190

7-ТАРАУ

Алайда

кейде

тапты қ

жүйелерде

де

аскриптивті

мәртебенің

кейбір белгілері маңызды болады. Азаматтың діні, жасы, жынысы,
ұлты басқа да факторлармен қатар, оның жолында қандай мүмкін-

діктер аш ылып, қандай тосқауылдарға тап болуына эсер етеді. Де-

генмен бұл факторлардың касталы қ қоғаммен салыстырғанда тап-

ты қ қоғамда ы қпалы әлдеқайда аз. Қазіргі заманда тапты қ жүйелер
басым, сондықтан бүл бөлімді сол жөнінде жалғастырамыз.

Буржуазия - жұмыс жасауға

қажетті құралдар мен

материалдарды, ягни өндіріс

құрал-жабдықтарын иеленген ran.

Пролетариат - өндіріс

қүралдарына ие емес тап. Олар
өндіріс құралдарын иеленген
адамдарға жалданып өмір сүреді.

Тап - маркстік теория бойынша,

адамдарды өндіріс құралдарына

деген меншіктік қатынасы арқылы

жіктеу.

Таптық сана - адамдардың

өндіріс құралдарына өздерінің

қатынасын түсініп, нақты таптық

ерекшеліктерін мойындауы.

Таптар нешеу?

Таптық жүйелер - реттелген мәртебелер жиыны. Оған қандай мәрте-

белер кіреді және олар қалай жіктеледі? Бұл тарауда

осы сұрақтарга

екі теориялық және екі практикалы қ жауап беріледі.

Маркс: буржуазия және пролетариат

Карл Маркс (1818-1883) әлеуметтік құрылым екі таптан тұратынына

сенімді

болған.

Оларды

дәулеттілер

және

кедейлер

деп

атауға

бола­

ды,

Маркс

оларды

буржуазия жэне пролетариат деп

атаған.

Буржуа­

зия - жұмыс үшін қажетті құралдар мен материалдарды, яғни өндіріс

құрал-жабдықтарын

иеленген

тап.

Пролетариат

онымен

қамтама-

сыз

етілмеген.

Сондықтан

олар

үстемдік

етуші

тапқа

жалданып

өмір сүреді. Маркстің пікірінше, тапқа жіктеу, ең алдымен, өндірістік

құрал-жабдықтарды игеруге байланысты.

Әлбетте, өндіріс құралдарының еңбекке қатысы бар, бірақ бұл еке-

уі бір мәнге ие емес. Маркстың айтуынша, колледж оқытушысы, жергі-

лікті

Sears дүкенінің менеджері және қоқыс жинайтын қала

қызмет-

кері - барлығы бірдей пролетариат болып саналады, себебі олар басқа

біреуге қызмет етеді. Алайда қоқыс жинаушы жұмысын өз көлігімен

орындайтын

болса,

Маркс

оны

буржуазияның

мүшесі

деп

санайды.

Оның пікірінше, басты фактор - адамның қанша ақшасы болуы немесе

қандай жұмыс атқаратыны ғана емес, өндіріс құрал-жабдықтарын мен-

шіктенуі мен еңбектің өз бақылауында болуы да.

Эрине,

Маркс

«жекеменшік

көлігімен

қоқыс

жинайтын

адам-

дарға

қарағанда

дүкен

менеджерлері

табысты»

деген

қалыптасқан

ортақ

пікірді

елеусіз

қалдырмаған.

Алайда

менеджерлер

мен

көше

сыпырушылар таптық сананы дамытып - өздерінің таптық

гүбірін

түсініп, таптық жүйелермен күресу үшін бірігеді деп үміттенген.

Вебер: тап, мәртебе және билік

Маркстың

жазбалары

жарық

көргеніне

ондаған

жылдар

өткен

соң,

Макс Вебер (1864-1920) таптарға жіктеудің біршама кеңейтілген жүйе-

сін ұсынды.

Маркс тұжырымдаған,

қоғамды

тапқа жіктеудің

екі

өл-

шемді жүйесінің орнына, Вебер стратификация жүйесін адамдардың
орнын

анықтайтын

үш

тәуелсіз

өлшеммен

толықтырды

(7.1-сызба).

Олардың біреуі - Маркс мәлім еткен тап өлшемі. Екіншісі - билік, ал

үшіншісі

-

әлеуметтік

беделді

немесе

әлеуметтік

ерекшелікті

біл-

діретін мәртебе. Оның айтуынша, мәртебесі тең адамдар өз қоғамдас-

тықтарын құрады. Олардың ортақ белгілері бар, сондай-ақ мүдделері,

құндылық бағдарлары ұқсас болғандықтан, бірін-бірі жиі асқа шақы-

рады, бір-бірімен тұрмыс құрады және ұқсас қарекетпен айналысады.

Вебер «жоғары мәртебе мен билікке қол жеткізудің экономикалық

негіздері бар» деген оймен келіседі. Алайда олардың әлеуметтік теңсіздік-

ке әсері тәуелсіз деген. Атап айтқанда, Вебердің пікірінше, мәртебе эко-

номикалық билікке жиі қарама-қайшы келіп, «тек қана» байлығы бар