте тиімді. Әсіресе сараптамаға әртүрлі сала-

дағы білім қажет болған немесе әртүрлі көзқарас болған кездегі тиімділігі жоғары».

Осы жерде тараптар тағайындайтын сарапшы жүйесіне егжей-тегжейлі

тоқталайық.

5.1. ТАРАПТАРДЫҢ САРАПШЫНЫ ТАҢДАУЫ ЖӘНЕ

ТАҒАЙЫНДАУЫ

13.34. Көлемді талаптарда (немесе күрделі «орташа талаптарда») «тараптар бірігіп

тағайындаған ортақ сарапшы» жүйесінің қолданылуы дұрыс емес. Мұндай талапта

әр тарап сарапшыны өзі тағайындау туралы рұқсат сұрайды. Сот «нақты сарапшы»

немесе «белгілі бір сала бойынша сарапшы» тағайындауға рұқсат береді

Principle 22.4, American Law Institute/UNIDROIT’s Principles of Transnational Civil Procedure (Cambridge

University Press, 2006), 43–4; қараңыз: аt www.unidroit.org/english/principles/civilprocedure/main.htm.

Сонда, Principle 22.2.4.

T Bingham, The Business of Judging (Oxford University Press, 2000), 23.

Lord Woolf, Access to Justice: Final Report (1996), ch 13, at [19].

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.4(2); «соттың сарапшылардың қызметін басқаруы жөнінде»,

L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts (Oxford University Press, 2006), ch 4. In Morgan Chase Bank

337

13-тарау. Сарапшылар

13.35. Егер сот нақты сарапшы тағайындауға рұқсат берсе, онда тарап басқа сарапшы

тағайындауға рұқсат сұрай алады

. Сот бірінші сарапшының қорытындысын қарап

шыққаннан кейін ғана басқа сарапшыға рұқсат берілуі мүмкін

. Осы кезде қоры-

тынды ашық болады. Ал «белгілі бір сала бойынша сарапшы» ауыстырылса, кезде сот

бірінші сарапшының қорытындысымен таныспай-ақ рұқсат бере алады

. Мұндай

кезде «басқа сарапшының» (expert shopping) қызметіне жүгінбейді.

13.36. Азаматтық іс жүргізу ережесінде сараптама қорытындысын ұсыну мен сарап

тамаға дайындық туралы баяндалған

. Тарап дайындық кезеңінде (дәлелдемеден

ерекшелігі) соттың рұқсатынсыз-ақ бірнеше сарапшыдан кеңес ала алады

. Бірақ

сол сарапшыдан алған кеңес ақысы сот шығысына кірмейді. Дегенмен сарапшыдан

кеңес алу – сот өндірісіндегі артықшылықтың бір бөлігі, себебі кеңестің «басым

мақсаты» азаматтық сот өндірісіне дайындық болып табылады. Әйтсе де қарсы

тараптың тиісті деңгейдегі сараптама қорытындысын алуына кедергі жасау үшін

белгілі бір сала бойынша сарапшыларды алдын ала сатып алуға болмайды. Тарапқа

сарапшыларға монополизация жасауға тыйым салу туралы «сарапшы (куә) тараптың

меншігінде болмауға тиіс» деген сөз бар

. Азаматтық іс жүргізу ережесі бойынша

«тарап сарапшының қорытындысын ашқаннан кейін осы қорытындыны басқа тарап

та сол сот өндірісінде дәлелдеме ретінде пайдалана алады»

. Сарап шының еңбек ақы-

сын Шартты сыйақы жүйесімен төлеуге болмайды

v. Springwell Navigation Corporation [2006] EWHC 2755 (Comm). Бұл істе судья Эйкен былай деген

[30] –[32]: «Заңгер сарапшымен коммерциялық келісімшарт жасасу арқылы қорытынды туралы

өтініш бере алмайды (ағылшын құқығында); бұл мәселені сот тек тараптардың судьяның жасатқан

сараптама қорытындысына техникалық наразылық білдірген кезде ғана қарай алады». Мысалы,

Kingscroft Insurance Co Ltd v. Nissan Fire & Marine Insurance Co Ltd (No 2) [1999] Lloyd’s Insurance and

Reinsurance Reports 603, 622, per Moore-Bick J.

Vasiliou v. Hajigeorgiou [2005] EWCA Civ 236; [2005] 1 WLR 2195, CA: applying Beck v. Ministry of

Defence [2003] EWCA Civ 1043; [2005] 1 WLR 2206 (note), Beck case.

Vasiliou case (applying Beck case), сонда. Edwards-Tubb v. JD Weatherspoon plc [2011] EWCA Civ 136;

[2011] 1 WLR 1371, at [30] – [33]. Бұл көзқарасты мына контексте де қолдануға болады: сот өндірісінің

тарапы сот өндірісі басталар алдында Х сарапшыны тағайындап, талап қою арызын бергенге дейінгі

хаттамада тіркейді; бірақ дәл сол тарап сот өндірісі басталғаннан кейін басқа, яғни Y сарапшыны

тағайындайды; сот Y сарапшының тағайындалуына кедергі келтіре алмайды, бірақ Х сарапшының

қорытындысын қарсы тарапқа ашуды міндеттей алады (бұл қорытынды әлі жарияланбаса да және

оның мазмұнын сарапшыны тағайындаған тараптың өзі білмейтін болса да).

Vasiliou case (2005), сонда: CPR 35.4(2)(a); мысалы, Үлкен сотта адамның миына келген зақым туралы

іс қаралған кезде, талап қоюшының сот өндірісіне қатысуының әрекет қабілетіне сараптама жасау алты

сарапшыға тапсырылған: олардың екеуі – невролог, екеуі – невропсихолог, екеуі невропсихиатр еді;

автор осы мысалды көрсеткені үшін Үлкен соттың Корольдік бөлімінің судьясы Джон Леслиге үлкен

алғыс айтады.

Азаматтық іс жүргізу ережесі 35.2: сарапшы сот өндірісі үшін қажетті қорытындыны шығаруға

қабілетті білікті маман болғандықтан, бұл бөлімдегі «сараптама» іс жүргізу үшін қажет. ‘Protocol

for the Instruction of Experts to Give Evidence in Civil Claims’ (Civil Justice Council, 2005) кітабында

сарапшының міндеті мен құқығы, мақсаты, сарапшының түрлері туралы баяндалған: сонда, at 5.2;

T Hodgkinson and M James, Expert Evidence: Law and Practice (3rd edn, 2010), 4-011.

Vasiliou case (2005), бұл да сонда, at [20].

Harmony Shipping Co SA v. Davis [1979] 1 WLR 1380, 1384–5, CA, per Lord Denning MR: «Сотта әр

тарап өз мәлімдемесін жасауға құқылы. Оны тіпті тараптардың міндеті деуге болады. Сондықтан

тараптардың қандай да бір басқа тараптың мәлімдеме жасауына немесе хат алмасуына кедергі

келтіруіне болмайды».

Азаматтық іс жүргізу ережесі 35.11.

R (Factortame Ltd) v. Secretary of State for the Environment, Transport and the Regions (No 8) [2003] QB 381, CA;

338

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

13.37. Сарапшы білікті болуға тиіс

. Сарапшының жеткілікті біліктілігінің сала шең-

берінен шығуы оның қорытындысын жарамсыз деп тануға негіз бола алмайды

13.38. Сарапшы кез келген уақытта сотқа келе алуы керек

5.2. САРАПШЫНЫҢ ТӘУЕЛСІЗ БОЛУЫ

13.39. Сарапшыны тағайындаған тарап пен адвокаттар сарапшыға тәуелсіз болуға

тиіс екенін ескертуге тиіс

13.40. Сарапшының іс тарапы және іске қатысып отырған басқа қатысушымен

жақын қарым-қатынасы, сондай-ақ сотқа қатысушылармен жеке бас араздығы бол

мауы керек

. Бірақ уақытты үнемдеу үшін сараптама қорытындысын тарап қыз мет-

керлерінен алуға рұқсат ететін шешімдер де бар. Ондай кезде жарыссөз барысында

сараптама қорытындысын берген қызметкердің тараптардың біріне тәуелділігі оның

қорытындысының құнын төмендететіні белгілі

13.41. Судья Мэнн Meat Corporation of Namibia v. Dawn Meats (UK) Ltd ісінде

(2011)

сарапшының тәуелсіз болуы мәселесіне икем және прагматикалық көзқарастың

қалыптасып келе жатқанын атай отырып, былай деген: «Тараптардың бірімен жақын

қарым-қатынаста болғаны үшін сарапшыдан бас тарту мәселесі істегі фактілерге

және сол тараппен қатынасы қандай да бір келісімнің негізінде болуына байланыс-

ты»

. Мысалы, Дон Митз мырза Бурт-Твейтс ханымнан кеңес алғысы келген. Оның

алдында қарсы тарап, яғни «Мит» корпорациясы Бурт-Твейтс ханымды сарапшы

ретінде тағайындамақ болған, бірақ кейін бұл ниетінен бас тартқан. Әйтсе де «Мит»

[2002] EWCA Civ 932, at [54], [57], [87], [90] and [91], per Lord Phillips MR; Бірақ сарапшы сот өндірісінде

қаржылық мүддесі бар куә ретінде танылмауы керек. Mansell v. Robinson [2007] EWHC 101 (QB).

Сарапшыларға аккредитация беру мен оқыту туралы қараңыз: L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil

Courts (Oxford University Press, 2006), ch’s 2 and 12.

Vickrage v. Badger [2011] EWHC 1091, at [11]  (Judge Yelton).

Тарап сарапшының жұмысына араласпауы керек, себебі ол сараптаманың қорытындысына ықпалы

болып саналады: N Madge in L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts (Oxford University Press,

2006), 4.33, noting Rollison v. Kimberly Clark [2001] EWCA Civ 1456; [2002] CP Rep 10.

Medimmune Ltd v. Novartis Pharmaceuticals Ltd [2011] EWHC 1669 (Pat), where Arnold J said at [114]:

«Құқықтық кеңестерде сарапшының қорытындысы туралы да айтылады. Бірақ кейде сарапшының

объективті болмауы мүмкін, яғни тараптардың бірінің пайдасына шешуі ықтимал екенін ескеру керек».

‘Protocol for the Instruction of Experts to Give Evidence in Civil Claims’ (Civil Justice Council, 2005),

7.1; cf Akai Holdings Limited (in compulsory liquidation) v. RSM Robson Rhodes LLP and Another [2007]

EWHC 1641, Briggs J (RSM RR келісімшарт бойынша өтініш берушіге азаматтық іс бойынша сарап-

тама қорытындысын жасап беруге міндетті еді; бұл жерде RSM RR-дің басқа фирмамен бірігуіне

байланысты осы міндетіне уақытша тыйым салынған болатын, оған өтініш берген тараптың куәсі

наразылық білдірген; осыдан келіп мүдделердің қайшылығы туындаған; ақырында, мәжбүрлеу ша-

расын қолдану керек болған).

Field v. Leeds CC [2000] 1 EGLR 54 CA; R (Factortame Ltd) v. Secretary of State for the Environment,

Transport and the Regions (No 8) [2003] QB 381, CA; [2002] EWCA Civ 932, at [70]; on which, T Hodgk-

inson and M James, Expert Evidence: Law and Practice (2

edn, 2006), 1-030, and D Dwyer, ‘The Eective

Management of Bias in Civil Expert Evidence’ (2007) 26 CJQ 57.

[2011] EWHC 474 (Ch), notably at [31], [34], [45], [52], [54] and [61].

Сонда, at [52].

339

13-тарау. Сарапшылар

корпорациясы Бурт-Твейтс ханымды әлдебір құпия ақпараттан хабардар етіп қойған

еді. Енді «Мит» корпорациясы сотқа Бурт-Твейтс ханымның осы істе Дон Митздің

сарапшысы болуына тыйым салу туралы өтініш берді. Судья Мэнн осындай жағдайда

сарапшының тәуелсіз болуына қажет факторлардың тізімін ұсынған

«Мынадай принциптер қалыптасқан:

1) сарапшы соттың шешіміне мүдделі болмауға тиіс;

2) сарапшы тараптың қызметкері болса да, болмаса да, оның соттың

шешіміне мүдделілігі сараптама қорытындысын автоматты түрде

жарамсыз деп тануға негіз бола алмайды. Тек сарапшының мүддесіне қарай

сараптама қорытындысына түзетулер енгізілуі ықтимал;

3) сарапшы соттың шешіміне мүдделі болса, сот істі басқару барысында

сарапшының қорытынды шығаруға құқығы бар-жоғын тексереді;

4) сарапшының қорытынды шығаруға құқығы фактілер мен сот шешіміне

мүдделі болу деңгейіне қарай анықталады. Бұл жерде қорытындыны қаса

қана шығарады деген критерийлерді қолдануға болмайды;

5) мына мәселелерді: 1) сарапшының сараптама қорытындысын объективті

шығармағанын; 2) сарапшының сот алдындағы міндетін білетінін, яғни

тараппен қатынаста болса да, объективті қорытынды шығара алатынын

анықтап алу керек;

6) егер сарапшының қорытынды шығаруға құқығы жоқ деп таныса, сот

Азаматтық іс жүргізу ережесінің басым мақсаттарын ескере отырып,

басқа сарапшыны тағайындай алады;

7) егер сарапшының мүддесі сараптама қорытындысын шығаруға құқығы жоқ

деп тануға жеткіліксіз болса, онда оның қорытындысын қабылдайды».

13.42. Судья Мэнн осы критерийлерді қолдана отырып, Бурт-Твейтс ханымның

кеңесі сарапшының тәуелсіздігіне нұқсан келтірмеген, яғни: «Бұл жұмыс беруші

мен жұмысшының арасындағы жақын қатынас емес. Кездейсоқ байланыс» деген

шешім қабылдаған

13.43. Судья Мэнннің пікірі бойынша «Мит» корпорациясының Бурт-Твейтс

ханымға берген құпия мәліметі аса маңызды емес

. Тіпті мәліметтің артықшылығы

болса да, ол Бурт-Твейтс ханыммен арада артықшылығы бар құпияны ашпау туралы

мәміле жасалғанын ескерткен.

13.44. Судья Мэнн бұған дейінгі істегі солиситордың алдымен А тарапының соли

ситоры болғаны, кейін оған қарсылас В тарапына солиситор болуына тыйым сал-

ғаны туралы шешімге сүйенуден бас тартқан

Бұл да сонда, at [45], quoting Nelson J in Armchair Passenger Transport Ltd v. Helical Bar plc [2003]

EWHC 367, at [29] (Nelson J’s analysis was followed by Aikens J in Gallaher International Ltd v. Tlais

Enterprises Ltd [2007] EWHC 464 (Comm)).

Сонда, at [54].

Бұл да сонда, at [34].

Бұл да сонда, at [31], Bolkiah v. Price Waterhouse [1999] 2 AC 222, HL ісінде сот-медициналық

сараптама мамандары квази-заңгер мәртебесінде қатысқан.

340

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

13.45. Судья Мэннің ойынша, «Мит» корпорациясының Бурт-Твейтс ханымға бер-

ген құпия мәліметі қауіпсіз жағдайда

. Бурт-Твейтс ханым құпияны сақтауға мін-

детті, сондықтан ол мәліметті Дон Митзге көрсете алмайды (дәлелдемені ашу

туралы 11.32-тармағынан оқи аласыз).

5.3. ТАРАПТАР ТАҒАЙЫНДАҒАН САРАПШЫЛАРДЫҢ

САРАПТАМА ҚОРЫТЫНДЫСЫН АШУЫ

13.46. Егер сот басқаша шешім қабылдамаса, сарапшының қорытындысы жазбаша

түрде жасалады

. Тарап сарапшысының қорытындысын сот талқылауына дейін ашу

сол сарапшының қызметін пайдалануға негіз болады: қорытындыны сот талқы-

лауына дейін ашпаса, тарап «қорытындыны сот талқылауында пайдалана алмайтын

және сарапшы сот талқылауында соттың рұқсатынсыз ауызша мәлімдеме жасай

алмайтын еді»

13.47. Азаматтық іс жүргізу ережесінде сараптама қорытындысының формасы көрсе

тілген

. Сарапшы қорытындыда біліктілігін егжей-тегжейлі көрсетуі қажет

Сарапшы өзінің біліктілік шеңберінен шықпауға тиіс

. Керісінше жағдайда оны түсін-

діруге міндетті

. Сарапшы: «қорытынды жасау барысында сүйенген әдебиеттері мен

материалдарын»

; «осы саладағы пікірлерді және өз пікірінің дәлелдемесін»

; «пікір

білдіруі үшін біліктілігі қажет болса, біліктілігі туралы ақпаратты» көрсетуі керек

13.48. Сараптама қорытындысында сарапшының «сот алдындағы міндетін білетіні

және сот алдындағы міндетін орындағаны» көрсетілуге тиіс

. Қорытындыда пікір

мен факт екеуі қатар жүретіндіктен, сарапшы «тек шындықты айтуға» міндетті:

«Осы қорытындыдағы фактілер мен мәселелерді өз біліміммен анықтағанымды

мәлімдеймін. Өз біліміммен анықтаған жайттардың ақиқат екенін растаймын.

Қорытынды пікірім шындыққа сай және кәсіби болып табылады»

[2011] EWHC 474 (Ch), at [61].

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.5; сарапшы туралы оқыңыз: L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil

Courts (Oxford University Press, 2006), ch 6.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.13.

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.10 және Практикалық нұсқаулық (35) 2.2; ‘Protocol for the Instruc-

tion of Experts to Give Evidence in Civil Claims’ (Civil Justice Council, 2005), at 13.

Практикалық нұсқаулық (35) 2.2(1) осы талапты қойып отыр.

Заңдылыққа қойылатын талаптар нақты нормалармен бекітілген: (i) section 3(1), Civil Evidence Act

1972 (бұл жерде сарапшыны азаматтық істегі куә деп атайды және оның арнайы біліктілікті қажет

ететін мәселе бойынша берген айғағын сот мойындайды; (ii) Азаматтық іс жүргізу ережесі 35.3(1)

сарапшының қорытындысы туралы норма: «сараптама жасалуға тиіс мәселе бойынша» деп аталады.

Практикалық нұсқаулық (35) 1.5(a); Қылмыстық істердегі контексте қараңыз: Meadow v. General

Medical Council [2006] EWCA Civ 1390; [2007] QB 462, төмендее айтылған.

Практикалық нұсқаулық (35) 2.2(2).

Сонда, 2.2(6).

Бұл да сонда, 2.2(8).

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.10(2).

Практикалық нұсқаулық, (35) 3.3.

341

13-тарау. Сарапшылар

13.49. Қорытындыға сарапшы тағайындаған тараптың өтініші бойынша түзету

енгізу туралы Азаматтық істер жөніндегі кеңестің хаттамасында былай делінген:

«Сарапшының сараптама қорытындысына шындықты бұрмалайтын түзету, өзге-

ріс енгізуіне болмайды, бірақ нақтылайтын, түсінікті ететін, толықтыратын түзе-

тулер мен өзгерістер енгізе алады»

13.50. Сот тараптардың сараптама қорытындыларын бір мезетте немесе кезекпен

ашу туралы бұйрық шығара алады

. Сарапшы тек «сараптама қорытындысын ашу-

мен шектеледі». Сараптама жасау барысындағы бастапқы жазбаларын ашуға мін-

детті емес, бастапқы жазбаларын қорытындының бір бөлігі болса немесе қорытынды

үшін маңызды болса ғана ашады

100

. Тараптар бір-бірінің сарапшыларына немесе

тараптар бірігіп тағайындаған ортақ сарапшыға жазбаша сұрақ қоя алады

101

Сарапшының берген жауабы сараптама қорытындысының бір бөлігі болып

саналады

102

13.51. «Сараптама қорытындысында сараптаманың негізі болған ауызша және жаз-

баша өтініштердің барлығы көрсетілуге тиіс

103

. «Өтініш ретінде» сарапшыны таға-

йындаған тараптың сараптама жасауға негіз ретінде көрсеткен өтініштері есепке

алынады

104

. Сарапшы өтініштерді қарай келе: «Сарапшының қолда бар материалдар

негізінде сараптама жасау міндеті» деген ұстаныммен жұмыс істейді

105

. Сарапшыға

ұсынылмаған материал, яғни «болжамды материал» қолда бар материалдарға

жатпайды

106

13.52. Соттың тарапы мен сарапшы арасындағы хат алмасуға, егер хат алмасу құпия

немесе хат алмасудың басты мақсаты қылмыстық немесе азаматтық сот өндірісіне

дайындалу болса

107

, «сот өндірісінде артықшылық» беріледі

108

13.53. Егер хат алмасудың мақсаты келешекте қылмыс жасау болса, тіпті заңгер

ешбір норманы бұзбаса да, хат алмасуға сот өндірісінде артықшылық берілмейтіні

‘Protocol for the Instruction of Experts to Give Evidence in Civil Claims’ (Civil Justice Council, 2005), 15.2.

Әдетте бұл саладағы пікір алмасу ресми түрде болады: бірақ оның әділдігі мен нақтылығын кейде

ашып көрсетеді: T Hodgkinson and M James, Expert Evidence: Law and Practice (2nd edn, 2006), 4-020.

100

Jackson v. Marley Davenport Ltd [2004] 1 WLR 2926, CA, at [14] and [18]; Longmore LJ commented at

[18]: «Сарапшының қорытындысын тиісті уақыттан ертерек жариялаудың өзі сот жүйесіндегі

кемшіліктерге әкеліп соғар еді».

101

Практикалық нұсқаулық: (35) 5.1 – 5.3.

102

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.6(3).

103

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.10(3).

104

Lucas v. Barking, Havering and Redbridge Hospitals NHS Trust [2003] EWCA Civ 1102; [2004] 1 WLR

220, at [34].

105

Сонда, at [36], per Waller LJ.

106

Morris v. Bank of India (unreported, 15 November 2001, Ch), Hart J; on which N Andrews, English Civil

Procedure (Oxford University Press, 2003), 32.51 to 31.56; and comments in Lucas v. Barking, Havering

and Redbridge Hospitals NHS Trust [2003] EWCA Civ 1102; [2004] 1 WLR 220, at [8].

107

Қараңыз: мысалы, Carlson v. Townsend [2001] 1 WLR 2415, CA; Jackson v. Marley Davenport Ltd [2004]

1 WLR 2926, CA, at [13], [14] and [22], cited in Vasiliou v. Hajigeorgiou [2005] 1 WLR 2195, CA, at [28].

108

Бұл элемент туралы қараңыз: USA v. Philip Morris [2004] EWCA Civ 330.

342

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

белгілі

109

. Сарапшыны тағайындаған тарап пен сарапшы арасындағы хат алмасуға

дәл осы себеппен сот өндірісінде артықшылық берілмеуі мүмкін

110

. Себебі бұл хат

алмасу дәлелдемелерді бұрмалауға жол ашуы ықтимал.

13.54. Егер тарап сот өндірісіндегі артықшылықты пайдалану арқылы сотты алдауға

тырысса, сот сол тараптың сарапшымен арасындағы хат алмасуға артықшылық

бермейді

111

13.55. Азаматтық іс жүргізу ережесінде тараптың сарапшыға жазбаша немесе

ауызша берген өтінішіне артықшылық берілмейтіні айтылған

112

. Азаматтық іс жүр-

гізу ережесінің 35.10(4) тармақшасында былай делінген:

«3-параграфта аталған өтінішке артықшылық берілмейді, бірақ сот мынаған сүйе-

неді: а) кез келген айрықша құжатты ашу туралы бұйрық шығара алады; ә) егер

3-параграфта аталған өтініш нақты немесе жеткілікті болмаса, онда тараптардағы

басқа қатысушыға да сараптама қорытындысы бойынша сұрақ қоюға рұқсат береді».

«Тарап қорытындыны ашуға өтініш жасаса», қорытындының артықшылығы

жойылады

113

5.4. ТАРАПТАР ТАҒАЙЫНДАҒАН САРАПШЫЛАР АРАСЫНДАҒЫ

ЖАРЫССӨЗ

13.56. Сот тараптар тағайындаған сарапшылардың арасында жарыссөз өткізу

туралы шешім қабылдай алады

114

, яғни сарапшылар жарыссөзден кейін сотта «ортақ

мәлімдеме» жасайды: сот сарапшылардан өзара жарыссөзден кейінгі «ортақ мәлім-

демесінде» мына мән-жайларды: а) өзара келісімге келген қорытындысын;

ә) өзара келісімге келе алмаған қорытындысы мен келісімге келе алмауы себе-

бін

115

көрсетуді талап ете алады.

109

Kuwait Airways Corpn v. Iraqi Airways Corp [2005] EWCA Civ 286; [2005] 1 WLR 2734, at [42]. Бұл

істі лорд-судья Лонгмор былай қорытындылаған: «Алаяқтық орын алған болса, құқықтық кеңестің

артықшылығы мен сот өндірісінің артықшылығына да қатысты талап қоя алады. Мысалы, Kuwait

ісінде жауапкердің жалған айғақ бергені анықталған (қараңыз: 40) және, ақырында, оның жалған

айғақ бергені талап қоюшы мен солиситоры арасындағы хат алмасу мазмұнымен дәлелденген».

110

‘The David Agmashenebeli’ (2001) CLC 942; талап қоюшының беріп отырған prima facie дәлелдемесі

жалған дәлелдеменің алдын алу үшін қолайлы. B Thanki (ed), The Law of Privilege (2

edn, Oxford

University Press, 2011), 4.48.

111

ISTIL Group Inc v. Zahoor [2003] EWHC 165 (Ch), [2003] 2 All ER 252, at [112], судья Лоринз Коллинз

былай деген: «Менің шешімдерімде әділ шешім қабылдау үшін қажет қоғамның мүддесі мен әкімшілік

құралдардың үндестігі бар. Сондықтан бұл жерде құпиялықтың бұзылуына жол берілмейді».

112

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.10(4).

113

Jackson v. Marley Davenport Ltd [2004] 1 WLR 2926, CA, at [22], per Peter Gibson LJ; A Edis, ‘Privilege

and Immunity: Problems of Expert Evidence’ (2007) 26 CJQ 40.

114

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.12; PD (35) 9.1; L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts (Oxford

University Press, 2006), ch 7.

115

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.12(3).

343

13-тарау. Сарапшылар

13.57. Магистр Джон Лесли соттың мұндай талабын қажет және орынды бұйрық

деп атаған

116

. (Сэр Руперт Джексон 1) сарапшылар арасындағы жарыссөзді австра-

лиялық тәсілмен өткізуді; 2) сотта бәсекелес сарапшының қорытындысын да қарауды

жөн санаған)

117

13.58. 35-бөлім туралы Практикалық нұсқаулық бойынша: сарапшылар арасындағы

жарыссөзді өткізу «міндетті емес»

118

; яғни тараптар өзара жарыссөз өткізу туралы

келіспесе немесе сот сарапшылар арасында жарыссөз өткізу туралы бұйрық шығар

маса, тараптар мен олардың заңгерлері жарыссөзге қатыспауға құқылы

119

; сондай-ақ

сарапшылар арасындағы жарыссөзге қатысып отырған заңгер сарапшының құқық

туралы сұрақтарына ғана жауап бере алады

120

13.59. Сондай-ақ былай делінген: «Сарапшы қорытындыны сотқа көмектесу үшін

шығарады, сондықтан сарапшы ортақ мәлімдемеге қол қоюға міндетті емес»

121

Соңында «егер сарапшылардың бірінің пікірі айрықша болса, ортақ мәлімдемеде сол

сарапшының айрықша пікірі бөлек және пікірінің себебі көрсетілуі керек»

122

13.60. Сарапшылар арасындағы жарыссөз дауды реттеуге көмектеседі, даудың

шеңберін нақтылайды, дауды реттеу туралы жаңа ой тудырады. Сарапшылардың

жарыссөзде өзара келісімге келетін кездері жиі ұшырасады.

13.61. Сарапшылар арасындағы жарыссөз Адам құқықтары жөніндегі Еуропа

конвенциясының 6(1) тармағындағы әділ сот пен әділ іс жүргізу кепілдігіне қайшы

келмейді

123

. Баронесса Хэйл сарапшылар арасындағы жарыссөзді құқықтық білікті-

лігі бар және бейтарап маманның төрағалығымен өткізу туралы ұсыныс жасаған

124

13.62. Бәсекелес сарапшылардың ортақ мәлімдемесіне артықшылық берілмейді.

Ортақ мәлімдемені сарапшылар сотқа көмектесу үшін жасайды, сондықтан мәлім

деме іс жүргізу барысында жария болуға тиіс (Азаматтық іс жүргізу ережесінің

35.12(3) тармақшасына сәйкес, сот тараптардың сарапшыларына мәлімдеме жасау

туралы бұйрық шығара алады)

125

. Бірақ сарапшылардың жарыссөзіне артықшылық

116

Кембридж семинарлары, 2002–2012.

117

‘Focusing Expert Evidence and Controlling Costs’ (11 November 2011): www.judiciary.gov.uk/Resources/

JCO/Documents/Speeches/lj-jackson-lecture-focusing-expert-evidencecontrolling-costs.pdf. Australian de-

velopments, S Rares, ‘Using the «Hot Tub» – How Concurrent Expert Evidence Aids Understanding Issues’

(2012) 31 CJQ 30; қараңыз: N Wilson, ‘Expert Evidence in the Digital Age in Australia’ (2012) 31 CJQ 216;

for Canadian developments, P Mitchell, ‘Pre-Hearing Expert Conferences’ (2011) 30 CJQ 93.

118

Практикалық нұсқаулық, (35) 9.1.

119

Практикалық нұсқаулық, (35) 9.4.

120

Практикалық нұсқаулық, (35) 9.5.

121

Практикалық нұсқаулық, (35) 9.7.

122

Практикалық нұсқаулық, (35) 9.8.

123

Hubbard v. Lambeth, Southwark and Lewisham AHA [2001] EWCA Civ 1455; The Times 8 October 2001, at

[17], per Tuckey LJ.

124

Сонда, at [29], per Hale LJ.

125

Aird v. Prime Meridian Ltd [2006] EWCA Civ 1866, at [3].

344

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

беріледі: «Сарапшылар жарыссөзінің мазмұнын сот талқылауында тараптардың

келісімінсіз жариялауға болмайды»

126

. Лорд Вульф Қорытынды баяндамасында

(1996) былай деген

127

«Сарапшылар жарыссөзінің мазмұнына артықшылық беріледі, сондықтан әр істе

сарапшылардың кемінде бір жарыссөзін өткізген жөн. Сарапшылар жарыссөзі

өткізілмесе, жаңа Азаматтық іс жүргізу ережесінің бізге тигізер пайдасы аз

болады».

13.63. Сарапшылардың ортақ мәлімдемесі тараптар үшін міндетті емес, бірақ

практикада тараптар сол ортақ мәлімдеменің аясынан шыға алмай қалады.

Дегенмен оны сырт айналып өтетін аздаған мүмкіндіктер бар. Stallwood v. David

ісінде (2006) судья Тир: «Мынадай үш жағдайда: 1) сарапшының қорытындысы

білігіне сай болмаса; 2) сарапшының білігі бұл сараптаманы жасауға сай болмаса;

3) тарап тағайындаған сарапшыны ауыстыру туралы өтініш дұрыс жасалмаса

(мысалы, бірінші сатыдағы соттың судьясы бұл өтінішті қанағаттандырмаса), сот

тараптың басқа сарапшы тағайындауына рұқсат беруі керек» деген

128

. Бұл Stallwood

ісінде (2006) де көрініс тапқан. Керісінше жағдайда сарапшылардың жарыссөз

жүйесі тиімсіз болар еді.

13.64. Жарыссөзде қорытындысының кемшілігін байқаған тарап басқа құқықтық

амалды қолдана алады. Ұлыбритания Жоғарғы соты (мүшелерінің басым көпшілігі)

Jones v. Kaney ісінде

129

(2011) сарапшылардың жауапкершіліктен иммунитетін алып

тастау туралы ұсыныс білдірген. Jones v. Kaney ісінде (2011) Апелляциялық соттың

Stanton v. Callaghan ісіндегі

130

(2000) сарапшының ортақ мәлімдеме дайындау бары-

сында жіберген қателігі үшін иммунитеті болады деген шешімінің күшін жойған

(куәлардың иммунитеті туралы 14.48-тармағынан оқи аласыз). Сарапшының имму

нитеті мәселесін қайта қарауға Лордтар палатасының Arthur JS Hall & Co v. Simons

ісіндегі

131

(2000) қылмыстық және азаматтық істерде адвокаттардың иммунитетін

алып тастау туралы шешімі себеп болған (Arthur JS Hall ісі (2000), Rondel

v. Worsley ісі

132

(1969), судья Ллойд Джонс қараған Awoyomi v. Radford ісі

133

(2007)

(8.37 және 15.57-тармақтарын қараңыз).

126

Азаматтық іс жүргізу ережесі, 35.12(4).

127

Access to Justice: Final Report (1996), ch 13, para 51; available online at: www.dca.gov.uk/civil/reportfr.

htm.

128

[2006] EWHC 2600 (QB); [2007] 1 All ER 206; noted AAS Zuckerman (2007) 26 CJQ 159.

129

[2011] UKSC 13; [2011] 2 AC 398; considered in Ridgeland Properties Ltd v. Bristol CC [2011] EWCA Civ

649; [2011] RVR 232; [2011] JPL 1498, at [47].

130

[2000] 1 QB 75, CA; бұл істегі сараптаманың қорытындысын талқылау Азаматтық іс жүргізу ережесі

қабылданғанға дейін және соттың нұсқауынсыз болған еді; дегенмен сот бұл істе Азаматтық іс

жүргізу ережесінің 35.12-тармағын қолданған.

131

[2000] UKHL 38; [2002] 1 AC 615, 685, HL.

132

[1969] 1 AC 191, HL.

133

[2007] EWHC 1671 (QB); [2008] QB 793.

345

13-тарау. Сарапшылар

13.65. Осылайша Jones v. Kaney ісінен

134

(2011) кейін сарапшыны тағайындаған

тарап қателік жасағаны үшін сарапшыға талап қою құқығына ие болған

135

. Сарапшы

енді: 1) пікір білдіргенде; 2) қорытынды жасаған кезде; 3) сарапшылар арасындағы

жарыссөздегі сөзінде; 4) сот талқылауында дәлел ұсынған кезде өзін тағайындаған

тараптың алдында салғырттығы (немесе басқа қателігі) үшін жауапты. Jones v. Kaney

ісінде

136

(2011) сарапшының қарсы тараптан кез келген мәліметті жасыра алатынын,

себебі сарапшыға қарсы тараптың алдында еш міндет жүктелмегенін айтқан.

13.66. Осы шешімнен кейін сарапшылардың клиенттері алдындағы жауапкершілігі

күрделене түсті. Сарапшыға риза болмаған клиент енді сарапшыны оп-оңай сотқа

бере алады. Клиенттің шағымы әдетте сарапшының салғырттығы, қарсы тараптың

дәлелдемесіне қарсы дәлелдеме таба алмауы, қорытындыны бұрмалауы туралы

болады. Бұдан былай сарапшы «куәнің иммунитетімен» қорғана алмайды. Енді тек

Азаматтық іс жүргізу ережесінің 24-бөлімінің негізінде негізсіз талаптан қорғана

алады (10.79). Егер талаптың негізсіз екенін дәлелдей алмаса, параллель сот өндірі

сінде жауапкер болады. Бұл енді оның кейін азаматтық іс жүргізу жүйесінде сарапшы

болуына кедергі келтіруі әбден мүмкін.

13.67. Jones v. Kaney ісінен (2011) кейінгі кезеңде сарапшыны сотқа берген парал

лель сот өндірісінің мысалы ретінде Warner v. Penningtons ісін

137

(2011) атауға

болады. Бұл істе тарап тағайындаған сарапшы W (жауапкершілігі шектелген компа-

ния), ауыр жарақат алған талап қоюшыға күтім бойынша кеңес берген. Ақырында

дау туған. Талап қоюшы заңгерін жарақатты дұрыс бағаламаған деген кінәмен сотқа

берген. Ал 20-бөлімді басшылыққа алған заңгер «қорытынды жасағанда салғырттық

танытқан» деген негізбен сарапшыны сотқа берген. Апелляциялық сот Азаматтық іс

жүргізу ережесінің 24-бөліміне сәйкес, бұл істі оңайлатылған түрде қарап, «сарапшы

жарақат алған талап қоюшыға қандай ем қажеттігі туралы оның заңгеріне толық

түсіндірген» деген шешім қабылдаған. Алайда сот бұл істі Jones v. Kaney ісінде

(2011) сарапшының иммунитетін алып тастағанға дейін уақытша тоқтата тұрған

болатын

138

13.68. Сонымен бірге Jones v. Kaney ісіндегі

139

(2011) шешімде сарапшы клиентінің

алдындағы жауапкершіліктен қорқып, жарыссөзде ойын ашық айта алмаған.

13.69. Шынында, Jones v. Kaney ісінде (2011) шешімнің қабылдануына осылай ойын

ашық айта алмау себеп болған еді. Талап қоюшы 2001 жылғы наурызда жол апаты

нан дене және психиатриялық жарақат алған. 2003 жылғы мамырда талап қоюшы

дене жарақатына қатысты жауапкерді сотқа берген кезде, талап қоюшының заңгері

талап қоюшыға психиатриялық клиникада тексеруден өтіп, дәл сол жол апатында

134

[2011] UKSC 13; [2011] 2 AC 398.

135

[2000] 1 QB 75, CA.

136

[2011] UKSC 13; [2011] 2 AC 398.

137

[2011] EWCA Civ 337.

138

Сонда, at [2].

139

[2011] UKSC 13; [2011] 2 AC 398.

346

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

жарақат алған-алмағанын анықтауды тапсырған. Сарапшы, яғни психиатриялық кли-

никадағы маман басында талап қоюшының жол апатынан алған жарақатынан зардап

шегіп жүргені туралы қорытынды шығарған. Осының негізінде жауапкерді жол

апаты үшін айыптап, іс қозғаған. Бірақ жол апатынан келген жарақаттың көлемі әлі

даулы еді. Жауапкер тағайындаған сарапшы қорытындысында «талап қоюшы алған

жарақатын асыра көрсетіп отыр» делінген. 2004 жылғы қазанда графтық соттың

судьясы екі тараптың сарапшыларына ортақ мәлімдеме жасау туралы бұйрық шығар

ған. Сарапшылар 2005 жылғы қарашада (он үш айдан кейін) телефон арқылы жарыс-

сөз өткізген, нәтижесінде екі сарапшы ортақ мәлімдеме жасап, жауапкер мәлімдемеге

қол қойған. Мәлімдемеде талап қоюшы психологінің «талап қоюшы жол апатынан

психиатриялық жарақат алмаған, талап қоюшы өтірік айтып отыр» деген қорытын

дысы жазылған еді

140

. Талап қоюшының солиситоры сарапшылардың ортақ мәлім-

демесі мен сарапшының осыған дейін жасаған қорытындысының арасында

айырмашылық бар екенін айтса, жауапкер ортақ мәлімдеме өз пікіріне сай келмейті

нін, тек мәлімдемеге қол қоюға мәжбүр болғанын хабарлаған. Талап қоюшының

психиатр-сарапшыны ауыстыру туралы өтінішін судья қанағаттандырмаған. Алайда

кейін талап қоюшы бәрібір дауды реттеген.

13.70. Талап қоюшы жауапкердің салғырттығы үшін, яғни жауапкердің ортақ

мәлімдемеге қол қойғаны үшін сотқа берген. Жауапкер Апелляциялық соттың

(Stanton v. Callaghan ісіндегі

141

, 2000) сарапшының дәл осындай ортақ мәлімдемедегі

иммунитеті туралы шешіміне сүйеніп, бұл талап қою арызын қараусыз қалдыру

туралы өтініш берген. Судья (1969 жылғы Сот туралы заңның 12(1) тармағын бас

шылыққа алып) бұл істі бірден Жоғарғы сотқа жолдау туралы шешім қабылдап,

Апелляциялық соттың құзыретіне бермеген. Осылайша бұл істі Жоғарғы сот

қараған.

13.71. Jones v. Kaney ісіне (2011) сын айтқандар болды. Біріншіден, бұл істе тарап

пен оның сарапшысының арасында бір-бірін кінәлау мен антагонизм туған.

Нәтижесінде сарапшылар енді абай болуға тырысады. Бұл – сарапшының ойын

ашық айтуға кедергі жасайтын жайт. Екіншіден, сарапшының иммунитетін алып

тастау білікті мамандардың сотта сараптама жасаудан бас тартуына әкеліп соқты.

Үшіншіден, сарапшылардың еңбекақысы жоғарылады. Төртіншіден, сарапшы

жауапкершілігінің өсуі қарсы тараптың сарапшысымен жарыссөз барысында

140

Біріккен баяндаманың 5-параграфы талап қоюшыға зиянын тигізген:

«Д-р Кейни (салғырттық туралы іс бойынша жауапкер) Уинн Джонс мырза туралы (жол апатынан

зардап шеккен жәбірленуші және д-р Кейниге қарсы талап қойып отырған талап қоюшы) бұл

қорытындыда өтірік айтқаны анықталған деп жазылған. Талап қоюшы өзінде психологиялық

қиындық болғанын немесе қорытындыда жазылған деңгейде денсаулығына зиян келгенін теріске

шығарған. Сарапшының сауалдарына қарамастан, оның 28.02.2001 жылдан бергі уақытта басқа

жол апатына түспегені анықталған. Сондықтан қорытындыдағы мұндай шындыққа сай келмейтін

ақпарат субъективті қорытындының шындыққа сай келмеу механизмі бар екеніне сенім тудырады»

(Blake J in Jones v. Kaney [2010] EWHC 61 (Q6), at [3]).

141

[2000] 1 QB 75, CA; Азаматтық іс жүргізу ережесі қабылданғанға дейін де сарапшының қызметі

талқыланған болатын; бірақ соттың келтірген дәйектері Азаматтық іс жүргізу ережесінің

35.12-тармағына сәйкес келеді.

347

13-тарау. Сарапшылар

келісімге келуіне кедергі келтірді. Бесіншіден, «сот сотқа жалғасып», параллель сот

өндірістері көбейді.

13.72. Jones v. Kaney ісі (2011) тарап тағайындаған сарапшы туралы болатын, яғни

тараптар бірігіп тағайындаған ортақ сарапшының мәртебесіне қатысы жоқ іс еді

(13.17-тармағын қараңыз). Дегенмен ғалымдардың бірі

142

осының негізінде тараптар

бірігіп тағайындаған ортақ сарапшының да иммунитетін алып тастау туралы ұсыныс

жасаған. Мұндай жағдайда тараптар сарапшыдан қорытындысына өзгеріс енгізуді

талап етіп, өзгертпесе – салғырттығы үшін сотқа беретінін айтып қорқытуы мүмкін.

Тараптар бірігіп тағайындаған ортақ сарапшының иммунитетін алып тастау тарап-

тардың сарапшыға «қысымын» арттырар еді. Оны соттың бақылап отыруы керек

болады. Тіпті ондай қысым көрсетпесе де, сарапшыны сотқа беру мүмкіндігі артады.

Тараптар бірігіп тағайындаған ортақ сарапшының иммунитетін алып тастаудың

мынадай жағымсыз салдарлары бар: 1) сарапшы кәсібін қалайтын білікті мамандар

азаяды; 2) сараптама қорытындысының толық және ашық болуына кедергі келтіреді;

3) Jones v. Kaney ісіндегі

143

(2011) сияқты, бұл жолы да сарапшылардың еңбекақысы

көтеріледі.

13.73. Jones v. Kaney ісіне

144

(2011) дейін Апелляциялық сот Meadow v. General

Medical Council ісінде (2006) сарапшыға өз міндетін тиісті деңгейде атқармағаны

үшін сарапшылар басқармасында тәртіптік жаза тағайындалатынын мәлімдеген

145

Куәнің иммунитеті (13.64-тармағынан оқыңыз) сарапшыны тәртіптік жазаға тартуға

кедергі болмайды. Апелляциялық соттың төрағасы сэр Энтони Кларк былай деген

146

«Тәртіптік жазаға тарту қаупі... сарапшылардың екіұшты қорытынды беруін және

сотқа әділ де объективті қорытынды ұсыну міндетін адал орындамауын шектеп, іс

жүргізудің әділдігін, қоғамның сотқа деген сенімін сақтайды».

13.74. Jones v. Kaney ісіне

147

(2011) дейінгі Phillips v. Symes (Costs No 2) ісінде (2005)

де судья Питер Смит сот салғырттығы мен міндетін адал орындамағаны үшін тарап

тың тағайындаған сарапшысынан сараптамаға кеткен шығысты өндіріп алу туралы

бұйрық шығара алатынын айтқан

148

. Судья мұндай шешім «сарапшының қорытын-

дыны емін-еркін шығаруына кедергі келтіреді» деген пікірмен келіспеген. Ол куәнің

иммунитеті тараптың бекер төлеген шығысын қайтарып алуына кедергі болмауы

142

M Solon (2011) NLJ 601.

143

[2011] UKSC 13; [2011] 2 AC 398.

144

Сонда.

145

[2006] EWCA Civ 1390; [2007] QB 462, судья Коллинздің [2006] EWHC 146 (Admin) ісіндегі

иммунитет туралы пікіріне сүйеніп жасаған. Сарапшының қателігіне қатысты құқықтық құралдар

туралы қараңыз: L Blom-Cooper (ed), Experts in Civil Courts (Oxford University Press, 2006), ch 9, and

D Dwyer, ‘The Eective Management of Bias in Civil Expert Evidence’ (2007) 26 CJQ 57.

146

[2006] EWCA Civ 1390; [2007] QB 462, at [46]; басқа судьялар осы пікірмен келіскен [106] және [249].

147

[2011] UKSC 13; [2011] 2 AC 398.

148

[2004] EWHC 2330 (Ch); [2005] 1 WLR 2043; noted N Andrews [2005] CLJ 566.

348

ІІ бөлім. Сот отырысының басталуы және сот талқылауына дайындық

керектігін алға тартқан

149

. Судья Питер Смиттің бұл ұсынысын орынды деуге бір-

неше себеп бар: сарапшы сараптама қорытындысын тегін шығармайды, сондықтан

міндетін адал орындауға тиіс; құқық жүйесінде «бекер төленген шығынды қайтарып

алу» туралы нормалар бар; тарап сарапшының салғырттық танытқан қорытындысы-

ның кесірінен қарсы тарапқа қарыздар болып қалуы мүмкін

150

. Соңғы жағдайға

қатысты Phillips ісінің фактілері бойынша бұл мүмкін емес еді, себебі осы істе

сарапшыны тағайындаған тарап банкрот болып танылған болатын.

5.5. ТАРАПТАР ТАҒАЙЫНДАҒАН САРАПШЫЛАРДЫҢ

ҚОРЫТЫНДЫНЫ БІР МЕЗГІЛДЕ БЕРУІ

13.75. Сот бәсекелес сарапшыларды бір мезгілде тыңдайды, бұл қорытындылардағы

бәсекелес көзқарастар мен пікірлерді анықтауға, тараптардың сараптама қорытын-

дыларын толықтыруына мүмкіндік береді

151

. Сэр Вивиан Рамсей былай дейді

152

«Сарапшылар әділ қорытынды шығаруға ант береді және қорытындыны ауызша да,

жазбаша да ұсына алады. Судья әр сарапшыға сұрақ қояды және оларды қарсы

тараптың сарапшысының қорытындысы туралы пікірін білу немесе оларға сұрақ

қою үшін шақыртады... сондай-ақ тараптар өкілдерінің сұрақ қоюына рұқсат етеді;

сараптама бойынша қорытынды ой түйіп, сарапшылардан ой-түйін туралы пікірле-

рін біледі».

Хейзел Генн судьялардың, заңгерлердің, сарапшылардың Манчестер пилоттық схе-

масы экспериментіндегі

153

әрекеттерін бағалай келе, сараптама қорытындыларын бір

мезгілде қарау сот шығысы мен уақытын үнемдеуге көмектесетінін айтқан. Бірақ,

Хейзел Геннің ойынша, бұл жүйеде судья алдымен баяндаманы өз бетінше мұқият

оқып шығуға тиіс

154

149

Jones v. Kaney [2011] UKSC 13; [2011] 2 AC 398 ісінде сарапшыны тағайындаған тарапқа азаматтық

жауапкершілік жүктелетіні айтылған. Сарапшының иммунитеті туралы қараңыз: Arthur JS Hall v.

Simons [2000] UKHL 38; [2002] 1 AC 615; Taylor v. Director of the Serious Fraud Oce [1999] 2 AC 177,

HL; and Darker v. Chief Constable of the West Midlands Police [2000] UKHL 44; [2001] 1 AC 435.

150

eg, Re Colt Telecom Group plc [2002] EWHC 2815 (Ch), at [80] and [110], мысалы, меншік иесінің

салғырттығы азаматтық құқықбұзушылыққа әкеліп соққанын қараңыз.

151

Практикалық нұсқаулық, (35) 11.1 to 11.4.

152

V Ramsey, ‘Implementation of the Costs Reforms’ (2013) 32 CJQ 112, 117.

153

H Genn, ‘Getting to the Truth: Experts and Judges in the «Hot Tub»’ (2013) 32 CJQ 275.

154

Сонда, 297–9.

349

ІСТЕР КЕСТЕСІ

A v. B [2007] 1 Lloyd’s Rep 358 ...................................................................................18.24, 18.51

A v. Hoare [2008] UKHL 6; [2008] 1 AC 844 ...........................................................8.59, 8.62, 8.68

A v. Secretary of State for the Home Department [2004] UKHL 56; [2005] 2 AC 68, HL .....15.100

A v. Secretary of State for the Home Department [2005] UKHL 71; [2006] 2 AC 221 ............29.11

A v. UK (2009) 49 EHRR 625, Grand Chamber of the ECHR .....................................27.10, 30.09

A v. UK (35373/97) (2003) 36 EHRR 51; 13 BHRC 623 .........................................................10.63

A Local Authority v. DL [2012] EWCA Civ 253; [2012] 3 All ER 1064 ..................................22.05

A/S Bani v. Korea Shipbuilding and Engineering Corporation [1987] 2 Lloyd’s

Rep 445, CA .........................................................................................................................15.63

AB v. Ministry of Defence [2012] UKSC 9; [2012] 2 WLR 643 ............................ 8.01, 8.57–8.58,

8.70, 10.80, 10.96, 22.53–54, 22.55, 22.61, 23.04, 29.12

AB v. South West Water Services Ltd [1993] QB 507, CA .......................................................29.59

Abbey National Mortgages plc v. Key Surveyors Ltd [1996] 1 WLR 1534, CA .............4.23, 13.29

Abbey National plc v. Frost [1999] 2 All ER 206, CA .........................................5.06, 25.91, 27.01

Abbey National plc v. Oce of Fair Trading [2008] EWHC 875 (Comm);

[2008] 2 All ER (Comm) 625 ..............................................................................................29.44

Abbey National plc v. Oce of Fair Trading [2009] UKSC 6; [2010] 1 AC 696 .....................29.44

ABC Ltd v. Y [2010] EWHC 3176 (Ch); [2012] 1 WLR 532 .............................................28.26–27

Abela v. Baadarani [2011] EWCA Civ 1571 ...............................................................................5.33

Abidin Daver, The [1984] AC 398, HL .....................................................................................15.62

Ablitt v. Mills & Reeve, The Times 25 October 1995 ...................................................12.02, 25.110

Abraham v. Thompson [1997] 4 All ER 362; [1997] CLC 1370 ...............................................25.18

Ace Insurance SA NV v. Seechurn [2002] EWCA Civ 67 ....................................................8.23–27

Acton v. Graham Pearce & Co [1997] 3 All ER 904, CA (Crim) ..............................................16.86

Adam Phones Ltd v. Gideon Goldschmidt (unreported, 9 July 1999) .......................................17.39

Adams v. Adams [1971] P 188 .................................................................................................12.122

Adams v. Bracknell Forest BC [2004] UKHL 29; [2005] 1 AC 76 ....................................8.55, 8.60

Adams v. Cape Industries [1990] Ch 433, CA ...........................................................................16.48

Adams v. Ford [2012] EWCA Civ 544;

[2012] 1 WLR 3211 ..........................................................2.11, 5.02, 6.22, 18.49, 22.07, 25.124

Adan v. Newham LBC [2002] 1 WLR 2120, CA ......................................................................

26.28

Addis v. Gramophone Co Ltd [1909] AC 488, HL ....................................................................22.52

Adelson v. Associated Newspapers Ltd [2007] EWCA Civ 701;

[2008] 1 WLR 585 ........................................................................................................6.37, 6.53

Admiral Management Services Ltd v. Para-Protect Europe Ltd [2002]

1 WLR 2722, CA ......................................................................................................12.73, 12.77

Adris v. Royal Bank of Scotland [2010] EWHC 941 (QB);

[2010] 4 Costs LR 598 ..............................................................................................18.47, 20.38

Aectra Rening and Manufacturing Inc v. Exmar NV [1994]

1 WLR 634, CA .............................................................................................7.08, 7.12–13, 7.22

AEI Rediusion Music Ltd v. Phonographic Performance Ltd [1999]

1 WLR 1507, CA .........................................................................................................1.23, 18.19

Aer Lingus plc v. Gildacroft Ltd [2006] EWCA Civ 4; [2006] 1 WLR 1173 .............................

8.91

350

Істер кестесі

AES Ust-Kamenogorsk Hydropower Plant LLP v. Ust-Kamenogorsk Hydropower Plant JSC

[2011] EWCA Civ 647; [2012] 1 WLR 920; [2012] Bus LR 330; [2012]

1 All ER (Comm) 845; [2011] 2 Lloyd’s Rep 233; [2011] 2 CLC 51 ......................16.85, 21.42

AF Noonan (Architectural Practice) Ltd v. Bournemouth and Boscombe ACFC

Ltd [2007] EWCA Civ 848; [2007] 1 WLR 2615 ................................................................11.52

Agromet Motimport v. Moulden Engineering Co (Beds) Ltd [1985] 1 WLR 762 ....................8.105

Ainsbury v. Millington (Note) [1987] 1 WLR 379, HL .............................................................15.02

Ainsworth v. Wilding [1900] 2 Ch 315 ......................................................................................11.45

Air Canada v. Secretary of State for Trade (No 2) [1983]

1 All ER 161 ...............................................................................12.100, 12.119, 12.123, 12.133

Air Canada v. Secretary of State for Trade (No 2) [1983]

2 AC 394, HL ....................................................................................12.123, 12.128, 12.133, 12.134

Aird v. Prime Meridian Ltd [2006] EWCA Civ 1866 ................................................................

13.62

Airey v. Ireland (1979–80) 2 EHRR 305 ...................................................................................25.18

Aitken v. Preston, The Times 21 May 1997, CA ..............................................................3.09, 14.04

Akai Holdings Limited (in compulsory liquidation) v. RSM Robson Rhodes LLP

and another [2007] EWHC 1641 .............................................................................10.29, 13.40

Akram v. Adam [2004] EWCA Civ 1601; [2005] 1 WLR 2762 ................................................10.73

Aktas v. Adepta [2010] EWCA Civ 1170; [2011] QB 894, CA ................. 5.18, 5.20, 8.65–66, 9.35,

10.108–110, 25.89

Akzo Nobel v. Commission of the European Communities (Case C-550/07)

(decision of 14 September 2010), ECJ .....................................................................12.16, 30.13

AL (Albania) v. Secretary of State for the Home Department [2012] EWCA Civ 710;

[2012] 1 WLR 289 ...............................................................................................................18.08

Al Fayed v. Commissioner of Police for the Metropolis (CA, unreported,

29 May 2002) .....................................................................................................................25.110

Al Rawi v. Security Service [2010] EWCA Civ 482; [2010] 3 WLR 1069; [2010]

4 All ER 559; [2010] CP Rep 37; [2010] UKHRR 728 ...............................28.10–12, 28.13–16

Al Rawi v. Security Service [2011] UKSC 34; [2012] 1 AC 531 ...............................10.78, 12.106,

12.110, 12.125–26, 12.131, 12.143,

15.59, 27.04, 28.01, 28.02, 28.09,

28.10–12, 28.17–20, 28.37, 30.09

Alawiye v. Mahmood [2006] EWHC 277 (Ch); [2007] 1 WLR 79 ...............................17.10, 17.11

Alex Lawrie Factors Ltd v. Morgan [2001] CP Rep 2; The Times 18 August 1999, CA ...........14.39

Alfred Crompton Amusement Machines Ltd v. Customs & Excise Commissioners (No 2)

[1972] 2 QB 102, CA ................................................................................................12.15, 30.13

Alfred Crompton Amusement Machines Ltd v. Customs & Excise Commissioners (No 2)

[1974] AC 405, HL ......................................................................................12.15, 12.134, 30.13

Alfred McAlpine Construction Ltd v. Panatown Ltd [2001] 1 AC 518, HL .............................29.42

Algosaibi v. Saad Investment Company Ltd (15 February 2011, Court of Appeal

of the Cayman Islands) ........................................................................................................21.24

Ali v. Hudson [2003] EWCA Civ 1793; [2004] CP Rep 15, CA ...............................................10.89

Ali v. Kayne [2011] EWCA Civ 1582; [2012] 1 WLR 1868 .....................................................17.35

Al-Koronky v. Time-Life Entertainment Group Ltd [2006] EWCA Civ 1123;

[2006] CP Rep 47; [2007] 1 Costs LR 57 .................................................................15.75, 19.14

Allcard v. Skinner (1887) 36 Ch D 145 .....................................................................................8.108

351

Істер кестесі

Allen v. Allen and Bell [1894] P 248, CA ..................................................................................27.21

Allen v. Bloomsbury Publishing plc [2011] EWHC 770 (Ch);

[2011] FSR 22 .....................................................................................................10.89–91, 19.09

Allen v. McAlpine [1968] 2 QB 229, CA ..................................................................................

25.81

Allen v. Taylor [1992] 1 PIQR P 255, CA .................................................................................10.68

Allianz SpA etc v. West Tankers (‘The Front Comor’) (C-185/07) [2009]

1 All ER (Comm) 435; [2009] 1 AC 1138; [2009] 1 Lloyd’s Rep 413;

[2009] 1 CLC 96; [2009] ILPr 20; The Times 13 February 2009 ..............................3.37, 30.10

Allied Maples Group Ltd v. Simmons & Simmons [1995] 1 WLR 1602, CA ..........................14.74

Alltrans Express Ltd v. CVA Holdings Ltd [1984] 1 WLR 394, CA .........................................15.68

Alpine Bulk Transport Co Inc v. Saudi Eagle Shipping Co Inc (‘The Saudi Eagle’)

[1986] 2 Lloyd’s Rep 221, CA .............................................................................................10.68

Altimo Holdings and Investment Ltd v. Kyrgyz Mobil Tel Ltd [2011] UKPC 7;

[2012] 1 WLR 1804 ..................................................................................... 5.27, 10.106, 15.62

AM & S Europe Ltd v. Commission of the European Communities (Case 155/79)

[1982] ECR 1575; [1983] QB 878, ECJ ...................................................... 12.06, 12.11, 12.16

Amazon Reefer, The. See National Ability SA v. Tinna Oils & Chemicals Ltd

Ambard v. Attorney-General for Trinidad and Tobago [1936] AC 322 .....................................28.02

Ambrosiadou v. Coward [2011] EWCA Civ 409; [2011] EMLR 21; [2011] 2 FLR 617;

[2011] Fam Law 690 .....................................................................................10.16, 15.92, 28.21

Amer Energy, The. See ASM Shipping Ltd of India v. TTMI Ltd of England

American Cyanamid Co v. Ethicon Ltd [1975] AC 396, HL ............10.15, 10.19–27, 15.109, 21.16

Ampthill Peerage case [1977] AC 547 ....................................................................16.03–04, 25.122

Amwell View School Governors v. Dogherty [2007] ICR 135 .................................................14.64

Anders Utkilens Rederi A/S v. O/Y Lovisa Stevedoring Co A/B (‘The Golfstraum’)

[1985] 2 All ER 669 .............................................................................................................14.87

Anderson v. Bank of British Columbia (1876) 2 Ch D 644 .......................................................12.31

Anderton v. Clwyd CC (No 2) [2002] 1 WLR 3174, CA ...................................................5.14, 5.20

Anglo Group plc, Winter Brown & Co Ltd v. Winter Brown & Co Ltd, BML

(Oce Computers) Ltd, Anglo Group plc, BML (Oce Computers) Ltd

[2000] EWHC Technology 127 (8 March 2000) .................................................................13.06

Anglo Irish Asset Finance plc v. Flood [2011] EWCA Civ 799 .....................................15.74, 19.10

Ansiello v. Italy (1996) 24 EHRR 568, ECHR ..........................................................................

25.62

Antec International v. Southwestern Chicks (Warren) Ltd [1997] FSR 278 .............................10.25

Anton Piller KG v. Manufacturing Processes Ltd [1976] Ch 55, CA .............................21.51, 21.55

Antonio Gramsci Shipping Corporation v. Recoletos Ltd [2011] EWHC

2242 (Comm) ............................................................................................................21.13, 21.15

Apollo Engineering Ltd v. James Scott Ltd [2012] CSIH 4 (unreported) .................................

25.15

Aquarius Financial Enterprises Inc v. Certain Underwriters at Lloyd’s (‘The Delphine’)

[2001] 2 Lloyd’s Rep 542 ....................................................................................................12.34

Arab Monetary Fund v. Hashim (No 5) [1992] 2 All ER 911....................................................21.18

Aratra Potato Co Ltd v. Taylor Joynson Garrett [1995] 4 All ER 695 .......................................20.10

Arbuthnot Latham Bank Ltd v. Trafalgar Holdings Ltd [1998] 1 WLR 1426, CA ...................25.84

Aries Tanker Corpn v. Total Transport Ltd (‘The Aries’) [1977] 1 WLR 185, HL.............7.15, 7.38

Aries, The. See Aries Tanker Corpn v. Total Transport Ltd

Arkin v. Borchard Lines Ltd [2005] EWCA Civ 655; [2005] 1 WLR 3055 ........................18.46

352

Істер кестесі

Armchair Passenger Transport Ltd v. Helical Bar plc [2003] EWHC 367 ................................13.41

Armstrong v. First York Ltd [2005] EWCA Civ 277; [2005]

1 WLR 2751, CA. ..........................................................................................13.14, 13.15, 13.23

Arnold v. National Westminster Bank plc [1990] Ch 573, CA ..................................................16.39

Arnold v. National Westminster Bank plc [1991] 2 AC 93, HL ..............14.97, 16.12, 16.13, 16.27,

16.32–33, 16.39–40

Arrow Trading & Investments Est 1920 v. Edwardian Group Ltd (No 2)

[2004] EWHC 1319 (Ch); [2004] BCC 955; [2005] 1 BCLC 696 ......................................12.59

Arrows Nominees Inc v. Blackledge [2000] 2 BCLC 167 ......................................................10.123

Arthur JS Hall & Co v. Simons [2000] UKHL 38; [2002] 1 AC 615, HL .....................13.64, 13.74,

14.48, 15.57,

16.86, 25.103, 25.105

Ashley Guarantee plc v. Zacaria [1993] 1 WLR 62, CA .............................................................7.39

Ashley v. Chief Constable of Sussex Police [2008] UKHL 25; [2008] 1 AC 962 ....................16.86

Ashmore v. Corporation of Lloyd’s [1992] 1 WLR 446, HL .........14.08, 14.36, 15.62, 15.71, 24.08

Ashmore v. National Coal Board [1990] 2 QB 338, CA ...........................................................16.54

Ashworth Hospital Authority v. MGN Ltd [2002] 1 WLR 2033, HL ................11.14, 11.15, 12.147

Asiatic Petroleum Co v. Anglo Persian Oil Co [1916] 1 KB 822, CA ....................................12.130

ASM Shipping Ltd of India v. TTMI Ltd of England (‘The Amer Energy’)

[2009] 1 Lloyd’s Rep 293 ......................................................................................................3.39

Assange v. Swedish Prosecution Authority (Note) [2012] 1 WLR 1912 ...................................29.62

Assicurazioni Generali SpA v. Arab Insurance Group [2002] EWCA Civ 1642;

[2003] 1 All ER (Comm) 140; [2003] 1 WLR 577, CA ...........................15.77–78, 15.87, 29.14

Associated Bulk Carriers Ltd v. Koch Shipping Inc [1978] 2 All ER 254, CA .........................10.06

Associated Electric & Gas Insurance Services Ltd v. European Reinsurance Co of Zurich

[2003] UKPC 11; [2003] 2 CLC 340; [2003] 1 WLR 1041, PC .........................................16.61

Associated Provincial Picture Houses Ltd v. Wednesbury Corporation [1948]

1 KB 223, CA .......................................................................................................................15.60

Astellas Pharma Ltd v. Stop Huntingdon Animal Cruelty [2011]

EWCA Civ 752 .........................................................................................................17.30, 22.15

Atos Consulting Ltd v. Avis Europe plc [2007] EWHC 323 (TCC); [2008]

Bus LR D20 ............................................................................................................. 11.45, 11.46

Attorney-General of Zambia v. Meer Care & Desai [2008] EWCA Civ 754 ............................

14.73

Attorney-General v. Ebert [2002] 2 All ER 789, CA ......................................................25.21, 25.37

Attorney-General v. Leveller Magazine Ltd [1979] AC 440, HL ..............................................28.01

Attorney-General v. Newspaper Publishing plc [1997] 3 All ER 159, CA ................................21.20

Attorney-General v. Punch Ltd [2001] EWCA Civ 403; [2001] QB 1028 ................................10.16

Attorney-General v. Punch Ltd [2002] UKHL 50; [2003] 1 AC 1046, HL .........10.16, 10.29, 17.36

Attorney-General v. Times Newspapers Ltd [1992] AC 191, HL...................................10.16, 17.36

Aubard v. Attorney-General for Trinidad and Tobago [1936] AC 322, PC ...............................28.24

Audergon v. La Baguette Ltd, The Times 31 January 2002, CA ................................................15.60

Austen v. Oxfordshire CC [2002] All D 97 (CA), 17 April 2002 ..............................................13.18

Autologic Holdings plc v. Commissioners of Inland Revenue [2005] UKHL 54;

[2006] 1 AC 118 ........................................................................................................22.51, 22.66

Avocet Hardware plc v. Morrison (2003) EAT/0417/02/DA .....................................................14.64

Awoyomi v. Radford [2007] EWHC 1671 (QB); [2008] QB 793 .........................8.37, 13.64, 15.57

Awwad v. Geraghty & Co [2001] QB 570, CA..........................................................................20.09

353

Істер кестесі

Axa General Insurance Ltd v. Gottlieb [2005] 1 All ER (Comm) 445 ....................................10.115

Axa Insurance Ltd v. Akther & Darby Solicitors [2009] EWCA Civ 1166;

[2010] 1 WLR 1662 ...............................................................................................................8.09

Axa Seguros SA v. Allianz Insurance plc [2011] EWHC 268 (Comm);

[2011] Lloyd’s Rep IR 544 .......................................................................................12.26, 12.28

Axa Sun Life Services plc v. Campbell Martin Ltd [2011] EWCA Civ 133;

[2011] 2 Lloyd’s Rep 1; [2011] 1 CLC 312 ...........................................................................7.36

Axel Johnson Petroleum AB v. MG Mineral Group AG [1992] 1 WLR 270. ..............7.10–11, 7.13

B v. Auckland District Law Society [2003] UKPC 38;

[2003] 2 AC 736, PC .................................................................................................12.04, 12.18

B v. B (Injunction: Jurisdiction) [1998] 1 WLR 329 .................................................................

21.71

B v. Nugent Care Society [2010] 1 WLR 516 .............................................................................8.69

B v. Nugent Care Society [2010] EWHC 1005 (QB); (2010) 116 BMLR 84 .............................8.69

B v. UK, The Times 15 May 2001, ECHR .................................................................................28.09

Babanaft Co SA v. Bassatne [1990] Ch 13, CA ..............................................................21.29, 21.35

Bacon v. Automattic Inc [2011] EWHC 1072 (QB); [2012] 1 WLR 753;

[2011] 2 All ER (Comm) 852. ............................................................................5.06, 5.32, 11.15

Baker v. Thompson [2005] EWCA Civ 864 ..............................................................................15.42

Balabel v. Air India [1988] Ch 317, CA .....................................................................................12.07

Balabel v. Air India [2004] UKHL 48; [2005] 1 AC 610...........................................................12.07

Baldock v. Webster [2004] EWCA Civ 1869; [2006] QB 315 .........................................9.35, 25.88

Balfour v. Foreign and Commonwealth Oce [1994] 1 WLR 681, CA .................................12.132

Balgobin v. South West Regional Health Authority [2012] UKPC 11; [2012] 3 WLR 698 ......10.67

Baltic Shipping v. Translink Shipping Ltd [1995] 1 Lloyd’s Rep 673 ......................................21.36

Banco Nacional de Comercio Exterior SNC v. Empresa de Telecomunicaciones

de Cuba SA [2006] EWHC 19 (Comm) ...............................................................................21.29

Banco Nacional de Comercio Exterior SNC v. Empresa de Telecomunicaciones

de Cuba SA [2007] EWCA Civ 662; [2008] 1 WLR 1936. ......................................21.29, 21.31

Bank Austria Akt v. Price Waterhouse (unreported, 16 April 1997) ..........................................11.38

Bank Mellat v. HM Treasury (No 2) [2011] EWCA Civ 1; [2012] QB 101 ..............................27.11

Bank of America National Trust and Savings Association v. John Taylor

[1992] 1 Lloyd’s Rep 484 ..............................................................................22.11, 22.17, 22.20

Bank of Crete SA v. Koskotas [1991] 2 Lloyd’s Rep 587, CA ..................................................21.18

Bank of Scotland plc v. Zinda [2012] EWCA Civ 706; [2012] 1 WLR 728 .............................17.25

Bank of Scotland v. Pereira [2011] EWCA Civ 241; [2011] 1 WLR 2391 ....................14.73, 15.75

Bankers Trust Co Ltd v. Shapira [1980] 1 WLR 1274, CA ............................................11.55, 21.18

Bannister v. SGB plc [1998] 1 WLR 1123, CA .........................................................................15.60

Banque Financière de la Cité v. Parc (Battersea) Ltd [1999] 1 AC 221, HL .............................17.15

Banque Keyser Ullmann SA v. Skandia (UK) Insurance Co Ltd [1991] 2 AC 249, HL ...........14.36

Barclays Bank plc v. Boulter [1999] 1 WLR 1919, HL ...............................................................6.20

Barclays Bank plc v. Boulter [1999] 4 All ER 513, HL ...............................................................6.04

Barclays Bank plc v. Guy (No 2) [2010] EWCA Civ 1396; [2011] 1 WLR 681 .......................16.81

Barclays Bank plc v. O’Brien [1994] 1 AC 180, HL .................................................................15.56

Bargain Pages Ltd, The v. Midland Independent Newspapers Ltd [2003]

EWHC 1887 (Ch); [2004] FSR 6 .........................................................................................14.89

Barings plc v. Coopers & Lybrand [2000] 3 All ER 910, CA ....................................................28.22

354

Істер кестесі

Barnes v. St Helens MBC [2006] EWCA Civ 1372; [2007] CP Rep 7 .......................................4.12

Barnetson v. Framlington Group Ltd [2007] EWCA Civ 502; [2007] 1 WLR 2443 ................12.63

Barnsley Brewery Co Ltd v. RBNB [1997] FSR 462 ................................................................10.25

Barnstaple Boat Co v. Jones [2007] EWCA Civ 727;

[2008] 1 All ER 1 ...............................................................3.21, 8.28, 8.29, 15.25, 15.40, 16.67

Barr v. Bia Waste Services [2009] EWHC 2444 (TCC); [2010]

3 Costs LR 317 ..............................................................................18.18, 20.50–51, 22.51, 22.55

Barr v. Bia Waste Services [2012] EWCA Civ 312; [2012] 3 All ER 380 ..............................

18.17

Barratt Manchester Ltd v. Bolton MBC [1998] 1 WLR 1003, CA. ............................... 10.15, 21.16

Barrett v. Ministry of Defence, The Times 24 January 1990 ...................................................12.147

Barrow v. Bankside Agency Ltd [1996] 1 WLR 257, CA. ................................. 16.54, 16.65, 16.84

Barton v. Armstrong [1976] AC 104, PC ...................................................................................

29.37

BATAS v. Laurie [2011] HCA 2 ................................................................................................26.29

Bayer AG v. Winter [1986] 1 WLR 497, CA .............................................................................21.71

BBGP Managing General Partner Ltd & Ors v. Babcock & Brown Global Partners

[2010] EWHC 2176 (Ch); [2011] 2 All ER 297; [2010] 2 CLC 248 ...................................12.11

BCCI (Overseas) Ltd v. Jan (unreported, 17 November 1999) .................................................8.101

BCCI v. Ali (No 2) [2000] ICR 1354 .........................................................................................14.14

BCL Old Co v. BASF SE [2009] EWCA Civ 434; [2009] Bus LR 1516;

[2009] UKCLR 789 ...............................................................................................................8.19

Beaman v. ARTS Ltd [1949] 1 KB 550 .......................................................................................8.28

Beck v. Ministry of Defence [2003] EWCA Civ 1043; [2005] 1 WLR 2206 (note) .................13.35

Beer v. Austria (Application No 30428/96) 6 February 2001 ....................................................15.11

Behbehani v. Salem [1989] 1 WLR 723, CA .............................................................................21.15

Belgian Linguistic case (No 2) (1968) 1 EHRR 25 ...................................................................15.11

Bell v. Peter Browne & Co [1990] 2 QB 495, CA ..............................................................8.12, 8.46

Bell v. Tuohy [2002] EWCA Civ 423; [2002] 3 All ER 975, CA. ..................................17.27, 17.39

Bellcairn, The (1885) LR 10 PD 161, CA..................................................................................14.92

Belletti v. Morici [2009] EWHC 2316 (Comm); [2010] 1 All ER (Comm) 412;

[2009] 2 CLC 525 ...............................................................................21.15, 21.24, 21.31, 21.32

Benham Ltd v. Kythira Investments Ltd [2003] EWCA Civ 1794 ............................................

14.09

Benmax v. Austin Motor Co Ltd [1955] AC 370, HL ................................................................15.44

Bennett v. Commissioner of Police of the Metropolis [1995] 1 WLR 488 .............................12.149

Berezovsky v. Abramovich [2011] EWCA Civ 153; [2011] 1 WLR 2290 ...................... 8.06, 16.12

Berezovsky v. Abramovich [2011] EWHC

1143 (Comm) ...............................................................6.36, 6.40, 6.42, 6.48, 6.49, 12.21, 12.96

Berezovsky v. Hine [2011] EWCA Civ 1089 ............................................................................12.22

Berezovsky v. Michaels [2000] 1 WLR 1004, HL. ....................................5.28, 15.60, 15.62, 15.66

Berg v. IML London Ltd [2002] 1 WLR 3271; [2002] 4 All ER 87 .........12.51, 25.42, 26.22, 26.32

Bermuda International Securities Ltd v. KPMG [2001] EWCA Civ 263; [2001]

EWCA Civ 269; [2001] CP Rep 73; [2001] CPLR 252; [2001] Lloyd’s Rep PN 392 ........11.09

Berry v. British Transport Commission [1962] 1 QB 306, CA ..................................................18.52

Berryland Books Ltd v. BK Books Ltd [2010] EWCA Civ 1440 .............................15.85–86, 25.15

Bethell Construction Ltd v. Deloitte and Touche [2011] EWCA Civ 1321 .................................5.22

Bhamjee v. Forsdick [2003] EWCA Civ 1113; [2004] 1 WLR 88. ................................25.21, 25.37

Bhimji v. Chatwani [1991] 1 WLR 989 ..........................................................................17.29, 17.39

355

Істер кестесі

BICC plc v. Burndy Corpn [1985] Ch 232, CA. .................................................................7.06, 7.39

Biguzzi v. Rank Leisure plc [1999] 1 WLR 1926, CA .....................................................9.22, 15.70

Bird v. Hadkinson, The Times 4 March 1999 ..................................................................17.29, 21.19

Birkett v. James [1978] AC 297, HL .............................................................................15.109, 25.81

Birmingham and Midland Motor Omnibus Co v. London and North Western Railway Co

[1913] 3 KB 850, CA ...........................................................................................................11.39

Birmingham CC v. Sha [2008] EWCA Civ 1186; [2009] 1 WLR 1961 ............14.18, 14.27, 22.04

Black v. Pastouna [2005] EWCA Civ 1389; [2006] CP Rep 11. ......................................9.20, 15.94

Black v. Sumitomo [2001] EWCA Civ 1819; [2002] 1 WLR 1562 .........................11.06–13, 15.65

Black v. Yates [1992] 1 QB 526.. .........................................................................16.12, 16.24, 16.85

Bladet Tromsø v. Norway (2000) 29 EHRR 125 .......................................................................10.61

Blight v. Brewster [2012] EWHC 164 (Ch); [2012] 1 WLR 2841 ............................................11.17

Blue Sky One Ltd v. Mahan Air [2011] EWCA Civ 544 ...........................................................17.43

Blunt v. Blunt [1943] AC 517, HL .............................................................................................15.62

BNP Paribas SA v. Open Joint Stock Company Russian Machines

[2011] EWHC 308 (Comm) ...................................................................................................5.35

Boake Allen Ltd v. Revenue and Customs [2007] UKHL 25;

[2007] 1 WLR 1386 .....................................................................................15.108, 22.55, 22.66

Bolkiah v. KPMG [1999] 2 AC 222, HL .............................................................10.30, 12.09, 12.11

Bolkiah v. Price Waterhouse [1999] 2 AC 222, HL ...................................................................13.44

Bolton MBC v. Torkington [2004] Ch 66, CA .............................................................................4.02

Bond v. Dunster Properties Ltd [2011] EWCA Civ 455 ............................................................30.03

Boodoosingh v. Ramnarace [2005] UKPC 9 .............................................................................16.82

Bookbinder v. Tebbit (No 2) [1992] 1 WLR 217 .....................................................................12.146

Borealis AB v. Stargas [2002] EWCA Civ 757 .........................................................................15.71

Boscawen v. Bajwa [1996] 1 WLR 328, CA .............................................................................17.15

Bourns Inc v. Raychem Corpn [1999] 3 All ER 154, CA ...............................................25.91, 27.01

Bowerman v. ABTA [1995] New LJ 1815, CA ............................................................................5.47

Bowman v. Fels [2005] EWCA Civ 226; [2005] 1 WLR 3083 ................11.50, 12.18, 15.02, 15.58

BP Exploration Co (Libya) Ltd v. Hunt (No 2) [1983] 2 AC 352 ......................................8.79, 8.81

Bradford & Bingley Building Society v. Seddon [1999] 1 WLR 1482, CA ...................16.71, 16.72

Bradford & Bingley plc v. Rashid [2006] UKHL 37; [2006] 1 WLR 2066 ....................8.43, 12.49,

12.50, 12.52, 12.57, 12.66,

12.68, 12.79, 12.88, 12.91–92

Bragg v. Oceanus Mutual Underwriting Association (Bermuda) Ltd

[1982] 2 Lloyd’s Rep 132, CA .............................................................................................16.72

Brawley v. Merezynski [2002] 4 All ER 1060, CA ...................................................................14.96

Breeze v. John Stacey & Sons Ltd, The Times 8 July 1999, CA ..............................................25.110

Bremer v. S India Shipping Corporation Ltd [1981] AC 909, HL .............................................25.18

Brink’s Mat Ltd v. Elcombe [1988] 1 WLR 1350, CA ..............................................................21.15

Brisbane CC v. Attorney-General for Queensland [1979] AC 411, PC ..........................16.66, 16.70

Bristol & West plc v. Bartlett [2003] 1 WLR 284, CA ................................................................8.86

British Anzani (Felixstowe) Ltd v. International Marine Management Ltd [1980] QB 137 .......7.29

British Fame (Owners) v. Macgregor (Owners) (‘The Macgregor’) [1943] AC 197 ................15.61

British Sky Broadcasting Group plc v. Digital Satellite Warranty Cover Ltd

[2011] EWHC 3062 (Ch); [2012] 1 WLR 219 ....................................................................21.18

356

Істер кестесі

British Steel Corpn v. Granada Television [1981] AC 1096, HL .............................................12.147

Brookes v. HSBC Bank plc [2011] EWCA Civ 354 ................................................................10.125

Brooks v. AH Brooks & Co [2010] EWHC 2720 (Ch); [2011] 3 All ER 982 ....................5.06, 5.08

Broome v. Cassell & Co Ltd [1972] AC 1027, HL. ........................................................29.50, 29.59

Brown v. KMR Services Ltd [1995] 4 All ER 598, CA. ..................................................8.06, 16.12

Brown v. Stott [2003] 1 AC 681, PC ..............................................................................30.04, 30.15

Browne v. Associated Newspapers Ltd [2007] EWCA Civ 295;

[2008] QB 103 ....................................................................................12.02, 14.07, 15.79, 21.15

Brown-Quinn v. Equity Syndicate Management Ltd [2011] EWHC 2661 (Comm);

[2012] 1 All ER 778 ..................................................................................................25.09, 25.28

Broxton v. McLelland [1995] EMLR 485, CA ........................................................................10.112

Brualla Gomez de la Torre v. Spain (Application No 26737/95) 19 December 1997 ...............15.11

Brunel University v. Vaseghi [2006] UKEAT 0307_06_1610 (16 October 2006) ....................12.78

Brunsden v. Humphrey (1884) 14 QBD 141, CA ..................................................8.06, 16.12, 16.84

Buckinghamshire CC v. Moran [1990] Ch 623, CA ..................................................................12.65

Buckley v. The Law Society (No 2) [1984] 1 WLR 1101 .......................................................12.146

Buehler AG v. Chronos Richardson Ltd [1998] 2 All ER 960, CA ................................16.12, 16.16

Bulled v. Khayat [2002] EWCA Civ 804; [2002] CP Rep 63 ....................................................15.31

Burchmore v. Hills (1935) 79 Law Journal Newspaper 30 .......................................................10.72

Burke v. The College of Law and the Solicitors Regulation Authority

[2012] EWCA Civ 87; [2012] 2 Costs LO 266 ....................................................................18.22

Burmah Oil Co Ltd v. Bank of England [1979] 1 WLR 473, CA ............................................12.135

Burmah Oil Co Ltd v. Bank of England [1980] AC 1090, HL ..................... 12.113, 12.115, 12.119,

12.122, 12.133, 12.134

Burns Philp & Co Ltd v. Bhagat [1993] 1 VR 203 (Vict Sup Ct) ..............................................22.20

Bustros v. White (1876) 1 QBD 423 ..........................................................................................11.45

Buttes Gas and Oil v. Hammer (No 3) [1981] 1 QB 223, CA .................................................12.132

C (A Minor) v. Hackney LBC [1996] 1 WLR 789, CA .............................................................16.72

C Inc plc v. L [2001] 2 All ER (Comm) 446; [2001] 2 Lloyd’s Rep 459; [2001] CLC 1054 ..........21.24

C plc v. P [2007] EWCA Civ 493; [2008] 1 Ch 1. ........................................12.37–38, 12.41, 12.45,

21.56–57, 29.66, 30.16

C v. D [2011] EWCA Civ 646; [2012] 1 WLR 1962; [2012] 1 All ER 302;

[2011] CP Rep 38 .................................................................................................................18.42

Cable and Wireless plc v. British Telecommunications plc

(unreported, 8 December 1997) ..........................................................................................10.25

Cachia v. Faluyi [2001] 1 WLR 1966, CA ........................................................................6.34, 16.84

Cain v. Francis [2008] EWCA Civ 1451; [2009] QB 754 ...........................................................8.66

Calden v. Nunn [2003] EWCA Civ 200. ...........................................................................9.35, 25.86

Callery v. Gray (No’s 1 and 2) [2002] UKHL 28; [2002]

1 WLR 2000. .....................................................................................15.109, 20.35, 20.48, 20.64

Callery v. Gray [2001] EWCA Civ 1117; [2001] 1 WLR 2112, CA. ................. 20.11, 20.35, 20.64

Campbell Cash and Carry Pty Ltd v. Fostif Pty Ltd [2006] HCA 41, HC Aus ..........................18.45

Campbell v. MGN (No 2) [2005] UKHL 61; [2005] 1 WLR 3394 .............15.110, 20.53, 20.58–59

Campbell v. Tameside MBC [1982] QB 1065, CA ........................................12.113, 12.115, 12.147

Candler v. Crane, Christmas & Co [1951] 2 KB 164, CA .........................................................29.38

Capewell v. Customs & Excise Commrs [2007] UKHL 2; [2007] 1 WLR 386 ........................17.20

357

Істер кестесі

Capital Cameras Ltd v. Harold Lines Ltd [1991] 1 WLR 54 .....................................................21.06

Carl Zeiss Stiftung v. Rayner & Keeler Ltd (No 2) [1967] 1 AC 853, HL ................................16.26

Carl Zeiss Stiftung v. Rayner & Keeler Ltd (No 3) [1970] Ch 506 ...........................................16.26

Carleton v. Strutt & Parker [2008] EWHC 424 .........................................................................12.93

Carlson v. Townsend [2001] 1 WLR 2415, CA .........................................................................13.52

Carlton Film Distributors Ltd v. VCI plc [2003] EWHC 616; [2003] FSR 47 ..........................11.15

Carndu v. Rock [2001] 1 WLR 1786, CA ........................................................12.107, 12.140–144

Carnegie v. Giessen [2005] EWCA Civ 191; [2005] 1 WLR 2510, CA ....................................17.15

Carnie v. Esanda Finance Corp Ltd (1995) 182 CLR 398, HC Aus ...............................22.20, 22.24

Carroll v. Kynaston [2010] EWCA Civ 1404; [2011] QB 959 ..................................................18.11

Cartledge v. Jopling & Sons Ltd [1963] AC 758, HL ................................................................8.127

Carver v. BAA plc [2008] EWCA Civ 412; [2009] 1 WLR 113 ...............................................18.41

Caterpillar Logistics Services (UK) Ltd v. Huesca de Crean [2012] EWCA Civ 156;

[2012] 3 All ER 129; [2012] CP Rep 22; [2012] ICR 981 ...............................................5.02, 10.30

Cattley v. Pollard [2006] EWHC 3130 (Ch); [2007] Ch 353. ...............................8.28, 8.101, 8.109

Cave v. Robinson Jarvis & Rolf [2003] 1 AC 368, HL.......................................................... 8.32–34

Cayne v. Global Natural Resources Ltd [1984] 1 All ER 225, CA .................................10.23, 10.29

CBS UK Ltd v. Lambert [1983] Ch 37, CA ...............................................................................

21.13

CCC Films (London) Ltd v. Impact Quadrant Films Ltd [1985] QB 16 .....................................4.19

Cecil v. Bayat [2011] EWCA Civ 135; [2001] 1 WLR 3086 ......................5.06, 5.14, 5.16–20, 5.31

Chan U Seek v. Alvis Vehicles Ltd [2005] 1 WLR 2965 ...........................................................28.27

Chanel Ltd v. FW Woolworth & Co Ltd [1981] 1 WLR 485, CA .............................................16.16

Chantrey Vellacott v. Convergence Group plc [2005] EWCA Civ 290;

The Times 25 April 2005 ........................................................................................................6.38

Charles Church Developments Ltd v. Stent Foundations Ltd [2006] EWHC 3158 (TCC);

[2007] 1 WLR 1203; The Times 4 January 2007 ...................................................................6.38

Charles Osenton v. Johnston [1942] AC 130, HL ......................................................................15.62

Charlesworth v. Relay Roads Ltd [2000] 1 WLR 230 ........................................................6.28, 6.44

Cheddar Valley Engineering Ltd v. Chaddlewood Homes Ltd [1992] 1 WLR 820 ..................12.70

Cheldale, The. See Monarch SS Co Ltd v. Greystoke Castle (Cargo Owners)...................................

Cheltenham & Gloucester Building Society v. Ricketts [1993] 1 WLR 1545, CA. .............10.15, 21.16

Chilton v. Saga Holidays plc [1986] 1 All ER 841, CA .............................................................

27.21

Chilton v. Surrey CC (CA, unreported, 24 June 1999) ................................................................1.29

Chocoladefabriken Lindt & Sprungli AG v. Nestle & Co Ltd [1978] RPC 287 .......................12.52

Chohan v. Times Newspapers Ltd [2001] 1 WLR 184 (Ch) ......................................................8.104

Choraria v. Sethia [1998] CLC 625, CA ....................................................................................25.84

Christie v. Wilson [1998] 1 WLR 1694, CA ..............................................................................26.39

Church v. MGN Ltd [2012] EWHC 693 (QB); [2013] 1 WLR 284 ..........................................25.45

Cia Barca de Panama SA v. George Wimpey & Co Ltd [1980] 1 Lloyd’s Rep 598, CA ..........12.23

Cia de Seguros Imperio v. Heath (REBX) Ltd [2001] 1 WLR 112, CA ....................................8.114

CIBC Mellon Trust Co v. Stolzenberg (Sanctions: Non-compliance)

[2003] EWHC 13 (Ch), The Times 3 March 2003 ...........................................9.28, 17.43, 21.18

Cinpres Gas Injection Ltd v. Melea Ltd [2008] EWCA Civ 9;

[2008] Bus LR 1157; [2008] RPC 17........................................................................16.12, 16.14

City & Country Properties Ltd v. Kamali [2006] EWCA Civ 1879;

[2007] 1 WLR 1219 .............................................................................................................10.73

358

Істер кестесі

City & General (Holborn) Ltd v. Structure Tone Ltd [2010] EWCA Civ 911;

[2010] BLR 639 .....................................................................................................................5.20

City Construction Contracts (London) Ltd v. Adam, The Times 4 January 1988, CA ...............10.72

Claims Direct Test Cases [2003] EWCA Civ 136; [2003] 4 All ER 508 ...................................20.36

Clancy v. Caird (No 2) 2000 SC 441; [2000] UKHRR 509

(Court of Session, Inner House) ...........................................................................................26.05

Clapp v. Enron [2005] EWCA Civ 1511 ....................................................................................10.72

Clarapede & Co v. Commercial Union Association (1883) 32 WR 262, CA ..............................6.26

Clark v. Chief Land Registrar [1994] Ch 370, CA ....................................................................17.18

Clark v. Perks [2001] 1 WLR 17 ................................................................................... 15.31, 15.38

Clarke v. Edinburgh & District Tramways Co (1919) SC 35, HL .............................................15.44

Clarke v. Marlborough Fine Art (London) Ltd [2002] 1 WLR 1731 ..................................6.22, 6.28

Clef Aquitaine SARL v. Laporte Materials (Barrow) Ltd [2000] 3 All ER 493, CA...................8.29

Clibbery v. Allan [2002] EWCA Civ 45; [2002] Fam 261, CA. .....................................25.45, 28.01

Clyde & Co v. Bates van Winkelhof [2011] EWHC 668 (QB) ...................................................3.34

Cobbold v. Greenwich LBC (unreported, 9 August 1999);

[1999] CA Transcript No 1835, CA ..............................................................................6.27, 6.28

Cobham v. Frett [2001] 1 WLR 1775, PC .................................................................................25.66

Cobra Golf Inc v. Rata [1998] Ch 109 .......................................................................................17.28

Coca-Cola Financial Corpn v. Finsat International Ltd [1998] QB 43, CA ................................7.33

Coco v. Clark (Engineers) Ltd [1969] RPC 41 ..........................................................................12.02

Cohen v. Jonesco [1926] 1 KB 119 ......................................................................14.92, 14.97, 16.19

Colley v. Council for Licensed Conveyancers [2001] EWCA Civ 1137;

[2002] 1 WLR 160; [2001] 4 All ER 998, CA ................3.22, 15.02, 15.10, 15.13, 15.27, 25.18

Collier v. Williams [2006] EWCA Civ 20; [2006] 1 WLR 1945 .................................................5.20

Columbia Picture Industries Inc v. Robinson [1987] Ch 38 ...........................................21.55, 27.14

Commissioner of Police of the Metropolis v. Times Newspapers Ltd

[2011] EWHC 1566 (QB) ....................................................................................................

11.18

Commonwealth of Australia v. Verwayen (1990) 170 CLR 394, HC Aus .....................8.23, 25.108

Community Care North East v. Durham CC [2010] EWHC 959 (QB);

[2012] 1 WLR 338 ....................................................................................................14.87, 14.91

Compagnie Financière v. Peruvian Guano Co (1882) 11 QBD 55, CA ................ 1.22, 11.22, 23.16

Congentra AG v. Sixteen Thirteen Marine SA (‘The Nicholas M’)

[2008] EWHC 1615 (Comm); [2009] 1 All ER (Comm) 479;

[2008] 2 Lloyd’s Rep 602; [2008] 2 CLC 51 .......................................................................21.15

Conlon v. Simms [2006] EWCA Civ 1749; [2008] 1 WLR 484 ...............................................16.86

Connaught Restaurants Ltd v. Indoor Leisure Ltd [1994] 1 WLR 501, CA ................................7.34

Connelly v. RTZ Corporation plc [1998] AC 854, HL ................................................................5.28

Continental Reinsurance Corporation (UK) Ltd v. Pine Top Insurance Ltd

[1986] 1 Lloyd’s Rep 8, CA ...............................................................................................12.135

Conway v. Rimmer [1968] AC 910, HL ........................12.99–100, 12.113, 12.115, 12.118, 12.133

Cooke v. Gill (1873) LR 8 CP 107 .................................................................................. 8.06, 16.12

Copeland v. Smith [2000] 1 WLR 1371, CA ...................................1.29, 15.13, 29.06, 29.17, 29.58

Coppée Lavalin NV (SA) v. Ken-Ren Chemicals and Fertilizers Ltd

[1995] 1 AC 38, HL..............................................................................................................15.63

Corby Group Litigation [2008] EWHC 619 ..............................................................................18.17

359

Істер кестесі

Cork v. Rawlins [2001] EWCA Civ 202; [2001] Ch 792, CA ...................................................25.21

Cosgrove v. Pattison [2001] CP Rep 68; The Times 13 February 2001 .....................................13.21

Coulthard v. Disco Mix Club Ltd [2000] 1 WLR 707 ....................................................8.101, 8.114

Count Tolstoy-Miloslavsky v. Lord Aldington [1996] 1 WLR 736, CA ...................................25.31

Coventry Newspapers Ltd, ex parte [1993] QB 278, CA ........................................................12.137

CPC Group Ltd v. Qatari Diar Real Estate Investment Company [2010] EWHC 1535;

[2010] NPC 74 .....................................................................................................................29.44

Crane (t/a Indigital Satelite Services) v. Sky In-home Ltd [2008] EWCA Civ 978 ....................6.47

Cream Holdings Ltd v. Banerjee [2004] UKHL 44; [2005] 1 AC 253 ......................................10.29

Crédit Agricole Indosuez v. Rossyskiy Kredit Bank, 92 NY 2d 541; 729 NE 2d 683,

New York Ct of Appeals (2000) ...........................................................................................21.47

Crédit Suisse Fides Trust SA v. Cuoghi [1998] QB 818, CA. ............................ 21.29, 21.31, 26.36

Crédit Suisse International v. Ramot Plana OOD [2010] EWHC 2759 (Comm) .............7.35, 10.87

Cremdean Properties v. Nash (1977) 244 EG 547, CA ........................................................

10.77

Cressey v. E Timm & Son Ltd [2005] EWCA Civ 763; [2005] WLR 3926 ................................8.56

Cretanor Maritime Co Ltd v. Irish Marine Maritime Ltd [1978] 3 All ER 164, CA .................21.06

Croft House Care Ltd v. Durham CC [2010] EWHC 909 (TCC) ..............................................11.32

Cropper v. Smith (1883) 26 Ch D 700, CA ..................................................................................6.26

Crouch v. King’s Healthcare NHS Trust [2004] EWCA Civ 1332; [2005] 1 WLR 2105 .........18.31

Crown Estate Commrs v. Dorset CC [1990] Ch 297 .................................................................16.16

CTB v. News Groups Newspapers [2011] EWHC 1232 (QB) ..................................................10.34

CTB v. News Groups Newspapers [2011] EWHC 1326 (QB) ...........10.34, 10.62, 11.28–29, 12.45

CTB v. News Groups Newspapers [2011] EWHC 1334 (QB) ..................................................10.34

CTB v. News Groups Newspapers [2011] EWHC 3099 (QB) ..................................................10.34

Cumbria Waste Management Ltd v. Baines Wilson [2008] EWHC 786 (QB) ..........................12.93

Cunlie v. Fielden [2005] EWCA Civ 1508; [2006] Ch 361 ....................................................15.42

Customs & Excise Commissioners v. Anchor Foods Ltd

[1999] 1 WLR 1139 .......................................................................................10.15, 21.13, 21.16

Customs & Excise Commissioners v. Barclays Bank plc [2004] EWCA Civ 1555;

[2005] 1 WLR 2082 .............................................................................................................21.20

Customs & Excise Commissioners v. Barclays Bank plc [2006] UKHL 28;

([2007] 1 AC 181, HL ..............................................................................................10.77, 21.20

Cutts v. Head [1984] Ch 290, CA. .......................................................................12.50, 12.68, 12.81

D v. NSPCC [1987] AC 171, HL. ....................................................................12.97, 12.128, 12.146

D v. S (Rights of Audience) [1997] 1 FLR 724, CA ..................................................................25.35

Dadourian Group Internatioal Inc v. Simms (No 2) [2006] EWCA Civ 1745;

[2007] 1 WLR 2967 ................................................................................................. 12.44, 17.46

Dadourian Group International Inc v. Simms [2006] EWCA Civ 1745;

[2007] 2 All ER 329 ................................................................................................. 17.28, 17.34

Dadourian Group International Inc v. Simms [2006] EWCA Civ 399; [2006]

1 WLR 2499; [2006] CP Rep 31 ..........................................................................................21.34

Dallah Real Estate & Tourism Holding Co v. Pakistan [2010] UKSC 46;

[2011] 1 AC 763 .....................................................................................................................3.41

Dallal v. Bank Mellat [1986] QB 441 ............................................................................ 16.16, 16.58

Daltel Europe Ltd v. Makki [2006] EWCA Civ 94; [2006] 1 WLR 2704 ........................9.29, 17.34

Danae Air Transport SA v. Air Canada [2000] 1 WLR 395, CA .............................................25.113

360

Істер кестесі

Daniels v. Walker [2000] 1 WLR 1382, CA ...................................................................13.18, 13.21

Darker v. Chief Constable of the West Midlands Police [2000] UKHL 44;

[2001] 1 AC 435, HL.................................................................................................13.74, 14.49

Darlington BC v. Wiltshier Northern Ltd [1995] 1 WLR 68, CA ..............................................

29.56

Darnell v. UK (1993) 18 EHRR 205 ..........................................................................................25.61

Dashwood v. Dashwood [1927] WN 290 ..................................................................................14.87

Dataliner Ltd v. Vehicle Builders and Repairers Association, The Independent

30 August 1995, CA ...............................................................................................................4.19

Datec Electronics Holdings Ltd v. United Parcels Services Ltd [2007] UKHL 23;

[2007] 1 WLR 1325, HL. ...............................................................................15.61, 15.77, 29.14

David Agmashenebeli, The (2001) CLC 942..................................................................13.53, 25.96

David Lee & Co (Lincoln) Ltd v. Coward Chance [1991] Ch 259 ............................................12.02

Davidson v. Scottish Ministers (2005) SC 7 ..............................................................................26.07

Davidson v. Scottish Ministers [2004] UKHL 34; [2004] HRLR 34 ........................................26.25

Davies v. Eli Lilly & Co [1987] 1 WLR 1136, CA ....................................................................22.20

Davies v. Eli Lilly & Co [1987] 1 WLR 428, CA ....................................................................25.101

Davis v. Johnson [1979] AC 264, HL ........................................................................................29.11

Davison v. Habeeb [2011] EWHC 3031 QB ...............................................................................5.27

Day v. RAC Motoring Services Ltd [1999] 1 WLR 2150, CA ..................................................10.70

Days Healthcare UK Ltd v. Pihsiang MM Co Ltd [2006] EWHC 1444 (Comm);

[2007] CP Rep 1 ...................................................................................................................17.39

De Crittenden v. Estate of Bayliss [2005] EWCA Civ 547 .......................................................16.55

De Haes v. Belgium (1998) 25 EHRR 1 ....................................................................................10.61

De la Rue v. Hernu, Peron and Stockwell Ltd [1934] 2 KB 164, CA ..........................................6.59

De Lasala v. De Lasala [1980] AC 546, PC ...............................................................................14.86

Decker v. Independence Shares Corp 311 US 282; 61 S Ct 229; 85 L Ed 189 (1940) ..............21.48

Deeny v. Gooda Walker Ltd [1995] 1 WLR 1206 .....................................................................16.84

Deep Vein Thrombosis and Air Travel Group Litigation [2005] UKHL 72;

[2006] 1 AC 495 ........................................................................................................10.77, 22.67

Delcourt v. Belgium (A/11) (1979–80) 1 EHRR 355, ECHR....................................................15.11

Delphine, The. See Aquarius Financial Enterprises Inc v. Certain Underwriters at Lloyd’s

Dendron GmbH v. University of California [2004] EWHC 589 (Pat);

[2005] 1 WLR 200 ..............................................................................................11.53–55, 30.17

Denilauler v. Couchet Frères [1980] ECR 1553, ECJ. .............................................21.37, 21.39–41

Department of Economics, Policy and Development of the City of Moscow v.

Bankers Trust Co [2004] EWCA Civ 314; [2005] QB 207 ............................................28.01, 28.32

Derby & Co Ltd v. Weldon (No 1) [1990] Ch 48, CA ....................................................21.18, 21.29

Derby & Co Ltd v. Weldon (No’s 3 & 4) [1990] Ch 65, CA ..........................................21.18, 21.29

Derby & Co Ltd v. Weldon (No 6) [1990] 1 WLR 1139, CA. ........................................10.23, 17.20

Derby & Co Ltd v. Weldon (No 7) [1990] 1 WLR 1156 ...........................................................12.18

Derby & Co Ltd v. Weldon (No 8) [1991] 1 WLR 73, CA ......................................................25.110

Derby & Co Ltd v. Weldon (No 10) [1991] 1 WLR 660 .........................................................25.110

Derby & Co Ltd v. Weldon (No 10) [1991] 2 All ER 908 .........................................................12.69

Design Progression Ltd v. Thurloe Properties Ltd [2004] EWHC 324 (Ch);

[2005] 1 WLR 1 ...................................................................................................................22.52

Designers Guild Ltd v. Russell Williams (Textiles) Ltd [2000] 1 WLR 2416, HL ...................15.61

361

Істер кестесі

Deutsche Morgan Grenfell Group plc v. Inland Revenue Commissioners

[2006] UKHL 49; [2007] 1 AC 558 .......................................................................................8.38

Devlin v. UK (2002) 34 EHRR 44, ECHR ..............................................................................12.112

DFT v. TFD [2010] EWHC 2335 (QB) (DFT) ..........................................................................10.41

Di Placito v. Slater [2003] EWCA Civ 1863; [2004] 1 WLR 1605 ...........................................17.28

Dian AO v. Davis Frankel & Mead [2004] EWHC 2662 (Comm); [2005] 1 WLR 2951 .........28.27

Dietz v. Lennig Chemicals Ltd [1969] 1 AC 170, HL ...............................................................14.83

Dimes v. Proprietors of Grand Junction Canal (1852) 3 HL Cas 759, HL ................................26.24

Direct Line Group Ltd v. Direct Line Estate Agency and Others Ltd [1997] FSR 374 ........10.25, 10.28

Director General of Fair Trading v. Pioneer Concrete Ltd [1995] 1 AC 456, HL .....................

17.29

Director of the Serious Fraud Oce v. B [2012] EWCA Crim 67; [2012] 1 WLR 3170 .........17.27

Director of the Serious Fraud Oce v. B (No 2) [2012] EWCA Crim 901;

[2012] 1 WLR 3188 .............................................................................................................17.27

Distributori Automatici Italia SpA v. Holford General Trading Co Ltd

[1985] 1 WLR 1066 .............................................................................................................12.44

Dixons Stores Group Ltd v. Thames Television plc [1993] 1 All ER 349. .....................12.52, 12.71

DN v. London Borough of Greenwich [2004] EWCA Civ 1659 ...............................................13.16

Dockerill v. Tullett [2012] EWCA Civ 184; [2012] 1 WLR 2149 .............................................18.28

Dombo Beheer BV v. Netherlands (1993) 18 EHRR 213, ECHR .............................................25.16

Dominique, The [1989] AC 1056, HL .........................................................................................7.38

Donohue v. Armco Inc [2002] 1 All ER 749, HL ........................................................................5.29

Donovan v. Gwentoys Ltd [1990] 1 WLR 472, HL .....................................................................8.64

Douglas v. Hello! Ltd [2003] EWHC 55 (Ch); [2003] 1 All ER 1087 ......................................21.70

Douglas v. Hello! Ltd [2007] UKHL 21; [2008] 1 AC 1 ...........................................................12.02

Drew v. Drew and Leburn (1855) 2 Macq 1, HL .......................................................................27.21

Drinkall v. Whitwood [2003] EWCA Civ 1547; [2004] 1 WLR 462 ..................................14.83–84

Duchess of Argyle v. Duke of Argyle [1967] Ch 302 ................................................................12.02

Duer v. Frazer [2001] 1 WLR 919 .............................................................................................8.104

Duke of Bedford v. Ellis [1901] AC 1, HL .................................................................... 22.22, 22.42

Duncan v. Cammell, Laird and Co Ltd [1942] AC 624, HL ............................12.99, 12.130, 12.148

Dunhill v. Burgin (No 2) [2012] EWHC 3163 (QB); [2012] 1 WLR 3739 ...............................14.81

Dunn v. Parole Board [2008] EWCA Civ 374; [2009] 1 WLR 728 ..........................................8.103

Dunnett v. Railtrack plc [2002] 1 WLR 2434, CA. ......................................1.19, 1.27, 15.95, 29.09

Dyson Ltd v. Vax Ltd [2011] EWCA Civ 1206;

[2012] FSR 4 ......................................................................................1.70, 13.06, 13.27A, 13.28

EI Dupont de Nemours & Co v. ST Dupont [2003] EWCA Civ 1368;

[2006] 1 WLR 2793 .............................................................................................................

15.10

Eagil Trust Company v. Piggott-Brown [1985] 3 All ER 119, CA. ............................... 15.60, 15.62

Earles v. Barclays Bank [2010] Bus LR 566 .............................................................................

11.20

Eastern Holdings Establishment of Vaduz v. Singer & Friedlander Ltd

[1967] 1 WLR 1017 ...............................................................................................................6.59

Ebert v. Ocial Receiver [2001] 3 All ER 942, CA ..................................................................15.11

Ebert v. Ocial Receiver [2002] 1 WLR 320, CA .........................................................25.21, 25.37

Ebert v. Venvil [2000] Ch 484, CA.. ...............................................................................25.21, 25.37

Edehomo v. Edehomo [2011] EWHC 393 (Ch); [2011] 1 WLR 2217 ........................................8.12

Edge v. Pensions Ombudsman [1998] Ch 512 ................................................................25.91, 27.01

362

Істер кестесі

Edgerton v. Edgerton [2012] EWCA Civ 181; [2012] 1 WLR 2607 .........................................16.14

Edward Owen Engineering Ltd v. Barclays Bank International Ltd [1978] QB 159, CA ...........7.45

Edwards v. Halliwell [1950] 2 All ER 1064, CA .......................................................................22.24

Edwards-Tubb v. JD Weatherspoon plc [2011] EWCA Civ 136; [2011] 1 WLR 1371. ............13.35

Eeles v. Cobham Hire Services Ltd [2009] EWCA Civ 204; [2010] 1 WLR 409 ...............10.12–13

EF Phillips & Sons Ltd v. Clarke [1970] Ch 322 ......................................................................14.89

Egan v. Motor Services (Bath) Ltd [2007] EWCA Civ 1002; [2008] 1 WLR 1589 ..................29.32

Eli Lilly & Co v. James [2009] EWHC 198 (QB) .....................................................................18.17

Eller v. Grovecrest Investments Ltd [1995] QB 272, CA ..........................................7.06, 7.08, 7.29

Elliott v. Klinger [1967] 1 WLR 1165. .......................................................................... 10.16, 17.36

Ellis v. Home Oce [1953] 2 QB 135, CA .............................................................................12.148

Emanuel v. Emanuel [1982] 1 WLR 669 ...................................................................................12.44

Emerald Supplies Ltd v. British Airways plc [2009] EWHC 741 (Ch); [2009] CP Rep 32 .............22.38

Emerald Supplies Ltd v. British Airways plc [2010] EWCA Civ 1284;

[2011] Ch 345......................................................................................................22.29, 22.38–42

EMI Ltd v. Modern Music GmbH [1992] QB 115 ....................................................................

21.38

EMI Records Ltd v. Riley [1981] 1 WLR 923 ................................................................22.26, 22.37

ENE Kos 1 Ltd v. Petroleo Brasilieiro SA [2009] EWCA Civ 1127;

[2010] 1 WLR 1361 ...............................................................................................................

10.92

Ener-G Holdings plc v. Hormell [2012] EWCA Civ 1059; [2012] CP Rep 47 ...........................5.09

English & American Insurance Co Ltd v. Herbert Smith

[1988] FSR 232 ..........................................................................................12.02, 12.108, 25.110

English v. Emery Reimbold & Strick Ltd [2002] EWCA Civ 605;

[2002] 1 WLR 2409, CA ...............................................13.16, 15.42–43,

15.45–46, 15.47, 15.50,

5.51, 29.01, 29.20, 29.22–23, 30.06

EPI Environmental Technologies Inc v. Symphony Plastic Technologies plc

[2004] EWHC 2945 (Ch); [2005] 1 WLR 345 ..............................................................14.46–47

Epsom College v. Pierse Constructing Southern Ltd (Costs) [2011] EWCA Civ 1449 ............18.42

EQ Projects v. Alavi [2006] EWHC 29 (TCC) ...............................................................18.24, 23.22

Equitable Life Assurance Society v. Hyman [2002] 1 AC 408, HL ..........................................22.15

Equitable Life Assurance v. Ernst & Young (unreported) .........................................................23.06

Erlanger v. New Sombrero Phosphate Co (1878) 3 App Cas 1218, HL ....................................8.108

Ernst & Young v. Butte Mining plc [1996] 1 WLR 1605 ........................................................25.111

Ernst & Young v. Butte Mining plc (No 2) [1997] 1 WLR 1485 .............................................25.111

Eschig v. UNIQA Sachversicherung AG (Case C-199/08) [2010] Bus LR 1404;

[2010] 1 All ER (Comm) 576; [2009] ECR I-8295; [2010] 1 CMLR 5;

[2010] CEC 533; [2010] Lloyd’s Rep IR 552 ...........................................................25.09, 25.28

Esso Petroleum Ltd v. Milton [1997] WLR 938, CA ................7.16, 7.20, 7.26–28, 7.36, 7.43, 7.44

Esso v. Federal Commissioner of Taxation (1999) 201 CLR 49 ....................................12.04, 12.13

Estate Acquisition and Development Ltd v. Wiltshire [2006] EWCA Civ 533;

[2006] CP Rep 32 ............................................................................................9.35, 10.74, 25.88

Etablissements EseTha International Anstalt v. Central Bank of Nigeria

[1979] 1 Lloyd’s Rep 445 ....................................................................................................21.13

ETI Euro Telecom International NV v. Republic of Bolivia [2008] EWCA Civ 880;

[2009] 1 WLR 665 ....................................................................................................21.31, 21.43

Evans v. Bartlam [1937] AC 473, HL ........................................................................................10.67

363

Істер кестесі

Evans v. Chief Constable of Surrey [1988] QB 588 ...................................................12.123, 12.139

Excelsior Commercial & Industrial Holdings Ltd v. Salisbury Hammer Aspden & Johnson

[2002] EWCA Civ 879; [2002] CP Rep 67 ..........................................................................15.48

Express Newspapers Ltd v. Keys [1980] IRLR 247 ..................................................................10.29

Ezekiel v. Orakpo [1997] 1 WLR 340, CA ..................................................................................8.87

F & C Alternative Investments (Holdings) Ltd v. Barthelemy [2012] EWCA Civ 843;

[2013] 1 WLR 548; [2012] 4 All ER 1096 ...............................................................18.24, 18.31

F Homann-La Roche & Co AG v. Secretary of State for Trade & Industry

[1975] AC 295, HL....................................................................................................10.15, 21.16

Faidi v. Elliot Corporation [2012] EWCA Civ 287; [2012] HLR 87 .........................................

18.05

Family Housing Association (Manchester) Ltd v. Michael Hyde and Partners

[1993] 1 WLR 354, CA ........................................................................................................12.90

Farley v. Skinner (No 1) [2000] Lloyd’s Rep PN 516; [2000] PNLR 441 ................................15.05

Farley v. Skinner (No 1) [2001] UKHL 49; [2002] 2 AC 732 ...................................................15.05

Farley v. Skinner (No 1) 30 November 1999, CA .....................................................................15.05

Farley v. Skinner (No 2) [2000] PNLR 441 ...............................................................................29.10

Farley v. Skinner (No 2) [2001] UKHL 49; [2002] 2 AC 732 ...................................................29.10

Farm Assist Limited (in liquidation) v. The Secretary of State for the Environment, Food and

Rural Aairs (No 2) (2009) [2009] EWHC 1102 (TCC);

[2009] BLR 399; 125 Con LR 154 ........................................................................................3.30

Favor Easy Management Ltd v. Wu [2010] EWCA Civ 1630;

[2011] 1 WLR 1803. .................................................................................................11.27, 11.31

Fazil-Alizadeh v. Nikbin, The Times 19 March 1993, CA .........................................................12.78

Fearns v. Anglo-Dutch Paint & Chemical Co Ltd [2010] EWHC 2366 (Ch). ...........7.13, 7.21, 7.24

Federal Bank of the Middle East Ltd v. Hadkinson [2000] 2 All ER 395, CA ..........................21.19

Federal Commerce & Navigation Co Ltd v. Molena Alpha Inc (‘The Nanfri’)

[1978] QB 927, CA .............................................................................................7.20, 7.22, 7.38

Felton v. Callis [1969] 1 QB 200 ...............................................................................................21.71

Fenwicke v. Clarke (1862) 4 De GF & J 240 ............................................................................8.108

Fiddes v. Channel Four Television Corpn [2010] EWCA Civ 730;

[2010] 1 WLR 2245 ...................................................................................................3.09, 14.04

Fidelitas Shipping Co Ltd v. V/O Exportchleb [1966] 1 QB 630, CA. .............. 16.15, 16.26, 16.34

Field v. Commissioners of Railways for NSW (1957) 99 CLR 285, HC Aus ...........................12.62

Field v. Leeds CC [2000] 1 EGLR 54 CA .................................................................................13.40

Filmlab Systems International Ltd v. Penningtons [1995] 1 WLR 673 ..........................12.90, 25.09

Financial Services Authority v. Sinaloa Gold plc [2011] EWCA Civ 1158;

[2012] Bus LR 753; [2012] CP Rep 4; [2012] 2 BCLC 130;

[2012] Lloyd’s Rep FC 31 ........................................................................................10.15, 21.16

Financial Services Authority v. Sinaloa Gold plc [2013] UKSC 11;

[2013] 2 WLR 678 ....................................................................................................10.15, 21.16

Financial Services Compensation Scheme Ltd v. Larnell (Insurances) Ltd (in liquidation)

[2005] EWCA Civ 1408; [2006] QB 808 ..............................................................................8.15

Financial Times Ltd v. UK [2010] EMLR 21; (2010) 50 EHRR 46 ..........................................10.61

Findlay v. UK (1997) 24 EHRR 221, ECHR ............................................25.44, 26.02, 26.19, 26.20

First Discount Ltd v. Guinness [2007] EWCA Civ 378 .............................................................16.81

Fisher v. US 425 US 391 (1976) ....................................................................................12.37, 30.16

364

Істер кестесі

Fitt v. UK (2000) 30 EHRR 480 ..............................................................................................12.111

Fitzpatrick Contractors Ltd v. Tyco Fire and Integrated Solutions (UK) Ltd

(formerly Wormald Ansul (UK) Ltd) (No 3) [2009] EWHC 274 (TCC);

[2009] BLR 144; 123 Con LR 69; [2010] 2 Costs LR 115 .......................................18.24, 18.39

Flannery v. Halifax Estate Agencies Ltd [2000] 1 WLR 377 ...................15.42, 29.23, 29.25, 30.06

Flightline v. Edwards [2003] 1 WLR 1200, CA ........................................................................

21.06

Flightwise Travel Service Ltd v. Gil [2003] EWHC 3082 (Ch);

The Times 5 December 2003 .....................................................................................21.13, 21.15

Flood v. Times Newspapers Ltd [2012] UKSC 11; [2012] 2 AC 273 ........................... 15.61, 15.77

Flowers Inc v. Phonenames Ltd [2001] EWCA Civ 721; [2001] 2 Costs LR 286;

[2002] FSR 12 ......................................................................................................................18.30

Foakes v. Beer (1884) 9 App Cas 605, HL ................................................................................29.28

Football Dataco Ltd v. Smoot Enterprises Ltd [2011] EWHC 973 (Ch);

[2011] 1 WLR 1978 .............................................................................................................10.66

Football Dataco Ltd v. Sportradar GmbH [2011] EWCA Civ 330;

[2011] 1 WLR 3044 .............................................................................................................10.66

Force India Formula One Team Ltd v. Etihad Airways PJSC [2010] EWCA Civ 1051;

[2011] ETLR 10 .............................................................................................................15.82–84

Ford v. GKR Construction (Practice Note) [2000] 1 WLR 1397, CA .....................................25.107

Forster v. Friedland (CA, unreported, 10 November 1992, transcript no 1052 of 1992) ..........12.78

Forster v. Outred [1982] 1 WLR 86, CA ......................................................................................8.12

Forward v. W Sussex CC [1995] 1 WLR 1469, CA. ......................................................25.91, 27.01

Foss v. Harbottle (1843) 2 Hare 461 ..........................................................................................22.24

Foster v. Zott GmbH & Co (CA, unreported, 24 May 2000). .............................................8.46, 8.62

Fourie v. Le Roux [2007] UKHL 1; [2007] 1 WLR 320 ..........................18.23, 21.10, 21.13, 23.22

Foxley v. UK (2001) 31 EHRR 637 ...........................................................................................12.06

Francovich v. Italian Republic (Joined Cases C-6/90 and C-9/90) [1991] ECR I-5357;

[1993] 2 CMLR 66; [1995] ICR 722, ECJ .............................................................................8.63

Frankenstein v. Gavin’s House to House Cycle Cleaning and Insurance Co

[1897] 2 QB 62, CA .............................................................................................................11.39

Fraser v. Evans [1969] 1 QB 349 ...............................................................................................12.02

Frawley v. Neill, The Times 5 April 1999, CA. ...............................................................8.108, 8.111

Fresenius Kabi Deutschland GmbH v. Carefusion 303 Inc

[2011] EWCA Civ 1288; [2012] 1 All ER 794 ..................................................................10.125

Friend v. Civil Aviation Authority [2001] 4 All ER 385, CA..........................................16.41, 16.66

Front Comor, The. See Allianz SpA etc v. West Tankers

Front Comor, The. See West Tankers Inc v. Allianz SpA

Fulham Football Club (1987) Ltd v. Richards [2011] EWCA Civ 855; [2012] Ch 333 ............15.06

Fuller v. Happy Shopper Markets Ltd [2002] 1 WLR 1681 ............................ 7.13, 7.21, 7.22, 7.30

G v. G (Minors: Custody Appeal) [1985] 1 WLR 647, HL .......................................................15.62

G v. G [1985] 2 All ER 225, HL ................................................................................................15.60

Gaord v. Graham (1999) 77 P & CR 73 ..................................................................................8.120

Gairy v. Attorney-General of Grenada [2001] UKPC 30; [2002] 1 AC 167, PC. ..........16.16, 16.66

Gale v. Superdrug Stores plc [1996] 1 WLR 1089, CA ...............................................................6.26

Gallaher International Ltd v. Tlais Enterprises Ltd [2007] EWHC 464 (Comm) ......................13.41

Garcia Ruiz v. Spain (1999) 31 EHRR 589, ECHR ..................................................................29.23

365

Істер кестесі

Garcia v. De Aldama [2002] EWHC 2087 (Ch); [2003] ECDR CN1 ............................. 8.20, 8.107

Garrett v. Halton BC [2006] EWCA Civ 1017; [2007] 1 WLR 554 ..........................................20.36

Gaskin v. Liverpool CC (1989) 12 EHRR 36, ECHR .............................................................12.146

Gaskin v. Liverpool CC [1980] 1 WLR 1549, CA ...................................................................12.146

Gasser GmbH v. MISAT Srl (Case C-116/02) [2003] ECR I-14693 ...........................................4.12

Gawler v. Raettig [2007] EWCA Civ 1560 ...............................................................................15.58

Gaydamak v. UBS Bahamas Ltd (Bahamas) [2006] UKPC 8; [2006] 1 WLR 1097 ................10.74

GE Capital etc v. Bankers Trust Co [1995] 1 WLR 172, CA ....................................................11.33

Geldorf Metaalconstructie NV v. Simon Carves Ltd [2010] EWCA Civ 667;

[2010] 4 All ER 847; [2011] 1 Lloyd’s Rep 517; [2010] 1 CLC 895;

[2010] BLR 401; [2011] Bus LR D61; (2010) 130 Con LR 37 .......................................7.20–21

Generics (UK) Ltd v. Yeda Research and Development Co Ltd

[2012] EWCA Civ 726 ................................................................................................5.02, 10.30

George Mitchell (Chesterhall) Ltd v. Finney Lock Seeds Ltd [1983] 2 AC 803, HL ................

15.61

Georgiadis v. Green (1997) 24 EHRR 606, ECHR ....................................................................29.23

Germany v. Flatman [2011] EWHC 2945 (QB); [2012] 2 Costs LR 271.......................18.48, 20.44

Geveran Trading Co Ltd v. Skjevesland [2003] 1 All ER 1, CA ...............................................25.12

Gilbert-Ash Ltd v. Modern Engineering (Bristol) Ltd [1974] AC 689, HL .............. 7.15, 7.16, 7.22

Giles v. Rhind [2008] EWCA Civ 118; [2009] Ch 191. ............................................6.32, 8.16, 8.34

Gio Personal Investment Services Ltd v. Liverpool & London Steamship

Protection and Indemnity Association Ltd [1999] 1 WLR 984, CA ..............................25.45, 28.01,

28.22, 28.28–29

Giovanna, The. See Gulf Interstate Oil Corporation LLC v. Ant Trade & Transport Ltd of Malta

GKR Karate (UK) Ltd v. Yorkshire Post Newspapers Ltd [2000] 2 All ER 931, CA ...............14.34

Gloucestershire CC v. Evans [2008] EWCA Civ 21; [2008] 1 WLR 1883 ...............................20.25

Gnitrow Ltd v. Cape Ltd [2000] 1 WLR 2327, CA. .................................................12.59–60, 12.71

Goddard v. Nationwide Building Society [1987] QB 670, CA ..................................................12.02

Godwin v. Swindon BC [2001] EWCA Civ 1478; [2002] 1 WLR 997;

[2001] 4 All ER 641, CA. .......................................................................5.20, 5.23, 10.73, 29.60

Golder v. UK (1975) 1 EHRR 524, ECHR ...............................................25.10, 25.18, 25.22, 30.04

Goldman Sachs International v. Philip Lyons, The Times 28 February 1995, CA ..........10.15, 21.16

Goldsmith v. Sperrings Ltd [1977] 1 WLR 478, CA ...........................................................

29.60

Goldsworthy v. Brickell [1987] Ch 378, 410, CA .....................................................................8.108

Golfstraum, The. See Anders Utkilens Rederi A/S v. O/Y Lovisa Stevedoring Co A/B

Good Challenger, The [2003] EWCA Civ 1668; [2004] 1 Lloyd’s Rep 67 .........16.26, 16.31, 16.55

Goode v. Martin [2001] EWCA Civ 1899; [2002] 1 All ER 620;

[2002] 1 WLR 1828, CA .........................................................................................6.31–35, 6.38

Goodridge v. Chief Constable for Hampshire [1999] 1 WLR 1558 ...........................12.123, 12.139

Goodwin v. News Group Newspapers [2011] EWHC 1437 (QB); [2011] EMLR 27;

[2011] HRLR 31.............................................................................................................10.55–57

Goose v. Wilson Sandford & Co (No 1) (1998) 95(12) LSG 27; (1998) 142 SJLB 92;

The Times 19 February 1998 ................................................................................................29.26

Gotha City v. Sotheby’s, The Times 8 October 1998 ........................................................8.20, 8.107

Gotham v. Doodes [2006] EWCA Civ 1080; [2007] 1 WLR 86 .................................................8.86

Gouvernement du Pakistan v. Société Dallah Real Estate & Tourism Holding Co,

Cour d’appel de Paris, Pôle 1 – Ch 1, n° 09/28533 (17 February 2011) ...............................3.41

366

Істер кестесі

Graham v. Chorley BC [2006] EWCA Civ 92; [2006] CP Rep 24 ............................................14.09

Grapha Holding AG v. Quebecor Printing (UK) plc [1996] FSR 711 .......................................11.54

Gray v. Going Places Leisure Travel Ltd [2005] EWCA Civ 189. ............................................23.23

Gray v. News Group Newspapers Ltd [2011] EWHC 349 (Ch); [2011] 2 WLR 1401 .............12.02

Gray v. News Group Newspapers Ltd [2012] EWCA Civ 48;

[2012] 2 WLR 848 ...................................................................................12.47, 21.62–65, 30.15

Gray v. News Group Newspapers Ltd [2012] UKSC 28;

[2012] 3 WLR 312 ...................................................................................12.37, 12.47, 21.61–68

Great Peace, The [2003] QB 679, CA ..........................................................................................8.99

Greathead v. Bromley (1798) 7 TR 455; 101 ER 1073 .............................................................16.59

Green v. Eadie [2011] EWHC B24 (Ch); [2012] Ch 363 ...........................8.13, 8.50–52, 8.53, 8.72

Green v. Hampshire CC [1979] ICR 861 ...................................................................................16.16

Green v. Vickers Defence Systems Ltd [2002] EWCA Civ 904;

The Times 1 July 2002 ...............................................................................................16.12, 16.16

Greene v. Half Moon Bay Hotel [2009] UKPC 23 ....................................................................

15.42

Gregory v. Molesworth (1747) 3 Atk 626; 26 ER 1160 .............................................................16.59

Gregory v. UK (1997) 25 EHRR 577 ......................................................................................12.111

Gregson v. Channel Four Television Corpn [2000] CP Rep 60, CA ............................................6.37

Grepe v. Loam (1887) 37 Ch D 168. ..............................................................................25.21, 25.37

Grobbelaar v. Sun Newspapers Ltd, The Times 12 August 1999, CA .......................................14.34

Grovit v. Doctor [1997] 1 WLR 640, HL ..........................................................................8.03, 25.65

Grupo Mexicano de Desarrolo SA v. Alliance Bond Fund Inc 527 US 308;

119 S Ct 1961; 144 L Ed 2d 319 (1999) ........................................................................21.47–48

Grupo Torras SA v. Al Sabah (No 2), The Times 17 April 1997, CA .........................................14.08

Grupo Torras SA v. Al Sabah [2000] CLC 221 ..........................................................................15.85

Guardian Media Groups plc v. Associated Newspapers Ltd

(CA, unreported, 20 January 2000) ......................................................................................10.28

Guardian Ocean Cargoes Ltd v. Brasil [1994] 2 Lloyd’s Rep 152 ..............................................8.82

Guildford BC v. Valler, The Times 15 October 1993, CA ...............................................17.39, 21.19

Guinle v. Kirreh [2000] CP Rep 62 ..............................................................................................6.57

Guinness Peat v. Fitzroy Robinson Partnership [1987] 1 WLR 1027, CA ..............................25.110

Gulf Interstate Oil Corporation LLC v. Ant Trade & Transport Ltd of Malta

(‘The Giovanna’) [1999] 1 Lloyd’s Rep 867 .......................................................................21.15

Gutierrez Suarez v. Spain (16023/07) 1 June 2010 ....................................................................10.61

H v. Ministry of Defence [1991] 2 QB 103, CA. ..............................................................3.09, 14.04

H v. News Group Newspapers Ltd [2011] EWCA Civ 42;

[2011] 2 All ER 324. ...........................................................................................10.46–47, 12.02

H v. UK (1987) 10 EHRR 95, ECHR ........................................................................................

25.61

Habib Bank Ltd v. Habib Bank AG Zurich [1981] 1 WLR 1265 ..............................................8.111

Hadjianastassiou v. Greece (1992) 16 EHRR 219, ECHR. ............................................15.12, 29.23

Hadmor Productions Ltd v. Hamilton [1983] 1 AC 191, HL. .........................................15.62, 29.60

Hager v. Osborne [1992] Fam 94 ...............................................................................................

16.20

Haig v. Aitken [2001] Ch 110 ....................................................................................................25.21

Hakansson and Sturesson v. Sweden (1990) 13 EHRR 1, ECHR .............................................26.40

Halabi v. Fieldmore Holdings Ltd [2006] EWHC 1965 (Ch) .....................9.35, 10.89, 19.11, 25.86

Hales v. Kerr [1908] 2 KB 601 (QBD) ......................................................................................

14.62

367

Істер кестесі

Halesowen Presswork & Assemblies Ltd v. National Westminster Bank Ltd

[1972] AC 785, HL.................................................................................................................7.33

Halford v. Brookes [1991] 1 WLR 428, CA ................................................................................8.64

Halford v. Sharples [1992] 1 WLR 736, CA ..................................................12.113, 12.137, 12.148

Halpern v. Halpern (No 2) [2007] EWCA Civ 291 [2007] 3 All ER 478 ....................................3.30

Halsey v. Milton Keynes General NHA Trust [2004] 1 WLR 3002, CA .....................................1.27

Hamilton v. Al Fayed (No 2) [2002] EWCA Civ 665; [2003] QB 1175;

[2002] 3 All ER 641, CA ...........................................................................................18.45, 22.61

Hamilton v. Al Fayed (No 4) The Times 13 October 2000, CA; [2001] EMLR 15 ...........15.73, 15.75

Hampton v. Minns [2002] 1 WLR 1 ............................................................................................8.93

Hanak v. Green [1958] 2 QB 9, CA ................................................................................... 7.08, 7.15

Hannigan v. Hannigan [2000] 2 FCR 650, CA ...............................................................5.02, 25.103

Haq v. Singh [2001] EWCA Civ 957; [2001] 1 WLR 1594. ..............................................6.37, 6.54

Harbottle (Mercantile) Ltd v. National Westminster Bank Ltd [1978] QB 146 ..........................7.45

Harcourt v. Grin (Representative of Pegasus Gymnastics Club)

[2007] EWHC 1500 (QB) ....................................................................................................11.17

Harland & Wol Pension Trustees Ltd v. Aon Consulting Financial Services Ltd

[2009] EWHC 1557 (Ch); [2010] ICR 121 ...........................................................................6.38

Harley v. Smith [2010] EWCA Civ 78; [2010] CP Rep 33 .......................................................8.107

Harmony Shipping Co SA v. Davis [1979] 1 WLR 1380, CA...................................................13.36

Harmony Shipping Co SA v. Saudi Europe Line Ltd [1979] 1 WLR 1380, CA .......................14.30

Harris v. CDMR Pureet Ltd [2009] EWCA Civ 1645 (unreported) .............................15.42, 15.54

Harris v. Harris [2001] EWCA Civ 1645; [2002] Fam 253, CA. ...................................17.38, 17.39

Harris v. Wallis (Ch D, 15 March 2006, All England Reporter) ................................................19.11

Hartley v. Birmingham CC [1992] 1 WLR 969, CA ...................................................................8.64

Hashtroodi v. Hancock [2004] EWCA Civ 652; [2004] 1 WLR 3206 ........................................5.20

Haward v. Fawcetts [2006] UKHL 9; [2006] 1 WLR 682 ..........................................8.73–75, 10.77

Hawick Jersey International Ltd v. Caplan, The Times 11 March 1988 ....................................12.78

Hawksford Trustees Jersey Ltd v. Stella Global UK Ltd (No 2) [2012] EWCA Civ 987;

[2012] 1 WLR 3581 .............................................................................................................20.27

Hayes v. Transco [2003] EWCA Civ 1261. ....................................................................14.36, 15.71

Headford v. Bristol & District Health Authority [1995] PIQR P180, CA ..........................8.03, 8.41

Heath v. Crealock (1872–73) LR 15 Eq 257 ..............................................................................12.20

Heath v. Heath [2009] EWHC 1908 (Ch); [2010] FSR 610 ......................................................8.116

Heath v. Tang [1993] 1 WLR 1421, CA .....................................................................................25.21

Heatons Transport (St Helens) Ltd v. Transport and General Workers Union

[1973] AC 15, HL.................................................................................................................17.29

Hedley Byrne & Co Ltd v. Heller & Partners Ltd [1964] AC 465, HL .....................................29.38

Hehir v. Commissioner of Police for the Metropolis [1982] 1 WLR 715, CA ........................12.137

Heil v. Rankin [2001] QB 272, CA ..................................................................................3.09, 14.04

Helle v. Finland (1998) 26 EHRR 159, ECHR ..........................................................................29.23

Hellenic Mutual War Risk Association (Bermuda) Ltd v. Harrison (‘The Sagheera’)

[1997] 1 Lloyd’s Rep 168 ....................................................................................... 12.17, 12.23

Hemeng v. Secretary of State for the Home Department [2007] EWCA Civ 640 .....................15.42

Henderson v. Henderson (1843) 3 Hare 100. ............................................................16.01, 16.55–65

Henderson v. Merrett Syndicates Ltd [1995] 2 AC 145, HL .......................................................8.47

368

Істер кестесі

Henriksen v. Pires [2011] EWCA Civ 1720....................................................................10.69, 10.73

Henriksens Rederi A/S v. THZ Rolimpex [1974] QB 233, CA ...................................................7.10

Henry Boot Construction Ltd v. Alstom Combined Cycles Ltd [2005] EWCA Civ 814;

[2005] 1 WLR 3850, CA ......................................................................................................23.21

Hertfordshire Investments Ltd v. Bubb [2000] 1 WLR 2318, CA. ................................ 14.73, 15.75

Hickman v. Taylor, US Supreme Court, 329 US 495 (1947) .....................................................12.31

Hill v. Spread Trustee Co [2006] EWCA Civ 542; [2007] 1 WLR 2404 ..............................8.16–17

Hillingdon BC v. ARC Ltd (No 2) [2000] 3 EGLR 97, CA .........................................................8.23

Hiro Balani v. Spain (1994) 19 EHRR 566, ECHR ...................................................................29.23

HM Revenue & Customs v. Egleton [2006] EWHC 2313 (Ch); [2007] Bus LR 44;

[2007] 1 All ER 606; [2007] BCC 78 ..................................................................................21.24

Hoare v. UK (16261/08) (2011) 53 EHRR SE1 ...........................................................................8.62

Hoddinott v. Permsimmon Homes (Wessex) Ltd [2007] EWCA Civ 1203;

[2008] 1 WLR 806 .................................................................................................................5.20

Hodgkinson & Corby Ltd v. Wards Mobility Services Ltd [1997] FSR 178 ..................12.68, 12.77

Hodgson v. Imperial Tobacco Ltd [1998] 1 WLR 1056, CA ....................28.23, 28.24, 28.31, 28.33

Hoechong Products Co Ltd v. Cargill Hong Kong Ltd [1995] 1 WLR 404, PC .......................29.60

Hoekstra v. Her Majesty’s Advocate (No 1) 2000 SLT 602 ......................................................26.27

Hoekstra v. Her Majesty’s Advocate (No 2) 2000 SLT 605 ......................................................26.27

Hoekstra v. Her Majesty’s Advocate [2001] 1 AC 216, PC .......................................................26.27

Hoescht UK Ltd v. Inland Revenue Commissioners [2003] EWHC 1002 (Ch);

[2004] STC 412 ......................................................................................................................6.39

Hoghton v. Hoghton (1852) 15 Beav 278 ..................................................................................12.68

Hollingsworth v. Humphrey (1987) CAT 1244; The Independent 21 December 1987 .............14.89

Home Oce v. Harman [1983] 1 AC 280, HL ....................................................................28.03–04

Home Oce v. Lownds [2002] EWCA Civ 365; [2002] 1 WLR 2450 .....................................23.22

Hong Kong & Shanghai Bank Corpn v. Kloeckner & Co AG

[1990] 2 QB 514 .......................................................................................................... 7.33, 7.44

Horkulak v. Cantor Fitzgerald International [2004] EWCA Civ 1287;

[2005] ICR 402 .........................................................................................................15.42, 15.50

Hornal v. Neuberger Products Ltd [1957] 1 QB 247, CA ..........................................................14.19

Horne-Roberts v. SmithKline Beecham plc [2002] 1 WLR 1662, CA ........................................6.53

Horton v. Sadler [2006] UKHL 27; [2007] 1 AC 307..............................................8.64, 9.35, 25.88

Hougie v. Hewitt [2006] EWHC 2042 (Ch) .................................................................... 9.35, 25.87

House of Spring Gardens Ltd v. Waite [1991] 1 QB 241, CA ...................................................16.12

Howard v. Stanton [2011] EWCA Civ 1481 ..............................................................................15.26

Howells v. Dominion Insurance Co Ltd [2005] EWHC 552 (QB) ............................................22.17

HP Bulmer Ltd and Showerings Ltd v. Bollinger SA [1977] 2 CMLR 625, CA .......................8.112

HRH The Prince of Wales v. Associated Newspapers Limited [2006] EWCA Civ 1776;

[2008] Ch 57 ........................................................................................................................12.02

HRH The Prince of Wales v. Associated Newspapers Limited

[2006] EWHC 522 (Ch) .......................................................................................................10.83

Hubbard v. Lambeth, Southwark and Lewisham AHA [2001] EWCA Civ 1455;

The Times 8 October 2001 ...................................................................................................13.61

Hunter v. Chief Constable of West Midlands Police

[1982] AC 529, HL............................................................................16.01, 16.39, 16.86, 25.108

369

Істер кестесі

Huntingdon Life Sciences Group plc v. Stop Huntingdon Animal Cruelty

[2005] EWHC 2233 (QB) ....................................................................................................17.10

Huscroft v. P & O Ferries Ltd [2010] EWCA Civ 1483;

[2011] 1 WLR 939 .........................................................................................10.89, 19.07, 19.11

Hutcheson (formerly WER) v. Popdog Ltd (formerly REF) [2011] EWCA Civ 1580;

[2012] 1 WLR 782 ..............................................................................10.17, 10.41, 15.58, 17.36

Hy-trac Conveyors Ltd v. Conveyors International Ltd [1983] 3 All ER 415, CA ...................11.12

Hy-trac v. Conveyors International Ltd [1983] 1 WLR 44, CA ................................................21.55

I Waxman & Sons Ltd v. Texaco Canada Ltd [1968] 2 OR 452 (Ontario CA) .........................12.51

IBM United Kingdom Pensions Trust Ltd v. Metcalfe [2012] EWHC 125 (Ch);

[2012] 3 Costs LO 420 ...............................................................................................6.51, 18.15

IBM v. Phoenix International (Computers) Ltd [1995] 1 All ER 413 .....................................25.110

Igwemma v. Chief Constable [2002] QB 1012, CA ....................................................................1.19

Ikarian Reefer, The [1993] 2 Lloyd’s Rep 68 ............................................................................13.06

Imerman v. Tchenguiz [2010] EWCA Civ 908; [2011] Fam 116 ..................................10.46, 12.02;

14.66–70

Imperial Cancer Research Fund and Cancer Research UK v. Ove Arup &

Partners Ltd [2009] EWHC 1453 (TCC); [2009] BLR 458 ...............................................5.20, 5.21

In re A & L (Children) [2011] EWCA Civ 1611; [2012] 1 FLR 1243 .......................................15.42

In re A (Child Abuse) [2008] 1 FLR 1423 .................................................................................15.51

In re B (Appeal: Lack of Reasons) [2003] 3 FLR 1035 ............................................................15.51

In re General Rolling Stock Co (1872) LR 7 Ch App 646 ...........................................................8.15

In re Koninsberg (A Bankrupt) [1989] 1 WLR 1257 .................................................................12.23

In re L (Minors) (Care Proceedings; Solicitors) [2000] 1 WLR 100 .........................................25.12

In re Loftus decd, Green v. Gaul [2006] EWCA Civ 1124;

[2007] 1 WLR 591 ..................................................................................................... 8.96, 8.108

In re M (Fact-Finding Hearing: Burden of Proof) [2009] 1 FLR 1177 .....................................15.51

In re M-W (Care Proceedings: Expert Evidence) [2010] 2 FLR 46 ..........................................15.51

In re S (A Child) (Ex Parte Orders), The Times 2 November 2000 ...........................................27.20

In re Spectrum Plus Ltd (in liquidation) [2004] EWCA Civ 670; [2004] Ch 337 .....................29.11

In re T (Contact: Alienation: Permission to Appeal) [2003] 1 FLR 531 ....................................15.51

In re Uddin [2005] EWCA Civ 52; [2005] 1 WLR 2398, CA ...................................................16.81

In re Walker Windsail Systems plc [2005] EWCA Civ 247; [2006] 1 WLR 2194 ..................10.125

Independiente Ltd v. Music Trading On-Line (HK) Ltd

[2003] EWHC 470 (Ch) ......................................................................................22.17, 22.35–37

Indian Endurance, The. See Republic of India v. India Steamship Co Ltd

Indian Grace, The. See Republic of India v. India Steamship Co Ltd

Informer v. Chief Constable [2012] EWCA Civ 197;

[2012] 3 All ER 601. ...............................................................................................10.105, 28.40

Ingall v. Moran [1944] KB 160, CA ..................................................................................6.37, 6.54

Inntrepreneur Pub Company (CPC) v. Sweeney, The Times 26 June 2002 .................................7.26

Instance v. Denny Bros Printing Ltd [2000] FSR 869;

The Times 28 February 2000 .................................................................................... 12.51, 12.68

Intelsec Systems Ltd v. Grech-Cini [1999] 4 All ER 11 ............................................................10.29

International Computers (Ltd) v. Phoenix International Computers Ltd

[1995] 1 All ER 413 .............................................................................................................12.26

370

Істер кестесі

International Credit and Investment Co (Overseas) Ltd v. Adham,

The Times 10 February 1997 ...............................................................................................12.20

IRC v. Hoogstraten [1985] QB 1077, CA ..................................................................................17.37

Irish Rowan, The. See Irish Shipping Ltd v. Commercial Union Assurance

Co Ltd Irish Shipping Ltd v. Commercial Union Assurance Co Ltd (‘The Irish Rowan’)

[1991] 2 QB 206, CA ...........................................................................................................22.41

Iron Trade Mutual Insurance Co Ltd v. J K Buckenham Ltd [1990]

1 All ER 808, QBD .................................................................................................................8.73

Irtelli v. Squatriti [1993] QB 83, CA ..........................................................................................17.29

Isaacs v. Robertson [1985] AC 97, PC .......................................................................................17.29

ISTIL Group Inc v. Zahoor [2003] EWHC 165 (Ch);

[2003] 2 All ER 252 .......................................................................................12.26, 12.32, 13.54

J v. Oyston [1999] 1 WLR 694 ..................................................................................................

16.86

JA Pye (Oxford) Ltd v. Graham [2002] UKHL 30; [2003] 1 AC 419 .........................................8.85

Jack L Israel Ltd v. Ocean Discount Lines SA [1982] 2 Lloyd’s Rep 88 ..................................18.52

Jackson v. Attorney-General [2005] UKHL 56; [2006] 1 AC 262, HL ...................................15.100

Jackson v. Marley Davenport Ltd [2004] 1 WLR 2926, CA. ............................. 13.50, 13.52, 13.55

Jackson v. Ministry of Defence [2006] EWCA Civ 46 ...................................................18.41, 23.21

Jaray v. The Society of Lloyds [2007] EWCA Civ 586 ..........................................................16.81

Jaggard v. Sawyer [1995] 1 WLR 269, CA .............................................................8.121–126, 16.84

Jakto Transport v. Derek Hall [2005] EWCA Civ 1327 ............................................................13.23

Jalloh v. Germany (2006) EHRR 32; 20 BHRC 575 .................................................................12.43

Jasper v. UK (2000) 30 EHRR 441 ..........................................................................................12.111

JB v. Switzerland (Application No 31827/96; 3 May 2001);

[2001] Crim LR 748, ECHR .....................................................................................12.37, 12.42

JD (Congo) v. Secretary of State for the Home Department [2012] EWCA Civ 327;

[2012] 1 WLR 3273 .............................................................................................................15.27

Jim Ennis Construction Ltd v. Premier Asphalt Ltd [2009] EWHC 1906 (TCC);

125 Con LR 141 .....................................................................................................................8.78

Jockey Club v. Buham [2003] QB 462 .................................................................. 10.16–18, 17.36

John v. Rees [1970] Ch 345. .....................................................................22.13, 22.42, 25.91, 27.01

Johnson Matthey Bank v. Arthur Young [1989] 2 All ER 105 ................................................12.134

Johnson v. Gore Wood & Co [2002] 2 AC 1, HL ............................. 16.40, 16.55, 16.64, 16.66–70,

16.71–75, 16.80, 25.108

Johnson v. US, 333 US 46 (1948) 92 L Ed 468 (68 S Ct 391) ................................................25.100

Johnston v. Chief Constable of the RUC [1986] ECR 1651, ECJ;

[1987] QB 129, ECJ............................................................................................................12.112

Jolly v. Jay [2002] EWCA Civ 277 ............................................................................................15.31

Jones v. Environcom Ltd [2011] EWCA Civ 1152; [2012] PNLR 5 .................6.42, 6.45–48, 15.55

Jones v. Foxall (1852) 15 Beav 388 ...........................................................................................12.68

Jones v. Kaney [2010] EWHC 61 (QB); [2010] 2 All ER 649;

[2010] PNLR 18 ..................................................................................................... 13.69, 15.107

Jones v. Kaney [2011] UKSC 13; [2011] 2 AC 398 ......................................13.64–74, 14.48, 30.12

Jones v. MBNA International Bank Ltd [2000] EWCA Civ 514 .................................................6.47

Jones v. Montevideo Gas Co (1880) 5 QBD 556 .......................................................................11.39

Jones v. National Coal Board [1957] 2 QB 55, CA. ..........................................25.56, 25.114, 26.17

371

Істер кестесі

Jones v. Stones [1999] 1 WLR 1739, CA. ......................................................................8.111, 8.113

Jones v. University of Warwick [2003] EWCA Civ 151; [2003] 1 WLR 954, CA....................

14.64

Jones v. Williams [2000] Ch 1, CA ..............................................................................................8.96

Joyce v. West Bus Coach Services Ltd [2012] EWHC 404 (QB);

[2012] 3 Costs LR 540. ........................................................................................................18.42

JP Morgan Chase v. Springwell Navigation Corp [2008] EWHC 1186 ....................................29.44

JSC BTA Bank v. Ablyazov [2011] EWCA Civ 1386;

[2012] 1 WLR 1988 .........................................................................9.17–18, 9.22, 15.70, 15.92,

17.41, 17.46, 21.19

JSC BTA Bank v. Ablyazov [2011] EWHC 2988 (Comm) .......................................5.06, 5.18, 5.34

JSC BTA Bank v. Ablyazov [2011] EWHC 470 (Comm) ..............................................17.43, 21.18

JSC BTA Bank v. Ablyazov [2012] EWHC 1819 (Comm) .......................................................21.26

JSC BTA Bank v. Ablyazov [2012] EWCA Civ 639 .................................................................17.44

JSC BTA Bank v. Ablyazov (No 6) [2011] EWHC 1136 (Comm);

[2011] 1 WLR 2996 ...................................................................................................10.112–113

JSC BTA Bank v. Shalabayev [2011] EWHC 2915 (Ch) ...........................9.28, 11.36, 12.05, 12.29

JSC BTA Bank v. Solodchenko [2010] EWCA Civ 1436; [2011] 1 WLR 888 ...................21.27–28

JSC BTA Bank v. Solodchenko (No 2) [2010] EWHC 2843;

[2011] 1 WLR 906 ...................................................................11.16, 17.33, 17.43, 21.18, 21.19

JSC BTA Bank v. Solodchenko (No 2) [2011] EWCA Civ 1241;

[2012] 1 WLR 350. ............................................11.16, 17.33, 17.38, 17.43, 17.45, 21.18, 21.19

JSC BTA Bank v. Solodchenko (No 3) [2011] EWHC 2163 (Ch);

[2012] 3 WLR 559 ........................................................................................12.20, 17.42, 21.19

Justice Alliance of South Africa v. President of South Africa [2011] ZACC 23 .......................26.18

K v. News Group Newspapers Ltd [2011] EWCA Civ 439; [2011] 1 WLR 1827 ..............10.48–50

Kastner v. Jason [2004] EWCA Civ 1599; [2005] 1 Lloyd’s Rep 397 ......................................21.06

Kaufmann v. Credit Lyonnais Bank [1995] (CCH) Commercial L Cases 300;

(1995) 7 Admin LR 669 .....................................................................................................12.135

Keary Developments Ltd v. Tarmac Constructions Ltd [1995] 3 All ER 534, CA ....................19.14

Keen Phillips (A Firm) v. Field [2006] EWCA Civ 1524;

[2007] 1 WLR 686 .............................................................................................9.24, 9.35, 25.88

Kelly v. BBC [2001] Fam 59 .....................................................................................................

27.20

Kelly v. Commissioner of Police of the Metropolis,

The Times 20 August 1997, CA .............................................................................12.123, 12.139

Kennedy v. UK (2010) 52 EHRR 207 .......................................................................................

27.09

Kenneth Allison v. AE Limehouse & Co [1992] 2 AC 105, HL ..............................................25.108

Kenny v. Preen [1963] 1 QB 499, CA .......................................................................................22.52

Kensington International Limited v. Republic of Congo [2007] EWCA Civ 1128;

[2008] 1 WLR 1144 ............................................................................12.46, 12.48, 21.58, 21.69

Ketchum International plc v. Group Public Relations Holdings Ltd [1997]

1 WLR 4, CA ........................................................................................................................21.13

Ketteman v. Hansel Properties Ltd [1987] AC 189, HL .....................................................6.26, 8.20

Kew v. Bettamix Ltd [2006] EWCA Civ 1535; The Times 4 December 2006 ..........................

23.21

Khader v. Aziz [2010] EWCA 716; [2010] 1 WLR 2673 ...............................................14.11, 15.94

Kinch v. Walcott [1929] AC 482, PC .........................................................................................14.92

King v. Telegraph Group Ltd [2004] EWCA Civ 613; [2005] 1 WLR 2282 .............................18.17

372

Істер кестесі

King v. Thomas McKenna Ltd [1991] 2 QB 480, CA .............................................................25.113

Kingscroft Insurance Co Ltd v. Nissan Fire & Marine Insurance Co Ltd (No 2)

[1999] Lloyd’s Insurance and Reinsurance Reports, 603 .........................................13.13, 13.34

Kitcat v. Sharp (1882) 48 LT 64 .................................................................................................

12.78

Kleinwort Benson Ltd v. Lincoln CC [1999] 2 AC 349, HL .............8.28, 8.36–38, 8.78, 8.80, 8.84

Kleinwort Benson Ltd v. Sandwell BC [1994] 4 All ER 890. ............................................8.78, 8.79

Knauf UK GmbH v. British Gypsum Ltd [2002] 1 WLR 907, CA .........................5.06, 5.31, 21.15

Knight v. Beyond Properties Pty Ltd [2006] EWHC 1242 (Ch); [2007] 1 WLR 625 ...............18.17

Knox v. Gye (1872) LR 5 HL 656, HL ......................................................................................8.114

Koch Shipping Inc v. Richards Butler [2002] EWCA Civ 1280; [2003] PNLR 11...................12.02

Kojima v. HSBC Bank plc [2011] EWCA Civ 1709;

[2012] 1 All ER 1392 (note) ................................................................6.49, 10.65, 10.75, 15.62

Konamaneni v. Rolls Royce Industrial Power (India) Ltd [2002] 1 WLR 1269 .........................5.28

Kookmin Bank v. Rainy Sky SA [2010] EWCA Civ 582 ..........................................................29.40

Kranidotes v. Paschali [2001] EWCA Civ 357; [2001] CP Rep 81 ...........................................13.17

Kronprinz, The. See Owners of the Cargo of the ‘Kronprinz’, The v. The Owners of the

‘Kronprinz’Kuddus v. Chief Constable of Leicestershire [2001] UKHL 29;

[2002] 2 AC 122 .............................................................................................22.52, 29.59, 29.66

Kurtz v. Spence (1888) 5 RPC 161; 57 LJ Ch 238; 58 LT 438 ..................................................

12.80

Kuwait Airways Corp v. Iraqi Airways Corp [2005] EWCA Civ 286;

[2005] 1 WLR 2734 .............................................................................................................13.53

Kuwait Airways Corp v. Iraqi Airways Co [2010] EWCA Civ 741 ....................................21.71–72

Kuwait Oil Tanker Company SAK v. UBS AG [2003] UKHL 31; [2004] 1 AC 300 ...............17.12

Kyriaki, The [1992] 1 Lloyd’s Rep 484, CA..............................................................................22.42

L (A Child) v. Reading BC [2001] EWCA Civ 346; [2001] 1 WLR 1575, CA .........................14.49

La Roche v. Armstrong [1922] 1 KB 485 ..................................................................................12.51

Labrouche v. Frey [2012] EWCA Civ 881; [2012] 1 WLR 3160 ...................................15.69, 27.01

Ladd v. Marshall [1954] 1 WLR 1489, CA. ..................................................14.73, 15.73–75, 16.82

Lade v. Trill (1842) 11 LJ Ch 102 ................................................................................................8.22

Laemthong International Lines Co Ltd v. ARTIS [2005] 1 Lloyd’s Rep 100;

[2004] 2 All ER (Comm) 79 ....................................................................................21.13, 21.15

Lahey v. Pirelli Tyres Ltd [2007] EWCA Civ 91; [2007] 1 WLR 998 ......................................18.42

Laker Airways Inc v. FLS Aerospace Ltd [2000] 1 WLR 113 ...................................................26.24

Laminates Acquisition Co v. BTR Australia [2003] EWHC 2540 (Comm) ..............................10.77

Landis and Gyr Ltd v. Scaleo Chip ET [2007] EWHC B3 (QB) ...............................................11.07

Lane v. Cullens Solicitors [2011] EWCA Civ 547; [2012] 2 WLR 821 ................................8.10–11

Lask v. Gloucester Health Authority (CA, unreported, 6 December 1985) ...............................11.39

Latimer Management Consultants Ltd v. Ellingham Investments Ltd

[2006] EWHC 3662 (Ch); [2007] 1 WLR 2569 ..................................................................18.45

Law Society v. Sephton & Co [2006] UKHL 22; [2006] 2 AC 543 ..........................8.08, 8.10, 8.12

Legal Services Commission v. Henthorn [2011] EWCA Civ 1415; [2012] 1 WLR 1173...........8.53

Legal Services Commission v. Rasool [2008] EWCA Civ 154; [2008] 1 WLR 2711 ................8.84

Lep Air Services Ltd v. Rolloswin Investments Ltd [1973] AC 331 ...........................................8.93

Letang v. Cooper [1965] 1 QB 232, CA ...........................................................................8.06, 16.12

Letts v. Royal Sun Alliance plc [2012] EWHC 875 (QB); [2012] 3 Costs LR 591 ..................

18.43

Levermore v. Levermore [1979] 1 WLR 1277 ..........................................................................17.20

373

Істер кестесі

Lexi Holdings plc v. Luqman [2007] EWHC 1508 (Ch). ...............................................17.34, 17.38

Liddell v. Middleton [1996] PIQR P36. ..........................................................................13.14, 13.23

Lilleyman v. Lilleyman (No 2) [2012] EWHC 1056 (Ch); [2012] 1 WLR 2801 ......................

18.35

Lillicrap v. Nalder & Son [1993] 1 WLR 94, CA .........................................................14.62, 25.110

Lilly Icos Ltd v. Pzer Ltd [2002] 1 WLR 2253, CA ................................................................11.52

Lilly Icos v. Pzer plc [2002] 1 All ER 842 ..............................................................................28.03

Lindsay Petroleum Co v. Hurd (1874) LR 5 PC 221, PC. ..............................................8.108, 8.119

Linsen International Ltd v. Humpuss Sea Transport Pte Ltd [2011] EWHC 2339 ...................21.24

Linsen International Ltd v. Humpuss Sea Transport Pte Ltd

[2011] EWCA Civ 1042 ............................................................................2122–23, 21.24, 21.43

Lipkin Gorman v. Karpnale Ltd [1991] 2 AC 548, HL ................................................................8.77

Liverpool RC Archdiocese Trustees Inc v. Goldberg (No 3) (Practice Note)

[2001] 1 WLR 2357 .............................................................................................................26.39

Liversidge v. Anderson [1942] AC 206 .....................................................................................29.37

Lloyds Bank plc v. Rogers [1999] 3 EGLR 83; The Times 24 March 1997, CA .........................6.38

Lloyds Bowmaker Ltd v. Britannia Arrow Holdings plc [1988] 1 WLR 1337, CA ..................21.15

Locabail (UK) Ltd v. Bayeld Properties Ltd

[2000] QB 451, CA .................................................................25.42, 26.22, 26.24, 26.26, 26.27,

26.29, 26.30, 26.32, 26.33, 26.40

Locabail v. Agroexport (‘The Sea Hawk’) [1986] 1 WLR 657, CA ..........................................10.29

Local Authority, A v. S [2012] EWHC 1442 (Fam); [2012] 1 WLR 3098 ................................13.01

Lock International plc v. Beswick [1989] 1 WLR 1268. ................................................21.55, 27.14

Lomas v. Parle [2003] EWCA Civ 1804; [2004] 1 WLR 1642 .................................................17.27

Lombard North Central plc v. Automobile World (UK) Ltd [2010] EWCA Civ 20 .............6.06–09

London and County Securities v. Nicholson [1980] 1 WLR 948 ............................................12.147

London Fire etc Authority v. Halcrow Gilbert & Co [2004] EWHC 2340 (TCC);

[2005] BLR 18 .....................................................................................................................11.47

Lonrho plc v. Fayed (No 3), The Times 24 June 1993, CA .............................................11.43, 11.48

Lonrho plc v. Fayed (No 4) [1994] QB 775, CA ........................................................12.120, 12.135

Lownds v. Home Oce [2002] EWCA Civ 365; [2002] 1 WLR 2450 ..........................18.25, 18.30

Lowsley v. Forbes [1999] 1 AC 329, HL .........................................................8.87–88, 8.104, 17.18

Lubbe v. Cape plc [2000] 1 WLR 1545, HL. ....................................................................5.28, 22.01

Lubovsky v. Snelling [1944] KB 44 ............................................................................................8.22

Lucas v. Barking, Havering and Redbridge Hospitals NHS Trust [2003] EWCA Civ 1102;

[2004] 1 WLR 220 ...............................................................................................................13.51

Ludlow v. National Power plc (CA, unreported, 17 November 2000) ......................................15.50

M3 Property Ltd v. Zedhomes Ltd [2012] EWHC 780 (TCC) .....................................11.15, 12.128

MA Holdings v. George Wimpey UK Ltd [2008] EWCA Civ 12; [2008] 1 WLR 1649 ...........

15.93

Macgregor, The. See British Fame (Owners) v. Macgregor (Owners)

Maclaine Watson & Co Ltd v. International Tin Council [1988] Ch 1 ......................................17.21

Maclaine Watson & Co Ltd v. International Tin Council [1989] Ch 253 ..................................17.21

Maga v. Birmingham Roman Catholic Archdiocese Trustees [2010] EWCA Civ 256;

[2010] 1 WLR 1441 ...................................................................................................8.41, 15.88

Magnus v. National Bank of Scotland (1888) 57 LJ Ch 902 .....................................................16.19

Makanjuola v. Commissioner of Police for the Metropolis

[1992] 3 All ER 617, CA .........................................................................12.108, 12.137, 12.148

374

Істер кестесі

Malcolm v. Chancellor, Masters, and Scholars, of the University of Oxford

(t/a Oxford University Press) [1994] EMLR 17, 37, CA; The Times 19 December 1990;

The Independent 24 December 1990 ...................................................................................25.17

Malkin v. Birmingham CC (CA, unreported, 12 January 2000) ..................................................8.28

Maltez v. Lewis (2000) 19 Const LJ 65; The Times 4 May 1999;

[1999] 21 LS Gaz R 39 .............................................................................................25.09, 25.16

Manicoll v. Parnell (1887) 35 WR 773 ......................................................................................

17.20

Mannion v. Ginty [2012] EWCA Civ 1667 ....................................................................... 1.67, 9.34

Mansell v. Robinson [2007] EWHC 101 (QB) ..........................................................................13.36

Marcan Shipping (London) Ltd v. Kefalas [2007] EWCA Civ 463;

[2007] 1 WLR 1864 ...................................................................................9.24–27, 17.43, 21.18

Marco Gambazzi v. Daimler-Chrysler Canada Inc and CIBC Mellon Trust Company

(Case C-394/07) [2010] QB 388; [2009] 1 Lloyd’s Rep 647; [2009] ECR I-2563;

[2009] ILP 38, ECJ .................................................................................................. 17.43, 21.18

Markeld Investments Ltd v. Evans [2001] 1 WLR 1321, CA ...........................................8.14, 8.85

Marks v. Beyfus (1890) 25 QBD 494 ......................................................................................

12.136

Markt & Co Ltd v. Knight SS Co Ltd [1910] 2 KB 1021, CA .......................................22.22, 22.24

Martin Walsh v. Paul Staines [2007] EWHC 1814 (Ch) ............................................................14.48

Masood v. Zahoor [2009] EWCA Civ 650; [2010] 1 WLR 746 ..............................................10.123

Masri v. Consolidated Contractors International Co SAL [2008] EWCA Civ 303;

[2009] QB 450; [2008] 1 CLC 657 ...............................................17.20, 17.21–22, 21.24, 21.31

Masri v. Consolidated Contractors International Co SAL [2009] UKHL 43;

[2010] 1 AC 90 .....................................................................................................................17.03

Masri v. Consolidated Contractors International Co SAL [2011] EWCA Civ 898;

[2012] 1 WLR 223 ..........................................................................................3.21, 15.25, 17.44

Mattu v. University Hospitals of Coventry and Warwickshire NHS Trusts

[2012] EWCA Civ 641; [2012] 4 All ER 359; [2012] IRLR 661 ........................................25.04

McBride v. The Body Shop International plc [2007] EWHC 1658 (QB) ..................................11.52

MCC Proceeds Inc v. Lehman Bros International (Europe) [1998] 4 All ER 674, CA .............16.72

McCoubrey v. Ministry of Defence [2007] EWCA Civ 17; [2007] 1 WLR 1544 .......................8.61

McDonald’s Corpn v. Steel [1995] 3 All ER 615, CA ...............................................................25.34

McDowell v. Hirscheld Lipson & Rumney, The Times 13 February 1992 (QB) ....................12.89

McE v. Prison Service of Northern Ireland [2009] UKHL 15; [2009] 1 AC 908 ...........12.18, 25.10

McGlinn v. Waltham Contractors Ltd [2006] EWHC 2322 (TCC). ...............................14.07, 15.77

McGlinn v. Waltham Contractors Ltd [2007] EWHC 698 (TCC) .............................................18.08

McGonnell v. UK (2000) 30 EHRR 289, ECHR. ...........................................................26.07, 30.07

McGovern v. Attorney-General [1982] Ch 321 .......................................................................12.132

McIlkenny v. Chief Constable of West Midlands Police Force

[1980] QB 283, CA ...........................................................................16.01, 16.12, 16.86, 25.108

McKennit v. Ash [2006] EWCA Civ 1714; [2008] QB 73 ........................................................12.02

McKenzie v. McKenzie [1971] P 33, CA ..................................................................................25.35

McKeown v. British Horseracing Authority [2010] EWHC 508 (QB) .....................................29.32

McPhilemy v. Times Newspapers Ltd [1999] 3 All ER 775, CA ..........................................6.11–13

McPhilemy v. Times Newspapers Ltd (No 2) [2000] 1 WLR 1732, CA ...................................14.33

McVicar v. UK (46311/99) (2002) 35 EHRR 22; 12 BHRC 567 ..............................................25.18

Meadow v. General Medical Council [2006] EWHC 146 (Admin) ..........................................13.73

375

Істер кестесі

Meadow v. General Medical Council [2006] EWCA Civ 1390;

[2007] QB 462 ......................................................................................................... 13.47, 13.73

Mears Ltd v. Leeds CC [2011] EWHC 40 (QB) ........................................................................

11.34

Meat Corporation of Namibia v. Dawn Meats (UK) Ltd

[2011] EWHC 474 (Ch) ......................................................................................11.35, 13.41–45

Medcalf v. Mardell [2001] Lloyd’s Rep PN 146, CA ..................................................................

6.16

Medcalf v. Mardell (No 2) [2002] UKHL 27; [2003] 1 AC 120, HL .........................6.16–18, 23.23

Medimmune Ltd v. Novartis Pharmaceuticals Ltd [2011] EWHC 1669 (Pat) ..........................13.39

Memory Corpn plc v. Sidhu (No 2) [2000] 1 WLR 1443, CA ..................................................21.15

Memory Corpn plc v. Sidhu (No 2) [2000] Ch 645 ...................................................................12.44

Mercantile Group (Europe) AG v. Aiyela [1994] QB 366, CA. .....................................11.15, 21.24

Mercedes-Benz AG v. Leiduck [1996] AC 284, PC ..................................................................21.13

Merchant International Co Ltd v. Natsionalna Aktsionerna Kompaniya Naftogaz

Ukrayiny [2012] EWCA Civ 196; [2012] 1 WLR 3036. ..........................................10.67, 16.07

Meredith v. Colleys Vacation Services Ltd [2001] EWCA Civ 1456; [2002] CP 10 ..........9.35, 25.86

Meridian Global Funds Management Asia Ltd v. Securities Commission

[1995] 2 AC 500 ...................................................................................................................17.31

MGN Pension Trustees v. Invesco Asset Management Ltd

(unreported, 14 October 1993) ...........................................................................................12.135

Michael Phillips Architects v. Riklin [2010] EWHC 834 (TCC); [2010] BLR 569;

[2010] Lloyd’s Rep IR 479 ......................................................................19.04, 19.12–13, 19.14

Midgulf International Ltd v. Groupe Chimiche Tunisien [2010] EWCA Civ 66;

[2010] 2 Lloyd’s Rep 543; [2010] 1 CLC 113 ..........................................................14.11, 15.94

Milano Assicurazioni SpA v. Walbrook Insurance Co Ltd [1994] 1 WLR 977 .........................11.50

Millar v. Dickson [2002] 1 WLR 1615, PC .........................................................25.04, 26.40, 30.03

Millburn-Snell v. Evans [2011] EWCA Civ 577; [2011] 1 WLR 41 ..................................6.37, 6.54

Miller v. Minister of Pensions [1947] 2 All ER 372 ..................................................................14.16

Miller v. Scorey [1996] 1 WLR 1122; [1996] 3 All ER 18 .......................11.50, 17.28, 17.29, 17.39

Millharbour Management Ltd v. Weston Homes [2011] EWHC 661 (TCC);

[2011] 3 All ER 1027 .........................................................................................22.23, 22.28–34

Minnesota Mining and Manufacturing Co v. Rennicks (UK) Ltd [1991] FSR 97, 99 ..............12.26

Mir v. Mir [1992] Fam 79 ..........................................................................................................17.37

Mirror Group Newspapers Ltd v. UK (39401/04) [2011] ECHR 66; (2011) 29 BHRC 686;

[2011] EMLR 20; (2011) 53 EHRR 5 ..............................10.61, 15.110, 20.53, 20.60, 20.64–66

Mobil Cerro Negro Ltd v. Petroleos De Venezuela SA [2008] EWHC 532 (Comm);

[2008] 2 All ER (Comm) 1034; [2008] 1 Lloyd’s Rep 684; [2008] 1 CLC 542 .................21.43

Modahl v. BAF [2002] 1 WLR 1192, CA ..................................................................................26.24

Mohammed Nazmul Hossain v. Sonali Bank and Sonali Bank UK Ltd

[2007] EWHC 1431 .............................................................................................................16.55

Monarch SS Co Ltd v. Greystoke Castle (Cargo Owners) [1945] 1 All ER 177

(sub nom ‘The Cheldale’) ....................................................................................................22.26

Monarch SS Co Ltd v. Greystoke Castle (Cargo Owners) [1947] AC 265, HL ........................22.26

Mondel v. Steel (1841) 8 M & W 858 .........................................................................................7.15

Monte Developments Ltd (in administration) v. Court Management Consultants Ltd

[2010] EWHC 3071 (Ch); [2011] 1 WLR 1579; [2011] 1 BCLC 368;

[2011] 2 Costs LO 163 ..............................................................................................10.88, 17.17

376

Істер кестесі

Montechi v. Shimco Ltd [1979] 1 WLR 1180, CA ......................................................................7.41

Montoya v. Hackney LBC (QB, 15 July 2005, unreported) ......................................................13.23

Montracon v. Whalley [2005] EWCA Civ 1383 ........................................................................13.23

Montrod Ltd v. Grundkotter Fleischvertriebs GmbH [2002] 1 WLR 1975, CA ................7.42, 7.43

Mood Music Publishing Co Ltd v. De Wolfe Ltd [1976] Ch 119, CA .......................................14.62

Moon v. Atherton [1972] 2 QB 435, CA ...................................................22.12, 22.14, 22.17, 22.34

Morgan v. Hinton Organics (Wessex) Ltd [2009] EWCA Civ 107;

[2009] 2 P & CR 30...................................................................................................18.15, 18.16

Morgan v. Spirit Group Ltd [2011] EWCA Civ 68; [2011] CP Rep 22;

[2011] 3 Costs LR 449; [2011] PIQR P9 .............................................................................18.30

Morgan Chase Bank v. Springwell Navigation Corporation

[2006] EWHC 2755 (Comm) ....................................................................................13.13, 13.34

Morgans v. Needham, The Times 5 November 1999, CA. ............................................25.102, 26.39

Morris v. Bank of India (Ch, unreported, 15 November 2001) .................................................13.51

Morris v. Southwark LBC. See Sibthorpe v. Southwark LBC

Morris v. Wentworth-Stanley [1999] QB 1004, CA ..................................................................16.72

Mosley v. UK (Application 48009/08), [2012] EMLR 1; [2012] 1 FCR 99;

(2011) 53 EHRR 30..................................................................................10.29, 10.58–61, 12.02

Motorola Credit Corpn v. Uzan (No 2) [2003] EWCA Civ 752;

[2004] 1 WLR 113, CA .................................................. 11.48, 17.29, 17.39,

21.19, 21.31, 21.32

Motto v. Tragura Ltd [2011] EWCA Civ 1150; [2012] 1 WLR 657; [2012]

2 All ER 181; [2011] 6 Costs LR 1028. ................................................ .4.10, 18.11B, 20.45–46,

22.51, 22.63, 22.67

Mouchel Ltd v. Van Oord (UK) Ltd (No 2) [2011] EWHC 1516 ................................................6.58

Mousaka Inc v. Golden Seagull Maritime Inc [2002] 1 WLR 395 ................................ 15.11, 15.12

Moyse v. Regal Partnership Ltd [2004] EWCA Civ 1269; [2005] CP 9 ...................................15.31

MS Fashions Ltd v. Bank of Credit and Commerce International SA [1993] Ch 425 ................7.32

Muller v. Linsley & Mortimer [1996] PNLR 74, CA ...............................12.51, 12.68, 12.83, 12.91

Multiplex Constructions (UK) Ltd v. Cleveland Bridge UK Ltd (No 7)

[2008] EWHC 2280 .............................................................................................................18.41

Murray v. Express Newspapers plc [2008] EWCA 446; [2009] Ch 481 ...................................12.02

Muscat v. Smith [2003] EWCA Civ 962; [2003] 1 WLR 2853 ...................................................7.31

Myatt v. NCB (No 2) [2007] EWCA Civ 307; [2007] 1 WLR 1559 .........................................20.36

Nanfri, The [1979] AC 757, HL .........................................................................................7.20, 7.38

Nanfri, The. See Federal Commerce & Navigation Co Ltd v. Molena Alpha Inc

Nanglegan v. Royal Free Hampstead NHS Trust [2002] 1 WLR 1043, CA .....................5.09, 15.60

Nasser v. United Bank of Kuwait [2001] EWCA Civ 556; [2002] 1 All ER 401;

[2002] 1 WLR 1868, CA. .........................................................................19.14, 19.16–17, 25.95

National Ability SA v. Tinna Oils & Chemicals Ltd (‘The Amazon Reefer’)

[2009] EWCA Civ 1330; [2010] Bus LR 1058; [2010] 2 All ER 899;

[2010] 2 All ER (Comm) 257; [2010] 1 Lloyd’s Rep 222;

[2010] CP Rep 18; [2009] 2 CLC 982 .................................................................................8.105

National Guild of Removers and Storers Ltd v. Jones [2012] EWCA Civ 216;

[2012] 1 WLR 2501 ................................................................................................ 17.16, 25.33

National Westminster Bank Ltd v. Stockman [1981] 1 WLR 67 ...............................................17.15

National Westminster Bank plc v. Daniel [1993] 1 WLR 1453, CA .........................................10.83

377

Істер кестесі

National Westminster Bank plc v. Powney [1991] Ch 339, CA ................................................8.104

National Westminster Bank plc v. Rabobank Nederland

[2006] EWHC 2332 (Comm) ....................................................................................11.39, 11.46

National Westminster Bank plc v. Rabobank Nederland [2007] EWHC 1742 (Comm) ...........

18.24

National Westminster Bank plc v. Skelton (note) [1993] 1 WLR 72, CA ..........................7.06, 7.39

Naylor v. Preston AHA [1987] 1 WLR 958, CA ......................................................................

25.101

Nederlandse Reassurantie Groep Holding v. Bacon & Woodrow [1995] 1 All ER 976 ..........25.110

Neilson v. Laugharne [1981] QB 736, CA ................................................................... 11.39, 12.137

Nelson v. Clearsprings (Management) Ltd [2006] EWCA Civ 1854;

[2007] 2 All ER 407 .............................................................................................................10.74

Nelson v. Nelson [1997] 1 WLR 233, CA ...................................................................................2.18

Nelson v. Rye [1996] 1 WLR 1378. .....................................................................8.101, 8.108, 8.114

Nerva v. UK (Application No 42295/98) 11 July 2000 .......................................15.33, 15.49, 29.33

Newman v. Modern Bookbinders Ltd [2000] 1 WLR 2559, C ..................................................17.27

Nicholas M, The. See Congentra AG v. Sixteen Thirteen Marine SA

Nicholls v. Nicholls [1997] 1 WLR 314, CA .............................................................................17.27

Nigel Witham Ltd v. Smith [2008] EWHC 12 (TCC), ................................................................1.27

Ninemia Maritime Corpn v. Trave [1983] 1 WLR 1412, CA. ........................................21.13, 27.14

Ninemia Maritime Corpn v. Trave [1983] 2 Lloyd’s Rep 600 ........................................21.13, 27.14

Nizami v. Butt [2006] EWHC 159 (QB); [2006] 1 WLR 3307 .................................................20.36

NML Capital Ltd v. Republic of Argentina [2011] UKSC 31;

[2011] 2 AC 495 .......................................................................................6.29–30, 15.108, 17.06

Noble v. Owens [2010] EWCA Civ 224; [2010] 1 WLR 2491 ................15.73, 16.82, 16.83, 29.14

Noirhomme v. Walklate, The Times 2 August 1991 .....................................................................5.41

Nomihold Securities Inc v. Mobile Telesystems Finance SA

[2012] EWHC 130 (Comm) .................................................................................................16.59

Norowzian v. Arks Ltd (No 2) [2000] FSR 363, CA .................................................................15.61

North Range Shipping Ltd v. Seatrans Shipping Corporation

[2002] 1 WLR 2397, CA .....................................................................15.33, 15.49, 29.23, 29.65

North Shore Ventures Ltd v. Anstead Holdings Inc (No 2) [2011] EWHC 910 (Ch);

[2011] 1 WLR 2265 ............................................................................. 4.26, 14.07, 28.01, 28.32

North West Water v. Binnie & Partners [1990] 3 All ER 547 ....................................................16.72

Northern Rock (Asset Management) plc v. Chancellors Associates Ltd (Note)

[2011] EWHC 3229 (TCC); [2012] 2 All ER 501; [2012] BLR 303;

[2012] TCLR 1 .................................................................................................6.49, 10.65, 10.75

Norwich Pharmacal Co v. Commissioners for Customs and Excise

[1974] AC 133, HL.................................................................................11.14–18, 12.135, 21.18

Nottinghamshire & City of Nottingham Fire Authority v. Gladman Properties Ltd

[2011] EWHC 1918 (Ch); [2011] 1 WLR 3235 .........................................6.28, 6.43, 9.21, 9.35,

14.37, 15.04, 25.89

Nouri v. Marvi [2010] EWCA Civ 1107; [2010] 3 EGLR 79, CA ..............................................8.12

Nova (Jersey) Knit Ltd v. Kammgarn Spinnerei GmbH [1977]

1 WLR 713, HL. ...................................................................................................7.27, 7.43, 7.44

Ntuli v. Donald [2010] EWCA Civ 1276; [2011] 1 WLR 294 ......................10.29, 10.38, 10.51–54

Nykredit Mortgage Bank plc v. Edward Erdman Group Ltd (No 2)

[1997] 1 WLR 1627, HL ........................................................................................................8.46

378

Істер кестесі

O’Brien v. Chief Constable of South Wales Police [2005] UKHL 26;

[2005] 2 AC 534 ..................................................................................................14.53, 14.60–62

O’Halloran and Francis v. UK (2008) 46 EHRR 21; 24 BHRC 380 .........................................12.43

O’Halloran v. United Kingdom (2007) 46 EHRR 397 ..............................................................30.15

O’Leary v. Tunnelcraft Ltd [2009] EWHC 3438 (QB) ..............................................................14.64

O’Rourke v. Darbishire [1920] AC 681, HL ..............................................................................12.18

Observer v. UK(1992) 14 EHRR 153 ........................................................................................10.61

Obsession Hair and Day Spa Ltd v. Hi-Lite Electrical Ltd

[2011] EWCA Civ 1148 ........................................................................................... 15.25, 15.42

Oceanbulk Shipping and Trading SA v. TMT Asia Ltd [2010] UKSC 44;

[2011] 1 AC 662 ............................................................................12.50, 12.56, 12.72, 12.74–75

Odyssey (London) Ltd v. OIC Run-o [2001] Lloyd’s Rep (Insurance)...................................10.72

Oce of Fair Trading v. Abbey National plc [2009] UKSC 6;

[2010] 1 AC 696 ........................................................................................................22.02, 23.04

Oce Overload Ltd v. Gunn [1977] FSR 39, CA......................................................................

10.29

Ocial Receiver v. Stern [2000] 1 WLR 2230 ..........................................................................25.16

Ofulue v. Bossert [2009] UKHL 16; [2009] 1 AC 990 ...........................................8.42, 8.85, 12.50,

12.53, 12.55, 12.67–68,

12.77, 12.87–88, 12.92

Olafsson v. Gissurarson [2006] EWHC 3162 (QB); [2007] 1 All ER 88 .........................9.35, 25.88

Olatawura v. Abiloye [2002] EWCA Civ 998; [2003] 1 WLR 275. .............................. 10.89, 19.11

Omar v. Omar [1995] 1 WLR 1428 ...........................................................................................

11.50

OPG v. BJM [2011] EWHC 1059 (QB)..........................................................................10.16, 17.36

Ord v. Upton [2000] Ch 352, CA ...............................................................................................25.21

Osman v. UK (1998) BHRC 293; (1999) 29 EHRR 245. ..................................10.105, 25.37, 30.12

Owners of the Ariela v. Owners of the Kamal XXVII [2009] EWHC 3256 (Comm);

[2010] 2 Lloyd’s Rep 247 ....................................................................................................18.24

Owners of the Cargo of the ‘Kronprinz’ v. Owners of the ‘Kronprinz’

(1887) 12 App Cas 256, HL .....................................................................................14.93, 14.98

Owners of the Ship Bow Spring [2005] 1 WLR 144, CA..........................................................13.24

P & O Nedlloyd BV v. Arab Metals Co [2006] EWCA Civ 1717;

[2007] 1 WLR 2288 ...............................................................................8.116–119, 16.31, 16.38

P v. T Ltd [1997] 1 WLR 1309 ..................................................................................................

11.15

P, The [1992] 1 Lloyd’s Rep 470 ...............................................................................................27.14

Paddock v. Forrester (1842) 3 M & G 903 ................................................................................12.52

Palmer v. Durnford Ford [1992] QB 483. ......................................................................14.92, 14.97,

16.16, 16.19

Pamplin v. Express Newspapers Ltd [1985] 1 WLR 689. ..............................................25.91, 27.01

Pannone LLP v. Aardvark Digital Ltd [2011] EWCA Civ 803; [2011] 1 WLR 2275 ....... 9.35, 9.37,

25.87, 25.89

Paragon Finance plc v. DB Thakerar & Co [1999]

1 All ER 400, CA. ...........................................................................6.38, 8.06, 8.29, 8.95, 8.101,

8.108, 8.114, 16.12

Paragon Finance plc v. Freshelds [1999] 1 WLR 1183, CA .......................................25.97, 25.109

Paragon Finance plc v. Noueri (Practice Note)

[2001] 1 WLR 2357, CA .....................................................................25.12, 25.21, 25.35, 25.37

379

Істер кестесі

Parbulk II AS v. PT Humpuss Intermoda Transportasi TBK [2011]

EWHC 3143 (Comm); [2011] 2 CLC 988 .....................................................................21.24–25

Parker v. Law Society, The Times 8 December 1998, CA ..............................................29.17, 29.62

Parry v. News Group (1990) New LJ 1719, CA ........................................................................12.51

Patel v. Unite [2012] EWHC 92 (QB). .........................................................................11.15, 12.128

Pathology Group v. Reynolds (QB, 28 November 2011, unreported) .......................................12.21

Patterson v. BTR Engineering (Australia) Ltd (1989) 18 NSWLR 319, NSWCA ....................21.13

Paul Cardile v. LED Building Proprietary Ltd [1999] HCA 18;

(1999) 162 ALR 294, HC Aus .............................................................................................21.24

Payabi v. Armstel Shipping Corpn [1992] QB 907 ......................................................................8.20

PCCW-HKT Telephone Ltd v. Aitken [2009] HKCFA 11 .........................................................10.30

Peach v. Commissioner of Police for the Metropolis [1986] QB 1064, CA ............................12.137

Peacock v. MGN [2009] EWHC 769 (QB); [2009] 4 Costs LR 584 .........................................18.17

Peet v. Mid-Kent Care Healthcare Trust [2002] 1 WLR 210 ...............................13.17, 13.18, 13.21

Pegasus Management Holdings SCA v. Ernst & Young [2009] PNLR 209 ................................8.09

Pegasus Management Holdings SCA v. Ernst & Young [2010] EWCA Civ 181;

[2010] 3 All ER 297; [2010] 2 All ER (Comm) 191;

[2010] STC 1461; [2010] PNLR 23; [2010] BTC 398 ..........................................................8.09

Perera v. Vandiyar [1953] 1 WLR 672, CA ...............................................................................22.52

Permasteelisa Japan KK v. Bouyguesstroi and Banca Intesa SpA

[2007] EWHC 3508 (TCC) ....................................................................................................7.45

Pzer Inc v. Mills (unreported, 10 May 2010); [2010] All ER (D) 96 (May) ...........................10.11

Phelps v. Hillingdon LBC [2001] 2 AC 619, HL .........................................................................8.55

Phillips v. Symes (Costs) (No 2) [2004] EWHC 2330 (Ch);

[2005] 1 WLR 2043. .................................................................................................13.74, 23.23

Phillips v. Symes (No 2) [2005] 1 WLR 2043 ...........................................................................

13.09

Phonographic Performance Ltd v. AEI Rediusion Music Ltd

[1999] 1 WLR 1507, CA ......................................................................................................15.68

Phosphate Sewage Co v. Molleson (1879) 4 App Cas 801, HL .................................................16.39

Pickford v. Imperial Chemical Industries plc [1998] 1 WLR 1189, HL ....................................14.14

Piglowska v. Piglowski [1999] 1 WLR 1360, HL ...............................................14.78, 15.54, 15.62

Pink Floyd Music Ltd v. EMI Records Ltd [2010] EWCA Civ 1429;

[2011] 1 WLR 770 ....................................................................... 10.47, 10.82, 15.90–91, 28.21

Pizzey v. Ford Motor Co, The Times 8 March 1993, CA .........................................................25.110

Polanski v. Condé Nast Publications Ltd [2005] UKHL 10;

[2005] 1 WLR 637 .........................................................................................14.07, 14.53, 15.77

Polly Peck International plc v. Nadir (No 2) [1992] 4 All ER 769, CA .....................................10.22

Poole v. HM Treasury [2006] EWHC 2731 (Comm); [2007] 1 All ER (Comm) 255;

[2006] 2 CLC 865; [2007] Lloyd’s Rep IR 114 .....................................................................8.09

Popel v. National Westminster Bank plc [2002] EWCA Civ 42; [2002] CPLR 370 .................13.18

Pople v. Evans [1969] 2 Ch 255 .................................................................................................16.19

Port of London Authority v. Ashmore [2010] EWCA Civ 30; [2010] 1 All ER 1139;

[2010] NPC 14 .......................................................................................................................8.85

Porter v. Magill [2001] UKHL 67; [2002] 2 AC 357, HL. ................................ 25.04, 25.42, 25.44,

25.61–62, 26.02,26.19,

26.20, 26.22, 26.24, 30.03

380

Істер кестесі

Portman Building Soc v. Hamlyn Taylor Neck [1998] 4 All ER 202, CA ...................................8.77

Possfund v. Diamond [1996] 2 All ER 774 ................................................................................16.16

Post Oce Counters Ltd v. Mahida [2003] EWCA Civ 1583;

The Times 31 October 2003 .................................................................................................14.59

Powell v. Wiltshire [2004] EWCA Civ 534; [2005] QB 117, CA..............................................16.12

Power Curber International Ltd v. National Bank of Kuwait SAK

[1981] 1 WLR 1233, CA ...............................................................................................7.42, 7.43

PR (Sri Lanka), SS (Bangladesh), TC (Zimbabwe) v. Secretary of State for

the Home Department [2011] EWCA Civ 988; [2012] 1 WLR 73;

[2011] CP Rep 47; [2011] Imm AR 904; [2012] INLR 92 ..................................................15.37

Price v. Rhondda UDC [1923] WN 228; (1923) 130 LT 156. ........................................22.11, 22.17

Prince Albert v. Strange (1849) 2 De G & Sm 652 ....................................................................12.02

Pro Sieben Media AG v. Carlton UK Television Ltd [1999] 1 WLR 605, CA ..........................15.61

Procter & Gamble Co v. Reckitt Benckiser (UK) Ltd [2007] EWCA Civ 936;

[2008] Bus LR 801 ........................................................................................1.70, 13.06, 13.27A

Prudential Assurance Co Ltd v. Fountain Page Ltd [1991] 1 WLR 756 ....................................11.53

Prudential Assurance Co Ltd v. Newman Industries Ltd (No 1)

[1981] Ch 229 .................................................................................................... 22.23–24, 22.40

Prudential Assurance Co Ltd v. Newman Industries Ltd (No 1)

[1982] 1 Ch 204, CA .................................................................................................22.24, 22.40

Prudential Assurance Co v. McBains [2000] 1 WLR 2000, CA .......................................4.28, 14.09

Prudential Insurance Co of America v. Prudential Assurance

Co Ltd [2003] EWCA Civ 1154 ...........................................................................................12.51

R (A) v. Lord Saville of Newdigate [2002] 1 WLR 1249, CA ..................................................28.39

R (Alconbury Developments Ltd) v. Secretary of State for the Environment,

Transport and the Regions [2001] UKHL 23;

[2003] 2 AC 295, HL...........................................................................25.42, 25.44, 26.19, 26.22

R (Bono) v. Harlow DC [2002] 1 WLR 2475 ............................................................................26.28

R (Buglife) v. Thurrock Thames Gateway Corporation

[2008] EWCA Civ 1209 ............................................................................................18.15, 18,16

R (Burkett) v. Hammersmith and Fulham LBC [2002] 1 WLR 1593, HL ................................8.106

R (Burkett) v. Hammersmith LBC [2004] EWCA Civ 1342 ..........................................18.15, 18.16

R (Coke-Wallis) v. Institute of Chartered Accountants in England and Wales

[2011] UKSC 1; [2011] 2 AC 146 .................................................16.15, 16.16, 16.21–23, 16.26

R (Compton) v. Wiltshire Primary Care [2008] EWCA Civ 749;

[2009] 1 All ER 978 ..................................................................................................18.15, 18.16

R (Corner House Research) v. Secretary of State for Trade and Industry

[2005] EWCA Civ 192; [2005] 1 WLR 2600. ..........................................................18.15, 18.16

R (DPP) v. Acton Youth Court [2001] 1 WLR 1828, Div Ct ...................................................12.111

R (Edwards) v. Environment Agency [2008] UKHL 22; [2008] 1 WLR 1587 ..............29.30, 29.31

R (England) v. Tower Hamlets LBC [2006] EWCA Civ 1742 .......................................18.15, 18.16

R (Evans) v. Lord Chancellor and Secretary of State for Justice [2011]

EWHC 1146 (Admin); [2012] 1 WLR 838 ..........................................................................25.32

R (Factortame Ltd) v. Secretary of State for the Environment, Transport and the

Regions (Costs) (No 2) [2002] EWCA Civ 932; [2003] QB 381 ........................................25.23

R (Factortame Ltd) v. Secretary of State for the Environment, Transport and the

381

Істер кестесі

Regions (No 8) [2002] EWCA Civ 932;

[2003] QB 381, CA ..................................................................................................13.36, 13.40,

20.09, 26.39

R (M) v. Croydon LBC [2012] EWCA Civ 595; [2012] 1 WLR 2607 ......................................18.08

R (McCann) v. Crown Court at Manchester [2002] UKHL 39;

[2003] 1 AC 787 ........................................................................................................14.27, 14.54

R (Medical Justice) v. Secretary of State for the Home Department [2011] EWCA Civ 269;

[2011] 1 WLR 285 ...............................................................................................................15.32

R (Ministry of Defence) v. Wiltshire and Swindon Coroner [2005] EWHC 889 (Admin);

[2006] 1 WLR 134 ...............................................................................................................18.15

R (Mohamed) v. Secretary of State for Foreign and Commonwealth Aairs (No 2)

(Guardian News and Media Ltd and others intervening) [2010] EWCA Civ 65;

[2011] QB 218 ...........................................................................................................28.01, 29.32

R (on the application of Associated Newspapers Ltd) v. Leveson [2012] EWHC 57

(Admin) ...............................................................................................................10.35–36, 28.39

R (on the application of Bahta) v. Secretary of State for the Home Department

[2011] EWCA Civ 895; [2011] CP Rep 43; [2011] 5 Costs LR 857 .................................10.125

R (on the application of Capel Parish Council) v. Surrey CC [2008] EWHC 2364 ..................15.93

R (on the application of Capewell) v. Stoke-on-Trent County Court

[2011] EWHC 3851 (Admin) ....................................................................................15.13, 15.36

R (on the application of Cart) v. Upper Tribunal [2011] UKSC 28; [2012] 1 AC 663 ..............

15.35

R (on the application of Daly) v. Secretary of State for the Home Department

[2001] UKHL 26; [2001] 2 AC 532 ..........................................................................25.10, 25.18

R (on the application of E) v. Jewish Free School Governing Body [2009] UKSC 15;

[2010] 2 AC 728 ...................................................................................................... 29.12, 29.37

R (on the application of Edward) v. Environment Agency [2010] UKSC 57;

[2011] 1 All ER 785 .............................................................................................................18.15

R (on the application of Ewing) v. DPP [2010] EWCA Civ 70; [2010] ACD 48 .......... 25.21, 25.37

R (on the application of Ford) v. Financial Services Authority [2011] EWHC 2583

(Admin); [2012] 1 All ER 1238; [2012] 1 BCLC 622; [2012] 3 Costs

LO 319; [2012] Lloyd’s Rep FC 49 ...............................................................................12.23–24

R (on the application of Garner) v. Elmbridge BC [2010] EWCA Civ 1006;

[2011] 3 All ER 418; [2011] 1 Costs LR 48. .............................................................18.15, 18.18

R (on the application of Harrison) v. General Medical Council [2011] EWHC 1741 ...............15.26

R (on the application of Holmes) v. General Medical Council, The Independent

3 October 2002, CA .............................................................................................................26.37

R (on the application of Jones) v. Ceredigion CC [2007] UKHL 24;

[2007] 3 All ER 781 ...........................................................................................................15.106

R (on the application of Kaur) v. Institute of Legal Executives Appeal Tribunal

[2011] EWCA Civ 1168; [2012] 1 All ER 1435 ..................................................................26.25

R (on the application of Morgan Grenfell & Co Ltd) v. Special Commissioners of

Income Tax [2002] UKHL 21; [2003] 1 AC 563 ......................................................12.06, 12.18

R (on the application of Sivasubramaniam) v. Wandsworth County Court

[2002] EWCA Civ 1738; [2003] 1 WLR 475 ......................................................................15.35

R (on the application of Van Hoogstraten) v. Governor of Belmarsh Prison

[2003] 1 WLR 263 ...............................................................................................................25.12

382

Істер кестесі

R (Prudential plc) v. Special Commissioner of Income Tax [2010] EWCA Civ 1094;

[2011] QB 669 ......................................................................................................................12.14

R (Prudential plc) v. Special Commissioner of Income Tax [2013] UKSC 1;

[2013] 2 WLR 325 ...............................................................................................................12.09

R (R and others) v. Children and Family Courts Advisory and Support Service

[2012] EWCA Civ 753 .........................................................................................................25.18

R v. Associated Octel Ltd [1996] 1 WLR 1543 .........................................................................17.31

R v. Bellamy (1985) 82 Cr App R 222, CA ...............................................................................14.32

R v. Bow County Court, ex parte Pelling [1999] 1 WLR 1807 ................25.35, 25.46, 28.07, 28.33

R v. Bow Street Metropolitan Stipendiary Magistrate, ex parte Pinochet

Ugarte (No 1) [2000] 1 AC 119, HL ....................................................................................26.34

R v. Bow Street Metropolitan Stipendiary Magistrate, ex parte Pinochet

Ugarte (No 2) [2000] 1 AC 119, HL. .......................................16.81, 25.42, 26.22, 26.24, 26.34

R v. British Steel plc [1995] 1 WLR 1356 .................................................................................17.31

R v. Central Criminal Court, ex parte Francis & Francis [1989] AC 346, HL ..........................12.19

R v. Chief Constable of West Midlands Police, ex parte Wiley

[1995] 1 AC 274, HL.........................................................................12.99, 12.101–109, 12.128,

12.135, 12.137, 12.148

R v. Chief Registrar of Friendly Societies, ex parte New Cross Building Society

[1984] QB 227, CA ..................................................................................................28.03, 28.31

R v. Cox & Railton (1884) 14 QBD 153 ...................................................................................12.19

R v. Dairy Produce Quota Tribunal, ex parte Caswell [1990] 2 AC 738, HL ............................8.106

R v. Davis [2008] UKHL 36[ [2008] 1 AC 1128 .......................................................................28.36

R v. Derby Magistrates’ Court, ex parte B [1996] AC 487, HL ......................................12.04, 12.07

R v. Gateway Foodmarkets Ltd [1997] ICR 382 .......................................................................17.31

R v. Gough [1993] AC 636, HL .................................................................................................25.42

R v. Governor of Brixton Prison, ex parte Osman [1991] 1 WLR 281 .....................................16.16

R v. Governor of Lewes Prison, ex parte Doyle [1917] 2 KB 254, Div Ct ...............................28.31

R v. Hayes [1977] 1 WLR 234, CA ...........................................................................................14.31

R v. Inner West London Coroner, ex parte Dallaglio [1994] 4 All ER 139, CA ........................26.24

R v. K (A) [2009] EWCA Crim 905; [2010] QB 343. .........................................12.40, 12.46, 21.58

R v. K (A) [2009] EWCA Crim 1640; [2010] QB 343 ..............................................................12.72

R v. Khan [1995] QB 27, CA .....................................................................................................14.63

R v. Legal Aid Board, ex parte Duncan and Mackintosh [2000] COD 159, Div Ct ..................25.09

R v. Legal Aid Board, ex parte T, The Times 15 June 1998, CA ................................................28.35

R v. Leicester City Justices, ex parte Barrow [1991] 2 QB 260 ................................................25.35

R v. Lewes Justices, ex parte Home Secretary [1973] AC 388, HL ................12.97, 12.122, 12.148

R v. Lord Chancellor, ex parte Witham [1998] QB 575, Div Ct .....................................25.02, 25.18

R v. Lord Saville, ex parte A [2000] 1 WLR 1855, CA. .................................................28.01, 28.38

R v. R [2002] EWCA Civ 409 ...................................................................................................

13.18

R v. S [2008] EWCA Crim 2177; (2008) 158 NLJ 1459;

The Times 15 October 2008. .....................................................................................12.39, 12.41

R v. Secretary of State for Health, ex parte Imperial Tobacco Ltd

[2000] 1 All ER 572, CA ......................................................................................................10.29

R v. Secretary of State for Health, ex parte Imperial Tobacco Ltd

[2001] 1 WLR 127, HL ........................................................................................................10.29

383

Істер кестесі

R v. Secretary of State for the Home Department, ex parte Saleem

[2000] 4 All ER 814, CA ......................................................................................................25.19

R v. Secretary of State for the Home Department, ex parte Salem [1999] 1 AC 450, HL .........15.02

R v. Secretary of State for the Home Department, ex parte Simms [2000] 2 AC 115 ...............27.11

R v. Secretary of State for Transport, ex parte Factortame Ltd (No 2) (Case C-213/89)

[1991] 1 AC 603, ECJ ........................................................................................................25.128

R v. Secretary of State for Transport, ex parte Factortame Ltd (No 6),

The Times 10 January 2001, QBD .........................................................................................8.71

R v. Shayler [2003] 1 AC 247, HL .....................................................................12.130, 25.09, 25.53

R v. Socialist Worker Printers and Publishers Ltd, ex parte Attorney-General

[1975] QB 637, Div Ct ...................................................................................28.01, 28.03, 28.35

R v. Sussex Justices, ex parte McCarthy [1924] 1 KB 256 ......................25.43, 26.22, 26.34, 28.01

Rabin v. Mendoza & Co [1954] 1 WLR 271, CA ...........................................................12.51, 12.52

Rahman v. Sterling Credit Ltd [2001] 1 WLR 496, CA ...................................................8.49, 14.92

Rainy Sky SA v. Kookmin Bank [2011] UKSC 50; [2011] 1 WLR 2900 ........................29.40, 5.09

Raja v. Van Hoogstraten [2004] EWCA Civ 968;

[2004] 4 All ER 793 .................................................................17.27, 17.28, 17.29, 17.37, 17.39

Raja v. Van Hoogstraten [2005] EWHC 2890 (Ch) ...................................................................

16.86

Rawson v. Samuel (1841) Cr & Ph 161 .......................................................................................7.19

RBIL v. Ryhurst [2011] EWHC 2209; [2011] BLR 721; [2012] 3 Costs LO 296 ..........15.74, 19.12

RC Residuals Ltd v. Linton Fuel Oils Ltd [2002] EWCA Civ 11;

[2002] 1 WLR 2782 ....................................................................................................9.35, 25.86

Re A [2012] UKSC 60; [2012] 3 WLR 1484;

[2013] 1 All ER 761. ............................................................................................ 12.106, 12.147

Re A (Children) [2011] EWCA Civ 1205; [2012] 1 WLR 595; [2012] CP Rep 6;

[2012] 1 FLR 134; [2012] 1 FCR 379; [2012] Fam Law 8 ................................15.51–52, 15.89

Re A (Forced Marriage: Special Advocates) [2010] EWHC 2438 (Fam);

[2012] Fam 102; [2011] 1 FLR 1493; [2011] Fam Law 23 ....................................12.136, 27.15

Re A Firm of Solicitors [1992] 1 QB 959 ..................................................................................12.02

Re Arnott ex parte Chief Ocial Receiver (1888) 60 LTNS 109 ..............................................12.20

Re Arrows Ltd (No 4) [1995] 2 AC 75, HL .............................................................................12.147

Re B (A Minor), The Times 18 January 2000, CA .....................................................................16.20

Re B (Children) (Sexual Abuse: Care Proceedings: Standard of Proof)

[2008] UKHL 35; [2009] 1 AC 11. .....................................................................14.18, 14.21–24

Re B (Minors: Care Proceedings: Issue Estoppel) [1997] Fam 117 ..........................................16.20

Re Bank of Credit and Commerce International SA (No 8) [1998] AC 214, HL ........................7.14

Re Barings (No 2) [1999] 1 All ER 311, CA .............................................................................16.86

Re Barlow Clowes Gilt Managers Ltd [1992] Ch 208 ............................................................12.146

Re Barrell Enterprises [1973] 1 WLR 19, CA ...........................................................................17.39

Re BCCI (in liquidation) (2001) NLJ 1852 .........................................................25.42, 26.22, 26.32

Re Cathcart, ex parte Campbell (1869–70) LR 5 Ch App 703 ..................................................12.20

Re Colt Telecom Group plc [2002] EWHC 2815 (Ch) ........................................13.74, 18.24, 23.22

Re D (A Child) [2011] EWCA Civ 684; [2011] 4 All ER 434...................................................12.21

Re D (Minors: Conciliation) [1993] Fam 231, CA ....................................................................12.85

Re D [2008] UKHL 33; [2008] 1 WLR 1499 ...........................................................14.17–18, 14.25

Re Daintrey, ex parte Holt [1893] 2 QB 116, CA ......................................................................12.81

384

Істер кестесі

Re Dellow’s Will Trusts [1964] 1 WLR 451..............................................................................14.19

Re Duncan [1968] P 306 ............................................................................................................12.26

Re Eurocruit Europe (in liquidation) [2007] EWHC 1433 (Ch); [2008] Bus LR 146;

[2007] BCC 916 ...........................................................................................................8.17, 8.31

Re First Express Ltd [1991] BCC 782; The Times 8 October 1991. ........ 21.13, 25.91, 27.01, 27.14

Re Ford [1900] 2 QB 211 ..........................................................................................................

10.87

Re G (A Minor) [1999] 1 WLR 1828, CA .................................................................................25.35

Re Grayan Building Services Ltd [1995] Ch 241, CA ...............................................................15.61

Re Guardian News & Media Ltd [2010] UKSC 1; [2010] 2 AC 697 ..................10.45, 12.02, 21.12

Re H (Minors) (Sexual Abuse: Standard of Proof)

[1996] AC 563, HL. ..............................................................................4.19, 14.12, 14.19, 14.26

Re Harrods (Buenos Aires) Ltd [1992] Ch 72, CA ....................................................................

26.15

Re Highgrade Traders Ltd [1984] BCLC 151, CA ....................................................................11.39

Re HIV Haemophiliac Litigation (1990) New LJ 1349, CA ...................................................12.135

Re Joseph Hargreaves Ltd [1900] 1 Ch 347, CA .....................................................................12.135

Re K (1993) 97 Cr App R 342, CA (Crim Div) .......................................................................12.146

Re Kaupthing Singer & Friedlander Ltd (in administration) [2009] EWHC 740 (Ch);

[2009] 2 Lloyd’s Rep 154; [2009] 2 BCLC 137 ..................................................7.09, 7.33, 7.34

Re L [1997] AC 16, HL .......................................................................................12.12, 12.26, 12.27

Re L [2004] EWCA Civ 963 ..........................................................................................15.42, 15.50

Re L [2010] EWHC 2675 (Fam); [2011] Fam 189 .........................................................22.04, 22.05

Re L [2013] UKSC 8; [2013] 1 WLR 634 ................................................15.42, 15.51, 16.07, 29.25

Re Lands Allotment Co [1894] 1 Ch 616, CA .............................................................................8.17

Re M (A Minor) (Contact Order; Committal) [1999] Fam 263, CA .........................................26.35

Re M [1990] 2 FLR 36, CA .....................................................................................................12.146

Re M [2011] EWHC 1197 (Fam); [2012] 1 WLR 287 ..............................................................28.34

Re Maxwell Communications (No 2) [1993] 1 WLR 1402.........................................................7.33

Re Medicaments and Related Classes of Goods (No 2) [2001] 1 WLR 700, CA ..........25.42, 26.22

Re Medicaments and Related Classes of Goods (No 4)

[2002] 1 WLR 269, CA .............................................................................................25.42, 26.22

Re Overnight Ltd (in insolvency) [2009] EWHC 601 (Ch); [2009] Bus LR 1141;

[2010] BCC 787 .....................................................................................................................8.18

Re PD Transport Ltd [2009] EWHC 1693 (Ch) ..........................................................................6.51

Re Q’s Estate [1999] 1 All ER (Comm) 499 ..............................................................................21.13

Re S (A Child) (Family Division: Without Notice Orders) [2001] 1 WLR 211 ........................21.15

Re Sarah Getty Trust [1985] QB 956 .........................................................................................12.69

Re Saxton [1962] 1 WLR 968....................................................................................................12.31

Re Schuppan (A Bankrupt) [1996] 2 All ER 664 ......................................................................12.02

Re Solicitors [1995] 3 All ER 482 .............................................................................................12.02

Re Solicitors [1997] Ch 1 ..........................................................................................................12.02

Re Southern Counties Fresh Foods Ltd [2011] EWHC 1370 (Ch) ............................................18.10

Re Spectrum Plus Ltd [2005] UKHL 41; [2005] 2 AC 680 ..............................................8.37, 15.56

Re Supply of Ready Mixed Concrete (No 2) [1995] 1 AC 456, HL .............................. 17.31, 21.20

Re W (Wilkinson v. Anjum) [2011] EWCA Civ 1196; [2012] 1 WLR 1036. ................17.40, 17.41

Refco Inc v. Eastern Trading Co [1999] 1 Lloyd’s Rep 159, CA ...................................21.13, 21.31

Regent Leisuretime Ltd v. Skerett [2006] EWCA Civ 1032; [2006] CP Rep 42.......................23.23

385

Істер кестесі

Reichhold Norway ASA v. Goldman Sachs International [2000] 1 WLR 173, CA ..................25.21

Republic of Haiti v. Duvalier [1990] 1 QB 202, CA. .....................................................21.29, 21.31

Republic of India v. India Steamship Co Ltd (‘The Indian Endurance’ (No 1))

[1993] AC 410, HL. ............................................................................. 8.06, 16.12, 16.24, 16.85

Republic of India v. India Steamship Co Ltd (‘The Indian Endurance’ (No 2))

[1998] AC 878, HL........................................................................8.23, 16.24–25, 16.85, 25.108

Republic of India v. India Steamship Co Ltd (‘The Indian Grace’) [1993] AC 410, HL ..........16.84

Republic of Liberia v. Roye (1876) 1 App Cas 139, HL............................................................11.43

RH Tomlinssons (Trowbridge) Ltd v. Secretary of State for the Environment

[2000] BCC 576; [1999] 2 BCLC 760; [1999] NPC 110 ....................................................25.15

RHM Foods v. Bovril [1982] 1 WLR 661, CA ..........................................................................11.12

Rialto, The. See Yukong Line Ltd of Korea v. Rendsburg Investments Corp

Rice v. Gordon (1843) 13 Sim 580; 60 ER 225 .........................................................................12.44

Ridehalgh v. Horseeld [1994] Ch 205, CA ...................................................................12.02, 23.23

Ridgeland Properties Ltd v. Bristol CC [2011] EWCA Civ 649; [2011] RVR 232;

[2011] JPL 1498 ...................................................................................................... 13.64, 15.73

Riniker v. University College London [2000] 1 WLR 13, CA. ........................................5.03, 15.31

Riniker v. University College London, The Times 17 April 1999, CA .............................. 5.03, 8.04

Rio Tinto Zinc Corpn v. Westinghouse Electric Corpn [1978] AC 547, HL ...........................12.122

Riyad Bank v. Ahli United Bank (UK) plc [2005] EWCA Civ 1419 ........................................15.73

Roache v. News Group Newspapers Ltd [1998] EMLR 161, CA .............................................15.68

Robert Hitchins Ltd v. International Computers Ltd [1996] EWCA Civ 1163 .........................12.31

Roberts Petroleum Ltd v. Bernard Kenny [1983] AC 192, HL .......................................17.16, 17.17

Roberts v. Gill & Co [2010] UKSC 22; [2011] 1 AC 240 .................6.37, 6.53, 8.06, 15.109, 16.12

Roberts v. Swangrove Estate [2008] EWCA Civ 98; [2008] Ch 439 ..........................................8.85

Robins v. UK (1997) 26 EHRR 527, ECHR .................................................................. 25.61, 29.23

Robinson v. Bird [2003] EWCA Civ 1820; [2004] WTLR 257 ................................................29.32

Robinson v. HM Customs and Excise, The Times 28 April 2000 ............................................12.140

Robinson v. PE Jones (Contractors) Ltd [2011] EWCA Civ 9; [2012] QB 44 ............................8.47

Rochefoucauld v. Boustead (1896) 65 LJ Ch 794 .....................................................................12.23

Rogers v. Home Secretary [1973] AC 388, HL .......................................................................12.146

Rogers v. Merthyr Tydl County BC [2006] EWCA Civ 1134; [2007] 1 WLR 808 ................20.35

Rollison v. Kimberly Clark [2001] EWCA Civ 1456; [2002] CP Rep 10 .................................13.38

Rolls Razor Ltd v. Cox [1967] 1 QB 552, CA .............................................................................7.33

Rolls-Royce plc v. Unite Union [2009] EWCA Civ 387, [2010] 1 WLR 318 ...........................15.58

Ron Jones (Burton-on-Trent) Ltd v. JS Hall (unreported, 3 August 1999) ................................16.16

Rondel v. Worsley [1969] 1 AC 191, HL. ..........................................................13.64, 15.57, 25.103

Ronex Properties Ltd v. John Laing Construction Ltd [1983] 1 QB 398, CA. ................. .8.20, 8.22

Rookes v. Barnard [1964] AC 1129, HL .........................................................................22.52, 29.59

Rossetti Marketing Ltd v. Diamond Sofa Co Ltd [2012] EWCA Civ 1021 ...................10.09, 10.78

Rowe and Davis v. UK (2000) 30 EHRR 1 .............................................................................

12.111

Rowland v. Bock [2002] 4 All ER 370 ......................................................................................25.95

Rowner v. Allen & Sons (1936) 41 Com Cas 90 .......................................................................16.84

Royal & Sun Alliance plc v. T&N Ltd [2002] EWCA Civ 1964 ...............................................15.71

Royal Bank of Scotland v. Etridge (No 2) [2002] 2 AC 773, HL ...................................15.56, 29.42

Royds LLP v. Pine [2013] 1 WLR 717 ......................................................................................

15.29

386

Істер кестесі

Roylance v. General Medical Council (No 2) [2000] 1 AC 311, PC .........................................26.24

Rugby Football Union v. Consolidated Information Services Ltd [2012] UKSC 55;

[2012] 1 WLR 3333 ................................................................................................ 11.14, 11.15

Ruiz Torija v. Spain (1994) 19 EHRR 553, ECHR ....................................................................29.23

Runa Begum v. Tower Hamlets LBC [2002] 1 WLR 2491, CA .....................................25.46, 28.07

Runa Begum v. Tower Hamlets LBC [2003] UKHL 5; [2003] 2 AC 430, HL ..........................26.28

Rush & Tompkins Ltd v. Greater London Council

[1989] AC 1280, HL ..........................................................................12.50, 12.51, 12.52, 12.54,

12.58–62, 12.68, 12.87–88

Ruttle Plant Hire Ltd v. The Secretary of State for the Environment, Food and

Rural Aairs [2007] EWHC 1773 (TCC). ................................................................16.55, 16.56

Ruxley Electronics and Construction Ltd v. Forsyth [1996] 1 AC 344, HL ..............................22.52

Rybak v. Langbar International Ltd [2010] EWHC 2015 (Ch) ..........................................9.24, 9.28

S v. B [2000] Fam 76 .................................................................................................................

12.31

S v. Gloucestershire CC [2000] 3 All ER 346, CA ..............................................10.95, 10.99, 25.37

S v. Gloucestershire CC [2001] Fam 313, CA ................................................................10.95, 10.99

S v. S (Ancillary Relief: Consent Order) [2002] EWHC 223 (Fam); [2003] Fam 1 .........14.86, 16.39

Safeway Stores Ltd v. Interserve Project Services [2005] EWHC 3085

(TCC); 105 Con LR 60 ..........................................................................................................7.22

Sagheera, The. See Hellenic Mutual War Risk Association (Bermuda) Ltd v. Harrison

Saif Ali v. Sydney Smith Mitchell & Co [1980] AC 198, HL ............................................25.103

Salaman v. UK (Application No 43505/98) 15 June 2000, ECHR ............................................26.33

Sanctuary Association v. Baker (No 2) (1998) 31 HLR 746, CA ..............................................16.79

Sarwar v. Alam [2001] EWCA Civ 1401; [2001] 4 All ER 541;

[2002] 1 WLR 125, CA ..................................................................................20.35, 25.09, 25.28

Sattin v. National Union Bank (1978) 22 Sol Jo 367 .................................................................

14.62

Saudi Eagle, The. See Alpine Bulk Transport Co Inc v. Saudi Eagle Shipping Co Inc

Saunders v. Adderley [1999] 1 WLR 884, PC ...........................................................................15.44

Saunders v. UK (1996) 23 EHRR 313, ECHR ...................................12.37, 12.40–41, 21.57, 30.16

Savage v. Chief Constable of Hampshire [1997] 1 WLR 1061, CA. ............12.136, 12.140, 12.148

Savings & Investment Bank Ltd v. Fincken [2003] EWCA Civ 1630;

[2004] 1 WLR 667; [2004] 1 All ER 1125 ............................6.28, 6.38, 6.42, 6.48, 12.78, 12.79

Sayers v. Merck & SmithKline Beecham plc [2001] EWCA Civ 2017;

[2002] 1 WLR 2274, CA. .............................................................................10.125, 22.51, 22.66

Sayers v. TNT (UK) Ltd [2012] EWCA Civ; [2012] 1 WLR 1261 ...........................................29.62

Scarth v. UK (Application No 33745/96) 22 July 1999, ECHR ................................................28.08

Schenkers Ltd v. Overland Shoes Ltd [1998] 1 Lloyd’s Rep 498 ...............................................7.36

Schtun v. Zalejska [1996] 3 All ER 411, CA .............................................................................25.81

Schutz UK Limited, Schutz GmbH & Co. KGaA v. Delta Containers Limited

[2009] EWHC 131 (Pat) ........................................................................................................6.56

Science Research Council v. Nassé [1980] AC 1028, HL ................. . 11.32, 12.97, 12.115, 12.118,

12.119, 12.120, 12.124, 12.128

Scott v. Scott [1913] AC 417, HL ..................................................................................28.03, 28.31

Sea Assets Ltd v. PT Garuda Indonesia [2000] 4 All ER 371 ......................................................5.07

Sea Hawk, The. See Locabail v. Agroexport

Seaton v. Seddon [2012] EWHC 735 (Ch); [2012] 1 WLR 3637 ...................6.16, 8.06, 8.41, 14.81

387

Істер кестесі

Seaward v. Paterson [1897] 1 Ch 545 ............................................................................ 10.16, 17.36

Secretary of State for the Home Department v. AF (No 3) [2009] UKHL 28;

[2010] 2 AC 269 ...................................................................................................... 27.10, 30.09

Secretary of State for the Home Department v. Rehman [2001] UKHL 47;

[2003] 1 AC 153 ...................................................................................................................14.20

Secretary of State for Trade and Industry v. Baker (No 2) [1998] Ch 356 ...................12.33, 12.115

Securum Finance Co v. Ashton [2001] Ch 291, CA ............................................16.19, 25.83, 25.85

Seifert v. Pensions Ombudsman [1997] 4 All ER 947, CA .................................25.91, 27.01, 29.23

Senate Electrical Wholesalers Ltd v. Alacatel Submarine Networks Ltd

[1999] 2 Lloyd’s Rep 243, CA .............................................................................................10.77

Senior v. Pearson & Ward [2001] EWCA Civ 229, CA ...............................................................6.38

Sennar, The (No 2) [1985] 1 WLR 490, HL ..................................................16.26, 16.27, 16.35–37

Series 5 Software Ltd v. Clarke [1996] 1 All ER 853 ..........................................................10.24–27

Serious Organised Crime Agency v. Agidi [2011] EWCA Civ 1350 ........................................19.03

Serious Organised Crime Agency v. Namli [2011] EWCA Civ 1411;

[2012] CP Rep 10; [2012] Lloyd’s Rep FC 139............................... 1.10, 4.16, 11.25–26, 23.18

Serious Organised Crime Agency v. Olden [2010] EWHC Civ 143 .........................................14.64

SerVaas Incorporated v. Radian Bank [2012] UKSC 40; [2012] 3 WLR 545 .........................17.14

SG v. Hewitt [2012] EWCA Civ 1053; [2013] 1 All ER 1118; [2012] 5 Costs LR 937 ............18.36

Shah v. HSBC Private Bank (UK) Ltd [2011] EWCA Civ 1154;

[2012] Lloyd’s Rep FC 105 ......................................................................................11.24, 11.33

Sharab v. Al-Saud [2009] 2 Lloyd’s Rep 160 .................................................................14.73, 15.75

Shaw v. Applegate [1977] 1 WLR 970, CA. .................................................................. 8.108, 8.113

Sheldon v. RHM Outhwaite (Underwriting Agencies) Ltd [1996] 1 AC 102, HL ......................8.35

Shelfer v. City of London Electric Lighting Co (No 1) [1895] 1 Ch 287, CA ..........................8.123

Shell Egypt West Manzala GmbH v. Dana Gas Egypt Ltd

[2009] EWHC 2097 (Comm) .................................................................................................3.39

Shell UK Ltd v. Total UK Ltd [2010] EWCA Civ 180; [2010] 3 All ER 1192 ...........................8.99

Shephard Homes Ltd v. Sandham [1971] Ch 340 ......................................................................10.29

Shiloh Spinners v. Harding [1973] AC 691, HL ........................................................................15.62

Shlaimoun v. Mining Technologies International Inc [2011] EWHC 3278 (QB);

[2012] 1 WLR 1276 ................................................................................................ 11.50, 11.55

Shocked v. Goldschmidt [1998] 1 All ER 372, CA ...................................................................10.68

Shore v. Sedgwick Financial Services Ltd [2008] EWCA Civ 863; [2009] Bus LR 42;

[2008] PNLR 37 .....................................................................................................................8.09

Shovelar v. Lane [2011] EWCA Civ 802; [2012] 1 WLR 637 ......................18.12–14, 18.38, 20.49

Sibthorpe v. Southwark LBC [2011] EWCA Civ 25;

[2011] 1 WLR 2111 .......................................................................18.46, 20.09, 20.35, 20.39–43

SIG Architectural Products Ltd v. Castle House Windows Ltd

(unreported, 20 June 1996) .......................................................................................10.25, 10.28

Simaan General Contracting Company Ltd v. Pilkington Glass Ltd [1987] 1 WLR 516 ..........12.51

Simcoe v. Jacuzzi UK Group plc [2012] EWCA Civ 137;

[2012] 1 WLR 2393 .......................................................................................14.79, 17.47, 18.27

Simmons v. Castle [2012] EWCA Civ 1288; [2013] 1 All ER. ........................................1.53, 20.28

Simon Carves Ltd v. Ensus UK Ltd [2011] EWHC 657 (TCC); [2011] BLR 340;

135 Con LR 96 .......................................................................................................................7.45

388

Істер кестесі

Simpson v. Norfolk and Norwich University Hospital NHS Trust [2011] EWCA Civ 1149;

[2012] 1 WLR 1149 ...........................................................................................................10.105

Sinclair Investments (UK) Ltd v. Versailles Trade Finance Ltd (in administration)

[2011] EWCA Civ 347; [2012] Ch 453 ...............................................................................29.11

Singh v. Habib [2011] EWCA Civ 599; [2011] CP Rep 34 .......................................................15.73

Sir Lindsay Parkinson v. Triplan Ltd [1973] QB 609, CA .........................................................19.12

Sir Robert Lloyd & Co Ltd v. Hoey [2011] EWCA Civ 1060 .....................................................8.56

Sirius International Insurance Co v. FAI General Insurance Ltd [2003] 1 WLR 2214, CA ........7.45

Skone v. Skone [1971] 1 WLR 812, HL ....................................................................................16.82

Smales v. Lea [2011] EWCA Civ 1325; 140 Con LR 70; [2012] PNLR 8................................15.26

Smart v. East Cheshire NHS Trust [2003] EWHC 2806 (QB); [2004] 1 Costs LR 124;

(2004) 80 BMLR 175 ...........................................................................................................18.17

Smith v. Brough [2005] EWCA 261; [2006] CP Rep 17 .......... .1.24, 15.23–24, 15.26, 16.02 23.19

Smith v. Cardi Corporation [1954] 1 QB 210 .........................................................................22.26

Smith v. Clay (1767) 3 Bro CC 639n .........................................................................................8.108

Smith v. Henniker-Major & Co [2003] Ch 182 ...........................................................................6.39

Smith v. Inner London Education Authority [1978] 1 All ER 411, CA .....................................10.29

Smith v. Johnson (1812) 15 East 213; 104 ER 824 ...................................................................16.59

Smith v. Linskills [1996] 1 WLR 763, CA .....................................................................16.39, 16.86

SmithKline Beecham Biologicals SA v. Connaught Laboratories Inc

[1999] 4 All ER 498, CA .................................................................4.17, 11.50–51, 14.77, 28.22

SmithKline Beecham plc v. Generics (UK) Ltd [2003] EWCA Civ 1109;

[2004] 1 WLR 1479 .............................................................................................................11.52

Smiths Group plc v. George Weiss [2002] EWHC 582 .............................................................12.77

Société Eram Shipping Company Ltd v. Hong Kong and Shanghai Banking

Corporation Ltd [2003] UKHL 30; [2004] 1 AC 260 ..........................................................17.12

Société Francaise Hoechst v. Allied Colloids Ltd [1992] FSR 66 .............................................12.26

Société Génerale de Réassurance v. Eras (International) Ltd (note)

[1992] 2 All ER 82, CA ..........................................................................................................8.73

Society of Lloyd’s v. Tropp [2004] EWHC 33 (Comm) ..............................................................5.06

Society of Lloyd’s v. Tropp [2006] EWCA Civ 88 ......................................................................5.06

Soinco SACI v. Novokuznetsk Aluminium Plant [1998] QB 406 .............................................17.20

Solomon v. Cromwell Group plc [2011] EWCA Civ 1584;

[2012] 1 WLR 1048; [2012] 2 All ER 825;

[2012] CP Rep 14; [2012] 2 Costs LR 314; [2012] RTR 24;

[2012] PIQR P9 ..............................................................................................18.28, 18.31, 18.43

Solutia UK Ltd (formerly known as Monsanto Chemicals UK Ltd) v. Griths

[2001] CP Rep 92 .................................................................................................................18.21

Somasunaram v. M Julius Melchior & Co [1988] 1 WLR 1394, CA ........................................16.86

Somatra Ltd v. Sinclair Roche Temperley [2000] 1 WLR 2453, CA ............................ 12.51, 12.52,

12.61, 12.68, 12.90, 12.94–96

Sousa v. Waltham Forest LBC [2011] EWCA Civ 194; [2011] 1 WLR 2197 .....................20.52–57

South Shropshire DC v. Amos [1986] 1 WLR 1271, CA ..........................................................12.64

Southwark LBC v. Ko-Adu [2006] EWCA Civ 281; [2006] HLR 33 .....................................14.44

Sovarex SA v. Romero Alvarez SA [2011] EWHC 1661 (Comm);

[2011] 2 Lloyd’s Rep 320.....................................................................................................8.105

389

Істер кестесі

Spargo v. North Essex District Health Authority [1997] 1 PIQR P235 .......................................8.56

Spencer v. Secretary of State for Work and Pensions [2008] EWCA Civ 750;

[2009] QB 358 .............................................................................................................8.10, 8.63

Spicer v. Tuli [2012] EWCA Civ 845; [2012] 1 WLR 3088................................16.14, 16.16, 16.66

Spiliada Maritime Corpn v. Cansulex Ltd [1987] AC 460, HL ........................................5.28, 15.66

Spring v. Guardian Assurance plc [1995] 2 AC 296, HL .........................................................12.118

Springsteen v. Masquerade Music Ltd [1999] EMLR 180 ........................................................14.58

Springsteen v. Masquerade Music Ltd [2001] EWCA Civ 513; [2001] CPLR 369;

[2001] EMLR 654, CA ...................................................................................14.19, 14.53, 14.58

SSL International plc v. TTK LIG Ltd [2011] EWCA Civ 1170; [2012] 1 WLR 1842...............5.06

St Paul Dairy Industries NV v. Unibel Exser BVBA (C-104/03);

[2005] ECR I-3481, ECJ ......................................................................................................21.30

Stallwood v. David [2006] EWHC 2600 (QB); [2007] 1 All ER 206. ...........................13.21, 13.63

Standard Life Assurance Ltd v. Topland Col Ltd [2010] EWHC 1781 (Ch);

[2011] 1 WLR 2162 .............................................................................................................11.49

Stanton v. Callaghan [2000] 1 QB 75, CA. ..........................................................13.64, 13.65, 13.70

Starlight Shipping Company v. Allianz Marine & Aviation Versicherungs AG

[2011] EWHC 3381 (Comm); [2012] 1 Lloyd’s Rep 162; [2012] 1 CLC 100 ....................14.89

Starrs v. Ruxton 2000 JC 208, 243; The Times 17 November 1999 (High Court

of Justiciary) .............................................................................................................25.04, 30.03

Steel and Morris v. UK (68416/01) [2005] EMLR 15; (2005) 41 EHRR 22;

18 BHRC 545 ............................................................................................................25.18, 25.35

Steel v. McDonald’s Corpn (CA, unreported, 19 April 1999) ...................................................25.34

Steele v. Mooney [2005] EWCA Civ 96; [2005] 1 WLR 2819 ...................................................5.20

Stein v. Blake [1996] AC 243, HL .....................................................................................7.13, 7.32

Stephens v. Cannon [2005] EWCA Civ 222; CP Rep 31 ...........................................................13.15

Stevens v. Gullis [2000] 1 All ER 527, CA .....................................................................13.06, 14.35

Stewart Gill Ltd v. Horatio Myer & Co Ltd [1992] 2 QB 600, CA .............................................7.36

Stewart v. Engel [2000] 3 All ER 518; [2000] 1 WLR 2268, CA ............................4.28, 6.38, 14.09

Stiedl v. Enyo Law LLP [2011] EWHC 2649 (Comm); [2012] PNLR 4 ..................................12.02

Stilk v. Myrick (1809) 6 Esp 129; (1809) 2 Camp 317 .............................................................29.36

Stokes Pension Fund v. Western Power Distribution plc [2005] EWCA Civ 854;

[2005] 1 WLR 3595 .............................................................................................................18.31

Stott v. Minogue 2001 SLT 25, Sh Ct ........................................................................................26.33

Strachan v. The Gleaner Co Ltd [2005] 1 WLR 3204, PC ........................................................10.71

Straker v. Tudor Rose (A Firm) [2007] EWCA Civ 368;

[2008] Costs LR 205 .................................................................................................18.31, 18.36

Stubbings v. UK (1997) 23 EHRR 213, ECHR ...........................................................................8.62

Stubbings v. Webb [1993] AC 498, HL .......................................................................................8.62

Sumitomo Corp v. Credit Lyonnais Rouse Ltd [2002] 1 WLR 479;

(2001) 151 New LJ 272 .......................................................................................................11.38

Summers v. Fairclough Homes Ltd [2012] UKSC 26;

[2012] 1 WLR 2004 ............................................................................9.36, 10.114, 10.116–122,

10.123, 15.110, 25.37, 25.89

Sun Life Assurance Co of Canada v. Jervis [1944] AC 111, HL ...............................................15.02

Sunbird Plaza Ltd v. Maloney (1988) 166 CLR 245, HC Aus ....................................................8.93

390

Істер кестесі

Suratt v. Attorney-General of Trinidad and Tobago [2007] UKPC 55;

[2008] 1 AC 655 ........................................................................................................26.01, 26.04

Swain v. Hillman [2001] 1 All ER 91, CA .............................................................1.21, 10.83, 10.85

Swain-Mason v. Mills & Reeve [2011] EWCA Civ 14;

[2011] 1 WLR 2735 ........................................................................6.26–27, 6.28, 6.41–43, 6.48

Swift-Fortune Ltd v. Magnica Marine SA (Capaz Duckling)

[2007] EWHC 1630 (Comm) ....................................................................................21.13, 21.15

T (Care Proceedings: Costs) [2012] UKSC 36; [2012] 1 WLR 2281 .......................................

18.12

T & N Ltd v. Royal & Sun Alliance plc [2003] EWHC 1016 (Ch);

[2003] 2 All ER (Comm) 939 ..............................................................................................8.110

Talbot v. Berkshire CC [1994] QB 290, CA. ............................................................16.63, 16.76–79

Tanfern Ltd v. Cameron-MacDonald [2000] 2 All ER 801;

[2000] 1 WLR 1311, CA. ....................................................................15.31, 15.38, 23.19, 28.30

Tarbuck v. Avon Insurance plc [2002] QB 571 ..........................................................................25.28

Tariq v. Home Oce [2011] UKSC 35; [2012] 1 AC 452........................................27.06–12, 30.09

Tarn Insurance Services Ltd v. Kirby [2009] EWCA Civ 19;

[2009] CP Rep 22 .............................................................................................9.28, 17.43, 21.18

Tasarruf Mevduati Sigorta Fonu v. Merrill Lynch Bank and Trust Co (Cayman) Ltd

[2012] UKPC 17; [2012] 1 WLR 1721 ................................................................................17.05

Tasmania, The (1890) LR 15 App Cas 223, HL ..........................................................................6.46

Taxquet v. Belgium (Application No 926/05) [2010] ECHR 1806 (16 November 2010) .........29.21

Taylor Fashions Ltd v. Liverpool Victoria Trustees Co Ltd [1982] QB 133 (note) ...................8.111

Taylor v. Anderton [1995] 1 WLR 447, CA ...................................................12.103, 12.127, 12.138

Taylor v. Anderton, The Times 21 October 1986 .....................................................................12.139

Taylor v. Director of the Serious Fraud Oce [1999] 2 AC 177, HL........................................13.74

Taylor v. Lawrence (No 1) (CA, unreported, 25 January 2001;

[2001] EWCA Civ 119)........................................................................................................26.31

Taylor v. Lawrence [2002] EWCA Civ 90; [2003] QB 528, CA .........................16.56, 16.81, 26.31

Taylor v. Nugent Care Society [2004] EWCA Civ 51;

[2004] 1 WLR 1129 .................................................................................22.48, 22.50, 22.57–60

Taylor v. Serious Fraud Oce [1999] 2 AC 177, HL .......................................................4.17, 11.50

Tennero Ltd v. Arnold (Practice Note) [2007] 1 WLR 1025 .....................................................14.73

Terluk v. Berezovsky [2011] EWCA Civ 1534 ..........................................................................15.73

Terry v. Persons Unknown [2010] 1 FCR 659 (Terry) ..............................................................10.41

Test Claimants in the FII Group Litigation v. Revenue and Customs Commissioners

[2012] UKSC 19; [2012] 2 AC 337 ............................................................. 8.38–39, 8.47, 8.80,

10.77, 22.55, 22.66

Test Claimants in the FII Group Litigation v. Revenue and Customs Commissioners (No 2)

[2012] EWCA Civ 57; [2012] 1 WLR 2375 ........................................................................10.09

Tew v. Bank of Scotland and Barclay’s Bank (Shared Appreciation Mortgages)

[2010] EWHC 203 (Ch) .......................................................................................................22.69

Thaha v. Thaha [1987] 2 FLR 142 .............................................................................................21.71

Thai Trading Co v. Taylor [1998] QB 781, CA ..............................................................20.09, 20.10

Thane Investments Ltd v. Tomlinson [2003] EWCA Civ 1271; ................................................21.13

Thanet DC v. Ninedrive Ltd [1978] 1 All ER 703 .....................................................................10.29

Thermawear Ltd v. Linton, The Times 20 October 1995, CA ....................................................14.08

391

Істер кестесі

Thermos Ltd v. Aladdin Sales and Marketing Ltd [2000] FSR 402 ..........................................13.06

Thoday v. Thoday [1964] P 181, CA ..............................................................................16.27, 16.33

Thompson v. Brown [1981] 1 WLR 744, HL ..............................................................................8.64

Thomson v. O’Connor [2005] EWCA Civ 1533 ..............................................................9.21, 15.69

Thorner v. Major [2009] UKHL 18; [2009] 1 WLR 776 ...........................................................15.81

Thorpe v. Chief Constable of Greater Manchester Police [1989] 1 WLR 665, CA ...................11.27

Three Rivers DC v. Bank of England (No 3) [2001] UKHL 16; [2001] 2 All ER 513;

[2003] 2 AC 1, HL................................................................................6.04, 10.85, 10.86, 10.97,

10.103–104, 24.13, 25.37, 27.17

Three Rivers DC v. Bank of England (No 4) [2002] EWCA Civ 1182;

[2003] 1 WLR 210, CA ............................................................................................11.17, 11.31

Three Rivers DC v. Bank of England (No 5) [2003] EWCA Civ 474;

[2003] QB 1556, CA ...........................................................................................12.11–12, 12.17

Three Rivers DC v. Bank of England (No 6) [2004] UKHL 48;

[2005] 1 AC 610 .......................................................................12.07, 12.10, 12.17, 12.30, 12.31

Three Rivers DC v. Bank of England [2005] EWCA Civ 889;

[2005] CP Rep 46 ...........................................................................................14.34, 14.36, 15.71

Three Rivers DC v. Bank of England [2005] EWCA Civ 933; [2005] CP Rep 47 ...................14.07

Three Rivers DC v. Bank of England [2006] EWHC 816 (Comm) ...................10.97, 18.23, 18.24,

23.06, 23.22, 23.23, 24.07, 24.13–15, 25.37

Three Rivers DC v. Bank of England (Indemnity Costs) [2006] EWHC 816 (Comm);

[2006] 5 Costs LR 714 ....................................................................10.124, 10.125, 29.13, 29.34

Tibbles v. SIG plc (trading as Asphaltic Roong Supplies) [2012] EWCA Civ 518;

[2012] 1 WLR 2591 .............................................................................................................16.07

Timmins v. Gormley [2000] QB 451, CA ..................................................................................26.33

Tinkler v. Elliott [2012] EWCA Civ 1289; [2013] CP Rep 4 ....................................................14.73

Tinnelly and Sons Ltd v. UK (1998) 27 EHRR 249, ECHR ...................................................12.112

Tito v. Waddell (No 2) [1977] Ch 106 .......................................................................................29.44

Todd v. Adam (trading as Trelawney Fishing Co) [2002] EWCA Civ 509;

[2002] 2 Lloyd’s Rep 293; [2002] 2 All ER (Comm) 97 .....................................................15.79

Tolstoy Miloslavsky v. UK (1995) 20 EHRR 442, ECHR ............................................15.11, 15.20,

15.41, 19.14

Tomlin v. Standard Telephones & Cables Ltd [1969] 1 WLR 1378, CA ....................... 12.73, 14.80

Totty v. Snowden [2002] 1 WLR 1384, CA ....................................................................... 5.25, 6.03

Trebor Bassett Holdings Ltd v. ADT Fire & Security plc [2011] EWHC 1936 (TCC);

[2011] BLR 661 ............................................................................................1.70, 13.06, 13.27A

Trill v. Sacher [1993] 1 WLR 1379, CA ....................................................................................25.81

Trustor AB v. Smallbone [2000] 1 All ER 811 ..........................................................................28.23

TSB Private Bank International SA v. Chabra [1992] 1 WLR 231 ...........................................21.24

Turner v. Grovit [2002] 1 WLR 107 ..................................................................................5.28, 5.29

Tweed v. Parades Commission for Northern Ireland [2006] UKHL 53;

[2007] 2 All ER 273 .............................................................................................................11.02

UCB Home Loans Corpn v. Green [2011] EWHC 851 (Ch) ........ 17.13, 17.19, 17.21, 17.23, 21.14

UK (Aid) Ltd v. Mitchell [2007] EWHC 1940 ..........................................................................

17.38

Underwood v. Cox (1912) 4 DLR 66 .........................................................................................12.76

Unilever plc v. Procter & Gamble Co [1999] 2 All ER 691. ..........................................12.64, 12.78

392

Істер кестесі

Unilever plc v. Procter & Gamble Co [2000] 1 WLR 2436, CA ................. 12.49, 12.50, 12.54–55,

12.64, 12.68–69, 12.72–86

Union Discount Co Ltd v. Zoller [2002] 1 WLR 1517, CA .................................................18.51–53

United Carriers Ltd v. Heritage Food Ltd [1996] 1 WLR 375 ....................................................7.38

United Mizrahi Bank Ltd v. Doherty [1998] 1 WLR 435 ..........................................................25.19

Universal Cycles plc v. Grangebriar Ltd

(CA, unreported, 9 February 2000). ............................................................................7.07, 15.67

Upjohn Co v. United States, 449 US 383 (1981). ...........................................................12.04, 12.13

US Securities & Exchange Commission v. Mantereld [2009] EWCA Civ 27;

[2009] 2 All ER 1009 ...........................................................................................................21.16

US v. Doe, 465 US 605 (1984) ..................................................................................... 12.37, 30.16

USA ex rel Rahman v. Oncology Associates, 198 F 3d 489 (4

Cir 1999)

(US Ct of Appeals) ...............................................................................................................21.48

USA v. Philip Morris Inc (No 1) [2004] EWCA Civ 330; [2004] 1 CLC 811................12.26, 13.52

UYB Ltd v. British Rail Board, The Times 15 November 2000, CA .........................................12.78

Various Claimants v. News Group Newspapers Ltd (Practice Note)

[2012] EWHC 397 (Ch); [2012] 1 WLR 2545 ....................................................................28.25

Vasiliou v. Hajigeorgiou [2005] EWCA Civ 236; [2005] 1 WLR 2195, CA.......13.35, 13.36, 13.52

Ventouris v. Mountain [1990] 1 WLR 1370 ..............................................................................

22.11

Ventouris v. Mountain (No 2) [1992] 1 WLR 887, CA ..............................................................14.54

Venture Investment Placement v. Hall [2005] EWHC 1227 (Ch) .............................................12.51

Veracruz Transportation Inc v. VC Shipping Co Inc (‘The Veracruz’)

[1992] 1 Lloyd’s Rep 353, CA .............................................................................................21.13

Veracruz, The. See Veracruz Transportation Inc v. VC Shipping Co Inc

Vernon v. Bosley (No 2) [1999] QB 18, CA ................................................1.29, 25.106, 25.114

Vickrage v. Badger [2011] EWHC 1091....................................................................................13.37

Villa Agencies SPF Ltd v. Kestrel Travel Consultancy Ltd [2012] EWCA Civ 219 .................23.21

Villiers v. Villiers [1994] 1 WLR 493, CA ......................................................................17.40, 17.41

Vinos v. Marks & Spencer plc [2001] 3 All ER 784 ....................................................................5.20

Virani Ltd v. Manuel Revert y Cia SA [2003] EWCA Civ 1651;

[2004] 2 Lloyd’s Rep 14 ...........................................................................................18.23, 23.22

Virgin Atlantic Airways Ltd v. Jet Airways (India) Ltd [2012] EWHC 3318 (Pat);

[2013] 1 WLR 1005 ..............................................................................................12.51, 18.42A

VTB Capital plc v. Nutritek International Corpn [2011] EWHC 2842 (Ch) .............................13.02

VTB Capital plc v. Nutritek International Corpn [2013] UKSC 5;

[2013] 2 WLR 398. .....................................................................................................5.26, 15.60

Waites Construction Limited v. HGP Greentree Alchurch Evans Limited

[2005] EWHC 2174 (TCC) ......................................................................................18.24, 23.22

Waldridge v. Kennison (1794) 1 Esp 143 ............................................................................12.88–89

Walker v. Precision Forgings Ltd [1979] 1 WLR 606 .................................................................8.64

Walker v. Wilsher (1889) 23 QBD 335 ......................................................................................12.68

Walkin v. South Manchester Health Authority [1995] 1 WLR 1543, CA. ...................... 8.06, 16.12

Wallace Smith Trust Co Ltd v. Deloitte Haskins and Sells

[1997] 1 WLR 257, CA ................................................................................11.32, 11.33, 12.123

Walpole v. Partridge & Wilson [1994] QB 106, CA ..................................................................16.86

Ward v. Guinness Mahon plc [1996] 1 WLR 894, CA ...................................................14.08, 22.20

393

Істер кестесі

Ward v. James (No 2) [1966] 1 QB 273, CA. ..................................3.09, 14.04, 15.05, 25.57, 29.11

Wardle Fabrics Ltd v. Myristis (G) Ltd [1984] FSR 263 ...........................................................17.29

Warner v. Penningtons [2011] EWCA Civ 337.........................................................10.84–85, 13.67

Warren v. Warren [1997] QB 488, CA .......................................................................................14.30

Waterford v. Commonwealth [1987] 163 CLR 54 .....................................................................12.15

Watkins v. AJ Wright (Electrical) Ltd [1996] 3 All ER 31 .......................11.50, 17.28, 17.29, 17.39

Watkins v. Jones Maidment Wilson [2008] PNLR 584 ...............................................................8.09

Watt v. Thomas [1947] AC 484, HL ..........................................................................................15.44

Waugh v. British Railways Board [1980] AC 521, HL. .......................................12.30, 12.31, 25.97

Waxman v. Texaco Canada Ltd, rst instance, (1968) 1 OR 642 ..............................................12.78

Weatherill (Edwin Robert) v. Lloyds TSB Bank plc

(CA, unreported, 4 October 2000) .......................................................................................26.24

Webb v. Stenton (1883) 11 QBD 518, CA .................................................................................17.20

Webb v. UK (1997) 24 EHRR CD 73, ECo mmHR .................................15.12, 15.33, 15.49, 29.23

Webster v. Southwark LBC [1983] QB 698 ..............................................................................17.37

Weir v. Secretary of State for Transport [2005] EWHC 24 (Ch) ...............................................18.15

Weir v. Secretary of State for Transport [2005] EWHC 812 (Ch) .............................................22.06

Welsh Development Agency v. Redpath Dorman Long Ltd [1994] 4 All ER 10;

[1994] 1 WLR 1409, CA ........................................................................................................6.38

Werynski v. Mediatel 4B spólka zoo (Case C-283/09) [2012] QB 66, ECJ ..............................30.17

West Bromwich Building Society v. Wilkinson [2005] UKHL 44;

[2005] 1 WLR 2303 ......................................................................................................8.49, 8.86

West Country Renovations Ltd v. McDowell [2012] EWHC 307 (TCC); [2013] 1 WLR 416;

[2012] 3 All ER 106; [2012] BLR 255; 141 Con LR 112 ....................................................24.02

West London Pipeline and Storage Ltd v. Total Oil UK Ltd [2008] EWHC 1729 (Comm);

[2008] 2 CLC 258 ...................................................................................11.36–41, 11.42, 11.44,

11.47–48, 12.03, 22.67–68

West Tankers Inc v. Allianz SpA (‘The Front Comor’) [2012] EWCA Civ 27 .........................8.105

Westbrook Dolphin Square Ltd v. Friends Life Ltd [2012] EWCA Civ 666;

[2012] 1 WLR 2752 ...........................................................................................................10.125

Westminster Airways v. Kuwait Oil Co Ltd [1951] 1 KB 134, 146, CA ...................................11.45

Weston v. Bates [2012] EWHC 590; [2013] 1 WLR 189 ............................................................5.30

Whiston v. London SHA [2010] EWCA Civ 195; [2010] 1 WLR 1582. ...........................8.60, 8.67

White v. Jones [1995] 2 AC 207, HL .....................................................................................8.07

Whitehouse v. Jordan [1981] 1 WLR 246, HL ..........................................................................15.44

Wilkey v. British Broadcasting Corpn [2002] EWCA Civ 1561; [2003] 1 WLR 1 .....................5.20

Wilkinson v. West Coast Capital [2005] EWHC 1016 (Ch) ...........................................12.68, 12.92

Williams & Humbert Ltd v. W&H Trade Marks (Jersey) Ltd

[1986] AC 368, HL..........................................................................................10.98, 10.100–102

Williams v. Central Bank of Nigeria [2012] EWCA Civ 415; [2012] 3 WLR 1501 ...................8.96

Williams v. Fanshaw Porter & Hazelhurst [2004] EWCA Civ 157; [2004] 1 WLR 3185 ..........8.33

Williams v. Hinton [2011] EWCA Civ 1123; [2012] CP Rep 3; [2012] HLR 4 .............14.73, 15.75

Williams v. Home Oce [1981] 1 All ER 1151 ......................................................................

12.135

Williams v. Lishman Sidwell Campbell & Price Ltd [2010] EWCA Civ 418;

[2010] PNLR 25; [2010] Pens LR 227. ....................................................................... 8.30, 8.74

Willis v. Nicolson [2007] EWCA Civ 199 ........................................................... 18.04, 18.17, 23.20

394

Істер кестесі

Willment Bros Ltd v. North West Thames Regional Health Authority

(1984) 26 BLR 51, CA ...........................................................................................................7.43

Wilsher v. Essex Area Health Authority [1988] AC 1074, HL ..................................................14.14

Withers LLP v. Rybak [2011] EWCA Civ 1419; [2012] 1 WLR 1748 ......................................21.08

Woodhouse v. Consignia plc [2002] 1 WLR 2558, CA .............................................................15.62

Woodland v. Stopford [2011] EWCA Civ 266; [2011] Med LR 237............................... 6.49, 15.62

Worldwide Corporation Ltd v. GPT Ltd [1998] EWCA Civ 1894;

2 December 1998, unreported ....................................................................... 6.26–28, 6.42, 6.48

Wrotham Park Estate Co Ltd v. Parkside Homes Ltd [1974] 1 WLR 798 ................................8.124

Wylde v. Culver [2006] EWHC 923 (Ch); [2006] 1 WLR 2674 .............................................10.125

Wylde v. Culver [2006] EWHC 1313 (Ch); [2006] 1 WLR 2674 .............................................18.08

X v. Federal Republic of Germany (1981) 25 DR 240

ECommHR ..........................................................................................15.12, 15.33, 15.49, 29.23

X v. Y [1988] 2 All ER 648 ........................................................................................................17.39

XCC v. AA [2012] EWHC 2183 (Fam) .....................................................................................22.05

Yat Tung Investment Co Ltd v. Dao Heng Bank Ltd [1975] AC 581, PC. ..........16.66, 16.70, 16.72

Yeong v. General Medical Council [2009] EWHC 1923 (Admin); [2010] 1 WLR 548 ...........15.46

Yorke Motors Ltd v. Edwards [1982] 1 WLR 444, HL .............................................................10.87

Yorkshire Bank Finance Ltd v. Mulhall [2008] EWCA Civ 1156; [2009] 2 All ER

(Comm) 164; [2009] CP Rep 7; [2009] 1 P & CR 16 ...........................................8.87–88, 17.18

Young v. Bristol Aeroplane Co Ltd [1944] KB 718, CA ...........................................................29.11

Young v. Young [2012] EWHC 138 (Fam); [2012] 3 WLR 266; [2012] 2 FCR 83;

[2012] Fam Law 655 ..........................................................................................17.43, 21.71–72

Yukong Line Ltd of Korea v. Rendsburg Investments Corp (‘The Rialto’)

[1998] 1 WLR 294 ...............................................................................................................21.24

Yukong Line Ltd of Korea v. Rendsburg Investments Corp (‘The Rialto’)

[2001] 2 Lloyd’s Rep 113, CA .............................................................................................21.24

Yukos Capital Sarl v. OJSC Rosneft Oil Co [2010] EWHC 784 (Comm);

[2011] 1 All ER (Comm) 172 ...............................................................................................21.24

Yukos Capital Sarl v. OJSC Rosneft Oil Co [2011] EWHC 1461 (Comm);

[2011] 2 Lloyd’s Rep 443.........................................................................16.26, 16.40, 16.42–49

Yukos Capital Sarl v. OJSC Rosneft Oil Co [2012] EWCA Civ 855;

[2012] 2 Lloyd’s Rep 208 .............................................................16.26, 16.40, 16.42, 16.49–51

Z Bank v. D1 [1994] 1 Lloyd’s Rep 656. ..................................................14.26, 17.29, 17.32, 21.19

Z Ltd v. A [1982] QB 558, CA ...................................................................................................21.20

Z Ltd v. A-Z [1982] 1 QB 558, CA ............................................................................................21.13

Z Ltd v. A-Z and AA-LL [1982] QB 558, CA. ...............................................................10.16, 17.36

Z v. UK (29392/95) [2001] ECHR 333 (10 May 2001); (2001) 10 BHRC 384;

(2002) 34 EHRR 333; [2001] 2 FCR 246, [2001] 2 FLR 612, ECHR ........10.105, 25.37, 30.12

Zucker v. Tyndall Holdings plc [1992] 1 WLR 1127, CA .........................................................

21.13

395

ЗАҢ КЕСТЕСІ

ENGLAND AND WALES

Access to Health Records Act 1990 ....... 12.146

Access to Justice Act 1999 ....................... 25.22

s 27(1) ................................................ 20.10

s 29 .......................................... 20.28, 20.33

s 42 ..........1.29, 2.03, 25.12, 25.103, 25.114

s 54(4) ................................................ 15.31

Administration of Justice Act 1960

s 12 ..................................................... 28.23

Administration of Justice Act 1969

ss 12–13. .................................. 2.16, 15.106

s 12(1) ................................................ 13.70

s 20 ..................................................... 10.06

Administration of Justice Act 1970

s 36 ..................................................... 17.25

Administration of Justice Act 1973

s 8 ....................................................... 17.25

s 9(3) .................................................. 26.17

Anti-terrorism, Crime and Security Act 2001

. ......................................................... 15.100

Arbitration Act 1950

s 26 ......................................................

8.105

Arbitration Act 1996 (England and Wales)

s 1(a) ....................................................

26.24

s 1(b)(c) ...............................................

25.52

s 2(3)(b) ...............................................

21.42

s 9 ........................................................

25.21

s 12 ........................................................

8.22

ss 13–14 .................................................

8.04

s 24(1) .................................................

26.24

s 36 ......................................................

25.11

s 39 ......................................................

21.06

s 44 ......................................................

21.42

s 46(1)(b) ...............................................

3.36

s 66. .............................. 8.105, 21.22, 21.45

s 69(2) and (3) .......................................

3.39

Attorneys and Solicitors

Act 1874 .................................. 12.15, 30.13

Banking Act 1987

s 82(2) .................................................

28.22

Bankruptcy Act 1914

s 14 ....................................................... 7.43

Bills of Exchange Act 1882

s 73 ....................................................... 7.41

Charging Orders Act 1979

s 1(1) .................................................. 17.17

s 1(5) .................................................. 17.16

1(6) to (8) ........................................... 17.17

s 2(2)(a) to (c) .................................... 17.15

s 2(1)(b) .............................................. 17.15

s 3(5) .................................................. 17.17

Children Act 1989

s 25 ....................................................... 4.29

s 96(1) and (2) .................................... 14.32

Civil Evidence Act 1968

s 1 ....................................................... 14.53

s 1(2) .................................................. 14.54

s 2 ....................................................... 14.55

s 2(4)(b) .............................................. 14.55

s 4. ........................................... 14.53, 14.56

s 5(1) .................................................. 14.54

s 11(2)(a) ............................................ 16.86

s 14 .....................11.20, 12.37, 21.56, 30.14

Civil Jurisdiction and Judgments Act 1982

s 25 .......................................... 21.30, 21.32

s 25(2) ................................................ 21.30

s 34. ......................................... 16.24, 16.85

396

Заң кестесі

Civil Liability (Contribution)

Act 19786 ...................................... 58, 8.84,

8.93, 12.60

s 4. ...................................................... 16.80

Civil Procedure Act 1997 ........................... 2.03

ss 2–4 .................................................... 2.04

s 2 ......................................................... 2.05

s 6(1) to (4) ........................................... 2.04

s 7 ....................................................... 27.13

s 7(4)(b) .............................................. 21.53

s 7(8) .................................................. 21.52

Sch 1

para 4 .............................................. 2.04

para 6 .............................................. 2.05

Competition Act 1998

s 47A .................................................... 8.19

Constitutional Reform

Act 2005 ........................ 2.03, 15.97, 25.40,

26.10–12, 29.10, 30.02

s 1. ..................................................... .26.12

s 2 ........................................................26.11

s 3 ....................................................... 29.27

s 3(1) .................................................. 26.01

s 5(1) .................................................. 26.13

s 7(2) .................................................. 26.13

s 25(1) .............................................. 15.102

s 33 ..................................................... 26.17

s 61 ..................................................... 26.15

ss 63–107 ............................................ 26.15

s 63(2) and (3) .................................... 26.16

s 64 ..................................................... 26.16

s 108 ................................................... 26.13

s 115 ................................................... 26.17

Sch 3 1(1) ........................................... 26.17

Sch 3 3(5) ........................................... 26/17

Sch 12 ................................................. 26.15

Consular Relations Act 1968 ................... 14.30

Consumer Protection Act 1987 .................. 8.20

Contempt of Court Act 1981

s 8 ....................................................... 26.06

s 10 ................................................... 12.147

s 11 ..................................................... 28.35

Contracts (Rights of Third Parties) Act 1999

s 7(3) .................................................... 8.54

s 14(1) ................................................ 17.38

Counter-Terrorism Act 2008 .................... 28.15

County Courts Act 1984

s 6(1) .................................................. 26.17

s 11(4) ................................................. 26.17

s 38 ..................................................... 17.20

s 66. ............................... .3.09, 14.04, 25.57

s 107 ................................................... 17.20

s 112 ................................................... 17.05

Courts and Legal Services

Act 1990 .......................... 1.13, 2.03, 20.07,

20.63

s 4. ........................................... 18.50, 23.23

s 11 ..................................................... 25.35

s 27(2A). ................................ 25.12, 25.103

s 28(2A). ................................ 25.12, 25.103

s 58. ..........................................20.11, 20.31

s 58(2)(a) ............................................ 20.10

s 58A ...................................................20.11

s 58A(6). ....................... . 1.52, 20.28, 20.30

s 58AA .......................................... 20.13–15

s 58AA(3) ................................ .1.51, 20.13

s 58C ...................... . 1.52, 20.28, 20.33–34

s 58(4B) .............................................. 20.31

Crime and Disorder Act 1998 ....... 14.27, 14.54

Criminal Justice Act 1991

s 45(3) ................................................ 17.38

Criminal Justice Act 2003

ss 44–46 .............................................. 26.06

Crown Proceedings Act 1947

s 28 ..................................................... 12.97

Data Protection Act 1998 ....................... 12.146

Debtors’ Act 1869

s 6 ....................................................... 21.71

397

Заң кестесі

Debtors’ Relief Amendment Act 1735 ....... 7.09

Defamation Act 1996

s 5(2) .................................................... 8.76

Diplomatic and Other Privileges

Act 1971 ............................................. 14.30

Diplomatic Privileges Act 1964 ............... 14.30

Equality Act 2010

s 120 ..................................................... 3.34

Equality Rights Act 1996

s 203 ..................................................... 3.34

Evidence Act 1843 ................................... 14.31

Evidence Act 1851 ................................... 14.31

Evidence Amendment Act 1853 ............... 14.31

Evidence Further Amendment Act 1869 ..... 14.31

Finance Act 1989

s 192 ................................................. 12.135

Finance Act 2004

s 107 ..................................................... 8.39

Finance Act 2007

s 320 ..................................................... 8.39

Financial Services Act 2010 ..................... 22.71

Forced Marriage (Civil Protection)

Act 2007 .......................................... 12.136,

27.15

Foreign Limitation Periods Act 1984

s 2(1) .................................................. 8.107

Fraud Act 2006

s 13 .............. 12.46, 12.48, 21.58, 21.69–70

Human Rights Act ............................ 1.13, 8.84,

12.130, 14.67, 16.69,

20.58, 25.48, 29.01,

29.22, 29.65

s 1(3), Sch 1 ........................... 25.04, 25.44,

26.19, 30.02

s 3(1) .....................................................

6.34

s 4 ..................................................... 15.100

s 6(1) .................................................. 8.103

s 7(1)(a)(b) ......................................... 8.103

s 7(5) .................................................. 8.103

s 12 ..................................................... 10.29

Sch 1 .............................. 4.26, 14.07, 19.15,

25.46, 25.60, 28.07

Sch 1(1) .............................................. 25.95

Insolvency Act 1986 ................................ 20.28

s 212 ..................................................... 8.17

s 313 ..................................................... 8.86

s 323 ..................................................... 7.32

s 382(3) ................................................ 7.43

s 423. ........................................... 8.16, 8.34

Insolvent Debtors’ Relief Act 1729

s 13 ....................................................... 7.09

Judgments Act 1838

s 17 ..................................................... 14.90

Judicature Acts 1873–75 ........ 7.17, 8.98, 18.07

Justice and Security Act 2013 ............... 12.106,

12.126,

28.10, 28.18

Latent Damage Act 1986 ......................... 8.127

Law of Property (Miscellaneous Provisions)

Act 1989 s 1(2)(3) ................................ 4.02

Law Reform (Frustrated Contracts)

Act 1943 ............................................... 8.84

Law Reform (Limitation of Actions)

Act 1954 ............................................. 8.127

Legal Aid, Sentencing and Punishment of

Oenders

Act 2012 ................. 1.13, 1.45, 2.04, 20.07,

20.63, 22.79, 25.22,

25.27, 25.32

s 44(2) ............................................... 20.31

s 44(4) ........................... .1.52, 20.28, 20.30

s 45. ..................................... 1.51, 20.13–15

s 46(1) ........................... .1.52, 20.28, 20.33

s 46(2) ............................... 20.28, 20.33–34

398

Заң кестесі

s 48 ..................................................... 20.28

s 55(1) ......................... .18.32, 18.33, 18.34

s 55(3) ................................................ 18.33

s 55(4) ................................................ 18.34

s 55(4) to (6) ....................................... 18.33

ss 56 to 60 ................................... 1.50, 4.01

Part 2 .................................................. 18.07

Legitimacy Declaration Act 1858 ............ 16.03

Limitation Act 1939 ................................. 8.127

Limitation Act 1963 ................................. 8.127

Limitation Act 1975 ................................. 8.127

Limitation Act 1980 ............2.03, 8.127, 10.110

s 2. .................... 8.06, 8.12, 8.50, 8.71, 8.72

s 3(2) .................................................... 8.20

s 4A ............................................. 8.05, 8.76

s 5. .................... 8.06, 8.14, 8.45, 8.78, 8.93

s 6 ......................................................... 8.48

s 7 ....................................................... 8.105

s 8 ......................................................... 8.49

s 8(1) ........................................... 8.45, 8.51

s 8(2) .................................................... 8.51

s 9 ......................................................... 8.84

s 9(1) ..................................... 8.51–52, 8.53

s 10. ............................................. 8.90, 8.93

s 10(3) .................................................. 8.91

s 10(2) .................................................. 8.84

s 11 ........................................... ...8.55, 8.62

s 11(4) ................................................... 8.05

s 11A(4) ................................................ 8.05

ss 12–14 ................................................ 8.55

s 12(2) .................................................. 8.05

s 14 ........................................... ...8.05, 8.55

s 14(1) .................................................. 8.56

s 14(3) ....................................... . 8.58, 8.61

s 14A .......................... 8.05, 8.73–74, 10.77

s 14B .................................................... 8.75

ss 15–17 ................................................ 8.85

s 16 ....................................................... 8.86

s 17 ....................................................... 8.20

s 19 ....................................................... 8.89

s 20(1) .................................................. 8.86

s 20(1)(b) .............................................. 8.86

s 21(1) ................................................ 8.101

s 21(1)(a)(b) ......................................... 8.96

s 21(3) .............................. 8.84, 8.95, 8.101

s 22 ....................................................... 8.84

s 23 ..................................................... 8.100

s 24(1) and (2) .................................... 8.104

ss 28–31 ................................................ 8.22

s 28 ....................................................... 8.41

ss 29–31 ................................................ 8.42

s 29(7) .................................................. 8.42

s 32. .................................. 8.35, 8.78, 8.101

s 32(1) .................................................. 8.28

s 32(1)(b). ............................. 8.30–31, 8.33

s 32(1)(c) .................... 8.36–39, 8.84, 10.77

s 32(2) .......................... 8.16, 8.30, 8.33–34

s 32A .......................................... .8.21, 8.76

s 32A(2)(c) .................................. 8.03, 8.05

s 33 ..........5.19, 6.35, 8.21, 8.55, 8.57, 8.62,

8.64–70, 10.110, 22.53, 23.04

s 33(3)(b) .............................................. 8.03

s 33A ....................................... . 8.44, 30.18

s 33A(3) ................................................ 8.44

s 33A(7) ................................................ 8.44

s 35(5) ........................................ 6.34, 6.38

s 36(1) .................................................8.114

s 36(2) .................................................. 8.04

s 38(2) and (3) ...................................... 8.41

Local Government Act 1972

s 222(1) ........................................ 22.03–04

Local Government Finance Act 1982

s 20 ..................................................... 25.62

Maritime Conventions Act 1911 ................ 8.94

Mental Capacity Act 2005 ............ 14.81, 22.05

Misrepresentation Act 1967

s 2(1) ................................ .8.50, 8.52, 8.72

Ocial Secrets Act 1989

ss 1 and 4 .......................................... 12.130

Patents Act 1977

s 70 ..................................................... 12.80

399

Заң кестесі

Pension Schemes Act 1993

s 151 ................................................... 29.23

Perjury Act 1911 ......................... 16.08, 25.124

Police and Criminal Evidence Act 1984

s 78 ..................................................... 12.39

Prevention of Terrorism Act 2005 ............ 28.15

Proceeds of Crime Act 2002

s 41 ..................................................... 17.27

Protection from Harassment Act 1977

s 3(6) ....................................... 17.30, 22.15

Regulation of Investigatory Powers Act 2000

s 27. ......................................... 12.18, 25.10

s 27(1) ..................................... 12.18, 25.10

s 28. ......................................... 12.18, 25.10

s 32. ......................................... 12.18, 25.10

Revenue Solicitors Act 1828 ......... 12.15, 30.13

Sale of Goods Act 1979

s 53(1) .................................................. 7.15

Senior Courts Act 1981

s 2(1) .................................................. 26.17

s 5 ......................................................... 2.03

s 6 ......................................................... 2.03

s 6(1) and (2) ...................................... 24.01

s 11(3) and (3A) ................................. 26.17

s 12(5) ................................................ 26.17

s 37. .............................. 10.14, 17.17, 21.04

s 37(1) ..................2.03, 17.05, 17.11, 21.42

s 37(3) ......................... .21.10, 21.13, 27.13

s 42. ....................................... . 25.21, 25.37

s 50 ..................................................... 8.122

s 51(6), (7) and (13) ................ 18.50, 23.23

s 53(1) and (3) .................................... 18.45

s 61 ....................................................... 2.03

s 67 ............. 2.03, 4.26, 14.07, 25.45, 28.01

s 69 ................................. 3.09, 14.04, 25.57

s 72 .............. 12.46, 12.47, 21.58, 21.59–68

s 72(5) .................................... .12.47, 21.60

s 89(7A) .............................................. 26.17

s 89(8) ................................................ 26.17

s 151(1) ...............................................22.11

Sch 1........................................................... 2.03

Solicitors Act 1932. ....................... 12.15, 30.13

State Immunity Act 1978 .............. 14.30, 17.06

s 3 ....................................................... 17.06

s 13(4) ................................................ 17.14

s 31 ..................................................... 17.06

Supreme Court of Judicature (Consolidation)

Act 1925

s 224(1) .............................................. 21.71

Taxes Management Act 1970

s 6 ..................................................... 12.135

Sch 1....................................................... 12.135

Third Parties (Rights Against Insurers)

Act 1930 ............................................. 25.28

Tribunals, Courts and Enforcement Act 2007

s 1. ................................ 25.40, 26.01, 26.06

ss 62–70. ....................... 17.05, 17.08, 17.09

s 93(2) ................................................ 17.17

ss 95–105 ................................. 17.04, 17.08

Part III and IV .................................... 17.47

Schs 12 and 13 ............. 17.05, 17.08, 17.09

Unfair Contract Terms

Act 1977 ...................................... 7.36, 8.22

s 3 ..........................................................

7.36

SCOTLAND

Prescription and Limitation of Actions

(Scotland) Act 1973 ........................... 8.127

s 6(4) .................................................... 8.36

EUROPEAN UNION

Council Regulation (EC) 1348/2000 of 29

May 2000 on the service in the

Member States of judicial and extrajudicial

400

Заң кестесі

documents in civil or commercial

matters. .................. 5.37–39, 5.40, 27.19, 30.17

Council Regulation (EC) 1206/2001 of

28 May 2001 on cooperation between the

courts of the Member States in the taking of

evidence in civil or commercial

matters. ................................11.53, 14.53, 30.17

Council Regulation (EC) 44/2001 of

22 December 2001 on jurisdiction and the

recognition and enforcement of

judgments in civil and commercial

matters .............. 3.37, 4.12, 21.37, 30.10, 30.17

Art 31 ................................................. 21.30

Art 47(1) ............................................. 21.29

Council Regulation (EC) 805/2004 of 21 April

2004 creating a European Enforcement Order

for uncontested claims ............................. 30.17

Council Regulation (EC) 1896/2006 of 12

December 2006 creating a

European order for payment

procedure .................................................. 30.17

Council Regulation (EC) 861/2007 of

11 July 2007 establishing a European Small

Claims Procedure ..................................... 30.17

Council Regulation (EC) 1393/2007 of 13

November 2007 on the service in the

Member States of judicial and

extrajudicial documents in civil

or commercial matters ...............................

30.17

Cross-Border Mediation (EU Directive)

Regulations 2011/1133 ............................... 3.24

Regs 9–10 ........................................... 30.18

Reg 26 ....................................... 8.44, 30.18

Directive 2008/52/EC of the European

Parliament and of the Council of

21 May 2008 on certain aspects of

mediation in civil and commercial

matters .................................... 3.24, 8.44, 30.18

401

ЗАҢ ҚҰЖАТТАРЫНЫҢ

КЕСТЕСІ

Civil Jurisdiction and Judgments Act 1982

(Interim Relief) Order 1997

(SI 1997/302) ......................................

21.30

Civil Legal Aid (General) Regulations 1989

Reg 100(8) ............................................ 8.53

Civil Procedure Rules 1998

(SI 1998/3132) ............................... 2.03–04

Part ..... 13.13, 6.28, 6.29, 6.35, 9.05, 10.20,

10.27, 11.27, 13.21, 16.79, 23.12–13

1.1. ............................................ .1.16, 14.36

1.1(1)...1.59, 3.13, 6.29, 10.31, 13.21, 25.53

1.1(2) .................... 1.29, 9.20, 10.23, 10.34,

25.16, 25.53, 25.92

1.2 ............................................. .1.15, 14.36

1.3 .......................... 1.15, 1.19, 1.29, 25.103

1.4. ........................................................ 1.19

1.4(2) ......... 1.15, 1.18, 1.27, 4.15, 9.10–13,

9.20, 25.95, 25.103

2.1 ......................................................... 2.04

2.3(1) ......................................... 6.03, 20.18

2.11 ..................................................... 25.71

Part 3. ...................................... 10.90, 10.96

3.1. ................................ .9.06, 10.90, 15.26

3.1(2) .......1.15, 1.18, 1.27, 4.15, 5.25, 6.55,

6.57, 9.10, 9.13, 9.23,

9.24, 14.08, 14.74, 22.01

3.1(3) ....................................... 10.87, 19.11

3.1(5) .................................................. 19.11

3.1(7) ................................................. 16.07

3.3 ............................................ 6.55, 25.124

3.3(1) .................................................... 9.24

3.3(2) to (5) ........................................ 27.18

3.4(2) ...................... 2.18, 9.19, 9.23, 10.93,

10.119, 16.10,16.66,

25.124, 25.126, 30.11

3.8 ............................................ 9.24, 25.124

3.8(1) ................................................... .9.24

3.8(2) ................................................... .9.23

3.8(3) ......................................... 9.37, 25.71

3.9 ...................................... 9.30–33, 25.124

3.9(1) ......................................... 9.37, 25.87

3.10–21 ..................................... .1.62, 18.16

3.10 ..................................................... 25.88

3.12–18 ....................................1.61, 18.15A

3.14. ................................................. 18.15A

3.15(2) ........................................ 18.15A–B

3.16. ........................................ 1.61, 18.15C

3.17. ................................................. 18.15C

3.18. ........................................ 1.61, 18.15B

3.19 ............................................. .1.62, 1.16

5.4 ............................................ 25.45, 28.01

5.4C .................................................... 28.25

5.4C(1B) ............................................. 28.26

Part 6 .................................................. 17.03

6.3 ......................................................... 5.06

6.4 ......................................................... 5.05

6.5 ......................................................... 5.06

6.6(2) .................................................... 5.05

6.7 ................................................ 5.06, 5.09

6.8 ......................................................... 5.06

6.9(2) .................................................... 5.06

6.9(3) .................................................... 5.07

6.9(3) and (4) ........................................ 5.08

6.10 ....................................................... 5.06

6.11 ....................................................... 5.06

6.14 ....................................................... 5.10

6.15 .............................. 5.06, 5.22, 5.31–36

6.15(1) ................................................. 5.06

6.16 .............................................. 5.06, 5.22

6.26A .................................................... 5.30

6.30–47 ........................................ 5.14, 5.30

6.36 ....................................................... 5.27

6.40 ....................................................... 5.30

7.1. ............................................ ...5.03, 8.04

7.2. ..................................... .5.02, 5.03, 8.04

7.2(1) .................................................... 4.12

7.2(2) ........................................... 4.12, 5.03

402

Заң құжаттарының кестесі

7.4. ............................................... 5.02, 5.24

7.5(1) ......................................5.10–11, 5.17

7.5(2) .................................................... 5.12

7.5(3) .................................................... 5.13

7.6. ......................................... 5.15, 5.16–22

7.6(2) .................................................... 5.20

7.8(1) .................................................... 5.02

Part 8. ........................................ 5.04, 14.82

8.1(6) .................................................... 5.04

10.2 ..................................................... 10.64

Part 12 ................................................ 10.64

12.3(1) to (3) ...................................... 10.73

12.4(1) ........................................7.11, 10.64

12.4(2). ............................................... 10.64

13.2 ..................................................... 10.73

13.3 ..................................................... 10.68

13.3(1) ............................................... 10.73

14.1 ....................................................... 6.49

14.4 ..................................................... 10.73

14.7 ..................................................... 10.73

15.3 ..................................................... 10.64

16.2(1) .................................................. 6.10

16.2(5) .................................................. 6.10

16.3 ....................................................... 6.10

16.3(6) .................................................. 7.05

16.4(1) and (2) ...................................... 6.10

16.5(1) and (2) ...................................... 6.19

16.5(5) .................................................. 6.20

16.6 ....................................................... 7.05

16.7 ....................................................... 6.21

17.1(2) .................................................. 6.23

17.4. ...................................................... 6.37

17.4(2) ................................... 6.34, 6.37–39

17.4(3) ......................................... 6.37, 6.53

17.4(4) ......................................... 6.37, 6.53

18.1 ....................................................... 6.03

Part 19 .................................................19.11

Sections II and III ......................... 22.01

19.1. .................................................... 22.01

19.1(2) ................................................. 6.50

19.1(3) ................................................. 6.52

19.1(4) ................................................. 6.53

19.2(1) and (2) ...................................... 6.50

19.2(3) ................................................ 22.01

19.3(3) .................................................. 6.50

19.5(2) and (3) ............................. 6.37, 6.53

19.5(4) ................................................. 6.53

19.6 ........... 6.51, 22.10, 22.29, 22.32, 22.47

19.6(1) ..................................... 22.14, 22.22

19.6(2) ............................................... 22.12

19.6(4) ................17.30, 22.11, 22.12, 22.15

19.7 ....................................................... 6.51

19.8(1) and (2) ...................................... 6.54

19.10–15 ............................................. 22.50

19.10. ..................................... . 22.47, 22.64

19.12(1) ................................... 22.51, 22.54

19.12(2) ................................... 16.52, 22.51

19.13(b) to (e) .................................... 22.55

Part 20 ......................... 5.48, 7.02–04, 7.07,

13.67, 16.76

20.2(1) ......................................... 7.02, 7.07

20.2(2). ................................................. 7.02

20.3 ....................................................... 7.02

20.3(1) ......................................... 7.02, 7.07

20.4 ....................................................... 7.07

20.4(2). ................................................. 7.02

20.5(1) .................................................. 7.03

20.6 .............................................. 7.02, 7.03

20.7(1) and (3) ...................................... 7.03

20.9(2) .................................................. 7.04

20.10(1) ................................................ 7.02

20.12(1) ................................................ 7.02

21.2 ..................................................... 14.82

21.2(2) to (5) ...................................... 24.14

21.3 ..................................................... 14.82

21.10. ................................................. 14.81

21.10(1) ........................................... ...22.14

21.10(2) ........................................... ...14.82

22.1 ............................. 16.08, 25.37, 25.124

22.1(1) ....................................... 6.22, 14.38

22.3 ..................................................... 14.38

23.9 ..................................................... 27.20

23.10 .................................................. 27.20

Part 24 ............................. 7.05, 9.19, 10.05,

10.24, 10.79–92,

13.66–67, 19.09, 25.37, 30.11

403

Заң құжаттарының кестесі

24.2 ............................................ 1.21, 10.79

24.5 ..................................................... 10.81

24.6 .................................... 10.87, 10.90–91

Part 25. ...................................... 2.05, 10.90

Section II. ...........................10.89, 19.11

25.1(1) .......................... 10.06, 21.10, 21.51

25.6–9 ................................................. 10.06

25.7(1) ................................................ 10.09

25.7(2) ................................................ 10.08

25.7(4) ................................................ 10.09

25.7(5) .................................................. 7.05

25.9 ..................................................... 10.10

25.13(1) ........................................... ...19.06

25.13(2) ....................................10.91, 19.11

Part 26. ........................................ 1.15, 9.10

26.2(1) ...................................................7.11

26.2A. .......................................... 1.56, 5.48

26.3 .............................................. 1.56, 5.48

26.3(1) ......................................... 1.56, 5.48

26.3(6). ................................................. 5.48

26.3(7A) ............................................... 5.48

26.3(8). ................................................. 5.48

26.6(1) to (3) ........................................ 5.44

26.6(4) .................................................. 5.45

26.6(6). ................................................. 5.46

Part 27 .................................................. 1.15

27.1. ...................................................... 5.44

27.1(2) ............................... 1.18, 1.55, 3.27,

5.42, 5.44, 25.33

27.2(1) ...................................... .1.15, 28.08

Part 28. ...................... 1.15, 1.18, 5.45, 9.10

28.3 ..................................................... 23.18

28.3(1) ................................................ 14.34

Part 29 ............................... 1.15, 1.18, 5.46,

9.10, 25.78

29.4 ............................................. .1.65, 9.03

29.8 ............................................. .1.65, 9.03

Part 31 ......................4.16, 10.23, 11.19–20,

11.22, 12.51,

12.110, 23.16, 25.96, 25.110, 28.13

31.3(1) ......................................11.36, 11.37

31.3(2) .........1.10, 4.16, 11.19, 11.23, 23.18

31.4 .......................4.16, 11.20, 11.21, 23.18

31.5 .......................... 1.68, 11.26B–C, 23.18

31.5(1) and (2) .................. 1.10, 4.16, 23.18

31.6 ................1.10, 1.22, 4.16, 11.23, 23.18

31.7(2) ............................ 1.10, 11.23, 23.18

31.8 ......................................................11.31

31.9(1) ............................ 1.10, 11.23, 23.18

31.10(2) ..................................... 4.16, 11.19

31.11. .................................................. 11.30

31.11(1) ...............................................11.27

31.12 .................................. 11.27–29, 11.33

31.14. .................................................. 11.30

31.15. ..........................................4.16, 11.19

31.16. ............................ 11.05, 11.08, 15.65

31.16(3) ................1.10, 11.06, 11.09, 11.11

31.17. .................................................. 11.17

31.18(4) ...............................................11.39

31.19. ............................................... 12.121

31.19(1) ...............................................11.26

31.19(3) ..........11.37, 11.39, 12.121, 12.149

31.19(6) .......................11.37, 11.45, 12.121

31.20 ................................................. 25.110

31.22 ..........................4.17, 11.51, 11.53–55

31.22(1) ...............................................11.50

31.22(2) ...............................................11.52

31.22(4) ...............................................11.50

31.23 ....................................................11.39

32.1 ..................................................... 14.34

32.1(1) ................................................ 14.34

32.1(1) and (2) .................................... 14.35

32.1(2) ................................................ 14.70

32.1(2) and (3) .................................... 14.34

32.1(3) ................................................ 14.36

32.2(1) ..................................... 25.45, 28.01

32.2(3) .....................................1.71, 14.38A

32.5(2) ....................................... 4.28, 14.09

32.5(2) to (4) .......................................

14.40

32.6(1) ................................................ 11.37

32.7(1) ..................................... 11.37, 11.40

32.10 ................................................... 14.38

32.13(1) ...................... . 25.45, 28.01, 28.28

32.14 ....... 6.22, 14.39, 16.08, 25.37, 25.124

33.2–5 ................................................ 14.55

34.2 ........................................... .4.27, 14.29

404

Заң құжаттарының кестесі

34.7 ........................................... .4.27, 14.29

34.8–12 ............................................ ...14.51

34.13(1) ........................................... ...14.51

Part 35. ............................ 1.20, 6.15, 13.01,

13.22, 15.107

35.1 ............................................ 4.21, 13.02

35.2 ..................................................... 13.36

35.3 ..................................................... 13.06

35.3(1) ..................................... 13.06, 13.47

35.4(1) to (3). ................... 1.11, 4.22, 13.02

35.4(2) .................. 1.69–70, 13.17A, 13.34,

13.27A, 13.35

35.4(3) .................1.69–70, 13.17A, 13.27A

35.5 ..................................................... 13.46

35.6(2) ................................................ 13.21

35.6(3) ................................................ 13.50

35.7(2) ................................................ 13.06

35.10 ................................................... 13.47

35.10(2) ................................... 13.08, 13.48

35.10(3) .............................................. 13.51

35.10(4) .............................................. 13.55

35.11 ................................................... 13.36

35.12 ............................... 9.08, 13.56, 13.70

35.12(3) .......................... 9.08, 13.56, 13.62

35.12(4) ................................... 12.51, 13.62

35.13 ................................................... 13.46

35.14(1) .............................................. 13.07

35.15 ................................................... 13.24

Part 36 ................ 1.25, 12.51, 12.60, 18.14,

18.24, 18.31–44, 23.22

36.1(2) ............................................... 18.44

36.3(2). ............................................ ...18.31

36.3(5) to (7) ...................................... 18.42

36.4 ..................................................... 18.31

36.9(2) ............................................... 18.42

36.10(3) ........................................... ...18.42

36.10(4) and (5) .................................. 18.39

36.13(1) ........................................... ...12.51

36.14 ............................. 18.35, 18.41, 18.43

36.14(1) ............. 18.24, 18.36, 18.37, 18.38

36.14(1A) ................... . 18.24, 18.36, 18.37

36.14(2) ........................................... ...18.36

36.14(3) ..................................... 1.58, 18.37

36.14(4) ........................................... ...18.35

38.1(2) ........................................... ...10.126

38.2(1) ........................................... ...10.124

38.2(2). ................................ .10.10, 10.124

38.3 .................................................. 10.124

38.6 .................................................. 10.125

38.7 .................................................. 10.125

39.2(1) ...... 4.26, 14.07, 25.45, 28.01, 28.08

39.2(3) ............................ 4.26, 14.07, 28.31

39.2(4) ............................ 4.26, 14.07, 28.35

39.3 .......................................... 15.75, 14.73

39.3(1) to (5) ................................ 14.72–73

39.3(5) ................................................ 10.74

39.5 ..................................................... 14.10

39.6 ..................................................... 24.15

Part 40 ............................ 4.28, 14.09, 14.79

40.2 ..................................................... 14.79

40.3 ..................................................... 14.79

40.3(2). ............................................... 14.86

40.4–5 ................................................. 14.79

40.6 ..................................................... 14.86

40.7–9 ................................................. 14.79

40.8(1) ................................................ 18.27

40.11–12 ............................................. 14.79

40.13 ..................................................... 7.07

Part 43. .................................... . 1.47, 18.18

Parts 44–48 ........................................... 1.47

Part 44. ............................ 1.19, 1.51, 18.43

44.2(2). ............................................ ...18.08

44.2(3). ............................................ ...18.12

44.3 ............................................ 4.28, 14.09

44.3(2). ...................................... 1.60, 18.25

44.3(5). ...................................... 1.60, 18.25

44.4(3). ............................................ ...23.22

44.5(3). .................................... 18.24, 23.21

44.6(1) ............................................... 18.28

44.7(a) ..................................... . 4.28, 14.09

44.13–16 ................................. 1.54, 18.11A

44.13(1) ...................................1.54, 18.11A

44.15 ....................................... 1.54, 18.11C

44.16(1) ...................................1.54, 18.11C

44.18 ......... 1.51, 18.18, 20.13, 20.18, 20.19

44.18–20 ............................................. 22.55

405

Заң құжаттарының кестесі

Part 45 ................................................ 18.28

45.7–11 ............................................ ...18.43

45.16–28 .................................... 1.63, 18.28

45.8 ..................................................... 18.28

45.41–44 ............................................. 18.18

46.14 ................................................... 18.29

Part 47 ................................................ 18.28

47.15. ......................................... 1.64, 18.28

Part 52 .................................................

23.19

52.3(1) .................... 1.24, 3.21, 4.29, 15.25,

16.82, 17.44, 23.19

52.3(2) ................................................ 15.26

52.3(3) ................................................ 15.29

52.3(4) ..................................... 15.29, 15.30

52.3(4A) ..................................1.72, 15.30A

52.3(6). ........................... 3.22, 15.27, 15.29

52.4 .......................................... 15.22, 16.82

52.4(2) ................... 1.24, 4.29, 15.26, 23.19

52.6(1) ................................................ 15.22

52.6(1) and (2) ........................... 1.24, 15.26

52.7 ..................................................... 15.18

52.9A ...................................... 1.74, 15.40A

52.11(2) ......................... .4.29, 15.72, 15.73

52.11(3) ..................................... 4.29, 15.02

52.11(4) .................................... .4.29, 15.76

52.13(1) .............................................. 15.38

52.13(2) .............................................. 15.37

52.17 ................................................... 16.81

54.5(1) ................................................ 8.106

Part 55 .................................................

17.24

58.1(2) ................................................ 24.01

58.2(1) and (2) .................................... 24.01

Part 60 ................................................ 24.02

62.1(3) ................................................ 24.18

Part 63 ................................................ 24.02

Part 69 ................................................ 17.20

70.2(2) ................................................ 17.01

Part 71 .......................................... 17.02–03

Part 72. .................................... 17.05, 17.10

72.1(1) ................................................ 17.12

72.1(2) ................................................ 17.10

72.2(1) and (2) .....................................17.11

72.6 ..................................................... 17.10

72.10 ................................................... 17.10

Part 73. .................................... 17.05, 17.15

73.13 ................................................... 17.15

73.14 ................................................... 17.15

73.18 ................................................... 17.15

Part 76 ................................................ 28.15

Part 78

Sections I to II .............................. 30.17

Section III ........................................... 30.18

Part 79 ................................................ 28.15

Sch 1 ..................... 6.59, 7.40, 8.104, 17.05,

17.24, 17.26, 17.27

Sch 2 .............................. 6.59, 17.05, 17.24,

17.26, 17.27

PD (2) 1.2 ........................................... 10.64

PD (3C) ................................... 25.21, 25.37

PD (3E) ...................................1.61, 18.15A

PD (3E) 2.2 ............................ 1.61, 18.15C

PD (3E) 2.3 ..................................... 18.15B

PD (3F) ................1.61, 1.62, 18.15A, 18.16

PD (3F) 1.1 ......................................... 18.16

PD (5A). ...................................... 1.56, 5.48

PD (5C). ...................................... 1.56, 5.48

PD (6A) ................................................ 5.06

PD (6B) ................................................ 5.27

PD (6B) 3.1 .......................................... 5.30

PD (7) ................................................... 5.02

PD (7) 5.1 .......................... .4.12, 5.03, 8.04

PD (8A) ................................................ 5.04

PD (14) 7 .............................................. 6.49

PD (15) ........................................ 1.56, 5.48

PD (16) 4–7 .......................................... 6.14

PD (16) 8.2 ........................................... 6.14

PD (16) 9.2 ..........................................11.13

PD (16) 13.3 ......................................... 6.15

PD (16) 16.1 ......................................... 8.20

PD (19) 1.1 ........................................... 6.50

PD (19B) ................................. 22.01, 22.50

PD (19B) 3.2(2) and (3) ..................... 22.45

PD (19B) 3.3 ...................................... 22.51

PD (19B) 3.5–9 .................................. 22.51

PD (19B) 4 ......................................... 22.51

PD (19B) 6.6 ........................... 25.45, 28.01

406

Заң құжаттарының кестесі

PD (19B) 8 ......................................... 22.55

PD (19B) 9.1 ...................................... 22.55

PD (19B) 11 ....................................... 22.45

PD (19B) 13 ....................................... 22.55

PD (20) 3. ........................... 6.22, 7.02, 7.07

PD (20) 7.4 ........................................... 7.02

PD (24) 4 ............................................ 10.87

PD (24) 5 ............................................ 10.87

PD (25) ...................................... 2.05, 21.22

PD (25) 1.2 ......................................... 21.10

PD (25A) 5.1 ...................................... 10.15

PD (25A) 5.1A ................................... 10.15

PD (25A) 9 ......................................... 27.20

PD (25A), Annex, Freezing

Injunctions .......................................... 21.29

paras (2) and (13) ......................... 21.17

para (16) ....................................... 21.20

para (19) ....................................... 21.35

para (20) ....................................... 21.36

Sch B(2)............................. 10.16, 21.16

Sch B(7)............................ 21.16, 21.20

PD (25A), Annex, Search

Orders ...................................... 21.51, 21.53

Sch C(1) ............................................. 10.16

PD (25B) ............................................ 10.06

PD (26) ........................................ 1.56, 5.48

PD (26) 5.1–2 ....................................... 9.19

PD (26) 7.3(2) ...................................... 5.48

PD (27) ............... 1.15, 1.18, 1.55–56, 3.27,

5.42, 5.44, 5.48, 25.33

PD (28) ...................................... . 1.56, 5.48

PD (28) 3.9 ..........................................

23.18

PD (28) 8.2 ................................ 4.28, 14.09

PD (28) 8.4 ......................................... 14.34

PD (29) ........................................ 1.56, 5.48

PD (29) 2.2 ........................................... 5.49

PD (29) 4.10(2). ..................................

23.18

PD (29) 10.2 .............................. 4.28, 14.09

PD (31) 2A .............................. 11.20, 23.18

PD (31B) .............................................

11.21

PD (32) 16 .......................................... 14.42

PD (34) 3. ................................ .4.27, 14.29

PD (34) 4–7 .........................................

14.51

PD (35) .................................... 13.02, 13.22

PD (35) 1.5(a) .................................... 13.47

PD (35) 2.2 ......................................... 13.47

PD (35) 3.3 ............................ .13.10, 13.48

PD (35) 5.1–3 ..................................... 13.50

PD (35) 7.1–4 ..................................... 13.24

PD (35) 9.1 ............................. 13.56, 13.58

PD (35) 9.4 ......................................... 13.58

PD (35) 9.5 ......................................... 13.58

PD (35) 9.7 ......................................... 13.59

PD (35) 9.8 ......................................... 13.59

PD (35) 11.1–4 ......................... .1.70, 13.75

PD (39A) 1.4A ............... 4.26, 14.07, 25.46

PD (39A) 1.5. ........................... .4.26, 14.07

PD (39A) 1.5(1) ................................. 28.31

PD (39A) 3.1–10 .................................

14.10

PD (39A) 5.2–3 ...................................

25.15

PD (39A) 6.1, 6.3 and 6.4 .................. 28.30

PD (40) ...................................... 4.28, 14.09

PD (40E) ............................................ 29.30

PD (44) 3.2 ...................................... 18.15B

PD (44) 12.4–7 .......... 1.54, 18.11A, 18.11C

PD (45) 5.1 ......................................... 18.18

PD (47) 14. ................................ 1.64, 18.28

PD (52) ............................ 3.21, 4.29, 15.25

PD (52) 4.4–5 ........................... .9.22, 15.69

PD (52) 4.8 ......................................... 15.31

PD (52) 4.9 ......................................... 15.37

PD (52) 4.11 ....................................... 15.29

PD (52) 5.6 ......................................... 25.96

PD (52) 5.6A ...................................... 25.96

PD (52) 5.9–18 ................................... 25.96

PD (52) 7.6 ......................................... 25.96

PD (52) 5.12–18 ................................. 28.31

PD (52C) 5A. ..........................1.72, 15.37A

PD (53) 2 .............................................. 6.14

PD (53) 6 ............................................ 10.34

PD (61) 2.3(2) .................................... 24.18

PD (69) ............................................... 17.20

PD (71) ............................................... 17.02

PD (72) ............................................... 17.10

PD (73) ............................................... 17.15

407

Заң құжаттарының кестесі

Practice Direction – Pre-action Conduct

para 5.2 ............................................4.03–11

para 8.1 ................................................. 3.36

para 9.2 ................................................11.04

Annex C ............................................. 13.01

Civil Procedure (Amendment) Rules 2000

(SI 2000/221)

r 9 ....................................................... 22.50

Sch 1 ................................................... 22.50

Civil Procedure (Amendment) Rules 2013

(SI 2013/262) .............................. 1.45, 1.47

Civil Procedure (Amendment No 2) Rules 2013

(SI 2013/515) ....................................... 1.45

Civil Procedure (Amendment No 3) Rules 2013

(SI 2013/789)

Art 3(b). ..................................... 1.63, 18.28

Civil Proceedings Fees (Amendment) Order

(SI 2011/586)

Sch 1 ................................................... 15.12

Conditional Fee Agreements Order 2000

(SI 2000/823) ....................................... 1.45

Conditional Fee Agreements Order 2013

(SI 2013/689) .................... 1.45, 1.47, 1.52,

20.26, 20.28

Conditional Fee Agreements Regulations 2000

(SI 2000/692) ..................................... 20.37

Conditional Fee Agreements (Revocation)

Regulations 2005 (SI 2005/2305) .......

20.37

County Courts (Interest on Judgment Debts)

Order 1991 (SI 1991/1184)

Art 1(2) .................................... 14.79, 17.47

Art 2 ................................................... 18.27

Art 5 ........................................ 14.79, 17.47

County Court Rules

Ord 24 ................................................ 17.24

Ord 25 .................................... .17.24, 17.26

Ord 26 ................................................ 17.05

r 16 ..................................................... 17.24

r 17 ..................................................... 17.24

Ord 27 ................................................ 17.05

Ord 29 ......................... .17.24, 17.26, 17.27

Ord 33 .................................................. 6.59

Damages-Based Agreements Regulations 2013

(SI 2013/609) ............. 1.45, 1.51, 20.13–19

Reg 1(2). ......................... 1.51, 20.15, 20.16

Reg 3 .................................................. 20.16

Reg 4 ................. . 1.51, 20.15, 20.16, 20.19

Reg 7 ......................................... 1.51, 20.15

Employment Tribunals (Constitution and

Rules of Procedure) Regulations 2004 (SI

2004/1861)

Sch 1, r 54 .......................................... 27.07

Sch 2, rr 8 and 10 ............................... 27.07

European Communities (Services of Lawyers)

Order 1978 (SI 1978/1910)

Art 5 ................................................... 25.12

Family Proceedings Rules 1991

(SI 1991/1247) ..................................... 2.04

Family Proceedings (Amendment No 2) Rules

1999 (SI 1999/3491) ............................ 2.04

High Court and County Courts (Allocation of

Arbitration Proceedings) Order 1996

(SI 1996/3215) ................................... 24.18

High Court Enforcement Ocers Regulations

2004. ................................................... 17.47

Insolvency Rules 1986 (SI 1986/1925)

r 2.85 .................................................... 7.32

r 4.90 .................................................... 7.32

Insurance Companies (Legal Expenses Insu-

rance) Regulations 1990 (SI 1990/1159)

Reg 4(1). ................................. 25.09, 25.28

Legal Aid, Sentencing and Punishment of Oend

ers Act (Commencement No 6) Order 2013

(SI 2013/453) ............................. 1.50, 4.01

Oers to Settle in Civil Proceedings

Order 2013

(SI 2013/93) ............................... .1.45, 1.58

408

Заң құжаттарының кестесі

Recovery of Costs Insurance Premiums in

Clinical Negligence Proceedings (No 2)

Regulations 2013

(SI 2013/739) ................. 1.52, 20.28, 20.34

Rules of the Supreme Court

Ord 5, r 6 ............................................ 25.15

Ord 17, r 1 ............................................ 6.59

Ord 25, r 15 ........................................ 12.97

Ord 30 ................................................ 17.05

Ord 40 ................................................ 13.29

Ord 45 ..................................... 17.24, 17.26

r 3 ....................................................... 17.24

r 3(1)(c) .............................................. 17.37

r 4 ....................................................... 17.24

r 4(2)(c) .............................................. 17.37

r 5(1)(b) .............................................. 17.37

Ord 46 ................................................ 17.05

r 5 ....................................................... 17.37

Ord 46, rr 1–2 ..................................... 8.104

Ord 47 ................................................ 17.05

Ord 51 ................................................ 17.05

Ord 52 .......................... 17.24, 17.26, 17.27

Ord 77, r 6 ............................................ 7.40

Supreme Court Rules 2009 (SI 2009/1603)

r 10 ................................................... 15.105

Unfair Terms in Consumer Contracts

Regulations 1999

(SI 1999/2083) ............................ 7.36, 8.22

409

ТАҢДАП АЛЫНҒАН КІТАПТАР

Rules

The Civil Procedure Rules (1998) are accessible at:

www.justice.gov.uk/courts/procedure-rules/civil

The Admiralty and Commercial Courts Guide (9

edn, 2011) is available at:

www.justice.gov.uk/downloads/courts/admiralitycomm/admiralty-commercial-courts-

guide.pdf

Architect’s Drawings of the CPR (1998)

Lord Woolf:

Access to Justice: Interim Report (1995)

Access to Justice: Final Report (1996)

Judicial Speeches

www.judiciary.gov.uk/media/speeches

www.judiciary.gov.uk/publications-and-reports/review-of-civil-litigation-costs/lectures

Detailed Bibliography

(i) Commentaries

Blackstone’s Civil Practice (‘the Red Book’, Oxford University Press, regular new editions;

and in 2011 a free-standing commentary without rules)

Civil Procedure (‘the White Book’, commentary and rules, Sweet & Maxwell, London, re-

gular new editions)

Civil Court Practice (‘the Green Book’, commentary and rules, Lexis Nexis, London, regular

new editions)

(ii) General Books

N Andrews, English Civil Procedure (Oxford University Press, 2003)

Related works by Andrews:

Principles of Civil Procedure (Sweet & Maxwell, London, 1994) (on the pre-CPR sys

tem)

English Civil Justice and Remedies: Progress and Challenges: Nagoya Lectures (Shinzan

Sha Publishers, Tokyo, 2007)

The Modern Civil Process (Mohr Siebeck, Tübingen, 2008); translation: O Moderno Pro

cesso Civil (São Paulo, 2009; 2

edn, 2012)

Contracts and English Dispute Resolution (Jigakusha, Tokyo, 2010)

Contract Law (Cambridge University Press, 2011)

Arbitragem e Poder Público (Editora Saraiva, São Paulo, 2010) (‘Arbitration and Public

Power’), with Cesar Augusto Guimarães Pereira and Eduardo Talamini, and others

D Dwyer (ed), The Civil Procedure Rules Ten Years On (Oxford University Press, 2009)

Sir Jack Jacob, The Fabric of English Civil Justice (Stevens & Sons, London, 1987) (a classic

410

Таңдап алынған кітаптар

distillation of the pre-CPR (1998) system, its traditions and values; Hamlyn Lectures for

1986)

JA Jolowicz, On Civil Procedure (Cambridge University Press, 2000) (comparative themes)

Zuckerman on Civil Procedure (2

edn, Sweet & Maxwell, London, 2006)

AAS Zuckerman and R Cranston (eds), The Reform of Civil Procedure (Oxford University

Press, 1995)

(iii) Other Works on Aspects of Civil Procedure

American Law Institute and UNIDROIT’s Principles of Transnational Civil Procedure (Cam

bridge University Press, 2006)

N Andrews, M Andenas and M Tamaruya (eds), special issue of The European Business Law

Review on dispute resolution (various contributors) (2012) Vol 22 issue 4 (the Lipstein

Memorial Symposium, Cambridge, 2010)

M Andenas, N Andrews and R Nazzini (eds), The Future of Transnational Commercial Liti

gation: English Responses to the ALI-UNIDROIT Draft Principles and Rules of Transna-

tional Civil Procedure (British Institute of International and Comparative Law, London,

2003, reprinted 2006) (observations by English lawyers on the CPR in the transnational

perspective)

T Bingham (Lord Bingham), The Business of Judging (Oxford University Press, 2000) (essays

on various aspects of procedure and legal development)

Cranston, How Law Works: The Machinery and Impact of Civil Justice (Oxford University

Press, 2006)

H Genn, Judging Civil Justice (Cambridge University Press, 2009) (Hamlyn Lectures for

2008)

Shetreet and C Forsyth (eds), The Culture of Judicial Independence: Conceptual Founda-

tions and Practical Challenges (Martinus Nijhoff Publishers, Leiden/ Boston, 2012)

M Zander, The State of Justice (Sweet & Maxwell, London, 2000) (Hamlyn Lecture for

1999)

AAS Zuckerman (ed), Civil Justice in Crisis: Comparative Perspectives of Civil Procedure

(Oxford University Press, 1999)

(iv) EU Law

C Crifo, ‘Civil Procedure in the European Order: an Overview of the Latest Development’, in

D Dwyer (ed), The Civil Procedure Rules Ten Years On (Oxford University Press, 2009),

ch 19

The members of the drafting group were: Neil Andrews, University of Cambridge, UK; Professor

Frédérique Ferrand, Lyon, France; Professor Pierre Lalive, formerly University of Geneva, sometime

Goodhart Professor of Legal Science, Cambridge, in practice as an international commercial arbitrator,

Switzerland; Professor Masanori Kawano, Nagoya University, Japan; Mme Justice Aida Kemelmajer de

Carlucci, Supreme Court, Mendoza, Argentina; Professor Georey Hazard Jr, now Hastings College of

the Law, San Francisco, USA; Professor Ronald Nhlapo, formerly of the Law Commission, South Africa;

Professor Dr iur Rolf Stürner, University of Freiburg, Germany, and Judge at the Court of Appeals of the

German State Baden-Württemberg, Karlsruhe; the assistant to these discussions was Antonio Gidi (USA and

Brazil). The Principles are also available at www.unidroit.org/english/ principles/civilprocedure/main.htm.

411

Таңдап алынған кітаптар

B Hess, Europäisches Zivilprozessrecht (CF Müller Publications, Germany, 2010);

A Layton and H Mercer (eds), European Civil Practice (2

edn, Sweet & Maxwell, London,

2004);

E Storskrubb, Civil Procedure and EU Law: A Policy Area Uncovered (Oxford University

Press, 2008)

(v) Civil Law Systems

D Asser, et al, ‘A Summary of the Interim Report on Fundamental Review of the Dutch Law

of Civil Procedure’ (2003) 8 ZZP Int 329–87

M Cappelletti (ed), International Encyclopaedia of Comparative Law (Martinus Nijhoff Pub

lishers and Mohr Siebeck, The Hague and Tübingen, 1976), volume XVI ‘Civil Procedure’

M Cappelletti, The Judicial Process in Comparative Perspective (Oxford University Press, 1989)

OG Chase, H Hershkoff, L Silberman, V Varano, Y Taniguchi and AAS Zuckerman, Civil

Procedure in Comparative Context (Thomson West, St Paul, USA, 2007)

OG Chase and V Varano, ‘Comparative Civil Justice’, in M Bussani and U Mattei (eds), The

Cambridge Companion to Comparative Law (Cambridge University Press, 2012), ch 10

M Damaska, The Faces of Justice and State Authority: A Comparative Approach to the Legal

Process (Yale University Press, New Haven, 1986)

M de Cristofaro and N Trocker (eds), Civil Justice in Italy (Jigakusha, Tokyo, 2010)

M Deguchi and M Storme (eds), The Reception and Transmission of Civil Procedural Law in

the Global Society (Maklu, Antwerp, 2008)

A Dondi (ed), Elementi per una Definizione di Complessita Processuale (Giuffrè Editore,

Milano, 2011)

L Ervo (ed), Civil Justice in Finland, Nagoya University Comparative Study of Civil Justice,

vol 2 (Jigakusha, Tokyo, 2009)

C Esplugues Mota and S Barona Vilar (eds), Civil Justice in Spain, Nagoya University Com

parative Study of Civil Justice vol 3 (Jigakusha, Tokyo, 2009)

F Ferrand, ‘The Respective Roles of the Judge and Parties in the Preparation of the Case in

France’, in N Trocker and V Varano (eds), The Reforms of Civil Procedure in Comparative

Perspective (Giappichelli, Torino, 2005), 7 ff

P Gottwald (ed), Litigation in England and Germany: Legal Professional Services, Key Fea

tures and Funding (Gieseking, Biedefeld, 2010)

C Hodges, S Vogenauer and M Tulibacka (eds), The Costs and Funding of Civil Litigation:

A Comparative Perspective (Hart Publishing, Oxford, 2010)

JA Jolowicz, On Civil Procedure (Cambridge University Press, 2000)

M Kengyel and V Harsági, Civil Justice in Hungary, Nagoya University Comparative Study

of Civil Justice vol 4 (Jigakusha, Tokyo, 2010)

X Kramer and CH van Rhee (eds), Civil Litigation in a Globalising World (Asser Press, The

Hague, 2012)

D Maniotis and S Tsantinis, Civil Justice in Greece (Jigakusha, Tokyo, 2010)

J Maxeiner, G Lee and A Weber, Failures of American Civil Justice in International Perspec

tive (Cambridge University Press, 2011)

PL Murray and R Stürner, German Civil Justice (Carolina Academic Press, Durham, USA,

2004)

412

Таңдап алынған кітаптар

A Pellegrini Grinover and R Calmon (eds), Direito Processual Comparado: XIII World Con-

gress of Procedural Law (Editora Forense, Rio de Janeiro, 2007)

W Rechberger and Klicka (eds), Procedural Law on the Threshold of a New Millennium,

XI. World Congress of Procedural Law (Centre for Legal Competence, Vienna, 2002)

CH van Rhee, European Traditions in Civil Procedure (Intersentia, Antwerp, 2005)

S Schmidt, Civil Justice in France, Nagoya University Comparative Study of Civil Justice,

vol 7 (Jigakusha, Tokyo, 2010)

M Storme (ed), Approximation of Judiciary Law in the EU (Kluwer, Dordrecht, 1994)

M Storme (ed), Procedural Laws in Europe – Towards Harmonization (Maklu, Antwerp/

Apeldoorn, 2003)

M Storme and B Hess (eds), Discretionary Power of the Judge: Limits and Control (Kluwer,

Dordrecht, 2003)

R Stürner and M Kawano (eds), Current Topics of International Litigation (Mohr Siebeck,

Tübingen, 2009)

R Stürner and M Kawano (eds), International Contract Litigation, Arbitration and Judicial

Responsibility in Transnational Disputes (Mohr Siebeck, Tübingen, 2011)

R Stürner and M Kawano (eds), Comparative Studies on Business Tort Litigation (Mohr Sie

beck, Tübingen, 2011)

R Stürner and M Kawano (eds), Comparative Studies on Enforcement and Provisional Mea

sures (Mohr Siebeck, Tübingen, 2011)

R Stürner and M Kawano (eds), Cross Border Insolvency, Intellectual Property Litigation,

Arbitration and Ordre Public (Mohr Siebeck, Tübingen, 2011),

L Tichý, P Holländer and A Bruns (eds), The Judicial Opinion (Univerzita Karlova v Praze,

Prague, 2011)

N Trocker and V Varano (eds), The Reforms of Civil Procedure in Comparative Perspective

(Giappichelli, Torino, 2005)

A Uzelac and CH van Rhee (eds), Public and Private Justice (Intersentia, Antwerp, 2007)

A Uzelac and CH van Rhee (eds), Access to Justice and the Judicary: Towards New

European Standards of Affordability, Quality and Efficicency of Civil Adjudication

(Intersentia, Antwerp, 2009)

CH van Rhee, European Traditions in Civil Procedure (Intersentia, Antwerp, 2005)

CH van Rhee (ed), The Law’s Delays: Essays on Undue Delay in Civil Litigation

(Intersentia, Antwerp, 2007)

CH van Rhee and A Uzelac (eds), Enforcement and Enforceability (Intersentia, Antwerp, 2010)

CH van Rhee and A Uzelac (eds), Truth and Efficiency in Civil Litigation: Fundamental As

pects of Fact-finding and Evidence-taking in a Comparative Context (Intersentia, Cam-

bridge/Antwerp, 2012)

R Verkerk, Fact-Finding in Civil Litigation: A Comparative Perspective (Intersentia, Ant

werp, 2010)

G Wagner, ‘Collective redress – categories of loss and legislative options’ (2011) LQR 55–82

J Walker and OG Chase (eds), Common Law, Civil Law, and the Future of Categories

(LexisNexis, Ontario, 2010)

AAS Zuckerman (ed), Civil Justice in Crisis: Comparative Perspectives of Civil Procedure

(Oxford University Press, 1999)

413

Таңдап алынған кітаптар

(vi) Transnational Principles

M Storme (ed), Approximation of Judiciary Law in the European Union (Martinus Nijhoff

Publishers, Dordrecht, 1994)

American Law Institute/UNIDROIT’s ‘Principles of Transnational Civil Procedure’ (Cam

bridge University Press, 2006) On this project:

M Andenas, N Andrews and R Nazzini (eds), The Future of Transnational Commercial Litiga

tion: English Responses to the American Law Institute/ UNIDROIT Draft Principles and

Rules of Transnational Civil Procedure (British Institute of International and Comparative

Law, London, 2006)

H Kronke (ed), special issue of the Uniform Law Review (2002) Vol VI

R Stürner, ‘The Principles of Transnational Civil Procedure…’ (2005) Rabels Zeitschrift

201–254

КІТАПТЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАСЫЛЫМЫН

ӘЗІРЛЕГЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТОП

Аудармашы – Кенжебаев Орынбек, заңгер. Әл-Фара-

би атындағы Қазақ ұлттық университетін халықаралық

құқық мамандығы бойынша тамамдаған. ҚР Қорғаныс

министрлігінде ағылшын және парсы тілдерінің аударма-

шысы болып қызмет атқарған.

Әдеби және жауапты шығарушы редактор –

Башбаева Зәуреш Карбозқызы, филолог. Әл-Фараби

атындағы Қазақ ұлттық университетінің түлегі. Респуб-

ликалық «Қайнар», «Мектеп» және «Таймас» баспала-

рында жетекші редактор, бас редактор қызметін атқарған.

«Баспа және полиграфия ісінің қайраткері» Құрмет белгі-

сінің иегері.

Ғылыми редактор – Айдарбаев Сағынғали Жоламанұлы,

заңгер. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті-

нің түлегі; заң ғылымдарының докторы, қауымдастырыл-

ған профессор. Қазақстан халықаралық құқық қауым-

дастығының вице-президенті, Ресей халықаралық құқық

қауымдастығының мүшесі; Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

халықаралық қатынастар факультетінің деканы. Заң сала-

сы бойынша оқулықтар мен оқу құралдарының, моногра-

фиялар мен мақалалардың авторы.

Нил ЭНДРЮС

АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ

I том

Бірінші кітап

СОТ ӨНДІРІСІ

Редакторы З.К. Башбаева

Корректоры С.С. Омарова

Беттеген А.Ж. Молдахметова

ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІНІҢ

ТАПСЫРЫСЫ БОИ� ЫНША АУДАРЫЛҒАН

Басуға 20.01.2020 ж. қол қойылды.

Қаріп түрі «Times New Roman». Пішімі 70х100

/16. Офсеттік басылым.

Көлемі 26,0 б.т. Таралымы 10 000 дана.

Тапсырыс №