372

13-ТАРАУ

Авторитарлық жүйе - халық
басқарушыны таңдай алмайтын

және заң жүзінде ауыстыра
алмайтын саяси жүйе.

Осылайша, Армения мен Молдова сияқты мемлекеттер, 1991 жылы

Кеңес Одағы ыдыраған соң жеке бөлініп шығуға мүмкіндік алды. Со-

нымен қатар

(тағы да

бұрынғы Кеңес Одағындай), ұлттық мемлекет­

тер

айналасындағылар

өз

тәжірибесінен

материалдық

қолдау

мен

ұлтшылдықтың үлгісін ұсынған жағдайда қүрылады. Ал Түркиядағы

күрдтер болса, ұлгтық мемлекет тұрмақ, саяси автономия ала алмай
отыр. Бұған себеп болып отырған жағдай мынау: біріншіден, Түркия-
ның үкіметі мен экномикасы мықты; екіншіден, күрдтердің одақтас-
тары аз.

М ем л ек етт ік ю р и с д и к ц и я

Өзге саяси институттардың құзыреттілік аясы тар болса (мысалы, шір-

кеу немесе отбасы мүшелерін қадағалау), мемлекет қоғамға бүтіндей

билік жүргізеді.

Мемлекет ортақ мақсатқа

қол жеткізу үшін, қоғам бөліктерінің

тең қарым-қатынасына төрелік етумен, басқа қоғамдармен байланыс

орнатумен және ресурстар (салық, әскерге шақыру, мүнай) жинаумен

айналысады. Қоғам кеңейіп, күрделене түскен сайын мемлекеттің ба-
лаларға жыныстық қатынастар туралы білім беру және баспанасынан

айырылып қалу қаупі

бар

отбасыларға

субсидия

бөлу сияқты

мәсе-

лелерді

қамтитын жаңа

міндеттері пайда

болады. Деректерді түсін-

діру:

Үкіметтің

міндеттеріне

қатысты

пайымдар

(Attitudes

Toward

Government Responsibilities) америкалықтардың мемлекеттік міндет-
терге деген көзқарасын зерттейді.

М ем л ек етт ік м ә ж б ү р л е у

Мәжбүрлеуді

қолдану үшін

мемлекеттің

заңды

құқығы

болғандық-

тан, басқа құрылымдар (ата-аналар, мүғалімдер сияқты) оны тек мем-
лекеттің келісімімен ғана

қолдана

алады.

Мысалы,

барлық штаттар

қазір

күйеуінің

әйелін

сабауына,

ал

кейбір

штаттар

мұғалімдердің

оқушыларға ұрсуына тыйым салады.

Мемлекет мәжбүрлеудің бастапқы үш түрін қолданады. Біріншіден,

мемлекет ел түрғындарын

заң жүзінде

түтқындай

алады,

шабуылдай

алады, түрмеге жаба алады және кейбір жағдайларда өлтіруге де қүқылы.
Екіншіден, мемлекет заң жүзінде азаматтардан салық пен айыппұл жи-
найды. Үшіншіден, мемлекет басқа елдермен келіссөздер жүргізеді және

басқа елге шабуыл жасауға қарулы күштерін жібере алады.

Алайда

әрбір

ел

билік

пен

мәжбүрлеуді

әртүрлі қолданады.

Ав-

торитарлық және демократиялық жүйелердің арасындағы

ең үлкен

айырмашылық осы.

13.1-картада

«толық» демократиялық,

«жалған»

демократиялық (кейбір авторитарлық элементтері бар), екеуін қатар
алып жүретін «гибридті» және авторитарлық мемлекеттер бөліп көр-
сетілген.

Авторитарлық жүйе

Халықтың

көбі

ұзақ

уақыт

бойы

авторитарлық

жүйеде

өмір

сүрген.

Авторитарлық үкіметтерді тоталитарлық мемлекет, диктатура, әскери
хунта (топ), монархия, теократия және тағы басқа деп атайды. Олардың

қай-қайсысында да
майды және өзгерте

көшбасшы немесе

билік халық

тарапынан таңцал-

де алмайды (революцияны есептемегенде).

Егер

мемлекетте

сайлау

жүргізілсе

де,

алдын

ала

таңдалған

адамдар

жеңуі

үшін

сайлау

нәтижелері

қолдан

жасалады.

Мысалға,