«Жаңагуманитарлықбілім.Қазақтіліндегі100жаңаоқулық»

жобасыҚазақстанРеспубликасыныңТұңғышПрезиденті–

ЕлбасыНұрсұлтанНазарбаевтыңбастамасымен

«Руханижаңғыру»мемлекеттік

бағдарламасыаясында

іскеасырылды.

LITERARYTHEORY

ANANTHOLOGY

THIRDEDITION

EditedbyJulieRivkinandMichaelRyan

WileyBlackwell

ӘДЕБИЕТТЕОРИЯСЫ:

АНТОЛОГИЯ

ҮШІНШІБАСЫЛЫМ

ДжулиРивкинменМайклРайанныңредакциясымен

ӘОЖ821.0

КБЖ83.3

Ә22

«Жаңагуманитарлықбілім.Қазақтіліндегі100жаңаоқулық»жобасыныңредакциялықалқасы:

Редакциялықалқаның

төрағасы–

ТәжинМ.М.

Төрағаныңорынбасары– СағадиевЕ.К.

Жауаптыхатшы– КенжеханұлыР.

АлтаевЖ.А.

АлшановР.А.

ЖаманбалаеваШ.Е.

ЖолдасбековМ.Ж.

ҚасқабасовС.А.

ҚаринЕ.Т.

ҚұрманбайұлыШ.

МасалимоваӘ.Р.

МұтановҒ.М.

НұрышеваГ.Ж.

НысанбаевӘ.Н.

ӨмірзақовС.Ы.

СаңғылбаевО.С.

СыдықовЕ.Б.

Кітаптыбаспағаәзірлеген:Ұлттықаудармабюросы

Аудармашы– ШәріпА.

Жалпыредакциясынбасқарған

–

ШәріпА.,ф.ғ.д.,профессор

Әдебиредакторлар– ШәріпА.

Жауаптышығарушы– ШәріпА.

Пікіржазғандар– ЫсқақД.,ф.ғ.д.,профессор;

АймұхамбетЖ.,ф.ғ.д.,профессор

Л.Н.ГумилеватындағыЕҰУҚазақәдебиетікафедрасындаталқыланып,

мақұлданды.

Thisthirdeditionfirstpublished2017

©2017JohnWiley&Sons,Ltd.

Editionhistory:BlackwellPublishingLTD(1e,1998):BlackwellPublishing(2e,1998)

TherightofJulieRivkinandMichaelRyantobeidentifiedastheauthorsoftheeditorialmaterialinthisworkhasbeenassertedin

accordancewiththeUKCopyright,DesignsandPatentsAct1988

ThistranslationispublishedbyarrangementwithJohnWiley&Sons,Ltd.©2017by«Ұлттықаудармабюросы»

қоғамдыққоры(«NationalBureauofTranslations»PublicFoundation).Allrightsreserved.

Coverimage:BarbaraKruger:Untitled(NoRadio),photograph51»х68»,1988.

CollectionDon/DorisFisher,SanFrancisco,courtesyMaryBooneGallery,NewYork

Ә22Әдебиеттеориясы:Антология.4-том/ДжулиРивкинменМайклРайанныңредакциясымен.–

Алматы:«Ұлттықаудармабюросы»қоғамдыққоры,2019.–452бет.

ISBN978-601-7943-53-0

ISBN978-601-7943-57-8

БұлоқулықтаХХғасырдыңекіншіжартысынанбастапқазіргедейінгіәдебиеттеориясыныңқалыптасуы,дамубағдары

және оған ықпал еткен факторлар туралы жан-жақты түсінік беретін америкалық және еуропалық ғалымдардың эсселері

топтастырылған. Олардың еңбектері бүгінгі қоғамдық, гуманитарлық және жаратылыстану пәндерінің арасындағы

байланысты сан алуан қырынан қарастырып, аффект теориясы (С.Томкинс, И.Седжуик, Л.Берлант, Б.Массуми, С.Ахмед),

нарративтіэмпатиятеориясы(С.Кин),когнитивтіметафоратеориясы(Дж.Лейкофф,М.Джонсон),когнитивтіпоэтика(Р.Цур,

М.Тернер, Э.Сполски, Э.Харт), эволюциялық әдебиет теориясы (Дж.Кэрролл, Б.Бойд, Н.Истерлин, Дж.Готтшолл),

репрезентативті емес теория (Н.Трифт), әрекетшіл желі теориясы (Б.Латур), киберфеминизм мен «жаңа материализм»

теориясы(Д.Харауэй,Дж.Агамбен)жөніндекеңіненсөзетеді.

Антологияға енген мақалалар жиынтығы көркем әдебиеттің мазмұны мен құрылымын, жанрлық сипатын, көркем

шығармалардыаудиторияныңқабылдауерекшеліктерінқайтаданпайымдауға,билікпен идеологиятабиғатын,этносаралық

қарым-қатынастарды, халықаралық байланыс саласындағы жаңа тұжырымдарды, әлемдегі постотарлық ахуалды тыңнан

зерделеугежолашады.

Оқулық әдебиеттану мен лингвистика, сондай-ақ оларға іргелес гуманитарлық мамандықтардың студенттеріне,

магистранттарымендокторанттарына,философтарменмәдениеттанушыларға,жалпыоқырманқауымғаарналған.

ӘОЖ821.0

КБЖ83.3

ISBN978-601-7943-53-0

ISBN978-601-7943-57-8

©2017JohnWiley&Sons,Ltd.

©«Ұлттықаудармабюросы»ҚҚ,2019

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең дамыған 30 елдің

қатарынақосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын жаңғырып

отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыруларды толықтырып қана қоймай,

олардыңөзегінеайналады.

Бізалдағыбірнешежылдагуманитарлықбілімніңбарлықбағыттарыбойыншаәлемдегіең

жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне аударып, жастарға дүниежүзіндегі

таңдаулыүлгілердіңнегізіндебілімалуғамүмкіндікжасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет сияқты сананы

жаңғыртудыңнегізгіқағидаларынқоғамдаорнықтыратынбастыкүшкеайналады.Осылайша

болашақтыңнегізібілімордаларыныңаудиторияларындақаланады...

ҚазақстанРеспубликасыныңПрезиденті

Н.Ә.Назарбаевтың

«Болашаққабағдар:руханижаңғыру»аттыеңбегінен

Мазмұны
Алғысөз
Теорияныңқыcқашатарихы
БІРІНШІБӨЛІМ.Таным.Эмоция.Эволюция.Ғылым
БІРІНШІТАРАУ.Кіріспе.Тұрпатыжаңатұжырымдар.ДжулиРивкин,
МайклРайан
ЕКІНШІТАРАУ.Нақтыәдебиет:жанрғакогнитивті-постструктуралистік
көзқарас.ЭлизабетХарт
ҮШІНШІТАРАУ.Нарративтіэмпатия.СюзаннКин
ТӨРТІНШІТАРАУ.Аффектіліэкономика.СараАхмед
БЕСІНШІТАРАУ.Адамтабиғатыжәнеәдебимазмұн.ДжозефКэрролл
АЛТЫНШЫТАРАУ.Әдебими:нейробиология,сынжәнетеория.Патрик
КолмХоган
ЖЕТІНШІТАРАУ.Цифрлық-гуманитарлықғылымдар:зерттеутәжірибесін
теорияғаайналдыру.ТедУндервуд
СЕГІЗІНШІТАРАУ.Голливудпланетасы.ФранкоМоретти
ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ.Тәжірибежүзіндегітеория.Менпайымдаған
байланыс:«КорольЛир»жәнеонықайтатану.ДональдК.Фриман
ОНЫНШЫТАРАУ.Тәжірибежүзіндегітеория.Сыпырылғантері:
Манроның«Тағылар»әңгімесіндегітаксидермияменпедофилия.Кэрри
Доусон
ЕКІНШІБӨЛІМ.Жануарлар.Адамдар.Орындар.Заттар
БІРІНШІТАРАУ.Кіріспе.Адамтіршілігітеориясыныңмәселелері.Джули
РивкинменМайклРайан
ЕКІНШІТАРАУ.Репрезентативтіеместеория:бізбілмейтінөмір.Найджел
Трифт
ҮШІНШІТАРАУ.Күрделілік.ДжонУрри
ТӨРТІНШІТАРАУ.Әрекетшілжелітеориясы:бірқатартүсініктеме.Бруно
Латур
БЕСІНШІТАРАУ.Жануарларғабетбұрыс,әдебизерттеулержәнеакадемия.
ДженниферМакДонелл
АЛТЫНШЫТАРАУ.Адамдәрменсіздігініңэстетикасы.ТобинСиберс
ЖЕТІНШІТАРАУ.Экокритицизм.ПиппаМарлэнд

СЕГІЗІНШІТАРАУ.Қоректікзаттар:ЛуисКэрроллдыңАлисатуралы
кітаптарындағытағам,жануарларменөзгетіршіліктүрлері.Майкл
ПэрришЛи
ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ.Тәжірибежүзіндегітеория.Корольдіңкүзгі
маусымы:«КорольЛир»трагедиясындағыжербейнесі.ДжейнЭлизабет
Арчер,РичардМаргграфТерли,ХовардТомас
ОНЫНШЫТАРАУ.Тәжірибежүзіндегітеория.ЕлизабетБишоптың
«Қызылит»туындысы.КимФортуни
ГЛОССАРИЙ

Алғысөз

Бұл кітапты жазу идеясы дәрісханадан басталғанын іштей болжап

отырғанболарсыздар.Бізқазіргіәдебиеттеориясыкурсынсоңғыжиырма

жыл бойы оқытып келеміз. Осы уақыт аралығында жинақтаған ортақ

тәжірибеміздің нәтижесінде курсымызға қазіргі бар антологиялардың

ешқайсысы құрылымдық тұрғыдан сәйкес келмейтініне көз жеткіздік.

Жүйесіз құрастырылған үзінділерді шынайы антологияға айналдыру, бір

жағынан,оқытуәдістемеміздіңтабиғитүрдежетілуіменбайланыстыболса,

екінші жағынан, жүйелеу мен ғылыми тұрғыдағы негіздеу нәтижесіне

жүргізгенкүрделізерттеужұмыстарыныңықпалызорболды.Бұлкітаптың

тұсауы дәрісханада кесілгенімен, алдағы уақытта қолданылу өрісі өзінің

кең шалқарын табатынына, біздің оқыту әдістеріміз мүлде бөлек курстар

менүлкенаудиториялардыңдақажетінежарайтынынашүбәкелтірмейміз.

Іріктеп алынған тақырыптар кез келген курстың мазмұнын толықтырып,

олардығылымитұрғыданбайытуғаарналған.

Аталмыш еңбектің көлемді болуы осы уақытқа дейін жинақталған

тәжірибеміздің қомақты қорытындысы деп білеміз. Біз әдебиет

теориясыныңантологиясытек«Жаңакритицизмненкейінгі»(AftertheNew

Criticisim) кезеңді сипаттайтын теориялық пайымдаулар мен тәсілдердің

жиынтығын ғана емес, қазіргі әдебиет теориясы деп қабылдап отырған

кезеңдітүгелқамтуыкерекдегенойдыбасшылыққаалдық.Осышешімнің

нәтижесіндеструктурализм,постструктурализм,постотарлық,психоанализ

сияқты аса ауқымды мәселелер аталмыш антологияның құндылығын

арттырып, теориялық мәселелерді жан-жақты қамтыған оқулық ретінде

түрлікурстардатиімдіқолданылатынынасенімдіміз.

Антология америкалық және орыс формализмінен басталады. Оның

құрылымы жартылай хронологиялық әрі жартылай эвристикалық сипатта

берілген. Біз теорияға кіріспес бұрын студенттердің теориялық деңгейіне

сүйене отыра, формализмді америкалық жаңа критицизм ұғымында

қабылдаймыз. Аталмыш тақырып студенттерге әдеби талдаудың негізгі

әдісі – «мұқият оқу» (close reading) түрінде оқытылады һәм олар осы

тәжірибеарқылы формалистермен жақын танысуға мүмкіндік алады. Бұл

тәжірибенің Мольердің «Тоғышар ақсүйек» (Le Bourgeois Gentilhomme)

комедия-балетіндегіМ.Журденніңбейнесісияқтыөзіндікбітімібар.Жаңа

критицизм тәжірибелерінің теориялық алғышарттарымен таныса отырып,

оны тарихи негізде емес, теориялық тұрғыда орыс формализмінің

өкілдерімен сабақтастыра қарастыру – «теорияның» тиімділігін

арттырудыңбірден-бірқолайлытәсілі.

Бұл басылымда барлық бөлімдерге айтарлықтай өзгерістер енгізілді:

олардыңаражігінқалайажыратукерек,қандайшарттыбелгілердіқолдану

тиімді және кейбір жағдайда қалай таңдау жасау қажет дейтін мәселелер

төңірегіндегі жұмыстарды теориялық тұрғыдан тиянақтау оңайға түскен

жоқ. Себебі аталмыш мәселелерді негіздеп, жүйелеу жайы тәжірибелік

бағдарғақұрылған.Мысалы,Деконструкция(Deconstruction) кезеңі1970–

1980 жылдары АҚШ-тың әдеби сын тарихында елеулі орын алғанына

қарамастан, біз оның тарихи әрі интеллектуалдық түп-төркінін ескеріп,

французконтексіменбайланыстырудыжөнсанадық. Осығанбайланысты,

сізДерриданыДелөзбенГуаттариден,Бодриарды«постструктурализмнің»

арасынан табасыз. Теорияның кейбір түрлерін жүйелеу барысында,

мәселен, гендерлік тұрғыданжіктеуге қатыстытиянақты жауаптабуоңай

болған жоқ. Әрқайсысы өзіндік классикалық мәтіндерін қалыптастырып

үлгерген кез келген теориялық жобаға жеке бөлім арнауға болар еді.

Дегенменосындайүдеріскеқатысу–антологияныңбастымақсаттарының

бірі, сондықтан біз дәстүрден тыс әрі жаңа теорияларды да кеңінен

қамтуды жөн көрдік. Сол себептен, кейбір бөлімдеріміздің атауы бірден

ұғынықтыболмауы,тіптіқұлаққатосаңестілуімүмкін.Аталғанмәтіндерді

антологияға енгізу арқылы,онымүмкіндігінше, қазіргізаманғалайықтап,

өзімізсүйенгенережелергеқатыстыпайымдарымыздыбарыншатиянақтап,

жүйелеуге баса мән бердік. Осылайша жүйелеу арқылы оқу

дәрісханаларында қандай дүние қызықты әрі пайдалы болатынын

байыптауғатырыстық.

Жаңашылдықты басты мақсат ете отырып, осы кезге дейін антологияға

енбегеншығармалардымолынанқамтып,мейліншеіріктеп,үзіндіретінде

бердік. Біздің ұстанымымыз діттеген шығармалардың өзегіндегі негізгі

ойды аңдатуға назар аударуымен ерекшеленеді. Осы мақсат жолында

оқырман қажет деп санаған кейбір мәтіндерді құрбан еткен болсақ та,

біздің таңдауымызға іліккен үзінділеріміз, қалай болғанда да, келешекте

терең зерделеуге жол ашатын басты шығармалармен танысуға мүмкіндік

туғызады деген үміттеміз. Мәтін құрылымына енген осындай оғаштау

көрінетінқысқартуларүшіналдыналакешірімсұраймыз.

Мұқабадағыиллюстрациятуралыбірерсөз.«NoRadio»белгісінНью-

Йорктегікөліктерден жиі көруге болады.Бұл белгініңмағынасы «көлікті

қиратып әуре болмаңыз, ондағы радио әлдеқашан ұрланған немесе иесі

шешіп алған» дегенді білдіреді. Wiley-Blackwell баспа үйінен кітаптың

мұқабасындағы суретке осы тіркесті қоса жазуды өтіндік. Себебі тіркес

астарындағы «теория» тұжырымына сәйкес, бұл жазуды көрген адам

ұтымды«идеологиялық»ескертудіңарқасындакөліктіқиратуниетіненбас

тартуы тиіс. Әрине, осыған ұқсас теорияларды жинақтап-насихаттап

жүрген редактор ретінде «идеямыз» жүзеге асатынына іштей

қобалжығанымызды жасырмаймыз. Себебі «теориялардың» барлығы

тәжірибеде шүбәсіз жүзеге асып жатса, мұндай әрекетке бармас та едік.

Шындығын айтсақ, біздің кітапқа енгізген кейбір теориялық толғамдар

мұқабадағыаталғантіркеспенбіргеқолданылғансуреттегі,қолынаәйелдің

жүрегіналып,алаңсызмұқиятүңіліптұрғанерадамғаұқсауыдамүмкін.

Дегенменбұлеңбектенотаүстеліндегіәйелдіңахуалынаалаңдайтын,оның

сауығыпкетуінежәрдемшіболатынойлардыдатабасыздегенпікірдеміз.

Теорияныңқыcқашатарихы

Адамзат тарихы таңбаланған ең алғашқы жазба дерек – Перигё қаласы

маңындағы (Франция) Ласко үңгірінің қабырғаларында кескінделген

«Аңшылық» (The Hunt) деп аталатын сурет. Археолог Ричард Кляйннің

пікірінше,үңгіреденіндеқалғанқолменаяқіздерібұлсуреттердібаланың

салғаныннемесеоныңбалаларғаарнапсалынғанынкөрсетеді.Суретжай

аңшылықты бедерлеп қана қоймайды. Ол осыдан 42 мың жыл бұрынғы

адамның санасында үлкен серпіліс, өркендеу болғанын айғақтайды. Сол

кезеңнен бастап, адамзат біздің қазіргі түсінігіміздегі «адамгершілік»

ұғымынбойынабіртіндепсіңіребастадыдеугеболады.Оларсоқасияқты

қарапайым еңбек құралдарынан бастап, адамзат мәдениетінің жоғары

деңгейін айқындайтын ақша өлшемін ойлап тапты. Мұның барлығы

адамның дерексіз ойлау тұжырымдарын бейнелеуге және рухани әлемді

сезінуге деген бейімділігін көрсетеді. Уақыт өте келе, олар аңшылықтан

егіншілікке,оданкейінотырықшылықөмірсалтынакөшеді.Ендікішігірім

тобыртүріндежеке-жекеөмірсүрудідоғарып,бірнешетоптыңбірігуімен

ұйымдасып, қауым болып қоныстана бастайды. Алғашқы қауымдық

құрылыскезіндегідейқандасбауырларынакүшкөрсету,зорлық-зомбылық

жасау әрекеті біртіндеп бәсеңдеп, адамдар, керісінше, өзара тату, бейбіт

өмір сүруге дағдылана түседі. Мұндай жаңа өмір салтының пайда болуы

«Аңшылық» жазбасында бейнеленген адам санасындағы өзгерістен

көрінеді. Алғаш рет суреттерде бейнеленген адамның саналы түйсік

қабілеті қоғамдық өмірдің пайда болуында аса маңызды мәнге ие болды.

Санада бейнелей алу қабілеті сол кезеңдегі қоғамдық өмір сүру салтына

қарсылық түріндегі ыза-кек, ашу үстіндегі әрекетті көрсетумен бірге,

саваннада тірі қалудың амалы ретінде қауіптің алдын алу, қарсы күресу

немесе бас сауғалау кезіндегі сезімдерді игеру қабілетіне де тікелей

қатысты. Мұндай жаңа, танымдық мәні бар ишаралық, еліктеушілік

қабілеттің өзге біреудің өмірін бағалауда, соның негізінде туыстық

байланыс немесе жат қауымдастықтар туралы ақпарат алуда маңызы өте

зорболды.Тарихтыбаяндау,көп жағдайда,қазіргі заманғыадамөмірінің

пайдаболуынаықпалеткентанымдыққабілеттерментығызсабақтастықта

қалыптасқан.

Біздің бір-бірімізбен көбірек тілдесуімізге үлкен қауымда бірігіп өмір

сүруіміз себеп болған жоқ, керісінше, біз бір-бірімізбен тілдесу арқылы

үлкенқауымқұрдық.Тілдіңқызметіқазіргіқоғамөмірініңпайдаболуында

айрықша рөл атқарғанын айтуымыз керек. Болған оқиғалар мен оларға

қатысты әңгімелер бұрынғы адамдарға қоғамдық сипаттағы маңызы бар

ақпаратты сақтап, оны кейінгілерге жеткізуге мүмкіндік берді. Бұл жаңа

адамзат қоғамының қалыптасуына тікелей әсер етті. Осындай ақпараттар

жалғастығыарқылықалыптасатынтарих–өткенніңсабақтарыжазылатын

және оны келесі ұрпаққа жеткізетін жәдігер. Кейбір этнологтер қысқа

мерзімді есте сақтау қабілеті осыдан 42 мың жыл бұрын өмір сүрген

адамның танымдық революциясындағы басты өзгерістерінің бірі болды

дегенпікірдіқуаттайды.Адамныңертекездегіәңгімелерібастапқыдаесте

қалған оқиғаларға, қарапайым деректерге құрылғаны дау тудырмайды.

Уақытөтекеле,бұлқұжаттықжазбаларкөркемтуындыларға,әңгімелерге

айнала бастайды, өйткені бір кездерде өмір сүрген шынайы кейіпкерлер

ұмытылып, ондағы тұлғалар әдеби көркем бейнемен алмасады (олардың

кейбіреуі«қарға»немесе«тасбақа»түріндегіқоршағанортадан,табиғаттан

алынғанбейнелерболуыдамүмкін).Естелікәңгімелердіңойдасақталған

белгілі бір бөлігі оқиғаға негізделіп құрылса, толық айтылмаған бөлігі

болашақтыболжайтын баян да болабілді.Өмірдегі іс-әрекеттерді белгілі

бір уақыт шегінде өткен шақ, осы шақ пен келер шақ тұрғысынан

қарастыратын мұндай баяндау тәсілінен ертедегі адамдардың табиғат

құбылыстарын күні бұрын болжай алғандығы, іс-әрекетін алдын ала

жоспарлай білгендігі, яғни мақсатты, саналы түйсік қабілеті көрінеді.

Олардың өмірі ендігі жерде қысқа мерзімді физикалық қажеттіліктерді

қанағаттандыруменғанашектелмеді.«Аңшылық»бейнеленуіндегі«Қорек

табу үшінсапарғашығу»(TheTrip toWholeFoods)аттыкөрінісосындай

тұжырымғаалыпкелді.

Оқиғаларды жүйелі баяндау күрделі әлеуметтік қоғам құруға, әртүрлі

адамдардың бірыңғай мәдениетке бірігуіне, жалпыға ортақ ойлар мен

идеяларды қалыптастыруға және мойындалған ортақ қағидалардың

дамуына жолашареді. Әңгімелер көбінесе шектеулі ережелік сипатқа ие

болды. Оларды баяндаудағы басты мақсат – жастарға бірлескен қоғамда

өмір сүрудің тәртібін үйретіп, тіршілік тәжірибесіне баулу. Ауызекі

әңгіменіңқағазғатүсірілгеналғашқыүлгілерініңбірі–Гомердіңэпосы.Ол

бір қоғамда өмір сүріп жатқан адамдар арасындағы қонақжайлылық пен

сыйластық сынды қарым-қатынас қағидаларынан тағылым береді. V

ғасырдағы грек ағартушылық кезеңіндегі трагедиялар мазмұны жағынан

қалыптасқантәртіпкеқайшыкелетінтәрбиегеқарсылықбілдіреді.

Әдебиет теориясы баяндау түріндегі әңгімелердің нормативтік қызметі

айтарлықтай маңызға ие болған кезде пайда болды. Теорияның негізін

қалаушылардыңбірі–Платон;ол–2600жылбұрынАфинадаөмірсүріп,

Батыстағы тұңғыш жоғары оқу орны болған академияның негізін қалап,

оқытушылықпенайналысқан ғұлама. Оның ойынша, әдебиет – жастарды

жақсы мінез-құлыққа тәрбиелеуші құрал. Бұл өте маңызды қадам болды,

өйткені адам танымы біртіндеп дами келе, өмір сүру ортасында

қажеттілікті қалыптастырды және жаңа танымдық қабілеттерді дамытуға

жолашты.Мұндайжағдайғатекқалалардағанақолжеткізумүмкінболды.

Ол мектептерде, жазу түріндегі тәжірибеден көрініс тапты. Психологтер

ақыл-ойдың алдыңғы қатарлы танымдық қабілеті, сондай-ақ ақылдың

азаматтық қарым-қатынаста өмір сүруі оқыту мен модельдеуге тікелей

байланыстыекенін жақсы білді.Толық танымдық күштің пайдаболуына,

сонымен қатар дамуына қатысты эмоциялық қабілетке сыртқы әсер өте

қажет. Адамдардың ойлау қабілетінің осылайша қалыптасуы, мектеп

сындыоқу-тәрбиеорындарыныңпайдаболуықалыптыжағдайғаайналған

кезеңге сәйкес келеді. Адамның танымдық қабілетіндегі даму үдерісі

оларға адамзат басынан кешкен сол кезеңге дейінгі сана жетістіктерін

сақтап қалу үшін, кітап жазу мен дайындау сияқты сыртқы құралдарды

пайдалануға (бүгінде компьютерде қолданылатын қатты диск түрінде)

мүмкіндік берді. Басқа да құралдар мен әдістерді ақыл-ойды жетілдіру,

өткеннің жетістіктерімен танысу үшін қолдану үрдіске айналды. Адамзат

өркениетін сақтауда бүгінгі күні өзіміз мәдени және әлеуметтік құрылым

деп атап отырған тұжырымды қолдануға адамдардың қабілеті жеткілікті

болыпотыр.

42мыңжылбұрынпайдаболабастағанабстракцияныңжаңатанымдық

күшібілімдісезімәсерлеріжәнеабстрактіліидеялардегентоптарғабөліп

тастады. Ол өз кезегінде жаңа танымдық ойларға жол ашты. Платон өз

философиясын аталған топтардың өзара айырмашылығы негізінде

зерделеді. Ол сезімдік әсерлерге қарағанда, санада дамитын абстрактілі

идеялардың әлдеқайда нақты болатынын терең түсінді. Біздің қоршаған

ортамызда айрықша жаратылған әдемі дүниелер аз болғанымен, санамыз

идеалды, мінсіз сұлулықты елестетуге мол мүмкіндік береді. Платон

сұлулық, шындық, әділдік сынды дерексіз категориялар таза, мінсіз

формалар немесе идеялардың рухани әлемі іспеттес өмірдегі шынайы

ұғымдардегенқатепікірдеболды.Қазіргікездебізоныңтекадаммиының

жаңа танымдық қабілеттерін, сезімнен тыс ұғымдарды бейнелей алатын

жаңа қасиеттерін сипаттағанын ұғынамыз. Платонның айналасындағы

бүкіл әлем осы аталған жаңа танымдық қабілет арқылы адамзат ойлап

тапқан ақша, заңнама һәм риторика сияқты соны мәдени құралдарды

пайдалана отырып, жаңа өркениетті құрғанына куә болды. Ол адамзат

тарихындағы оқиғаларды қабылдаудың мұндай өркениеттіңқұрылысында

маңызды рөлге ие екенін терең ұғынды. Өзгелердің өмірін елестетіп,

олардың өз өмірлерімен ұқсастығын сезіну арқылы бейбітшілікте бірге

өмірсүруқоғамменмәдениетүшінжаңаадамзатәлеуетініңүлкенмаңызға

ие екенін көрсетеді. Сондай-ақ әдебиет пен театр да оқырман мен

көрерменге өзгенің өмір салтын бейнелеу арқылы осы айтылған

тұжырымдыжандандыратүсті.Осыданбірнешежүзмыңжылбұрынхомо

(homo)қауымындағыларбір-біріменкүнкөрісүшінжанжалдасатын.Уақыт

өтекеле,Афинаайтарлықтайөркендеп,дамитүсті,бірақосыөркениеттің

артындаПлатонныңжаңаойлауәдісіменданалығытұрғаныақиқат.

Платон: «Қоғамымыздың болашақ иелері өзара түсініспеушілікке бармасын десек, қазірден

бастап тыңдалатын әңгімелер мен назарға ұсынылар көріністерді құдайлар мен алпауыттар

арасындағы соғыстар, досы мен жақындарына сатқындық жасау, зорлық-зомбылық сынды

сюжеттік желілерден тазартуымыз керек. Шынында, біз олардың санасына бір-бірімен

жауласудың дұрыс емес екенін сіңіргіміз келсе, онда балалық шағынан бастап ата-әжелерінен

тыңдайтын әңгіме, ертегілері осындай мазмұнда болуы тиіс; есейген кезде олар тыңдайтын

шығармалардағы сюжеттерде ақындар оқиғалардың балама нұсқаларын беруге дайын болуы

керек... Бүкіл ақпарат уақыт өте келе толықтай қорытылады, сол себепті алғашқы тыңдалатын

әңгіменіңадамныңтәрбиеліктұрғыданқалыптасуынабарыншаықпалдыболуыөтемаңызды».

Платонның әділдікке, сұлулық пен шындыққа, тек қана идеалды я

болмаса саналы аяда кездесетін рационал идеяларға деген сенімі

сенсорлықтәжірибеденбөлекабстракцияғақабілетті,менталдыұғымдарды

сезімдік дәйектерден айыра білетін мидың (сананың) пайда болуын

көрсетеді. Ойша елестете білу қоршаған әлемнен бейімделе дамыған

ақылды айырып алып, сезімдік нысандарды бұрынғыдан да нақтырақ

бақылауғамүмкіндікберді.Бұлкезгедейінадамзаттыңмиыөмірінеқауіп

төнген кезде қорғану үшін барынша сақ һәм сезімтал болып келген.

Азаматтық қоғамда өмір сүру адамның миын одан әрі дамытып, жаңа

қатынас пен эмоциялық дағдылары арқылы әлеуметтік өмірге бейімдеп,

сақтық қасиеті сезімталдық қасиетімен тығыз байланыста дамыды. Қауіп

азайып, әлеуметтік байланыс дамыған сайын адамның саналы қабылдау

қабілетідами түсіп,ендігіжердеол дүниегеқандай дабірнысанретінде

қарау қабілетіне ие болды. Осы сәтте азаматтық қоғам мен ғылым қатар

дамибастады.СезімнентұратыншындықтыПлатоннақтышындықемес,

текөмірдіңкөлеңкесі,нағызшындықөмірлікидеядадептүсіндірді.Таным

– дүниені білу емес, еске түсіру деп уағыздады. Осы уақытқа дейін

адамныңмиыөмірқауіпсіздігінсақтаумақсатындасергектіктіқамтамасыз

етті және қатер төндіретін белгілерге әсер ету сезіміне назар аударып

отырды.Жаңаданпайдаболғаназаматтыққоғамдаөміртәжірибелеріадам

миының одан әрі жетілуіне, айналасындағы әрекеттесуші әлеммен

байланыстыруды қажет ететін жаңа қарым-қатынастық һәм сезімдік

дағдыларды дамыту арқылы әлеуметтік өмірге бейімделуіне мүмкіндік

берді. Қауіп-қатердің төмендеуі мен қоғамның ілгерілеуі сананың өсуіне,

ақыл-ой әлеуетінің дамуына алып келді,әлемді нысан ретінде толығырақ

ұғынуға және зерттеуге мүмкіндік берді. Азаматтық өмірдің қалыптасуы

менғылымныңдамуыбірмезгілдежүзегеасыпотырды.

Платонның шәкірті Аристотель әдебиеттің құрылымы мен әсерін

геологияғылымынаұқсатып,осыдүниедебар,зерделенугелайықтынысан

ретінде зерттеді. Сондықтан ол әңгімелердің құрылымын сипаттай келе,

баяндаубарысындаоқиғажелісініңөрбуіменшиеленісуі,шарықтаушегі,

шешімісияқтысәттердіңайналасындашоғырланатынынбайқады.Сондай-

ақ ол баяндау тәсілі кейіпкерлердің арақатынасын айқындайтынын және

трагедия жанрынан комедияның айырмашылығын, олардың бір-бірінен

ерекшеленетін негізгі сипаттарын, сонымен қатар әдебиеттің аудиторияға

тигізер әсерін талдайды. Трагедия бейнеленетін кейіпкерлердің басынан

кешіргеназапты,қайғылыоқиғаларғақатыстыкүштіәсер,үрей,аяушылық

сезімдерін туғызады. Адамзат өркениетінің дамуында эмоцияның рөлі

ұлғайған сайын Аристотельдің көңіл күй туралы зерттеулерінің маңызы

артатүседі.Жаңасаналықелестетунегізіндегібейнеленгенкейіпкерлерге

жанашырлықтанытуқабілетіболмаса,адамдарөздеріөмірсүріпотырған

жаңакүрделіқоғамдықалыптастыраалмаседі.

Аристотель: «Трагедия – пьесаның әртүрлі бөлімдерінде бөлек қолдануға болатын,

көркемсөзбен сомдалған элементтер; толық әрі салмақты ой мен әрекеттің көрінісі; қорқыныш

пен қайғының көмегімен рухтың тазалануына арналған сезімдерді баяндау түрінде ғана емес,

адамдардыңіс-әрекеттеріарқылыкөрсетугенегізделгенэмоциялықарылу...

Әрине, біз атап өткен әрбір көрсетілім түрі осы айырмашылықтарды жете қамтып отырады

және осындай жеке-жеке жіктелген нысандардың көрсетілімге қатысу-қатыспауы арқылы

түрленетінболады.Жоғарыда атапөткенкөріністердіңәрқайсысының өзіне тән ерекшелігібар;

ол ерекшелік әр нысанда әртүрлі... Трагедия мен комедияның бір-бірінен айырмашылықтары

мынада: комедия – ұсқынсыздықты суреттеу (біз бұрмаланған бірдеңені көрсек күлеміз), ал

трагедияның негізгі мақсаты – аяушылық, мұң һәм үрей сезімдері арқылы эмоция (катарсис)

туғызуды көздейтін байыпты іс-әрекетті бейнелеу. Трагедияның басты кейіпкері – өзге

кейіпкерлердің арасындағы ерекше бекзат тұлға. Осы орайдағы үшінші бір мәселе әр адамның

бұлжайттардықалайқабылдауынабайланысты.Өйткеніәрадамтүрлішеқабылдайды,мысалы,

кейбіреулер баяндауды жақсы қабылдайды деген тәрізді. Басында айтып өткеніміздей, осы үш

айырмашылық – кейіпкер тағдырының өзгеруі, сюжеттің дамуы, шарықтау шегіне жетуі һәм

бастыкейіпкердіңазапшегуі–трагедияныңқұрылымдықерекшелігінайқындайды».

Грек мысалдарынан адам өміріндегі сана–мәдениет–сана қарым-

қатынасының ерекше маңызға ие екенін көруге болады. Грекиядағы

ағартушылық дәуірінде жаңа әлеуметтік, мәдени сана-сезімнің

қалыптасуына сол кезеңде орныққан орта тікелей ықпал етті. Сондай-ақ

Афинаөміріндемектептердіңмаңызыөтежоғарыболды.Афиналықтардың

ой-танымдарыныңертежетілуіосымәдениүлгініңнәтижесіекенідаусыз.

2100 жыл бұрын римдіктер Грекияны жаулап алғаннан кейін, Батыстағы

адамзатмәдениетіменадамзатақыл-ойыныңбірдендағдарысқаұшырауы

кездейсоқтық емес. Гректер қалыптастырған мәдени үлгінің жойылуынан

олардыңтұрақтысаналықдамуыдатөмендейбастады.Бұданкейінгіалты

ғасыр бойы саяси және қоғамдық өмірдегі ой мен сананы басқару

үдерісінде авторитаризм, қатыгездік пен қарақшылықтың иелік етуі

қалыпты жағдайға айналды. Рим империясы құлаған кезеңде гректер

қалыптастырған мәдени экожүйетолықтай жойылуалдында тұрды.Бірақ

бейнелі ойлауға деген қабілеттілік толығымен ойсыраған жоқ. Батыстағы

католик шіркеуі Грекияда пайда болған кейбір когнитивті қабілеттерді

сақтап қалды, әсіресе сезімдік тәжірибе немесе айнала дүниені

қабылдауданерекшеленетіндерексізұғымдардысанадабейнелеуқабілетін

бөлек атауға болады. Шіркеу ойшылдары діни мәтіндерде астарлы

мағыналар бар деген пікірге, яғни аллегорияға таңданыстарын жасыра

алмады.Інжілдегіәйелініңнемесебалаларыныңерадамдыемдеуітуралы

әңгіме қосалқы мағынаға ие болды, алғашқы мағынасы діни доктринаға

тікелейқатыстыболатын.

Шіркеу ойшылдары ізгі тәрбие нормаларына негізделген Платонның

мәдениеттуралыидеясындасақтапқалған.Аристотельдіңмысалтүріндегі

мәтіндері болмаса да, Аугустин сияқты кейбір шіркеуойшылдарыталдау

дәстүрін жалғастырып, логика мен тілдің қалай қызмет атқаратынын

зерттеді. Олар болашақта мәдениет сарапшылары үшін маңызды зерттеу

нысаныретіндетілтеориясынәзірледі.

Аугустин: «Жазбаша мәтіндердің түсінікті болмауы екі себепке байланысты: олардың

мағынасы түсініксіз белгілермен немесе екіұшты ұғымдармен жұмбақталады. Белгілер әріптік

яки метафоралық мағынада беріледі. Ұғымдар тек белгілі бір затқа не әрекетке атау ретінде

бекітілген бастапқы мағынасында қолданылған жағдайда ғана тура мағынасында тұрған болып

есептеледі:мысалы,өгіз(bovem) деген атаудыпайдалансақ, барлықлатынтілінде сөйлейтіндер

оның жануар екенін бірден түсінеді. Ал шынайы заттарға берілген нақты ұғымдарды мүлдем

басқа дүниеге пайдалану, мысалы, сол өгіз сөзін алатын болсақ, метафоралық мағынада тек

жануар ұғымында ғана емес, осы атаумен аталатын «Інжілдегі жұмысшы» деген мағынаны да

береді. Бұл тіркестің мағынасын апостол Павел: «Диірмен тартуға жегілген өгізге мұрындық

кигізілмейді»,–дептүсіндіреді.

Тура мағынасындағы сөздерді бейнелі сөздерге (метафоралық) ауыстырудан сақтандыратын

ереже секілді, біз тағы бір заңдылықты, яғни бейнелі түрде берілген сөздерді де тура

мағынасында қабылдай бермеуді ескеруіміз қажет. Жалпы айтқанда, бұл діни дискурстағының

барлығы – мағынасында мейірімділікке, таза діншілдікке қатысы жоқ ұғымдар – көркемдік

тұрғыданқабылдануытиісдегенсөз. МейірімділікбіздіңҚұдайғажәнежақындарымызғадеген

құрметімізбенсүйіспеншілігімізге,алтазадіншілдіколартуралытүсінігімізгебайланысты.Әр

адамныңар-ұжданыоныңҚұдайғажәнежақындарынадегенсүйіспеншілікпентүсіністіккедеген

ниетінетікелейқатысты».

700жылдайбұрынадамзатжоғалыпкеткенгрекжазбаларынтауыпалып,

грек жобасын қайта жаңғыртады. Қайта өрлеу дәуірінде зайырлы

мәдениеттің қайта оралуына орай, ойшылдар әдебиетті әдептілікке

тәрбиелеудің формасы ретінде және талдауды қажет ететін бірнеше

өлшемдіқамтығанмәденинысанретіндеқайтазерттеугемүмкіндікалды.

Данте Алигьери Қайта өрлеу дәуірінің танымал ақындарының бірі және

әдеби мәтіннің әртүрлі мағынаға ие бола алатынын зерделеген талғампаз

әдебиеттеорияшысыдаболған.Герменевтикаменжаңашазерделеугедеген

қызығушылық діни мәтіндерді аллегориялық тұрғыдан зерттеуден

туындаса керек, бірақ көп ұзамай бұл әдістер әдеби талдауда зайырлы

қолданысқаиеболады.

ДантеАлигьери:«Жазбалар,еңалдымен,түсініктітілдежазылуытиісжәненегізгітөрттүрлі

мағынанықамтуыкерек.Алғашқысы – тура мағына. Мұнда сөздер тек тура мағынасында ғана

қабылданып, сол мағыналық шектің аясынан шықпайды. Екіншісі – аллегориялық мағынадағы

ауыспалы түрі. Бұған ақындардың шығармалары мысал бола алады. Айталық, Овидий

шығармасындаөзініңкейіпкеріОрфейдіңішекті-шертпелімузыкалықаспабыныңсүйемелдеуімен

жабайы аңдарды қолға үйретіп, ағаштар мен тастарды өзіне қарай жылжытқанын суреттейді.

Сөйтіп,олқатыгезжүректіжандүниенітебірентерлікәнніңқұдіретіменжұмсартып,ізгілендіру

арқылы адамның бойындағы білім мен өнерге деген құштарлығын оятуға болатынын астарлап

жеткізеді.Алөзөміріненсаналымән-мағынатабаалмағанадамдыавторжансызтасқатеңейді.

Ойшылдың неліктен бұлай жұмбақтағаны соңғы кітабында көрсетіледі екен. Шынында,

құдайшылдар бұл мағынаны ақындарға қарағанда мүлдем басқаша тұрғыдан қабылдайды; мен

ақындардың шығармаларына сүйеніп, олардың қолданысына сәйкес аллегориялық мағынаны

қарастырамын.

Үшіншісіғибраттықмағынадепаталады;яғниұстаздардыңБиблиямәтіндеріненөздерінежәне

оқушыларына пайдалы мәліметті алуына мән беріледі;мысалы, Інжілде Иса пайғамбардыңтау

басынасиынуғабарғанда,онекішәкіртініңтекүшеуінғанаөзіменбіргеерткенібелгілі.Мұндағы

ғибраттың мәні маңызды мәселеде серік болатын адамдардың аз болғаны абзал деген ойды

аңғартады.

Төртінші мағынасы – аналогтік, яғни сезімнен тыс деген мағынаға саяды; Библия рухани

мағынадатүсіндірілгенде,олдәлме-дәлмағынасындадақолданысқатүседі.БұлБиблияныңбір

бөлігісаналатын«Пайғамбаржырында»(songoftheProphet)көріністапқан.ОндаИзраильхалқы

Мысырдан шыққанда, күллі яхудейдің біртұтас әрі еркін болғандығынан ақпарат беріледі.

Шығарманың хатқа тікелей байланыста жазылғандығы сонымен қатар рухани дүниеге

арналғандығыайқынсезіледі.Әсіресежанкүнәдантазарғандаоныңрухыбиіктеп,бүтінәріеркін

қалыпқа түседі. Осындай сөз қолданыстарында әрқашан тура мағына алдыңғы қатарда болуы

тиіс.Өйткеніөзгемағыналардыңбарлығыосыалғашқытурамағынаныңтасасынажасырылады

һәмонсызсөздіңөзгемағыналықсипатыналлегориялықтұрғыданқарастырумүмкінемес».

Жан-жақты білім беру жүйесі орныққан Италиядағы Қайта өрлеу

дәуірінде адамның танымдық қабілеттерін дамытуға, әдеби теориядан

саяси теорияға дейінгі соны ойлардың бірнеше тармақтарын қайта

жаңғыртуға мүмкіндік туды. XVIII ғасырға дейін жалғасын тапқан Қайта

өрлеу дәуірі әдебиетінде грек идеялары басым болды, өйткені жастарды

тәрбиелеуде, білім беру жүйесінде ескі грек мәтіндеріне баса назар

аударылды. Дінбасылары әдебиетті оқу дегеніміз – моральдық тәрбиенің

формасы екеніне күмән келтірмеді. Филипп Сидней сынды жазушылар

әдебиет шынайы өмірдегі кейіпкерге қарағанда, әлдеқайда мінсіз

суреткерлікке бой алдырады деген көзқараста болды. Әдебиет көркем

мысалдарарқылыүйретеді.

Осы кезеңдегі эстетика мәселесі төңірегінде туындаған тағы бір

пікірталасклассицизмдепаталды.МұндағыбастыидеяөнерПлатонмен

Аристотель бекіткен ережелерге сәйкес болуы керек деген ұстанымға

құрылды.Аристотельдіңөмірдіимитациялаутұжырымынантуғанмимесис

ұғымы жалпы өнер атаулының барлығы тек шынайы өмірді немесе

табиғатты имитациялау негізінде баяндалуы тиіс деген ереженің

туындауына себепкер болды. Жазушы табиғатты негізге ала отырып, өз

тарапынан көркемсөзге иелік бермей, мүмкіндігінше қарабайыр тілге

сүйенугетиістіболды.

Гуманистік дәуірдің ең жаңашыл ойшылдарының бірі ретінде

Джамбаттиста Виконы атауға болады. Оның жаңа ғылымы ХХ ғасырдың

тілдік философиясын зерделейді және бұл ұғымның тілдің барлық

метафоралықсипатындамойындалатындығынкөрсетеді.

XVIII ғасырда жаңа ойлау тәсілі алға шықты, сонымен қатар ол көп

жағдайда рационализм деген атауға ие болды. Өйткені ол ақыл-ойдың

(сананың) әрекеттерін тұжырымдауға негізделді. Ұтымды идеялар

трансцендентті(оларбізкүнделіктіқабылдайтынқарапайымдүниедентыс

тұрады) әрі әмбебап (олар біздің көз алдымызға жалғыз қызғалдақтың

бейнесінғанаалыпкелмейді,барлыққызғалдақтарғатәнортаққасиеттерді

жинақтап беруге мән береді) болады. Сол себептен Сэмюэл Джонсон

сынды теоретиктер әдебиет жеке оқиғалар мен кейіпкерлерді қалай

бейнелей алатындығымен емес, «әрдайым ұқсас болатын ортақ

трансценденттік шындықтарға» қалай жете алатындығымен маңызды деп

пікірталастырабастады.

Осы кезеңде Германияның білім беру жүйесі айтарлықтай күрделенді.

Рационалистік әдебиет теориясын жетілдіруде Готхольд Лессинг,

Иммануил Кант пен Гегель сынды бір топ неміс ойшылдарының орны

ерекшеболды.Солкезеңдегіжазумәдениетінеклассикалықгрекжәнерим

үлгілеріәлідеықпалетіптұрғандықтан,Лессингпоэзияменсуретөнерінің

маңызды сипаттамаларын қарастыруғаназар аударды.Көптегенғалымдар

поэзияны оқығанда, адам сурет көріп отырғандай күйге енуі керек деген

пікірде болды, бірақ Лессинг басқаша көзқарасты ұстанды. Ол поэзия

құрылымыныңжүйеліліккенегізделетінін,соныменбіргеуақытқабасамән

беретінін, ал сурет өнерінің бір сәттік көрініске негізделіп, кеңістікке

құрылатынерекшесипатынатоқталады.

Готхольд Лессинг: «Менің пайымдауымша, сурет өнері өзінің құрылымында поэзияға

қарағанда мүлдем бөлек әдістер мен белгілерді, яғни уақытқа қатысты артикуляцияланған

дыбыстарды емес, кеңістіктегі сандар мен түстерді пайдаланады. Егер уақытқа тиісті белгілер

өздері беріп отырған мағынаға тікелей қатысты болса, кеңістіктегі белгілер белгілі бір

нысандардытолықтайнемесежартылайсипаттауғанегізделген.

Кеңістіктегінысандарнемесеолардыңбөліктеріденедепаталады.Солденелеркөзгекөрінетін

қасиеттеріменқоса,бейнелеуөнерініңбастынысандарыдаболады.

Бірінің ізін бірі басатын қозғалыстағы нысандар немесе олардың бөліктері әрекеттер деп

аталады.Іс-әрекеттерпоэзияныңбастынысандарыболадыдеугенегізбар.

Алайда поэзияның символдары тек дәйекті ғана емес, еркін формада да көрініс беретіндігі

жайында пікірлер болды; сондай-ақ еркін символдар ретінде олар ғарыштағы денелерді сол

қалпындатолықтайсипаттайалады.БұғанмысалдыГомердіңөзінен-ақалуғаболады.Ахиллестің

қалқаны туралы бір үзіндіден-ақ белгілі бір нысанның құрамдас бөліктерін бір мезгілде

дискурстықтұрғыданда,поэтикалықтұрғыдандасипаттауғаболатынынакөзжеткіземіз.

Бірақ Гомер қалқанды толықтай аяқталған, пайдалануға болатын дайын қару ретінде емес,

дайындалу үстіндегі нысан түрінде суреттейді. Ол өзінің субъектісінде қатар өмір сүретін

нысанды қайта жасауда осы тамаша көркемдік әдісті қолданады; соның негізінде зеріктіретін

суреттеуденгөріұстаныңәрекетінберуарқылыжандысуретжасайды.Бізқалқанныңөзінемес,

хасшебердіңқұдіретіменоныңқалайжасалып,қалқанғаайналғанынкөреміз.Ұстаныңпішінсіз

қатты затты тістеуікпен ұстап, төстің үстіне қойып, балғаның соққысымен телшелерді қалай

шыңдағанына,қалқандыкөркемдеугеарналғанқоладанонықалайбедерлегенінекуәболамыз».

Кантөзінің жоғары және төменгісаналық қабілеттерімен ерекшеленеді.

Жоғары саналық қабілет дегеніміз – оның таза идеяға, абстракцияға

бейімділігі. Ол неғұрлым нақты пайымдаулар мен түйсінуге байланған

тәжірибелікһәмсезімдікқабілеттердентұрады.Жоғарысананыңәмбебап

идеялары адамның ең таңдаулы мінез-құлқына тән. Канттың көзқарасы

бойынша, сана ұғымы риясыз әрі заңды болуы тиіс. Адамға қатысты кез

келген әрекетті реттеуде бейтарап ұстанымда болу үшін, ол біреуді

байытуғанемесебелгілібіржекесезімдікләззаттарғабойалдырусияқты

ерекшемақсат-мүддеденаулақболуытиіс.Өнертазасебепкеемес,тікелей

сезімгеәсерететіндіктен,олмұндайжоғарыдеңгейдегіәмбебаптыққақол

жеткізе алмайды. Оның бар ұсына алатыны – «мақсатсыз мақсатқа

ұмтылу». Кант адам миының қалай дамығанын ескере отырып, одан не

күтуге болатынын болжады. Ол қабілеттердің сәйкестігін, сұлулықты

бағалайбілудіжәнененіңжақсыекенінайқындайалатынморальдықәдіске

тоқталды. Мысалы, оның ойынша, әдемілік жайында пікір айту баршаға

ортақорындалуғатиісморальғаұқсас.

ИммануилКант: «Енді мен адамгершілік ізгіліктің символы әдемілікекенін айтқым келеді.

Тек осы тұрғыда (барлық адамдар арасында табиғи түрде, сондай-ақ басқа адамдардан міндет

ретінде талап етілетін қатынас), ішкі қарсылығына қарамастан, басқалардың келісіміне

мойынсұнғандықтан,санақарапайымәсерлерденләззаталудасезінуденбиіктұрады:1)әдемілік

бірденқызықтырады(бірақадамтүйсігіндегібейнесіндеғана,моральдықтұжырымдамадаемес);

2) ол ешқандай тартымды болмаса да қуантады; 3) қиял еркіндігі (біздің қабілетіміздің

сезімталдығы) ұғыну заңына сай (моральдық түсінікте ерік-жігер бостандығы оның өз-өзімен

сананыңәмбебапзаңдарынасәйкескелісімдеболуытұрғысындақарастырылған)әдеміліктуралы

түйсінутүріндекөріністабады;4)сұлулықтыбағалаудыңсубъективтіқағидасыәмбебап;демек,

барлықадамүшінортақболады».

Георг Гегель табиғат әлемі менталды және физикалық немесе біртұтас

деп пайымдады. Гректердің логикасы бойынша, «диалектика» деп атаған

ақылдыңлогикалықүдерістерінадамзаттарихыменадамзатқоғамынанда,

сондай-ақтабиғаттандакездестіругеболады.Табиғижәнеәлеуметтікәлем

делогиканыңменталдыәлемісияқтыдамужолынбасынанөткерді.Адам

логикалықдиалектикалықүдерістеқарапайымнақтыбақылаудан(«Сократ

–адам»/Socratesisaman)әмбебапидеяғабіріктіретінтұжырымға(«Барлық

адам о дүниелік» /All men are mortal) көшті де, соның негізінде нақты

мысалменәмбебапидеяныбірсинтетикалықпайымға(«сондықтанСократ

о дүниелік» / тherefore, Socrates is mortal) біріктіретін шешімге келді.

Адамзаттарихындаәділеттіқоғамтуралыидеябастапқыдаішінаражүзеге

асырылады; олар мағлұмат алуға болатын, қандай да бір дәйекті ақиқат

идеяныңқарапайымережелердентұратынформасынқабылдайды.Адамзат

тарихының осы кезеңіндегі ақиқат диалектикадағы нақты қарапайым

пайым болған сияқты. Алайда тарихтың ілгерілеуіне қарай әмбебап идея

көбіне-көп заң институттарымен біте қайнасып кетті. Бұл – шындықтың

әмбебап идеясы мен нақты институттардың әлеуметтік-тарихи және

логикалық дамуы ұзақ уақытқа созылатын бірігу сатысынан өтіп, бір

бүтінге айналғаннан кейін, жалпыға ортақ қолданылатын әмбебап

қағидаларға негізделген шынайы заңға айналуын қамтамасыз ететін

күрделіүдеріс.Үкіметнемесемемлекетмүддесітұрғысынанқалыптасқан

мұндай нақты тәжірибелік институттар ақыл-ой идеяларымен

қанықтырылған.

Осығанұқсасқұбылысөнердедеорыналды.Ертекезеңдегіөнерәмбебап

мағынаға ие болмаған қарапайым бейнелерден тұратын. Олар тек нақты

нысандардың ұқсас суреттері ретінде көрінді; ешқандай көркемдік

мағынаға ие болған емес. Бірақ уақыт сынағында өнер өзінің логикалық

үдерісіне тән даму жолын басынан өткере келе, жалпыға ортақ идея мен

сезімдік объектіні, сананы және нақты қауымдық форманы біріктіретін

күрделіқұбылысқаайналды.

Г.В.Ф. Гегель: «Өйткені әмбебап идея нақты осындай бірлікке құрылған, бұл бірлік тек

әмбебап идеяның құпияларын толықтай игеріп, оларды біріктіргеннен кейін ғана өнермен біте

қайнасады. Осы үдерістің негізінде көркемдік нақты кезеңдер мен формалардың жиынтығына

айналады. Сол себептен бойымыздағы көркемдікті әрі өзімізді зерттей отырып, біз әдеміліктің

жиынтығыерекшеформаларғақалайтаралыпжатқанынанықтауымызкерек.Біздіңзерттеуіміздің

бұлекіншібөліміөнерформаларыментанысудыайқындайды.Алформаларөздерініңшығутегін

анықтауда түрлі тәсілдер мен мазмұн ретіндегі әмбебап идеяны түсінуге ұмтылады. Өнер

формасыдегеніміз–түрлімағыналарменқалыптардыңқарым-қатынасыдеугеболады.Мұндағы

қарым-қатынасәмбебапидеяғақұрылған,солсебептенолаталған саладағытүрліформалардың

шынайынегізіболаалады».

КантпенГегельдіңидеялары,сезімдіктәжірибеәлеміменшынайысана

әлемі арасындағы айырмашылық Фридрих Шиллер, Уильям Уордсуорт,

СэмюэлТейлорКолриджбенРальфУолдоЭмерсонсындыжазушылардың

романтикалық бағытына әсер етті. Шиллердің ақыл-ой жүйесі рухани

әлемгеқұрылғанкөркемәңгімелерментанысунегізіндеқалыптасты,сөйтіп

оныңбарыншаазаматтықкөзқарасыныңөрістеуінетікелейәсеретті.Өнер

кең қоғамдық мақсатты көздеді. Бұл идея қазіргі замандағы адамның

құлағынелеңеткізуімүмкін,бірақоныңнақтылығынтүсіндіругеболады.

Ол үшін рухани әлемді ақыл-ойдың абстракцияға деген қабілеті ретінде

қабылдау керек. Бұл қабілет сананың жағымсыз эмоцияларды басқару

мақсатындағы ақыл-ойды пайдалану мүмкіндігімен тығыз байланысты.

Көркем әдебиетті оқу эмпатияны арттыратыны белгілі. Сондықтан да

Шиллер сияқты жазушылардың «әдеби білім беру адамның азаматтық

көзқарасынқалыптастыруғаықпалетеді»дегенпікірікөкейгеқонады.

Әдебиет ақыл-ойды дамытады деген идея XIX ғасырдың соңындағы

Мэтью Арнольдқа дейінгі әдебиет теоретиктерінің арасында танымал

болды. Арнольд әдебиеттің білім беру мақсатына қызмет ететініне сенді.

Олсананысоншалықтыбиіктетіп,сондай-ақақыл-ойдыңтәжірибелікжәне

табиғиэмоциялықжағынжекеқарастырды.

МэтьюАрнольд:«Бірқарағанда,Французреволюциясыныңкеңқанатжаюыменоныңұзаққа

созылуы салдарынан, Грекиядағыұлы шығармашылықкезеңіндегідейнемесе күшті қайта құру

қозғалыстарыныңкуәсіболғанҚайтаөрлеудәуіріндегідей,ұшқыройлышығармалардыңкөптеп

жарыққа шығуын ешкім күтпеген еді. Бірақ, шындығына келгенде, Француз революциясы осы

сияқтыкөтерілістерденөзінетәнсипатыменерекшеленді.Мұнда,негізінен,тазазияткерлікһәм

руханиқозғалысорыналды.Французреволюциясысаясижәнетәжірибелікмазмұнғаиеболды.

1700–1789 жылдар аралығында Францияда ескі жүйеде өткен қозғалыс, Қайта өрлеу кезіндегі

көтеріліске қарағанда, әлдеқайда шынайы болды. Вольтер мен Руссо тұсындағы, Француз

революциясыкезеңіндегіФранцияғақарағанда,Еуропабілімініңбиікдеңгейінкөрсетеалды.Гёте

соңғысын(революциякезеңінайтыпотыр)«бейбітмәдениеттіартқатастағаны»үшінжазғырған

болатын. Жоқ, біздің Байронның да, тіпті Уордсуорттың та шындықтың кілті болуының мәнісі

мынада–оларақыл-ойдыңайтарлықтайдамуынанемес,сезімдішарықтатыпдамытатынқайнар

көзден нәр алды. Дегенмен Француз революциясы өзінің қозғаушы күшін айқындауда

адамдардыңтәжірибесіненгөріақыл-ойынакөбірекүмітартты.Бұл–оныІКарлдыңкезеңіндегі

ағылшын революциясынан ерекшелейтін басты сипаты. Нақ осы жайт, аталған революция аса

сәтті болмағанына қарамастан, біздің төңкеріске қарағанда, әлем қызығушылығын тудырған

анағұрлым күшті рухани оқиғаға айналдырды. Ол белгілі бір тұрақты идеялардан тұратын

әмбебаптәртіпкеүндейді.1789жылғатәнсұрақ «бұл ақылғақонымдыма?»болса, 1642жылы

бұл сауал «бұл заңды ма?» деген сұрақ түрінде болатын. Бұл жерде ескеретін жайт: бір

жағдайдағы заң, екінші жағдайда заң ретінде танылмауы мүмкін. Сананың басты қағидасы –

әмбебапшындықтыңабсолюттігіһәмтұрақтылығы.

Өзінің беталысын бағдарлап ашылған жаңа саланың жемісін пайдалану мақсатында қандай

ереженіұстанатыныннақтылыайқындауағылшынсыныүшінасамаңызды.Ереженіңмағыналық

қағидасыбірсөзгесаяды:ол–риясыздық(disinterestedness).Алсынқалайшариясыз,адалниетке

құрылады?Біріншіден,«заттарғадегентәжірибеліккөзқарастан»аулақболуарқылы;екіншіден,

ол өзі жанасатын барлық субъектіде еркін сана ойынына айнала алатын, оның табиғатына тән

заңдылықты ұстану негізінде. Сондай-ақ идеялар туралы қандай да бір жасырын саяси

идеялардыңықпалынанбастартуарқылы...Оныңбизнесі,менайтқандай,дүниедегіеңтанымал

әріойғанегізболғантаңдаулыдүниелердіигерудентұрады».

Соныменқатарөнердізерттеукезіндекөңілкүйтолқуларынаһәмақыл-ой

әсерлеріне басымдық беретін эстетикалық философия да айтарлықтай

ықпалды болды. Шарль Бодлер мен Уолтер Патер секілді жазушылар

үстіртінтәжірибенің, дүниедегітән ләззаттарының және көркемтәжірибе

тұжырымдамасының өзіндік мақсат ретіндегі құндылығын атап өтті.

Өнерді ұнату тек өнер үшін керек; оның рухани маңызына, мінсіздігіне

немесеморальдықмақсатынамәнберудіңқажетіжоқдегенпікірдеболды.

Бодлердетабиғаттыңромантикалықидеалынанбастартып,оныңесесіне,

айла-шарғыныңрахатынабөленді.

ШарльБодлер:«Кофеханатерезесінен жұртқақызыға қарап отырғанемделушіастаң-кестең

сапырылысқанойларынтізгіндеуменарпалысқатүсті.Бірақсоңғыуақыттасанасынаөлімелесі

оралаберетінол,маңайындағыбарлықөмірқұбылыстарынашаттануменболды,есінен адасуға

шаққалғандықтан,барлығындаесіндесақтапқалуғаөршеленеұмтылды.Ақырында,тізгіндеуге

ерікбермегенауыройдысілкіптастап,өзінәп-сәттесиқырлапалғанбеймәлім,болмашыкүңгірт

елестіңсоңынатүсті.Қуаттықұштарлықбилегенәуесқойлығықатергеайналды!»

Әрдайымемделушініңруханикүйінкешкенсуретшініелестетіпкөріңіз,сонда сізтабиғаттың

(мінсізсуретшінің)ішкеенгізетінкілтінеиеболасыз.

Сауығу балалыққа қайта оралуды еске түсіреді. Емделушілер де, бала тәрізді, барлық

нәрселерге,тіптіешқандаймаңызыжоқдүниелергедеерекшеқызығушылықтанытады.Қиялдың

ретроспективті(өткенгеоралу)күшіарқылы,егермүмкінболса,бізартқашегінісжасап,өзіміздің

балалық шағымыз бен жас кезіміздегі әсерлерімізге оралайық. Төніп тұрған сыртқы қауіп-

қатердің салдарынан рухани қабілеттеріміз «зақымдалмай» таза күйінде сақталған жағдайда,

балалық шақтан туған жарқын әсерлердің тән ауруына ұшырағаннан кейінгі туындаған

әсерлерменруханибайланысынкөреаламыз.Балабарлықнәрсеніжаңалықретіндеқабылдайды;

оләрқашанмасаттанаалады. Баланыңтүс пен пішіндіұғынуданалатынләззатыбіз шабыт деп

атап жүрген ұғымды еске салады. Мен бұдан да тереңдей түсіп, асқақ ойдың қуатты әсер

тудырып,адаммиынаөзіндікықпалынтигізетінінрастаймын.Данышпанадамныңжүйкежүйесі

сау,мықты, ал балалардікі әсершіл, әлсіз болып келеді. Бұлардың біреуінде сана айтарлықтай

орныққан позицияға ие; ал екіншісінің барлық болмысы сезімталдыққа тәуелді. Алайда

данышпандық–балалықшақтанбастапқалыптасатынқұбылыс.Ендібалалықшақеркінентыс

жинапалғаншикіматериалдардыорныменқажетінежаратуғамүмкіндікберетін,ішкіболмысын

танытуғамүдделікемелшақтыңқайратынажәнеталдауқабілетіменкүшінеиеболады.

Құстың ауаға, балықтың суға қатыстылығы секілді, оның элементі қауым болады. Оның

әуесқойлығы мен кәсібі қауыммен біте қайнасып кетуді мақсат етеді. Нағыз көрермен үшін

қозғалыстың тасуы мен қайтуы шегінде, жақындық пен шексіздік аралығы сияқты көпшіліктің

жүрегінен орын табу – үлкен бақыт. Әмбебап өмірді сүйетін адам мол электр қуатындай күші

болған жағдайда, жұртшылықтың ортасына ене алады. Біз оны жұртшылықтың өзі сияқты

соншалықты үлкен айнамен салыстырар едік, немесе сана сезім дарыған құбылнамадай

(калейдоскоп) өмірдің әр қозғалысын қалт жібермей, оның көпқырлылығын жаңғыртып,

жарқырағансұлулығынпашеткенболаредік.Әрбіржылтеткенкөрінісөмірдіңөзінеқарағанда

тұрақсызһәм баянсыз...Барлықәдеміжәнежақсынәрселер ақыл-ой мен белгілібірмақсаттың

нәтижесінен туындайды. Адам баласы анасының құрсағында жатқанда-ақ қаскүнемдік пен

қылмыстың «дәмін» сезінеді. Екінші жағынан, рақым етуші жасанды табиғаттан тыс

тұрғандықтан, барлық уақытта және барлық жерлерде адамзатты рухтандыруға үйрету үшін

құдайлар мен пайғамбарлар керек болды, өйткені адам оны өздігінен ашуға дәрменсіз еді.

Жамандықтабиғи түрде,күштеусізжүреді;жақсылық –әрқашан қандай да бірөнердіңжемісі.

Менің бар айтпағым: табиғат моральдық мәселелерге келгенде нашар кеңесші, ал себеп –

еліктіргішәріжаңартушы,осыайтқандарымдысұлулыққадақатыстықолдануғаболады.Сөйтіп,

сыртқы әдемілікті адам жанының қарапайым кісілігін танытатын нышандарының бірі ретінде

қарастыруғатырыстым.

Біздің шиеленіске толы, әбден шатасқан өркениетіміздің өзге нәсілдерді жабайы деп тануы,

оларғаастамшылықпенменсінбейқарауыжасбаланыңопа-далапжағуғадегенкөзқарасысияқты.

Бұл жердегібасты нәрсе адамның терісінің түсінде, сырт келбеттіңерекшелігінде болыпотыр;

яғнижасбалада,солнәсілдіңөкіліденақтыкөрініскемойынсұнғысыкелмей,ақырында,адам

жаныныңматериалдыемесекенінмойындауғамәжбүрболады.

Сән үлгісін адамның ақыл-ойының жетістігі мен алға қойған мақсатының нышаны ретінде

қарастырукерек;оның табиғи сұранысының адам миында шоғырлануынемесе оның жаңаруға

дегентынымсызталпынысыдегендұрыс.Сондықтандаәрбірсәнүлгісіөзіншеәдемі,олардың

әрқайсысының шынайы сұлулыққа жақындауы анық көрсетілген (себебі табылмаса да), азды-

көптікүш-жігержұмсаудыңнәтижесіндетынымсызадаммиыныңқанағатсыздығысезіледі».

Уолтер ПатерОксфордуниверситетінде эстетикапрофессоры болды,ол

өзінің ғылыми мақалалары арқылы суретшілер мен жазушылар буынына

елеулі ықпалынтигізді. Қайтаөрлеу дәуірінде«Қорытынды» (Сonclusion)

атты зерттеуінің төңірегінде дау-дамай туындады, бұл шығармада

викториандықтарды өмір мен өнерден қара бастың қамын биік қоюға

шақырды. Ол «жоғарғы» рухани мәнге немесе моральдық мақсатқа

ұмтылудыңқажетіжоқ,өнердіңөзтәжірибесіжеткіліктісыйақы болады»

дегенойдынегіздеді.

Уолтер Патер: «Философия мен таза мәдениетке,адам рухына қатысты қызмет – ояту, өмір

құбылыстарын ұдайы бақылау арқылы оны жандандыру. Әр сәтте қолыңдағы немесе бет

әлпетіңдегіқандай да бір формамінсізденетүседі;жотадағынемесе теңіздегіқандай да бір үн

басқаларынақарағандаерекшеболыпестіледі;әлдебірқұштарлықнемесетүсіну,интеллектуалды

толқу сезімі бізге сондай ыстық, соншалықты тартымды болып көрінеді – мұның бәрі сол бір

сәткеғанабағынышты.Тәжірибеніңжемісіғанаемес,солтәжірибеніңөзіденәтиже.Драманы,

сан алуан өмірді сезіне білу үшін бізге берілген жүрек лүпілінің соғысы шектеулі. Олардың

ішіненеңізгісезімменкөругеболатынбарлықнәрсенітұтаскүйіндеқалайкөреаламыз?Өмірлік

қуат-күшіміздіөзініңтазаэнергиясындатоғыстыратындайжігерменбірнүктеденекіншінүктеге

дейінқалайшажылдамжеткізеаламыз?

Дәлосылайшажалындапжану,солләззаттыұстаптұру–өмірдегіжетістіктіңкілті.Тіптібіздің

өмірдегісәтсіздіктерімізәдеткеайналадыдеугеболады:аләдеттаптаурындылықтытуындатады,

егерәрбірнәрсегетереңүңілеқарамасаң,екіадам,екізат,екіоқиғабір-біріненажырағысызұқсас

болыпкөрінеді.Бәріқұрдымғакеттідепжүргенкезіміздебұрын-соңдыбайқамайтынәсерімізді,

жаңалықтарды, сезімімізді, түс пен иісті, суретшінің ғажап туындысын, қасымыздағы

досымыздыңбет-әлпетінрухымызбірсәткекөкжиектенбиіктепкөтерілгендейшынайыбейнеде

көругебейімболамыз.Мұндайкездеәрбірсәттіжетесезінеалмасақ,олсәттердіңосындайқиын

кезде ұсынып тұрған тосын сыйын түйсіне алмасақ, бұл – аяздан кейін күн шуағы сезілетін

уақытты күтпей, ерте ұйықтап қалумен тең. Осындай басымыздан өткен сезімдерімізді

жинақтамай, ол сезімді нақты сезініп көрмей, дәл сол сезім туралы өз теориямызды

қалыптастыруға мүмкіндігіміз болмайды. Қолымыздан келетіні – сезім туралы жаңа пікір

қалыптастырып, жаңа әсер алу; бірақ Кант, Гегельдің немесе өзіміздің жеңіл ортодоксті

(orthodoxy)ұстанымымызғаназараудармаймыз.

Руссоның «Мінажат» (Confession) атты туындысының алтыншы кітабындағы ең әдемі

үзінділерініңбіріндеолөзініңбойындаәдебитүйсіктіңоянғанынсипаттайды.Күтпегенжерден

жабысқанбеймәлімажаліндеті оның жанын жегідей жеді, енді өзін жалындаған жас шағында

айықпасдерткешалдыққанжандайсезінді.Олөзініңалдындаболжаусызөмірініңқалғанбөлігін

қалайша ұзартуға болатыны, ол үшін не істей алатыны туралы сұрақ тұрғанын түсінді. Оның

шешімін зияткерлік пайыммен Вольтердің жаңа еңбектерінен тапты. Олай болса ше?! Виктор

Гюго айтқандай, біз бәріміз де сотталғандармыз, бәрімізге өлім үкімі алдын ала шығарылып

қойылған, алайда олбелгісіз мерзімге шегерілгендігі себепті, осы аралықтағы біздің орнымыз

уақытша бос тұрады…; кейбіреулер бұл аралықты әрекетсіздікпен өткізеді, кейбіреулер тым

әуесқойлыққа салынады; ең парасаттылары, тым болмағанда,«осы дүниедегі қауыммен» бірге

өнер мен әннің ортасында өткереді. Біздің қолымыздағы жалғыз мүмкіндігіміз – тамырдың

соғуынертетоқтатпай,осыуақытаралығынбарыншаұзарту.Бізгеосыөмірдіңқуанышынсезіну,

шексіз шабыт пен махаббат мұңы, көпшілігіміздің бойымыздан табылатын табиғи қасиеттер,

түрлі-түрліриясызжәнебасқадақұлшынысұлықұштарлықарқылыберіледі.Текосықұштарлық

жалындаған, сөнбес сезімнің жемісін беретінініне сеніңіз. Мұндай даналықтан туындайтын

поэтикалыққұштарлық,әдеміліккеұмтылыс,өнергедегенсүйіспеншілікасазормәнгеиеболады.

Өйткеніөнерсізге,турасынайтқанда,мінсізсападанбасқаештеңеберместен,бірсәткежайғана

келіп-кетеді».

ХІХғасырдақұрлықтың басым бөлігінбилегенреакциялықмонархияға

қарсы революциялар бас көтерді. Табысқа кейбіреулер ғана жеткенімен,

әдебиетпенайналысатындардыңой-пікіріәдебиеттіңәлеуметтікжәнесаяси

рөлі туралы ойларға ойысты. Эмиль Золя сияқты реалистік және

натуралистік жазушылар әдебиет ғылымның жаңа әдістерін пайдалану

арқылы және бұрыннан келе жатқан нормалар мен қалыптасқан

заңдылықтарғакүмәнменқарайотырып,өзгерістерменбіргеөзгеругетиіс

екенін сезінді. Виссарион Белинский сияқты орыс сыншылары елді

неғұрлым ілгерілету үшін әдебиет белгілі бір рөл атқаруы керектігін

сезінді.

Карл Маркс шығармашылық, саяси қызмет жолын философ ретінде

бастағанымен, 1840 жылдары Еуропадағы радикалды саясатқа ауысты.

Еуропаутопиялықсоциализмидеяларыменқаруланғанболатын,сондықтан

олар Еуропадағы монархияға қарсы көтеріліске қосылып, ақыр соңында,

посткапиталистік демократиялық қоғамды құруға ұмтылды. Сөйтіп,

жұмысшылар капиталистерге құл болудан босатылып, байлық теңдей

бөлінетін коммунистік және анархиялық қозғалыстың туындауына

себепкерболды.Марксқуғынғаұшырап,Англияданкетугемәжбүрболады.

Мұнда капиталистер құрған, индустрияландырылған еркін экономикалық

нарық арқылы пайда болған әлеуметтік тәртіпті талдау мүмкіндігіне ие

болды. Ол әдебиетті өзінің әлеуметтік, тарихи, саяси һәм экономикалық

сипатында таныды. Әдеби шығарманың мәнін түсіну үшін оны құрған

әлемгеәрітуындағанәлеуметтікжағдайларғаназараударукерек.Әдебиет

көбінесесаясимақсатқақызмететіп,«билеушітаптыңбилеушіидеяларын»

білдірді.

Карл Маркс: «Санадағы идеялар мен тұжырымдамалар, алдымен, материалдық белсенділік

пенадамдардыңматериалдыққарым-қатынасына,шынайыөмірдегіорнынатікелейбайланысты

шығады.Аспаннанжергетүскеннемісфилософиясынатікелейқарама-қайшыұғымдарұсынамыз,

яғнижерденаспанғакөтерілеміз;адамныңтәнінажыратаалуымызүшіноладамныңнеайтатыны,

неніармандайтыны,сондай-ақоладамтуралыбасқалардыңнеайтатыны,неойлайтынымаңызды

емес. Нақты белсенді адамдардан және олардың нақтылы өмірлік үдерістері негізінде

идеологиялықрефлекстердіңдамуын,өмірлікүдерістіңжаңғырығынкөреміз.Адаммиындапайда

болатын ғажайып құбылыстар, сонымен бірге, эмпирикалық тұрғыдан тексерілетін және

материалдықжағдайғатәуелдіөмірпроцестерініңсублиматтары(sublimates).

Мораль, дін, метафизика, өзге идеологиялардың барлығы – тағы соған сәйкес сананың

формаларыбұданәріөзараұқсастәуелділіктісақтамайды.Олардатарихжоқ,дамужоқ;алайда

адамдар өздерінің материалдық игілігі мен өндірістік қатынастарын дамыта отырып, шынайы

тіршілігін, ойлау қабілетін әрі дүниетанымының аясын өзгерте алды. Өмір санамен емес,

керісінше, сана өмірді танумен анықталады. Бірінші әдісте бастапқы шығу нүктесі тірі адам

ретінде қабылданған санадан бастау алады; нақтылы өміргесәйкес келетін екінші әдісте бұлар

нақтылытірітұлғалардыңөздері,алсанаолардыңөздерінеғанатәнболыпсаналады.

Билеуші таптың идеялары әр дәуірде де үстемдікке ие; қоғамның материалдық байлығын

иеленген тап бірден оның үстемдік етуші зияткерлік күші болып қалады. Өз меншігінде

материалдық өндірісті иеленген тап, сонымен бірге, оның ақыл-ой өндірісі құралдарын да

бақылауына алады, ақыл-ой өндірісі құралдарын иеленбегендердің идеялары оған бағынышты

болады. Үстем идеялар материалдық қатынастарға үстемдік құрушылықтың мінсіз көрінісінен

басқаештеңедеемес,идеяретіндеұғынылғанүстемматериалдыққатынастарбіртаптыүстемдік

құрушы ретінде жасайды, сондықтан оның идеялары үстемдікке негізделеді. Үстемдік құрушы

таптықұрайтынтұлғаларбұлардыөзмүддесітұрғысынанпайымдайды.Сондықтандаолартап

ретіндебиліктіиеленіп,заманныңауқымыменбағдарынайқындайды,осыныңбарлығыноларөз

мүддесіне лайықтап жасайтындықтан, өз заманындағы идеяларды өндіруші және өндірісті

реттеушіойшылдарретіндеәрекететеді.Мысалы,корольдікбилік,аристократияменбуржуазия

бірзамандаһәм бір елде билік үшін күреседі, нәтижесінде билік бөліскетүседі, билікті бөлісу

доктринасыүстемидеяғаайналып,«мәңгілікзаң»ретіндекөріністабады.Айталық,аристократия

үстемдік құрған кезеңде абырой, адалдық ұғымы жоғары тұрды деуге болады. Үстем таптың

жалпытүсінігіосығансаяды».

Әдебиет теориясын кері бағытта қабылдаған француз символистерінің

алдыңғы сапында Стефан Малларме тұрады. Бұл қаламгер мінсіз рухани

шынайылыққақолжеткізудегіпоэзияныңерекшеқабілетіненазараударды.

Поэзия моральдық мақсатқа қызмет еткен жоқ, оған қоса, әлеуметтік

қолданысқадаиеболмады.Есесіне,бұлидеалдыжаулапалудыңайрықша

үстем тәсілі болды. Әдебиетте оның шебер қиыстырылған құрылымына,

тіліне және мазмұн байлығына зейін аударылуы тиіс. Нағыз табиғи

гүлдердіңорнына ақынның«барлықгүлшоқтарына тәнқасиеттібіргүлге

жинақтапсуреттеуі»жайындажазады.

ФридрихНицшеөнертеориясынақарағандаөзініңэпистемологиясымен,

түбегейлі танымдық теориясымен көбірек танымал болды, алайда

«Трагедияның тууы» (The Birth of a Tragedy) (1872) атты еңбегінде ол

трагедия теориясын қарастырып, онда белгілі бір мөлшерде ХХ ғасыр

философиясыныңқайшылықтыәрікүтпегенөзгерулержағдайыналдынала

анықтаған теориясын ұсынды. Философтардың көпшілігі сана

категориясын қолданып, болмысты болымсыз түсініктегі әлдене деп

санады. Алайда Ницше болмысты қалыптасу барысында сипатын анық

танытпаған жалынды ағынға көбірек ұқсайтын үдеріс ретінде көрді.

Дәстүрліфилософиябұлрадикалдықалыптасудыбасып-жаншып,әлемнің

тұрақсыздығын жасыру үшін жалған ұстанымға барды. Ницше Грекияда

пайда болған балама дәстүрге оралды және тұжырымдамалық

тұрақтылыққабағынбайтынөмірдіңасауағыныноныңбелсендіқалыптасу

барысындакөрсетті.

«Трагедияның тууы» атты еңбегінде осы философиялық айырмашылық

тақырыбына орала отырып,өнердегіаполлондықүдерісті,философиялық

ізденіс көзқарасы тұрғысынан танылған тіршілік иесін оқиғадан кейінгі

бірлік негізінде дәйектілікпен сипаттайды. Дионистің принципі

тұрақтылық пен бірлік принципіне қарама-қайшы сипатта болды, қай

нәрсенідеуақытша,өзгеріскебейім,қалыптасуүдерісіүздіксізжалғасады

дептануғашақырды.

ФридрихНицше:«Дионисәрнәрседен,тіптіауру-сырқаудыңөзіненделәззаталуғатырысады,

осыданкеліпмузыкаментрагедиялықаңыздарөміргекелген.

Трагедияныңсалдарынжоюғамузыкалықдиссонанстыңкөмегідетигеншығар?Бізөзіміздің

көругедегенұмтылысымыздыңмәнінтүсінебастаймыз,әрнәрсегемұқиятқарағанымыздан,тіпті

трагедияға беріле үңілгенімізден тапқан проблемаларымызды мойындаймыз; диссонансты

көркемөнер саласында қолдану туралы айтар болсақ, диссонанстың дәл бұл күйін нақты бір

ғылыми терминмен белгілеуге тиіспіз; біз әлденені тыңдағымыз кеп тұрады, бірақ соны тек

тыңдап қана қойғымыз келмейтіні де рас. Шексіздікке ұмтылысымыз, барынша көбірек ләззат

алуғатырысуымыз–бәріқосылыпосындайкүйдеДионистіңприцниптерінмойындауғамәжбүр

етеді, Гераклит бұл жағдайларды салыстыра келе, бәрі де жас баланың тас пен құм үйшікті

соңындабәрібірбұзуүшінжасағаныментеңдеген.

Музыкаментрагедиялықмифекеуідеадамзаттыңдионистікқабілетінкөрсетеді,сондықтанол

екеуін бір-бірінен ажыратып бөліп қарауға болмайды. Екеуі де Апполлон философиясының

шеңберінентысұғым;екеуідемынадүниеніңдиссонансты(dissonance)бейнесінқуанышарқылы

бейнелейтінұғым;екеуідебірсиқырлыкүйгеенгізетінұғым;екеуіде«дүниедегіеңболымсыз»

нәрсенің өзінің бар екенін көрсете алатындай ұғым. Бұл орайда, дионистік философия

апполлондық философияға қарағанда мәңгі әрі бастауын өнерден алып отырған философия

болып, дүниедегі жеке адамның өмірін басты орынға шығарып отыр. Егер адамзат кейпіндегі

диссонансты сезініп отырсаң, онда ол диссонансты өмірің үшін қажетті нәрсе деп

қабылдағаныңды, өз табиғатыңнан басқа сұлулықты жоғары қойып отырғаныңды көрсетеді

дегенге саяды. Бұндай түсінік – Аполлон философиясының нағыз өнер саласындағы басты

мақсаты;дәлосындайтүсінікүшінбарсұлулықты паш етіп, бұдан да зор сұлулыққаұмтылуға

күшсалыпжүретінімізаян.

Мұнда Дионис, Аполлонмен салыстырғанда, бүкіл әлемдегі құбылыстардың ішінен өнердің

мәңгілікжәнебірегейқуатысияқтыөмірменәлемдідербестендіруүшінжаңа,жасампазұқсастық

тудырады. Егер сіздер диссонансты көз алдарыңызға адам бейнесінде елестете алсаңыздар, ол

өмірсүрумүмкіндігінеиеболуыүшінжаратылысынанәдемілікшымылдығынкеңейтетінтамаша

иллюзияғасүйенеді.Аполлонныңшынайыкөркемдікмақсатыарқылы,оныңатынанбәрімізбірге

сансыз тамаша ұқсас иллюзияларды жинадық, соның арқасында мынадай жайттарды

байқауымызға түрткі болды. Сол мезетте, бүкіл тіршіліктің тек осындай негізі – дионистік

астыртын әлем – адамның санасына кіруі мүмкін, өз кезегінде аполлондықкүш қайта өзгеруді

еңсеруіғажапемес,сондықтан бұлекікөркемдікәрекеттеөз қуатынмәңгілік ақиқатқағидасы

тұрғысынан қатаң, өзара үйлесімді ашуы тиіс. Дионистің күші, қазір көріп отырғанымыздай,

шексізалапатқуатпенкөтерілгенкезде,Аполлонбұлтарасындағынайзағайдайбіздіңортамыздан

жарқ етіп шығуы керек, сонда ғана оның ғажайып сұлулығының әсерін бізден кейін келетін

ұрпақтардасезінгенболареді».

Ницшебүкілбілімболашақтадептұжырымдады.Адамәлемдібелгілібір

көзқараспен қабылдайды; сондықтан онда санадан тыс өмір сүретін

«әмбебап шындық» немесе «объективті білім» жоқ. Келешекке тәуелсіз

шындық идеясы елес болып саналады. Оның айтқаны, әрине, рас еді.

ФилософтарПлатонсияқты,жаңакогнитивтіқабілеттіқабылдағаннанбері,

әлемде тіршілік етуші әмбебап идеялардың санадан тыс үстемдік

құратынынаназараударды.Бұләмбебаптар,шынындада,математикатілі

сияқты ойша елестетулерге құрылатын жалпылаушы сипаттың мәнін

айқындаушы үлгі болғандықтан, әлемді қайта жасау мен айла-шарғыға

арналған мәдени құрал ретінде әрекет етеді. Бірақ математика оның

идеяларын ойда немесе жазбаша символдарда жүзеге асырады, бірақ

дүниедеемес.Бұлабстрактіліидеяларғадақатысты.

ХХ ғасырдың бас кезінен бастап қолына қалам алған Эдмунд Гуссерль

келер шақ пен объективті шындықты, ой әрекеті (абстрактілі идеялар

ұғымымен) мен шынайы идеялар (шындық әмбебап болып саналған

идеялар) арасындағы үзікті игеруге тырысты. Ол мұны шындықты

келешектен таба отырып жасады. Оның «феноменологиясы» шындықтың

идеялардытұжырымдайтынақылдыңқабілетінеқарайкелешектіңшегінен

тысқарышығаалса да, сананың пайымдауменорныққаныннегіздеді.Бұл

тазаидеяларпендешілікэлементтердентазарғанжағдайдаформалдыжәне

трансцендентті, әрі ақыл-ойдағы идеялар «түйсіктің»құрсауына түскенде

ғана тым шынайы болып көрінді. Олар ең дұрыс сенсорлық деректерден

алынған идеяларға қарағанда, анағұрлым таза идеялар болуымен

ерекшеленді.

ФеноменологияғаалғашқыболыпбағаберушілердіңбіріБенедеттоКроче

еді.Олөнерақиқатындағытүйсіклогикаменғылымнанерекшеленедідеп

санады. Бұлардабіліманағұрлымтаза түріндекөрінеді.Крочееуропалық

саяси консерватор бола тұра, бұл теорияны дербес азаттық идеалының

терминіретінде,«мен»моделініңиесіжоқһәмештеңегетәуелдіемесдеп

тұжырымдады.

БенедеттоКроче:«Ендіойдаберікорнығуғатиісалғашқыпікірдіңмәнінекелсек:интуитивтік

(сезімдік) білім иелікке мұқтаж емес әрі өзгеге иек сүйемейді; ол басқалардың көзқарасына

тәуелді емес, өйткені оның өзіндік көзқарасын қалыптастыра алатын ой көздері бар. Әрине,

интуициямен аралас ұғымдарды табуға болады. Бірақ көптеген басқа интуицияларда мұндай

қоспаның белгісі жоқ, бұл оның дәл осы қалпында болуы міндетті емес екенін айғақтайды.

Суретші туындысындағы ай жарығы көрінісінің әсері, картограф құрастырған жердің сызбасы,

нәзікнемесежігерлімузыкаәуені,қисынсызлириканыңсөздерінемесекүнделіктіөмірдебіздің

өтініп,бұйырыпнемесежылап-сықтапайтқансөздеріміззияткерлікпарасаттықарым-қатынасқа

ешбір қатысы жоқ интуитивті ой әрекетіне құрылуы әбден мүмкін. Бірақ осы жағдайда не

болатыны жайлы ойланғанда, өркениетті адамның ой-түйсігінің басым бөлігі ұғымдармен

қаныққанын дәлелдеу мүмкін болса, алдымызда одан да маңызды және нанымды әлденені

көруіміз мүмкін. Басқа интуициялармен бетпе-бет келіп, қосылып кеткен тұжырымдамалар

араласып, сапырылысып кеткендіктен, тәуелсіздігі мен автономиясынан айырылып қалады да,

ұғымдықмәніжойылыпкетеді.Оларәубастаөзіншеұғымболғанеді,біраққазіринтуицияның

қарапайым элементтері болып қалды. Трагедия мен комедия кейіпкерінің аузымен айтылған

философиялықойларұғымүшінемес,осыкейіпкердіңмінездемесінашуүшінқызметатқарады;

мұнда салынған бейнедегі қызыл түс физикалық қызыл түсті білдірмейді. Ол – портреттің

сипаттық элементі. Тұтастай алғанда, бұл детальдің сапасын анықтайды. Өнер туындысы

философиялықтұжырымдамаларғатолыболуымүмкін;олфилософиялықдиссертациядандаөте

байтереңмазмұнғаие,әріөзкезегіндесипаттауларменинтуицияларғатолыболуыәбденмүмкін.

Алайда болуы мүмкін барлық тұжырымдамаларға қарамастан, өнер туындысының нәтижесі

интуиция болып табылады және бүкіл интуицияларға қарамастан, философиялық

диссертацияныңнәтижесітұжырымдамаболмақ.«Некелескендер»(PromessiSposi))аттытарихи

романдаэтикалықсынақтарменайырмашылықтармолынанкездеседі,бірақ толықнәтижесінде

өзініңқарапайымтарихына,интуициясынақатыстысипатынанайырылмаған.Шопенгауерсияқты

философтардыңеңбектеріндекездесетіносысипаттағыліәңгімелерменсатиралықшығармалар

бұл еңбектердің интеллектуалдық трактаттарға тән ерекшелігін жоққа шығармайды. Ғылыми

жұмыспенөнертуындысыныңарасындағыайырмашылықнемесеинтеллектуалдықшындықпен

интуитивті шындық арасындағы айырмашылық авторлар анықтаған әртүрлі нәтижелерге

байланысты.Бұларосыжекесалалардыңәрқайсысынөзіншедәйектеуарқылыкөрсетеді».

ФеноменологияXXғасырдыңортасындаайрықшаықпалғаиеболды.Бұл

кезде ақыл-ой интуициясын қамтыған таза идеялардың басым болуына

айрықшамәнберіліп,күнделіктітәжірибеағыныментұлғааралықақыл-ой

шарпысуымен және оқу әрекеті құралдарының көмегімен оны саналы

түрдетүсінугеалыпкелді.ШвейцарлықфеноменологЖоржПулеАҚШ-қа

дәріс беруге келгенде бірқатар ғалымдарға, соның ішінде,

феноменологияны «оқырман сынына жауап» ретінде қайта қарастырған

СтэнлиФишкедеықпалынтигізді».

Жорж Пуле: «Бұл – кітапты оқи бастаған кезде туындайтын ең әуелгі феномен. Нысаннан

қалқып шығып, санамды шарпыған дүниенің мән-мағынасы бар екенін түсінген кезде, мен

қолымда ұстаған нәрсенің жай ғана нысан немесе қарапайым тіршілік иесі емес екенін

пайымдаймын. Пайдалы тіршілік иесінің, кездестіріп жүрген өзге адамдардан ерекшелігі жоқ,

өзімдағдылытүрдеқабылдайтынбасқаадамныңсанасезіміөзімнің ішкі жан дүниемеүңілуге,

тіптіестімегенлицензияныойлап,оныңнежайлы,нетуралыекенінпайымдауға,несезінетінін

сезінуімемүмкіндікбереді.

Бір ғажабы, мен мұндайды бұрын естіп көрмеппін. Біріншіден, таңғалатын жағдай –

«нысанның» жоғалуы. Қолыма ұстап тұрған кітап қайда кетті? Ол әлі де сонда, солай бола

тұрғанмен,олендіжоқ,ешжердентаппайсың.Бұл–түгеліменқағазданжасалғанзат,металлмен

фарфордан да жасалатын заттар бар, егер мен кітапты оқып шықсам, бұл зат енді ғайыпқа

айналатынсияқты. Кітап бұдан әрі материалдық нақтылық болудан қалады ғой. Ол сөз, образ,

идеялардың жиынтығы ретінде тіршілік ете бастайды. Бұл жаңа тіршілік қайда пайда болуы

мүмкін?Қағазнысанындаболмайтыншығар,әрине.Сондай-ақсыртқыәлемдедеболмасакерек.

Бұлжаңатіршіліктіңөмірсүруінебірғанаорынқалды:ол–өзімніңішкідүниемдегі«Мен».

XXғасырдыңбасындағыәдебиеттеориясыныңнегізгімектептерініңбірі

орыс формализмі болды. Ол әдебиетті зерттеуді неғұрлым ғылыми

әдебиетпен тығыз байланыстыруғатырысты, әдебиет және жазба өнердің

басқа түрлерінен ерекшелендіретін әдеби әдістерді зерттеуге ден қойды.

Орыс формализмі өзінің бастауын сезімге толы өнер адам санасын

алмастырып, әлемді өзгерте алады деген көркемдік радикализммен

байланыстырды. 1916 жылы құрылған «Дада» қозғалысының радикал

авторлары Бірінші дүниежүзілік соғысқа жауап ретінде өнердің жаңа

қиратушы түрін жасауға ұмтылды. Өркениетті Еуропаның милитаризм

қыспағынатүсуқаупіжәнесоғыссолшылжазушылардыңбұлтобынелең

еткізді. Егер сана осындай тығырыққа алып келсе, поэзия сөзсіз

иррационал болуы керек. Ойлаудың жоғарғы деңгейіне шығу үшін ол

өлеңнің тиімді формаларын бұзуы тиіс. «Дада» мәнсіз және

антибуржуазиялық сипатта болар еді. Ол шіркеу мен отбасының

қарабайырлығынжоққашығарып,бүгінгібіздің«отбасылыққұндылықтар»

депатағанмаңыздымәселегеXIXғасырда-ақназараудартареді.

Тристан Цара: «Жаңалыққа деген құмарлық жанашырлыққа кереғар жүреді, ондай адам

«мағанбәрібір» дегенаңғалұстанымға бейімболады;ол–түсіндірумүмкін емес жағымды да,

өткіншікөңілкүй.Бірақбүгінгітаңдабұлдаескірген.Өнердіжоғарғықарапайымдылықнегізінде

рәсімдеуде жаңалық пайда болды, ендігі жерде «біз адамбыз, ойын-сауыққа, желігуге, көңіл

көтеруге бейімбіз» деген ұғым пайда болды. Орман ішіндегі сәулелер тоғысындай алабұртып,

өмір де өтіп жатыр. Үндеухат жазып отырмын; артық нәрсе жазбаймын, тек нақты нәрселерді

айтамын. Үндеухат жазғанды ұнатпаймын, бірақ қандай да бір принципті де ұстанбаймын (әр

сөздіңморальдық құндылығынбірден-ақаңғаруғаболады;ал жуықтату(approximation)дегенді

импрессионистеройлаптапқан).Бұлүндеухатымдыкезкелгенадамбірмезеттебір-бірінемүлде

қарама-қайшы әрекеттерді істей алатынын көрсету үшін жазып отырмын; ал мен ондайға

қарсымын; жағымды да, жағымсыз да іске қарсымын, ешқайсысын қолдамаймын, себебі мен

әлдененіқисынғасалып,пайымдапотырғандыжеккөремін...

Өнердің сұлулығын күшпен мойындата алмайсың, сондай-ақ өнер туындысы бәріне бірдей

объективті түрде ұнай бермейтініде анық. Сондықтан өнерді сынаудың пайдасы жоқ.Сын тек

субъективті болады, әркімнің сыны әртүрлі болады, сын жалпыға ортақ болуы мүмкін емес.

Сынныңадамзатқаортақ психологиялық негізін тапқанешкім жоқшығар. Иса менБиблияның

шапағаттымейірімідүниенітегісқамтуға,шайтандыда,хайуанаттыда,күнделіктітіршіліктіде

қамтуғатырысқан. Осынша шексіз, пішінсіз хаосты адам баласы бір жүйеге келтіреалады деу

мүмкінбееді?«Жақыныңдыжаттайсыйла»дегенұстаным–екіжүзділіктіңбелгісі.«Өзіңдітаны»

дегенұстанымтіптіутопия,бірақбұлутопиядақатігездіктітануғадегенұмтылысбар...Өкінетін

ештеңежоқ.Тіптіқатігезқылмысжасағанадамныңдажаныныңтазаратынынасенеміз.Бұлжерде

мен өзім жайлы айтып отырмын. Басқаларды өз ойыма үгіттеуден аулақпын. Өз ойымды

әлдебіреугетаңуғақұқымжоқ.Ешкімгедеменжүргенжолғатүсдемеймін.Өнердеәркімніңөз

жолыбар.Еңбастысы,жұлдыздыәлемгеапаратынтуражолдыбілукерек,сондай-ақәркімөзінің

қиялы мен шабытына барар жолын дұрыс таңдағаны жөн. Әрбір жолдың өз тиімділігі бар.

Мұндай тиімділікке қол жеткізу менеджменттің ұзақ та ауыр жолы арқылы ғана келеді, бұл

сапарда үлкен тәуекел бар. Осыдан келіп дадаизм (dada) өз алдына дербес ағымға айналды,

бірлікке дегенбұрынғы сеніміненайырылды. Ал бірліккесенімін жоғалтпағандареркіндігінде

сақтапқалды.Бізешбіртеориянымойындамаймыз…

Бірлікті жоққа шығаратын істің бәрі – дадаизм; бірлікті қирататын істің бәрі – дадаизм;

ыңғайлыымыраға келумен жағымды әдеттің ұяң үйлесімін теріскешығаратынбілімнің бәрі –

дадаизм;қисынсызістердіқолдап,қисынғамәнбермейтінніңбәрі–дадаизм;біздіқұлетуүшін

құрылғанәлеуметтікиерархияментеңдіктіңбәрі–дадаизм;бастымақсатыкімменболсадакүрес

болыптабылатынкезкелгенобъектте,сезімде,түсініксіздіктерменқарама-қайшылықтарда–

дадаизм; тарихын ұмыту да – дадаизм; археологиясын ұмыту да – дадаизм; пайғамбарларды

ұмытуда–дадаизм;келешегінбілмеуде–дадаизм;білімсіздіктіңкесіріненкезкелгенқұдайға

сөзсіз құлай табыну да – дадаизм; үйлесімді күйде отырып, басқа бір көңіл күйді аңсау да,

дыбысы шайналып шыққан пластинкадай күй кешу де, кейбіреудің шын көңілмен, беріле

жасаған, ұяңдықпен қымсына жасаған ақымақ ісін қолдау да, әлдебіреудің мінажат орнындағы

аксессуарғақарсылықбілдіруіде,жағымсызболсада,қарқынысарқыраманыңекпініндейкүшті

идеяларды алтынмен апталған періштедей етіп көрсетіп, нысананы дөп қирататындай етіп

қолдану да осылардың қатарына жатады. Біз еркіндік, Дада, Дада, Дада деп жүргеніміз – сан

алуан түстердің қосындысы, қарама-қайшылықтардың шиеленіскен түрі, гротеск мен

үйлесімсіздіктіңбейнесі,яғниӨМІР».

Орыс әдебиеттанушысы Виктор Шкловский (1893–1984) Дада

идеяларына сүйене отырып: «Поэзия біздің күнделікті сезімімізді ұштай

түсетіні сонша, уақыт өте келе айналамыздағы ортаның сипатынәдеттегі

қарапайымқұбылысретіндеқабылдайбастаймыз»,–дегенеді.Поэзиябұ

дүниенің шынайы сипатын теріске шығарғандай болса да, бәрібір оны

қайтамойындауғамәжбүрміз.

Виктор Шкловский: «Егер біз қабылдаудың жалпылама заңдылықтарын зерттей бастасақ,

қабылдау әдетке айналған сайын ол қалыпты дағдыға айналады. Біздің барлық әдеттеріміз

санадантысқалыптасатынүйреншіктідағдыларданқұралады.Егерадамалғашқаламұстағанын

немесе тұңғыш рет шет тілінде сөйлегенін есіне түсіріп, оны онмыңыншы рет орындаған

әрекетіменсалыстырса,бізбенкелісереді…

Адамның жұмысы, киімі, дүние-мүлкі, әйелі және соғыс жайындағы қорқынышы – бәрі де

үйреншікті дағдының құрбаны болады. «Егер мына өмірге адамдардың көпшілігі ойсыз келсе,

ондамұндай өмір тіпті болмағандай,адам ондай өмірдібастан кешпегендей».Сондықтан өнер

өмірдіқайтақалпынакелтіруүшін,адамдызаттарменқұбылыстардытүйсінугемәжбүрлеуүшін,

санасында тасты тас етіп бейнелеу үшін өмір сүреді. Өнердің мақсаты – белгілі бір нысанды

таныскүйіндеемес,қабылдануыбойыншасезінетіндейетіпкөрсету.Өнертехникасыныңмәні–

нысандарды«бейтаныс»етуүшінформаларынқиындатып,қабылдануынұзартыпкүрделендіру,

өйткеніқабылдануүдерісі–бұлөз-өзіненұзартылуытиісэстетикалықсипатыбарүдеріс.Өнер–

нысанныңикемділігінсынаутәсілі;нысанмаңыздыемес...».

Шкловский, Борис Эйхенбаум мен Юрий Тынянов әдебиетті зерттеуді

батыстық философияға негізделген теориядан лингвистика және әдеби

құрылым әдістеріне негізделген зерттеулерге қарай ауыстырды. Оған

баяндау желісі, сатылы әңгіме, поэзияның аллитерация мен эуфония

сияқтытәсілдеріжатады.

XXғасырдыңбасыпоэзияжайындақызутолғаныстардыңкезеңі болған

еді.ЭзраПаунд«поэзиямүмкіндігіншееркінболуыкерек»деппайымдады.

Викториандық нақыш пен күйректікті жоққа шығарған модернистік

көзқарасқа сәйкес, сөздер әсерлі және эмоциядан азат болуға тиіс деген

ұстанымда болды. T.С. Элиот ақындарды дәстүрден иеленген орны

бойынша қарастырды. Ол романтикалық субъективизм идеалына қарсы

бола отырып, пайым тұрғысынан бейжай сезімнен жоғары тұрудың

орнына,ақындардыдәстүрденалатынорнынақарайбағалады.

ЛингвистикаXX ғасырдыңбас кезіндекемеліне келді. Оған Фердинанд

де Соссюрдің (1857–1913) еңбегінің ықпалы ерекше болды. Ол тілді

біртұтас таңбалар жүйесі ретінде зерттей келе, сөздер өзара байланысу

арқылы қандай да бір қызмет атқарады әрі белгілі бір мәнге ие болу

мүмкіндігі бар деген тұжырымға келді. Мәскеудің ақындық ұйымына В.

Шкловскиймен қатар мүше болған Роман Якобсон метафора (поэзия

сипатында) және метонимия (ойдан шығарылған әңгіме сипатында),

лингвистикалық формалардың және когнитивті үдерістер мен афазия

(aphasia)сияқтыахуалдыңбайланысынзерттеудіертебастанқұптады.Ол

антрополог Клод Леви-Стросс сияқты француз ойшылдарын Соссюрдің

идеяларымен таныстырып, мәдениетті лингвистиканың құралдары мен

әдістерін пайдалану арқылы структурализм деп аталатын қозғалысты

бастауға ұйытқы болды. Леви-Стросстың мифтің құрылымына арналған

зерттеу еңбектері айрықша ықпалды болды. Ол әртүрлі этникалық

мәдениеттердің жүздеген мифтерін салыстыра келе, олардың ортақ

құрылымдықбөліктердентұратынынанықтады.ВладимирПроппертегілер

арасындағықұрылымдықұқсастықтардытапты,олардыңбарлығыдаұқсас

нарративті жүйеге құрылады, яғни кейіпкердің сапарға аттануы,

қиыншылыққа тап болуы, ғайыптан көмек келуі, ақырында арман-

мұратына жетуі. Леви-Стросс мифтердің осындай құрылымдық

ұқсастықтарының болуы олардың жалпыадамзаттық ортақ мәселелермен

байланыстыболуындадегенболжамайтты.Бұлертегілерменхикаяларға

қатысты мәселе әдебиетті құрылымдық тұрғыдан зерттеудің өзегіне

айналды. Жерар Женетт және Цветан Тодоровтың ой-пікірлері

«нарратология» ғылымының дамуына алып келді. Таңбаларға құрылған

семиологиялық жүйедегі құрылымдық лингвистиканың мәнділігі Ролан

Барт сияқты француз теорияшыларын да лингвистикалық құралдардың

көмегімен мәдениетті зерттеуге құлшындырды. Барттың қысқаша

«мифологиялары» көпшілікке танымал мәдениеттің жарнамалық

хабарландырулар мен жолнұсқа сияқты таңба белгілерді қолдану арқылы

белгілібірмағынаныбілдіретінтаңбаларжүйесініңқырларынқарастырды.

Еуропалық әдеби сын теорияшылары әдебиетті зерттеуді барынша

ғылымиландыруға тырысқан кезде, америкалық теоретиктер әдебиетті

ғылымға қарсы қоюды дәлелдеуге тырысты. Ғылымда сөздер нақты бір

ғана мағына білдіреді, алайда әдебиетте Клинс Брукс сияқты жаңа

сыншылар әдеби шығарманың контексіндегі сөздердің

орналастырылуының әсері рухани тұрғыдағы қосымша коннотативті-

үстеме мағынаға алып келуі мүмкін болатынын пайымдады. Ғылым

нақтылы заттардың атын тура атап, шындықты іздестіргенкезде, әдебиет

ирония мен парадокс сияқты сөздердің өзара мағыналық байланысуына

құрылған күрделі троптарды қолдану арқылы шындықты жеңілірек

сипаттауғақолжеткізеді.

Туындаған жаңа мағыналар сенсорлық объектіге қарағанда, ғылыми

лексиканың көмегімен (сөздікті қолдану арқылы) ғана нақтылы атауға

болатын абстрактылы идеяларға ұқсайды. Жаңа сыншылар идеалистік

дәстүрдіәдіспенформалардызерттеугебағытталған(өнердікезкелгенрух

пенсананыңкөрінісі ретінде таныған) жаңа қозғалыспен біріктірді. Олар

«мұқиятоқуды»жақтадынемесежекелегенәдебишығармалардағыбейнелі

образдар мен олардың мағынасын көрсететін күрделі әдістерді бірлікте

алып зерттеуге көңіл бөлді. Клинс Брукс сөз мағынасын шыңдау үшін

қарапайымсөзқолданысыпоэзияныңқыспағындақалайтарылғанынатап

көрсетті.

КлинсБрукс:«Міне,Уордсуорттың«Құпиясыр»(Intimations)аттыодасындаөтекүштіирония

жатыр.Ақынбұлодадаүмітпенмәжбүрліктісаналуансимволменжеткізебілген:одадаүмітпен

мәжбүрлікбір-бірініңбасымдығынескереотырып,өзарақаталқақтығысқатүскен.Шындығында,

ғылыми тұрғыдан қарасақ, бұл одадағы символдар бұрмаланып, яғни нағыз философтың

көзқарасына сай қолданылған; тұңғиықтан бастау алған қараңғы көлеңкеден шығып, жарыққа

ұмтылып жатқандай көрінеді; құрсаудан босағандай емес, керісінше, құрсаудың ішіндегі тар

қапасқақамалыпжатқандайкөрінеді.

Бұлдасырышешілмейтінжұмбақемес.Ғылымитерминдер–абстрактілісимволдар,яғниолар

ешбірконтекске бейімделіпөзгермеуітиіс.Ғылыми терминдер–объективті(немесе объективті

болуға ұмтылған) ұғымдар; яғни ол терминдер – бұрыннан бар атаулар. Сондықтан, жаңа

құбылысты атаған кезде ол терминдерді бейімдеп өзгерту мүмкін емес. Бірақ поэмадағы

ұғымдарғаанықтамаберетінтерминжоқдепайтааламызба?Ақынныңкезкелгенсөздібұрмалап

өзгерте алатынын білеміз ғой. Элиот айтқандай, «ақынның басты міндеті – сөзді түсінікті

мағынағаайналдыру».

ХХ ғасырдың ортасында Еуропаның әдебиет теориясына марксизм

қосылды. Дьёрдь Лукач «Тарихи роман» (The Historical Novel) атты

еңбегінде Бальзак сияқты реакционист роялистердің (royalist) әдеби

еңбектерін детеорияғаайналдырған. Себебі,роялистер солдәуірдітолық

баяндай алған реалист жазушылар еді. Вальтер Бенджамин «Неміс

бароккосы драмасының пайда болуы» атты диссертациясында тарихты

зерттеудің жаңашыл әдісін ұсынған. «Медианың кино сияқты жаңа

түрлерін дүниені танудың жаңа әдісі ретінде қолдану қажет» деген пікір

білдірген. Теодор Адорно, Макс Хоркхаймер сияқты франкфурттық сын

мектебі ағымының кейбір мүшелері «поп-мәдениет – адамзатты

шатастыратын жол, капиталистер жұмысшы тапты осы поп-мәдениет

арқылы бағындырып отыр» деген. Ал Герберт Маркузе мен Эрнст Блох

сияқты ойшылдар консервативті, марксистік ағымдағы утопиялық ойға

беріліп,«идеологиялық»сипатынаназараударған.

Түрлі формалистік ағымдар әдебиет саласында әртүрлі жаңа

теориялардың пайда болуына себепкер болды. Ол жаңа теориялардың

қатарында роман сияқты жанр, реализм сияқты бағыт, романтизм сияқты

тарихикезеңдісипаттайтынағымдабареді.

Орыс теоретигі Михаил Бахтин романның әлеуметтік-лингвистикалық

сипатынабасаназараударған.Романбіздіқоршағандүниеніңдүбірінжан-

жақты жеткізе алады деп сенген. Чарльз Диккенстің еңбектерін мысалға

келтіріп, оның сөйлеу түрлерін өз қиялымен ұштастыра білгенін

дәріптеген.Оныңкейбіройларынажұрткүлеқараса,кейбіреуінешынтәнті

болғандар да бар. Ч. Диккенстің романдары сөйлеудің түрлерін біріктіре

отырып,гетероглоссиялық(heteroglossic)сипатқаиеболған,яғниқоғамды

дискурс арқылы бейнелей алған. Ч. Диккенстің романдарындағы

дискурстің әрбір көрінісі сол романның оқиғасына тікелей байланысты

болыптабылады.М.Бахтинмұндайсипаттыдиалогизациядепатаған.

Михаил Бахтин: «Роман, жалпы алғанда, стилі жағынан көп қырлы және тілі мен сөйлеу

мәнерінің әртүрлілігімен ерекшеленетін туынды. Романда жазушы әртекті стилистиканы

қолданады, әртүрлі лингвистикалық деңгей мен алуан түрлі стилистикалық ұстанымдарды

молынанқамтиды.

Құрылымдық-стилистиканыңнегізгітиптерітөмендегідей:

1.Тікелейавторлықәдеби-көркемәңгімелеу(оныңбарлықәрқилынұсқаларында);

2.Күнделіктітұрмыстықауызшаәңгіметілініңәртүрліформаларынстильдеу[skaz];

3.Күнделіктіауызекітілдеқолданылатын жартылайәдебитілдіңәртүрліформаларынстильдеу

(хат,күнделікжәнет.б.);

4. Әдеби тұрғыда болғанымен, ерекше көркемдік сипаты бар түрліше авторлық баяндаулар

(гуманистік, философиялық немесе ғылыми мәлімдемелер, шешендік, этнографиялық

сипаттамалар,меморандумдарт.б.);

5.Стилистикалықтұрғыданөзіншеерекшелігібарсөздер…

Роман бейнеленген, айтылған идеялар мен объектілер әлемінің тұтастығын, түрлі әлеуметтік

ортадағы сан аулан тілдік ерекшеліктерді және осындай жағдайда өріс алатын жеке тұлғалар

тілін,жалпыөзікөтеріпотырғантақырыптардыбарыншамолынанқамтиды.Авторсөзі,әңгіме

айтушылардың баяны, кірістірілген жанрлар, кейіпкерлер сөзі – бар болғаны романға

гетероглоссияныңкірігуінесептесетініргелікомпозициялықтұтастыққана,оныңкөмегіарқылы

бұлардыңәрқайсысыәлеуметтікүндердің,айтылғансөздер,тілдерарасындағыбайланыстармен

қарым-қатынастардың көптүрлілігін қамтамасыз етеді, бұл – сан алуан тілдер мен сөз сөйлеу

типтерінің көмегімен жүзеге асатын тақырыптар қозғалысы, оның әлеуметтік салалардың

жіктеліпкөрінуінеқосқантамшыдайүлесі,яғнидиалогизациялануы,бұл–романстилистикасы

ерекшелігініңнегізгісипаты».

Эрих Ауэрбах «Мимесисте» (Mimesis) өршіл реализм тарихын әдеби

реализмдіқазіргі көркем әдебиетте таза сырттай суреттеуденбастап,ішкі

психология мен эмоцияны көрсетуге дейінгі эволюциялық дамумен

байланыстыра сипаттады. Оның әйгілі бірінші тарауында Гомердің

«Одиссея» жырындағы баяндау стиліне ерекше тоқталып, Гомердің

оқиғалардықалайалдыңғыпланғажылжытқанын,үнемі оқиғаға қатысты

болудыңоңәсерінашыпкөрсетті.

Эрих Ауэрбах: «Жиһан кезіп оралған Одиссейді бұрын күтушісі болған қарт қызметші

Евриклея жамбасындағы тыртығынан танитын, сәтті дайындалған 19-жырдағы көңіл

толқытарлық көрініс «Одиссея» оқырмандарының жадында сақталып қалады. «Тыртық» сөзіне

(393-өлең)алғашқыдаанықтауышбағыныңқылысөйлем(ертеректеоғанқабан…)қосылады;бұл

сөйлемкөлемдісинтаксистікқұрылымғаұштасады;оныңішінекенеттенбасыңқысөйлеменеді

(396-өлең; «оған соншалықты дарын сыйлады»); бұл сөйлем өзінің синтаксистік құрсауынан

жайлап босанып шығып, ақырында 399-өлеңде синтаксистік тұрғыдан алдыңғыға ешқандай да

тәуелдіемес,мүлдемжаңамазмұнпайдаболадыжәнеосымазмұнжекебиліккеиеболуарқылы

бұл оқиғаның шынайылығын бекемдеп, алдыңғы үзіліп қалған әңгімеден 467-өлеңге дейін

(«Кемпір бұл тыртықты тізесіне қолын тигізген кезде білді…») жалғасады. Біз қарастырып

отырғанмұндайұзақэпизодтынегізгітақырыппенсинтаксистікбайланыстырумүмкінболарма

еді, егер алдағы оқиға желісі (content) осы мақсатпен сабақтаса өріліп жатса; яғни тыртықпен

байланысты бүкіл хикая нақ осы сәтте Одиссейдің жадын оятарлықтай, естелік түрінде

баяндалғанжағдайда мүмкін болар еді; Оны суреттеу аса қиын болмас та еді: «тыртық» сөзін

біріншіретескеалғанда-ақ,«Одиссей»мен«ескеалу»сарыныбарекіөлеңдіалғақойсаболғаны.

Алайда кез келген мұндай алдыңғы план мен оқиғаның әлқиссасын құрайтын субъективті-

перспективті әрекет арқылы өткеннің тереңінен тамыр тартатын осы шақ гомерлік стильге

мүлдем жат; гомерлік стиль тек бірсарынды баяндалған, әрқашан біркелкі объективті алдыңғы

планнанкөрінеді».

ХХғасырдыңортакезеңіндеәдебиеттеориясындағыеңауқымдыжоба–

канадалықтеорияшыНортропФрайдің«Aнатомия»(Anatomy)аттыеңбегі

деуге болады. Фрай әдебиет жанрларын маусымдық кезеңнен кейінгі

циклдіңбөліктеріжәнедіниөмірдіңциклдарыретіндеқарастырды.

Ницшеніңқайтажаңаруы1960жылдарыФранциядаЖилДелөзбенЖак

Деррида сияқты ойшылдардың структурализмнің ғылыми қағидаларынан

бастартқантеорияларынқалыптастыруынасебепкерболды.Соссюртілдің

әрбір элементіндегі сәйкестілік басқа элементтерден айырмашылығына

байланысты қалыптасатынын анықтады. Бұл түсінік болмыстың өзге бір,

білуге мүмкін болмаған беймәлім әлемі болатыны туралы мүмкіндікті

ашты. Онда әдеттегідей қарапайым білімнің көмегімен олардың қарым-

қатынастарына емес, заттарға немесе нысандарға назар аударылады. Егер

бұл екі заттың «арасындағы» әлдене болса, олардың«ерекшелігін»қалай

білуге болады? Бұл заттарда «сәйкестік» немесе «меншіктік» ортақтық

болса немесе олар «аралықтағы», әртүрлі қарым-қатынастағы басқа

бірдеңеге өздігінен тәуелді болса ше? Қандай да бір білу мен тануға

болатын болмыс жөнінде білген үстіне біле беруге болады. Сондай-ақ

адамдардың моральдық-нормативтік ережелері үшін өздерінің ақыл-

ойларынзаттарменидеялардыңшынайылығыноңайанықтауғамүмкіндік

беретіндейболжамдаржасалды.Шындығында,бұлнормативтікқағидалар

құмдай сусымалы, тиянақсыз болса, бәлкім, олар шындықтан гөрі өз

еріктерін өзгелерге таңып, олардың еркі шынайы идеялардың әмбебап

тәртібін білдіретіндей сыңай танытатын биліктегі экономикалық және

саяси топтардың әрекетімен, әлеуметтік өкімет тәртібіменортақ мәмілеге

келгенболареді.

Марксистербұлжаңа«постмодернизмді»капитализмніңнышаныретінде

айыптады. Консерваторлар ақиқат пен өркениетке зиян келтіреді деп

мәлімдеді (бұл өте лі болатын). Бірақ «постмодернизм» дейтін ағым да

кейбір жемісті жаңа әдеби теорияларды тудырды, олардың кейбіреулері

құрдымғакетіп,қайсыбірітегеуріндітөзімділіктанытты.

Делөзәдебиеттің(немесефилософияның)мәніақылғақонымдылығынан

немесе қонымсыздығынан туындайтынын көрсетті. Сондықтан оны

мәдениеттің артықшылығы ретінде таңдау білімнің ережесінің

ерекшелігіне, семантикалық мүмкіндіктерді алып тастауға, кесіп тастауға

негізделген. Егер адам осындай мүмкіндіктерге ұмтылса, кітап сияқты

заттардың бүтіндігі мен сәйкестігін сақтап тұрған шекаралар ашылады.

Тіпті мәдениет пен табиғат арасындағы айырмашылық бұзылады. Біздің

барлық идеялық құрылымдар – материяның формалары. Бұл түсініктер

XXIғасырдыңбасындағыәдебитеориядағы«жаңаматериализмді»табуға

көмектеседі.

Деррида философия тарихын зерттей келе, жер бетіндегі білімнің

табандыүрдісініңтиянақсызқұрылғандығынаназараударылмай,дүниедегі

философиянытұрақтыдепсанағанқатепікірқалыптасқанынатапкөрсетті.

Философия әдеби және философиялық мәтіндердегі мағынаның

бірдейлігін топшылайды. Алайда Деррида қаралған мәтіннің барлығынан

Соссюрдіңтілгеқатыстыбайқағанайырмашылықтарынтапты.Сондықтан

мәтіннен мағынаға немесе автордың өміріне дифференциалды қарым-

қатынастағыкүрделіжелігетүспейөтугеболмайды,олбізкүткенненгөрі

анағұрлымкөбірекмағынаүстейді.

Дерриданың еңбегінен алынып, АҚШ-та жетілдірілген теория

деконструкция(deconstruction)депаталады.ОныңжетекшісіПолдеМан,

алоныісжүзінеасырғанБарбараДжонсонболды.ДеМанбарлық әдеби

мәтіндерден тұрақты мағынаны табу мүмкін емес болғандықтан,

оқылмайтындығын дәлелдеу үшін Дерриданың идеяларын пайдаланды.

Ролан Барт та Дерриданың әдебиетті зерттеуде автордың өмірмен

байланысынакөбірекмәнберуденгөріоныңмәтінініңмазмұнынақатысты

жайттарғабасымдықберутурасындағыидеяларынқолдады.Әдебиетенді

«шығармалардан»емес,күрделі«мәтіндерден»тұратынболды.

XXғасырдыңекіншіжартысындағыіріфранцузойшылыМишельФуко

структуралист болумен қатар, ықпалды постструктуралист те еді.

Алғашында ол әлемді бейнелеу үшін осы дүниені біздің қалай

көретінімізді, «дискурс тәртібін» қалай пайдаланатымызды, дискурсқа

салынған ережелер мен болжамдар әдісін зерттеді. Кейін оның жұмысы

өкіметтің талдауынан өтіп, «тәртіп» ретінде қоғамдағы өкіметтік емес

құралдарменқамтамасызетілді.Ақырында,оныңназарыуақытағымымен

тәннің дискурстік реттелуі мен жыныстық қатынасқа ауды. Әдебиет

теориясындамытаалмағанымен,Фукосаясиоқиғаларғаазкөңілаударып,

көбінеседискурстыңтарихтықалайжасайтынынамаңызбергенәдебиеттің

тарихизерттелуінжаңартты.СтивенГринблаттың«Жаңатарихшылдығы»

(New Historicism), Кэтрин Галлахер мен басқалар кез келген тарихи

кезеңдегідискурстарғасілтемеарқылыөзарабайланыстаболған.

Фуконың талдаушылық қарым-қабілеті 1950 және 1960 жылдардағы

әлеуметтік және саяси қозғалыстардан туындап, өсіп шықты десе де

болады. Бұл қозғалыстар әдеби теорияның маңызды мектептерінің

біразынадемберді.Отарлыққақарсы,отарлықтанкейінгікүрес,ұлтаралық

қатынастардың өршуі, әйелдердің теңдік үшін қозғалысы феминистік

әдебиет теориясына алып келді; азаматтық құқық үшін күрес әртүрлі

этникалық салаларды зерттеуге серпін берді, тіпті гейлерден азат ету

қозғалысына арналған «куирлік»және «гендерлік зерттеулерді» жүргізуге

көмектесті.

Отарлықтан кейінгі ұлтаралық зерттеулер отаршыл үстемдіктің өршуін

зерттеуден басталды. Ағылшын әдебиетінде ақнәсілділерге телінген

астаналықмәдениеттіңотарлықшеткіаймақтағымәдениеттенбасымдығы

дағдыға айналған болатын. Эдуард Саид «Ориентализм» деп аталатын

тұтасбірғылымсаласыШығыспенБатыстыңайырмашылығынтүсіндіру

үшін, ғылыми дәрежесіне қарамастан, өрескел бұрмаланған стереотип

жағдайында дамығанына назар аударды. Хоми Бхабха сияқты

деконструктивті бағытта ізденуші теоретиктер отаршылдар мен отарлық

қатынасты қиратушы, бүлдіруші зұлым әрекет ретінде бейнеледі.

Ұлтаралықзерттеулерғаламдықмәдениеттіңшынайылығынпайымдайды,

мұндадамығанорталықнемесеарттақалғаншалғайжерсияқтыдәстүрлі

түсініктердің ешқандай мәні жоқ. Тіпті дәстүрлі ұлттық мәдениеттің

отарлыққа қарсы идеясы біріккен сандық және жанама ғаламдық әлемде

ендігі жерде маңызға ие бола алмайды. Этникалық теория этникалық

мәдениеттің нақтылы түрлері мен динамикалық әрекеттестігі басым

мәдениеттер мен басқа да мәдениеттердің өзара байланысы негізінде

дамиды.

Кейбіреулер әртүрлі инклюзивтілік идеалды жүзеге асыру мақсатын

көздесе, басқалар үшін ол дәстүрлі этникалық мәдениетті сақтаудың

нақтылы формалары болып қалды. Афро-америкалықтар үшін бұл

өздерініңүзіліпқалғанафрикалықтегінқалпынакелтірусезімінбілдірсе,

байырғы америкалықтар үшін ежелгі тек-тамырын түгендеуде ерекше

маңызғаие.

Феминистік әдебиет теориясы әйел қолтаңбасын анықтау мен әдеби

мәдениеттің еркектерге басымдық бере отырып, әйелдерді көбінесе

қалайша жағымсыз бейнеде суреттегенін зерттеуден басталды. Ол

әйелдердіңжазуөнерініңсапатұрғысынанеркектердікіненартықшылығын

зерттеуге ауысты. Люс Иригарей мен Элен Сиксу сияқты теоретиктер

мынадай сұрақты төтесінен қойды: еркектердің қолтаңбасынан өзгеше,

көркем жазу мәнерін танытқан әйелдер шығармашылығының құпиясы

неде? Феминистік әдебиет теориясының одан әрі қарай дамуы Джудит

Батлердің гендерлік бірегейліктің (identity) «орындалу» сипатын

қарастырғанкезіндежүзегеасты.

Гейлер мен лесбиандар мәселелерін зерттеуден басталған еңбектер

бүгінде«куир»(queer)теориясы дегенатауға ие болды. Джон Д›Эмилио,

Ли Эдельман, Бонни Циммерман сияқты теоретиктер Генри Джеймс пен

Элизабет Бишоп сияқты жазушылардың бүркеншек есімдерін әйгіледі.

Эдельман тура қарап тұрса да, бірақ «басқаша» көрінетін гомонимиялық

мінез-құлықты бейнелеген Ева Седжуиктің гетеросексуал мен гей-

мәдениеттіңарасындағыконтинуумды(continuum)атапкөрсетті.Бұлүстем

гетеронормативті мәдениетті сынға алудың әрі қынжылтарлық, әрі

рухтандырарлық жағы болды. Олар жыныстық артықшылықтары бар

биологиялық жынысқа сәйкес қалыпты бұзып, жыныс мәселесін

шығармашылықтыңарнайыарқауынаайналдырды.

Теорияныңбұлсаласындағыпостструктуралистіктеорияөміршеңболып

шықты.Бұлтеориясыншылфилософияғаайналып,олмәдениеткеқатысты

күнделікті болжамдар мен ұсыныстар жөнінде ақпарат беру тәсіліне ие

болды. Жаратылыс пен сананың белгілі бір шындық ережесін тудырған

ақиқаттыңсолқұндылықтары жыныстық орта тұрғысынан беделді болып

көрінеді, сырт көзге оғаш, өрескел болып көрінетін, «өзгелерге» (others)

қарағанда,жыныстықауытқуғаұшырамағанадамдардыңтымтабиғи,ақыл-

есідұрысболыпкөрінетінінекепілдікберді.

Әдебиет теориясындағы ең соңғы жаңалықтарға танымдық зерттеулер,

эволюциялық теориялар, эмоциялар мен жаңа материализм төңірегіндегі

зерттеулер енді. Барлығы ақыл-ой мен дене арасындағы кедергіні жоюға

ұмтылады,«Hоmosapiens»мәдениетпеншынайыфизикалықбелсенділікті

қалыптастыруға мүмкіндік беретін абстракцияны идеализациялау

қабілетімен ерекшеленді, ол дерексіз дереккөзді мүмкін етеді және оны

орнықтырды. Когнитивті әдебиеттану зерттеулері ақыл-ойдың жұмысына

назараударады.Бүкілбілімықпалдыидеяларарқылыіскеасырылады,яғни

кіріс/шығыс,жоғары/төмен,алыс/жақынт.б.сияқтыкеңістіктегіпішінгеие

болады. Біз ойлауды кеңістікте ұйымдастыруға бейімделгенбіз, ал

кеңістіктегі схемалар көбінесе бағалау стандарттарына сәйкес келеді

(«төмен» үлгерім «жоғары» қабілеттің көрсеткіші емес). Эмоция немесе

күйзелісті зерттеу біздің өміріміздегі әрі әдебиеттегі эмоцияның күшін

назарда ұстайды. Король Лир көп қырлы, бірақ бір мән беруге тұрарлық

нәрсе оның эмоциясының траекториясында жатыр. Өйткені ол бірінші

актідебарболғаныбірнешеминуттыңішіндеқұлайжақсыкөрусезімінен

ашуға ерік бергенжаралы жанның күйіне ауысады. Жан ауруы, ашу-ыза,

қайғы-қасірет, өкініш тек пьесада ғана жағымсыз тұрғыдан сипатталуы

мүмкін. Эволюция теориясы адамның уақыт өте келе, табиғи сұрыптау

жолымен дамитындығына негіздеген Дарвин іліміне сүйенеді. Біздің

барлық қасиеттеріміз небір қиын жағдайлардан аман қалуымызға

көмектесті. Геннің құрамының аздап өзгеріске ұшырағанын пайдалана

алғандар (гендік мутация әсерінен кездейсоқ орын алған, пайдалы

өзгерістерге бейімделген), гендік тұқым қуалаушылықтан жолдары

болмағандарғақарағанда,тіршіліккежылдамырақбейімделді.Егерекікөз

маңдайда емес, самайда орналасса, тірі қалу мүмкіндігін арттырып,

осындай көзі барлар ғана көбейіп, бұдан кейінгі қайталанған барлық көз

самайда ғана орналасатын еді. Біздің қазіргі бүгініміз – сонау өткеннің

сарқыты; көптеген ашкөздік немесе жомарттық сияқты әдеттеріміз бен

қасиеттерімізді тірі қалуымызға септігі тиген өткеннің жемісі деп

білгенімізабзал. Бәлкім,әуестікеліктіргенненболар,эволюциялық сынға

шамадан тыс артық назар аударылған, сондықтан Эдит Уортон немесе

ДжейнОстинжұптасуарқылынәтижелікөбеюгеалыпкелетінсалт-жораны

қалайдасипаттауғабасамәнберді.

Жаңа материализм адамзат өмірін биология мен экологияның кең

ауқымды тұжырымдамасымен байланыстырады. Адам өмірі мен айнала

қоршаған биологиялық тіршіліктің аражігі қай жерден өтеді? Біз өмірді

мұндай шекарасыз және адамдарды тіршілік ортасымен я болмаса

жануарларды адаммен байланыстырып, өмірді үздіксіз қайталау циклі

арқылыматерияныбасқаларменсалыстырғанда,артықтаемес,өзектесте

емес айырма деңгейіндей көретін өзара тәуелді тұтас орта (continuum)

ретінде қалай қабылдаймыз? Постгуманистік көзқарас тұрғысынан

қарастырғанда,мұхитпенжағажайсызықта,шекарадақарама-қайшылық

та емес; бұл – материяның әр алуан формасы, жуан немесе жіңішке

молекулярлық күйдің контрасты. Гетеросексуалдар гетеросексуалды

жыныстықкөбеюдіәлеуметтіктіптіморальдықнормаретіндеқарастыруды

ұнатады,бірақмұндайкөбею–биологиядасексуалдықтыңтымөзгермелі

формасына қозғау салатын азшылықтың (minority) формасы. Біздің

«табиғатқа жат» деп қарайтын дүниелеріміз – өзге тіршілік иелері үшін

қалыптықұбылыс.

БІРІНШІБӨЛІМ

Таным.Эмоция.Эволюция.Ғылым

БІРІНШІТАРАУ

Кіріспе

Тұрпатыжаңатұжырымдар

ДжулиРивкин,МайклРайан

Біз«тән»(body)мәселесінқайтадансөзеткеліотырмыз.Өйткеніондаған

жылдар бойы ол идеология, мәдениет, тарих, саясат, үгіт-насихат пен

наразылықтың көлеңкесінде қалып қойды. 1980 жылдардың өзінде бұл

күрделі ұғымның дағдарысқа ұшырай бастағанын байқаймыз; Джудит

Батлер әуелі гендерді «әлеуметтік нәтиже» деп пайымдады, бірақ көп

ұзамайбұлойынанайнып,тәнніңдемаңыздырөлатқаратынынжарияетті.

1980жылдары«Барлықнәрсебұрыннанжасалыпқойғанболса,оныңнегізі

неде?» деген сауалдың жауабына бас қатырғандарға сын мен теориялық

қисындар ғана жетпей тұратын. Бұл пайым қайдан туындады? «Тән»

туралы күңгірт түсінік кірпияз сұраныстан емес, табиғи ізденістен пайда

болды.

1990 жылдар мен өткен ғасырдың басында аффект теориясынан бастап

эволюциялықпсихология, нақтыланған сана теориясына дейінгі аралықта

көптеген әдіс-тәсілдер пайда болып, тән де өзекті әңгіменің тақырыбы

ретінде бірден қызу талқыға түсті. Зерттеушілердің мәдени көзқарасқа

деген ықыласы әлсіреді; өйткені ой жүйесінің тән тәжірибесі негізінде

құрылып, қалыптасқаннан кейін ғана пайым-пікірге жол ашатыны, ақыл-

ойдың биологиялық сипаттағы эволюциялық бейімделу заңдылығына

сәйкес әрекет ететіні мен адам баласының күні бойы ойға шомып

отырғаннан гөрі қимыл-қарекетті көбірек жасайтыны белгілі болды. Біз

алуан түрлі сезімге жиі жүгінеміз. Ал әдебиетті сезімсіз елестету мүмкін

емес.

Әуелі,«таным»(cognition)туралысөзсабақтайық.ДжорджЛейкоффпен

МаркДжонсонөздерінің1980жылыжарықкөрген«Бізбенбіргежасайтын

метафоралар»(MetaphorsWeLiveBy)кітабындапайым-пікіріміздіңбасым

бөлігі тәни тәжірибемізден алынған бейне нобайлары арқылы

қалыптасатынын тұжырымдады. Өмірімізде самғау да, құлдилау да

кездеседі. Сол себепті қызмет жолында қиындықты айналып өтіп, ілгері

қадамбасамыз.ЛейкоффпенДжонсонойдыңәрекетітәнніңтұрпатымен

бағдарынабайланысты(жоғарыдан/төменгедейін/ілгеріден/керіқарай)деп

ұйғарды.Деррида кеңістік категориялары арқылы пайымдау керекболған

кезден бастап мұндай процесті философиядан да аңғарды (мысалы,

орталық/шет). Бірақ Лейкофф пен Джонсон осы процесті бүкіл ой-

санамызға«тән»депесептеді,себебі–біздіңақылымызнақтыланған.Ой

денедегі«түпқайнардың»құрсауындаболады,алпайымкеңістіктекөрініс

табады. Біз бұл тараптағы ұғымды физикалық сипаты бар негізгі бейне

нобайын пайдалана отырып қалыптастырамыз. Моральдық, эстетикалық

өлшемдеріміз бен құндылықтарымыз кеңістіктұрғысынан негізделгенәрі

соғансәйкесбейнеленген.Әлдекімтуралы«асқақ»ойғаберілемізнекейбір

талпынысты«төмен»әрекетдепсанаймыз.

Әдебиеттен негізгі бейне нобайының мысалын табу қиындық

тудырмайды. Вирджиния Вулф «Дэллоуэй ханым» (Mrs Dalloway)

шығармасыныңжелісінКлариссаДэллоуэйменСептимусСмитсияқтыөте

ерекшеекікейіпкерлердіңболмысысебепболғандықтанқұрған.Олардың

әрқайсысын белгілі бір кеңістікпен, жоғары және төмен деңгейдегі іс-

қимылменбайланыстырған.Клариссароманныңоқиғағатолы,эмоциялық

траекториясын айқындай отырып: «Қандай заңғар! Неткен құлдилау!» –

деп оқтын-оқтын ойға шомады. Кларисса ақылға жүгініп әрекет етсе, ал

Септимусессіздіккебойұрып,сезімгеерікберіп,түрлішеқиялдайды.Бірақ

мұнысы қоршаған әлемнің шынайы өлшемі бола алады. Кларисса үнемі

нәпсісінтыйып,әдепқағидаларыменұстамдылықтыталапететінәртүрлі

әлеуметтікшарттылықтардықалайжоюғаболатынытуралыойланады.Ал

Септимусеркінентысқиялдыңқұрбанынаайналып,ақырсоңындаөзін-өзі

өлтіріптынады.

Клариссаүшінбасынанкешкенәрбіркүнбиіккесамғаусекілді(«Қандай

заңғар!»)болса,Септимускебұлқұзданқұлаутәрізді(«Неткенқұлдилау!»)

көрініп, түптің түбінде оны өлім ұйығына батырады. Бұл романның

қызығы мен шыжығы көп, бірақ соның ішінде ең негізгілерінің бірі –

күнделіктіөмірдікеңістіктұрғысынанжоғарынетөменқарайқозғалысқа

бөлінгенқақтығысретіндесипаттайтын,еріктентысэмоциялықкөңілкүй

көріністері мен өзіміздің әлеуметтік болмысымызды қалыпты жағдайда

ұстап,солардықадағалапотыруымыздыңнақтыланғанкогнитивтіөлшемі.

Когнитивтісын1990жылдардыңбасындаМаркТернердіңеңбегіндеалғаш

рет жазылып, оның «Оқылымды ойлар» (Reading Minds, 1991) атты

кітабындакогнитивтісемантикаға(Хомскийлингвистикасыныңсинтаксис

мәселесіне қатыссыз) және эволюциялық биология аясындағы танымдық

ізденіскеатсалысатынытұжырымдалды.

Біз жан сақтау жолдарын бір кісідей білетін сияқтымыз. Айталық,

ақылымыз өмірден түйген тәжірибемізді бір ортадан екінші ортаға

метафора мен метонимия сияқты когнитивті амалдар арқылы көшіруге

қабілетті. Барлық ұғымымызды өзіміздің тәни тәжірибемізден алынған

басты қисын ретінде түсінуге болады әрі олардың риторикада, әсіресе

метафорада кездесетін формалары бар. Кейін бұл сыншылдық дәстүрдің

Патрик Хоган сияқты өкілдері таным адамзатқа ортақ қабілет

болғандықтан, әдебиет те жалпыға бірдей әмбебап сипаттарды ашып

көрсетедідепұйғарды. Оларға«сөзөнерінің» ассонанс, символизм, жанр

мен сол сияқты басқа да ұғымдары жатады. Дэвид Херман баяндалатын

мәтінге оқырмандар енгізетін фрейм (құрылым), схема (желі) және

сценарий (мәтін) сынды когнитивті тәсілдерді зерттейді; олар уақыт

ағымында орын алған тарихи сәттерді, ойдан шығарылған оқиғаларды

нарративтуралысақтаулытұрғанақпаратпеншендестіруарқылысезінуге

мүмкіндік береді. Ф. Элизабет Харт сынды өзге де таным теоретиктері

когнитивті ғылымды әдебиеттің постструктуралистік тұжырымдарынан

анық көрінетін кемшілікті түзету үшін пайдаланады. Бұл ретте мәтіндегі

шағын айналымды тілдік операция мен тарихи және идеологиялық

мәселелер арасында постструктурализм сыншылары ден қойған

байланыстарды орнату барысында тілдің – миға, мидың – ағзаға тамыр

тартыптұратынынамәнберіледі.

Сондай-ақ Эллен Сполскидің білімге тән «олқылықтарды» толтыруға

өнер көмектесетіні, мидың «ерекше аймағы» болып саналатын (немесе

нақты міндетке бағынған) модульдер (бөліктер) ішінде қызмет ететіні

туралы зерттеулерінде айтылғандай, когнитивті әдеби сын оқырман

қауымды бетке ұстауы мүмкін. Барлық назар Лиза Заншайнның өз

зерттеуіндекөрсеткенДжейнОстиншығармасындабірперсонаждыңкөңіл

күйін екінші персонаждың сезінуі жайындағы жаңашыл сипаттамасы

сияқты, кейіпкерлер мен олардың қарым-қатынасына шоғырлануы

ықтимал. Мысалы, Генри Джеймстің «Елшілер» романы жалған мәлімет

проблемаларына жүгінеді. Париж еліктіріп әкеткен жас жігітті іздеп

шыққан Ламбер Стрезер роман желісінде достарының романтикалық

өмірінде не болып жатқанынан бейхабар болады, есесіне олар мұның

алаңғасарлығын өте жақсы біліп, осындай қалыпта жүре беруі үшін

алдарқатып қояды. Мәліметті ситуациялық тұрғыдан, яғни қалай қарауға

байланыстыдұрыста,бұрыстаболатындайетіп,кезкелгенсәтте«жолдан

адастыруы»ықтималсипатта(бастыкейіпкер–МарияГостридіңаты-жөні

сонымеңзейді)екіұштыбейнелегенбұлкөркемшығармадаСтрезерсынды

оқырман да алданып қалады. Когнитивті мәтінді сын көп жағдайда

лингвистикағасүйенеді,өйткенісинтаксисережелерімиымызғақұйылып,

ал ми болса, айқын бедерленетін әрі талданатын форма мен үлгіге иек

артады. Мысалы, Мэри Крейн «Шекспирдің миы» (Shakespeare’s Brain)

аттыкітабындаұлыдраматургтың«Онекіншітүн»пьесасында«костюм»

(suits) сөзін (киімнен бастап құқықтық, сүйіспеншілік мағынасына дейін)

оның түсінігіндегі идеология, мемлекет және театр мәселелерімен

үндесетінтүрлітәсілдерарқылықалайпайдаланғанынсипаттайды.

Мида таным процесі жүретіндіктен, сезім шоғырланады. Тарихты

таразылағандарбіздіңөміріміздегісезімқуатыныңмаңызынжітіаңғарған.

Нацизмсекілдірадикалдыоңшылсаясиқозғалыстаржағымсызсезімдерді

жұмылдыру арқылы өздерін айыптаған қарсыластарына қарсы күш

жинайды. Дін тарихы – көп ретте діни тазалық мұратына, адамгершілік

әдеп қағидасына қауіп төндіретін сезімді жөнге салу жолындағы күрес

тарихы. Сезімнің таптық та, гендерлік те өлшемі бар. Демек, әлеуметтік

кіріптарлықзардабынанашынып,абыржығанәйелзатынақарағандаүстем

жағдайдағыерадамдарәрқашан«тізгіндіөзқолдарынаалғаны»анық.Ал

жұмысшы табы өздерінің сезімдерін әрі ашық, жасырын ұстамдылықпен

білдіруге «мүмкіндігі бар» және төменгі сатыдағы жандарға

«қамқорсыған» аяушылық, жеккөрініш әрі мысқылмен қарайтын көбіне

жоғары таптық сатыда тұрған игі жақсыларға қарсы қызғаныш пен

наразылық тәрізді қасиеттерге бейім болып бейнеленеді. Чарльз Диккенс

коммерциялық мәдениет ахуалындағы адамгершілік мұраттар туралы

пайымында сезімдер дүниесінде буржуазиялық талғам мен сабыр

өлшемдерін ұстанатын сыпайы кейіпкерлер мен оларға тұрпайылықпен

қарайтын жарлы-жақыбай не жұмысшы табы кейіпкерлері арасындағы

айырымбелгілерінжиіалғатартады.

Аффект (affect) теориясы біздің өмірімізде әсерленудің бірінші кезекте

тұрғанын байқаған сәттен басталды. Біз ойланбастан бұрын сезінеміз.

Әсерлену1960 жылдаршамасындазерттеунысанынаайналды.Бұлретте

Сильван Томкинс ең алғаш биологиялық тұрғыда негізделген келесі жұп

әсерлердіңбарекенінбайыптады.Олар:қызығу–толқу,қуану–рахаттану,

таңдану–тебірену,қайғыру–азаптану,ашулану–буырқану,үрей–қатер,

ұялу – қорлану. Функциялық магнитті-резонанстық томография (ФМРТ)

арқылыжасалғанкейінгізерттеулерТомкинстіңтеориясынрастап,әсердің

физиологиялықнегізіменәлеуметтікөлшеміарасындаайырмабарекенін

дәлелдеді. Әр әсер мидың қандай да бір бөлігін болмаса бөліктерін

сәулелендіреді, ал оның жандану дәрежесі мен өзінше орналасу нүктесі

ықпал көзінің түрлі әлеуметтік сипатына қарай өзгеріп отырады. Бірақ

бергі уақытта жасалған зерттеулер Томкинстің әсері іс жүзінде әмбебап

сипатта емес екенін көрсетті; мәдени, географиялық жағдайлар әсердің

басқатүрінтудыруымүмкін.

Аффект теориясы әдеби зерттеуге 1990 – 2000 жылдар аралығында Ив

(Ева)Седжуик,ЛоренБерлантжәнеБрайанМассумисекілдіғалымдардың

еңбектері арқылы ене бастады. Массумидің «әсер танымның алдында

тұрады» деген тұжырымы сезімдік тәжірибенің когнитивті мағлұматтан

бұрынкелетінінрастайтынзерттеуінесүйеніпжасалғанболатын.Таяудағы

зерттеулертәнменбастанкешетінүрейсезімініңарасындатығызбайланыс

барекеніндәлелдеді.Зерттеубарысындажүрекбұлшықетініңжиырылып,

қайта жазылғанға дейінгі аралығында оның соғу ырғағы үрейдің қандай

дәрежедеболғанынабайланыстыөзгеретініанықталды.

Әдебиеттанушыжәнемәдениеттанушығалымдарәсерменсезімтуралы

жаңа зерттеулердің аясын белсенді түрде кеңейтіп келеді. Лорен Берлант

АҚШ-тыңқоғамдықпікірталастарында соңғы елужылбойы басымдыққа

ие болған консерватизм (немесе жаңа либерализм) америкалық

жұмысшылар мен орта таптың оптимистік сезімін қалай күшейтіп

отырғанын зерттейді. Алайда бұл бағыттағы топтардың мақұлдауы мен

қолдауынаиеэкономикалықсаясатжағдайындаәлгіадамдарэкономикалық

өрлеуге соншалықты құлықты емес, өйткені жаңа либералды саясат

экономикалық теңсіздікті ушықтырып жібереді. Энн Цветкович сынды

басқа ғалымдар қоғамдық және жеке сезімдердің ара-жігін қарастырады.

НгайСианнеқазіргібасқаруаясындатүйіткілікөп,өзі«тұрпайысезімдер»

депатайтынқызғанышпеннаразылықсияқтысезімдердіңсипатынашып

берді. Сара Ахмедтің нәсілдік және ұлттық қозғалыстар барысында

өшпенділік сезімін мақсатты түрде пайдалану жайындағы зерттеулерінен

көрінетіндей,бұлсезімдерелеулісаясизардаптарғаапарады.

Сондай-ақаффекттуралызерттеулердіңпайдаболуыбарлықәлеуметтану

мен мәдениеттану ғылымдарын тұтастырған, әлдеқайда ауқымы кең

методологиялық жаңғырудың бір бөлігін қамтиды. Біз мұны

методологиялық өзгерісті сипаттаудың бір тәсілі ретінде мәдениеттану

ғылымы зерттеудің шағын өлшемді бірліктеріне ден қоя бастағанынан

байқаймыз. Олар көбінесе болмыстың нақтылығы мен тұрақтылығы жоқ,

өне бойына белгісіздік, ықтималдық, көмескілік, шалағайлық,

кездейсоқтық, дерексіздік пен күрделілік тән жекелеген «нысандарымен»

неқырларыменғанаемес,соныменқатарқайталанбасдаралығымен,тұтас

бітімімен,материалдаржиынтығыменсипатталады.

Бағдары болжаусыз, өзара ықпалдасуы кездейсоқ қимыл-қозғалыс

үстіндегіоқиғаларалаңыбүгінгікүніісжүзіндеқұрлықтангөрімұхиттың

көрінісін еске жиі салады. Әсерлер мен сезімдер – таным нысандарын

қамтыған ескі ғылыми әлемнің іргесін шайқайтын маңызды факторлар.

Оларөміріміздіңфизиологиялықсипатынабізарқылытөңірегіміздеәрекет

етіп, жеке әсер аймағын дерексіз құрылымдардың, шарттылықтар мен

символдардың қоғамдық сипатынан бөлетін шекарасы жойылған

объективті әлемге қатысты жеке тұлғаның орнын айқындау үшін қажетті

танымымыздың төменгі сатысы мен айналасын бағдарлап жөңкілетін

сезімдертасқынынаназараудартады.

Эволюциялық әдебиет сыны «барлық тірі мақұлық уақыт өте келе

қоршағанортаныңықпалыменөзгереді»дегенидеяданбастартады.Күллі

ағза айналаның өзгермелі жағдайларына гендік мутация түзілісі арқылы

бейімделуқабілетінеие.Ағзаныңкейбірмутациялықнұсқаларытіршілігін

жоймайды, көбейеді, ағзаның келесі буынының генетикалық құрамының

заңды бөлігі ретінде сақталатын жаңа сипатты дарытады. Сірә, өзімізден

тараған биологиялық түріміздің сипатын түсіну үшін қажетті ең елеулі

мутация/бейімделу шамамен 70-90 мың жыл бұрын болса керек. Біздің

африкалық бабаларымыздың миметикалық дерексіз танымға қабілеті

жеткен.

Ұзақ уақыт бойы эволюцияшыл ғалымдар жаңа сипаттар туғызатын

гендік мутацияларды мүлде тосын әрі кездейсоқ нәрселер деп есептеді.

Алайда қазір кейбір генетиктер «қоршаған орта әсерінен туатын

мутациялану қабілеті бейімделуден жетіліп шығуы мүмкін» деп санайды.

Мысалы, тұмау өзіне қауіп төнген кезде бірнеше нұсқада түрлену

қабілетіне ие. Вирус бір-бірінен аздаған ғана айырмашылығы бар

көшірмелерін өзі тудырады. Бұл мутацияланған көшірмелердің бірқатары

тіршілігінсақтап,кеңтаралады.Тей-Сакссиндромысияқтыкейбіртұқым

қуалайтын аурулар әуелде қолайсыз жағдайларға бейімделуден өрбіген.

Бұдан «адамдардың мутациялану қабілеті де күйзелісті жағдайларға

икемделу барысында жетілуі мүмкін» деген ой түюге болады. Мысалы,

біздіңқорғаныстыгенетикалықжүйемізгендіқалпынакелтіруүшінбалама

нұсқалар түзе отырып әрекет етеді, ал бұл оның құрамын өзгертеді.

Ендеше, кейбір мутациялар «түсіндірмеші» міндетін атқарушы немесе

генетикалық құрамымызды өзгертіп, жаңа жағдайларға бейімделуіміздің

ықтималын арттыратын қоршаған орта ықпалының нәтижесі болуы

мүмкін.Бәлкім,ендігенетиктердіңбіразыадамдардыңкүйзелісітіршілігін

сақтау үшін өздерінің бірнеше рет мутацияланған көшірмесін жасап

шығаратын вирустардың күйзелісіне ұқсайды деп топшыласа керек.

Ертедегі адамдар жүздеген мың жыл бұрын танымның ортаға сай,

әлдеқайда қуатты жаңа түрін қалыптастыру үшін вирустар тәрізді

мутацияға жүгінген. Соның арқасында олар аман қалып, ұрпақ таратты.

Көпұзамайhomosapiens-тіңбарлығыболмағанымен,көпшілігітанымдық

қуаттыңжаңатүрінеиеболды.

Сол себепті эволюциялық биологияны әдебиеттану мен мәдениеттануға

телу адам өмірі туралы қуатын зая жұмсаған детерменистік көзқарасқа

адалдықты талап етпейді. Гендер – жасампаз, бірақ олар белгілі бір

дәрежеде қоршаған ортаның ықпалына мойынсұнады. Сондықтан біз

қоршаған ортаны өзгерте отырып, өзіміздің генетикалық құрамымыздың

даму бағдарын түрлендіре аламыз. Қолайлы орта геннің жандануына

септігін тигізеді (мысалы, өзара ықпалдастықтың барынша өскелең

формасына жол ашады), ал тіршілікке қолайсыз орта – бәсекелі мінез-

құлыққа бейім гендерді жандандырады. Бұл түрлі сипат әрі қарай

берілетіндіктен,бізhomosapiens-тің қай нұсқасын дамытқымыз келетінін

таңдай аламыз. Бұл әлемнің бітімі туралы пікірталастардың маңызын

арттыратүседі.

Эволюциялық теория – түсіндірудің қуатты құралы. Өйткені ол барлық

нәрсенің функциялық сипаты бар екені айқын деп есептейді. Бұрын жан

сақтауғакөмектеспегенболса,бұлсипаттыңтіршілігіжойылареді.Осыой

біздіңөміріміздіңмағынасыз,адамгершіліккежат,тіптіұятқақалдыратын

астарын түсіндіругекеремет мүмкіндіктерашады.Мысалы,нарциссизм–

адам баласына тән әмбебап белгі; ол эволюция тұрғысынан қарағанда

біздіңсыртқыболмысымыздыңқажеттісипатыретіндекөріністабады.Ол

өз-өзіне қамқорлықты адамның негізгі арқауы ете отырып, жан сақтауға

септігін тигізеді. Біз өмір жайында кемел түсінікке жеткіміз келіп,

нарциссизмдіадамныңпсихологиялықтіршілігіндегіауытқушылықбелгісі

деп санасақ, лаканиандық психоанализ шетке ығысып қалуы мүмкін.

Қарапайымнарциссизмбәрімізүшінтамашасипатболуыықтимал.Сайып

келгенде, мұнсыз, біз алысқа ұзап кетпес едік. Сол сияқты Schadenfreude

немесе басқаның бақытсыздығынан ләззат алу, шамасы, ежелгі адамдар

әдетіншебір-біріне зорлық-зомбылықжасап,өзгеніңазапшегуін жетістік

деп санаған сол замандағы бабалардан қалса керек. Тіпті көпшіліктің

мәдениөміріндеүлкенорыналған«Жаздың500күні»(500DaysofSummer)

секілді фильмдердің Manic Pixie Dream Girl іспетті стереотип не «Тірі

өліктер» (In the Flesh) сияқты телевизиялық шоулардың даңғазалығы

қарым-қатынас мүмкіндігі тұрғысынан ерлер мен әйелдер миының

арасындағыайырмашылықтытүсіндіріпбереді.Ерлердіңмиыаңшылықпен

айналысып, баласын баққан әйелдермен бірге өмір сүрген кезеңде

қалыптасқан дағдыларын қайта жаңғыртса, әйелдер бір-бірімен шағын

ортада ұзақ мезгіл өзара сұхбат құруға қажетті қарым-қатынас

жоралғыларымен байланысады. Ерлер визуалды (көрнекі) мәдениеттің

дамуындабасымдыққаие.Сондықтанэволюциятұрғысынанерлержасаған

мұндай мәдениетте әйелдер бейнесі мен келбеті мүлде «басқа» бір

тұрпатты,яғниерадамғатәнқиялдыбейнелейтінітаңғаларлықжайтемес.

Бұл «біртүрлі» байланыс күйзеліске ұшырататын мономаниакалды

байланыстардан азат болуды, қашуды білдіруі мүмкін не болмаса адам

міндеттерініңөтебайырғыжіктелісімен өзітудырғаневгеника(тұқымды

жақсарту) жөніндегі әсерлерден мұраға қалуы ықтимал. Біздің

адамгершілік мінез-құлқымызды да сәтті эволюция үшін қажетті

бейімделгіштік (адаптация) тұрғысынан түсіндіруге болады. Барлық

адамдар әлдекім әлеуметтік ережелерді бұзғаны үшін тиесілі «жазасын»

алғанкездеқуанышқакенеледі.Біздіңмәденитарихымыз–өтеміеселене

қайтқан жағдайлар туралы мысалдарға толы. Неліктен? Эволюцияшыл

сыншыұйымдасқаніріқоғамдабейбітөмірсүруүшінадамдарәлеуметтік

ережелер арқылы бекітілген мінез-құлық шектеулерін қабылдауға лайық

қасиеттерді бойға сіңіруге тиіс болды. Бұл қасиеттерді ұстану туабітті

түйсікке айналып, ережелерді бұзу жазаға лайық деп саналды. Сондай-ақ

адам баласына тән барлық сипаттар мен қасиеттерді оның жер бетіндегі

қауіп-қатерлі жағдайларға қарамастан, тіршілігін сақтап қалуға мүмкіндік

берген ұзақмерзімді эволюциялық процестің нәтижелері деп пайымдаған

жөн.

Соңғы бірнеше онжылдық ішінде эволюциялық әдебиет теориясы сын

пікірталастарға елеулі үлес қосты. Джозеф Кэрролл, Брайан Бойд, Нэнси

ИстерлинменДжонатанГоттшоллмаңыздыкітаптаржазды.Бойд«Тарих

бастауында»(OntheOriginojStories,2010)кітабындаәңгімеайтуадамның

мәденитәжірибесіретіндеқандайжолменпайдаболғанынбаяндап,дамуды

мидағықажеттілікпенбайланыстырады,оныңдерексізоқиғажелісінқалай

ойдан шығаруға дағдыланғаны туралы айтады. Кэрролл «Әдеби

дарвинизм»(LiteraryDarwinism,2004)кітабындаДарвинніңэволюциялық

теориясын пайдалана отырып, әлеуметтік-биологиялық талдау жүргізу

үшіноңтайлыбағытбелгілепберді.Истерлиннің«Әдебиеттеориясы мен

түсіндірмесіне биомәдени көзқарас» (A Biocultural Approach to Literary

TheoryandInterpretation,2012)еңбегіЭмилиБронтеменДжинРиссияқты

жазушылардың шығармалары негізінде эволюция, таным және қоршаған

орта (экология) теорияларын өзара ұштастырған. Ал Готтшолл «Трояны

қорлау» (The Rape of Troy, 2008) зерттеуінде Дарвиннің жыныстық

сұрыптау теориясын таласқа түсіріп: «Зорлық жасау – жыныстық

жарамдылыққа қол жеткізудің әрі тұқым таратудың амалы», – деп

тұжырымдайды.

Әлеуметтік биологияның «көбею жетістігі», «инклюзивті жарамдылық»

секілді қарама-қайшы идеяларына жөн-жосықсыз жүгінген кезде

эволюциялық әдебиет теориясы бірқатар қателіктерге жол беріп алуы

мүмкін. Ол жаратылыстың тарихи, тіпті саяси сипатын көзге ілмейді,

біртұтасәмбебап«адамтабиғаты»бардепқателеседі.Субъектіні(өзімшіл

генді) табиғатқа жасанды түрде жегіп қойған «көбею жетістігі» сияқты

мақсатыменқисыныжоқ,кездейсоқсәтінеқарайәрекетететінсубъектісіз

процескетелиді.Әлеуметтікбиологтер«табиғат–жаратылыс»депайтатын

тарихижәнесаясиұғымдардытүсінуүшінтекқанажыныстықсипаттарды

қарастыру керек тәрізді. Әйелдердің денесі шағынырақ, ал ерлердің

тұрпаты ірірек қалыпта жетілген болса, бұл процестің жай ғана «табиғи

түрде» жүзеге аспағанын білуге болады. Ежелгі адамдар қауымында ер

адам үстем тұрғандықтан (бәлкім, күш ірі денелі әйелдерге қарсы

жұмсалғаншығар),шағынденеліәйелдердіңжансақтаумүмкіндігікөбірек

болған секілді. Сірә, евгеника (тұқым жақсарту) әркез адам

эволюциясының ерекшелігі ретінде көрінген. Әлеуметтік биология

сыншылары мұндай тарихи түсінікке жолағысы келмейді. Табиғаттың

қазіргі қалпын өзгермеген, өзгеруі мүмкін де емес әмбебап нәрсе деп

қарастырады.Бұл–бәрінайқындапқойғанқалыптытүсінік,«бізкімбіз?»,

«неденжаралғанбыз?»дегенсұрақтыанықтауғаөкілеттікалыпқойғанескі

ұғымды білдіреді. Бірақ бұл үшін олар өздері жүгінетін беделді

адамдардыңДарвинменәлеуметтікбиологтерқатарыншектеуіқажетжәне

ағымдағы ғылыми зерттеуге, әсіресе, жыныстық сұрыптау мен

жарамдылық туралы әлеуметтанушылық теология пайымдарына күмән

келтіретінзерттеугеқатысуданбастартуытиіс.

Әлеуметтік-биологиялықәдебисындаHотоSapiens-тіжіктелмегендеп

санайды.Бірыңғай«адамтабиғаты»болғанымен,түрмутацияменбөліну

арқылыдамуынтоқтатады.Бірақкейінгізерттеулербіздіңарамыздаелеулі

физикалық айырмашылықтар бар екенін көрсетті. Мысалы,

консерваторлардың либералдарменсалыстырғанда,оңжақ мибадамшасы

ірірек,алсоңғыларыныңалдыңғыирекбелдеушелімиқыртысыүлкенірек

болады. Осы физиологиялық ерекшеліктер екі топ арасындағы көптеген

идеологиялық айырмашылықтарды түсіндіріп береді. Онтотеологиялық

емес,ғылымитұрғыданқарағандаHотоSapiens-тебарлықтүрлерсияқты

өз-өзініңбаламанұсқаларынтудыруарқылыдамиды.Біздіңбарлығымызға

ортақ «адам табиғаты» жоқ. Эволюциялық теория терминологиясын

пайдалансақ, біздің айырмашылықтарымыздың фенотиптік қана емес,

генотиптік те негіздері бар. Олар геніміз қалай әрекет ететініне, қалай

таралатынына, сондай-ақ біздің қандай биологиялық нұсқаларымызды

жарататынынабайланыстыболады.

Заманауи ғылым эволюция жолының сан алуан көрінісін ұсынып,

социологиялықәдебисынмұнысөзсізкәдесінежаратады.Бұлнәрсеуақыт

ағымындағы өзгерістердің кездейсоқ сипатын және кез келген тіршілік

жағдайларыныңбеймәлім,түрленгіш,тосынәрікүрделібітімінтанытатын

постструктурализм мен постмодернизмнің концепцияларымен,

теорияларымен көбірек ұштасады. Архетип үстемдігінің мұраттарына

берілгені соншалық, социобиолог сыншылар эволюцияның беймәлім,

тосын сипаттарын ұғына қоймайды.Мұндай белгісіздік пен тосындықтан

арылуүшіноларжаратылыстануғылымықарапайымфизикалықсипаттама

ұсынатынтабиғипроцестіңметафизикалықпайымдарынжасапалған.

Мысалы, 1970 жылдары дүниеге келген әлеуметтік-биологиялық

генетикалық теория генді «көбею жетістігі» арқылы өзін-өзі ілгері

жеткізудің өзімшіл ұмтылысы деп қарастырады. Ген – тұқым қуалаудың

тасымалшысы, ген жеткізілімінің субъективті мақсатта әрекет ететін

белсенді дәнекері ретінде түсіндіріледі. Мақсат – басқа бәсекелес геннен

басымболументұқымқуалауарқылыберілетінсипаттардымүмкіндігінше

көп тарату. Негізінен, мұнда ер адамдардың гендері шоғырланған болса

керек. ӨйткеніГоттшоллдың«Трояны қорлау» атты зерттеуіне қарағанда,

әйел заты генетикалық материалдың біршама салғырт қабылдаушысы

болып,бұлбәсекегеқабілеттіерлердіңқұлшынысынәрі«көбеюжетістігін»

қамтамасыз етуге көмектеседі. Бұл идеологиялық бағыттағы ойлар

экономикалықөмірдіңбәсекеліксипатыжөніндегі«либералдық»ұғыммен

кейбір нәсілдің басқаларға қарағанда ілгері болуға бейімі туралы жаңа

нәсілдік теориялар сияқты, ХІХ ғасыр басында кең тараған дарвиндік

пайымдардан туындайды. Дарвиннің жыныстық сұрыптау теориясы

бойынша еркектер өздерімен көбею тұрғысынан басымырақ сәйкес

келетіндердітаңдайтынәйелдерүшінбәсекегетүседі.Тауыстыңайшықты

қауырсыны «көбею жетістігін» қанағаттандыруға лайықталған. Ендеше,

сексуалды бәсекелі мінез-құлық үшін өзін-өзі көрсету мақсатымен

қаруланған генбар. Дарвин үшін табиғи сұрыптау теориясынажолашып

бергенАльфредРасселУоллесжыныстықсұрыптаутеориясыныңқателігін

байқап, кейінгі ғылыми зерттеулерінде тауыстың айшықты үдірейген

қауырсындары оның өзін-өзі қорғау қажеттігінен пайда болғанын жете

дәлелдепберді.

Бұлтеорияларжасалыпбіткенсоң,геномныңсырыашылды,алгенетика

кемелденген ғылымға айналды. Бұдан былай ген тұқым қуалаудың

тасымалшысыретіндеқарастырылмайтынболды.Ендіолқиыншылықпен

реттелетін, қоршаған ортамен белсенді байланыста болатын, жанды

сипатта көрінуі ықтимал құрылымды бөлшек ретінде түсіндірілді. Ева

Яблонка мен Мэрион Лэмб өздерінің «Төрт өлшемдегі эволюция»

(Evolution in Four Dimensions) еңбегінде геннің сипаттарды жеткізуін

«қоршаған орта мен жағдайға байланысты қалыптасатын өте шартты

процесс» деп тұжырымдады. Геннің белгілі бір нәтижеге апаратынына

кепілдік болмағандықтан, 1970 жылдары кеңінен тараған «ген өзіндегі

нәрсенікөбейтіп,әріқарайұластырады»дегенидеякүмәнтудырады.Оған

қоса, бұл теория нәтижені (жеткізілетін генетикалық материал) себеп

(генетикалық материалды жеткізсем деген ұмтылыс) деп қателесіп,

дәнекершіні байланысы жоқ процеске енгізеді. Бұл Готтшоллдың

зерттеуінде айтылғандай, ерлер ұрпақ таратып, өздерінің генетикалық

материалының басқа ерлерден үстемдігін қамтамасыз ету үшін зорлыққа

барады деген сияқты әлсіз тұжырымдарды қалыптастырады. Табиғи

әрекеттің жай ғана физикалық жүйесіз сипатын ескергенде, сәтті көбею

белгілі бір уақытта қайталама кездейсоқ мутация арқылы жыныстық

ләззатпен байланыстырылған және аяқ астынан болған байланыс желісі

сақталып, әрі қарай ұласқан сияқты. Өйткені бұл ерлерді көбею

белсенділігінің барынша жоғары қарқынына итермелеген, сол

кездейсоқтық нәтижесінде құштарлықтың биік деңгейін ұрпақ тарату

өнімділігімен жалғастырған ген адамзатпен бірге жасай беретінін

дәлелдеген. Басқа сөзбен айтқанда, әлеуметтік биологтер метафизикалық

себеп, яғни «көбею жетістігіне ұмтылыс» деп қарастыратын нәрсе мүлде

кездейсоқ, таза физикалық процестің түзілімді нәтижесін қате түсінген

болуы ықтимал. Әлеуметтік биология теориясында жыныстық ләззатты

генніңжеткізілуіменбайланыстыратынбұлфизикалықкездейсоқпроцесс

сәтті әрекет пен мақсаттың метафизикалық сипаттамасына айналады.

Алайда ерлердің зорлығы ұрпақ жалғасуын көксегендіктен емес,

жыныстық ләззат алуы үшін жасалуы мүмкін. Жай физикалық табиғат

әлеуметтікбиологиядағыдәнекерлікметафизикасынақайшыкеледі.

Кейінгі кездегі зерттеулер де әлеуметтік-биологиялық арнадағы

эволюциялық әдебиет теориясының негіздеріне күмән туғызады.

Зерттеушілер табиғатта жыныстық сұрыптаудың дәлелі өте аз деп

есептейді. Бейтман заңын туғызған (жұп таңдаудағы гендерлік

айырмашылықты ескерген) эксперимент өнімді болмай шықты.

«Инклюзивті жарамдылықтың» (геннің жеткізілімін қамтамасыз

еткендіктен,туыстыққақатыстыальтруистікмінез-құлықтыақтапалатын)

математикалық модельдері терістелді. Бұған қоса, жыныстық сұрыптау

теориясы бойынша гені «жақсы» ерлер болса, әйелдер мұны визуалды

ишараларарқылыбілдіруітиіс.Алайдазерттеулеркөрсеткендей,ісжүзінде

визуалды ишаралар негізінде ген«сапасының» қандай екенін айтып беру

мүмкін емес. Эксперимент мәліметтері жыныстық сұрыптау теориясын

жеткілікті негіздей алмайды. Кейбір жануардың өз жұбының назарын

аудару үшін істейтін әртүрлі емеуріндері мен қимылдары Дарвиннің

«жақсы» болмаса «нашар» гені бар жоғары не төмен тұрған этностық

топтар туралы нәсілшіл пайымдарын ақтап алғаннан гөрі, шамадан тыс

көбеюменаурудансақтануғакөмектесетінінрастайды.

Эволюциялықәдебиеттеориясынақатысты кейбір ғалымдар көбеюмен

жұптасудың«дөрекідегбірсіздігі»депатағаннәрсеніысырыпқойып,оның

орнына әдебиет пен өнердің қызметін зерттейтін болса, нұр үстіне нұр

болар еді. Өнер әлеуметтік қызмет атқарады; көркем әдебиетті оқу

эмпатияны, басқаның жан дүниесін сезіне білуді арттырады деседі.

Адамның уақыт өткен сайын үлкен қауымда бірлесіп өмір сүруіне тура

келді, ал өнер адам санасы мен өмірін өзіне ұқсататындай қиялдау

қабілетіндамытып,бұлпроцескесептігінтигізді.Сөйтіп,үреймензорлық-

зомбылықты туғызған бөгделік сезімі әлсіреді. Сондай-ақ өнер ықтимал

оқиғаларды немесе өмірлік жағдайларды қиял арқылы елестету мен

болашақты жоспарлау секілді, тіршілікті сақтау үшін пайдалы ой

әрекеттерініңойындықмоделін(үлгісін)ұсынды.

Әдебиеттанудағы танымдық, эволюциялық, әсерлік бетбұрыс

гуманитарлық және басқа да ғылымдарды өзара байланыстыратын

зерттеулердің жаңа бағыттарын қалыптастыру үмітін оятады. Адамның

мінез-құлқыменмиыарасындағыбайланысайқын,сондай-ақбиологиялық

«меніміз» бен табиғи не жасанды ортамен арадағы өзара қарым-

қатынастың адамзат мәдениетінде де, біздің мәдениет аясындағы

биологиялықдамуымыздадашешушімаңызыбар.Сондықтанғылымғабет

бұрумәдениеттің,қоғамның,шынмәнінде,тарихпенсаясаттыңмаңызын

сезінуденбастартуемес.Сондай-ақбұлғылымнанмәдениетүшінбеделді

лексиконтабуүшінжасалмауытиіс.Расындада,адамбаласыбиологиялық

әлемтуралыкөпбілгенсайын,ғылымдамұхиттыңтереңағысынсоғұрлым

бедерлеп беретін сияқты. Тоқырау мен болжамды нәрселерге қарағанда,

өзгеріспентүрленужиікездеседі.БұлHomoSapiens-кеқатыстыалғандада

шындықтанауытқымайды.Уақытөткенсайынадамзаттіршілігіндепайда

болған биологиялық өзгерістің мәдениеттен айқын көрінетін тарихи

сызбасығылымиізденістіңжаңақызықтысаласынаайналатынтәрізді.

Гуманитарлық, басқа да ғылым салаларын цифрландыру бұл жұмысқа

септігін тигізеді. Қазір университеттердің кітапхана порталы арқылы

ғылыми журналдарды оңай табуға болады. Сіздер оларды қарастырған

кездегуманитарлықғылымөкілдерісекілді,басқасалағалымдарыныңда

әралуандыққа, пікірталасқа бейім екенін сезінесіздер. Олар физикалық

құбылыстарды зерттейді, бірақ сол физикалық құбылыстар түрліше

түсіндірілуі мүмкін. Сондықтан ғылым әлемінде оп-оңай табыла қоятын

ақиқат жоқ. Мысалы, физикалық та, мәдени салада да ғалымдар үшін

бақыланатын құбылыстар мен эмпирикалық мәліметтерді олар туралы

идеялармен,сөздерменбайланыстыратынүздіксізпроцесссынды.Екісала

терең жалғасқан арналар арқылы біте қайнасып, өзара қарым-қатынасқа

түседі. Мысалы, генетиктер символдық тұқым қуалаудың қуаты мен

генетикалық нәтижелерді анықтаған кезде қоршаған ортаның ықпалы

туралы көбірек хабардар бола бастады. Тіпті біздің өзіміз ми

құрылымындағы генетикалық негіздері бар айырмашылықтар мәдени

қызмет түрлеріндегі елеулі өзгешеліктерді түсіндіріп бере алатынын

көреміз. Бұл қоспаларды зерттеудің алдағы уақыт ішінде әдебиет пен

мәдениеттуралытүсінігіміздідамытудағырөліартабереді.

Келесіқадамдыәдебиеттануменмәдениеттанудағы«ғылымибетбұрыс»

депатауға болады.Оләдебиет пенадамзаттыңмәдениөмірінде маңызды

орын алатын таным, эмоция, жалған сенім мен эмпатия секілді өрісті

сипаттарневрологиясалаларыбойыншағылымизерттеулерденқұралады.

Әдебиеттанушылармидыңқызметіндегіәсерлербиохимиясынтолықигере

алмайды,бірақтанымныңкейбіртүрлеріндекейбіргормондардыңбелсенді

екені, мидың белгілі бір құрылымында көбірек кездесетіні туралы

зерттеулердіңқорытындыларын(мысалы,адамзатмәдениетінің,яғниадам

миы қызметінің нәтижелерін) өзара байланыстыруына болады. Мұндай

зерттеулердің болжамдары мен қажетті түйіндері біздің мәдени

қиялымыздың,дамығанбиологиялықтабиғатымыздантікелейшығатынын

көрсетеді. Олар сыртқы, биологиялық емес, мәдени, әлеуметтік немесе

риторикалық формалары, әйтпесе жиынтықтары тұрғысынан қарағанда,

өздерінің болмысы жөнінен еріксіз, шартты, кездейсоқ яки айқын емес.

Олардыңидеологиялықемес,биоидеологиялықсипатыбасым.

Біз мәдениеттің материямен байланысын айтқанда, енді мәдениетті

материя«анықтайды»дегенидеяаясынаншығыпкетугетиіспіз.Мидыңөзі

– мәдениеттің бөлшегі. Сондықтан ол әрі «семиотикалық», әрі «мәдени»

деп қарастыратын жолдармен әрекет етеді. Дамыған нейробиологияның

маңыздыерекшелігініңбірі–менталдытүсініктертудыраалатындығында.

Мұндай менталды бейнелер біздің бабаларымызға әлеуметтік өмірдің

қалыптасуы барысында үрей мен жалған сенім сынды жағымсыз әсерді

(эмоцияны) тізгіндеп отыруына мүмкіндік берген. Бейнені жалған сенім

секілді жағымсыз әсерлердің орнына қойып, бабаларымыз сезімін

бақылаудаұстауғадағдыланған.Мұндайқасиетолардыңтуыстаснекірме

адамдарданқұралғанүлкенқауымдастықтабірлесіпөмірсүруінемүмкіндік

жасады. Белгілі бір тұрғыдан алғанда, жағымсыз сезімдерді ауыздықтау

қабілеті дерексіз миметикалық қабілеттермен, терісәсерлерді тізгіндеудің

зорқуатыменқаруланғанәріөздігінентуатынжағымсызәсерлерқатерінің

құрбанына айналған ертедегі адамның ескі моделінен ұзап шығып, тың

өркениеттіқалыптастырудыңжоғарымүмкіндігінеиеболғанжаңаадамның

үлгісінерекшелепберді.Бұлбіздің(менталдытүсініктердітасымалдайтын)

мәденитарихымыздыңәртүрліэволюциялықжағдайдабелгіберетінтүрлі

нейробиологиялық қабілеттермен тікелей байланысын көрсетеді. Біздің

әдеби, мәдени тарихымыз гормондардың белгілі бір теңгерімін, мидың

ерекше құрылысын, эпигенетикалық өзгерістердің құрамын, даму

барысындағы сан алуан биологиялық жетістіктерді және ықтимал

эволюциялық кезеңдер тізбегіндегі түрлі сәттерді уақыт пен кеңістік

тұрғысынан сипаттайды. Біз – эволюциялық арнадағы биологиялық

тарихтың жазбалары әрі архивіміз. Нейробиология – әдебиеттің бір

бөлшегі. Себебі ол әдебиетпен етене; H. Erectus сияқты қатыгез

бабаларымызбізгемұрағақалдырған,өздігінентуатынжағымсызәсерлерді

көрсететін,жаныштайтынкүрделіішкісипаттарменменталдытүсініктерді

бәсеңдетіп,барыншатиімдіәрекететеді.

Жаратылыстану ғылымдарына жүгінген уақытта белгілі бір мәдени

ұғымдартуралыпайымымызсекілдіинтерпретациялықтұжырымдарымыз

даөзгеріскеұшырайды. Ғылыми-зерттеулерорнықты, айқын нәтижелерге

бейім, ал ғылыми-теория мұны әртүрлі қарама-қарсылықты

парадигмаларғажүктеуімүмкінболғанымен,олардыңөзіталассызсипатқа

жақын тұрады. Гормондық НМДА (N-метил-D-аспарагин қышқылы)

жалған сенімдермен байланысты болғандықтан, мишық бадамшасының

қызметінекөбірекқатысады;ол«тайталасунемесеқашу»сындыжағымсыз

әсерлі реакциялармен ұштасқан, өздерін саяси консерваторлармыз деп

санайтындардың бойында жиі ұшырасады. Көптеген тест осы нәтижені

растайды. Бұған күмән жоқ, ендігі мәселе орнықты білімге қатысты.

Герменевтика нәтижесінен бөлек осындай білім бізге идеологияны

биологияға қатысты тереңірек тануға мүмкіндік береді. Жалған сенімге

құрылған «Бүгінгі Апокалипсис» (Apocalypse Now) немесе «Құлдырау»

(Falling Down) секілді фильмдерді ми қыртысының белгілі бір

құрылымдық формасы, болмаса неврологиялық гормоналды бөліністің

көрінісі ретінде физикалық тұрғыдан түсінуге болады. Әрі қарай

қарастырсақ, олар мишық бадамшасы тәрізді мидың ең ескі түкпірінің

қызметі адамзат тарихының ерте бастауында болғанын айтып беретін

эволюциялық архивтің бір бөлімі деп қабылданады. Басқаша айтқанда,

«Құлдырау» (Falling Down) сынды фэнтэзи қазіргі замандағы нәсілдік

қарым-қатынас мәселелеріне ғана қатысты емес. Айқынырақ білінген

НМДА(N-метил-D-аспарагинқышқылы)менұлғайғанмишықбадамшасы

сипаттарын таныта отырып, ол эволюциялық тарихты меңзейді әрі жүз

мыңдағанжылбұрынмишықбадамшасыадаммиыныңжас,жаңабөлшегі

болған (омыртқаның басына енді ғана жайғасып үлгерген) кезде нәсілдік

қатынастардың қандай болғанын көрсетеді. Мұндай тарихи талдау түрлі

сипаттағы«ұзақтарихқа»жолашып,мыңдағанжылдарбұрынтүзілгенөз

бойымыздағысезімқабілеттерібізгеқарағандақаншалықты«егде»екенін

сезінугеитермелейді.

Бұл жаңа ғылыми сын эстетикалық айырмашылықтарды, мысалы, қым-

қиғаш сапырылысқан бітімі, басқалардан айрықша көрінісі,

мейірбандықтың шым-шытырық ережесі бар «Хиросима» (Hiroshima),

«Менің махаббатым» (Mon Amour) фильмдеріндегі сөзсіз ізгілікті

кейіпкерлерді нарцисстік қаһармандарға айналдырады, дараланбаған

нәсілдікқарапайымсипаттардыбейнелейді.Қарсыластарынақарсыжалған

сенімнің төңірегіне берік ұйысқан топтың қарадүрсін сезімдерін

суреттейтін «Арго» (Argo) немесе «Нөмірі бірінші нысана» (Zero Dark

Thirty) фильмдеріндегі әдеби, мәдени түсініктердің сан қилы әрі күрделі

түрінен бастап өте қарапайым, жіктелмеген түрлеріне дейінгі аралықта

неліктенәралуанболатынынтүсіндіріпберуітиіс.Ойкөрінісініңкүрделі

формасы жағымсыз әсерді жіті бақылауда ұстаумен теңестіріледі, ал

психологтермұныбасқағажұтылыпкетуденазатжеке«мен»сезімінесәтті

қол жеткізумен байланыстырады. Күрделілік, жіктеліс пен бейнелілік

психикалық ахуалға толы әдебиет пен кинематография туындыларының

репрезентативті формасын сипаттайды. Аса күрделі емес формаларға –

өзіне-өзі ие болудың әлсіз сипаты мен қарсыластарын өз қуатымен

ықпалына тартуға қауқарлы тұлғаға қарай ұмтылыс тән. Бұл жаңа

биоэстетикалық бағыт әдеби формаларды жанрға жіктеуі үшін біздің

заманауи әдісімізді күшейтуі әрі ми қызметін менталды ұғымдар арқылы

қоғамдықмәдениортағажеткізугеқатыстытыңпайымдарұсынуымүмкін.

ЕКІНШІТАРАУ

Нақтыəдебиет:жанрғакогнитивті-постструктуралистіккөзқарас

ЭлизабетХарт

Постструктурализм назарды жанрдан дискурсқа қарай аударады, бірақ Элизабет Харттың

тұжырымынша,оләдебижанрсекілді,барлықмәденитүзілімніңсанаменарақатынасынесепке

алмайды.Жанрғакогнитивтікөзқарас«жанрлықкатегория-лар–нақтыланғанадамсанасының

сипаты» екеніне ден қойып, біздің жанр туралы түсінігіміз арқылы таным ерекшеліктерінің

дәлірексипатталуынталапетеді.

Әдебиеттің басқа сыртқы сипаттары сияқты жанр да постмодернизмнің

соңғы үш онжылдық ішіндегі дамуы барысында егжей-тегжейлі талдауға

түсті. Бір кездері жанрлық тұрғыда әуестенген Жаңа сындарлы әлемнің

көзқарасындай емес, енді әдебиетті поэзия, проза, драма, лирика, роман,

трагедия деп түрлер бойынша жүйелеп қарастыру міндетті болып

саналмайды. Постмодернизмде постструктуралистік жанр сыны дәстүрлі

жанрлартеориясынсипаттамалық(дескриптивті)немесеодандасорақысы

–қасаңқалыпқасалынған(прескриптивті)түрдеқарастырып,әдебиеттегі

мәтіндер тоғысы құбылысын түсіндіруге шамасы жетпегендіктен оған

ықылас танытпады. Біз мұны әдебиет терминдерінің типтілік идеясына

таңылған күрделі мәселелерді мойындайтын, әдеби «тек» пен «түр»

ұғымдарына сүйене отырып, жанрдың өміршеңдігін жоймаған,

формалистік анықтамаларын ұсынып келе жатқан, әртүрлі сөздіктерден

көреміз.

Дегенменжанрдыңформализмменұштастырылуынақарамастан,

ол әдебиет сыншыларының гуманитарлық ғылымдарда өздерін даралап

көрсететінқұралдарыныңбіріболыпқызмететіпкеледі.Тереңірекүңілсек,

сыншыеңбегіәдебимәтіндердіңмәдениетүшінмаңыздылығынайқындап

берсе,олардыңбір-біріменкездейсоқемес,табиғитүрде байланысуыбұл

мақсат жолындағы қажетті заңдылықты қамтамасыз етуі мүмкін. Осы

тұрғыдажанрдыңөзжарамдылығынсақтапотырғаныныңнәтижесіндеол

туралы пікірталастар дәстүрлі немесе формалистік сын мен заманауи

(әсіресе, постструктуралистік теорияның арасындағы) алшақтықты

қамтиды.

Постструктурализмнің мәтінтануға қосқан үлесін ескерсек,

постструктуралист сыншылардың жанрды өзінің байырғы формалистік

сипатынан арылтуды жөн санайтындары жетерлік. Олардың формалистік

көзқарас туралы сыны бірнеше тақырыпта өрбіді. Біріншіден, кез келген

жанр үшін мән немесе тұрақты сәйкестік туралы болжамды жоққа

шығарып, постструктуралистер дәстүрлі теорияның классификаторлық

ұмтылыстарынан бас тартып, мұны қалыптан тыс нәрсе емес, ереже деп

қабылдайды. «Әр (әдеби) туынды оның тегіне жатқызылуы мүмкін

сипаттардыңкез келген жиынтығынан өзгешеленеді»(J. Snyder, 1). Бұған

байланысты айтылатын екінші ескертпенің мәні мынада: таксономиялық

(жүйелі) белгілерге (бұл жалпылық мәннің бар екенінен көрінеді)мұқият

зер салмастан, мәтіннің көпшілігі жанрдың бір, ал кейде көп түрінің

сипаттамасын алға тартады. Сыншы Дебора Мэдсен айтқандай,

«эссенциалистік жанрлар теориясы алдын ала белгіленіп қойған

жинақтаушы қағиданы түсіндірме (интерпретация), жіктеліс

(классификация) пен бағалау үшін жеткілікті негіз болады» деп санайды.

Мұндайжанрлартеориясыкөпқырлымәтінніңөмірсүрумүмкіндігінжай

ғана жоққа шығарады (8). Қағида ретінде таксономия тұрақтылық пен

тоқырау бейнелеріне сүйенеді. Осыған орай, сыншылар «таксономиялық

эссенциализм жанр тарихына тән даму мен түрленуді мойындағысы,

түсіндіргісікелмейді»дегенпікірдібарыншақұптайды.«Уақытөтекеле,–

дейдіМэдсен,–басқаларменазды-көптіұқсассипаттарыарқылыбірігетін

әр туынды жанр тарихын алға тартады, сөйтіп, жанр дегеніміз – жеке

үлгілер тарихы» (9). Күткендей-ақ, постструктуралистік жанр

сыншыларының барлығы дерлік «мәнінен айырылған» жанрға барар жол

деп оны дискурс терминіне сәйкес қайта құруды ойластырады.

 Әдеби

типтердіжаңғыртупроцесіншектеп,оныңорнынадискурс қалыптастыру

процесінеденқоюғашақырғандықтан,бұлқадамбіршамаілгерілеуболып

шықты.Мұндай көзқарасмәтін менмәдениет арасындағыдиалектикалық

алмасуғамәнбереотырып,неліктенмәтінішіндегіқалыптар(шаблондар)

жиі өзгеретіндей көрінетіні, не себепті сол мәтін басқа мәтіндермен

белсендітүрдетоғысатынытуралымәселенішешугекөмектеседі.Бірақең

маңыздысы, жанрдың дискурс пен диалектикалық алмасу терминдері

арқылы нышан көрсетуі оны идеологиямен бұрынғыдан бетер

байланыстыруғамүмкіндікбереді.Бұл–жанридеологияменосытұрғыда

біте қайнасқандықтан, мәтіндік үлгілері бар қайталаулар трансцендентті

мәннің тазалығын емес, тарихи қалыптасқан әлеуметтік дискурстардың

жиынтығының рекурсиясын білдіретін тұжырымға қарай жасалған

болмашы талпыныс қана. Ендеше, әдебиет сыншылары әдеби мәтіндерді

мәдениетпен байланыстыра отырып, жанр өзінің функциясын сақтайды,

бұл міндет формалистік не идеалистік емес, материалистік негізде ғана

жүзегеасумүмкіндігінтуғызады.

Алайда диалектикалық алмасу мен идеологияға постструктуралистік

көзқарастың пайдалы әрі қажетті болуына қарамастан, жанрдың дискурс

терминдері арқылы түсіндірілуі постструктурализмнің дискурс пен

субъективтілікарасындакөзделгенбайланыстыңнегізгіқарым-қатынасына

тән белгілі бір шектеулерді ашып көрсетеді. Осы эссе мақсатының бірі –

постструктуралистік жанр теориясындағы олқылықтарды когнитивті

әдебиеттеориясының,ойментілдіңнақтылықсипатынабағдарұстанудың

көмегімен зерттеу десек, басқа бір жерде дәлелдегенімдей, бұл

постструктурализмніңеркінентысөзіндікидеалистікболмысынкөрсетеді

(Hart, Matter). Әрі қарай мен дискурс негізінде жанрлық талдаудың

қиындықтарын көрсетіп беріп, онтология мен эпистемологияның

арасындағы байланыстың маңызды қайта өзгерісін қамтитын когнитивті

әдебиетсынынұсынамын.Когнитивистердің,философтардың,лингвистер

мен әдебиеттанушылардың пәнаралық байланысқа жұмсаған күш-

қуатыныңнәтижесіндеқолжеткізгенбұлфилософиялықахуалдыңауысуы,

өзпайымымша,дискурс,сондай-ақжанрғақатыстыалғандасубъективтілік

пен функция туралы түсінігімізді өзгерте алатындай әлеуеті бар деп нық

сеніммен айта аламын. Мен жанр туралы когнитивист сыншы Эллен

Сполскиталдағанмәселелергеерекшекөңілбөліп,зерттеуімдікогнитивті

әдебиеттеориясынашолужасауданбастаймын.Содансоңмаңыздытарихи

сипаты бар әдеби мәтіндерге қатысты қолдануға жарамдылығын көрсету

үшін постструктуралистік жанр теориясын егжей-тегжейлі зерделеуге

кірісемін. Бұл мәтін – Шекспирдің «Отелло» пьесасы; ол классикалық

трагедияға сүйенген үлгілерден бастап, ХХ ғасырдағы осы классикалық

бітімді қайта қарауға, пьесаның жалпы құрылымы туралы айтқанда,

трагедиядан алшақтатуға тырысатын бертіндегі кейбір пікірлерге дейінгі

аралықты қамтитын алуан түрлі жанрлық теорияларға дәйекті түрде

бағынбай келді. Эссенің соңында «Отеллоны» өзім «когнитивті

постструктурализм» деп атайтын когнитивті әдебиет сыны тұрғысынан

қайта қарастырамын; оның ереже мен әдістер жөнінен айырмашылығы

болса да, постструктурализммен (әсіресе әдеби жанрды идеологиямен)

байланыстыратынпостструктуралистіктүсінікпенұқсастықтарыкөп.

Біршамауақытбойыәдебиеттанушыларадаммиыменойын«нақтылау»

үлгілеріне қатысты когнитивті ғылымның соңғы ұмтылыстарына көңіл

бөлеотырып, оның түсініктерінөзеңбектерінеенгізді. Бұлүлгігесәйкес,

«нақтыланғансана»ақылдыбиологиялықмидың(белгілібіркүйгекелмесе

де)бірсипатынбілдіретінұғымретіндеқарастырады,өйткенісанамидың

денемен физикалық, әлеуметтік әрі мәдени ортамен өзара байланысын

бөліседі.

 Әдебиет сыншылары барған сайын әдеби, когнитивті-ғылыми

мәселелердіңарасынжақындатуғаынталы.Олардыңқатарындаойдыңда,

тілдің де негізгі құрылымын танытатын метафора мен басқа да бейнелік

құбылыстарды зерттеуді, адам денесін әлеуметтік болмыстың басты

шоғыры ретінде қарастыруды эпистемологияны тәни, әлеуметтік, мәдени

тұрғыдан саралай байыптауды атасақ та жеткілікті. Бұл сыншылар

когнитивті ғылым нәтижесін поэтика, нарратив зерттеулер, риторика мен

композициясындыәдебиеттанусалаларына,сондай-ақәдебиетпенөнерді

тарихи тұрғыдан зерделеу ісіне енгізіп жатыр.

 Когнитивті әдебиет

теориясыныңкейбіртәжірибелімамандарытарихисынныңматериалистік

негіздерінеілтипатынбілдіріпәріәдебиформализмніңметодологияларын

айналып өтуге ұмтылысын қолдай отырып, постструктурализмнің негізін

құрайтын материалистік көзқарасқа дәйекті түрде тілектес екенін

дәлелдеді.

 Олардың үйлесімдік сезімі шектеулі ауқымда когнитивті

сынныңұйытқыорталығыболмасада,когнитивтіәдебиетсыншысыЭллен

Сполскидің кездейсоқ талдауларының арқауына айналған жанрға

постструктуралистік көзқарас аясында көрініс берді.

 Жанрдың әртүрлі

сипаттары туралы шығармаларының желісіндегі шашыраңқы оймен

жеткізілген пікірлерінде Сполски постструктуралистік көзқарасын

орнықтырып, нормативті процесс ретінде әдеби жанрдың жанды, яғни

ұдайыөзгерісүстіндегіпроцестерін,сондай-ақбасқажанрменбайланысқан

мәтіндердегі жекелеген емес, көптеген ұқсастықтарын атап көрсетеді.

Сондай-ақ ол әдебиет тарихының күллі кезеңдерінде жаңа жанрлардың

пайда болғанына, кей кезде ескі мәтіндердегі жаңадан көрінген

айырмашылықтарды айқындау үшін бір заманда ойдағыдай бекітілген

өлшемдердіңталаптарына сәйкес келетін тың сипаттар керекекеніне мән

береді.

Бірақ дағдылы жүйесіне шектеулі эпистемологиялық сипат тән

постструктуралистерден айырмашылығы, Сполски жанр туралы түсінігін

барынша кең, ауқымды түрде ұсынады. Ол эпистемологиялық қана емес,

онтологиялық үлгіні де қамтиды. Бұл ретте онтологияның когнитивті

теориякөмегіменжасалғанматериалистікнұсқасынабарыншаденқояды.

Сполскидің«онтологиялықэпистемологиясы»депатауымызғаболатынбұл

қағидасы қабылдау сипатына қандай да бір түр (species) иеленген

когнитивті аппаратқа байланысты барлық мәліметтің түр жағынан

ерекшеліктері бар екеніне назар аудартады. Сондай-ақ «адам миы мен

санасыныңматериалдықсипаттарыөзінқоршағанәлемдітанып-түйсінуіне

қажетті жағдайларды анықтап береді» деген түсінікті басты аксиома

санайды. Сполски мидың/сананың материалдық болмысының кейбір

қырлары (мысалы, когнитивті пайымдауда «олқылықтар» болуына

септесетінмидыңәртүрлібөлігініңмодулінемесефункциялықөзгешелігі

өзініңпікірінесәйкес,адамныңикемділігіменшығармашылыққабілетінің

негізі әжептәуір мөлшерде) «адамның эволюциялық дамуының нәтижесі

болады» деп тұжырымдайды (Gaps, 2). Бұл постмодернизмді түсіну

жолында Сполски үшін әдеби постструктурализмнің бастауындағы Жак

Деррида, Жак Лакан тағы басқа да ойшылдардың материалистік

эпистемологиясысияқтыЧарльзДарвинніңматериалистіконтологиясыда

маңызды рөл атқаратынын көрсетеді. Сполски былай жазады: «Менің

пікірімнің жалпы нобайы «деконструкция» мен постструктурализмнен

басқа еш нәрсе дарвиншіл болуы мүмкін емес дегенге саяды, өйткені

олардың қай-қайсысы да құрылымдауды мәдениетпен қапталдаса, іштей

жүретінжәненақтыортағаүнқататынқызметретіндетүсінеді.Бұлқызмет

әрқашанмәдениқолданысқаарналған,соныменқатарқажеттіліктуақалған

жағдайдақайтапайдалануға,қайтажобалауғажарамды»(Darwin,56).

«Материализмнің екі түрінің – постструктурализм мен дарвинизмнің

өзаракірігуі,–деппайымдайдыСполски,–тілжәнесоғансәйкесмәлімет

түпкілікті алғанда тұрақты емес, өйткені онтологияның эпистемологияны

тежейтіні сөзсіз деген деконструктивті пайымның растығын мойындау

тұрғысынан тиімді» (Darwin, 51). Дегенмен бұл шектеуге қарамастан,

Дарвиннің материалистік онтологиясы да деконструктивтік пайымның

дәрежесіннақтылайды(Darwin,51),яғниісжүзіндеонықуаттайды.

«Міне,сондықтан да адамзат баласы мен оныңтаным тәсілдерін білугеталпыныстар мен

міндеттерін көздеген гендік-инженерлік жолмен емес, өзгермелі ортамен байланыста туған

кездейсоқ мутациялардың жинақталуымен бірге дамиды, олардың тұрақсыздығы мүлде таң

қалдырмайды... Алайда нақ осы тұрақсыздық қолайлы икемділікке жол ашады. Бұл арқылы

адамдардың таным тәсілдері мен тілдері... дами түседі, яғни өзгермелі ортаға бейімделеді»

(Darwin,52).

Басқашаайтқанда,бұларадаұсынылғанрепрезентативтіжүйеісжүзінде

тұрақсыздықтан болатын олқылықтар арқылы емес, икемнің көмегімен

жетіле түседі. Осы дайын бейімделгіштіктің арқасында репрезентативті

жүйе адам баласының тіршілігін сақтау мүмкіндігін күшейтуге

жәрдемдеседі. Бірақ мұндай репрезентативті жүйеде абсолют мәнмен

түгелдейұқсастықтанбастартумағынасыбар.«Адамзаттыңжансақтауы

әркімнің барлық нәрсені түсінуі не логикалық тұрғыдан бұл іргесі берік,

сенімді жүйедепұғынуын білдірмейді»,– депжазады Сполски.«Барлық

болатыннәрсеайтарлықтайжақсы»(Darwin,52).Осытұрғыданалғанда,

«айтарлықтай жақсы» деген мағыналық реңктер «таза» немесе «кемел»

ұғымдарыжоқжердеқолданылып,Дарвиннің материалистіконтологиясы

постструктурализмнің негізіндегі материалистік эпистемологияны

толықтырады, өйткені бұл онтологияның метафизикалық сипаты жоқ.

Керісінше, ол идеалистік болмыстан мүлде ада: «икемді репрезентативті

жүйені сипаттайтын» өзгерістер мен түзетулер Дарвин үшін де,

постструктуралистер үшін де маңызды емес» (Darwin, 57), қайта оған

қарама-қарсы «байланған мызғымас кіндік ұғымы жоқ, рухани жалпы

түсініктермендәлме-дәлмағыналар»түріндеәрекететеді(Darwin,58).

Сполскидің пікірінше, әдеби жанрлар өз бетінше постструктурализмнің

де,дарвинизмніңденегізіндегіөнебойындатұрақтылықпенболжамжасау

әрқашан бейімделгіштік қуатпен сабақтас келеді. Нәтижесінде бұлар

қоршаған ортаға үн қату сипатындағы Деконструкциямен ұштасатын

жүйеліліктің белгілері болып саналады. Сөздің мағынасы немесе

биологиялық түрлер сияқты, жанрлар белгілі дәрежеде тұрақты әрі әркез

икемді,сезімталкатегориялар,оларөзгергенжағдайларғаСполский«қайта

жіктеу» (recategorization) деп атаған, бір салыстырмалы категориялық

күйден екіншісіне ауысу процесі арқылы үн қатады. Семантикалық

категориялар теориясы, біздің анықтамалық стиліміз секілді типтіліктің

белгілі бір сипаттар бойынша түсіндірмесіне, осы эссенің бас жағында

айтылғандай,жанрдыңқалыңқыформалистікдефинициясынабайланысты

кез келген ізденіс үшін шешуші маңызға ие. Дегенмен кейбір жанр

теоретиктері оны жіктеу категориялары арқылы тереңірек

сипаттағанымен,

 Сполски семантикалық категорияларды трансцендентті

емес, менталды түрдегі осыған орай (олардың семиотикалық жүйедегі

көріністерінесепкеалмағанда)тілменжәнекогнитивтісәйкестікпенбөлек

әріүйлесеәрекетететінпредискурсивтіқұбылыстардептүсінуқажеттігіне

назар аударды. Сполски өз талдауында жанр түзуге мүмкіндік беретін

категориябастауындатұрғанкогнитивтіқұрылымидеясынбелсендітүрде

зерделейді.Сондай-ақбұлқұрылымдысөзмағынасыныңастарындажатқан

когнитивті негізбен сәйкестендіріп, одан әрі биологиялық түрлер

эволюциясының жүзеге асуына жол ашатын қос баламаны да табады

(түрлердің өзгеруі қайта жіктеудің биологиялық мысалына айналып,

әлбетте, биологиялық эволюцияға қарағанда, мәдени эволюцияның

әлдеқайда жылдам жүзегеасуының айғағы болады).Жанр ұдайы өзгеріп,

орнығып, мәтіндер қайта-қайта қалыптасып жататындықтан, жанрдың

нормативтіережесипаттаушысы(дескрипторы)ретіндеоленгізген«қайта

жіктеу»ұғымыбүгіндебіздіңеңөткір лексиконымызғаайналуыықтимал

әрісоларқылыәдебижанрдың«ненәрсеекенін»талқылауымызғаболады.

Сондықтан постструктуралистік жанр теориясының қиындықтарын

Шекспирдің «Отеллосы» секілді тарихи тұрғыдан өзекті мәтінмен

ұштастырабаяндайтыносыэсседеСполскидіңжалпықайтажіктеутуралы

сипаттамаларына негіз ретінде жүгінемін. Мен бұл пікірталас барысында

постструктурализм өзінің жанр туралы пайымдарында дәлелдейтін,

жобалайтын «дискурс» пен «субъективтілік» ұғымдарының абыржу

туғызатын ауқымы тар анықтамаларына үңіле отырып, Сполскидің

талдауына жаңа өлшем қосуға тырысамын (әрі менің бұлай ету себебім,

постструктуралистікжәнекогнитивті-постструктуралистіккөзқарастардың

арасындағы сыншылдық мақсаттың ұқсастығы олардың

айырмашылықтарын да зерттеу керек екенін көрсетеді). Дегенмен менің

дәлелдерімнің түп негізі Сполскидіңқайта жіктеу туралы кейбір шешуші

пікіріне сүйенетін болады. Нақтырақ айтқанда, «категорияларға жіктеу

динамикасықандайдабіржаңадүниенібұрыннантаныснәрсетұрғысынан

түсіну қажеттігін реттейді, сондықтан ескі сипаттар жаңа тәжірибенің

тосынерекшелігінтанытуға,бәлкім,онықолайлыкөруқажеттігінеқарсы

жұмылдыру үшін оңтайлы болуы мүмкін» (Gaps, 73). Соған сәйкес

«категорияларға жіктеу туралы тұжырымдар әрқашан шартты сипатта

болғандықтан, әрі сол тұжырымды жасаудың өзі оны қайта қарауға

шақырыптұрады»(Gaps,73).Жанрдыңүнеміосындай«шартты»күйіоған

салғырт қарауға мүмкіндік жасайды, бірақ соның өзінде ол жанрға

құрылымдық тұтастық не тұрақтылық дәрежесі тұрғысынан қолдау

көрсетеді. Алайда маңыздысы сол, салыстырмалы тұрақтылығына

қарамастан, жанр оқырмандардың белгілі бір деңгейдегі орнықты

материалдық тәжірибесіне, эволюциялық және эмпирикалық тұрғыдан

нақтыланған санасына жүгіне алады. Сполски айтқандай, «жанрлар

жіктелісізерделіоқырманныңқабілетінмәтінменоныңбасқадискурспен

байланыстарытуралыойтүюінежұмылдырутәсіліненбасқаештеңеемес.

Сондықтан тәжірибелі оқырманның басындағы жанрлық категориялар

туралы ойдың икемділігі сондай, олар жаңашылдықтың құнарлы қайнар

көзі болады» (Gaps, 78). Ұдайы жаңарып отыратын нәрсе болғандықтан,

жанрлықжүйенің өзі «оқырманныңәлемтуралы пайымының күрделілігі,

оған орайлас түсініктің оп-оңай игерілетіні мен өзгеретінінің көрінісі»

ретіндеқабылданады(Gaps,79).

III

Постструктурализм әдеби үлгінің бастауы мен функциясын түсіну

жолындағы байырғы дәстүр аясындағы кейінгі ұмтылыстарды ғана

сипаттайды.

Әлбетте,жанртеоретиктерінүнемітолғандыратынмәселе–

жанрдың сипаты мен оның анықтамасы. Неоплатондық және

неоаристотельдік пікірталастар әлдеқашан бұл мәселеге қатысты қарама-

қарсы екі ұстанымды белгілеп қойған, олар:жанрды өз кезегімен – әуелі

әдеби мәтіндерге дейін болған, бұл мәтіндермен сана арқылы

байланыстырылғандейтіндерексіз,трансценденттікатегорияларғателитін

(неоплатондық) немесе жанрды топталуы арқылы жалпы бірлікті,

сәйкестікті білдіретін мәтіндік сипаттамалардың жиынтығы деп

қарастырып, әдеби мәтіннің өз ішінен анықтайтын (неоаристотельдік)

көзқарастар. Бұл қарама-қарсы көзқарастар өз ретімен дедуктивті,

индуктивті методологияларды танытып, кейінгі заманның Нортроп Фрай,

АластейрФоулерсияқтыкөрнектіжанртеоретиктерініңеңбектерітуралы

хабардаретіп,қалыптасқанбірмезгілдестәжірибеніңтарихынбөліседі.Екі

көзқарасқа байланысты постструктурализмнің ұшырасатын қиыншылығы

олардың әрбірінің жанрды затқа айналдыруға тырысып, бұл заттың

дерексіз, трансцендент категория күйінде де, мәтіннің өз ішінде де

мызғымастұрақтылығындәлелдеуден,жобалауданкөрінеді.Бірақжанрдың

сипатынанықтауғабайланыстыекідәстүрдендетабылғаннақосыпроцесс

оның формалды теорияларында жоқ болса да, жанр сыншылары көбіне

мойындағанжанререкшелігініңекішешушісипатынтүсіндіругеапаратын

жолдыісжүзіндежауыптастайды.Бұрындаайтылғандай,бұлжанрлардың

ұдайы өзгеріске ұшырап,неоплатондық кез келген категорияға жүктелген

ілгерідегі мәтіндердің түгел емес, кейбір сипаттарын ғана сақтайтынын

растайды әрі неоаристотельдік пайымда жасырылған бірыңғай жалпы

сәйкестікке сенімді жоққа шығара отырып, көптеген мәтіндердің

категориялық әртектілігін немесе жеке мәтіндердің ауқымындағы

жанрлардыңсаналуанболатынын көрсетеді.Постструктурализмдәстүрлі

жанрлартеориясыныңекіформасындағыэссенциализмгеқатыстыкөптеген

пікірбілдірді.Жанр–затемес,процессдәлірекайтқанда,қарым-қатынас

процесі.Мұндайпайымасазормаңызғаиеболды.Жанрмәтінніңөзішінде

емес, біз мәтінді сіңіріп жіберуге тырысатын бұрыннан бар негізгі

категориялар арқылы орын алды. Ол біздің мәтін туралы дискурстық

пайымдарымыздың ішінде де, айналасында да көрініс табады. Жанрлық-

коммуникациялық үлгінің белгілі мысалдары Михаил Бахтиннің

«социологиялық поэтика» шеңберіндегі диалектикалық «социология» (3–

15) ретінде танылған жанр туралы пайымы мен Джонатан Куллердің

лингвистикалық және әдеби жүйе дерексіз қағида немесе код жүйесі

(кодтау, шын мәнінде, жанр) арқылы айқындыққа ие болатын

«лингвистикалық біліктілік» пен әдеби біліктілік арасындағы

структуралистік баламаны (131–160) қамтиды. Бірақ постструктуралистік

көзқарастардың ең ықпалдысы – Фредерик Джеймсонның «жанр – біздің

трансценденткатегорияларды,мәтіндердіңөздерін,мәтіндергебайланысты

әрекетететіндерексізкоджүйелерінемес,іштейайқындалатын,сондай-ақ

тарихи және экономикалық сипаттарымен оқшауланатын мәтіндердісыни

тұрғыдан қабылдауға пайдаланатын терминіміз» деген пікірі болды.

«Жанрлар – шын мәнінде, әдеби құрылымдар, жазушы мен белгілі бір

қауымның арасындағы әлеуметтік келісімдер», – деп байыптайды

Джеймсон.Олардыңміндеті–қандайдаболмасынмәденижасалымдарды

дұрыс пайдалануға бағыт сілтеу» (106). Жак Деррида да жанрды

риторикалық әдістің авторлық, сыни бағытынан қарастырады; бұл әдіс –

этикалық,саясимақсаттарғасәйкестікіздеп,мәтінішіндегібасқажағдайда

көптеген сипаттары арқылы тоғысуы мүмкін таңдамалы белгі-бірліктерді

тиімді оқшаулауға жағдай жасайды (Law). Джеймсон мен Деррида үшін

мәтін ішінде көрінетін белгілер ғана емес, риторикалық, тарихи нақты

жағдайлардатанылатынсипаттардамаңызды.Дискурсмәтінніңмазмұны

мен бұдан былай жанрды зерттеудің негізгі нысаны ғана емес, ат қойып,

айдартағуғақолайлысипаттаресебіндегідәстүрліжіктеудіңнеоплатондық

категорияларыарасындағыпікірталасболаалады. Сөйтіп,жазушылардың

да, оқырмандардың да ілгергі мәтіндер мен әдеби жүйенің ауқымында

пайда болатын қалыптарды (шаблондар), олардың дүниеге келуін

аяқтайтын этикалық қағидаларды айқындайтын мәтіндік категориялар

арасындағы қарым-қатынас туралы түсіндірмесі өзара ұқсас. Қалай

болғанда да, мұндай анықтамалар дискурс аясында сөзсіз әрекет ететін

жанр сынының маңызы затты сипаттаудан олардың арасындағы

дәнекерліктіайқындауғақарайтүбегейліауысады.Эссенциалистікүлгіден

дискурскөрсетіпбергенпроцессүлгісінеқарайөту,постструктурализмнің

«саудабелгісіндегі»танымалөзгерістердіңбірінеайналды.Осысипаттағы

ауысуға сәйкес, бұл – дискурстық үлгіні мойындаудан тарих пен

идеологияның жетекші рөліне, түр өзгерістерінің қажеттілігін толық

қамтитын жанр үлгісіне қарай жасалған қысқа ғана қадам. Мэдсеннің

жазуыбойынша,«жанрөзітудыратынжаңамәтіндердіңжәнеосыәрібасқа

да мәтіндерді жаңаша оқудың арқасында әрқашан өзгеріске ұшырайды...

Жанрлар–мәтінаралықтұрғыданөздерініңәдебижәнемәдениконтекстері

арқылы үнемі қайта түлейді, жаңғырады, түрленеді» (23).

Постструктуралистік көзқарас жанр үлгісіне түрленулердің әдеби жүйеде

әрдайым әрекет етіп, сол себепті оның ажырамас бөлшегіне айналған

«тұрақты айнымалы» (оксюморонға қарамастан) ретінде қалай сіңісуі

мүмкінекенітуралыбелсендітүрдеойқорытады.Мэдсенніңескертпесінен

көрінетіндей, дискурстың маңызына постструктуралистік тұрғыдан ден

қоюинтермәтінділікпеноныңнәтижелеріндаусызмойындауғаапарады,ал

жанраясындағыбұлнәтижелеркөпқырлымәтінқұбылысынантанылады.

Қорытынды ретінде әдеби жүйенің дерексіз әрі деректі бөлшектері

арасындабұрынғыларғақарағанда,әлдеқайдақисындымәмілегерлікететін

Мэдсен «қайталауға негізделген жанр концепциясы – мүлде ол емес,

сәйкестік пен айырмашылық қайталанбайтын ерекшелік емес» деген

қағиданыұсынады(27).

Эссемнің бұл тарауында мен канондық мәтінге (мысалы, Шекспирдің

«Отеллосына»)қатыстықолданғанкездепостструктуралистікүлгініңөзін

қандай айрықша сипатта танытатынын көрсеткім келеді. Әдебиет

тарихыныңриторикасы–трагедия,комедия,сатира,романтикаменримдік

жаңа комедия секілді әдеби жанрлардың объективті, мәнді қызметін

қамтиды.Осығанорай«Отелло»сыныныңқайсыбірқырынқайтақараудың

қажеттігі туындайтындықтан, ойымды жүзеге асыру барысында өзімді

сабырға шақырамын; олай етпесем, эссенің қалған бөлігінде күрделі

мәселелер көбейе береді. Бұл сипаттарды «Отеллоның» оқырмандар

тарапынан қабылдану тарихын баяндауымның барысында прагматикалық

түрдепайдалануғатиіспін.Соныменқатаросыпікірталасқарастырылатын

жанрлар үшін постструктуралистік (когнитивті-постструктуралистік)

теория алға қойған тұрақты не объективті мәртебенің жоғынан әлгі

сипаттардың өткіншілігін, тіпті ең айқын қалыпта көрсетеді деп

үміттенемін.Әуеліквартоменфолионұсқаларында«трагедия»депаталып,

сыншылартарапынан«Гамлет»,«КорольЛир»,«Макбет»шығармаларына

қосақталғанынақарамастан,«Отелло»дәстүрлітүрдетрагедияғатәннегізгі

талаптарды бұзды. Осы үшін ғасырлар бойы зерттеушілердің қызу

талқысына ұшырап,тіпті қолайсыз жағдайға тап болды.

 ХVII ғасырдың

өзінде сыншы Томас Раймер пьесаның басты кейіпкерінің корольдік

мәртебесініңжоқ екеніне тиісіп, қызғанышпензинақорлықтақырыптары

трагедияның деңгейіне татымайтын лі нәрселер дегенге дейін барды.

Басқалар болса, жоқ мәртебенің орнын қосалқы «ішкі» трагедия

категориясымен толықтыруға тырысты. Сөйтіп, жоғары дәрежелі

қаһармандарменасқақмұраттарғақұрбанболғанбаскейіпкертағдырының

ауқымды әрі азаматтық өлшемдеріне қажетті әдепкі трагизмнен пьесаны

арашалап алды. Дегенмен трагедияның неоплатондық үлгісі

бұрынғысынша бас қаһарманның айқын аңғарылатын бекзат рухына, өзі

мәртебесін қалпына келтірген ізгі болмысына, оның өлім аузындағы

мүшкіл хәліне аяушылықпен қарауымызды талап етеді. Дездемонаны

өлтіргеннен кейін Отеллоға құрмет көрсетіп, жанашырлық білдіруге

оқырмандар мен көрермендердің әркез қиналып қалатынына ХХ ғасыр

барысындағы толассыз пікірсайыстар айғақ бола алады. Нәтижесінде

кейбір сыншылар трагедиядан, ең болмағанда қайғы-қасіретті пьесаның

бастықисыныдепмойындауданжайғанабастартып,шығармағақатысты

біздің трагикалық емес көзқарасымызды табанды түрде орнықтыру үшін

басқа амалдар қарастырды. Осындай балама пікірлердің бірін Майкл

Бристолөзінің«Отеллодағы»бейшаралықтыңліжағдайымендау-дамайы»

(Charivariandthe Comedy of Abjectionin Othello)атты танымал эссесінде

алға тартып, пьесаны карнавалдан алынған, некесіз қосылғандарға қарсы

бағытталған жексұрын сипаттағы елірме, сайқымазақ ғұрып – қазіргі

заманның ерте бастауларында пайда болған шариваридің (фр. charivari –

«мысықтар концерті») аясында қарастыруды ұсынады. Жақында осыған

ұқсас балама пікірді Памела Браун өзінің «Отелло» және Италияны жек

көру» (Othello and Italophobia) атты шығармасында талқыға салып,

пьесаны Италияға, әсіресе «Венецияға қарсы өшпенділік сатирасы» деп

бағалады(бізмұныДжонсонның«Вольпоне»комедиясыменбайланыстыра

аларедік).«Отеллоның»трагикалықсипаттарынақатыстыосындайтарихи

тайталастықбелгілерітрагедияныңқиялдантуғанұғымдарынсалыстырып

қарайтын дәстүрлі жанрлық талдау барысында пьеса болмысын

айқындаудыңұдайықиыншылыққадушарболыпотырғанынкөрсетеді.Біз

қисын бойынша мәтіндер мен неоплатондық дерексіз категориялар

арасындағыайна-қатесізұқсастықтыңбарекенінқоштағымызкелсе,мәтін

менкатегорияныңөзінбұрмалауғатиіспіз.

Екінші бір дәстүрлі неоаристотельдік көзқарас Шекспир пьесасының

ерекшеліктеріне сәйкес келмеді. Мәтін негізінде жүргізілетін жанрлық

талдау сол «мәтін сипаттарының жиынтығы оның жанры болады» деп

пайымдайды. Бірақ бұл көзқарас негізгі құрылымның аясынан шығып

кететін мәтіндік белгілерді, іс жүзінде қосымша қалыптарды

(шаблондарды)ұсынаалатынәртүрлісипаттардыесепкеалмайды.Сондай-

ақ «Отеллоның» ең ескі нұсқаларынан бастап сыншылар дәйекті түрде

пьесаның өне бойы тек трагедияның ғана емес, комедияның да (белгілі

дәрежедетрагикомедияныңмысалдарынанмүлдебөлек)сипаттарынатолы

екенін байқады. Томас Раймер көптің ішінде алғашқылардың бірі болып

италиялық commedia dell’arte нышандарын жас әйелінің көзіне шөп

салғанына ашуланған ақымақ шалдың лі әрекетінен таныды. 4-пердеде

Отеллоның «Мен Дездемонаны парша-парша етіп шауып тастаймын»

(4.1.199)

 деп ашуға булыққаны секілді Раймердің өзі италиялық

комедиялардан тікелей алынған үйреншікті кейіпкерлер – «Арлекин мен

Скарамуччаның» танымал әсірелеулеріне (гротескілеріне) балаған сәттер,

оныңжанынәбденқинап,тіптіақылғасыймайтынқорлықкөрсетіп,есінен

тандырады (qtd. in Fortin, 162). Сьюзан Снайдер, Лесли Фидлер, Марго

Хендрикс, Памела Браун сияқты қазіргі заман ғалымдары commedia

dell'arte – дель-арте комедиясының осы және басқа ерекшеліктерін ғана

емес, сондай-ақ Снайдер айтқандай, бұл ықтимал трагедияның «лі

матрицасына» үйлесе өріліп кеткен римдік жаңа комедияның,

романтиканың,рыцарлықроманстыңсипаттарынжоғарыдасөзетілгендей,

тіпті ортағасырлардың ерте бастауларындағы уытты сатираның түрін

анықтады.

Бірегейформалытабужолындағыжанрлықталдаудыоданәрі

тереңдету үшін бұған қоса «Отеллодағы» ортағасырлық адамгершілік

тұрғыдағы пьесаның жаңғырықтарын ескеру қажет. 1970 жылдардың

ортасына таман Шекспир сыншыларының тұтас бір буыны қалыптасып,

оларпьесаның христиандық айқас туралы аллегориясын – Отеллоны Яго

секілді малғұнның азғыруын, оның нағыз «қара ібіліс» кейпіне дейін

құлдырауын(5.2.135)туындыныңтрагедиялықсипатыменөткіртайталасқа

түсетін,жеккөрініштімінез-құлықтуралыертегііспеттіқарастырды.

Постструктурализм сыншылардың қайсы жанрдың сипатын көбірек

сезінгенін, бірақ бертіндегі уақытқадейін оның анықтамасын түзеугесөз

таппай келгенін нақты көрсетіп береді. Былайша айтқанда, жалғыз

нысандыөзіншебейнелейтінекімәтінешуақыттабірін-біріқайталамайды.

Көп жағдайда мәтіндер қым-қиғаш шаблондардыңжиынтығынан тұрады,

олардың әрбірі өз болмысы мен көзқарасын, әдепкі әсерлесу жүйесін

жеткізудің құралына айналады. Әрекеттер арасында дәнекерлік ететін

дискурс осы мәтіннің басынан аяғына дейін жүзеге асатын амалдардың

барлығына араласады; оның әрбір сәті мәтіннің жанрын қалыптастыруда

өзіне тиесілі міндетін атқарады. Шекспир жазумен айналысқан қазіргі

заманның ерте бастауларындағы мәдени дискурстар трагедияны ойлап

шығаруды талап еткен болар еді; өйткені бұл дискурстардың айрықша

назар аударатын мәселелері мен олардың бір-бірімен тоғысу сипаттары

аталған пьесаға мейлінше, тән мақсаттарға қызмет ететіні осыған қозғау

салды. Кейінгі жылдары жарық көрген сыни еңбектерде егжей-тегжейлі

сипатталған бұл дискурстар, басқасын былай қойғанда – жаһандық

империализм, ағылшын және венеция әскери мәдениеті, азаматтық пен

неке құрылымдары саласы көш соңында қалуға тиіс емес; нәсіл туралы

қазіргі заманның ерте бастауларындағы дискурсты қамтиды. «Отеллоны»

оқырмандар қабылдауының ұзақ тарихына байланысты дискурстар (бұл

арадақарастыруүшінауқымышектентысүлкен)тақырыбынакелсек,бұл

шығарманың жалпы ықпалын қайта бағамдау ерекшеліктен гөрі, ережеге

айналғанын айта кеткен жөн. Мәдени материалистер дәл көрсетіп

бергендей,бұлайболатынсебебі–мәтінніңқабылдайтынаудиторияүшін

аса маңызды қырлары әрқашан осы қауымды сол сәтінде толғандырған

мәселелерді (мысалы, біздің мәдени бірегейлігімізге қатысты шешуші

маңызы бар нәсіл, жыныс, отарлық экспансия жайттарының қарым-

қатынасын)ашыпкөрсетеді.СыншыВирджинияМейсонВоганжазғандай

«Отелла – жай ғана... мәдени ортаның жемісі емес... сондай-ақ... әрбір

эпистеманың, оның әрекетшілерінің, аудиториясының мәдени қарым-

қатынастары жөніндегі күрделі келіссөздердің бөлшегі саналатын мәдени

құндылықтардыжасаушы»(7).

Бұл тараушада дискурсқа негізделген постструктурализм үлгісінің

аясынаншығып,осыүлгініңжанрдытуғызатындәнекерретіндедискурсқа

назар аударуын мүлде басқа тұрғыдан зерттегім келеді. Меніңше,

постструктуралистік дәстүрдегі «дискурс» терминінің өрісі

тарылғандықтан,бұлөзгерістіңжөнібар.Меноған«тәжірибе»,кейкезде

«тарих» ұғымдарының синонимі саналатын термин ретінде шектеулі

материалдықсипаттарынпайдалануүшінжүгінемін.ӨйткеніДерридаоны

Соссюрдің лингвистикалық таңбасының «дыбыстық» өлшемдері арқылы

бейнелейді (Difference, 10). Дискурстың мүмкіндіктері туралы Мишель

Фуко айқындап берген түсініктер қазіргі уақытта әдеби зерттеулерді

түбегейліжаңғыртты;ендікөпшілікбізтөңкерісжасағанбұлүлгініәлдебір

маңызды нәрсенің есебінен алдық деп санайды. Бұл нәрсе айқын емес,

тіптіөткенгеүңілутұрғысынанқарағандаадамдарғаарналып,бірзаманда

тілдің либералдық-гуманистік үлгісінің негізінде жатқан, бірақ енді

стратегиялық жағынан ұстатпайтын постструктуралистік риториканың

артындағы дәнекер ретінде түсіндіріледі. Біз бұл жоғалған адам

болмысының елеске айналған жұрнақтарын Фуконың «Білім

археологиясы»(TheArchaeologyofKnowledge)шығармасындағыдискурсты

төменде берілген сипаттамаларынан кездестіре аламыз: «Дискурс –

ойлайтын,танитын,сөйлейтінсубъектініңзаңғаркейіптекөрінгентұрпаты

емес,керісінше,субъектініңыдырауыменөз-өзіненқолүзуінанықтапбере

алатын тұтастық» (55). Қазір көптеген сыншылар мақұлдайтын, атап

айтқанда, эссенциалистік үлгінің орнына құрылымдық бейне

қалыптастыруға мүмкіндік беретін процестің үлгісін енгізу талпынысы

барысында Фуко «ойлайтын, танитын, сөйлейтін субъектті» де терістей

отырып, адамзат білімі үшін қажетті құрал – феноменалды аппаратты

жоққа шығарады. Мұндай тұжырымдар адам санасын мойындамайды.

Олар семантикалық категориялар өрісінде дискурсты қалыптастыратын,

идеологияға жұрт бірдей мойындаған жүйелілік беретін концептуалды

жиынтықтың болу қажеттігін елеусіз қалдырады. Тағдырдың тәлкегі

демекші, іс жүзінде постструктуралист сыншылар дискурс пен

идеологияны айқындауда белгілі бір міндет атқарып, әдепкі

«категорияларға»жүгінеді.

Дегенмен бірен-саран сыншы ғана (өз тәжірибеме сүйеніп айтсам)

семантикалық категориялар мен категориялар жүйесінің құрылуы,

қалыптасуы өзіне лайық орны бар ғылыми зерттеу мәселелері екенін

көрсетеалды.

Басқашаайтқанда,тілтеориясысындыпостструктурализм

де «ойлайтын, танитын, сөйлейтін субъектінің» парасатты пайымынан

өзіне пайда табады, бірақ ол теориялық тұрғыдан идеалистік онтология

қаупін болдырмау үшін бұл субъективтіліктің адамға тән ерекшеліктерін

тосырқағандықтан, жойып жібереді. Нәтижесінде интеллектуалдық жүйе

ретіндепостструктурализм–ойлайтын,танитынжәнесөйлейтінсубъект–

феноменологиялықсалдарменбетпе-беткеліпкөргенжоқ.

Постструктуралистік жобаға когнитивті көзқарасты араластыру

қайшылықты шешуге көмектеседі. Сондай-ақ философиялық негіздері

постструктурализммен үйлесетін семантикалық категорияларды зерттеу

саласында пікірталастарға жол ашады. Дарвиннің материалистік

онтологиясы мен Дерриданың материалистік эпистемологиясының

арасындағы Сполски дәнекерлігінің бастауы ретінде көрінетін когнитивті

көзқарас бізге онтологияның алдымызда тосатын сындарлы тұстарын

айналып өтуге, сол арқылы нақтыланған сананы Фуконың дискурсты

форма қалыптастырудың құралы ретінде түсінетін «жиынтығына» –

әлеуметтік жүйесіне қосуға мүмкіндік береді деп байыптаймын. Біз адам

санасы әлгі дискурстың өзін жасауға ықпал етуде шешуші маңыз

атқаратынын мойындаймыз. Мен айтып отырған когнитивті көзқарас

неврологияданбастапкогнитивтіжәнеэволюциялықпсихологияғадейінгі

аралықты қамтитын лингвистердің, философтардың, антропологтердің,

когнитивистердің қанат жайып келе жатқан пәнаралық зерттеулерінен

өрістеп отыр. Бұл зерттеулер когнитивті ғылымның «екінші буыны» деп

аталған уақытта жасалған нәрселерді қамтып, когнитивті ғылымның

бастапқыкезеңдерінетәнболғансананыережелерарқылыбасқарудан,оған

қатыстыкомпьютербағдарлы,формалдыдерексізкөзқарастардантүбегейлі

бастартудыбілдіреді.

Когнитивтіғылымныңекіншібуыныныңтүпкілікті

бетбұрысынәсіре сілтеп,бағалауғаболмайды,өйткеніолжан ментәннің

екігебөлінуінеқатыстыалғанда,Батысфилософиясыныңбасымбөлігінің

негізінқұрағанфилософиялықрационализмненкеңауқымдаіргесінаулақ

салды. Нәтижесінде сана мен болмыс түсінігі аясында дерексіздік пен

трансценденттіліктен мүлде қарама-қарсы тарапқа – оларды жан мен

тәнніңнақтыланатынәріпайдаболатынжинақталғанөзарабайланыстары

ретінде ұғынуға қарай бетбұрыс басталды. Сана мен болмыс

концепциясындағы бұл өзгеріс когнитивті ғылыми зерттеудің ми

құрылымынан бастап сана көрінісіне, проблемалар шешіміне,

категориялық жіктеліске, тіл процесіне, дискурс түсінігіне, когнитивті

ғылым ғана емес, басқа да бірқатар мүдделі пәндерді, оның ішінде

әдебиеттануды қамтитын өзара байланысты функцияларға дейінгі барлық

мәселелеріне қатысты жаңа көзқарастың қалыптасуына қозғау салды.

Когнитивтізерттеулердіңосыекіншібуыныныңшеңберінделингвистикада

бірқатар жаңа мәнді мәселе пайда болды. Атап айтқанда, когнитивті

лингвистика семантикалық категориялар теориясын ұсынады; бұл мен

сипаттауға талап етіп отырған жанрлық теория проблемаларын

бұрынғыдан да өзекті ете түседі.

 Жоғарыда бірнеше рет дәлелдеп

бергенімдей, когнитивті лингвистика постструктурализмнің мейлінше,

маңызды философиялық шектеулерінің бірқатарымен үйлесімді екенін

айғақтайды (Hart, Matter). Бір қарағанда, олардың ұқсастықтары тым

жалпыламакөрінуімүмкін,бірақбұлекібағытүшіндетүпкіліктімаңызды

болып шығады. Мысалы, олардың екеуі де күн тәртібінде тұрған

пострационалистік,реалистікемесэпистемологияныайқындауғаынталы.

Екібасымдықтыметафорада–ақпараттыңнегізгіарнасы.Екеуідеөздері

ұсынатын мәліметтер мен тілдік жүйелер ауқымында ашықтық сипатын

талапетеді.Осыашықтықарқылытоқыраументұтастықтангөріөзгерістер

менәралуандықтыңнормативтімәртебесінбиікқояды.Постструктурализм

секілді когнитивті лингвистикада бейне мен мән туралы эссенциалистік

теорияларға тән идеализмді жоққа шығарып, объективті сәйкестіктер

немесе дәлме-дәл «ақиқат» ұғымдарын мағыналы дәйектілік пен

функциялытүсінікөлшемдеріменауыстырудыұсынады.Дәйектіліктіңбұл

өлшемі Сполскидің – коммуникациялық мақсаттар үшін «айтарлықтай

жақсы»жәнесолсебептітүрлердіңсақталуынқамтамасызетугежеткілікті,

абсолют емес, репрезентативті жүйесінің материалистік онтологиялық

стандартынан алшақ емес екенін байқауға болады. Когнитивті

лингвистикалықтеориябойыншасемантикалықкатегориялар,біржағынан,

адам денесі қабылдайтын сенсорлық, кинестетикалық ақпараттың, екінші

жағынан,осытәнитәжірибедентүзілгенменталдытүсініктер,лингвистер

«бейнелер нобайы» деп атайтын ықшам көріністер арасындағы өзара

ықпалдастықтың нәтижелері деп қарастырамыз. Категориялар бейнелер

нобайының тәжірибенің құрылымданған бөліктерінен құрылымданбаған

бөліктеріне жоғарыдан төмен қарай проекциялануынан пайда болады.

Сөйтіп,біздіңтәнімізұсынатынеңнегізгіэмпирикалықақпаратбіліммен

тәжірибенің күнделікті, барынша дерексіз құрылымдарының негізіне

айналады. Бұл тұрғыдан алғанда, мәлімет пен мән тәннің физикалық,

әлеуметтік әсерлесуіне (яғни, оның материалдық сипаты), мидың ішінде

құрылымдықтұрғыданқайталануларынатолықтайтәуелдіболады.Мұндай

қайталанулардың жинақталуынан көрінетін сана идеясы, кейбірін ғана

атасақ: тежеу, қақтығысу, босату, қозғалу, тарту мен мәжбүрлеу сынды

сенсомоторлық көріністердің қарапайым геометриялық формаларын

иемденеді.

Кейінненбұлгеометриялықформаларконцептуалдыметафора

арқылы әрқайсысы өзінің мазмұнын одан да күрделірек, дерексіздеу

категорияларға қарай жылжыту мен тарату үшін әлеуеті бар жаңа

категорияларды түзіп, ескілерін нығайтуға не бар категорияларды

түбіріменДеконструкциялаумақсатындатәжірибеніңқосалқыбөліктеріне

проекцияланады. Маған «Отелло» туралы оның этноөзектік идеологияны

қалыптастырудағы маңызын контексінде жасаған пайымдауымда бірден

көрініс беретін ыдыс жүйесін пайдалану мысалын ұсынуға рұқсат

етіңіздер.

 Марк Джонсон тұйықтықты «біздің тәни тәжірибеміздің ең

танымал ерекшеліктерінің бірі» деп сипаттайды (21). Біздің денеміз үш

өлшемдіыдыстәрізді;бізоғанбелгілібірзаттарды(тамақ,су,ауа)жәнесол

заттардан шығатын нәрселерді (тамақ пен су қалдықтары, ауа, қан)

орналастырамыз. Әу бастан біз өз айналамыздың физикалық тұрғыдан

ұдайышектеуліекенінсезінеміз...Бізбөлмелердің,киімдердің,көліктердің,

көптеген ғимараттардың ішіндегі тұйықтаулы кеңістікте қозғалып,

қимылдаймыз. Біз заттарды (шыны аяқ, қорап, қалбыр, сөмке) ыдыстың

ішіне орналастырып, реттейміз (Johnson, 21). Осы шектеулі кеңістік

тәжірибесіарқасындабізіш-сыртбағдарытуралықорытындыжасаймыз,

ол «бір, екі немесе үш өлшем арқылы көрінетін бөлінуден, жіктелуден,

қоршаудан тұрып, шектеу мен тұйықтауды білдіреді» (22). Ыдыс

схемасының негізгі сызықтары периметрлі шеңберді еске салуы мүмкін,

периметрдің сырты мен оның бойындағы белгі шектеулік шартын

көрсетеді.Біздіңішпенсырт(кейжағдайдаүсті)туралыбарлықмаңызды

ұғымдарымыз – қарапайым құрылымның нәтижесі. Тәжірибемізге

проекцияланған кезде шектеулік өзінің дәйектілігін танытып, біз қорап

«ішіндегі» ойыншықты нақты түрде меңзегеніміздей, өзімізді іскерлік

келісімменжаңақатынастарсекілдіабстрактжағдайлардың«ішінен»оп-

оңай көреміз. Ыдыс схемасының орталық-шет құрылымы алуан салалы

тәжірибе жүзінде (тәжірибе туралы «домендер» көзқарасы тұрғысынан

пайымдау процесін қосқанда) жүйелі сипатта қолданылып, тіпті біздің

терең эзотериялық сезімдерімізге әсер етеді, өйткені ыдыс схемасының

маңызы формалды логикада көрініс табады (Johnson, 30–40).

«Семантикалық категория» ұғымының өзі түсініктілігі жағынан ыдыс

схемасына қарыздар болып шықты: мәннің тұтастығы концепция жасау

үшін ішіне семантикалық бөлшектер жиналатын ыдыс ретінде

қарастырылады.

Енді мен дискурс туралы пайымына когнитивті-лингвистикалық (соған

ұқсас рационалды емес, идеалистік емес) семантиканы енгізуге рұқсат

еткен«постструктурализмгенақтыненәрсесептігінтигізеді?»дегенсауал

тастаймын.Біріншіден,олдискурстуралыөзтұжырымдарынжасауүшін

қажетті,кеңауқымдағы теориялық өріске, тіпті өз қолданушылары,сыни

тұрғыдан оқу арқылы іс жүзінде қабылдап үлгерген түсініктерге қол

жеткізеді. Басқа жағынан қарағанда, бұл одан тысқары пәнаралық өріс

жиынтықтарынан алынған өзіне тиесілі ережелерді, эпистемология

сипаттарының маңызды, қуатты тоғысын қамтамасыз ететін әртүрлі

салаларарасындағыүйлесімдіктітексерістенөткізугежағдайжасареді.Ең

бастысы,оғантәнкеңіреккөзқараспенқарағанда,Сполскидіңпайымынша,

материалистіконтологияныңмаңызымойындалса,мұныңарқасындааумақ

әлдеқайда ұлғайып, оның аясында дискурсқа, мәтінге, субъективтілікке

қойылған материалдық шектеулердіайқындау мүмкіндігі туады. Соңында

айтарымыз, материалдық шектеулерді іздестіру – жай ғана елеусіз нәрсе

емес, өйткені ол әдебиеттанудың қазіргі заманғы барлық тарихилық

негізіндегі мектептерінің басты проблемаларының бірі. Сондай-ақ өзінің

көзқарас жүйесіне мұндай семантиканы енгізе отырып,

постструктурализмнің қалай болғанда да дискурсқа, мәтінге,

субъективтілікке қойылған кейбір шектеулердің феноменологиялық

тұрғыдан сананың «нақты» әсерлерінен туындап жататыны туралы ойды

мойындауы тиіс еді. Ол адамның миы мен санасының біріккен

құрылымдары ұғымға, дискурсқа, идеологияға қандай әдістің көмегімен

көшірілетінін,соларқылыбіздіңтәжірибелікүлгілеріміздің«жанрлар»деп

аталатын әдеби мәтіндер мен әдеби мәтіндер жүйесіне қалай берілетінін

пайымдауы қажет болатын. Қысқасы, постструктуралистік жанр

сыншылары,өздеріайтпақшы,біздіңтүйсігімізгедискурсарқылыжететін

әдебижанрлардыңкөзалдымыздакөрінісретінденегізінендискурсемес,

бірақ сол дискурсты өзі жасайтын әдеби жүйенің нағыз дәнекершісі –

нақтыланғанадамтәжірибесіекенінбілгенідұрыс.

Нақтыланған сана дискурсты қалай жасайтынын, сол арқылы жанр

көріністабатындәнекерлікқызметтіқалайатқаратынынсипаттауүшінмен

«Отеллоның» тұла бойында өрілген көптеген дискурстардың негізінде

жатқансемантиканы,пьесатуралыкейінгісынпікірлергетереңәсереткен

дискурс пен нәсілдік идеологияны қарастырғым келеді.

 Бұл пьесаны

талдай отырып, тарихилықтың жаңа жақтаушылары мен мәдени

материалистер«Отелланың»бастыкейіпкерінбейнелеуғанаемес,сондай-

ақ оған Венеция ренессансының әлеуметтік сатысынан орын тауып беру

мақсатында қолданатын «мавр» сөзінің алыста бүккен астарын ашып

көрсету үшін өздерінің тарихилық тұрғысындағы методологиясына арқа

сүйейді. Ең көлемді зерттеулердің бірін жазған Энтони Бартелеми әуелі

«маврдың» грек және латын тілдерінде «қара» этимологиялық төркіні

болғанын, екіншіден, Солтүстік Африканың ескіше, испанша атауы –

Мавританиямен ұштасатынын, үшіншіден, байырғы дәуірде біздің

заманымыздың бас кезінде тұстарында мағынасы біресе тарылып, біресе

кеңейіп, нақтырақ айтқанда, қаранәсілді африкалықтарға, содан соң, ақ

нәсілді ағылшын-христиан санасындағы қара да, қара емес те реңді

«бөтенге» қатысты түрлене қолданылғанын көрсетеді.

 Әр түрлі кезеңде

оны батыл түрде қара мен ақ нәсілді африкалықтарды, мұсылмандарды,

түріктерді, сарациндерді (арабтарды), азиялықтарды, үндістерді, тіпті

Американыңбайырғытұрғындарынатауүшінпайдаланды.Қарареңежелгі

тропбойыншазұлымдықтыңметафорасыболыпсаналды,алқараадамдар

христиандық дәстүрде күнәһарлығы үшін бөлектелді; ол бойынша

африкалық қара адамдар мен Нұхтың күнәға батқан ұлы Хамның

арасындағы генеалогиялық байланыс пайымдалды.

 Хамның күнәсі

жыныстық сипатқа ие болғандықтан, қаралар мен маврларға жалпы

алғанда«нәпсіқұмарлар»дегенатаутаңылды.

Оларға қиялдан телінген шектен тыс құмарпаздық кейбір

ағылшындардың Африканың жергілікті тұрғындары туралы олардың

тайпалық қауымында бетпе-бет кездескен сәттерінде алған әсерлерімен

ұштасаотырып,«адамиқасиеттенжұрдай»депкінәраттағуы,салдарынан

маврдың хайуандар қатарына жатқызылуына алып келді. Бұл қаранәсілді

адамдар,тіптіелдерарасындасауда-саттықпенәскериерліктерүшіннақты

қарым-қатынастар пайда болғанға дейін Ібіліспен тікелей

байланыстырылды. Қара терілі Ібіліс туралы жазбалар ортағасырлық

пьесалар циклінде сақталып қалған; олардың мәтіндерінен анық

аңғарылатындай, қосалқы кейіпкерлер мен басқа демондарға қара түсті

костюмдер кигізіліп, бет-жүздері қара бояулы кейіпте таныстырылған

болуы мүмкін. Бұл семантикаға баға берген сыншылар көп жағдайда

Шекспирдің«Отеллосының»осыстереотипкесәйкестігінеқайранқалады,

тіптіШекспирмақсаттытүрдепьесадағыеңжаманзұлымдықтыақадамға,

яғниЯгоғажүктеуарқылы«нәсілдікметафоралардыңөңінөзгерткен»деп

ұйғарады.

 Бірқатар зерттеушінің айтуынша, Отеллоның жақсы

қасиеттеріне, Кассионың адалдығына және Венеция сенаторларының

Кипрді Отеллоның құзырына қаратып, оған көрсеткен құрметінің

арқасында Яго мен Родригоның «кәрі қақсал қара қошқар» және «дүрдек

ерін»дегеннәсілшілметафоралары(1.1.90.68)жұмсарыпсалабереді.Бірақ

Отеллоның,әуелдеөзін-өзіұстағандайкөрінгенімен,маврстереотипкесай

хайуандық,жыныстық,ақырындасайтандықмінез-құлыққатоқтаусызбой

ұрғанына анық көздері жеткен соң, сыншылар көбіне-көп зерттеушілер

Дездемонаның ажалынан кейін Эмилияның аузынан шыққан өткір

айыптаулардытыңдауғаынталы,өйткеніпьесаныңсоңындаоныңнәсілдік

санасы пайымдалады: «О, есуас! О, нақұрыс!/ Қандай надандық, қандай

ластық!(5.2.170–1);«Олқаншалықтыпәк,періштеболса,сенсоншалықты

қарабетсайтансың!»(5.2.134–5).Бізқаншажерденақылғажүгінгенімізбен,

Воган нәсілдік семантиканың пьеса өзегіне сыр білдірместен өріліп

кеткенін дәлме-дәл көрсетеді: «Нәсілдік айырмашылықтың дискурсы

Шекспирдің біздің өзіміздің мәдени түсініктеріміздегі секілді пьесаға да

сөзсізеніпкеткен.Нәсілшілдіктенмүлдетазаруүшіндөрекісөздерсіз,түр-

түскебөлмейтін,қаратәнділіктіжамандықпен,ақжүзділіктіжақсылықпен

ешқандайбайланыстырмайтынжаңатіл(сөз)ойлаптабуқажетболареді»

(70). Оның жазуынша, біз өзіміздің аудиторияда отырғандағы жай ізгі

ойларымызбен қайшылықтағы бұл дискурстың «шым-шытырық өрмегіне

еркіміздентысматалғанбыз».

«Отеллоның» нәсілдік пен нәсілшілдік семантикасын когнитивті-

постструктуралистіктұрғыданбайыптаубұл қайшылықты ахуалдыкелесі

бағыттар бойынша қарастырады: этноцентризм орталық-шет

құрылымыменсипатталатыншектеулік схемасынажүгіне отырып,жүйелі

түрдеәрекетжасайды.«Мен»ыдыстыңортасынанеішінеорналасамын,ал

«сен», «олар»және«өзге»ыдыстыңшетінбілдіретін шекаралықбөліктің

үстіне(бетіне),тіпті сыртынаорналасады. «Мавр» сөзіэтимологиясының

тым алуан түрлілігін ескерсек, ыдыстың шет бөлігінің үстінде (бетінде),

болмаса сыртында жайғасқан «бөтендерді» құрайтын кеңістіктік қарым-

қатынастаржүйесініңдәлқамтуаймағыыдыстыңтұтастығынқамтамасыз

етуде айтарлықтай маңызды рөл атқармайды. Сәйкес емес «бөтендердің»

арасындағы қарым-қатынас кездейсоқ болып есептеледі, өйткені бұл –

ыдыссхемасыанықтамаүшінбелгілеген–ыдыстыңішқұрылымы.Еңжоқ

дегенде, бұл «мавр» сөзінің ақ-қара африкалықтарды, мұсылмандарды,

азиялықтарды, түріктерді тағы да басқаларды талғаусыз қамтитынын

білдіреді, ал ыдыс сипатының ақнәсілдік, ағылшындық, христандық мәні

ешқашан өзінің өзектілігін жоғалтпайды. Сыншылар пьеса соңында

африкалық текті венециандық христианнан бастап өзі «мемлекетке тіл

тигізгені үшін» өлтіретін «сәлделі түрікке» дейін (5.2.363–4) қамтып,

Отеллоның сөйлеген сөзі тым ұзақ әрі қалыпқа түспегеннен болар

«бөтеннің» ішінде былғанып жүргенін көрсетеді».

 Қазіргі уақытта бұл

«бөтеннің» барлық жерде пьеса көріністерінің көлеңкесінде ақкөңіл,

кісілігімолқараадамныңкейпінжамылыпжүретінібелгіліболыпқалды.

Сайып келгенде, этноцентризмнен әлі де айыққанымыз жоқ. Бұл

шекаралыққақтығыстардыңсемантикалыққұрамытарихидамубарысында

адамзаттың жаңа тәжірибесімен бірге ұдайы түрленіп отырады. Осыған

орай Шекспирдің қазіргі заманның ерте бастауларында тұрған

этноцентризмі де өзгерістерге ұшырағаны сөзсіз. Бұдан былай бүгінгі

этноөзектік жүйелердің орталық-шет ұғымдары «Отелло»

шығармасындағы нәсіл туралы түсініктің ішкі логикасына сәйкес

келмейтіні белгілі. Бұл жағдай оның жанрлық сипаты туралы қазіргі

пайымдарғаміндеттітүрдеәсерінтигізді.Мысалы,бұлМайклБристолмен

ПамелаБраун сияқтысыншылардыңнесебепті«Отеллоның» трагикалық

сипаттары деп аталатын нәрселерге де назар аудармастан, пьесаны

«комедияның қаталдық пен көңілсіздікке толы түрі» деп жариялағанын

түсінеаламыз,бізонықазіргізаманныңертебастауларындағытерминдер

арқылытарихитұрғыдансөйлетугетиіспіз.Мәселен,Браунныңпікірінше,

«Отеллоның» сыншылары екі ғасыр бойы пьесаны қорқынышты да шикі

етіпсипаттауемес,«әшекейлеу»,«әбденжетілдіріпшығару»жолында«тер

төкті», ал бұл бізге оның зорлық-зомбылығы мен нәсілшілдігінің

сұмдықтарынан бойды аулақ ұстап, рахат күй кешуімізге мүмкіндік

береді...Оныөркениеттітрагедияғаайналдыружолындағыбұлсыниеңбек

сатираның ауаға сіңіп жоқ болған темекі түтініндей, толығымен көзден

ғайып болуына мәжбүр етті (192). Бристол мен Браунның көзқарастары

Сполскидіңөмірбаяндықшығармасыншыларынақатыстыайтқандарымен

дәлме-дәл сәйкес келеді. Сполскидің айтуынша, олар өмірбаяндық

мәтіндердіңөздеріқайтажасағанжіктелісіндәйектітүрдерастайотырып,

«солмәтіндер құрастырылған уақыттағы әлемнің қандай болғаны туралы

өзәңгімелерініңанағұрлымшынайырақ»екенінекөзжеткізеді.

Қайта жіктеу үшін саяси жағдайлар түрткі болғанын мойындаған күннің өзінде, әдебиет

тарихшыларының көздеген мақсаты – «алыс замандарды» түсінуге тырысу; өз пікірлеріне

қарасақ,олардыңжұмысыескімәтінніңқыртыс-қабаттарынашқанкезде,сынипайымдарысол

әлемнің күйін бейнелей алатындай болуы тиіс. Сыншылар әдеби-тарихи сипаттамаларды

өзгертуді ұсына отырып,«жаңакатегориялықжіктеулер мен оданшығатын қорытындылар

әлемніңқандайболғанытуралыісжүзіндешынайымәліметтерберіп,жаңакатегориялардың

атаулары, олардың өздері ұсынған мағыналары ескі категориялардың атауларымен

салыстырғанда, мәтін авторларының жалпы мақсаттарын жақсырақ бейнелей алады» деп

топшылайды(Gaps,80).

Бристол, Браун мен Сполски талдауларының жиынтығы «Отелло» әу

бастатрагедияретіндеойластырылыпжазылғанболсада,

бүгіндебасым

бөлігі тәжірибе жүзінде емес, «ақтар» мен «қаралардың» әлеуметтік,

мәдени араластығынан, болмыс пен идеологияның бірегейлік

шекараларыныңжылжығанынан,ХVIIғасырдыңбасынданәсілментұлға

туралы қолжетімді болмаған заманауи дискурстардан тікелей хабардар

көрермендерменоқырмандардыңқатарыоданәрікөбейгенкөпшілікүшін

трагедияемесдегенгесаяды.Бұлкеудесіндежаныбарадамдардыңешбірі

«Отеллоны» қайтадан трагедия ретінде сезіне алмайды деген сөз емес.

Кейбіреулері сезінсе, енді біреулері пьесадан өздері көріп отырған

трагикалық сипаттар туралы сыни тұрғыдан жазуын тоқтатпай келеді.

Дегенмен«Отеллоны»белсендітүрдекатегориялыққайтажіктеубелгілері

бүгінгі күнге ғана қатысты емес, ол ғасырлар бойы жалғасып келеді,

жалғаса да береді, өйткені адам санасының нақтылығын айқындайтын

ауыспалы сезім тәжірибесі пьесаның әдеби жүйедегі орнын тауып беру

мақсатындағы талпыныстың барысында біз айналып өте алмайтын жаңа

семантикалықкатегориялардытуғызады.

VII

Адамдардың когнитивті жүйесінің ауыспалы семантикасы, әлеуметтік

дискурстыңдәнекер күштері айқындаған категорияларданойластырылған

жанр мүлде тұрақтылығынан айырылып қалды. Бірақ бұл тұрақсыздық

кездейсоқ не өздігінен ортаға шықты деп айтуға болмас. Бұл адам

санасының нақтылануынан пайда болып, адам тәжірибесіндегі өзінің

қосалқы сипаттары мен шектеулеріне жолығады. Менің пайымымша,

жанрлардыжіктеуменқайтажіктеутәжірибеменшектелген.Сондықтанол

өздігінен болған нәрсе емес, «Отелло» туралы постструктуралист

сыншылардың түсіндірмелеріне өзгеріс енгізбейді, тіпті айтарлықтай

мазмұн қоспайды. Дегенмен бұл постструктурализмнің философиялық

негіздерін қайта қарауды меңзейді, ал ол өз кезегінде біздің ралистік

субъективтілік пен субъектіге тән дәнекерліктің сипаты туралы

түсінігімізге ықпалын тигізеді. Біз Дарвиннің эволюциялық теориясынан

Сполски алған материалистік онтологияның «тұрақсыздық» терминінен

«икемділік» пен «бейімделгіштік» терминдеріне қарай ақырындап бет

бұруға шақырғанын көріп үлгердік. Шын мәнінде, Сполскидің

постструктуралистік бейнелер үшін онтологиялық өлшемдерді

тұжырымдап,соныменқатарұсыныпотырғаны–біздіқоршағанәлеммен,

онда да болмыс туралы ұғымдарымыз иемденуі мүмкін формаларға

құрылымдықшектеулерқоюарқылымиымызбенсанамызғажүксалатын

сыртқы дүниемен физикалық байланыс жасататын нақты денелерде

жайғасқан сол ми мен сананың елеусіз қалмайтын феноменологиясы.

Постструктурализм материализм үшін мүмкіндігінше, кең өріс табу

мүддесі жолында заттай әлемді танудың әрқайсысы ұсынатын сан түрлі

әдістері қайшылыққа түскенін қойып, бірін-бірі толықтыра алатын

эпистемологияның, онтология мен феноменологияның арасын бөлетін

қатаң шектеулерді алып тастады.

 Бірақ мұндай постструктурализмнің

эпистемологиясыда конструктивтілікке абсолютадалдығынан бас тартуы

қажет. Нақтырақ айтқанда, олөзі бірнеше ондаған жылбойынатұтынған

төтенше антиреализм көзқарасынан іргесін ажыратуы тиіс; төтенше

реализмсекілді оғанқарсылықретіндетуғанбұл көзқарастыда осы күні

көптегенсыншыларқабылдамайотыр.Басқатұстардаменпозициялардың

алуандығын анықтайтын реализм мен релятивизмнің ең шеткі екі

эпистемологиялық позициясын көрсететін когнитивті негізді

эпистемологиялық үздіксіздікті (континуумды) таныту үшін осы екі

қарама-қарсытараптыңарасындағыбарлықпозициялардыңісжүзіндебір-

біріненназараударутұрғысынанғанаажыратылатынқосбіржақтылықтың

әртүрлі комбинациялары деп пайымдадым.

 Барлық мәліметтің түр

ерекшелігіне сай сипаты бар деген болжамға құрылған кез келген

когнитивті әдеби және мәдени теорияның бұл эпистемологиялық

алуандықты Сполски секілді, когнитивті постструктурализмді иемденіп

алатыны сөзсіз. Когнитивті постструктурализм барлық когнитивті негізді

әдеби көзқарастар сияқты таным мен субъективтілік теориясы ретінде

құрастырушы болып қала беру мүмкін еді; бірақ ол белгілі бір дәрежеде

реализмніңсипаттарын–оныңеңкүштіәрішынайылығыазформаларын

қамтымай қосып алуы тиіс болды. Бұл эпистемологиялық алуандықтан

туған когнитивті постструктуралистік субъект онтологиялық,

феноменологиялық және эпистемологиялық дәнекерліктің қоспасы болып

шығады. Олардың алғашқысы – онтологиялық дәнекерлік субъектіге

тұрақтылықөлшемінбереді,бірақолешқашанидеалистік,эссенциалистік,

абсолютмәндеболмайды.Кейінгіэпистемологиялықдәнекерліксубъектіге

икемділік сыйлайды, бірақ бейімделгіштігі ешқашан кездейсоқ, себепсіз

болмайды немесе оның феноменологиялық тәжірибесінен тыс бой

көрсетеді. Когнитивті аппарат предискурсивті сипатта болады; ол

тұжырымға мүмкіндік бере де, шектей де отырып, субъектінің тұжырым

арқылы ескерілуі мен шектелуі жөніндегі өз талабына сәйкес, әлемдегі

қағидаларды (оған әдебиет ережелерін бағалауды қосқанда) түсіндіруге

үлес қосады. Осылайша жанрлық жіктеліс жеке адамның тұжырымға

қатыстылығын сипаттайтын жанды қозғалыстың байқалуы кезіндегі

еріктентыстанымшегінқайталамалытүрдежаңғыртатынбұлкогнитивті

постструктуралистік субъективтіліктің әдепкі нәтижесі іспетті. Бұл

жағдайлар әрқашан жанрдың еркінен тыс пайда болатын, болжамы жоқ,

өзарабірлесеотырыпәдебиеттарихыныңсипатынанықтайтынкогнитивті

жәнеидеологиялыққұралдарбелгілепбергенқұбылысекенінкөрсетеді.

Ескертпе

1. Қараңыз: мысалы, жанр туралы Куддонның «сөздігінде» (Cuddon, Dictionary) былай

делінеді:«Бұл–әдебитек,түрнемесеқалыптыбілдіретінфранцузтермині»;«Харманмен

Холманның анықтамалығында» Harmon and Holman, Handbook, «Әдеби шығармаларды

формасына, тәсіліне, кей жағдайда бейнелеу нысанына қарай жинақтайтын үлгілер мен

категорияларды білдіру үшін қолданылады. Бұл – француз термині «тек», «түр» немесе

«үлгі» дегенді білдіреді». Осы және басқа да анықтамалықтарда әдебиетті текке бөлудің

қиыншылықтарысипатталып,олардыңкейбірінде,айталық,Фаулердің«сөздігінде»(Fowler,

Dictionary) жанр проблемасы жанды әңгіме өзегіне айналған. Алайда көбіне-көп «тек»

немесе«түр»ұғымдарыөзінен-өзібелгілінәрселердепқарастыруғаболады.

2. Қараңыз: Джеймсон, «саяси бейсаналық» (Jameson, Political Unconscious); Розмарин

(Rosmarin); Коэн, «Тарих және жанр» (Cohen, «History and Genre») және «Постмодерн

жанрларыбарма?»(DoPostmodernGenresExist?);Фрау(Frow);Снайдер(Snyder); Мэдсен

(Madsen).

3. Нақтылыққа бағдарланған когнитивті ғылым саласында кейінгі жылдарда жарық көрген

өзекті зерттеулердің бірқатары мыналар: Лейкофф, «Әйелдер, от және қорқынышты

нәрселер»(Lakoff,Women,Fire,andDangerousThings);Эдельман,«Сәулеліауа,жарқырауық

от»(Edelman, Bright Air,Brilliant Fire);Косслин және Кениг,«Дымқыл сана»(Kosslyn and

Koenig, Wet Mind); Дамасио, «Декарттың қателігі» және «Таным түйсігі» (Damasio,

Descartes’ErrorandFeelingofWhatHappens).

4. Мәліметтерқатарыбұларадаұсынуменсілтемежасауүшінауқымды,бірақРичардсонның

«Әдебиет пен таным зерттеулері» (Тudies in Literature and Cognition) томындағы шолуын

қараңыз. Сондай-ақ Ричардсонның «Когнитивті ғылымын» (Richardson, Cognitive Science)

және Крейн мен Ричардсонның «Әдеби зерттеулерін» (Crane and Richardson, Literary

Studies)қараңыз.

5. Тек кейінгі уақытта жарыққа шыққан келесі зерттеулерді айтуға болады: Крейн,

«Шекспирдің миы» (Crane, Shakespeare’s Brain); Сполски, «Рахат скептицизмі» (Spolsky,

SatisfyingSkepticism);Ричардсон,«Британромантизмі»(Richardson,BritishRomanticism).

6. Сполски жанр туралы алғаш рет өзінің Шаубермен (Schauber) бірлесіп жазған

«Интерпретацияшегі:лингвистикалықтеорияжәнеәдебимәтін»(BoundsofInterpretation:

Linguistic Theory and the Literary Text) зерттеуінде, содан соң «Табиғаттағы олқылықтар»

(Gaps in Nature) еңбегінің әсіресе екінші және үшінші тарауларында және аз ғана уақыт

бұрынғы «Дарвин мен Деррида» (Darwin and Derrida) туындысында сөз етеді.

Постструктурализмнің теориясына не проблемасына қатысты болмаса да, жанрды әңгіме

қылатынбасқабіркогнитивистсыншыТернербылайдепжазады:«Категорияларсипатын

когнитивті ғылым тұрғысынан зерттеуді ескере отырып, біз жанр категорияларынан

бастапқыдеңгейді,болмасапрототипнәтижелерін,жанрлықкатегориялардыңметафоралық

бітімдерін немесе белгілі бір жанр туралы ұғымымыздың анық категорияларын, әдеби

шығармалардың байланысу тәсілдеріндегі категориялық сипаттардан аналогиялық

сипаттарға ауысуды(бәлкім,еңайқыны осы болар)жанрлардыжасаушы ретінде туыстық

ұқсастықтытапқанымызғатаңқалмаймыз.Жанрлық теорияныконцептуалдыбайланыстар

туралы когнитивтіғылыми зерттеулер аясында талдау күрделіәрі маңызды жұмыс болып

саналады. Оның когнитивті ғылым дәуірінде әдеби сын жобасы ретінде дамуы қажет;

сондай-ақайқынекенісөзсіз»(150).Қараңыз:Синдинг,«Кеңістіктержиынтығы»(Sinding,

«AssemblingSpaces»).

7. Сполскидің бұл туралы көзқарастары оның «Табиғаттағы олқылықтар» (Gaps in Nature)

және«ДарвинменДеррида»(DarwinandDerrida)еңбектеріндегіжанртуралытарауларында

толыққамтылған.

8. ФеминистфилософЭлизабетГрош«Дарвинжәнеонтология»аттызерттеуіндеосығанұқсас

тұжырымдаржасайды.

9. Белгілі мысал ретінде Коэннің жанрларды «ашық категория» ретінде сипаттауын айтуға

болады: «Тарих және жанр» (History and Genre, 204); сондай-ақ, Джеймсонның тарихи

икемдікатегориялартеориясының керектігітуралы пікірі Сполскийдің жанрлық теориясы

мен категориялардың когнитивтісемантикалық теориясына жолашып берді:«Ескі жалпы

категориялар... жойылмайды, бұқаралық мәдениеттің қосалқы әдеби жанрларының

шалажансарболмысындасақталыпқалады...Дегенменжанрсекілдіөздеріндәстүрлітүрде

жіктеп, бейтарап сипаттауды ұсынған әдебиет тарихымен, формалды тұжырыммен ашық

байланысқанкатегориялардыпайдаланудыңжаңа,тарихирефлексивтітәсілінтабуқажеттігі

көрініп тұрған секілді» (107). Когнитивті семантиканы түсіну үшін қараңыз: Лейкофф,

«Әйелдер – от» (Lakoff, Women, Fire) және Талми, «Когнитивті семантикаға бетбұрыс»,

біріншіжәнеекінші томдары(Talmy, Toward a Cognitive Semantics, vols. 1,2). Бұл эссенің

соңғыбөлігі когнитивтісемантиканегізіндебейненобайытеориясынтікелейқарастыруға

арналады.

10. МенКоэн мен Мэдсен ұсынған бұл пікірталас дәстүрін өзімнің жіті түсінгеніме, олардың

ескертпелерін қорыта алғаныма ризамын, бірақ жанр туралы олар баяндаған таласты

пайымдардыңкүрделісипатынтолыққамтуғаұмтылмадым.

11. Қазіргі заманның ерте бастауларындағы ағылшын драматургтары көбіне өз қолайларына

қаылы,бәлкім,түсінбеушілікпеніргелесөткірсезімдітудырабастағаныболмаса,ешқандай

мәліметбермейді(«Гамлет»,2.2.397–99).Мұндайтүйсіккетереңірекүңілсек, оның кейбір

қабылданған қағидаларды меңзейтіні аңғарылады. Сондықтан мен араластыққа бейім

болуына қарамастан, қазіргі заманның ерте бастауларында тұрған трагедия ережелерін

талқығасалуғалайықдепсанаймын.

12. Шекспирдің «Отелло» шығармасына сілтемелердің барлығы мына басылымнан алынды:

Толықшығармалары,Бевингтонбаспасы(CompleteWorks,ed.Bevington).

13. Қараңыз:Снайдер;Фидлер,ХендрикспенБраун(Snyder;Fiedler;Hendricks;andBrown).

14. Іс жүзінде постструктуралист сыншылар «дискурстар семантикалық категориялардан

құралады»дегенашық,бірақтолықзерттелмегентұжырымғанегізделетінпікірлерінұдайы

ұсыныпотырады.Осыэссеніжазуғадайындықбарысындаменің«Отелло»туралысыннан

оқығандарымнан мысал келтірсем, Воган «Отеллоның» оның әскери дискурсына әсері

хақында пікір таластыра отырып: «XVI ғасырда әскери дискурсқа енген өзгермелі

категориялартрагедияғатікелейықпалетеалмағандықтан,оларЯгоныңқолынаРодригоға,

КассиоменОтеллоғақатыстыпайдаланаалатынлингвистикалыққұралдардыұсынады(50,

ескертпеайрықшаланыпкөрсетілді).

15. «Когнитивті ғылымның екінші буынының» дескрипторы Лейкофф пен Джонсонның «Тән

ішіндегіфилософия»(PhilosophyintheFlesh)шығармасынантабылады;қараңыз:әсіресерр.

75–78.

16. Басқа екеуіне функциялы лингвистика мен корпусты лингвистика жатады, олардың қай-

қайсысы да зерттеулердің алғышарты ретінде «сөзден» (фр. parole) «тілді» (фр. langue)

үстем қою туралы (мысалы, Соссюрдің структурализмі не Хомскийдің генеративті-

трансформациялық лингвистикасымен байланысты) теориялық міндеткерлікті жоққа

шығарып,оныңорныналингвистикалықзерттеулерүшінбастапқынегізретінденақтытіл

тәжірибесінқамтиды.

17. «Когнитивтіәдебизерттеулер»аттыбасқамақаламдабұлмәселекүнтәртібінеқойылды.

18. Қазіргі уақытта лингвистердің халықаралық ауқымдағы зерттеулері көбейіп отыр, олар

бейне нобайлары мен олардың нәтижелі жиынтықтарын әр алуан тілдің негізінде

қарастырады.Алайда әдебиет сыншылары мен басқа лингвист емес мамандарүшін бейне

нобайлары теориясына кіріспе ретінде (жеткілікті мысалдарымен бірге) Джонсонның

«Санадағы тән» (The Body in the Mind) еңбегі бәрінен әлдеқайда тәуір болып отыр.

Мамандардың(бірнешеғана)пікірталасынқараңыз:Лейкофф,Лангакер(Lakoff;Langacker),

«Когнитивтіграмматикажәнеұғым,бейнеменсимвол»(FoundationsofCognitiveGrammar

andConcept,Image,andSymbol)жәнеГолдберг(Goldberg),«Құрылымдар»(Constructions).

19. Ыдыс схемасы әртүрлі идеологиялық құрылымдарға, оның ішінде театр тәжірибесін

тарататыныдабар,әсіресетәнболыпшығуыықтимал.ТеатртарихшысыБрюсМакКонахи

1950жылдардағыамерикалықбродвей«қырғиқабақсоғысы»туралызерттеулеріндеарнайы

текосыжүйегежүгінді.Қараңыз:«Бейненобайларыарқылынәрселержасау»(DoingThings

withImageSchemas)және«Америкатеатры»(AmericanTheater).

20. Тақырыпқа сәйкес бірнеше зерттеуге ғана сілтеме жасаймыз, олар: Хантер (Hunter);

Гринблатт(Greenblatt);Берри(Berry);Нейлл(Neill);Лумба(Loomba);Эдельман(Adelman).

21. Бартелеми(Barthelemy),1–17.Бұл тараушаныңқалған бөлігі жалпы сипаттамасыжағынан

Бартелемидің, сондай-ақ Виткустың (Vitkus), Д, Амигоның (D, Amico) және Воганның

(Vaughan)еңбектеріннегізетіпалды.

22. Генезис10.6.

23. Виткус мұсылмандарға азғындықты таңудың байырғы дәстүрін талқыға салады: «Батыс

Еуропа мәтіндерінде ортағасырлардан бастап қазіргі заманның ерте бастауларына дейінгі

аралықтаисламәдеттесезімгеәуестікпеннәпсіқұмарлықтыңұстамсыздінісаналды»(156).

Одан әрі қарай Виткус ұлттық, нәсілдік айырмашылықтардың көмескі тартқанын айта

отырып, «мұсылмандарға ойдан телінген жыныстық ұстамсыздықтар көбіне азғындыққа

бейім болып сипатталатын... маврлар немесе қара африкалықтар туралы түсінікпен

байланыстырылған(159).

24. Осы ретте пьесаның нәсілшіл сарындарын Ягоның мінезіне таңатын. Бұл сарындарды

«пьесаның этикалық тініне өріліп кеткен» деп санап, нәсілшілдіктің жекелеген

көзқарастарын зор тұтастыққа айналдырып жіберетін сыншылардың арасында белгілі бір

тартысты қайшылық бар. Біріншісінің мысалы ретінде Ягоның Отеллоға және басқа

кейіпкерлерге қатысты нәсілшіл сөз саптауларын, психоанализ тұрғысынан пайымдау

туралыұсынысынайтуғаболады.

25. Виткус«конверсия»терминінқолданаотырып,Отеллоныңтүрікпенжауластыққаарналған

ақырғы сәт метафорасы XVII ғасырдағы ағылшын қоғамының протестанттықтан

католицизмге, христиандықтан исламға дейінгі аралықтағы діни қайта құрулардың нақты

әріқиялдағықатерлерінеалаңдаушылығыменұштасыпжататынынпайымдайды.

26. Пьесаның трагедия ретінде ойластырылмағанын, қабылданбағанын Бристолға қарағанда,

Браунныңкөбірекайтқанынескерткімкеледі.

27. МенайтыпотырғанкелесітараушадамәнберетінэпистемологияфранцузфилософыМорис

Мерло-Понтидің «нақтыланған санасына» ұқсайды. Бұл эсседе Мерло-Понтидің

байланыстарын Сполски ұсынған (мен қабылдайтын) онтологиялық-эпистемологиялық

арнамен ұштастыруға орын берілген жоқ; Мерло-Понтидің идеяларының когнитивті

ғылымның екінші буынына ықпалы болғанын айта кеткен жөн. Мысал үшін қараңыз:

Варела(Varela),Томпсон(Thompson)жәнеРош(Rosch),3–4;немесеЛейкофф(Lakoff) пен

Джонсон(Johnson),97.

28. Харт,«Когнитивтіәдебизерттеулердіңэпистемологиясы»(Hart, «Epistemology of Cognitive

LiteraryStudies»). Сонымен қатар, қараңыз: Варела (Varela),Томпсон(Thompson)мен Рош

(Rosch),238.

Сілтеме

Adelman,Janet.«Iago»AlterEgo:«RaceasProjectioninOthello».ShakespeareQuarterly48.2(Summer

1997):125–44.

Bakhtin,M.M.andP.N.Medvedev,TheFormalMethodinLiteraryScholarship:ACriticalIntroduction

toSociologicalPoetics.Trans.AlbertJ.Wehre.Cambridge:HarvardUniversityPress,1985.

Barthelemy, Anthony Gerard. Black Face, Maligned Race: The Representation of Blacks in English

DramafromShakespearetoSoutherne.BatonRougeandLondon:LouisianaStateUniversityPress,1987.

Berry,Edward.«Othello»,«Alienation».StudiesinEnglishLiterature30.2(1990):315–33.

Bristol,Michael.«CharivariandtheComedyofAbjectioninOthello».RenaissanceDrama21(1990):3–

22.

Brown,Pamela.«OthelloandItalophobia».InShakespeareandIntertextuality:TheTransitionofCultures

BetweenItalyandEnglandintheEarlyModernPeriod,ed.MicheleMarrapodi.Rome:BulzoniEditore,

2000.179–92.

Cohen,Ralph.«DoPostmodernGenresExist?»Genre(Fall/Winter1987):241–258.«HistoryandGenre».

NewLiteraryHistory27.2(Winter,1986):203–218.

Crane, Mary Thomas. Shakespeare’s Brain: Reading With Cognitive Theory. Princeton: Princeton

UniversityPress,2001.

Crane, Mary Thomas and Alan Richardson. «Literary Studies and Cognitive Science: Toward a New

Interdisciplinarity».Mosaic32(1999):123–140.

Cuddon, J.A., ed. A Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, 3rd ed. Cambridge, Mass:

Blackwell,1991.

Culler, Jonathan. Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics and the Study of Literature. Ithaca:

CornellUniversityPress,1975.

Damasio,Antonio.Descartes’Error:Emotion,Reason,andtheHumanBrain.NewYork:Avon,1994.

Damasio,Antonio.The FeelingofWhatHappens: Body andEmotioninthe Making ofConsciousness.

NewYork:HarcourtBrace,1999.

D.Amico,Jack.TheMoorinEnglishRenaissanceDrama.Tampa:TheUniversityofSouthFloridaPress,

1991.

Derrida,Jacques.«Difference».MarginsofPhilosophy.Trans.AlanBass.Chicago:UniversityofChicago

Press,1982.1–27.«TheLawofGenre»Trans.AvitalRonell.Glyph7(1980):177–232.

Edelman,Gerald.BrightAir,BrilliantFire:OntheMatteroftheMind.NewYork:BasicBooks,1992.

Fiedler,LeslieA.TheStrangerinShakespeare.St.Albans,Hertfordshire:Paladin,1972.

Fortin,ReneE.«AllegoryandGenreinOthello»Genre4:2(June,1971):153–72.

Foucault,Michel.The Archaeology of Knowledge. Trans. A.M. Sheridan Smith. New York: Pantheon,

1972.

Fowler,Roger,ed.DictionaryofModernCriticalTerms.Rev.ed.NewYork:Routledge,1987.

Frow,John.MarxismandLiteraryHistory.Cambridge:HarvardUniversityPress,1986.

Goldberg,Adele.Constructions:AConstructionGrammarApproachtoArgumentStructure.Chicagoand

London:UniversityofChicagoPress,1995.

Greenblatt, Stephen. «The Improvisation of Power». In Renaissance Self-Fashioning: From More to

Shakespeare.ChicagoandLondon:UniversityofChicagoPress,1980.222–54.

Grosz, Elizabeth. «Darwin and Ontology» Paper presented at the Society for Literature and Science

annualconference,Buffalo,NewYork,October,2001.

Harmon,WilliamH.andC.HughHolman,eds.HandbooktoLiterature.7thed.UpperSaddleRiver,N.J:

PrenticeHall,1996.

Hart, F. Elizabeth. «The Epistemology of Cognitive Literary Studies» Philosophy and Literature 25.2

(October,2001):314–34.

Hart, F. Elizabeth. «Matter, System, and Early Modern Studies: Outlines for a Materialist Linguistics»

Configurations6(1998):311–43.

Hendricks, Margo. «The Moor of Venice», or the Italian on the Renaissance Stage» Shakespearean

Tragedy and Gender. Ed. Shirley Nelson Gamer and Madelon Sprengnether. Bloomington: Indiana

UniversityPress,1996.

Hunter,J.K.«OthelloandColorPrejudice».InDramaticIdentitiesandCulturalTradition. New York:

BarnesandNoble,1978.31–59.

Jameson, Frederic. The Political Unconscious: Narrative as Socially Symbolic Act. London: Methuen,

1981.

Johnson,Mark.TheBodyintheMind:TheBodilyBasisofMeaning,Imagination,andReason.Chicago:

UniversityofChicagoPress,1987.

Kosslyn,StephenM.andOliverKoenig.WetMind:TheNewCognitiveNeuroscience.New York:Free

Press,1992.

Lakoff,George.Women,Fire,andDangerousThings:WhatCategoriesRevealabouttheMind.Chicago:

UniversityofChicagoPress,1987.

Lakoff,GeorgeandMarkJohnson.Philosophyin the Flesh: The Embodied Mind and Its Challenge to

WesternThought.NewYork:BasicBooks,1999.

Langacker, Ronald. Concept, Image, and Symbol: The Cognitive Basis of Grammar. Berlin and New

York:MoutondeGruyter,1990.FoundationsofCognitiveGrammar.2vols.Stanford:StanfordUniversity

Press,1986–91.

Loomba,Ania.Gender,Race,RenaissanceDrama.Manchester:ManchesterUniversityPress,1989.

Madsen,DeborahL.RereadingAllegory:ANarrativeApproachtoGenre.NewYork:St.MartinsPress,

1994.

McConachie, Bruce. American Theater in the Culture of the Cold War, 1947–1962: Producing and

ContestingContainment.IowaCity:IowaUniversityPress(forthcoming).

McConachie,Bruce.«DoingThingswithImageSchemas:TheCognitiveTurninTheatreStudiesandthe

ProblemofExperienceforHistorians».TheatreJournal53(2001):569–594.

Neill, Michael. «Unproper Beds: Race, Adultery, and the Hideous in Othello».Shakespeare Quarterly

40.4(1989):383–412.

Richardson,Alan.BritishRomanticismandtheScienceoftheMind.Cambridge:CambridgeUniversity

Press,2001.

Richardson,Alan.«CognitiveScienceandtheFutureofLiteraryStudies».PhilosophyandLiterature23

(1999):157–173.

Rosmarin,Adena.ThePowerofGenre.Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress,1985.

Shakespeare,William.TheCompleteWorksofShakespeare.Fourthedition.Ed.DavidBevington.New

York:HarperCollins,1992.

Sinding,Michael.«AssemblingSpaces:TheConceptualStructureofAllegory».Style 36.3 (Fall2002):

503–523.

Snyder, John. Prospects of Power: Tragedy, Satire, the Essay, and the Theory of Genre. Lexington:

UniversityPressofKentucky,1991.

Snyder, Susan. The Comic Matrix of Shakespeare’s Tragedies. Princeton: Princeton University Press,

1971.

Spolsky, Ellen.Gaps in Nature: Literary Interpretation and the Modular Mind. Albany: SUNY Press,

1993.

Spolsky, Ellen. «Darwin and Derrida: Cognitive Literary Theory as a Species of Post-Structuralism.

PoeticsToday23.1(Spring2002):43–62.

Spolsky, Ellen. Satisfying Skepticism: Embodied Knowledge in the Early Modern World. Aldershot:

AshgatePublishing,2001.

Spolsky,EllenandEllenSchauber.TheBoundsofInterpretation:LinguisticTheoryandtheLiteraryText.

Stanford:StanfordUniversityPress,1986.

Talmy, Leonard. Toward a Cognitive Semantics, Vol.I: Concept Structuring Systems. Cambridge: MIT

Press,2000.

Talmy, Leonard. Toward a Cognitive Semantics, Vol. II: Typology and Process in Concept Structuring.

Cambridge:MITPress,2000.

Turner,Mark.ReadingMinds:TheStudyofEnglishintheAgeofCognitiveScience.Princeton:Princeton

UniversityPress,1991.

Varela,FranciscoJ.EvanThompson,andEleanorRosch.TheEmbodiedMind:CognitiveScienceandthe

HumanExperience.Cambridge:MITPress,1991.

Vaughan,VirginiaMason.Othello:AContextualHistory.Cambridge:CambridgeUniversityPress,1994.

Vitkus,DanielJ.«TurningTurkinOthello:TheConversionandDamnationoftheMoor».Shakespeare

Quarterly48.2(Summer,1997):145–76.

ҮШІНШІТАРАУ

Нарративтіэмпатия

СюзаннКин

Сюзанн Киннің бұл еңбегі – мидың ішінде аффект пен танымның өзара кірігуін зерттеуге

арналған бетбұрысты қадамдардың бірі. Басқа адамдардың қайғы-қасіреті жөнінде хабардар

болуымыз ортақтық сезімі мен әсерлер бөлінісіне қозғау салуы мүмкін екені Аристотельден

соңғыкезеңдебелгіліболды,бірақзаманауинейроғылыммұныңқалайжүзегеасатынытуралы

түсінігімізді тереңдетуге жағдай жасайды. Мидағы шағылтқыш нейрондар бізге басқалардың

жанкүйзелісіндәлөзіміздікіндейсезінугемүмкіндікбереді.Кинбұлмәліметтердіңнәтижелерін

көркемәдебиеттізерттеуүшінқолданады.Көркемәдебиеттіоқу оқырмандардыңэмпатиялық

қабілетін арттыратынын байқатты. Киннің пікірінше, зерттеулер көрсетіп бергендей, жалпы

жұртшылыққа қарағанда жазушылардың эмпатия тұрғысынан жиған ұпайы басымырақ. Біз

кітаптыпарақтап,дүниегебасқаныңкөзіменүңілебастағандасанамыздағыэмпатиялыққабілет

күшейетүседі.

Біз көрермендердің миындағы шағылтқыш нейрондар аймағының

жандануын жазып алуға мүмкіндік туған уақытта өмір сүріп жатырмыз;

бұл басқа адамдардың әрекеттері мен сезім реакциялары туралы мәлімет

бере алады.

 Заманауи нейроғылым эмпатияның бастауында тұратын

саналытүрдеойлауменсезімдердібөлісуқабілеттерініңнейрондықнегізі

туралы түсінігімізді байытты. Техникалық тәсілдердің жаттығулық

көрсетілімдері, үйлесімді формалардың жанды бейнелері, сондай-ақ

телевизия,фильм,бейнелеуөнеріменпорнографиясуреттемелеріарқылы

көрермен миларының шағылтқыш нейрондарының жандануы қазірдің

өзінде жазылып алынды.

 Адам миының бейнесін түсіретін функциялы

магнитті-резонанстық томографияның (ФМРТ) кезінде ол, арада жоқ

басқалардың қимылдарының сипаттамасын жай бақылаудың өзі

шағылтқышнейрондардыңаймақтарынашыпкөрсетеді.

«Көркемәдебиет

оқу шағылтқыш нейрондарды жандандыра алады» деген тұжырымды

нейроғылым тұрғысынан зерттеу енді бұрынғыдан да белсенді түрде

жүргізіледі.Нейроғалымдар(нейробиологтер)эмпатиятесттеріненжоғары

ұпайжинағанадамдардыңмиындашағылтқышнейронжүйелерініңмықты

дамығанын жариялап үлгерді.

 Бұл адамдардың арасында жазушылардың

эмпатиясы жоғары дәрежеде болса керек. Әуелі, біз адамдардың

шағылтқыш нейрон белсенділігі жөнінен әртүрлілігіне өнердің, білімнің,

әдебиеттіңықпалытиемедегенсауалғажауапіздесекболады.

Эмпатияны жасуша (клетка) деңгейінде зерттеудің бұл жаңа мүмкіндігі

адам эмпатиясының жағымды нәтижелері туралы ойлануға итермелейді.

XVIII ғасырдың адамгершіліксентиментализмінен сусындағанкез келген

зерттеуші айта алатындай, бұл болжамдар – жаңалық емес, бірақ олар

бүгінгі ізгі ниетті тәрбиешілердің, саяси философтардың, мұғалімдердің,

дінтанушылардың,кітапханашылардың, авторлармен баспагерлерсияқты

мүдделі тараптардың әдеби көрінісін қосқандағы эмпатия тәжірибесіне

ұмтылыстарымен, өзгерген көзқарастардың нәтижелерімен, жақсарған

ынталандырғыш себептермен, жанашырлықпен әрі әділдікпен ұштасады.

Нейронның астарында ірге тепкен эмпатияның өте айрықша, шектеулі

нұсқасықазіргісәттеасқақгуманизмгеқарайлибералдықталпыныстардың

алдын ала түйсігі мен алғышарты ретінде барынша кең ауқымды, толық

айқындалмаған,өтенәзікжанашырлықсезімгежолығыпотыр.

Кітап оқудың күрт азайып кеткені туралы хабарлардан пайда болған

дағдарыс сезімі әрі-сәрі күйге түсіріп, «оқырман қауымның жоғалуының

артынанбасқаныңжанынсезінебілмейтінтобыркелмейме?»дегенқауіпті

қозғайды.Алайдакөркемәдебиетоқу,нарративтіэмпатия тәжірибесімен

альтруизмнің арасында қатерлі байланыстар жүйесі бар екені әлі

дәлелденбеген.Осытараудаэмпатия-альтруизмболжамынзерттеугебарар

жолдағы үш міндет айқындалып,

 бұл нарративті эмпатия тәжірибесіне

қатысты пайдалануға жарайды деп шештім. Бұл дәлелді мен «Эмпатия

жәнероман»(EmpathyandtheNovel,2007)аттыкітабымдаегжей-тегжейлі

келтіргенмін.

Бұлміндеттердіңқатарынамыналаржатады:психологтердің

түсінігіменталдауындағыэмпатиятуралыпікірталас;нарративтіэмпатия

туралы,қалай әрекет ететіні жөніндеайтылғанұсыныстардықосқандағы,

менің теорияма қысқаша кіріспе; баяндаудың нақты әдістерінің нақты

оқырмандарғатигізетінықпалытуралыағымдағызерттеулергешолужасау.

Эмпатиядегенне?

Эмпатия – әсерді жанашырлықпен ерікті түрде бөлісу; оған басқа

адамныңкөңілкүйінекуәболу,өзгежанныңахуалытуралыесту,тіптіол

жайында оқу қозғау салуы мүмкін. Адамның нақты жағдайда, көңіл күй

аясынданенәрсекүтетінінбейнелейотырып,эмпатияоныңсемантикалық

жақынтуысы–симпатияғаізашарболуыықтималдепайтылады.Сондай-

ақ жеке бастың күйзелісі, өшпенді эмоциялық пікір жат адамның

сезімдерін қабылдауды сипаттайды. Оның эмпатиядан айырмашылығы –

өзімен-өзітұйықталып,симпатияғаемес,қашқақтауға(бойынаулақсалуға)

алыпбарады.Эмпатияменжекебаскүйзелісіарасындағыайырманыңмәні

бар,өйткеніэмпатияадамгершіліксезімдерсимпатиясымен (эмпатиялық

қамқорлық деп те аталады), әлеуметшіл және альтруистік әрекеттермен

ұштасады.

7

Симпатияға апаратын эмпатия негізінде басқаша сипатта

көрінеді,алжекебастың(өзіне-өзітұйықталғанжәнеөшпенді)күйзелісін

туғызатыншектентысэмпатиялықсілкінісбасқаныңжүйкегетиетінмінез-

құлқына жеккөрінішпен қаратады. Нарративті эмпатияның адамгершілік

тұрғыдантолысыпкележатқантәжірибесінеүлесқосатынфилософтардың

ешбірі өз теорияларына жеке бас күйзелісін енгізбейді.Көркем әдебиетті

оқу кітап туралы жағымсыз эмоциялық пікірдің салдарынан оп-оңай

тоқтатылуы, үзілуі мүмкін, бірақ эмпатиялық әдебиет теориясында ол

Сианн Нгайдың «Көріксіз сезімдер» (Ugly Feelings) атты кітабында

бейнелеген эстетикалық сезімдерге жол ашқанымен, жеке бас күйзелісіне

орынберілмейді.

Кейкездеөзбетіншеболатынсезімретіндесипатталатынэмпатиядан

біз

басқалардыңсезімдерітуралыойлайтыннәрселердітүйсінеміз.

Осылайша

эмпатия психологтердің көпшілігі үшін әрі эмоциялық, әрі когнитивті

сипатта болады. Психология да, философия да эмпатияны (жаппай

қолданыстаболмасада)басқаларға қатыстысезімдіоятатынсимпатиядан

ажыратып қарайды. Мысалы, эмпатияны симпатиядан мынадай жолмен

айыруғаболады:

Эмпатия:

Менсеніңсезінгеніңдісезінемін.

Менсеніңқайғыңдысезінемін.

Симпатия:

Менсеніңсезіміңдіқолдайтынәсердісезінемін.

Менсеніңқайғыңааянышпенқараймын.

Бұл мысалдар қайғы мен аяушылық тәрізді жағымсыз сезімдерді

көрсетеді, бірақ әу бастан мынаны айтқан абзал: эмпатия туралы

психологиялық және философиялық зерттеулерде жағымсыз сипатқа

көбірекденқойылғанымен,эмпатияныңөзібақыт,рахат,шаттық,салтанат

пен жыныстық құштарлық секілді жағымды сипатта көрінеді.

Эмпатияныңбұлжағымдысипаттарыныңбарлығыоқырмандардыңқанағат

неләззат(фр.jouissance)сезімінеқызмететеді.

Біреудің көңіл күйінің басқаға берілуі – эмоциялық жұғыстылық

(emotional contagion) жөніндегі мамандар табиғи еліктеу арқылы бөлісе

алатын эмоция көңіл күйдің толық жиынтығын зерттеу бағытында зор

жұмыстар тындырды.

 Расында да, қарапайым эмоциялық жұғыстылық

«беттіңқимылын,дауыстыңсипатын,дененіңұстамынжәнебасқаадаммен

сәйкес қозғалысты табиғи ұқсастыра қайталау мен сәйкестендіру процесі

эмоциялық тұрғыдан түйісетіні» (Hatfield, Cacioppo, and Rapson, 81)

эмпатияқұбылысыныңбір-біріміздітуғансәттен бастап,физикалықжәне

әлеуметтіктұрғыдансезінуіміздентуындайтынынайқынтүсіндіріпбереді.

Тұқым қуалау белгілері біздің эмоциялық жұғыстылық тәжірибесіндегі

ыңғайымызды анықтауда маңызды рөл атқарады,

 бірақ жеке өмір

тарихымыз бен мәдени контекстер табиғи бөлісетін деп есептейтін

сезімдерімізгеықпалынтигізеді.

Мысалы,эмоциялықжұғыстылықбіздің

нарративкебайланыстыреакцияларымызғаараласады,өйткенібіздеәңгіме

бөлісетінжандардыңқатарынажатамыз.Ауызшаәңгімеайтушыбіздіңөз

сезімдерімізді кейіпкерлердің дауыстары мен бет қимылдарын ұқсата

отырып,жұртшылықпен бөлісужөніндегі тәжірибемізді пайдаланып қана

қоймайды,соныменқатаркішкентайбалалардыауқымыүлкенәлеуметтік

топтыңмүшелерінмәдениқұндылығыбарэмоциялықкөңілкүйгеу-шусыз

баулиды.

Мұндайжолменбілімберубіздіңсезімдеріміздісілкіндірмейді,

бірақ эмоциялық көңіл күйді өзінің белгілері арқылы айқын етіп,

сезімдердің мәніне қатысты күнібұрын не ойлайтынымызға жан бітіреді.

Прозаменфильмдегінарративтербіздіңсезімімізгеқысылмастанықпалын

жүргізеді әрі ыңғайға көнген ой-санамызды басқалармен ортақтықты

сезінуге итермелейді. Шынында да, зерттеу нысаны ретінде эмпатияның

ертекезеңіэмоциялыжұғыстылыққада,эстетикалықпайымдарғадакөңіл

бөлді.

«Эмпатия» сөзі немістің «Einfühlung» сөзінің аудармасы ретінде ХХ

ғасырдың басында пайда болды. 1909 жылы практик-психолог Э.Б.

ТитченерэстетикТеодорЛиппстіңEinfühlung(өнертуындысынанебасқа

адамныңжандүниесіне«дендейенусезімі»процесінбілдіретін)терминін

«эмпатия»депаударды.

Титченер1915жылыойлапшығарған«Бастауыш

психология» (Beginner’s Psychology) концепциясында эмпатияны оқу

тәжірибесі арқылы бейнелеуімен ерекшеленеді: «Біздің қабылдаған не

қиялдаған нәрсеміздің ішіне еніп кетуге табиғи бейіміміз бар. Орман

туралы оқып отырған кезде жолбасшыға айналып кетуіміз мүмкін; біз

қараңғы түнекті, тыныштықты, ылғалды, қысымды, тасада жасырынған

тылсымқатердісезінеміз;бәрідетосын,бірақөзімізгеқызықтытәжірибе

ұсынады» (198). ХХ ғасырдың басында ағылшын жазушысы Вернон Ли

Einfühlung мен эмпатияны кең әдеби аудиторияға алып шықты. Танымал

журналдағы жарияланым арқылы қолдау көрсетілген бұл көпшілікке

арналған дәрісінде

 Ли әуелде, олай атамаса да, эмпатияның араласуы

арқылы формалы эстетикалық тұрғыдан қабылдау теориясын ұсынды.

БастапқыдаЛидіңэстетикасыөнерменсәулеттуындыларынтамашалаған

жұрттыңтәжірибесінегізіндетәнніңтүйсіктеріне,бұлшықетреттелістеріне

назараудардыда,эмоциялықпайымдардыелегендежоқ.АлайдаЛиөзінің

идеяларынкітаптүріндеұсынуүшінқайтақарап,ауқымынкеңейтетүскен

кезде неміс эстетикасындағы ортақ бастаулардан арна тартқан Липпстің

эмпатиятуралытүсінігіникемдеді.

Өнердің мақсатын, атап айтқанда, «белгілі бір эмоциялық хәлді ояту,

күшейту, қолдау»(Lee,99–100) депанықтаған Лиэмпатияныбіздің өзара

үнқатысымыздың (collaborative responsiveness) басты ерекшелігі деп

таныды (128). Қимыл ишарасын, жанды әрі жансыз заттарға

психологиялық қатынасты қамтитын зерттеуінде Ли: «Эмпатия – қиялға,

симпатияға сыртқы әлем туралы барлық түсініктерімізді қалыптастырып,

біздіңқалыпқасалынбағантұрақтынеөтебірегейжекетағылымымыздан,

яғни әрекетіміз бен мақсатымыздан туған, дүркін-дүркін бой көрсететін,

бірыңғай емес сезімдерді ескеретін ішкі тәжірибемізден өрбитін нәрсеге

енеді» деп пайымдайды (68). Бұл термин жария болып, ағылшын тілді

аудиторияға арналған эстетикалық теорияның қақ төріне жайғасқан бетте

бәрібір талабы өте биік модернизм тарапынан жанды талқыға ұшырады.

Бертольт Брехттің эмпатияға жеккөрінішпен қарауы (оның «жатсыну

әсерлері»депаталатынтұжырымдынасихаттауы),модернистақындардың

ауыртпалыққа құлшынысы шәкірттерінен әсер қателігіне ұшырамауды

талапеткенЖаңакритицизмніңүстемдікқұруы–эмпатияныңкүнікешеге

дейін әдебиет теориясына кірігуіне кедергі болып келді. Эмоциялық

қауышу тәжірибесін бағалай білген жазушылар мен көркем әдебиет

оқырмандары бұл артта тасада қалған кезеңдердің өзінде нарративті

эмпатиянықолдапотырды.

Эмпатияқалайзерттелді?

Феминистік сында нақтыланған тәжірибемізге, шектеулі мүмкіндіктер

жөніндегі зерттеулерге, нарративке когнитивті тұрғыдан қарауға,

экокритицизмгеденқоюәдебизерттеулердіөлшемдержүргізумен,тесттер

және эксперименттер өткізумен, эмпирикалық мәліметтерді түсіндірумен

айналысатынпәндергежақындастырады.Бұлтараушадаэмпатиянызерттеу

үшін нейробиологтер, сондай-ақ дамытушы және әлеуметтік психологтер

қолданатын бірқатар әдістер түсіндіріледі. Әдебиет пен психология

арасындағыөзарабайланыстыдамытуекіпәнгедепайдасыболуғатиіс,ал

әрі қарай нарративті тәсілдердің тиімділігіне қатысты белгілі болған. Әлі

зерттеуден өтпеген нәрселер туралы түсіндірмелер әлеуметтік және

дамытушы психологтердің қызығушылығын тудыратын мәселелерге

байланыстыпсихонарратологияныептілікпенпайдалануғасептігінтигізеді.

Психологтерэмпатияны әртүрліжолмен зерттеп, жазып алады. Кей кезде

адамның өзі туралы мәліметпен ұштасатын физиологиялық өлшемдер

эмпатиялық үнқатыстың күштілігін не әлсіздігін (бар немесе жоқ екенін)

көрсете алады.

 Психологтер жүрек соғысы ырғағының, тері

өткізгіштігінің өзгерістерін (алақанның терлеуі) зерттейді. Ол ЭМГ

(электромографиялық) процедурасы кезінде сезілетін не сезілмейтін бет

қимылдарының мәліметтерін жинақтайды.

 Олар адамдардан белгілі бір

сәттерде көңіл күйлерінің қандай болатыны мен қандай әрекеттер

жасайтынытуралысұрайды.Эксперименттерменсауалнамалардыжүргізу

үстінде олардың ізінше мәліметтерді адамдардың өз жауаптары арқылы

жинақтайды.«Эмпатияөлшемдері»дегенатпенбелгіліарнайызерттеулер

эмпатиялық сезімнің қуатын бағалау үшін қолданылады.

 Бұрындары

функциялы магнитті-резонанстық томография (ФМРТ) ми туралы

ғылымға,оныңішіндеэмпатиянызерттеугетереңықпалетті.

ТаняСингер

мен оның әріптестері жақында ФМРТ мәліметтері арқылы мақұлданған,

басқаадамдардыңқайғы-қасіретінеэмпатиялықортақтасудыдеректітүрде

растайтын зерттеуін Science басылымында жариялады. Бұл зерттеу

адамның тұп-тура сондай әсерді бастан кешірмесе де, басқаның мұң-

мұқтажын неліктен сезініп қабылдайтынын анықтау үшін жаңа өрістер

ашып берді. Сингер адамның шын мәнінде күйзеліске түсіп, оның

«лимбтік» (лат. limbus – шекара, шет) жүйе аймағында (мидың алдыңғы

белдеулік қыртысы, аралшық /инсула/, таламус /аралықмидың бөлігі, сұр

заттың түйіні/, соматосенсорлық қыртыстар) басқаның қайғы-қасіретін

сезінуіне байланыстыФМРТ жаныпбелгібергенкездеоның миы қандай

қалыпта болып, онда қандай құбылыстар жүріп жатқанын салыстырды.

Сол бөлменің ішінде отырып, қатты күйзеліске түскен сүйікті адамын

бақылау тәжірибесінен өткен кісілердің миының соматосенсорлық

қыртыстарында емес, ауырсыну матрицасының әсершіл бөліктерінде

(мидың алдыңғы аралшығы мен алдыңғы белдеу қыртысы, мишықтың

бүйірбөлігіменмибағаны)белсендіреакцияларжүрген.Мидыңәсершіл

бөліктері нақты ауырсынудан да, қиял жүзіндегі ауырсынудан да белгі

берген. Өз басының проблемасы жоқ болса да, күйзеліске түскен сүйікті

адамын сырттай бақылап отырған кісінің миының сенсорлық емес,

эмоциялықаймақтарыбелсенділіктанытқан.Текэмпатияғанакүйзелістің

сенсорлықаймақтарынкөрсетпеген.Сингерменоныңәріптестері«эмпатия

күйзелістің сенсорлық емес, әсершіл сипаттарымен ұштасқан ауырсыну

бөлігімен жанасатынын» пайымдайды (Singer et al., 1157). Ғалымдар

эмпатияның жалпы өлшемдері бойынша жоғары ұпай жинаған

адамдардың

«оларөзжақынынқайғы-қасіретқұрсауындадепқабылдаған

жағдайда мидың тиесілі аймақтарында жанданудың айрықша болғанын

көрсетеді» (1159). Сондай-ақ олар сол секілді эмпатиялық нәтижелердің

эмоциялық түрткісіз де орын алуы мүмкін екенін аңғарды, басқаша

айтқанда, эмпатиялық ортақтасу үшін адамдарға өз жақындарының жаны

күйзеліп жатқанын көзбен көрудің қажеті де болмады. Басқаның сезім

ахуалытуралымәліметберетін«табиғиишарат»жанашырлықтыоятуүшін

жеткілікті болды (1158). Давид Юмнан бері қарай философтар эмпатия

туралы ғасырлар бойы айтып келе жатса, жоғарыдағы нәтижелердің

жиынтығы маймылдардың миындағы шағылтқыш нейрондарды зерттеген

нейробиологтердің теориялық жұмыстарын танытады. Эмпатия туралы

интроспективті байырғы пайымды қолдайтын ми бейнелері алғаш рет

жазылып алынды. ФМРТ негізінде жоғарыда жасалған зерттеулер

интерсубъективтілікүшіналуантүрліліккенегізделгенсужаңанейроғылым

зерттеушілердібұрынғығақарағандаөзаражақындастырғанымен,эмпатия

адамдардың тәні мен миында қалай және неліктен әрекет етеді деген

мәселелертекфизиологиялықсубстрат

туралытеориялықбайыптамалар

арқылығанашешімінтабаалады.

СтефаниПрестонменФрансдеВаал:«Басқаадамныңэмоциялықхәлінің

куәсі болу, оны ой арқылы түйсіну нақ сол көңіл күйді бақылаушының

бойында автоматты түрде, оның ішінде нерв жүйесі мен тәнінде

жандандырады» деген пікір айтты. Олар «эмпатия процесі жылдам

рефлексивтісубкортикалдыпроцестерді(тікелейсенсорлыққыртыстардан

бастапталамусқа,бадамшағадейін)барыншабаяуқыртыстықпроцестерді

(таламустанқыртысқа,бадамшағадейін)қамтиды»депжазды(Prestonand

de Waal, 12). Еріксіз реакцияның артықшылығы – оның шалттығында.

Джозеф Леду бадамшадағы үрейлі тітіркеніс қоршаған орта қатеріне

жылдам әрі күшті, бәлкім, жан сақтау тұрғысындағы, кейінірек қауіптің

сипатын біршама баяу когнитивті бағалау ретінде қаралуы мүмкін үн

қатуды білдіретін шығар деген ұйғарым жасады (Le Doux, 168–178). Кей

кезде қарапайым эмпатия деп аталатын нәрсе басқа адамның эмоциялық

күйін алдын ала долбарланған өлшемнің көмегімен когнитивті тұрғыдан

бағалауданбұрын,оныкөрумензерттеугеқатыстыалғашқы,тез,сезімтал

жауаптықамтамасызетеалады.

Қарапайымэмпатияғаөздігінентоғысқан

сезімдер құбылысына ие тірі жанның қабілеті адамдардың негізінен

әралуандықтыңшектеулідиапазонындаұқсайтынынбайыптайды.Мысалы,

психолог Мартин Хоффман адамдардың психологиялық және когнитивті

үнқатыс жүйелеріндегі құрылымдық ұқсастықтар сол секілді оқиғалар

туғызғансолсекілдісезімдердідүниегекелтіретінінпайымдайды(Hoffman,

Moral Development, 62). Дегенмен Хоффман эмпатиялық жауаптың

болатынына кепілдік беру үшін жай ғана ұқсастықтардың жеткіліксіз

екеніне бірденкеліседі. Сингер меноныңәріптестерінің пікірінше,біздің

тіршілікті сақтауымыз әлеуметтік ортада тиімді әрекет етуімізге

байланысты,албасқалардыңсезінуі,жанашырлықтанытуыосыжетістікке

септігін тигізеді. Олар «біздің эмпатиялық қабілетіміз ішкі физикалық

күйімізді, субъективті сезімімізді көрсететін жүйеден шыққан» деп

есептейді (Singer et al, 1161). Соңғы зерттеулер нейрондар деңгейіндегі

амал-тәсілдердіұсынады,албұлбасқаадамдардыңэмоциялықкөңілкүйін

білдіре алатын, бет қимылдары мен дене ұстамдарын қосқандағы

әрекеттері туралы түсініктерге жол ашады.

 Заманауи нейроғылым басқа

адамдардың ұмтылыстарын, сенімдерін, ойларын түсінуге мүмкіндік

беретін іске араласып, бөтен кісілердің сезімдерін таныстыратын жүйені

теориялық жолға қояды. Эмпатияға арналған бұл еңбек біздің әлеуметтік

қарым-қатынастарымыздың бейімделгіштік қызметіне назар аударатын

эволюциялық психология теориясына қолдау көрсетеді.

 Адамдар

арасындағы интерсубъективтілік негіздерін ескергенде, эмпатия көпшілік

үшінбіздіңбасқаадамдарменүнқатысуымыздыңшешушісипатысияқты

көрінеді.

Меніңзерттеу жұмысым нарративті эмпатия мен альтруизмарасындағы

байланыстың не себепті әлсіз екенін анықтауды көздейді. Көркем

шығарманың не эмпатия, не жеке бас күйзелісін бастан кешіретін

оқырманыүшінэстетикалықпайымөрісінетартылғанөзараықылассезімі

болуымүмкінемес.Көркемәдебиеттабиғатыныңөзіадамдарарасындағы

әлеуметтік келісімді, кейіпкер ретінде адамды шындықтан тысқары етіп

шығарады. Бесланда кепілдікке алынған кезде Гарри Поттерді көмекке

шақырғысы келген балалардан айырмасы, ересек оқырмандар ойдан

шығарылғанқаһармандарданөздерінепайдажоқекенінбіледі.Әлбетте,біз

оларғакөмекқолынсозаалмайтынымыздымойындаймыз;бәлкім,бізіске

араласқанды қалаймыз: Don’tmarry him, Dorothea!«Оғантұрмысқашыға

көрмеңіз, Доротея!». Біз кейіпкерлерге аса қатты қызығуымыз мүмкін,

бірақ оларға қатысты әрекет ойластыру көркем әдебиеттің шарттарына

үйлеспейді.Яғниэмпатиялықүнқатыстанымкедергісіарқылыәлеуметтік

бағдарлы нәтижеден өзгешеленуі мүмкін. Соңғы онжылдықтар ішінде

сезім мен ақылды біздің тәжірибеміздің жеке де, дихотомиялық та

ерекшеліктері ретінде қарастыруға күмән келтірілді. Антонио Р. Дамасио

үшінде оймен сезімсолқатарғажатады.

 Бірқатар ғылыми мақалалары

мен танымал кітаптарында ол эмоциялық дертке шалдыққан клиникалық

емделушілердің когнитивті қиыншылықтарға тап болатынын көрсетіп

берді. Роналд де Сюза эмоцияның рационалдық сипатын қолдады, ал

Джозеф ЛеДу «Эмоциялық ми» (The Emotional Brain) кітабында өзінің

когнитивті нейроғылымы туралы баяндады. Эволюцияшыл психологтер

Леда Космидес пен Джон Туби

 «Танымға әсер ететін эмоция туралы

ақылға салып айтуға болмайды, өйткені «таным» мидың барлық – оның

ішінде(мейлісаналы, мейлібейсаналы болсын)эмоцияменпайымдарды

қосқандағы және нақты жекелеген сатыларға бөліп-жармайтын

операцияларын бейнелеу тіліне жатады» дейтін ғалымдардың қатары

көбейіпкележатқанынайтады(Tooby,EvolutionaryPsychology,98).

ЛеДу

мен Дамасионың еңбектері канондық сипатқа ие болып отырған «әдеби

зерттеулергекогнитивтікөзқарас»депаталатынсаладааффектмәселелері

әдетте «таным» (cognitive) терминінің аясында қарастырылады. Әдеби

когнитивистердіңазғантайтобығанатанымғақатыстыалғанда,эмоцияның

алдыңғыкезектетұратынынапсихологтіңәуелден-аққосылақоймайтынын

мойындайды. Психологияның өте алуан түрлі саласының ішкі пәнаралық

шекаралары эмоцияның маңызы туралы сан қилы ұстанымдар мен

көзқарастарға жетелейді. Эмпатия туралы зерттеушілер эмоция мен

танымды бөлуге дереу қарсылық білдірді, алайда олар эмпатияны өзгеше

қарастырғандардыңөткірсындарыменғылымипікірлеріненсоң,мәселеге

жаңашакөзқараспенқарады.

«Қазіргіуақыттаөзімэмоцияментаныморталықнервжүйесініңәртүрлі

процестерінсипаттайды»дегенпікірденбастарттым,өйткеніэмпатияның

өзі сезім мен ойды қатар қамтиды. Жад, тәжірибе және басқаның

көзқарасын қабылдау қабілеті (дәстүр бойынша когнитивті сипатта деп

саналатын мәселелер) эмпатия үшін ерекше маңызға ие. Адамның

сезіміндегі эмпатия тәжірибесі эмоцияны, оның ішінде тән арқылы

түйсінуді жинақтайды. Қалай болғанда да, көркем әдебиет оқудан

туындаған нарративті эмпатия танымды қамтуға тиіс, өйткені оқудың өзі

күрделікогнитивтіоперацияларғажүгінеді.Бірақоқудантуғанэмоциялық

әсер – әдеби когнитивистер «таным» ұғымының аясына апарып

тықпалайтын ең бір ескерусіз қалған нәрсе. Олай болуға тиісті емес.

Философиямен, психологиямен, сондай-ақ әдебиеттанумен тарихи

байланыстары бар эстетика пәні бір ғасырдан ұзақ уақыттан бері

шығармашылықтың айрықша қыры әрі адамдардыңөнер туындыларынан

алатын әсерінің түсіндірмесі ретінде эмпатияға ден қойып келеді.

Эмпатия эстетикасы өзінің ең күшті көрінісінде басқа адам не хайуанат,

сондай-ақ қиялдан шығарылып, сөзбен сомдалған кейіпкер, тіпті, кейбір

пікірлербойыншапейзаж,өнертуындысыжербедерісекілдіжансыззаттар

болуымүмкінобъектілерменойшакірігудісипаттайды.

Мұндайэмпатия

қамтыған қиял мен проекция әрекеттері «таным» белгісін лайық көретіні

сөзсіз, бірақ әсерлер – қаншама біртүрлі екеніне қарамастан, сезімдер

ретінде есепке алынғаны жөн. Мен нарративті эмпатияны әсер немесе

таным аймағымен шектеп тастамаймын; процесс ретінде ол екеуін де

қамтиды.Мәтіндероқырмандардыңсезімінеықпалеткенуақыттаолардың

ойын да қозғайды.

 Көркем әдебиетті оқу айналаға жеткілікті мөлшерде

сауаттыадамдардыжинайотырып,олардыңәлеуметтікбағдарлыдамуында

елеулі маңыз атқара ала ма? Тіпті көркем әдебиетті оқу мен эмпатияның

арасындағыөткелқысқа,назардантыс,елеусізнежекебастыңкүйзелісіне

толы болуымүмкін. Оқырмандардың когнитивті, эмоциялықәсерлерікөп

жағдайдаэмпатияғаұласабермейді,бірақкөркемәдебиетоқырмандардың

қоршаған әлемдегі эмпатияға кедергі келтіретін әсіре пайымдарының

қорғанысқабаттарыныңбіразынжалаңаштаптастайды.

Нарратив теоретиктері, әдебиет сыншылары мен көркем әдебиет оқу

саласының мамандары қазірдің өзінде кейіпкерлерді бірінші жақтан

сөйлету, олардың жан дүниесін ой мен сезім күйлері арқылы бейнелеу

сияқты нарратив тәсілдерінің шағын жиынтығын бөлектеп шығарды; бұл

кейіпкердің даралығын, эмпатиялық тәжірибеге үлес қосуды, оқырман

ойын басқаларға ашып көрсетуді, көзқарастардың өзгеруін, тіпті

оқырмандардың альтруизмге ұмтылысын қолдаудың амалы іспетті. Бұл

мәселеге қатысты зерттеулерге шолу жасау барысында мен нарративті

эмпатияның ықтимал әдістеріне қатысты мәліметіміздегі олқылықтарды

атапкөрсетемін.Нарративәдістеріжиынтығыныңешқайсысызерттелетін

топмүшелерітарапынанжасы,нәсілі,жынысы,салмағы,денсаулығымен

өзге де өлшемдері жағынан ерекшеленіп, басқа адамдардың эмоциялық

күйінеқатыстыжиібайқалатынэмпатияғатөзімділіктіжоққашығаруүшін

әлі тексерістен өтпеген.

 Давид Юм мен Адам Смит айтып кеткендей,

басқа сүт қоректілер сияқты, адам баласы да өздеріне ұқсайтындарға

эмпатиясезіміноңайәріанықбілдіругебейім.

Бізэмоциясыбасым,бірақ

тайпадан тыс адамдардың сезімдеріне қатысты әсерімізді таныта

алғанымызбен,оныңэмпатиялықмазмұныболмайды.

Эмпатия-альтруизм

болжамыныңжақтастарыайтатындай,көркемәдебиетоқудыңэмпатиялық

тәжірибесі пісіп-жетілген симпатия мен альтруистік мінез-құлыққа

жетелейтін тізбекке ұласса, нарратив әдістерін іздестіру мәселесін

туғызады.Алайдажоғарымәртебеліэмпатистердіңкөркемәдебиетоқудың

эмпатиялық тәжірибесі туралы айтқандарына көңіл бөлу бір бөлек те,

көркем әдебиет оқудың эмпатиялық тәжірибесінің оқырманның көңіл

күйін,ұмтылыстарыменкөзқарастарынөзгертугетигізетінықпалытуралы

әңгімемүлдембасқа.Көркемшығармаларжалпыадамзаттуралыоқырман

ойларын белгілі шектерден әрі самғатып әкетсе, мұндай жетістікке

байланыстынарративәдістерінезормаңызберілугетиіс.

Нарративтіэмпатиятеориясы

Кейіпкерлер болмысын таныту, тіпті ойдан шығарылған қаһарман мен

оқырман бір-бірінен тәжірибе, басқа айқын нәрселер тұрғысынан алшақ

болған күннің өзінде, көп жағдайда эмпатияны туғызады, бірақ қиялдан

жасалғанкейіпкерлергеқатыстыэмпатия– күрделі,реалистіксипаттарды

емес, тұлғаны даралаудың аз ғана белгісін талап ететін сияқты. Бірінші

оқырманныңэмпатиясыоянама,жоқәлдеоныңкөрінісікейіпкердідаралау

арқылы келе ме, бұл – басы ашық мәселе: кей кезде ойдан шығарылған

кейіпкергеөзінен-өзіпайдаболатынэмпатиясолкейіпкердідаралауғажол

ашады. Кейіпкерлердің барша сезім күйі эмпатияны оятпайды; шын

мәнінде, ойдан шығарылған кейіпкерлер мен жағдайларға байланысты

эмпатиялық үнқатыстар, тәжірибе жүзінде ұқсастықтарының бар не жоқ

екеніне қарамастан, көбіне жағымсыз әсерлерге қатысты оңайырақ пайда

болады.Ақырындаоқырмандардыңтәжірибесідебір-біріненөзгешеленіп,

кейіпкергеқатыстыэмпатияәрдайымэмоциялықтолқушақыратынкөркем

шығарманы оқу нәтижесінде пайда бола бермейді. Әртүрлі бақылау

қорытындылары оқырмандар әсерінің айырмашылықтарын көрсетеді. Ең

бастысы, оқырмандардың эмпатиялық мінез-құлқы бірдей емес.

Кейбіреулербасқанақтыадамдарғаэмпатиясынбілдіругеынталы,аленді

біреулердің эмпатиясы өте төмен (бірқатар зерттеулердің нәтижесі

көрсеткендей, эмпатиясы жоғарылар – ең жақсы оқырмандар, өйткені

олардыңкейіпкерлердүниесінеенуқабілетіоқиғалардыңсебеп-салдарлық

байланыстарын тез түсінуге мүмкіндік береді).

 Көркем әдебиет оқу

тәжірибесінде мезгіл мен мекеннің маңызы бар: көркем шығармалардың

оқырман эмпатиясын ояту мүмкіндігі уақытқа байланысты өзгеріп

отырады.Олардыңкейбіріөздерініңеңалғаштанысқаноқырмандарының

эмпатиясынажанбітірсе,ендібірікейінгізаманоқырмандарыныңерекше

сезіммен құштарлана оқуға жеткенше, тасада қалып қоюы ықтимал.

Оқырмандардың көркем шығармада бейнеленген жағдайларға эмпатиясы

кездейсоқ орын алған нақты тарихи, экономикалық, мәдени, әлеуметтік

оқиғалар аясында оның алғашқы жарияланымы тұсында, жазушы алдын

ала абайсыздаайтыпқалған, көрегендікпенболжағанкейінгі дәуірлердегі

оқылымы кезінде күшеюі мүмкін. Жазушылар өз шығармаларына

байланысты пікірлерге толық бақылау жүргізе алмайды. Ойдан

шығарылған кейіпкерге қатысты эмпатия әрдайым автордың ойы мен

қалауына сәйкесе бермейді. Көбіне сюжет пен оқиға ерекшеліктеріне

қатысты болатын ситуациялық эмпатия шығармашылық кейіпке енудің

өзіндік насихатын азырақ және ілгерідегі (немесе ағымдағы) танылған

тәжірибенікеңіненқамтиды.Ситуациялықэмпатияғакөңілбөлгенжазушы

сәйкесінше, салыстырылатын тәжірибесі бар оқырмандарды тартуға ғана

үмітартады. Ойданшығарылғанәлемді жасаукезіндеавторларжүгінетін

жалпы, формалды таңдау оқырмандардың эмпатиялық әсерін күшейтуде

(немесе әлсіретуде) маңыз атқарады. Бұл кейбір оқырмандар үшін

триллердің, романтикалық шығарманың авторы қолданатын формулалық

шарттылықтары эмпатиялық толқуды күшейтетінін көрсетеді, ал өз

кезегіндебасқабір(бәлкім,білімікөбірекәріәдебитәсілдергебейімделген)

оқырмандарды тосын не жарқын көріністер ілгері сүйреп, эмпатиялық

оқуғажолашады.

Жазушылардыңөзікөбінекөркемшығарманыоқумен

жазу барысында эмпатияға айрықша маңыз бергенді қалайды, нарративті

эмпатияның қуаты арқылы оқырмандардың санасы мен өмірін өзгертуге

болатынынасенімартады.Бұлсенімолардыңдайынэмпатияшыретіндегі

тәжірибесін айшықтайды. Дегенмен олардың эмпатиялық қиялдарын

ыстық ықыласпен тұтынушылардың өзі ойдан шығарылған әлемнің

оқырмандарға қаз-қалпында бұрмаланбай жете бермейтінін түсінеді.

Авторлардың эмпатиясы наразы оқырмандар терістейтін әлеуметтік

қолайсыз мақсаттарға арналуы мүмкін. Шын мәнінде, оқырманның

адамгершілік қағидасына қайшы келетін әрекеттер жасайтын кейіпкерге

қатысты эмпатиялық күйзеліс авторлық эмпатияның сәтті жүзеге

асырылуының нәтижесі болуы ықтимал. Автордың эмпатиясы да,

оқырманның эмпатиясы да риторикалық сипатқа ие; мұны олардың

эмпатиялық ауытқудың (автордың түпкі ниеті мен нарративті эмпатияға

қатысты оқырман тәжірибесі арасындағы сәйкессіздік) кезіндегі

қақтығыстарынан аңғаруға болады. Эмпатиялық ауытқу тәжірибесі

автордыңкөзқарасынтүбіріменқатедепойлайтыноқырманныңнаразылық

сезіміне септесуі мүмкін, ал автордың эмпатиясы мен оқырманның

эмпатиясының тамаша сәйкестігі әлеуметтік бағдарлы әрекеттерге

байланысты әдеби пайымдар шегінен шығып кететін ынталандырушы

күшке айналуы ықтимал. Ойдан шығарылып, қолдан жасалған әлемдегі

автордың стратегиялық эмпатиясына қатысты оқырман құрметі бұл

ықтимал нәтижелермен шектеледі. Меніңше, шектеулі стратегиялық

эмпатия өзара ортақтастық тәжірибесіне сүйеніп, ұқсас басқа адамдарды

сезінуге қарай бастайтын топпен бірге әрекет етеді. Дәнекерлік

стратегиялық эмпатия басқа адамдарды олардың эмпатиясын топішілік,

көбіне белгілі бір мақсат жолында енгізу үшін таңдап алады. Жеткізуші

стратегиялық эмпатия әрбір оқырманды ортақ олқылықтарға мән беріп,

түсініктерді жалпыландыру үміті арқылы өзін топтың мүшесі ретінде

сезінугешақырады.

Эмпатиялықбаяндаутәсілдері

Әдетте бірінші жақтан айтылған әңгіме үшінші жақтан мың құбылтып

баяндалған оқиғаларға қарағанда, қызығушылық сезімін әлдеқайда

арттырады.Тіптітеориялықтерминдердібірнешеаптабойығанаүйренген

колледждің екінші курс студентінің өзі бірінші жақтан айтылған баяндау

үлгісінде нарративті үндестік пен сәйкессіздік, сенімсіздік, келісімсіздік,

бірнеше баяндаушы абаттасқан нарративті деңгейдің артықтығы, шектен

шыққан бейберекетсіздік әйтпесе ерекше шатасқан сюжет себебінен

эмпатияның күшейетіні мен әлсірейтінін айтып бере алады. Жанр,

құрылым мен уақыт мөлшері оқырмандардың эмпатиясын қолдауы не

қиындатуы мүмкін. Болжамды аудиториямен рухтың үйлеспеуі, онымен

дәлме-дәл сәйкесуі жайбарақат оқу мен эмоциялық кірігу тәжірибесінің

арасындағы айырмашылықты байқатады.

 Бірінші жақтағы әңгімеші мен

үшіншіжақтағыәңгімешініңарасындағықайшылықшынайықорытындыға

жету үшін мәселені кеңінен, басқа көптеген ауыспалы белгілермен бірге

қарастырғанды қалайды. Нарратив теоретиктері нарративті эмпатияны

зерттеу сипатына өзгешелік пен мұқияттылықты енгізеді. Алуан түрлі

баяндау тәсілдері көркем әдебиет оқу мәселесіне эмпирикалық тұрғыдан

зерттеужұмыстарынжүргізетіннарративтеоретиктерімендискурсөңдеу

сарапшыларыныңэмпатиясыменбайланыстыболатын.Кейбіртеоретиктер

мен зерттеушілер формалды амалдарды «табиғи түрде өздігінен

эмпатиялықсипаттаболады»депсанайды,албасқаларүшіноқырманның

мәтінгеықыласыәдебиоқудыңнақтынәтижелерінзерттеуарқылыөлшенуі

мүмкін.Соңғытоптағыларжүргізгенбақылауларбаяндаутәсілдерітуралы

болжамдарға итермелейді. Бұл «эмпатиялық баяндау тәсілдері» деп

аталатыннәрселердісалыстырақараунарративсипатыныңәлідеоқырман

эмпатиясымен ұштаспаған, бірақ мұқият тексермейінше, жоққа шығаруға

болмайтын көптеген қырларына назар аудартады. Баяндалатын

шығарманың эмпатиямен байланысының басты ерекшелігі кейіпкерді

даралауболыпсаналады.Мінездеудіңқойылғанесімі,суреттелгенбейнесі,

көрсетілгенжанамасипаттары ментипі,батылдығымен жұмсақтығының

салыстырмалыөлшемдері,жасағаніс-қимылы,сюжетдамуыбарысындағы

орны, өзіне тиесілі сөзінің сапасы мен саналық деңгейінің анықтамасы

секілді нақты қырлары кейіпкерді даралау мүмкіндігіне, (яғни эмпатияға)

үлес қоса алады деп болжауға болады.

 Кейіпкерлерді даралау жөніндегі

оқырмандар мәліметтері мен олардың нарративті эмпатияға қатысты

тәжірибелерінің арасындағы байланыс әлі түсіндірілмеген. Эмпатиямен

жиі байланысты формалды сипаттың алдыңғы кезекте көрінетін екіншісі

нарративті ситуация (көзқарас пен болашаққа бағдарды қосқанда) бола

алар еді: ол дегеніңіз – автор мен оқырман арасындағы дәнекерліктің

ұстыны; бұған баяндаушы кісі, әңгімешінің белгісіз мекені, оның

кейіпкерлергекөзқарасы,кейкездеолардыңсана-сезімінбейнелеу тәсілін

қосқандағы қаһармандардың ішкі не сыртқы болмыстары жатады.

Шығармалардың серия бойынша жарияланымдары,

 туындылардың

ұзақтығы,

 жанрлық бітімдері,

 құрылымдарды шебер пайдалану,

метанарративті түсіндірмелер

 және оқырмандардың оқуын баяулататын

дискурс тәсілдері (алдыңғы көрініс, бейберекеттікті пайдалану)

 көркем

әдебиеттің көптеген басқа да бөлшектері оқырмандардың эмпатиясына

үлес қосады. Баяндаудың айрықша тәсілдері мен эмпатия туралы

болжамдарды көп жағдайда нақтылаудың қажеттілігі бар, бірақ жүзеге

асырылғанжұмысбіразреттенарратологияныңжалпытұстарынмақұлдай

бермейді, өйткені олардың шынайылығын тексереді.

 Мұның

эксперименталдық үлгініңқателігінен,нарративтеориясыныңастарларын

дұрыстүсінбеудентеорияныңтексерілуітиісқайшылықтарынанболғанын

анықтауүшінәлідезерттеужүргізуқажет.

Кейіпкерлердідаралау

Қажетті түсіндірмеден бастасақ, кейіпкерді даралау нарратив тәсіліне

жатпайды (ол мәтінде емес, оқырманның санасында жүзеге асады), бірақ

мінездеудіңнақтыәдістерініңкөмегіментездетілуімүмкінкөркемәдебиет

оқунәтижесіболыпсаналады.

Бұлмәселелерәлікүнгедейінжан-жақты

зерттелгенемес.Питер ДиксонменМарисаБортолуччибаяндаудыңжеке

араластыққажолашатынэстетикалыққасиеттерінатапкөрсетеді.

Осыған

керісінше, Джемелджин Хейкмолдэ (фин. Jèmeljan Hakemulder; орыс.

ЕмельянХакемулдер)автордыңжазумәнерінедәнризаболғаноқырмандар

ойдан шығарылған әлем мен оның тұрғындарына аса қызығушылық

танытпайтындарынайтты(Hakemulder,Laboratory,73–74).Оқырмандардың

қиялдан туған кейіпкермен қауышуы нақты тәсілді қолдануға, олардың

қабылдауына сәйкес белгілі бір бейнелеу амалдарының болуына

байланысты (немесе байланысты емес).

 Кейт Оутлидің пікірінше,

эмоциялық толқу үлгілеріне қатысты оқырмандардың жеке тәжірибесі

кейіпкерлерге симпатияны оятады; олай болатын себебі – оқырмандар

бәрінен бетер кейіпкерлердің мақсаттары мен жоспарларына ортақтаса

бастайды.

 Дэвид С. Миал мен Дон Куйкен: «әдебиеттің эмоциялық

толғаныстары әдеби мәтін мен оқырман тәжірибесінің өзара қарым-

қатынасына байланысты болады» дейді,

 бірақ олар әдеби стиль

деңгейіндегіалғашыққанәсерлеркелісімдердіқайтасілкіндіріп,қарқынды

бәсеңдететіп,эмпатияғажолашуүшінбелсендітүрдеоқуғашақыратынын

айтып өтеді.

 Дон Куйкеннің зерттеулері өздерін жеке тәжірибелері

арқылы оқиға кейіпкерлерімен байланыстырған оқырмандардың нақты

эмпатияда болмаса да, өзін-өзі қабылдауда болған өзгерістерінен

мүмкіндігінше хабардар ететінін көрсетеді.

 Макс Луверс пен Куйкин

эмпатияолқылықтардыңорнынжабатынамалретіндеәрекететеаладыдеп

пайымдайды, ол арқылы оқырман кейіпкердің белгілі мінездемесін

психологиялық әсері мол портретпен толықтырады.

 Кейіпкерлердің

реалистік сипаты туралы оқырмандар пікірі мінезді даралауға септігін

тигізіп,

 оқырманның кейіпкерге ұқсастығы да мінез даралығын

айқындауға атсалысады деп есептеледі.

 Бірақ бұл құбылыстардың

ешқайсысының бойында кейіпкерлерді даралауға үлес қосатын нақты бір

баяндауәдісіжоқ.

Мінездеудің бірқатар әдісі іс жүзінде оқырмандардың эмоциялық

толғаныстарынаякиэмпатиясынақатыстықарастырылды.Кейіпкерлердің

шиеленістіжағдайлардыңқақортасындажүруіоқырмандардың,тіптіолар

баяндаудың сипатына назар аудармаған күннің өзінде, физиологиялық

тітіркенісін туғызады.

 Оқиғалы сюжетке құрылған шығармалар

кейіпкерлердің ішкі дүниесін бейнелейтін туындыларға қарағанда

жылдамырақоқылатыныдәлелденген;

59

Хейкмолдэніңбайыптауынша,бұл

керісінше кейіпкерге ден қоятын оқырмандардың жоғары ойшылдық

қабілетін көрсетеді (Hakemulder, Laboratory, 74). Алайда бұл нәрсе түкке

тұрғысыз шығармаларда арқау болған сюжеттік ситуацияларға тез әрі

еріктен тыс әсер білдіруді түсіндіре алмайтын сияқты. Жылдам оқу

кейіпкердің тағдырына, мінезіне, тіпті эмпатиясына ортақтасудың белгісі

болуыдаықтимал.Себеп-салдарбайланысытұрғысынанбағалаудыжоққа

шығару болмаса, іс жүзінде сюжет құрылымының маңызы жайындағы

ешқандай пікір оқырманның эмпатиялық толғанысымен

байланыстырылмаған, тіпті арнайы бақылау құрылғылары арқылы

тексерілген де жоқ.

 Оқырмандардың эмпатиясын оятуы мүмкін сюжет

құрылымы мен баяндау аспектілеріне уақытты бақылау (ырғақ), реттілік

(анахрония), баяндаудың көп қабатты деңгейін қолдану (әңгіме ішіндегі

әңгіме),

тізбектібаяндаулар,күштінемесеәлсізтүйін,қосалқы(қосымша,

қапталдас) сюжеттік оқиғаларды, қайталаулар мен үзіктерді пайдалану

жатады. Бұл құрылымдық категориялардың әрбірі сипатталуы қажет көп

қасиеттерге ие болғандықтан, оларды жоққа шығару бізді кейіпкерді

даралауғамүмкіндікберетінамалдардыңтолықжиынтығынанайырады.

Мінездеудің нарратив теоретиктеріне таныс көптеген қырлары қолға

алынуы керек екені мамандар тарапынан айтылғанына қарамастан, әлі

күнге дейін бақылау аясындағы эксперименттер арқылы сынақтан өткен

емес. Кейіпкердің аты (мұның қатарына есімді жасырып қалу,

аббревиатураны пайдалану, толық аты-жөннің орнына бас әріптер мен

аллегориялық, символдық атауларды қолдану да кіреді) оны даралауда

белгілібірмаңызатқаруымүмкін.

Оқырмандарды шығарма кейіпкерлерімен қауыштыратын сипаттамалық

(дескриптивті) тіл алуантүрлілікке апаруы мүмкін (мазмұнның маңызы

зор). Ал грамматика мен синтаксисті қайда қоямыз? Қазіргі көптеген

авторлардыңойлайтынысекілді,осышақтыпайдалану(өткеншақорнына)

шынымендетабиғиәрітөтебайланысәсерінтуғызама?Шығармашылық

жазу мектебінің әбден жауыр болған«көрсетіңіз, айтпаңыз» дегенсынды

ескі қағидасы әлі тексеруді қажет етеді: эмоциялық күйлердің әрекеттер

менортағажанамаықпалысекілді,кейіпкердіңэмоциялықкүйінбасынан

кешкен жағдайларын үшінші жақтан суреттеу де оқырмандардың

эмпатиясын белсенді түрдежандандырады.

 Дэвид С.Миал «Аффект пен

нарратив»(AffectandNarrative)еңбегіндеоқырмандардыңкейіпкерлермен

әсерлі қарым-қатынастары өздерінің жан дүниесін олармен қауыштыруы

кейіпкерлердің ерекше сипаттары емес, ынталы ұмтылыстары арқылы

айқындалатынын айтты; бірақ оқырмандардың өздерінің эмоциялық

байланысы қашан және қандай ишарат кезінде басталатыны белгісіз.

БортолуччименДиксон:«кейіпкерлердіңсанасыменәрекетіненкөрінетін

мінез-құлқының «ашықтығы» (transparency) немесе оны талқыға салу

мінезді даралауға септеседі» дейді (Bortolussi and Dixon, 240). Мұны өте

оңай түсіндіруге болады: тіпті дәстүрлі романдардың өзі күрделі, жан-

жақты қамтылған. Бұл ретте Уэйн Буттың мынадай аңғарымпаздығы

ақылға қонады: «Біздің «ықыластылық», «симпатия» немесе «сәйкестік»

деп атайтын нәрселеріміз әдетте авторға, әңгімешіге, бақылаушыға және

басқа кейіпкерлерге қатысты көптеген реакциялардан құралады» (Booth,

158). Жеке мінездеуден баяндалатын шығармаға көшуді зерттеу мен

кейіпкерлердіңкүнсайынжинақталатынреакцияларынолардыдаралаудың

тәжірибесінеенгізукөркемәдебиетоқудыңқалыптытәжірибесінжасайтын

алуантүрліәсерлердітүгендеудіңбірқатарәдісінқажететеді.

Бұлнәрсе

әдіске жалпы баға беретін бірқатар тұжырымдардан бас тартуды білдіруі

мүмкін. Мысалы, «айрықша таң қалдыра алатын» кейіпкерлердің

«ептілігінен» көрінетін психологиялық тереңдікке шешуші мән беру

(Forster, 78) санасы таяз кейіпкерлерге, ұсақ кейіпкерлерге, стереотипке

айналған жауыздар мен жауларға эмпатиялық көзқарасты жоққа

шығармайды. Когнитивті әлеуметтік психология жөніндегі зерттеулерге

сүйене отырып, Ричард Дж. Джерриг оқырмандар ойдан шығарылған

кейіпкерлер туралы категориялар негізінде ой түйетінін, сондай-ақ

кейіпкерлердің белгілі бір ситуациялардағы нақты әрекеттерінен бұрын

оларға таңылатын сипаттарға мән беретінін пайымдады.

 Форстер

интуицияарқылытүсінгендей,бұлтеориябойынша,оңайтанылатынжәне

есте қалатын таяз кейіпкерлер оқырмандарды көркем шығармаға

қызықтыруда жұрт ойлағаннан гөрі үлкен маңыз атқаруы мүмкін.

Теоретиктердің оқу процесі туралы зерттеулерінде кейіпкерлерді тез әрі

оңай даралау мәселесі ақсап жатады, өйткені бұл көп жағдайда тұлғаны

танытып, соған сәйкес қорытындылар жасауды одан әрі күрделендіреді.

Мысалы, Патрик Колм Хоган категориялық эмпатияны (оқырмандардың

топтық ерекшелігіне сәйкесетін кейіпкерлермен бірге) жиірек кездесетін

үлгі ретінде қарастырады, ал этикалық тұрғыдан маңызы басымырақ

ситуациялық эмпатия оқырманның салыстырмалы тәжірибесі туралы

ешқандайізқалдырмауыбәлкіместелігінебайланыстыболар...

Хоганның

ситуациялық эмпатиясы өзінен-өзі жан күйзелісін сол күйінше бөлісу

этикасына жетелесе, жедел жүзеге асатын категориялық эмпатия

этноцентризм немесе тұйықтаулы ой арқылы күні бұрын кесіп-пішілген

теріс түсініктердің алдында дәрменсіз әрі осал көрінеді. Бірақ ойдан

шығарылған кейіпкерлерге қатысты ситуациялық эмпатияның біз білетін

этикалық нәтижелерімен салыстырғанда, категориялық эмпатияның

күйзелісті бөлісуге соншалықты бет бұрғызбайтынын байқай бермейміз.

Ешқандай болжам әлі сынақтан өткен емес. Әдебиет сыншылары кәсіби

мамандаріргелісенімдерменталастықағидалардыкүйрететінромандарға

бағаберуменайналысыпжатқанкезде,оқырмандардыңтанысситуациялар

мен формулалық сюжеттерге көзқарасы олардың болжамды сюжеттік

оқиғалар мен стереотипке айналған, өздеріне ұқсас кейіпкерлерге

эмпатиялық реакцияларының негізін құрауы мүмкін.

 Нарратив

теоретиктерібейненіңдаралануынкүшейтуүшінкейіпкерлердіңсөздерін,

ойларын және сезімдерін оқырмандарға жеткізетін пайым-түсінікке жиі

көңіл бөлетіні жөнінде мен төменде айтатын боламын; бірақ

кейіпкерлердіңтолғаныстарыменпсихикалықхәлітуралыжеткіліктітүрде

баяндап беретін қысқа пікірлер оқырмандардың эмпатиясын оятуға

қауқарлы болуы ықтимал. Жазушыларға сөзге тым сараң болудың не іс

жүзінде шектен тыс ашық бейнелеудің тиімсіздігі жөнінде айтудың өзі

артық. Шын мәнінде, кей кезде кейіпкерді даралау мүмкіндігі мен

оқырмандарэмпатиясыбелгілібіркөркембейненіңойыменсөзініңұдайы

әсеретуісалдарынаназаятүседі.

Нарративтіситуация

Нарратив теориясында бірінші жақтан айтушының өз әңгімесі немесе

шартты баяндау (онда үшінші жақтан әңгімелеуші тасада қалады, басты

кейіпкердің жалғыз өзінің санасында шоғырланған негізгі жайттардан

хабардар етеді) кейіпкерлердің санасында жүріп жататын авторлық

(барлығын білетін) баяндау арқылы мәлім болатын ішкі көзқарастың –

кейіпкерлерді даралау мен оқырмандар эмпатиясына бәрінен бетер

септесетініүйреншіктіқұбылыс.Мысалы,УэйнБут:«Авторайтақаларлық

айрықшаізгіқасиеттерденжұрдайкейіпкерлерінесимпатияоятқысыкелсе,

оларға ұзақ жасайтын ішкі көзқарастардың психикалық белсенділігі

көмектеседі», – дейді (Booth, 377–378). Мысалы, Джейн Остин

шығармасындағы әйелдің бейнесі сияқты оқырмандардың санасын

әлдеқашан терең жаулап алған кейіпкерлерге қатысты алғанда өзектілігін

көрсетеді.КемшілігіжетерлікЭммағасимпатияныоятуүшінОстинніңішкі

көзқарасты қалай пайдаланғаны туралы Буттың егжей-тегжейлі әңгімесі

нарративтеориясыныңклассикалықүлгісіболыпсаналады(245–256).Бут

«көп оқиғаны Эмманың көзімен баяндай отырып, автор біздің Эммаға

қарсы тұрмай, онымен бірге сапар шегетінімізді» ескертеді. (245).

Кейіпкерлердің санасын монолог арқылы ашып көрсетудің байырғы хас

шеберлерінің бірі – Остин жанды бейнелердің менталды күйлерін

жинақтап сипаттай отырып, (психонарратология) олардың ішкі ойлары

туралы баяндау шағы мен мәнерін бұзбай жеткізетін тілдің көмегімен

тарқатуға байсалды түрде ауысып отырады.

 Былайша айтқанда, «еркін

жанама дискурс» деп аталатын баяндау монологы кейіпкердің

грамматикалық шақ категориясы, әңгімешінің тұлғасы арқылы көрінетін

менталды дискурсы. Кейінгі зерттеушілер баяндау монологы

оқырмандардың кейіпкерлерге қатысты көзқарасына қатты әсерін

тигізетінін мақұлдайды. Дэвид Миал «кейіпкердің санасы туралы құпия

ақпаратты» ұсыну, яғни еркін жанама дискурс туралы арнайы түрде сөз

етеді, өйткені ол әдеби сипаттың айрықша белгісін меңзейді әрі

эмпатиялық әртараптылықты тудырады (Miall, Necessity, 54). Сильвия

Адамсон да өз бетінше осы көзқарасқа келіп, баяндау монологын

«эмпатиялық нарратив» ретінде түсінуге шақырады. Адамсонның тілінде

репрезентативтіәдіспеноныңнақтынәтижелеріүйлесімтабады.Сілтеме

монологтың (сондай-ақ кейіпкерлердің ойларын тікелей адам, олардың

сөздерінің грамматикалық шағы арқылы білдіретін ішкі монолог деп те

аталады) жақтастары да бар; олар жанама түрдегі не қосарлы баяндау

монологынангөрі,біріншіжақтанайтуғакөшудісөзсізшынайыәрідәлме-

дәл деп санайды. «Психонарратология» (psychonarration) немесе

кейіпкердің менталды күйі мен ойлары туралы жалпылама әңгіменің

қолдаушылары аз; мұның себебі ол, эпос тәрізді, дәстүрлі нарративпен

байланысқандықтан болса керек. Дегенмен Уэйн Бут та, Доррит Кон да

«психонарратология кейіпкерді даралауға серпінді септігін тигізе алады»

деп есептейді. Ал Кон сезім күйін білдіретін (Вирджиния Вулф жиі

пайдаланатын) теңеу мен метафора сынды поэтикалық ұғымдар

психонарратологияжүгінгендіталапететінінкөрсетеді.

Баяндау монологының эмпатия тудырумүмкіндігікөп екені туралы жиі

айтылғанымен,

 сілтеме монолог пен психонарратология да

оқырмандардыңжандүниесінежолашыпбереді.Теоретиктердіңкөпшілігі

бірыңғайсыртқыбаяндауоқырмандардыңэмпатиясыноятабермейтінімен

келіседі.

 Ішкі әлемді ашып көрсету тәсілдері туралы бұл болжамдармен

бірге, әңгімеші көп жағдайда оқырмандардың баяндалған шығарма мен

оныңкейіпкерлеріненалғанәсерлерінеықпалетуімүмкін.Біріншіжақтың

әңгімесінде баяндаушы өзінің жеке толғаныстары мен көрген-білгендері

жөнінде сөз ете отырып, оқырман мен нарративті мәнердің арасындағы

тығыз байланысқа көңіл бөлетіні пайымдалады. Мысалы, Франц Стэнзел

үшінші жақтан баяндалатын көркем шығармада кейіпкердің ойлары мен

сезімдерін ішкі дүние көріністері арқылы сипаттау, сондай-ақ бірінші

жақтың өз әңгімесін тыңдау оқырмандарға ерекше әсер ететінін

топшылайды. Жазушы, әдебиет зерттеушісі – Дэвид Лодждың пікірінше,

тарихи, философиялық контекст бірінші жақтың әңгімесіне не үшінші

жақтың шартты баяндау мәнеріне ден қоюдың себептерін түсіндіріп бере

алады: «Еш нәрсе толық айқындалмаған, трансцендент сенімді ғылыми

материализм құрдымға батырған, тіпті ғылыми объективтіліктің өзі

салыстырмалық пен белгісіздіктің құрсауында қалған әлемде өз тарихын

баяндағанадам баласының жалғыз даусы ғанасанакөрінісініңбірден-бір

шынайысипатытәріздіқабылдануымүмкін»(Lodge,87).Алайдаосындай

тәсілге және толғанысқа байланысты қолда бар эксперимент нәтижелері

шынайылықтыңкепіліболаалмайотыр.ГолландтықжасөспірімдерУ.Ван

Пир мен Х.Пандер Маат бірнеше зерттеу жүргізіп, бірінші жақтан

баяндалған шығарма «зор жақындық әсерін» туғызатынын, оқырманның

кейіпкерәлеміне кірігуіне моләрі тамаша мүмкіндік беретінінбайқады.

Олар«авторларбұлбағыттатүрліамалдарқолдануарқылықаншамакүш

салғанымен,оқырмандарүшінәсертұрғысынанкөзқарастыңнеліктенаса

қуаттыәріжалпығаортақболаалмайтынытүсініксізкүйдеқалыпотыр»,–

деген қорытынды жасайды (van Peer and Pander Maat, 152).

Оқырмандардың көзқарасқа сөзсіз мән беретінін, үйлесімсіздіктен гөрі

үйлесімділікке басым ден қоятынын атап өте отырып, олар басты

кейіпкерлерге ішкі жағымды әсерлер жиынтығы арқылы симпатия

танытудың жасөспірімдер есейген сайын іс жүзінде әлсірей беретінін

аңғарды(152–154).

Лодж бірінші жақтың мәнері «үшінші жақ кейіпкері туралы жазу әдісі

сияқты алдамшы әрі жасанды» екенін мойындайды, бірақ оның

«шынайылық әсерін туғызатынын, өзін уағыз, күнделік, ғұмырбаян,

естелік, мағлұмат, жеке өмір деректерінің дискурсы арқылы танытып,

оқырман сенімсіздігін жоюға даяр тұратынын» қадап айтады (Lodge, 87–

88).Менөзкітабымда«парамәтіндероқырмандардышығарманыңқиялдан

тумаған, шынайы түрдегі тарихи бет-бейнесіне қарамастан, эмоциялық

толғаныстар нәтижесінде ойдан шығарылған дүние ретінде түсінуге

итермелейді» деген кері пікір айтамын. Зерттеулерім ойдан шығарылған

мәтіндердің одан туындайтын эмпатиялық толғаныста белгілі бір маңыз

атқарып,оқырмандардыкүмәнменкүдіктен,өзінқорғауданқұтқаратынын

көрсетеді. Осылайша олар ойдан шығарылған мәтіндердің арқасында

шынайы емес ситуациялар мен кейіпкерлерге үлкен эмпатиясын оята

алады. Сөйтіп, әрі қарай эмпатиялық тәжірибесін басқа адамдардың

қажеттіліктеріне қатысты нақты әлем талаптарына сай мүмкіндіктерімен

ұштастырады. Әлеуметтік ортаның құлшынысына жан бітіретін

толыққандысаясиқозғалыс,өзгерістергесептігінтигізетінсезімдержүйесі

тиімді әрекеттерді нарративті эмпатияның игерілген тәжірибесі негізінде

туындату үшін керек болуы мүмкін. Оқырмандардың мұндай

ситуацияларға үн қатуы ілгерідегі көркем шығарма оқу тағылымы

нәтижесіндеқалыптасуыықтимал.

Нарративтіэмпатияәрекетініңсипаттары:авторлармен

аудитория

Жазушылардың көзқарастары мен сенімдері де нарративті эмпатияның

егжей-тегжейлі талқысын қажет етеді. Көркем шығарма авторлары өз

кейіпкерлеріненазарсалып,құлақтүреді,олардыңәңгімелерінеараласады,

әрекеттерінеқарсыкүреседі,оларменсаудаласады,келіссөзжүргізеді,тіпті

сезімдерін бөліседі; соған қарағанда, кейіпкерлердің тәуелсіз өз болмысы

бар сияқты. Тейлор мен оның әріптестері елу жазушы туралы тамаша

зерттеуінде авторлардың 92%-ы ның тәуелсіз ықпал иллюзиясының

(illusion of independent agency – IIA) бірқатар тәжірибесі туралы мәлімет

бергенін, ең үздік (жарияланымдары бар) жазушылардың белсенді түрде

оған жүгінгенін анықтады. Тейлор тәуелсіз ықпал иллюзиясы (ТАИ)

авторлардыңқиялданойлапшығарудағытәжірибесіменбайланыстыболуы

мүмкіндегенболжамұсынып(Taylor,361;376–377),«ісжүзіндеоңай әрі

өздігінен жүзеге асатын табиғи шығармашылық қабілеті зор жазушылар

оны қиналмастан кәдеге жаратады» деп топшылады. Жазушылардың

параққа жазылатын сөздерді әлі де қалауы бойынша таңдайтыны айқын

болғанымен, олар өздерінен жырақтағы адамға еркінен тыс эмпатиясын

таныта отырып, шығармашылық процесті бастан кешіруі мүмкін.

Тейлордың өзі таңдаған адамдармен өткізген бірқатар тәжірибесі осы

байланысты растайды. Ол эмпатия бойынша бүкіл жұртшылықтың

жинаған ұпайымен салыстырғанда, жазушылар тобының ұпайы жоғары

болғанын айқындап берді (361). Эмпатияның жиі қолданылатын өлшемі

ретіндеДэвистіңтұлғааралықреактивтілікиндексіне(Davis’sInterpersonal

Reactivity Index – IRI) жүгіне отырып, Тейлор өзі зерттеген адамдардың

қиялға бейімін, басқаларға эмпатиялық сезімін, өзгелердің қайғы-қасіреті

алдындағы жеке қорқынышы мен оған қатыстыкөзқарасын өлшеді (369–

370). Оның жазушылар арасынан таңдаған ерлері де, әйелдері де жалпы

жұртшылықүшінДэвисбелгілегеннормаларданартықұпайжинады;айта

кетерлігі, әйелдер барлық төрт тармақ бойынша да ерлерге қарағанда

жоғары көрсеткішке жетті. Қолына қалам ұстаған ерлер де, әйелдер де

Дэвистің тұлғааралық реактивтілік индексінің (ТРИ) барлық деңгейінде

дараланды,бірақ,қиялшылдықпенкөзқарасөлшемдеріндебиіктенкөрінді.

Тейлордың пайымы бойынша, «бұл екі төменгі шкала ТРИ-мен

концептуалды түрде байланыс орнатқан сияқты көрінетін, қиялдан

шығарылған достары бар (жалған кейіпке ену және ақыл-ой қабілеті

теориясы) балаларға қатысты айнымалылықтың «ересек» нұсқалары

секілді қабылданатын эмпатия бөліктерін белгілейді» (377). Тейлордың

ашқан жаңалықтары нарративті эмпатияның қызметі туралы авторлардың

көзқарасы тұрғысынан ойландырады: жазушылар топ ретінде жалпы

жұртшылықпен салыстырғанда, әлдеқайда эмпатиялы болуы мүмкін.

Дегенмен біз туабітті мінездер мен тәжірибе нәтижелерінің, сондай-ақ

адамдар тобындағы үйреншікті әдеттердің араларындағы

айырмашылықтарды ажыратудың қиыншылығын да қарастыруға тиіспіз;

көркем әдебиет өз қызметі арқылы жазушылардың бейнеге ену

дағдыларын дамытуыолардыда эмпатиялыетуі мүмкін.Бұлбайламдар

әсте де жазушылардың іс жүзіндегі мінез-құлқы жалпы жұртшылықтан

өзгешерек дегенді білдірмейді. Нарративті этиканың белсенді

жақтастарыныңөзіжазушыболу–«еңжақсыадамболу»дегендібілдіреді

деп айтудан қысылады, ал жақсы адам ретінде танылған жазушылар кей

кездеөздерініңэмпатиясынжағымсызкейіпкерлерарқылыкөрсетеді.

Нарративті эмпатия теорияларының көпшілігі эмпатия автордан

оқырманға әдеби мәтін арқылы дәлме-дәл берілуі мүмкін деп есептейді

(әдеби эмпатия сыны бұл қисынды ақылға қонымсыз қиял, проекциялау

ретіндетөмендетебағалайды).Жазушыларөзкәсібітуралыәңгімелерінде

үш жақты эмпатиялық байланысты қалыптастыруды көздейтінін айтады.

Авторлардың бұл эмпатиялық моделінде оқырмандардың эмпатиялық

толғаныстарын туғызатын мәтіндік дүниелерді жасауға мән беріледі. Іс

жүзінде жеке оқырман нақты бейнеге эмпатиялық тұрғыдан үн қатады

деуге еш кепілдік жоқ. Өйткені өмірде бар адамдар, мысалы,

қайырымдылық ұйымдары ұсынатын жалынышты жандар өздерін осы

«үшбұрыштың» ішінен көруді жақтырмауы мүмкін; эмпатия сыншылары

мұныңтүсініспеугенеодандакүрделіжағдайларғаапаруымүмкінекенін

айтады. Эмпатиялық адамдардың сәтсіздіктерінен бастап, олардың

басқалардыңсезімдерінебағаберуіқатеболыпшықпайма?дегенкүмәнге

дейінгі мәселелерден эгоизмнің аса өктем көрінісі ретінде қабылданатын

эмпатияғабіразтеріс көзқарасқалыптасады (менсіздергеөзсезімдерімді

таңамын әрі оны сіздің сезімдеріңіз деп атаймын. Сіздердің сезімдеріңіз,

мейлі олар қандай болса да өшіріледі). Бұл қолайсыз жағдайға қарама-

қарсы, эмпатиялық сәйкестікті зерттеу адам ойын оқу қабілетінің өте

жоғарыдеңгейінкөрсетеді;дегенменкүмәнболмауүшінбұлнәтижелерді

мәдениетаралықтұрғыдантексеріпқоюартықтықетпейді.

Бетқимылын,

дене тілін, дауыс ырғағын, контексті не эмпатияшының тиімді рөлін

сараптамалық тұрғыдан тексеруге қарамастан, қарапайым адамдар

эмпатиялық сәйкестіктің лабораториялық сынақтарынан сәтті өтеді.

Сынақты физикалық өлшемдер мен бақылау тәсілі арқылы тексерілген

сауалнамалардыңкөмегіменоп-оңайжүзегеасыруғаболады.

Бізкөркем шығармаданәдеміәсер алғанымызбен,оныңкейіпкерінен:–

«Сіз шын мәнінде мұны сезіндіңіз бе?» деп сұрауға мүмкіндігіміз жоқ.

Алайда мәтін – оларға лайық болғанның өзінде, біздің эмпатиялық

реакцияларымызға өлшем болмауы мүмкін. Бірде-бір баяндау әдісі ойдан

шығарылған кейіпкерлерге телінген сезімдерді біздің эмпатиялық

әсеріміздің дәл түйсінетініне кепілдік бере алмайды. Сол себепті,

авторлармен сұхбат сынды мәтіннен тыс дереккөздер әдеби эмпатиялық

сәйкестікті бағалаудың маңызды құралына айналады. Менің эмпатиялық

сәйкессіздік термині нарративті эмпатияның ықтимал нәтижесі – әдеби

кейіпкер сезімінің эмпатиядағы қате бейнесіне нақты сенімділікті

сипаттайды. Эмпатиялық сәйкессіздік ойдан шығарылған кейіпкердің

мақсаттары автордың түпкі ниетімен қайшылықта екенін оқырман

эмпатиялықтұрғыдансезінгенуақыттапайдаболады.Авторларкейкезде

эмпатияны өздерінің еркінен тыс оятқанын байқамай да қалады. Бұл

эмпатиялық сәйкессіздікке жол ашады. Түрлі жағдайлармен бетпе-бет

келтіретін өмір шындығынан айырмасы, көркем шығарма оқығандағы

ситуация эмпатиялық сәйкессіздікке орын қалдырады, өйткені автор да,

ойдан шығарылған кейіпкер де оны тікелей жоққа шығара алмайды.

Автордың түпкі ниетін әдейі бұрмалайтын әрі эмпатиялық сәйкессіздікті

ұлғайтатын жөнсіз әрекеттерге сүйеніп, көркем шығармаларды олардың

табиғатынақайшы талдайтын пайымдарға қарағанда, әдеби зерттеулердің

айтарлықтай артықшылығы бар. Ойдан шығарылған кейіпкерменүйлесім

тапқанына сенімді оқырман автордың ашық айтылған немесе тұспалмен

жеткізілгентүпкі ниетін қабылдамауы ықтимал. Ал автордың түпкі ниеті

оқырманныңсезімдеріменүндескенжағдайдабелгілібірмәселегеқатысты

балама көзқарастар күмән туғызады яки наразылыққа тап болады. Бұл

жағдайданқорытындышығараотырып,эмпатиялықсәйкессіздіккейіннен

автордың көзқарасы түбірімен қате екенін айқындауға салмақты үлес

қосаалады.

Оқырмандарды эмоциялық қуаты күшті бейнелер арқылы қызықтыруға

тырысатын жазушылар үшін эмпатиялық сәйкессіздікпен күрес екі

нәрседен – ықылассыздық пен жалғандықтан тұрады. Нарративті

эмпатиядағы ықылассыздық жағдайында, меніңше, авторлардың

эмпатиясы ойдан сәтті шығарылған әлемнің ажырамас бөлшегі

болғанымен, оның тағылымы оқырмандарға әрдайым кедергісіз жете

бермейді. Эмпатиялық сәйкессіздіктің екінші түрі авторлар әуелде өздері

ойластырған, жариялап жіберген көркемдік мақсаттарға қарама-қарсы,

оқырмандардың эмпатиясын еркінен тыс оятатын тәжірибе мен үлгіні

ұсынған кезде пайда болады. Нарративті эмпатияның жалғандығына ден

қою жанашырлық әрекеттерін жасау, саяси қимылдарға үн қату

ұмтылыстарының өрісін тарылтады. Бұл көзқарас бойынша, нарративті

эмпатия адамшылыққа жат нәрсе (Posner, 19), адамзатты ұйымдасқан

өшпенділіккеқарсышақырудыңқауқарсызүлгісі(Gourevitch,95),нәсілдік

әділдіктіқолдаужолындағыүгіткекедергі(Delgado,4–36)сезімдердіңбос

шығыны мен тоқырауды мақұлдау (Williams, 109), тіпті басқалардың

шеккен азабының есебінен масайрауға сатқындықпен жол беру деп

есептеледі (Wood, 36). Кейбір феминистік, постотарлық сыншылар үшін

эмпатия жалпыадамзаттық сезімдерді білдіретін ұғымдарға тәуелді сипат

танытқан кезде өз маңызын жоғалтатын сияқты, өйткені негізгі адам

құқықтары соған байланысты деген күннің өзінде оның арқалайтын

жауапкершілігі зор.

 Авторлық эмпатияға оқырмандардың санасына

басқалардың қатыгез тұтынушылық сезімдерін сіңіре отырып, олардың

пиғылын бұзатын нәрсе деп қарау кейбір ортада жалпы эмпатияның өзін

адамдарды әлсіретіп, өзгелердің өрескел ықпалының алдында дәрменсіз

қылатын құбылыс есебінде бағалауға итермелейді. Нарративті эмпатия

Батыстыңой-қиялқұндылықтарынөздерібіліпжарытпайтынмәдениетпен

халықтарға күштеп таңып, мәдени әсерлер үстемдігін сезінуінің тағы бір

үлгісіне айналып келеді. Адамгершілік сентиментализммен осы қақтығыс

барысында эмпатиялық сәйкессіздік симпатиялық көріністің бүкіл

ықпалыныңжалғанекенінрастапбереді.

Оқырмандардыңескертпелерінмақұлдапәрітүзетеотырып,эмпатиялық

сәйкессіздікті жоюға талпынудың орнына, авторлар эмпатиясы мен

оқырмандар эмпатиясы арасындағы қақтығысты мойындау нарративті

эмпатияны риторикалық сипатта деп түсінуге жетелейді. Авторлардың

эмпатиясы да, оқырмандардың эмпатиясы да риторикалық сипатта

болып, бұл нәрсе олар эмпатиялық сәйкессіздік салдарынан бір-бірімен

қақтығысқан кезде анығырақ көрінуі мүмкін. Өзінің эмпатиялық

проекциялау қабілетін пайдалана отырып, авторлар оқырмандарды саяси

мәні бар тақырыптарда өз жағына қаратуға ұмтыла алады. Өз кезегінде

оқырмандар эмпатияны авторлардың ойына келмеген, алдына мақсатетіп

қоймаған әдістер арқылы сезінуі ықтимал. Бұл оқырмандар мәтіннің

немесе автордың айқын тұжырымдарымен келіспейтіндіктерін жеткізген

кезде,өздерініңэмоциялықтолғаныстарынбаламакөзқарасретіндеұсына

алады.Ортақмәтінгеқатыстыавторменоқырманның,эмоциялықәсерлері

әртүрлі оқырмандардың өз арасындағы эмпатиялық айырмашылықтар

жөніндегі дәлелдемелер көркемәдебиетке байланысты көп ретте ғылыми

талдауларда ұшыраса бермейтін ықыластылықты аңғартады. Нарративті

эмпатияқоғамдықсаладаалғатартылғандәлелдердітежейді,қолдайды.Іс

жүзінде көркем әдебиет оқудың эмпатиясы, сәйкес келсін-келмесін, көп

жағдайда пікірсайыстарға байқаусызда ұласып кетеді. Біздің нарративті

эмпатия бойынша тәжірибеміз туралы толығырақ түйсігіміз белгілі бір

дәрежедеөзіміздіавторлардыңэмпатиялықбейнелеулеріқамтығанқұрамы

әр алуан оқырманның бірі ретінде орнымызды анықтай алуымызға

байланысты.

Нарративті эмпатия проблемалық тұстарда ерекшеліктермен тоғысады.

Біз белгілі бір топқа жатқандықтан үн қатамыз ба, жоқ әлде нарративті

эмпатиябіздіайырмашылықтаршекарасынанаттапөтугешақырама?Тіпті

осы сауалдың өзін эмпатияның сатылық үлгісіне қатысады деп ойлауға

болар еді. Оқырмандардың толғанысын ақнәсілді, батыстық, білімді

оқырмандардың толғанысы ретінде қарастыру негізге алынып келеді.

Питер Дж. Рабинович сияқты нарратив сыншылары баяндалатын

шығарманыңбірмезеттежүгінугеболатынәртүрліаудиториясыболатыны

туралы түсінікті ақырындап ұсынғанымен, әлгі қағидаға әлі күнге дейін

оқырмандардыұлтаралықдеңгейдезерттеуарқылытүзетуенгізілгенжоқ.

Эмпатияшының жеке көзқарастары мен эмпатиялық идентификация

нысаны төменшіктеп зардап шеккендерге қатысты ақ нәсілді

батыстықтардың пікірлеріне артықшылық беретін күмәнді жүйеден

аласталған кезде эмпатияның айқын мейірбандығы оның стратегиялық

қолданысына сай түрленуі мүмкін. Авторлық стратегиялық эмпатия

теориясын дамытуда мен (авторлар ойлайтын, үміт артатын талапқа сай

оқырмандардан құралған) авторлық аудитория мен өмірде бар әртүрлі

оқырмандарданжасақталғаннақты,тарихиаудиторияныңөзарабайланысы

туралы пайымдарды байытуға тырысамын. Дәстүрлі түрде авторлық

тактикаға, мәтін стратегиясына, аудитория көзқарасына ден қоятын

риторикақуаты,жоғарыдасөзболғандай,авторлардыңда,оқырмандардың

да эмпатиясын, сондай-ақ ықтимал эмпатиялы троптар (құбылтулар) мен

нарратив мәтіндердің әдістерін ескеруге тиіс нарративті эмпатия

теориясыныңөткірқажеттіліктерінетиістідәрежедесәйкескеледі.Гаятри

ЧакравортиСпивактыңстратегиялықэссенциализациясыменүндесбағытта

мен ойлап шығарған стратегиялық эмпатия (strategic empathizing)

термині

 бейне авторлары мен субъектілерінен гөрі, көрермендердің

жақынырақәрітереңірекәсерінтуғызатыннарративтісуретшілердіңалдын

алажоспарланған(әруақыттатиімдіболабермейтін)туындысынмеңзейді

(Питер Дж. Рабинович пен Брайан Ричардсон айтқандай, көптеген

нарративтердің саны бірден артық ішке енгізілген аудиториясының

болатынына келісемін).

 Стратегиялық эссенциализация сынды,

стратегиялық эмпатия да автор тарапынан эмпатия мәтіндерді ойдан

шығару, «сөзсіз аңғарылатын саяси мүдделерге»

 қызмет ету үшін

пайдаланғанда жүзеге асады. Бұл мүдделер эмоциялық толқуды қозғауға

жариятүрдеүнқосаалатынәралуанаудиторияғасантүрліталаптарқояды.

Осыдан кейін мен мынадай сұрақ қойғым келеді: «Жақындық/алыстық

метафорасы таныстық/бейтаныстық және бірдейлік/басқашалық

метафораларыменүйлесімтабатынжуық,алыснеөтешалғайаудиторияда

стратегиялықнарративтіэмпатияоқырмандарғақалай қолжеткізеалады?

Авторлық эмпатияның әр алуандығын білдіретін стратегиялық эмпатия

мәтінгеқатысыбарәроқырмандыміндеттітүрдеқамтуышартемесбелгілі

бір аудиторияға арналған, ойдан шығарылған туынды арқылы жолданған

авторлардың эмоциялық толғаныстарын сипаттайды. Шектеулі

стратегиялықэмпатияөзараортақәсерлерденпайдаболып,басқатаныс

адамдарды сезінуге қарай бастайтын топтың ішінде жүзеге асады.

Эмпатияныңбұлтүрін«топішілікұйысу»депатауғаболатындықтан,оліс

жүзіндебөгделердіңэмпатиялықшеңбергекіруінетосқауылқояалады.Біз

мәтіннің нақты бір аудиторияға бағытталып, екіншісіне арналмағанын

белгілеп беретін топқа, жынысқа, сексуалдық сипаттарға, этностық текке

бөліністіаңғарғышболғанымызбен,стратегиялықэмпатияныңқуатыдаіс

жүзінде шектеулерге ұрынуы мүмкін. Сіз әріптесіңізді жоғалттыңыз, не

жоғалтпадыңыз;өміріңізгеқауіптісырқатпенкүресесізнемесекүреспейсіз;

шабуылғатапболдыңыз,бәлкім,абақтығажабылдыңызнемесеолайемес.

Қақпа сіздің алдыңызда ашық тұрады не жабық болады. Қолжетімдігі

қиын, тыйым салынған туындыны оқыған кезде бейнені қабылдау

тәжірибесін бөліспеген оқырманға еш нәрсе кедергі жасамайды, бірақ

кейбір шығармалар оқырмандардың бәріне бірдей әсері бола бермейді.

Рабиновичтің ұғымы бойынша, тұрақты оқырман авторлық аудиторияға

қосылуы яки қосылмауы мүмкін. Қамтылмай қалған оқырманның өз

тарапынан қалауының болмауы мен нарратив көздеген талапқа сай

аудиторияның шартына сәйкеспейтін қаупі бар. Брайан Ричардсон атап

өткендей, «әдеби шығарма үшін әдетте әртүрлі аудитория көзделеді, көп

жағдайда шашыраңқы топтар қамтылмауы ықтимал». Кей кезде жазушы

бір мезетте бірнеше аудиторияға арнап жазады, сөйтіп, олардың

арасындағыалшақтықтыжоямындепүміттенеді.Алдынақойғанмақсаты

бар жазушы өз ойын жүзеге асырып, нысанаға алған аудиториясының

көзқарастарыменсенімдерінөзгерткісікеледі.Бұлұмтылысбарысындаол

дәнекерлікстратегиялықэмпатияныпайдалануқолайлыдепсанайды.Ол

мәтінгеқатысыбарәроқырмандыміндеттітүрдеқамтуышартемесбелгілі

бір аудиторияғаарналған, ойдан шығарылған туынды арқылы эмоциялық

толғаныстарын жолдайды. Авторлар тарапынан сәтті пайдаланылған

дәнекерлікстратегиялықэмпатияаудиторияныңсезімінқозғауменшайқау

жолындамықтыриторикалыққұралболаалады.Бұлоқырмандардыңбасқа

ойдан шығарылған адамдармен, яғни кейіпкерлермен сезім түйістіруіне

жол ашады. Дәнекерлік стратегиялық эмпатия басқа адамдарды олардың

эмпатиясын топтың ішіне, көбіне нақты мақсатқа орай енгізу үшін

таңдайды. Ол әділетке, қолдауға, көмекке шақыру мақсатында жиі

қолданылады. Шектеулі стратегиялық эмпатияға жүгінетін мәтіндік

аудиторияны тұлғалық даралық пен әсер тәжірибесі айқындап беретін

болса, көркем шығарманы оқу мен оның жарық көруінің тарихи сәті

арасындағы қарым-қатынас дәнекерлік стратегиялық эмпатияны

анықтайды. Дәнекерлік стратегиялық эмпатия уақыттың тынысын сезгіш;

ол қоғамдық ортаға және жарияланған мәтін жеке оқырмандарды нақты

құбылыстардың аясына эмоциялық кірігу арқылы тарта отырып, өзіне

тиесілі міндетін атқарып шыққан кезеңнің талаптарымен сипатталатын

проблемаларғатәуелді.Жазушыларменұйымдардыңтүпкімақсаттарының

парамәтіндік тұжырымдарына ілесе отырып, дәнекерлік стратегиялық

эмпатияны пайдалану ниетін дәл айқындауға болады. Мәтінді қабылдау

тарихы, оның ішінде себеп-салдарға қатысты өшпенділікпен қоса,

түсіністік пен түрлену туралы қызу әңгімелер де іс жүзінде дәнекерлік

стратегиялық эмпатияның іздерін сақтайды. Қалаған аудиториясына

дәнекерлік стратегиялық эмпатия арқылы қол жеткізіп, оны өзгертуді

көздегенпікірсайыстық, дидактикалық,күнібұрынкесіп-пішілген,алдына

қойғанмақсатыайқыннарративтердеқарсылықтыкедергігетапболады.

Нарративті шығармалардағы әдеби жетістіктер туралы сыншылардың

пайымдары іс жүзінде стратегиялық эмпатияны автордан қалаулы

аудиторияға мәтін арқылы жеткізудің дәлеліне айналмайды. Нарративтің

танымалдығы бір мезетте оның талғампаздар арасындағы беделіне,

оқырмандар үшін эмпатиялық белсенділігінің шынайылығына ықпал ете

алады. Іс жүзінде барынша мол аудиторияны қамтуды көздеп,жеткізуші

стратегиялықэмпатияғажүгінгеннарративтеркөбінемәденибақылаушы

ұйымдардың тарапынан келемежге айналады. Жеткізуші стратегиялық

эмпатия жалпыадамзаттық әсерлерге, сезімдерге, осалдыққа мән бере

отырып,әроқырмандыөзінтоптыңмүшесіретіндесезінугешақырады.

Авторлық жеткізуші стратегиялық эмпатия түріндегі нарративті эмпатия

алыстағыбасқаадамдарғақолжеткізіп,жырақтағысубъектініоқырманның

сезіміменбайланыстыратынерекшеліктердітанытуүшінәмбебапқұралды

(тілді) пайдаланады. Жазушылардың бәрі бірдей болмағанымен, кейбірі

қалыңоқырманға,оныңжекелегенбірбөлігінеөзініңкітабыарқылыықпал

етуге тырысады. Біз олардың шығармаларынан өзіміздің нақтыланған

сезімдеріміздің, психологиялық қалыптарымыздың, әлеуметтік

орталарымыздың ортақтығын аңғара отырып, кейіпкерлерді даралау

мүмкіндігіне ие боламыз. Көптеген постотарлық жазушылардың ортақ

адамзаттық болмысымыз туралы оқырмандар түсінігін кеңейтуге

ұмтылысы эмпатиядан мақсаты әлсіз дәнекер есебінде бас тартудан гөрі

жеткізуші стратегиялық эмпатияны тарату мұқият көңіл бөлуге лайық

екенінкөрсетеді.

Жауабыжоқсауалдар

Бұл тараудың жазылуына негіз болған кітабымда эмпатия-альтруизм

болжамының (гипотезасының) әдеби нұсқасына сыни тұрғыдан талдау

жасадым.Ондаэмпатиятуғызғанкөркемәдебиетоқуәлеуметтікбағдарлы

әрекеттерді, жақсы мағынасындағы жалпыәлемдік азаматтықты

қолдайтыныайтылды.Мұндайбайланысшынымендәлелденгенболса(ол

әлі сынақтан өткізілмеген), нарратив әдістерінің нақты оқырмандарға

ықпалын зерттеукейіпкерлердіжалпы даралау,баяндау ситуацияларының

шағын жүйесін қарастырумен ғана шектелмей, құлашын кеңге жаяр еді.

Қазірқарастырылыпжатқанмәселелердіңқатарыәбденұлғаюыдамүмкін.

Бірінші жақтың өз тарапынан айтылған әңгіме оқырмандардыңүйлесімді

(салыстырмалы тұрғыда баяндалған оқиғаға жақындық), үйлесімді емес

(болған оқиға мен баяндалған жағдайдың арасындағы алшақтық)

сезімдерін оятуға қаншалықты ықпал (ол бар болса) етеді? Көп қырлы,

жалпыға ортақ нарративті мәнер, яғни «біз» арқылы баяндау, оқырманды

эмпатиялық толғаныстар әлдеқайда қолжетімдіболатын танымдық ортаға

кіргізе ала ма? Екінші жақтан «мен» арқылы баяндау әдісін пайдалану

оқырман мен әңгімеші арасын жақындата отырып, оқу әсерінің өзара

үйлесімінесептігінтигізе ме,жоқәлде«меннің»оқырмандыүйіріп әкете

алмайтыныанықталып,үндессіздіктің(диссонанстың)айғағынаайналама?

Үшінші жақтан баяндалатын көркем шығармада авторлық (бәрін білетін)

баяндаушыны емес, шартты әңгімешіні пайдалану оқырмандардың

ситуацияларменкейіпкерлердіэмоциялықтұрғыданқабылдауынаәсерете

ме? Әңгімешінің оқиғалы әлемнің ішінде (немесе одан тысқары) болуы

оқырмандардың нарратив мазмұнын қабылдау сипатына ықпалын тигізе

ме? Кейіпкерлердің әрекеттері мен сөздері туралы ишаралар арқылы

болымсыз ақпарат беретін тасада отырған әңгімеші бұл кейіпкерлерге

қатысты эмпатияны жоққа шығара ма, жоқ әлде Бортолуччи мен Диксон

айтқандай,оқырмандардыпьесадағысияқтытабиғиәсерімолкөріністерді

тамашалауға шақыра ма? (Bortolussi and Dixon, 202). Баяндау желісіне

көпшіліктің түйсігі жете бермейтін қызығы мен шыжығы көп көркем

шығармалардаоқырмандардыңэмпатиясыкүшейеме,әлсірейме,жоқәлде

олардыңоқыпотырғанпарағынақарайөзгереме?

Эмпатияныоятуүшінойластырылғаннарративтіситуацияөзмақсатына

жете алмаса, оқырмандар қандай күйге ұшырайды? Кемшілік оқырманға

байланысты ма, жоқ әлде бұл әдістің тиімділігін асыра бағалағандықтан

болған жағдай ма? Мен бірде-бір этикалық әсердің жеке-дара нарративті

амалға тиесілі болмайтыныжөніндеУэйнБутпен келіссем де, нарративті

форматуралытүсіндірмекөпжағдайданақтыәдісоқырмандардыміндетті

түрде белгілі бір – саяси, этикалық, эмоциялық нәтижелерге жеткізетінін

тұжырымдайды (немесе пайымдайды). Меніңше, нарратив әдістің қандай

да болмасын аспектісі «эмпатиялық» деген сипатқа ие болмастан бұрын,

бұл көзқарастар егжей-тегжейлі эмпирикалық сынақтардан өтуге тиіс.

Әдістердіңәралуанынаназараудармастан,таңдалғанәдістердіэмпатиялық

деп алға жылжытуға күш салу эмпатиялық нәтижелерге септігін тигізуі

мүмкін, бірақ бұл нарративті эмпатия туралы зерттеуді әрі кеткенде

импрессионистік(әсергенегізделген)ұмтылысретіндекөрсетеді.

Ескертпе

1. Шағылтқыш нейрондар туралы қараңыз: Кейсерс және басқалар, «Әлеуметтік танымды

мистификациядан құтқару» (Keysers et al, «Demystifying Social Cognition», 501); Галлесе

жәнебасқалар,«Әлеуметтіктанымныңнегіздерітуралыбірегейкөзқарас»(Galleseetal,«A

UnifyingViewoftheBasisofSocialCognition»,396).

2. Нейроғылымсаласындағызерттеулергешолудықараңыз:Галлесе,«Менсияқтыболыңыз:

бірегей тұлға, шағылтқыш нейрондар және эмпатия» (Gallese, «Being Like Me: Self-Other

Identity,MirrorNeurons,andEmpathy»).

3. Тыңдауға арналған нарративтегі нейрондық әсерлер туралы қараңыз: Теттаманти және

басқалар,«Әрекеткебайланыстысөйлемдердітыңдау»(Tettamantietal.,«ListeningtoAction-

RelatedSentences»,273).Шағылтқышнейрондардызерттеушінейробиологтердіңкөпшілігі

әсерлердің шынайы өмірде маңызды рөл атқаратынына келіскенімен, Галлесе

«интерсубъективтілік үшін ортақ әралуандық» деп атайтын бетпе-бет қарым-қатынас әлі

күнгедейінадамдаркомпьютерлікбайланысарқылыбейнетуындынықарағанда,виртуалды

әлемді сезінгенде немесе басқалар туралы жай әңгіме тыңдағанда кәдеге жарап келеді.

Қараңыз:Блейксли(Blakeslee,F1,F4).

4. Доктор Кристиан Кейсерс; Блейкслиде сілтеме жасалған (Dr. Christian Keysers, cited in

Blakeslee(F1,F4).

5. Әлеуметтік, дамытушы психологтер, адамгершілік этикасы философтары, қамқорлық

қағидасыжөніндегіфеминизмжақтастарыгуманитарлықғылымдықорғаушылардыңқалың

шоғыры эмпатиялық әсерлер альтруистік әрекетке қозғау салып, нәтижесінде өктемдікті

азайтуға, тұрақсыз көмекті кемітуге, құрбандықтардың бақытсыздығына олардың өздерін

кінәлі санауды доғаруға, қақтығысты жағдайларда ынтымақтастықты күшейтуге, мұқтаж

жандарменоқшаутоптардыңмүддесінесәйкесіс-қимылдардыжетілдіругежолашадыдеп

есептейді.Эмпатияныңәрнәтижесібойыншакейінгізерттеулердіталқылауүшінқараңыз:

Батсонжәнебасқалар,«Эмпатиятудырғанальтруизмніңартықшылығыменжауапкершілігі»

(Batsonetal.,«BenefitsandLiabilitiesofEmpathy-InducedAltruism»,360–370).Эмпатиямен

симпатияның жылы шырайлы, дәнекерлікке негізделген адамгершілік қағидалары туралы

қараңыз: Слот, «Ыждаһаттан туған адамгершілік қағидалары» (Slote, Morals from Motives,

109–110).

6. Ойданшығарылғанкейіпкерлерменсезімбірлігінақтыөмірдегіадамдарменқарым-қатынас

орнату қабілетін өзгертуге кепілдік бермейді әрі басқалардың мүддесі үшін альтруистік

мінез-құлық танытуға болжам жасай алмайды. «Эмпатия-альтруизм»болжамын нарративі

эмпатия тәжірибесіне көшіру мәселесінің эксперименталдық сынақтан өтпегені туралы

меніңпікірімментанысуүшінқараңыз:Кин,«Эмпатияжәнероман»(Keen,Empathyandthe

Novel(90–92,99,116,145).

7. Жеке күйзелісті симпатияға, эмпатиялық мазасыздыққа алып баратын жеккөрініш пен

сүйінішретіндеқараңыз:Батсон,«Альтруизммәселесі»(Batson,TheAltruismQuestion,56–

57), «Альтруизм және әлеуметтік бағдарлы мінез-құлық (Altruism and Prosocial Behavior,

282–316);тағы дақараңыз: Айзенберг, «Әсер, реттеужәнеморальдық жетілу» (Eisenberg,

«Emotion, Regulation, and Moral Development», 671–672), «Эмпатиямен байланысты

үнқатыстыңдамуы»(TheDevelopmentofEmpathy-RelatedResponding).

8. ЧарльзДарвиннің«Адамдарменжануарлардыңсезімінбілдіруітуралы»(TheExpressionof

theEmotionsinManandAnimals)еңбегіндегісимпатияжайындағыпікірі,олбұлтерминді

қолданбағанымен, эмпатияны анық қамтиды. Бет қимылын адамзаттың ортақ сезімдерін

білдірудің өлшемі ретінде қарастырудағы ең беделді маман Пол Экман эмпатияны негізгі

эмоция ретінде бағаламайды; оны адам баласының эмоциялық әсерлерін танытуының

(басқалардың не сезініп тұрғанын түйсінген сәтінде) тоғыз сөрелі нүктесінің бірі ретінде

ғанамойындайды.Қараңыз:Экман,«Эмоциякөрінісі»(Ekman,EmotionsRevealed,34,37).

Нейробиолог Жак Панксепп (Jaak Panksepp) мидағы эмоциялық жүйелер «нейрондық

анатомиядан, физиологиядан, химиялық заттардан тұратын орталық әсерлер

бағдарламасымен байланысты» деп пайымдайды. Панксепп эмпатияны жақын уақытта

алдыңғы мидың эволюциялық кеңеюінің нәтижесінде пайда болған жоғары сезімнің бірі

(шашыраңқылықтың төменгі деңгейі, рефлексивті әсерлер мейлінше, жоғары когнитивті

процестер) деп санайды. Қараңыз:«Эмоция – сүтқоректілер миындағы табиғи сипаттар»

(«Emotions as Natural Kinds within the Mammalian Brain», 142–143). Философ Марта К.

Нуссбаумның пікірінше, эмпатия пьесаға ол адам эмоциясы ретінде қарастыратын

жанашырлықтыңбірбөлшегіретіндеенеді.Қараңыз:«Ойсілкінісі»(UpheavalsofThought,

327–335).Этикаменкогнитивтіғылымныңтүйіскенжеріндезерттеу жүргізетінДжонДэй

(JohnDeigh)үшінэмпатияадамгершіліксезімдерініңбірінежатады.

9. Әртүрлісебеп-салдарлықэмоциялықхәлдердіңқолданыстағыанықтамаларыүшінқараңыз:

АйзенбергпенФейбс,«Жанаматуғанэмоциятуралы балаларашқанжаңалық» (Eisenberg

and Fabes, «Children’s Disclosure of Vicariously Induced Emotions», 111). Мен эмпатияны,

жеккөрінішті жеке күйзеліс пен симпатияны жіктеуде Айзенбергті мақұлдаймын.

Эмпатиялық толғанысжеке күйзелісті қамтуы мүмкін, бірақ жеке қорқыныш (эмпатиядан

айырмашылығы)өткіншіортақсезімнентысқарыболса,симпатияғажетелейқоймайды.

10. Эмпатияныңжағымдысипаттарызерттеуеңбектердебағаланабермейді.Қараңыз: Эйнсли

жәнеМонтероссо,«Ұлғайтужеңілдігіэмпатияғамотивациялықпроцессболуғажолашады»

(AinslieandMonterosso,«HyperbolicDiscountingLetsEmpathyBeaMotivatedProcess»).

11. Салыстырмалытүрдеоңайоқылатынмәтінненалынатынжеңіл-желпіләззатпенталапшыл

жазушы мәтіні оқырмандарға өздерінің қалыпты жағдайларынан суырылып шығуға

көмектескен кезінде пайда болатын рахат сезімінің арасын ажырату үшін қараңыз: Барт

(Barthes).

12. Бақыт, қуаныш пен махаббат туралы түсініктердің мысалдарын көру үшін қараңыз:

Хатфилд,КасиопоменРапсон,«Эмоциялықжұғыстылық»(Hatfield,Cacioppo,andRapson,

Emotional Contagion). Эмпатия теориясының байырғы беделді зерттеушісі Теодор Липпс

қимылишарасынбасқалардыңэмоциялықсезімінеавтоматтытүрдежауапберудептүсінуді

ұсынды. Қараңыз: Липпс, «Бейтанысты қалай білеміз» (Lipps, «Das Wissen von Fremden

Ichen»).

13. Әлеуметтік бағдарлы әрекеттер мен эмпатия мәселелеріне генетикалық ықпал туралы

қараңыз:Зан-Вакслержәнебасқалар,«ЭмпатияменМЗжәнеДЗжасегіздердіңәлеуметтік

бағдарлыболмысы»(Zahn-Waxleretal,«EmpathyandProsocialPatternsinYoungMZandDZ

Twins»).

14. Мәдени айырмашылықтар эмоциялық тәжірибе сипатындағы өзгешеліктерді меңзейді.

Біздің мәдени контексімізде адам болудың не екені туралы түсінігіміз күн сайынғы

жағымдынежағымсызэмоциянықалайкөрсететінімізге,адамдардыңбелгілібірэмоцияны

білдірубейімдігінқалайсезінетінімізгеәсерінтигізеді.Қараңыз:Шилдс(Shields).

15. Ауызша баяндау жазуға дейінгі мәдени ортадан оқшау жасамайды. Сондай-ақ балалар

сауатты мәдени орталарда да мәдени құндылықтар мен нарративті мәнерді ұжымдық

әңгімелерарқылысіңіреді.ӨзаратүсіністікпенэмпатиятуралыМинами(Minami)менМак

Кейбтің(McCabe)түсіндірмелерінқараңыз.

16. Қараңыз:Титченер(Titchener,181–185).Тағыдақараңыз:Липпс,«Сезімніңортақтастығы»

(Lipps,ZurEinfühlung).

17. Қараңыз: Ли (Lee) мен Анструтер-Томсон (Anstruther-Thomson), журнал мақаласының

түпнұсқасы.

18. Пациенттердіңмижарақаттары,жұқпалыауруларменотажасаусалдарынанболғанмінез-

құлықтағыөзгерістеріэмпатиянытүсінугесептігінтигізеді.Қараңыз:Граттон(Gratton)мен

Элсингер(Elsinger).

19. Физиологиялықөлшемдердіңартықшылығысол,олардасауалнама,сұхбат,жекемәліметтегі

сындыөзін-өзі жақсы етіпкөрсетугедегенұмтылысболмайды.Қараңыз:Айзенбергжәне

басқалар, «Эмпатияның физиологиялық көрсеткіштері» (Eisenberg et al., «Physiological

Indices of Empathy»). Басқалардың жағымсыз әсерлеріне байланысты жүрек соғысы

ырғағыныңбәсеңдеуінқараңыз:Крэйг(Craig).Жаныазапшеккенадамдардыңбейнелерін

көргенкездетерлегеналақантерісініңөткізгіштігіменжүректіңжиырылужиілігінөлшеу

туралықараңыз:Р.С.Лазарусжәнебасқалар(R.S.Lazarusetal).Зерттелгентопмүшелері

адамдар жаны мен тәніне батып, естен тандыратын соққы алған кезде пайда болады деп

санайтын эмоциялық тітіркеніс кезінде терінің өткізгіштігін зерттеу туралы қараңыз:Гир

(Geer) мен Жармекки (Jarmecky). Эмпатияның белгісі ретінде бет қимылы мен ишаралар

туралықараңыз:Маркус(Marcus).Тағыдақараңыз:Хоффман,«Эмпатияөлшемі»(Hoffman,

«The Measurement of Empathy») Эмоциялық толғаныстардың ЭМГ, басқа физиологиялық

өлшемдері туралы қараңыз: Касиоппо және Петти, «Сіз жай ғана миды бейнелейсіз»

(CacioppoandPetty,«JustBecauseYou’reImagingtheBrain»).

20. 1950жылдарыойлапшығарылғанбірқатарэмпатияөлшемдерінпсихологтерәлікүнгедейін

қолданады. Шерман-Стотленд шкаласы әңгімелер, пьесалар мен фильмдердегі «қиял

эмпатиясын» өлшейтін (VI) факторын қамтиды. Қараңыз: Стотленд (Stotland, 135–156).

Эмоциялық интеллектінің ең кейінгі мәтіндеріне теңдестірілген эмоциялық эмпатия

шкаласы(BalancedEmotionalEmpathyScale–BEES)менДэвистіңтұлғааралықреактивтілік

индексі(Davis’sInterpersonalReactivityIndex–IRI)енеді.BEESтуралықараңыз:Мехрабян

(Mehrabian). Эмпатиялық мазасыздық, қабылданған көзқарас, қиял (нарративті эмпатияны

қосқанда)жекекүйзелісүшін «кіші шкала» болыпсаналатынIRI туралы қараңыз: Дэвис,

«Көпқырлыкөзқарас»,«Жекеерекшеліктерөлшемі»(Davis,«AMultidimensionalApproach»

and «Measuring Individual Differences»). Психологтер мойындап отырғандай, зерттеу

методологиясының өз кемшіліктері бар. Жыныстық жіктеу сынды мәдени ықпалдар

сауалнама мен сұхбатқа негізделген сынақтарда көбірек, ал физиологиялық әдістерді

қолданатынсынақтардаәлдеқайдаазкездесетінін,кейдемүлдеұшыраспайтынынАйзенберг

талайретескерткенболатын.Қараңыз:ЛеннонжәнеАйзенберг(LennonandEisenberg).

21. Көз қарықтыратын суреттер ұсынып, БАҚ арқылы көбіне сенімді түрде насихатталатын

ФМРТзерттеулерініңнәтижелерінтүсіндіругеорайізгімақсаттағысақтықтуралықараңыз:

КасиоппоменПетти,«Сізжай ғана миды бейнелейсіз»(Cacioppo andPetty,«JustBecause

You’reImagingtheBrain»).

22. Ингер мен оның әріптестері эмпатияның екі шкаласын пайдаланды, олар: Мехрибянның

теңдестірілген эмоциялық эмпатия шкаласы, Дэвистің эмпатиялық мазасыздық шкаласы,

«Жандыжерэмпатиясы»(EmpathyforPain,1159).

23. Миы зақымданған, күйзеліске ұшыраған сырқаттардың эмоциялық хәлінің нашарлауы

жөніндегі сынақтың анықтауына қарағанда, мишық бадамшасы, алдыңғы самай қыртысы

мен орбиталды маңдай қыртысы (сондай-ақ вегетативті нерв жүйесінің физиологиялық

синхрондануы) эмпатияға қатысты болады. Қараңыз: Лесли Бразерс (Leslie Brothers);

ЛевенсонменРуэф(LevensonandRuef);Роузенжәнебасқалар(Rosenetal).

24. Бұл мәлімет адам миының бөлшектері әрекетке бастайтын екі арнаны қамтамасыз етеді,

оныңбірі(бізбасқасүтқоректілерменбөлісетін)жылдам,бейсанамінез-құлықреакциясына

байланысты болса, екіншісі баяу жүзеге асатын, тіл арқылы жеткізілетін, ақылмен

жоспарланатын үн қатуға қатысты екені туралы болжам ұсынған нейробиолог Эдмунд Т.

Ролсстың әсерлер теориясымен үндеседі. Екі арна қарама-қайшы нәтижелерге апаруы

мүмкін.

25. Шағылдырушы нейрондар әрекет жүзеге асқан кезде ғана емес, сонымен қатар бақылап

тұрған басқа адам тура сондай іс-қимыл жасаған сәтте де міндетін атқара береді. Олар

сүтқоректілер санасының негіздерін, сондай-ақ адам эмпатиясының кеңеюін қамтамасыз

етеді.Қараңыз:Галлесежәнебасқалар,«Шағылдырушытоғысқанжүйе»(Galleseetal,«The

MirrorMatchingSystem»).Тағыдақараңыз:Якобонижәнебасқалар(Iacobonietal.).

26. Мысалүшінқараңыз:КосмидеспенТуби,«Әлеуметтікөзгерістергекогнитивтібейімделу»

(CosmidesandTooby,«CognitiveAdaptationsforSocialExchange»).

27. Мысалүшінқараңыз:АнтониоДамасиожәнебасқалар,«Соматикалықбелгілерменмінез-

құлықережелері:теорияжәне алдыналасынақ»(AntonioDamasio etal,«Somatic Markers

and the Guidance of Behavior: Theory and Preliminary Testing»). Дамасионың жалпы

оқырманға арналған «Декарттың қателігі» (Descartes’ Error), «Не болғанын сезіну» (The

Feelingof What Happens) және «Спинозаныіздеу» (Lookingfor Spinoza) аттыеңбектерінің

арқасындаоныңтеориясыкеңінентанымалболды.

28. Қараңыз:КосмидеспенТуби,«Эволюциялықпсихологияменәсерлер»(CosmidesandTooby,

«EvolutionaryPsychologyandtheEmotions»).

29. Кейбір неврологтар формалды түрде «мазасыздықтарға» сілтеме жасап, өз зерттеулерінде

екі концепцияның тоғысқанын атап өткісі келеді (маған мәлімет ұсынған – нейробиолог,

доктор Тайлер С.Лориг). Оған қарамастан, таным саласындағы көптеген сарапшылар өз

зерттеулерінэмоцияныескерместенжүзегеасырады,алтанымбойыншанегізгіоқулықтар

эмоцияғасирекжүгінеді.МысалүшінРидколледжініңкіріспемәтінінеқараңыз: «Таным:

Теория және қосымшалар», 6-басылымы (Cognition: Theory and Applications, 6th ed). Бұл

мәтінніңтек үш бетіндеғанаэмоциялықхәлдер туралы үстіртайтылыпөтеді.Әлеуметтік

танымныңараластыққанегізделгенжаңашылдауоқулығыәсерментанымұғымдарынөзара

байланыстақарастыратынсияқты.Мысалүшінқараңыз:Форгас(Forgas).

30. Эстетикадағы эмпатияның негізгі заманауи сипаттарын өзі де жазушы болған Лидің

еңбектерінен байқауға болады. Психологиядағы басқа маңызды даталарға қатысты әңгіме

сынды, жүзеге асырудың әлі де болса ерте екені жөнінде бәсекелестік танытуға да

талпыныстарбар.Липпстің1897жылғыEinfühlungеңбегін1909жылытәжірибеліпсихолог

Титченерэмпатиядепаударды.ЛиЛиппстіңеңбегінеTheBeautifulретіндесүйенді.Фрейд

теөзкітапханасындаЛиппстіңеңбектерінсақтап,Einfühlungтерминінқабылдады.Қараңыз:

Уиспей(Wispé).

31. Адам эволюциясындағы эстетиканың маңызын пайымдау үшін қараңыз: Космидес пен

Туби, «Сұлулық миды бейімделгіш ете ала ма?» (Cosmides and Tooby, «Does Beauty Build

AdaptedMinds?»).

32. Философ Лауренс Блумның пікірінше, симпатия мен эмпатияның әсерлері көзқарасты

қабылдауғасептігінтигізетінболғандықтан,олардыңрационалдыққақарағанда,әлеуметтік

бағдарлынәтижелергежетелеумүмкіндігібасым.Қараңыз:Блум(Blum,122–139).

33. Бірқатарзерттеулертабиғатысалғыртжандарғақарағанда,болмысыөтеэмоциялыадамдар

тысқары топ мүшелеріне көбірек ілтипат танытатынын көрсетті. Бірақ адамдардың

көпшілігі үшін арада байқалған ұқсастықтар эмпатияны күшейтеді. Ұқсастық қарым-

қатынасының жоғары эмпатиялық нәтижелерге апаратынын дәлелдейтін классикалық

зерттеуді қараңыз: Кребс (Krebs).Сыртқы топтар үшін қараңыз: Шихэн және басқалар.

(Sheehanet al). Ұқсастықтар үшінқараңыз: Дэвис, «Эмпатия»(Davis, Empathy,15, 96–99,

105–106,109,116–118)еңбегіндегіәдебиеткешолу.

34. Өзімізге ұқсас жандарға қатысты эмпатияның эвлюциялық негіздерін білу үшін қараңыз:

Кругер(Kruger);тағыдақараңыз:Хоффман,«Эмпатияжәнеморальдықжетілу»(Hoffman,

EmpathyandMoralDevelopment,4,13,206).

35. Эмпатияның эгоцентризмді этноцентризммен ауыстыру қабілеті туралы Шерманның

(Sherman)зерттеуінқараңыз.

36. Эмпатияныоқығандытүсінудіңалғышартыретіндеқарастыруүшінқараңыз:Борг(Bourg).

37. Қараңыз: Миал мен Куйкен, «Әдебилік деген не?» (Miall and Kuiken, «What Is

Literariness?»);тағыдақараңыз:Миал,«Жүйедентыс»(Miall,«BeyondtheSchemaGiven»).

38. Бірінші жақтан баяндалған көркем шығарманы мұқият оқуға көмектесетін, кедергі

жасайтынреттердібілуүшінмен2006жылғы20ақпанкүністуденттердіңағылшынтілінде

жазылған тамаша (The Novel, 232) эссесіне сүйенемін. Онда мынадай сұрақтарға жауап

берілген:«Мұқиятоқуүшінбіріншіжақтанбаяндаупайдалыдегентұжырымсіздердіңосы

курсты жақыннан бері игеру барысындағы оқу тәжірибелеріңізбен қаншалықты сәйкес

келеді? Бірінші жақтан баяндаудың алуан түрлі ситуацияларға байланысты әдістерінде

қандайайырмашылықтарбар?».

39. Оқырмандар тұлғасын айқындау бағытында қолданылатын мінездеу сипаттарына

байланыстытеориялықболжамдардысынақтанөткізуүшінэмпирикалықзерттеулертымаз

жүргізілді.БортолуччименДиксон«Психонарратология»(Psychonarratology)аттытұңғыш

зерттеуінде кейіпкердің әрекеттері оқырмандарға оның мінез ерекшеліктерін бағалауға

септігін тигізетіні мен әңгімешінің өз тарапынан айтып берген сипаттамаларының әсері

болмайтыны айтылады. Дегенмен сынақтан өткізілген әңгімелерде бірінші жақтан

баяндаушыларпайдаланылғандықтан, үшіншіжақтан баяндалғанкөркемшығармалардағы

кейіпкерлерге әңгімешінің берген сипаттамалары туралы алдын ала тұжырым жасау

мүмкіндігіжоқ(160–165).

40. Шнайдер (Schneider) нарратив ситуацияны оқырмандардың эмпатиясын оятатын, ал ішкі

өміркөріністерініңжоқекеніноныайқынтежеушіфакторретіндетопшылайды.

41. Сериялы шығармалардан туатын әсерлерге байланысты қараңыз: Уорхол (Warhol, 71–72).

Тағыдақараңыз:Хейкмолдэ,«Моральзертханасы»(Hakemulder,MoralLaboratory,93,143),

Фешбахтыңқайталанбалырөлдікәрекеттертуралыбақылауларынасүйенген.

42. Нуссбаумның (Nussbaum) эмпатия тудыратын шығармалары тым шұбалаңқы. Нуссбаум

Чарльз Диккенстің романында (1849–1850) бейнеленетін Дэвид Копперфилдтың кітап

оқығандағымінез-құлқытуралыжазаотырып,былайдейді:«Олсағаттарбойынаоңашада

отырып, кітаптарға құштарлығын, сүйіспеншілігін сарп етеді. Өзінің қиялы, арман-тілегі

бойынша ол бұлардың компаниясындағы ең тұғырлы тұлғаға айналып келеді». Нуссбаум

үшін ортақтасу ұзақтығы өмірдің аса маңызды бөлшегі болып саналып, ол оқырманның

махаббатынарттыратынқұштарлыққа,арманментілеккежолашады.Қараңыз: Нуссбаум,

«Махаббатілімі»(Nussbaum,Love’sKnowledge,230–231).

43. Канондықтұрғыдан.Қараңыз:Джеймисон(Jamtson).Тағыда(Zwaan)«жаңаәңгімелер»не

«нарративтер» деп белгіленген мәтінді қорытқан кездегі оқырманның мінез-құлқын

салыстырғанын қараңыз. Бортолуччи мен Диксон дискурс процесінің барысын зерттеу

баяндалатын шығарманың шағын жанрларынан гөрі, кең ауқымдағы жалпы

айырмашылықтарға сүйенетінін ескертеді (253–254). Телевизиядағы ойдан шығарылған

шағын жанрлардың эмоциялық әсерлерін дәлелдеу үшін қараңыз: Брайант пен Зиллман,

ред. (Bryant and Zillmann, eds). Әдебиет жанрларының сыншылары бұқаралық

коммуникациясаласындағызерттеулердіңнәтижелерін(өздерібілетінмөлшерде)қабылдай

қоймайды, оның себебі, аудиовизуалдық (таңбалық) өнімдер прозалық көркем

шығармаларға қарағанда эмоциялық тұрғыдан әлдеқайда әсерлі болғандықтан шығар.

Алайдабұлболжамжүйелітүрдезерттелгенемес.

44. Феминистік сын байланыс, қарым-қатынас пен өзгеріс үшін шекараны аттап өтетін

мүмкіндіктер қарастырып, өздеріне сай тақырыптар арқылы кеңістік пен мекенді

жарқыратыпкөрсететінәйелжазушыларқолтаңбасыныңқуатынжиікөтермелейді.Мысалы

үшінқараңыз:Фридман(Friedman).

45. Флудерниктің (Fludernik) «Метабаяндау мен меташығармалық түсіндірме» (Metanarrative

andMetafictionalCommentary,39)еңбегіненНюннингтің(Nünning)метабаяндаудыңэмпатия

тудыратынфункцияларытуралыескертпелерінқараңыз.

46. Зиллман баяу ырғақтың эмпатияны дамытуға септесуі ықтималын қолдайды; ол ұсынған

болжамбойынша,телевизиялықжаңалықтармендрамалыққойылымдардыңжылдамекпіні

эмпатиялық үнқатысқа бөгет болуы мүмкін. «Эмпатия» (Empathy, 160–161). Майаллдың

(Miall) әдеби мәтіндердегі зорайту (алға шығару) мен эмпатия туралы еңбегі эмпатияны

күшейтуоқудыңбаяуырғағыменүйлесетінінпайымдайды.

47. Мысал үшін Ван Пирдің (Van Peer) «Көзқарас аясындағы әділет» (Justice in Perspective)

еңбегіндегітұжырымдықараңыз.

48. Кейіпкерлерді даралау Бортолуччи мен Диксон мәтіндік сипаттарға керісінше,

оқырмандардың менталдық бітімдері ретінде танитын нәрселерді сипаттайды

«Психонарратология»(Psychonarratology,28).БортолуччименДиксонжекеоқырмандардың

нарративтердегіерекшемәтіндіксипаттардықорытуынжүйелітүрдеөлшепотырады,бірақ

дискурстысаралауменнарративтеориясытуралыережелердіигеретінтәжірибенәтижелері

әлікүнгедейінтапшы.Олардыңнарратологиясытуралықараңыз:Дайенготт(Diengott).

49. Қараңыз:Диксонжәнебасқалар,«Әдебиөңдеу»(Dixonetal.(LiteraryProcessing,5–33).

50. Драмалықкейіпкерлердідаралаутуралыжазаотырып,Зиллманоқырмандардыңкөңілкүйі

«эмпатиялық және эмпатияғақарсы реакцияларды тездетеді» деп топшылайды, сондай-ақ

аудиториянықалай болғандадакейіпкерлергежанашырлықпенқарауғамәжбүрлеу керегін

айтады. Ол бас кейіпкерлер мен олардың қарсыластарының адамгершілік тұрғысынан,

«бағалану мүмкіндігі бар ізгі әрі зұлым әрекеттері күшті эмоциялық әсерлерді туғыза

алады» деп сенеді. Қараңыз: Зиллман, «Эмоциялық тартымдылық амалдары» (Zillman,

«MechanismsofEmotionalInvolvement»).

51. Қараңыз: Оутли, «Әдеби әсерлер жүйесі» (Oatley, A Taxonomy of the Emotions of Literary

Response).

52. Бұл тұрғыдан алғанда, Майалл мен Куйкен субъектінің ілгерідегі ұқсас тәжірибесі мен

сондай ситуацияда басқаның сезінген эмпатиясы арасындағы байланысты көрсететін

бұрынырақтағыеңбеккежүгінеді.Қараңыз:Стотленд(Stotland).

53. Қараңыз:МайаллменКуйкен,«Әдебилікдегенне?»(MiallandKuiken,WhatIsLiterariness?,

121–138)Майалл,«Жобадантыс»(Miall,BeyondtheSchemaGiven).

54. Қараңыз:Куйкенжәнебасқалар.Өзіөзгеретінсезімдердііздеу(Kuikenetal, LocatingSelf-

ModifyingFeelings).

55. Қараңыз: Лоуренс пен Куйкен, «Жеке тартымдылық нәтижелері» (Louwerse and Kuiken,

Effects of Personal Involvement, 170). Олардың зерттеулері Исердің олқылықты толтыру

ретіндебелсендітүрдеоқудыұсынғанмәселелерініңбірқатарынмақұлдайды(168–169).

56. Бұлболжамғақатыстысындықараңыз:КонижнменХоорн,дискурстысаралаутәсілі;тағы

дақараңыз:Уолш(Walsh).

57. Қараңыз:Клеменс-Белгардт(Klemenz-Belgardt,368);тағыдақараңыз:ХосеменБрюэр(Jose

and Brewer). Хейкмолдэ оқырман реакциясын күшейту үшін жеке сәйкестіктің маңызын

дәлелдейтін кейінгі зерттеулері туралы хабардар етеді. Қараңыз: «Мораль зертханасы»

(MoralLaboratory,71).

58. Вунш (Wünsch) Хейкмолдэнің «Мораль зертханасы» (Moral Laboratory) еңбегіне сілтеме

жасайды(73).

59. Жылдамоқудызерттеутуралықараңыз:ЧупчикпенЛазло(ChupchikandLazló).

60. Әртүрлі жанрлардағы телевизиялық жарнама хабарландырулары тудырған эмпатияны

зерттеукөрсетіпбергендей,үзік-үзік,біріздіемес«виньетка»хабарландыруларыэмпатияға

кедергіжасайды,алжарнамадағыклассикалық,кейіпкертөңірегінешоғырланғандрамалық

көрсетілімоқырмандардыңжанашырлығынтуғызады.Қараңыз:Стерн(Stern).

61. Кейіпкерлердіңменталдықкүйініңнәтижелеріноқырмандардыңқабылдауқабілетінеенгізу

деңгейі мәселесін когнитивті теорияда сәтті қолдану үшін қараңыз: Заншайн, «Сана

теориясы»(Zunshine,TheoryofMind).

62. Кейіпкерлерге қатысты симпатияны ояту үшін қолдануға болатын әртүрлі әдістер туралы

мағлұматалуүшінқараңыз:Бут,«Көркемәдебиетриторикасы»(Booth,RhetoricofFiction,

129–133, 243–266, 274–282, 379–391). Ақырында Бут симпатия туғызу үшін «ішкі

көзқарасты» пайдаланғанды қалайды, бірақ ол модернизмнің классикалық кезеңінің

авторларыбелсендітүрдеқолданғанмүмкіндіктердіңқатарынтүгелсипаттайды

63. Кейіпкерлердің оқырман қиялындағы бейнелік сипаттарының тамаша үлгілерін қараңыз;

Кохан(Cohan).

64. Қараңыз: Герриг, «Әдеби кейіпкер жасау» (Gerrig, The Construction of Literary Character).

Сондай-ақ оның «Нарративті әлем тәжірибесі» (ExperiencingNarrative Worlds) еңбегіндегі

беллетристикаға қатысты сауалнамаға қатысқандардың пікірлері жайында зерттеуін

қараңыз.

65. Қараңыз: Хоган, «Күйзеліске кіріспе» (Hogan, The Epilogue of Suffering). Бұл мақалада

Хоганның когнитивті рөлдік ойынды ситуациялық эмпатиямен ұштастыруы

ойластырылғанымен, кейінірек «Когнитивті ғылым, әдебиет пен өнер» (Cognitive Science,

Literature, and the Arts) еңбегінде жылдам, дөрекі уәждергебайланысты эмоцияның қалай

іске қосылатынын, сондай-ақ бірде-бірі эгоөзектік деп төмендетілмеуге тиіс рөлдерге

шығармашылықкөзқарастыңқалыптасуынсипаттайотырыпжасағанқып-қысқатұжырымы

оның теориясын байыта түскен (186–187). Деректі фильм кейіпкерлеріне қатысты тосын

ситуациялықэмпатияныбастанкешірутәжірибесініңмаңызынкөрсететінеңбектіқараңыз:

СаполскийменЗиллман,«Тәжірибежәне эмпатия»(Sapolsky and Zillmann, Experience and

Empathy). Бала туған әйелдер дүниеге ұрпақ әкелу кезіндегі әдеттегіден күшті

физиологиялықреакциялартуралытүсірілгенмедициналық фильмгеайрықша ден қойды;

ал басқа жағдайлардагендермәселесі мен оған қатыстытәжірибе эмпатияға айтарлықтай

ықпалеткенжоқ.

66. Қараңыз: Джаусс (Jauss, 152–188), әсіресе оның жиынтық көрсеткіші, «Қаһарманды

даралаудағыөзарақарым-қатынасформалары»(InteractionPatternsofIdentificationwiththe

Hero, 159). Бұған қоса, Хоганның «Сана және оның тарихы» (The Mind and Its Stories)

еңбегіндегінарративтегіэмоцияменпрототиптертуралыпікірлерінқараңыз.

67. Кинематографиядағы бастапқы тұжырымдар туралы қараңыз: Андринга және басқалар

(Andringaetal,154–155).

68. Баяндалған монолог, психонарратология мен үзік монолог туралы қараңыз: Кон, «Ашық

сана»(Cohn,TransparentMinds).

69. Буттың «Көркем әдебиет риторикасы» (Rhetoric of Fiction, 3–16) еңбегіндегі әдебиетте

«әңгімені»пайдаланудәстүрітуралыпікірталастардықараңыз;бұғанқосаКонның«Ашық

сана»(TransparentMinds)еңбегіндегіпсихонарратологиятуралыпікірінқараңыз.

70. Мысал үшін Палмердің (Palmer) «Көркем әдебиеттегі сана» (Fictional Minds) еңбегін

қараңыз.

71. Санакөрінісітуралыкейінгіуақыттағыеңбектердіңәуелдетанысуғалайықүшеуімыналар:

Флудерниктің«Тілшығармасыжәнешығарматілі»(Fludernik,TheFictionsofLanguageand

theLanguagesofFiction) магистерлікдиссертациясы;Заншайн, «Бізкөркемәдебиеттінеге

оқимыз:санатеориясыжәнероман»(Zunshine,WhyWeReadFiction:TheoryofMindandthe

Novel);ДжорджБут,«Меніңсіздіңнебілетініңізді,өзімніңнебілетінімдібілемін»(George

Butte,IKnowThatYouKnowThatIKnow).

72. ВанПир мен Пандер Маатішкіжағымды шоғырланумен оқырмандарсимпатиясынбөлу

арасындағыөзарабайланыстардытексеруүшінжазыпалынғанәңгімелердіңбеснұсқасын

пайдалануарқылытәжірибежүргізді.Қараңыз:«Көзқарасқалыптастыру»(Perspectivation,

145).

73. Басқажандардыңсезімдеріменхәлдерінанықтауүшінадамболмысыныңқалпындәлме-дәл

бейнелейтінкөптегенэсселертуралықараңыз:Иккес,ред.(Ickes,ed.).

74. Адам құқықтары – сыни тұрғыдан қаралуға тиіс. Батыстыңимпериалистік және бұрынғы

отаршылмемлекеттерібасқалардыңсенімдерімендәстүрлерінаяққатаптайотырып,қандай

«құқықтар» әмбебап болуға тиісті екені туралы өздерінің өте айрықша және шектеулі

түсініктеріненбастартуғатырысыпжатқанкезде,кейбіреулерәмбебап«адам құқықтары»

туралы«бүкілидеяны»орасанзоралаяқтықдепсанайды».Қараңыз:Хоу(Howe,3).

75. Қараңыз:Спивак(Spivak,214).

76. Қараңыз: Рабинович, «Оқу алдында» (Rabinowitz, Before Reading); Б.Ричардсонның (B.

Richardson) «Басқа оқырмандардың уәжі» (The Other Reader’s Response), «Жалғыз мәтін,

алуантүрліоқырман»(SingularText,MultipleImpliedReaders)аттыекіэссесі.Рабиновичпен

Ричардсонбірмезеттеүнқатуымүмкінәралуанкөрермендердіңтүрлісюжеттіқиялдарын,

бізоларғақосылудықалаған кездепайда болатыншарттардытүсінудің оңтайлыәдістерін

ұсынады.

77. Қараңыз:Спива(Spivak,214).

78. Қараңыз: Ричардсон, «Басқа оқырмандардың уәжі» (Richardson, The Other Reader’s

Response,38).

79. БортолуччименДиксоносыбағыттарбойыншакөпжұмыстындырды,бірақолармәселені

басқашақояды.Нақтыкейіпкердіңкөзқарасынаөзқабылдауларыарқылыжолтабаотырып,

оқырмандар баяндаушы мен кейіпкерді қаншалықты өзара қауыштыра алады? Осылайша

нақты кейіпкерге түпкілікті қызығушылық арта ма? Баяндаушы мен автордың жынысына

қатыстыболжамжасалама?Қараңыз:«Психонарратология»(Psychonarratology,166–199).

80. Бұл тарау әуелде Narrative (14, no. 3, 2006) басылымында жарық көрген эссенің қайта

қаралғаннұсқасыболыпсаналады(207–236).Тарау«Narrative»басылымыныңрұқсатымен

жарықкөрді.

Сілтеме

Ainslie,George,andJohnMonterosso.«HyperbolicDiscountingLetsEmpathyBeaMotivatedProcess».

BehavioralandBrainSciences,25(February,2002):20–21.

Andringa,Els,etal.«PointofViewand ViewerEmpathy in Film». In NewPerspectivesonNarrative

Perspective.Ed.WillievanPeerandSeymourChatman.Albany,N.Y.:SUNYPress,2001.133–157.

Batson, C. Daniel. The Altruism Question: Toward a Social-Psychological Answer. Hillsdale, N.J.:

Erlbaum,1991.

Batson,C.Daniel,andAdamA.Powell.«AltruismandProsocialBehavior».InHandbookofPsychology,

PersonalityandSocialPsychology,Vol.5.Ed.TheodoreMillonandMelvinJ.Lerner.NewYork:Wiley,

2003.463–484.

Batson,C.Daniel.«BenefitsandLiabilitiesofEmpathy-inducedAltruism».InTheSocialPsychologyof

GoodandEvil.Ed.ArthurG.Miller.NewYork:GuilfordPress,2004.359–385.

Blakeslee,Sandra.«CellsThatReadMinds».NewYorkTimes(10January,2006):F1,F4.

Blum,LawrenceA. Friendship, Altruism and Morality. London and New York: Routledge and Kegan

Paul,1980.

Booth,W.TheRhetoricofFiction,2nded.Chicago:UniversityofChicagoPress,1983.

Bortolussi,Marisa,andPeterDixon.Psychonarratology:FoundationsfortheEmpiricalStudyofLiterary

Response.CambridgeandNewYork:CambridgeUniversityPress,2003.

Bourg,Tammy.«TheRoleofEmotion,Empathy,andTextStructureinChildren’sandAdults’Narrative

TextComprehension».InEmpiricalApproachestoLiteratureandAesthetics.Ed.RogerJ.KreuzandMary

SueMacNealy.Norwood,N.J.:Ablex,1996.241–260.

Brothers,Leslie.«ABiologicalPerspectiveonEmpathy».AmericanJournalofPsychiatry,146(1989):

10–19.

Bryant, Jennings, and Dolf Zillmann. Responding to the Screen: Reception and Reaction Processes.

Mahwah,N.J.:Erlbaum,1991.

Butte,George.IKnowThatYouKnowThatIKnow:NarratingSubjectsfromMollFlanderstoMarnie.

Columbus:OhioStateUniversityPress,2004.

Cacioppo,JohnT.,andR.E.Petty.«JustBecauseYou’reImagingtheBrainDoesn’tMeanYouCanStop

UsingYourHead:APrimerandSetofFirstPrinciples».JournalofPersonalityandSocialPsychology,85

(October,2003):650–661.

Chupchik,G.C.,andJánosLázló.«TheLandscapeofTimeinLiteraryReception:CharacterExperience

andNarrativeAction».CognitionandEmotion,8(1994):297–312.

Cohan,Steven.«FiguresbeyondtheText:ATheoryofReadableCharacterintheNovel».Novel:AForum

onFiction,17(1983):5–27.

Cohn, Dorrit. Transparent Minds: Narrative Modes for Presenting Consciousness. Princeton, N.J.:

PrincetonUniversityPress,1978.

Cosmides,Leda,andJohnTooby.«CognitiveAdaptationsforSocialExchange».InTheAdaptedMind.

Ed.J.Barkow,LedaCosmides,andJohn Tooby. OxfordandNewYork:Oxford UniversityPress,1992.

163–228.

Cosmides,Leda,andJohnTooby.«DoesBeautyBuildAdaptedMinds?TowardanEvolutionaryTheory

ofAesthetics,FictionandtheArts».SubStance,94/95(2001):6–27.

Cosmides, Leda, and John Tooby. «Evolutionary Psychology and the Emotions». In Handbook of

Emotions,2nded.Ed.MichaelLewisandJeanetteM.Haviland-Jones.NewYork:GuilfordPress,2000.

91–115.

Craig, K. D. «Physiological Arousal as a Function of Imagined, Vicarious, and Direct Stress

Experiences».JournalofAbnormalPsychology,73(1968):513–520.

Damasio, Antonio R. Descartes’ Error: Emotion, Reason, and the Human Brain. New York: Putnam,

1994.

Damasio,AntonioR.TheFeelingofWhatHappens:BodyandEmotionintheMakingofConsciousness.

SanDiego:Harcourt,1999.

Damasio,AntonioR.LookingforSpinoza:Joy,SorrowandtheFeelingBrain.NewYork:Harcourt,2003.

Davis,MarkH.Empathy:ASocialPsychologicalApproach.Boulder:Westview,1994.

Davis,MarkH.«AMultidimensionalApproachtoIndividualDifferencesinEmpathy».JSASCatalogof

SelectedDocumentsinPsychology,10(1980):85.

Davis, Mark H. «Measuring Individual Differences in Empathy: Evidence for a Multidimensional

Approach».JournalofPersonalityandSocialPsychology,44(1983):113–26.

Delgado, Richard. The Coming Race War? and Other Apocalyptic Tales of America after Affirmative

ActionandWelfare.NewYork:NYUPress,1996.

Dixon,Peter,etal.«LiteraryProcessingandInterpretation:TowardsEmpiricalFoundations».Poetics,22

(1993):5–33.

Eisenberg,Nancy. «Emotion, Regulation, and Moral Development». Annual Review of Psychology, 51

(2000):665–697.

Eisenberg,Nancy,and Richard A. Fabes. «Children’s Disclosure of VicariouslyInducedEmotions».In

Disclosure Processes in Children and Adolescents. Ed. Ken J. Rotenberg. Cambridge and New York:

CambridgeUniversityPress,1995.111–134.

Eisenberg,Nancy, Richard A. Fabes, Denise Bustamante, and Robin M. Mathy. «The Development of

Empathy-RelatedResponding».InMoralMotivationthroughtheLifeSpan.Ed.GustavoCarloandCarolyn

PopeEdwards.Lincoln:UniversityofNebraskaPress,2005.73–117.

Eisenberg,Nancy,RichardA.Fabes,DeniseBustamante,andRobinM.Mathy.«PhysiologicalIndicesof

Empathy».InEmpathyandItsDevelopment.Ed.NancyEisenbergandJanetStrayer.CambridgeandNew

York:CambridgeUniversityPress,1987.380–385.

Ekman, Paul. Emotions Revealed: Recognizing Faces and Feelings to Improve Communication and

EmotionalLife.NewYork:HenryHolt,2003.

Fludernik, Monika. The Fictions of Language and the Languages of Fiction. London and New York:

Routledge,1993.

Fludernik, Monika. «Metanarrative and Metafictional Commentary: From Metadiscursivity to

MetanarrationandMetafiction».Poetica,35(2003):1–39.

Forgas,JosephP.Ed.HandbookofAffectandSocialCognition.Mahwah,N.J.:Erlbaum,2001.

Forster,E.M.AspectsoftheNovel.NewYork:Harcourt,1927.

Friedman,SusanStanford.Mappings:FeminismandtheCulturalGeographiesofEncounter. Princeton,

N.J.:PrincetonUniversityPress,1998.

Gallese,Vittorio,etal.«AUnifyingViewoftheBasisofSocialCognition».TrendsinCognitiveScience

8,no.9(September,2004):396–403.

Gallese, Vittorio, et al. «‘Being Like Me’: Self-Other Identity, Mirror Neurons, and Empathy». In

PerspectivesonImitation:FromNeurosciencetoSocialScience.Volume1:MechanismsofImitationand

ImitationinAnimals.Ed.SusanHurleyandNickChater.Cambridge,Mass.:MITPress,2005.101–118.

Gallese, Vittorio, et al. «The Mirror Matching System»: A Shared Manifold for Intersubjectivity».

BehavioralandBrainSciences,25(February,2002):35–36.

Geer,J.H.,andL.Jarmecky.«TheEffectofBeingResponsibleforReducingAnother’sPainonSubject’s

ResponseandArousal».JournalofPersonalityandSocialPsychology(1973):232–237.

Gerrig,RichardJ.«TheConstructionofLiteraryCharacter:AViewfromCognitivePsychology».Style,

24(Fall,1990):380–392.

Gerrig, Richard J. Experiencing Narrative Worlds: On the Psychological Activities of Reading. New

Haven:YaleUniversityPress,1993.

Gourevitch,Philip.WeWishtoInformYouThatTomorrowWeWillBeKilledwithOurFamilies:Stories

fromRwanda.NewYork:Farrar,Straus,andGiroux,1998.

Gratton, Lynn M., and Paul J. Elsinger. «High Cognition and Social Behavior: Changes in Cognitive

FlexibilityandEmpathyafterCerebralLesions».Neuropsychology,3(1989):175–185.

Hakemulder,Jèmeljan.TheMoralLaboratory:ExperimentsExaminingtheEffectsofReadingLiterature

onSocialPerceptionandMoralSelf-Concept.UtrechtPublicationsinGeneralandComparativeLiterature,

34.AmsterdamandPhiladelphia:JohnBenjamins,2000.

Hatfield,Elaine,JohnT.Cacioppo,andRichardL.Rapson.EmotionalContagion.Cambridge:Cambridge

UniversityPress,1994.

Hoffman,Martin.EmpathyandMoralDevelopment:ImplicationsforCaringandJustice.Cambridgeand

NewYork:CambridgeUniversityPress,2000.

Hoffman,Martin.«TheMeasurementofEmpathy».InMeasuringEmotionsinInfantsandChildren.Ed.

C.E.Izard.CambridgeandNewYork:CambridgeUniversityPress,1982.279–296.

Hogan, Patrick Colm. «The Epilogue of Suffering:Heroism, Empathy, Ethics». SubStance, 30 (2001):

119–143.

Hogan,PatrickColm.CognitiveScience,Literature,andtheArts:AGuideforHumanists.Londonand

NewYork:Routledge,2003.

Hogan,PatrickColm.TheMindandItsStories:NarrativeUniversalsandHumanEmotion.Cambridge:

CambridgeUniversityPress,2003.

Howe,Stephen.Empire:AVeryShortIntroduction.OxfordandNewYork:Oxford,2002.

Iacoboni,Marco,etal.«CorticalMechanismsofHumanImitation».Science286(1999):2526–2528.

Ickes,William.Ed.EmpathicAccuracy.NewYork:Guilford,1997.

Iser,Wolfgang.TheActofReading:ATheoryofAestheticResponse.Baltimore:JohnsHopkinsUniversity

Press,1978.

Jameson,Fredric.ThePoliticalUnconscious:NarrativeasaSociallySymbolicAct.Ithaca,N.Y.:Cornell

UniversityPress,1981.

Jauss,HansRobert.AestheticExperienceandLiteraryHermeneutics.Trans.MichaelShaw.Minneapolis,

Minn.:UniversityofMinnesotaPress,1982.

Jose, P. E., and W. F. Brewer. «Development of Story Liking: Character Identification, Suspense, and

OutcomeResolution».DevelopmentalPsychology,20(1984):911–924.

Keen,Suzanne.EmpathyandtheNovel.NewYork:Oxford,2007.

Keysers,Christian,etal.«DemystifyingSocialCognition:aHebbianPerspective».TrendsinCognitive

Science,8(November,2004):501–507.

Klemenz-Belgardt,Edith.«AmericanResearchofResponsetoLiterature».Poetics,10(1981):357–380.

Konijn, Elly A., and Johan F. Hoorn. «Reality-based Genre Preferences Do Not Direct Personal

Involvement».DiscourseProcesses,38(2004):219–246.

Krebs,Dennis.«EmpathyandAltruism».JournalofPersonalityandSocialPsychology32(1975):1134–

1146.

Kruger,DanielJ.«EvolutionandAltruism:CombiningPsychologicalMediatorswithNaturallySelected

Tendencies».EvolutionandHumanBehavior24(2003):118–125.

Kuiken,Don,etal.«LocatingSelf-ModifyingFeelingswithinLiteraryReading».DiscourseProcesses,38

(2004):267–286.

Lazarus,R.S.,etal.«ALaboratoryStudyofPsychologicalStressProducedbyaMotionPictureFilm».

PsychologicalMonographs,76(1962):1–35.

LeDoux,JosephE.TheEmotionalBrain:TheMysteriousUnderpinningsofEmotionalLife.NewYork:

SimonandSchuster,1996.

Lee, Vernon [Violet Paget]. The Beautiful: An Introduction to Psychological Aesthetics. Cambridge:

CambridgeUniversityPress,1913.

Lee,Vernon,and C. Anstruther-Thomson.«Beauty and Ugliness».ContemporaryReview,72(October,

1897):544–569(November,1897):669–688.

Lennon,Randy,andNancyEisenberg.«Gender/AgeDifferencesinEmpathy/Sympathy».InEmpathyand

ItsDevelopment.Ed.NancyEisenbergandJanetStrayer.CambridgeandNewYork:CambridgeUniversity

Press,1987.195–217.

Levenson, Robert, and Anna Ruef. «Physiological Aspects of Emotional Knowledge and Rapport». In

EmpathicAccuracy.Ed.WilliamIckes.NewYork:GuilfordPress,1997.44–72.

Lipps,Theodor.«DasWissenvonFremdenIchen».PsychologischeUntersuchungen,1(1906):694–722.

Lipps,Theodor.ZurEinfühlung.Leipzig:Engleman,1913.

Lodge, David. The Modes of Modern Writing: Metaphor, Metonymy, and the Typology of Modern

Literature.Chicago:UniversityofChicagoPress,1977.

Louwerse, Max, and Don Kuiken. «The Effects of Personal Involvement in Narrative Discourse».

DiscourseProcesses,38(2004):169–172.

Marcus,RobertF.«SomaticIndicesofEmpathy».InEmpathyandItsDevelopment.Ed.NancyEisenberg

andJanetStrayer.CambridgeandNewYork:CambridgeUniversityPress,1987.374–379.

Mehrabian, Albert. «Relations among Personality Scales of Aggression, Violence, and Empathy:

ValidationalEvidenceBearingontheRiskofViolenceScale».AggressiveBehavior,23(1997):433–445.

Miall,DavidS.«AffectandNarrative:AModelofResponsestoStories».Poetics,17(1988):259–272.

Miall,DavidS.«BeyondtheSchemaGiven:AffectiveComprehensionofLiteraryNarratives».Cognition

andEmotion,3(1989):55–78.

Miall, David S., and Don Kuiken. «What Is Literariness? Three Components of Literary Reading».

DiscourseProcesses,28(1999):121–138.

Minami, Masahiko, and Alyssa McCabe. «Rice Balls and Bear Hunts: Japanese and North American

FamilyNarrativePatterns».JournalofChildLanguage,22(1995):423–445.

Nussbaum,MarthaC.Love’sKnowledge:EssaysonPhilosophyandLiterature. OxfordandNewYork:

OxfordUniversityPress,1990.

Nussbaum, Martha C. Upheavals of Thought: The Intelligence of Emotions. Cambridge: Cambridge

UniversityPress,2001.

Oatley, Keith. «A Taxonomy of the Emotions of Literary Response and a Theory of Identification in

FictionalNarrative».Poetics,23(1994):53–74.

Palmer,Alan.FictionalMinds.LincolnandLondon:UniversityofNebraskaPress,2004.

Panksepp,Jaak.«EmotionsasNaturalKindswithintheMammalianBrain».InHandbookofEmotions.

Ed.MichaelLewisandJeannetteM.Haviland-Jones.2nded.NewYork:GuilfordPress,2000.137–156.

Posner,Richard.«AgainstEthicalCriticism».PhilosophyandLiterature,21(1997):1–27.

Preston, Stephanie D., and Frans B. M. de Waal. «Empathy: Its Ultimate and Proximate Bases»

BehavioralandBrainSciences25(February,2002):1–20,49–71.

Rabinowitz, Peter J. Before Reading: Narrative Conventions and the Politics of Interpretation. Ithaca,

N.Y.:CornellUniversityPress,1987.

Reed,StephenK.Cognition:TheoryandApplications,6thed.Belmont,Calif.:Wadsworth,2004.

Richardson,Alan.«TheOtherReader’sResponse:OnMultiple,Divided,andOppositionalAudiences».

Criticism,39no.1(Winter,1997):31–53.

Richardson,Alan.«SingularText,MultipleImpliedReaders».Style,41(2007):259–274.

Rosen,HowardJ,etal.«EmotionComprehensionintheTemporalVariantofFrontotemporalDementia».

Brain,125(October,2002):2286–2295.

Sapolsky, Barry, and Dolf Zillmann. «Experience and Empathy: Affective Reactions to Witnessing

Childbirth».JournalofSocialPsychology,105(1978):133–144.

Schneider, Ralf. «Toward a Cognitive Theory of Literary Character: The Dynamics of Mental-Model

Construction».Style,35(2001):607–642.

Sheehan,E.P.,etal.«ReactionstoAIDSandOtherIllnesses:ReportedInteractionsintheWorkplace».

JournalofPsychology,123(1989):525–536.

Sherman, Nancy. «Empathy and Imagination». In Philosophy of Emotions. Midwest Studies in

Philosophy,XXII.Ed.PeterFrenchandHowardK.Wettstein.SouthBend,Ind.:UniversityofNotreDame

Press,1998.82–119.

Shields,StephanieA.SpeakingfromtheHeart:GenderandtheSocialMeaningofEmotion.Cambridge

andNewYork:CambridgeUniversityPress,2002.

Singer, Tania, et al. «Empathy for Pain Involves the Affectivebut Not Sensory Components of Pain».

Science,303(20February,2004):1157–1162.

Slote,Michael.MoralsfromMotives.NewYork:OxfordUniversityPress,2001.

Spivak,GayatriChakravorty.«SubalternStudies:DeconstructingHistoriography».InTheSpivakReader:

SelectedWorksofGayatri ChakravortySpivak.Ed. Donna Landryand Gerald MacLean. NewYorkand

London:Routledge,1996.203–235.

Stern, Barbara. «Classical and Vignette Television Advertising Dramas: Structural Models, Formal

Analysis,andConsumerEffects».JournalofConsumerResearch,20(1994):601–615.

Stotland,Ezra,etal.Empathy,FantasyandHelping.BeverlyHills:Sage,1978.

Taylor,Marjorie,etal.«TheIllusionofIndependentAgency:DoAdultFictionWritersExperienceTheir

Characters as Having Minds of Their Own?»Imagination, Cognition and Personality, 22 (2002/2003):

361–380.

Tettamanti, Marco, et al. «Listening to Action-related Sentences Activates Fronto-parietal Motor

Circuits».JournalofCognitiveNeuroscience17(February,2005):273–281.

Titchener,E.B.ExperimentalPsychologyoftheThoughtProcesses.London:Macmillan,1909.

VanPeer,Willie.«JusticeinPerspective».InNewPerspectivesonNarrativePerspective.Ed.Willievan

PeerandSeymourChatman.Albany,N.Y.:SUNYPress,2001.325–338.

Van Peer, Willie, and H. Pander Maat. «Perspectivation and Sympathy: Effects of Narrative Point of

View».InEmpiricalApproachestoLiteratureandAesthetics.Ed.RogerJ.KreuzandMarySueMacNealy.

Norwood,N.J:Ablex,1996.143–154.

Walsh, Richard. «Why We Wept for Little Nell: Character and Emotional Involvement». Narrative 5

(October,1997):306–321.

Warhol,Robyn.HavingaGoodCry:EffeminateFeelingsandPop-CultureForms.Columbus,Ohio:Ohio

StateUniversityPress,2003.

Williams, Raymond. Culture and Society, 1780–1950. Reprint with a new introduction. New York:

ColumbiaUniversityPress,1983.

Wispé, Lauren. «History of the Concept of Empathy». In Empathy and Its Development. Ed. Nancy

EisenbergandJanetStrayer.CambridgeandNewYork:CambridgeUniversityPress,1987.17–37.

Wood,Marcus.Slavery,EmpathyandPornography.OxfordandNewYork:Oxford,2002.

Zahn-Waxler,Carolyn,etal.«EmpathyandProsocialPatternsinYoungMZandDZTwins:Development

andGenetic and Environmental Influences». InInfancy to Early Childhood:Genetic and Environmental

InfluencesonDevelopmentalChange.Ed.RobertM.EmdeandJohnK. Hewitt.Oxford andNewYork:

OxfordUniversityPress,2001.141–162.

Zillmann,Dolf.«Empathy:AffectfromBearingWitnesstotheEmotionsofOthers».InRespondingtothe

Screen: Reception and Reaction Processes. Ed. Dolf Zillmann and Jennings Bryant. Mahwah, N.J:

Erlbaum,1991.135–167.

Zillmann,Dolf.«MechanismsofEmotionalInvolvementwithDrama».Poetics,23(1994):33–51.

Zunshine, Lisa. «Theory of Mind and Experimental Representations of Fictional Consciousness».

Narrative11(October,2003):270–291.

Zunshine,Lisa.WhyWeReadFiction:TheoryofMindandtheNovel.Columbus:OhioStateUniversity

Press,2006.

Zwaan, Rolf A. «Effect of Genre Expectations on Text Comprehension». Journal of Experimental

Psychology:Learning,MemoryandCognition,20(1994):920–933.

ТӨРТІНШІТАРАУ

Аффектіліэкономика

СараАхмед

Сара Ахмед Голдсмитс колледжінде гендер, медиа және мәдениет мәселелері бойынша

дәріс береді, сондай-ақ феминистік зерттеулер орталығының директоры болып қызмет

атқарады.Оның«Эмоцияныңмәденисаясаты»(TheCulturalPoliticsofEmotion,2014),«Қырсық

субъектілер» (Willful Subjects, 2014), «Қатыстылық туралы» (On Being Included, 2012), «Бақыт

серті»(ThePromiseofHappiness,2010)және«Квирфеноменологиясы»(QueerPhenomenologies,

2006)аттыкітаптарыбар.

Ақнәсілдінағызұлтшылдыңжаныменрухынасүйіспеншілікөтетерең

тамыр тартқан, оны «өшпенділіктің» ешқандай түрімен тіпті

салыстыруға да келмейді. Түбіне үңілсеңіз, негізсіз пайымдардан туған

өшпенділік емес. Ол қатардағы ақ нәсілді ер адамның аралас нәсілді

жұпқа бетін тыржитып, жүрегін жиіркенішке толтырып қарайтын

жеккөрініш сезіміне де жатпайды. Мұны үй шаруасындағы ақ нәсілді

әйелдіңкүнделіктігазеттіоныңбетіненсыбайластыққашалдыққансот

шешімімен аз ғана жыл қамауға кесілген, әйтпесе мерзімінен бұрын

шартты түрде босатылған кезекті бір азғын жасөспірімнің немесе

зорлықшылдың ісі туралы оқығаннан кейін қолынан лақтыра салғандағы

өшпенділігі деуге де болмас. Бұл өшпенділік осы жердің шырайын

келтіргенақнәсілдіазаматтыңжұмысорнынажеңілдікпенталаспақшы

келімсектердің біздің жағалауға қалт-құлт тұмсық тіреген қайығына

көзін қадаған ақ білекті жұмысшының ішіне бүккен наразылығына

ұқсамайды. Бұл өшпенділіктің төркіні өзінің құлдырау жағдайындағы

шаруашылығын сақтап қалу үшін үкіметке алақан жайып жүргенде,

шетелдіктергеқарызға немесе қайтарымсыз «жәрдем» ретінде берілген

миллиардтар жөнінде оқып, ызаға булыққан діні христиан, нәсілі ақ

фермердіңкөңілкүйіндедежатқанжоқ.Мұныңдіңгегі–сүйіспеншілік.

Арийхалықтарыныңвеб-сайты

Эмоция кейбір субъектілерді басқалармен қауыштыру, ал енді

біреулерменқарама-қарсықоюүшінқалайәрекететеді?Эмоцияденемен

дененіңарасынқалайжалғайды?Менбұлэссемдеэмоцияныңденелермен

таңбалар арасындағы өзара байланыс жолдары арқылы жеке, ұжымдық

тұрпаттардың «бетке қалқып көрінуінде» шешуші маңыз атқаратынын

пайымдаймын. Мұндай тұжырым «эмоция – жеке бастың мәселесі, олар

индивидумғатиесілі болады, тіпті іштен шыққан күннің өзінде, кейіннен

басқаларға сырттай ғана ауысады» деп айтылатын кез келген болжамға

қатыстыашықкүмәнтуғызады.Бұлэмоция«іштей»немесе«сырттай»ғана

емес, денелер мен әлемнің тысқары көріністері мен шекаралары

жанасуыныңәсерінтуғызатынқұбылысекенінбілдіреді.

Мысалы, Арий халықтары веб-сайтында жоғарыда келтірілген мәтін

бойынша эмоция, өшпенділік пен сүйіспеншілік жеке субъектілердің

тұрпатыменұлттыңтұрпатынажыратудашешушімаңыздырөлатқарады.

Бұл арада субъект (ақ нәсілді ұлтшыл, қатардағы ақ нәсілді ер адам, үй

шаруасындағыақнәсілдіәйел,ақбілектіжұмысшы,ақнәсілдіазаматпен

діні христиан, нәсілі ақ фермер) ойдан шығарылған бөтен адамдардың

тарапынанқауіптөніптұрғандайсуреттелген.Олардыңіргегежақындауы

субъектініңәлдебірнәрсесін(жұмысорны,қауіпсіздігі,байлығы)иемденіп

қоюмен ғана шектелмей, оны толығымен ығыстыратындай көрінеді.

Басқаша айтқанда, бөтен адамдардың төбе көрсетуі сүйіспеншілік

объектісіне төнген қатер секілді қабылданады. Нарративте тарих қайта

жазылып,«бұлжердіигергендер»текқанаақнәсілдіжандардегенойдан

шығарылған қиялдың тасасында бөтен адамдардың (қоныс

аударушылардың, құлдардың) еңбектері елеусіз қалады.

 Ақ нәсілді

субъектілербірден-біржериесі«біздіңжағалау»болуданүміттенеотырып,

бір жағынан өздерін «қайырымсыз мемлекеттен» тепкі көрген

құрбандықтарқатарынақосады.Сөйтіп,нарративтеақнәсілдіарийлердің

өз ұлтына сүйіспеншілігі олардың ұлттық атауы мен тарихтағы орнын,

сондай-ақ болашағын меншіктеп алғысы келетін әлгі жандарды жат

адамдарретіндеқабылдайтынөшпенділігіноятатыныкөрсетіледі.

Сондай-ақ біз бөтендерді жексұрын сипатта көру қиялдан туған

субъектіні – құқық ұғымына, ойдан шығарылған ұлтты – жер (топырақ)

бейнесінетелуарқылытеңдестіретінінаңғарамыз.Субъектініңқұқықтарын

да, ұлттың жерін де қауіп-қатер қарсаңында деп түсіну осындай

теңдестіруге жол ашады. Өшпенділікті эмоциялық тұрғыдан байыптау

қиялдағы ақ нәсілді субъект пен ұлтты бірлікте қарастыруға

жәрдемдеседі.Қатардағыақнәсілдіерадам«қорқынышпенөшпенділік»,

үй шаруасындағы ақ нәсілді әйел «жиіркеніш пен ыза», ақ білекті

жұмысшы «наразылық», діні христиан, нәсілі ақ фермер «ашыну»

сезімдерін бастан кешіреді. Бөтендерге суыққабақ танытқан осындай

ызғарлы бейбауырмалдық тап сол сәтте «ақ» ұғымын қайталау арқылы

қауышатынқиялдағысубъектіденбауырмалдыққаауысады.Бұлаққаақдеп

таңылатын реңкке сүйіспеншілік сезімі әлгі өшпенді тітіркеністің ішкі

түйсіктен өрістейтін «қауымдық» сипатын көрсеткендей болады. Біз

бірлесеөшболғандықтан,бұлөшпенділікбәріміздітоптастырады.

Бұлнарративтаң-тамашақалатындайтосыннәрсеемес.Ісжүзіндеоның

біздің алдымызға тартатыны – әдепкі жағдай. Әдепкі жағдайды тек қиял

толықтырып тұр. Қатардағы ақ субъект – өшпенділікті қолдан қоздыру

арқылы жасалған, сүйіспеншілікке таңылған құштарлықтан пайда болған

қияли бейне ғана. Өшпенділік сезімі қатардағы субъектінің жандануына

әсер етеді; әдепкі тірлікті дағдарысты жағдайға, қатардағы адамды нағыз

құрбандыққаайналдырасуреттеп,қиялдағыбейненіөміргеараластырады.

Адамға да, мекенге де қастандық жасайтын сияқты көрінетін қиялдағы

бөтендердің іргеге жақындауы бейқам өмірімізге қауіп төндіреді.

Қатардағы нормативті субъект зиян шеккен тарапқа айналады: ол

бөтендердің«басқыншылығының»салдарынан«зәбіркөрген»немесетым

қатты зардапқа ұшыраған болып шығады. Осылайша бөтен адамдардың

тұрпаттары уайым дискурсы арқылы «жеккөрінішті» сипатта көрініс

табады.Олардыңмаңайғажақынкелуікөңілкүйдіңбұзылуынаықпалетіп,

қатардағыақнәсілдіадамғазиянын«тигізеді».Шынмәнінде,бұларадаақ

нәсілді адамның кіршіксіз таза сезімдерін (сүйіспеншілік, қамқорлық)

бөгделербелденбаса«иемденіп»алғандайәсертуады.

Жан ауыртатын осындай нарративте өшпенділікке кезігетін кім?

Өшпенділікке әрқилы адамдардың (бұл арада аралас нәсілді жұп, бұзық

жасөспірім, зорлықшыл, келімсектер мен жат жұрттықтар) тап болатыны

айқын.Бұладамдаржергіліктіжұртқажұмысорнынанайырылу,ақшадан

қағылу, панасыз қалу сынды зор қауіп әкеледі. Олар қан араласу, тұқым

аздырудың қатерін, тәннің тазалығын бұзуға бейімдік танытады. Мұндай

зорлық-зомбылықтуралыойлардысанаданұдайыаластапотырғандағана

тұрпаттыңкіршіксіздігітуралыәңгімеайтуғаболады.Мынаметономиялық

көріністің астарына назар аударыңыз: аралас нәсілдер мен иммиграция

зорлық-зомбылық пен азғындықтың сипаттары (ұқсас белгілері) ретінде

қабылданабастады;бұларадаұлттыңболмысынсырттанбұзудыңмысалы

ретінде қорғансыз ақ нәсілді әйел мен әлжуаз баланың зақымдалған

денелері ұсынылған. Қатар қойылған бейнелер олардың арасындағы

сәйкестіктіалғатартады.Бәлкім,бөтендердіңөзімізгеұқсастығы,«бізден»

сол бір «өзгешелігінде» болар. Нарративте өшпенділік бір ғана бейненің

бойына жинақталмайды. Өшпенділіктің бейнелері мен объектілерінің

алуантүрлінобайларыжасалып,оларбірарнағатоғыстырылып,«жалпыға

бірдейқауіп»ретіндекөрсетіледі.Өшпенділікнақтысубъектіменобъекті

де болмайды, өзі жеке дара орын алмайды. Өшпенділік экономикалық

сипатта:оләралуандықпенорынауыстыруқарым-қатынасындатаңбалар

арасындағыайналымғатүседі.

Мұндай аффектілі экономикадаэмоциянәрселерді жасайды, адамдарды

қауымдастықтармен, яғни тәни кеңістікті әлеуметтік кеңістікпен олардың

жанды ықыласы арқылы теңдестіреді. Эмоцияны психологиялық

диспозицияретіндепайымдаудыңорнына,бізоларпсихикалық,әлеуметтік

құбылыстардың, сондай-ақ жеке адам мен ұжымның арасында қандай

нақты жолдармен дәнекерлік ететіні жөнінде ойланғанымыз абзал.

Эмоцияның бейнелерді ұстану (adherence) барысында қандай сипат

танытатынын көрсеткім келеді; мұндай ұстаным баспана сұраушы мен

халықаралық лаңкестің бейнелеріне ден қоятын ұжымдық бірлікті

(coherence) туғызады. Эмоцияның өзім жасаған экономикалық моделі

бойыншаоларсубъектпенбейнедежағымдысипаттаорыналмағанымен,

субъектілерді өзара байланыстыру жолында әрі қарай жалғаса береді.

Нақтырақ айтатын болсақ, эмоцияның мүлде білінбеуі оларды

«жансыздандырыптастайды».

Өшпенділікэкономикасы

Күнделікті қолданыстағы тіл эмоцияны тұрмыстың айқын формасы

ретінде тудыратыны анық. Сондықтан «менде де сезім бар» деп айта

аламын.Фильмді«мұңды»депсипаттауғамүмкіндігімбар.Осылайсөйлеу

барысындаэмоцияменшіктеліп,оларсипаттамалық,сапалықбелгілерібар

субъект,объектігетиесіліболады.«Меніңэмоциямбар,біреунебірнәрсе

өзімді белгілі бір түсініксіз күйді сезінуіме мәжбүр етеді» деген оймен

таласқа түскім келеді. Субъекті мен объектінің нақ ішіне жайғаспай-ақ,

эмоцияныңолардықалайқамтитыныменіқызықтырады.Ісжүзіндеэмоция

өзізінжасырып,ықпалетеалатынбелгілібіртарихикезеңніңнәтижесіне

айналып, өмір сүрудің формасы ретінде ғана көрінуі ықтимал. Мұндай

көзқарастың психоанализден алынғаны анық; сондай-ақ ол нақты өмірде

жоқ субъектінің, көбіне «бейсана» деп тұжырымдалатын болмыс

жетімсіздігініңтеориясыболыпсаналады.Өзініңбейсанатуралыэссесінде

Фрейд «бейсана эмоция» ұғымын енгізді; онда аффектілі импульс

қабылданған, бірақ қате талданып, басқа бір идеяға телінген.

 Санадан

аласталған нәрсе – сезім емес, сол сезім әу баста (бірақ уақытша)

байланысуыықтималидея.Психоанализбізгеэмоцияныңқозғалыстармен,

ассоциациялармен байланыста болатынын көрсетеді; олар арқылы

«сезімдер»біздіқазіргіуақыттабарлығыбірдеймойындалабермеуімүмкін

әртүрлі мағыналық деңгейден алып өтеді. Мен мұны эмоцияның

толқымалы әсері деп айтар едім; олар бүйір жаққа (таңбалар, бейнелер,

объектілерарасындағы«жапсырма»ассоциациялар),сондай-ақкейінқарай

(қысымжасауәркезнақсолуақыттаөзізінқалдырады–бұданшығатыны,

«неше түрлі қыстырмалар» тарихилықтың «бар-жоқ» ұғымымен

байланысты болады) қозғалады. Интернеттегі ашық дереккөзден анық

көрініп тұрғандай, бұрынғы ассоциациялар кейбір адамдарға біздің

«өшпенділігіміздің», өшпенді кейіпте «болуымыздың» себебін түсінуге

мүмкіндікбереді;олардықайтажаңғыртуарқылыөшпенділіктіңбейнелер

арасындакейінқарайжылжығанысияқты,бүйірлепте«сырғығанын»анық

көре аламыз. Іс жүзінде психоанализ қазіргі уақытта жоқ субъектінің

теориясы болып саналатындықтан, аффект теориясын экономика ретінде

алға тартады, өйткені ол шынайы құны жоқ әралуандық пен орын

ауыстыруқарым-қатынасынқамтиды.Яғниэмоциякапиталдыңформасы

ретінде сипат танытады: аффект таңба мен тауардың нақ өзінде емес, өз

айналымыныңнәтижесіретіндеғанапайдаболады.Мен«экономика»сөзін

эмоция әлеуметтік әрі психикалық салада айналысқа түсетіні мен

таралатыны туралы пайымды білдіру үшін кәдеге жаратамын. Маркстік

сыннан капитал қисыны туралы пікірді аламын. Маркс өзінің

«Капиталында» тауар мен ақша қозғалысының А-Т-А (ақша – тауар –

ақша) формуласы қосымша құнды қалай туғызатынын талдады.

 Яғни

айналымменауыстыруарқылыА(ақша)жоғарыбағаланабастайдынемесе

оныңөзіайтқандай,«Бастапқықұнайналымкезіндеөзгеріссізболыпқана

қоймайды,бұрынғыдандаартатүсіп,өзінеқосымша құндыүстейді,баға

мемлекеттік шаралар арқылы реттеледі. Бұл қозғалыс оны капиталға

айналдырады».

 Мен осыған ұқсас қисынды ұсынамын: таңбалар

арасындағы қозғалыс аффектіге айналады. Маркс құнды аффектімен

байланыстыру үшін капиталшы мен сараңның бейнелерін пайдаланады:

«Баюғақанағатсызұмтылыс,пайдағашексізқұштарлық–капиталшымен

сараңүшінүйреншіктінәрсе».

Құштарлықкапиталдыңқорлануынаықпал

етеді:капиталшыны тауарлардың құны қызықтырмайды,оныңесі-дерті–

«байлыққа белшеден бату ғана».

 Менің ұсынатыным – қор жинауға (ол

мейлі құн, қуат немесе мән болсын) ұмтылыс емес, уақыт өте келе

құралатын құштарлық теориясы. Аффект субъект пен объектінің ішінде

жайғаспайды, олардың арасында айналыста болады (аффектілі құнның

уақыт өте келе жинақталуы). Таңбалар арасындағы қозғалыстың

нәтижесінде аффектілі құн өседі: көбірек айналған сайын, олардың

әсерліліксипатысоғұрлымартабередіде,аффектінікөбірекөз«бойында

тұтып қалатындай» көрінеді. «Сезімдерді» «тауарлық фетишизм» сынды

сипаттау бұл процеске теориялық мағына дарытудың басқа бір әдісі

болады: сезімдер объектілерде көрініс табады немесе өз тіршілігі бар

объектілерретіндебойкөрсетеді;бейнелепайтқанда,теколардыңөндіріс

барысы (еңбек және жұмыс уақыты), сондай-ақ айналым мен айырбасты

қамтитын тарих арқылы қалай қалыптасатыны жасырын түрде қалады.

Әлбетте, аффектіні экономика ретінде қарастыратын мұндай пайым

Маркстің тұтыну құны мен айырбас құны арасындағы айырмашылық

туралымаңыздықағидасынескермейді,яғнимәселенітолыққамтымайды.

Белгілі бір тұрғыда менің көзқарасымның әралуандық пен орын

ауыстыруды бейсана формасы түсіндіретін тілі ретінде сипаттаған

психоанализ пайымымен көп ұқсастығы болуы мүмкін. Менің

психоанализденалшақкететінтұстарымэкономиканыңпсихикалықсипаты

барекенінмойындамауымнан(оныңшынымендепсихикалықсипатыжоқ

екеніне қарамастан) көрінеді; бұл дегеніңіз – әралуандық пен орын

ауыстыру қарым-қатынастарының «субъект» таңбалаушысына қайта

оралуы. Бұл «қайта оралу» Фрейдтің еңбегінен ғана айқын көрінбейді,

сондай-ақ Лаканның «субъектіні» жоқтық пен жоғалтудың қолайлы орны

ретінде пайымдауынан да аңғарылады.

 Лапланш пен Понталистің

дәлелдеуінше, Лакан «субъектіні» «таңбалаушының жайғасқан жері» деп

анықтағанболса,«таңбалаушыныңмекенінсолсубъекттеориясыбелгілеп

береді».

 Субъектінің құрылымын «қоныс» ретінде қарастыру, тіпті орын

алуға тиіс нәрсе бар орында жоқ болып шыққан күннің өзінде

таңбалаушыныңтоқырапқалғанкүйісубъектініңшеңберіненұзамайтынын

көрсетеді. Керісінше, менің өшпенділікті аффектілі экономика ретінде

қарастыруымэмоцияныңнақтыбіртәнніңтұрпатында,сондай-ақбасқабір

нәрсенің ішінде болмайтынынкөрсетеді, яғни «субъект» – экономиканың

бастауы, түпкі мақсаты емес, жай ғана тоғысу нүктесі. Бұл аса маңызды,

өйткені өшпенділік сияқты сезімдердің бүйір арқылы кейін қарай

қозғалысы субъектінің ауқымында орын алмайды. Бейсана – субъектінің

бейсаналығы емес, барлықтың (presence) немесе бар болу (to be present)

қабілетінің жетімсіздігі; ол субъект пен объектінің салыстырмалылығын

көрсетеді (салыстырмалылық таңбалар айналысы арқылы әрекет етеді).

Осыны ескере келгенде, аффектілі экономика әлеуметтік, материалдық,

сондай-ақпсихикалықтұрғыданқарастырылуытиіс.

Аффектініңқозғалысы«осында»және«анажақта»ұғымдарыныңарасын

ажыратуда шешуші маңызды рөл атқарса, психикалық, әлеуметтік

сипаттарға жүгіну оңай болмайды. Оның орнына, Джудит Батлер «меже

(boundary), бекітілім (fixity), жамылғы (surface) эффектісі»

 деп атаған

материалдануқұбылысыинтенсивтендірупроцесінқамтиды.Басқасөзбен

айтқанда, аффектілі құнның жинақталуы дене тұрпаттары мен әлемнің

жамылғысынқалыптастырады.

Сондықтанаффекттаңбаларыныңайналысы,мысалы,«ұлттұрпатының»

материалдануын қалай жүзеге асыратыны туралы білгіміз келеді. Біз

өшпенділіктің әртүрлі бейнелер арқылы бой көрсетіп, өзіміз «өшпенділік

сөзі» деп атайтын пікірлерде «жалпыға бірдей қауіп» ретінде

бағаланатынын байқап үлгердік. Бірақ эмоцияның үстірт көріністері

экстремистік дискурстар мен ұлтты өркендету жолындағы «әдепкі»

ұмтылыстардың арасында әлдебір қарама-қайшылық бар деп кесіп

айтуымызға мүмкіндік бермейді. Мысал ретінде біз баспана сұраушылар

жайындаБританконсервативтікпартиясыныңбұрынғыжетекшісі–Уильям

Хейгтіңайтқансөздерінкелтіреаламыз.2000жылдыңсәуіріменмаусымы

аралығында ізі суымастан қайталанып, «баспана сұраушылардың»

әңгімелерінде«тұтылып»қалған,бір-біріненсәлғанаайырмашылығыбар

қыстырма сөздер (sticky words) мен теріс пікірлерді қамтыған басқа да

пайымдар айналысында жүрді. Баспана туралы әңгімелердің жайына

қарағанда, Хейгтің сөзі біршама айқын. Су тасқыны мен топан су басу

тәрізді сөздердің қолданысыбаспана мен бақылаудан айырылу, сондай-ақ

батпақпенағынсуарасын байланыстыратын ассоциациялардытуғызып,

іргеге жеткен, жақын қалған бөтен адамдардың «қаптап кеткені» туралы

үрейменқобалжусезімінарттырады.ЖуырдаосысындысөздерБритания

ішкі істер министрі Дэвид Бланкеттің аузынан да шықты. Баспана

сұраушылардың балалары жергілікті мектептерде оқыса, нәтижесі не

болатынынсипаттауүшінтопансубасусөзтіркесінпайдаланды.Алсынға

ұшыраған соң, топан су басу сөз тіркесін қаптап кетті деген сөз

тіркесіменауыстырды.Топшылапқарасақ,қаптапкетубұларадатопансу

басудыңсалдарынмеңзептұр.Бірақолбәрібірбөтендертарапынанжүзеге

асатын алдын орап кету, иемденіп алу сияқты әрекеттерді аңғартады. Ол

ұлттың тұрпатын сырттан келген бөтендерді «ауыздықтай алмаған»

субъектінің кейпімен шендестіре бейнелейді. Бөтен адамдарды ұлттың

кеңістігіне баса-көктеп кіріп, оның тіршілігіне қауіп төндіретіндей етіп

суреттегендіктен,әлгісөздербұларадабелгілібірдеңгейдеәсертуғызады.

Хейгөзініңәуелгісөздеріндеқұшақжаяқарсыалынғанжатжұрттықтар

менмұқтажжандарөтірікбаспанасұраушылардыңайырмасынакөзжұма

қарайтынбөтендердіңарасынажыратады.Бұланда-сандаұлтсубъектісінің

кеңпейілдік туралы қиялға ерік бергендіктен, келімсектердің бірқатарына

меймандостықтанытуынажолашады.Ұлтшынмұқтаждарғатүсіністікпен

қарап, қонақжайлық көрсетеді. Бірақ сөйте тұра, бұл нәрсе

қонақжайлықтың шегі мен шарттарын бекемдеу үшін кейбір бөтендерді

(өтірікшіретінде)жеккөрініштіетіпсипаттауғакедергіболмайды.Баспана

сұраушыныөтірікшікейпіндебейнелеудебелгісіздікпендағдарыстуралы

нарративті қамтиды. Ал бұл белгісіздік пен дағдарыс адамды көбірек

әрекет етуге мәжбүрлейді. Біз баспана сұраушылардың шын мұқтажы

қайсы, өтірікшісі қайсы екенін қалай білеміз? Бұл дискурстың қисынына

жүгінсек, біз мұны әркез ажырата алмауымыз да, олардың ел ішіне еніп

кеткенін байқамай қалуымыз да мүмкін. Осы арада жол-жөнекей

қойылатын міндет физикалық қозғалыс пен тұлғаны даралаудың арасын

байланыстыратын технологияға ұқсайды: кеңістікті бойлап өту – бітімі

нақтыланбаған, ерекшеленбегеннақты бір субъектарқылыөтумен бірдей

болатыны көзделеді.

 Екі жақты ұйғарым жасау мүмкіндігі әралуандық

сипаттарын іздеу жолындағы халықтың құқығы мен қалауын реттеп,

бөтендердіңтұрпатынабаса-көктепкірудіңөктемәдістерінақтапалады.Біз

бөтендердіажыратаалмасақ,кезкелгенкірметұрпаттыңәп-сәттеөтірікші

болып шығу мүмкіндігі көбейеді. Табалдырықтан аттауға дайын тұрған

олар ұлттық тұрпатқа зиян шектіруі ықтимал. Өшпенділік бейнелерінің

арасындағы ұқсастық арқылы зиян шектіретін баспана тақырыбы нені

аңғартады? Баспана сұраған өтірікшінің тұрпаты ұлтқа күн көрсетпейтін,

оның өз шекарасын қорғау қабілетіне қыспақ жасайтын «құбыжықтың»

бейнесіне айналуы мүмкін. Бұл «құбыжық» бүгінгінің бір елесі сияқты

күтпеген жерде, ойламаған кейіпте көрініп, болашақ туралы ойымызды

үрейгетолтырады.«Ол»біздіңқайта-қайтакөзалдымызғакеледі.Мұндай

жағымсыз бейнелер айналада өріп жүр. Бағынатын заң болмағандықтан,

шынымен де аффектілі құнды жинақтайды. Баспана сұраған өтірікшінің

бейнесі үйреншікті тұрпаттардан оқшауланады, яғни кез келген келімсек

өтірікші болуы ықтимал; сондықтан олардың «шексіз» ағылып келуі«біз

шегетінзардаптың»қатарынкөбейтебереді.

Белгілібірбейнегеқатысты

жеккөрініш сезімін азайту мүмкіндігінің болмауы өшпенділіктің

экономикалықтұрғыдантаралуынасептесіп,бөтендердіңөзінбір-бірінен

ажыратуға ынталандырады; ал мұндай жіктеліс ешқашан

«аяқталмайды»,себебіоләлікеліпүлгермегенжатжұрттықтардыкүтуі

тиіс. «Өтірікшілерді күту» дискурсы осылайша бөтендердің болмысына

қарсыбағытталғанөктемдіктіақтапалады.

Арада көп уақыт өте қоймағандықтан, Хейгтің айтқан сөздері Тони

Мартинтуралыоныңкейінгіпікірлерінебелгілібірдеңгейдеәсерінтигізді.

Тони Мартин – Англияның бір кішігірім қонысындағы өзінің үйін

тонамақшыболғаноналтыжасарбаланыөлтіргеніүшінөмірбойықамау

жазасына кесілген адам. Хейгтің (Мартин немесе баспана сұраушыларды

атамай-ақ) заң «тоналған адамдардан гөрі, қылмыскерлердің құқықтарын

қорғауға мүдделі» деп айтқан сөзін жұрт іліп әкетті. Мұндай тұжырым

жарияетілмейтін,бірақісжүзіндеМартиндіқылмыскеремес, құрбандық

ретіндекөрсететінжағдайды(бұларадағы«нешетүрліқыстырмасөздер»

мәселені қаз-қалпынша, үстірт қабылдауға наразылық білдіретін пікірлер

болып шығуы ықтимал) алға тартады. Енді өлген адам қылмыскерге

айналды. Кісі өлімі болмаған қылмыс (есіктің құлпын бұзып, ұрлық

жасауға әрекет) кісі өлімімен аяқталған шын қылмыстың, нағыз

әділетсіздіктің орнын басты. Қылмыс жасаушы мен жапа шегушінің

арасындағы қарым-қатынастың осылайша қайта қаралуы біреудің

меншігіне заңсыз қол сұққанды өлтіруге жасырын түрде берілген рұқсат

болып шығады. Үкімді мойындамау үйді тонау мен баспана жайын бір

арнада тоғыстырып, олардан қорғану құқығы мәселелерін туындатты.

Сөйтіп, баспана сұраушының бейнесі тонаушының (ұрлықшының)

бейнесімен кірігіп кетті. Теңдестірудің қуаттылығы сондай, баспана

сұраушы әлдебір нәрсені елдің ішінен «ұрлап бара жатқандай» әсер

қалдырады. Бір бейненің «мінездемесі» бөтеннің бойына ығыстырылады

немесе көшіріледі. Әйтпесе былай деуге болады: бейнелер арасындағы

ассоциация нәтижесінде олардың әрбірі аффектілі сипатты сіңіріп, «өз

бетінше өмір сүре бастайды». Үй тонаушы бөтен екен, ендеше, баспана

сұраушыдақылмыскеркейпіндеелестейді.Соныменқатаркісіөлтірушінің

тұрпаты(олқұрбандықдептанылды)

ендібөтенніңтайсалмастанжақын

келуінің салдарынан меншігі мен мүлкіне қауіп төніп тұрған ұлттың

тұрпаты болып есептеледі. Сөйтіп, бейнелердің теңдестірілуі қорғаныс

жөніндегі әңгімеге арқау болды: ұлт/ұлт субъектісі бөтендердің

«басқыншылығынан» сақтануы тиіс. Мұндай қорғаныс нарративінің

ешқандай қалыпқа түспегеніайқын.Олбейнелер арасындағы «қозғалыс»

барысында көрінеді. Арадағы айналыс өз дегенін істеп, «біз» бен

«олардың» арасын ажыратады. Сол себепті «олар» біздің өшпенділік

сезіміміздің себепшісіне, ақтап алушысына айналады. Іс жүзінде біз бұл

байланыстың уайым мен өшпенділік арасындағы қозғалысты қалай

қамтитынын көре аламыз: бөтеннің іргеге жақындауы (үй тонау/өтірікке

жүгіну) жеке адамның (бұл жердефермердің) және ұлттың тұрпаттарына

қарсы зорлық-зомбылықтың көзі саналады. Біз өшпенділіктің аффектілігі

тұрпатта, объектіде немесе бейнеде бар нәрсені дәл анықтауға кедергі

болатынын аңғарамыз. Мұндай қиындық барысында өшпенділік сезімі

өзіне тәнәрекеттер жасауға ұмтылады. Бұл – өшпенділіктің дәрменсіздігі

емес, оның әрекет ету тәсілі; бұл арқылы ол бөгде тұрпаттардан

құралған әлемнің бетіне қалқып шығады. Басқа сөзбен айтқанда, бұл

эмоцияныңөзінше тұрпатта,объектімен бейнедеболумүмкіндігініңжоқ

екенін көрсетеді. Ал ол жағдай эмоцияға өздері жандандырған

аффектілердітудыруға(қайтатудыруға)немесежұмылдыруғажолашады.

Үрей,тұрпаттарменнысандар

Аффектілі экономика ретінде өзім жасаған эмоция моделін үрей мен

тұрпаттардың материалдануына қатысты қарастырғым келеді. Мына

нәрсегемәнбергенжөн,үрей–көпжағдайдаоныңобъектісініңболмысы

ретінде сипатталатын, экономикалық тұрғыдан көрініс таба алмайтын

эмоция. Іс жүзінде үрей абыржуға жиі қарсы қойылады, өйткені үрейдің

объектісібар.Мысалы,СтэнлиРахманабыржуды«қауіптөндіретін,бірақ

неге екені белгісіз оқиғаны алдын ала қинала сезіну», «күтіліп отырған,

оңайға соқпайтын белгісіз нәрсені түйсіну» деп түсіндірсе, үрейді

«анықтап алуға болатын қатерге» эмоциялық тітіркеніс ретінде

топшылайды.

 Мен үрей объект арқылы «өтумен» байланысты деп, бұл

модельге қатысты мәселе көтергім келеді. Мысалы, біз баспана

сұраушылардыңұлтты«суғабатыратыны»туралыбаяндыүрейлінарратив

ретінде қарастыра аламыз. Үрей арнадан асып-тасып кеткендей әсер

қалдырады: объектінің ішінде тұтылып қалудың орнына ол тоқтау

болмағандықтанкүшейебереді.Үрейтуғызатынбөтендер«маңайданөтіп

жатса», жат жұрттықтардың кейбірі қауымдастыққа өз жолымен барып

қосылып,қалағанжеріндежүріп-тұраалады.Хайдеггердеқарастырылып

отырған объектінің аясынан шығып кеткен кезде үрейдің арта түсетінін

топшылайды.Ол:

«Бізгеқауіптөндіретінжағымсызнәрсетымалыстаемес,олжақындапкеледі...Жақындаған

сайын «жағдай ушығуы ықтимал, бірақ олай бола қоймауы да мүмкін». Біз «сондай

қорқынышты болып тұр» дейміз. Ал бұл жақындап келе жатқан жағымсыз нәрсенің біздің

маңайымызғажоламау,айналыпөтумүмкіндігініңбарекенінашықтан-ашықкөрсетеді;бірақ

соғанқарамастанүрейімізазамайдыда,басылмайдыда,керісінше,өршіпкетеді»,–дейді.

Хайдеггердіңүрейдідәлсолсәттекеңістікпенуақытөлшемітұрғысынан

нақтыайқындалмағанелеспен байланыстыруыаса маңызды. Үрейдің дәл

бейнесі жоқ, ол тек таяп келе жатқан объектіні аңдатады. Үрейдің

күнібұрын аңғарылған елесі сол объектінің бізге соқпай, айналып өтуіне

мүмкіндік береді. Бірақ үрей объектісінің айналып өтуі одан біржолата

құтылғандықты білдірмейді. Одан гөрі жақындап келе жатқан объектіні

жоғалтыпалуықтималықорқыныштыңүстінеқорқынышарттырып,үрейді

әріқарайүдетіпжібереді.Объектісібарболса,үрейсоныңішіндетұтылуы

мүмкін. Үрей объектісінің жай ғана маңайдан өтіп кету орайы келсе, әрі

қарайолүрейдіөзішіндеұстаптұраалмайды.Үрейдің объектігетікелей

қатыстылығы, оған қарай бағыт ұстау белсенділігі өзі сол объектіні

жоғалтып алған жағдайда арта түседі. Біз бұл жерде абыржу мүлде жоқ

дегеннен гөрі, ол осы сәтте аса шошытарлық дәрежеде емес деп

сипаттағандыжөнсанаредік.Болмаса,абыржуөзініңтуындаусебебіемес,

әрлі-берліқозғалысыныңсалдарыретіндежанданатыннақтыобъектілерге

таңылады. Абыржу кезінде ой әртүрлі объектілердің арасында шапшаң

қимылдап, сол абыржу сезімінің өршуіне ықпал етеді. Әркімнің көңілін

абыржытатын«нәрселер»көбейгенүстінекөбейебереді.Сөйтіп,белгілібір

объектіден қол үзу абыржу сезімінің әбден жинақталуына жол ашады.

Басқасөзбенайтқанда,абыржуобъектілерге«жанаса»кетугебейімтұрады.

Осыны ескеретін болсақ, абыржу объектінің жақындап келе жатқанынан

туатын үреймен қарым-қатынасты емес, сол объектіге деген көзқарасты

білдіреді. Үрей мен абыржу арасындағы қатынас нақ сол объектінің

«маңайданөтуінен»туындайды.

Бұған қоса, үрейдің өз объектісімен жай байланысына қарағанда, оны

жоғалтып алу ықтималына орай қарым-қатынасы да әлдеқайда берік

болады.Басқашаайтқанда,бұл–жайүрейғанаемес,солүрейжолындабәс

тігу.Фрейдүшінүрейдіңөзі«менді»қауіп-қатерденсақтайтынайла-шарғы

ретіндеәрекететуімүмкін.Өзінің«Тыйымдар,симптомдаржәнеабыржу»

(Inhibitions,Symptoms,andAnxiety) атты еңбегінде ФрейдКішкентай Ганс

оқиғасын еске алады. Ганс жылқы көрсе үрейі ұшатын. Фрейдтің

пайымынша,бұлүрей«меннің»зәресін,әлдеқайдақаттыұшыратынбасқа

бір үрей – жылқыны ақтаудан қорқудың «орнын басқан» белгі болып

саналады.

Гансжылқығажақындамауарқылыәлгіүрейін«реттей»алады,

бірақ әкесінің алдында өз үрейіне әмірі жүрмейді. Біз Фрейдтің бейсана

эмоциямоделіндеаффектініңқысымғаұшырамағанынескетүсіреаламыз:

бұлреттежапашегетіні–аффектініапарыптеліпқойғанидея.Сондықтан

үрей аффектісі объектілер арасындағы орын ауыстыру арқылы қолдау

табады. Объектілер арасындағы орын ауыстыру, сондай-ақ оларды өзара

байланыстыруға да атсалысады. Мұндай байланыстар үрейден тумайды,

бірақәлеуметтікқиялдыңішіндеөмірсүруіықтимал.Фрейдтіңмоделінде

нысандар арасындағы қозғалыс ішкі психикалық сипат пен кері бағытта

жүзеге асады; бұл ақтаудан қорқу мысалына қайта оралтады. Нақтырақ

айтсақ, объектілерарасындағы бүйір қаптал арқылы орын ауыстыру(бұл

арада жылқы мен әке) әуел баста аффект (ақтау қаупі) таңылған идеяны

қыспаққа алуды өзінше түсіндіріп береді.

 Мен қауіп таңбасы ретінде

объектілерді өзара біріктіретін бүйір арқылы орын ауыстыру бірқатар

тарихи жағдайлардың негізінде қалыптасатынын айтар едім. Таңбалар

арасындағы қозғалыстың психикалық бастауы жоқ, бірақ ол тарихи

жағдайлардың қазірге дейін жанды сипатын қалай сақтағанының айғағы

болады.Мысалы,бізнәсілшілдіксөздерініңорынауыстыруарқылыүрейді

қалай қолдайтынын, қалай көрініс табатынын қарастыра аламыз. Франц

Фанонның«Қаратері,ақсірі»(BlackSkin,WhiteMasks)еңбегіненалынған

мынаүзіндініоқыпкөріңіз:

«Менің денем өзіме қайтып оралып, керіліп-созылды. Қыстың осы аппақ күнінде өңін

жоғалтқан,яғниқайтабоялған,қаражамылған.Негр–хайуан,негр–залым,негр–жексұрын,

негр–ұсқынсыз.Қарасайшы,негр,күнсуыққой;негрдірдекқағады,себебіоныңтұлабойымұп-

мұздай. Кішкентай бала дірілдеп тұр, өйткені ол негрден қорқады. Негр суықтан селк-селк

етеді. Бұл суықбіздіңсүйегімізден өтеді.Сүп-сүйкімді кішкентай бала діріл қағады, себебіол

негр ашудан селкілдеп тұр деп ойлайды. Кішкентай ақ сары жүзді бала анасының құшағына

тығылып:«Мама,негрменіжепқоймақшы»,–дейді.

Бұлжердеүрейсуықарқылыберілген;олдененіңсыртынанкіріп,ішіне

бойлап,«сізді сүйегіңізденөткен» суықпен бірге дірдекқаққызады. Үрей

өзін сезінген денелерді баурап алады, денелерді өзі толтырып, билеп-

төстегендейқалыпқакелтіреді;олсырттаненіп,ішкеқарайжылжығандай

болады. Үрей қақтығыс кезінде тұрпаттардың басын біріктірмейді. Бұл –

бәріне ортақ сезім емес, сондықтан ақ және қара бітімдердің арасын

ажыратуғақызметжасайды.Ақсарыбалақараадамныңденесініңдірілін

ашудыңбелгісі,яғниөзүрейінің«арқауы»депқатеқабылдайды.Басқаша

айтқанда, нәсілі бөлек жан оны дұрыс тани алмағандықтан қорқынышты

болып көрінеді; бұл білместік өз кезегінде қара адамның санасында ақ

адамныңүрейінентуғанүрейболыпқайтажаңғырады.Әлбетте,бұл–үрей

ақадамнаншықты,яғниолосыүрейдіңбастаукөзі(жәнеавторы)дегенді

білдірмейді.Сірә,үрейтарихтыңбүгінгікүнгедейінжазылыпбітпегенескі

жараларының аузын тырнап ашатындықтан (мәселен, «жеп қояды» деген

балаларқиялыдәлме-дәлқайталанып,бөтендертуралы«шындық»ретінде

әлеуметтік нормалардың мәнін «иемденіп» алады), ақ адамдардың қара

адамдардан бөлек тұрпат танытуына мүмкіндік береді. Бұл арада біз

үрейдің көмегімен бір нәрсе жасалатынын байқай аламыз; бір-бірінен

айырмашылығы жамылғыдан (surface) көрінетін (діріл, қайта бояу)

денелердің ара қашықтығы соның арқасында қалпына келтіріледі. Бұл

арадағыбірайқыннәрсе–қараадамүрейнысаныболыпқалабереді;олөз

тіршілігіне қауіп төндіретін үрейді жеке басына қатысты нәрсе ретінде

сезінебастайды.Үрейсубъектініңбойынаншықпайдыәріөзобъектісінің

ішінде орналаспайды; біз басқалардың құбыжық көрінгенінен

қорықпаймыз. Қара адам үрей таңбаларының айналымы нәтижесінде

қорқынышты кісі «болып шығады». Бірақ осы мысал бізге үрейдің

объектіге,бұлжердеқараадамғаеніпкететінінкөрсетпейме?Белгілібір

дәрежеде бұл дұрыс: үрей таңбаларының айналымы біреулеріне тоқтам

салса,басқаларынқозғалысқакелтіреді.Бұлжердеүрейденедежайғасады,

алолбұданәріүрейобъектісінеайналады.Ақсарыбалағаелестегенүрей

тұйықталуғаемес, кеңеюгежетелейді: оныңқұшағыөз үйіндежүргендей

сезімге бөлейтін жанға жайылған (ана құшағы «үйге қайтумен» бірдей).

Қара субъект ақ сары бала үрейінің «соққысынан» қорқады; оны кіп-

кішкентай кеңістікті иемденген дененің ішіне сыйып кеткен үрей

есеңгіретіптастаған.Басқашаайтқанда,үрей–кейбірденелердіқозғалыс

пен бөтендерді көбейту арқылы шектеп отырады. Бірақ бұл шектеу

таңбалар, сондай-ақ денелер арасындағы қозғалыстың салдары болады.

Мұндай қозғалыс негр, хайуан, залым, жексұрын, ұсқынсыз сияқты

бұрынғыассоциацияларғатәуелдікүйкешеді.Басқасөзбенайтқанда,бұл–

таңбаларарасындағыүрейқозғалысы;олнақосышақтағыүрейобъектісін

жасауға мүмкіндік береді (негр – хайуан, залым, жексұрын, ұсқынсыз).

Таңбалар арасындағы қозғалыс басқаларға эмоциялы құн тұрғысынан

қарауға жағдай жасайды; бұл ретте ол тарихқа байлаулы, «қыстырмасы»

бар және жариялауды қажет етпейтін атрибут ретінде көрінетін үрейді

қамтиды.Шектеушарттысипатта:қараадамүрейобъектісіболғандықтан,

маңайданжайғанаөтіпкетуіықтимал.Ісжүзіндеоның«маңайданөтуінің»

физикалық дәлелі таңбалар арасындағы үрейдің жылжуымен байланысты

болуымүмкін;бұлқозғалысаффектінікүшейтеді.Қараадаммаңайданөтіп

кетсе,одансайынқауіптіболатүседі:оныңіргегежақынкелуіболашақта

төнетінқатердіңықтималынарттыратындайелестейді.Былайшақарағанда,

үрейэкономикасыбөтендердіңтұрпатыншектеугеұмтылатынсияқты;бұл

шектеудің «табысы» оның сәтсіздікке ұшырауына байланысты, себебі ол

үрейдің барлық негізін ашық қалдыруы тиіс. Бұл тұрғыдан алғанда,

объектіге бағытталған сияқты көрінгенімен, үрей аффектілі экономика

тәрізді әрекет етеді. Үрей белгілі бір объектіде немесе таңбада

орналаспайды;міне,нақосыжайғасуорныныңболмауыүрейдіңтаңбалар

бойы мен денелер арасында жылыстап жүруіне мүмкіндік береді. Бұл

қозғалыс таңба денеге әбден бекіген кезде уақытша ғана аялдайды.

Нәтижесінде денеге таңылған таңба оны үрей объектісіне айналдырады.

Дене қабылдаған форма оны үреймен қоршап, өзіне басыбайлы етеді.

Үрейдің бүйір арқылы қозғалысы (бұл арада біз таңбалар арасындағы

метонимиялық және қыстырмалық қарым-қатынасты көреміз) да кері

қозғалысқа жатады, өйткені үрей объектілері уақыт өте келе өзара орын

ауыстырыпотырады.

Бұлорынауыстырусубъектілердіүрейтудыратынобъектілердіңайналып

өтуінқамтиды.Маңайданөтіпнеорынауыстырыпбаражатқандабәрібір

қорқыныштудырмайқоймайтынобъектіденмүлдесыртайналуаффектісі

арқылы үрей мен абыржу сезімдері «мен анау айтқандай құбыжық

емеспін»дейтінпікірдітуғызады.Осытұрғыданүрейөмірдебұрыннанбар

межелерді қорғамайды. Одан гөрі, субъектілер бойын аулақ ұстау мен

қашуға тырысатын, тіпті «жоққа» айналып кететін объектілерді жасай

отырып, сондай межелерді жаңадан қалыптастырады. Үрей нәтижесінде

көрінетін «өз» бен зардап шеккен «өзгелер» арасындағы меже ғана емес,

қорқыныш тудыратын объектілердің өзара байланысы (субъект пен оның

объектісі арасындағы жай байланыс емес) да «қыстырмасы» бар тарихи

жағдайлардан,кейбірқатернысандарынбасқаларданасырыпқұбыжықетіп

көрсететінтәсілдердентуады.

Жаһандықүрейэкономикасы

Бізүрейдіңұжымдықформалардысақтауүшінсүйенетінпроцесітуралы

нақты айтып бере аламыз. Мен өз дәлелімде үрейдің әуелі психикалық

болып көрініп, артынан әлеуметтік, ұжымдық сипаттарға ие болатын

экономикасы бар екеніне жүгінбеймін; сірә, жеке субъект өз болмысын

ұжыммен сәтті үйлесуінің нәтижесінде қалыптастырады. Аффектінің

сәтсіздігі оған ұжымдық тұрпаттардың жамылғысын жасауға

мүмкіндік беретін субъектіде не объектіде орын алады. Үрейді кеңістік

әрі тән тұрғысынан қарастыратын саясаттың күрделілігі әлем

экономикасында11қыркүйектенбергіуақыттадәлосылайайқынкөрінген

емес. Әрине, лаңкестік атауының өзінде үрей тұр. Олар әп-сәтте

басқалардың бойында (шектеулі аймақта қимылдауы мен еркін орын

ауыстырмауы үшін) үрей сезімін өршітіп, кісі өлтіру мен бұзып-қирату

арқылышексізқорқыныштуғызаалады.Аустралияныңпремьер-министрі

Джон Говард айтқандай, бен Ладеннің Құрама Штаттар мен «жеке

бостандыққа, діни төзімділікке, демократия мен халықаралық еркін сауда

айналымынанегізделгенбүкіләлемдікжүйеге»деген«өшпенділігі»«оның

үрей таратуды, белгісіздік ахуалын туғызу мен тұрақсыздыққа септігін

тигізуді көздеп, бұл нәрсе қауымдастықтар мен елдердің бір-біріне қарсы

тұруынаалыпбарады»дегенсенімінбілдіреді.

Одан әрі Говард лаңкестік әрекеттер халықаралық капиталдың

бақуаттылығына ғана емес, сонымен қатар аустралиялықтардың жанды

тұрпаттарына, олардың «әлемді қиындықсыз, еркін әрі қорқынышсыз

аралауына»жасалғанқиянатдепесептейді.Менқозғалыстаболатынүрей

экономикасында қосалқы міндет атқаратын нәрселерді балама тұрғыдан

қарастырудыұсынаредім;бұл –ұтқырлықтыңформасын,сондай-ақ тәни

қоршаудың,шектеументұйықтаудыңтүрлерінажыратыпбереді.

Біз Батыста субъект тұрпаттарының жүріп-тұруы қалай қорғалғаны

туралымәселені талқылай аламыз.Олдажаһандық экономикадакапитал

ұтқырлығының жеткіліксіз қорғалғаны сияқты, қауіп-қатерге килігіп

тұрғандайкөрінеді(бұлреттекапитал«адалақша»ретіндеқарастырылып,

лаңкестіктің оқшаулануы мен бұғатталуы тиіс «арам ақшасына» қарсы

қойылады).ЛаңкестіңқұрбаныболудансақтануүшінАмерика,Аустралия

мен Ұлыбритания субъектілері мен азаматтарына бірінші кезекте

«күнделікті шаруаңызбен айналысыңыз», «саяхат жасаңыз», «жұмсаңыз,

тұтыныңыз» кеңестер беріледі. Америка Құрама Штаттарында шынымен

де азаматтарды үрейленбеуге шақырып, ұлтты қорқыныштан ада, өзін

құртқысы келген лаңкестік шабуылдарға жойқын соққы беретін күш

ретінде сипаттады. Джордж У. Бушайтқандай,«Американың болашағы–

үрейдесе, бұлтаңғаларлықнәрсе болареді.Кейбіреулер лаңкестікдәуірі

туралыайтады.Менілгерідекүреспенбетпе-беткелетінқиындықтаркүтіп

тұрғанын білемін. Құрама Штаттар шешім қабылдауға қабілетті, қуатты

болыптұрғанкезделаңкестікдәуіріорнауынажолберілмейді».

Ұлтөзінің

қорғансыздығы мен жарақатын үрейге жеңдірместен, үстем пиғыл

танытады;бұлнарративтегі«өзқалауымыздан»гөрі«лаңкестердіңқалауы

бойынша» дейтін сөз тіркестері арқылы айтылған жауаптан аңғарылады.

Сөйтіп, Буш өз қалауы бойынша әрекет ету мәселесінде лаңкестік іс-

қимылдың соңын әскери іс-қимылға айналдырып, сол арқылы үрейдің

көзінжойып,әлемдікезкелгенкапиталдыңқозғалысы,адамдардыңжүріп-

тұруы бостандық пен өркениет белгісіне айналатын үйлесімді қалпына

түсіруге ұмтылатынын алға тартты. Бұл лаңкестіктің шектеу қоюға әсер

етпегенін,текқайтажұмылуғатүрткіболғанынкөрсетеді.

Бірақбұлбелгілібірадамдарментоптардыңжағымсызоқиғалардансоң,

үрей сезімі оянбады деген сөз емес. Мысалы, әуе тасымалының күрт

азайғаны–үрейжайлағаныныңайқынайғағы.Алайдаосындайшектеулер

жайынбіздіңмұқиятсалмақтағанымызабзал.Олүшінүрейадамдардыжай

ғана біріктіреді не әлгі шектеулер осындай үрейдің бірден-бір нәтижесі

болады деген пайымнан арылуға тиіспіз. Менің ілгеріде Хайдеггерге

сүйенеотырыпайтқанымдай,үрейобъектісімаңайданөтіпкетуіықтимал

әріалдаболуымүмкіннәрсебұрынбастанкешкенқорқыныштыңжұрнағы

саналады. Қауіпті оқиғалар жүзеге асып, объектіні (ол маңайдан өтіп

кеткенімен,қатысуыарқылыоқиғағасипатберіп,бүгінгіөмірдібәскетігіп

үлгерді) тудырып жатқан кезде үрей абыржуға ұласты. Сөйтіп, енді

объектінің көзқарасы емес, керісінше, объектіге көзқарас талқыға түсті.

Көзқарас барысында оқиға қайта қаралып, фетиш нысанына айналды да,

теңдестіру формаларын қамтыды. Олардың аясында адамдар қиянат

шеккен ұлттың сапына қосылды. Бұл теңдестіру процесін қайта іске

жаратып,соларқылыұлтшабуылғаұшырағаннеұшырайтынадамдармен

теңдестірілді.

Бір айта кетерлік маңызды мәселе, осы теңдестіру енді лаңкестердің

нысанасына жеке-жеке ілігуі ықтимал екенін сезінетін адамдардың еркін

жүріп-тұруы шектелетінін де аңғартты. Сайып келгенде, бұл шектеудің

дәнекерлік қызметіне ден қойылып, үрей әсерлері лаңкестіктен қорғану

үшінәркімніңішкіжинақылығынамүмкіндікбергенсүйіспеншіліктуралы

патриоттық декларацияларға жан бітіре бастады. Субъектілер от басы,

ошақ қасында жан сауғалап отырғанымен, Америка туымен жаппай

көмкерудіңарқасындаүйлерұлттықсимволкеңістігінеайналды.Бұлтудың

абыройы оны барлық жерге іліп тастау қажеттігінде тұр дегенді

білдірмейді. Ұлтқа деген сүйіспеншілік тек қана тудан көрініс таппаса

керек. Біз туды қыстырмалы таңба ретінде қарастыра аламыз; сол

қасиетінің арқасында ол басқа да «ту-таңбалармен» қауышады, сөйтіп,

үндестік әсері туады («қыстырыла ұйысқан» ұлт). Тарихи тұрғыдан жер

жаулап алуды, сондай-ақ ұлтқа сүйіспеншілікті(патриотизмді) танытатын

таңбаретіндету«ынтымақтың»(оларқылыадам«басқалармен»біргежәне

«бөтендерге» қарсы) нақты көрінісі болып саналады. New York Times

Magazine басылымында жарық көрген мақаласында Джордж Пэкер бұл

туралыжақсыжеткізеді:«Туларгүлдерсияқтыжайнапшығакелгенкезде,

әп-сәтте мені із-түзсіз жоғалып кеткендердіңсуреттерін көргендей әсерге

бөледі. Бұл тулар божыраған тоқмейілсудің белгісі емес, сақтықтың,

қасіреттің,батылдықтың,тіпті сүйіспеншіліктіңтаңбасысекілденді.Олар

америкалықтардыңбауырмалдық сезімін оятты,себебібізқиянатты бірге

көрдік».

 Үрей объектісін мансұқтау туған жерге «бауырмалдық сезімін»

оятып,бетбұрғызуымүмкін.Мұндай«бетбұру»«бауырластық»белгілерін

қайта тірілтіп, жандандыруы ықтимал. Мұндай «бет бұру» парыз ретінде

түсіндірілуідемүмкін:тудыжайыпкөрсетпеутасбауырлықбелгісінемесе

тіпті,лаңкестіккетілеуқорлық деп қабылдануығажапемес (Джордж Буш

сөзінің жобасы мынадай: сіз өзіңіздің «бізбен бірге» екеніңізді

көрсетпесеңіз,сізді«бізгеқарсы»депесептейтінболамыз).

Ұлт сүйіспеншілік белгілерінің әсерімен есін жинап алды. Ұлтты

тұтастыратынсүйіспеншілікпенреттелгенүрей тұрпаттардыеш қыспаққа

алмайды. Үрей объектісін мансұқтау бұл арада туған жерге (үйге) бет

бұрудыаңғартады. Сүйіспеншіліктің(тұтасуүлгісіндегі)бұлтүріарқылы

реттелгенүрейтұрпаттардыешқыспаққаалмайтыныбылайтұрсын,әрбір

дененің ар жағында тұрған әрі оның атынан әрекет ететін ұжымдық

тұрпатпен тұтасу арқылы олардың кең аумақта емін-еркін көсілуіне

мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, Құрама Штаттардағы кейбір

тұрпаттарды жай сырт көзге солайкөрінетін шектеулер – жұмылдырушы

күш сипатында қызмет етеді; үйден шықпай отыру – адамдарды ұлттық

майданменсимволдықтүрдетұтастандыруғажағдайжасайды.ДжорджУ.

Буштың2002жылғы«Елдіңжағдайы»туралыКонгрескежолдауындабұл

тұтастықтыңнәтижесіанықайтылған:«Бүкілелімізайнағабірқарапалып,

өзініңеңжақсықасиеттерінкөргенсияқты».

Олайболса,ҚұрамаШтаттар

өзін-өзіайнада«тұтылған»бейнесіарқылыайқындапалды;бұл«тұтылу»

ұжымдық нарциссизммен шектесіп жатыр: өзін-өзі жақсы көру ұлт

сүйіспеншілігіне ұласып, ол лаңкестікке жауап қайтаруды «өзімен

бауырлас» аяулы жандарды қорғау тұрғысынан заңдастырып, сол арқылы

«ұқсастық» белгісі негізінде «ынтымақ» құрды, ал «ұқсастық» аман

қалудың жолы немесе шартына айналды. Сөйтіп, үрей туғызуды мақсат

еткен лаңкестік әрекет капитал айналымын қорғауға және кейбір

тұрпаттардың(үйді/туғанжерді/ұлтретіндеқорғау,ұлтпентұтасуарқылы)

жұмылдырылуынасебепболса, лаңкестіктітұтынып отырғанкім? Кімнің

осалдығынабәстігілді?11қыркүйекоқиғасылаңкестіккеқатысыбардеп

күдіктуғызғанкезкелгенадамдыұстауғанегізболғаныжөніндеқұжаттар

жақсы сақталған. Күдіктілерді қамауға алу Құрама Штаттар мен Еуропа

елдерінде дереу жүзеге асырылып қана қоймай, Батыс мемлекеттерінің

үкіметтері «лаңкестікке қатысы» бар деп күдік тудыратын кез келген

адамды ұстау үшін тиісті құрылымдардың құқықтарын кеңейткен заң

қабылдады.Лаңкестіктуралы2000жылғызаңғаБритандықтүзетуденақты

бір тұлғаның Біріккен Корольдік аумағында болуы ұлттық қауіпсіздікке

қатер төндіретін болса, адам халықаралық лаңкес деген күдік тудырса,

мемлекеттік хатшының тиісті сертификат бере алатыны айтылған. Бұл

арада қатерді бағалау ұғымы сенім мәселесіне ұласып, жай күдіктің өзі

адамды ұстауға негіз болады. Қамауға алу өкілеттігінің кеңеюі – жай

символдық сипатта емес, сонымен қатар лаңкестерді ұстаумен де

байланыссыз:кезкелгентұрпаттыңлаңкесболыпшығуыныңқұрылымдық

ықтималынескере отырып,ісжүзіндебіздіңқалпына келтірген, таратқан

нәрселеріміз ұстаудың дәйегі бола алады. Адамдардың лаңкестік

ұйымдармен өте әлсіз байланыстары үшін ұсталғандары жақсы

құжатталған; көп жағдайда олар аты-жөндері, жұмыс орындары мен

тұрғылықты жерлері арқылы жай қарым-қатынаста болған. Аристид Р.

Золберг «New Yorker» басылымына сілтеме жасай отырып, бұл процесті

нәсілдік алалаудың түрі ретінде қарастырады: «Құрама Штаттарда 2001

жылдың 11 қыркүйегінен қараша айына дейінгі аралықта ұсталған 1147

адамның бірқатары шабуылға байланысты жанама байланыстар негізінде

анықталған,бірақолардыңкөпшілігібіреулердіңсілтеуіментұтқындалып,

жол жүру ережесін бұзғаны мен күдікті әрекеттер жасағаны үшін көзге

түсіпқалғанТаяуШығыстан,ОңтүстікАзияданшыққанадамдарболған».

Мунер Ахмадтың сипаттауынша, 11 қыркүйектен соң «арабтардың,

мұсылмандар мен оңтүстіказиялық иммигранттардың денесіне, жүйкесі

мен құқықтарына тынымсыз, жан-жақты шабуыл» жүзеге асырылды.

Шынындада,ЛетВолпппайымдағандай,11қыркүйекоқиғасынталқылау

барысы «Таяушығыстық, араб, мұсылман кейпінде көрінетін адамдарды

топтап, жаңа категорияларға жіктеу»

 мәселесіне септігін тигізді.

Адамдардың мұндай топтарының «лаңкес болу ықтималын» мойындау,

әрине, қалыптасқан стереотипке, сондай-ақ қазіргі уақытта жасалып

отырған«құбыжық»түрлерініңнақты жіктелісінебайланысты. БізФранц

Фанонныңқайшылықтыкездесубарысындағықараадамтуралыкелтірген

стереотипінің қайталануын анық еске түсіре аламыз: бұл қайталанулар

бөтендердіүрейобъектісінеайналдырадыда,ақырындаолүрейөзініңжеке

сезіміретіндесанасынасіңеді.Лаңкессөзініңкейбіртұрпаттарғатаңылып

қойғанынатапөткенмаңызды,өйткеніолбұлатаудыңөткентарихынқайта

қопарады, сондай-ақ Ауғанстан мен Ирактағы соғыстар туралы

мәліметтердің ішінде(фундаментализм, ислам, араб, азғын, жабайы

сияқты) басқа сөздермен де қатар қолданылады. Іс жүзінде метонимия

көрінісішындықпенәлемжасаубарысында(исламжәнелаңкестіксынды)

терминдерарасындағысебеп-салдарбайланыстарыныңайқынемес,нақты

тұжырымдыталапетпейтінайғағыретіндеәрекететеалады.Метонимияөз

қызметін жүзеге асыра отырып, байланыстарды қайта жаңғырту арқылы

бұл қарым-қатынасқа жуымайтын дәлелдер келтірілсе де, лаңкестік пен

исламсындысөздердітізіпқоюымүмкін.«Бұлисламғақарсыемес»деген

сөзтіркестері«исламлаңкестері»дегенсипаттамаларменқатарөмірсүреді;

олар сөздерді бір-бірімен қосақтап, сәйкесетін тұстарына жай уақытша

мәселеденгөріүлкенмағынажүктейді.Таңбаларарасындағықозғалыста

сол таңбалардың тұрпаттарға «қыстырылуын» қамтиды: «лаңкес болуы

мүмкін» адамдар «мұсылмандарға ұқсауы» ықтимал. Бұл оқиға зорлық-

зомбылықтың белгілі бір түрлерін жүзеге асыру мен сақтану мақсатында

басқаларды қамауға алуға рұқсат беретін нысанға айналғандықтан, біз

мынадайсұраққоюғатиіспіз:үрейдіңаффектілісаясатындақауіпсіздіктің

маңызықандай?МайклДиллонұсынғандай,қауіпсіздік«менемес»немесе

«біземес»сипатындағы«емес»байланыссызекенінатапөткенмаңызды.

Қауіпсіздік – бұрыннан бар шекараның мызғымастығын қамтамасыз ету

ғанаемес, сонымен қатар ол– үрей;үрей болғандада, біздіңондайемес

екеніміздің алдындағы үрей. Алдыңғы тараушада айтқанымдай, абыржу

менүрейшекаралардың,белгілідәрежедеүрейіміздіңсебебідепесептейтін

бөтенді мансұқтау арқылы «біздің ондай емес» екеніміздің шынайы

нәтижелерін тудырады. Шекаралар сезімнің өз ішінде жасалатын әрі

қорғалатын болғандықтан, бүгінге дейін бұзылып үлгерген; үрейдің

объектісіретіндетанылужәнеорын ауыстыруүшінбөгдеадамтөңірекке

өте жақын келуі тиіс. Шекараның бұзылуы бірінші кезекте оның шекара

болып бекітілуі үшін керек. Міне, үрей саясатының, сондай-ақ

өшпенділіктіңшекарадағыабыржусипатындасөзетілетінісондықтан:ұлт

сақтануға тиіс жатжұрттықтардың баса-көктеп кіруіне қарсылық ретінде

үрей «су тасқыны» мен «топан су басу» тілінде сөйлейді. Бұл қатерлер

жойылғанда ғана, біз саяси билік конституциясында қорқыныштың

толастағаны туралы батыл айта аламыз, алайда ештеңе қорғалмай,

өздігіненқауіпсізболмайтынындақапысызескергенләзім.

Кауіпсіздіксаласындағыдағдарыстыжариялаунәтижесіндеқауіпсіздіктің

жаңа түрлерінің, шекаралық полицияның, аңду қызметінің құрылуы

негізделді. Біз қауіп төніп тұр деп есептелетін құндылық пен дәстүрге

«қайта оралу» саясатын негіздеу үшін дағдарыс нарративтері қалай

қолданылатынытуралыойланғанымызабзал.Мәселебұлдағдарыстардың

бар екені үрей мен абыржудың пайда болуында ғана емес. Дағдарыстың

пайда болуының да маңызы зор. Дағдарысты жариялау «жоқтан – бар

жасау емес»: мұндай декларациялар көп жағдайда нақты оқиғалармен,

деректермен әрі сандармен дәйектеледі (мысалы, ажырасулардың жиілеуі

неке мен отбасы мәселесіндегі дағдарысты жариялауға негіз болатынын

көре аламыз). Бірақ дағдарысты жариялау бұл деректі/санды/оқиғаны

фетиш нысанына айналдырып, ол өз тіршілігін бастайды; басқа сөзбен

айтқанда, бұл қауіптің көзі деп танылатын нәрсеге қарсы майдан ашуға

негізболады. Қайсыбір нәрсені қазіргісәтте қауіптөніп үлгергендейетіп

белгілеу оны «шындыққа» айналдырып, біз онымен болашақта күрес

жүргізуге тиіс боламыз; ретроспективалық тұрғыдан бұл күрес өмір мен

өлімніңмәселесіболыпшығады.Бұл–өлімүрейі;өзіңнің,жақыныңның,

қауымдасыңның бар нәрсені сақтап қалу немесе қолдау үшін осындай

нарративтерденжаралғанадамдардыңөліміненқорқу.Сондықтанменөзім

үшін, біз үшін және басқалар үшін үрейленемін. 11 қыркүйектен бері

қайғылы оқиғалар тек лаңкестердің (адам өмірін алып қоятындардың)

қатеріне ұшырағандардың ғана емес, кейбір комментаторлар

дәрменсіздіктің секуляризация, мультикультурализм мен әлеуметтік,

отбасылық байланыстар сияқты ішкі формаларымен байланыстыратын,

лаңкестік ықтималын білдіретін барлық нәрсенің символына айналды.

Мысалы,ҚұрамаШтаттардаДжерриФалуэллбылайдепжазды:«Осыған

шынымен сенгендіктен, белсенді түрде балама өмір сүру тәсілдерін

жасағысы келетін пұтқа табынушылардың, түсік жасаушылардың,

феминистердің,гейлер мен лесбиандардың... Американы зайырландыруға

ұмтылған барлық адамдардың... жүздеріне саусағымды тақап тұрып: –

Осылайболуынасендеркөмектестіңдер!»деймін.

11қыркүйекоқиғасына

жауап ретінде британ ұлттық партиясы ұлттың болашақ моральдық

келбетіне қауіп төндіретін Ауғанстандағы тәліптерді емес, Біріккен

Корольдікте исламды орнықтыру керегін айтты: «Олар Британияны 2025

жылы ислам республикасына айналдыруы мүмкін».

 Әрине, лаңкестік

қылмыстың төркінін бөтен адамдардың араласуы нәтижесінде туындаған

дінменқауымдастықтыңәлсіздігіненіздеумемлекеттіксаясатдеңгейінде–

Американың сыртқы саясатына тиіскен кейбір сыншыларға қарағанда,

әлдеқайда аз мөлшердегі «жеккөрінішпен» айыпталды. Дегенмен бұған

қосаұлтпенәлемді(қауымдастықтыңбасқаларалдындажігерінарттырып)

қорғау үшін не нәрсе керек екені туралы қаптаған болжамдар нарратив

қисынын ығыстырып шығарып, қайта өңдейді. Бұл оқиғаға ішкі әлсіздік

себеп болды дегеннің орнына қалыпқа келтіруге, жан сақтау мен үрейді

жеңуге жауапты болып саналатын ішкі қуатымыз бар. Джордж У. Буш

айтқандай, «бұл жаппай өлтіру әрекеті біздің ұлтымызды бейберекеттік

арқылы үрейлендіру мен кері шегіндіруге бағытталды. Бірақ олар

сәтсіздікке ұшырады; біздің еліміздің қуаты артты».

 Террорға

қайтарылғанжауаперкінұлттардыңжаһандыққауымдастығыынтымағын

нығайтудыңәдісінеайналды:лаңкестіксалғанжарақат«қосымшабірлікті»

(ықылас пен келісім), Америка мен демократияны «қуатты» қылған

құндылықтарды пайдалана білуді талап етеді. Джордж У. Буштың 2002

жылғы «Елдің жағдайы» жолдауында қауіпсіздікке айрықша мән бергені

демократиялық азаматтықты полицейлік қызметке ауыстыру мәселесін

қамтиды: «Үкімет біздің отанымыздың қауіпсіздігін қамтамасыз ету

жолындақызметжасаса,Америкабұрынғысыншаабыржулыазаматтардың

көзі мен құлағына тәуелді болады». Бұл жерде азаматтық «көршіні

бақылау» формасына ауысады; әр азамат «күдік тудыратын басқаларды

аңдуы» тиісті.

 Азаматтық көршілердің шекарасын қадағалаудың әдісіне

айналады.Азаматтардыңполициякейпінеенуіқауымдастықтыңіргетасы,

сондай-ақ біздің болашағымыздың кепілі болып саналатын

сүйіспеншіліктің үстемдік құруы ретінде былайша түсіндіріледі: «Біздің

елге де қауымдастығымызды қалпына келтіруге күш салатын азаматтар

керек. Бізге балаларды жақсы көретін тәлімгерлер қажет».

 Американың

лаңкестіктен үстем болуына мүмкіндік беретін бостандық, сүйіспеншілік

пен жанашырлық секілді құндылық басқалар тарапынан төнетін нақты

құрылымдық, әлеуметтік қатерлерден қорғануға жол ашады. Мұндай

құндылықсоғыстыңмақсатыменміндеттерінбелгілейтінмұраттардығана

емес, сонымен бірге мінез-құлық пен іс-әрекеттің демократиялық

нормаларын да айқындайды; яғни азамат, азаматтық қоғам мен заңды

үкімет қағидаларын түсіндіреді. Халықаралық азаматтық қоғамға

тартылып, «аласталған мемлекет», «зұлымдық діңгегінің» бір бөлігі

атанбас үшін басқалар бұл іс-әрекет ережелері мен басқару әдістерін

«ұстанып отырғандай әсер қалдыруы» тиіс.

 Бұдан былай қарай жан

сақтауға мүмкіндік беретін құндылықтарға, шындықтарға әрі нормаларға

денқоюмәселесі белгілібір әлеуметтікформаларменқұрылымдарға оп-

оңайтелінеді.

Бұл арада біз осы әлеуметтік формалардың ашық сипатта болған кезде

«жақсырақ» танылатынын атап өткіміз келеді: исламдық бөтендіктің

жабық, фундаменталдық саясатына қарама-қарсы, либералды демократия

(оған қоса діни және нәсілдік төзімділіктің әлсіз үлгісі, сондай-ақ

«феминизмді» либералдық тұрғыдан қолдаудың айқындығы) Құрама

Штаттар үшін «тәуір» болып саналады. Сөйтіп, «әйелдерге құрмет» пен

«дінитөзімділік»Америкаменеркіндүниеніқуаттыететінқосқұндылық

ретінде бекітіледі. Мұндай дәлел соғыс жайында «ол әйелдерді діни

фундаментализмненқұтқарды»депәңгімеайтуғамүмкіндікбереді.Бұл–

таныс нарратив және оның ұзақ империялық тарихы бар. Көптеген

феминист сыншылар айтатындай, мұндай нарратив басқа мәдениеттердің

бөгде сипатын айталық, сол Ауғанстанды қосқандағы ислам әлемінде

әйелдерді қорғау мен феминистік жүйенің бар екенін есепке алмаумен

қатар, Құрама Штаттар мен «еркін әлемде» кемсітудің гендерлік

аспектілері, сондай-ақ басқа да формалары сақталып отырғанын қаперге

алмайды.

 Біз жабық әрі ашық мәдениет арасындағы бұл иерархияның

саяси зардаптары жөнінде ой қозғап, ашық мәдениет конституциясы

бөтендерүшінжабықнәрселердіқалайшакөшіріпалатынын(яғни«үйде»

жасырулы,бүркеулімәселелерді)көрсеткенімізжөн.

Бұған қоса, әлеуметтік формаларды сақтау механизмі ретінде көрінетін

азғындыққаұшырауүрейікөбінебөтендерденбасқабірқатартұрпаттармен

байланыстырылады. Осындай бөтендердің әлеуметтік формаларға

төндіретін қатері (бұл нормалардың материалдануы болып саналады)

амандықта болуға кепілдік беретін құндылықтардан бас тартудың қаупі

ретінде бағаланады. Бөтендер бекітілген формалардың нормаларын

қабылдай алмайтын жағдайға жетеді; осындай басқа тұрпаттардың өзара

жақындығы өркениет формаларының (отбасы, қауымдастық, ұлт пен

халықаралықазаматтыққоғам)азғындапкеткеніжөніндеүрей«туғызады».

Бұләлемнің«шынына»қарсысөзайтатындаркейінненжаһанды«қырып-

жою» мақсатына ұмтылатын лаңкестермен одақтастарға айналады.

Сондықтанәлеуметтікформаларкүйреуініңтиістісалдарыболыпкөрінетін

өлім жайындағы абыржу ахуалына ықпал ете отырып, қазіргіні сақтап

қалуға тырысатын нарративтер бұған қоса осы абыржуды кейбір

тұрпаттарданіздестіреді;бұлтұрпаттарсоңыраүрейобъектісінеұласып,өз

бойынафетишсипаттарынжинақтайды.Мұндайтұрпаттарүрейдіоданәрі

өршітіпжібереді,өйткеніоларбірорындаобъектретіндетұрақтайалмай,

маңайдан өтіп кету қаупін төндіреді. Біздің жоқ болған (көзге түспеген)

формаларды көруіміз мүмкін емес; сондықтан әрқашан бөтендік туралы

әңгіме айта алмауымыз ықтимал. Қауымдастықты күтпеген кейіпке енуі

мүмкінқиялдағы«орыналмаған»бөтендерденсақтандыраотырып,қазіргі

бар нәрсе өзін қорғайды; бұл қорғаныс әрекетінің ешқашан

аяқталмайтынынбілдіреді.Мұндайқорғанысболашақжайындағыабыржу

мен үрейден туады; ол жан сақтау жолындағы күрес болып танылатын

ереженіңформасыретінденақтыланбайтыннәрселердіжоюменаластауды

мақұлдайды. Біз нормалар ретінде өмір сүретін қағидаларды қабылдауда

сәтсіздікке ұшырайтын бөтендердің қандай кейіпке енетінін

білмегендіктен, пайда болған бейнелерді ұдайы аңду саясаты жан

сақтаудыңтұрақтытәсіліретіндеқолдаутабады.

Тап осы арада халықаралық лаңкес бейнесінің үрей экономикасында

атқаратын рөлі туралы пайымымызды тереңдете аламыз. Елдегі бөтен

адамдарды қамауға алу жөніндегі өкілеттік пен жатжұрттықтарға қарсы

соғысашумүмкіндігінкеңейтудінегіздейтіннарративтіңлаңкескезкелген

кейіпте болуы, кез келген жерден бой көрсетуі «мүмкін» дейтін

құрылымдық ықтималдыққа байланысты екенін атап өту өте маңызды.

«Көлеңкедежасырынған»

адамныңлаңкес«болуымүмкінекені»туралы

нарратив екі ұшты сипатта. Бір жағынан, лаңкес басқа тұрпаттардан

«айқындалмаған келуі, өтуі мүмкін»

 «көлеңкелі бейне» ретінде

дараланады. Бірақ ол лаңкестермен байланыстырылатын ислам, араб,

азиялық, шығыс атаулары кездесетін тұрпаттардың жүріс-тұрысын

шектеуге мүмкіндік беретін оқшау сөз болуы да мүмкін. Үрей лаңкес

«болуы ықтимал» және қамау үшін негіз табылуы «мүмкін» бұл

тұрпаттарға (сондай-ақ «аласталған мемлекеттердің» тұрпатына)

қыстырыла кетеді. Бірақ мұндай үрей қыстырылғанымен қоса, бұл

тұрпаттардыңөнебойыншарлаптакетеді;лаңкестіңбіздіңмаңайымыздан

өтуінің құрылымдық ықтималы барлаудың, бақылау мен қамауға алу

құқығының формаларын кеңейтуге негіз болады. Үрей кейбір

тұрпаттардың жүріс-тұрысын кеңейтуге, белгілі бір кейіпте жағымды

сипатта көрінбейтін бөтендер мен соған сәйкес шектеуге ықпал етеді.

Самюэль Вебер былай дейді: «Лаңкестік халықаралық сипатқа ие болған

кезде оны табу, анықтау, даралау әрі нақтылау қиынға соғады»,

 бұл

қиындық мемлекеттің өкілеттігін кеңейтуге жол ашады. Халықаралық

лаңкестіңбейнесібаспанасұраушыныңбейнесінеөтежақынорналасқанын

мойындаған жөн. Осы екі бейненің арасындағы қозғалыс аса зор міндет

атқарады; ол бойынша, баспана сұрап, лаңкестік пен қуғын-сүргіннен

қашыпжүргендердіңөзіжалғанәрекететіп,лаңкестікпенқуғын-сүргіннің

белсенділері болып шығуы мүмкін. Лаңкестер сияқты, олар да ұлттың

ішіне заңсыз түрде еніп кеткен ықтимал тонаушылар кейпінде танылады.

Мысалы, Аустралияда «Тампа» қайығының (ішінде көпшілігі

Ауғанстаннаншыққан433баспанасұраушыбар)жағағатоқтауынарұқсат

етілмегенкезде ретроспективалық тұрғыданқарағанда,оғанмінгендердің

УсамабенЛаденменбайланысыболуымүмкіндегенжелеуалғатартылды.

Баспанасұраушыменхалықаралықлаңкесбейнелерініңқосақталуыбасқа

да тұрпаттарды (үй тонаушы, құбыжық) еске түсіріп, «баспанасы

жоқтарды»біздің«үрейіміздің»,болашақтабөтендердіңқауымдастықішіне

өту, ену қаупі әрқашан төніп тұратын шекараны бақылаудың жаңа

формаларын жасаудың себепшісі ретінде көрсетеді.Метонимия көрінісі

ұқсастықты жасау мен қалыптастыруға қызмет етеді: баспана сұраушы

«біздің үйімізді» жоқ қылуы мүмкін үрей тудырушыға, лаңкеске

«ұқсайды».Бейнелерарасындағықозғалысқазірденбастапүрейнысанына

айналыпүлгергенбөтендердішектеудіжүзегеасырады.Үрейэкономикасы

ықпал еткен бөтендердің тұрпатын шектеу, әсіресе, контейнерлерден

баспана іздегендердің көз алдымыздағы тұла бойды тітіркендіретін,

қатыгездіктің сипатына айналған өлімдерінен көрінеді; бұл – баспана

іздегендердің болашағына үміт артқан ұлттардың өзі таңдаған, артынан

жылап-сықтауы болмайтын сұрауы жоқ өлім. Бұл үрейдің аффектілі

экономикасында не нәрсенің бәске тігілгенін қорқыныш құшағына ала

отырып,ескесалады.

Сілтеме

1. Арий халықтары, www.uiowa.edu/~policult/politick/smithson/an.htm (Aryan Nations,

www.uiowa.edu/~policult/politick/smithson/an.htm)(2001жылғы4қаңтардақойылған).

2. ДэвидЭнгкеалғысымдыайтамын.

3. Зигмунд Фрейд, «Бейсана», Зигмунд Фрейдтің Толық психологиялық еңбектерінің

стандарттыбасылымы,ауд.ДжеймсСтрэчи,Лондон:Хогарт,1964 (Sigmund Freud,«The

Unconscious»inTheStandardEditionoftheCompletePsychologicalWorksofSigmundFreud,

trans.JamesStrachey(London:Hogarth,1964),15:110.

4. КарлМаркс,«Капитал:Саясиэкономияғасын»,ауд.БенФоукс,Хармондсуот,БК:Пингвин,

1976(KarlMarx,Capital:ACritiqueofPoliticalEconomy,trans.BenFowkes(Harmondsworth,

U.K.:Penguin,1976),1:248.

5. Сонда,р.252айрықшалаған–мен.

6. Сонда,р.254.

7. Сонда.

8. Бұлдәлелментанысуүшінқараңыз:СараАхмед,«Мәнібарайырмашылықтар:феминистік

теорияжәнепосмодернизм»,Кембридж:Кембриджуниверситетініңбаспасы,1988,рр.97–

98. (Sara Ahmed, Differences That Matter: Feminist Theory and Postmodernism (Cambridge:

CambridgeUniversityPress,1998),рр.97–98.

9. ЖанЛапланшпен Жан-БернарПонталис,«Психоанализтілі», ауд. Дэвид Николсон Смит,

Лондон: Карнак, 1992, р. 65 (Jean Laplanche and Jean Bernard Pontalis, The Language of

Psychoanalysis,trans.DavidNicholson-Smith(London:Karnac,1992),65.

10. Джудит Батлер, «Мәні бар тұрпаттар: «Секс» ұғымының дискурстық шектеулері туралы»,

Нью-Йорк:Роутледж,1993,р.9(JudithButler,BodiesThatMatter:OntheDiscursiveLimitsof

«Sex»(NewYork:Routledge,1993),9.

11. Нәсілдікөтутуралыеңбекұзақболғандықтан,бұларадаталқылайалмадым.Қысқашашолу

үшін қараңыз: Сара Ахмед, «Гибридтік арқылы өту», «Теория, мәдениет және қоғам»

басылымы,1999,№16,рр.87–106.(SaraAhmed,«PassingthroughHybridity»Theory,Culture

andSociety16(1999):87–106

12. Британұлттықпартиясыүшін«кезкелгентұрпатжалғанболуыықтимал»моделі«барлығы»

дегенге ауысады не «барлығы» да жалған болуы мүмкін: «Британияның ақ нәсілді

азаматтарын екінші қатарға шегеріп тастаған кесімді жіктеліс схемасын біз жоққа

шығарамыз.Сондай-ақ біз баспана сұраушылардың ағымына қысым жасауға тырысамыз,

өйткені олардың барлығы өтірікші немесе өздерінің туған елдеріне, әлдеқайда жақын

жерден баспана таба алады». Британия ұлттық партиясының веб-сайтын қараңыз:

www.bnp.org.uk/policies.html#immigration(қолжетімдіболғанкүні:2003жылғы30шілде.

13. Айдан Мак Гурран мен Дженни Джонстон: «Үйге қайту – жанға өте бататын жағдай:

Мартиннің фермасына көңілсіз оралуы» «Дэйли Миррор» (Daily Mirror), 2003 жылғы 9

тамыз,рр.4–5.ТониМартин2003жылдыңтамызындабосатылып,оғанқатысты«оқиғаға»

Біріккен Корольдіктің баспасөзінде кеңінен орын берілді. Таблоидтық басылымдар

Мартиннің үйі қиратылған «қатардағы фермер» екеніне назар аударды. Mirror

басылымыныңбіріншібетіндегібастақырыпмынадайқорытындыжасады:«Олөзініңүйін

қорғауүшінөлтірді...біраққазірескеалатыннәрсешектентыскөп».Оқиғаныңтрагедиясы

– «жасөспірім үй тонаушының» өлімі емес, Мартиннің үйден айырылуы: «Бұл – енді үй

емес,жайқаңқа.«Үйтонаушы»мен«өтірікбаспанасұраушы»,«үй»мен«отан»арасындағы

қосымшабайланыстыескергенде,оқиғаныңтрагедиясыБіріккенКорольдіктеболуыарқылы

«фермер» сияқты «қатардағы адамдарды баспана сұраушылардың қайғылы жағдайға

ұшыратуынанкөрінеді.Басқасөзбенайтқанда,бұлоқиғаныңтүйінімынада:бізолардыішке

кіргізетінболсақ,олархалықтыойыншыққаайналдырып,«өзіміздіңтертөккенжерімізді»

алыпқояды.

14. СтэнлиРахман,«Абыржу»,Хоу,БК:Психологиябаспасы,1998,рр.2–3.(Stanley Rachman,

Anxiety (Hove, U.K.: Psychology Press, 1998), 2–3. Тағы да қараңыз: Уильям Ф.Фишер,

«Абыржу теориясы», Нью-Йорк: Харпер және Рау, 1970 (William F. Fischer, Theories of

Anxiety(NewYork:HarperandRow,1970).

15. Мартин Хайдеггер, «Болмыс және уақыт», ауд. Джон Мэккерри және Роберт Эдуардсон,

Лондон:SCMбаспасы,1962,р.180(MartinHeidegger,BeingandTime,trans.JohnMacquarrie

andEdwardRobinson(London:SCMress,1962),180.

16. Қараңыз: Зигмунд Фрейд, «Тыйымдар, белгілер мен абыржу», Зигмунд Фрейдтің «Толық

психологиялықеңбектерініңстандарттыжинағында»,ауд.ДжеймсСтрэхи,20-том,Лондон:

Хогарт,1964.(SigmundFreud,«Inhibitions,Symptoms,andAnxiety»inTheStandardEditionof

the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, trans. James Strachey, vol, 20 (London:

Hogarth,1964).

17. Әлбетте, Фрейдтің «бейсана эмоция» туралы дәлелі бастаулар моделіне, идеялар мен

сезімдер арасындағы «шынайы байланысқа» сүйенді. Қараңыз: «Бейсана», р. 110. (The

Unconscious,110).

18. ФранцФанон,«Қаратері,ақсірі»,ауд.ЧарльзЛэмМаркманн,Лондон:Плутон,1986,р.114

.(FrantzFanon,BlackSkin,WhiteMasks,trans.CharlesLamMarkmann(London:Pluto,1986),

114.

19. Джон Говард, Аустралия қорғаныс қауымдастығына, Аустралия сыртқы істер

департаментіне үндеу, 2001 жылғы 25 қазан, www.dfat.gov.au/icat/pm_251001_speech.html

(2002жылдың 23шілдесіненбастапашық (John Howard,addressto the Australian Defence

Association, Australian Department of Foreign Affairs, 25 October, 2001,

www.dfat.gov.au/icat/pm_251001_speech.html(accessed,23July,2002).

20. Джордж У.Буш, «Конгрестің бірлескен сессиясына, Америка халқына жолдау,

www.whitehouse.gov/news/releases/2001/09/20010920-8.html, 2001 жылдың 20 қыркүйегінен

бастапашық(GeorgeW.Bush,addresstoajointsessionofCongressandtheAmericanpeople,

www.whitehouse.gov/news/releases/2001/09/20010920-8.html(accessed,20September,2001).

21. Қараңыз: Джордж Пэкер, «Тудың қайта оралуы», «Нью Йорк таймс» басылымы, 2001

жылғы 30 қыркүйек, рр. 15–16. Қайғы мен махаббат арасындағы қарым-қатынас бұл

нарративүшіншешушімаңызғаие:қауымдастықжоғалтқанкездебірігебастайды.Джудит

Батлер 11 қыркүйектегі шығындарға байланысты қоғамның пікірі қайғылы, уайымсыз

өмірлердің арасындағы айырманы талқылауға арналғанын пайымдады «Зорлық, қайғы,

саясат» (Feminist Theory, Негізгі баяндама, Лондон университеті колледжі, Лондон, 2002

жыл,наурыз).Жоғалғанөмір«өзінеұқсас»болса,соңынанжұртшылықжылап-сықтайды;

бұл ретте ұқсастық – әлеуметтік нормаға жақындық ретінде бағаланады. Дэвид Энг те

қайғылы жоқтаудың қоғамдық дискурсында нормативті емес шығындардың орнын

зерделейді: «Әкелер мен аналарды», «ұлдар мен қыздарды», «бауырлар мен апа-

қарындастарды» жоғалту риторикасы ұлт-мемлекет пен ядролық отбасы арасындағы

жібектей келісімді, қандық негіздегі қарым-қатынастар мен от басы, ошақ қасындағы

нацистікөмірсимволдарынбарлайды(«Үнсіздіктіңқұны»,TheatreJournalбасылымы,2002

жыл,№54, р. 90). Ұлт саясатына қатысты сүйіспеншілік пен қайғыны зерттеп көру үшін

қараңыз:менің«Эмоцияныңмәденисаясаты»(CulturalPoliticsofEmotion)аттыеңбегімнен

–«Махаббатүшін»,«Квирсезімдері»(Эдинбург:Эдинбургуниверситетібаспасы,жарыққа

шығуыкүтілуде).

22. Құрама Штаттардағыарабтар, мұсылмандар мен оңтүстік азиялықтар тудың бейнесін тек

ұлтпентұтасудыңбелгісіғанаемес,сондай-ақлаңкестікпенбайланысыболуыықтималкез

келгенайырмашылықты«бүркемелеудің»амалыретіндеқабылдайды.МунирАхмедтумен

бетпердеарасындағы «ауыстыруды»«Отандағымазасыздық:11қыркүйектенкейінгікүнгі

нәсілдікзорлық»аттымақаласындақарастырды(SocialText,2002жыл,72-сан,р.10).

23. Джордж У. Буш, «Елдегі жағдай» жолдауы, 2002 жыл, www.whitehouse.gov/news/releases/

2002/01/20020129-11.html,2002жылғы23шілдеденбастапашық(GeorgeW. Bush, Stateof

the Union address, 2002, www.whitehouse.gov/news/releases/ 2002/01/20020129-11.html

(accessed,23July,2002).

24. АристидР. Золберг, «Қақпалардықорғау»,Understanding September 11-басылымында, ред.

КрейгКалхун,ПолПрайсжәнеЭшлиТиммер(Нью-Йорк:Ньюпресс,2002,р.296).

25. Ахмед,«Ішкімазасыздықтар»,р.99(Ahmad,«HomelandInsecurities»,99).

26. ЛеттиВолпп,«Азаматжәнелаңкес»,UCLALawReviewбасылымы,2002жыл,№49,р.1575

(LettiVolpp,«TheCitizenandtheTerrorist»UCLALawReview,49(2002):1575.

27. МайклДиллон,«Қауіпсіздіксаясаты»,Лондон:Роутледж,1996,р.34.(MichaelDillon, The

PoliticsofSecurity(London:Routledge,1996),34.Тағыдақараңыз:ЭнтониБерк,«Қауіпсіздік

үрейінде», Аннандейл, Жаңа Оңтүстік Уэльс: Плутон (Anthony Burke, In Fear of Security

(Annandale,NewSouthWales:Pluto).

28. ДжерриФалуэлл2001жылғы11қыркүйеккүніПэтРобертсоннның700клубытуралыосы

түсіндірмені әзірледі. Келесі күні ол шабуылдар үшін лаңкестерден басқа да біреулердің

жауапкершілігібардегеніүшінкешірімсұрады,бірақ«проблема»елішіндезаңсызжүріп-

тұратын адамдардың болуынан туындаған секуляризация екені туралы пікірін қайталап

айтты.

29. Британ ұлттық партиясының веб-сайты. www.bnp.org.uk (2002 жылғы 30 шілдеден бастап

ашық). БҰП шығарған «Ислам туралы шындық» кітапшасынан алынған сілтеме:

www.fairuk.org/Anti-Islam%20Supplement.pdf,2001жылғықарашадақойылды.

30. Джордж У. Буш, Президенттің халыққа жолдауындағы мәлімдемесі,

www.whitehouse.gov/news/releases/2001/09/20010920-8.html, 2001 жылғы 11 қыркүйек

(George W. Bush, Statement by the president in his address to the nation,

www.whitehouse.gov/news/releases/2001/09/20010920-8.html(11September,2001).

31. «Бейтаныстарды» «қолайсыз тұрпаттар» ретінде тану үшін Көршілік бақылау мәлімет

жинаудыңқандайәдістерінқолданатынытуралыталдаужасауүшінқараңыз:СараАхмед,

«Бейтаныстармен қақтығыс: Постотарлықтағы нақтыланған бөтендер», Лондон:Роутледж,

2000 (Sara Ahmed, Strange Encounters: Embodied Others in Post-Coloniality (London:

Routledge,2000).

32. Джордж У.Буш, «Елдегі жағдай туралы» жолдауы, www.whitehouse.gov/news/releases/2002/

01/20020129-11.html, 2002 жылғы 23 шілдеден бастап ашық (George W. Bush, State of the

Unionaddress2002,www.whitehouse.gov/news/releases/2002/01/20020129-11.html(accessed23

July,2002).

33. БізДжорджУ.Буштың«сізбізбенбіргесізнебізгеқарсысыз»дегенөткірмәлімдемесініс-

қимылталабыретіндеқарастырааламыз.Бұлнарративте«бізбенберге»еместерөзінен-өзі

бізге қарсылардың қатарына қосылады; соның нәтижесінде «қарсыластық» лаңкестіктің

формасымен үйлеседі. Яғни «бізбен бірге» емес кез келген адам лаңкеске айналады,

лаңкестердің досы саналады. «Бірге болу» үшін екі нәрсе: қауымдастыққа адалдығын

көрсету,соныменбіргеосықауымдастықтыңілтипатынабөленуқажет;бұлайшамойындау

азаматтық өмірдің формасы болып танылады. Сондықтан «сіз бізбен біргесіз не бізге

қарсысыз»дегентұжырымтұрақтыемесқойылымдықсипатта,бұйрықтүріндеәрекететеді

деп пайымдаймыз. «Бізбен бірге» болу – «біздің ұқсас болуымыздың» зор қажеттілігі:

лаңкестераласталғанмемлекеттерретіндетанылмайтын(зорлықтыңқаупімен,сондай-ақіс

жүзіндегі зорлықпен байланысты деп есептелмейтін) болса, олар сыпайылық танытуы,

бәлкім,бұлқауымдастықтыңнегізінқұрайтындемократиялықбасқаруғабейімделуітиіс.Біз

бұларадаассимиляциялану(assimilateсөзілатынныңұқсастық–likeness)сөзіментөркіндес

екенінатапөтеаламыз.Бұлжаңахалықаралыққауымдастықсүйіспеншіліктіжоғарықоюы

ықтимал; онда сүйіспеншілік үстемдігінің белгісі «ұқсас етіп жасау» болып саналады.

Ұқсастық – бұл қауымдастықтың негізі емес, нәтижесі. Қауымдастық бөтендердің басын

құрап, олардың бізге ұқсауын талап ететін болса, сүйіспеншілік туралы нарратив дереу

«ұқсамайтынбөтендердің»өшпенділігінеайналыпшығакеледі.

34. Лаңкестікпен соғысты негіздеудің гендерлікдискурсына маңыздыфеминистік сынды білу

үшін қараңыз: Зилла Эйзенштейн, «11 қыркүйектен кейінгі феминизм», (Social Text

басылымы, 2002 жыл, 72-сан, рр. 79–99), (Zilla Eisenstein), (Feminisms in the Aftermath of

September, 11) Social Text, no. 72 (2002): 79–99; Сунера Тобани, «Соғыспен шындық

саясаты»,(WarandthePoliticsofTruth-Making)(InternationalJournalofQualitativeStudiesin

Education басылымы, 2003 жыл, 16 наурыз, рр. 399–414) (Sunera Thobani, «War and the

PoliticsofTruth-Making»InternationalJournalofQualitativeStudiesinEducation,16.3(2003),

399–414.

35. ДжорджУ.Буш,президенттің12қыркүйеккүніұлттыққауіпсіздікжөніндегіөзініңтобымен

кездескендегі түсіндірмелері, www.whitehouse.gov/response/faq-what.html, 2002 жылғы 23

шілдеденбастапашық(GeorgeW.Bush,commentsmadebythepresidentinameetingwithhis

national security team on 12 September,www.whitehouse.gov/response/faq-what.html(accessed,

23July,2002).

36. БрайанМассуми,«Болғыңкелетінбарлықжерде»(BrianMassumi,«EverywhereYouWantto

Be»); «Күнделікті үрей саясаты», ред. Брайан Массуми (Миннеаполис: Миннесота Пресс

университеті,1993, р. 11 (The Politics of Everyday Fear, ed. Brian Massumi (Minneapolis:

UniversityofMinnesotaPress,1993),11.

37. Самуэль Вебер, «Соғыс, лаңкестік және қойылым» (Samuel Weber, «War, Terrorism, and

Spectacle»), (Мақала Лаңкестер университетінде 2001 жылғы желтоқсанда

таныстырылған).

БЕСІНШІТАРАУ

Адамтабиғатыжəнеəдебимазмұн

ДжозефКэрролл

Эволюциялық әдебиет теориясының басты тұлғасы саналатын Джозеф Кэрролл өзінің

«Эволюция және әдебиет теориясы» (Evolution and Literary Theory, 1995) кітабынан бастап

«Әдеби дарвинизм: Эволюция, адам табиғаты және әдебиет» (Literary Darwinism: Evolution,

Human Nature, and Literature, 2004) еңбегінде жалғастырған ізденістері арқылы жаңа зерттеу

саласын қалыптастыруда маңызды қызмет атқарды. Кэрроллдың әуелгі жұмысы

постструктурализм қағидаларын жоққа шығаруға арналды; ал бергі уақыттағы еңбегі

эволюциялықадамтабиғатыныңортақ қасиеттерін,мінез-құлқыныңтарихи-әлеуметтікаядағы

нақты көріністерін қатар қамтыған дарвиндік талдау әдісімен көбірек байланысты болды. Бұл

эссе эволюциялық теория психологтері (олар адамның мінез-құлқын бірінші кезекте

бейімделуменсабақтастырады)менәлеуметтікбиологтер(олармұныңнегізігенніңберілуіүшін

көбею жетістігіне ұмтылыс, былайша айтқанда, жарамдылық деп біледі) арасындағы

пікірсайыстарды талқылаумен басталады. Одан кейін Кэрролл Джейн Остиннің «Мақтан мен

жалған сенім» (Pride and Prejudice) романын зерттеп, стиль мен көзқарас функциясы

эволюциялықтақырыптардықалайкүшейтетінінталдайды.

Дарвиндікәдебиетсыныныңміндеті

ДарвиндікәдебиетсынытурасындағыжалпытүсінікбойыншаДарвиндік

сыншылар адам мінез-құлқының баршаға ортақ, негізгі формаларын

айқындау үшін эволюциялық психологияны зерттеді. Өйткені эволюция

психологтері айтқандай, кез келген әдеби мәтіннің кейіпкерлері іс-әрекет

жасайтынындәлелдеумақсатындабайыптауытиіс.Бұлжалпытүсінікәдісі

– ашық қарсы қойылған сауалдар қасында жеңіл әрі әлсіз. Іс жүзінде

адамның бойынан мінез-құлықтың көпке ортақ, әмбебап үлгілері ғана

танылмайды.Олардыңәрбіріөзінетәнтемпераментімен,мәденибітімімен,

әрі жеке тәжірибесімен ерекшеленеді. Мәдениет адамдардың

мотивациялық, когнитивті жүйесінің жалпы сипаттарын түгендеген кезде

кең ауқымдатүрленеді.Тіптінақтыбірмәдениеттіңшеңберіндекөптеген

адамдар – осы мәдениетті танытатын мінез-құлық нормаларынан, адам

табиғатының дағдылы ортақ сипаттарынан күрт ауытқып жатады. Оның

үстінеәдебишығармалардыңкейіпкерлерікөбінеөмірдебар,айналамызда

жүрген адамдар емес. Бұл – жеке қаламгерлердің мұраттары мен

мақсаттарынасәйкесойданшығарылғанбейнелер.Алдербесавторларкең

ауқымдағымәдениахуалменөздерінетанысәдебитуындылардыңдәстүрлі

қалыптарына сәйкес шектеулерге ұшырайды. Кейіпкерлерді өмірде бар

нақты адамдар деп қабылдау әдебиеттің «мазмұны» туралы концепцияны

толығымен теріске шығарады. Әдебиеттің «мазмұнын» теріске шығару

болса, мысалы, физикадағы «қуат» пен биологиядағы «тіршілік»

ұғымдарынмойындамауменбірдей.

Дарвиндік әдеби зерттеудің жалпы ұғымдарына қатысты кемшіліктерді

оп-оңай түзетуге болады. Дарвиндік әдебиет сыншыларының қарадүрсін

методология негізінде нашар зерттеу жүргізіп шатасқанын еске сала

берудің қажеті де шамалы. Өйткені олар жұмысты қалай жақсы жүзеге

асыру керек екенін білмеді. Дарвиндік психология мен әдебиет сынын

жақындастыруға қажетті ұғымдарды пайымдау да, пайдалану да қиын

емес. Мен бұл арада ең қажетті бес талдамалық ұғымды ұсынамын.

Олардың бесеуі де – Дарвиннің адам табиғаты туралы қисынымен

ұштасқан, ақылға қонымды, деңгейі биік кез келген әдеби талдаудың

құрамына енуі тиіс. Негізгі ұғымдар мыналар: (а) мотивтердің

құрылымданған иерархиясы ретіндегі адам табиғаты (мұның ауқымында

бейнелітүсініктерді/көріністердітудырумотивімаңыздыорыналады);(ә)

жеке үш сана орталығында – автордың, кейіпкердің жорамалды, әйтпесе

болжамдыаудиторияныңішіндеорыналған«көзқарас»немесемағына;(б)

авторлардың жеке тұлғаларын және олардың дербес мағыналық

құрылымдарының айырмашылығын айқындайтын бастапқы өлшемнің

жалпы жүйесі ретінде пайдаланылатын адамның әмбебап қасиеттері; (в)

тұлғаның жеке өзгешеліктерін талдау үшін қажетті категориялар

жиынтығы; (г) нақты әдеби мағынаны сыйғызатын үш негізгі өлшем: (1)

тақырып (концептуалды мазмұн); (2) сарын (эмоциялық реңк); (3)

формалық құрылым (сюжет, баяндау желісі сияқты макроқұрылымнан

бастап, сөз тіркесін жасау, лексикалық бірлікті таңдау мен дыбыс тізбегі

сындымикроқұрылымдарғадейінқамтитынұғым).

Бұл ұғымдардың мағынасын ашып, бір-бірімен қарым-қатынасын

түсіндіргенкездемендарвинизмәлеуметтанушылардың–олардыңәдебиет

пенөнердіңбасқатүрлерінеқызығатынынеқызықпайтынынақарамастан,

назарын аударуға тиіс дәлелдерді келтіретін боламын. Мен дарвиндік

психологиябірегейкөзқарастаржүйесіне,яғни«адамтабиғаты»ұғымына

кіретін концептуалды бөлшектердің ең аз мөлшеріне қатысты ортақ

келісімгекелудіңалдындатұрдепсанаймын.Бұлжаңапарадигмажалпыға

бірдей негізгі мотивтер мен «әмбебап қасиеттердің» тізімінен ғана

құралмайды. Ол – екі жақты сипаттардан, әмбебап белгілерден, жалпы

адамзаттық қасиеттерден біз «жеке өзгешеліктер» деп кескіндейтін әр

алуан бітімдердің түрленісінен тұрады. Әрі бұл парадигма адам өмірінің

өзіне тән кезеңдері – тууы, жетілуі, көбеюі мен өлуі туралы түсініктерді

қамти отырып, тіршілік үшін қажетті табиғи, мәдени жағдайлардың кең

ауқымын икемді тәсіл арқылы жинақы стратегия түрінде қарастырады.

Дарвиндік психологтердің арасында күні бүгінге дейін осы салалардың

барлығына қатысты дау-дамай толастамай келеді әрі қазіргі уақытта

дарвиндік психологияның жетекші мектебі ретінде мойындалған

«эволюциялық психология» жеке өзгешеліктерге де, жалпыға ортақ

интеллектіге де кінә тағудағы таяздық пен жосықсыздықтың

жауапкершілігінөзмойнынаалыпотыр.Бірақтұтастайалғанда,дарвиндік

әлеуметтануда палеоантропология, өмір кезеңдерін талдау, мінез-құлық

экологиясы, мінез-құлық генетикасы, тұлға теориясы мен интеллектіні

зерттеу секілді бірін-бірі толықтыратын пәндермен айналысатын пайым-

пікірітәуелсізкөптегенғалымдарбар.Зерттеушілердіңбұлқалыңшоғыры

өз салаларын дамыта отырып, оларды эволюциялық теорияның кең

өрісімен жақындастыруға ұмтылатын болғандықтан, идеологияның

жетегінде кеткен эмпирикалық дәйегі, сондай-ақ ішкі үйлесімі жоқ

тұжырымдардыңғұмыры да қысқа. Дарвиндік психологиядағыпарадигма

үшінқажеттісипаттарісжүзіндеқалыптасыпбіткен.Сондықтанменжуық

арадазерттеулердіңбелсендітегеурінікейбірортодокстықдоктриналардың

алдын ала бас қосуынан пайда болған уақытша кедергілерді тас-талқан

етедідепсенемін.

Дарвиндік әдебиет сынының құрылымы туралы айтпас бұрын, әуелі

дарвиндік психологияныңқазіргі жай-күйі мен болашағы туралы мәлімет

бергенім жөн. Адам табиғатының жаңа парадигмасы ретінде не нәрсені

түсінетінімдікөрсетеотырып,қалыңжұртшылыққабейтаныс«когнитивті

мінез-құлық жүйесі» концепциясын айналымға енгізіп, әрі қарай

психологиядада,әдебизерттеулердедеүйлесімдіпайымдықалыптастыру

үшін қажетті шарттар туралы пікір таластырамын. Эволюцияшыл

психологтердің басым көпшілігі әдебиет пен өнердің басқа түрлеріне

айтарлықтайкөңілбөлеқойғанжоқ,алкейбіреулері«өнератаулыныңбәрі

адамның өмірлік мақсаттары үшін ұйытқы боларлық бейімделу

функциясынанада»дегенпікіргетоқтады(Қараңыз:Miller,2000a, 2000b;

Pinker, 1997, 2002). Дарвиндік психологиядағы тосыннан пайда болған

парадигмалардыңқисынынасүйеніп,әдебиетпенөнердіңбасқатүрлерінің

бейімделу функциясы бар екенін тұжырымдаймын. Осы бейімделу

функциясының байыбына бару біздің ерекше адамдық табиғатымызды

түсіну жолындағы алғышарт болып саналады. Сондықтан дарвиндік

әдебиет сыны мен кең ауқымдағы дарвиндік психология үшін

парадигмаларжасаужолындағыәрекеттер өзаратығыз байланысты.Олар

бір-бірін толықтырады. Олардың өрісі аралас болғандықтан, біреуіне қол

жеткізуарқылыекіншісінедебойлапбарааламыз.

Адам табиғатының ең жоғары деңгейдегі құрылымы мен әдеби

мазмұнның егжей-тегжейіне дейін қамтылған нәзік астары арасындағы

байланыс – дарвиндік әдебиет сынының арнайы тақырыбы ретінде

қарастырылады. Алайда адам өмірінің туу, өсу мен көбею сынды негізгі

кезеңдерін нақты шығармалардағы әдеби мазмұн құрылымының

тақырыбына, сарыны мен стиліне қатысты өте сезімтал мәселелермен

байланыстырааламызба?Осысауалғаберілетінжауапдарвиндікәдебиет

сынының сәттілігі мен сәтсіздігін айқындайды. Жауап жалғыз: «Иә, ол

біздің қолымыздан келеді». Адам өмірі кезеңдерін талдаудың қарапайым

қағидалары барлық әдеби туындылардың құрылымына еніп, кез келген

автордыңосы қағидалардыигерутәсіліоныңшығармасыныңсипатымен

сапасын анықтайтын негізгі өлшемге айналады. Бұл тұжырымды нақты

сипаттау үшін мен осы мақаламның соңғы тараушасында бір ғана –

«Мақтан мен жалған сенім» (Pride and Prejudice) романы туралы

Дарвиннің сыншыл пікірін ұсынамын. Бұл шығарманы ең танымал

романдардыңқатарынажататындықтантаңдапалдым.Оныңкөлеміқысқа

әріоқылуыдаоңай.Көркемтуындыныңкереметшеберлікпенжазылғаны

соншалық, ол өмір шындығын талдау мен әдеби мазмұнның ең жақсы

сипаттарыныңарасындағытығызбайланыстыашыпкөрсетугежақсыүлгі

болаалады.

Үлгі ретінде алынған мәтінді шартты түрде таңдағанымды ескерткім

келеді.Негізінде,кезкелгенәдебикезеңгетиесілінемесекезкелгенжанрда

жазылған туынды мысал ретінде қарастырылады. Дарвиншілдер –

фольклор, миф, өлең, романтикалық романдар, реалистік шығармалар,

ғылыми фантастика, опера, балет пен фильмдер жайында сыншыл

туындылар жазды. Олар Гомер, Шекспир, Свифт, Уордсворт, Пушкин,

Чайковский, Уолтер Скотт, Шарлотта Бронте, Джордж Элиот, Ганс

КристианАндерсен,УиллаКатер,УолтерПатер,ЕвгенийЗамятин,доктор

Сиюз туралы талдамалы зерттеулерін ұсынды. Дүние жүзінің кез келген

нүктесінде,кезкелгенуақытта,кезкелгенавторжазғанәдебитуындының

бірде-бірідарвиндікталдаудыңшеңберінентысқарытұрмайды.Дарвиндік

талдауға бейім болуы үшін автордың Дарвиннің жолын тұтынуы шарт

емес. Автор пұтқа табынушы грек, христиан, мұсылман, дзэн-буддашыл;

бразилиялық тайпа өкілі, еуропалық кербез әйел, ортағасырлық жапон

сарбазы немесе тибеттік тақуа; гетеросексуалды, гомосексуалды,

бисексуалды не некеде жоқ адам болуы мүмкін. Оның қатардағы

қарапайымтіршілікиесіболуыда,дарвиншілпсихологтермендарвиншіл

әдебиет сыншыларының сенімдері мен көзқарастарын қабылдаған жан

болуы да міндетті емес. Дарвиншіл адамның ақыл-ойы туралы шынайы

мәлімет беріп, ал адамның ақыл-ойы барлық әдеби мәтінді тудыратын

болса, күллі әдеби мәтін дарвиндік талдауға бейім тұрады. Олар барлық

бейнетуындылардыңжасалуын реттеп отыратын тежегіш психологиялық

құрылымдардың жағдайын талдауға икемді. Генетиктер көбіне жеміс-

жидек шіркейлерін өз тәжірибелеріне қолайлы деп тапты. Алайда олар

генетикатекшіркейлердіғаназерттеуменайналысатынынасенбейдіәріол

пікіргемойынсұнбайды.Мен«Мақтанменжалғансенім»романытуралы

әржердежазып,онысантүрлікөрнекімақсаттапайдаландым.Сондықтан

«Мақтанменжалғансенім»шығармасынайрықша,нақтыдарвиндікмәтін

деп қарастырмайтынымды ашық айтқым келеді. Оны жеміс-жидек

шіркейінің әдеби баламасы деп санаймын. Дарвиндік әдеби зерттеу

саласындағыменіңәріптестерімніңәрқайсысыөзбетіншетышқандардың,

жұмыр құрттардың әдеби баламаларымен шұғылданады. Бірақ зерттеудің

оқшау тұстарына қарамастан, бәріміз де ортақ бір үлкен салаға өз

үлесіміздіқосыпжатырмыз.

Дарвиндікпсихологиядағыжаңапарадигма

Жеке өзгешеліктер мен «жалпыға ортақ» интеллект мәселелерін енгізу

дарвиндік әдебиет зерттеушілерінің қолынан келетіні және олардың оны

жасауға тиістігі жөнінде дәлелдер келтіремін. Дарвиндік психология

бағытының дамуына осы уақытқа дейін кедергі жасап келген екі қасаң

(ортодокстық) қағида бар, олар: жалпыға ортақ таным қабілетінің және

жекетұлғаменақыл-ойерекшеліктерініңбарекенінжоққашығарунемесе

оған қарсы болу. Дарвиндік психологияның барлық саласын қамтитын

жалпы атау ғана емес, сонымен қатар жеке мектеп болып саналатын

«эволюциялықпсихология»,еңалдымен,«жалпыадамзаттыққасиеттерге»

басым, үстем маңыз бере отырып, ақыл-ойдың түгелдей дерлік палеолит

дәуіріндебейімделупроблемаларыншешужолындаөздігіненпайдаболған

«ерекше бітімді» – когнитивті механизмдерден, яғни «когнитивті

модульдерден» тұратынына ден қояды. Бұл ежелгі қоршаған орта

мызғымайтын тұрақты физикалық, әлеуметтік жағдайлардың жиынтығы

ретіндеұғынылып, «эволюциялықбейімделуортасы»(ЭБО)депаталады.

Сөйтіп,жекемектепболыпсаналатынэволюциялықпсихологияныңнегізгі

қағидалары мыналар: (а) әр адам тек негізгі сипаттар тұрғысынан ғана

емес,сондай-ақкүшпенсапажағынандаәжептәуірдәрежедебірдейақыл-

ойментұлғалыққасиеттергеие;(ә)жербетіндегібарлықадамдарғаортақ

осы жалғыз әмбебап ақыл-ой, бәлкім, бас-аяғы екі миллион жылға

созылған болуы ықтимал, бірақ қазір ізі жоғалған, сол дәуірдегі

мызғымайтын тұрақты ортамен қарым-қатынас орнату үшін «жасалған»

(яғни бейімделген); (б) бұл ақыл-ой бейімделгіштігінің барлық елеулі

ерекшеліктерісолежелгіқоршағанортаныңтұрақтызаңдылықтарынатән

бейімделупроблемаларыншешугеарналған«когнитивтімодульдер»болып

саналады; жалпыға ортақ интеллект бұл бейімделгіш когнитивті

функциялардыңбірде-бірінежатпайды.Эволюциялықпсихологияныңбұл

сипаттамалары – қасаңдықтан, шектеуден, екіұштылықтан ада, көбіне

«әсірелеу» түрінде болады. Бірақ бұл әсірелеудің артықшылығы –

физиогномиканың ерекшеліктерін айқындай отырып, түрлі қасиеттерді

оңайтүсінугежолашады.Қатаңтүрдебекітілгенәлгіүшқағиданегізінде

жасалған, адамның біртүрлі ұсқынсызданып көрінетін бет әлпеті – міне,

нағызпортретосы(Қараңыз:CosmidesandTooby,1994;Pinker,1994,1995,

1997, 2002; Symons, 1992; Tooby and Cosmides, 1992. Сондай-ақ келесі

оқулықтардықараңыз:Barrett,Dunbar,andLycett,2002; Bridgeman,2003;

Buss,1999;GaulinandMcBurney,2001;Palmer andPalmer,2002; Rossano,

2003).

Менің болжамым бойынша, эволюцияшыл психологтер тарапынан

адамның танымдық эволюциясының осы түсініксіз бұрмаланған

нұсқасының ұсынылуы екі түрлі себепке байланысты. Бірінші себеп –

әлеуметтік ғылымдар стандартты моделінің (ӘҒСМ) ақыл-ойды барлық

мазмұны сыртқы (әлеуметтік, мәдени) ықпалдан пайда болатын «таза

парақ» немесе жалпыға ортақ «әмбебап компьютер» деп қабылдауға

қарсылық білдіргенінен олардың абыржып қалғаны (Tooby and Cosmides,

«Psychological Foundation»). Мәселе ерекшелігі мәселе ортақтығына

баламаұсынады.Екіншісебеп:олардарвиндікпсихологияныңәлеуметтік

дарвинизммен, евгеникамен әрі мінез-құлықтағы, әсіресе интеллектідегі

(«мінез-құлық генетикасы» деген атпен белгілі сала) жеке әрі топтық

айырмашылықтардызерттеушілерментізе қосып әрекет ете бастағанынан

үрейленіпқалды.ХХғасырдағыәлеуметтікғылымдарсаласындаүстемдік

құрған қоршаған ортаны қорғаудың белсенді қозғалысы

(энвайронментализм) болмаса «таза парақ» моделі әлеуметтік

дарвинизмнен, евгеника мен нәсілдік теориядан үрейлену, оларды жоққа

шығару нәтижесінде пайда болды. «Жалпыға ортақ» қасиеттер мен

«ерекшебітімді»механизмдердіескереотырып,эволюцияшылпсихологтер

дарвинизмменәлеуметтікғылымдарстандарттымоделі(ӘҒСМ)арасынан

мәміле табуға тырысты. Олар психологияға бейімделгіш когнитивті

құрылымұғымын қайтарды,бірақосылайете отырып,жекежәнетоптық

айырмашылықтардыңмаңызынмойындауғақарсыидеологиялықтыйымды

бұзғанжоқ.Осыекітиімдіжолғаарқасүйеудіңкүштіболғанысоншалық,

1990 жылдардың басынан бері көптеген дарвиншіл психологтер мәмілеге

жол ашатын концепциялардың түбегейлі кемшіліктеріне көз салмайтын

болды. Кемшіліктер мынадан көрінеді: бұл идеялардың бүкіл жиынтығы

ортақ тәжірибенің көзге ұрып тұрған айқын сипаттарына, жеке

ерекшеліктерменжалпыақыл-ойдыңөмірлікмаңызына,сондай-ақтабиғи

сұрыптау теориясының қарапайым қисынына қайшы келеді. Бұл теория

бойынша «сұрыптау» тек нұсқаларды, яғни «жеке айырмашылықтарды»

туғызады.Нұсқа жоқ болса, сұрыптау жоқ. Сұрыптау мен бейімделу жоқ

болса, «табиғи сұрыптау жолымен» ешқандай эволюция жүзеге аспайды

(Darwin, 2003). 1990 жылдардың соңына қарай эволюциялық психология

жеткілікті деңгей мен тұрақтылыққа қол жеткізіп, жалпы жаңалықтарды

қысқаша баяндау үшін танымал көрмелер мен оқулықтардың үлкен

нарығынқамтамасызетті.Азғанажылдыңішіндемезгіліненертежеткен

ортодокстық жағдайда тез қатып семіп қалған психологиялық идеялар

адамзат тарихындағы аса бір маңызды оқиға осыдан 60 000-30 000 жыл

бұрын жүзеге асып, күрделі технологияның, әлеуметтік-экономикалық

ұйымдасудыңкешендіформаларыныңжәнекемелсимволдықәрікөркемдік

сипаттағы әрекеттің алғашқы дәлелдерін ұсынған «мәдени төңкеріс»

туралы тыңнан қолға алынған, жаңашыл зерттеулердің тарапынан барған

сайынкүштіықпалғаұшырады.Бұлзерттеусаласытүгеліменқайшылықты

пікірлергетолы,алайдабірқатарнегізгідеректергебайланыстыжеткілікті

дәрежеде келісім бар; соның нәтижесінде эволюциялық психологияның

қасаң (ортодокстық) қағидаларына түбегейлі қарама-қарсы адамзат

эволюциясына байланысты дау тудырмайтын жаңа көзқарас қалыптасты.

Осыжаңакөзқарасбойыншаадамдыоныңприматтуыстарынантүпкілікті

айрықшалайтынақыл-ойерекшелігінемәнберілді;бұлдегеніңіз–күрделі

әрі тұрақсыз қоршаған ортаның ішіндегі өзгерістерге адамдардың

бейімделуінемүмкіндік беретіникемді жалпыинтеллектініңпайда болуы

(Қараңыз: Chiappe, 2000; Chiappe and MacDonald, under submission;

Crawford, 1998; Foley, 1996; Geary, 1998; Geary and Huffman, 2002; Irons,

1998;MacDonald,1990,1995b,1997,1998a,1998b;Mithen,1996,2001;Potts,

1998;RichersonandBoyd,2000;D.S.Wilson,1999;E.O.Wilson,1998).Жай

бақылағанда көзге көрініп тұратын нәрсе мынау: адамдар өз бойларында

жаңа және әртүрлі қоршаған ортаға бейімделудің теңдессіз қабілетін

дамытқан; ал бұл бейімделудің жүзеге асуы барысында олардың

анатомиялық,физиологиялықсипаттарыныңнақтыөзгерісісалыстырмалы

түрдеазмөлшердеорыналғаннемүлдеболмаған.Екіаяқты,жұмырбасты

жаратылыс иелері поляр аймағынан бастап шөлді-шөлейтті дала мен

тропикалықжаңбырлыормандарғадейінгібарлықжердеөмірсүреалады;

адамзат баласы аңшылар мен терімшілердің азғантай тобынан бастап

тайпалар, ордалар, ұлттықмемлекеттер, империялар,жаңаәлемдік тәртіп

құрылымдарынадейінқауымдасыптіршілікетуімүмкін;олар–аңшылық

пен терімшіліктен бастап ауыл шаруашылығына, нарықтық экономикаға,

жалпы әлемдік мәдениетпен цифрлық байланыс орнатқан өнеркәсіпті

қалалар мен әртүрлі астаналықөңірлердіңәлеуметтік-экономикалықжәне

экологиялық жүйесіне бейімделуге қабілетті. Адам табиғатының бұл

бейімделуге кепілдік беретін маңызды қасиеттерінің бірі – жалпы

интеллект;алинтеллектадамныңтемпераментіменжекемінезініңерекше

сипаттарымен қоса, кісіден-кісіге, топтан-топқа ауысқан кезде түрленіп

отырады(Қараңыз:Bailey,1997,1998;Barash,1997;Bouchard,1994,1997;

Buss,1990,1995;Eaves,EysenckandMartin,1989;Eysenck,1979,1980,1995;

Herrnstein and Murray, 1994; Jensen, 1998; MacDonald, 1990, 1995b, 1997,

1998a; Rushton, 1995; Segal, 1997, 1999; Segal and MacDonald, 1998;

Seligman,1992;D.S.Wilson,1994,1999).

Когнитивті сала идеялары адам эволюциясы мен адам табиғаты туралы

жаңа көзқарастың аясынан шығып қалған жоқ. Ол адам танымының

әлдеқайдакеңқұрылымынасіңісіп,араласыпкетті.Когнитивтісалалардың

өзорныменқызметібар;оларқоршағанортаныңтұрақтысипаттамаларын

бақылап отыратын танымдық әрекеттерге септігін тигізеді. Физикалық

кеңістік әлемін барлайтынкөзқарас мұның айқын үлгісі болса,адамөмір

сүретінтабиғи,әлеуметтікортаныбейнелейтінтілқабілетіоныңтағыбір

қыры саналады. Бірақ осы салаға тән бұл қабілеттер жалпы адамзаттық

таным қорының жай ғана бір бөлігін құрайды. Оның келесі бір бөлігі –

жалпы интеллект; ол адамдардың негізгі бейімделу қажеттіліктерін

қанағаттандырады. Жаңа көзқарас ескі «таза парақ» моделіне қайтып

оралмайды. Ол адамның барлық ұмтылыстары еріктен тыс мәдени

шарттылықтардантуындайдыдепесептемейді.Сөйтіп,жербетіндегікүллі

тіршіліктің бейімделу жүйесін реттегіш инклюзив (жаппай) жарамдылық

қисынынан бастау алатын адам ұмтылыстары (мотивтері) мен танымдық

сипаттарының нақты құрылымын айқындайды. Адам ұмтылыстары мен

танымдық сипаттарының ерекше құрылымы жоғары дәрежеде

қауымдасқан, ішінара полигамды тіршілік кешетін примат түрлеріне

үйлеседі, бұл арқылы жасырын овуляция, әйелдердің үздіксіз

қабылдағыштығы мен постменопаузалық орташа өмір ұзақтығы көрінеді;

ол технологияны игеруге айрықша қабілетті, жетілген тілге ие және өзі

тақылеттестердің ойын оқуға шамасы бар, эстетикалық әрі бейнелік

туындыларды жасау мен тұтынуға керемет епті жаратылыс иелерінің өте

ұзаққа созылған балалық даму кезеңіне сәйкес келеді. Осының барлығы

жадымыздан өшпей тұрған кезде, біз «таза парақ» құрылымдық бос

кеңістігіне (вакуум) қайта оралудан қорықпауымыз қажет; оның аясында

ақыл-ойдамып,оданмәдениеттуғанболатын,алсодансоңмәдениетақыл-

ойғабүкілмазмұнменқұрылымдыдарытқанеді.

1990 жылдары дарвиндік психологияның өз ішінде өрістеген маңызды

теориялық тартыс екі тарап – «әлеуметтік биология» мен «эволюциялық

психология»арасындағықақтығыседі.Былайшаайтқанда,бұлтартысадам

ұмтылыстары жүйесіне қатысты әртүрлі көзқарастарды қамтыды.

Әлеуметтік биологтер адамдарды «жарамдылықты зорайтушылар» деп

қарастыруға бейім болды. Айронстың пікірінше, «адамдар өздерінің

болашақ ұрпақтардағы генетикалық жалғастықтарын зорайтып көрсетуге

құштар»(рр.1979,р.257).Бетцигкелтіргендәлелдергежүгінсек,өзініңең

біржақтықалпындажарамдылықтызорайтужайғанамүмкіндігіншеұрпақ

санын арттыру мәселесі ретінде ойластырылады. Эволюциялық

психологтер, керісінше, адамдарды көбею жетістігі аса толғандыра

бермейді деген пікірді ұстанды. Олардың ойынша, адамдарды

«жарамдылықты зорайтушылар» емес, одан гөрі «бейімделуді жүзеге

асырушылар» деп атаған дұрыс (Tooby and Cosmides, 1992, p. 54). Яғни

адамдарды жынысқұмарлық сияқты «проксималды» («кіндік

төңірегіндегі»)ұмтылыстарғанақызықтырадыдепсанайды.Эволюциялық

бейімделу қоршаған ортасында (ЭБҚО) жарамдылықты зорайту үшін

мұндайұмтылыстар мүлтіксіз жүзегеасты,бірақ көбеюжетістігініңжеке

ұмтылысболғанынталапеткенжоқ.Қазіргіәлемдедәлелденіпотырғандай,

бала тууды бақылау жынысқұмарлықтың проксималды ұмтылысы мен

инклюзивті жарамдылықтың «ақырғы» реттеу қағидасы арасындағы

байланысты мұқият түрде жояды. Адамдар өздерінің проксималды

ұмтылыстарындағы ләззат сезімінен тояттау үшін жаралған; оларды осы

ләззат сезімдері тудырған ақырғы эволюциялық, бейімделу себептері

толғандырмайтынкөрінеді(Қараңыз:Alexander,1979,1987,1990; Barkow,

1990; Betzig, 1986, 1998; Chagnon, 1979; Chagnon and Irons, 1979; Irons,

1990,1998;MacDonald,1995a;Symons,1989,1992;Turke,1990).

Эволюциялықпсихологияныңқазіргіортодокстықнұсқасындаадамдарға

бейімделуді жүзеге асырушылар ретінде қарау идеясы түбегейлі жеңіске

жетті.Ұрпақсанауұғымынадамныңбірегейұмтылысыретіндебағалайтын

түсініктен жырақ болғандықтан, бұл концепцияның жеңіске жетуі заңды;

бірақләззатсезімінкешуидеясыөзбетіншеадамұмтылыстарыжүйесінің

қанағаттанарлықнәтижесі болаалмайды. Біз: а) адам өмірінің кезеңдерін

«соматикалық», «көбею» қызметі арасындағы талпыныстарды бөлудің

айналасынатоптастыратынциклретіндеқарайтынконцепцияныә)«мінез-

құлықжүйесі» концепциясымен біріктіреотырып,адамұмтылыстарының

жүйесітуралыжақсырақәрітолығыраққорытындыжасайаламыз.

Туу, өсу, өлу мен көбею адам өмірі кезеңдерін талдаудың негізгі

категорияларыекеніанық.Барлықағзатүрлеріталпыныстардыңекібасты

формасына–қуатжинау(соматикалықталпыныс)менкөбеюкезіндеқуат

жұмсауға қатысады. Туу, өсу мен өлу – соматикалық әрекеттер. Жұптасу

мен тәрбие – көбею әрекеттері (Барлық түрлердің барлық индивидтері

көбею әрекетіне қатыса бермейді, бірақ көбею талпыныстары түрдің

сипаттамалар жиынтығының бір бөлігі болмаса, бұл түр бір ұрпақ

ауысқанша өліп бітер еді). Ағзаның өмір кезеңдеріне тән барлық негізгі

қызмет түрлері өзара ықпалдас әрі бір-бірімен тығыз байланысты. «Ағза

бір талпынысқа жұмсаған нәрсесін екіншісіне жұмсай алмайды. Өзіміз

көріп отырған өмір оқиғалары, туу, өсу мен өлу мысалдары тіршілік

циклыныңкезкелгенсәтіндеәртүрліәрекеттүрлерінентуатынбәсекелестік

шығындары мен пайдаларының нәтижесі дей аламыз (Low, 1998, p. 131).

Өмір кезеңдерін талдаудың сан қилы әдістерінің көмегі арқасында

инклюзивті жарамдылық көбею жетістігін зорайту қисыны әр алуан

түрлердегі кең ауқымды қағидалардың өзара әсерін реттейді. Тіршілік

циклыныңденеөлшемдері,өсуқарқыны,өмірұзақтығы,жұптасуәрекеті,

ұрпақтың саны мен өсімталдығы, жыныстық құрамы мен тәрбие

стратегиясы сынды сипаттамалары түрдің барлық ерекшеліктеріне –

физиологиясына, анатомиясына және мінез-құлқы мен жүріс-тұрысына

енеді.Осылайшаөміркезеңдерітеориясыбиологияныңмакроэкономикасы

менмикроэкономикасыныңәмбебаптеориясыретіндеқарастырылаалады

(Қараңыз:Alexander,1979,p.25,1987,pp.40–41;Geary,1998,pp.11,199;

MacDonald,1997,p.328;McGuireandTroisi,1998,pp.58–59;Low,1998,pp.

138–40,2000,p.92;Ridley,1999,pp.12,127–128;Trivers,1972,pp.168–174,

1985,pp.311–314).

Адамзат баласының өз өмір кезеңдерін құрылымдай отырып, айқын

қалыпқасалатынмүмкіндігібар;бұлқұрылымдаудыңретіадамныңмінез-

құлық пен таным әрекетінің барлық қырларын қамтиды. Адамдар –

жұптық, жартылай моногамды жүйеде некелесе тіршілік ететін әрі ата-

аналықайрықшабиікмәртебесібаржоғарысатыдағыәлеуметтікмақұлық.

Олардың тік денесі, тар құрсақты босану жолы мен көлемді миы бар.

Соныңнәтижесіндеолардыңкөбеюэкономикасыерменәйеларасындағы

жұптық байланысқа, тұрақты отбасылық құрылымға, туыстықтың кең

тармағына және күрделі әлеуметтік ұйымдасуға негізделген адам

ұмтылыстары жүйесін міндетті түрде қамтиды. Өмірде табысты болуға

қажеттіақпаратпендағдылардыалуларыүшінүлкенмиларыолардыұзақ

уақыт бойына бала сияқты жетелейді. Олардың ұзақ балаң шағы сәбиге

мұқият қараушылықты, ерлі-зайыптылардың ортақ ата-аналық борышы

мен туыстық байланыстардың кеңеюін талап етеді. Көлемді миы оларға

технологиялық, әлеуметтік сипаттағы бірегей бейімделу мүмкіндіктерін

сыйлауменқатар,басқатүрлербетпе-беткеліпкөрмегенөзгерістерменәрі

қиындықтарғаұшырастырады.

«Мінез-құлықжүйесі»идеясыдарвиндікпсихиатриядаконцепцияретінде

тұжырымдалды. Ол да елеусіз түрде жартылай саналы сипатта,

эволюциялық психологияның ортодокстық нұсқаларының құрылымдық

қағидасы есебінде пайда болды. МакГуайр мен Тройси «Дарвиндік

психиатрия» (Darwinian Psychiatry) еңбегінде мінез-құлық жүйесін нақты

өмірлік мақсаттарға септігін тигізетін үйлесімді жиынтық ретінде

қарастырады. «Мінез-құлық жүйесі термині функциялық әрі себеп-

салдарлық тұрғыдан байланысқан мінез-құлық модельдеріне, олар үшін

жауап беретін жүйелерге жатады (1998, р. 60). МакГуайр мен Тройси

мынадай төрт нақты жүйені айқындайды: жан сақтау, көбею, туыстық

көмекпенөзараәрекеттестік;бұларадаөзараәрекеттестіктуыстықтоптан

тысқарытұрғанәлеуметтікықпалдастықтыбілдіретінжинақтаушытермин

ретінде қызмет етеді. Эволюциялық психологияға арналған көптеген

еңбектерде өте ұқсас терминдер әдетте бас тақырыпқа шығарылып, одан

әрі тараулардың бір-бірімен сабақтастығына жол ашып береді. Мысалы,

алғашқы оқулықтардың бірінде (1999), эволюциялық психологияның

тарихы,теориясыжәнеметодологиясыжөніндегікіріспетарауларданкейін,

Дэвид Басс негізгі бөлімдерге «Жан сақтау проблемалары», «Секс пен

жұптасу проблемалары», «Тәрбие мен туыстық проблемалары», «Топтаса

өмір сүру проблемалары» деп рет-ретімен ат қойған. Басстың

оқулығындағытақырыптыққұрылымкейінгіоқулықтарүшінүлгікөрсетіп,

мінез-құлықжүйесітеориясынажанаматүрдесептігінтигізеді(Басстыңөзі

тұлға теориясының маңызы мен жеке адам айырмашылықтарына

сақтықпенқарап,өзоқулығыныңсоңғытарауындабұлтақырыптыталқыға

салады, бірақ ортодокс эволюцияшыл психологтердің тек қана адамзатқа

тән ортақ қасиеттерге ден қойғанын да мойындайды). Өмір кезеңдерін

талдау идеясын мінез-құлық жүйесі идеясымен ұштастыра отырып, біз

жарамдылықтызорайтуменбейімделудіжүзегеасыруұғымдарынақарама-

қарсы баламаларды жасап шыға аламыз. Бірқатар ұлы сұлтандардың

өмірліктәжірибесіне қарамастан, әдетте адамдарөзұрпақтарының санын

мейлінше көбейту жолында қандай да бір айқын не белсенді ұмтылыс

танытпайды.Бірақолартоятсезімдеріпернесінбасыпқалса,соғансәйкес

әрекет жасай беретін қуыршақ емес.Адамдарды жарамдылықты

зорайтушылар мен бейімделуді жүзеге асырушылар деп те атауға

болмайды. Олар – адам өмірі циклында сипаттары құрылымдаған,

бағдарлаған мінез-құлық жүйесінің өте жоғары дәрежеде ықпалдасқан

жиынтықтары. Адам табиғаты мінез-құлық жүйесінің құрылымданған

жиынтығынакіріккен;олжүйесоматикалықпенкөбеюталпыныстарының

негізгі функцияларына сіңіп кететін мақсаттарға қолдау көрсетеді.

Жарамдылықты зорайту өз бетінше алғанда белсенді ұмтылыс болып

саналмайды, бірақ түпкілікті соматикалық құштарлықтар (физикалық та,

әлеуметтіктетұрғыданқарағанда,жансақтауменқуатжинау),түпкілікті

көбею құштарлықтары (сыңарын табу, жыныстық қосылу, балаларды

дүниегеәкелумен бағу, туыстарға жәрдемкөрсету) айқын және белсенді

ұмтылыстар болып саналады. МакГуайр мен Тройси, сондай-ақ оқулық

авторларыайқындағанмінез-құлықжүйесі(яғниоғанжататынжансақтау,

жұптасу,балаөсіру,туыстықбайланысжәнеәлеуметтікөзараықпалдастық

құбылыстары) адам ағзасына енгізілген. Олар анатомияның,

физиологияның, гормондар мен нейрохимияның генетикалық тұрғыдан

қамтамасыз етілген ерекшеліктеріне тән құрылымдардың дәнекерлігі

арқылы реттеледі. Бұл дәнекер құрылымдар психологиялық тұрғыдан

өздерін Экман мен басқалар адам психологиясындағы әмбебап ұмтылыс

күштері (қуаныш, мұң, үрей, ашу, жек көру, жиіркену, таңдану) деп

айқындап берген «негізгі» эмоция ретінде танытады (Қараңыз: Damasio,

1994; Ekman, 2003; Ekman and Davidson, 1994; Ledoux, 1996; Lewis and

Haviland, 2000; MacDonald, 1995b; Panksepp, 1998). Ең зор өмірлік

мақсаттарға қолдау көрсететін негізгі мінез-құлық жүйелері өзіне сәйкес

ынтызарлыққа сезімталдық танытады, бірақ олар күллі тіршілік

жағдайларының астарында жасырын қалады. Мысалы, ерлердің

жынысқұмарлығы еліктіргіш әйелдерді көргенде белсенеді; тіпті арнайы

әдістермен толық оқшаулықта тәрбиеленген еркектің өзі, шамасы, ептеп

абыржығанжыныстықтолқуғаберіліп,еріксізқозуменәлдебірбұлыңғыр,

бейберекет құштарлық сезімін басынан кешіреді; шартты түрде алынған

осы секілді байғұс еркектің сексуалды әйелді көрген кезде, өзі бұрын

білгенжағдайдақалағаннәрсеосыекенінекөңіліқұлап,кенеттенбірсәттік

нәпсісі оянатынын болжап айтсам, қателесе қоймаспын деп ойлаймын.

Осындай оқшаулықта тәрбиеленген әйел заты болса, өзі туралы «Мен

ұрықтанғанды, жатырымда ұрпақ жетілгенін, дүниеге келгенін, оны

емізгенді, алақанға сап аялағанды қалаймын» деп ойламаса керек; бірақ

арман-тілегі қандай болса да, бәрібір оның кеудесі жетіліп, хайыздық

циклден өтеді; ол түсінде арнайы әдістермен ұрықтандырылатын болса,

оныңештеңеденмүлдебейхабарлығынақарамастан,бұлжағдайдабаланың

тууыменөсуібелгілітабиғи,физикалыққисынғабағынадыжәнеәріқарай

бойында инстинктілі әрекеттер мен сезімдерді тудырады. Тіл – инстинкт

(Bickerton, 1990; Pinker, 1994), бірақ тағылықта өскен балалар ешқашан

сөйлей алмайды. Аналық – инстинкт, бірақ оқшау жерде өскен

маймылдардың аналық қабілеті нашар болады. Адамның қалыпты дамуы

әлеуметтенуді(socialization)қажететеді,бірақәлеуметтенудіңөзінтуабітті

қасиеттербағдарлайды.Оқшаужердеөскенәйелдіңмінез-құлқыберекесіз

және қолайсыз, бірақ жай бос мағынасыз емес. Әйелдердің жалпы

анатомиялық, гормондық құрылымы бала көтеру мен тәрбиелеуге

ыңғайланған. Тіпті Хакслидің «Ғажайып жаңа әлем» (Brave New World)

шығармасындағы жаппай шартты түрде алынған әйелдердің өзі гормон

тұрғысынан дәнекерлік ететін «жүктілік ауыстырғыштың» толық курсы

арқылы ғана қанағат табатын мазасыз құштарлықты бастан кешеді.

Адамдар көбею керегін не керек емесін таңдау мүмкіндігі бар заманауи

әлемде олардың басым көпшілігі бала-шағалы болғанды хош көреді.

Физикалық себептерге байланысты ұрпақ таратуға қабілеті жоқ көптеген

жұптар сәби асырап алу үшін соншама ұзақ уақыт бойына амал

қарастырып,жігерінсарпетеді.Проксималдыәрекеттердіңжанданғанына

мән беретін эволюцияшыл психологтер адамдардың бәрі бірдей ұрпақ

қалдырғысы келмейтінін айтады. Шындығы сол, адамдардың көбісін

табиғат балаларды дүниеге әкелу мен тәрбиелеуге мүмкіндік беретін

физикалықәріпсихологиялыққасиеттерменжарылқаған.Сондықтанолар

белгілі бір сәтте бұл қасиеттерге белсенді түрде жүгінудің қажеттігін

сезініп,өзбойындажасырынғанмінез-құлыққабілеттерінкәдегежаратуға

ұмтылады. Олай болмаса, бізге бала асырау мен үй жануарларын балаша

бағып-қағудың адамзаттың бәріне бірдей ортақ тәжірибесінің сырын

түсіндіруқиынғасоғареді(Қараңыз:Alcock,2001,pp.35–40).

Баланың тууы мен оны тәрбиелеу – маңызды нәрсе болғанымен, жай

мысал ғана. Жалпыға ортақ қағида мынада: көп жағдайда адамдар өмір

кезеңдері қисынымен суарылған ұмтылыстар жүйесінің толық

жиынтығының психологиялық қуатына мойынсұнады. Бәрінен бұрын

адамдар өздерінің мінез-құлық жүйесінің күллі жиынтығына қатысты

толық, жан-жақты әрекетінің сөзсіз қажеттігін сезінеді. Өзгеше әрі

айрықша жағдайлар жетіп-артылады; бірақ адам табиғаты туралы кең

тараған жалпы пікір бойынша ол өз тәні мен ақыл-ойының ең үлкен

ерекшеліктерін қалыптастырған мінез-құлық жүйесінің жасырын

қабілеттерінжандандыруғаықыластыболуытиіс.Адамдардыңкөбісіүшін

өмір рахатына бөлену осы жүйеге енгізілген эмоциялық сұраныстардың

қанағаттандырылуынабайланысты.

Когнитивтімінез-құлықжүйесі

Эволюциялық психология оқулықтарында адам табиғатының әртүрлі

когнитивті сипаттарына қатысты мардымды ештеңе айтылмаған. Тіл

туралымәселеніәдеттеәлеуметтікықпалдастықтуралытараулардыңбіріне

қоюға болады, бірақ өсімдіктер мен жануарлар жайында қажетті ақпарат

алу арқылы олар көпшілікке порнографиялық сипатта ұсынылатын тоят

пернелерінбаспаса,мәденитуындылардыбелгілібірпайданыкөздеместен

дүниеге келтіру үшін түрлі амал-тәсілдермен қоса, когнитивті

кереғарлықтардыпайдаланумүмкіндіктерінқайдантабуғаболатыныайқын

емес.Бізмінез-құлықжүйесіидеясынжалпығаортақинтеллектініңадамға

тәнайрықшасипатынмойындауменұштастырсақ,бұлкілтипанныңтүйінін

тарқата аламыз. Адам миы – басқарушылық қызмет атқаратын күрделі

мүше. Оның құрылымы қиыннан қиысқан тосын жағдайларға тез

икемделеді.Олбейімделупроблемаларыныңорасанзоржиынтығынреттей

алады.Оныңішіндежүретінбірқатарпроцестертілдімеңгеру,бояуларды

ботаникалық әрі зоологиялық категорияларды ажырату сияқты белгілі,

әмбебаптәсілдерарқылыжүзегеасады(Қараңыз:Atran,1990;Brown,1991;

CosmidesandTooby,1994;Geary,1998;Pinker,1994,1995,1997,2002;Tooby

andCosmides, 1992).Басқа процестер жаңатехнологиялартудырып,жаңа

өнер түрлерін қалыптастыру жолында өзіміз «шығармашылық»,

«өнертапқыштық» деп айдар таққан комбинаторлық ағын сипатында

дамиды,бірақосыбарлықөнертабыстарменжаңалықтарадамныңмиында

эволюциялықбейімделутарихыныңөніміретіндетабиғижәнежан-жақты

жетілгенқарапайымтанымдықбөлшектердіңтаралуыментүрленуіарқылы

әрекет етеді; ал күллі мәдени туындылар қаншама күрделі де кездейсоқ

көрінгенімен, олардың физикалық табиғаты шектелген, адамның жетік

психологиясы тарапынан жаралған әрі тұйықталған (Қараңыз: Barrow,

1996; Carroll, 1995; Chiappe, 2000; Chiappe and MacDonald, under

submission; Darwin, 1871; Geary, 1998; Mithen, 1996; Geary and Huffman,

2002;E.O.Wilson,1998).

Ақыл-ой – адам табиғатының күрделі, жинақы сипаты; МакГуайр мен

Тройси «мінез-құлық жүйесі» деп есептейтін өлшемге сәйкес келуі үшін

жеткілікті дәрежеде алуан түрлі, қалыпты, жан-жақты әрекет етеді. Біз

ақыл-ойды осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, адамның ерекше сипаты

ретінде оны мінез-құлық жүйесінің жиынтығына апарып қосамыз. Оның

әртүрлі ықпалдардан туатын өзіне тән табиғи шектеулер мен жасырын

жатқан айрықша қабілеттерге ие екенін байқаймыз. Жұп таңдау нәпсіні

оятып, сәтті қосылу арқылы жүзеге асады. Тәрбие жүйесі балаға

қамқорлықтыталапетіп,оныойдағыдайбағып-қағунәтижесіндемұратына

жетеді. Әлеуметтік өзара ықпалдастық бірлестіктер құру мен мәртебелер

сатысынан орын табуға ынталандырады. Бұл мақсатты бағындыру

ризашылыққабөлеп,қанағаттанарлықсезімінтуғызады.Когнитивтімінез-

құлықжүйесіұғымдық,бейнелікқұрылымғамұқтаждықтыоятып,өз-өзін

танытуды қажетсінетіндіктен, түсініктерді тұжырымға айналдыру, діни,

философиялық немесе идеологиялық сенімді қалыптастыру, ғылыми

білімді дамыту, эстетикалық әрі көркем туындылар арқылы ақыл-ойдың

қанағаттабуынқамтамасызетеді.

Осыған дейін жалпыға ортақ интеллект бейімдік қызмет атқаратынын

айтқанболатынмын;бұлқұбылмалыортағатезикемдеудіжеңілдетеді.Бұл

икемділік адамдарға басқа мақұлықтарда жоқ артықшылықтар сыйлайды,

сондай-ақ адамзат баласын өзіне ғана тән айрықша ауыртпалықтар мен

қиындықтарға жолықтырады. Басқа биологиялық түрлер саналы таңдауға

аз орын қалдыратын инстинкт, яғни стереотипті мінез-құлық арқылы

әрекет етеді. Адамдар әлемнің күрделі менталды модельдерін жасап,

олардың бойынан табылатын балама нұсқалардың негізінде шешім

қабылдайды (Қараңыз: E. O. Wilson, 1998). Ой мен қиялға азық болатын

материалдар жетерлік; ал бұл материалдардың өзара тоғысуы іс жүзінде

шексіз. Қателік жасау, сенімсіздік пен жаңылысу ықтималы – адамның

психикалық өмірінде әрдайым ұшырасатын нәрселер. Толассыз белсенді

әрі тұрақсыз психикалық өмірге тап болғанына қарамастан, адамдар

инстинктілі мінез-құлық қалыбын ауыстыра алатын, әлемді танып-түсіну

мен жүріс-тұрыс тәртібін қамтамасыз ететін, менталды бағдарлар мен

үлгілердіпайдалануғамұқтаж.Бұлменталдыбағдарларменүлгілермінез-

құлық тарабында тиімді жол сілтеу үшін эмоциялық тұрғыдан – бай,

шығармашылық жағынан – көркем болуы тиіс. Өнер, дін мен идеология

сындымәденижаратылымдарбұлталапқасәйкескеледі.Оларадамдардың

когнитивті мінез-құлық жүйесін реттеу үшін қажетті бейімдік қызметін

атқарады. Өнер толық когнитивті үйлесімді сезіндіріп, басқа мінез-құлық

жүйелерін реттеуге көмектесетін эмоциялық бояуы қанық көріністер мен

эстетикалық құрылымдарды қамтамасыз етеді. Өнер адамдардың

сұраныстары мен ұмтылыстарын түйсінеді. Олар жеке тәжірибені

қорытады, қоғамдық қатынастарды айқындайды, жыныстық, әлеуметтік

өзара ықпалдастықты қалыптастырады, жақын туыстық байланыстарды

бейнелейді, адамдардың күллі әлемдік тәртіп аясындағы мінез-құлық

жүйелерінің күрделі, интерактивті жиынтығын анықтап береді.

Адамдардың мұндай тәртіпті орнатуға жаппай және толассыз сұранысы

бар; ал бұл сұранысты қанағаттандыру белгілі бір дәрежеде рахат пен

ризашылыққакенелтеді(Қараңыз:Boyd,1998,2001;Brown,1991; Carroll,

1995;Cooke,1999,2002;Dissanayake,1995,2000,2003;Fromm,2003;Love,

2003;Storey,1993,1996;ScaliseSugiyama,2001b;E.O.Wilson,1998).

Адамтабиғатыныңдиаграммасы

Мен бұл жерде сипаттайтын адам табиғатының сатылық (иерархиялық)

ұмтылыстарқұрылымынайқындауүшінүстіңгіжағындаақырғыреттеуші

қағида (бірақ белсенді, төте ұмтылыс емес) болып саналатынинклюзивті

жарамдылық жайғасқан диаграмманы ұсынамын. Белсенді, төте ұмтылыс

келесі төменгі деңгейде өмірлік талпыныстарды соматикалық пен көбею

талпыныстарына айналдырудан басталады. Осы сатылық құрылымның

арқасында көптеген адамдар өздерінің нақты мақсаттары мен

ұмтылыстарынан басқа, қуат жинау мен көбею жетістігіне жалпы

тұрғыдан, айқын ықылас танытатынын пайымдаймын. Адамдардың бәрі

бірдей көбею жетістігіне белсенді ықылас таныта бермейді; бірақ соған

қарамастан, мұндай ықылас түрдің жалпы сипатына тән деп айтар едім.

Жасжігіттер:«менмынақыздыөзімеқаратып,құшағымабасуүшінқызыл

кабриолетсатыпалғымкеледі»,–дегенойғаәстеберілмекемес.Сонымен

қатаролар«ментабыстыөмірсүріп,үйленіп,бала-шағалыболғымкеледі»

депжиіармандайды.Бойжеткендерболса:–«мағананауқызылкабриолет

мінгенжігітұнайды.Меніоныөзімееліктіріп,құшағымдыашқымкеледі»

дегенсезімгебіржолатақұлаптүспесіанық.Сондай-ақолар:–«менөмірде

табысқажеткен,сенімартуғаболатынжігіттіжолықтырып,оғантұрмысқа

шығып, бала тәрбиелегім келеді» деп қиялға беріледі. Тап осы соңғы

жалпы тілектімен олардыңөз пайымдарындағынағызсоматикалықжәне

көбеюұмтылыстарыдепбағалаймын.

Қуат жинау мен көбею жетістігі жөніндегі жалпы тілектентөмен қарай

мен бұл екі ортақ ұмтылыс сипатына қолдау көрсететін әртүрлі мінез-

құлық жүйелерін орналастырамын. Бұл жерде айқындалған нақты

бағыныңқы жүйелер жан сақтауға, технологиялар жасауға, жұп құруға,

тәрбиелеуге,туыстықбайланыстарға,әлеуметтікқатынастарментанымдық

әрекетке арналған. Бір жақтағы соматикалық пен көбею деңгейлері мен

екінші жақтағы нақты мінез-құлық жүйелері арасына «даму» ұғымын

қоямын; бұл арқылы әртүрлі жүйелердің тиесілі адам түрлеріне сәйкес

даму бағдарламасына орай жанданатыны мен таралатынын көрсетемін

(Жұптасу мен тәрбие жүйелері адам ағзасы тіршілігінің белгілі бір

кезеңдерінде ғана әрекет етеді, ал әлеуметтік сипаттар өмірлік циклдың

барысында өзгеріп отырады). Әр мінез-құлық жүйесінің астындағы

қоршауға мен осы жүйеге тән ұмтылыс мақсаттары мен бағдарларын

енгіздім. «Жан сақтаудың» астында – «жыртқыш аңдардан аулақ болу»,

«Жұптасудың» астында – «қан араласудан сақтану», «Әлеуметтік

қатынастардың»астында«бірлестіктерқұру»бағдарларыбар.

Толығырақ болу үшін МакГуайр мен Тройсидің, оқулық авторларының

тұжырымындажоқ,бірмінез-құлықжүйесі–«технологияны»енгіздім.Тас

құралдарын жасау қабілеті – гоминидтердің ең ежелгі бейімделулерінің

бірі;албіздің заманауи технология осыданшамамен100000-30000жыл

бұрын болған «адамзаттық төңкерістің» айрықша сипаттарының бірін

құрайтын күрделі, көп бөлікті құралдар жасаумен ұштасып жатыр.

Эволюциялықпсихологиямен жалпыға ортақ интеллектарасынадәнекер

болу үшін ең күрделі талпыныстардың бірін жасаған Митен (1996)

технологияны танымдық әрекеттің бірегей саласы деп қарастырады. Ол

мұны «когнитивті сала» деп атайды; бірақ оның сипаттаған концепциясы

мен «мінез-құлық жүйесі» деп атайтын нәрсенің құрылымдық деңгейіне

сәйкес келеді. Нақты когнитивті модульдерге тиісті мінез-құлық

жүйелеріндежанданатынболады.Мысалы,көруаясыменқозғалысты,түр-

түсті,тереңдіктіанықтауғаарналғанкогнитивтімодульдертехнологиялық

мінез-құлық жүйесі мен жан сақтау жүйесінде белсенділік танытады.

Туыстықтытанумодульдерітуыстықжүйеніңаясындажандыәрекететеді.

«Бет-жүздітану»модульдерібарлықтұлғааралықмінез-құлықжүйелерінде

(жұптасу, тәрбиелеу, туыстық, әлеуметтік өзара ықпалдастық) белсенді

қимыл көрсетеді. Әлеуметтік алмасуды,алаяқты әшкерелеуді реттеуүшін

қажетті модульдерге жұптасу жүйесінде, әлеуметтік жүйеде жан бітеді.

Мидың нарративтерді құрастыру мен эстетикалық тартымды сөз

өрнектерін тануға арналған белгілі бір модульдері бар болса, олар

когнитивтімінез-құлықжүйесіндебелсендісипаттабойтанытады(Ерекше

бітімдікогнитивтімодульдердібілуүшінқараңыз:CareyandSpelke,1994,

p.171;CosmidesandTooby,1994,p.103;Mithen,1996;Pinker,1994,p.420,

1995,p.236, 1997, pp. 128,315;Sperber,1994, p. 42; Tooby and Cosmides,

1992, p. 113. Эстетикалық тәртіптің белгілі бір түрлеріне когнитивті

ыңғайластық жайында ұсыныстар енгізу үшін қараңыз: Barrow, 1996;

Eibl-Eibesfeldt,1989;FrederickTurner,1992;M.Turner,1996).

Диаграмманың соңғы ерекшеліктерінің бірі мынадан көрінеді: ондағы

мінез-құлықжүйелерінқамтыптұрғанкеңістікетегінде Экманныңнегізгі

эмоциясыныңтізіміберілген.Бұлбарлықмінез-құлықжүйелеріэмоцияның

ықпалыменжанданатынын,реттелетінінбілдіреді.

Мазмұнменәдебитуындылардағыкөзқарас

Әдеби туынды – адамның қоршаған әлемдегі мінез-құлқы туралы баян.

Мұндайтуындылардыңдүниегекелуінің өзіадамтабиғатыныңтүпкілікті

ұмтылысын танытады; ал адам табиғаты – туындының басты арқауы.

Туындының «мазмұны» көрсетілген оқиғаларда жатпайды. Мазмұн

оқиғалардың түсіндірмесінде (interpretation) болады. Ал түсіндірме

міндеттітүрде«көзқарасқа»байланысты.Әдебибаяндаудағы«көзқарас»–

формалық әдеби тәсілдердің тізбесіндегі жай кезекті бір техникалық

ерекшелікемес.Кеңмағынасындаалыпқарағанда,«көзқарас»–«қандайда

бір мазмұн ірге тебетін сана мен тәжірибе орны». «Көзқарас» – әдеби

туындыныңөзіқалыптастырғанәлеуметтікықпалдастықаясындағыбасты

құрылымдық бөлшектерін сипаттау үшін біз қолданатын термин. Әдеби

туындыныңәлеуметтікықпалдастығынақатыстыүшқұрылымдықбөлшек

бар, олар: автор, кейіпкерлер және аудитория (Қараңыз: Abrams, 1986).

Барлықәдебишығармалардыңмазмұныәуелдеорналасқанжер–автордың

миы(ақыл-ойы).Авторөзшығармасындасаналыәрібейсанатүрдеекеніне

қарамастан, белгілі бір мазмұнды ұсынады; ол сондай-ақ шығармадағы

кейіпкерлердіңбәсекелесішкіпікірлеріарасындакеліссөздержүргізіп,әрі

қарайаудиторияғателігенкөзқарастұрғысынанмәмілеқарастырады.

Авторлар – адамдарға адамдар туралы баяндап беретін жандар.

Әңгімелердің көпшілігі қуат жинау мен көбею жетістігіне (бақыт пен

махаббатқа) арналған. Сонымен қатар олар мазмұнды қабылдауға

ұмтылатын, жеке өмірінің және өзі білетін, әр адамның бастан кешкен

оқиғаларына мағына дарытатын адамдар туралы сыр шертеді. Барлық

авторлар өздері баяндап отырған оқиғаның мазмұнына байланысты

үстемдікеткісікеледі; оқиға ішіндегі барлықкейіпкерлердің төңіректене

болыпжатқанытуралыпайымдарыныңжекеөзіндікнұсқасыбар.Мұндай

нұсқалар көбіне бір-бірімен, сондай-ақ автор ұсынған нұсқамен үндесіп

жатады;бірақоларжиіқақтығысыптақалады.Өзкейіпкерлерініңалдында

авторға қашанда шешуші сөз тиесілі; аудиторияның қаперінде қалатын

болғандықтан, автор оқиғаның түсіндірмесін қадағалап отыру үшін

сендіреді, әурелейді, өтінеді, жағынады, қорқытады, сұрайды, ренжітеді,

мақтайды, үркітеді, баяндайды, үгіттейді, ұялтады немесе оқырмандарды

басқа жолмен қызықтырады, тіпті, серпілтеді (Қараңыз: Booth, 1996;

Leaska, 1996, Scalise Sugiyama, 1996). Көзқарасқа қатысты осындай

қарапайымаксиомаларжиынтығыныңнегізгімәнінтүсінудіңмаңызызор.

Бұл аксиомалар – әдеби туындының мазмұнын талдау үшін қажетті

сараптамалықкатегориялардыңжеке,шектеулі,басқарылымдыжиынтығы.

Әдебитуындыныңәлеуметтікықпалдастығындаүшнақтыкомпонентбар.

Ол үш компонент әрқашан бар болады. Әрі тек үш компонент қана

кездеседі. Бұл үш категорияның өкілдері суреттелетін, оқиғалардың

мазмұнын белгілі бір нақты жолмен ыңғайластырады. Әдеби туындыны

бағалаған кезде автордың, кейіпкерлердің, аудиторияның (оқырмандар)

көзқарастарының ара қатынасын пайымдау – сыншы жүзеге асыратын

бастыміндеттердіңбірі.Бұлреттеаудиторияныңкөзқарасынаавторықпал

етеді. Әдеби туындының мазмұны ең жоғары деңгейде автордың,

кейіпкерлердің, болжамды аудиторияның көзқарастары арасындағы өзара

ықпалдастыққа байланысты. Бұл өзара ықпалдастықты негізінен осы

үштағанныңбірі–авторбақылауындаұстайды.

(Инклюзивті жарамдылық; өмірлік талпыныстар құрылымы: соматикалық пен көбею;

ұмтылыстық, эмоциялық әрекет алаңы; жан сақтау: жыртқыш аңдардан аулақ болу, қоректену,

баспанаіздеу,дұшпандардыжеңу;технология:жонғыш,ұнтақтағыш,тұтқаныпайдалану,заттарға

бекіту, отты пайдалану; жұптасу: бағалау мен тартымдылық, жыныстық жұптар, басымдық

көрсету,бәсекелестер,араласудансақтану;балатәрбиелеу:балабағушы,қорғау,қамтамасызету,

өсіру, оқыту; туыстық: туыстарды ажырату, туыстық жәрдем, туыстықты сақтау, туыстық

байланыс;әлеуметтікқатынастар:бірлестіктерқұру,мәртебегежету,бақылау,өзараәрекеттестік;

таным:оқиғалардыбаяндау;суретсалу;сенімқалыптастыру;білімалу).

«Бұлкестедетеатрқойылымыемес,текқананарративтуралысөзболып

отыр, сондай-ақ театр қойылымында автор жоқ, сахнада көз алдыңызда

қолма-қолөтіпжататыннақтыкөрінісбар»депменімендауласуғаболады.

Театр қойылымында автордың сахнадан көрінбеуін, мен алдамшы нәрсе

деп ойлаймын. Спектакль көптеген құбылыстарды (адамның

құштарлықтары мен ұмтылыстарын, арман-тілектері мен үрей-

қорқыныштарын) қимылға келтіреді. Бұл – құбылыстар жиынтығын

басқаратын, реттейтін автордың ақыл-ойы. Спектакль ішіндегі барлық

құбылыстардың сыр-сипатын барынша толық пайымдайтын да – осы.

Гамлеттің монологтары сияқты, басты кейіпкер кей кезде автордың

пайымынасәйкесдеңгейгежақындапбаруыықтимал,бірақавторбарлық

құбылыстартуралытүсінігіспектакльбарысындаоныңөзтүсінігіненасып

түсетін кейіпкерді бейнелей алмайды. Анығында, автор бейнелеп бере

алатын түсініктің кез келген деңгейі автордың өз түсінігінің шеңберінен

шықпайды.

Адамтабиғатыменоныңжалпықасиеттері.Мәдениетжәне

жекетұлғаерекшеліктері

Барлықавторлар«адамтабиғатын»тікелейөздерініңтүпкіліктісүйеніші

мен беделінің арқауы деп түсінеді.«Адам табиғаты» – Макдоналд (1990)

«дамыған ұмтылыс сипаттары» деп атаған қарапайым талпыныстар мен

ынтызарлықтардың жиынтығын білдіретін ұғым. Жоғарыда кескінделген

диаграмма – өзін-өзі сақтау, жынысқұмарлық, қызғаныш, ана махаббаты

мен әлеуметтік мәртебеге құштарлық сынды адам табиғатының әдепкі

жалпы концепциясына тиесілі ұмтылыс түрлерін сипаттайды; ал негізгі

ұмтылыстар өзімшілдік психологиясы (жеке мүдденің алдыңғы кезекке

шығуы, қарақан бас пайдакүнемдігіне бой ұрушылық, әуре-сарсаңға

түсіретін алдампаздық, тоғышарлық пен екіжүзділік) туралы халық

түсінігінің құрамына кіреді. Авторлар әрбір қарапайым мінез-құлықтың

сапасы мен деңгейі адамдардың бойында алуан түрлі болып шығатынын

түсінеді; мысалы, олар өз замандастарына қарағанда, кейбір адамдардың

өлімненқорқынышыкөбірек,жынысқұмарлығыбасымырақ,аналықсезімі

артығырақнемесеалғақойғанөмірлікмақсатыжоғарыболатынынбіледі.

Оларәріқарайбұлсипаттардыңәрбірібасқасипаттарментүрлішеұштаса

отырып, сан қилы жеке тұлғалық бітімдерді қалыптастыра алатынын

пайымдайды. Әйел ажалдан қорыққанымен, өз балаларын қорғауға

келгендежанынпидаетугеқайкездедедайын,соданболар,олнәпсігеерік

бермеуге тырысатын. Тағы бір жағынан алғанда, ол өте батыл, аналық

сезімі көк жүзіндей тұңғиық, жұдырықтай жүрегі сүйіспеншілік деп

соққан, өмірлік ұстанымы мен қағидасы биік болғандықтан, осы бір

қасиеттеріменөзгелерденбиіктұрды.

Адамның жалпы қасиеттері не осы биологиялық түрге тән жүріс-тұрыс

нормалары – адамзат тіршілігінің тарихы барысында орныққан мінез-

құлық үлгілері (модельдері). Олар барлық мәдениеттің ортақ сипаттары

болып саналады. Мысалы, барлық мәдениетте неке, сынақтан өту рәсімі,

жасыменжынысынақарайанықталатынәлеуметтікмәртебе,дінинаным-

сенімдер,халықтықғұрыптар,туыстыққатынастар,жыныстықтыйымдар,

ем-дом жасау тәжірибесі, қылмыстық жарғылар, ел аузындағы әңгімелер,

әзілдерменқалжыңдарбар(Қараңыз:Brown,1991,2000).Жалпықасиеттер

салыстырмалы түрде тұрақты әрі дәйекті жолдармен өзара байланысқан

ұмтылыстардан тұрады. Мұндай ұмтылыс сипаттары бір елдің

мәдениетінен басқа елдің мәдениетіне көшкен сайын барынша түрленіп

отыратын амалдар арқылы жоғары деңгейде, күрделі формада өзінің

ерекшебітімінтабаалады.Мысалы,некетәжірибесі–барлықмәдениетке

ортақ. Бірақ олардың ішінде полигамды немесе моногамды некені

қолдайтындары бар. Кейбірінде ажырасуға рұқсат етілсе, енді бірінде

тыйым салынған. Барлық елдің мәдениетінде ойын түрлері ұшырасады;

бірақадамдардыңбәрібірдейкартаойынывисттібілебермегендіктен,доп

теуіп, футбол ойнамайтындар да жетіп артылады. Кез келген елдің

мәдениетін тілсіз елестете алмайсыз, бірақ жұрт барлық жерде жаппай

сауатты емес; білімі жоғары, мәдениетті халықтардың барлығы бірдей

прозалық шығармалардыңүздікүлгілерінтудыра алған жоқ; ал прозалық

шығармалардыңүздікүлгілерінтудырғанмәдениеттіжұрттардыңкөпшілігі

сана ағымына құрылған баяндау мәнерін дүниеге келтіре алмады.

Ешқандай мәдениет жалпыадамзаттық қасиеттерден ада болмайды, бірақ

кейбір адамдар осы биологиялық түрге тән мінез-құлық нормаларынан

ауытқуы мүмкін. Олар өз балаларын өлімге итермелеп, инцестке

(азғындықпен қан араласуға) жол береді, сөйлеу қабілетін тежеп, мүлде

ақылға қонбайтын әрекеттер жасайды. Әдеби мәтіндерде бейнеленген

әрекетміндеттітүрдежалпығаортақнемесебиологиялықтүргетәнмінез-

құлық үлгілерінің мысалы болып саналмайды, бірақ осы биологиялық

түрге лайық шаблондар көркемсөз туындыларының мазмұнын жеткізуде

таптырмайтын «ең басты негізі» деп қарастырылады. Жалпыадамзаттық

ұмтылыстардың осы түп қайнарына сүйене отырып, авторлар өз

оқырмандарының да пікіріне құлақ асады. Аналық мейірім мен инцестті

қарастыратын болсақ, ананың балаға мейірімі адам табиғатына тән

«әмбебап» ерекшелік болып саналады, бірақ барлық мәдениеті алдыңғы

қатарлыелдердехалықсанынбақылапотыруүшін,белгілібіршарттарды

негіз ала отырып, жүзеге асырады; ал туу мен түсік жасауды жіті

қадағалауғамүмкіндігіжоққоғаммәдениетіндедеосыбіртүйткілдімәселе

нәрестеөлімінеқатыстықылмыстыміндеттітүрдеесепкеалады(Қараңыз:

DalyandWilson,1988;Low,2000;Symons,1979).Дегенменәдебишығарма

авторларыананыңмейіріміменқадір-қасиетінбілуүшіноқырмандарғада

сауал тастайды. Бұл нақты бір ғана емес, күллі мәдениет атаулы үшін

жалпы түп қайнарлардың бірі болып саналады. Медея өз балаларын

өлтіргенде,Еурипидкөрермендердіңосыжауыздықтантұлабойытүршігіп,

естентанатыныналдыналабіліпотырады.Инцесттенсақтану–адамғатән

жалпықасиет.Әртүрлімәдениортадаинцесттіңегжей-тегжеймәселелерін

өзіншеанықтайды;оныңкейбіртүрлерінебарлықжердетыйымсалынған.

Бірде-бір мәдени орта ана мен оның ұлы арасындағы қан араласуға жол

бермейді; сондықтан Софокл Эдиптің өз көзін өзі ағызуына мәжбүр

болғаныжиіркенішсезіміншақырғанымен,оқырмандартарапынанаяныш

тудыртады.(Қараңыз:DalyandWilson,1990; Low,2000;Scalise Sugiyama,

2001a).

Әравтордыңөзініңайрықшақолтаңбасы(жазумәнері)болатынысияқты,

сәйкесінше дара тұлғалық бітімге де ие болады; тұлғаның кейбір жеке

өзгешеліктеріменөзінетиесілітәжірибесінентұратындараболмысыөмір

сүріп жатқан ортасының мәдени нормаларына, адам табиғатының жалпы

сипаттарына қатысты айқындалады. Жеке тұлға болмысы авторлық

көзқарас үшін негіз болып саналатындықтан, көбіне автор өз көзқарасын

нормативтістандартүлгісіндегі асыл мұрат (идеал) ретінде алға тартады;

алөзгешекөзқарастағыбасқажекетұлғалароғанқарсыпікірлерінбілдіруі

мүмкін. «Адам табиғатына» жүгіне отырып, авторлар әдеби шығарманың

құндылықтарын жайшындықтың шеңберіндеғана көрсетуіықтимал. Кей

кездеоларосықарапайымшындықтыөзмәдениетініңқатыпқалғанқағида,

салттарына қарсы қояды, сондықтан бұл салттарды таяздық пен

азғындыққа,жасандылықпенқолайсызсыздыққа,тіптікөңілденшықпайды

депсипаттайды(Қараңыз:Carroll,1995;Jobling,2001a,2001b;Nesse,1995;

Nordlund,2002).

Тазапарасаттытүсініктұрғысынанқарағанда,жекетұлғаларарасындағы

кейбір өзгешеліктер, мысалы, жас, жыныс, денсаулық, жұртқа

ұнасымдылық, әлеуметтік тек, қоғамдық мәртебе, кәсіби қызмет, ақыл-ой

мен шынайы болмыс айырмашылықтары айқын көрініп тұрады

(Саясиландырылғанәдебиетсыныныңжаттандытақырыптарытап,жыныс

және нәсіл «үштігі» қолданыстағы осы категориялардан табиғи түрде

өрбіген туынды жиынтық болып саналады). Парасатты түсінікке азық

болатынмұндай ұғымдарадамның өмірбелестерінталдауүшін деқажет.

Жалпыпайымөмірбелестерінталдаудыңинтуициялықнемесе«халықтық»

нұсқасыретіндеәрекететеді.Талдауөрісіқамтығанөзгешеліктерменбірге,

барлық сыншылар тұлғаның мінез-құлық ерекшелігін бағалайтын, сөздік

қорынажүгінеалады.Жекетұлғаерекшеліктерібейімделуортасыныңбір

бөлігін құрайды; оның аясында адамдар өздерінің эволюциялық

ұмтылыстарының мұқтаждықтарын ойдағыдай қанағаттандыруға

мүмкіндік алады. Дәстүрлі, романтикалық немесе импрессиондық әдеби

сында таразыланған ерекшеліктер жалпы сөздік қорына жүгінген кез

келген сыншының танытатын өткірлігіне байланысты болады. Заманауи

тұлға теориясы қазіргі кезде мінез-құлық пен жеке адамға байланысты

жалпы сөздік қорын тазалап, жүйелеп жетілдіріп отыр; ал әдебиет сыны

үшінэмпирикалықзерттеулердіңбұлжиынтығыментанысболғаныабзал.

Бүгінгі күні бес факторлы (экстраверсия, невротизм, адал ниеттілік,

келісімпаздық, шығармашылық, интеллектуалды «ашықтық») жүйе ең

жақсықолжетімдітеорияболыпсаналады.Бұлжүйе, еңалдымен,жалпы

сөздік қорынан жасалғандықтан, оның категориялары бір қарағанда,

көркем шығарма кейіпкерлерін бейнелеумен жақсы үйлесім тапқаны

таңғаларлық нәрсе емес. Авторлардың өз кейіпкерлерімен қарым-

қатынасын айқындау үшін осы жалпы сөздік қорын пайдалану мен

талдауға қажетті ортақ әрі оқшау терминдер жиынтығының теңдессіз

үлгісімен қамтамасыз етеді (Қараңыз: Bouchard, 1994, 1997; Buss, 1990,

1995; Costa and Widiger, 1994; Digman, 1990; Eysenck and Eysenck, 1985;

McCrae, 1992; MacDonald, 1995b, 1998b; Pervin, 1990, 2003; Pervin and

John,1999;SegalandMacDonald,1998;Wiggins,1996).

Бес факторлы тұлға жүйесіндегі бесінші сипат – тіршілік тәжірибесіне

қатысты бейнелік немесе шығармашылық ашықтық, жалпыға ортақ

интеллектімен тығыз байланысқан, когнитивті мінез-құлық жүйесіне

біршама сәйкес келеді. Макдоналд былайша түсіндіреді: «Тәжірибеге

ашықтық факторы интеллектідегі алуантүрлілікті «оңтайлы пиагеттік

оқыту» деп аталатын ішкі ұмтылысқа негізделген ынта мен тиісті

салалардағы бейнелік әрі шығармашылық құбылыстарға ұласқан

интеллектуалдық, эстетикалық тәжірибеге қызығушылықты бейнелейді»

(1998b, p. 126). Іс жүзінде тапқырлық, интеллект немесе шығармашылық

өміршеңдік барлық әдеби шығарманың айрықша түпнегізін құрап,

кейіпкерлер арасындағы айырмашылықтарды айқындап, автордың

нормативтінемесе шешушікөзқарасын қалыптастырады.Авторлардың өз

болмысынасайайқынкогнитивтімінез-құлықжүйелерібар;оларбесінші

сипаттыбағамдайотырып,қоңырауформалыирексызықтыңоңжақбөлігі

созындысының ең соңғы шетінде орналасады. Сондай-ақ авторлар өз

оқырмандарын осы қасиетке қатысты олардың жеке нормативті

пайымдарынтыңдауүшіншақыруғаынталы.Өзсубъектісіншынайытану

жолындағыобъективтіталпынысболыпсаналатынәдебиетсыныныңбасты

міндетікезкелгенмәтіндегінемәтіндертоптамасындағымазмұнныңнақты

құрылымынайқындауболыпсаналады.Бұлайқындаудыжүзегеасыруүшін

сыншыныңқоластындакелесіүшконцептуалдыүлгінемесеқалыпболуға

тиіс: (а) адам табиғаты ұғымы (ілгеріде берілгендиаграммадағысекілді);

(ә) құрамында қандай бір мәтін қамтылған мәдени экология ұғымы; (б)

жеке тұлғалық ерекшеліктерді талдауға қажетті категориялар жиынтығы.

Бұлүшқалыптыталдаумақсатындапайдалануүшінсыншыавтордыңадам

табиғатытуралыөзтүсінігін,мәдениконтекскежекеқарым-қатынасының

сипатын біліп, оның жеке тұлға ретіндегі жеке ерекшеліктерін анықтауы

қажет.

«Мақтанменжалғансенім»романындағыөміроқиғаларын

талдаужәнекогнитивтістиль

«Мақтан мен жалған сенім» романындағы өмір оқиғаларын талдауға

стильдің қарым-қатынасы туралы айтпас бұрын, мен бұл шығарманы

оқымаған не бұрын оқып, мазмұнын ұмытып қалған оқырмандар үшін,

мүмкіндігімше қысқаша баяндап беруге тырысамын. Басты қаһарман –

Элизабет Беннеттің жасы жиырмада, отбасындағы бес қыздың екіншісі.

Оныңәкесі–өзініңәлеуметтіктабынанбіршаматөменсатыдағыәйелгетек

оның сыртқы келбетіне қызыққандықтан ғана үйленген адам. Әйелінің

ақылсыздығы мен әдепсіздігі әбден мезі еткендіктен, оның бұл қылығын

келемеждеп, етіп отыруды әдетке айналдырған. Оның меншігіндегі бар

мал-мүлкінен немере бауыры – Коллинз мырза священник қатты дәмелі

болады. Беннет мырза өлген соң, Коллинз мырза оның үй-жайын

мұрагерлік бойынша иемденіп, Беннет мырзаның әйелі мен бес қызын

тақыр кедей етеді. Тұрмыс тауқыметінен шаршаған әйел, жоқшылықтан

біржола құтылу үшін, өз қыздарын күйеуге бермек болып бай жігіттерге

іздеу салады. Бұл кезде ауқатты әрі бойдақ жас жігіт – Бингли Беннет

мырза тұратын аумақта бір үйді жалға алып, өмір сүріп жатады; оның

айналасындаәпкесіменқарындасы,досы–мистерДарсиболады.Мистер

Дарси да бойдақ болғанымен, Бинглимен салыстырғанда дүние байлығы

әлдеқайдакөбірекеді.Қысқасы,БинглиЭлизабеттіңәпкесіДжейнгеғашық

болыпқалады,бірақДарсиолардыңкездесуінекедергіжасап,Бинглидіол

аумақтан көшіп кетуге үгіттейді. Дарси Элизабеттің шешесі мен

сіңлілерініңдөрекілігінжақтырмайды;соғанқарамастан,Элизабеткекөңілі

ауып, бұл бойжеткеннің тапқырлығы мен ойнақылығы оны есінен

тандырып, жігітті құлай ғашық етеді. Шектеншыққанақымақ – Коллинз

мырзаЭлизабеткесөзсалады.Бірақодантойтарысалғансоң,Элизабеттің

ең жақын досы, некенің қадірі түйсігіне кіріп те шықпайтын, алайда тек

өзінің қарақан қу басының ғана қамын күйттейтін Шарлотта Лукасқа

үйленеді.Коллинзмырзаөзіншіркеудіңөмірінеикемдегенбайәрітәкаппар

әйелКэтриндеБургханымменкөршітұрады.КэтринханымдаДарсидің

тәтейі болып шығады. Элизабет Шарлоттаның жаңа үйіне барып, ұзақ

уақыт аялдаған кезде Дарсиді тағы да жолықтырады. Дарси Элизабетке

көңілін білдіреді, бірақ оның әлеуметтік жағдайының мүшкіл екеніне

көзқарасынтанытқасындөрекітүрдежауапберіп,қарсылығын көрсетеді.

Элизабет Дарсиге өзінің ешқашан ықыласы аумайтынын ашық айта

отырып,әпкесініңтұрмысқашығумәселесінеараласқаныүшінайыптайды,

сондай-ақ әкесінің шаруашылығын жүргізген Уикхем мырзаның осы

Дарсидің өзімен бірге өскен ұлына көмектесемін деген уәдесін

орындамағаныүшіндеренішінбілдіріп,айыптайды.Азғанауақытбұрын

Уикхем өзінің әскери полкімен бірге Элизабеттің үйінің жанында

жайғасқан еді. Онымен достық қатынаста болып, Дарсимен арадағы

салқынқандылықтың сырын жайып салған болатын. Өзін ақтап алу үшін

Дарси хат жазып, Уикхемге кұрметпен қарағанын, ал іс жүзінде оның

оңбаған әрі қу адам екенін баяндайды. Дәлелдері даусыз болғандықтан,

Элизабет оны дұрыс бағалай алмағанын түсінеді. Тәтейі мен ағасы

Элизабетті Дарсидің үйіне жақын жерде өтетін демалыс сапарына бірге

баруға шақырады. Олар Дарсиді кездейсоқ жолықтырып қалғандықтан,

оның мінез-құлқы табан астынан өзгеріп шыға келеді. Ол бойындағы

тәкаппарлыққасиетіненарылып,ұстамдылықтанытып,Элизабетпеноның

туыстарына ұнауға тырысады. Бұл кезде Элизабеттің де көзқарасы

өзгерген.ОлендіДарсименашық-жарқынсөйлесугеқұштарболады.Бірақ

кейіннен ол әпкесі – Джейннен хат алып, сіңлісі – Лидияның Уикхеммен

қашыпкеткенінбіледі.Бұлжайтбүкілотбасынұятқақалдырады.Элизабет

үйіне қайтып оралады, ал Дарси оған білдірмей, Уикхем мен Лидияны

тауып алғандықтан, Уикхэмді Лидияға үйленуге үгіттейді. Элизабет бұл

құпияны біліп қойып, қатты риза болады. Бингли мен Дарси Элизабеттің

үйіне жақын маңға қайтып оралған соң, Бингли Джейнге, ал Дарси

қайтадан Элизабетке сезімдерін ақтарады. Екі бойжеткен де олардың

тілектерін қабыл алады; сөйтіп, романның эпилогында айтылғандай, қос

жұптакөздегенмақсат-мұраттарынажетіп,бақыттығұмыркешеді.

«Мақтанменжалғансенім»романыбарлықжердеклассикалықтуынды

ретінде мойындалған. Оның баяндау сыйымдылығы мен нақышты стилі

классикалық деңгейді танытады. Бұл сыйымдылық пен нақыш көбіне

баяндаушының өз көзқарасынан көрінетін келесі екі тарап арасындағы

негізгі қарама-қайшылыққа байланысты, бірінші тарапта – адам өмірі

белестерінің түпкілікті шындықтарын сөзсіз мойындау, қуат жинау мен

көбеюәрекетібасымдаукөрінсе,екіншітарапта–ақыл-ойменмінез-құлық

қасиеттерінқадірлеуұстанымытұрады.Остинадамәрекетінентанылатын

соматикалық,көбеюнегіздерініңшешушікүшінбірденбайқайды,бірақіс

жүзінде романның әр кейіпкері өзінің ақыл-ой қасиеттеріне қарай

бағаланады. Сіз адам табиғаты диаграммасына тағы бір үңілсеңіз,

романның болмыс-бітімі адам өмірін саналы түрде ұйымдастырудың

жоғары деңгейі, ең алдымен, қуат жинау, сәтті жұптасу қажеттігінің

басымдығын мойындау мен когнитивті мінез-құлық жүйесі арасындағы

қарама-қайшылықарқылыашылатүсетінінкөреаласыз.Адамдардыңбәрі

жыныстық қатынастарды зерттейтін эволюция теоретиктері анықтаған

шарттарғасәйкес,жақсыжұпқұрғысыкеледі:олбойыншаәйелдерерінің

ауқатты, мәртебелі болғанын тілесе, ерлер әйелдерінің жас әрі сұлу

көрінгенінқалайды.Бірақромандажекетұлғалыққасиеттердідәріптеудің

бірден-бір маңызды өлшемі болып саналатын мәртебелі деңгей бар: оған

көтерілген кезде ерлер де, әйелдер де қалыпты стандартты төменде

қалдырып,өзініңмінез-құлқыменақыл-ойүстемдігініңсипаттарыарқылы

талапқасайкеледі.

Мінез-құлықты, әсіресе адал ниеттілікті кейіпкерлердің жасаған

әрекеттері арқылы түйсінуге болады. Ал ақыл-ойды түйсіну олардың не

айтқандарын, одан да маңыздысы қалай айтқандарын байыптау

нәтижесінде жүзеге асады. Остиннің стилі әйелдердің нәзіктігі мен

жұмсақтығын жайып салғанына байланысты «нақышты» емес. Ол –

икемді, өткір, шапшаң және саф таза болғандықтан нақышты. Онда

қайратты, епті әрі өжет қолда сығымдалған алмас кездіктің жұқа

шыңдалған жүзінен гөрі әйелдің жіңішке саусақтары ұстаған бояу

қаламнан төгілген өрнек азырақ болып көрінеді. Екі негізгі кейіпкер –

Элизабет пен Дарси бірін-бірі ессіз құштарлықпен сүйеді, олар Остиннің

танымдық, стилистикалық қарымы мен қабілетін бөліседі. Олар өздерін

замандастарының стилистикалық әлемін құрайтын есалаңдық, сандырақ

пен ақымақтық қойыртпағынан оқшаулап, мінез-құлық, көңіл күй мен

көзқарас мәселелері бойынша талқыға салатын өткір де салмақты

сұхбаттасу барысында айқындалатын бір-бірінің тапқырлықтары мен

пайымдарынадәнризаболады.

Дарси Элизабетпен бал үстінде жолыққан кезде өзінің салқынқанды

мінезін ақтапалу мақсатында бірқатар үстемдік жүргізіп, жүрегіне қатты

тиетінауыр сөздерайтып, ренжітіп қояды(олтомаға-тұйықәрі сүйкімсіз

көрінеді,бірақаузынашсажүрегікөрінетінаңғалдығыбірденкөзгеұрып

тұрады. Элизабетке романтикалық қызығушылығы бар оның басты

қарсыласы – Уикхкем болса, ашық-жарқын, сүйкімді болғанымен, адам

алдар қасиеті бар, бірақ сөзінің ешбірінде пәтуа жоқ. Көптеген

романдардағыдай, негізгі жалғыз сюжеттік желі қанша уақыт өтсе де

тозбайтын, сонысымен өзгеше әрі сұранысқа иелігімен ерекшеленеді.

Бұларжұпқұрудыңқысқаәріұзақмерзімдістратегияларыныңарасындағы

бастыайырмашылықтарыменбайланысты).ДарсиалғашқыдаЭлизабеттің

өзінеқатысты көзқарасыноғанжазғанхатынан кейінтүбегейліөзгертеді.

Бойжеткенге жазған бұл хатында ол Элизабеттің әпкесінің тұрмысқа

шығуындағыкездескенмәселелерменУикхэмгеқарым-қатынасыжайында

өз шындығын баяндайды. Ол өзгелерге көп ашыла бермейтін тұйық

болғанымен,парасат-пайымытерең,ақылды жігітболғандықтан, өзойын

хатқа оңай түсіргені таңғаларлық жайт емес еді. Остин хаттың мәтінін

толық келтіреді. Бұл роман желісінде автордың өз тарапынан немесе

кейіпкерлердіңаузыменбаяндалатынсөздердіңұзақтығынбайқаймыз.Осы

хатта Остиннің әзіліне орын жоқ; тақырыптың бәрі көңілсіз, Дарси

қалжыңдайтын хәлде емес, ол арқылы жазушы әйел стилінің дәлдігі,

ашықтығы мен өткірлігі көрінеді. Бұл стиль оқырмандар үшін тұрақты

норма болса, барлық басты кейіпкерлер үшін белгілі бір қасиеттердің

өлшеміне айналған. Жеке қасиеттердің өлшемі саналатын стильдің

айрықша маңызын танытатын көптеген мысалдың тағы бірін алып

қарастырсақ, Коллинз мырза алғаш рет Беннеттің үй ішіне, оның отбасы

алдында дауыстап оқылған хаты арқылы таныс болғанын көреміз. Хат –

ақымақтық пен зор мақтанның аса ғажап көрінісі; осы хаттың мазмұнын

қалайқабылдағанынақарайотбасыныңәрмүшесіөзініңақыл-ойдеңгейін

танытып қояды. Мэри – Элизабеттің қабілетсіз, талғамсыз сіңлісі; ол

өмірдегі орнын өзін-өзі жетілдіру арқылы тапқысы келеді, бірақ таяз

біліміне қанағаттанып, Коллинз мырзаның стилін өз деңгейінде деп

есептейді. Беннетханымәдеттегішекез келген мінез сипаты мен стильге

салғырттықпенқарап,өмірдің барлықжағдайына тек қанапайдакүнемдік

пенмүддетұрғысынанбағабереді.ТекЭлизабетпеноныңәкесіғанахатты

шақыратын сандырақ жазудепбіледі.«Ол парасатты адам болуымүмкін

бе, сэр?» «Жоқ, қымбаттым. Менің ойымша, мүмкін емес» (1-том, 13-

тарау).ОстинбұлтілқатысуарқылыЭлизабетпеноныңәкесіарасындағы

бір-бірінің ойын қас-қабағынан сезетін жақындықтың негізін ашып

көрсетеді; сондай-ақ отбасының басқа мүшелерінен бөлек жасап алған

өзараішкітүсіністіктерініңсебебінаңғартады.Элизабетөзініңтуғанәпкесі

– Джейнді жақсы көреді. Джейн ақылсыз емес, бірақ жанының нәзіктігі

соншалық,қиялғаерікберіпкететінкездерікөп.Соныңсалдарынанолкөз

алдында болып жатқан оқиғалардың тең жартысы миына кіріп те

шықпағандықтан, салғырттық танытады. Мысалы, ол Коллинз мырзаның

хатындағы таяздықтан басында абдырап қалғанымен, кейіннен оның ізгі

ниетінқолдауғадайынекенінбілдіреді.

Элизабет пен оның әкесі пайым мен тапқырлықтың өзара ортақ ішкі

шеңберін жасап алған, ал бұл шеңбердегі басты тұлға – Остиннің өзі.

Жазушы әйел көзқарасты «интеллектінің саласы» деп қарастырып, осы

салада өзінің барлық кейіпкерлері мен оқырмандарын сыйғызған өзгеше

әлем құрып алған. Бұл процестің қалай жүзеге асатынын түсіну үшін

романның атақты кіріспе сөйлемін оқып көріңіз: «Жұрттың бәрі білетін

ақиқат сол, маңдайының бағы бар, дәулеті тасыған бойдақ жігіт өзіне

қалыңдық табуға тиіс». Бұл сөйлем тағдыр тәлкегі мағынасында

қабылдануы керек пе деген сауалдың төңірегінде бір-біріне ұқсамайтын

пікірлер қалыптасты. Мәселе бірінші сөйлемнен соң, әсерді өзгертіп

жіберетін келесі жолдарға жүгіну арқылы шешімін табады: «Мұндай

адамныңжаңаорынғақоныстепкенненкейінгісезімдеріменкөзқарастары

туралымағлұматмардымсызболғанынақарамастан,бұлақиқаттыңайнала

қоршаған отбасылардың ақыл-ойларын жаулап алғаны соншалық, оған өз

қыздарыныңәйтеуірбіреуініңзаңдытүрдегіменшіктімүлкіретіндеқарай

бастады».Біріншісөйлем–ізгі,ашықтілеккенегізделгентіршілікшарты.

Остин әлеуметтік қарым-қатынас арқылы көрінетін тіршілік шартындағы

басты бөлшектерді (бақ-дәулет пен жар таңдау) анықтап, өзінің

ескертпелерінде ишараланған қағидалардың құрылымы адам мінез-

құлқының әмбебап моделін танытатынын айтады; жігіттер дәулет жиып,

оны сүйіктісін табу жолына жұмсағанды қаласа, бойжеткендер өздеріне

сүйенішболатындәулеттіжаріздейді.Алекіншісөйлембаяндаушыменол

суреттеп отырған жалпы пікірдің арасындағы алшақтықты көрсетеді.

Жазушы ауытқушылықтар мен жеке айырмашылықтар болу мүмкіндігін

жоққа шығармайды. «Айнала қоршаған отбасылар» жалпы мағлұматтар

негізінде әрекет етеді. Олардың әрекеті басқа адамдардың ішкі жан

дүниесінескермейді.Оларөздерінежақынмаңайдажүргенжігіткебелгілі

бір саналы көзқарастың ұйтқысы емес, көбіне меншікті мүлкі ретінде

қарайды.Бұл«санатеориясындағы»жайқарапайымғанакемшіліктібасқа

адамдардың ішкі жан дүниесі бар екенін мойындау қабілетінің жоғын

көрсетеді. Осы сипаттағы кемшіліктер Остин сатирасының басым

бөлігінен, тіпті тұтас қалпынан хабардар етеді. Бұл – сатираның басты

қағидаларының бірі. Адамдар өздерінің мұқтаждықтарына ғана бас

ауыртады; олар басқа жандарға өздері қалауына қарай ойдан шығарған

қиялы бойынша бел ортасында жүретін оқиғалар өтіп жатқан сахнадағы

сәндімүлікнежиһазесебіндеқарайды(БеннетханымменДарсидіңтәтейі

–КэтриндеБургханымталқыланыпотырғанмәселеніңнақтынысаналары

әрісатираныңбаскейіпкерлеріболаалады).

Әдетте мұндай жағдайда жалпы пікір дұрыс деп қабылданады. Бингли

шын мәнінде, қалыңдық қарастыратындай хәлде. Дегенмен Остин бар

болғаны екі сөйлем арқылы өзі ойлағандай, өзгеше көзқарас пен жеке

айырмашылықтар және көршілердің жалпы түсінігі арасындағы іргелі

қарама-қайшылықты көрсетіп береді. Бұл романнан тысқары әлемнің де

жалпы түсінігіне айналып жатады. Романның өне бойында өркениетті,

күтімі жақсы және стилистикалық өзгешеліктер енгізуге жарамды болып

көрінетін бас кейіпкерлердің ішкі шоғыры ең ақырында өздерін айнала

қоршаған жалпы қауымнан бөлектейтін шағын топқа айналады.

Элизабеттің тәтейі мен Гардинер ағай осы шағын топқа кіреді. Бұл –

романдаалдыңғыкезеккешығарылғанадамгершілікқағидасыныңсалтанат

құруының бір көрінісі. Әлгі кейіпкерлердің жоғары мәдениеті мен бекзат

болмысы олардың әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан төмен мәртебесін

(мысалы, Гардинер мырза «саудамен айналысады») білдірместен,

тұлғаларын зорайтып көрсетеді. Остиннің өз көзқарасы бұл шағын топқа

бағдар сілтеп, ықпалын жүргізеді. Жазушының өзі – бұл шағын топтың

нормативтіақылшысы;олақырынғанаелгезекоқырмандардыдаосытопқа

қосылуға шақырады. Дарсидің, Коллинз мырзаның, Кэтрин ханым мен

басқалардың хаттарын оқып, сөйлеу мәнерін талдай білу қабілеті –

оқырмандардыңәлгішағынтопқақосылуыныңшарттыталабы.

Осысауаттылықсынағынан өткен оқырмандарөздерінөміроқиғаларын

талдаудыңеңтөменгіортақдеңгейіндеғанаәрекетететінжалпыәлемнен

оқшаулапалып,(керекжағдайлардаадамдардыалалап,олардытек«дүние-

мүлік» тұрғысынан), бағалаудан іргесін аулақ салады. Ден қойып

қарасаңыз, екі сөйлем арқылы автор өзінің, кейіпкерлері мен

оқырмандарының көзқарастары арасындағы үш жақты қарым-қатынас

мәселелерін толық қамтыған. Бұл қарым-қатынастар жиынтығы

шығарманың «мазмұнынан» алыс жатқан жоқ. Осы қарым-қатынастарды

ойластыра отырып, Остин коммуникациялық өзара әсерлесудің белсенді

аймағынқалыптастырады.Міне,оқырмандардытартатын,қызықтыратын,

олардың көңілін баурайтын осы нәрсе. Мұның барлығы әлі роман

оқиғалары басталмай жатып, бірде-бір кейіпкер таныстырылмай тұрып

қолға алынған. Сөйтіп, біз шығарманың «мазмұнын» бейнеленетін

оқиғалармен ғана шектеп қоя алмайтынымызды түсінуге тиіспіз. Екі

сөйлемнің мазмұнының өзі– шығарма оқиғаларын «жалпыадамзаттық

қасиеттер»не«түргетәнмінез-құлық»мысалдарыменшектесек,бізүшін

туындының кем дегенде жартысы зая кететініне көзімізді жеткізеді.

Шынына келгенде, ол жағдайда біз келесі көріністе Беннет ханымның

мінез-құлқы арқылы суреттелетін «айнала қоршаған отбасылардың»

деңгейіндетұралапқаламыз.Жалаңпікіргеғанажүгінетін,әркейіпкердің

өзінің дербес сана-сезімін жоққа шығаратын өңшең есерсоқтар мен

әдепсіздердіңортасынатүсеміз.

Беннет ханымның білмейтін шындығы кем де кем. Дүние-мүлік пен

жұптасуісжүзіндеадамдыққарым-қатынастардыңқарапайымқисындарын

құрап, оқиғалардың негізін қамтамасыз етеді. Осы қарапайым қисынға

мойынсұнған Беннет ханым ақыл-ой мен мінез-құлықтың басқа

сипаттарын түгел жоққа шығарады. Басқа адамдардың пайым-парасатын

терістей отырып, ол өз сана-сезімінің таяздығын көрсетеді. Жұлдызы

оңынантуғанбаскейіпкерлерадамныңкөбеюэкономикасыныңқатаң,кей

кезде шектен тыс ауыр сипатын мойындайды, бірақ, сөйте тұра, кісінің

ақыл-ойы мен жеке өзгешеліктерінің маңызын ұмытпайды. Жар таңдау –

осыромандаеңжандысипаттакөрінгенмінез-құлықжүйесі.Бұл–жазушы

пайдаланған «романтикалық комедия» әдеби жанрының айрықша, айқын

белгісі (аталған жанр әлемдегі күллі нарративтің құрамындағы әдеби

қазынаның шамамен тең жартысын құрайды). Ең қарапайым түрде

сипаттасақ, романтикалық комедия – бақытты некемен аяқталатын

махаббатхикаясы.Әдеттемұндайхикаяларжеңілоқылып,жарқынюморға

(әзілге) толы болып келеді. Бірақ Остинге қатысты алғанда «романтизм»

мен «комедия» сөздерінің мағыналық реңі кісіні біршама жаңылыстыруы

ықтимал.лікөріністеркөпболғанымен,романныңюморы–көбінезәрлі,ал

неке рәсімдері қатаң әрі мызғымас болып келеді. Бинглидің қарындасы –

Дарсиді өзіне қаратқысы келіп, Элизабеттің түр-келбетін, мінез-құлқын,

ақыл-парасатын және бәрінен бұрын отбасы мен әлеуметтік мәртебесін

ұдайы, әдейі, нәтижесіз сынап-мінеумен болады. Сондай-ақ Дарсидің

қарындасы Джорджиананың өз ағасына ықылас танытқанын қалайды,

өйткені бұл оның өзінің әлеуметтік мәртебесін көтерген болар еді.

Сондықтан Дарсимен ымыраласып, Бинглиді Джейн Беннеттен

алыстатқысы келеді. Алғашқыда Джейнге достық пейіл танытып, өзіне

қатысты оның да мейірімін оятады, бірақ соңынан салқынқандылық

танытып әрі ығыстырады. Кэтрин ханым өзінің қызын жақын туысы

Дарсигеұзатудытілейді;бірақолқызаурушаңәріұрысқақболғандықтан,

өзініңшешесіменкүтушісінен басқа ешкім маңайынамүлде жоламайды.

Остинніңбұлқызғакөзқарасынанқаталдықтыңұшқыныкөрінеді.ОлЭнн

де Бургты еш нәрсеге жарамсыз етіп, аяусыздықпен аяққа таптайды.

Элизабет пен Остинның тарапынан бұл байғұс аурушаң қызға қатысты

байқалатын жалғыз сезім – мейірімсіз жеккөрініш; ешқандай

жанашырлықтың нышаны жоқ (Бұл қаталдықтың ұшқынын тереңірек

сезіну үшін Остиннің «ювенилияларын», яғни жастық шағында жазған

әңгімелерін оқыған жөн. Әңгімелер желісін жауыздық пен қатыгездікке

толы оқиғалар құрайды және кейіпкерлерінің көбі жүйке ауруына

шалдыққандар).Элизабеттіңөзініңсәттітұрмысқұрумүмкіндігінедеқатер

төнеді,себебіоныңсіңлісіЛидияУикхемменқашыпкетіп,жұрталдында

бүкіл отбасының абыройына нұқсан келтіреді. Оқиғаның әрі қарай өрбуі

барысында Уикхем өзін далаға тастап, «қалаға қайтып оралатын»

Лидияныңбасынакөшеқыздарысекілдіөмірсүру,ауру-сырқауменазып-

тозусалдарынанөмірденқыршынкетуқаупіәбдентөніптұрды.Бұғанжол

берілген жоқ, өйткені, Элизабеттіөзінежар етіп таңдағысы келген Дарси

осыарадаЛидияныңақылсыздығынантуғанмүмкіндіктіөзмақсатыүшін

тиімді пайдаланады. Уикхемді Лидияға үйленуге дүниемен қызықтырып,

көндіргенінің арқасында Дарси өзі ұнатқан Элизабеттің жан дүниесін

шексіз ризашылыққа бөлеп, оған деген шынайы сүйіспеншілігін

дәлелдейді.Тіптітөменгіортаданшыққанжетесізадамментұрмысқұрған

есуас сіңлісінің отбасын ұятқа қалдырғанын біле тұра ол, мұны да

елемейтінінкөрсетеді.

Уикхемніңабыройсыздығыныңөзішынөмірдегісекілді,дүние-мүлікпен

көбеюромандабейнеленгенадаммінез-құлқыныңіргеліұғымдарыекенін

аңғартады.Оныңберекесізтірлігінегізінен,қызметбабындағыекісорақы

әрекетінен көрінеді: біріншіден, ол мойнындағы қарыздарын өтеместен

еркін жүре береді; екіншіден, өзі жиі барып тұратын жақын жерлердегі

саудагерлер мен фермерлердің қыздарымен астыртын ойнастық жасайды.

Элизабетке көрші болмас бұрын, ол еш қорықпастан Дарсидің

қарындасыменқашыпкетугеталпынысжасайды.Мұныжүзегеасырғанда,

олДарсидіңотбасыжайындағымақтанышқатолыаяулысезімінтас-талқан

етер еді. Ол дүние-мүлікке қол жеткізіп, мәртебесін жоғарылату арқылы

қарсылас еркектерді тізе бүктіруі мүмкін болатын. Дарсидің Уикхемге

наразылық танытуы үшін себеп жеткілікті еді; бірақ Элизабетке деген

ыстық ықыласы мен қайсар көңілінің мәрттігі нәтижесінде ол бойын

кернеген ашуды жеңіп, Уикхеммен мәмілеге келеді. Бақ-дәулет пен даңқ-

дәреже жігіттерді, ал жастық пен сұлулық бойжеткендерді талай белеске

жетелейді екен. Бұл жастар өз қалауынша кез келген нәрсені жасай алар

еді,бірақоларәрсәтсайынроманныңнормативтікөзқарасыныңаясында

адам өмірінің ойдағыдай үйлестірілген экономикасына кірігуі мүмкін

құндылықтар жиынтығыныңтаразысындаөлшеніпотыруларытиіс.Бұл–

Остин мен Элизабет құндылықтар жайындағы өздерінің басты өлшемі

санайтын, «рационалды» сипаттағы бақытқа апаратын экономика түрі.

«Рационалды» сипаттағы бақытқа қол жеткізу үшін қажетті

құндылықтардың жалпы жиынтығы қалыпсыз әрі шексіз емес. Секс пен

меншік, отбасы мен туыстық байланыстар, ұрпақ тәрбиесі, әлеуметтік

қатынастарментанымқуаты –міне, кітапта көтерілетінбастымәселелер

осы. Секс пен меншіктен кейінгі кезекте туыстарға адалдық өзекті

ұмтылыстық(мотивтік)күшесебіндебағалаланады.Остинніңөзкөзқарасы

бойынша, анықталған құндылықтардың нормативті құрылымының

шеңберінде, тіпті отбасы мүшелері ұятқа қалып, мазаққа айналғанымен,

оларғаадалдықты сақтап қалу жеке адамдық қасиеттің түпкілікті өлшемі

болып саналады. Коллинз мырзаның кісілік болмысы Лидия Уикхеммен

қашыпкеткенненкейінБеннетмырзағаоданмүлдеіргесінажыратуғакеңес

бергеніненкөрінеді,алЭлизабетроманныңэпилогындаКэтринханымның

өзтарапынаөрескелсөздерайтқанынақарамастан,Дарсименосыбетпақ

әйелдіңарасынбітістіруарқылыөрмінезтанытады.

Ата-ана борышы кітапта көтерілген мәселелердің ішінде үлкен орын

алады. Шығармада сипатталып, бас кейіпкерлер үшін үлгі болып, бұл

мәселеге абайлап қарауды үйрететін некелі қарым-қатынастар (Беннет

мырза мен Беннет ханым секілді) өзара үйлесім тұрғысынан, сондай-ақ

Дарси мен Элизабеттің ата-аналары арқылы көрінетін отбасы тәрбиесі

жағынан сәтсіз екені анықталады. Элизабеттің шешесі дөрекі, ақылсыз

жәнеалаңғасар,аләкесісалғыртәрітомағатұйық.Отбасындағыахуалтек

мұрагерлік мәселесіне ғана байланысты емес... Әкесінің сәтсіз үйленгені,

өзі дүниеден өткеннен кейінгі уақытта ұрпағын дүние-мүлікпен

қамтамасыз ететін жағдайлардыалдын ала ойластырмағаны,қыздарының

тәрбиесіменбілімінекөңілбөлмегені,ерлі-зайыптылықжарасымдысақтай

білмегенісебептіденашарболыпшығады(ДжейнменЭлизабетөзбетінше

сауатын жетілдіреді ең бастысы, Дарси өзін-өзі тәрбиелей отырып,

Элизабетке оның ақыл-ойын дамытуға шын ықыласымен көмектесетіні

жөніндеуәдебереді.Бұлреттеоныңәулетінетиесіліқоныстаорналасқан

тамашакітапхананыңкөппайдасытиеді).Оныңсөзінеқарағанда,Дарсидің

ата-анасы керемет адамдар болған; бірақ ұлдарының қызба мінезін

сабасына түсірмепті, сондықтан да оның алғашқыда Элизабетке намысқа

тиетінсөздерайтқызғантәкаппарлығыүшінкінәліболыпшығады.Сөйтіп,

осы нәрсе Дарсидің байлығы мен мәртебесіне қарамастан, Элизабеттің

жүрегінежолтабумүмкіндігінезияншектіреді.Коллинзмырза–шынымен

де біртүрлі адам; ол – ақымақ, түсінігі таяз жан. Бірақ себеп-салдар

тұрғысынанқарағанда,мәселеніңекіншіжағыбар:оны«сауатсыз,сараң»

әкетәрбиелеген(1-том,15-тарау).

Жыныс, неке мен отбасының барлықішкі қарым-қатынастары барынша

кең,әлеуметтікаядақарастырылады.Бұлромандақойылатыннегізгісұрақ

мынау: Элизабет жоғары әлеуметтік топқа қабылдана ма? Оның

қарсыластары бұлай бола қоймас деп үміттенеді. Элизабеттің саудамен

айналысатын ағайы, сондай-ақ жергілікті жерде адвокат болып істейтін

тағыбірағайыбарекенінойланбастанкелемежететінолардыңдәрежелі,

дәулетті адамдардың алдында жалпаң қағып жағынатын мінезін Остин

мүлде жақтырмайды; сонымен қатар ол, Элизабеттің жоғары әлеуметтік

сатығақадамбасқанынқалайды.Олбұлдеңгейдібайлық,мәртебеменғана

емес, сонымен қатар абыроймен, беделмен өлшейді. Адам байлық пен

мәртебеге туғаннан ие болуы мүмкін, ал абырой мен бедел жеке бастың

қасиетіне қарай бұйырады. Кэтрин – жоғары тап үстемдігіне өзінше бір

пародия болатын кейіпкер. Дарси – нағыз байлықтың бейнесі. Элизабет

алғаш рет Дарсидің орасан зор иелігін көріп, үйіндегі қызметші әйелден

оның адалдығы мен ізгілігі туралы естігенде, ішінен өзінше мынадай ой

қорытады: «Ақылды қызметшінің берген биік бағасынан артық қандай

мақтан бар? – Туыс, қожайын, іскер ретінде ол өз қамқорлығындағы

адамдарғақаншамабақытсыйладыекендесеңші?!–депойладыЭлизабет.

– Рахатқа бөлеймін не азап шектіремін десе де, оның шамасы бәріне

жетеді! Жақсылықпен жамандықжасау да түгелдейоның қолындатұр!»

(3-том, 1-тарау). Остин біліммен, тапқырлықпен, сыпайылықпен және

адамшылықпенсуарылмағандәрежеменбайлықтыжалғанмәртеберетінде

келекегеайналдырады;сөйтіп,еңақырындаЭлизабетпенДарсидіңүлгілі

жұбыарқылызаңдыәлеуметтікмәртебеніңбеделінайқындайды.

Романдағы әлеуметтік нарративтің негізінде жатқан басты қоғамдық

бағдарды мына нәрсе аңғартады: мәртебесі жоғары жігіттер әлеуметтік

дәрежесі төмен, бірақ жеке бас қасиеттері биік қыздарды жар етіп

таңдайды.Керісінше,төментоптаншыққанадамиқасиетіжоғарықыздар

ақсүйектер әулетінің босағасынан қалыңдық боп аттап, жеке бастың

өнегелі сипаттарын байлық пен дәреже талаптарымен үйлестіреді. Тіпті

Беннет мырза «осы процеске үлес қосамын» деп жүріп, өкінішке қарай,

сәтсіз үйленеді. Ол әлеуметтік жағдайы өзінен төмен, сұлу десең – сұлу,

бірақ ақылсыз қызды әйелдікке алады. Оның қыздарының ішінде екеуі

әдемідеесті,алолардыңбірі–Элизабетерекшеақылдыболыпөседі.Сол

екіәдемідеестіқызтұрмысқаөтесәттішығады.ТіптіБеннетханымның

өзі бұған риза болады; бірақ ол осыдан келіп-кетер пайданың жай-

жапсарынтереңтүсінеалмайды.

Романда бейнеленген құндылықтар арқылы үйлесім табатын барлық

мінез-құлық құрылымындағы когнитивті жүйе алдыңғы кезекке

шығатынды.Олжетекшіқұндылықболыпсаналады.Беннетханымныңген

арқылы берілген түр-келбетінің тартымдылығын алға тартқанымызбен,

оның ақылға қосатын титтей де үлесі жоқ, романның соңында көрініс

беретінүлгілітоптықұрайтынішкіәлеуметтікшеңбердіңаясынаншығып

қалады. «Мен бұл әйелдің отбасының игілігі үшін мына нәрсені айтқым

келеді;оныңкөпбалатәрбиелеужөніндегішынайытілегініңорындалғаны

қуаныш әкелгені соншалық, қалған ғұмырында ақылды, сыпайы, білімді

әйелге айналуына бөгет болды; бәлкім, маңдайына бұйырған күйеуі

осыменшектелгенкүнделіктікүйбеңтіршіліктенрахаттаппағандықтан,ол

сол күйінше, кей кезде күйгелек әрі бәз-баяғыша ақылсыз болып қала

бергеншығар».

Дарвиндікәдебиетсыныныңмаңызы

Остиннің шығармашылығы туралы бұрынғы сынды шартты түрде екі

бағытқабөлугеболады:(а)1970жылдардыңортасынадейінакадемиялық

әдебизерттеулердебасымдыққаиеболғандәстүрліжалпылингвистикалық

сын; (ә) соңғы үш онжылдық көлемінде постмодернизм ықпалының

аясында дүниеге келген әртүрлі сыншыл теория түрлері. Дәстүрлі сын

Остиннің өз лексикасының деңгейінде әрекет етеді. Ең ары кеткенде ол

тақырып, желі мен формалық құрылым туралы мұқият шолу жасайды,

бірақоныңидеяларыимпрессиондық,келісімпазәрікездейсоқсипатта;ол

жалпыға бірдей зор негіздемесі бар жүйелі де жинақы қарапайым

қағидалардықарастырмайды(Қараңыз:Bradley,1929;C.L.Johnson,1988;

Lewes,1859;Litz,1965;Tanner,1986;VanGhent,1953;Woolf,1953).Дәстүрлі

сын шым-шытырық эмоциялық жағдайдағы кездейсоқ талдауға сүйенген

құржинақтауменформалықтұрғыданзерттеудіқамтиды(Қараңыз:Butler,

1975; Duckworth, 1971; Halliday, 1960; Harding, 1940; Langland, 1984;

Morgan, 1980; Mudrick, 1952; Phelan, 1989). Барлық нарративтердің

құрылымы беті бүркемеленген терең қабаттардан тұратынын мақұлдау

сыншыл теориядағы төңкерістің мәнін ашатын дәлел болса керек.

Нарративтегі жеке оқиға мен кездейсоқ пайымның астарында қарапайым

ұмтылыспенқұрылымдыққағиданыңтүпкіліктіжүйесібар.Шығарманың

сыртқықаңқасыосыұмтылыспенқағидаданқұралады.Интерпретациялық

сынның мақсаты: жалпы лингвистикалық көріністің ішкі қыртыстарына

үңіліп, сыртқы қаңқаның құрылымын айқындау. Теориялық түсініктеме

әдеби мазмұнды мүшелеп қарастыруға тырысады. Теориялық сынға

бетбұрыс айқын сұраныстарға жауап берді, бірақ осы уақытқа дейін

қолданылып келген теориялық үлгілер (модельдер) мүлде қисынға

келмейді. Деконструкция, марксизм, фрейдизм және Фуколдтың саяси

сыны адам табиғаты туралы дарвиндік концепциямен ымырасыз қарама-

қайшылыққа түсетін идеяларды қолдады. Басқа негізгі ағымдардың бірі

болыпсаналатынфеминизм–нақтымәселегенегізделген(яғни,әйелдердің

жағдайына алаңдаушылықпеншектелмейтін)бірізділігі мен дәйектілігіаз

теория; әлгі алаңдаушылықпен ұштасқан ұғымдар көп жағдайда адам

табиғаты туралы жалған түсініктерге ұрындырып, соңғы отыз жылдың

ішіндефеминистсыншылардыңкөпшілігібасымбағыттағықандайдабір

теориялық мектеппен байланыс орнатқан. Постмодерн теориясының

бөлімшелері іспетті барлық ғылыми мектеп адамның ұмтылыстық және

когнитивті жүйесінде туабітті, биологиялық жағынан шектеулі

құрылымныңболатынытуралыидеяныжоққашығарды.

Адамтәжірибесініңқарапайымкөріністерітуралымәліметтіпостмодерн

сыншылары «семиозис», «мәтінділік», «тап күресі», «фаллос»,

«буржуазиялық идеология», «тілек», «дискурс», «билік», «гендер»,

«сұхбаттастық», «гетеросексуалдық», «бөтен», «патриархат» сияқты

терминдерден іздестіріп, олар мұндай терминдер әдеби шығарманың өне

бойында жатқан басты құбылыстардың сипатын ашып беретінін айтты.

Дәстүрлі сынның ойға көмілген енжар сипатынан қаншалықты дәрежеде

арылаалғанынабайланыстытеориялықсынәдебимәтіндердегіқарапайым

ұмтылыспенжетекшіқағидатуралыбұрмаланған,ауытқығанәріжасанды

сипаттағы пікірлерді ұсынды. Әдеби сын – талдау жасайды, баға береді.

Әдебиет сыншылары өз мойнына ұғымдарды ажыратып, құндылықтарды

анықтау міндетін алады. Постмодернніңтеориялық сынына жан бітіретін

құндылықтар түбегейлі батыл сипатта болып келеді, ал саяси сыншылар

авторларды ауыр тиетін эпистемаларға ықтимал тілектестігі үшін

кемсітуге,көпжағдайдаолардыңөздерінетәнөкпе-ренішін,идеологиялық

наразылығын мен қаскөй пиғылын пайдалануға бейім. Радикал сынның

концептуалды мазмұны мен саяси бағдары Остин шығармашылығына

мүлде жат. Концептуалды мазмұн оның парасатты түсінігінің

қарапайымдылығымен үйлесім таппаса, саяси бағдар даналық ұстамды

мінезіне сәйкес келмейді. Дегенмен постмодерн сыншыларының біразы

Остиндіэпистемологиялықбелгісіздікпенсаясирадикализммұраттарымен

қауыштыруға әрекеттер жасады. Олар, шамасы, жазушының ашық

болмысы, оның стилі мен көңіл күйінің бүлікшіл сипаты арасындағы

әртүрлі «олқылықтарды», «қарама-қайшылықтарды» айқындауға

талпынды. Остинге қатысты алғанда, көбіне деконструктивті қисындарға

шақырған қарабайыр үгіт әлсіз болып көрінеді. Сезімталдығы басым

постмодерн сыншылары Остин шығармашылығының белгілі мазмұнына

сөзсізқарсытүсініктеметезистердіәзірлеуарқылығанаорнығуымүмкінөз

көзқарастарынбілдіругекелгенде,жасқаншақтыққабойалдыратыныанық.

Деконструктивті қисындарға міндетті түрде шақыратынына қарамастан,

постмодерн сынындағы түсіндірмелердің негізгі бөлігі дәстүрлі сынның

тақырыптық, стильдік және формалық талдауымен тығыз байланысты

(Қараңыз: Ahearn, 1987; I. Armstrong, 1990; N. Armstrong, 1981, 1987;

Auerbach,1978;Belsey,2002;Brownstein,1988;Fraiman,1989;Handlerand

Segal,1990;Litvak,1992;Newman,1983;Newton,1981;Poovey,1984;Smith,

1993, 2000; Wylie, 2000). Дарвиндік әдебиет сыны адам эволюциясы мен

адам биологиясының көл-көсір фактілеріне негізделген; бұл фактілер

постмодернтеориясыныңәртүрлісалаларынсипаттайтынконцепцияларға

қарағанда, әлдеқайда мол әрі нақты (Қараңыз: Boyd, 1998; Carroll, 1995;

Dissanayake, 1995; Storey, 1996). Дарвиндік психология адам табиғатын

ғылыми тұрғыдан жүйелі түрде қарастыруды қамтамасыз етеді. Біз

өзіміздің интеллектілік тарихымызда тұңғыш рет осындай теорияға ие

болыпотырмыз;бұл теорияныңтақырыбы– жазушылар меноқырмандар

әрқашан жандандыра суреттеп келе жатқан адам табиғаты. Авторлардың

көбі, тарихи тұрғыдан қарағанда, адам табиғатының осындай қалыпқа

қалайжеткенітуралыэволюциялықтүсініктенхабардарболғанжоқ;бірақ

соғанқарамастан,оларадамныңұмтылыстарыменсезімдерінинтуициясы

арқылы терең сезіне білді. «Дарвиндік әлеуметтік ғылым енді әдебиет

сынынанебереалады?»дегенмәселегекелсек,оныңжауабымынада:ол

адамдарды заманалар бойы ынталандырып отырған барлық жазушылар

мен оқырмандардың бақылаудан туған пайымдарына іс жүзінде азық

болған қарапайым нәрселерді біздің саналы теориялық тұрғыдан

қарастыруымызға мүмкіндік жасайды. Дарвиндік сын адам табиғаты

туралы постмодерндік концепцияларға қатысты біздің жиі қателесуімізді

болдырмай,дәстүрлісынныңқарадүрсінқайталауларынанбиіктұруымызға

жол ашады. Бұл бүкіл әдеби туындылардың түпқайнары мен тақырыбын

түсінуге, сонымен қатар «Мақтан мен жалған сенім» секілді ұлы көркем

шығарманыңғажайыпқуатыныңбастаукөздерінайқындауғакөмектеседі.

Тұтасбаян

«Мақтанменжалғансенім»туралыегжей-тегжейлітүрдеәлдеқайдакөп

депайтуғаболады.Кезкелгенәдебишығармажайындааздаболсатиісті

мәліметберуүшінөмір оқиғаларынықшамталдаудыңең жоғары деңгейі

(тіршілік талпынысының соматикалық пен көбею құрылымының деңгейі

мен формалық құрылымның, атап айтқанда, тақырып, ырғақ, стильді

мейлінше нәзік талдаудың арасындағы екі тарапты қарама-қайшылықты

орнатуымызқажеттігі),туралыөзпікірімдіжеткіліктідәрежедеайттымдеп

үміттенемін.Менсіздердіәдебимазмұнныңорталықұйытқысы–көзқарас

екеніне сендіргім келеді; өйткені адамдардың менталды тәжірибесі осы

арқылы өлшенеді. Әдебиеттің әлеуметтік өзара ықпалдастығына автор,

кейіпкер мен оқырман ғана араласа алады; осы үш адамнан құралған

жиынтық әрқашан бар және әрекет үстінде көрінеді. Әлеуметтік өзара

ықпалдастықтыңавтордан-авторға,кітаптан-кітапқаауысыпотыратыносы

нақты жиынтығының динамикасы әдебиет сынындағы іргелі, мызғымас

процедураны құрайды. Талдаудың осы өлшемін мойындағы келмейтін

дарвиндікәдебиетсыншылары–өздерідарвиншілдіккөзқарастыұстануы

мүмкін,бірақолар–әдебиетсыншыларыемес;тіптідарвиншілболатұрып

татарихтыңкөпбөлігінжоғалтады.Көптегендарвиншілпсихологтермен

антропологтер кең ауқымды адамзат тарихының елеулі бөлігін жоғалтып

алған;алолбөліккогнитивтімінез-құлықжүйесін:бестұлғалықфакторды,

G-факторды, жалпыға ортақ интеллектіні қамтиды. Олар бізге тұрақты,

біртекті эволюциялық бейімделу қоршаған ортасындағы (ЭБҚО) өмір

туралыайтыпбергенімен,нақтыадамақыл-ойыныңдамуыменбейімделу

қызметіне назар аудармапты. Бірқатар дарвиншіл антропологтер мен

психологтерқазірбұлолқылықтыңорнынтолтырыпжатыр,алдарвиндік

әдебиет сыншылары бүгінгі күні барлық саланың дамуының арқасында

өздерінің сұранысымен, мүддемен сәйкесетін адам табиғатының үлгісі

(моделі)жасалыпжатқанынақуануытиіс.Келетінпайдабәрінортақболуы

мүмкін. Дарвиншіл психологтер мен антропологтер «адам табиғатын

зерттеу» саласы деп біледі. Осы тақырыпқа қатысты әдебиет маңызды

ақпарат беретін болса, дарвиншіл әдебиет зерттеушілері бұл ақпараттың

қолжетімді болуына көмектеседі. Екі тараптың да іс басында жүрген

адамдарыидиомаменәдістіайырабілуүшінбірқатаржеңілдіктердіенгізуі

тиіс. Бұл жеңілдіктерді жасаса, олар қажеттіақпараттыалу ғана емес, әр

пәннің мықты сипаттамаларын құрайтын дағдылармен, танымдық

әдеттерменжақынтанысумәселесітұрғысынандаұтады.

Сілтеме

Abrams,M.H.1986.«Poetry,TheoriesOf».InPrincetonEncyclopediaofPoeticTerms,editedbyAlex

Premingeretal,203–14.Princeton:PrincetonUniversityPress.

Ahearn,EdwardJ.1987.MarxandModernFiction.NewHaven:YaleUniversityPress.

Alcock,J.2001.AnimalBehavior.AnEvolutionaryApproach.7thed.Sunderland,Mass.:Sinauer.

Alexander,R.D.1979.DarwinismandHumanAffairs.Seattle:UniversityofWashingtonPress.

Alexander,R.D.1987.TheBiologyofMoralSystems.Hawthorne,NewYork:AldinedeGruyter.

Alexander,R.D.1989.«TheEvolutionoftheHumanPsyche».InTheHumanRevolution:Behavioraland

BiologicalPerspectivesontheOriginsofModernHumans,editedbyP.MellarsandC.Stringer,455–513.

Princeton:PrincetonUniversityPress.

Alexander,R.D.1989.«TheEvolutionoftheHumanPsyche».InTheHumanRevolution:Behavioraland

BiologicalPerspectivesontheOriginsofModernHumans,editedbyP.MellarsandC.Stringer,455–513.

Princeton:PrincetonUniversityPress.

Alexander,R.D.1990.«EpigeneticRulesandDarwinianAlgorithms:TheAdaptiveStudyofLearning

andDevelopment».EthologyandSociobiology11:241–303.

Armstrong,Nancy.1981.«InsideGreimas’sSquare:LiteraryCharactersandCulturalConstraints.»InThe

SigninMusicandLiterature,editedbyWendySteiner,52–66.Austin:UniversityofTexasPress.

Armstrong, Nancy. 1987. Desire and Domestic Fiction: A Political History of the Novel. New York:

OxfordUniversityPress.

Armstrong,Isobel.1990.Introd.toPrideandPrejudice,byJaneAusten.NewYork:OxfordUniversity

Press.

Atran, Scott. 1990. Cognitive Foundations of Natural History: Towards an Anthropology of Science.

Cambridge:CambridgeUniversityPress.

Auerbach, Nina. 1978. Communities of Women: An Idea in Fiction. Cambridge, Mass.: Harvard

UniversityPress.

Bailey,J.Michael.1997.«AreGeneticallyBasedIndividualDifferencesCompatiblewithSpecies-wide

Adaptations?»InUnitingPsychologyandBiology:IntegrativePerspectivesonHumanDevelopment,edited

by Nancy L. Segal, Glenn E. Weisfeld, and Carol C. Weisfeld, 81–100. Washington: American

PsychologicalAssociation.

Bailey, J. Michael. 1998. «Can Behavior Genetics Contribute to EvolutionaryBehavioral Science?» In

HandbookofEvolutionaryPsychology:Ideas,Issues,Applications,editedbyCharlesCrawfordandDennis

L.Krebs,211–33.Mahway,N.J.:LawrenceErlbaumAssociates.

Bailey, J.M.S.Gaulin,Y.Agyei, andB.Gladue.1994.«Effectsof GenderandSexualOrientationon

Evolutionarily Relevant Aspects of Human Mating Psychology» Journal of Personality and Social

Psychology66:1081–93.

Barash,D.P.1997.«InSearchofBehavioralIndividuality».HumanNature8:153–69.

Barkow,J.H.1990.«BeyondtheDP/DSSControversy».EthologyandSociobiology11:341–51.

Barkow,J.L.Cosmides,andJ.Tooby,eds.1992.TheAdaptedMind.Oxford:OxfordUniversityPress.

Barrett,L.,R.Dunbar,andJ.Lycett.2002.HumanEvolutionaryPsychology.Princeton,N.J.:Princeton

UniversityPress.

Barrow,JohnD.1996.TheArtfulUniverse.Oxford:ClarendonPress.

Belsey, Catherine. 2002. «Making Space: Perspective Vision and the Lacanian Real». Textual Practice

16:31–55.

Betzig,LauraL.1986.DespotismandDifferentialReproduction:ADarwinianViewofHistory.

Hawthorne,N.Y.:AldinedeGruyter.

Betzig, Laura L. 1998. «Not Whether to Count Babies, but Which» In Handbook of Evolutionary

Psychology: Ideas, Issues, Applications, edited by Charles Crawford and Dennis L. Krebs, 265–73.

Mahway,N.J:LawrenceErlbaumAssociates.

Bickerton,D.1990.LanguageandSpecies.Chicago:UniversityofChicagoPress.

Booth,WayneC.1996. «DistanceandPoint ofView:AnEssayin Classification».InEssentialsofthe

Theoryof Fiction, edited by Michael J. Hoffman and Patrick D. Murphy, 116–33. Durham, N.C: Duke

UniversityPress.

Bouchard,ThomasJ.1994.«Genes,Environment,andPersonality»Science264:1700–1.

Bouchard,ThomasJ.1997.«TheGeneticsofPersonality».InHandbookofPsychiatricGenetics,edited

byKennethBlumandErnestP.Noble,267–90.BocaRaton,Fla:CRCPress.

Boyd, Brian. 1998. «Jane, Meet Charles: Literature, Evolution, and Human Nature». Philosophy and

Literature22:1–30.

Boyd,Brian.2001«TheOriginofStories:HortonHearsaWho»PhilosophyandLiterature25:197–214.

Bradley,A.C.1929.AMiscellany.London:Macmillan.

Bridgeman,Bruce.2003.PsychologyandEvolution:TheOriginsofMind.ThousandOaks,Calif.:Sage.

Brown,D.E.1991.HumanUniversals.Philadelphia:TempleUniversityPress.

Brown, D. E. 2000. «Human Universals and Their Implications» In Being Humans: Anthropological

Universality and Particularity in Transdisciplinary Perspectives, edited by N. Roughley, 156–74. New

York:WalterdeGruyter.

Brownstein,RachelM.1988.«JaneAusten:IronyandAuthority».Women’sStudies15:57–70.

Buss,D.M.1989.«SexDifferencesinHumanMatePreferences:EvolutionaryHypothesisTestingin37

Cultures».BehavioralandBrainSciences12:1–49.

Buss,D.M.1990.«TowardaBiologicallyInformedPsychologyofPersonality».JournalofPersonality

58:1–16.

Buss, D. M. 1995. «Evolutionary Psychology: A New Paradigm for Psychological Science».

PsychologicalInquiry6:1–30.

Buss,D.M.1999.EvolutionaryPsychology:TheNewScienceoftheMind.Boston:AllynandBacon.

Butler,Marilyn.1975.JaneAustenandtheEarofIdeas.Oxford:Clarendon.

Carroll,J.1995.EvolutionandLiteraryTheory.Columbia:UniversityofMissouriPress.

Chagnon,Napoleon.1979.Yanomamö.TheFiercePeople.NewYork:Holt,Rinehart,andWinston.

Chagnon,Napoleon,andWilliamIrons,eds.1979.EvolutionaryBiologyandHumanSocialBehavior:An

AnthropologicalPerspective.NorthScituate,Mass.:DuxburyPress.

Chiappe,Dan.2000.«Metaphor,Modularity,andtheEvolutionofConceptualIntegration».Metaphorand

Symbol15:137–58.

Chiappe,DanandKevinMacDonald.Undersubmission.TheEvolutionofDomain-generalMechanisms

inIntelligenceandLearning.

Cooke,B.1999.«ThePromiseofaBiothematics».InSociobiologyandtheArts,editedbyJanBaptist

BedauxandBrettCooke,43–62.Amsterdam:EditionsRodopi.

Cooke,B.1995«Microplots:TheCaseofSwanLake».HumanNature6:183–96.

Cooke,B.2002.HumanNatureinUtopia:Zamyatin’s«We»Evanston:NorthwesternUniversityPress.

Cosmides,L.,andJ.Tooby.1989.«EvolutionaryPsychologyandtheGenerationofCulture,CaseStudy:

AComputationalTheoryofSocialExchange»,Pt2EthologyandSociobiology10:51–97.

Cosmides, L., and J. Tooby. 1994. «Origins of Domain Specificity: The Evolution of Functional

Organization»InMappingtheMind:DomainSpecificityinCognitionandCulture,editedbyL.Hirschfeld

andS.A.Gelman,85–116.Cambridge:CambridgeUniversityPress.

Costa, P. T., and T. A. Widiger, eds. 2002. Personality Disorders and the Five-Factor Model of

Personality.2nded.Washington:AmericanPsychologicalAssociation.

Crawford,Charles.1998.«EnvironmentsandAdaptations:ThenandNow».InHandbookofEvolutionary

Psychology: Ideas, Issues, Applications, edited by Charles Crawford and Dennis L. Krebs, 275–302.

Mahway,N.J:LawrenceErlbaumAssociates.

Daly,M.andM.Wilson.1988.Homicide.Hawthorne,N.Y.:Aldine.

Daly, M. and M. Wilson. 1990. «Is Parent-Offspring Conflict Sex-linked? Freudian and Darwinian

Models»JournalofPersonality58:163–89.

Damasio,Antonio.1994. Descartes’ Error: Emotion, Reason, and the Human Brain. New York: G. P.

Putnam.

Darwin, Charles. 1871. The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex. Introd. by John Tyler

BonnerandRobertM.May.Princeton:PrincetonUniversityPress,1981.

Darwin,Charles.1859.OntheOriginofSpeciesbyMeansofNaturalSelection.EditedbyJosephCarroll.

Peterborough,Ontario:Broadview,2003.

Darwin, Charles. 1871a. The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex. Introd. by John Tyler

BonnerandRobertM.May.Princeton:PrincetonUniversityPress,1981.

Darwin,Charles.1871b.TheDescentofMan,andSelectioninRelationtoSex.London:GibsonSquare,

2003.

Digman,J.M.1990. «PersonalityStructure:EmergenceoftheFive-FactorModel».Annual Review of

Psychology41:417–40.

Dissanayake,E.1988.WhatIsArtFor?Seattle:UniversityofWashingtonPress.

Dissanayake, E. 1995. «Chimera, Spandrel, or Adaptation: Conceptualizing Art in Human Evolution».

HumanNature6:99–117.

Dissanayake,E.2000.ArtandIntimacy:HowtheArtsBegan.Seattle:UniversityofWashingtonPress.

Dissanayake,E.2003.«ArtinGlobalContext:AnEvolutionary/FunctionalistPerspectivefortheTwenty-

firstCentury».InternationalJournalofAnthropology18:245–58.

Duckworth,Alistair.1971.TheImprovementoftheEstate:AStudyinJaneAusten’sNovels.Baltimore:

JohnsHopkinsUniversityPress.

Eaves, L. J., H. J. Eysenck and N. G. Martin. 1989. Genes, Culture, and Personality: An Empirical

Approach.London:Harcourt.

Eibl-Eibesfeldt,I.1989.HumanEthology.Hawthorne,N.Y.:AldinedeGruyter.

Ekman,Paul.2003.EmotionsRevealed:RecognizingFacesandFeelingstoImproveCommunicationand

EmotionalLife.NewYork:HenryHolt.

Ekman,PaulandRichardJ.Davidson,eds.1994.TheNatureofEmotion:FundamentalQuestions.New

York:OxfordUniversityPress.

Eysenck,H.J.1979.TheStructureandMeasurementofIntelligence.Berlin:SpringerVerlag.

Eysenck,H.J.1980.«TheBiosocialNatureofMan».JournalofSocialandBiologicalStructures3:125–

34.

Eysenck,H.J.1995.Genius:TheNaturalHistoryofCreativity.Cambridge:CambridgeUniversityPress.

Eysenck, Hans J. and Michael W. Eysenck. 1985. Personality and Individual Differences: A Natural

ScienceApproach.NewYork:Plenum.

Foley, Robert. 1996. «The Adaptive Legacy of Human Evolution: A Search for the Environment of

EvolutionaryAdaptedness».EvolutionaryAnthropology4:194–203.

Fraiman,Susan.1989.«TheHumiliationofElizabethBennet».InRefiguringtheFather:NewFeminist

Readings of Patriarchy, edited by Patricia Yaeger and Beth Kowaleski-Wallace, 168–87. Carbondale:

SouthernIllinoisUniversityPress.

Fromm,Harold.2003.«TheNewDarwinismintheHumanities:BacktoNatureAgain».Pt.2.Hudson

Review56:315–27.

Gaulin,StevenJ. C., andDonald H. McBurney. 2001. Psychology:An Evolutionary Approach.Saddle

River,N.J.:PrenticeHall.

Geary, D. 1998. Male, Female: The Evolution of Human Sex Differences. Washington, D.C: American

PsychologicalAssociation.

Geary,DavidC.andKellyJ.Huffman.2002.«BrainandCognitiveEvolutionFormsofModularityand

FunctionsofMind».PsychologicalBulletin128:667–98.

Halliday,E.M.1960.«NarrativePerspectiveinPrideandPrejudice».Nineteenth-CenturyFiction15:65–

71.

Handler, Richard, and Daniel Segal. 1990. Jane Austen and the Fiction of Culture: An Essay on the

NarrationofSocialRealities.Tucson:UniversityofArizonaPress.

Harding,D.W.1940.«RegulatedHatred»:AnAspectintheWorkofJaneAusten».Scrutiny8:346–47,

351–54,362.

Herrnstein,R.J.,andC.Murray.1994.TheBellCurve:IntelligenceandClassStructureinAmericanLife.

NewYork:FreePress.

Irons, William. 1979. «Cultural and Biological Success». In Evolutionary Biology and Human Social

Behavior:An AnthropologicalPerspective,editedby Napoleon A. Chagnonand WilliamIrons,257–72.

NorthScituate,Mass.:DuxburyPress.

Irons, William. 1990. «Let’s Make Our Perspective Broader Rather than Narrower: A Comment on

Turke’s «Which Humans Behave Adaptively and What Does It Matter?» « Ethology and Sociobiology

11:361–74.

Irons, William. 1998. «Adaptively Relevant Environments Versus the Environment of Evolutionary

Adaptedness»EvolutionaryAnthropology,6:194–204.

Jensen,ArthurR.1998.TheGFactor:TheScienceofMentalAbility.Westport,Conn:Praeger.

Jobling,Ian,2001a.«ThePsychologicalFoundationsof theHero-Ogre Story: A Cross-Cultural Study»

HumanNature,12:247–72.

Jobling,Ian.2001b.«PersonalJusticeandHomicideinScott’sIvanhoe:AnEvolutionaryPsychological

Perspective».InterdisciplinaryLiteraryStudies,2:29–43.

Johnson,ClaudiaL.1988.JaneAusten:Women,Politics,andtheNovel.Chicago:UniversityofChicago

Press.

Langland,Elizabeth.1984.SocietyintheNovel.ChapelHill:UniversityofNorthCarolinaPress.

Leaska,MitchellA.1996.«TheConceptofPointofView».InEssentialsoftheTheoryofFiction,edited

byMichaelJ.HoffmanandPatrickD.Murphy,158–71.Durham,N.C:DukeUniversityPress.

LeDoux, Joseph. 1996. The Emotional Brain: The Mysterious Underpinnings of Emotional Life. New

York:SimonandSchuster.

Lewes,GeorgeHenry.1859.«TheNovelsofJaneAusten».Blackwood’sMagazine86:99–113.

Lewis, Michael, and Jeannette M. Haviland, eds. 2000. Handbook of Emotions. 2nd ed. New York:

GuilfordPress.

Litvak,Joseph.1992.«DelicacyandDisgust,MourningandMelancholia,PrivilegeandPerversity:«Pride

andPrejudice».QuiParle6:35–51.

Litz,A.Walton.1965.JaneAusten:AStudyofHerArtisticDevelopment.NewYork:OxfordUniversity

Press.

Love, Glen. 2003. Practical Ecocriticism: Literature, Biology, and the Environment. Charlottesville:

UniversityofVirginiaPress.

Low, Bobbi S. 1998. «The Evolution of Human Life Histories». In Handbook of Evolutionary

Psychology: Ideas, Issues, Applications, edited by Charles Crawford and Dennis L. Krebs, 131–61.

Mahway,N.J.:LawrenceErlbaumAssociates.

Low, Bobbi S. 2000. Why Sex Matters: A Darwinian Look at Human Behavior. Princeton: Princeton

UniversityPress.

MacDonald,Kevin.1990.«APerspectiveonDarwinianPsychology:TheImportanceofDomain-General

Mechanisms,PlasticityandIndividualDifferences».EthologyandSociobiology12:449–80.

MacDonald, Kevin. 1995a. «The Establishment and Maintenance of Socially Imposed Monogamy in

WesternEurope».PoliticsandtheLifeSciences14:3–46.

MacDonald, Kevin. 1995b. «Evolution, the Five-Factor Model, and Levels of Personality». Journal of

Personality63:525–67.

MacDonald, Kevin. 1997. «Life History Theory and Human Reproductive Behavior: Environmental /

ContextualInfluencesandHeritableVariation».HumanBehavior8:327–59.

MacDonald,Kevin.1998a.«EvolutionandDevelopment».InTheSocialChild,editedbyAnneCampbell

andStevenMuncer,21–49.Hove,EastSussex:PsychologyPress.

MacDonald,Kevin.1998b.«Evolution,CultureandtheFive-FactorModel».Journal ofCross-Cultural

Psychology29:119–49.

McCrae,RobertR.,ed.1992.«TheFive-FactorModel:IssuesandApplications».JournalofPersonality

SpecialIssue,60.

McGuire,Michael,andAlfonsoTroisi.1998.DarwinianPsychiatry.NewYork:OxfordUniversityPress.

Miller, Geoffrey. 1998. «How MateChoiceShapedHumanNature:AReviewofSexualSelectionand

HumanEvolution».InHandbook ofEvolutionaryPsychology:Ideas,Issues,andApplications,editedby

CharlesCrawfordandDennisKrebs,87–129.London:LawrenceErlbaumAssociates.

Miller, Geoffrey. 2000a. «Evolution of Human Music Through Sexual Selection». In The Origins of

Music,editedbyS.Brown,B.MerkerandN.L.Wallin,329–60.Cambridge,Mass.:Bradford/MITPress.

Miller,Geoffrey.2000b.TheMatingMind:HowSexualChoiceShapedtheEvolutionofHumanNature.

NewYork:Doubleday.

Mithen, Steven J. 1990. Thoughtful Foragers: A Study of Prehistoric Decision Making. Cambridge:

CambridgeUniversityPress.

Mithen,StevenJ.1996.ThePrehistoryoftheMind:ASearchfortheOriginsofArt,ReligionandScience.

London:ThamesandHudson.

Mithen, Steven J. 2001. «The Evolution of Imagination: An Archaeological Perspective». Substance

30:28–54.

Morgan,Susan. 1980. In the Meantime: Character and Perception in Jane Austen’s Fiction. Chicago:

UniversityofChicagoPress.

Mudrick,Marvin.1952.Jane Austen: Ironyas DefenseandDiscovery.Princeton:Princeton University

Press.

Nesse,Margaret.1995.Guinevere’sChoice.HumanNature6:145–63.

Newman,Karen.1983.«CanThisMarriageBeSaved:JaneAustenMakesSenseofanEnding».Journal

ofEnglishLiteraryHistory50:693–708.

Newton,JudithLowder.1981.Women,Power,andSubversion:SocialStrategiesinBritishFiction,1774–

1860.Athens:UniversityofGeorgiaPress.

Nordlund,Marcus.2002.«ConsilientLiteraryInterpretation».PhilosophyandLiterature26:312–33.

Palmer,JackA.,andLindaK.Palmer.2002.EvolutionaryPsychology:TheUltimateOriginsofHuman

Behavior.Boston:AllynandBacon.

Panksepp,Jaak.1998.AffectiveNeuroscience: The Foundations of Human and Animal Emotions. New

York:OxfordUniversityPress.

Pervin,Lawrence.1990.«ABriefHistoryofModernPersonalityTheory».InHandbookofPersonality:

TheoryandResearch,editedbyLawrenceA.Pervin,3–18.NewYork:GuilfordPress.

Pervin,LawrenceA.,andOliverP.John,eds.1999.HandbookofPersonality:TheoryandResearch.2nd

ed.NewYork:GuilfordPress.

Phelan,James.1989.ReadingPeople,ReadingPlots:Characters,Progression,andtheInterpretationof

Narrative.Chicago:UniversityofChicagoPress.

Pinker, Steven. 1994. The Language Instinct: How the Mind Creates Language. New York: William

Morrow.

Pinker, Steven. 1995. «Language Is a Human Instinct». In The Third Culture: Scientists on the Edge,

editedbyJohnBrockman,223–38.NewYork:SimonandSchuster.

Pinker,Steven.1997.HowtheMindWorks.NewYork:Norton.

Pinker,Steven.2002.TheBlankSlate:TheModemDenialofHumanNature.NewYork:Viking.

Poovey,Mary.1984.The ProperLady and the WomanWriter:Ideology as Style intheWorksof Mary

Wollstonecraft,MaryShelley,andJaneAusten.Chicago:UniversityofChicagoPress.

Potts,Richard.1998.«VariabilitySelectioninHominidEvolution».EvolutionaryAnthropology7:81–96.

Richerson,PeterJ.,andRobertBoyd.2000.«Climate,Culture,andtheEvolutionofCognition».InThe

EvolutionofCognition,editedbyCeciliaHeyesandLudwigHuber,329–46.Cambridge,Mass.:MITPress.

Ridley,Matt.1999.Genome:AutobiographyofaSpeciesin23Chapters.NewYork:HarperCollins.

Rossano, Matthew J. 2003. Evolutionary Psychology: The Science of Human Behavior and Evolution.

Hoboken,N.J.:JohnWileyandSons.

Rushton,J.Philippe.1995.Race,Evolution,andBehavior:ALifeHistoryPerspective.NewBrunswick,

N.J.:Transaction.

ScaliseSugiyama,Michelle.1996.OntheOriginsofNarrative:StorytellerBiasasaFitness-Enhancing

Strategy».HumanNature7:403–25.

Scalise Sugiyama, Michelle. 2001a. «Narrative Theory and Function: Why Evolution Matters».

PhilosophyandLiterature25:233–54.

ScaliseSugiyama,Michelle.2001b.«NewScience,OldMyth:AnEvolutionaryCritiqueoftheOedipal

Paradigm».Mosaic34:121–36.

Segal, L. 1997. «Twin Research Perspective on Human Development». In Uniting Psychology and

Biology:IntegrativePerspectivesonHumanDevelopment,editedbyNancyL.Segal,GlennE.Weisfeld,

andCarolC.Weisfeld,145-73.Washington:AmericanPsychologicalAssociation.

Segal,L.1999.EntwinedLives:TwinsandWhatTheyTellUsaboutHumanBehavior.NewYork:Dutton.

Segal,Nancy L.,andKevinB.MacDonald.1998.«BehavioralGeneticsandEvolutionaryPsychology:

UnifiedPerspectiveonPersonalityResearch».HumanBiology70:159–84.

Seligman,Daniel.1992.AQuestionofIntelligence:TheIQDebateinAmerica.NewYork:Carol.

Smith, Johanna M. 1993. «I Am a Gentleman’s Daughter»: A Marxist-Feminist Reading of Pride and

Prejudice». In Approaches to Teaching Austen’s «Pride and Prejudice», edited by Marcia McClintock

Folsom,67–73.NewYork:ModernLanguageAssociationofAmerica.

Smith,JohannaM.2000.«TheOppositionalReaderandPrideandPrejudice».InACompaniontoJane

AustenStudies,editedbyLauraCoonerLambdinandRobertThomasLambdin,27–40.Westport,Conn.:

GreenwoodPress.

Storey, Robert. 1996. Mimesis and the Human Animal: On the Biogenetic Foundations of Literary

Representation.Evanston,Ill.:NorthwesternUniversityPress.

Sugiyama, Lawrence. 2004. «Illness, Injury, and Disability among Shiwiar Forager- Horticulturalists:

Implications of Health Risk Buffering for the Evolution of Human Life History». American Journal of

PhysicalAnthropology123:371–89.

Symons,Donald.1979.TheEvolutionofHumanSexuality.Oxford:OxfordUniversityPress.

Symons,Donald.1989.«ACritiqueofDarwinianAnthropology».EthologyandSociobiology10:131–44.

Symons,Donald.1992.«OntheUseandMisuseofDarwinismintheStudyofHumanBehavior».InThe

AdaptedMind:EvolutionaryPsychologyandtheGenerationofCulture,editedbyJerome Barkow,Leda

Cosmides,andJohnTooby,137–62.NewYork:OxfordUniversityPress.

Tanner,Tony.1986.JaneAusten.Cambridge,Mass.:HarvardUniversityPress.

Tooby, J., and L. Cosmides. 1989. «Evolutionary Psychology and the Generation of Culture, Part I:

TheoreticalConsiderations».EthologyandSociobiology10:29–49.

Tooby,J., andL.Cosmides.1992.«ThePsychologicalFoundationsofCulture».InThe Adapted Mind,

EvolutionaryPsychology andtheGenerationof Culture,edited by JeromeBarkow,Leda Cosmides,and

JohnTooby,19–136.NewYork:OxfordUniversityPress.

Trivers,RobertS.1972.«ParentalInvestmentandSexualSelection».InSexualSelectionandtheDescent

ofMan1871–1971,editedbyBernardG.Campbell,136-79.Chicago:Aldine.

Trivers,RobertS.1985.SocialEvolution.MenloPark:Benjamin/Cummings.

Turke, Paul W. 1990. «Which Humans Behave Adaptively, and Why Does It Matter?» Ethology and

Sociobiology11:305–39.

Turner, F. 1992. Natural Classicism: Essays on Literature and Science. Charlottesville: University of

VirginiaPress.

Turner,Mark.1996.TheLiteraryMind.NewYork:OxfordUniversityPress.

VanGhent,Dorothy.1953.TheEnglishNovel:FormandFunction.NewYork:Holt,Rinehart,Winston.

Wiggins,JerryS.,ed.1996.TheFive-FactorModelofPersonality:TheoreticalPerspectives.NewYork:

GuilfordPress.

Wilson,D.S.1975.«ATheoryofGroupSelection».ProceedingsoftheNationalAcademyofSciences

72:143–46.

Wilson, D. S. 1994. «Adaptive Genetic Variationand Human Evolutionary Psychology».Ethology and

Sociobiology15:219–35.

Wilson,D.S.1999.«TastySlice–butWhereIstheRestofthePie?»EvolutionandHumanBehavior

20:279–87.

Wilson,E.O.1998.Consilience:TheUnityofKnowledge.NewYork:Knopf.

Woolf,Virginia.1925.TheCommonReader:FirstSeries.NewYork:Harcourt,Brace,andWorld,1953.

Wylie,Judith.2000.«DancinginChains:FeministSatireinPrideandPrejudice»Persuasions:Journalof

theJaneAustenSocietyofNorthAmerica22:62–69.

АЛТЫНШЫТАРАУ

Əдебими:нейробиология,сынжəнетеория

ПатрикКолмХоган

Патрик Колм ХоганКоннектикутуниверситетініңағылшын факультетіндедәріс береді. Оның

«Интерпретация саясаты» (The Politics of Interpretation, 1990), «Интерпретация» (On

Interpretation,1996,2008),«Когнитивтіғылым,әдебиетжәнеөнер»(CognitiveScience,Literature,

andtheArts,2003),«Ақыл-ойжәнеоныңтарихы»(TheMindandItsStories,2003)аттыкітаптары

бар.

Кейінгі жылдары әдеби және басқа да гуманитарлық зерттеулер

саласында нейрофизиологиялық көзқарасқа қызығушылық артып келеді.

Осыуақытқадейінтазанейрогумандықбағыттағыеңбектернекен-саяқеді.

Сол себепті Пол Армстронг әдебиет зерттеушілеріне, когнитивті әдебиет

сыншыларына «нейробиологиямен тығыз байланыс орнатпағаны» үшін

кінә тағады (XIII). Іске асырылған жұмыстардың көпшілігі біз

«корреляциялықсын»депатайтынкеңауқымдыкатегорияларжиынтығына

кіреді. Көбінесе бұл сынды әдеби талдауға жаңа теориялық көзқарастың

әуелгісатысыдеп айтуғаболады. Корреляциялықсын барысындасыншы

деконструкцияненейроғылымсындыбелгілібіртеорияныаладыда,оның

сипаттары мен қағидаларына әдебиеттен сәйкестіктер іздейді (мысалы,

Прусттың жадқа жүгінуін Лерердің кеңінен танымал кітабындағы

нейробиологияныкүнібұрынсезінусияқтықарастыруғаболады).Дегенмен

нейрогуманитарлық салада корреляциялық сынның ауқымынан шығып

кететін болашағы зор көптеген зерттеу бағдарламалары бар екені анық.

Алдағыуақыттаолардыңәріқарайдамыпкететінісөзсіз.Бұлэссекейбір

жаңалықтарментаныстыруғаарналған.

Нейроғылым мен гуманитарлық ғылымдардың ара қатынасын

талқыламастан бұрын, әуелі сол нейроғылымның бірқатар негізгі

қағидаларын білгеніміз абзал. Сөйтіп, бұл эссенің алғашқы тарауында

оқырмандарды адам миының анатомиясы мен қызметінен хабардар ету

көзделеді. Бұл жұмыс міндетті түрде жоғары дәрежелі талғау арқылы

жүзегеасады. Нейроанатомиямен церебралды қызметтіңәріқарайәдеби

талдауларға қатысы болатын сипаттарын іріктеп алдым. Екінші тарауда

қазіргіуақыттаневрологияныңжетістігінпайдаланыпжүрген,Шекспирден

келтірілген мысалдар арқылы біршама талпыныс танытып, осы бағытта

ізденуге бағыт ұстанған нақты әдеби зерттеулер саласы қарастырылады.

Соңғы тарауда мәселенің практикалық жағына ден қойылып, әдебиет

зерттеушілерінің қаншалықты дәрежеде әдебиет неврологтері болуға

ұмтылуынеұмтылмауыкерегіталқыланады.

Митуралыкейбіржазбалар

Ми – орталық жүйке жүйесінің бір бөлігі. Оны тәжірибені қорытып,

әрекеткебастайтынмүшеретіндеқарастыруғаболады.Мидыңқұрылысын

түсіндірудің түрлі жолдары бар. Аты айтып тұрғандай, функциялық

нейроанатомияөзқызметінесәйкесмидыңбөліктеріноқшаулаптастайды.

Қарапайым түрде алатын болсақ, алдымен, «subneocortical» – «жаңа

қыртысасты» бөліктерін «neocortical» – «жаңа қыртыс» бөліктерінен

ажыратуға тиіспіз. «Жаңа қыртыс» – мидың ең сыртқы, эволюция

барысында дамыған бөлігі. Қыртысастының ұмтылыстық (мотивтік),

гомеостатикалық қызметі бар (мысалы, ол шөлді реттейді). Ашу-ыза

секілді эмоция белгілі дәрежеде мидың қыртысасты бөліктеріне

байланысты болады. Жаңа қыртыс қабылдау мен қозғалысқа, сондай-ақ

әртүрлі мағыналық модальдықтан келген ақпаратты жинақтауға жауап

береді. Мидың эмоциялық, ақпараттық өңдеу қызметін оқшаулаудың

әдебиетпенөнерүшінмаңызызор(қозғалыспенэстетикалықтолғаныстың

беймәлім мәселесіне келсек, оқырмандар Холландтың кеңесіне сүйене

алады).

Қыртысасты сынды жаңа қыртысты да физикалық құрылымы бойынша

бөлуге болады. Физикалық бөліністер көп жағдайда функциялық

бөлімшелерменүйлеседі;бірақоларбір-бірінесәйкесемес.Мысалы,жаңа

қыртыстөрт«бөліктен»(лобустан)тұрады:желке/шүйде,қарақұс/(артқы),

төбе (үстіңгі), самай (самай маңы), маңдай (алдыңғы). Ми қыртысының

көруаймағы–желкебөлігінде,естуаймағы–самайбөлігінде,дәм,иіссезу

мен кеңістікті бағдарлау /соматосенсор/ аймағы – төбе бөлігінде, қимыл-

қозғалысаймағы–маңдайбөлігіндеорналасады.Сенсорлықмодальдықтар

сияқты адам миының барлық қызмет түрлері интуиция арқылы айқын

сезіле бермейді.Мысалы, кеңістіктібағдарлау үшін арнайыекіжүйе бар.

Бірінші жүйе – «нысандық» сипатта; ол нысандардың бір-біріне

қатыстылығын анықтайды. Бұл – эпизодтық /сәттік, мезеттік/

(өмірбаяндық) жад үшін аса маңызды қыртысасты құрылым –

гиппокампуспентікелейбайланысты(Қараңыз:Clark,Boutros,andMendez,

43).Екіншіжүйе«меннің»айналасынашоғырланады.Бұлжүйедекеңістік

қабылдаушының жайғасқан орнына қатысты айқындалады; адамға жақын

арадағы кеңістікке, яғни «кісі маңы» кеңістігіне мән беріледі (Қараңыз:

Iacoboni, 16). Бұл негізінен ми қыртысының төбе бөлігінің қызметіне

байланысты (қараңыз: Clark, Boutros, and Mendez, 43; адамдардың «кісі

маңы»кеңістігініңбөлінісжүйесінеқатыстыкейбірқиыншылықтартуралы

қараңыз:Schickeandcitations).Бұлекіжүйенізерттепбілубұданкейінде

әдебиқиялдағыкеңістіктуралыбіздіңтүсінігіміздікеңейтуүшінайрықша

маңызғаиеболуыықтимал.

Мидың кейбір бөлігі «мета-қызмет» көрсете алады. Мысалы, «белдеу

қыртысы» (cingulate cortex) деп аталатын алдыңғы (немесе маңдай) ми

бөлігі қайшылықтарды жүктеу үшін іс жүзінде мидың басқа бөліктерін

қадағалап отырады (Қараңыз: Carter and colleagues). Ол қандай да бір

қайшылық пайда болған кезде жанданады. Бұл – қайшылықты шешу

жолындағы кейбір талпыныстарға түрткі болады. Қайшылықты әрекеттер

мен ұстанымдардың (мысалы, сән моделі болуға құштарлық пен бәлішті

көп жеуге әуестік) бір мезетте қабаттаса жүруі осының бір алғышарты

болуымүмкін.Бұл–осықайшылықтышешуүшінбірамалойлаптабуға

жетелейді.Кейкездеқайшылықмидыңәртүрлібөлігінебірмезгілдеенген

мәліметтіқатарқорытусалдарынантуындауымүмкін.Мысалы,сенсорлық

әсерлерқыртыстастыжәнежаңақыртысбөліктерінебірмезеттежіберіледі

(Қараңыз: LeDoux Emotional, 161–165). Алғашқысында эмоция бірден

жылдам өңделіп жатса, кейінгісінде қабылдап, қорыту ұзаққа созылады.

Сөйтіп,алғашқысыбірденүрейгежолберсе,кейінгісі«үрейленудіңнегізі

бармаеді?»дегенсауалқояды(«Меншыныменжыланкөрдімбе,әлдебұл

жай шұбатылған арқан ба еді?»). Бұл қайшылықтың нәтижесінде жаңа

қыртыста жүзеге асқан қорытылыс қыртысастында орын алған толқудың

құбылуына /модуляция/ (мысалы, әуелгі үрейдің басылуына) апаруы

ықтимал.Жаңақыртыспенқыртыастыбөліктерінеқайшылықтардыжүктеу

мен күрделі өзара әрекеттесу салдарынан туындайтын көріністер әдеби

толғаныстарда кеңінен тараған. Оларды танып, түсіну бізге әдеби

шығарманықабылдауерекшеліктерінпайымдауымызғасептігінтигізеді.

Мидыңбасқабөліктеріоныңсыңарлары(жартышарлары)арасындабар

нәрсені қамтиды. Мидың екі сыңары бір-бірімен сүйелді дене (corpus

callosum) арқылы өте тығыз байланысқан. Сүйелді дене бөлініп кетсе,

сыңарларөз беттеріншетіршілікетеді.Олартіптіжақынқосақтасқанның

өзінде араларында бірқатар айырмашылықтар сақталады. Бұл жағдайды

әсірелепкөрсетукеңтаралғанымен,оларкейкездеасазормаңызатқаруы

мүмкін.Оңжақсыңарбылай,солжақсыңаролайәрекететедідепайыра

сипаттағаннангөрі,белгілібірфункциялықаймақтаоңжақсыңарөзінше

қызметжасауқабілетінбайқатса,тапсолаймақтасолжақсыңарбасқаша

бір мүмкіндік көрсетіпті деген мәселені сөз ету әлдеқайда нәтижелі әрі

нақтыболыпшығады.Мысалы,мисыңарларындатілдіңқандайсипаттары

қамтылып, олар қалай өңделеді деген сұраққа жауап іздесек, бірқатар

айырмашылықтардыкөреміз.Басқасынбылайқойғанда,оңжақсыңарбұл

дискурстың контекстік тұрғыдан қисынсыз мағыналар қатарын

жандандырады (Қараңыз: Chiarello, 145). Соның нәтижесінде каламбурға

сүйенген қалжыңдар оң жақ сыңардың өңдеу процесіне қозғау салса,

мидың осы оң жақ сыңарының тиісті аймақтары зақымданған адамдар

жаңағыайтқанкаламбурғанегізделгенқалжыңдардытүсініп,түйсініп,езу

тарту мүмкіндігінен құр қалады (Қараңыз: Chiarello and Beeman, 248).

Каламбурмысалыкөрсетіпотырғандай,еңболмағанда,әдебишығарманы

біздің ауызша өңдеп жеткізген нұсқамыздың кейбір сипаттары ми

сыңарларының айырмашылықтарына жүгінетіндіктен, осы

айырмашылықтарғақатыстыалыпқарағандаоңайырақтүсіндіріледі.

Бұл – үлкен физикалық және функциялық аймақтар, тұтастай қатып-

семгеннәрселеремес.Одангөріұсақ-түйеккедейінсуреттеудеңгейіндеми

өзара байланысқан жасушалар жүйесін қамтиды. Жасушалардың

әрқайсысының өз міндеті бар. Мысалы, көру аймағындағы жасушалар

белгілі бір визуалды ерекшеліктерге қатысты сезімталдық танытады;

сөйтіп, нақты жасуша нақты бір сипатқа (мысалы, көлденең бағыталған

сызыққа) қатысты жанданады, ал келесі аймақ басқа бір өзгешелікке

(мысалы,тігіненбағытталғансызыққа)байланыстыбелсенділіккөрсетеді.

Жасушалар арасындағы байланыстар не қоздырғыш, не тежегіш сипатта

болады.Нақты«схема»бойыншажасушалартобырет-ретіменжанданып,

белсенген жасушалармен «бәсекелесуі» ықтимал басқа жасушаларды көп

жағдайдатұншықтырыптастайды.Нейрондарәрекетініңекіжақтылығын,

яғни қоздырғыш та, тежегіш те сипатын көрсететін бұл қарапайым факт

жазылғанәдебишығарманыжұртқажеткізуменпікіралмасубарысындағы

ақыл-ойқызметініңбізжасағанконцепциясыүшіналдағыуақыттамаңызы

зорболуыықтимал.

Схеманыңжандануынанейрохимиятүрткіболады.Схемабасқабіркелесі

аймаққажанбітіретінөзқұрамындағыжалғызаймақарқылыәрекететеді.

Бұл жандану әдетте «химиялық процесс» болып саналады, ал ол жүзеге

асуы үшін нейрохимиялық «тасымалшылар» қажет. Әртүрлі

нейрохимикаттар түрлі жүйеге не қоздырғыш, не тежегіш ретінде ықпал

етеді.Мысалы,«ынталандыру»жүйесінейротасымалшыдопаминарқылы

әрекет жасайды. «Ынталандыру» жүйесінде міндетті түрде

нейроанатомиялықбөлшектерболатынынақарамастан,олнейрохимиялық

функция арқылы жақсырақ сипатталады. Феноменологиялық

терминологияда «допаминдік» ынталандыру жүйесінің қызметі – рахатқа

алдын ала ұмтылу (қараңыз: Panksepp and Biven; авторлар еңбектерінің

үшінші тарауында бұған «ынталандыру жүйесі» дегеннен гөрі «іздеу

жүйесі» деп қарайды) немесе қанағат табудың эмоциялық қажеттілігіне

күнібұрын қол созу. «Ынталандыру» жүйесі – эстетикалық тебіреністің

шешушікомпоненті.Когнитивтіғылымдаәдеттеқұрылымды,процессмен

мазмұндыажыратыпқарайды.Құрылым–үлкенкатегориянемесеақыл-ой

қызметінің түрі. Процесс – осы құрылымда жүзеге асатын іс-қимыл.

Мазмұн – іс-қимылды қамтамасыз ететін бөлшек. «Жад» дегеніміз –

құрылым(дәлірекайтқанда,жадтуралықолданыстағыұғымдардышолу

үшін қажетті бірқатар құрылым; қараңыз: Baddeley, Eysenck and

Anderson).«Сақтау»мен«іздеу»(жадқажүктеужәнежадқажүгіну)жадтың

процестері болып саналады. Ақырында нақты бейнелер немесе басқа

(мысалы, бүгін түскі тамаққа не жегеніңізге байланысты) көріністер

мазмұндықұрайды.

Менталды архитектураның осы құрамы туралы айтқанда, біз әдетте

олардың табиғатына қатысты белгілі алғышарттарды меңзейміз. Бұл

алғышарттар жайында нейрофизиологиялық зерттеулер қызу талқыға

түсетінпікірұсынуымүмкін.Мысалы,нейрондытізбектердіңқалайәрекет

ететіні туралы біліміміз жадтың мазмұны жөніндегі түсінігімізге ықпал

етеді. Басқалармен салыстырғанда, схеманың нақты формасы уақыт өте

келе өзгеруі мүмкін; оған жандандыру не тежеу арқылы басқа тізбектер

әсеретеалады.Басқазерттеулерменқатар,бұлжадмазмұныөткеншақтың

нақты таңбаланған көріністері болғаннан гөрі, жандандыру мен тежеудің

әртүрлі қоршаған ортада өзгеріп отыратын икемделгіш болмаса

тұрақтылығыазжиынтықтарыретіндекөрінуімүмкін(Қараңыз:Panksepp

and Biven, 220). Жадтың икемделгіш әрі интерактив сипаты әдебиеттің

шығарма жазылғаннан бастап, оқырманға ұсынылуы мен талқылануына

дейінгікөптегенсипаттарынқамтиды.

Зерттеулер көрсетіп отырғандай, күткендегіге кереғар, әртүрлі эмоция

жүйелері секілді бірқатар процестер мен құрылымдар түгелдей

генетикалық жағынан айқындала бермейді. Қайта олар көбіне белгілі бір

шектеулер шегінде тәжірибе арқылы қалыптасады. Дәлірек айтқанда,

құрылымдар мен процестерге қатысты генетикалық, дамытушылық,

сондай-ақ біршама шашыраңқы эмпирикалық ықпалдар бар.

Дамытушылық ықпал көп жағдайда «сындарлы кезең» оқиғаларына

байланысты қызмет етеді. Бұл оқиғалар – жүйе дамуының шешуші

нүктесінде,әдетте,сәбишақтаорыналады.Мысалы,бауырбасужүйесі(ең

алдымен, ата-аналар мен кішкентай балалар арасындағы эмоциялық

байланыс) туабітті қасиеттер, сондай-ақ сәби күнгі сезім тәжірибесі

арқылықалыптасады.Генетикамен«сындарлыкезең»оқиғаларыныңөзара

әсерлесуі ықтимал нәтижелердің тұйықтаулы шеңберіне әкеледі; бұл

нәтижелерден бауыр басу арқасында адамдардың өзін-өзі қауіпсіз сезінуі

мен ол сезімге негізделген қарым-қатынастарды сенімсіздік билеуі

арасындағы айырмашылықтардың қандай дәрежеде екені көрінеді. Бұл

айырмашылықтар адамның кейінгі өміріне көшеді (Қараңыз: Waters,

Weinfield, and Hamilton). «Сындарлы кезеңдегі» сезім тәжірибесінің

толығымен жеке өзгешелік танытпай, сонымен қатар мәдени не тарихи

заңдылықтарды аңғарта алатыны әдебиет сыншылары үшін маңызды

болуымүмкін.Методологиялықдеңгейтұрғысынанқарағанда,бүгінгікүні

нейроғылымда және когнитивті ғылымда екі түрлі бағыт бар. Оның

біріншісі – «классикалық» әдіс; ол дерексіз ұғымдар мен ережелерге не

қайталанбалы заңдылықтарға ден қояды. «Ситуациялық таным» деп

аталатын екінші бағыт сыртқы әлеммен өзара әсерлестіктің ағымдық

процестеріне мән береді. Былайша айтқанда, біз алғашқысы –

тұрақтылыққа,екіншісі–тосынжағдайларменөзгерістергеназараударады

дейаламыз.Мысалы,мазмұнынаүңіліпқарасақ,байырғығылымимектеп

біршама тұрақты ұғымдар арқылы берілген мән-мағынаның сақталуына

көңілбөлсе,ситуациялықкөзқарасбарлықмән-мағынанынақтыжағдайға

байланысты ұдайы өзгеріске ұшыратып отыратын тәсілдер арқылы

зерделегенді дұрыс көреді (әртүрлі қабылдау сипаты туралы қараңыз:

O’Callaghan, 83–86). Көп жағдайда балама теориялар ретінде

ұсынылғанымен, оларды жай ғана әртүрлі мүдде көрінісі есебінде

қарастырған жөн сияқты. Классикалық когнитивті ғылым жалпы

қағидаларды оқшаулап тастағанды қалайтын физикаға ұқсайды.

Ситуациялық таным – практикалық жүзеге асыруды мақсат тұтатын

инженерлікжұмыссекілдіөзгешеліктанытады.Мұныңекеуідемаңызды;

тек алуан түрлі жағдайда әрқилы сипатта көрініс береді. Ситуациялық

таным теориясы тарихи, мәдени не өмірбаяндық сипаттағы әдеби

толғаныстардыңқай-қайсысынзерттегендедеөтеқолайлыболады.Себебі

оқырмандардың әдеби шығармаларға эмоциялық көзқарасы мен оларды

танымдықтұрғыдантүсінуіуақытағымыменбіргеөзгеріпотырады.Миды

зерттеу амалдары туралы айтқан маңызды. Соңғы онжылдықтарға дейін

«зақымдануды зерттеу» басты әдіс болып келді. Ми зақымданған кезде

қандай қызметтің бұзылғанын немесе өзгергенін байқауға болады.

Жануарларға жасалған оталар мұны ұдайы көрсетіп береді. Адамдарға

қатысты алғанда, бұл процесс – жүйесіз. Біреудің миына қан құйылса не

бассүйек-ми жарақатын алса, көптеген жағдайда артынша айығып кетіп

жатады. Зерттеушілер когнитивті болмаса басқа да өзгерістерді бақылап,

соңынан оларды қайтыс болған адамның денесін ашып қараған кезде

анықталған жүйке зақымдануымен салыстырып көре алады. Бұл әдістер

жетілдіргенді қалайтыны айқын. Жануарларға жүргізілген зерттеулер

адамға қатысты алғанда этикалық сауалдар туындатады. Сондықтан ол

әдістерді адамға қолдануға байланысты көп жағдайда қарама-қайшылық

өрістеді.Қанқұйылунемесемижарақатынзерттеумиыныңбіраймағы–аз

ғана зардап шеккендерге емес, тұтас зақымдануға ұшыраған сырқаттарға

қатысты ғана жүргізілді (Адам миының зақымдануы мен оның көркем

шығармаға қатысы туралы мәселе жайында қараңыз: Zaidel).

Нейроғылымдағы соңғы серпіліс, оның ішінде эмпирикалық

нейробиологияны әдебиет пен өнерді зерттеу үшін пайдалану негізінен

миды сканерлеудің инвазивті емес әдістерін дамытуға байланысты пайда

болды(шолуүшінқараңыз:Bookheimer).Бізэлектроэнцефалография(ЭЭГ)

мен функциялы магнитті-резонанстық томография (ФМРТ) әдістерін

қысқаша қарастырамыз. ЭЭГ электрлі импульстарды өлшейді. Ол уақыт

мөлшері бойынша саралауда өте ыңғайлы (яғни адам миындағы электрлі

өзгерістерді тұп-тура өлшеп бере алады). Бірақ кеңістік тұрғысынан

саралауда оңтайлы емес (яғни өзгерістер аймағын тап басып көрсетуі

қиын). Керісінше, ФМРТ ми бөліктеріндегі қан құрамына тиесілі оттегі

мөлшерін өлшейді. Ол жаңа қыртысқа қатысты кеңістікті саралауға өте

ыңғайлы(яғниөзгерісаймақтарынжақсыоқшаулайды).Біраққыртысасты

өлшемдерінекелгендеасатиімдіемес(Қараңыз: Panksepp and Biven,29–

30)жәнеуақытмөлшерібойыншасаралауыдаойдағыдайдәрежедеемес.

Мидағынейрохимиялықзаттардыбасқару(мысалы,нейрохимикаттардың

ықпалыноқшаулаунемесеолардыңмидағымөлшерініңдәлөлшемдеріналу;

қараңыз:Heinrichs,519)сияқты,басқаәдістердіңдеөзіндікпроблемалары

бар. Қысқасы, ең жаңа әдістер бірқатар түйінді мәселелердің шешімін

тауыпбергенімен,олардыңөзкемшіліктеріболады.Техникалықмәселелер

ойдағыдай шешілгенімен, сканерлеу нәтижелерінің нені білдіретіні әркез

айқын бола бермейді. Әлеуметтік нейроғылымның қорытындыларын

қарастырып көрейік. Топтан тысқары адамды (мысалы, басқа нәсілдік

топтың өкілін) жолықтырған кезде сынаққа алынып отырған субъектінің

желке (шүйде) қыртысында жандану жүріп, ол топ мүшесінің бейнесін

қалай елестететіні көрінеді. Дегенмен ми қыртысының аралшығы –

инсулададажанданукүшеюіықтимал(қараңыз:Fiske,Harris,andCuddy).

Бұл нені білдіреді? Мидың медиалды маңдай алды қыртыс аймағында

жандануөтетөмендәрежедеболуымүмкін(Қараңыз:Gazzaniga,204).Ал

бұл ненің белгісі? Миды сканерлеудің нәтижелері өз бетінше айқындала

қоймайды. Ол түсіндірмені қажетсінеді, ал түсіндірме ешқашан күмәнсіз

болмайды.Бұлжағдайлардабасқадереккөздерденалынғанұқсасдәлелдер

мынаныкөрсетеді:біріншіжағдай–басқатоптыңмүшесінеөшпенділікті

аңғартса, алекіншіжағдай– басқаныңақыл-ойына әдепкідейүн қатудың

жоқ екенін байқатса керек. Бұлар – шындыққа ұқсайтын әрі жақсы

негізделген түсіндірмелер; бірақ соған қарамастан, тікелей бақылау

нәтижесіемес,жайтүсіндірмелерғанаболыпесептеледі.

Әдебиетсыныментеориясыныңмақсаттарыменолардың

нейробиологияменқарым-қатынасы

Жұрттыңбәріәдебизерттеудіңмақсатынеекенінжақсыбілетінсекілді;

тіптіолтуралыайтыпжатудыңөзіартықсияқты.Алайдаәдебиетпәнінен

дәріс тыңдайтын студенттердің көбісі әдебиет сыны мен теориясының

мақсатыжаңаоқылымдыдүниелердітудыруғанадептүсінеді.Алмәселе

әлдеқайдакүрделі.Бізүшінинтерпретация–әдебизерттеудіңнегізгібөлігі.

Бірақбарлықшаруатағыдамұныменшектелмейді.Бізәдебиетсынымен

теориясының төрт мақсатын бөліп көрсете аламыз: (І) шығарманы

эстетикалық тұрғыдан бағалау және осындай баға беру қағидаларын

(принциптерін) белгілеу; (ІІ) шығармаларды этикалық, саяси тұрғыдан

бағалау: бұл ретте де осындай баға беру қағидаларын (принциптерін)

белгілеу; (ІІІ) шығарманың өне бойындағы жалпы заңдылықтарды бөліп

көрсету (оқшаулау) мен оларды түсіндіру; (ІҮ) нақты шығармаларды

интерпретациялау (түсіндіру) және оны жүзеге асыруға қатысты

қағидалардыайқындау.

Тарихи тұрғыдан алғанда, кейінгі жылдары шетке ығыстырыла

бастағанына қарамастан, осы қатардың ішінен эстетикалық бағалау ең

маңыздымақсатболған тәрізді. Нейроғылымбізгеэстетикалықөлшемдер

туралы мардымды мағлұмат бермегенімен, іс жүзінде өзіміз үнсіз

қабылдайтын нормалар жөнінде сөз ете алады. Эстетикалық бағалау –

нейрогумандық ілімдегі ең алдыңғы қатарлы салалардың бірі; ол

эстетикалық ләззаттың когнитивті де, эмоциялық та қырлары бар екенін

дәлелдейді.Когнитивтіфакторларқалыптыемесзаңдылықтардыоқшаулап,

категориялық тұрғыдан айқындалған прототиптермен немесе, көпке тән

ортақбітімменжақындасады(мысалы,әбденкөзүйренгендағдылыбетең

әдемі бет болып қабылданады (Langlois and Roggman). Аффектілі

компоненттерынталандыружүйесіменбауырбасужүйесінқамтиды(бұл

зерттеу туралы шолуды қараңыз: Hogan Literary Aesthetics). Бұл

тұжырымдар–болжамдысипатқаие,сондықтанміндеттітүрдезерттеумен

нақтылауды қажет етеді. Дегенмен олар эстетика саласындағы

нейрогумандық ізденістердің құндылығы жоғары зерттеу бағдарламасын

қалыптастырыпүлгергенінкөрсетеді.Біратапөтерлігі,бұлбағдарламатек

қабылдау мәселесін ғана емес, сондай-ақ шығармашылық өндірісті де

қарастырады (мысал үшін қараңыз: Zeki and Turner on creativity). Соңғы

онжылдықтар ішінде этикалық және саяси бағалау әдеби зерттеулердің

негізгіарналарынанайқынкөрінісберебастады.Әдебиетсыншыларымен

теоретиктерін әдеби шығармалардың этикалық-саяси сарындары мен

ықпалы, сондай-ақ сол шығармаларында өзінде қозғалатын этикалық әрі

саяси тақырыптар терең толғандырады. Әлеуметтік нейробиология – бұл

тақырыпқа мейлінше ықылас аударатын зерттеу саласы. Әлеуметтік

нейробиология және әлеуметтік психология сынды оған байланысты

салаларәдебиеттіэтикалықәрісаяситұрғыданзерттеудіеңкеміекіәдіспен

жүзегеасыруғасептігінтигізеді.Біріншіден,оларөзімізгетанысэтикалық

және саяси концепциялар туралы түсінігімізді өзгерте алады. Екіншіден,

біздіңталдауәдісіміздіжаңалайтынтыңконцепциялардыұсынуымүмкін.

Мысалы, нәсілшілдікті қарастырайық. Әлеуметтік нейробиология

нәсілшілдікке кеңінен көңіл бөледі. Бірақ нәсілшілдік туралы

нейробиологиялық концепцияның біздің әдепкі түсінігімізден

айырмашылығы бар. Жалпы таксономдық деңгейде ол нәсілшілдікті

топішілік/топтан тыс сипаттамалардың формасы, бірқатар танымдық

(когнитивті) қиғаштықтар мен ұмтылыстық (мотивтік) артықшылықтарға

душар ететін кең психологиялық процесс ретінде жіктейді (айқындалған

топ сипаттамасы мен оны зардаптары туралы шолуды қараңыз: Duckitt).

Екіншіден, әрекет деңгейінде ол нәсілшілдікті ең кемі – сана-сезімді,

когнитивті жалпы ережелерді қажет етпейтін адамдарға қатысты ішінара

эмоциялық әсер ретінде қарастырады. Осы екі пайымның басын қосып

салмақтасақ, қаранәсілді адам туралы саналы деңгейде жалпы таным-

түсінігінепікіріжоқболатұра,ақнәсілдіадамныңсолқаранәсілдіадамды

көргенде ойланбастан ала көзбен қарауы немесе оған когнитивті және

мотивті тұрғыдан жағымсыз қарым-қатынасының оянуы (мысалы, нақты

бір сайыста ақ нәсілді адамның жеңімпаз атанғанын қалауы) – жиі

кездесетін жағдай. Бұл жағдай – кейіпкерлер мен авторлар туралы әдеби

пікірге(осылайшаэстетикалықбағалауменканондауға),сындықабылдау

мен басқа мәселелерге әсерін тигізеді. Әлбетте, нәсілшілдік – әлеуметтік

нейробиологияға үлес қосатын жалғыз этикалық не саяси тақырып емес.

Бұл – осы саладағы зерттеу бағдарламасының көп ықтимал мысалының

бірі ғана (Этикалық немесе саяси тұрғыдан әдеби талдау жасау үшін

қолданылатын әлеуметтік нейробиология мен әлеуметтік психология

мысалдарын қараңыз: Aldama, Bracher, and Weik von Mossner).

Заңдылықтардыбөліпкөрсетументүсіндіру(әлгітізімдегіүшіншімақсат)

алдыңғы категорияларда (эстетикалық және этикалық-саяси бағалау)

байқалды. Бұл – заңдылықтарды бөліп көрсету мен түсіндіру кең

мағынасында алынған нейробиология, когнитивті және аффектілі

ғылымның шешуші сипаттары екенінен туындаған жайт. Шынында да,

мұны нейробиологияның әдебиеттануға қосқан ең маңызды үлесі деуге

болады. Пайымдалған құбылыстар ілгері уақытта назардан тыс қалып

қойды дегенді білдірмейді. Нейробиология бұрыннан таныс, бірақ

ескерілмеген үлгілерді де байыптауы ықтимал. Ханс Роберт Яусс

эстетикалық толғаныс үшін шығарманың жаңа болғаны маңызды екенін

айтты. Себебі ол күткен үмітті толық ақтамаған күннің өзінде, көңілді

қаттыторықтырмайдыдепшешті.Эстетикалықтолғаныстынейробиология

тұрғысынан зерттеу бұл бақылауды жоққа шығармайды немесе түбегейлі

өзгертпейді.Керісінше,онытүсіндіребастайды.Эволюциялыққисындарға

байланысты біз ынталандыру жүйесін заңдылықтарды бөліп көрсету

жандандыратынғын сезінеміз (ынталандыру мен «болжам/көріпкелдік»

туралы қараңыз: Vuust and Kringelbach, 256 and 266). Алайда тағы да

эволюциялық қисынға сәйкес, тәжірибе қайталанған сайын

тітіркендіргіштерге байланысты нейрондардың белсенділігі төмендеп, ол

болжамды не күтілімді болады (мысал үшін қараңыз: LeDoux Synaptic,

138). Оның үстіне, сәтсіз бейнелерді тануға талпыныс жиіркеніш сезімін

оятып, ми қыртысының алдыңғы белдеуінің жандануы арқасында жүзеге

асады. Осы әртүрлі факторлардың өзара әрекеттестігі Яусс ерекшелеп

көрсеткенқұбылысты біршама жаңа, бірақ оқшауланған заңдылықтардың

артықшылығын болжап береді. Бұл нейроғылымдық зерттеу Яусстың

бақылауларын не өзгерте,не кеңейте алмайды дегендібілдірмейді. Қайта

ол Яусс бастаған талдауды әрі қарай жалғастырады. Мысалы, біз

эмоцияның дәл жүйелерінің іске қосылғанын, жаңа қыртыстың бұл

жүйелердінұсқаларменқиыншылықтардыенгізуүшінөзгерткенінкүтеміз.

Автордың жоғары беделі оқырмандарды әуелгі жағымсыз әсерлерді

өзгертетін процестерге қатысуға жетелейді; бұл процестер қайшылықты

міндеттерді қамтиды, сондықтан нақты жағдайларда бірнеше міндет

(мысалы, шығармаға пікір білдіру және биік талаптарға сәйкестік) бір

мезгілдеқатарәрекететеді.ӘлдекімЯусстың«эстетикалықарақашықтық»

(25)туралынейробиологиялықпайымынанегіздітүрдеқарсылықбілдіруі

мүмкін. Ол мәселенің егжей-тегжейін емес, жалпы заңдылықтарын

қарастырады.Бұлнақтыавтордыңбелгілібіруақытпенкеңістіктенеліктен

жоғары не төмен бағаланғанын түсіндіріп бере алмайды. Бұл – ақылға

қонымды ескертпе болғандықтан екі түрлі жауап бар. Біріншіден, бұл –

танымды қамтитын мәселе. Алдыңғы тұжырым когнитивті әрекеттің

қайталанбалысипатынақатыстылығынан,«классикалық»үлгідетанылады.

Нақты жауапқа қатысты мәселе бізді, былайша айтқанда, физикадан

техникаға қарай итермелейді. Жазушылар ситуациялық танымда нақты

жағдайдыңүшсипатынакөңілбөледі:таныміскеқосылады,жүзегеасып,

таратылады (қараңыз: Robbins and Aydede). Танымды іске қосу – оның

әрқашан ағымдағы нақты, белгілі бір жағдайға қатысты әрекеттермен

байланыстыболатынынбілдіреді.Танымныңжүзегеасуыоныңфизикалық

тұрғыдан, әсіресе дене арқылы белсенді түрде тұрақ тапқаны мен

жанданғанынкөрсетеді.Танымныңтаралуыоныңбасқаадамдарменөзара

әрекеттестігін,олардыңіскеқосылуменжүзегеасупроцесінеараластығын

сипаттайды.Шығарматуралыәлеуметтіккеңкөзқарастыбағамдаудыңкез

келген талпынысы тек дерексіз мәселелерді ғана емес, сонымен қатар

ситуациялық танымды да ескеруге тиісті екені анық (жүзеге асу мен

танымға ден қоятын әдеби зерттеулерді білу үшін қараңыз: мәселен,

Wehrs; танымның таралуы мен әдебиет туралы мәселені қараңыз:

Tribble). Бұл біздің назарымызды Яусстың эстетикалық ара қашықтық

туралы нейробиологиялық пайымында көтерілген екінші мәселеге

аударады. Нейробиологиялық пайым қандай да бір мәдени, әдеби не сол

сияқты басқа құбылыс туралы барлық нәрсені түсіндіріп бере алмайды.

Ситуациялықтанымтұрғысынанжасалатынталдаудыңөзітарихи,мәдени

жәнеөмірбаяндықжайттарды,«мазмұн»менформаны,сезімтәжірибесінің

сындарлы кезеңін қамтуы тиіс; ал олардың нейробиологиялық талдау

барысында ескерілуі оңай емес. Мысалы, оқырмандардың қабылдауынан

авторлықшығармашылыққакөшкенуақыттаФМРТ-дақаншамаретсканер

жасалғанмен, олардың нәтижелері Шекспирдің сахналық қиялына ықпал

еткен әуелгі маңызды ізденістері туралы ешқандай мәлімет бермейді

(Шекспир ортамызда болып, ФМРТ тәжірибесіне қатысқан күннің өзінде

осыжағдайорыналареді).Одангөрі,бұлізденістерді,мысалы,Гринблатт

жүргізгенмәдени жәнеөмірбаяндықзерттеулер арқылы жобалағантиімді

болады.Дегенмен тарихшылар мен өмірбаяншылардың түсіндірмелерінің

өзі жалпы түсіндірме қағидаларынсыз толық емес болып көрінеді; ол

қағидалардың бірқатарын нейробиология тиісті зерттеумен, теориямен

байланыстыра отырып ұсынады. Мысалы, Гринблатт Шекспирдің

«қалпына келтіру арманын» (атап айтқанда, қараңыз: 81–86) әртүрлі

формада қарастырып, оның ішіне жеке отбасыларын қайта қосуды да

енгізеді.Гринблаттқалпына келтірудіШекпирдіңжекеөзөміріндегіауыр

күйзелістермен байланыстырады. Мұндай күйзеліс Шекспирдің

шығармаларына, Гринблаттың сөзімен айтқанда, «шындыққа жанасуға»

(13) мүмкіндік береді. Осы ретте Гринблаттың талдауының маңызы зор.

Бірақ бұл да жеткіліксіз екені анық. Шындыққа жанасу көрермендерді

баурап әкетеді; оның өзінде де олардың шындықты сезіну деңгейімен

белгілі бір сәйкестік болуы шарт. Себебі Шекспирдің ауқымынан шығып

кететін басқа заңдылықтарды, мысалы, жанрдағы мәдени тоғыс

формаларын білудің маңызы зор. Солардың бірі – ата-аналар/балалар

ажырауы менқайтақауышуыжанры(қараңыз: HoganAffective,199–209).

Бұл жанр бауырбасудың нейрондық жүйесімен түсіндіріледі.Бауыр басу

қауіпсіздігінің болуы не болмауына қарамастан, сәбилік даму

қамқоршыларданажыраужәнеоларменқайтақауышусезімініңсындарлы

тәжірибесін бастан кешіреді. Бұл сезім тәжірибесі кейінгі уақытта

махаббат, абыржу мен қайғы сынды эмоциялық жайттар үшін шешуші

маңызғаиеболады(абыржуменқайғыныңбауырбасуғақарым-қатынасы

туралымынаеңбектіңтоғызыншытарауынанқараңыз:PankseppandBiven;

абыржудыңалуантүрібар,бірақолардыңбәрібірдей,әуелдеойлағандай,

үрей жүйесінің қызметі болып саналмайды (қараңыз: 339–341). Басқаша

айтқанда, Шекспирдің «Қателіктер комедиясы» (The Comedy of Errors)

немесе «Король Лир» (King Lear) шығармаларында отбасының ажырауы

мен қайта қосылуын сәтті суреттегенін түсіндіргіміз келсе, біз

драматургтың өз тәжірибесінің ерекшеліктерін, мысалы, Стратфордқа

келгенде әйелі мен балаларынан ажырау оқиғасын, содан соң, ХҮІ ғасыр

ағылшындарыныңөміріндегібалатәрбиелеутәжірибесініңтүрліүлгілерін

қарастыруымыз қажет. Біз Шекспирдің тәжірибесін сол уақыт пен

кеңістіктегіғанаемес,бүгінгізаманғыоқырмандарыныңтолғаныстарымен

де ұштастыратын жалпы заңдылықтарды аңғарғанымыз абзал. Бұл

заңдылық–әдебижанрды,сондай-ақжанрмәселесінебіршамақатысыбар

эмоция(нейрон)жүйесінқамтиды.Танымдықжәнетарихиматериалдарды

ұштастырудың маңызын мойындау нейробиологияға негізделген әдеби

зерттеудің танымал түрі болып саналатын «когнитивті тарихилықтың»

дамуына алып келді (мысал үшін қараңыз: Richardson and Stiles).

Ақырындаәдебиетсаласыныңзерттеушілеріменпрофессорларыжүгінетін

– әдеби интерпретация бар. Интерпретация барысында бөліп көрсетуге

(оқшаулауға) болатын тақырыптарды өзгерту сол интерпертацияны

кеңейтудің ең тура жолы болып саналады. Мысалы, христиандық әдеби

интерпретацияға белгілі бір жаңа мағыналар жүктейді – нақты кейіпкер

Исаны (Иисусты) бейнелеуі мүмкін; оқиғада қайта тірілу суреттелуі

ықтимал. Психоанализді қарастырғанда да осыған кезігеміз; онда үш

кейіпкердің өзара әрекеттестігі Эдип сценарийіне меңзеуі мүмкін. Бұл

«тақырып жаңашылдығы» нейробиологиялықәдебизерттеудедебіршама

ұшырасады. Мысалы, нәсілшілдіктің интуициялық емес талдауын ұсына

отырып, гуманитарлық нейробиология біздің әдеби шығармаларды

интерпретациялау барысында олжалауымыз мүмкін нәрселерді өзгерте

алады. Ол «жиіркеніш» ұғымымен байланысқан руханилықтың жоғалуы

(дегумандық)секілдітақырыптардыұсынады(жиіркенішсезіміадамдарға

қарым-қатынасты мидың медиалды (орталық) маңдай алды қыртысы

арқылы шектейді). Біз мұны, әйел затын жек көрушіліктің асқынған

түріненжәнесодантуындайтынзорлық-зомбылықтанкөреаламыз.Әдеби

мысалды алсақ, Отеллоның Дездемона туралы «шырыш/Ол әдепсіз

қылықтарғажабысады»(V.II.151–152)және«сасыққұрбақалардысалатын

ыдыс» (IV.II.61) деп ойлауы тегін емес. Оны өлімге қию жеңілдетілген

жәнеинтуициядеңгейінденанымдыболатындайетіпжұртшылықтыңүнсіз

келісімі сипатында ашуға парапар жиіркеніштен, әйелдің жыныстық

ерекшелігінежеккөрініштенжаза кесілген.Интерпретациядағыөзгерістер

біздің мәтіндік ақпаратты қалай таңдағанымыз бен қорытқанымыздың

нәтижесі болуы мүмкін екенін ұмытпаған жөн. Кеңістікті екі жүйе

бойынша бағдарлау сияқты қарапайым мәселенің өзі мәтіннің әртүрлі

ерекшеліктерінтануымызғамүмкіндікберуімүмкін;бізинтерпретациялау

үшін қажетті әртүрлі сөз тіркестері мен көріністерді таңдап аламыз.

Мысалы, «Король Лир» трагедиясының кеңістік жүйесінде әрқалай

қабылданатын ажырау оқиғасы бар, ол Лирдің Корделиямен қайта

қауышуынишаралайды.Кеңмағынасындаалғанда,бізпариеталдыжүйені

(яғни ми қыртысының төбе /шеке/ бөлігін – ауд.) туыстық сезімімен

ұштастырааламыз,өйткенібұлкеңістікарқылыықтималбайланыстықпен

жуықтастық,жанасымдықкөріністабады.Керісінше,гиппокампжүйесі–

жақындықты, жанасымдылықты танытпайды, нақтылы болады. Қайта

қауышуконтексіндепариеталдыжүйеніашыпкөрсетуүшінбауырмалдық

көрінісін күтуге болар еді. Мұны Корделияның бойынан табамыз. Бірақ

Лирдің көңілі орнықты емес. Емші нақтылы жүйені емес, алыс пен

жақынды ажырататын париеталды кеңістікті ұсына отырып, Корделиядан

«жақындауды»өтінеді(IV.VII.23;осыданбастапәріқарай«КорольЛирдің»

кварто мәтіндеріне сілтеме жасалады). Корделия әкесіне өз «ернінен

шыққан дәрідей» етіп «бетінен сүю» ишарасын жолдау арқылы бұл

кеңістікті жақындатады (IV.VII.24–25). Оның әкесімен қайта қауышуға

ықыласы–кісімаңыкеңістігініңмәселесі;жақындыққанаемес,өтежақын

туыстықбайланыстыңсипаты.Корделияөзқиялынтоқтатаалмай,әкесінің

«лашықта...доңыздарменбірге»екенінежаныашиды(IV.VII.37).Бұларада

оның қиялындағы кеңістік, үйді ауыстырады. Осы арқылы кеңістікті

нейронтұрғысынанқұрылымдаудыңтағыбірқырыпайдаболады,өйткені

үй – бауырмалдық байланыс /қайта қауышу/ кеңістігі («тұраққа бауыр

басу» туралы қараңыз: Panksepp 407n.93). Бұл кеңістіктің түпкілікті,

эмоциялық құрылымын ұсынады; оның бір жағында бауыр басуды

дәріптейтінүйтұрса,екіншіжағынкөпнеазмөлшердесенімсізорындар

жайлайды (қараңыз: Hogan Affective, 29–31). Сөз жоқ, «лашық» – үйге

қайта оралуға қарсылықты бейне. Оның үстіне, «доңыздармен бірге»

қоныстануға жиіркенішпен қараудың өзі бауыр басуға қарама-қарсы

эмоцияжүйесініңнәтижесідеугеболады.Ісжүзіндежиіркенішпенбауыр

басу – күрделі тежегіш қарым-қатынасы бар жүйелер (қараңыз: Hogan

What, 45 and citations). Жиіркеніштің орын алуын белгілі бір тұрғыдан

лашықта осы сезімді тұншықтыратын бауырмалдық нысанының жоқ

екенімен түсіндіруге болады. Лирдің оянғаннан соңғы «мені ажал

құшағынан бекер арашалап қалдыңдар» деген алғашқы сөздері не

париеталды,негиппокамптықкеңістікбағдарыменүйлеседі.Бірақартынан

оныңКорделияныжұмақта,өзінтозақтадепсипаттауыжақыннемесежеке

емес, ғарыштық кеңістікті білдіреді. Корделия дәл байқағандай, ол –

«санадан алыс» (IV.VII.48); бұл пайымды қазір оның кеңістік

тұрғысындағымазмұнындақамтиды,сондай-ақәкесініңсандырақойының

сипатындабайқатадыдепқабылдауғаболады.Кішкенеесінжиғануақытта

олөзітуралы«Франциядажатырмынба?»депсұрайды(IV.VII.73);сөйтіп,

ғарышжақтанмүлдеқатысыжоқгеографиялықкеңістіккеқарайауысады.

Бәлкім, жақындықтың нақты кеңістігінен айқын түрде аулақтауының

көрінісі ол жанасқанды сезінетін, Корделия «көтеріп ұстап... маған

ризашылық білдіріңіз» дейтін өз қолдарына қараған кезде белгі береді

(IV.VII.56).Лиржайесіненжаңылысыпқанақалмаған;оныңтөңірегіндегі

кеңістікпен жақындықты сезіне алмайтыны соншалықты, тіпті мына

қолдарменікіме,жоқпадегенсауалқояды(IV.VII.53).Бұлоныңөзін-өзі

түйсінуден ада екенін көрсетеді; бұл арада бауырмалдық қарым-

қатынастың түбегейлі бұзылуы аңғарылады. Бұл көріністен байқалатын

тағыбірнәрсе:ЛирКорделияныңойынданебарекенінәзертүсінеді.Ол

шынайы мейірімге бөленіп, эмпатиялық сезім танытқан кезде «сен мені

жақтырмайсың» дейді (IV.VII.70). Шынында да, бұл трагедия белгілі бір

дәрежеде – «сана теориясы» деп аталатын адамдар арасындағы

түсініспестіктің баяны. Түсіністік (немесе түсініспестік) туралы сана

теориясыныңекітүріболады.Олардыңбірі–тұжырымдалған;екіншісі–

«өтірік кейіпке ену» немесе өзін қиял арқылы басқа адамның орнына

қойып елестету мәселесі. Өтірік кейіпке ену өздігінен немесе күш-жігер

жұмсау арқылы жүзеге асады (яғни өзін басқа адамның орнына саналы

түрде қою нәтижесі). Билік басындағы жағдайы ешқашан өзін басқа

біреудің орнына қою мен өзара ортақ эмпатияны талап етпегендіктен,

Лирдіңбұлтұрғыдан,тіптітәжірибесіжоқсияқтыкөрінеді.Сондай-ақол

санатеориясынандабіразмақұрымқалған;сондықтан«әйтеуірбірсебебі»

болғандықтан, Корделия оны жақтырмауға тиіс деп ойлайды (IV.VII.72).

Осы ретте Корделияның болмысы Лирге мүлде қарама-қайшы. Кіріспе

көріністеол,Лирменсалыстырғанда,өтіріккейіпкеенугежәнеэмпатиясын

оятуғаешқандайкүшжұмсамайды;бәлкім,бұғаноныңжасыменқоршаған

ортасы әсер еткен болар. Дегенмен пьесаның соңына қарай ол қабілетін

дамытады.Бізоныңөзәкесінеқатыстытереңэмпатиялықкүйгеберілгенін,

оғанкешірімменқарағанынкөреміз;ісжүзіндеолкешіретіндеештеңежоқ

депұйғарады(IV.VII.73).

«Король Лир» трагедиясында көрініс тапқан сана теориясын зерттеу

мәселесіненбізмәтін«кодын»өзгертумен(яғнимәтінбөлшектерінөзгерте

таңдаумен және құрылымдаумен) қатар интерпретацияға қажетті

тақырыптардыңөзгерісінбайқаймыз.Бұлнейробиологияменоғаніргелес

салаларда сана теориясы мен эмпатияны дамытудың әдеби маңызы зор

екенінкөрсетеді(Эмпатиятуралынейробиологиялықзерттеулертуралы

шолуды қараңыз: Klimecki and Singer; сана теориясы туралы қараңыз:

Doherty). Осыған сәйкес, олар әдеби нейробиологиялық сынның ең

ықпалды екі концепциясы бола алады. Мысалы, біз мұны Лиза Заншайн

менСюзаннКинніңеңбектеріненкөреаламыз.

Сана теориясы Лирдің Корделиямен қайта қауышуы туралы барлық

нәрсенітүсіндіріпбереалмайды.Мысалы,әлгікөріністегіоныңжаңылыса

беруі нейробиологиялық зерттеулердің тағы бір маңызды тақырыбы –

жадпенбайланысты.Оныңэпизодтықнеөмірбаяндықжадыбұзылады;ол

және де өзінің нақты сол сәтке қарым-қатынасының бұлыңғырлығынан

мазасызданады. Қай жерде орналасқанын не үстіне қандай киім кигенін

ажырата алмағанымен бірге, ол Корделияны өзінің айна-қатесіз танып

отырғанынадакүмәнкелтіреді.Бұрынғытәжірибеніқайтажаңғыртуүшін

бүгінгітәжірибегесүйенудің,яғнижадтыоятатынкездейсоқжағдайлардың

маңызызорекенінескеалғанкездекөріністіңмәніашылатүседі(қараңыз:

Schacter, 104–113). Біз жадты нейрондық өзгермелі форма деп

қарастырмай, тұрақты жәнедәл бейнедеп алатынболсақ,көріністіңмәні

төмендепқалуымүмкін.

Нейробиологиялық зерттеулер көрсеткендей, «жадтың» жалғыз жүйе

емес,әртүрліжүйелердіңжиынтығыболуыда–ескеретінжағдай.Бәлкім,

олардың ішіндегі ең маңыздысы эмоциялықжад болар (қараңыз: LeDoux

Emotional, 182). Бұл – «айқын емес» естеліктер жүйесі; олар жанданған

кезіндеөткеноқиғалартуралыдеректердіқолғаұстатқандайетіпдәлбере

алмағандықтан, тек эмоциялық толқуды туғызады. Корделияны анық

танығанға дейін-ақ Лирдің ол туралы эмоциялық естеліктері жанданған

болар деп ойлаймыз. Бұл жандану оның әуелгі тебіренісін оятады.

Корделияны жұмаққа жайғастыру – оның бейнесін әсірелеу (идеалдау)

мәселесі; ол бауырмалдық байланыстан (бұл әдетте тұлғаны идеалдауға

септігін тигізеді) туындайды. Өзін тозаққа орналастыруы – кінәсін

сезінуі;бұл – сезімді, бауырмалдық күшейтіп жібереді. Сөйтіп, осы

мысалдар жадты зерделеудің әдеби зерттеу үшін маңызы зор болатын

мүмкіндіктері бар екенін көрсетеді. Осыған сәйкес, жадты когнитивті

тұрғыдан зерттеу әдеби талдауды жандандырады (мысал үшін қараңыз:

Rubin and Nalbantian; жад пен әдебиеттің эволюциялық ойға қатысын

таразылау, яғни когнитивті және нейробиологиялық әдеби зерттеудің

ықпалды тармағымен танысу үшін келесі еңбектің оныншы тарауын

қараңыз:Boyd).

Тақырып пен кодты өзгертуден басқа интерпретация тек қана өзіміз

мәтіннің бөліктеріне жатқызатын нәрселер арқылы өзгеруі мүмкін. Біз

өзімізді қағазға басылған сөздергесүйенумен шектемейтінімізанық. Тым

болмағанда, мән-мағыналардың, тарихи сілтемелер мен жалпы

мәліметтердіңкеңтоптамасынажүгінеміз.АтақтыэссесіндеСтэнлиФиш,

басқалармен қатар, өзіміз айналысып жатқан нәрселер мен пікір-пайым

сипаттары мен оның ішінде күту барысындағы уақыттық өзгерістерді де

қосуқажеттігінтұжырымдады.Фиштің нақты талаптарынқабылдауға да,

қабылдамауға да болады. Бірақ оның дәлелі мәтінді нақты жағдайға

байланысты мән-мағынадан тысқары алып кеңейте түсіндірудің ақылға

қонымсыз екенін көрсетті. Нейробиология осы көзқарасты біршама

қолдайтын секілді. Синтактикалық тұрғыдан қатысы жоқ мән-

мағыналардыңоңжақмисыңарынжандандыруыбіздіңәдебишығармадан

алғансезімтәжірибеміздіңбірбөлігіболыпсаналады.Белгілібірдәрежеде

бұл–сезімтәжірибесініңболжамдыбөлігі.Оларболжамдыболмаса,ешкім

де каламбурға негізделген сәтті әзіл тауып айта алмас еді; осыған ұқсас

жағдайды Корделияның «санасы алыс» дегенінен көрдік (IV.VII.48). Бұл

арада оң жақ ми сыңарының ассоциациялары көркем шығарманың

интерпретациясына не ол туралы пікір-пайымды түсіндіруге қалай

қосылуы тиіс екені тарапында күрделі мәселелер туындайды. Бұл

проблемаларды шешуге нейробиология зерттеулерінің де пайдасы тиюі

ықтимал.Қалайболғандада,кеңауқымдыассоциациялықбайланыстардың

әдебиет үшін маңыздылығын Кейт Оатли сынды когнитивті ғалымдар,

сондай-ақДжулиКейнсияқтыәдебиетсыншыларытұжырымдапберді.

Әдебизерттеудіңөзгешелігітуралықорытындыжазба

Алдыңғы талқылау әдеби зерттеудің нейробиологияны қоса қамтыған

дағдылы мақсаттары мен оның жүзеге асу барысын қарастырудан

басталды. Бұл жұмыстың барлығы бір бағытта жүріп жатыр дегенді

білдірмейді.Басқаөнертүрлерінзерделеусияқты,әдебизерттеудіңдеадам

ақыл-ойытуралыбілімдібайытуғаүлесқосатыныанықменбұлмәселеге

«Әдебиет бізге эмоция туралы не оқытады» (What Literature Teaches Us

About Emotion) атты еңбегімде егжей-тегжейлі тоқталдым. Бірақ бұл

әдебиеттің үлесі нейробиология қисындары мен оның пәндік

процедураларына сәйкес анықталады деген сөз емес. Одан гөрі әдеби

зерттеулердің басты нәтижелерін әдебиет сыншылары мен теоретиктері

жасайды деген көкейге қонымды; оларөздері жақсы білетін мәселелерге,

нақтышығармалардыңсәттіинтерпретациялығыменбағалануына,зерттеу

(яғни әдебиет) саласындағы заңдылықтарды бөліп көрсетуге, әлеуметтік

және тарихи күрделі жағдайларды талдауға және тағы басқаларға мән

береді. Қазіргі уақытта когнитивті әдебиет сыншыларының арасында

нейробиологтерменбірлесіпжұмысжүргізуге,мидысканерлеугемүмкіндік

беретін ФМРТ құрал-жабдығын алуға құлшыныс күрт артып отыр. Дау

жоқ, әдебиет сыншылары мен теоретиктері кейбір эмпирикалық

зерттеулерге зор үлес қосуы мүмкін. Алайда әдебиет саласының

зерттеушілерін қызықтыратын интерпретацияның күрделі мәселелері

қазіргі уақытта ФМРТ зерттеулеріне сырын алдырмай отыр. Жалпы

тұрғыдан қарастырғанда, бұл зерттеулерге байланысты құлшыныстың

нейробейнелеу кемшіліктерін және оның нәтижелерінің екі жақтылығын

көзге ілмеу қаупі бар. Біз нейробейнелеу саласындағы ізденістердің

жалғасын тауып, әдеби зерттеулерге енгенін қалаймыз. Әрі қарай кейбір

әдебиеттанушы ғалымдарды бұл жұмыспен айналысып жүрген

нейробиологтердің жанына қосқан пайдалы болуы мүмкін (нәтижелі

ынтымақтастық мысалын қараңыз: Young and Saver; сондай-ақ ФМРТ

процедураларын тамаша зерттеген келесі ғалымның еңбегімен таныс

болыңыз:Starr).Бірақәдебитолғаныстыңмидабейнеленуіәдебиеттінысан

ретіндеқарастырғанныңөзінде нейробиологияізденісініңмәселесі болып

саналады. Былайша айтқанда, бұл жұмыс әдебиет кеңселерінде емес,

нейробиология бөлімдерінде жүзеге асады. Бұл мақала түпкілікті әдеби

мақсаттарды қарастыруға арналды. Олар өз теориялық қағидалары мен

сыни тәжірибелеріне нейробиология жетістіктерін қосқан күннің өзінде

бұлжұмыстарменәдебиетзерттеушілеріайналысады.

Нейробиология мен онымен сабақтас зерттеулерге құлшынысыма

қарамастан, менің өз пікірімше, әдебиет зерттеушілері, тіпті ондай

зерттеушілердіңқалыңқатарынқұрайтын когнитивтіәдебиет сыншылары

мен теоретиктері әдеби зерттеудің өзіндік сипаттары мен мақсаттарынан

бас тартып, эмпирикалық ғалымдардың беделі зор әрекет түрлері мен

мүдделеріне (бәлкім, нашар сипатта) еліктеп кетсе, бұл үлкен қателік

болады. Басқаша айтқанда, нейробиология біздің қолымыздан келетін

нәрсеге ғана көмек көрсете алады. Біз айналысып жатқан жұмыстың бір

тармағы – адамның ақыл-ойы мен адамзат қоғамын танып-түсінуге үлес

қосу. Ал бұл жұмысты жалғастырып, оның ауқымын кеңейте беру үшін

нейрогумандық ғылымдар өзінің адамилық сипатын жоғалтпауға тиіс.

Расындаадамисипатынанайырылса,олардыңайрықшаүлесідетоқырауға

ұшырайды.

Сілтеме

Aldama,FrederickLuis.YourBrainonLatinoComics:FromGusArriolatoLosBrosHernandez.Austin,

TX:UniversityofTexasPress,2009.

Armony,JorgeandPatrikVuilleumier,eds.TheCambridgeHandbookofHumanAffectiveNeuroscience.

Cambridge:CambridgeUniversityPress,2013.

Armstrong,Paul.HowLiteraturePlayswiththeBrain:TheNeuroscienceofReadingandArt.Baltimore,

MD:JohnsHopkinsUniversityPress,2013.

Baddeley,Alan,MichaelEysenck,andMichaelAnderson.Memory.NewYork:PsychologyPress,2009.

Beeman,Mark andChristineChiarello,eds. RightHemisphereLanguageComprehension:Perspectives

fromCognitiveNeuroscience.Mahwah,NJ:LawrenceErlbaum,1998.

Bookheimer,Susan.«Neuroimaging».InHogan,Cambridge,559–62.

Boyd, Brian. On the Origin of Stories: Evolution, Cognition, and Fiction. Cambridge, MA: Harvard

UniversityPress,2009.

Bracher,Mark.LiteratureandSocialJustice:ProtestNovels,CognitivePolitics,andSchemaCriticism.

Austin,TX:UniversityofTexasPress,2013.

Carter, Cameron, et al. «Anterior cingulate cortex, error detection, and the online monitoring of

performance».Science280(5364)(1May1998):747–9.

Chiarello, Christine. «On codes of meaning and the meaning of codes: semantic access and retrieval

withinandbetweenhemispheres».InBeemanandChiarello,141–60.

Chiarello, Christine and Mark Beeman. «Commentary: getting the right meaning from words and

sentences».InBeemanandChiarello,245–51.

Clark, David, Nashaat Boutros, and Mario Mendez. The Brain and Behavior: An Introduction to

BehavioralNeuroanatomy.2nded.Cambridge:CambridgeUniversityPress,2005.

Doherty,Martin.TheoryofMind:HowChildrenUnderstandOthers’ThoughtsandFeelings.NewYork:

PsychologyPress,2009.

Duckitt,JohnH.TheSocialPsychologyofPrejudice.NewYork:Praeger,1992.

Fish,Stanley.«Literatureinthereader:affectivestylistics».NewLiteraryHistory2.1(1970):123–62.

Fiske,Susan,LasanaHarris,AmyCuddy.«Whyordinarypeopletortureenemyprisoners».Science 306

(5701)(November26,2004):1482–3.

Frankish,KeithandWilliamRamsey,eds.TheCambridgeHandbookofCognitiveScience.Cambridge:

CambridgeUniversityPress,2012.

Gazzaniga,Michael.Who’sInCharge?FreeWillandtheScienceoftheBrain.NewYork:Ecco,2011.

Greenblatt,Stephen.WillintheWorld:HowShakespeareBecameShakespeare.NewYork:Norton,2004.

Heinrichs,Markus,etal.«Socialstressandsocialapproach».InArmonyandVuilleumier,509–32.

Hogan,PatrickColm.AffectiveNarratology:TheEmotionalStructureofStories.Lincoln,NE:University

ofNebraskaPress,2011.

Hogan,PatrickColm,ed.TheCambridgeEncyclopediaoftheLanguageSciences.Cambridge:Cambridge

UniversityPress,2011.

Hogan, Patrick Colm. «Literary aesthetics: beauty, the brain, and Mrs. Dalloway». In Literature,

Neurology, and Neuroscience: History and Modern Perspectives. Ed. Anne Stiles, Stanley Finger, and

FrançoisBoller.Amsterdam,Netherlands:Elsevier,2013,319–337.

Hogan, Patrick Colm. What Literature Teaches Us About Emotion. Cambridge: Cambridge University

Press,2011.

Holland,Norman.LiteratureandtheBrain.Gainesville,FL:ThePsyArtFoundation,2009.

Iacoboni,Marco.MirroringPeople:TheNewScienceofHowWeConnectwithOthers.NewYork:Farrar,

StrausandGiroux,2008.

Jauss, Hans Robert. Toward an Aesthetic of Reception. Trans. Timothy Bahti. Minneapolis, MN:

UniversityofMinnesotaPress,1982.

Kane,Julie.«Poetryasright-hemisphericlanguage».JournalofConsciousnessStudies11.5–6(2004),21–

59.

Keen,Suzanne.EmpathyandtheNovel.Oxford:OxfordUniversityPress,2007.

Klimecki,OlgaandTaniaSinger.«Empathyfromtheperspectiveofsocialneuroscience».InArmonyand

Vuilleumier,533–49.

Langlois,J.andL.Roggman.«Attractivefacesareonlyaverage».PsychologicalScience1(1990):115–

21.

LeDoux, Joseph. The Emotional Brain: The Mysterious Underpinnings of Emotional Life. New York:

Touchstone,1996.

LeDoux,Joseph.SynapticSelf:HowOurBrainsBecomeWhoWeAre.NewYork:Viking,2002.

Lehrer,Jonah.ProustWasaNeuroscientist.Boston,MA:HoughtonMifflin,2008.

Nalbantian, Suzanne. Memory in Literature: From Rousseau to Neuroscience. New York: Palgrave

Macmillan,2003.

Oatley,Keith.SuggestionStructure.InHogan,Cambridge,819–20.

O’Callaghan,Casey.«Perception».InFrankishandRamsey,73–91.

Panksepp, Jaak. Affective Neuroscience: The Foundations of Human and Animal Emotions. Oxford:

OxfordUniversityPress,1998.

Panksepp, Jaak and Lucy Biven. The Archaeology of Mind: Neuroevolutionary Origins of Human

Emotion.NewYork:Norton,2012.

Quart, Alissa. «Adventures in neurohumanities». The Nation (27 May 2013). Available at

http://www.thenation.com/article/174221/adventures-neurohumanities#axzz2c91rPR1M (accessed 16

August2013).

Richardson,Alan.The Neural Sublime:CognitiveTheoriesand Romantic Texts. Baltimore, MD: Johns

HopkinsUniversityPress,2010.

Robbins,PhilipandMuratAydede.«Ashortprimeronsituatedcognition».InTheCambridgeHandbook

ofSituatedCognition.Cambridge:CambridgeUniversityPress,2009,3–10.

Rubin,David.MemoryinOralTraditions:TheCognitivePsychologyofEpic,Ballads,andCounting-Out

Rhymes.NewYork:OxfordUniversityPress,1995.

Schacter, Daniel. Searchingfor Memory: The Brain, the Mind, and the Past. New York: Basic Books,

1996.

Schicke,Tobias.«Humanperipersonalspace:evidencefromfunctionalmagneticresonanceimaging».The

JournalofNeuroscience27.14(4April2007):3616–7.

Shakespeare,William.KingLear:AParallelTextEdition.Ed.RenéWeis.NewYork:Longman,1993.

Shakespeare,William.Othello.Ed.EdwardPechter.NewYork:Norton,2004.

Starr,G.Gabrielle.FeelingBeauty:TheNeuroscienceofAestheticExperience.Boston,MA:MITPress,

2013.

Stiles,Anne.PopularFictionandBrainScienceintheLateNineteenthCentury.Cambridge:Cambridge

UniversityPress,2012.

Tribble, Evelyn. «The Dark Backward and Abysm of Time: The Tempest and Memory». College

Literature33.1(2006):151–68.

Turner, Mark. The Origin of Ideas: Blending, Creativity, and the Human Spark. Oxford: Oxford

UniversityPress,2014.

Vuust,P.andM.Kringelbach.«Thepleasureofmusic».InPleasuresoftheBrain.Ed.M.Kringelbach

andK.Berridge.Oxford:OxfordUniversityPress,2010,255–69.

Waters,Everett,NancyWeinfield,andClaireHamilton.«Thestabilityofattachmentsecurityfrominfancy

toadolescenceandearlyadulthood:generaldiscussion.ChildDevelopment71.3(2000):703–6.

Wehrs,Donald.Pre-ColonialAfricainColonialAfricanNarratives:FromEthiopiaUnboundtoThings

FallApart,1911–1958.Burlington,VT:Ashgate,2008.

Weik von Mossner, Alexa. Engaging the Other: American Literature, Emotion, and the Cosmopolitan

Imagination.Austin,TX:UniversityofTexasPress,forthcoming.

Young,KayandJeffreySaver.Theneurologyofnarrative».SubStance30.1/2(2001):72–84.

Zaidel, Dahlia. Neuropsychology of Art: Neurological, Cognitive and Evolutionary Perspectives. New

York:PsychologyPress,2005.

Zeki,Semir.SplendorsandMiseriesoftheBrain:Love,Creativity,andtheQuestforHumanHappiness.

Chichester,WestSussex,UK:Wiley-Blackwell,2009.

Zunshine, Lisa. Why We Read Fiction: Theory of Mind and the Novel. Columbus, OH: Ohio State

UniversityPress,2006.

(Rivkin1372)

Rivkin,Julie,MichaelRyan.LiteraryTheory:AnAnthology,3rdEdition.Wiley-Blackwell,2017-01-30.

VitalBookfile.

Келтірілгенсілтеменұсқаулықбағытында.Пайдаланбасбұрын,әрсілтеменіңдәлдігінтексеріпалу

қажет.

ЖЕТІНШІТАРАУ

Цифрлық-гуманитарлықғылымдар:зерттеутəжірибесінтеорияға

айналдыру

ТедУндервуд

«Цифрлық зерттеулер әдебиеттанушы ғалымдарға мәтіндерді цифрландыру арқылы оларда

келтірілген дәлелдерге негізді талаптар қоюға мүмкіндік береді», – деп тұжырымдайды Тед

Ундервуд. Мәліметтерді жинақтау арқылы ғалымдар енді белгілі бір сөздердің әртүрлі

мәтіндердеқолданылусипатынталқылайалады.Мұндаймәліметқорыбелгілібірсөздермен

сөз тіркестерінің уақыт өте келе өзгеру сипатын көрсетіп бере алатындықтан, мәтіндер

арасындағы өзара қолжетімдікті қамтамасыз етеді; мұны қарындаш пен қағазға сүйенген,

цифрлықемесзерттеулерарқылыжүзегеасыруқиынғасоғареді.

Гуманистер–цифрлықзерттеулердіңәдістерітуралыпікірлесугеәзірлік

үстінде;олардыбұлмезгіліненбіршамакешеуілдепжеткеніненғанаемес,

басқа да көптеген себептерге байланысты қызықтырып отыр. Ірі

электрондықмәліметтерқорыналгоритмтұрғысынанжасауекіонжылдық

бойынагуманитарлықғылымдардыбіртіндептереңойғажетеледі.Бізбұл

тәжірибені«іздеу»депатаймыз,бірақ«іздеу»–ғылымныңайқынөлшеміне

айналған күрделі технология үшін алдамшы қарапайым атау. Мәліметтер

қоры (мысалы, олардың «өлшемдері» немесе сандық сипаттары) туралы

таңсық болып көрінетін мәселелердің біразы біздің пәндерімізге елеусіз

түрдееніп үлгерді,өйткені гуманистертолықмәтіндікіздеу жұмыстарын

1990 жылдары бастап кеткен-ді. Мәліметтер қорын терең талдау қазір

гуманитарлықғылымдарғакөшіпжатқанжаңатехнологияретіндекеңінен

танымал болса, мен оны гуманистерге алгоритмді зерттеулердің

қолданыстағы әдістері туралы егжей-тегжейлі әрі саналы түрде ой

қорытуғакөмектесетінфилософиялықдискурсретіндепайымдағандұрыс

деп есептеймін. Біріншіден, іздеу «ғылымның айқын өлшемі» міндетін

атқарадыдегенненібілдіреді?Бұларадатосынсауалдыңтуындауыбелгілі

бірдәрежедеәртүрлітехнологиялардыңарасындағышекаралардыжоятын

«іздеу» сөзіне байланысты. Библиографиялық іздеу жадқа жүгінуге

қарағанда, біршама кең ауқымда болуы мүмкін; мысалы, ғалым өзіне

белгілі атаудың шифрын қалпына келтіремін десе, солай екені көрінеді.

Толықмәтіндііздеуосығанұқсайды:бізөзімізбастақырыпетіпқояалатын

қатарға іздеу сұраныстарын енгізе аламыз. Бірақ мұның негізгі

технологияларыменғылымиқосымшаларыөзгеше.

Толық мәтінді іздеу көп жағдайда бар не жоқ болуы мүмкін құжаттар

жиынтығына қарапайым логика тұрғысынан «қармақ салу» әрекетіне

ұқсайды. Мысалы, мен «беттің қызыл шырайы» XIX ғасыр поэзиясында

моральдық сананың символы болғанын білсем, түпнұсқа дереккөздердің

мәліметтерқорынакіріп,«беттіңқызылшырайы»мен«сана»дегенсөздер

ұшырасатын өлеңдерді іздей аламын. Жеткілікті мөлшерде мысал таба

алсам, мақала әзірлеймін. Іздегенім табылмаса, мақсатыма жеткенше

тыным таппаймын. Бәлкім, «беттің қызыл шырайы» мен «ұят» сөздерін

қосаіздесем,сәтінсаларма?Бұларадаіздеутектауыпалумақсатынғана

көздемейді; ол – эксперимент іспетті. Әрине, эксперимент барысында

қалағаннәтижегеқолжеткізгеншеқайталаныпкелеберетінбіршамаанық

емес жайттар да кездеседі. Мен таңдап алған іздеу сөздері символдың

әдеби мазмұны туралы ойда тұрған болжамды кодтайды; нысанаға

жеткілікті дәрежеде дөп тиген сайын өз болжамымның дәлелденіп келе

жатқанын сеземін. Бәлкім, мен ақыры жазып шығатын мақалада бұл

дереккөздердің бірқатары ғана талқыға салынатын болар, өйткені

мәселенің шешімі «көп мәліметті» қажет ететініне сенбеймін. Көптеген

мәліметтержиынтығынзерттеуүшіналгоритмдердіпайдаландым,аліздеу

процесі, менің тақырыпты рәсімдеу әдісімді немесе дереккөздердің

болымдығына қатысты интуициямды қалыптастырды. Толық мәтінді

іздеудің ішкі есеп-қисабының да библиографиялық іздеуге қарағанда,

мәліметтерқорынталдауменортақсипаттарыкөбірек.«МобиДик»немесе

«Ақ кит» (Moby-Dick) атауы бойынша іздеу жасасам, нәтижелері оңай

сканерленетін болады. Бірақ көптеген жағдайда толық мәтінді іздеу

барысында пайдаланушының біліп отыруы үшін сәйкестіктер жиі

кездеседі. Мұның орнына алгоритм оларды қатыстылықтың белгілі бір

дәрежесіне сәйкес, іріктеп отыруға тиіс. Қатыстылық көрсеткіштері көп

жағдайдаматематикалықтұрғыданкүрделі;зерттеушілерәдеттеөздерінің

қандай өлшем қатарын (метрика) пайдаланып отырғанын білмейді; веб-

іздеу жағдайында өлшем қатары меншіктелген (патенттелген) болуы

ықтимал. Толық мәтінді іздеу – карточкалы каталог сияқты іздеу тәсілі

емес. Бұл – гуманистер бірнеше онжылдықтар бойына болжамдарды

(гипотезаларды) тексеру мен құжаттарды осы болжамдарға қатыстылығы

бойыншаіріктеуүшінпайдаланғаналгоритмдердіңүлкентобыныңатауы.

Толықмәтіндііздеудіңқарапайымүлгілері1970жылдардыңөзіндебелгілі

болды (Lexis – соның әуелгі мысалы), бірақ тарихи дереккөздердің CD-

ROM мәлімет қоры 1990 жылдарға дейін кең тарай алмады. Тіпті қазіргі

күнніңөзіндетехнологиятарихсаласынаәдебизерттеулердегідей,бойлап

енеқойғанжоқ;өйткенітарихшыларкөбінежарияланбағандереккөздерге

сүйенеді.Алайдакейінгікездегізерттеулергуманистердіңбірқатарпәндер

бойынша әжептәуір дәрежеде іздеу жүйелеріне жүгінетінін көрсетті; бұл

ретте олардың өз зерттеулері үшін пайдаланатын әдістерінің жалпы

жұртшылық қолданысындағы әдістерден көп айырмасы жоқ (Басқалар

сияқты біз де Google-дeн бастаймыз).

 Іздеу тәжірибелерінің ғылыми

нәтижелерінебағаберуқиын,себебі–ғалымдаржарияланғанеңбектерінде

мәліметтердіөздерініңқандайжолментапқанынбүгіпқалуғабейім.

Бірақ

диссертациясын толық мәтіндер қоры қолжетімді болмастан бұрын

бастағанадамретіндеменіңеңбегімдібасқабірәлемдежазыпбітіргендей

күйкешкенімәліесімде.Жаңатехнологияныңеңайқынпайдасыменүшін

мынаданкөрінді:1990жылдардыңбасқадакөптегенәдебиетзерттеушілері

сынды, өз жұмысымда түпнұсқа дереккөздерге әлдеқайда көп сілтеме

жасағанымды аңғардым. Бірақ толық мәтіндерді іздеу мүмкіндігін

пайдалану үшін қазіргі ғалымдардың қоятын мәселелері өзгеріп кетті ме

деп күмәнданамын. 1990 жылдарға дейін толық зерттелмеген

тақырыптарды игеру қиын болды: мысалы, «Британ әдебиетінің

романтикалықдәуіріндегішығарманың«энергия»түріндегісипаттамасы»

дегенмәселенізерттеуүшінКонгресскітапханасындаарнайытақырыптық

бөлім болған жоқ. Толық мәтінді іздеу мүмкіндігінің арқасында мұндай

тақырыпты зерттеу ойнап жүріп бітіретін оп-оңай шаруаға айналды.

Тақырыпты ауызша емеуріндер (вербалды тиктер) жиынтығымен ойша

байланыстыра алсаңыз, сіз қолданыстағы ғылымда жоқ көптеген сілтеме

сөздердікүтпегенжердентауыпалып,«дискурс»депатауғажеңілнәрсені

өзіңіз үшін жаңаша таныған болар едіңіз. Менің қолайсыз күй кешкенім

жадымда қалыпты. Зерттеу ойынының ережелері күрт өзгеріп кетті;

сондықтан ұтылыста қалу мүмкін емес. Ең ақыры бізге тақырыптың

маңызынайқындауүшін қаншадереккөзқажет?Жиырмама?Сілтемелер

іздеудің бұрынғы шектеулі жүйесінен кейін бұл өте жоғары көрсеткіш

болып көрінді. Бірақ миллиондаған сөйлемдерді қамтитын мәліметтер

қорынантолықмәтіндііздеукезкелгеннәрсегеқатыстыжиырмамысалды

көрсетіпбереді.Тіптісолкездіңөзіндебұлпікірқиғаштығын(confirmation

bias) күшейтуі мүмкін екені айқын болды. Кейінге көз салғанда, мен

мәселенің ауқымын жете бағаламаппын. Толық мәтінді іздеу сіздің оған

енгізгенкезкелгентұжырымыңыздырастапбереалады;бірақеңқауіптісі–

бұлқызметемес.Мәселеніңодандатереңдежатқанмәнісімынада:сіздің

сұранысыңызғасәйкесіріктелгендереккөздерөз тарапынансізенгізбеген

барлық балама тұжырымдарды да сүзгіден өткізеді. Іздеу – мәліметтер

қорын талдайтын, бірақ сіз күнібұрын білетін нәрселерді ғана көрсететін

ғажайыпжинақытәсіл.Бұлшектеукезкелгенсаладақиыншылықтуғызуы

ықтимал; ол әсіресе тарихи зерттеулерде өткір сезіледі, өйткені басқа

кезеңдер өздеріне тиесілі мәліметті біз ойлағандай интуиция деңгейінде

ұсына бермейді. Біздің іздеу сөздері туралы жорамалдарымыз заманауи

ассоциацияларды жақсы қамтып, бейтаныс ой үлгілерін тежеп тастауы

мүмкін.

1990 жылдары гуманистер бұл мәселені талқылауға аса қатты көңіл

бөлген жоқ, өйткені іздеу жүйелері біз үшін әдетте ірі цифрлық

жиынтықтарға қол жеткізудің бірден-бір жолы болды. Бірақ кейінгі

жылдарызерттеутәжірибесіәртараптанып,іздеудіңгерменевтікшектеулері

көзгеайқыншалынады.Компьютер ғылымындамәліметтер қорынталдау

мен машиналық оқытудың қосымша салалары ірі жиынтықтардан білім

игеру мәселелері бойынша маманданады.

 Олар іздеудің жоғары сана-

сезімге, интерпретациялықтың философиялық нақты тұжырымына

сүйенгенбірқатарбаламаларынойлаптапты.Менсоңғысөйлемжаңалық

болып көрінуі мүмкін екенін түсінемін. Гуманистер компьютер ғылымын

философиялықдискурсдегенненгөрі,құралдықсипаттақабылдауғабейім.

«Мәліметтерді жинақтау» (data mining; мұндағы mining – «кен өндіру»,

«пайдалықазбаларшығару»мағынасынбереді.–Ауд.)терминіарқылыкөз

алдымызға пайдалы қазбаларды өндіретін жерде жатқан құралдар-

жабдықтар жиынтығын елестетуімізге болады.Бұл – дәл көрініс емес.

Мәліметтердіжинақтаудыңнегізгітілі–Байесстатистикасы;ол–біздіңірі

жиынтықтарға табанды түрде жақындауымызға көмектесeтін

интерпретация туралы пайым жасаудың тәсілі.

 Нақтырақ айтқанда, ол

гуманистерге таныс герменевтік шиыршықты (спиральді) атап көрсетіп,

біздіңкезкелгенмәселеге(«алдыңғыжорамалдар»депаталатын)бірқатар

күнібұрынғы болжам, сондай-ақ қандай да бір күмән тұрғысынан

қарайтынымызды айтады. Жаңа дәлелдерге тап болған кезімізде біз

жүгінетін интерпретация өмірде бар жорамалдар мен оларды қайта құру

мүмкіндігі (ықтималы) негізінде қалыптасады. Бір ғана мәтін туралы сөз

қозғаған уақытта герменевтік цикл – интуиция тұрғысынан біршама

түсінікті; мәліметтер жинақтауды талдаудың мақсаты: жалғыз оқырман

қорытып шыға алатын өте ірі жиынтық деңгейінде оның қалай әрекет

ететінінтүсіндіру.Барлықбағдарлыстратегиябізтабамыздепүміттенетін

заңдылықтар туралы кейбір жорамалдарды ұсынады. Бірақ бұған

керісінше, енді бір стратегия бұрынғы болжамдарға күмән келтіретін

дәлелдердіалғатартуымүмкін.

Мысалы, әдебиет зерттеушілерінің тақырыптар түйісін табу үшін түйін

(кілт)сөздербойыншаіздеудіпайдаланудағдысы(«беттіңқызылшырайы/

ұят» немесе «шығарма/энергия») ішінара сөздердің сәйкестігі олардың

арасындағы мазмұн ұқсастығын ашып бере ме деген жорамалға

негізделген.Бұлжорамаллингвистер«дистрибуттыболжам»депатайтын

мағына үлгісімен байланысты; сол бойынша сөздің мағынасы оны

контекстер бойынша бөлуге қатысты ашылады.

 Бұл кемел үлгі болмауы

мүмкін, бірақ компьютер ғылымында, сондай- ақ әдеби зерттеулерде өз

пайдасын тигізді; біз әрі қарай эвристика тұрғысынан пайдалануды

жалғастырғымыз келсе, нақты сөз қосарларын қайталамалы (итеративті)

түрдеіздейбергенненгөрі,осыүлгінікәдегежаратудыңәлдеқайдаикемді

тәсілдері бар. Дистрибутты болжамға негізделген алгоритмдер нақты бір

кезең ішінде кез келген сөзбен байланысты болған тілді сипаттап бере

алады.

 Мысалы, XVIII және XIX ғасырлардың 4 820 том жиынтығында

«беттіңқызылы»(blush)сөзіменеңкөпбайланысатын«ұят»(shame)емес,

«аңқау»(artless) сөзі болып шықты; бұл жайт ғалымның моральдық сана

туралы жорамалдарын мұны анықтау үшін жеткілікті дәрежеде икемді

зерттеу стратегиясына сүйенген болса, күтпеген жерден күрделендіріп

жібере алады.

 Бұл сияқты бағдарлы стратегия барлық мақсаттар үшін

түйін(кілт)сөздербойыншаіздеудіығыстырыпшығармайды.Сізөзіңізне

іздейтініңіздіалдыналабілгенжағдайдаіздеужүйесіоңтайлықұралбола

алады. Бірақ тарих ғылымында біз не іздеп жүргенімізді, сондай-ақ не

ойлайтынымыздыбілмейтінкездерімізұшырасады.

Бәлкім,мензерттепжүргентақырып«беттіңқызылшырайы»сындыбір

ғана сөзбен байланысты болуы мүмкін деген жорамал асығыстық секілді

көрінер. Мүмкін, мен назар аудармаған басқа бір сөз сол кезең үшін

маңыздырақ болған шығар не менің тақырыбыма қатысты әлеуметтік

құбылыстар әртүрлі көптеген сөздердің тоғысында қалыптасуы да

ықтимал.Мейлінше,ашықстратегиянықажететсек,бізалгоритмгеөзара

сәйкес жағдайларда ұшырасып отыруға бейім сөздер тобынан жиынтық

тілді құрылымдау мүмкіндігін бере отырып, салыстыру нәтижесін хатқа

түсіреаламыз.Бұл(«тақырыптымодельдеу»дегенатпенбелгілі)стратегия

зерттеуші арнайы іздеу қажет деп таппаған дискурстық заңдылықтарды

анықтауғақабілетті.

Тақырыптық модельдеу сөздің бірден артық «тақырыпқа» тиесілі

болуына мүмкіндік бергендіктен, ол уақытпен бірге өзгеріп отыратын

ассоциация заңдылықтарын айқындап бере алады. Мысалы, 1-суретте

XVIII және XIX ғасыр поэзиясындағы «нің» (және осы түбірден өрбіген

сөздердің) көрінетін орындары бейнеленген; олар алгоритмдік тұрғыда

пайдаболғанүштүрлітақырыпқақатыстыассоциацияларменбөлінген.

Әр

тақырыпты жеке-жеке қарастыруға болар еді, іс жүзінде тақырыптық

модельдеукөбінеосылайқолданылады;бірақменбұларадагесілтеменің,

былайшаайтқанда,уақытөтекелебіртақырыптанекіншітақырыпқақалай

көшетінінкөрсетеотырып,қосымшабетбұрысжасадым(Алгоритмсондай-

ақ117басқатақырыптыұсынды;солардыңішінен«»жиікездесетінүшеуі

ғанатаңдапалынды).Әртақырыпөзінеқатыстымейлінше,жиікездесетін

сөздерменерекшеленген;осыарқылыбізақындарніескесалыпотыратын

жағдайлардың өзгерісін сезінеміз. XVIII ғасырдың көл-көсір

поэзиясындағы «нің» қоғамдық, сатиралық қызметі және сол ні мен

адамныңсентиментті(әсершіл)болмасааматорлы(сүйіспеншіл)сипаттағы

/ «тәтті», «адал», «көз»/ көңіл күйімен байланыстыра бейнелейтін

жағдайлардың басқа жұбы арасындағы айырма көрініс береді. Мінездеу

үшінніпайдалануXVIIIғасырдыңөзіндеорыналған;бірақніңқоғамдық

ой тапқырлығымен байланысы бәсеңдеген сайын жеке маңызы соғұрлым

артабереді.

Бұл өзгерістердің арасынан себеп-салдарлы байланыс іздемеймін (әу

баста-ақайтылатыны,ұсынылғанүлгідебасқадатақырыпкөп,бұлүшеуі

томаға-тұйық жүйе емес). Бұл кескіндеме тек тақырыпты модельдеу

жетекші бағдарды қалай тудыра алатынын көрсетуге арналған. Бірақ

тереңдеген сайын бағдарлар нәтижелерге айналады. Мэтью Джокерс

тақырыптықмодельдеудіXIXғасырромандарынзерттеуүшінпайдаланса,

Роберт К. Нельсон азамат соғысы дәуірі газеттерінің тақырыптық

сарындарынқандымайданныңаумалы-төкпеліжағдайларыменсалғастыру

мақсатында кәдеге жаратты. Біз Эндрю Голдстоун екеуіміз бұл әдісті XX

ғасырәдебизерттеулеріндегітүрлісынсөздіктерініңөрлеуіменқұлдырауы

туралыәңгімеетуүшінқолдандық.

Тақырыптық модельдеужөнінде егжей-тегжейлі сөз етудің орнына, мен

бұлсияқтыжаңашылдықтардыңжалпыалгоритмдікзерттеутуралықандай

пікір-пайымдартууынаықпалететінінқарастырғымкеледі.Толықмәтінді

іздеу осыдан жиырма жыл бұрын қандай талас тудырса, тақырыптық

модельдеуде,сондайдау-дамайдыбастанкешіретінболады,кешіругетиіс

те. Зерттеушілер еш уақытта алгоритмдерді ішіне билік құпиясын

сақтайтын қара жәшіктер сияқты қарастыруға жол бермейді. Біз өз

зерттеулерімізде алгоритмдерді пайдаланатын болсақ, олардың кілтін

тауып ашып, қалай жұмыс істейтінін анықтауымыз қажет. Веб-іздеу

жүргізетін көптеген алгоритмдер сияқты емес, тақырыптық модельдеуді

ешкімменшіктемеген.Тақырыптықмодельдеуалгоритмдерікөпшілікүшін

қолжетімді; гуманистер олардың қыр-сырын түсініп, адамгершілік

мақсаттарғасайетіпөзгертіпалуғадәрменіжетті.

Алгоритмдердің интерпретациялық шектеулерін түсіну үшін оның

математикалық негізінбілуқажет.Мысалы, тақырыптықмодельдеудіңең

кеңтарағанүлгісіндеигерілгентақырыптардыңсанымодельдеупроцесіне

жүктелгенәуелгіболжамдардыңбіріболыпсаналады.Сөйтіп,алгоритмкез

келген дискурстыңбірлігіменоның шекаралары туралытұщымды жауап

бере алмайды. Нәтижелерді әртүрлі етіп бөлу немесе жіктеу үшін әркез

саны аз, көп тақырыптарды қамтитын жалғыз жиынтықты модельдеуге

болады. Бір жағынан, алгоритм біз назардан тыс қалдыруымыз мүмкін

ассоциациялармоделінайқындауғақолайлы.

Алгоритмдерді ашылымдар (табылымдар) үшін пайдалану қызық, бірақ

бұлбейтанысфилософиялықсауалдаржиынтығынтудырады.Гуманистер

зерттеудің соңғы кезеңінде әдеттегі тексеріс амалы ретінде қарайтын

сандық әдістерді әлі күнге дейін өздеріне ыңғайлы көреді. Алгоритмді

әуелгі бағдарлардың дереккөзі ретінде пайдалану (біз мұны іздеу жүйесі

арқылы бірнеше онжылдықтар бойы іске асырып келе жатқанымызға

қарамастан) қалпақтың ішінен қоян секіріп шығатын таңғаларлық сиқыр

жасағанға парапар сияқты. Мысалы, PMLA-ның жуықтағы бір

шығарылымында Алан Лю тақырыпты модельдеушілер «tabula rasa (лат.

«тазатақта»,мінсізабырой–ауд.)интерпретациялығына,яғниқұбылысты

долбарсыз ашу арқылы түсіндіруді енгізу мақсатына ұмтыла ма» деген

сауалқойды.

Бұлшындықболса,нағызфилософиялықтұйыққатіререді.

Wired журналынан «біз ақырында «мәліметтер» бүкіл теорияны

ығыстырып шығаратын тұйыққа жетіп үлгердік» деп долбар жасайтын

техникағақұмарлепірмесөздердітабуғаболады.

Бірақоллепірмесөздер

мәліметтерді жинақтаумен байланысты статистикалық модельдер туралы

хабардарлық таныта алмайды. Мәселе тақырыптық модельдеудің (немесе

кез келген басқа мәліметтерді жинақтау алгоритмінің), шын мәнінде

«долбарсыз»сипаткөрсетуіндеемес.Модель–бұладамдаройлаптапқан

абстракция; компьютер саласының мамандары мұны әлдеқашан

мойындаған.

АталғансаладақазіркеңтарапотырғанБайесықтималдық

моделі әуелгі интерпретациялық долбарларды бүге-шігесіне дейін

анықтауғакөмектеседі.Тақырыпмоделінқұжаттаржиынтығынаикемдегісі

келетінғалым,мысалы,өзітабуғаүміттенетінтақырыптардыңсанын,осы

тақырыптардан күтетін көмескілік деңгейін көрсетуден бастауы тиіс.

Модельдеупроцесібарысындакомпьютержоқнәрседенидеятудырмайды;

оның есебі – адамның әуелгі долбарларын құжаттардың өзінен шыққан

күрделідәлелдерменүйлестірудіңбіртәсілі(өнертерминінпайдалануүшін

компьютер бізге модельді дәлелдерге қарай «икемдеуге» көмектеседі).

Зерттеудің бұл тәсілі – түйін (кілт) сөздер бойынша іздеуге қарағанда,

ашығырақ болуы мүмкін; өйткені көмескілік деңгейі туралы долбарлар,

мысалы, беттің қызаруы ұялғандықты білдіреді деген нақты болжамнан

гөрі қисынға келіңкірейді. Бірақ интерпретация процесі әлі күнге дейін

адамның долбарлары арқылы қалыптасып, әрекетке кіріседі. Менің бұл

арада сандық әдістердің гуманитарлық құндылығы туралы айтып берудің

ретінтаппадым.

Бірақоныайтыпжатудыңдамаңызышамалы,өйткенібіз

әр жолы веб-браузерді пайдаланған сайын, гуманистер сандық тұрғыдан

мәліметтердіңүлкенжиынтығынтауыпүлгереді.Біздіңешқашантеорияға

айналдырып көрмеген іздеу алгоритмдерін пайдалануымыз қиындықтар

тудырады; оларды тарихилық қағидасына қайшы – проекция тұрғысынан

тым артық пайдаланамыз. Компьютер ғылымының статистикалық тілі

біздің салалық дәстүрімізге жат көрінсе де, тосын шындық мынада деп

есептеймін: өзіміздің герменевтік қағидаларға адалдығымызды сақтай

отырып, үлкен жиынтықтармен жұмыс істеуімізге мүмкіндік беретін

зерттеуәдістерінжасауүшінгуманистербұлтілдітүсінугетиіс.Жұрттың

жаппай мойындауынша, бұл – гуманистер үшін пәнаралық

сұхбаттастықтыңжаңатүрі;оларқылыкөпнәрсеніигереаламыз.Сонымен

қатарбізөзүлесіміздідеқосааламыз.Менсандықпәндердіңгерменевтік

теорияғақатыстыөзпайдалынұсқасыбардепдолбаржасадым;бірақолар

«ақтаңдақсыз» емес. Тарихи өзгерістерді модельдеудің қиындығын,

мысалы, гуманитарлық ғылымдардан тысқары түсінем деу ақылға

сыймайды.Белгілібір уақытішіндетасқабасылған жазбанымодельдеуге

ұмтылатын ғалымдар көп жағдайда гуманистер шектеу сипаты бар деп

танитын үздіксіздік туралы болжамдар жасайды.

 Осы және басқа да

көптеген тақырып аясында ғылыми методология мен гуманистік теория

арасында нәтижелі ауыс-түйістерді жүзеге асыруға сирек берілетін

мүмкіндікпайдаболады.

Ескертпе

1. Макс Кемман, Мартин Клеппе және Стеф Скаглиола, «Бұл – жай Google: гуманист

ғалымдардың цифрлық зерттеу тәжірибелері», 2012 жылғы цифрлық гуманитарлық

конгрессматериалдары,ред.КлэрМиллс,МайклПиддпенЭстерУорд,(Шеффилд,2014),

Цифрлық адам құқықтары институты (АҚИ), Шеффилд университеті,

http://www.hrionline.ac.uk/openbook/chapter/dhc2012-kemman. (Max Kemman, Martijn Kleppe,

and Stef Scagliola, «Just Google It: Digital Research Practices of Humanities Scholars»,

ProceedingsoftheDigitalHumanitiesCongress2012,ed.ClareMills,MichaelPidd,andEsther

Ward (Sheffield, 2014), HRI Digital, The University of Sheffield,

http://www.hrionline.ac.uk/openbook/chapter/dhc2012-kemman.)

2. Іздеу әдістерінің көзге көрінбейтіні Лиза Гительман атап өткен келесі заңдылыққа

байланысты: «БАҚ билікке ие болып келеді, себебі оларды айқындайтын, тарататын

әлеуметтікпроцесс... ұмытылды»; «Әрқашанжаңа:медиа,тарих пен мәденимәліметтер»,

Кембридж, МА, 2006 (Always Already New: Media, History, and the Data of Culture

(Cambridge, MA, 2006), веб-іздеуді таныстырудың кейінгі кездегі талпыныстары туралы

қараңыз:РенеКенигпенМириамРаш,ред.,«Талапшылоқырманқоғамы:веб-іздеутуралы

ойлар», Амстердам, 2014, Мәдениеттер жүйесі институты, Амстердам қолданбалы

ғылымдар университеті http://www.networkcultures.org/publications (René König and Miriam

Rasch,eds.,SocietyoftheQueryReader:ReflectionsonWebSearch(Amsterdam,2014),Institute

of Network Cultures,Hogeschool van Amsterdam, Amsterdam University of Applied Sciences,

http://www.networkcultures.org/publications.

3. Қосалқысалатуралықысқашамәліметтіқараңыз:ФрансКоэнен,«Мәліметтердіжинақтау:
кеше, бүгін және болашақ», Инженерлік білімге шолу, 2011 жыл, №26, рр. 25–29. (Frans
Coenen,«DataMining:Past,Present,andFuture»,KnowledgeEngineeringReview26(2011):25–
29)
4. Бұл тақырыпқа философиялық көзқарасты білу үшін қараңыз: Люк Бовенспен Стефан
Хартманн, «Байес эпистемологиясы», Оксфорд, 2003 (Luc Bovens and Stephan Hartmann,
Bayesian Epistemology (Oxford, 2003). Практикалық кіріспе мынадан табылады: Джон К.
Крушке, «Байес мәліметтерін талдау», Берлингтон, МА, 2011 (John K. Kruschke, Doing
BayesianDataAnalysis(Burlington,MA,2011).
5. Магнус Салгрен, «Дистрибутивті болжам», Лингвистикалықжурнал, 2008 жыл, №20, рр.
33–53(MagnusSahlgren,«TheDistributionalHypothesis»,RivistadiLinguistica20(2008):33–
53.)
6. ПитерД.,«Жиіліктенмазмұнғадейін:семантиканыңвекторлықкеңістікмоделі»,Жасанды
интеллектіні зерттеу журналы, 2010 жыл, №37, р. 141–88. (Peter D. Turney and Patrick
Pantel,«FromFrequencytoMeaning:VectorSpaceModelsofSemantics»,JournalofArtificial
IntelligenceResearch,37(2010):рр.141–88)
7. Бұл нәтижені TCP-ECCO (Мәтіндер жасау әріптестігі – жанды желідегі XVIII ғасыр
жиынтығы) және Браун университетінің әйел жазушылар жобасы қолдауының арқасында
ДжорданСеллерсекеуімізбірлесеотырып,4820томнантұратынжинақтағысөзжіктелісін
«косинусұқсастық»өлшемініңжәрдеміменалдық.Косинусұқсастығыөлшемі–қарапайым
тәсіл;терминдерарасындағыұқсастықтыбағалауүшінбөлумоделінпайдаланудыңоданда
күрделіамалдарыбар(Қараңыз:ТернипенПантел,«Жиіліктенмазмұнғадейін»).Әлбетте,
томдардың бірде-бір жинағы баспа мәдениетінің үздік үлгісі болған емес; іс жүзінде
репрезенттілік мәселелерін шешудің ең тиімді жолы көп жағдайда әртүрлі тәсілмен
таңдалғанәралуанжиынтыққақатыстыжалғызсауалдықайта-қайтатуындатыпотырады.
8. «Тақырыптық модельдеу» – алгоритмдердің үлкен тобының атауы; бірақ гуманистер жиі
пайдаланатыналгоритм–Дирихлежасырынбөлінісі(latentDirichletallocation).Қолжетімді
гуманистік кіріспе үшін қараңыз: Тен Ундервуд, «Тақырыпты модельдеу жай қарапайым
жолмен жасалған», Тас пен сауыт, 2012 жыл, 7 сәуір,
http://tedunderwood.com/2012/04/07/topic-modeling-made-just-simple-enough/ (Ted Underwood,
«Topic Modeling Made Just Simple Enough,» The Stone and the Shell, April 7, 2012,
http://tedunderwood.com/2012/04/07/topic-modeling-made-just-simple-enough/.) Қосымша
техникалық ақпарат алу үшін қараңыз: Дэвид Блей, «Ықтимал тақырып модельдері»,
Есептеутехникасықауымдастығыныңхабаршысы,2012жыл,№55,рр.77–84(DavidBlei,
«ProbabilisticTopicModels»,CommunicationsoftheACM55(2012):77–84.)
9. ХатиТрастэлектрондықкітапханасындағыXVIIIжәнеXIXғасырларғатиесілібас-аяғы469
000том жиынтығынанпоэзияныңосы 13 798 томыіріктеліпалынған болатын.Бұлүлкен

жиынтықтағыпоэзиялықшығармалардыанықтауүшінменкелесіеңбектекөрсетілгенжанр
жіктелісіне арналған тәсілге жүгіндім: Тен Ундервуд және басқалар, «Құрылымы күрделі
томдардағы құбылмалы жанрларды бейнелеу», Электротехника және электроника
инженерлері институтында өткен ірі мәліметтер бойынша 2013 жылғы халықаралық
конференция, рр. 95–103., arXiv.org, Корнел университеті кітапханасы,
http://arxiv.org/abs/1309.3323(TedUnderwoodetal.,«MappingMutable Genres in Structurally
ComplexVolumes»,2013IEEEInternationalConferenceonBigData,95–103,arXiv.org,Cornell
UniversityLibrary,http://arxiv.org/abs/1309.3323.)
10. Мэтью Л. Джокерс, «Макроталдау: цифрлық әдістер мен әдебиет тарихы», Урбана, 2013
(Matthew L. Jockers, Macroanalysis: Digital Methods and Literary History (Urbana, 2013).
Роберт К.Нельсон., «Мәліметтерді жолдау», Цифрлық ғылыми зертхана», Ричмонд
университеті, http://dsl.richmond.edu/dispatch/. (Robert K. Nelson, «Mining the Dispatch»,
Digital Scholarship Lab, University of Richmond, http://dsl.richmond.edu/dispatch/. Эндрю
ГолдстоунжәнеТедАндервуд,«Әдебизерттеулердіңтыныштрансформалануы:онүшмың
ғалым бізге не айта алады», Жаңа әдебиет тарихы (баспаға әзірлік үстінде), қайта
басылымы: https://www.ideals.illinois.edu/handle/2142/49323. (Andrew Goldstone and Ted
Underwood,«TheQuietTransformationsofLiteraryStudies:WhatThirteenThousandScholars
Could Tell Us», New Literary History (forthcoming), preprint:
https://www.ideals.illinois.edu/handle/2142/49323.)
11. Алан Лью, «Цифрлық гуманитарлық ғылымдардың мәні», Ақшаны жымқырумен күрес
заңы,2013жыл,№128,Б.144(AlanLiu,«TheMeaningoftheDigitalHumanities»,PMLA,128
(2013):414).
12. Крис Андерсон, «Теорияның ақыры: мәліметтер тасқыны ғылыми әдісті ескіртеді»,
Өткізгіш, 2008 жыл, 23 маусым, http://www.wired.com/science/discoveries/magazine/16-
07/pb_theory (Chris Anderson, «The End of Theory: The Data Deluge Makes the Scientific
MethodObsolete»,Wired,June23,2008,http://www.wired.com/science/discoveries/magazine/16-
07/pb_theory.
13. «Іс жүзінде, компьютер ғылымы – абстракция ғылымы, проблема туралы пайымдаудың
дұрыс моделінжасау». Альфред Ахо и Джефф Ульман,«Компьютерлікғылым негіздері»,
Нью-Йорк,1994,1(AlfredAhoandJeffUllman,FoundationsofComputerScience(NewYork,
1994),1.
14. Тақырыптық модельдеу қосымша мысалдармен танысу үшін «Поэтиканың» (Poetics)
арнайы шығарылымын қараңыз: «Тақырып модельдері және мәдени зерттеулер», 41-
шығарылым,2013жыл,№6.(«TopicModelsandtheCulturalSciences»41,no.6(2013).Тағы
да қараңыз: Лиза М. Роди, «Тақырыптық модельдеу және метафоралық тіл», ЦГЖ:
Цифрлық гуманитарлық ғылымдар журналы, 2-шығарылым, 2012 жыл, №1,
http://journalofdigitalhumanities.org/2-1/topic-modeling-and-figurative-language-by-lisa-m-rhody

(LisaM.Rhody,«TopicModelingandFigurativeLanguage»,JDH:JournalofDigitalHumanities
2,no.1(2012),http://journalofdigitalhumanities.org/2-1/topic-modeling-and-figurative-language-
by-lisa-m-rhody/.
15. Тақырыптық модельдеудің диахрондық нұсқасын анық тұжырымдау талпыныстары
(мысалы, тақырыптарды модельдеу мен «уақыт ағымындағы тақырыптарды» модельдеу
динамикасы)тарихи үздіксіздікжөніндегі күмәнді долбарларғажүгінупроцесінбайқатты.
Тарихшылар жалпы Дирихле жасырын бөлінісі сияқты (LDA), мейлінше қарапайым
алгоритмге сүйенуге кеңес береді; бұл алгоритм даталар туралы жайбарақат күйінде
хабарсыз қалады, бірақ іс жүзінде когерентті диахрондық заңдылықтар түзуге бейімі
болады. Келесі еңбекке қосымшаны қараңыз: Бенджамин М.Шмидт, «Тек қана сөз:
гуманитарлық ғылымдарда тақырыптық модельді бөлшектеу», ЦГЖ: Цифрлық-
гуманитарлық ғылымдар журналы, 2-шығарылым, 2012 жыл, №1,
http://journalofdigitalhumanities.org/2-1/words-alone-by-benjamin-m-schmidt/, (Benjamin M.
Schmidt,«WordsAlone:DismantlingTopicModelsintheHumanities,»JDH:JournalofDigital
Humanities2,no.1(2012),http://journalofdigitalhumanities.org/2-1/words-alone-by-benjamin-m-
schmidt/, тағы да қараңыз: Суеру Юанг пен Эндрю Маккалум, «Уақыттан тысқары
тақырыптар: өзекті процестегі мезгіл үздіксіздігінің марковтық емес моделі», Білім
жаңалығы мен мәліметтерді жинақтау жөніндегі арнайы мүдделес топтың XII-ші
халықаралықконференциясыныңматериалдары, Нью-Йорк, 2006, б.424–33.(Xuerui Wang
andAndrewMcCallum,«TopicsoverTime:ANon-MarkovContinuous–TimeModelofTopical
Trends», inProceedings of the Twelfth ACM SIGKDD International Conference on Knowledge
DiscoveryandDataMining(NewYork,2006),424–33.)

СЕГІЗІНШІТАРАУ

Голливудпланетасы

ФранкоМоретти

Әдебиет зерттеушісі, Стэнфорд университетінің (АҚШ) профессоры Франко Мореттидің

пікірінше, сандық әдістер жаһандық мәдениеттің сипаттарын бүкіл дүние жүзі қабылдап,

тұтынатын Голливуд фильмдерін танытқан тәсілдер тәрізді ашып көрсете алады. «Кейбір

фильмдернақтыгеографиялықаймақтарда«сәттіқойылғанымен»,басқабіржерлердеондай

табысқажетеалмайды»,–дегенұйғарымжасайдыМоретти.

ОсыданбіршамауақытбұрынXIXғасырдыңәдебиетнарығынзерделей

отырып,британменфранцузромандарыеуропалықтардыңмәдени,рухани

деңгейін қаншалықты өсіріп жібергеніне қайран қалдым: жүз мыңдаған

адамбірді-екілітанымалкітаптыбірмезгілдежаппайоқитынболған.Бұл

қазір фильм нарығында азын-аулақ эксперимент ұсынып отырған мәдени

өндірістіңтүпбастауысындыкөрінеді.Әуелі,Varietyапталығындажарық

көрген жазбаларға көз жүгіртіп, 1986 мен 1995 жылдар аралығында зор

табысқажеткенамерикалық5фильмніңтізімінжасадым;Голливудтыңжер

жүзінетаралудеңгейінанықтауүшінАмерикадантысқарынарыққаназар

аудардым.Бұлреттедереккөздер(VarietyInternational,ScreenInternational

мен оларға жақын әртүрлі жылдық басылымдар) мүлде әрқилы сипатта

болыпшыққандықтан,мәліметтерікемдегендеекіжылтүгелқұжатталған

елдерді ғана қарастыруға шешім қабылдадым; бұл тәжірибе әжептәуір

сенім ұялатқанымен, өкінішке қарай, нәтижелері өте ауытқымалы болды:

«жеткілікті»мәліметтерібар46елдің25-іЕуропадаорналасқан;Азиямен

ЛатынАмерикасыныңкөптегенелдері,сондай-ақдемографиялықжағынан

ауқымды Үндістан, Қытай және Ресей секілді алпауыт мемлекеттер,

Африкамүлдеесептежоқ.Олқылықтаржетіпартылады.Дегенменбірқатар

қызықтызаңдылықтардыаңғарғандықтан,осыжолдардыжазыпотырмын.

Оларды кейінгі мол, дәл мәліметтер жиынтығының талқысына түсетін

әуелгіболжамдардепсанаңыздар.

1-сурет: Голливудтың шарықтаған әлеуеті. 24 елде (қара үшбұрыштар)

америкалық фильмдер онжылдықтың ең үздік хиттерінің 75–90%-ын

құрайды; 13 елде (қара жұлдыздар)90%-данасыпкетеді; 5 елде 100%-ға

жетеді (Берлинде өткізген бір жылдың ішінде мен үнемі әр аптаның ең

үздіконхитінқадағалапотырдым;оныңішіндетүгелоныболмағанымен,

кем дегенде тоғызы америкалық фильмдер еді). «Фильм туралы әңгіме

қозғалса, – деп жазды 1960 жылдары бразилиялық авангардист режиссер

Глаубер Роша, – ол америкалық фильм болып шығады... Фильм туралы

ГолливудтантысқарыжердеұйымдастырылғанпікірталассолГолливудтан

басталуғатиіс».Бұл–ендіраснәрсе.

Алдымен, Голливуд кедергіге ұшырап, касса түсімі 75%-дан төмендеп

кететін елдер (ақ шеңберлер) туралы бірер сөз айталық. Швеция мен

Дания, Скандинавияның басты елдері: Лейвой Джоэнсеннің

диссертациясында көрсетілгендей, олар өздерінің өте күшті өңірлік

бірегейлігінбайқатты;бұлмемлекеттердетекдат,шведқанаемес,исланд

жәнефарерромандарыда жеткілікті таралыпжатады.Чех Республикасы,

Сербия мен Болгарияны алсақ, ең алдымен, солар Шығыс Еуропадағы

тоңды жібітті: 1989 жылға дейін Чех Республикасында америкалық

фильмдердің касса түсіміндегі үлесі 30%-дан аспаса, бұдан кейінгі

мерзімде 76%-ға дейін көтерілді. Осындай процесс Словакия мен

Польшадабайқалды(Эстония,Румыния,Словениядаосықатарғажатады:

бірақолардыңмәліметтеріөзгермеліболғандықтан,картадакөріністапқан

жоқ).

Келесі кезекте – Франция. Бұл ел туралы әңгіме басқаша; Париж XIX

ғасырдың Голливуды болды, жазылған романдар барлық жерде оқылып

қанақойғанжоқ,сахнададақойылды,тіптіфильмосындаойлаптабылды.

Оның басқа Голливудты жек көргені таңғаларлық емес, символдық

үстемдіктен ешкімнің де айырылғысы жоқ; бірақ Франция өз нарығын

қалайқорғаудыжақсыбілседе(оны1920–1940жылдарыекіретшетелдік

фильмдер көміп тастағанымен, бірнеше рет жағдайды қайтадан қалпына

келтірген еді), оның шетелдік Голливудпен бәсекелестігіне күмән

болмағандықтан да, символдық үстемдікті ешкім де күшпен ұстап тұра

алмайды. 1986 мен 1995 жылдар аралығында тек төрт америкалық емес

фильм ғана екі британдық комедия, австралиялық комедия, америкалық-

италиялықмелодрамахалықаралықүлкентабысқажетті;олар:«Вандадеп

аталатын балық» (A Fish called Wanda), «Төрт үйлену тойы мен жерлеу

рәсімі» (Four Weddings and a Funeral), «Қолтырауын Данди» (Crocodile

Dundee), «Соңғы император» (The Last Emperor). Олардың бірде-бірі

француздықемес.ІсжүзіндеешқайсысыныңдаәдеттегіГолливудөнімінен

айырмасыболғанжоқ...

Скандинавия, Шығыс Еуропа, Франция – бұлардың бірде-бірі

Голливудтың үстемдігіне қауіп төндіре алмайтын қосалқы «қалдық»

жүйелер. Шын қарсылас Азияда, ол – Гонконг (Жоғарыда айтып

өткенімдей,менҮндістантуралыжеткіліктімәліметтабаалмадым).Үлгіге

алынғанонжылдыңішіндетек«Юркезеңініңсаябағы»(JurassicPark)мен

«Жылдамдық» (Speed) қана Гонконгтың тізіміне ілікті; басқа хиттердің

барлығы–жергіліктіжердіңөнімдері.Гонконгтыңдаөзықпалаймағыбар,

олар – Малайзия, Тайвань. Пәкістан, Бангладеш пен Қытай (олардың

жеткіліксізмәліметтерікартадакөріністаппаған).

Гонконг фильмөндірісінің болашағы – бұлыңғыр; оның Қытай Халық

Республикасының құрамына енуі шектеуі мүмкін немесе керісінше одан

гөрі ірі нарық өндіріс пен шығармашылықты дамытуға септігін тигізуі

ықтимал. Қалай болғанда да, осыдан алдыңғы буын мен одан кейінгі

кезеңде(БрюсЛиденбастапДжекиЧанжәнеоныңсыртындағыбасқаларға

дейін)ГонконгфильмдеріГолливудтыңсыртқашығаратынеңіріөнімдері–

2-суреттебейнеленген атыс-шабыс, шым-шытырықоқиғалыфильмдердің

мәнерін сәтті меңгеріп алды.

 Өзінің айқын емес көптеген ішкі бөліктері

бар, бірақсыртқысипаты жеткілікті дәрежедеқалыпқа түскен бұл форма

АҚШ-тыңөзішінде,сондай-ақоданшетелдерде(Еуропаесепкеалынған

жоқ; ол туралы кейінірек тоқталамын) ең үлкен табыстарға жетіп отыр.

Оңтүстік және Шығыс Азия – бұл фильмдер үшін ең қолайлы аймақтар;

олардың ішінен он жылдықтың ең үздік хиттерінің 50%-ы Сингапур-дың

үлесіне тисе, Оңтүстік Кореяға – 55, Индонезияға – 65, Тайвань мен

Тайландқа – 67, Малайзияға – 80% тиесілі (Пәкістан, Үндістан мен

Бангладешкеқатыстыазын-аулақмәліметтеросызаңдылықтырастайды).

Бұл таралымның тасасында мәдени географияның тұрақты

қисындарының бірі тұр: тарихи туындылар, басқа жанрлармен

салыстырғанда,жержүзіншарлапкетугебейімірек.Әлденешеғасырбұрын

үнді, араб ертегілері Жерорта теңізінен әрі қарай таралып, еуропалық

әңгіме-баяндарғаайналғанболатын;айтулыоқиғалармензорәрекеттердің

ауыс-түйісі – бүгінгі күнге де тән нәрсе (ертеңгі бейнеойындар да солай

болса керек: оқиғалар ешқашан бір орында аялдап қалмайды; олар өз

жалғасынтабуытиіс).Оқиғалардыңжержүзінаралапкетеберетінініңбір

себебі – олар белгілі дәрежеде тілге тәуелді емес. Баяндау (нарратив)

мәтініндестильменсюжетжекеқабаттардықұрайды;алкейінгілеріәдетте

алғашқысына қарамастан ауысады (дәлме-дәл айтқанда көшеді). «Бір

романды алып, оның сюжетін балетке айналдыруға болады». Бұл –

нарративтеоретиктерініңкелтіретінсүйіктімысалы.Гонконгтыңкөптеген

фильмдері солай жасалған. Сюжеттік желінің салыстырмалы дербестігі

атыс-шабыс фильмдерді сөзден айырып, оның орнын шу-даңғазамен

(жарылыс,апат,атыс,айғай)ауыстыруғамүмкіндікбереді;тілдіосылайша

еппен шетке ығыстыру арқасында фильмдердің халықаралық таралымы

оңайлатылады. 1920 жылдардың өзінде америкалық фильмдер әлемде

үстемдік еткенін айтып өтуге болады. Бұған тоқтау салған дыбыстың

пайдаланыла бастағаны еді; өйткені ол тілді зор кедергіге айналдырып,

әртүрлі ұлттық фильмөндірістің дамуына жол ашты. Ал атыс-шабыс

фильмдерінен тілді аластау бұрынғы үстемдікті қайта орнатудың қуатты

факторыболды.

III

Келесі картада: комедиялар (3-сурет). АҚШ-та олардың үлесіне касса

түсімінің 20%-ы тиеді; ал әдетте басқа аймақтарда әкелетін табысы

әлдеқайда аз: Шығыс Азияға, Жерорта теңізі өңіріне немесе картада

көрсетілген пайыз көрсеткіштеріне назар аударыңыз. Керісінше,

голливудтық комедиялар табысқа жетіп отырған елдердің өзінде (ақ

шеңберлер)олардыңкөпжағдайдаАҚШ-танайырмасышамалы.

Мәдени географияның тағы бір заңдылығы: шартты түрде айтқанда,

комедиялар айтарлықтай таралымды емес. Басқа француз әдеби

жанрларымен салыстырып қарағанда, ХІХ ғасырдың басындағы

Францияда көпшілік арасында өте оқылымды болған ажуа роман – гей-

роман(romangai)Еуропааумағындаазтарады.Ілгерідеаңғарылғанжайтқа

тағы да бір мұқият қарасақ, бұл әрекетсіздіктің басты себебі тілге

байланысты екені анық көрінеді: өйткені комедияның әзіл-қалжың тағы

басқа көптеген компоненттері таңбалаушы мен таңбаланушының

арасындағы шұғыл сөз алмасуларға әжептәуір дәрежеде байланысты;

оларды аударма әлсіретіп жібереді, сондықтан іс жүзінде лі фильмдер

өздерінің жер жүзіндегі ең көп мөлшердегі таралымына дыбыс

пайдаланыла бастаған дәуірге дейін жетті. Алайда тіл сияқты елеулі

құбылыстар қатарына жататын мәдениет тарихының терең қойнауына

көмілген, сөзсіз жеткізілетін долбарлардан туады; бұл долбарлар сіздің

табиғатыңызбен үйлеспесе, шақыру үшін аса қажетті ықтиярсыздық

компонентіжоғалады.Бірқызығы,бізәдеттеұлттықрухтыасқақтықпен(et

pour cause: белгісіз сарбаздар, жыртылған тулар, майдан алаңы, мерт

болғандар) байланыстырамыз; бірақ жұртты жылауға мәжбүр ететін

нәрселерменқатар,гебатыратынжайттардаөзгешесипаттаболады.Олай

болмаса, іс жүзінде қайталана беретін тағы да сол бірыңғай асқақтық

нысандарыбірмәдениеттенекіншімәдениеткетоқтаусызкөшіпжүреді;ал

уытты нің мақсаттары айрықша әрі құбылмалы болып келеді. «Анна

Каренина» романында айтылған сөздердің өңін айналдырып қолдансақ,

барлық асқақ ұлттар бір-біріне ұқсайды; бірақ олар күле бастағанда

әрқайсысыныңөзінеғанатәнерекшеліктерібайқалады.

Сөйтіп, Голливуд комедияларының халықаралық таралымдағы әлсіздігі

көп жағдайда олардың америкалық өнім болғанына, бразилиялықтарға,

финндерге тиесілі еместігіне байланысты екен. Көп жағдайда Бразилия,

Аргентина, Мексика, Швеция, Финляндия, Ұлыбритания, Австралия,

Гонконг елдеріне қатысты нарық есептері ұлттық комедияларға шынайы

әуестіктің бар екенінрастайды; бұл Италияда ерекше аңғарылады: үлгіге

алынған онжылдық ішіндегі әрбір ұлттық хит комедия болып келеді

(күткендегідей, бірнеше жылдан кейін «Өмір – ғажап» (Life is Beautiful)

фильміИталияныңбүкіларғы-бергітарихындаеңзортабысқаиеболды).

1960 жылдары басталған бұл әуестік ешқашан басылмақ емес; ол

психоанализ барысында анықталған ге тән адуын мен абыржу

сипаттарының үйлесіміне қатысты болуы мен италиялық комедиялардың

(commediaall’italiana)эмоциялықкеңістігіменжарасымтабуытиіс.Бұл–

әлемде өз орнын тапқанына күмәндана қарайтын мәдениеттің бұрыннан

қалғансарқыншаққаүстемдікпеназуынкөрсететін«дамыған»елдердіңең

соңғысының не өзінен жоғары тұрғандарды жария түрде «тақтан

тайдыруға» құмар «кейін қалғандардың» маңдайалдысының құбылмалы

кейпіемеспе?

4-сурет:Балаларғаарналғанфильмдер.АҚШ-табүкілкассатүсімінің25

%-ынқұрайды;басқаелдердіңкөбіндебұлкөрсеткішәлдеқайдатөмен,кей

кезде тіпті жоққа тән (мен мұны бір сәтте анықтап беремін). Бірақ

америкалықтардың нәтижелері олардың өздерін таңғалдырады. Сонда

кассатүсіміжоғарыхиттердіңтөрттенбірібалаларғаарналғанба?Маған

бұл біртүрлі қызық көрінді де, содан өзімнің балалық шағымдағы

деректердіқопаруғакірістім;Varietyапталығының1955–1957жылдардағы

сандарынан есімде жақсы қалған нәрсені тағы бір пысықтадым: ол кезде

балаларға арналған фильмдер өте аз болатын. Алғашқы ондыққа кіретін

мультфильм Крисмастың (Рождество) айналасын қамтып, бірнеше жерде

шамамен екі апта бойы қойылатын; яғни оның мезгілдік сипаты болды

(Менің «бірнеше жерде» деп айтып отырған себебім, ол уақытта

америкалықнарықбіржүйеліболмағандықтан,үздікондыққаладанқалаға

ауысқансайынкүртөзгеретін;бүгінолайойлаудыңөзіерсікөрінеді).1950

жылдардың ортасына таман Variety апталығының жыл ішіндегі ең үздік

жиырмалығына кіретін хиттердің қатарына балаларға арналған бірде-бір

фильмілікпеді;бұларада тек«Суастындағы 20000лье»(LeaguesUnder

the Sea, 20,000) және «80 күн ішінде әлемді айналып шығу» (Around the

World in 80 Days) фильмдерінің орны оқшау болуы мүмкін: балаларға

арналған бұл екі фильм де қосұдай сезімде қалдырады (екеуі де ХІХ

ғасырдағыфранцузромандарынаналынған).

Бүгінгікүніеңүздікжиырмалықтыңішінеәдетте4–5балаларғаарналған

фильмкіреді;мұныңсебебі–ақшада.Бұлфильмдерүлкентабысқажетеді,

өйткені балалардың көңілін көтеру үшін ақша есепсіз жұмсалады. Бірақ

бұлқосымшакірісбарлықжердебұйырабермейді.4-суреттекөрсетілген

қиғаш бөлініс соның нәтижесі болып саналады; бұл арада жанрдың

(салыстырмалы түрде) жоқ болуы әр мысалға алынған елдегі кедейшілік

мәселесіментүйіседі.Салыстырмалыбайланыстар–кемшіліксіземес;олар

ешқашан көрінбейді (Мысыр, Пуэрто-Рико немесе Сингапурға арналған

мәліметтерді қараңыз); бірақ бұл жеткілікті дәрежеде шындыққа жақын

сияқтыайтакетерлікнәрсе,ҚұрамаШтаттардыңөзішіндедеәрекететеді:

Нью-Йорк бейнедүкендерін зерттей отырып, өз шәкірттеріммен бірге

балаларға арналған фильмдердің үлесі Гарлем мен Броксте 3 пен 8%,

ЖоғарыВест-СайдпенЖоғарыИст-Сайдта10мен19%аралығындаекенін

анықтадық.Яғникейінгілердеүшесекөп.«Балаларғаарналғанфильмдер»

–анықтамаберуқиынныңқиыны;олфильмдіемес,аудиторияныалдыңғы

кезекке шығарады. Әрі бұл аудиторияның проблемасы шаш етектен.

Балалар әдетте фильмге өз беттерінше бармайды; оларды ересектер

қолдарынан жетектеп апаратындықтан, аз ғана тосын сауал туындайды:

сондафильмкімгеарналуғатиіс–ересекадамғама,әлдебалағама?1950

жылдары осы проблемалармен бетпе-бет келген кезде не жай ертегілер

(балалар үшін: «Күлшеқыз»/ Cinderella/, «Ақшақар» /Snow White/, тіпті

«Қиял» /Fantasia/) немесе Жюль Верннің жоғарыда аталған романдары

(ертегілерге қарағанда, зор табысқа жетті: нарықтың ересектерге

арналғаныныңтағыбірбелгісі)ұсынылды.Біраққазіросыекіформаөзара

кірігіп, жақындасып келіп, олардың қоспасы үлкеннің де, кішінің де

көңілінен шығады: мысалы, «Жат планеталық» (E. T.), «Қоян Роджер»

(Roger Rabbit), «Болашаққа қайта оралу» (Back to the Future) әртүрлі

«Ғаламшарларсоғысы»(StarWars)мен«ИндианаДжонс»(IndianaJones)–

алғырбалаларменақылсызересектерқұрайтынжаңаадамзаттүріне(Homo

puerilis)арналғанбаяндар.ОлардыңҚұдайы–СтивенСпилберг,Бениньи–

оның пайғамбары: «Өмір – ғажап» (and Benigni is his prophet: Life is

Beautiful) – балажан ересек освенцим туралы перзентінің хабардар

болғанынқалайтынтуынды.Біріненсоңыбірітуындағанфильмдерде«Жақ

сүйек» (Jaws), «Жақын жүздесулер» (Close Encounters), «Индиана Джонс

жәнетағдырғибадатханасы»(IndianaJonesandtheTempleofDoom),«Юра

дәуірінің бағы» (Jurassic Park); тіпті қызыл киген қыздың таңғажайып

кейпін бейнелейтін «Шиндлер тізімі» (Schindler’s List) Спилберг балалар

менересектерөзретіменбіргеараласыпжүретіноқиғалардытаңдапқана

қоймай, ересектердің өміріне тән екіұштылықты балалардың әр нәрсені

бір-біріне қарама-қарсы қоюға құштарлығы арқылы залалсыз етеді; бұл

туралы Бруно Беттельхейм жақсы баяндап берген. Ең тамаша үлгі –

Шиндлердіңөзі;ҮшіншіРейхтыңбұлазулықызметкерітарихитіршіліктің

қарама-қайшылықтарын зерттеудің теңдессіз мүмкіндігін қолға ұстатқан

жарылқаушы жанға айналды. Бірақ Спилберг үшін күрделі мәселелердің

байыбынаүңіліпжатуқызықсыз;ДостовскийденнемесеБрехттеналынған

бейнеоныңқолындатүккетұрғысызнәрсегеайналады.

Ісжүзіндеамерикалықкомедиялардыңтаралымыаз,балаларғаарналған

фильмдерді әдетте байлығы мол аймақтар ұнатады, атыс-шабыс фильмді

Оңтүстік және Шығыс Азия жөн көреді... Әр жанрдың өзіне қолайлы

кеңістігі, әртүрлі таралым заңдылығы бар; міне, осы айырмашылықтар

мәдени географияның пайдасын көрсетеді (барлық фильмдер жер жүзіне

біркелкі таралатын болса, бұл карталар мәнін жоғалтар еді; карталар

әркелкіліккемұқтажәріоныңанықсипатынбереді).Әркелкіліктіңболуы–

табиғи нәрсе, өйткені әлемнің әр аймағы мәдени экожүйе ретінде әрекет

етеді:олбіржанрдытаңдап,келесісінжоққашығаруғабейім.Расындада,

ол бір жанрды таңдайды, себебі сол арқылы келесісін жоққа шығарады;

балаларға арналған фильмдер мен атыс-шабыс фильмдерінің карталарын

қатар қойып салыстырғанда, кейінгісінің қуаттылығыменалғашқысының

әлсіздігі арасында қайшылықты сәйкестік пайда болады: Колумбия,

Ямайка, Марокко, Тайланд, Малайзия, Индонезия мен Оңтүстік Корея –

бұлардың барлығы атыс-шабыс фильмдері көп, балаларға арналған

фильмдері аз он ел бейнеленген кестенің ішіне кіреді. 5-сурет мәліметі

мынадай: онда атыс-шабыс фильмдері аз, драмалық фильмдері көп он

елдіңтізіміберілген–жетіЕуропаелі(Португалия,Испания,Швейцария,

Аустрия, Бельгия, Люксембург пен Норвегия) екі тізімге де енген, ал

қалғаналтаудыңбесеуіЕуропадаорналасқан.

Біз бұл арада мәдени географияның дарвиндік қырын – кеңістік үшін

күресформасынкөріпотырмыз.Нарықмүмкіндіктеріншектеуүшінталас

болады; кімде-кім бір кеңістікті сәтті иемденіп алса, екінші жақтағылар

кедергінің барлық түріне кезігеді. Үлкен географиялық заңдылықтарды

түсіндіруге талпынған кезде оқшау жағдай сирек кездеседі; бір жақтың

қуатын(немесеәлсіздігін)сайысбарысындағыбүкілкөрсеткіштержүйесін

қарастыру арқылы пайымдауға болады. Енді мен соңғы мәселеге назар

аударамын.

XIXғасырдаағылшын-французромандарыныңЕуропадатаралупроцесі

жүзеге асты; ал XX ғасырда америкалық фильмдер жер жүзін жаулады.

Бұғанорталықтандырылғанәлемдікнарыққалайүнқатты?ГлауберРоша:

«ФильмтуралыГолливудтантысқары жердеұйымдастырылған пікірталас

солГолливудтанбасталуытиіс»,–дегенболатын.АлендіолГолливудпен

аяқталуытиіспе,жоқпа?

Бұларадаромантарихымынадайөнегеұсынады.Бразилияромандарын

зерттеген еңбегінде Роберто Шварц астаналық (метрополиялық) үлгілер

аймақ(периферия)мәдениетінеекіжақтыықпалететінінкөрсетті.Ол[шет

елденкелетін]формамен[жергілікті]материаларасындағыүйлеспеушілік:

«бұл шала-шарпы романдардың бразилиялық сипаты шамалы», – деп

жазады ол. – «Олардың өне бойын «үндессіздік» пен «композициялық

ақаулар» жайлап алған». «Ақылға сыймайтын бағдарламалар», – дейді

Масао Миесси қазіргі жапон романдары туралы; осындай пікірлер бір-

біріне қатыссыз барлық жерде айтылған.

 Әлсіз дамыған әдебиеттің

жағдайына байланысты тұжырымның мәнісі мынадай: Еуропаның ішінде

және одан тысқары жасайтын барша әдебиеттің сырттан келген шетел

романдарынанқұралуыадамдардыңшетелкітаптарынкөпоқидыдегенсөз

емес; бұл жергілікті жазушылар өз романдарын қалай жазу керегін

білмейдідегендібілдіреді.Нарықкүштерісондай-ақтұтынуменөндірісті

қалыптастырады. Олар романның өз формасына қысым көрсететіндіктен,

нағыз бәсең даму құрылымын тудырады. Бірақ бүкіл тарих мұнымен

түгесілмейді. Дүркін-дүркін «ақылға сыймайтын бағдарламалардың» бірі

әрекет етіп отырады. Мачадо де Ассис бразилиялық романдардың

«композициялықақауын»жөндеп,олардыңғажайыпөзгешебаяндаустилін

қалыптастырды. Бөтен бір жерде Батыс Еуропаның символдық күшімен

түйісу зор парадигмалық өзгерістерге түрткі болды; оның мысалдары –

орыстың ойлы романдары мен латынамерикалық магиялық реализм

(немесе Кафка-Джойс буынының аздап өзгешелігі бар басқа құбылысы).

Қалыптан тыс жағдай болғанымен, олар біршама жиі кездесіп, әлемдік

әдебиет жүйесіндегі шығарманың қарсылықты қуатын көрсете алады.

Бәсеңдамуқұрылымыкүтпегенкездейсоқтықтанадаемес.

Ал фильмде ше? Бұл арада тасқынды кері қайтару, бәлкім, күшті

экономикалық шектеулерге (өндіріс шығындары, бөліс монополиясы,

демпинг әдістері) байланысты қиынырақ шығар; бірақ жүзеге асыру

мүмкінемесдегенбекерсөз.Фильмніңтарихыменоныңбүгінгісінсыни

тұрғыдан реконструкциялау ақырында бұған жауап ұсынады. Алайда әдіс

тұрғысынан Паскаль Казанова-ның «Әдебиеттің әлемдік республикасы»

(République mondiale des lettres) шығармасы туралы Кристофер

Прендергастың жазған шолуы басты түйінді аңғартады: «Біз мәдениеттің

әлемдік жүйесін түсінуге тырысқанымызда жалғыз жалпылама

сипаттаманыңқаттызеріктіріпжіберетінінкөреміз.Оләубастасипаттама

ретінде ұсынылса, сондай қалыпта болуға мәжбүр».

 Бұл өзім жеке

режиссерлер мен фильм жанрлары туралы зерттеу жүргізу мақсатында

пайдаланған сандық мәліметтер үшін де тура шешім сәтті талданған

«бөлшектердің» тізбектері арқылы өзара байланысқан сипаттамалар мен

түсіндірмелердің бірнеше қабатынан табылады (тағы да Прендергаст).

Құдай, мүмкін, бөлшектер арқылы танылатын болар. Біздің мәдениет

туралытүсінігімізосындай.

Ескертпе

1. Осыжәнеосыданкейінгікарталардафильмжанрларыпайдаланылады;бұл–даулымәселе,

өйткені кейбір зерттеушілер жанрлар бар екенін мойындаса, келесі біреулері мұны жоққа

шығарады. Жалпы дәлелдерге жүгініп жатпастан, мен өзімді бірінші топқа

жатқызатынымды айтқымкеледі; фильмдергеқатыстытіпті табандылық көрсетемін:газет

оқысаңыз, бейнеқорларғакөз салсаңыз, фильм жанрларының бар екеніжан-жақтан айқын

көрініптұрады;өйткеніәрфильмкелесідейбелгілібіратауменсатылады:комедия,фильм-

нуар («қара фильм»), ғылыми фантастика. Жанрға жіктеу – осы арада жоқ нәрсені құр

ежіктеп,уақыттыбосөткізуемес;бұл–фильмөндірістіңфильмдіажыратуменбилетсатып

алуды оңайлататын нәтижесі. Өзім пайдаланатын категорияларға келсем, оларды

фильмөндірістің бір саласынан бейнедүкендерден алдым. Мен Гринвич-Виллидждегі

тәуелсіздүкенді,блокбастерлердүкенін,«Жандыөнерлергеарналғантеатр»(Theaterforthe

LivingArts)каталогынтаңдадым.Олардыңкатегорияларыныңсанынтөрткедейіназайттым

(«атыс-шабыс фильмдері», «комедиялар», «балаларға арналған фильмдер», «драмалық

фильмдер»)жәнеөзімеүлгіетіппайдаландым.

2. «Драма» – сәтті атау емес; мен оның басқа жерлерден орын таппаған фильмдерді салып

қоюғаарналған a passe-partout – «қағаз жақтау» ұғымы сияқты қабылданатынынбілемін;

бірақ оның мына ретте шын мәнінде кәдеге жарайтыны анық: драмалардың өте күшті

театрлық сипаты бар (бәлкім, сол себепті олар әлі күнге дейін театр мәдениеттің негізгі

көрінісі болып саналатын Еуропада жағымды сипатқа ие); театр сияқты, оның

қойылымдарыдакейкездешектеулі;айталық,«ФоррестГамп»(ForrestGump) фильмінде

басқаһарманайналадакөпқозғалады,бірақоныңавтобусаялдамасындағымонологтарына

символдық сипатта басымдық беріледі. Театр «драмаларға» қатысты да тіл мен оның

проблемаларынаайрықшакөңілбөлінеді:тағыда«ФоррестГамп»(ForrestGump), «Елес»

(Ghost),«Жауынадамы»(RainMan),«Қасқырменбилегенадам»(DanceswithWolves)(соңғы

екіатау–басқалингвистіккеңістіктенкелгенаударма).

3. Менің еңбегімді қараңыз: «Әлем әдебиеті туралы жорамалдар», Жаңа солшыл шолу, 1-

шығарылым, 2000 жыл, қаңтар-ақпан. («Conjectures on World Literature», NLR (New Left

Review)1,Jan–Feb2000.)

4. «Әлемәдебиетітуралыәңгімелер»,Жаңасолшылшолу,8-шығарылым, 2001 жыл, наурыз-

сәуір(«NegotiatingWorldLiterature»,NLR8,March–April2001.)

ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ

Тəжірибежүзіндегітеория.Менпайымдағанбайланыс:«Король

Лир»жəнеонықайтатану

ДональдК.Фриман

ОңтүстікКалифорнияуниверситетіндеағылшынтілінендәрісберетінДональдК.Фриманбұл

эссесінде«КорольЛир»(KingLear)пьесасынЛейкоффпенДжонсонныңнақтыланғанбіліммен

когнитивтіметафоратеориясытұрғысынанқарастырукерекекенінбайыптайды.Корольәлемді

есеппентепе-теңдіккогнитивтіжүйесінесәйкестүсінеді,бірақоғанотбасылыққатынастарды–

байланыстардеппайымдайтынбасқакогнитивтіметафорақарсышығады.

Даму үстіндегі когнитивті метафора теориясы көркем шығармалардағы

бейнелі тілді талдау үшін жан-жақты мүмкіндігі бар негізді ұсынады.

Когнитивті метафора ауқымы кең бейнелі әдеби құрылымдарға сәйкес

келетінтілдікмодельдердіңесебін,сондай-ақәдебишығармалардыңтіліне

негізделген қолданыстағы түсіндірмелерге қарағанда, әлдеқайда айқын

және терістелуі мүмкін нақты интерпретацияны қамтамасыз етеді. Бұл

теорияны «Король Лир» пьесасын оқи отырып байыптағым келеді. Оқу

барысында негізінен бастапқы көріністерге көңіл бөлінеді, өйткені

пьесаның әлдеқайда іргелі заңдылықтарының маңызын түсіну жолдарын

анықтапберетінтепе-теңдікпенбауырмалдықсезімдеріарасындағыашық

тайталастантуындайтынметафоралыққұрылымдарсипатталған.

1.Метафоражәнесхемаланғантәнитәжірибе

МетафоратеориясыбойыншазерттеулердіңнегізгісипаттарыСамуэльР.

Левиннің еңбегінде көрініс тапқан. Ол іргелі эссесінде, мысалы, «a grief

ago» сияқты метафораны (әдеби нормадан ауытқу болып саналатын бұл

поэтикалық метафораның еш тілде тура баламасы жоқ; қазақшаға

сөйлем контексіне қарай шартты түрде «ескі жан жарасы», «көмескі

тартқан қайғы», «ескірген мұң» деп аударуға болар. – Ауд.)

интерпретациялау үшін іс жүзінде «қайғының» синтаксистік қалыбынан

туындайтынсемантикалықсипатты[+уақыт]сөздіңөзішінекөшіреміз;сөз

тіркесі (фраза) – қарапайым және метафоралық тілдің арасындағы

«қақтығыс»(Levin,1964:314).Метафора–«қарабайыр»,бейнеліеместілге

қарама-қарсы – көркем тілдің бөлшегі. Бұл теорияға сәйкес, өз ішінде

басқалармен бірге «өлі» (бірақ әдеби емес) метафораларды да қамтитын

«қарабайыр» тіл айқындалмаған әрі қарадүрсін сипатта болады, ал әдеби

(бірақ «өлі» емес) метафораларды бойына сыйғызатын бейнелі тіл

қалыптан тыс, әсірелегіш, айрықша мәнді, бөлек әсерге бөлейтін

қасиеттерін танытады. «Ауытқу» жеке танымнан тысқары семантикалық

белгілер мен комбинаторлық ережелердің әмбебап тілдік жиынтығына

жатады. Лейкофф (1987: 157–84) бұл көзқарасты «объективті ұстаным»

деп атады. Классикалық тұрғыдан алғанда, метафора тек девиантты,

паразитті құрылым сынды линвистикаға негізделген теориялар арқылы

ғана қарастырылмайды; біз метафораларды олардың әдепкі метафоралық

еместілденауытқуытұрғысынансипаттаймыз.

Метафораныңдәлосыекі

сипатын, оның әдепкі тіл құрылымында паразиттік қалыпта болуын, сол

әдепкіліктің семантикалық интерпретациялығынан ауытқып,

композициялық семантика айқындап беретін метафоралық емес тіл

тұрғысынан түсіндірілуін когнитивті метафора ашық жоққа шығарады.

Когнитивті көзқарас семантика теориясындағы Эксперименталды

ұстанымнан (мысалы, Лейкоффтың тұжырымдап бергеніндей, 1987: XV)

пайда болды. Эксперименталды ұстаным бойынша біз метафора тудыру

үшінсхемаланғаншынайы,жанаматәнитәжірибеіспеттінақтытүпқайнар

доменнің бөлімдері мен құрылымын дерексіз мақсатты доменге

проекциялаймыз.МетафораДжонсонның(1987:XV)«нақтыланғанадами

түсінік» туралы даусыз тұжырымынан пайда болды. Адамзат баласы

ретіндебізкөптегенфизикалықтәжірибегеортақтасамыз;олқұрылымғаие

болып, одан өзіміз қорытып алатын пропозициялық емес схемалардан

құралады.Бұл–схеманықорытыпалуғабейімдігімізбенақыл-ойымыздың

түпкілікті қасиеті. Біз өз физикалық тәжірибеміздің құрылымы мен

компоненттері бөлшектерін физикалық емес, дерексіз тәжірибемізге

проекциялаймыз. Міне, схемаланған тәни тәжірибені проекциялау сезімі

метафораны нақтыланған «адами түсінік» деп пайымдауға мүмкіндік

береді.

Мысал үшін «Король Лир» пьесасындағы мына әйгілі жолдарды

келтірейік:«Мен–күнәһарпендемін//бұлпендеңніңалдындабасқалардың

күнәсі одан да көп» (III.II. 59–60). Нақты жағдайда бұл жолдар Лирдің

асқақ әділдік туралысезімін бейнелейді:шынайы әділдік билеген әлемде

олжасаған күнәсі үшін әрі қарай тағы да жапашекпекемес; әділдік бар

болса, Лирдіңкүнәларын оның шеккен азабы тепе-теңдіккежеткізуі тиіс.

Осы«тепе-теңдік»ұғымы–біздіңәділдіктуралыидеямыздыңтүпқазығы:

біз әділдіктің дерексіз сипатын физикалық тепе-теңдік тұрғысынан

түсінеміз. Көлденең (горизонталды) тепе-теңдік концепциясы – әділдік

туралыбіздіңвербалдыда,вербалдыеместесөздеріміздебасымдыққаие.

Біздіңсоттаразаматтықталапты«дәлелдердің»«басымболуы»несалмағы

арқылы шешеді. Куәгер көрсетілімдерін «алдын ала кесіп-пішілген» деп

айтуғаболады.Әділдіктіңнышаны–көзішүберекпентаңылған,бірқолына

қос табақты таразы ұстаған әйел. Математикалық теңдеу, бейнелеу

өнеріндегіөрнектерменмузыкалыққайталаулардыңкейбіртүрлерісынды,

бір қарағанда, шашыраңқы ұғымдармен байланысқан осы және басқа да

көптеген метафоралар ТЕПЕ-ТЕҢДІКТІҢ вербалды, пропозициялы,

репрезентативтіемессхемаданпроекцияланады(схема теориясынжалпы

талқылау үшін қараңыз: Johnson, 1987: 18–40 және ол келтірген

сілтемелерге көз салыңыз; музыкалық қайталаулар мен ТЕПЕ-ТЕҢДІК

схемасын талқылау үшін қараңыз: Freeman, 1991: 153). Когнитивті

метафоратеориясыбойынша,бізбұлсхеманыңбөліктерін–(теп-теңдікті

реттейтін бірліктер) буындар мен осы буындар арасындағы қарым-

қатынастарды (қарама-қарсылықты не сәйкестікті) біздің дерексіз

(абстракт)тәжірибеміздіңбөліктеріне проекциялаймыз. Біздіңтепе-теңдік

туралынақтыланғанадамитүсінігіміздентуындайтын«әділдік»ұғымының

түсіндірмесіжоғарыдаайтылғансөздердекөріністапқан:«Мен–күнәһар

пендемін//бұлпендеңніңалдындабасқалардыңкүнәсіодандакөп».Бірақ

ТЕПЕ-ТЕҢДІК схемасы Эдгардың мына айтқанына ұқсас сөздерді де

назарда ұстайды: «Ол перзентін, мен әкемді ойладым» (III.VI.108); бұл

жерде Лирдің қыздарының кесірінен тартқан азабы Эдгардың әкесі

Глостердің тарапынан шеккен қайғысымен теңдестіріледі (сөйтіп,

пьесаның негізгі сюжеті мен қосалқы сюжетінің арасындағы тепе-теңдік

жүзеге асады); Лирдің әке мен бала арасындағы қарым-қатынасты

түсінбейтіні, бұл кереғарлықтың тіпті соңына дейін сақталғаны жапан

түзден жеткізілген корольдің ұйқыдан оянған сәтте Корделияға айтқан

жалбарынысынанкөрінеді:

ЛИР Уболсаәкел,менішугедаярмын.

Жақтырмайсыңсенмені,оны-дағыбілемін;

Әпкелерің,ұмытпасам,мағаназапшектірді:

Оларғаешсебепжоқ-ты,сендеғанабареді.

КОРДЕЛИЯ Жоқ,жоқ,ешбірсебепжоқ.(IV.VII.72–5)

Лир әке мен бала арасындағы қарым-қатынас туралы ТЕПЕ-ТЕҢДІК

схемасыұғымдарыаясындағытүсінігінентанбайды;бұғанКорделияныңол

шеңберденшығыпкеткенідеәсеретпейді.Бірақперзентініңәкекемшілігін

түгендеуге ықыласы жоқ; керісінше, әкесі ренжіткен болса да, перзенті

оғашәрекеткебарып,ТЕПЕ-ТЕҢДІКТІбұзбауытиіс.Менсілтемежасаған

метафоралардың бәрі бірдей әділдікке қатысты емес. Бірақ олардың

барлығы тепе-теңдіктің нақтыланған, мәдени тұрғыда күшейтілген

тәжірибесініңортақдереккөзіненбастауалады.

Бұлдереккөз–ТЕПЕ-ТЕҢДІКсхемасыпьесадағыметафораныңөтебай,

бұрынтүсіндірілмегенқұрылымыныңнегізінқалайды:ол–қаржыесебі.

«Меншікті таратып беру», «мен өзімді одан төмен қоймаймын», «ұзаққа

бармайды»(I.I.48,69,71)сындысөздерменсөзтіркестеріТЕПЕ-ТЕҢДІК

схемасынақатысады;бірақоләділдікметафораларыемес.Олардықаржы

есебінің өте тығыз құрылымданған тепе-теңдік сценарийі

 арқылы

түсіндіргеноңай.

«Король Лир» пьесасындағы метафораның екінші бай дереккөзі –

қарапайым БАЙЛАНЫСТАР схемасы; ол байланыс бөлшектері арқылы

жалғасқан екі буыннан тұрады. БАЙЛАНЫСТАР схемасы құрылымының

бұл үш қыры, ТЕПЕ-ТЕҢДІК схемасы сияқты, адамдардың физикалық

емес тәжірибесінің кең көлемінде көрініс табады. БАЙЛАНЫСТАР

схемасының дереккөзі біздің биологиялық аналарымызбен табиғи,

физикалықбайланысымызарқасындатабылады. Бұданкейінбізөзіміздің

ата-аналарымызбен, туыстарымызбен, достарымызбен «байланысуға»

көшеміз. Үйлену тойларында «Жалғайтын ұрпақ болғанның өзі – шексіз

бақыт»дегенсөздержиіайтылады.КейкездеБиблияданалынған«Құдай

қосқанды ешкім ажыратпасын» (Matthew, 19, verse, 6) деген тілек

келтіріледі. Романтикалық құштарлықтан шеткері адамдар «еш нәрсеге

байланбаған»немесе«аяқ-қолышідерленбеген».Оқиғаларбіріненсоңбірі

сабақтаса жалғасса, біз бұл екі оқиғаның арасында себеп-салдарлы

БАЙЛАНЫС бар деп ойлаймыз. Құдайдың жарылқауы мен құдіретті

сүйіспеншілік байланыстары діни мазмұнын жоғалтқанымен, бүгінгі күні

жандыжәнеөнегелісипаттанытыпотырғанҰлытізбекқұбылыстарының

қатарынақосылады (қараңыз:Lakoffand Turner,1989:160–213). Арыстан

әлі күнге дейін аң патшасы болса, басты инвестициялық тауар ретінде

алтынөзініңқұнынжоғалтқанжоқ;алплатинасиреккездесетініне,қымбат

тұратынынақарамастан,жайөнеркәсіпбұйымыболыпсаналады.

Бұл екі қуатты қабылдағыш құрылым (тепе-теңдік пен байланыстар)

оқшау жағдай мен бұрын негізделмеген әрі байланыстырылмаған

сындарлы жалпы құбылыстарды танытады. Мысалы, бас жағында

пьесаныңішкіәлемініңахуалындраматургжасапберетінінашыпкөрсету–

Шекспир сынының басты мысалы. Іс жүзінде олар пьесаның басты

схемаларыболыпсаналады.«КорольЛир» пьесасындаГлостердіңКентке

айтқанөзұлдарыныңшыққантегітуралыарсызәңгімесіпьесадағыТЕПЕ-

ТЕҢДІК пен БАЙЛАНЫСТАР схемаларының бәсекелестігіне ерік береді.

Лир сияқты, Глостер де әкелік қарым-қатынасын БАЛАЛАР – ҚАРЖЫ

АКТИВТЕРІ метафорасы арқылы білдіреді; аудитория мұның толық

көрінісінекөпұзамайЛирдіңтақтанкетурәсімікезіндекуәболады.

Сэр,меноның[Эдмундтың]тәрбиежүгінмойнымаартыпалдым.

Сэр,оданбасқаменіңзаңдыұлым[Эдгар]бар,мынаданбірнешежасүлкен,бірақменіңесебімде

оныңқұныәліжоғарыболмайтұр.(I.I.8,18–19)

Эдмундтың тәрбиесін мойнына жүк «арту» дейтін Глостердің түсінігін

Грин(1930:47)жазған«тиеументүсіру»депаталатынәдістіпайдаланған

жылжымайтынмүліктітіркеугебаламаретіндеалуғаболады;оныңкезінде

«орындаушы» мойнына мүлікті «артады» және мүлікке ретімен тиесілі

төлемдерді өзіне «түсіреді». Байғұс Эдмунд қаржы активі емес, шығыс

бабыментеңдестірілгендіктен,Глостердітолғандырмайды;алЭдгарұятты

емес болса да (Глостердің абыройының құны), өз әкесінің сезім тепе-

теңдігінде құнсызданып қалады. Пьесаның бас жағында-ақ отбасылық

БАЙЛАНЫСТАРқұнсызданыпүлгерді;балалар–бишаранемесе«заңды»;

пьесадағы БАЙЛАНЫС метафорасының маңызды дереккөзі болып

саналатын баланың әкеге қарым-қатынасы Эдмундтың өз перзенттік

борышын бұрмалауынан басталады. Алымдар мен есептер, ұлдар мен

қыздар,бишаралармензаңдыұрпақ(олайайтылмауғатиісболсада,табиғи

нетабиғиемесбалалар)–тілменсюжеттіңбір-бірінеқатысыжоқсияқты

көрінетін деректері тағы да сол жайттармен – ТЕПЕ-ТЕҢДІК және

БАЙЛАНЫСТАРсхемаларыменұштасқан.

Бұл бәсекелес схемалар пьеса тілінің дәстүрлі бөлігіне қатысы жоқ

метафоралардың едәуір бөлігін құрайды. Оның үстіне, олар арқылы

жасалуы мүмкін талдаулар бұрын игерілмеген эмпирикалық мәліметтерді

алға тарта отырып, пьесаның бейнелі тілін баяндау, сюжет және жеке

кейіпкерлер тобы сынды басқа құрылымдық бөлшектермен салғастыруға

жол ашады. Мысалы, көптеген сыншылар қосымша сюжетте Эдмундтың

Глостердің көзін ағызып, бірақ Эдгардың оған жаңа өмір сыйлағанынан

параллель құрылымды тепе-теңдікті көргенімен, негізгі сюжетте Гонерил

мен Реган Лирді қызметшілерінен айырады, алайда Корделия уақытша

екенінеқарамастан,оныңденсаулығының,әкелігініңжәнепатшалығының

қалпына келуіне күш салады. Мен сипаттайтын бұл тепе-теңдікті,

метафоралар заңдылығы мен осы деңгейлердің арасындағы қарым-

қатынасты түсіндіру үшін «Король Лир» жөнінде бір ғана теориялық

амалды пайдалану арқылы не жазылғанын мүлде білмеймін. Міне, осы

түсіндірмелік қуат когнитивті метафора туралы әдебиет теориясына

қосылғаннегізгіүлесболыпсаналады.

2.Корольдіңқаржыесебі

«Король Лир» пьесасының беташар көрінісі туралы пікірлердің көбінде

ол «соттың іс қарауы» болмаса «махаббат сынағы» деп қарастырылады.

Бірақбірқызығы,сахнадасотпроцесіжүріпжатырдейқоятындайқылмыс

та, судья да, қорғаушы да, алқабилер де, қарама-қарсы тараптар да

байқалмайды. Тайталастықтың исі де жоқ. Лир өз патшалығын бұл

көрініске дейін бөліп тастаған.

 Шекспирдің сот процесіне ұқсайтын

көріністе(III.VI.35–83)жәнебасқасонеттеріменпьесаларындағытағыда

сот процесін сөзсіз еске салатын осындай тұстарда жиі қолданатын

сөздерініңішіненбірде-бірқұқықтерминінтабаалмаймыз.

Сот атауларының орнына, біз «Король Лир» пьесасының беташар

көрінісінде(Филлморайтқансипаттағы:1982)заңнантысқарыдау-дамайға,

қаржы есебінің аудиті мен кең ауқымдағы қаржы есептілігінің

нәтижелеріне байланысты семантикалық құрылымды кездестіреміз

(Шекспирдің бұл мәселелермен жақсы таныс болғанының айқын дәлелі

мына еңбекте келтіріледі: Knight, 1973: 248). Қаржы есебінің

жауапкершілігіоныжасапберетінжақпенқоса,сақтапқоятынтарапқада

жүктеледі. Бұл тұрғыдан қарағанда, Лир үшін маңызды, ал оның

айналасындағы кейіпкерлер үшін соншалықты маңызды емес, сахна

«оқиғаларын» үйлестіріп отыратын БАЛАЛАР – ҚАРЖЫ АКТИВТЕРІ

метафорасы (мына еңбекте айтылған тұрғыдан: Schön, 1979: 264) өнімді

болыпкеледі.Лирдіңөзқыздарынақарым-қатынасыбайлыққа,меншікке,

дүние-мүлікке, қарызға қарым-қатынаспен бірдей. Қаржы активтері (яғни

балалары) капиталдың өз иелеріне (атап айтқанда әкелеріне) қайтуын

қамтамасыз етеді. Ендеше, бұл құрылымда ПЕРЗЕНТ МАХАББАТЫ –

МҮДДЕ метафорасы маңызды орын алады. Қаржы активтері мен

ұйымдары олар тиісті кіріс әкелуді қамтамасыз етіп отыр ма және бір

активтің екінші активпен салыстырғанда келтіретін табысы қандай деген

тұрғыда дүркін-дүркін тексеріске түседі; қажет болған жағдайда

инвестициялық стратегия қайта қаралады. Қайтарымы жақсы активтерге

әрі қарай күрделі қаржы құйылуы мүмкін. Үмітті ақтамаған активтер

шеттетіледі,алсаудадантүскенақшатағыдақайтарымыжақсыактивтерге

беріледі. Қаржы есептілігінің түпкілікті қағидалары Шекспир заманынан

бері өзгере қоймағанымен, кейбір қосалқы тұстарының кәдімгідей

айырмашылықтарыбар.Біріншіден,бұлтәріздібалансқағаздарысақталып

отырғанымен, «тек туындаған кейбір айрықша жағдайлар қаржы

есептерініңресмитүрдежабылуынталапеткенкездеғана»қолғаалынып,

реттелетін болған (Yamey, 1949: 106). Екіншіден, қаржы есебінің аудиті

ауызша жүргізілген (шынында да, «аудит» термині латынның audire –

тыңдаудегенсөзіненшыққан),өйткеніқаржыаудитіАнглиядазаманғасай

қалыпқа түскен ХІV ғасырда бұған қатысы бар адамдардың көпшілігі

сауатсызеді.Басқаныңкапиталынасанақжүргізушіадамесептідауыстап

оқыды не ол туралы «айтты», ал аудитор оны «тыңдады». Әуелгі

бухгалтерліккітаптардан1456жылыДублинқаласыныңқаржылықесебін

алу үшін екі аудитордың тағайындалуы жөнінде мынадай дерек

ұшырасады: «осы қала қазынашылығының есебін алып, тексерген кезде

түртінектегенекіаудиторданолардыңзәресіұшты».

Мәліметке қарағанда, Шекспир мен оның оқырмандары таныс болған

қаржы есебі мен аудитінің моделі, корольдік билік әр аймаққа беретін

қаржылай көмектің (субвенцияның) және әр аймақтан корольдік билікке

келетінақшалайтабыстыңжартыжылдыққорытындысынегізіндетүзілген.

Дағдылы талаптарға сәйкес, қазынашылық өкілі «Ұлы шиыршық парақтың» [мемлекеттік

тіркелімге жататын құжаттың] көшірмесін дауыстап оқып, аймақтан (шерифтен) корольдік

биліккетүсетінқаражатжөніндехабардарететін.Қазынашылықөкілікорольдікбиліккетиесілі

қаражат бейнеленіп, шартты есептегіші бар торлы матаның [рәсімге лайықталған шаршының]

үстіне жайғасатын. Торлы матаға іргелес аймақ басшысы –шериф орналасатын. Казынашылық

өкіліқаражаткөлемінайтқанкездешерифшарттыесептегіштітепе-теңдіккекелтіруүшінсәйкес

бағанға өзінің сандық таяқшасын, корольдік ваучер мен ақшаны болмаса, бағалы заттарды

қоятын.

Бұл корольдік билік пен шериф арасындағы жылдық есепті бекітетін.

Дәстүрі мол бұл рәсім көне норма кезеңінен бастап XIX ғасырға дейін

жетті.Шекспирдің заманында бұлоқиғажай қаржы есебін реттеутәртібі

ғанаемес,өзіндікрәсімретіндеқабылданатынеді.

Мемлекеттік есептерді тыңдаудың, оларға аудит жүргізудің осы рәсімі

ғанапьесаныңалғашқымаңыздыкөрінісініңтосынғұрыптық(ритуалдық)

сипатынбіршаматүсіндіріпбереалады.Лирдің«асығысниетін»ұғындыру

үшін маңызы бар сөздердің көпшілігі қаржы есебі мен мемлекеттік

басқарудың семантикалық ауқымында қатарлас түсіндірілуі мүмкін. Ол

«аумақ мүддесі» үшін өзін басқаруқұқығынан «айырғысы» келеді. Ол өз

қыздарынан әкелік махаббатының қуатын одан әрі арттыратындай болуы

үшін

олардыңәрқайсысы«бізбір-біріміздібәріненбетержақсыкөреміз»

деген сөздерді «айтуын» (яғни есеп беруін, қарым-қатынасын білдіруін)

қалайды; бұл әрекетті – король қыздарының әрбіріне салынған үш түрлі

инвестицияның қайтарымына байланысты жұмсалатын күрделі қаржы

ретінде түсінеміз. Әр қызға «сөйлеу» не «айту» мүмкіндігі беріледі. Лир

өзінің «... теңдессіз жомарттығын кеңінен жария ететін» әр сөйлеушінің

сөзінтыңдайдыәрітексереді;адамныңмінез-құлқы,табиғибауырмалдығы,

перзенттікмахаббаты,күмән-күдіктерікөріністауып,(есепберусипатында

болмағанымен, қаржылық негізі бар) осы жомарттыққа әбден лайық

болғысы, оның ырзығына кенелгісі келеді. Болашақ инвестициялар

бұрынғының нәтижелері арқылы тепе-теңдік іздейді, өйткені Лирдің

бағалайтыны–солөткенніңкөрсеткіштері.

Гонерил өзінің «лайықты екеніне» еш күмән келтірмейді. Өзінің жұрт

алдындағы сөзін әкесі сияқты, қаржылық сипатта сабақтайды. Оның

әкесіне деген махаббаты қаржылық сипаты бар, құлаққа жағымды

«қымбат»сөзіменжеткізіледі;дәстүрліқаржыактивтерітаразығатартылып

жатқандықтан,махаббат«бағалануымүмкіннәрседенжоғарытұрады»;ол

«кедейшілікпен тыныстайды». Реганның есебі түгел. Ол әпкесімен бір

«асыл тастан» (Шекспирдіңқолданысында бұл әдетте алтынды білдіреді)

жаралғанын, өзін онымен тең санайтынын айтады («мен өзімді одан кем

бағаламаймын»). Бірақ Реганның пікірінше, Гонерил «ұзаққа бармайды»;

бұл – қазіргі қаржы есебінде тікелей қолданылатын идиома.

 Реганның

толғанысы шындықтан әбден шалғай: ол өз бақытын тек әкесінің

махаббатынанғанатабамындейді.

Мұның барлығының негізінде тағы да ТЕПЕ-ТЕҢДІК схемасы жатады.

Лир қыздарының өзіне білдірген сүйіспеншілігімен тепе-теңдікті

қамтамасыз ету үшін «жомарттығын» қарсы қоюды ойлайды; оның жаңа

қаржылық салымдары осыған дейін өзі алған инвестициялардан түскен

кіріспентаразыбасынтеңестіруітиіс.Гонерилдеөзкезегінде(корольдіктің

аса құнды бөлігін иемдену үшін) жоғары бағалы махаббатын танытқысы

келеді;Регинөзінәпкесіментеңбағалайды,бірақГонерилдіңқұныұзаққа

жетпейтінін ерекшелеп айтады. Лир өзінің біз кейінірек қайта

қарастыратын мінез қалпын ашық көрсетеді: бұл – Джонсон (1987: 95)

«моральматематикасы»депатағаннәрсегеөлерменқұштарлық;осыарада

бала тәрбиесінің эмоциялық шығындарының сандық бағасы тексерілетін

қаржы есебіндегі махаббаттың сандық көрсеткіштерімен тепе-тең

сәйкестендірілуітиіс.

Лирдің ТЕПЕ-ТЕҢДІК схемасы салдарынан Корделияның таңдауы ә

дегенненыңғайсызкүйгедушарболады:

Міне,бишараКорделия!

Бәріойлағандайемес;өйткенімен,

Өзмахаббатымның,

Ауызданшыққансөзімнен,

Ауырекенінесенімдімін.(I.I.75–7)

«Өзін Гонерилдан артық бағалайтын» Реганмен салыстырғанда,

Корделияның хәлі аянышты әрі қаржы жағынан жұтаң; бірақ ол қаржы

метафорасын бірден жоққа шығарып, қарапайым мағынасына қарағанда

салмағыәлдеқайдаауыр(яғниқымбат),руханилыққабасымдықберілгенөз

ТЕПЕ-ТЕҢДІК схемасын ұсынады. Ол өзінің махаббат туралы «рухани»

түсінігінеадалдығынсақтайотырып,әкесінедегеныстықықыласыноның

перзент парызы жайындағы қалаулы есебінен жаңылыстырмай білдіруіне

мүмкіндікберетінаралықжолдытабуытиіс.

Пьесадағы алғашқы пайымдарында Корделия өзінің сезім мен сөзге

салыстырмалы түрде жүктейтін құндылығын былай білдіреді: «Корделия

недесін?Махаббаттатілжоқ».Оләрқашансезімдісөзденжоғарықояды;

бұлекеуіешқашантеңелмейді;Корделияісжүзіндеперзенттікжәнеәкелік

махаббат туралы оның өз ойындағы есебін бұзатын қаржы аудитімен

байланыстысөздісөйлеуденбастартады.Лирқаржылықталаптыңнысаны

саналатын Корделиядан

 үміткер екі жігіт туралы сөз ете отырып: «Үй

кенжесінің өз әпкелерінен гөрі мол игілікке кенелуі үшін не қалауы бар?

Сипаттапайтсын»(I.I.84–5)дегенсауалынакішіқызысөзбенсезімдікім

қалайөлшейтініжайындамәліметбереалатынжалғызжауаптықайтарады.

Ол әкенің сыйлығы жалақы сияқты «сипатталуы» тиіс деген Шекспир

заманындағы қалыпты түсінікті жоққа шығарады. Оның көмейіне

кептелген, айта алатын бір ғана сөзі бар, ол – «ештеңе». Оған сезімі

қымбат,біраққаржыаудитіндесезімгеорынжоқ.Пьесаныңбұлкөрінісінде

басымдықберілгенесепжүйесітұрғысынанқарағанда,Корделияныңкөпке

мәлім үнсіздігі мүлде қисынсыз. Корделияның «ештеңесін» әкесі сандық

тұрғыдан ғана түсінбейтінін оның «Ештеңе ештеңеден пайда болмайды»

(I.I.89) деп қобалжып жауап бергенінен байқау қиынға соқпайды. Осы

сәттен үйішілік бәсекелестік процесі басталып, Лирдің салтанатты

рәсімінің берекесі қашып, Корделия мұрагерлік құқықтан айырылады.

ЛирдіңқаржыесебіжобасыныңнегізіндежатқанТЕПЕ-ТЕҢДІКсхемасын

КорделияБАЙЛАНЫСТАРсхемасыменауыстыруғаұмтылады.Оләкесінің

отбасылыққатынастарғақаржыесебініңбірбөлігідепқарайтынтүсінігін

өзгертіп,оныңсанасынаОТБАСЫЛЫҚҚАТЫНАСТАР–БАЙЛАНЫСТАР

өнімдіметафорасыненгізугекүшсалады.Корделиябұләрекетінбәсекелес

жерлерде, сондай-ақ қаржылық және туыстық формаларында кездесетін

көп мағыналы «bond» (облигация /құнды қағаз/, кепілдік, міндеттеме,

жауапкершілік, шарт, жақындық, іліктестік, байланыс. – Ауд.) сөзін

пайдаланудан(Accordingtomybond тіркесінбұлжердешарттытүрде«өз

ішімнен»–Ауд.)бастайды:

МенсіздіңЖоғарыМәртебеңізді

Өзішімненжақсыкөремін;

Артықтаемес,кемдеемес.(I.I.91–2)

Әуелбастан,Корделия«bond»(облигация)сөзінәкесініңқаржыжобасы

тұрғысынан түсінетінін ашық жария етеді. Шекспир заманында қаржы

құралы болып саналған облигацияны Шейлок «бірыңғай байланыс» (The

Merchant ofVenice, I.III.144)деп атады. Бұл текқарызалушының кредиті

негізінде ешқандай кепілсіз жүктелетін қаржылай не басқа міндеттеме

болатын.Бірыңғайміндеттеме,заңтіліменайтқанда,күшінжоймауытиіс

(борышқордың міндеттемені өтеуінің жалғыз амалы – оны орындау;

қараңыз: Black’s Law Dictionary, 1981: 163). Бірыңғай міндеттемені

орындайтын да, орындамайтын да бар. Бірыңғай міндеттемені орындауға

байланысты «Король Лир» пьесасында «барлық» немесе «ештеңе» деген

екісөзгебасымдықберіледі.Корделияүшінәкесін«өзішінен»жақсыкөруі

– оны бүкіл ынты-шынтымен жақсы көру деген сөз; бірыңғай қаржы

міндеттемесініңсипатынақараймахаббаткөпте(толықтанартығырақ),аз

да (жартыкеш) бола алмайды. Бірақ Корделия үшін осы сияқты «барлық

немесе ештеңе» белгісі перзенттік міндеттемеге жатады; ол термин

БАЙЛАНЫСТАР схемасында ПЕРЗЕНТТІК ҚАТЫНАСТАР – ТАБИҒИ

БАЙЛАНЫСТАР метафорасы арқылы айқындалады. Мен жалғыз

метафораның «отбасылық байланыстар» мен «ата-аналық байланыстар»

сияқты сөз тіркестерін қалай реттейтінін байыптап көрдім. Лир

Корделияның метафораға бай түсінігіне бойлай алмай, тек қана қаржы

ұғымдарыменжауапқатады:

Сөзіңдісәл-пәлтүзетші,

Өзіңебұйыратындәулеттенайырылмауүшін.(I.I.93–4)

Корделия өз жауабында тағы да ТЕПЕ-ТЕҢДІК пен БАЙЛАНЫСТАР

схемасынасүйенеді:

Сүйіктіәміршім,

Мағанөмірсыйладыңыз,бағып-қағыпөсірдіңіз,

Жақсыкөрдіңіз;

Меносыжақсылықтыңбәрін

Ретікелгендеқайтарамын;

Құзырыңызғақұлшылықетемін,

Сіздіжақсыкөремін,ардақтұтамын.

Тексеніғанажақсыкөреміздесе,

Меніңәпкелерімекүйеулерінеүшінқажет?

Құдайқалап,тұрмысқашықсам,

Мағанқолынұсынып,серттескенжігітім

Махаббатымныңжартысынбөліседі,

Қамқорлықпенборыштыбіргеалыпжүреді.

Әкемдіғанажақсыкөрсем,

Менешқашанәпкелерімдей

Тұрмысқұрмайтынымасенімдімін.(I.I.94–103)

Алдымен,КорделияЛирменөзініңперзенттік табиғи жақындығына ден

қойып, артынан бұл туыстықты екі жақты түсіндірілуі мүмкін «return»

«бірыңғай байланыс», «қайту, қайтару» етістігіне қатысы бар қаржы

есептілігіменбайланыстырады.Байланыстартабиғитүрдеқостарапты:Ә

текА-менбайланыстыболғанжағдайдағанаАдаӘ-менбайланыстыбола

алады. Қаржы есебі шеңберінде біз белгілі бір пайызды «қайтаратын»

инвестициялартуралысөзқозғаймыз.Корделия«борыш»депсипаттайтын

«қайту»терминіесептердеде,байланыстардадабелгібереді.Бұл«қайту»

перзенттікқатынастардыңбелсенділігіменжәнеесептердіңтеңдестірілген

сипатымен сабақтас; бұл арада ең іргелі адамшылық байланыстар, туу,

көбею, сүю түрінде көрінетін туыстық қатынастар неке рәсімінде

жолығатын шыдам, махаббат, ар-абырой сынды сөздер арқылы беріледі

(қараңыз: Rosinger, 1974). Дегенмен пьесадағы есеп метафорасының

қаржылық сипаты әлі күнге дейін сақталған. Корделия үшін неке –

байланыс (адамдық қатынастар) ретінде «міндеткерлікті» немесе сертті

қамтиды; қаржы есебі мен адам дамуы заңдылықтары бойынша міндетті

түрдеекіқырынандатүсіндірілетінбұлсөзқыздыңәкеге«міндеттемесі»

жатқан кредит желісін азайтады. Тұрмыстағы қыз бұрынғысынша тек өз

әкесін ғана жақсы көретін болса, берген сертінің жалған екені әшкере

болады, өйткені оны күйеуімен байланыстыратын міндеткерлік несиесі

жоқ;сондықтанКорделияүшіншынындадаештеңеніңжайдан-жайпайда

болуы мүмкін емес. Корделияның ойлағаны қаншалықты рас болса,

ГонерилменРеганның«әкелерінтолықжақсыкөретіні»есеппенбайланыс

жобаларының екеуіне қатысты алғанда да, соншалықты жалған екені

көрінеді. Лирдің қыздары «әкесін толық жақсы көруді» талап ететін

туыстық байланысты бұзбайынша, күйеулері өздерінің лайық екенін

дәлелдегенмахаббаттыжартылайдасезінеалмайды.Екіжобатұрғысынан

қарағанда да Корделия «тым жап-жас, менің Әміршім, әрі шынайы»

(I.I.106) делінеді: біріншіден, әкесімен перзенттік байланыс тұрғысынан

кіршіксізадалдығырас,екіншіден,әпкелерініңжалғанесептеріне(олардың

«облигациялары» бірмезгілдеәртүрліекі несиеберушіге берілген)қарсы

қаржылық, перзенттік міндеттемесі бойынша өзінің бүкпесіз таза есебін

қарсы қойғаны да – шындық. Қай жағынан алғанда да, Корделия – өз

отбасыныңүздікаудиторы.

Корделияның «ақиқатын» Лир тек қаржы есептілігі ауқымында ғана

түсіндіреді: «Солай-ақ болсын, ендеше, ұзатылғанда, шындығыңды

жасауыңныңмүлкіетерсің»(I.I.107).

Енді Корделияның қолынұстаудан үміткер Бургундгерцогы да шартын

қаржыталабытұрғысынанқояды:

БУРГУНДТЫҚ Жоғарымәртебелікороль!

Менбиікқұзырыңыздыңжомарттығынан

Артықештеңедәметпеймін.

Бірақсіздіңсаудаңыз

кемсоқпасдепүміттенем.

ЛИР Бургундтыққайырымдыжігіт,

Бізүшінқымбаткезінде

Оныбиікбағаладық.

Бірақендіқұнытүсіпкетті.(I.I.192–6)

Алайда Франциядан келген жігіт Корделияның «махаббат – есептер

жиынтығы ретінде түсіндірілмеуі тиіс» деген пікіріне ортақтасады. Лир

әуелдеКорделияны«өзжасауыңөзіңдеболсын»депБургундтықгерцогқа

ұзатуды көздеген кезде, қыз ТЕПЕ-ТЕҢДІК пен БАЙЛАНЫСТАРДЫҢ

арасындағы ымырасыз қайшылықты көрсетеді: «Бургундтықтың

махаббатының сиқы осы құрмет пен дәулетке тіреліп тұрса, мен оған

тұрмысқа шыға алмаймын» (I.I.247–8). Франциялық жігіт Корделияны

«бағасыз» дей отырып, оны Лирдің тепе-теңдік туралы түсінігіне сәйкес

келмейтіні үшін жақсы көріп қалып, Реганның «сыйлық» сөзін «баға»

орнынақолданғанынескесалады:

Корделия,сенеңғажайыпжансың!

Кедейболатұрып,еңбайадамсың.

Шеттетілсеңде,еңсұрауыкөпсұлусың.

Аласталсаңда,аяулыперіштесің.

Сеніңізгілігіңдіөзбойымадарытамын...

Бургундтыңбірде-біргерцогы

Меніңмұндайбағасызаруымды

Сатыпалаалмайды.(I.I.249–51,257–8)

Шекспир пьесаның алғашқы көрінісіне ТЕПЕ-ТЕҢДІК схемасына

байланысты қаржы аудитінің көркемделген жобасының негізгі

тақырыптарыненгізіпқойған.Лирмемлекеттікбасқаруменәкеболмысын

тек дерексіз, сандық ұғымдарға сыйғызады; Гонерил мен Реган өздерінің

перзенттік махаббатын ТЕПЕ-ТЕҢДІК схемасынан өрбитін есеп

метафорасыбасымқолданылатынтілмен жеткізеді

; сондай метафоралар

Бургундгерцогыбосқажанынсалатынмәселедедежиікөрінеді.Корделия

ТЕПЕ-ТЕҢДІК схемасын өз тұрғысынан жоққа шығарады; ол отбасылық

қатынастар туралы түсінікті БАЙЛАНЫСТАР схемасынан шығатындай

етіп өзгертеді. Ол үшін «ештеңе» деген сөзді айту қыздың әкеге деген

махаббатын жоқ қылмайды, тек оны тілмен жеткізудің мүмкін емесін

білдіреді; ал Лир үшін «ештеңе» – түк маңызы жоқ бірдеңе, қаржы

есебіндегі бос сандырақ. Сайқымазақ Лирдің Гонерилге барған кезінде

қайтажаңғыртаайтқандықтан,бұлсөзкорольдіекіұштыойғақалдырады:

КЕНТ Бұлештеңегетатымайды,сайқымазақ.

САЙҚЫМАЗАҚ Онда еңбегі бағаланбай зая кеткен қорғаушы секілдімін, сен маған ештеңе бермедің. Маған

ештеңебермегенненбасқаешнәрсеістейалмайсыңба,ағатай?

ЛИР Олайболмайды,достым;ештеңеденештеңежасаумүмкінемес.

САЙҚЫМАЗАҚ [Кентке] Айтшы оған, жерін жалға бергеннен түсетін табысы шаш етектен келеді; бірақ ол

сайқымазақтыңсөзінесенбейдіғой.

(I.IV.126–32)

Тілі сумаңдап тұрған САЙҚЫМАЗАҚ нақты қаржы ұғымы арқылы

Лирдің назарын аударып, өз корольінің «ештеңе» деп айтқан сөзінің

астарына тереңірек үңілуі керегін меңзейді. Ұлы бағалаушы Лир – құны

кеткен адам – «0», «қаржысыз» (I.IV.189–90), корольдігі жоқ король,

қыздарынанайырылғанәке,баспанаданжұрдайқаңғыбас;осығанмәнберу

үшін Сайқымазақ Лирдің қаржы есебі жөніндегі өз қағидасын өзінің

алдына тартады: «Менің жағдайым қазір сенен жақсы: мен –

сайқымазақпын, ал сен ештеңе де емессің» (I.IV.190–1). Лирдің үлкен

қыздарының махаббаты үшін жұмсайтын ақша бағамының айырбас бәсі

күткендегіденәлдеқайдажоғарыболыпшығады:

САЙҚЫМАЗАҚ Көр де тұр, қыздарың саған қаншама азап тартқызады әлі, бір жылда санап тауыса алмайсың

мұны.

(II.IV.52–3)

Лирдің әлемі өзі арқа сүйеген тепе-теңдік пен есеп ұғымдарымен бірге

күйрейді, өйткені Гонерил мен Реганоны өзіне қарасты қызметшілерінен

айырады:

РЕГАН ...Меніңүмітімбар,

Сіз[Лир]оның[Гонерилдің]еңбегін

Қалайбағалаукерегінбілеқоймайсыз.

Сосынолборышынөтеудіаңсапжүргенін...

Еңақырындаменіңәпкем

Өзміндетінатқармадыдепойламаймын.(II.IV.135–9)

Алайда Гонерил мен Реган, әкелерінің еңбегін қалай бағалау керектігін

біледі.Бұлароныжалғыз-ақнәрсесоңынанергеннөкерлерініңсанығана

толғандыратынынтүсінеді.Қыздарыөзініңқызметшілерінбірнешежүзден

нөлге (жоққа) дейін қысқартып, сол арқылы адамдық қауқарын азайтып

жатқанын көргендіктен, санасында саңылау пайда болады; қаржылық

есептерде не келу-кету тәртібінің шарттарында қандай ескертпелер

жазылғанына қарамастан, отбасылық қатынастардағы келісімнің міндетті

түрдеорындалабермейтінінеоныңкөзіжетеді:

Менсендергебарлығынбердім–....

Сендердіөзімніңқамқоршыларым,сенімдіөкілдеріметтім.

Бірақосындайсанменбелгіленіптіркелген

Бірескертпені

енгіздім.(II.IV.248,249–51)

Сайқымазақтың Лирге оның «0», «қаржысыз» екенін бұрынырақ бетіне

басқанын еске түсірейік; енді Лир Реган мен Гонерилге берген

«барлығының» –жалпы осындай сөздің өзі бар болса «ештеңемен»

теңескенінтүсінебастайды(жәнеКорделияның«ештеңе»депайтқаныосы

«барлық» екенін ұғынады). Қыздарының таусыла сөйлеп, әсіресе сандар

арқылыоныңнамысынатиеотырып:«Сізгеқажетбоптұрғанықаншабес

пенжиырманыңарасыма?Онба?Бәлкім,бесшығар?..Некерексізге?»,–

деген сөздерінен Лир «мораль математикасының» ауқымынан шығып

кеткен адамның жағдайын немесе тепе-теңдіктің ақырында жүзеге

асатынынкөребастайды:

О,мұқтаждықтыайтунеқажет;

Сіңірішыққанкедейдіңде

Артықдүниесіболады;

Табиғаттыңөзбергеніненартықнәрседәметпе;

Адамныңөміріхайуанныңтіршілігіментең–құнсыз;

Сенәдеміәйелсің;

Барлықнәрсежылуыжоқжалтыраққатіреліптұрса,

Ондатабиғатнегесеніңүстіңдегі

Жұқақабықтай,жылусызәсемжамылғыныкерекетпейді.

Жаратушым,сенмағаншынмұқтаждықты–

Сабырды,мағанқажетсабырдыбер!(II.IV.262–9)

Корделияның «bond» сөзін пьесаның бірінші пердесінің алғашқы

көрінісінде пайдаланғаны сияқты, Лирдің зор күрсініспен «О,

мұқтаждықты айту не қажет» деген сөздері шығарманың басты

құрылымында шешуші маңыз атқаратын қаржы есебі мен байланыстар

метафорасы арасындағы тартысты бейнелейді. Тарихи тұрғыдан алғанда

«мұқтаждық» (түпнұсқадағы көп мағыналы «reason» сөзін контекске

қарайосылайаудардық.–Ауд.)әубастаөзініңішкімазмұнындаақшалай

есеп айырысуды да меңзеген.

 «Қажет» сөзі Лирдің өлермен тілегі мен

оның«аты»жәнеоған«корольді»қосуарасындағыбайланыстыбілдіреді;

бұл үшін Лирдің түсінігінде корольдіктің сипатын анықтайтын оның

нөкерлерінің саны түгенделуі тиіс, ал адамдарға олардың жай табиғи

сұраныстары негізінде көрсетілетін, ұсынылатын кіріс-шығыс, қаржы

есебі, шығындардың тиімдігін талдау нәтижелері сыртта қалады. Лир

алғаш рет қаржы есебінен гөрі адамшылық байланыстарды салмақтауға

назар аударады. «Шын мұқтаждық» түсіндірілмейді, есептелмейді,

бағаланбайды.

3.БАЙЛАНЫСТАРсхемасы

ПьесаныңкіріспебөлігіндеЛиргеқатыстыБАЙЛАНЫСТАРметафорасы

қарым-қатынастардың орнағанынан гөрі, үзілгенін көбірек бейнелеген.

АлғашсахнағашыққансәтіненбастапЛирКорделияныңекеуара«туыстық

қарым-қатынас» туралы ағыл-тегіл баяндаған тұжырымының тек

қаржылық жағын көріп, оның әке мен қыз арасындағы байланысты

корольге түсінікті тілде жеткізгісі келген талпынысын жоққа шығарады

(«Менбұлміндеткерліктітиістіуақытыжеткендекеріқайтарамын»).

Ол перзент жақындығын іс жүзінде рухани тұрғыдан жарамсыз етіп,

меншікпенотбасыбайланыстарыныңжүйесінмойындамайды:

Менбүкіләкелікқамқорлығымнан,

Қанымныңбірменшіктібөлшегідепқарауданбастартамын.

Жанымада,тәнімедебөтенсің,

Осыбезбүйрекқалпыңменмәңгіаулақжүр.(I.I.112–15)

Гонерил нөкерлерінен айыра бастаған кезде, Лир перзентімен арадағы

байланыстыбұзыпқанақоймай,«шірігенжұмыртқаға»айналғанқызының

жалпы адамзат баласымен қарым-қатынасына да зиянын тигізуге

тырысады.Олқарғысыныңкелесіұрпаққажалғасып,Гонерилдіңана-сәби

байланысынан айырылуын немесе сол қарым-қатынаста шексіз азап

шеккенінтілейді.Лирәкесінеқатыстықадір-қасиет,ар-абырой,қайғы-шер

жәнеізгілікпеналғыссияқтыіргеліөлшемдердіелемегенқызына«қиямет

азабынтартқыза»алатын«іштеншыққаншұбаржылан»беруінҚұдайдан

жалбарыныпсұрайды.

Бұл байланыстардың күйреуі, әсіресе, пьесаның екінші пердесінде

өткірленетүседі: Лир Реганныңанасымен ақ некеліқарым-қатынасы мен

әкелігіне күмән келтіруге дейін барады. Сөйтіп, адамдар арасындағы

жақындықтыңқұлдырауынөзтағдырынаапарыптірейді.Лирқанментән

байланысыарқылыкелгенжексұрындерттерініңГонерилгесондайжолмен

ауыса жұққанын айрықша айтады. Енді Лирді Гонерилмен тек «ауру»,

«қасірет»пен«бұзылғанқан»байланыстырады(II.IV.220,222,223).Дауыл

өршіген тұста Лир әлемді, табиғат пен адам баласының туыстығын,

тіршіліктің «түп-тегі» мен зәузат қорын уысында ұстап тұрған

байланыстардың жігі ажырап, шатқаяқтай бастағанын түсінеді. «Шексіз

төзімнің үлгісіне» айналған ол айналасындағы барлық байланысынан,

қыздарынан, отбасынан, корольдігінен, жаратылған дүниенің күллі

қызығынан айырылып, ақыры өзі жалғыз қалады. Лир «табиғат

құбылыстарын қаталдығы үшін айыптамайды» (III.II.16), себебі олардың

Лир әулетіне жаны ашитындай еш қатысы жоқ; әңгіме – корольдің

сыйлаған өміріне, тигізген шапағатына, жүктеген міндеттемесіне өз

қыздарының разы болуы керектігінде. Лир адамдарды қоршаған ортамен

қарым-қатынасын жаңғырта бастағанда, біз бұл процестің

БАЙЛАНЫСТАР схемасы арқылы жүзеге асатынын көреміз. Бұл схемаға

сүйенген метафоралар өзгере бастаған тұста Лир әуелі, жан жылуы мен

қауіпсіздіксындыжалпытабиғиқажеттіліктернегізінде,сайқымазақпентіл

табысып,оныменшертарқатып,қайғыбөліседі:

Берікел,достым.Жағдайыңқалай,достым?Тоңыпқалмадыңба?

Тұлабойыммұздапбарады.Лашығымызқайдаеді,жігітім?

Біздіңмұқтаждықтарымызқызықөзі,

Арзанныңқұнынарттырасалады.Келеғой,міне,сеніңлашығың.

Қаңғыбас,қайрансайқымазағым,

Жүрегімніңбірпұшпағы

Өзіңдепелжірейді.(III.II.68–73)

Пьесадапатшалықтыңәуелденбасымдықберіліпкелгентаныссипатына,

корольменоғанбағыныштылардың(оныңішінде,әкесіменқыздарының)

арасындағысарай маңырәсімдерінен,кірістер меншығыстардантұратын

мәртебесіне жаңашақарайбастаған кездеЛир – табиғи түйсіктенсаналы

сезімге,нақтыдандерексізге,өзініңтәназабынанбасқаныңжанкүйзелісіне

жанашырлық танытуға дейінгі өзгерістерді қамтитын заңдылықтарды

ашыпкөрсетеді.Лирадамдарқауымдастығыменпатшалықтыңнегіздерін

дауыл кезіндегі баршаға ортақ табиғи күйзелістердің, өзінің аш-

жалаңаштығы мен оған бағыныштылардың «тұйық, жабық

ұстамдылығының» (III.IV.31), ерлер мен ерлердің, король мен оның

құзырынақарастыжұрттыңарасындағыбайланыстарданіздеугеұмтылады.

Пьесаның шарықтау шегіне жеткен көрінісінде ол үстіндегі жамылғысын

сыпырыптастап, өзінҚұдайлардың жосықсыз қаталдығы алдында«есуас

жанның» рухани әумесерлігі мен әлжуаздығы арқылы байланыстыратын

Бедламдық Томның киімнен жұрдай кейпіне ниеттестікпен кіріп, табиғат

күштерінетыржалаңашқалпындақасқайыпқарсытұрады.

Пьеса мазмұнының даму сипаты айрықша маңызды. Лир дүние сырын

тепе-теңдік пен корольдік сән-салтанат туралы дерексіз бос ұғымдар

арқылы түсінуінің жалған екенін білген сәтінен бастап, бірте-бірте

қиялшылдықтан арылады, әкелік мәртебесінің, ерлі-зайыптылықөмірінің,

қайырымсыз қыздарының, олардың адамдық сиқы мен болашақ

ұрпақтарының арасындағы жанды байланыстарды, жаратылған әлем мен

адамбаласынжалғастырыптұрғанқарым-қатынастардыжоққашығарады.

Мұнанкейінолішкіжандүниесінқайтажаңғыртып,бұләлемдегіорнын

әлгі байланыстардың негізінде қалпына келтіреді; бұл үшін әуелі табиғи

күймен (суықпен), ізінше рухани сезіммен (эмпатия), жеке адаммен

(Сайқымазақ),әріқарайжоқшылықпен және аштықпен («бүйірі жалаңаш

жүзіқарабишаралар»,«баспанасызжәнеашқұрсақнемелер»(III.IV.28,30),

есалаңТомныңбейнесіндекөріністапқанадамтөзгісіз,ақылғасыймайтын,

ежелгіқауымғатәнжабайылықпенбайланысорнатады.Бұлбайланыспен

жағдай Лирдің «Біз дүниеге жылау үшін келгенбіз» деген сөздерінде,

пьесаныңтөртіншікөрінісіндеКорделияменадамөмірініңөткіншілігімен

қысқалығы туралы пікірі жараса байланысқан «ақылы өте таяз мейірімді

қарттың»кейпіндебейнеленген.

4.Сипаттамаментүсіндірме

Жоғарыдағы талдаулардың бірқатары таңғаларлық нәтижеге апарады;

Лирдің адамдар ортасына қайта оралуы – пьеса туралы кез келген

толғамның маңызды бөлігі. «Король Лир» пьесасында кейбір қаржы

терминдері(мейліоларсыншылмағынасындаболмасада),шығарманыңірі

құрылымдық бөліктері мен олардың қарым-қатынастары сияқты, бұған

дейін сипатталып өтті. Сондықтан пьесадағы қаржы тілінің суреттемесі

қарапайым. Ол – сипаттама. Менің бұл мақаланы когнитивті метафора

тұрғысынан талдау жасаудың үлгісі ретінде ұсынғым келетін себебі

мынада: бұл теория осы іспетті модельдерді жай сипаттап қана қоймай,

оларды және олардың арасындағы байланыстарды пьесаның әртүрлі

құрылымдықдеңгейіндесолтеориялықәдістердіңөзінпайдаланаотырып

түсіндіругемүмкіндікбереді.Когнитивтіметафоралықтұрғыданжасалған

талдаулардың негіздемесі ілгерідегі сыншыл еңбектерге қарағанда,

әлдеқайда мықты. Бұл тұжырымдардың алғашқысына келсек, когнитивті

метафора«метафора–тектілдіңғанаемес,ойменақылдыңдамәселесі»

деген болжамға жүгінеді (Lakoff, 1993: 13). Осыған ұқсас ұғым немесе

«ойға тиесілі белсенді бейне» (Turner, 1991: 45) «Король Лирде» қаржы

есептілігі метафораларының ондаған үлгілерінің негізін құрап, ТЕПЕ-

ТЕҢДІК схемасы мен пьесадағы көптеген ірі құрылымдық бөліктерді

қалыптастырады.МысалретінденегізгісюжеткетеңдестірілгенГлостер–

Эдмунд – Эдгар қосалқы сюжетін, сондай-ақ пьеса кейіпкерлерінің

теңдестірілгенжиынтығын:біржағынан–«некесізтуған»ұл–Эдмундты,

екінші жағынан – Гонерил мен Реганды; шеттетілген, жексұрын болған,

артынанкүнәсішайылғанәкелер–ГлостерменЛирді;«заңды»балалар–

ЭдгарменКорделияны;жақсыжәненашарқызметшілер–Сайқымазақбен

Освальдты алуға болады. Пьесадағы бұл болмыстар мен тепе-теңдік

метафораларының арасындағы байланыс кездейсоқ, тосын нәрсе емес

немесе«оларқалайқарым-қатынасжасайды?»дегенсұрақтыңқыспағына

және«қарым-қатынасәрқашантабылады»дегенпайымғағанаүнқататын

нәрсеніңФиш(1980:251)сынағаннәтижесіболыпсаналмайды.Байланыс

ТЕПЕ-ТЕҢДІК схемасынан туған метафоралық проекцияның бірыңғай

процесінен пьесаның әртүрлі көптеген бөлігіне, Лирдің әкелік махаббат

туралы идеясының ұғымдарына, оның қыздарының сан құбылған, қарсы

қойылғанжауаптәсілдеріне;сюжетқұру,кейіпкерлерқарым-қатынасымен

баяндау дәйектілігі мәселелеріне; психологиялық, әлеуметтік ахуалға;

сондай-ақ басқа да құрылымдық бөліктеріне таралады (бұл бөліктер

туралыпайымдарды,когнитивтіметафоралықталдаудыкелесіеңбектің

3және4-тарауларынанқараңыз:Wye,1992).

Когнитивті метафора туралы пайымымның екінші бөлігі, бәлкім,

маңыздырақболар.Метафоралықықпалинтеллектуалдыдерексізойларға

емес, мида орналасқан тұрпатқа негізделеді. Когнитивті метафоралық

талдау схемаланған тәни тәжірибенің бөліктері мен құрылымының

(«Король Лир» үшін) отбасылық қатынастар және әкелік, сондай-ақ

перзенттік махаббат сияқты дерексіз ұғымдарға (абстракцияларға)

проекциясы арқылы көрініс табады; бұл талдаудың тұжырымдары әлгі

бөліктерменқұрылымныңжәнеолардыңпроекциясыныңқандайдәлдікпен

нақтыланғанына сәйкес өрбиді не керісінше. Мұндай қолдан жасау

(falsifiability)ірідерексіз құрылымдық бірліктерге метафоралық проекция

(көшірім), яғни mutatis mutandis (лат. «қажетті өзгерістер енгізу» – ауд.)

үшінқолданылады.Қысқашаайтқанда,топологиялықталдауықатеболып

шықса, бұл талдау қолдан жасалуы ықтимал. Белгілеген үлгілері ірі

құрылымдықбірліктеремес,текмәтіндеңгейіндеғанабарболса,бәсекеден

үміткер дереккөз бен метафоралық проекция осы үлгілерді әдеби

шығарманың барлық деңгейінде артығырақ түсіндіре алса, ол жарамсыз

болып танылуы мүмкін.

 Екінші көзқарас бойынша «Король Лир»

пьесасындағы ЖОЛ схемасына негізделген ӨМІР – САПАР негізгі

метафорасына тәуелді мынадай мәтіндік метафоралар үлгісін байыптай

аламыз: «Біз дүниеге жылау үшін келгенбіз» (IV.VI.176); «Менің жүретін

жолым жоқ, сондықтан көретін көз де керек емес; көрген кезде сүрініп

кеттім» (IV.I.18–19); «Ол [Корделия] мәңгіге кетті... Сен енді келмейсің»

(V.III.258, 306)... Бірақ мәтіндегі бұл метафоралық проекция көрінісінің

пьесаның ірі құрылымдық бөліктеріменбайланысы өте аз. ЖОЛ схемасы

бастапқы және ақырғы нүкте, сондай-ақ басталу мен аяқталудың арасын

жалғайтын жерлердің сабақтастығы сияқты маңызды сипаттарға қозғау

салады (пікірталас үшін қараңыз: Johnson, 1987: 113–17). «Король Лир»

пьесасындағы барлық бас кейіпкерлер өмірінің ақырғы нүктесі бар:

олардың көпшілігі өледі. Бірақ біз бұл жолдардың ұзап шыққан орнын,

сапардың қай жерден бастау алғанын көп біле бермейміз. Мысалы,

«Макбетте»ЖОЛсхемасынанегізделгенмәтіндікметафораларкөпболып

қанақоймай,ӨМІР–САПАРметафоралықпроекциясыпьесаныңсюжеті

мен кейіпкерлер дүниесінде басымдыққа ие (ең шетін жағдай –

Макдуффтыңөмірсапарықұрсаққуысыныңтікелейөзіненбасталатынын

талқылауүшінқараңыз:D.C.Freeman,баспағаәзірлікүстінде).Осылайша

«КорольЛир»пьесасынақатыстыалғанда,бізекіықтималдереккөзарнасы

–ТЕПЕ-ТЕҢДІКпенБАЙЛАНЫСТАРүшінтүбегейлідәлелұсынааламыз

(олартәуелсізәрекететеді,алпьесадаолардыңмәтіндік,сондай-ақәртүрлі

деңгейдегі проекцияларының үлгісі сәйкесінше мол көрініс табады), ал

үшіншіарна–шығарманың«концептуалдыәлемі»(M.H.Freeman,баспаға

әзірлікүстінде)саналатынЖОЛҒАқарсыайғақалғатартылады.Әлбетте,

басымдереккөзарналарын,соғансәйкесоларпроекцияланатынабстрактілі

болмыстарды таңдау – біз бұл терминнің осы күнгі ең жалпылама

мағынасын алсақ та – интерпретациялық сипатта болады (қараңыз: Fish,

1989:320).Бұлтаңдаууақытағымынақарайөзгеруімүмкін:менүшінолар

«КорольЛирді»бақылаған,оқығанжәнезерттеген35жылішіндеӨЛШЕМ

схемасынан(«Сеніңөмірің–ғажап.Тағыдаайтшы...Ендіжоғарықарашы»

[IV.VI.55, 59] және «Мұнан жаманы жоқ/ Біздің әзірге айта алатынымыз:

«Еңжаманыосы»[IV.I.27–8];екімысалдаЖАҚСЫ–ЖОҒАРЫ,ЖАМАН

– ТӨМЕН бағдарлы метафоралардан құралған ілгеріде келтірілген

жолдардағыЖОЛсхемасына(атапайтқанда,ӨМІР–САПАРметафорасы)

қарай түрленіп отырды. Бұл өзгерістердің сипаты өмірбаянға, түсініктің

тереңдеуіне, әрқилысебептерге орайауысатынкөзқарастарғабайланысты

болады. «Король Лирді» әлденеше рет «қайта таныдым» бәлкім, тағы да

солай етемін. Бірақ «интерпретацияның» ілгерішіл әрекеттері, таңдау

талпыныстары шектеуден алыс. Менің дереккөз арналарын таңдауым

тәуелсіз ұмтылыстағы нәрселермен ғана шектелген. ТЕПЕ-ТЕҢДІК,

БАЙЛАНЫСТАР, ЖОЛ және ӨЛШЕМ – бұлардың барлығы мұндай

дереккөз арналарының «Король Лирден» тысқары жатқан негіздерін

құрайтын бейне схемалары болып саналатын өмірдің мол мәліметтеріне

жетелейді. Ықтимал дереккөз арнасы проекцияланатын мақсатты арнаны

таңдауым–солдереккөзарнасыменформатұрғысынанүйлесімтабуытиіс

(«Менсеніөзішімненжақсыкөремін»деуүшіндереккөзарнасыЫДЫС

схемасынан пайда болуы мүмкін емес, өткені біз «bond» сөзін ыдыс

формасындаелестетеалмаймыз).

Когнитивтіметафоратеориясыбойынша,уақытағымынақарайөзгерген

«түсіндірмелерім» және менің әсеріммен басқа да түсіндірмеші

қауымдастықта орын алатын алуан түрлі «интерпретациялық» нұсқалары

тән мен тәни тәжірибеде орын алған. Когнитивті метафоралық талдау

нәтижелеріне тәуелді интерпретация осы тәжірибемен, сондай-ақ осы

схемаланғантәжірибеніңметафоралықдереккөзарнасындағытопологиясы

мақсатты арнаның топологиясына бағдарлануы тиіс деген талаппен

шектеледі. Жеке дереккөз арналарының салыстырмалы дәлдігі мен

метафоралықпроекцияолардыңтәуелсізұмтылыстарыменішкіүйлесімін

ескеру арқылы бағаланады. Әлбетте, әдеби шығарманың Жаратушы

құдіреттің «көзімен» қарайтын өлшемге сай келетін бірде-бір

интерпретациялығы жоқ болатындықтан, мұндай дәлелді когнитивті

метафорадан немесе басқадан талап ету астамшылық болар. Бірақ

шындыққа бір табан жақын кейбір түсіндірмелер мен бағалау өлшемдері

бар. Когнитивті метафора түсіндірмеші қауымды нақтыланған бейнемен

шектейді.

Ескертпе

1. Бұл мақалаға арналған зерттеу Берклидегі Калифорния университетінің Когнитивті

зерттеулер институтында жүргізілді; ол уақытта Оңтүстік Калифорния университетінде

демалыста болатынмын. Шекспирдің басты пьесаларындағы когнитивті метафораны ұзақ

уақыттанбергізерттеуімніңбұлбөлігінеқолдаукөрсеткеніүшінекіұйымғадаалғысымды

білдіремін. «Король Лирдің» үзінділері пьесаның Арден Шекспир басылымынан алынды

(Muir,1985).

2. Өткен әдебиеттің метафора бойынша тұрпаты зор. Бұл саланың он жылына арналған

қысқаша шолуды Левинсоннан табуға болады (1983: 147–62). Кейінгі кезеңдегі күтпеген

іргелінәтижеменЛейкоффтыңбаспағаәзірлікүстіндегіеңбегіарқылытанысааласыз.

3. Пьесаныңқаржытілітуралы1928жылыФр.Гундольфайтты(Shakespeare,SeinWesenund

Werk),Клеменсілтемежасап,(1951:135)тіпті,бергіуақыттаКолисәтіменсөзқылды(1974:

185–219).Бірақбұлзерттеулердің,біріншіден,қаржыесебіндегіосытілдіңдереккөзарнасы

мен ТЕПЕ-ТЕҢДІК схемасы арасындағы, екіншіден, сол дереккөз арнасы мен

БАЙЛАНЫСТАР схемасы арасындағы екі жүйелі қарым-қатынастыорнықтыруға шамасы

жетпейді.

4. Бұдан әрі қарай мен грамматика мамандары әдетте «фрейм» не «когнитивті модель» деп

атайтын «сценарий» терминін ұдайы қолданамын; ал бұл – біздің ол туралы ойымызды

жүйелейтінұғымдыболмасакөріністітүсінуіміздіңтәсілі.

5. Фрост (1958) аумақты сыйға тарту сияқты алдын ала анықталып қойған болжамды

нәтижелерді осы көрініс сынды ғұрыптың сипаты деп санайды. Корделия ғұрыпты ғана

емес, одан да маңыздысы, қатысушылардың (көрермендердің) күтілімді нәтижелерге

байланыстыкөңілкүйлерінбыт-шытқылады.

6. Келесідереккөздехабарланады:Brown,1905:78.

7. ЛирКорделияданіргесінбөлектегенсоң,КорнуоллменАлбаниғаөзәрекетінсипаттауүшін

нақосысөздіпайдалануытиіс:

Менсендердіөзбилігімменқосажарылқаймын,–

Биікдәрежеменбарлықзорықпал,

Айбыныасқанұлыәскер.(I.I.129–31)

8. Қараңыз:OED.s.v.short,III.C.8.c.,1579:«Олардыңбәрініңесебіұзаққажетпейді».

9. Корделияныңуызмахаббатын

ФранцияжүзіміменБургундияақсүті

Бөлісугетымқұштар.(I.I.82–4)

«Interessed» сөзі «Оксфорд» ағылшын сөздігі (1) бойынша «Құқығы болу немесе бөлісу»

деген мағынаны береді. Бұл «мүдде» («қызығушылық») модемді сезімін «құқықтық

проблема»депанықтайтынзатесімменбайланысты.

10. Шекспирдің заманында қазірдегі сияқты, «төлем» немесе «жалақы» сөздерімен ұштасқан

сөз; бұл үзінді «Оксфорд» ағылшын сөздігінен (B.I.45) «төлем» мағынасын білдіру үшін

алыныпотыр.

11. Бірақ олөзін әкесінің қызы болып қала береміндеуден жаңылмайды.Корделияпьесаның

соңында билік тұтқасына ие болған кезде Лирдің мінез-құлқындағы кейбір жағымсыз

сипаттарды көрсетеді. Есі ауысқан Лирге көмек көрсете алатын өзінің кез келген

қызметшісіне–оларқызметталабынасәйкес,басқарушыбикелерініңәкесіне(Корделияның

пікірінше, ол бұлардың да королі болып қала береді) тегін жәрдем жасауы тиістігіне

қарамастан – «бүкіл құнды дүниесін» ұсынады (IV.IV.10). Ол Кенттіңқызметінөзінің ізгі

істеріменүйлестіругетырысады,аланауболсабұлталпыныстыкереғармысқылменжоққа

шығарады:

КОРДЕЛИЯСенмейірімдісің,Кент!Сеніңізгілігіңесәйкесуүшін

Меннеістеп,неқойсамекен?

Меніңғұмырымтымқысқаболады,

Әрсынақтансүрінеберемін.

КЕНТӘрқарыздың,бикеш,төлемібар.(IV.VII.1–4)

12. Шекспирдіңзаманындағыерекшеқаржылықмағынабіздің«қарызбенжауапкершіліктіөтеу

үшінқандайдабірнәрсені(ақша),әсіресе,заңменміндеткерлікталабынтап-тұйнақтайетіп

орындаукезіндеұсынғанымызсияқтыболыпкеледі»(Қараңыз:OED.s.v.tender,v.,1).

13. ОларөздерініңКорделиякөрсетіпберген,жартылайауыртпалықжүктелгенмұрасынЛирдің

қарастыруы жөніндегі міндеттемені мойындарына алады. Лирдің тепе-теңдігіне

Корделияныңжүргізген«аудиті»корольактивтерініңхаліқаржытексерістерітуралымына

ескі қисынға сәйкес екенін танытады: проблемалар әдетте дебиттік қарыз кезінде

анықталады.

14. Ағылшынныңменшікқұқығындақолданылатынтермин;олжергесервитуттәріздіқалдық

сипаттықұқықберіп,ақшалайқұныболуыықтимал(Black’sLawDictionary,1981:1175).

15. Жеке сілтемелер тек XIV ғасырдың соңында кездеседі. Мұндай мағына естістікке

жүктелмейді, бірақ зат есімнен етістікке қарай функциялық ауысу ағылшын тіліне тән

жалпысипаттардыңбіріболыпсаналады.Қараңыз:OED,2c.

16. Мен көбіне «жинақтаушы» не «эссенцияшыл» болғандығымнан, бұл мәселеде салық

ауыртпалығына тап болып жүрмін. Айып тағылған адамдай кінәлімін. Бұл терминдердің

«теорияға сәйкес келмейтін ерекшеліктерінжоққашығара отырып, жалпылама сипатында

қарастырамын». Наом Хомскийдің лингвистика теориясы бойынша ертеректе жазылған

еңбегін жиі мысалға ала отырып, «кемшіліктің» үлгісі ретінде көрсетемін (мысалы,

Chomsky, 1957; мен салыстырған кезде қысылып қаламын); ол синтаксиске мән бере

отырып,семантикаменпрагматикағақарайқысқақадамжасайды.Хомскийқолынатүскен

шынайы деректерге сүйеніп, мықты позицияға ие болды. Ол кейінгі зерттеулерінде дәл

мәліметтергежүгініп,лингвистикалыққұрылымныңбұрынғыеңбектеріндежоққашығарған

теориялық сипаттамаларына қол жеткізді. Бірақ басқару мен жауапкершілік теориясының

кейінгіжаңғырғанбейнесі(қараңыз:Chomsky,1981)оның1957жылғыбайырғынұсқасымен

ұқсастықтанытады,сондай-ақүшонжылдықішіндепайдаболғанкітаптарменмақалалар

жиынтығын қамтиды. Әу бастан Хомский тынымсыз «жинақтаушы» болмаса, менің

пікірімше, бұл жағдайлардың бірде-бірі жүзеге аспас еді. Кез келген теория жинақтаушы,

эссенциялыжәнеәмбебапболыпбастауыныңарқасындабірте-біртезерттеуөрісінкеңейтіп,

талаптарын күшейте береді. Пьесаның өзгешеліктері мен ықтимал ауытқушылықтарын

қолдауға тырысамын деп деп отырып, ештеңе түсіндіріп бере алмау – заманауи әдебиет

«теориясының» көптеген проблемаларының бірі. «Теория» аз болған сайын «жалпылама

сөз»көбейебереді.

Оқуғаұсынылғанәдебиет

Black’sLawDictionary,5thedn.(1981),West,St.Paul,Minnesota.

Brown,R.(1905)HistoryofAccountingandAccountants,Cass,London.

Chomsky,N.(1957)SyntacticStructures,Mouton,TheHague.

Chomsky,N.(1981)LecturesonGovernmentandBinding,Foris,Dordrecht.

Clemen,W.H.(1951)TheDevelopmentofShakespeare’sImagery,HarvardUniversityPress,Cambridge,

Mass.

Colie,R. (1974)Reasonandneed:KingLear and the «crisis»of the aristocracy, Some Facets ofKing

Lear:EssaysinPrismaticCriticism,UniversityofTorontoPress,Toronto,185–219.

Fillmore, C. (1982) Frame semantics, in Linguistic Society of Korea, (ed.) Linguistics in the Morning

Calm,Hanshin,Seoul,111–38.

Fish,S.(1980)IsThereaTextinThisClass?,HarvardUniversityPress,Cambridge,Mass.

Fish,S.(1989)DoingWhatComesNaturally,DukeUniversityPress,Durham,NC.

Freeman,D.C.(1991)Songsofexperience:newbooksonmetaphor,PoeticsToday,12(1):145–64.

Freeman, D.C. (forthcoming) «Catch[ing] the nearest way»: Macbeth and cognitive metaphor, in

ProceedingsoftheXVthInternationalCongressofLinguists,Quebec,August1992.

Freeman, M.H. (forthcoming) Metaphor making meaning: Dickinson’s conceptual universe, in

ProceedingsoftheXVthInternationalCongressofLinguists,Quebec.

Frost,W.(1958)Shakespeare’srituals,HudsonReview10(4):577–85.

Green,W.(1930)HistoryandSurveyofAccountancy,StandardTextPress,Brooklyn,NY

Johnson,M.(1987)TheBodyintheMind,UniversityofChicagoPress,Chicago.

Knight, W.N. (1973) Shakespeare’s Hidden Life: Shakespeare at the Law, 1585–1595, Mason and

Lipscomb,NewYork.

Lakoff,G.(1987)Women,Fire,andDangerousThings,UniversityofChicagoPress,Chicago.

Lakoff,G.(forthcoming)Thecontemporarytheoryofmetaphor,toappearinA.Ortony(ed.)Metaphor

andThought,2ndedn.,CambridgeUniversityPress,Cambridge.

Lakoff,G.andTurner,M.(1989)MoreThanCoolReason:AFieldGuidetoPoeticMetaphor,University

ofChicagoPress,Chicago.

Levin,S.R.(1964)Poetryandgrammaticalness,inH.G.Lunt(ed.),ProceedingsoftheNinthInternational

CongressofLinguists,Mouton,TheHague,308–16.

Levinson,S.(1983)Pragmatics,CambridgeUniversityPress,Cambridge.

Muir,K.(ed.)(1985)KingLear,revisededn.TheArdenShakespeare,Routledge,London.

Rosinger,L.(1974)KingLear,PMLA89(3):585.

Schön,D.A.(1979)Generativemetaphor:aperspectiveonproblem-solvinginsocialpolicy,inA.Ortony

(ed.)MetaphorandThought,1stedn,CambridgeUniversityPress,Cambridge,254–83.

Turner, M. (1991) Reading Minds: The Study of English in the Age of Cognitive Science, Princeton

UniversityPress,Princeton,NewJersey.

Wye,M.E.(1992)JaneAusten’sEmma:embodiedmetaphorasacognitiveconstruct,unpublishedPh.D.

dissertation,UniversityofSouthernCalifornia.

Yamey, B.S. (1949) Scientific bookkeeping and the rise of capitalism, Economic History Review, 2nd

series1(2):99–113.

оныншыТАРАУ

Тəжірибежүзіндегітеория.Сыпырылғантері:Манроның

«Тағылар»əңгімесіндегітаксидермияменпедофилия

КэрриДоусон

Кэрри Доусонның пікірінше, қазіргі заманның күрделі жазушыларының бірі – Элис Манро

өзінің«Тағылар»(Vandals)әңгімесіндемәдениетпентабиғатарасындағышекаратуралыбіздің

түсінігімізді шым-шытырық күйге бөлейді. Педофилдердің зорлығынан зардап шеккенін

ұмытпаған балалар өз тәжірибелерінтаксидермистің теріс пайдаланғанын, ең ақырында одан

өш алғанын еске түсіреді. Манро жануарлардың тұлыбы метафорасын пайдалана отырып,

адамдардың табиғатқа, өздеріне және қоршаған ортаға қалай қиянат жасайтыны туралы ой

қозғайды.Кэрри ДоусонДэлхаузиуниверситетіндеағылшынтілінендәріс беріп, The Dalhousie

Review журналына редакторлық етеді. Ол миграция мен азаматтықтың әдебиетте көрініс табу

мәселелерінзерттейді.

«Табиғат–тылсым»

Гераклит

Таксидермия–нарративтікөнер.Мейлі,жануардыңденесібиологиялық

түраралық қарым-қатынасты қаптаған бейнелер арқылы ұсына алатын

диораманың бір бөлігі болсын, оның жылтыраған шыны көздері у-шу

бөлменің қабырғасына ілінген бастан тесіле қарап тұрсын, таксидермия

бізге адамдар мен жануарлар арасындағы өзара байланыстың тарихын

баяндап береді. Таксономиялық диорама тарихты басқа бір қырынан да

әңгімеге өзек ете алады. Элис Манроның «Тағыларында» табиғаттың

кіршіксізекенінбаяндапберудікөздегентаксидермиялықкөрінісісжүзінде

қатты алаңдаушылық туғызатын тағы бір жайтты көрсетеді. «Тағылар»

әңгімесіндегі қызық сипатта денатурланған таксидермиялық диорамада

сою, тері сыпыру мен тұлып жасауға байланысты жануарлар өмірін

әсірелеу көріністері бар екеніне қарамастан, олар табиғилықтың шарты

есебіндеқабылданып,біздіңтабиғаттыонсыздабелгілі,түсіндірудіқажет

етпейтін«аңғалболмыс»ретіндетануғабейімдігіміздіаңғартады.

Сыртқы

диораманы ішкі және түраралық қарым-қатынастың байыз тапқан жері

ретінде түйсіну ол қандай зорлықтың арқасында жасалғанын, сондай-ақ

оныңнегізіндежүзегеасқанқиянаттыжасыруғамүмкіндікбереді;диорама

бізге «табиғилықты» егжей-тегжейлі зерттеу мүмкіндігі жоғының

зардаптарын қайта еске салады. Ендеше, қоршаған табиғи ортаның

көшірмесі ретінде диорама кісінің тұла бойын түршіктіретін осы шым-

шытырық әңгіменің өзегіне өрілген; ол өз көңілін өзі жұбататын

алданыштызерттеуүшінқолайлыжағдайдықамтамасызетеді.

«Тағылар»БэйДудтыңжуықтақайтысболғансеріктесіЛаднермен(305)

бөліскенменшігіҚапасқа(таксидермиябағыныңаты.–Ауд.)қарсыбеттегі

көшедеөскен,«жүзінкүнтотықтырғанекісүйкімдібаланың»біріретінде

есіндесақтағанЛайзаесімдіжаскеліншеккехатжазуынанбасталады.Бэй

өзі ауруханада Ладнердің денсаулығы үшін бәйек болып жүрген кезде

Лайзаныңменшіккебас-көзболып,қадағалаптұрғаныүшіналғысбілдіруді

ойлайды.Бірақхатсолкүйіжолданбайқалады.Оныңесесіне,Бэйжеңіл-

желпі ішімдік ішіп, масаң күйде түрлі ойға салынып кететін кезеңге тап

болады.Бұл жағдай әңгіменің алғашқы бөлігінде біраз қамтылады. Басқа

нәрселермен қатар, Бэй «Қапасқа» барып, Ладнермен екінші рет

жолыққанын жадына алады. Ауланы айқыш-ұйқыш шиырлап жатқан

сүрлеу жолдардың бойымен жинақылықты қажет ететін серуенге ертіп

шықпас бұрын Ладнер: «Мен сізге бұл бой жазуымыз ұнайды деп

үміттенемін»,–дегенболатын(316).«Өзініңқайжердежүріп-тұрғанынан

жаңылыпқалғаны,үй-жайдыңорналасуыңғайынажыратаалмағаны»(317)

– Бэйдің есінде. Бірақ көп ұзамай, ол айналасын көмкерген ауыр жасыл

желектің өзінің абыржыған күй кешуіне жалғыз себепкер емес екенін

түсінген-ді. Бэй «тұлыпқа айналса да, тірі сияқты көрінетін» аң-құстың

(317) арасында әрлі-берлі қозғалған жан-жануарларды көреді: мысалы,

«ішіндеқанаттарыжаюлыалтынбүркіттің,сұржапалақпенақжапалақтың

өлі мүсіндері бар, беті шынымен жабылған тақтаның» (316) жанында

жұптасқан аққулар «ащы дауыс» шығарады; өздеріне тән мінез-құлқы,

ұнататын жемтігі туралы «жинақы, дәл, маңызды ақпарат» беріліп,

латынша атаулары көрсетілген (317) жазуы бар тақтайшаның жанынан

тұғыр тапқан өлі құс тұлыптарының арасына кәдімгі тірі құстар ұшып

кіріп, қайта шығып жатады. Кепке айналған құстар – осы өңірдің

тұқымдастары; сондықтан Ладнердің мұқият сұрыпталған таксидермия

бағын орналасқан орнына қарай – жергіліктіОнтарио мекенініңжасанды

көшірмесі деп атауға болады. Бақ ішінде мұздатқыштың, егжей-тегжейлі

мәліметі бар көрсеткіштер мен аң-құстардың жансыз кейіптерінің болуы,

сондай-ақ олармен тірі жан-жануарлардың қоян-қолтық араласып жатуы,

әлбетте, табиғат пен мәдениет, табиғилық пен жасандылықтың ара

қатынасы туралы ойға жетелейді. Бірақ Ладнердің бағы өзіне назар

аударуды тілеп тұрғандай көрінетін осы толғақты сауалды елеусіз

қалдырады.Ладнерөзбағындағыаң-құстүрлерінеайқындамабергенжазу

тақтайшаларынақосымшакелесіқағидалардыұсынады(317):

«Табиғатпайдасызешнәрсеніжасамайды»

(Аристотель);

«Табиғатбіздіешқашаналдамайды,бізөз-өзімізалдаймыз»

(Руссо).

Бір жағынан, көрсеткіш тақтайшалар келіп-кетіп жатқан кісілерге

табиғаттыңтұтастығынсезіндіріп,оныңүстінеосыбақтыадамбаласының

даңғазалығы, екіжүзділігі мен жалғанынан қашып тығылатын қасиетті

орын тәрізді қабылдауға мүмкіндік береді. Бэй көз алдындағы көріністің

«күрделі» болғанына қарамастан, қимылы толық аяқталмаған қалпында

қатып қалған таксидермия бейнелері – «аспанға қарап ұлуға әзірленген

қасқыр,үлкенборпылдақбасынжоғарықарайзорланаәзеркөтергенқара

аю»(317)арқылыдиорамашабыттықиялыноданәрішарықтатқаны–әлі

жадында. Сонымен қатар әңгіме желісі Бэйдің басқаға, бәлкім, өзіне де

Ладнердің педофил болғанын мойындаудан бас тартуымен байланысты

екенін ескерсек, оның диорамасы білу мен білмеудің арасындағы көп

жағдайдакүрделіқарым-қатынастыңсимволыретіндеқызмететіп,ойлауға

да қорқатын нәрсені аңғарып қоюдың алдындағы екіұштылықты сақтауға

септеседі.

Джеймс Кинкейд педофилия туралы «мәлімет беретін нәрсені»

«білгіштік»деппайымдайды;ол–«біздіңөзнадандығымызғаданалықдеп

қарауға, бұл надандықты әрекетімізге негіз етіп алуға мүмкіндік беретін

шарт» (3). Манро педофилия туралы жазудың нақты қыр-сырына үңілуді

әдейі мақсат етіп қоймаған; бірақ оның «Жария сырлар» (Open Secrets)

кітабындағы(«Тағылар»осыжинақтажарықкөрген)сипаттамасыКинкейд

«білгіштік» деп атаған нәрсеге қызығушылықтың жалпы динамикасын

аңғартады.Жазушыныңпайымынша,бұл–«адамдарбілгісікелетінжайтты

талқыға салу, мәлімет жеткенін күту, мәліметтің алдын алу» (National

Treasure, 227). Манро «Тағылар» әңгімесінде таксидермия бағына тән

қайшылықтар мен зорлық-зомбылықты педофилия туралы «адамдар не

білгісі келетінін ортаға шығару» үшін пайдаланады. Кинкейд «Бала

сүйіспеншілігі: эротикалық сәби мен Виктория мәдениеті» (Child Loving:

The Erotic Child and Victorian Culture) еңбегінде педофилияның

викториялық және аз мөлшерде бүгінгі жүйелері табиғилықтың басым

мұраттарынсақтаужолындақаншалықтыкәдегежарағанынатапкөрсетеді.

Педофилдер табиғаттың тәртібін бұзатын кемшін мақұлықтар болса,

«қалған басқа бөлігіміз» өркениет, әлеумет және бақылау аясында дұрыс

тіршілік етіп жатқандар қатарына қосыламыз. Кинкейдтің табиғилық

туралы идеясы, белгілі бір себептерге байланысты бала мен ересектің,

жыныссыздық пен жыныстылықтың, аңғалдық пен тәжірибенің тарихи

тұрғыда ажырауымен шектеледі. Манро да осы ажырауға көңіл бөледі,

бірақ мұны, жалпы мағынасында алғанда, тамаша «табиғаттың» аясында

ашықаспанастындажүзегеасырып,біздіадамбаласыныңмінез-құлқына

тән«табиғи»сипаттардызерттеугемәжбүретеді.Басқашаайтқанда,Манро

Ладнердің бағында орын алған оқиғаларды біздің «табиғилықты» егжей-

тегжейлі зерттеудегі дәрменсіздігіміздің зардаптарын көрсету үшін

пайдаланады. «Қапаста» болған «шөп үстіндегі масқара» (341) елеусіз,

тіркеусіз қалады; олай болатын бір себебі, ол белгілі шарттармен және

олардың қабылдануымен бүркемеленген. Мысалы, Ладнер өзі ертіп

«Қапастың»ішін алғаш аралатқанкезде,биік өкшеліаяқ киімкиген Бэй

оның басын айналдыру пиғылындағы бұлыңғыр жоспарының құшағында

келе жатып: «Мына серуеннің денені де, ойды да қажытып жібергені

соншалық, бұл өзін беймаза баурағыштығы мен өтірік қуақылығы үшін

қылжақ қылғаны емес пе екен», – деген ойға беріледі (318). Ладнер бұл

серуендіәдейі қысастықжасау үшінұйымдастырдыма,жоқпа, оғанмән

берместен, Бэй тоғай ішінде өткізген уақытты түзу жол көрсету үшін

жұмсалғандепесептейді.Бэйсеруенгешыққанкездетабиғаттысаулықпен

тазалықтың қайнар көзі, сондай-ақ әлеуметтік қатынастардың үлгісі

ретінде түсінетін байырғы көзқарасқа сүйенсе, кейінірек ол «Қапастың»

аумағында мұндай заңдылықтың орындалмайтынын байқайды. Бэй

серуенге кеткен күштің бойындағы нәпсіні тыйып тастағанын айтады.

ДегенменМанроБэйдіңжыныстыққуатыешқайдажоғалыпкеткенжоқ,ол

енді адамнан тысқары дүниеге бет бұрған деп санайды: «Гүлдеген

долананыңеліктіргіш,дымқылнеқышқылтымисітанауынқытықтапбара

жатқанымен, бұл сәтте ол құмарлық сезімінен толық айырылды» (318).

Сөйтіп, Бэй адамнан тысқары дүние кісіні қулық пен құмарлықтан

құтқаратын панатауыпбередінемесе емдепжазады депесептесе,Манро

өзімізден сырт осы әлемді, бұл арада гүлдеген долананы жеке

құштарлықтарымыз арқылы сезініп, елестете алатынымызды көрсетеді.

Таксидермист Ладнер алдауды өнер дәрежесінде шебер меңгерген. Донна

Харауэйдің пікірінше, таксидермия – реалистік өнер болғандықтан,

дәстүрлі түрде ол тірі сияқты көрінетін аң-құстардың денесіне айрықша

жолмен«шындықтыдарытаалатын»кәсіпболыптүсіндіріледі(TeddyBear,

254).КарлЭклидіңтаксидермиясаласынақосқанүлесінталқылайотырып,

Харауэй таксидермия мен шынайылықтың арасындағы қарым-қатынасты

пайымдайды.

Таксидермия реализмнің эпистемологиялық, эстетикалық талаптарына барынша сәйкес

келетін өнер түріне айналды. Бұл талаптардың күші оның магиялық әсерінде: бір қарағанда,

жан ауыртып жасалынған нәрсе еш қиналыссыз, өздігінен, оп-оңай жүзеге асқандай көрінеді.

Реализм–көзқарасемес,ол–әлемгеосытұрғыданқарауүшін«нуорманішіндекөзтастауға

қалдырылғансаңылау»іспетті(TeddyBear,254).

Таксидермия бағы бар Ладнердің «табиғат туралы шындықты айтуға»

талпынысын (257) сыртқы жағдай ушықтыра түседі. Таксидермия бағы

«табиғат туралы шындықты айтуға» тиіс болғандықтан, ол өз аумағында

орыналыпжатқан өрескелдіктерді жасырады:шындық«еш қиындықсыз,

өздігіненбелгіліболады»,онытереңқазбалаудыңқажетіжоқ.

Манроның«Жариясырлар»жинағында«адамдарбілгісікелетіннәрсені

талқыға салғым келеді» және «ерлерден қорғануға әйелдер қалай

бейімделетінінжазамын»дегенжариямақсатынескереотырып(ANational

Treasure,227),біз«Тағылар»әңгімесіндеБэйбілетінжайттуралымәселеге,

оған жеткізетін мүмкіндікке ден қойылғанын жорамалдай аламыз. Бақ

ішінде не болып жатқанынан Бэйдің хабардар екені туралы долбарды

Лайзаның«Қаласа,Бэйқауіпсіздіктіқамтамасызетеалареді»(343)деген

сөздері растайды. Мысалы, Лайза осының алдында ғана Ладнердің Бэйді

жақтырмайтынын байқатып, оның бет қимылдарын мазақ ете қайталап

отырғанын көреді. Бірақ ізінше ол қара өрік ағашының астында Бэйдің

Ладнермен бірге рахаттана шарап ішіп отырғанының үстінен түседі де,

«айналыпкелгенде,БэйЛаднергекешірімжасадынемесебілетінінұмыту

жөніндекелісімгекелді»дегенойғакелді(343).Бәлкім,Ладнергекешірім

етілгенкілтипандыжайт–оныңБэйдіқылжақеткеніболуымүмкін;алайда

оданкүрделімәселеніұмытуғадакелісімберуіғажапемес.Бэйдіңөзін-өзі

даусы «жасандылығымен» есте қалатын «өтірікші» деп сипаттауы (337,

336), бұған қоса «[Ладнердің] айтатынына да, айтпайтынына да»

мойынсұнатынын мәлім етуі (320), шын мәнінде, оның жария етуді

қалайтын немесе солай етуге мүмкіндігі бар нәрседен де артық жайтты

білетінінкөрсетеді.

«Жариясырлар»жинағындағы«Әуейі»(CarriedAway)

атты басқа бір әңгімеде Бэй шындықтың өңін өзгертуге не «оқиғаның

тартымдылығын азайту үшін» керек жерін «ұмытуға» бейімі бар екенін

мойындайды (29). Бэйдің «білгіштігі» оның табиғатқаарнаған сөздерінде

(олардыңкөптүрлімағыналықастарында)құпияланған.Мысалы,өзін-өзі

алдарқатутақырыбынакелсек,Бэйдіңпайымынша,«бұлоныңтабиғатына

жат болатын. Тіпті ұзақ жылдар бойы қалыптасқан жақсы мінез-құлқына

қарамастан,бұлоныңжаратылысынаүйлеспейтін»(313).Таксидермиялық

диорама арқылы денатуралданған, жалған кейіпте көрсетілген адамнан

тысқары дүниені суреттейтін әңгіменің мазмұндық аясында Бэйдің

«табиғат»туралыжиі-жиіқайталапайтуы,өзін-өзіалдарқатудыңжетегінде

кетуіәбденмүмкінекенінүсті-үстінедәлелдеуіоныңөзәрекетінақтапалу

үшінкөзгеұрыптұрғандайкөрінетін«табиғилыққа»арқасүйеугебейімдігі

байқалады. Ладнердің дөрекі және мазаққа толы әрекетін сипаттау үшін

Бэй өзін «жоғарыдан төменге қарай қалжыңмен тілініп түскен» етіп

суреттейді (315). Бұл көрініс Бэйді терісі сыпырылған жануарлармен

теңестіреді; сондай-ақ Ладнердің зорлық-зомбылыққа бейім екенін

көрсетеді.Оныңүстіне«тілік»сөзіәйелзатынақатыстықұлаққажағымсыз

естілетін болғандықтан, Бэйдің санасында ол жыныстық қатынаспен әрі

зорлық-зомбылықпенбайланыстырылады.

Бэйдіңкіршіксізаңғалдығы,табиғатәлемінежүгінуіоныңжасөспірімдер

мен «жабайы аңдардың» арасынан метафоралық байланыс іздеуінен де

көрінеді. Бэй Лайзаға жазған хатында оған терезенің сырт жағында

отырып, үйін «жабайы аңдардан», яғни кейінгі баяндаудан көрінетіндей,

жасөспірімдерден қорғағаны үшін алғыс айтады. Үйге, шын мәнінде,

жасөспірімшақпенқоштасаралдындағыжиырмағақадамбасқалытұрған

жандар баса-көктепкіретін,ал бұлар–Лайзаменоныңкүйеуі – Уоррен.

Лайза Бэйдің өтініші бойынша «Қапасқа» қайтып оралған кезде

айтылғанды айтылған күйінше қалдырып, құбырларды тексермейді. Ол

ашуға мініп, жиһаз бен әйнекті сындырады, аңдардың тұлыптарын жерге

лақтырады. Кетуге ыңғайланған кезде Уоррен терезеде «бала сыйып

кетерліктей үлкен етіп» (344) тесік жасау керегін айтады; сонда Бэй

бұзақылардың қолында кілті бар адамдар екенін білмей қалады-мыс.

Әйнекті сындырған соң, Уоррен қираған терезенің бетіне тақтай қағып

жатып: «Бұлай етпесек, үйге аңдар кіріп кетуі мүмкін», – дейді (314).

Бэйдің жасөспірімдерді аңдар сипатында ишаралауы Уорреннің сөздеріне

жақын келетіні соншалық, хаттың мазмұнында бұл туралы ләм-мим деп

айтылмасада,оныңүйдеболғаннәрседенхабардарекенікөрінеді.Бэйдің

астаң-кестеңі шыққан үйді «табиғи көрінеді», «заттардың осындай күйде

болуы дұрыс сияқты» деп айтуы (306) өз есігінен сыртқары орын алған

зорлық-зомбылықтыүнсізғанабіліпотырғанынбайқатады.УильямКронон

«жабайы табиғат туралы пайымымызды», яғни «адам баласына тән

өзімшілдігімізге қарсы қару», «шектен шыққан астамшылығымыздан

қашыптығылатынбірорын»болыпсаналатынжабайытабиғатжайындағы

таным-түсінігіміздіқайтапарықтайтынуақытжетті»депсанайды(Trouble,

69).Манро«Тағыларда»осығанұқсасдәлелкелтіреді.Екіавтордабізден

тысқарыәлемді«адамбаласынатәнөзімшілдігімізгеқарсықұрал»ретінде

мойындағанымызбен, ол жақта көрініс тапқан «әлі зерттелмеген

құштарлықтарымызбенқалауларымызды»таниалмайжүргеніміздіайтады

(Cronon, Trouble, 70). Біз өзіміздің тереңде жатқан үрейлерімізді де

көрмейміз.Бэйдің«табиғатқа»жиіжүгінуі,бәлкім,адамнантысқарыәлем

– ақиқат пен шынайылықтың орын алуы не сақталған қоймасы деген

сенімгенегізделгенболар.БұлкөзқарасБэйдіңбақтаболыпжатқанжатқан

жайттарға мұқият назар аударуына тосқауыл қояды. Ол тереңірек көңіл

бөлсе, Лайза айтқандай, Қапаста «қауіпсіздікті қамтамасыз еткен»болар

маеді(343).Педофилия«Тағылар»көрсетіпберген«ашыққұпия» болса,

бұл – таксидермиялық диораманың арқасы. Басқа көптеген

таксидермиялықкөрсетілімдерсияқтыЛаднердіңбағыдатабиғатпенжеке

жүздесу рәсіміне лайықталғанымен, жануарлардың мылқау әрі жансыз

денелері–ауыртпалықпенқайтақұрастырылғанашықтабиғаткөріністері.

Таксидермиялық көрсетілімді денелерді зорлау мен қорлаудың, сондай-ақ

адамның табиғатқа жасаған өктемдігінің үнсіз баяны деуге болады.

«Тағыларда»таксидермистіңденелердіэстетикалықжайғастыруыменбаяу

қозғалыс үстінде қатып қалған кемел үлгілерді таңдауы тәнді азапқа

салудың айрықша түрін меңзейді.

 Әңгіменің екінші бөлігінде Лайза

«Қапастағы» тоғанға шомылған кезде болған оқиғаны еске түсіреді.

Ладнер аяқтарының арасынан ұстап алғысы кеп жармасқан уақытта, бұл

оның қолдарынан сытылып шығып, диораманың ара-арасымен қаша

жөнелгені былайша суреттеледі: «Ол суды шолпылдата, шашырата өзіне

жолашып,жағағатырбаныпәзержетті.Әйнектіңаржағынантесілеқарап

тұрғанжапалақпенбүркіттіңтұсынанөтті.«Табиғатпайдасызешнәрсені

жасамайды» деген жазу да артта қалды (338). Лайза Ладнердің оғаш

әрекетінен көрген зәбірін тілмен жеткізіп айта алмайды, бірақ аңдардың

қатарына барып қосылғандай күйкешеді.Өліқұстардыңортасында жапа

шеккен қыздың бейнесі Филомела туралы мифті еске салады; зорлық

құрбаны тілі байланған құсқа айналады. Лайза диораманың аясында ғана

көрініп, ешқандай құсқа назар салмағандықтан, таксидермиялық

көзқарастың әсерінен туатын трансценденттік шырмауына ілікпейді; ол –

көрмеге қойылған аңдардың денелерін тамашалаушы емес, бірақ мылқау,

азаптыденелерітақтадабекітіліптұрғанқұстарменжанаматүрдеболсада

ұқсатасалыстырылатынысөзсіз.

Ладнердің диорамасы педофилия туралы баяндап бергенімен, оны

тарқата түсіндіру қиын, себебі Бэй мен Лайза екеуі мойындағандай,

«Қапастың» қалың тоғай жапқан жер бедерінің сырына бойлау – кісіні

шатастыратын ауыр әрекет.

 Бірақ мәлімет алудың тағы бір қиындығы

«Қапастың» өзіне қатысты; Ладнердің таксидермия бағының ахуалы өте

тұрақсызжәнеоныңөзқалауыбойыншаөзгеріпотырады.Мысалы,Лайза

өсіп тұрған ағашқа «P.D.P» деп бас әріптері ойып жазылған аты-жөн

нұсқасынБэйгеалғашретқалайкөрсеткенінтөмендегішесипаттайды:

«Жаяу сүрлеудің ортасына таман шамшат ағашы өсіп тұратын; оны айналып өтугетура

келетін.Ағаштыңтегісқабығынабас әріптерікөрсетілгенаты-жөннұсқасыойыпжазылған

еді. Бірінші «Л» Ладнерді, екінші «Л» Лайзаны, ал «К» Кенниді білдіреді. Олардан біршама

төменіректе«P.D.P.»басәріптеріойылған.ЛайзабұлжазудыБэйгеалғашреткөрсеткенкезде,

Кенни «P.D.P.» таңбасын жұдырығымен бір түйіп: «Шалбарыңды түсір!»,– деп айқайлап

жібердіде, жоғары-төменсекірді.Ладнер оның басына бір сілкініс енгізгендей болды.«Төмен

қарайжүреберіңіздер»дедідеағаштыңдіңіниілеорайбереқабықтыңбетінекертілгенжебе

ұштыкөрсеткіштінұсқады. «Ойы бұзық жастарғакөңіл бөлмеңіздер», – дедіолБэйге қарап

(338).

Бақ ішінде балалардың жыныстық зорлыққа ұшырайтынын ескерсек,

Кенни «P.D.P.» таңбасы кей кезде «Шалбарыңды түсір» (Pull down pants)

дегенмағынаберетінінесенімдідегенжорамалжасайаламыз.«P.D.P.»бас

әріптер тіркесінің кейінгі көрініс беретін жағдайлары осылайша оқудың

дұрысекенітуралыпікіргежетелейді:

«БұларадаЛаднероларғатереңбілімберіп,гикоридісұржаңғақтан,жұлдыздыпланетадан

ажыратуды үйретті… Лайзаға топырақ бетінде ұйпа-тұйпа алыс-жұлыстан көкпеңбек із,

шөптіңүстіндеқытықпенұятжұрнағықалғандайелестейді».

P.D.P.

Көліктіңтерезесінжуғышбала.

Ойналықтакүлелік(341).

Ағашқа ойып жазылып, белгілі бір ақпарат арқалаған таңба Ладнердің

оның мағынасын өз қалауынша түрленте алатынын иелігіндегі бақтың

ішінде айналасының бәрін шырқ үйіріп отыратынын көрсетеді. Шотланд

ақыны Йан Гамильтон Финлей туралы эссесінде Сьюзан Стюарт: «тірі

мақұлықтары бар бақ ойлап шығара отырып, біз олардың болмысына

араласамыз, бітімін өзгертеміз... Осылайша бақ өмірді үйлестірудің –

әлеуметтік уақыт пен кеңістікке құпиялық дарыту, ғұрыптық мағына

жүктеу, саяси тәртіппен әлеуметтік сатылыжүйеорнату сынды басқа да

әдістеріменбайланыстыболыпшығады»,–дейді(111).Ладнердіңбағыөлі

заттардан тұратындықтан, ол жанды тіршілікке ғұрыптық уақыт аясында

емес, оның «таксидермиялық мезгіл шексіздігінде» қатып қалған бейнесі

арқылы «тапсырыс береді» (Simpson, 94).

 Ладнер балалардың есейіп,

біржолата өз жөндерімен кетуі процесіне тосқауыл қоюға дәрменсіз

болғандықтан, оның таксидермиялық бағын қиялдаған нәрсені ішкі және

түраралық бақылау мен қарым-қатынас арқылы сақтаудың амалы деп

түсінугеболады.СондықтанадамныңтабиғатқаҚұдайдыңжарылқауымен

үстемдікетуі,«Жәннаттың»бірлігіментұтастығыныңпайдаболуытуралы

көңілді сағынышпен үздіктіретін оқиғалардыЛаднердің «ғажайып табиғи

қорығындағы» (311) аң-құстардың топ-топқа бөлініп «баяндап» беруі

таңғаларлық нәрсе емес. Мысалы, «жүн терісі үлпілдеген сасық күзен

тұқымдастарының» өз алдына бөлек жайғастырылуы олардың жақын

туыстығын ишаралайды; арыстанға ұқсас бір бейне қозының жанында

жерге бауырынтөсеп жатыр; ал жайрабалықшысусардыңқасынан орын

тауыпты. Ладнердің айтуынша, бұл балықшы сусар «жайраны өлтірген

кездеештеңедентайсалмайды»(317).

ТаксидермистердіңКанадаЖәннатынжасауғаталаптанатынежелденкеле

жатқан дәстүрі бар. Джордж Колпиттс көрсеткендей, таксидермистер

«Жәннаттың»табиғимолшылығынбейнелеугезорүлесқосып,1890–1914

жылдараралығындасырттанқонысаударыпкелушілердіқызықтыруүшін

пайдаланған. Жабайы табиғат үлгілері бүкіл ел аумағындағы жергілікті

және орталық музейлерде қойылып, сондай-ақ АҚШ пен Еуропадағы

халықаралық көрмелерге жіберіліп отырды. Мысалы, иммиграция

жөніндегі федералды басқарма құстар салынған қораптар мен үлкен

буйволды (енекені) Еуропаның әртүрлі мекемелеріне жөнелтіп, мұны

«Канададан алуға болатын нәрсенің» үлгісі ретінде алға тартты (qtd. in

Colpitts, 106). Дегенмен XIX ғасырдың соңғы онжылдықтарында буйвол

тағдыр тәлкегіне ұшырап, Канаданың жабайы табиғатының символы

ретінде таңдауға келмейтіндей жағдайға душар болды: Колпиттстің

мәліметіне сүйенсек, канадалық аста-төк молшылықтың таксидермиялық

көріністері сәтсіздікке ұрынып, 1870 жылдардың ортасында Канаданың

батыс бөлігінің тұрғындары ет өнімі мен жалпы азық-түлік тапшылығын

бастан кешті. Канаданың осы бейнесіне «қарсы тұруы тиіс» нәтижелерге

қарамастан, Колпиттстің дәлелі Ладнердің «Жәннатты» қалпына келтіру

жолындағы ұмтылысын айқындайды (Colpitts, 113). Бірақ Роберт Леккер

«Жария сырлар» жинағындағы тағы бір әңгімені талдап, ол Ладнердің

Қапастағы таксидермия бағында орын алған азғындықтарды әшкерелеу

үшін өте ыңғайлы деп пайымдайды. Лео Маркстің «Бақтағы тетік:

технология, Американың бақташылық мұраты» (Machine in the Garden:

Technology and the Pastoral Ideal in America) еңбегіне жүгіне отырып,

Леккер «Әуейі» әңгімесінде «адамның барлық қызмет түрлерін тауарға

айналдырумен» және «табиғатты жоғалтумен» теңдестірілген «соғыстан

соңғыпостиндустриялыққұлдырауды»нақтытүрдебейнелепберген(103).

«Әуейі»әңгімесіндесоғыстанкейінгікезеңде–қауымшылдықтан,өлкенің

қаймағы бұзылмаған табиғатынан айырылу сезімін суреттеуге мән

берілгенімен,ЛеоМаркс«былғанышсызжасылреспублика»(qtd.inLecker,

104)деп атайтын арманәлеміөзініңбос уақытындалалықжердеөткізіп,

кешкі тамағын аулаған балығынан әзірлейтін не түскі ас кезінде жабайы

алманы қорек ететін бағбан Патрик Агньюдің бейнесімен біте қайнасып

кеткен.Бірақарадаелужылөткенсоң,

Қапастағыаңдардыңшектентыс

көптігі,бір-бірімендұшпанбиологиялықтүрлердіңкездейсоқкөршілестігі

жәнеадамдарменжан-жануарларарасындағыүнсізқарым-қатынасПатрик

Агнью бейнесі арқылы көрсетілген, «жоғалып бара жатқан бақташылық

мұраттың» бұрмаланған көрінісі. Қапастың «жасыл республикасында»

оның жері де, тұрғындары да «былғанбаған»: балалар зорланған; жан-

жануарлар «жақсы бағаланатын» тауарлар сияқты қабылданады;

топырақтың реңі «көкпеңбек» тартып, бетіне «ұят» тамған (341).

Адамзаттың күнәға батуынан бұрынғы кезеңді меңзейтін, сол үшін

индустриялықкезеңгедейінгіжербедерінәспеттейтінЛаднердің«Қапас»

идеясы – зор әжуаға лайық, өйткені бақтың іші жай бүркемеленген

жасандынәрселергетолы.

Ладнер іші бос қуыс денені терімен қаптап қойған. Құстың денесі шабылған ағаштың бір

жұмырынан жасалса, ірі жануардың денесі – жіп, кенеп, желім, қағаз бен саз балшықтан

құрастырылғантамашатұлып(334).

Табиғатпенмәдениеттуралыпікірталастардыңөзегінеөрілгенорнықты

дуализм жөніндегі Донна Харауэйдің дәлеліне сүйене отырып, Манро

«ішінесабантолтырылған,тірісияқтыкөрінетін»жануарлардыкиборгтер,

яғни«бірмезгілдеәріаң,әрімашинакейпіндеболып,табиғинежасанды

екені белгісіз әлемдерді мекендейтін мақұлықтар» ретінде суреттейді

(Simians, 149). «Киборгтің денесі – зиянсыз емес»; бұған қоса «бақта

жаралмағандықтан» (Simians, 180), оның айналада болуы табиғаттың

қандай дәрежеде технологияға қарсы амал есебінде ойластырылатынын

ескесалады.Ладнеркиборг-жануарлардытабиғатпентехнологияныбөлек

қарастырукерекекеніндәлелдеуүшінпайдаланады.БірақМанроадамдар

тысқары қоршаған дүниені өздеріне ұқсатып жасағысы келетінін біздің

білетінімізге күмән келтірмейді. Оның ойынша, біз табиғи қоршаған

ортаны «жіп пен кенеп, желім мен қағаз, сондай-ақ саз балшықтың»

көмегімен немесе көмегінсіз жасап алсақ та, ол – бәрібір құрастыру

әрекетінің нәтижесі. Аңдардың бассүйегі мен терісін сыдырып жатқан

Ладнердің әрекетін баяндау контексінде тұтас денеге қиянат жасаудың

өзгешетүрідепкөрсетеотырып,Манротаксидермиялықүлгілерді«тамаша

тұлыптар»депбағалайды.ОлЛаднердіңбастан-аяқбақташылықзаманды,

адамзат күнәға батқанға дейінгі кезеңді суреттейтін «Қапас» туралы

ностальгиялық қиялын жоққа шығарады.

 Сонымен қатар жануарлардың

денесінжаратылысынасәйкесқалпындақабылдайтынтұрақтыдағдыныда

терістейді:

Нағыз табиғаттың төлі саналатын жан-жануарлар ең ақыры өздерінің дене бітімі мен

физикалық сипатыжөнінен де адамнан айрықшаланады. Олардың бізденөзгешелігідекарттық,

христиандық«жанментән»немесе«тәнменрух»бөлінісіндекөріністабады.Тіптіосытүпкілікті

шекаралар жойылған күннің өзінде, жан-жануарларадамдарға қарағанда бөлек дене тұрқымен,

физикалықтұрпатыменашықдараланабереді(149).

Бір жағынан алып қарағанда, таксидермия бағы жануарлардың денесіне

қатысты осы көзқарасты мақұлдайды. Ол жануарларды «эстетикалық

талғамға лайықталған денелер» деп көрсетіп, «бір қалыпта қимылсыз

қалуы... олардың шынайылық қасиетін арттырып, дененің жеке мүше-

бөліктерін асықпай көруге», дене айырмашылықтарын анықтауға

мүмкіндік беретінін аңғартады-мыс (Desmond, 149–50); ал Манро

сыдырылған терілерден «пластик түтіктерге ұқсайтын ішектерді»,

«қысылып... кіреуке басқан» көз алмасын көреді (334); бұл осы

«нақтылықты» анықтауға септігін тигізетін процестерге ең маңыздысы,

атқаратынқызметініңақырғынәтижелеріненазараударудыталапетеді.

«Аңның суреті: жануарлар, тұлға және көрініс» (Picturing the Beast:

Animals,Identity,andRepresentation)еңбегіндеСтивБейкержануарлардың

денесін табиғаттан бөлектеп алып, «айнымалы таңбаға айналдыру керек»

деп тұжырымдайды; біз жануарларға не мағына жүктейтінімізді, басты

символдық нысан ретінде соларға ойланбастан жүгіне салуға

бейімдігіміздің артынданетұрғанынбайыптауғамүмкіндікаламыз (223).

Ладнердің бақта жануарларға не істегеніне мән бере отырып, Манро да

осыған ұқсас көзқарасты алға тартады. «Тағыларда» жануарлардың

бейнесін адам кейіпкерлерді сипаттау үшін пайдалану нәтижесінде

олардың денелерінің де құты қашады. Мысалы, Бэй «Қапасқа» келген

уақытта Лайзадан, оның бауыры Кенниден «олардың қандай жануар

болғысы келетінін» сұрап, (332) «сыдырылған терілерін» Ладнер билеп-

төстейтін хайуандардың құрбанына айналуға қаншалықты әзір екені

жөнінде оқырмандардың есіне салады (334). Балалар мен жануарлардың

денелерінің арасындағы байланыс кейбір тұстарда күшейе түседі: Лайза

«таңдайын тақылдатады», «бақа сияқты бақылдайды» (326, 332); оны

«өтпелірух»билепалған(328);олбалалықшағында«жабайы»болғанын

айтады (329). Бақта жыныстық зорлықтың орын алғанын ескере отырып,

Лайзаныңәкесіоған«[Ладнермен]жолыңныңтүйіспегеніжақсы,немесеол

сені алдап кетеді.... оның басқалармен жасап жүргені сол» дейді [1]; әрі

қарай олжануармен теңестіріледі (334). Лайза мен Кенни «өздерібілетін

нәрсенің барлығын айта беруге болмайтынына» тез бейімделеді; олар

жануарлар сияқты үнсіз. Зорлыққа ұшыраған балаларды аңдардың

тұлыптарымен теңестіру Манроның Ладнерді жануар кейпінде

сипаттауымен қайшылыққа келеді. Бэй Ладнерді алғаш рет жолықтырған

кездеоныңжанындақабағанит еріпжүр депқатеойлайды,бірақ сәлден

кейін ол «өзінің жеке қабаған иті» [Ладнер] деп шешеді. Есейген

уақытындаЛайзаөзінЛаднердіңбіркездерізорлағанын,содансоң«етімен

сүйегінен ажыраған жануар терісі сынды гүрс етіп жығылғанын» еске

алады(341):олесінжинап,«аздаптаңдайқақты,жануарлардыңдөңгелене

тесірейген шыны көздері тасадан жарқырап көрінді» (342). Манро

оқырмандардыәлденешеретЛаднердіңбалаларденесінеқолсұғуыноның

жануарлар денесін өңдеуімен салыстыруға шақырғанымен, Ладнердің

жануарға ұқсауы жеңіл қарым-қатынастардың алдын алады. Ладнерді

таксидермиялық жануармен («шыны көздер», ажыратылған «терілер»)

теңестіре отырып, Манро педофилдердің жануарлар кейпінде болуын да

меңзейді: Ладнер хайуан болса, оның осы қалпын адамдар мұқият

құрастырыпшыққан.

ДжеймсКинкейдтіңпікірінше,балалардыңжыныстықәрекетітуралытіс

жаруғаықыластыңмүлдеболмауыпедофилияныңетекжаюынамүмкіндік

береді.

 Оның әрі қарайғы пайымы мынадай: қазіргі заманда балалардың

жыныстық әрекетін жоққа шығару – романтика дәуірінен кейінгі ес жию

іспетті; ол кезеңде қаптаған ақындар, прозашылар мен философтар

табиғаты бейкүнә сәбиді өнеркәсіп төңкерісі дәуірінде еңбекке жегілген

балалардыңжантүршігерлікжұмысжағдайынақарсықоюдыңеңоңтайлы

амалыдептанығанболатын.УильямКрононтабиғатыбейкүнәбалатуралы

ежелгі түсініктердің салдарларын қазбалап жатпайды; оның табиғат

жайындағы дискурстарды жалпы талқылауы – «табиғилыққа» үндеудің

балалардың жыныстық әрекеті мәселесін сыни тұрғыдан пайымдауды

қалайтеріскешығараалатынынтүсіндіріпберугекөмектеседі:

«Өзінің моральдық көзқарасын сыртқы дүниеде орнықтырғысы келетіндер үшін табиғаттың

ұлытартылыскүші–міне,даулықұндылықтардытаразылап,олардытуабітті,мәнді,талқылауға

жатпайтын нәрселер етіп көрсету тек соның әміріне бағынады. Біз «заттардыжасаудың табиғи

жолы»туралыайтқанда,басқаамалдыңболуымүмкінемесдепжорамалдаймыз;алтабиғиемес

болыпсаналатынбарлықбаламаларбіздіңкөңілімізгеқонбауытиіс»(Introduction,36).

Кронон сүйенетін эссенциализм бізге «Тағылар» неліктен соншама

абыржуғатолыекенін былайшатүсіндіріпбереалады «Манропедофилді

ағаштардың арасынан, табиғатты жануарлардың бойынан шығарып қана

қоймайды, сондай-ақ баланы табиғаттан бөлектеп алады». Басқаша

айтқанда, Манроның балалары, жануарлар сияқты «күнәсіз» емес және

«бақтыңішіндетумаған»(Haraway,Simians,180).

Манро балалардың Ладнерге жыныстық құмарлығы бар деген долбар

жасамайды, бірақ оларды шын мәнінде, мінез-құлқы мен ұмтылыстары

ересектер сияқты күрделі және шартты болып келетін жынысты

жаратылыстар етіп көрсетеді. Мысалы, Лайза тау хрусталінен жасалған

сырғаныБэйгеоныЛаднердіңөткірәжуалағанынрастап,солүшінкешірім

сұраурәсіміретіндесыйғатартады.БэйЛайзадан:«бұлсырғаоныңқайтыс

болған анасына тиесілі ме?» деп сұрағанда, ол «иә» деп өтірік жауап

қайтарадыда,үнеміөзініңтартуын«аңғалдықпен,аянышпен,бәлкім,әдейі

жанашырлықпен ұсынылған болу ықтималын» сезінеді (342). Баланы

бейкүнә,табиғиетіпкөрсетудібарған сайынжоққашығаратынталпыныс

үстіндеМанроныңЛайзасыбар:ол«ашыққызғылтпомада»түскебоялған

үйде тұрады; оның жыныстық құштарлығы «жалғыз» (340) ағашты емес

меншікке–табиғиәлемгекөшірілген.Ладнердіңмінез-құлқынсәттікнәрсе

депсипаттағанол«...-даншығаалмады...немесетіптішыққысыкелмеді»

(339, ерекшеленген); Лайза Ладнердің меншігіне арбалғанын былай

суреттейді:

Қарағайлы алқап... биік бұтақтары мен тікенекті төсеніші бар... сыбдыр қаққан...

Балқарағайлардыңсалбырағанжасылжелегініңастындақараңғыланған,көздентолықтасаланған

жәнежалаңашжереденібарбөлмелер...Кейжерлердеауатымырсықжәнеоңашадақаласыз,ал

ендібіртұстардабойсергітетінсамалдысезінесіз(341).

Табиғатаясындағы үйде тұратын романтикбаланың бейнесін мысқылға

айналдыраотырып,МанроныңЛайзасытабиғатпатшалығын«бөлмелері»,

«едені», «кілемі», мәдениеті бар тұрғылықты мекен есебінде санайды.

Манро балалар мен ересектерді, адамдар мен жануарларды, табиғат пен

мәдениетті бөліп тастағанды қаламайды, алайда біздің бұл арқылы

басымызды қатерге тігетінімізді ескертеді. Ол табиғилық пен мәденилікті

бөлек тараптар деп қарастыру процесінің Десмонд «мәдениетті

табиғиландыру»(192)депатағаннәрсегежолашыпберетінінкөрсетеді:ол

табиғилық категориясына бағдарлаушы ретінде әрекет етуге мүмкіндік

береді. Сөйтіп, бізді тұрақтылықтан айыратын мәселелерден алыстатып,

оқтын-оқтын және қайтадан «бейтарап, табиғи, түпнегіз категория болып

саналатын биологияға» бет бұрғызады (192). Бұған қоса, Манро

ересектердің жынысқұмарлығына балалардың аңғалдығын қарсы қойып,

табиғилық туралы ойды нығайту үшін педофилияны пайдаланғанда, біз

«балалардыңденесінқұрбандыққашалғанболыпшығамыз»(Kincaid,6).

«Олбақылдаса,сенуайымдайсыңба?»(332).ЛаднерменБэйдіңменшігін

бүлдіруге тырысып жатқан кезде Лайза Уорреннің өзіне қойған сауалына

«оны ойлы кейіптен шығару үшін бақылдаған дауыспен жауап береді»

(332). Бұдансәлғанабұрын олүстелдіңсуырмасындағызаттарды еденге

лақтырыпжатып,«таңдайынқағып,керемет көңілдідауыспен»үнқатқан

болатын(326).ЛайзанызорлағаннанкейінЛаднерде «таңдайынқаққан».

«Таңдай қағу» жаңғырығы маңызды, себебі ол Ладнердің өзіне жасаған

қиянатына Лайзаның өктем мінезбен тікелей қайтарған жауабы іспетті;

сонымен қатар Ладнерге жарыса еліктеуін, онымен толық қосылуға

бейімдігін білдіреді. Натали Фойдың дәлелдеуінше, Лайза «Ладнердің

бойындағы ізгілікті қалпына келтіреді»; бұл үшін ол Ладнердің

тәлімгерлігінескетүсіріп,солміндеттіөзінежүктейді(159):

«Сенқабығынақарапағаштыңқандайтүріекенінайтыпбереаласыңба?»,–дедіол.

Уоррен, тіпті жапырағынақараптаажырата алмайтынын айтты. «Бәлкім,үйеңкіменқарағай

шығар»,–дедіол.

«Балқарағай, – деді Лайза. – Сен балқарағайдыбілесің. Бұл – балқарағай. Анау сұрқабықты

ше? Ол – шамшат ағашы. Білесің бе, сол ағашқа ойып жазылған әріптер бар еді; бірақ олар

жайылыпкетті,ендіжайкөмескіленіпкөрінеді».

Уорренгемұныңешқызығыжоқеді.Оныңүйгеқайтқысыкелді.Үшсағаттанартықуақытөте

қойған жоқ, бірақ сіз аппақ қардан көтеріле жайылған салқын бу сияқты, ағаштардың ұшар

басынақарайбойлағанқараңғылықтыңқоюланыпбаражатқанынсезінередіңіз(344).

Әңгіменің соңында оқырман «қараңғылықтың қоюланғанын» сезінеді,

себебі педофил құбыжықтығының дәрменсіздігінен, балаларды оқытсам

дегенынтасының жайдақтығынан,олардыңсеніміменқұрметінеие болу

мүмкіндігініңаздығынанкөбірекқауіптенеді.Лайзаныңтағылықтантазару

әрекетінің нәтижесінде шамшат ағашындағы қайта ашылған көмескі

әріптер, оның қыр соңынан қалмай жүрген қараңғылықты «тарқата

алғанын көрсетеді деген» Натали Фойдың пікірімен келіспесем де (159),

табиғи әлемнің сырын оқуосы қараңғылықтан құтылудың амалыретінде

ұсынылған деп ойлаймын. Ладнердің балалармен тұңғыш кездесуіне

тыйымсалғансотшешімібар:

Лайза мен Кенни өмірлерінде алғаш рет Ладнердің меншігіне бас сұққан кезде, олар ішке

қоршаудың астымен кірді; өйткені барлық көрсеткіш тақталар бұған тыйым салып тұрса, өз

әкелеріолайістеугеболмайтынынқұлақтарынақұйыптастаған.

Ладнердің«Әй,сенекеуің,берікеліңдер!»дегендаусыестілді.Олтеледидардағыкісіөлтіретін

қылмыскерсияқты,ағаштыңтасасынанқолынабалтасынұстапшығакелді.«Оқибілесіңдерме?».

Бұларолкездеалты-жетіжасшамасындаеді.Лайза:«Иә»,–деді.«Алсенменіңтаңбаларымды

оқиаласыңба?»(333).

Контекске үңілсек, Ладнер сілтеме жасап отырған «Өтуге болмайды»,

«Аң аулауға болмайды», «Кіруге болмайды» деген жазуы бар көрсеткіш

тақтайшалар оның меншігін айқындайды (325); ілгеріде айтқанымдай,

«Қапасты» ерекшелейтін басқа да тақтайшалар бар. Олардың

бірқатарында ғылыми ақпарат берілсе, басқалары мынадай қағидаларды

ұсынады.

«Табиғатпайдасызешнәрсеніжасамайды»

(Аристотель);

«Табиғатбіздіешқашаналдамайды,бізөзімізді-өзімізалдаймыз»

(Руссо)

Мәтіннен бөлектеніп, курсивпен ерекшеленген бұл сөздер оқырманды

тікелей пікірталасқа шақырады. Аристотельдің «Табиғат пайдасыз еш

нәрсені жасамайды» дегенқағидасы біздіңматериалдық та, метафоралық

та сипаттағы табиғатқа сыншыл тұрғыдан қарауымызды талап етеді.

Руссоның табиғилықты «тірі кейіпке ұқсайтындай етіп» модельдеудің

ішіненкөріністапқанқағидасы, Бэй менЛаднерсияқты «табиғи» әлем –

шындықтыңқоймасыдегенидеяғажармасып,өз-өзіміздіқалайалдарқатып

жүргеніміз жөнінде ойлануымызға мәжбүр етеді. Бэйдің табиғат пен

табиғилыққажүгінуіоныңсыншылдыққабілетінекедергіжасайды;Ладнер

адамнантысқарыәлемдімезгілшексіздігіжәнетабиғатпенбірлікорнайтын

Жәннат туралы өзінің арманынжүзеге асыруүшін пайдаланады. Біз, Бэй

менЛаднерсынды,әңгімеде«табиғи»да,адамидаболмыстарғажасалған

қиянатқа қатысты суреттелген осы екі жайттың астарында жасырынған

ескертпегеқұлақаспайтынболсақ,өзіміздіңдеқұрдымғабатып,әңгіменің

соңында қоюланатын қараңғылықтың ішіне сүңгитініміз анық. Бірақ бұл

талқығатөтепберіп,мәселен,Гераклиттің«табиғат–тылсым»дегенойлы

сөзін еске алу үшін «біз педофилия туралы не ойлаймыз, ол жайында

ойлаудан бас тартамыз ба?» деген мәселеге ден қоя бастауымыз қажет.

Манро:«Сөйтіп,сізменіңтаңбамдыоқиалдыңызба?»депсауалтастайды.

Ескертпе

1. «Ғажайып жер» (UnCommon Ground) шығармасының кіріспесінде Уильям Кронон

«табиғаттыаңғал болмыс»ретінде қабылдауды келесітүрдесипаттайды:«Бұл–ағылшын

тіліндегі«табиғат»сөзініңежелденкележатқанмағыналарыныңбірі:қандайдабірнәрсенің

табиғаты туралы айтқанда біздің сезінетініміз сол, оның түпкі мәнін, іс жүзінде қандай

екенінбаяндаймыз.Сөзқолданысыміндеттемесініңқаупісонда,біздіқайсыбіржорамалға

неүшінитермелейдідегенсауалтуады:олатқойып,айдартаққысыкелетіннәрсеніңөзіөте

көпжағдайдатабиғилықықтималыныңастарындажасырынжатуыықтимал»(34).

2. Натали Фой Бэйдің зорлық-зомбылық туралы «толық» мөлшерде «хабарсыз» екенімен

келіспейтінін айтады (151). Бірақ Фойдың, қисынды дәлелін оның өз тарапынан «Бэй

жағымсызассоциациялардыұмытуғабейімекенінбілеміз»депайтыпқалуы(151),сондай-

ақ Манроның әлдебір екіұдайлықты сақтап отыру мен оған мән беруге тырысуы жоққа

шығарады. Бэйдің «білгіштігін» қуаттауы мүмкін қосымша дәлел керек болса, оның

Лайзаныколледжгежібергендегімақсатыжөніндекүмәнтуғызатынкелесіүзіндігеойсалып

қараңыз: «Ол маған аздаған ақша бергенболатын». Лайза ол (Ладнер. – Ауд.) білуге тиіс

нәрсені айтқандай болып, сөзін жалғайды: «Колледжге бару жөнінде мен оған (Бэйден. –

Ауд.)ешқашанөтінішбілдіргенемеспін.Олаяқастынанқоңыраушалып,қалауынайтты»

(322).Сондай-ақЛаднердің«есуастығы»жөніндеБэйдіңбілетінін,өзінің«іштейөмірсүруі»

үшіноғанөтекүрделіталапқоюғадаярекенінмойындайтынынескеріңіз(314).

3. Таксидермистіңжануарлардыңғажайыпүйлесімдіденесінеқызығушылығынталқылауүшін

қараңыз: «Тедди қонжықтың патриархаты» (Teddy Bear Patriarchy); мұнда Харауэй Карл

Эйклидің«мінсізүлгіні»тынымсызіздегенінсарапқасалады(254).

4. Қараңыз:Бэйдіңменшіктуралысипаттамасы(317),Лайзаныңменшіктуралысипаттамасы

(333),Лайзаныңбалакүнінде«Қапастағы»өзінеарналғанаттракциондысипаттауы(340–

341).

5. Симпсонның«Мінсізолжалар»(ImmaculateTrophies)еңбегінде«жабайытабиғаттыңмұздай

қатқантіршілігінің»қайшылықтарыменқызықтарыжақсызерттелген(92).

6. Зауытта болған апат, соның нәтижесінде 1924 жылы Джек Агньюдің басының шабылуы

«Әуейі» әңгімесіндегі басты оқиға саналады. Бұл уақытта Бэй тағы да әңгімеде бой

көрсетеді(13).«Тағылардың»кіріспебөлігіндеБэйдіңЛайзағахатжазуғакіріскеніненбері

50жылданастамуақытөткен.«Тағыларда»мезгілкөрсеткіштеріжоқ,бірақБэйдіңЛаднерді

тұңғыш кездестіргенде Вьетнам соғысының ардагері деп айтуы, теледидардан «Мен

Джинни туралы армандаймын» хабарының қайта-қайта көрсетілуі «Тағылар» 1980

жылдардыңорташенінедейінгіоқиғалардыөзекеткендегенжорамалғажолашады.

7. Қараңыз:Редекоп(Redekop)Манроныңностальгиялықәсірелеугежиіжүгініп,артынанодан

бастаратынындәлелдейді.

8. Қосымшақараңыз:ЛевинменСтид(LevineandSteed).

9. Бұл мақаланың бастапқы нұсқаларын ризашылықпен оқып, пікірлерін білдірген Сюзен

Фишерге,СьюзиО’Брайенге,ПэтСондерс–ЭванспенЭндиУэйнрайтқаалғысайтамын.

Сілтеме

AliceMunroWritingOn….Spec.issueofEssaysonCanadianWriting66(Winter1998).

Baker, Steve. Picturing the Beast: Animals, Identity, and Representation. Manchester and New York:

ManchesterUP,1993.

Colpitts,George.«WildlifePromotions,Western Canada Boosterism,andthe Conservation Movement,

1890–1914».AmericanReviewofCanadianStudies28.1–2(Spring/Summer1998):103–30.

Cronon, William.«Introduction». Uncommon Ground: Rethinking the Human Place in Nature. Ed.

WilliamCronon.NewYorkandLondon:Norton,1995,23–56.

Cronon, William. «The Trouble with Wilderness: or, Getting Back to the Wrong Nature». Uncommon

Ground69–90.

Desmond,JaneC.StagingTourism:BodiesonDisplayfromWaikikitoSeaWorld.ChicagoandLondon:

UofChicagoP,1999.

Foy, Nathalie. «Darkness Collecting: Reading» «Vandals» as a Coda to Open Secrets.» Alice Munro

WritingOn…66(Winter1998):147–68.

Kincaid, James R. Child-Loving: The Erotic Child and Victorian Culture. New York and London:

Routledge,1992.

Haraway,Donna.Simians,Cyborgs,andWomen.NewYork:Routledge,1991.

Haraway, Donna. «Teddy Bear Patriarchy: Taxidermy in the Garden of Eden, New York City, 1908–

1936».CulturesofUnitesStatesImperialism.Ed.AmyKaplanandDonaldE.Pease.Durham:DukeUP,

1993:237–91.

Lecker,Robert.«Machines,Readers,Garden:AliceMunro’s«CarriedAway».AliceMunroWritingOn…

66(Winter1998):103–27.

Levine, Judith. Harmful to Minors: The Perils of Protecting Children from Sex. Minneapolis: U of

MinnesotaP,1999.

Munro,Alice.«ANationalTreasure:AnInterviewwithAliceMunro».Meanjin54(Spring1995):222–32.

Munro,Alice.«CarriedAway».OpenSecrets.Toronto:Penguin,1995:1–58.

Munro,Alice.«Vandals»,Munro,OpenSecrets305–44.

Redekop,Magdalene.«AliceMunroandtheScottishNostalgicGrotesque».AliceMunroWritingOn…

66(Winter1998):21–43.

Simpson,Mark.«ImmaculateTrophies».EssaysonCanadianWriting68(Summer1999):77–106.

Steed, Judy. Our Little Secret: Confronting Child Sexual Abuse in Canada. Toronto: Random House,

1994.

Stewart,Susan.«GardenAgon».Representations,62(Spring1998):111–43.

ЕКІНШІБӨЛІМ

Жануарлар.Адамдар.Орындар.Заттар

БІРІНШІТАРАУ

Кіріспе

Адамтіршілігітеориясыныңмəселелері

ДжулиРивкинменМайклРайан

Әлеуметтану, саясаттану және мәдениеттану ғылымдары барған сайын

әдебиетпенөзарабайланысып,жақындасыпкеледі.ТанымалжазушыЭлис

Манроның әңгімесінен өмірдің тыныс-тіршілігін көреміз, сезінеміз,

пайымдаймыз.Шығармадабейнеленгенкейіпкерлердіңбастанкешкендері

бізгеетенетаныс.Олардыңбарлығықимыл-қозғалысүстіндекөрсетіледі–

кеудесінде жаны жоқ мүсін не уақыт үзігінде кідіріп, кеңістік аумағында

шектеліп қалған фотосурет сияқты емес. Әлеуметтанушылар әлдебір

құбылыс туралы айтқанда, әдетте «жүйе», «құрылым» мен «идеология»

сынды сөздерді пайдаланып, олардың көмегімен болмыстың дерексіз

сипаттарын,өміртәжірибесіненалшақжайттардыбаяндайды.Тіршіліктің

ағымы мен орын алған оқиғалар сыртта қалады. Енді олар осы

қайшылықтан бірте-бірте арылып келеді. Жазушылар өздерінің әдеби

туындыларында өмір шындығына көңіл бөліп, жаңаша пайымдарға жол

ашқандықалайды.Мысалы,мәдениантропологКэтлинСтюарт,Аппалачия

халқының өмірін қағазға түсіріп, айшық бояулармен көркемделген

прозалық квази-әдебиет фрагменттерін жазып жүр. Әлемді байыптауға

дегенбұлжаңашакөзқарас–әлеуметтануғанаемес,күлліғылымдағызор

өзгерістердіңнәтижесі.

Кешегі күнге дейін гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдардың

концепциялары мен әдістерін пайдалана отырып, адамзаттың әлемді өз

болмысына қарама-қарсы қойып келгені белгілі. Біз әлемді менталды

түсініктеріміз арқылы қабылдап, оны жіті білетін деңгейге жеттік.

Дегенмен әлем мен таным бір-бірімен қабыспады. Өзіміздің материялық

әлемнің бөлшегі екенімізді, ал әлем көбіне субъективтік сипатта көрініс

табатынын ескерсек, одан басқасының бәрі үйлесімді сияқты көрінеді.

Бактериядан бастап, өзіміз тақылеттес мақұлықтарға дейінгі жанды

жаратылыс.Оныңүстіне,біздіңсанамыздағыәлемдібөлшектептастайтын

шет-шектіңөмір шындығымен сәйкес келуісирек. Бейонсенің концерті –

мәдени оқиға ғана емес, эмоциялық тәжірибе мен эротикалық құмарлық

насихаты.Бұл–физикалыққұбылыс,химиялықәрекет(басқашаайтқанда,

дыбыс, қимыл) көрінісі. Әлемді тану – менталды түсінік, сондай-ақ іс

жүзінде ол әрекетпен қабаттаса жүзеге асатын биологиялық құбылыс.

Әдебиеттеориясынақатыстыпікірсайыстарғамұқияткөңілбөлсек,олкөп

жағдайда өктем сипатта және schadenfreude (немесе басқаның шеккен

азабынанләззаталу)сияқтыэмоциялықаффекттүріндекөрінісберетін,іс

жүзінде нақты ықпал жасағанды көздейтін нарцистік энергиямен

біріккендей көрінеді. Таным субъектісі саналатын адамды әлемге қарсы

тұрған орнынан жылжытып, сол әлемнің ішіне (жылы су толтырылған

астауда еріген мұз кесегі) батырған күні кешегі постгумандық,

материалистік теория да қоғам мен ғылым, мәдениет пен табиғат,

технология мен табиғилық, адам мен жануар, ой мен материя субъект-

объект дуализмімен байланысқан межелік айырмашылықтарға бей-жай

қарамады. Адам танымы туралы жаңаша түсінікте «қарым-қатынас»

шешуші термин ретінде қарастырылады. Заттар әрқашан бір-бірімен

қарым-қатынастаболады.XXғасырструктурализмініңқарапайымидеясы

мынада еді: өздерінің бір-бірінен айырмашылықтарынан туындайтын

бірегейліктері арқылы тіл бөлшектері (деконструкцияны қалыптастыра

отырып)философияға,кейінәлеуметтікғылымдарға,физикасаласындағы

зерттеулерге көшті. Ендігі кезекте заттар көпшілік жағдайда қарым-

қатынастар тұрғысынан (өткеннен болашаққа бағытталған қозғалыс

үстінде, бір-біріне қатыстыкеңістік пен уақытауқымында) қабылданады.

Тағыбірмаңыздытермин–«желі»(network).Бізбарғансайынобъектілер

мен оқиғаларды оқшаулағанды қойып, оларды уақыттық процестер мен

кеңістікте таралған материялы өрістердің бөлігі ретінде тануға тырысып

жатырмыз. Заттар бір күйден екінші күйге өтеді, формаларын өзгертеді,

ықпалға ие болады, жаңа бітімдерді туғызады. Табиғат пен материя

қозғалыс үстінде көрінеді, ал жеке объектілер дағдарысты зерттеу үшін

ғанаоқшаулануымүмкін.

Қайта өрлеу дәуірінде аристотелизмнің пайда болған кезінен бастап

философия сананың материялық әлем мен дүние тұрақтылығынан

ажырауына, сондай-ақ оның қарапайым объект формасын қабылдау

икемдігіне жол ашты. Алайда философияда балама дәстүр болды, әлі де

бар; уақыт өте келе ғылымда, математикада және басқа салаларда

философия проблемаларын қарастыратын, зерделейтін теориялар мен

зерттеулердің тиісті арналары қалыптасты. Демокрит, Лукреций мен

Гераклит сияқты философтардың балама дәстүрлері физикалық әлемнің

жанды және күрделі сипатта екенін көрсетті; ол қарадүрсін заттардан

немесе тұйық құрылымдардан тұрмайды. Қозғалыс үстіндегі жеке

объектілер бар; олар өзгеріп, түрленеді; өздері арқылы өткен

құбылыстарды бойларына сіңіріп алады; өздерін бөліп тұрған, бірақ

олардан өздері ажырай алмайтын өрістер мен жүйелерге тиесілі болады;

көзге көрінбейтін, көрінуі де мүмкін емес физикалық тіршіліктің

деңгейлерін аңғартады; материяның уақытша тұрақтылығын танытып,

орнықтылықтангөрішиеленіскетолыоқиғалардыкөрсетеді,ақырсоңында

жоғалып, басқа қалыпқа көшеді. Біздің денеміз бен миымызды бар

кезіміздеқұрайтынматерияөзімізөтіпкеткенсоң,айналадақаншауақытқа

дейін жасай беретініне ден қойсақ, адамның өмірінен гөрі өлімі туралы

әңгіме қозғау мәндірек көрінеді. Біздің ақыл-ойымызды айқындайтын

санада жарқ еткен түйсіктің қуаты мен ұмтылысы бойымыздағы және

айналамыздағы барлық нәрсеге қатысты трансцендентті самарқаулықтың

мәселесідеугеболады.ЛукрецийденДелөзгедейінгібаламаматериалистік

философия дәстүрінде маңыз берілген өзгеріс пен тұрақсыздық таяуда

сызықтық емес биология саласындағы ғылыми зерттеу мен күрделілік

теориясынан қолдау тапты. Күрделілік теориясы физикалық әлемнің

жандылығын, тосындығын атап өтеді. Материяның жаңа тоғыстары жаңа

күйлердің пайда болуына, сондай-ақ оның шын әлеуетінің танылуына

мүмкіндік береді; мысалы, гүлдің түсі мыңдаған компоненттерден

құралады, бірақ олардың бірде-бірі өз алдына жеке дара түс болып

саналмайды. Қала алаңына жиналған он адам жай қыдырып жүрген

отбасылар басқосуының нәтижесі болуы ықтимал; ал миллион кісі бас

құраса,олсаясикүшкеайналады.Гегельайтқандай,сансапаныөзгертеді.

Миымыздыңжасушаларындағымитохондриялартүгелдейжоғарыдеңгейде

бас құрап, санаға айналмайынша, жай материялар топтамасы болып қала

береді. Мартин Медоустың пікірінше, әдеби канон сияқты мәнді нәрсе

бірнеше арнада (тарих, мәдениет, эстетика) көрініс табатын, ағымдағы

формасынажыратуқиынға соғатынкүрделіқарым-қатынастардыңжүйесі

болыпсаналады.Олуақытпенбіргебелсендітүрдедамып,әржылсайын

жаңатарихи,мәденижағдайлардаөздерініңқұрылымынқайтажаңғыртып

отырады. Элис Манро сынды жазушы замана көшінде канондық тұлға

ретінде пайда болды; эстетикалық категориялар жетілетіндіктен, оның

құрғақ физикалық қасиеттерді тебірене сипаттауы көкейге қонымдырақ

көрінді, шығармасының қадір-қасиеті бірте-бірте санаға сіңе бастады;

сөйтіп, күнібұрын жорамалдау немесе модельдеу оңайға соқпаған өзгеріс

бір-ақсәттежүзегеастыда,онытасадатұрғанжеріненкеңайдынғаалып

шықты. Биологияда ағзалардың қайталанбастығы, органикалық өмірдің

сызықтылығытуралытүсінігіміздібұзды.Ағзалардыңаражігіайқынемес,

себебіолардыңтіршілігіқоректену,бөліпшығару,тынысалу,тіптітанып-

білу арқылы өздерінің тәни болмысымен кірігіп кететін қоршаған ортаға

тәуелді болады. Биологиялық тұрғыдан қарағанда, бірегейлікті айқындау

міндеттітүрдеэкологиялық,симбиоздықсипатқаие.Бізайналамыздағы,өз

ішіміздегі бактериялармен ұдайы селбесе ғұмыр кешеміз. Кез келген

ағзаның компоненттері жеке-жеке алып қарағанда, бейорганикалық және

жансыз күйде болады. Тіршілік жансыз бөлшектерден құралады. Біз

өзімізгесыйғатартылғанматериядантұрамыз;олөзіндіксипатыжоқжәне

субъектілік емес қалпында «біз» бола алмайды. Мәдениетті табиғаттан,

ойдыматерияданбөлумүмкінемес.Сондықтан«бізайқындалғанбыз»деп

айтуғаболмайды,өйткені«біз» беноны айқындайтын нәрсенің арасында

айырма жоқ. Мәдениеттанудың, физика ғылымдарының материя туралы

жаңаша көзқарасында адамдар мен тіршіліктің, жануарлар сияқты басқа

түрлері арасындағы межені анықтауға айрықша көңіл бөлініп отыр.

Материя тұрғысынан қарағанда, адамдардың өзге мақұлықтардан

соншалықтыелеуліайырмашылығыжоқсекілді.

Адамды өмірдің басқа бітімдерімен бірге жалпы материялы болмысқа

жатқызаотырып,ДжорджиоАгамбен,БруноЛатурменДоннаХарауэйдей

жаңа материалист теоретиктер адамдардың табиғат аясындағы тіршілікті

қалай түсінетіні туралы тың «постгумандық» пайым жасауға ұмтылады.

Гуманизмадамөмірінтабиғаттанбөлектетіп,табиғатқаауыртпалығыкөп,

мазасыздыққа толы бөтен дүние есебінде қарады; оны ізгілікті

қалыптастыратын тәртіп орнаған азаматтық қоғам сынды реттелуге тиіс

деп түсінді. Жаңа материалистер, керісінше, адамдар мен табиғатты

біртұтас құбылыс өзара байланысқан материялы жүйенің бөлігі ретінде

қарастырғандыжөнкөреді.Мысалы,өзіміздің жыныстықболмысымызға,

сондай-ақ басқа тіршілік иелеріне (атап айтқанда, жануарларға, тіпті

бактерияларға) қатысты мінез-құлқымызды реттейтін алуан түрлі әдеп

осындайқайтапайымдаудантуындайды.Сыниеңбектердіңкөпшілігіосы

идеялардың төңірегінде туындады; әсіресе жануарлар айрықша

қызығушылық туғызатын тақырыптың басты өзегіне айналды. Мысалы,

ГерманМелвилдің«МобиДик»немесе«Ақкит»(MobyDick)романыосы

қатарға жататыны айқын. Сондай-ақ шығармалары психологиядан бастап

тілге дейінгі көптеген өзекті жайттар мен мәселелерді мол қамтыған

Вирджиния Вулф сияқты жазушылардың пайымдары адамдардың

жануарларға көзқарасын зерттеу үшін пайдалы болып шықты. Мысалы,

«ханым»(Mrs Dalloway) романында жануар бейнелерінің кездесуі, Викки

Троманхаузердің пікірінше, кездейсоқтық емес. Сүйкімді бейнеленген

Септимус Смит бір мезетте дүниеге иттің көзімен қарайды есалаң күйге

түскен кезде грек тілінде ән шырқап жатқан құстардың даусын естиді.

Ақырында, өзін-өзі өлтіруге итермелеген дәрігермен ұштасқан қатаң

позитивтікғылымиқағидалардыңшегіненаттапшығып,өлімгебастігеді.

Дәрігер астамшылыққа ұрынған объективтік ғылым лабораториясының

гуманды кейпін танытады. Ол зерттеуіне алған тіршілік иесін ажалға

қияды. Керісінше, Вулфтың симпатия мен эмпатияға негізделген балама

этикасыадамдардықоршағанортаданбөліптұрғаншекараныжояды.

Адамды категория, идеал ретінде қайта байыптаудың тағы бір жолы –

оны адамзат мәдениетінде басымдық танытып отырған үйреншікті

физикалықәрікогнитивтіталаптартұрғысынанқарастыру.Бұлөлшемдер–

физикалық, когнитивті кемістіктері бар адамдарды өзгешелеу мен ортаға

сыйғызбау тәжірибесіне септігін тигізеді; ондай кемістіктердің қатарына

тілдің мүкістігі мен аутизм сияқты когнитивті тежелу сырқаттарынан

бастап,қимыл-қозғалысшектеулігі менжүйкеауруларыжатады. Бірқатар

сыншылдық,теориялықпроблемалареңбеккежарамсыздыққабайланысты

зерттеулер жөніндегі пікірталастарды өрбітті. Кейбіреулер жарамдылық

пен жарамсыздықты қалыптасқан өлшемдер не ұғымдар есебінде

қарастырады; олар адамдарды қалыпты, қалыпты емес деп топ-топқа

бөлетін басқа да әлеуметтік тетіктермен үйлесім табады. Бағалау

ыңғайында медициналық тұрғыдан берілген физикалық сипаттама көп

жағдайданәсілдікастамшылықдискурсындапайдаболатынсараптамалық

пікірлердің мүддесінеқызмет етті.Бірінші дүниежүзіліксоғыстанбастап,

Екіншідүниежүзіліксоғыстыңаяғына дейінгікезеңішінде Германиядағы

нацистік тәжірибедене сымбатынормаларын физикалықкемістіктерібар

адамдардың әлжуаз, тәуелді топтарына проекциялауымен айрықша көзге

түсті. Эйблизм мүмкіндігі шектеулі жандарды кемсіту идеалдары мен

нормалары сынға ұшырады. Еңбекке жарамсыздық теориясымен

шұғылданатын басқа мамандар мүгедектердің тәжірибесіне жүгініп,

олардыңқұқықтарыменмедициналықжәрдемгеқолжетімдігімәселелеріне

көңілбөлді.Гумандымедициналықғылымдардәрігерлікдискурстыңәдеби

сыншылық пікірталастар деңгейіне ұласқанын қалайды. Кейбір

теоретиктер шектеулі мүмкіндік идеясын еңбекке жарамдылар пен

мүгедектерарасындағыайырманыжоюүшінпайдалануғатырысады.Таза

материя тұрғысынан алып қарағанда, ешқандай норма жоқ; тек

эволюциялық сипаттағы әртүрлі шығармашылық қайталаулар мен

мүмкіндіктерғанабар.Олардыңкейбіріқазіргікүнібасымдыққаиеболып

отырғанстандарттарғасәйкескеліп,баламаретіндеұсынылады.Эволюция

тұрғысынан бағамдасақ, біздің бәріміз де – мутантпыз. Генетикалық

нормалар жоқ; тек генетикалық материалдың әртүрлі бітім мен

формасындағыәлсіз,нәзік,уақытшақұрылымдарығанабар.

Біз өмірмен қоштасқан кезде жер қойынымен қауышып, қоршаған

ортаның бөлшегіне айналамыз. Алайда өмір бойына жер материясынан

тысқарылығымызжөніндегумандықиялдарғаберіліп,өзіміздіалдарқатып

жүреміз.1960жылдарыэкологтербұлшектеулігуманитарлықкөзқараспен

пікірталастырып,әлдеқайдазорматериялықәлемауқымындаадамзаттың

игілігі мен Homo sapiens мекендейтін Жердің бүтіндігіне назар аудару

керегін айтты. 1970 жылдары Шарон Глотфелти, Гарольд Фром және

басқалар экологиялық проблемаларды әдеби зерттеулерге енгізе бастады.

Алдымен, экокритицизм қозғалысы жерге мән беріп, әдебиеттегі пейзаж

тақырыбынакөңілбөлді.Оданберіқарайбиоаймақмамандарыфизикалық,

экономикалықөңірлердіңбір-біріментоғысынзерттеп,соныңнәтижесінде

адамдардыңөмірсалтынанажырағысызәлеуметтікжікпенгеографиялық

қоныс мәселелері әдебиеттің бірыңғай маңызды сипаттарына айналды.

Мысалы, Уилла Кэсердің «Менің Антониям» (My Antonia) романында

тіршілік талабы қатаң, бірақ бұрынғы қоныстарына ұқсас сипаттары бар

қолайлы, құнарлы, кең өлкеге қоныстанған иммигранттардың өмірі

суреттеледі. Олардың бірқатары сол маңайды мекендейтін жануарлардың

інінен айырмашылығы бар жеркепелер соғып алып, сол баспаналарда

тіршілікетеді.Тұрмыстарыоңалғансайынкелімсектердіңбіртобықалаға

қарай жылжып, жаңа жағдайларға бейімделе өзгереді, уақыт өте келе

ақшаға сүйенген жан сақтау амалдарын меңгеру туралы көбірек ойлана

бастайды. Антония белгілі бір дәрежеде сүйкімді жануар сипатында

бейнеленіп, жан сақтау амалы ретінде ақша іздеудің жолына түскен қала

қыздарынақарсықойылады.

Біз үшін мәдениет пен табиғатты тұтас алып қарастыру – жаңа

материализм мен биомәдениетке тың көзқарастың бір нәтижесі. Ғылым

мәдениеттің материялық сипатын растайды. Дискурсты зерттеудің

нәтижелері көрсеткендей, сөздер миға физикалық ықпалын тигізеді, ал

мидың әртүрлі бөлімдері сол сөздерге жауап ретінде алуан түрлі сипатта

жанданады. Дискурс пен материяның, дискурс пен дененің арасындағы

айырмашылықтар осындай тұжырымдар негізінде анықталады. Сайып

келгенде, мидың физикалық материясының толық дамуы мәдениетке

тәуелдіболады.Мидыңжетілусипатымынадай:қоршағанмәдениортаның

семиологиялықықпалтүріндегітиістібағдарыболмайынша,олкемелдікке

дейін толыспайды. Эволюцияның арқасында әлеуметтік тәртіп

биологиялықөмірдіңажырамассипатынаайналыпкеткен.

ЕКІНШІТАРАУ

Репрезентативтіеместеория:бізбілмейтінөмір

НайджелТрифт

Найджел Трифт – әлеуметтік географияның маңдайалды мамандарының бірі. Ол «жұмсақ

капитализм» сөз тіркесі мен «репрезентативті емес теорияны» ойлап тапты. Кейінгі еңбегінен

таңдапалынғанбұлүзіндідеолбіздіңадамөмірінеконцептуалдымәнберіп,тураұғымнемесе

категория идеясына сүйену арқылы бастан кешкен тәжірибеге жақындай түсуімізде қандай

өзгерістер болғанын жинақтайды. Оның «Репрезентативті емес теория» (Non Representational

Theory, 2007), «Кеңістік құрылымдары» (Spatial Formations, 1996), «Саясат өнері» (Arts of the

Political,2013)аттыкітаптарыбар.

«Production»сөзікейінненоныңэтимологиялықтүбірініңмағынасына(лат.–«producere») сәйкес

пайдаланылып,объектінікеңістікте«жасау»әрекетінбілдірді.

(Гумбрехт,2004:XIII)

Бәрінендепайдалынәрсе–қалайорналастырудынежайғастырудыбілу.

(ХамфриРептон,1803;сілтемекөзі:Wall,2006:6)

Біз осындай мәтіндерді оқығанда іс жүзінде тек оның мән-мағынасына ден қоямыз ба? Бұл

мәтіндерді оқырман қауымға жеткізбейміз бе? Өлеңде жырланатын жайт тек белгілі бір

мақсатқа жұмылдырылуы тиіс пе? Бұған қоса оның өзегіне өрілген әлдебір шындық жоқ па?

Меніңше,өлеңніңбіздіңалдымызғақоятынміндетіосыданкөрінеді.

(Гадамер,2000;сілтемекөзі:Gumbrecht,2004:64)

Басқабіртараптыңтөментүсірмейқағыпалатынынасенсек,бізжербетіненсоләлемгеқарайне

турасоныңтереңінеқосаяқтапқұлдилауғадаярболуымызмүмкін.

(Джеймс,1999[1911]:230)

Кіріспе

1990 жылдардың басынан бері мен өзім «репрезентативті емес теория»

деп ат қойған жобаны жасаумен айналысып келемін. Бұл кітаптың

тараулары «Кеңістік құрылымдары» (Spatial Formations; Thrift, 1996)

«Сұңғыла капитализм» (Knowing Capitalism, Thrift, 2005a) атты

еңбектерімнің тікелей жалғасы саналатын кейінгі кітабымның бірнеше

бөлігінқамтиды.Дұрысы,бұлүшкітаптытұтастайалыпқарастырғанжөн:

олардың әрқайсысы – бірыңғай экономикалық не мәдени тұжырымның

ажырамасбөлігі.

Осыкітаптыңмазмұныннақтықалайсипаттағандұрыс?Болыпжатқан

жағдайлардың географиясы деп атауға тұратын бұл еңбек ең қажетті

тақырыптарға бөлінген. Кітапта өзекті жағдайлар көбіне үстірт

сипатталған; бірақ ол өзінің зерттеу нысанына тәжірибе жүзінде бар

нәрсеге байланысты енжарлық таныта қоймайды деп үміттенемін. Осы

арада және одан кейін де айтатынымдай, тәжірибе жүзінде бар нәрсенің

мазмұны түбегейлі өзгеріп кеткенінемұныңешқатысы жоқ.Өйткенібұл

кітапта баяндалатын нақты жағдайлар қаншама өзгеріске ұшырағанымен,

пікір білдірудің бірқатар процедуралары мен әдістерін қолданудың

арқасында оңтайлы әрі белсенді түрде жандана түсуі ықтимал. Басқаша

айтқанда, ол ұдайы қарабайырлыққа қосымша реңк сыйлау, күнделікті

күйбеңге тылсым дарыту, елеусізге қолдау көрсету өнерінің бастапқы

жобасыретіндеқолғаалынған.

Мұндай нәрселер өте құбылмалы, біршама қитұрқы, тіпті әжептәуір

тосын көрініп жатса, дәл сондай болуытиіс шығар деп ойлаймын. Бұл –

жорамал кітап, өйткені болып жатқан жағдайлардың саяси сипаты қай

бағытта өрістейтіні әлі де болса айқын емес; ашығын айтқанда, мен

зерделеген мәселелердің көбі тек эксперимент күйінде екенін ескерсек,

айқындыққа жету жолындағы талпыныстардың бәрін бірдей сәтті деп

бағалау орынсыз шығар... (демек, «теория майлы қасықтай жылпылдап

тұруы керек» деп есептейтіндердің дереу сынына ұшырауым да ғажап

емес).

 Бұл кітаптың қатпары қалың, сондықтан мәселенің түп тамырына

жеткенге дейін талай «топырақтың бетін аршып», неше түрлі теория

«тоғайларыныңбұталарыншабу»керекболады.Бұлкітапбіршаматосын,

өйткеніолкүнделіктіөмірдіңкейбірқарабайырқұбылыстарынғажайыпқа

балайды;тәуекелдіңбарлықтүрінебасұрып,бәріненбұрынәсірешілдікке

орын қалдырады. Қысқасы, мен бүгінгінің жай-жапсарын айқындау үшін

тәуекелгебастігудіжөндепсанайтынымдыайтқымкеледі;бұлөзкезегінде

болашақта жасалатын нәрселер үшін қажетті жаңа әдістердің пайда

болуынақозғаусалады.

Анығы, көздеген мақсатқа жету жолында бұл кітап бірден үш мәселені

қамтуы тиіс. Біріншіден, ол әлеуметтік, саяси теория саласындағы еңбек

болуықажет.

Меніңше,кітапәлемдер

(автор «әлем»сөзіннеүшінәдейі

көпшетүрдеалатынын мақала соңындағы ескертпеде түсіндірген.– Ауд.)

қалай тіршілік ететінін дәл пайымдап беретін қисынды қорыту үшін

сабақтас дәстүрлер жиынтығына негізделген. Осы ретте кездейсоқ

қақтығыстардың маңызды рөл атқаратыны мен олардың нәтижелерін

(алдын ала ойластырылу ықтималына қарамастан) күнібұрын кесіп-пішу

мүмкінемесекеніескеріледі.Страттернмұнышашыраңқыжанрларемес,

күрделі траекториялар анықтайды деп пайымдайды (1999: 25). Екінші

жағынан, кітап диагностика құралы болуға тиіс. Ол қазіргі сәттің кейбір

ерекшеліктерін ескеріп, оларды «дерексіз (спекулятивті) топография» деп

аталатынұғымныңаясынатоптастыратынзерттеулергеденқойған.Болып

жатқан жағдайлардың барысы мен мазмұны ұдайы өзгеріске ұшырайды:

мысалы, тұрақты «адам» тәжірибесі жоқ, өйткені кісінің сезім мүшелері

үнемі қайта жетіліп, ал денесі өзіне өскіндерін үздіксіз жалғап отырады;

сондықтан нені және қалай сезінудің тәжірибесі айнымалы болады.

Үшіншіден,бұл кітап– өзүмітімізді қайта пайымдауміндетіне қосылған

саяси үлес. Түптеп келгенде, демократияның «күнделікті» жаңа

формаларын ойлап шығару қазір көптеген адамдардың саяси

амбициясының бір бөлігіне айналды. Оның барысында «жергілікті»,

«жаһандық» саяси терминдер оңтайлы сипатынан айырылып, бар болып

саналатын, «мұны әрбіріміз сезінетін» (Ginsborg, 2005: 7), саяси өмірде

маңызызормәселелердіөзарабайланыстыратынбөлініскелайықтыбалама

табылмай қалды. Бұл кітапта осы үш пікірсайысқа, әсіресе соңғысын

зерделеуге тырысуымыз – саясаттың жаңа арналарын ашып көрсету; ал

олардың нәтижесі бойынша, саяси даңғаза көтеруге болады. Бұл кітап –

саясижаңалықойлаптабуөнерініңталпынысы;олосытәжірибесаласына

қатысты күрделі мәселелерді қозғай отырып, жалпы мақсат ретінде әлі

дүниегекелмегенсаясаттыңалдынасауалдартастайтынжаңажұртшылық

қалыптастыруды көздейді (Rajchman, 1998) бұл әрекеттің нәтижесі нақты

емес ғылымнан әріге ешқашан бара алмайтынын мойындайды

 (Stengers,

2002a). Блох (2000; [1923]) оны «көк түске боялған ғимарат» деп атады.

Мен жасамақ болып отырған құрылымның қаңқасы үшін бұл жаман

сипаттама емес. Бірақ мен әр мақсатты нақты анықтап көрсеткім келеді.

Көпшіліктің ойынша, олардың алғашқысын айқындауда әлеуметтік,

гуманитарлықғылымдар еңкемдегендекейбірсипаттары бойыншаәсіре

теориялықтың белгілі бір түрінен зардап шегіп отыр. Бұл пікірге мен де

қосыламын. Көптеген теориялар бар; олардың барлығы ресми билік

құрылымдарытағдырынанұқсанкелгенадамдардыңатынансөйлейтіндей

көрінеді.

7

Қасаң ойлы адам ғалымдар жасаған «жедел» теориялардың

көптігін басқалар қара жұмысқа жегіліп жатқанда үздіксіз теориялық

төңкерістер ішінде өмір сүруге бейім, ақылы жетік әлеуметтік жіктер

көбейгенініңжайғанакөрінісідепұйғаруымүмкін.Бұлтымүзілді-кесілді

пікір болар еді. Сол себепті сыншылдықтың ешқандай әлеуеті жоқ

(Rabinow, 2006). Меніңше, ақылы жетік әлеуметтік жіктердің көбеюіне

сүйенген жаһандық капитализмнің өрісі кеңейіп келе жатқан кезде

демократия Слотердайк (2005c) «авторитарлы капитализм» деп атаған

құбылыстыңбірбөлігіесебіндеқабылданып,жалғаннәрсегеайналуқаупі

туған уақытта екінші мақсатты айқындаудың қажеттігі артады.

Саясатшылар қалың бұқараны оқтын-оқтын демократия ұрандарымен

алдарқатып,оныңсанасынадемократиялыққоғамдаөмірсүріпотырғанын,

алдемократия–бүкілозықойлықоғамұмтылуғатиіснәрсеекенінсіңіреді.

Бірақ демократия жүзеге асырылмайды, есесіне сайлау технологиялары

мен қоғамдық пікірді үйлестіру өнері оны шектеп, тұншықтырады. Сөз

жоқ,бұл–керікетудіңбелгісі.Демократияныкөпшіліктіалдайтынкөпірме

сөзбен айшықтаудың түпкі себебі – оның мәні жоғалғанын еске салудың

амалы. Теңгермелі, ортақ, жалпылама мағынадағы демократия –

меритократиялық қоғам ұсынатын барлық игілікке қарсы құбылыс.

Сонымен қатар ілгерішіл сипатын үздіксіз технологиялық жаңарулар

арқылыайқындағанозыққоғамөздерісүйенгенстратегиялардыңкөптеген

нәтижелерікерітартпаекенінаңғарады.Бұлнәтижелердемократияарқылы

көрініс табады. Іс жүзінде жұмыстың өнімділігі, лайықты емес

марапаттарғаынталандыру,биліктіңсатылықжүйеқағидалары,біліммен

тәжірибесындымаңыздыресминормаларескіліктіәріүйлесімсізкөрінеді.

Мәселенің төркіні – жоғары технологиялы жаһандық капитализмнің

демократияментүбегейлісәйкестіктаппайтынында(Wolin,2000:20).

Ал үшінші мақсатты айқындауда мен үшін бейімдік тәжірибесін

қалыптастыру маңызды; ол дәрменсіздік сезімінің зардаптарын жоюға,

«біздің билік қарым-қатынастарын іштей түйсінуімізге, мүмкіндіктер

әлемінде өз орнымызды айқындауымызға» септігін тигізеді (Ginsborg,

2005:20).Бұлтәжірибеүнемішешімтабуғакепілдікбермейді.Көбінеол

қоғамдық ортадан бойды аулақ салып қашу сипатында болады; мұның

бірқатар белгісі орнығып та үлгерген: мысалы, күнделікті өмірде көрініс

беретін толассыз отшашулар «біржақты, өктем не шектен тыс тәртіпшіл

болыпсаналмайтын,оныңүстінетаңдауеркінұсынатын,біздіақырынғана

ережеліәрішарттыөміргебейімдейтінмінез-құлықкодтарына»(Ginsborg,

2005:20)қарсытұрыпнемесеолардыайналыпөтугетырысады.Бұлретте

көбінесе ойымды еркін жеткізе алмағандықтан, сөзден тосылып қала

беремін; Грейл Маркустың Роберт Джонс туралы пайымын жай әншейін

емес,мағынаныбайытуүшінұсыныпотырмын:

«Өз әуенінің шырқау шегінде әрбір дыбыс тағы басқа бір дыбысты

ишаралайды, әрбір әсер тілмен жеткізе алмайтын тағы басқа бір әсерді

меңзейді. Өзінің әсемдігі мен кәсіптік сипатына қарамастан, музыканың

табиғаты тұрақты емес. Әрбір ән сол сәтінде әлемнен бойды аулақ алып

қашудың амалы іспетті; өйткені әншіні тыңдап отырған жұрттың бәрі

арманынақанатбітіріп,әлемдітасқапасемес,өзеркіменқайтақауышудеп

түсінеді... Джонсон сол сәтте түс көргендей болып, ауада қалықтап бара

жатты;айналасына«сендеросықайдаотырсыңдар?»дептаңданақарайтын

сияқты;алсамғапұшқаны–әлемдегіеңоңайбіріссияқты»(Marcus,2005:

103).

Менендібілімніңбұлтүріннасихаттау–Бромеллдің(2000)теориясында

ұзақ уақыт аутсайдер болған ақ нәсілді орта тап жасөспірімдерінің

инсайдер ретінде сипатталғаны тәрізді, сол орта таптың ештеңеге

қарамастан алдын ала қолайлы орынға жайғасып алуы «жұрттың бәріне

ұнайтынжайғанадәрменсіздіктіңбейқамсезіміннығайтатынтөңкерісшіл

жылдамшешімге»(Lotringer,2004:18)

өтетезбейімделетінәлемдіксана

түрі деп қабылдануы мүмкін екенін жақсы түсінемін. Бірақ мен бұл

айтылғаннан да қуатты құбылыс бар деп ойлаймын. Бұл астары көп

қатпарларды ашып көрсетудің әлдеқайда жалпы әдісі болуының

ықтималын көрсетеді; «мазмұн мүмкіндіктері тыңдарманның көңілін

шалқытады, құлазытады, тежейді әрі босатады, әсерге бөлеп, ынтасын

оятады, бірақ нақты нәтижеге апармайды» (Bromell, 2000: 133). Үміт

саясатына байланысты мен мыналарды қаперде ұстаймын.

 Келешекте

«қолдайтын тұжырым» үшін қажетті механизмді жасау (White, 2000);

көптегенкүштер оғанқарсыжұмылғануақыттасаясижігер беру,үнқату

мен ой қосудың қосымша көздерін тауып, «сол арқылы формалар

қалыптастырып, тәжірибе қорытатын» (Connolly, 2005: 166) сауалды,

сауалсыз технологияны орнықтыру мен іске асыру. Басқаша айтқанда,

«кейінгі заманның тосын жағдайларын аса қиналмастан қабылдауға»

(White, 2000: 153) жәрдемдесетін әлем жиынтығына бірлескен нақты

эксперименттік сезімталдықты қосқым келеді. Өз кезегінде біз

тұрпатымызғақалайиеболатынымыздыбілгенненкейінтұлабойымыздың

талшықтарына өрілген кейбір кем-кетіктерден айналып өтіп, «жанаяр»

қалыпқа түспей (Конноли айтқандай, Connolly, 2005), жарқын өмір сүре

алар едік. Ақырында, сезім сипаты мен күнделікті өмір нәтижесі қайта

бағамдалуы мүмкін. Өйткені ішкі дүниенің үйреншікті сырт көріністері

баяуболсада,әртүрліреңктанытабастайды(Abrahams,2005).Осыретте

«бұл әдістер қандай формаға ие болар екен?» деген сауал туындайды.

Олардымұндайүлгілергеөздігіненалыпбаратынештеңеболмағандықтан,

мәселегеқатыстыізденісүстіндетуғансұраққакітаптыңқалғанбөлігінде

белгілібіртұрғыданжауапқайтаруғатырысамын.

Бұл кітаптың тарауларында талданатын негізгі тақырыптардың

бірқатарынакіріспебөлімдетоқталамын.Репрезентативтіеместеорияның

бастысипаттарымен оныңқазіргі заманаясындаұсыныпотырғанкейбір

өзекті мәселелері жөнінде қысқаша баяндаймын. Кейін кітапта мақсат

еткен бірқатар теориялық, практикалық мәселелерді қарастырамын.

Соңындаәртараудыжекеталдап,оларданжалпыпроблемалардыңтүйінін

қорытыпшығарамын.

Репрезентативтіеместеория

Бұл кітаптың арқауын әртүрлі формада көрінетін қозғалыстың басты

желісі(лейтмотиві)құрайды.Ендеше,әубаста-ақадамзатбаласыныңөмірі

сырттай да, іштей де қозғалысқа негізделген деп айта аламыз. Демек,

осындай күрделі қозғалыстарға дем беретін адам әлеуеті мен сол

қозғалыстардыңэволюциясынаүйлесетінқуаттытартылыснүктесі

біздің

терең қатпарлы миымыздың көп бөлігінің қалыптасуына себеп болды.

Мұнан кейін қозғалыс өмірдің баяу ағысын, әсіресе бұрын қалыптасқан

субъектіні теріске шығаратын онтогенезді

 қамтиды; «әр болмыс «түпкі

бастауынан шығып», соңына із тастап жылжыған кезде өзіне бұйырған

жолменжүреді»(Ingold, 2006: 15). Одан әрі қозғалыс өмірдің жарқын не

қарабайыр сәттерінің қызықтарын қамтиды. Өзіңнің ортада жүргеніңді

сезініп, айналамен тығыз қарым-қатынас жасау, сондай-ақ тіршіліктің

мәнін жай байыптағаннан да артық әрекетке ұмтылу оңай сияқты

көрінгенімен,бізқозғалыстыңбастыжелісін(лейтмотивін)адамсанасында

шоғырланған орталықты тастап шыққан барлыққа (presence) құштарлық

ретіндеқарастырааламыз.

«Ұдайытолассызойланаберудіңорнынабасқа

не істеуге болады десек, біз ара-тұра тұрпатымызға жақын дүние затын

қалап тұрған өз болмысымыздың қыртыстарын сезінеміз» (Gumbrecht,

2004: 106). Кейіннен осыған байланысты қозғалыс өмірге белгілі бір

көзқарастың ықтимал сипатын танытады. «Міндет проблеманы ойлап

тауып, оны шешумен шектелмейді; проблема мен оның шешімі

қозғалыстыңішіндежүзегеасуытиіс»(Alliez,2004b:113).Репрезентативті

емес теория қозғалыстың басты желісіне сүйене отырып, оны

конструктивизмнің аясынан шығып кету үшін амал етіп пайдаланады.

Қазіргі алуан түрлі сипаттарды жинақтау тәсілі

 ретінде мен оның жеті

негізгі қағидасын бөліп көрсетемін. Біріншіден, репрезентативті емес

теорияРальфПредайтқанкүнделіктіөмір«ағымын»

қамтуғатырысады.

Сондықтан ол тең дәрежеде қалыптасу философиясы мен виталистік

интуиция (рух түйсігі) философиясының субстанциялыққа қарсы

ұмтылыстарына сүйеніп, олардың қозғалыссыз (жансыз) күйлермен

үздіксізтартысынақолдаужасайды.

Бұлоныңізашарларыныңкөпекенін

көрсетеді.Дәлірекайтқанда,ізашарларбарлықнәрсеменкелісебередідеу

қиын; оның ішінде, әсіресе ниет (intention) пен ниеттілік (intentionality)

мәселесінің орны айрықша. Сол себепті өз ойымды егжей-тегжейлі

түсіндіру үшін біраз уақытымды сарп етуге тиіспін. Менің пікірімше,

барлықмәселеніүштұжырымтөңірегіндетоптастыруғаболады.Олардың

алғашқысы радикал эмпиризмді «ең тиімді тәсіл» деп атайды. Оның

сезімдік қабылдау не бақылауға негізделген эмпиризмнен түбегейлі

өзгешелігі бар. Менің Юм эмпиризмі моделін құрметтегеніммен, оны

шектентыс қасаң деп есептейтінім анық көрініптұрдеп ойлаймын. Мен

ДжеймстенУайтхедарқылыұласатын,феноменологиялықсипатты(нақты

тәжірибенің кез келген бейнелі көрінісінен гөрі жанды табиғилығын)

түгелімен терістеуді қаламайтын,

 транзиттікті (өтпелілікті) жоққа

шығаратынқарым-қатынастартізбегінмақұлкөремін.Соныменқатармен

бұлтізбектіңтөтеншесипаттанытатындайкөріністерінбәсеңдеткімкеледі;

өйткеніоларөзімкүмәнменқарайтынүздіксізсабақтастықпентәжірибені

орнықтыруға жетелеуі мүмкін. Бұл ретте оқиғалар ықпал жүргізетін, «ой

ешқашан өз бетінше объект бола алмайтын» пайымның қалыптасу/

қабылдау «ұйытқысының» не «түрткісінің» тууына апаратын жеке тұлға

қалыптасқанға дейінгі өріс туралы этологиялық түсінік пайдаланылады

(James,1960[1890]:522).Меніңше,бұлкөзқарасУайтхедтіңәлемтуралы

монистікпайымынаұқсайды.Предбылайдейді:

«Уайтхед радикал эмпиризмнің ауқымын кеңейте отырып, іс жүзінде сана ағымының

уақыттық-кеңістіктік әрі сенсорлық (визуал, дыбыстық, түйсік) метафорасына тән

шектеулерді айналып өтудің жолдарын көрсетеді. «Біздің санамыздың ғажайып ағымына көз

салудыңорнына»Уайтхедсәттің«ішіне»енеді.Олбасқатәжірибелераумағынакіріп-шығатын

тәжірибенің, сондай-ақ өткен тәжірибе қорытындысы мен қазіргі тәжірибе ағымының

ауқымындабойкөрсеткеннәтижеболыпсаналатынкезкелгенсәттенойдыңкөмегіменқолүзіп

шығудан бас тартады. Философиялық пайымдаудың мәйегіне үңілу арқылы Уайтхед

онтологияныңдекарттық/юмдықнегізінеқолжеткізіп,кеңауқымдыәрекетбарысындасанаға

дейінгісәттердіңқосындысынанөрбігенсәттіксананысипаттапбереалады.Уайтхед«мәйек»

ұғымын тек адам тәжірибесінің сәттеріне ғана байланысты емес, одан да ауқымды, нақты

құрылымдарға не жағдайларға (яғни «әлемді құрайтын түпкілікті болмыс заттарына»)

қатыстыдақолданады.Ол«жалғызсубстанцияныңкосмологиясынигерумақсатында»нақты

құрылымдарменкірігуұғымдарынмұқиятжан-жақтыпайымдайды»(Pred,2005:11).

Бұл ойлардан мынадай басқа бір тұжырым өздігінен туындайды: ең

пәрмендікөзқарас«танымнанбұрынғысипат–танымғақосымшадегеннен

гөрімаңыздырақнәрсе»депбағалайды.Санадегеніміз–қабылдаудыңтар

саңылауы;оныбасқашаболадыдепойлаумүмкінемес.Дональд(2001)тар

мағынасында дәл айқындап бергендей, сана өте жұтаң көрінеді, ал

уақыттық саңылау әрі кеткенде он бес секундты қамтиды; онда көрінген

бірнеше зат (әдетте алты-жетіден аспайды) талдау барысында бұлыңғыр

сипат танытуы мүмкін және шашырап кетуі оңай. Сана бейсананың

туындысы ретінде болмашы нәрсе ретінде суреттелуі ықтимал. Бәлкім,

меніңалғашқыеңбектерімдежасағанымсияқтытанымдыкішірейтуқауіпті

екені айқын. Біршама әлсіз болғандықтан (бірақ кейбір түсіндірмешілер

айтатындай,өтеқаттыәлжуаземес),олсаналысезіністіжинақтап,кеңейте

алатын тегеурінді күштерді қалыпты ортаға топтасқан кезде үлкен

пайымдаржасаутехнологиясынамүмкіндіктерашатынәртүрліформадағы

денелер мен заттарды өзіне қарай тартады. Сонымен қатар осы ойлардан

біздің танымнан бұрынғы сипатқа ден қоюымыздың қажеттігі

туындайтыны сөзсіз. Жүйкенің толқымалы буырқаныстары екпінінің

денеге тигізетін әсерінен түпкі мақсаттар мен шешімдер оларды «мен»

(яғни адам) саналы түрде сезініп болғанша қабылданып кетеді. Өз

кезегінде«бүркемесізөмірдің»немесе«шығармашылықөмірдің»көптеген

ықтиярсызәрекеттері

текжариябиосаясисалаларды

ғанаемес,сондай-

ақөмірдісипаттайтынбірқатаршешушітеориялықжықпылдардыңсырын

ашып береді; мысалы, әдеби және метафоралық шығармаларда көрініс

тапқан«ашықтық»пенәрекетшілдік,тағылықпенжанкештілік,түйсікпен

ынта, әлемдегі жоқшылық пен қоршаған ортаға қанағаттанарлық сезімі

осылардың қатарына жатады (Agamben, 2004; Santner, 2006). Соңғы

тұжырымның тағы да жалғасы бар. Бұл – қандай құрылымның

қарастырылып жатқанын байқау үшін маңызды. Жұп болып көріну,

әңгіменің ауанын, дененің ишарасын, тіпті айналадағы ахуалды қабылдау

сезімінсіңіру

сияқтыәрекеттер–ортақіс-қимылғареакция;бұлбелсенді

реакцияныңтынымсызықпалыаралықжадқабағаберу,сондай-ақназарды

жалпы үйлестіру үшін барлығына бірдей зор талаптар қояды. Қазір

көптеген ғалымдар таным идеясын өте шектеулі ортада – лабораторияда

өткізілген сынақтан туындайтын жай қосымша есебінде қарастырады

(Despret, 2004); зерттеуші жасанды жағдайда жұмыс істейтін

болғандықтан, сана қысқа уақыт аясында ғана көрініс береді. Танымды

бірлескенстратегиялық әрекеттердің жаңа нәтижесі деп қарастырған жөн

тәрізді. Ол бұл әрекеттер үшін бағыт сілтеу, қалыптасқан жағдайды

бақылау мен түсіндіру қызметін атқарады. Атап айтқанда, басқа

мемлекеттер туралы жан-жақты әрі ауқымды мағлұматы жоқ бола тұра,

оларды «сезініп», теория нысанына айналдыра білу қабілетін танытады

(Levinson, 2003; Sterelny, 2003).

 Көп жағдайда ұқсата еліктеу, оқыту

туралыжәнемағынанырегистрлердіңтолыққатарына(McNeill,2005)(тек

тілғанаемес,ым-ишаратқадақатысты)көшіребілуқабілетісындыжоғары

деңгейлі таным мүмкіндіктерін қамтитын, сондай-ақ уақыт пен кеңістікті

үйлестіретінәлеуметтіксанасезімдіксанаданбасымтұрады(біздіңәдепкі

мәйегіміз–биіксаналыәлеуметтіксипатпенәлеуметтікхабардарлық);ол

әжептәуір дәрежеде біздің саналы әрекетімізбен байланысты болады

(Donald,2001: 68).Басқашаайтқанда, танымның қойылымдық қанаемес,

«теориялық»сипатыдабар(бұларөзарабайланысты);бұлсипаттар«қиял»

депаталатынқұбылыстыңкілтінтапса,

репрезентативтіеместеориясол

себептіойынға(play)артықшылықтарбереді:ойын–тексәбишақпенғана

шектелмейтін,адамзаттыңжоғарыэмоциялықмәнібармәңгіәрекеті;онда

көптегенэтикалық(мысалы,әділдіксияқты)дилеммаларқойылымдықта,

теориялықтаәдістерменбағамдалады.

Екіншіден,репрезентативтіеместеорияныңөмірбаяншылдыққатүбегейлі

қарсы екені әрі жеке тұлға қалыптасқанға дейінгі сипатта болатыны

түсінікті ғой деп ойлаймын. Ол субъектке арқа сүйемейтін қабылдау

тәсілдерін талқыға салады. Фрейд сияқты мен де жеке өмірбаян түгілі,

жалпы өмірбаянатаулыға боямасыбар амалретінде күмәнменқараймын.

Өзімді елден ерек бірегейліктің жалған сезімін қоңырсытып отырғандай

көремін. Басқа бір тұрғыдан қарағанда, бұл өлі жанмен жақын

сырласқандай күмәнді әсер туызады. Филлипстің жазуынша (1999: 74),

«Фрейд үшін өмірбаян – қайта-қайта өзгеріске ұшырайтын нәрсе емес,

тіршілік жолының мәлім және айқын деректеріне қойылған ескерткіш.

Фрейдтіңпсихоанализтірілерүшінжасауымүмкіндепқорыққаннәрсесін

өмірбаян өлтіріп тынды». Оның орнына мен бір-бірімен көптеген түрлі

кеңістік арқылы үздіксіз және көбіне еріксіз жүзеге асатын қақтығыстар

нәтижесінде байланысатын заттардың барлық түрінен құралған әлемді

білдіретін материялық схематизмді қойғым келеді. Бұл көзқарастың

әлеуметтік ғылымдарда бірнеше ізашары бар. Өз ойымша, Габриэль

Тардтың микрометафизикасы, Питирим Сорокиннің әлеуметтік себеп-

салдартуралыізденістері,ТорстенХегерстрандтыңуақытгеографиясымен

әлеуметтіктеорияғақатысты1970жылдардыңсоңымен1980жылдардың

басындағы Энтони Гидденс экспедициялары, сонда-ақ менің 1970

жылдардың соңынан басталған уақыт кеңістігі бағытындағы азын-аулақ

еңбегім осы қатарға жатады (Parkes and Thrift, 1980). Соңғы кезде ол

әрекетшілжүйетеориясы,оданәріТардпенУайтхедсияқтыавторлардың

олжалыжаңалықтары, сондай-ақДелөзбенГуаттаридіңбірлесе әзірлеген

ықпалды еңбектері тәрізді теориялық жетістіктермен толыға түсті. Пол

Картер (2002) «материялық пайым», зерттеудің «қойылымдық» әдістері

мен жазу процедуралары деп атаған (баяндау тәсілдерінің басқалығы аса

маңызды) нәрселерді қайта жаңғыртудан тұтас салалар тізбегі

туындағаныныңөзіндікмәніболсакерек.Оларбүкілтәжірибеменпоэзия

құбылыстарықарапайымзаттарарқылыкөріністабатынынатапкөрсетеді.

Бұл салалар ең алдымен, пайымның материялық сипатына мән береді.

Соныңауқымындаматериалдықмәдениеттізерттеу,ғылымсоциологиясы,

қойылымтану, би, поэзия, инсталляция мен кеңістікті безендіру өнері,

архитектуралық өрнектер, өзара әрекеттестік дизайны бойынша кейбір

экскурсиялар (мысалы, жанды ақпаратты қалыптастыруға ұмтылыс),

археология мен музейтанудың түрлі мәселелері, сондай-ақ мәдени

географиясаласындажүзегеасыпжатқанізденістерқамтылады.

Үшіншіден, репрезентативті теория материялы құрылым (дене, тұрпат)

ретінде уақыт өте келе біршама деңгейде тұрақтанған туындылар мен

стильдерді корпореалды процедуралар мен арнайы көбейту құрылғылары

арқылыісжүзіндежинақтапотырады(Vendler,1995).Бұлқұрылымдардың

(денелердің, тұрпаттардың) тұрақтылығы тәжірибе жүзінде оқып-

үйренудің, әрбір әрекет иесінің басқаларды ықпалында ұстауының көп

жағдайда олқылықтардың мағынасыз «табиғи» түрде жалғаса беруінің

нәтижесі саналады.

 Бұл материялы құрылымдар (тұрпаттар, денелер)

әдеттен тыс жағдайларға тап болғанда қайта жаңғырып, үнемі жаңадан

түзіледі. Біз ұдайы дағдарыстан көз ашпайтын, яғни жаңа қоспаларды

(гибридтерді) үздіксіз ұсынып отыратын әлемнің тұрақты сипаттамасына

ұқсас нәрсені іздесек, осы тәжірибеге жүгінемін. Тәжірибе – күллі

ресурстан құралып, әлемнің басты келбетін айқындайтын нәтижелер

қосындысы. Сондықтан оләрекет иелерініңсипаты емес, тәжірибеніңөзі

болыпшығады (Schatzki, 2002). Әрекеттәжірибеден бұрын жүзеге асады,

керісіншеемес.

Бірақ менің ұстанатыным – аңғал тәжірибе теориясы емес. Мысалы,

тарихи өмір ағымында тәжірибе өз орнын жоғалтқанда, соңына

жұрнақтарын қалдырып кетуі мүмкін; ал олар кейіннен жаңа тіршіліктің

бастауынаайналып,тыңқоспалар(гибридтер)тудыруынеәлідемаңызын

жоймаған салдарларын жаңғыртуы ықтимал. Заттарды мысалға алып

қараңыз. Тәжірибенің нақты желілері метаморфозаға ұшырайтындықтан,

оларкәдеге жарамайтын өмірлік маңызы зор бөліктергеайналуы мүмкін.

Мағыналарыжеңілболыпкөрінгенімен,жұмбақтаңбаларретіндеөздерінің

барекенінайғақтауыықтимал(Santner,2006).Сайыпкелгенде,оларбасқа

жүйелерде жаңаша қолданыс таба алады. Сондай-ақ өткен оқиғалар мен

тәжірибе үлгілерін әдейі жадта қалдырудың алуан түрлі амалдарына

жүгініп, жай ғана көңілсіз сарқыншаққа айналған күйзелісті көрсетіп,

әуелгі қалпынан айырылған естеліктер ретінде сақталуы ғажап емес.

Басқашаайтқанда,заттардыңтіршілікқуатысарқылмауымүмкін.

Заттардысөзетеотырып,төртіншіқағидағатоқталамыз.Репрезентативті

емес теорияның құрылымы әрқашан заттардың зор шашыраңқылығын

тең дәрежеде ұстайды. Атап айтқанда, ол заттарға жай жамылғы ретінде

қараудың орнына,

 олардың сезімді қозғайтын формалардың энергиясын

зор ықыласпен сіңіріп алады (Critchley, 2005). Ал заттар былай уәж

қайтарғандай болады: «Қабылдау тәсіліміз арқылы біздің болмысымыз

объектінің мазмұнын қалыптастырып қана қоймайды, объект осы

тәсілімізді,соныменқатарнақтыланғантәжірибегеқатыстыөзсезімімізді

оятады» (Schwenger, 2006: 3). Бірақ Бенджамин Вальтер «тасқа айналған

толқулар» деп атаған нәрсені қалай сипаттауға болады? Бұл ретте, келесі

негізгі үш мәселені қарастырған жөн секілді. Алдымен, заттар қоспалы

(гибридті) жиынтықтың бөлігіне айналатынын айтайық, олар: өсінділер,

күйлер мен ағындар. Мұндай көзқарас бойынша заттардың дәрежесі тең

депойлаймын.

Заттарөздерініңпәрмендіықпалыарқылыадамғақатысты

«алаңдау», «қамқор болу» тәрізді жасырын субъективизмнің анық

терминдерімен байланысып қана қоймайды; олардың бар екеніне

шүкіршілік етудің өзі кей кезде үйреншікті нәрседей көрінеді. Бұл

«адамдардыңпышақтан, қағаздан түбегейлі айырмасы барын түсіндіретін

парасат ауқымынан» шығып кеткендік болар еді (Harman, 2002: 30).

Құралдың өзі функциялар үстемдік ететін ерекше әлеммен, мазмұнын

бірқатар нақты проекциялардан, ақырғы тұжырымдардан тарататын

жүйемен байланысты. Жұрттың ортақ пікірінше, құралдың мәні оның

қолданыс аясымен анықталады. Бірақ мен бұл Worumwillen-нің («кім

немесе не үшін» дегеннің) міндетті түрде адам болып шығатынына

толықтай қарсымын. Құралдар өз міндетін «тұжырым үшін» (яғни

өздерініңтұжырымдықфункцияларытүгелайқындалып,мағынасышексіз

көзқарастыбилейтінісебепті)жүзегеасырады(Harman,2002:29).

Осы көзқарас бойынша заттардың басқа генетикалық орны болатынын

түсінудіңмаңызызорекеніне мәнберілуітиіс. Симондон(1989) олардың

«техникалық икемін», нақты ұжымдық сипатын «технология» (біз

технологияныңненәрсеекенінанықбілмегендіктен,бұлсөздітырнақшаға

алып отырмыз) деп атайды. Салыстыра қарағанда, оқшау техникалық

бөлшек

саналатынқолқұралыныңтехникалық икемін оның контексінен

бөліп шығаруға болады. Іс жүзінде дербес атауды иелену үшін оның

жеткілікті дәрежеде материалдық сипаты болуымүмкін. Мысалы, Толедо

құрышы немесе Муран шынысы (Mackenzie, 2002). Бірақ технологияның

тиімділігі жоғары, ауқымы кең деген сайын соған сәйкес болу ықтималы

азая береді. Тасымал инфрақұрылымның шектен тыс ұлғаюының

салдарынан пайда болады; ал технология әрқайсысы бір-біріне сүйенетін

қосалқы бөлшектер желісі жүктелген функциялар әлемнің бөлігіне

айналады.«Осыреттеұялытелефондынемесесымсызбайланыстыжаппай

жүктемесі бар нысан ретінде қарастыра аламыз. Оның физикалық

ұтқырлығы коммуникациялық инфрақұрылымның тармақталуы мен

жіктелуінәтижесіндежүзегеасады»(Mackenzie,2002:12).

Осыған дейінгі дәлелдерге сүйенсек, заттар технологиялық саналы

нәрсені емес, технологиялық бейсана нәрсені қалыптастырады деуімізге

болады; «таралым ауқымының кеңдігі соншалық, ол қазіргі сәтте ішкі

қабатта жасырын жатқан қалпынан мүлде өзгеше кейіпте өмірдің бетіне

қалқыпшығакелуімүмкін»(Schwenger,2006:4).Өрмектүріндеқұрылған

адамсыз трафиктердің әртүрлі географиялық аймағы бар. Бірақ мен

заттардың тағы бір орнын айқындап бергім келеді. Бұл адам денесінің

басқазаттарменқарым-қатынасынабайланыстыкөрінеді.Менадамденесін

заттар әлемінен бөлек қарастыруға қарсымын. Адам денесі заттармен

таңғажайып үйлесім таба отырып, оларды биологиялық тәннің түрлі

бөліктерінеикемдеп,қосақтайды;соларқылыәртүрлідеңгейдегісаналуан

қоспалардың(гибридтердің)үздіксізжүріпжатқанбөлінісінеұқсаснәрсені

жасайтынын көре аламыз. Қол, ішек сияқты дене мүшелері мен басқа да

бұлшықет пен жүйке бөліктері құралдардың оңтайына қарай бірте-бірте

икемделе жетілу нәтижесінде миды өзгертті. Адам денесі – жаратылыс

құралы.Меніңше,бұл–маңыздытұжырым.Кейінгіуақыттатәнгеқатысты

көптеген еңбектер жарық көрді. Мысалы, феминист теоретиктер көбіне

тәнгеәубастабұйырғанайырмашылықбелгілерінтелігендіұнататындай...

Былайша айтқанда, Құдай бәрін кемел жаратқан.

 Бірақ тәннің ерекше

сипаттарынтерістегенақылғамүлдесыйымсызболареді.

Сондай-ақадам

денесініңжамылғысыбәзбаяғықалпыншаөзгеріссізтоқтапқалдынемесе

ол қиял жетпес сезімдік қабылдау жарғағын түзіп шығарды деген

байламдардакөкейгеқонбайды;негізінен,олайемес.Материялыдененің

кеңөлшемдібітімніңбарлықбөлігіндесезінутүйсігібар.

Соныменқатар

феминист теоретиктер белгілі дәрежеде ұсыныс жасап енгізген сақтық

туралы ескертпені қаперде ұстаған абзал. Өйткені кейінгі кезде тәнге

бетбұрыстың күшеюі мұқият зерделеуді қажет ететін тұрпаттандырудың

(embodiment) белсенді, жасанды әрі мақсатты сипаттарына рұқсатсыз

нәрсені жасырын енгізіп жіберудің кейбір әрекеттеріне жол ашып берді.

Бұл өте жиілеп кетті. Атап айтқанда, денелердің үнемі әрекет үстінде

көрінетін үздіксіз ниеттілік танытып, қимыл-қозғалысқа бейім болатыны

туралы долбар жасалды.

 Әр мүмкіндік қуатталатын, таратылатын, ең

болмағандадамытылатынсияқты.Осыорайдаменіңөззерттеуімара-тұра

кемшілікке ұрынып қалатынына күмәнім жоқ. Бірақ тұрпаттандыру

тәжірибесі мүлде ондай емес; барлық нәрсе белсенділікке байланып

қалмаған. Тұрпаттандыру барысында жаңылысу, сүріну сияқты басқа да

қателіктер орын алады. Әлжуаздық, енжарлық, қайғы, тіпті кәдімгі

аштықтыңөзіосықатарғаеніпкетеді.Мұныңсапынаұйқысыздық,шаршау

мен таусылу сәттері, қорлану сезімі мен дүниеге самарқаулық та кіреді.

Басқашаайтқанда,тәнгешамадантысауыртпалықжүктеледі.Ықтиярсыз,

тосынжайттарадамағзасыныңсіңіруменқорытуқабілетінеартықсалмақ

салады. Бірақ бұл – қалыптан тыс жағдай емес, тәннің үлесіне бұйырған

нәрсе.Осыныңбәрі«меннің»ақылғаиеболатынына,аштықпенқұмарлық

азабына шыдайтынына, әдеп ережелеріне бағынатынына байланысты

берілгенсынақтәрізді(Critchley,2002:21).

Бұлайтылғаннәрсеніңбарлығыәлемніңтұрақтылығынакүмәнкелтіреді,

себебі олардың көбі әртүрлі уақыт өлшемдеріне сәйкес, түптің түбінде

өзгеріске ұшырайды (Grosz, 2005). Осының бәрі адамның көптеген іс-

әрекетінен байқалатынсияқты.Ісжүзіндебұл көзқарастыКуинтер(2001)

тамаша негіздеп шықты. Ол тиісті аффект тудыру үшін жол ыңғайы мен

күрт бұрылыстарда сақ болу, бақылауды жоғалтпау, бағыттан ауытқымау

мақсатындақоршағанортаныңтүрліуақытөлшемдеріншеберүйлестіретін

бірқатар спорт түрінің дамығанын атап өтті. Куинтер парапланеризм,

серфинг, сноуборд пен жартасқа өрмелеу сияқты биіктен құлау қаупі бар

спорттүрлерінескесалды;

олар«қаттызаттардыңмоторлыалаңы»(2001:

29)депаталатынжербедерінеыңғайлыекпінтанытып,рухтыкөтеретінін

тілгетиекетті.Өзініңқазіргіқалпындабұлспорттүрлеріқоршағанортаны

қимылдың, түйсік пен ептіліктің ағынды көрінісі ретінде түсіндіреді.

Мысалы,жартасқаөрмелеудіқарастырайық:

«Альпинист тау ыңғайына сәйкес қимылдауы не тартылыс күшінің төменгі көлбеу кертігіне

жабысып қалуы тиіс. Гравитациялық шұңқырды аса сезімталдықпен игере бағындырып,

бағдардан жаңылмауы, сондай-ақ бұлшықеттерін ойдағыдай икемдеуі олардың жамбас, бел,

алақанныңбелгілібірбөліктерініңыңғайынақарайқызмететуіннақтыуақытішіндемәжбүрлей

білуі қажет. Ол жеңіс пен күйреу арасындағы айырманы білдіруі мүмкін жылдам орын

ауыстырудың ыңғайын тез келтіруді, шексіз нұсқалары бар қозғалысты, қозғалыссыз сәттерді

араластыру мен қайта реттеуді білуі тиіс. Ал мұның өзі тартылыс күшіне төтеп беруге аздық

ететіндіктен,олкөздегенмақсатынажетуүшіныңғайынақарайүздіксізтырмысабереді,әсіресе,

басыныңішіндегі трансценденттіәрібірегейкеңістіктің сәулеленгенбейнесі ретіндекезкелген

уақытта қайта бөлініп кетпеуі үшін бұл тәжірибені денесінің әр бөлігі жинақтай сезінгенін

қалайды»(Kwinter,2001:29–30).

Ендітаудыңқандаймаңызыбарекеніненазараударыңыз:

«Тау жақпарының сатылары – бұлшықеттер мен жүйкенің электролиттік, метаболистік

процестер арқылы көрініс табатын уақыт мөлшерін ұзақтығына қарап өлшеп білуге келе

бермейтіныңғайдыбілдіреді.Бірақгеологиялықағымдардыөлшейтінмыңжылдықтарғақатысты

алғанда нанометриялық сипатта болатын осы уақыт мөлшерінің өзінде ерекшеліктер толып

жатыр. Көлденеңі үш милиметр кертік бір саусақты сыйғызып, жартасқа жабысып тұру үшін

жеткілікті дәрежеде кең; айталық, үш секунд ішіндегі сексен фунттық қысым – басқа нәрсе.

Шөгіндіжынысаңғарыныңшексізсатығабөлінген(әртүрлімөлшердежелмүжіп,жауыншайған),

айқыш-ұйқышбұдырбетіжайылғанбіралақанменжеткіліктідәрежедеілінісудіқамтамасызетіп,

басқа алақанның жарты метр биіктегі жарық кертікке ілгерілей бекуіне мүмкіндік береді. Күні

кешегедейін,тіптіталайтастыұстағаннағызальпинистердіңөзінетегісәрітайғақкөрініпкелген

жартас беті енді жеке кертпелермен, өрімдермен, сызықтармен, күрделі өрнектермен

айғыздалған... Альпинистің міндеті – көзсіз батылдыққа «бой алдырмау»; уақыт ішіндегі

морфогенетикалықбейнесінқалыптастырамындегенойғаберілгенненгөрі,олқозғалысбарысы

қолайлыкеңістіккеорналасқансоң,өзідежұмсақәріыңғайғабейімболыпалады.Сөйтіп,бұдан

нақты уақыттың дереу қалпына келуі мен ғаламның морфогенетикалық дара қабілет арқылы

қанатжаюыжүзегеасады(Kwinter,2001:31).Біз«орын»ұғымыноқиғалардыңбелсенді,әрдайым

шала-шарпыжүзегеасуы,құрылымғажинақтапалуүшінайнымалыжағдайлардыпайдаланатын

уақытпенкеңістіктіңжандануысияқтытүсініктергетелитінболдық(Kwon,2004).Орынкөбіне

нақты немесе сыртқы себептердің нәтижесі болып саналмайды, өйткені ол бір не бірнеше

ағымныңыңғайындакөрінеді»(34).

Бесіншіден,репрезентативтіеместеория–эксперименттіксипатта.Мен

осы үшін өзімді кінәлі санамаймын. Сайып келгенде, «ешбір шайқаста

жаңа шешімдер мен тосын әрекеттерге жүгінбейінше, жеңіске қол

жетпеген»(Latour,2005:252).«Концептуалдықтыңқұзаршетінеқадамбасу

үшін» (Vendler, 1995: 79) мен орындаушылық өнер қуатын әлеуметтік

ғылымдарға телігім келеді. Нәтижесі не болатынын көрсек деймін. Бұл

сіздерге уәж айтуға мүмкіндік берсе керек. Кейбіреулер үшін бұл

кертартпалықсияқты,әлеуметтікғылымдартарихыорындаушылықөнерге

жетіспейтінжинақылықпенбайланыстыемеспе?Меніңжауабымныңсаны

–төртеу.Біріншіден,орындаушылықөнер,кезкелгенбасқаэксперименттік

құрылым тәрізді, жинақы қалыпқа ие болуы мүмкін деп санаймын. Бұл

ретте лаборатория мен соның арқасында пайда болған күллі модель

әлемнің бар игілігін қамтығысы келгенімен, өте тар ауқымдағы

метафораны ғана қамтамасыз ете алатыны түсінікті (Despret, 2004).

Репетицияныңөзінғанаалыпқараңыз.Олжинақынәрсеемесдепкімайта

алады?Екіншіден,әлемдегібүкілболмыстыңбірқатарынғанақамтыпөте

алатынымыз белгілі болғандықтан, қысқа уақыт ішінде олардың нобайын

аңғарып қалудың өзі дәстүрлі емес амалдарға, былайша айтқанда,

энергияныеркінежіберупоэтикасынажүгінудіқажетететінісөзсіз;бәлкім,

ол ойынға ұқсайтын шығар. Терең қабаттың астында жасырын жатқан

(немесежоғарыөрлейтін)қандайсипаттарменпроцестердіңбарекенінкім

білсін? Үшіншіден, орындаушылық өнер әлеуметтік ғылымдарға

таңғажайыпкөңілкүйсыйлауымызғакөмектесеалады,оларкөпжағдайда

барлығын тек өзіміз түсіндіріп беруге тиіспіз деп ойлайды. Мен көбіне

ғылыми,көркемшығармаларғаенгізуүшінрұқсатетілгентаңғажайыптың

мөлшерін көргенде абыржып қаламын (Fisher, 2002). Былайша айтқанда,

«әлеуметтік» өмірдің тосын көріністері басқа тұрғыдан – сүріншек,

самарқау, «қарабайыр» деп қарастырылуы керек (Abrahams, 2005). Бірақ

әдетте газеттер мен журналдардың беттерінде «қызық әлем», «тосын

әлем», «бүгінгі әлем», «ғажайыпқа толы ескі әлем» т.с.с айдарлармен

берілетінбағандарғакөзсалсаңыз,оларбұлөмірдіңқайнапжатқансәттерін

сипатталып, олардың ешқашан іс жүзінде теориялық қағидалар өзегінде

сақталмайтынын көрсетеді. Әлеуметтік қиялдардың қарапайым сипаты

мынадай: оларды қамашауда ұстау мүмкін емес. Сөйтіп, «тас түйін

тұжырымдарды қажеттілікке қарай қайта пайымдау ықтимал нәрсені

зерттеу үшін жеткіліксіз» (Latour, 2005: 261). Оның орнына, әлеуметтік

ғылымайналағакөзтастай отырып,өз мойнына жаңарусапасынжүктеуі

тиіс;өйткеніұдайы жаңақұрылымдар дүниегекеліпжатады,«әлеуметтік

ғылым өзекті болуы үшін өзін жаңартып отыру қабілетіне қол жеткізуі

қажет.Қоғамсаясиәрекеттің«соңында»салпақтапжүрсе,сапаболмайды»

(Latour, 2005: 261). Виртуалдықты (нақтылықты) әлеуметтік ғылымдар

сүйенетінталдауәдістерінентысқарыәрекетететінсезімталдықтыңалуан

сипатты жиынтығы деп қабылдау аса маңызды. Бұл тұрғыдан қарағанда,

мәдениет«еріксізбастанкешетінхикая»болыпсаналады(Toscano, 2004).

Олайболса,Уайтхедтіңпікірінше,ой–ойшылдыжасапшығаратынәрекет

(олосысебептенпайдаболған),керісіншеемес(Alliez,2004a).Бұлмәселе

менітікелейаффекттақырыбынажетелейді.

Алтыншыдан, аффект пен сезімталдыққа көңіл бөле отырып, толық ой

тізбегіқатарыменбайланысорнатамын.Таңбаменмәнсияқтымаңызызор

бар бұл концептуалды түсініктер таяуда ғана лайықты бағалана бастады.

Жақындабасқабірқатарзерттеушісияқтымендеөзжұмысымдааффектке

қарай бетбұрыс жасап, Спиноза, Фрейд, Томкинс, Экман, Массуми мен

көптеген феминист теоретиктердің еңбектеріне, сондай-ақ биологиялық

дәстүрлерге (оның ішінде, эволюциялық теория мен этологияға) сүйене

отырып, аффектіні сол арқылы әр «зат» өзінің болмысын сақтау үшін

қозғалыс,белсенділікпенұмтылысүстіндекөрінетінтәсілретіндетануға,

яғни«заттыңнақтымәніненбасқаештеңежоқ»(Spinosaetal,1997)деген

қағиданыұғынуғатырыстым.Сөйтіп,бұданбылайменүшінсубъектжоқ,

тек тылсым күштердің даралық дарытатын аффектілі күйлер ғана болып

шықты. Ұшақтың жағдайы тек қозғалыспен, жанды аффектілі

қуаттандырғышыбармамыражайлықпенанықталады.Бізәуелі,ұшақтыөз

бітіміқалайболса,солайқабылдаймыз,соданкейінғанажекебөліктеріне

назар аударамыз. Біздің өмір салтымыз, ойлау жүйеміз, жазу мәнеріміз

өзіміз жайғасқан орынға қатысты анықталады (Spinoza, cited in Alliez,

2004b:27).

Мұның барлығы менің аз мөлшерде болса да, гуманизмнен қол үзгім

келмейтінін аңғартады. Әзірге рефлексті санаға сүйенуден төрге

жайғасудыңмызғымасартықшылығынаұмтылуданбастартпастан,адамды

толығымен шетке ығыстырып тастау әбес нәрсе сияқты. Көп жағдайда

тұтынушының қиялы тәрізді көрінетін объектіден құтылу үшін біраз

әрекеттендім. Еңбектерімде қазір «салыстырмалы түрде тұлғасы мәлім

болғандықтан, ықтимал болжамды әлемге қарсы тұрған табанды және

дәйектіадамбейнесіжоқ;оныңорнынбір-біріменшырматылыпжатқанекі

толқымалы тұрақсыздықбасқан»(Phillips,1999: 20). Өткір антигумандық

көзқарасXIXғасырдаРуссоданбасталып,БальзакарқылыБергсонғаұласа

бейнелеген құлдырау жолының әжуалы қайталамасы (пародиясы) сияқты

болғанынсезінуменіыңғайсызжағдайғатүсіреді.Ол«имманенттіқауым

мұратынан»бастап,«эстетикалық»тұрғыданжекетұрпатынишаралармен

психогендік сипаттағы соматикалық дерттер арқылы құрылымдайтын,

дәрменсізкүйінаңғартаалатынқабілетібар,қатаңкодталғанбуржуазиялық

субъект төбе көрсеткенге дейінгі аралықты қамтиды» (Hewitt, 2005: 103).

Бұл құлдырауды сонымен қатар түпкі ниеттен автоматтандыруға қарай

бағытталған қозғалыс ретінде қарастыруға болады, өйткені ол ғасырдың

өнеркәсіпжүйесі тарих қойнауынакетті.Сайып келгенде,мен машиналы

жартастың бір шетінде гуманитарлық жақпары сақталып қалғанын

қалаймын. Сақталған нобайдың өте көмескі екеніне қарамастан, мидың

түрлі бөлімдері белсенді түрде әрі жеке-жеке қоршаған ортаның барлық

сипатымен байланысқан қоғам іспетті болса да, жеке авторлық

 сезімін

ұстанамын.Оныңсебебінеде?Өйткенікөбінезаттардыңқандайекенінен

гөрі,олардыңқалай көрінетінімаңыздырақ.Біздіңәрбірімізгебойымызда

саналыжігербарсияқтыболатынырас.Әрқайсымыздыңөз«меніміз»бар

сияқты. Ақылымыз да кемел тәрізді. Көктің өкілі іспеттіміз. Өзіміздің не

істеп жүргенімізге есеп бере алатындаймыз. Есімізді жиып, бұған

ақырындақиялдепдәлме-дәлатқойғанымызбен,елесқуу–әдепкінәрсе

(Wegner,2002:341–342).

Саналы жігер кем дегенде үш тараптан қолдау табады. Бірлескен

әрекеттердіңқұрылымдықмаңызыменоныңәлемтуралытүсінігініңнақты

әдісітуралысөзсабақтайық(Levinson,2003).Бұданәріқарайшекараларды

елеместен,әртүрліәлеуметтіксалалардаоқтын-оқтынбірлесеәрекететудің

дәйекті мүмкіндігі бар. «Бейімделгіш бейсана» (Wilson, 2002) әлемге

ескертпелержасау/сауалдарқоюүшінүздіксіз,бейсанатүрдеәрекететеді.

Бұлар–елеусізқалатынқасиеттеремесжәнестильдіңсипатынаәжептәуір

маңыз сыйлайды; ол – бұл кітапта дәнекер құбылысқа тең бірлескен

әрекеттерді жүзеге асырудың ерекше амалы. Менің мұндай ойларға

берілетін сүйікті орным би кеші болатын; бірақ ол мен үшін адам

баласының ежелгі кезеңнен бастап барлық қоғамда кездесетін екі түрлі

негізгіәрекетініңнәтижесіболыпсаналатынғимаратнемузыкасипатында

көрініс табатын. Менің мақсаттарым үшін бидің маңызы айрықша. Ол

күллісезімдіжаңакинестетикалықформадағыуақытпенкеңістікиіріміне

батырады; қойылымды өрбітудің ұзақ та қым-қиғаш оқиғасына кірісіп

кетеді;

 бізге қимыл-қозғалыстың қуатын түсіндіреді;

 мән-мағынаның

артықшылығынакүмәнкелтіреді(әсіресе,дененітаңбалықемес,бейнелік

тұрғыданқарастырса;қараңыз:Langer,2005;Dunagan,2005; Gumbrecht,

2004); түйсікке қозғалыс үстіндегі ой ретінде салмақ дарытады, алдыңғы

кезекке ишаралардың «үстем тілін»,

 тұтас кинетикалық мазмұнды

шығарады (Sheets-Johnstone, 2005); бізге эволюцияны қайта ұғындырады

(мысалы, екі аяқтылардың шешуші маңызын танытады); қазір түсінік

туралытүсінікүшінбастымаңызғаиеболыпотырғанеліктеуменсендіру

сияқты негізгі когнитивті процестерді (Hurley and Chater, 2005), ықылас-

тілектіісжүзіндекөрсетіпбереалады.

Жоғарыдакелтірілгенжолдармағанэтикатуралыпікірайтуғамүмкіндік

береді.

Дәлірекайтсақ,адамныңдәнекерлігімәселесінежекекөзқарасым

нашар. Классикалық үлгідегі ашық, рационал, үздіксіз субъектінің бұдан

былайештеңегеқатысыжоқ.Этикалықдәстүрлісұрақтармыналар:«Мен

неістедім?»;«Меннеістеуімкерек?».Бұлсұрақтарда«меннің»орныөте

әлсіз болса, өзіндік ашықтық пен нарративті өтпелі сипаттар ретінде

көрінсе,жағдайкүрделенетүседі.Солсекілді«Бұлненібілдіреді?»деген

сияқты заманауи этикалық сұрақтар басқа адамға не мәдениеткешынайы

ашықтықты таныта отырып, қосымша қиындықтарға тап болады.

Қалыптасқан этиканың белгіленген нормаларға қатысты сыншыл сипатқа

ие болатыны әбден айқын; ол нормалар біздің бағынуымызды сұрайды,

бірақ оған толық мойынсұнып (Butler, 2005), белгілі бір дәрежеде

дилеммадан туындаған зардаптар үшін жауапкершілік арқалай алмаймыз.

Бірақбұлдажаңалықсаналақоймас.

Менің Сантнермен (Santner, 2001: 6) бірлесіп, сәйкессіздіктің жалпы

этикасы тұрғысынан таласқа түскім келеді; «айналып келгенде, барлық

жақын адамдарың саған таныс емес, тіпті мен өзіме-өзім бейтаныспын».

Бірақбұлбайланыстүрінтекпроблемағанаемес,сондай-ақөмірдіңжаңа

формаларынтүзумүмкіндігідепқарастыруғадаболады;«бейтаныстықтың

өзі жаңа көршілестік пен қауымшылдықтың ұйытқысына айналады»

(Santner,2001:6).Өзкезегіндебұлжаңашылдықэтикасы«үлкенөмірдің»

жалпымазмұныменбайланыстыболуымүмкін,өйткеніолтұрмысдеңгейін

жоғарылатудың нақты формаларын ұсынып, тіршілік ағымындағы өз

болмысымыздыжан-жақтыонтологиялыққамтуарқылыашыпкөрсетеді.

Күнделікті өмірде біздің көбіне мұндай қысымға ұшырамайтынымыз,

қайнаған тіршіліктің ортасында жүре бермейтініміз белгілі; әрекет ететін

аймағымызды әбден тарылтып тастайтын әдепкі тірлік самғауға жол

бермей,қанатымыздықырқады.Күнделіктіөмірқарабайырлықтанқолүзіп

шығу, оған қарсы тұру, қалауынша ғұмыр кешу, әр нәрсеге талап қылу

мүмкіндіктерін береді; адам өзін басқаның көз алдында ешқайда

бармайтындай сезінеді. Басқаша айтқанда, біздің дүнияуи өміріміздің

діңгегін ұстап тұрған энергия көптеген өзгерістер мен түрленулерге

ұшырайды(Santner,2001:9).Мағанкейбіртүсіндірмешілердіндарлықтың

жаппайқайтаоралуыныңбіртармағы«постсекулярлықруханилыққа»бет

бұрғызатын көкірек көзі ашылғандық сияқты көрінетін бұл

сыйымсыздықтықалайкүшейтудіңамалыніздейтіндейкөрінеді(Goodchild,

2002; Gumbrecht, 2004; Braidotti, 2006). Кей кезде Делөздің «байқаусыз

қалыптасу»туралыпайымынасүйенеміз;олбойыншаөздіктітұншықтыру

кезкелгенкүтпегенкездейсоқтықтытануғаәріысырыптастауғамүмкіндік

береді. Бұл – «субъектінің тонын теріс айналдыру деген сөз» (Braidotti,

2006: 262); ол әлеуетті күшейтеді: Джеймзианның (Jamesian) термині

бойынша бұл – басқа әлемге қадам басу. Дегенмен жалпы бет алысты

қолдаймын; мен үшін бұл маңызы зор, тұшымды көзқарас. Болашаққа

бағдар құратын, «Оруэллдің өткенді, жадты және балалықты жоғалтуға

алаңдағанысынды,келешектуралыуайымға»шомған(Jameson,2005:23),

сонымен қатар үміт амалын сыйлайтын (Miyazaki, 2004, 2006) бірнеше

жобаныңболғанынқаларедім.Әбденүйреншіктіфилософиялықтерминге

сүйенсек, мұныәлдебірқажеттінәрсеніңжүзеге асуымағынасындаемес,

әрекетішіндегіәлеуеттіңгүлденуі

депайтуғаболадыдепойлаймын;бұл–

барлықтанбойынаулақсалуарқылыәлеуеттіліккеайналып,текәрекетету

кезінденемесеөзараәрекеттестікбарысындабойкөрсетудегенсөз.Бірақ

мен бұған басқаша қарап, оны шеберлік этикасын қайта жаңғырту

талпынысы,әлеуеттіанықтауүшінзердемензейінді,түсінікпеншабытты

біріктіруді көздейтін құрылым мен желі құралдары деп пайымдағанды

қалар едім: ол – homo faber-дің басқа үлгісі; қаласаңыз, өз мүддесіне де,

мүмкіндіктер қауымдастығының бір бөлігі ретінде де қызмет жасай

алады».

 Сонымен қатар бұл этика нигилизмді жеңіп, өмірдің маңызын

орнықтыруғаұмтылғанпайымныңұзақжелісінеілесеотырып,тіршіліктің

қуанышты, тіпті трансцендентті, қым-қиғаш сәттерін тойлаудың амалына

айналғандайкөрінеді(Reginster,2006).

Негізінен, бұл сенім керек дегенді білдірмей ме? Өмірдің мәні, барлық

нәрсенің кереметі, мықтылығы, тапқырлығы сонда емес пе? Көбелектің

қанатындай көзді арбап, мың түрленген дүние. Адам бүйрегіндегі Генле

ілмегініңиіні«өзенніңирелеңі»тәрізді.Куинслендтоғайындағыәрқұстың

даусын үйрену мен ұқсата салуға алты жыл жұмсаған лирик құс –

Альберттің шырқаған әуезі. Жаратылыстың бізге тылсым құпиясы, кей

кездехатқатүспегентабиғикомедияғаұқсапкетеді(Mabey,2006:197).

Ментағы да кеңістіктақырыбын сөз еткімкеледі.Тар пәндік тұрғыдан

қарастырғаннан гөрі, басты мәніне үңілу кеңістіктің маңызын әрі қарай

арттыра түседі. Дегенмен барлық «салалық» пәндер – антропология,

археология, архитектура, география мен қойылымтанудың кейбір

тармақтары бөліп зерттейтін кеңістікті «түйсік» тұрғысынан түсінуден

бастаймын.Жағдайдынақтыматериалдықжағынансезінудітілменжеткізу

қиын;бар нәрсегеатқойып, айдар тағу қажеттілігі– жaй хабарламағана

емес,ортаданбойдыаулақсалуболыпсаналатыннәтижеіспетті.Турасын

айтқанда,бұлкездейсоқэмпиризмдіжaйақтапалуемесекеніннықтылай

түскімкеледі,себебікейкездеосысияқтыпәндергеайыптағылыпжатады.

Сөз жоқ, бұл әлеуметтік өзгерістерге (қоғам, тап, жыныс, этностық тек

және т.б) түрткі болатын нәрселерді көп жағдайда анықтап беретін

категорияларды пайдалану ретін күрделендіріп жібереді; өйткені ол

өзгерістерді тең дәрежеде жүзеге асырады. Бұл жайт жай эмпирикалық

фактілердің өзін күрделендіреді; себебі – осы пәндер бұл фактілерді

репрезентативті және репрезентативті емес айғақтардың (қазбалар,

этнографиялықдеректер,әртүрлікарталармендиаграммалар,ғимараттар,

бағдарламалық қамтамасыз ету, сөйленген сөздер) барлық түрлеріне

жүгініп қана қоймай, сонымен қатар өзін айрықша көрсететін «ахуалы»

(Brennan, 2004; Sloterdijk, 2005a, 2005b) бар нақты кеңістік ретінде

тереңдетезерттеугетырысады.Менбұл–кеңістіктіңметафоралықкөрініс

және мүлде трансценденттік қағида (жалғыз құдіреттің тарапынан

жаратылып, «оның» әлемін құрайтын кеңістіктің бастауы ретіндегі сана

туралы феноменологиялық идея) емес екенін әрі қайталанбалы

тақырыптардың қарапайым анықтамаларының жай тізбегі болып

саналмайтынын түсіндіріп береді деп үміттенемін. Бұл жағдайлардың

әрбірінен пайым мәнерінің «кеңістік қарым-қатынастарына не ойлау

керегінқалайелестетінімізгеқатыстыанықталатынынкөреміз»(Colebrook,

2005a:190).

Задындаүштүрліқасиетбірарадатоғысқан.Біріншіден,бұл

– түрлі жиынтық ішінде араласып, жаңа кеңістік әсерлерін туғызатын

формалардыңнақтыжүйесі:

«Ой туғызатын барлық оқиғалармен бетпе-бет келгенде кеңістікті қалай қабылдау керегі

жөніндесөзқозғайотырып,бізшексіздіктіңкөріністабуытиісекенінәріқарайжорамалдаймыз;

сондай-ақ«өз»адамзатәлемінжаратқанжалғызқұдірет(феноменологиядағысияқты) –«түпсіз

шексіздік» тілге тиек етілмейді. Өз орны бар әр бақылаушы төңірегіне дүниетанымдар мен

ырғақтарды топтастырған әлемнің астарын ашып береді. Қабылдаудың алуан стильдері тәрізді,

кеңістік пен астар да көп. Астар «айналадағы ауытқыманы» қабылдау тәсілі болып саналса,

белсендітұрпатқақатыстыбағдарұстанса,бұлауытқымалартуралыойадамзаттыңөзітіршілік

кешетін кеңістік пен оның мәні жайында пікір түю мүмкіндігі бар өмір сипатын туғызады»

(Colebrook,2005a:190).

Екіншіден, ол ойда жоқтық поэтикасын қалыптастырады; оны Везели

(Vesely, 2004) рефлекске дейінгі жақсы құрылымданған «жасырын әлем»

деп атайды, өйткені оның айқын бөлінісі, соған сәйкес қамтуы жоқ.

Үшіншіден,бұлжандыкартаныңжаңадәуірдегімәнітуралыайғақбереді;

кеңістік өзінің қалыптасуы барысындапайдаболғанбелсенді қасиеттерге

ие, яғни когнитивті, когнитив алды септестік арналары қойылым

барысында әр сәт сайын өзіне жол ашып отырады. Бұл оны Хайдеггер

«барлық»(presence)депсипаттағаннәрседенмүлдебөлекетіпшығарады.

Ал кеңістікке келетін болсақ, оның жақындықты барлық заттың өлшемі

ретінде жоққа шығаратыны алаңдатады (Thrift, 2006b). Жақындыққа

ұмтылыстық ішкі мәні бар нәрсе деп қарастыру бұл мақаланың өзекті

мәселесіболыпсаналады.Мысалы,философиялықдәстүрдежақындықты

білдіретінбарлықтерминдіескетүсіріп көрсек, олар:тапқазіргі сәт,тән,

керексіздік (далада қалғандық). Бұл терминологиялық молшылық денеге

жақындықәлемніңнегізгіөлшеуішіболғандықтантуындапотыр(Ginzburg,

2001b). Бірақ ол биологиялық денені белгілі салмағы бар сұраныс

орталығы ретінде қарастыруы тиіс (Gil, 1998). Тіпті ішек сияқты дене

мүшесініңөзінсыртқыжәнеішкітұрғыдан(Probyn,2005),әлемгеқатысты

бағдарлауға болатын заттар қозғалысының қисыны ретінде қарастыруға

болады.

Әрібұдандененіформаланғанмәнретіндеайқындауғақатысты

айқынсаясиқауіпіздеудіңқажетіжоқ.Соныменқатарфеноменологиялық

дәстүрдің кейбір сыртқы діндарлығының ішінде не олардың абсолют

балама

 яки спириттік имманентілік

 (Toscano, 2004) тұрғысынан

құлдырауыныңарасындаадасыпжүргімкелмейді.Оныңорнынабөліністі

(distribution) жақындықпен болмаса ахуалмен (атмосфера) ауыстырғым

келеді. Не үшін? Кеңістіктің айрықша сипатына үңіле бастасақ, біз оның

қарабайыртірліктіңаясындажандыкөріністабатыннәрсеекенінкөреміз.

Ол құрсақ бөліп тұратын шекаралардан бастап, үстеліміздіңүстіндегі бір

шыныаяқ кофемізді ішкен – енді қолымыз жетпейтін орын арқылы;

денелерімізбен жанасымдылықта болып, өзінше бір кеңістік поэзиясын

туғызғанғимараттарменжербедерлерітуралыестеліктеріміздіңнегізінде;

кемелерменпойыздардың,ендіұшақтардыңкүнделіктікелуіменкетуінен

қалыптасқан зор саяси және коммерциялық империялар, солардың

салдарынанболатынбайлықпенауыртпалықхақындағысөздерарқасында;

өздерін миллиардтарға жеткізетін радиотолқындарды жаулап алған және

өмірге басқаша бір мәселе енгізетін көзге көрінбейтін хабарламалар

көмегіменбейнесінтанытады.Мұндайкүрделіліктікүнібүгінгедейінкең

тараған «шкала» (уәзін, меже) мәселесіне дейін ұсақтатудың қажеті жоқ.

Әрекет иелері ұдайы өлшемді өзгертіп отырады. Қаптаған «шкалалар»

әрқашанөзарақарым-қатынаскезіндекөрінеді;шамасы,үлкеніменкішісі

аралас, бірақ олар нәтижелердің басқа қатарын қамтамасыз ету үшін

күшейтіледі(Strathern,1999;Tarde,2000).Бізқарабайыркүйбеңтірліктің,

тұрмыс жағдайы мен күнделікті өмірдің кеңістігі мен ырғағы (Seigworth,

2000) негізгі әлеуметтік машинаға болысып отыратын тетік қана емес,

материяны бірнеше орталығы бар сезімтал энергияға айналдыратын

материализмді үздіксіз қайталап отыратын жеке адамға дейінгі кейбір

мінез-құлықжиынтығыболыпсаналатынынаңғарамыз.Мұнанкейінтағы

да «біз» деп атайтын нәрсеміз адам болмысы арқылы өтетін бірқатар

көзқарасқасәйкесқайтаайқындалады.Бұлкөзқарастыұстанатындарқазір

әбден шатасып біткен қозғалысқа айналған нәрседен өздерін аулақ ұстап

қана қоймай, алдын ала формаланған субъектіге қатысты пікірге

тәуелділіктен бас тартады. Олар сондай-ақ танып-білуге, бірлесе жұмыс

істеугеболатынәрекетшілер(актор;актант)кеңістігініңқатарынұлғайтты.

Нәтижесінде олар әрекетші дегеннің не екенін қайта анықтай бастады.

Әрекетшіні ойшылды жасап шығаратын талпыныстар ретінде

жоспарланған әртүрлі «ой» аумағының туындысы деп қарастырды.

 Бұл

«онтологиялық» қадамды жасауға болатын себебі – енді әрекетшілер

жайғасқан орнында жай қарап тұрмастан, төңірегіне жеке-дара байланып

қалмайтын, бір мезгілде өзара қарым-қатынасқа түсетін аралық

кеңістіктердің барлық түрлерінен құралады. Сайып келгенде, әлем

құрылымдарғалықтолады.Өздерітанымалболыпкөрінуүшінкеңістіктер

белгісоқтыратынсенсорлықтіркеуқатарларыбарғансайынкөбейеді;

бір

жағынан,бұлтіркеуқатарларыұдайыкеңейіп,сондай-ақкелесібірсебеп,

кеңістік пайда болғаннан кейін таза мәдени әралуандық барған сайын

мәдениет не тұрпатқа қарағанда танымал бола түсетіні сөзсіз (Levinson,

2003;Wilson,2004).

Кітап

Репрезентативті емес теорияның бірқатар негізгі қағидаларын баяндап

берген соң, маған кітаптың өзіне көшуге рұқсат етіңіздер. Бұл кітаптың

жазылуына шабыттың бір ғана емес, дүркін-дүркін оянуы себеп болды.

Алдымен,күнтәртібіндегітеориялықмәселелергеденқойсамдеймін.Мен

әлеуметтікғылымғаруханибасшылық керек екенінеқарсымын.Мысалы,

Делөздің сезіну мен қабылдау, мүмкіндік пен нақтылық арасындағы

айырмашылықтар,жекетұлғағадейінгіөрістентуғанматериалтығыздығы

мен жеке әрекет гетерогенезі, қайталау мен оралудың әртүрлі уақыттық

бейнелері сияқты тақырыптарына жүгінсем де, бұл нәрсе өзімнің

еңбектерімді жаппай қайта қарауға апара ма деп қорқамын; ал бірқатар

ортада мұндай әрекеттер кейінгі кезде жиілеп кетті, олар біраз жағдайда

діни тұрғыдағы көзқарастарға ұқсап кететін сияқты көрінеді. Делөз

еңбектерінде менің назарымнан әлі де тыс қалып келе жатқан мәселелер

бар;

 Философтардың зерттеуін жай пайдалана салу (мысалы, Делөздің

көзқарасы, Фуконың көзқарасы, Агамбеннің көзқарасы дегендей)

әлеуметтанушы ғалымның міндетіне кірмейді деп санаймын. Меніңше,

қазіргі заманғы әлеуметтік ғылым Батыс философиясының тақырыптар

жүйесінетәуелдікүйде

неоныңміндеті–солтақырыптардантуындаған

жорамалдардықайталапшығуғанадегендолбарларкүмәнтуғызады.Өзіме

қатысты айтатын болсам, әлеуметтанушылар әлемге құлақ түруі тиіс дер

едім;сондаоларөздауыстарынтанытып,мүлдетосынидеялардыдүниеге

әкелуі мүмкін. Бұл өзара әрекеттестіктің нәтижесінде түбірімен жаңа

нәрсеніойлаптабады.ОларДелөзсияқтыфилософтарменеңкеміниеттес

болғаны абзал; соның арқасында әлемнің өзекті мәселелері көрініп,

талқығатүседі.Жайшешімдерұсынасалужеткіліксіз.

Соңғы жылдары әлеуметтік ғылымдар көбіне тәжірибеге жақын тұруы,

саясатқаикемболуы,тосын идеяларменбайланысын күртүзуі тиісдеген

сияқтыпроцессорыналыпотыр;әлеуметтікғылымныңөзі«мәліметтерді

жасап отырған құрылымдардағы басым көзқарастарды тек қана дәлелдеп

бере алатын» (Rawls, 2002: 54) нағыз айқындық формасын туғызып

отырғанынтүсінбейді.Методологиялықдәлдіктіңқұндылықтарындәріптеу

әлеуметтік ғылым көзқарастарының көп бөлігін елеусіз қалдырып,

мақсаттытүрдебеделінтөмендетеді(Law,2004); ал бұлекеуініңдетүкке

қажетіжоқ.

Бұл кітапта өздерін көрсетуге мәжбүр болатын, сөйтіп, бейберекеттік,

қателік, сүріну мен тосырқау сынды жайттарға орын қалдыратын

тәжірибеніңжаңатүрлерітуралысөзболады(Law,2004).Бұлтәжірибенің

біразыжай бос сөзболыпкөрінуімүмкін,бірақолардықолжетімсіздікті

бағындырутехнологиясыныңәріқарайғыамалыретіндеемес,мән-мағына

шарттарын игерудің тәсілі есебінде қарастырғанды жөн көремін (Fenves,

1993). Бәрін былай қойғанда, осы сәттің өзі шешуші мәнге ие; меніңше,

өзіміз жарым-жартылай ғана түсіне алатын әлемді тану үшін оның

методологиялық маңызы зор. Көптеген заттардың ішкі мәнін таныта

қоймайтыны өз алдына, Латур (Latour, 2005) атап өткендей, бізді

айналамызданқисапсызқоспалар(гибридтер)қоршаптұрдепнақтыайта

аламыз; олардың кейбіріне ғана ат қойып, айдар тағып, азғантай бөлігін

ғанаұғынатынымызанық.Мысалы,біз«аффект»депатайтынқұбылысты

толықтүсінеміндепкімайтаалады?Біз(оныңөзі–өтекүрделікатегория)

өзіміз табиғатын білмейтін, аса түсіне бермейтін қаптаған қоспалардың

(гибридтердің) қоршауында өмір сүріп жатқандықтан, оларды көптеген

тосын тәсілдерге жүктейміз; ал бұл – заттардың барлық түрлері жай бой

көрсетеді деген сөз, өйткені біз олардың генеалогиясын не оқиғаларға

қалайқатысатынынанықтапберетінбарлықкүштердіқадағалайалмаймыз.

Кейбіреулермұныпроблемадепойлайды.Бірақменбұғанөзімдіәрқашан

келесі белестерге жетелейтін мүмкіндік пен оның көрінісі ретінде

қараймын. Іс жүзінде кітап бірқатар саяси императивтерге негізделген.

Біріншіден,бұл–қуаттытабиғиландырғышкүштергеөтеоңайкөндігетін

уақыт, кеңістік пен тәжірибе пейзажы бар екенін сезінудің артып келе

жатқаны; ол күштер саяси әрекеттердің болашағын өздерінің қым-қиғаш,

«ескетүспейтін,бірақұмытылмайтын»(Gerhardt,2004) болмысы арқылы

қалыптасатын көрініс аясын (backgrounds), жасырын әлемді жасамастан

бұрын тұншықтырып тастайды; біз ұдайы бетпе-бет келіп отыратын

оқиғалардың белгілі бір сипаттарына оп-оңай күмән тудырып, тіпті

қарастыратын мәселесі бар деген ойдың өзін қиындатады. Өткен шақта

қарапайымжағдайларғақатыстытүрлісаясаторыналып,күнделіктіұсақ-

түйек сияқты көрінетін нәрселер әлеуметтік категориялардың үйлесімсіз

нақтылығы жойылған соң, мәнге ие болу мүмкін екенін байқатты; саяси

терісқабылдауменқайтақараудыңәдейіістелетінәрекеттеріосықатарда.

Мен бұл арада сюрреализмнің сипаттары, ситуацияшылдықтан шыққан

зардаптар, психоанализ бен психология терапиясының кейбір түрлері,

жақын арада әдепкілік саясатының төңірегіне топтасқан саяси теориялар,

этнометодологиядан, архитектураның кейбір сипаттарынан, кеңістікті

айрықшабезендірудентабылғанөзараәрекеттестіктіңнақтыэмпирикалық

ұсақ-түйектеріментағыбасқалартуралыойланамын.Олсондай-ақөнердің

біраз түрлеріне, гуманитарлық ғылымдарға сүйенеді. Өнердің ішінде,

әсіресекүнделіктіөміртәжірибесінежақынпоэзияменбигебүйрегібұрып

тұрады. Бұл арада осы дәстүрлердің қиялдағы көптеген мақсаттармен,

жобалармен жанды тұтастық құра алатынын көрсеткім келді; бізді

адамдардың аз емес, көп әлемді жасай отырып, қоршаған ортасында

(Wagner, 2001) тіршілігін сақтауға мүмкіндік беретін жақсы дағдыларға

үйретеалатындүнияуикеңістікпенуақыттыңпоэтикасыбар.Үнеміайқын

үйлесімдік туғызып отыратын мұндай дағдылар поэтикасы төрт нәрсені

талап етеді. Біріншіден, ол келешек туралы жақсы түсінікті қажет етеді

(Bloch, 1986 [1959]). Бұл түсінік болашаққа бағдарланған, тікелей ашық

қарастырылмайтын, оның орнына – «ұстаным», «стиль» аффектісімен/

елгезектігімен/ұғымымен әрекеттесуге тырысатын сәт этикасының

негізінде құрылған. Екіншіден, ол ситуациялық кеңістіктердің қалай

ығыстырылғанынақарамастан,өзбетіншеқалыптасатынэмпирикалықсәт

кеңістіктеріне көңіл бөлгенді жөн санайды. Бұл қиял мен импровизация

кеңістігінің поэтикасына апаруы мүмкін; оны Весели (Vesely, 2004)

ситуациялардытереңқұрметтеуден туатын, ұдайы олардың шегінен аттап

шығуға тырысатын «бай артикуляциялар» деп атады. Үшіншіден, ол сол

сәттебабынакеліптұрған,бірақ әрқашаноныңауқымынаншығыпкетіп,

былайша айтқанда, мәдени тартылысқа қарсы әрекет ететін белгілі бір

тұрпайы концептуалдықты еркіне жіберуді қалайды. Импровизациялық

виртуалдық«ғылымның,заңныңжәнебасқадабелгіленгендискурстардың

түсіндірмесінен тыс қалып бара жатқан нәрсеге зер сала отырып, әлемге

көз тастайтын; қандай орнатылған жүйелер кедергі есебінде

құнсызданатынын есепке алатын» (Fortun, 2001: 351) мүдделерді

қорғаудың реттелмеген саясатын қолайлы жағдаймен қамтамасыз етеді.

Төртіншіден,олтәжірибеніңқарсыәрекететугеәріүйренугетиісобъектіге

қаншалықты мұқтаж екені туралы әлдеқайда терең түсінікті қажет етеді;

бірақ бұл объектінің нұсқалары көп болуы (Despret, 2004), Латурдың сөз

тіркесін қолданғанда «ақылға қонымды ұсыныстары» мол ұшырасуы

ықтимал.Жинақтайкелгенде,іздепжатқаннәрсеніқайырымдылығытегін

этологиялықэтикадепсипаттауғаболады.Күнделіктіөмірдегіқарапайым

еңбеккеүстемеқосқымкеледі;өтесалтанаттыестілседе,бұлбірмезетте

әріқоштасутілегі,әріқасиеттісыйсияқтыболыпсаналады.Меніңбалама

таңдайтынмүмкіндігімболса,бәлкім,шіріндініөзішегіндеүздіксізқорыту

арқылы әлемнің жақсаруына қызмет ететін елеусіз Дарвин

шылаушындарын (жауын құрттарын) жөн көрген болар ма едім?..

Дарвинніңкейінгіпікірлеріндеоларәлемніңжаратылысытуралызайырлы

мифті растаушылар болып көрінеді; «икемділік пен пайдалы апатты

жағдайлар туралы әлдебір нәрсе айтылады; осы мақсат үшін жаратылған

депжорамалдапотырғанымыздангөрі,бірденәлемніңәлпешінсезінгеніміз

ғажап»(Phillips,1999:58).Түсінбестікболмауыүшін(шынынайтукерек,

тап қазір көпшілігі әдейі ойластырылған жаңсақтықтар жиі кездеседі)

бүгінгі күні біздің «әрі тарт та, бері тарт» қылып, саясат деп атап

жүргенімізге тыйым салынсын деуден аулақпын. Осы жобаның аясында

саяси деп долбарланатын шет-шектің ұдайы сынақтан өткізілуі басқару

саясатының өзге түрлерін ауыстырады, тіпті белгілі бір жаңа саяси

форманы ойлап шығарады деп ойламаймын (Amin and Thrift, 2005;

Chatterjee, 2004). Керісінше, бұл мүддені көбейте берудің жолдарын

қысқартады. Энергияның жаңа түрлерінің өсімі мен мөлшерден асып

кетуін, сондай-ақ пайда болуын азайтады. «Қарапайымдық» кейінгі кезде

шектен тыс көп қолданылатын сөзге айналды. Ал репрезентативті емес

теорияқарапайымүстеменімақсатетіпқояды.

Бұл кітап өздігінен пәнаралық сипатқа ие. Өнер мен гуманитарлық,

әлеуметтік ғылымдар саласындағы қандай да бір нақты пән дәстүрлеріне

жүгінбеуге,сондай-ақолардыңкөпбөлігінеқозғаусалмауғатырыстым.Кез

келген әдепкі сәттер саясаты пәнаралық шекараларды сөзсіз бұзатыны

туралымаңыздытүсінікбар,өйткеніолпәнніңаясындағыәріаясынантыс

көптеген нәрселерді, сондай-ақ қиял мен баяндау, мағыналылық пен

мағынасыздық көріністерін қамтиды... Бірақ бұл пәндердің әрқайсысы

меніңжалпымақсатымаәсерікөбірекіс-шараныбастаусаясатынақызмет

етуі мүмкін; яғни көбірек қимыл-қозғалыс, көбірек қиял, көбірек жарық,

тіпті көбірек қажет. Бұл романтикалық немесе донкихоттық хикаяға

айналмауы тиіс екенін шұғыл ескерткім келеді. Ол саясат сіздің бет-

жүзіңізден көрінуі тиіс. Қазіргі уақытта адамдардың көпшілігі өздеріне

таршылық ететін әлемде өмір сүруге мәжбүр. Содан болар, бұл әлем

оларды экономикалық жағдайлардың ауыртпалығы салдарынан, тіпті

қиялының өзінде азғантай болса да, жеңілдікпен жарылқамайды; өмірлік

тағылым түйгізген айналасында қан қақсатып жатқан нәрселер туралы

ойлануғамұрсатберетіншектіаумақтытарылтады;сөйтіп,әлемніңөздері

үшін жаралғаны жөніндегі сеніміне күнделікті азапты тірлігі арқылы

нұқсан келтіреді (Chakrabarty, 2002; Chatterjee, 2004). Дегенмен де

жоғарыда айтып өткен проблемалардан көпшілік қауым жай мойынсұну

меншарасыздықтан,көбінеөздерінеқарсынәрселердіжеңгісікеледі.Олар

ыңғайлы әріптестікті бағалай алады, тіпті құлазыған сәттердің өзінде

үмітін үзбей, батыл шешім қабылдап, абыройын жоғалтпайды. Көптеген

адамдардың тұйықтаулы жағдайда шектеулі көзқараспен өмір сүріп

жатқанын ескерсек, бұл назар аударатындай керемет жайт. Іс жүзінде

олардың бірқатары тағы ілгері қарай адымдайды. Осы ұмтылыстың

нәтижесінде олар қиял мен тәжірибе тоғысқан жаңа аумақтарға қадам

басуымүмкін.

Сұлу жаратылыстың сән-салтанаты өмір тек тамашадан тұрады дегенді

білдіре қоюы неғайбыл. Бірақ кейде фәнидің өз шегінен шығып, керемет

кейіпкеенеалатынынкөрсетеді.Яғни,үнеміәлеуметтікшарттылықтардың

тар шеңберіне қамалып қалмайтынын меңзейді. Сананы улаған жалған

нанымдар мен айналаны түгел жайлаған ессіздіктің арасында аздаған

бастамалар жасауға мүмкіндік болады деген үміт бар; бұл – отырған

орыннанатыптұрып,өзбілгенінеқұлақасуемес,«жайдеректілікжоғалған

жерденшындықты,нақтылықтыіздеу»талпынысы(Bloch,2000[1923]:3).

Тараулар

Бұл кітаптың қалған бөлігі 1980 жылдардың басынан бері қарай

«репрезентативті еместеория»атауыменәртүрлісипатта зерттеужүргізіп

кележатқанжобамныңаясындатуындағантарауларжиынтығынантұрады.

Әуелде жоба білместіктің көрініс аясына (Weinstein, 2005) қарсы

тәжірибеге (мейлінше, жаңашыл деп қосар едім) ден қою талпынысы

болды; бірақ маған ол, сол жақтан ауысып келді деп ойлаған ұнайды.

Тәжірибені егжей-тегжейлі зерттеу үшін көптеген тұжырымдарда не

жетіспейтінімәлімболды.Ол–өзгергіштіксезімі;бұлдегеніңіз–шабытты

импровизацияның қарама-қайшы, бірақ тапқыр еліктеудің, тайталасты

тілектердің, шығармашылық формалар тоғысының, жай жазу қателерінің

сәттері.Әрсәтжаңабірнәрсеніңбастауынаайналады.Сіз«үлкен»істерге

алып баратын көптеген ұсақ-түйек түзетулерді жасайтын шеберлердің,

жаңашылдықтың қатардағы белгісіз қызметкерлерінің қолынан тараған

сағаттардыңтарихын зерттейсізбе(Glennie and Thrift, 2007), әлде қаржы

ісінің стильдері жаңа қаржы құралдарына қалай айналатынын

қарастырасызба(LeyshonandThrift,1997),немесебарлықорындаушылық

өнер түрлерінің өзгешеліктерін зерделейсіз бе (Thrift, 2001), әйтпесе

жөндеу мен техникалық қызмет көрсетудің мехнатты жұмысын

салмақтайсызба(GrahamandThrift,2007),қалайболғандада«әлеуметтік»

құбылыстарды басқаратын трансмутацияның үздіксіз ықпалы туралы

айтқымкеледі.Әлеуметтікахуалбұларадамазасызкүйгебөленеді.Өйткені

өзара байланыста әрекет ететін, «әлеуметтіктің әлеуметтанушыларының»

көзқарастарымен қайшы келетін жорамалдардың жиынтығына мән

бергенді, Тарденің (Tarde, 2000) еңбегі негізінде ассоциациялы құрылым

тәсілдерін жасағанды қалаймын. Бірінші жорамал: барлық нәрсені қоғам

ретінде қарастыруға болады.Кем дегенде«қасаң әлеуметтік байланыстар

ұсынған тар ауқымды анықтамаға қарағанда, күллі әлеуметтік әлемді

қалпынакетіругеболатынкөптегенбасқадаәдістербар»;жалпыалғанда,

«әлеуметтікдегені-міз–орын,зат,саланемесесолартәріздібірнәрсеемес,

жаңа ассоциациялардың уақытша қозғалысы» (Latour, 2005: 238). Латур

(Latour,2005:239)әдемілепайтыпбергендей,кеңістікбұрынешқашанбой

көрсетпеген «басқа объектілер үшін қону жолақтары», сондай-ақ өмірдің

пайда болған формалары (Fischer, 2003) мен ілгері уақытта мүлде көзге

түспегентіршілікбітімдеріүшінжасалады.Екіншіжорамал:«үлкен»мен

«кіші», «макро» мен «микро», «жалпы» мен «жалқы» арасындағы

айырмашылықтар міндетті түрде елеулі болатынына әрқашан күдікпен

қараукерекекендігінде.Меніңауқымдылыққаназараударатынкезкелген

түсіндірмеге күмәнім бар. Үшінші жорамал: айырмашылықтарды

түсіндірменіңөзегіндесақтаңыз.

Өз қорытындымның нәтижесіне үңілсем, репрезентативті емес теория

негізгі үш мәселені алға тартады екен. Ең алдымен, ол теориялық және

практикалықеңбектіңарасындағыайырмашылыққакүмәнкелтіріп,кейбір

теориялықжаңылтпаштардыпрактиканыңеншісінебұйыртады.Екіншіден,

әлемдегініңбәрінекүмәнкелтіреотырып,оладаммүмкіндігінентысқары

ұмтылыстардың мүлде жаңа көкжиегін ашады. Мұны жаңа сауалдардың

дүниегекелуі,сондай-ақолардыңүйреншіктііңкәрліктері,құштарлықтары,

мықты және әлсіз жақтары, өзгешеліктері мен ұқсастықтары деп атауға

болады. Үшіншіден, болмыстың жандылығын арттыра отырып, ол адам

болу үшін қажетті шарттардың басым бөлігін құрайтын когнитив алды

күйлердіңжүктемесіне күмәнмен қарауғабейім. Басқаша айтқанда, менің

таласты пікірім бойынша «бүркемесіз» өмірдің мазмұнын байытып, оны

этикалық қарым-қатынас үшін елгезек, икемді әрі ашық етіп жасауға

болады.

Ішіндесаясикүнтәртібіқамтылғандықтан,бұлкітапқойылымдықсаяси

экология түрлерін жинақтау арқылы қоғамға жаңа қарсылықтарды

қалыптастыруға арналған. Басқаша айтқанда, оның негізінде биліктің

жанданысын туғызатын жаңа саяси формалар үшін әлемде кеңістікті

көбірек жасауға бағытталған саяси эксперимент пен тапқырлықтың, яғни

«жанбітіру»

жұмысыныңөткірміндетітұр;«мекенменсұраныстыңбұл

жұмбақ бөліктері әлеуметтік кеңістікке, құрылымдарға және басты

қаһармандардыңтұрпаттарынакедергікелтіреді»(Santner,2006:24).Саясат

көбіненәтижесізлепірмесөзбенаяқталатынзамандабұлміндеттіңөмірлік

маңызызоркөрінеді.

Оның үстінетиімдібірлестіктерсаясаты(Stengers,

2006) қазіргі уақытта барлық жерді қамтып отыр. Бірлескен тиімді саяси

жұмыстың жаңа түрлеріне қатысты қазір жүзеге асырылып жатқан

эксперименттердің қатары мүлдем көп; бұл арада оларды санап шығу

мүмкінемес.Мысалы,трансшекаралықхәлгебасыбайлықтұрғысынаной

қозғап, әрекет ете алатын жаңа қалалық саясатты көтерудің көптеген

талпыныстарыбар(AminandThrift,2005aandb).«Жаңаөнімдердіңпайда

болуы мен технологиялық жүйелердің форма өзгерту жылдамдығы

ұсынылған жүйемен ертелі-кеш танысу мүмкіндігінен айырған» заманда

(Crary, 2004: 9) кеңістік пен уақыт механизмдерінің мәліметтерін

бұрмалауға бағытталған эксперименттер бар екенін атап өткен абзал).

Басқаша айтқанда, орын алған объектіге немесе белгіленген орындарға

тәуелді емес күйдің төңірегіне қалай топтасуға болады? Мұнан кейін

күштеп тұтыну процедураларының сыртындағы қиял мен баяндаудың

икемді тапқыр үлгілері туралы сөз ететін көптеген эксперименттер бар.

Соңында «бүркеме» өмірді «жабайыландыру» мәселесін түсініп, оны

зерттеугеықыласызорэксперименттердежеткілікті;олболмыстыңқандай

бөлшектері қосылғаны, бірақ есепке алынбайтыны туралы ұғындыру

амалыесебіменөмірқуатынпайдалануқұралыретіндесипатталады.

Кітаптың келесі тараулары бір-бірімен тығыз байланысты. Олар көбіне

ойша тығыз тұтастықта қарастырылады. Кей кезде әдейі бірінен соң бірі

жалғасып, келесі қадамға бірлесіп жол ашады. Кітаптың алғашқы төрт

тарауы бір бөлімді құрап, қазіргі әлемнің жай-күйін баяндайтын

кеңейтілген кіріспе ретінде ұсынылған. Бірінші тарауда бүгінгі күні

Батыста орын алып отырған тәжірибенің бірқатар негізгі нобайы

сипатталып, тауарлы өндіріс бизнесіне мән беріледі. Бизнес қуаты өзіміз

тіршілік етіп жатқан әлемді қалай өзгертетінін көрсеткім келеді.

Жолымызда кездескен нәрсені қайта қорытып, оны тәжірибе деп

атайтынымызбелгілі.Бұлреттеайрықшабіркүштікөзқарасқасүйенгенді

қаламаймын. Мен сипаттайтын процестің сұлбасы бірнеше жыл бойына

сақталған; кей кезде олардың бастауын әріден іздеуге болады.

Капитализмнің интеллектуалдық, саяси тазартқыш сияқты әрекет ететін

қатаңмонополиясынанбастартқысыкелетінавторларолардыкейжағдайда

алдын ала ұсынған деуге мүмкіндік бар (Amin and Thrift, 2005b).

 Мен

Мишел Каллонның сапа экономикасы, Люк Болтански мен Ева

Чиапеллоныңэкономикалықнегіздеудіңжаңатүрлері,ЭдуардЛипумамен

БенджаминЛидіңайналымдыкапитализм,СилияЛьюридіңбрэндтер,Лев

Мановичтің жаңа медиа, Паоло Вирно мен Маурицио Лаззаратоның

интеллектуалдық еңбек пен материалдық емес капитализм, Мулье Бутанг

пен оның әріптестерінің когнитивті капитализм туралы еңбектерін еске

салғым келеді. Ал уақытты кері шегеріп қарасақ, Элвин Тоффлердің

«просумеризм» терминіне жүгінемін. Қазіргі капиталистік экономикалық

формацияда тәжірибені құрылымдайтын, басқаратын үш негізгі процесті

атапөткімкеледі.Еңбек,әлеуметтіктап,өнертапқыштықісжүзіндесаяси

экономияның дәстүрлі бөліктері болып саналған нәрселерді қайта қарап,

бүкіл тәни (әсіресе, «санаға қарсы» тәжірибеден іздестіру) әрі сәттік

қауымдастықтарды құрғысы келе отырып, әлем өзінің өмірлік маңызды

бөлігінеайналыпүлгергенөнімдерменөндірістікпроцестердіңтөңірегінде

топтасқаны;

 таным мен болжампаздыққа жасанды қосымша ойлап

шығару арқылы жаңа өмір сипатына сәйкес келетін уақыт пен кеңістікті

қайтақалыптастыру.Еңбастысы,соңғыпроцестіңбосболғанынқалаймын.

Мұқият,икемдіғанаемес,сондай-аққалыптастырушыкеңістіктердіжасау

бүгінгі таңда жүзеге асып жатқан ең маңызды қайта тәжірибе қорытуға

жатады.Оларәлемніңсыртқыжәнеішкібөлігінқамтып,бүркемесізөмір

деңгейінде сипаттаудың жинақтаушы формасы ретінд көрінеді. Лаззарато

(Lazzarato, 2004) айтқандай, жаппай сипатта «әлемдерді жарату» тек

тұрмысқа бейімдік қабілеттерін көбейтуден ғана емес, сондай-ақ

кеңістіктердің символдық көрсеткіштерін жасаудан да көрінеді; бұл

олардың «шешуші сәттерде» қажет болатын ойларды үздіксіз тудырып

отыруыүшінқажет.Мұныңнәтижесіндебұлкеңістіктерұдайыжаңаланып

отырғандықтан, сіңіріп алғыш қасиетін сақтайды (қараңыз: Thrift, 2006).

Әр алуан формасындағы жазудың көбеюі кейінгі бірнеше жүзжылдықтар

ішіндегі маңызды когнитивті секірістердің бірі болып саналса, менің

ойымша,бүгінгікүніосысияқтыөзгерістерсананыңқұрылымындажүріп

жатыр; олар мақсатты түрде семиозис қалыптастырудың жалпы процесі

ретінде көрініп, кеңістік әрі қалады, әрі таңба болып саналады. Басқаша

айтқанда, бұл – жанды картаның кезеңі (Fawcett-Tang, 2005; Abrams and

Hall, 2006); оның мақсаты – ахуал, барлық не жанасымдылықты өрбіту

арқылы әртүрлі жаңа қамту аймақтарын қалыптастыру (қараңыз: see

Sloterdijk, 2005a, 2005b; Zumthor, 2006).

 Мысалы, Уилер (Wheeler, 2006)

таңбалармен, қалыптасқан жеңілдіктермен байытылған әлемді көрсетіп,

елгезектіктің маңызына назар аударған болса, осы ұстанымға тоқтаймын,

себебі–бұлжаңасаясижобаныңнобайларынаңғаруғағанаемес,сондай-

ақкеңістікөмірдіңкөпсипаттарынқамтығанәлемдіжорамалтұрғысынан

бақылауға мүмкіндік береді. Мұның кереметтігі соншалық, осы пайда

болғанкеңістіктіңмәніментолықмағынасындаайналысуүшіноныңбилік

пентабыстынығайтуғатыңқолайлыжағдайлартудыруға,мүмкіндіктердің

жаңақатарынашыпберугебіршамақабілеттіекенінбайқаймыз.Келесіүш

тарауда тәжірибенің көрініс аясы осы үш өзекті мәселеге жауап ретінде

қалайөзгеретінісипатталады.БұлДелөзбенГуаттаридің«Антиэдип»(Anti-

Oedipus) шығармасынан алынған «Бейсана – театр емес, фабрика» деген

атақты сөз тіркесіне ауысу талпынысын білдіреді; мұнда фабрика мен

театрдың бір-бірімен араласуы нәтижесінде бейсананың бір мезетте

екеуінің жиынтығына айналғаны меңзелген. «Қазіргі уақытқа таяу

натюрморт» тарауы бүгінгі қоғам коммерциялық табыс жолында тауар

ойлаптабуүшін«бүркемесіз»өміргеқұлашұрып,«бейтарап»материалдық

көрініс аясындағы эксперименттерді қандай әдіс-тәсілдермен жүзеге

асырыпжатқанынқарастырады.Менәрекетпентанымарасындағықысқа

уақыт аралығын «бүркемесіз» өмірмен байланыстыра отырып,

фирмалардың коммерциялық табыс әкелетін бұл жаңа аумақта әлдеқайда

мол тәжірибе жинақтап үлгергенін көрсетемін. Өзіміз өмір сүріп жатқан

көрініс аясы жаңа пәндерде баяндалғандай, қалай өзгеретінін сипаттау

жолындағы алғашқы талпыныстарымның бірі болды. «Қала ішінде көлік

айдау»тарауықұрылымдардың(денелердің,тұрпаттардың)қалайтүбегейлі

өзгеретінін көрсетуі тиіс, өйткені олар осы көрініс аяларымен толығып,

кеңейіп, тәжірибе атаулыны бәсең түрде қайта қарастырады. Тарауда

Сертоның жаяу серуенді қала өміріне қолайлы байырғы адам аралық

тәжірибе сипатында түсіндіруі постгумандық әлемде іске аспайтыны

пайымдалады.Көлікайдаутәжірибесінежүгінеотырып,ендіқаладағыөзге

әрекеттердіңзаңдыкүшібардеймін.Басқашаайтқанда,Сертоныңқаланың

күнделікті тіршілігі туралы еңбегіқайта қарауды талап етеді, себебі онда

көлік санының артуы ескерілмеген. Бұл тараудың негізгі бөлігінде, атап

айтқанда, бағдарламалық қамтамасыз ету мен эргономика сынды қала

кеңістігін қайта құру арқылы оның тұрғылықты жағдайын түбегейлі

өзгертуді көздейтін – жаңа білім салаларына ден қоюдың арқасында

мақсатқақалайқолжеткізугеболатынытуралысөзетіледі.«Жылжымалы

кеңістік» тарауы өзгеше көзқарас ұсынады; ол бойынша тәжірибенің

көрінісаясыжаппайесептеудіңарқасындакүртөзгереді.Бұларқылыоның

«ауытқу» сипаты жақсы көрсетіліп, нәтижесінде әрбір әрекет, алдын ала

цифрлық түрге енеді. Одан әрі тарауда осы күрделі көрініс аясының

кеңістік пен уақытқа қатысты жаңа күмән туғызатыны сөз етіледі; бұл

сенсориумныңжаңатүрлеріендіқалайпайдаболуымүмкіндегеннәрсені

қарастырудыаяқтамастанбұрынжүзегеасады.Осыдәлелдіқолдың,бағдар

жүйесі мен тілдің өзгерісі арқылы қарастырып, сол арқылы қиялда

жылжымалы кеңістіктің жаңа түрінің нобайларын тудыруға әрекет

жасаймын.

Екінші бөлімде репрезентативті емес теориядан келіп шығатын кейбір

саяси түйіндерді тұжырымдауға талпыныс жасалады. 1990 жылдардың

соңында дүниеге келген бір тарау бұл бөлімнің өзегі болып саналады.

«Соңғы сөз» атап айтқанда, өнімділікке ұмтылысты саясат үшін шешуші

эксперимент ретінде алға тарта отырып, репрезентативті емес теория

туралы ақырғы тұжырым жасауды мақсат етіп қойды. Ол өмір үшін

қолайлы әлемдерді жасауға мүмкіндігі бар қызықты тәжірибелер жүзеге

асатын жаңа орындар қалыптастыратын үміт жолдауы, тосырқау мен

бейберекеттіктің болашағына ұмтылыс сияқты көрінеді (Miyazaki, 2006).

Көрініс аясына сүйене отырып, кейінірек жазылған еңбекке көшемін.

Репрезентативтіемес теорияны кейбіреулер буырқанғаноптимизмнің жай

саяси идеясы деп түсіндірді. Бірақ мұның мәселеге қатысы жоқ. Осыны

дәлелдеу үшін мен ұмтылған жаңа саяси жүйе нәтижелі толғаныстарды

көбейте алатынына мән бере отырып, кітап біршама жадау көңіл күймен

аяқталады; әрине, ол біз ерекше мұқтаж болып жүрген жаңа рухани

бояуларды донкихотшылап іздеп кету дегенді білдірмейді (Appadurai,

2006). Адам өмірінің мұңлы сипатына ден қоямын; өйткені тарих –

белгісіздік соқпағындағы бірыңғай ұзақ сүріністерден тұрады әрі ол өте

көп әлеумет теоретиктері барынша тиянақты қисындарымен дәлелдегісі

келетіндей шектептастауға,тәртіпке салуғакөнбейді.Тіршіліктіңкөңілге

күмәнұялататынкөптегенжайттарынтеріскешығаруақымақтықболареді.

Табиғаттың ғажап жомарттығы әркез екі жақты: ол шексіз нұсқаларды,

талғампаз бейімдікті туғыза алады; сондай-ақ ағыл-тегіл молшылық

сыйлайды әрі аяушылықты білмейтін қатыгездік көрсетеді. Табиғат

ешқандайтарапқаиілмейді.Ницше«артықөмір»депатағаннәрсеніңқұны

–біздіңақылымызғасыймайтынауқымдағытонаушылық.Күлліәлемдеәр

секунд сайын кездейсоқ зорлық-зомбылықтан қаза тауып жатқандардың

есебін кім шығара алады екен немесе осы зор қасіретті түсінуге

шақыратын жан бар ма? Адам табиғаттан тысқары бола алмайды. Оның

тұла бойы өзінің санасынан тыс жатқан импульстерге толы. Бұл

теңгерменің басқа (мен жағымсыз деп айтпаймын) жағында өзінің

байланыстырды жою мен өмірді құрту жойқыны жөнінен Фрейдтің өлім

инстинктісімен салыстыруға болатын импульстер тұр. Кітаптың соңғы

бөлімінде мен осы мәселелердің кейбірін (атап айтқанда, ашу, ыза мен

қорлық проблемаларын) аффект тұрғысынан қарастырамын. Өйткені көп

жағдайда қазіргізаманғатән «тағылық нарциссизмдер»(Appadurai, 2006)

нәтижесіндежайлағанашу-ызаменқорлықсебептерінтүсініпалмайынша,

«артық өмірге» үндеу ақиқат емес, адасушылыққа апаратын әрекет

болатыныайқын.

Кітаптың қорытынды бөлімін құрайтын соңғы төрт тарау саясаттың

әдепкі қалпын толықтыратын шешуші сипатретінде аффектініқарастыру

қажет екенін алға тартады. Аффект туралы түсінік қаншама ұғынықты

десек те, белгілі мөлшерде биологияның сын-сипатын білуді талап етеді.

«Туғаннан қалыптасқанға дейін» атты бірінші тарауда кітаптың алғашқы

бөлімінен алынған кейбір тақырыптар үшінші бөлімге ауыстырылып, ой

ментәжірибеніңбұрынғыүлгілеріменүйлесімдікмәселесіқарастырылады.

Биология мен технология арасында жаңа байланыстар орнатуға мән

беріліп,«табиғат»және«технология»сындықабылданғанкатегориялардың

мазмұнына сан алуан мағына жүктеледі; атап айтқанда, Уайтхедтің

«табиғат әрекеттер арасындағы өзара байланыс театры болып саналады»

(Whitehead,1978:140)дегенқанаттысөзібасшылыққаалынады.Екіжақты

мақсатқа қол жеткізу үшін тарауда «интеллект» мәселесіне екі есе назар

аударылады. «Интеллект» ортаны белсенді түрде қалыптастырудың

басымдықтарын анықтайды. Нақты кеңістік әлем кеңістігінің аясында

айқындықпенинтеллектініңбөлігінеайналып,тарапүлгергентаныммен

танымғадейінгіжайылыпкеткентүсініктіңайғағыретіндекөрінісбереді.

Тарауда сезімталдықтың мұндай тұжырымы бірқатар жаңа көзқарасты,

сондай-ақөткірэтикалықпроблеманықамтамасызетеді.Мұнанкейінмен

танымға дейінгі түсініктердің белсенді көрінісі аясында аффектінің қанат

жаюына жол ашатын саяси тұжырымдарды қарастыруға тырысамын.

«Сезімдеркеңістігі»аттытараудааффектсаясатыменайқынүмітсаясаты

ненібілдіретініжөніндебаяндаймын.Үмітсаясатыкейінгіуақыттабүгінгі

қоғамдарғатәнаффектіліталдауданбіртіндепқалыптасып шығып жатыр.

Осыбағыттағыеңбеккебағаберугеқаталсынкөзбенқараймын,өйткеніол

әлемдерді жаулап алып, аяқ бастырмайтын зорлық-зомбылық пен қуғын-

сүргіннің көптеген түрлерін назардан тыс қалдырады. Үміт саясатын

теңдестіруге тырысамын; бұл үшін енгізілген қайта бөліп шығарылуы

мүмкін емес аффектілі субстрат туралы бірқатар парасатты пайымды

қолдаймын. «Әдейі ойластырылған теріс пиғыл» атты тарауда бүгінгі

қалаларда кездесетін аффектілі өмір қарастырылып, әлеуметтік ұғымы

азаматтардыңбірін-біріөздігіненжақсыкөретінінбілдірмейдідегенидеяға

басымдықберіледі.Бүгінгіқалаларжақтырмаушылықпенжеккөрушілікке

толы;бұлмизантроптықжайткезкелгеннарративпенаффектсаясатында

толық ескерілуі қажет. «Шайқамалы құштарлықтар» тарауында

адамдардың көпшілігі солардың көмегімен әрекетке кірісетін аффектілі

технологияларғатабантіресек,саясисезімдерсаласынтереңіректүсінген

болар едік деген пайым жасалады. «Ұмтылыстық бейімдікті» жүйелі

басқару шешуші саяси технологияға айналғанын ескере отырып, мұны

өткір саяси міндет деп санаймын. Бірақ қазіргі заманның аффектілі

толқуының себебін анықтау үшін әлеуметтік ғылым биологияның

негіздемелік маңызына мән беретін көзқарастарға арқа сүйеуі қажет.

Сондықтан мен еңбектің екі бағытына ден қоямын; олардың бірі тікелей

биологиялық мәселені қайта қарастырса, екіншісі этиологиялық модель

мен баламаға назар аударады. Еңбектің әртүрлі, бірақ өзара байланысты

бұл бағыттарына сүйене отырып, мен келесі қадамды жасаймын. Менің

пайымым бойынша, бұрын тұтынушылардың абыржуын, ынтасын,

мәжбүрлігін зерттеу үшін негізінен корпоративтік салада қолданылып

келген аффектілі технологиялар енді қолайсыз салдарлары басым саясат

дүниесіне ауысады. Бұл ауысу процесі тағы да қарама-қайшы аффектілі

қозғалысты насихаттауға негізделген бірқатар тосын қарсы саясатты

ұсынады.Бұл–Аппадурай(Appadurai,2006)«өзаратүрткісалатынсенім

әрекеті» деп атаған, медиа заманында өте кең тараған жайт емес, одан

әлдеқайдақызықтынәрсе.

Ескертпе

1. Бұл кіріспе тарауды Уайтхедтіңізімен «Пікір білдіруқұпиялары» деп атағым келді,бірақ

оның көтергені мүлде басқа мәселе, сондықтан шатастырудың қажеті жоқ. Әсірелеу,

көтермелеу,қолпаштауғасілтемеВольтердіңатақтысөздерінәдейіқайталауғақұрылған.

2. Коннолидің (2005: 166) «экспериментпайымды тексерудің ең жақсы әдісі болуы мүмкін»

дегенпікіріменкелісемін.

3. Әлеуметтік теорияны іс жүзінде болуы мүмкін жағдайлардың дәлме-дәл көрінісі емес,

бақыланатындолбарлартуралыөнердептүсінемін.

4. Кіріспеде «әлем» дегеннің орнына көпше түрде «әлемдер» деп қолданып, бұл арқылы

жалғызболмыстәртібінемес,көптегенәртүрлісипаттағы,бірақүндесәлемдерді,сондай-ақ

Уэйккуллдің (Уэкскюлль) umwelten – қоршаған орталар туралы тұжырымдары мен

отарлықтан соңғы кезең жайындағы заманауи пікірталастардың алуан түрлілігі

дәстүрлерінентуындағанқозғалыстысипаттауғатырысамын.

5. Бұданшығатынқорытынды:қазіргіәлемдеБенджаминнеАгамбенніңстиліндетәжірибені

қандайдабіржолменкүрткемсітілгенәріпроблемағакезіккендепойламаймын(қараңыз:

Docherty, 2006). Менің ойымша, қазіргі заманда жалпы дағдарыс жоқ; жалғасын тауып

жатқанкөптегендағдарыстарбар.

6. Халық ретінде ұйысатын қоғам жұртшылығы – кез келген адамдық мақсаттардан басым

түсетінкүштержиынтығы.

7. Бұлқорытындылардыжасауүшінсүйенгенкүрделітеориялыққағидалармағанжітітаныс

емес.

8. «Оксфорд» ағылшын сөздігіне жүгінсек, «vocation» сөзі – латынша түп негізінде қимыл

есімінбілдірген;«vocare»–шақырумағынасында.Бұл мағынаменіңмақсаттарыматолық

сәйкескеледі.

9. ЛотрингердіңХардтпенНегригетаққанкінәратынегізсіземес.

10. БұлсөзтіркесіЭрнстБлохтыңеңбегіменбайланысты;оныңтарихтуралытеориясынаназар

салмастан,зерттеулерініңжалпыбағдарынпайымдадым.

11. Ырғақтықимылдарда,ойындарда,сондай-ақжылжымалымаркерлердеболатынжүгіру,қуу,

қашу,секіру,құлау(Sheets-Johnstone,2005).

12. Ойгенезисініңобъектіменқатарласажүзегеасуынбілдіреді.Білуімше,бұлтерминдіалғаш

ретСимондонқолданған.

13. «Тәжірибе»сөзінқолданбадым,өйткенікөптегенфилософиялықдәстүраясындабұлсөзді

интертпретациямен,яғнимағынаныңайқындалунәтижесіменбайланыстырады.

14. Әлеуметтік география бойынша маңызды жұмыстар атқарған Бен Андерсон, Дж.Д.

Дьюсбери,ПолХаррисон,ЭрикЛорье,ДерекМаккормак,ДжонУайлижәнетағыдабасқа

авторлардыңеңбегінескесалғымкеледі.

15. Предтіңұсынғантерминіпайдалы,өйткеніолнақтыкеңістікорны (мысалы, биологиялық

дене)кезкелгенсенсорлықмодальдыкжайындадолбаржасамайды.

16. Бұл ой арнасы мен оның нәтижелері туралы анық кіріспе мәлімет алу үшін (қараңыз:

MiddletonandBrown,2006).

17. Бұл – менің әрекетшіл жүйе теориясына негізгі қарсылықтарымның бірі: оның біртүрлі

қасаңсипатыәлемгеқосылуыықтималнәрселердіңжолынақойғансүзгісіненпайдаболады;

мысалы,сезімдерді«нақтықұрылымдардыңтабиғатындабарбөлшектер»ретіндеқамтитын

Уайтхедтіңфилософиясыондайемес.

18. Тарихынескереотырып,бұлсөздіабайлаппайдаланғанжөн(Wegner,2002).Бірақсонымен

қатарбұлсөзгетүйсіктіңжүктелгенінеқарағанда,оныңедәуірмаңыздыартықшылығыбар

деп санаймын. Мен бейсананы «бүркемесіз» немесе «шығармашылық»өмірдіңбір бөлігі,

әсердіжеткізудіңерекшеамалыдептүсінемін.

19. Менбиоқосымшасыбарқандайдабірнәрсеніжақсыдепатапөтупроцесінеасакүдікпен

қараймын.

20. Дональд (2001) есептеу баламасының танымды сипаттау құралы ретінде дәлдігі жоқ деп

санайды.Қайтақорытужақсыбаламаболареді.

21. Адамболусенімніңбарекенінеилануқабілетіндамытумен,әрекетшілоқырманнанойшыл

оқырмандытәрбиелепжетілдіруменбайланысты(Sterelny,2003).

22. Бұларадатілдіңаффектілімаңызынатапөткенжөн;(қараңыз:Riley,2005).

23. Витгенштейнніңтілдікойындардыңбірқатаререкшеліктерінің,оғанережелердіңжалғасын

қосқандағы негізінде жатқан нәрсе туралы айтқанын қайталасақ, белгілі бір жағдайларда

адамдардың белгілі бір әрекеттерін сол күйінше жалғастыра беруі дөрекі «табиғи» факт

болыпсаналады.

24. Объектілер көп жағдайда интерпретациялық сияқты болып қабылданады, өйткені олар

қатынас білдірген адамның бір сипаты болып саналатын өзара ықыласты талап етпейді.

Басқаша айтқанда, «интерпретациялық объект, ниеттілік объектісі жоқ, тек

интерпретациялық болуы мүмкін деп саналатын объект белгілі бір объектілермен тиісті

байланысы бар интерпретациялық болып саналатын адамдар тобы ғана болады (Tamen,

2001:3).

25. Бұл–әрекетшілжүйетеориясыныңбекітілгенсимметриятуралыжорамалы.

26. Белсендітәниқұрылымдыдолбарлайды.

27. Феминистікдәстүрбар;мысалүшін(қараңыз:Parisi,2004).

28. Мәселе–ДоннаХарауэйдіңәрекетшілжүйетеориясынжақсынегіздепберетінінде.

29. Қалайболғандада,биоғылымміндеттерінесәйкес,тәнөзалдынакөптегентехнологиялық

құрылымдардыңарқауыменнысанынажылдамайналып,олармұнытезарадатасылымды

етеді, кейбір деректерге қарағанда, жер өңдеушаруашылығыталаптарын адамзатәлеміне

көшіреді(Sloterdijk,2006).

30. Солсебептіеңбекпентіршілікетуарасындағыөтеқарапайымбайланыстарға,Левинасжиі

ескерткендей,күдікпенқараймын.

31. Мұндай көзқарастың біразы әзіл, ұят жағдайларына қатысты да қолданылуы мүмкін;

(қараңыз:Billig,2005).

32. Соденніңқұлаутуралыкітабын(қараңыз:Soden,2003).

33. Куинтер бұл әрекеттің талғамсыз табиғатын атап көрсетеді; жұмсартып айтқанда, бұл

эстетикасалыстырмалысипатта.

34. Біз өте көп жасай беруге тиіс емеспіз. Тарихтың әртүрлі кезеңінде ұдайы шектеулі

орындарды жасаудың сан алуан әдістері болған; олар бұл орындардың тұрақтылығын

ұзақмерзімішіндеқамтамасызеткен.Тікенексым–осыныңайқынмысалы(қараңыз:Netz,

2004).

35. Бұлкітаптың6-тарауындаегжей-тегжейлібаяндалған.

36. Битарихыәлеуметтікқұрылымдарментоғысатынқарадүрсінтәсіларқылыемес.

37. Би стильді дене бітімін қалыптастырудың айрықша әдісі ретінде түсіндіреді; «Би стиль

болғанда, денеге жаралған кезде таңылатын нәрсемен байланысты емес. Стиль емес,

жаратуды жүзеге асыратын техника; бірақ өзінен тысқары шегі немесе жері жоқ таза

шығармашылық»(Colebrook,2005b: 8). Дене мүшелер ұмтылуға тиіснормада емес, адам

шығармашылығыныңкейбірізашарнормаларынбілдіретінқарапайымжаратындыдаемес.

Дегенмен менің квази-делөздік көзқарастан тапқан қалдық романтизмге қатысты бірқатар

күмәнім бар; түптеп келгенде, Делөз бен Гуаттаридің территориализация мәселелері

бойыншаеңбегіндұрыскөремін.

38. Қараңыз:McNeill,2005).Алғашқыжұмыстарымнанбастапсезімніңбарлықтүрінқамтығым

келді. Мысалы, менің иіс сезу мен көру туралы жазғанымды оқыңыз. Қазіргі кезде

Солтүстік Америкадан шығып жатқан сезімдер тарихы қатты таң қалдырады (қараңыз:

Rath,2003).

39. Сөйтіп, Жирард қорғайтын, қақтығысты ұқсастық түрлері бар Тарденің қисыны тәрізді

еліктеу теорияларын көшіру мүмкін екені туралы мәселе мені қатты қызықтырады

(қараңыз:Fleming,2004).

40. Адамдарқабылдапалуменжүзегеасыруғатиістімән,тарихи,руханиұмтылыс,сондай-ақ

биологиялық тағдыр жоқ деп есептейтінімді қоса айтқым келеді. Этика сияқты нәрсенің

болуы да сол себепті, әйтпесе мінез-құлық тәжірибесі орын алмас еді, адамдар кесіп-

пішілген міндетке бағынып, тек қандай да бір айқындалған тіршілік кешетін, тағдырға

енжармойынсұнатынжаратылысиесіретіндеқалареді(Agamben,1993:43).

41. «Құдай – ең алдымен, әлемде тірілігін танытуы тиіс үстемдіктің аты; ол елеулі дәрежеде

мағанқоңсықонғантаңғажайыпсипаттыңбарлығытудыратынөтезорүстемдіктікөруүшін

қажет» (Santner, 2001: 9). Толығымен Уайтхедтің ізін ұстанып, Латур атап көрсеткендей

(Latour,2002:7),«Құдай–жаманшылықтыемес,жақсылықтысезіну».

42. Аристотельенгізгентермин:energeia.Ежелгікезеңдердеөнерменкәсіпбір-біріментығыз

байланыстыболғанынескесалакеткенабзал:кәсіптібілдіруүшін«өнер»сөзіқолданылған.

Мұнысаясатболыпқайтажаратылғантосқауылесебіндекөргімкеледі.Оданбөлек,оқыту,

т.с.скөбінеаясынаенбейқалатыніс-шаралардықамтуарқылыкәсіптіңмазмұныкеңейгенін

көргендіқалаймын.

43. Шеберлік метафорасының басқа артықшылықтары бар. Мысалы, ол екіұдайылықты

(қосамжарлықты) қарастыруға дайын, міндетті жүзеге асыру ісіне адал, көп жағдайда

тақырыптысөзбендабырақылмайды.

44. Бұл жай ғана тәжірибе кеңістігі әркез қолжетімді болды дегенді білдірмейді (қараңыз:

MiddletonandBrown,2006);сондай-ақмұныңкеңістіктісезінутәсілінедеқатысыбар.

45. Осықабылдаудыңтарихиерекшелігіболуыықтимал.(Қараңыз:Wall,2006).

46. Ішектің ұзындығын ескерсек, ол созып жібергендешағын бөлмені орап алады, география

деген–осы.

47. ЭммануэльЛевинастыңеңбегіндегісияқты.

48. МишельГенридіңеңбегіндегісияқты.

49. Ойобъектіденбөлекөмірсүреалмайдыдегендәстүрлітүсінікенді«парасатонтологиясы

материялық жиынтықтар мен процесс құрылымынан ажырамайды» деген пайымды

меңзейді(Toscano,2004a:XXI).

50. Қараңыз: Дыбыс кеңістігіне байланысты жұмыстар, дыбыстық тарихи жер бедерлерін

қалпына келтіру жолындағы талпыныстар (мысалы, B.R. Smith, 1999; Rath, 2003; Sterne,

2003).

51. Делөз бен Гуаттаридің еңбегінде структурализм қалдығы бар деп санаймын (қараңыз:

Schatzki,2002)таза«шаттықәрекетіне»артықмәнберілген(Deleuze,1988b:28).

52. ІсжүзіндеБатыстыңақыл-ойтарихынбірқатарфилософиялықшолулардыңтарихыретінде

жазыпшығуғакүмәнменқараймын.

53. «Философия теориясы – қиын мәселе; өз бетінше және өз ішінде алып қарағанда,

проблеманың шешімі табылмайды, ол қойылған мәселені аяғына дейін тиісті дәрежеде

қарастырудықажететеді»(Deleuze,1991

;

116).

54. Меніңөз тарапымнанқосқым келетіні:бұл қолжазба– осындай сүреңсіз қалыпқа түсетін

ақырғыларының бірі. Маған өзім жазып отырған нәрселердің көп бөлігіне қатысты

талабымды айқындау үшін жаңа көлемді тіркеу кітабы қажеттігі анық; өз мақсаттарын

орындау үшін алуан түрлі медиа мен таныстырылымдық стильдер мидай араласып, түрлі

жылдамдықпентаралуыныңнәтижесіндекөздегенойларыжүзегеасуымүмкін.

55. Маленбранш ойлағандай, бұл – жанның табиғи дұғасы, барлық тірі мақұлыққа

ықыластылық.

56. Бұлкітапта пайдаланылатынтеориялық технологияғаәбденсүйенугеболады.Гомборович

айтқандай, экзистенциализмге жүгінсек: Кешкі астың үстінде бір мезгілде кофе ішіп,

круассан жеужөніндегіДазайн (Dasein) талаптарын қанағаттандыру мүмкін емес сияқты.

Үрейленетінештеңежоқ,бірақтісдәрігеріненқорқынышбар.Шалбаркиіпалып,төңіректе

сөйлесіп жүрген санаға айналу бар. Қаланың сауда орталығында шағын алыс-беріс жасау

жауапкершілігібар.Әлдеқандайсалмағыбаржаратылыстыңжүгінарқалауүшінқоршаған

әлемгемәнберіп,одансоңбәрінонпесоғақайтаөзгертесалубар(қараңыз:Simic,2006:22).

57. Иглтон (Eagleton, 2006: 26) Джеймсонның стилін жақсы сипаттайды: «байланыстар

қақтығысқа қарағанда, мықтырақ болғанға дейін барлық нәрсені араластырып, аяғының

астындағыинтеллектуалдыжербедеріндетөселгенсүрлеуарқылыжылыстапкеледі».

58. Жаңа жазбалар толысуы жалғасып жатыр. Бірінші тарауды жазып шыққан соң,

тұтынушыменбірлескенөндірісжаңаортодоксияғаайналды;бұғаноның«HarvardBusiness

Review»басылымыныңбетіндежарықкөргеніайғақболаалады.

59. Ахуалға байланысты әңгімелер Петр Слотердайктің еңбегін еріксіз еске түсіреді, өйткені

менің алға қойған мақсаттарым оның кеңістік туралы жұмысына жақын келеді деп

ойлаймын(қараңыз:Sloterdijk,2005a,2005b).

Сілтеме

1. Abrahams,R.D.(2005)EverydayLife:APoeticsofVernacularPractices,Philadelphia:University

ofPennsylvaniaPress.

2. Abrams,J.andHall,P.(eds)(2006)Else/Where:MappingNewCartographiesofNetworksand

Territories,Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress.

3. Agamben,G.(1993)TheComingCommunity.Minneapolis,MN:UniversityofMinnesotaPress.

4. Agamben,G.(2004)TheOpen:ManandAnimal,Stanford,CA:StanfordUniversityPress.

5. Alliez, E. (2004a) Remarks on Whitehead, available online at

http://www.goldsmith.ac.uk/esisp/papers/Alliez_Remarks_on_Whitehead.pdf.

6. Alliez, E. (2004b) The Signature of the World: What is Deleuze and Guattari’s Philosophy?

London:Continuum.

7. Amin,A.andThrift,N.J.(2005a)«What’sleft?Justthefuture»Antipode,37:220–238.

8. Amin,A.andThrift,N.J.(2005b)«Citizensoftheworld.Seeingthecityasasiteofinternational

influence»HarvardInternationalReview27(3).

9. Appadurai,A.(2006)FearofSmallNumbers.AnEssayontheGeographyofAnger,Durham,NC:

DukeUniversityPress.

10. Billig,M.(2005)LaughterandRidicule:TowardsaSocialCritiqueofHumour,London:Sage.

11. Bloch,E.(1986[1959])ThePoliticsofHope(3vols),Oxford:Blackwell.

12. Bloch,E.(2000[1923])TheSpiritofUtopia,Stanford,CA:StanfordUniversityPress.

13. Braidotti,R.(2006)Transpositions,Cambridge:PolityPress.

14. Brennan,T.(2004)TheTransmissionofAffect,London:Continuum.

15. Bromell, N. (2000) Tomorrow Never Knows: Rock and Psychedelics in the 1960s, Chicago:

UniversityofChicagoPress.

16. Butler,J.(2005)GivinganAccountofOneself,NewYork:FordhamUniversityPress.

17. Carter, P. (1992) The Sound In Between: Voice, Space, Performance, Kensington: New South

WalesUniversityPress.

18. Carter,P.(2002)RepressedSpaces.ThePoeticsofAgoraphobia,London:Reaktion.

19. Chakrabarty, D. (2002) Habitations of Modernity: Essays in the Wake of Subaltern Studies,

Chicago:UniversityofChicagoPress.

20. Chatterjee,P.(2004)ThePoliticsoftheGoverened.ReflectionsonPopularPoliticsinMostofthe

World,NewYork:ColumbiaUniversityPress.

21. Colebrook,C.(2005a)Onthespecificityofaffect’inBuchanan,I.andLambert,G.(eds)Deleuze

andSpace,Edinburgh:EdinburghUniversityPress,pp.189–206.

22. Colebrook,C.(2005b)Howcanwetellthedancerfromthedance?Thesubjectofdanceandthe

subjectofphilosophyTopoi,25:5–14.

23. Connolly,W.E.(2005)Pluralism,Durham,NC:DukeUniversityPress.

24. Crary,J.(2004)«Foreword»inOliveira,N.,Oxley,N.andPetty,M.(eds)InstallationArtinthe

NewMillenium.TheEmpireoftheSenses,London:ThamesandHudson,pp.6–9.

25. Critchley, S. (2002) «Introduction» in Critchley, S. and Bernasconi, R. (eds) The Cambridge

CompaniontoLevinas,Cambridge:CambridgeUniversityPress,pp.1–32.

26. Critchley, S. (2005) Things Merely Are. Philosophy in the Poetry of Wallace Stevens,London:

Routledge.

27. Deleuze,G.(1988b)Spinoza:PracticalPhilosophy,SanFrancisco:CityLightsBooks.

28. Deleuze,G.(1991)EmpiricismandSubjectivity:AnEssayonHume’sTheoryofHumanNature,

NewYork:ColumbiaUniversityPress.

29. Despret, V. (2004) OurEmotional Make-Up: Ethnopsychology and Selfhood, New York: Other

Press.

30. Docherty,T.(2006)AestheticDemocracy,Stanford,CA:StanfordUniversityPress.

31. Donald,M.(2001)AMind So Rare.The Evolution of Human Consciousness,New York:W.W.

Norton.

32. Dunagan,C.(2005)«Dance,knowledge,andpower»Topoi,24:29–41.

33. Eagleton,T.(2006)«Makingabreak»LondonReviewofBooks,9March:25–26.

34. Fawcett-Tang,R.(2005)Mapping.AnIllustratedGuidetoGraphicalNavigationalSystems,Mies,

Switzerland:Rotovision.

35. Fenves, P. (1993) «Chatter» in Language and History in Kierkegaard, Stanford, CA: Stanford

UniversityPress.

36. Fischer,M.J.(2003)EmergentFormsofLifeandtheAnthropologicalVoice,Durham,NC:Duke

UniversityPress.

37. Fisher,M.(2002)TheVehementPassions,Princeton,NJ:PrincetonUniversityPress.

38. Fleming,C.(2004)RenéGirard:ViolenceandMimesis,Cambridge:PolityPress.

39. Fortun, K. (2001) Advocacy After Bhopal: Environmentalism, Disaster and Global Orders,

Chicago:UniversityofChicagoPress.

40. Gerhardt, S. (2004) Why Love Matters. How Affection Shapes a Baby’s Brain, Hove: Brunner-

Routledge.

41. Gil,J.(1998)MetamorphosesoftheBody,Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress.

42. Ginsborg,P.(2005)ThePoliticsofEverydayLife:MakingChoices,ChangingLives,NewHaven,

CT:YaleUniversityPress.

43. Ginzburg, C. (2001b) Wooden Eyes. Nine Reflections on Distance, New York: Columbia

UniversityPress.

44. Goodchild,P.(2002)CapitalismandReligion,London:Routledge.

45. Grosz,E.A.(2005)TimeTravels:Feminism,Nature,Power,Durham,NC:DukeUniversityPress.

46. Gumbrecht,H.U.(2004)ProductionofPresence:WhatMeaningCannotConvey,Stanford,CA:

StanfordUniversityPress.

47. Harman,G.(2002)Tool-Being:HeideggerandtheMetaphysicsofObjects,Chicago:OpenCourt.

48. Hewitt, A. (2005) Social Choreography: Ideology as Performance in Dance and Everyday

Movement,Durham,NC:DukeUniversityPress.

49. Hurley,S.andChater,N.(eds)(2005)PerspectivesonImitation, 2 vols, Cambridge,MA:MIT

Press.

50. Ingold,T.(2006)«Rethinkingtheanimate,re-animatingthought’Ethos,71:9–20.

51. James,W.(1960[1890])ThePrinciplesofPsychology,2vols.NewYork:Dover.

52. James. W. (1999 [1911]) Some Problems of Philosophy, Cambridge, MA: Harvard University

Press.

53. Jameson, F. (2005) Archaeologies of the Future: The Desire Called Utopia and Other Science

Fictions,London:Verso.

54. Kwinter, S. (2001) Architectures of Time: Toward a Theory of the Event in Modernist Culture,

Cambridge,MA:MITPress.

55. Kwon, M.P. (2004) One Place After Another: Site-Specific Art and Locational Identity,

Cambridge,MA:MITPress.

56. Latour, B. (2005) Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network Theory,Oxford:

OxfordUniversityPress.

57. Law, J. (2004a) «Mattering – or how might STS contribute?» available online at

http://www.comp.lancs.ac.uk/sociology/staff/law/law.htm.

58. Law,J.(2004b)AfterMethod:MessinSocialScienceResearch,London:Routledge.

59. Lazzarato,M.(2004)«Fromcapital-labourtocapital-life»Ephemera,4:187–208.

60. Levinson, S.C. (2003) Space in Language and Cognition: Explorations in Cognitive Diversity,

Cambridge:CambridgeUniversityPress.

61. Lotringer, S. (2004) «Foreword: We, the multitude» in Virno, P.,A Grammar of the Multitude,

NewYork:Semiotext(e),pp.7–19.

62. Mabey,R.(2006)«Godandme»Granta,93:195–199.

63. Mackenzie,A.(2002)Transductions.BodiesandMachinesatSpeed,London:Continuum.

64. McNeill,D.(2005)GestureandThought,Chicago:UniversityofChicagoPress.

65. Marcus,G.(2005)LikeaRollingStone:BobDylanattheCrossroads,London:FaberandFaber.

66. Middleton, D. and Brown, S.D. (2006) The Social Psychology of Experience. Studies in

RememberingandForgetting,London:Sage.

67. Miyazaki, H. (2004) The Method of Hope, Anthropology, Philosophy, and Fijian Knowledge,

Stanford,CA:StanfordUniversityPress.

68. Miyazaki,H.(2006)«Economyofdreams:hopeinglobalcapitalismanditscritiques»Cultural

Anthropology,21:147–172.

69. Netz,R.(2004)Barbed Wire:An Ecology of Modernity,Middletown,CT: WesleyanUniversity

Press.

70. Parisi,L.(2004)AbstractSex.Philosophy,Bio-TechnologyandtheMutationsofDesire,London:

Continuum.

71. Parkes,D.N.andThrift,N.J.(1980)Times,SpacesandPlaces.AChronogeographicPerspective,

Chichester:JohnWiley.

72. Phillips,A.(1999)Darwin’sWorms,London:FaberandFaber.

73. Pred,R.(2005)Onflow:DynamicsofConsciousnessofExperience,Cambridge,MA:MITPress.

74. Probyn,E.(2005)Blush:FacesofShame,Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress.

75. Rabinow,P.(2006) «Steps toward ananthropologicallaboratory»DiscussionPaper, 2February

2006.

76. Rajchman,J.(1998)Constructions,Cambridge,MA:MITPress.

77. Rath,R.C.(2003)HowEarlyAmericaSounded,NewYorkandLondon:CornellUniversityPress.

78. Rawls,A.M.(2002)Editor’sintroductioninGarfinkel,H.Ethnomethodology’sProgramWorking

OutDurkheim’sAphorism,Lanham,MD:RowmanandLittlefield,pp.1–64.

79. Reginster,B.(2006)TheAffirmationofLife.NietzscheonOvercomingNihilism,Cambridge,MA:

HarvardUniversityPress.

80. Riley,D.(2005)ImpersonalPassion:LanguageasAffect,Durham,NC:DukeUniversityPress.

81. Santner, E.L. (2001) On the Psychotheology of Everyday Life, Chicago: University of Chicago

Press.

82. Santner,E.L.(2006)OnCreaturelyLife.Rilke,Benjamin,Sebald,Chicago:UniversityofChicago

Press.

83. Schatzki,T.R.(2002)TheSiteoftheSocial:APhilosophicalAccountoftheConstitutionofSocial

LifeandChange,UniversityPark:PennsylvaniaStateUniversityPress.

84. Schwenger, P. (2006) The Tears of Things: Melancholy and Physical Objects, Minneapolis:

UniversityofMinnesotaPress.

85. Sheets-Johnston, M. (2005) «Man has always danced: forays into an art largely forgotten by

philosophers» Contemporary Aesthetics, vol. 3; available online at

http://www.contempaesthetics.org/newvolume/pages/article.php?articleID=273.

86. Simic,C.(2006)«Salvationthroughlaughter»NewYorkReviewofBooks,12January:22–25.

87. Simondon,G.(1989)Dumoded’existencedesobjectstechniques,Paris:Aubier.

88. Sloterdijk, P.(2005a) «Against gravity. Bettina Funcke talks with Peter Sloterdijk» Bookforum,

February/March.

89. Sloterdijk,P.(2005b)ImWeltinnenraumdesKapitals,Frankfurt:SuhrkampVerlag.

90. Sloterdijk, P.(2005c) «Atmospheric politics»in Latour, B. and Weibel, P.(eds) Making Things

Public.AtmospheresofDemocracy,Cambridge,MA:MITPress,pp.944–951.

91. Sloterdijk,P.(2006)«Waronlatency:onsomerelationsbetweensurrealismandterror»Radical

Philosophy,137:14–19.

92. Smith, B.R. (1999) The Acoustic World of Early Modern England: Attending to the O-Factor,

Chicago:UniversityofChicagoPress.

93. Soden,G.(2003)DefyingGravity:LandDivers,RollerCoasters,GravityBums,andtheHuman

ObsessionwithFalling,NewYork:Norton.

94. Spinosa, C., Flores, F. and Dreyfus, H. (1997) Disclosing New Worlds: Entrepreneurship,

DemocraticActionandtheCulturalisationofSolidarity,Cambridge,MA:MITPress.

95. Stengers, I. (2002a) «A cosmo-politics – risk, hope, change» in Zournazi, M. (ed.) Hope: New

PhilosophiesforChange,London:Routledge.

96. Stengers,I.(2006)«GillesDeleuze’slastmessage»TheVirginandtheNeutrino:WhichFuturefor

Science,Paris.

97. Sterelny, K. (2003) Thought in a Hostile World: The Evolution of Human Cognition, Oxford:

Blackwell.

98. Sterne,J.(2003)TheAudiblePast:CulturalOriginsofSoundReproduction,Durham,NC:Duke

UniversityPress.

99. Strathern,M.(1999)Property,Substance,andEffect,London:AthlonePress.

100. Tamen,M.(2001)FriendsofInterpretableObjects,Cambridge,MA:HarvardUniversityPress.

101. Tarde,G.(2000)SocialLaws:AnOutlineofSociology,Kitchener:BatocheBooks.

102. Taussig,M.(1993)MimesisandAlterity:AParticularHistoryoftheSenses,NewYorkRoutledge.

103. Thrift,N.J.(1996)SpatialFormations,London:Sage.

104. Thrift,N.J.(2001)«Summoninglife»inCloke,P.,Crang.P.andGoodwin,P.B.(eds)Envisioning

Geography,London:Arnold.

105. Thrift,N.J.(2005a)KnowingCapitalism,London:Sage.

106. Thrift,N.J.(2006b)«Space»TheoryCultureandSociety,23:139–146.

107. Toscano,A.(2004)«Preface:thecolouredthicknessofaproblem»inAlliez,E.TheSignatureof

theWorld:WhatisDeleuzeandGuattari’sPhilosophy?London:Continuum,pp.ix–xxv.

108. Vendler,H.(1995)TheBreakingofStyle,Cambridge,MA:HarvardUniversityPress.

109. Vesely,D.(2004)ArchitectureinanAgeofDividedRepresentation,Cambridge,MA:MITPress.

110. Wagner,R.(2001)AnAnthropologyoftheSubject:HolographicWorldviewinNewGuineaandIts

MeaningandSignificancefortheWorldofAnthropology,Berkeley:UniversityofCaliforniaPress.

111. Wall,C.S.(2006)TheProseofThings.TransformationsofDescriptionintheEighteenthCentury,

Chicago:UniversityofChicagoPress.

112. Wegner,D.M.(2002)TheIllusionofConsciousWill,Cambridge,MA:MITPress.

113. Weinstein,P.(2005)Unknowing:TheWorkofModernistFiction,Ithaca,NY:CornellUniversity

Press.

114. Wheeler,W.(2006)TheWholeCreature:Complexity,BiosemioticsandtheEvolutionofCulture,

London:LawrenceandWishart.

115. White,S.K.(2000)SustainingAffirmation:TheStrengthsofWeakOntologyinPoliticalTheory,

Princeton,NJ:PrincetonUniversityPress.

116. Whitehead,A.N.(1978)ProcessandReality,NewYork:Macmillan.

117. Wilson,E.(2004)Psychosomatic.FeminismandtheNeurobiologicalBody,Durham, NC: Duke

UniversityPress.

118. Wilson,T.D.(2002)StrangerstoOurselves.DiscoveringtheAdaptiveUnconscious,Cambridge,

MA:BelknapPress.

119. Wolin,S.(2000)«Politicaltheory:fromvocationtoinvocation»inFrank,J.A.andTamborino,J.

(eds)VocationsofPoliticalTheory,Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress,pp.3–22.

120. Zumthor, P. (2006) Atmospheres. Architectural Environments. Surrounding Objects, Basel:

BirkhäuserVerlag.

ҮШІНШІТАРАУ

Күрделілік

ДжонУрри

ДжонУррибұлэссесіндекүрделілікидеясыныңастарындағылымтуралысөзқозғайды.Ол–

Ланкастер университетінің әлеуметтік ғылымдар профессоры. Кейінгі уақытта «Туристік

көзқарас» (The Tourist Gaze, 2002), «Жаһандық күрделілік» (Global Complexity, 2003), «Көрнекі

туристікорындар»(Performing TouristPlaces,2004),«Туризмұтқырлықтары»(Tourism Mobilities,

2004)және«Аутоұтқырлықтар»(Automobilities,2005)кітаптарыжарықкөрген.

Кіріспе

«Күрделілік» термині жақын арада физикалық және әлеуметтік

ғылымдарда, гуманитарлық жартылай танымал жазбаларда пайда болды.

Ол нені білдіреді, құрылымы қандай деген сауалдарға жауап табу қиын,

өйткенікөптегенғылыми,әлеуметтікжәнежартылайтанымалдискурстар

мен тәжірибелерде ғана «көрінеді». Ол балама емшілік, архитектура,

кеңесшілік,тұтынудизайны,экономика,қорғаныссаласындағызерттеулер,

көркем әдебиет, бау-бақша дизайны, география, тарих, әдебиет теориясы,

басқару білімі, жаңа ғасыр, ұйымдық зерттеулер, философия,

постструктурализм, әлеуметтану, көлік жарысы, қала құрылысының

жоспары, сондай-ақ екі, соған шамалас онжылдық ішіндегі «физикалық

ғылымдардың»көпшілігінежақсымәлім(Thrift,1999).Белгілібіртұрғыдан

жаһандық құбылысқа айналғандықтан, оны әртүрлі бөліктерге жіктеу

қиынғасоғады.«Күрделілік»тәжірибелеріөзітуралыұғымдыжержүзіне

түгел таратып, дербес құрылым жасап алған жаһандық желі сияқты.

Күрделілікті зерттеушілер қоғаммен байланыс пен брендинг әдістерін,

«жұлдызды» сөз шеберлерімен өткізілетін халықаралық кездесулерді,

гуруға табынуды, жаһандық бұқаралық ақпарат құралдарын,

жарияланымдарды,әсіресеНью-МексикодағыСанта-Фесындыорталықта

Нобель сыйлығының лауреаты Илья Пригожин атындағы әртүрлі зерттеу

институттарында орналасқан желілерді пайдаланады (Waldrop, 1994).

Таңбалау, сондай-ақ күшейту тұрғысынан да күрделілік көзқарасын

танытатын жаңа «сезім құрылымы» бар. Мұндай сезім құрылымы –

адамдар, корпорациялар мен қоғам үшін тосын ашықтықты, уақыт

кеңістігіндегі нәтижелердің болжамсыздығын, объектілер мен табиғатқа

қатыстықайырымдылықты,қарым-қатынастардағыәртүрлі,сызықтықемес

өзгерістерді, үй шаруашылығы мен тұлғаларды, сондай-ақ өнімдердің,

технологиялардың, әлеуметтік желілердің аса күрделілігінің күрт өсімін

қамтиды (Capra, 1996, 2001). Сөйтіп, экономикалық, технологиялық

зерттеулер өнімдер құрамындағы компоненттердің саны елеулі дәрежеде

артқанынкөрсетеді(Urry,2003).1800жылдаршамасындағыЭлиУитнидің

мылтығында51бөлшекболса,ХХғасырдыңсоңындағығарышкемесінде

олардыңсаны10миллионғажетті.Бұғанқоса,керібайланысілмектерінің

компоненттерін біріктіретін құрылымдар қосатын кибернетикалық үлес

көбейе түседі. 1970 жылы әлемдік саудада қарапайым жолмен жасалған

жай өнімдер ең жоғары бағаға ие болды; арада ширек ғасыр өткен соң,

әлемдік сауда өнімдерінің үштен екісін өте көп компоненттері,

кибернетикалық құрылымдары, әлеуметтік-техникалық жүйелері бар

күрделі процестер мен күрделі өнімдерді құрайды. Бұл – дербес

құрылымданған, компьютерленген жүйелермен байланысты; олар бүкіл

дүниежүзіндеұдайыөздігіншекөбейіп,кедергілерденөтунежаңажолдар

салуүшінқажеттітехнологиялардыенгізетіндағдыларменқұрылымдарды

дамытады. Сезімнің күрделілік құрылымы қазіргі заманның көптеген

процестерімен байланысқан тосын жағдайлардыанықтайды. «Табиғатты»

сақтау, табиғатты аялайтындар жақсы көретін нәрселердің көпшілігін

күйрететін сияқты (Davis, 2000). «Табиғат теңгерімі» деп аталатын нәрсе

жоқ;адамкүшіараласпаса,тепе-теңдіктегінақтылықта,табиғаттаболмас

еді. Адам әрекетінің нәтижелері жер бедерінің эволюциясына біржола

жымдасакірігіпкеткен.Кезкелгенэкологиялықжүйеөтекүрделісипатта,

сондықтан табиғат теңгерімін, мысалы, теңіздер мен өзендердегі балық

популяциясын жай қалпына келтіре салу оңай емес. Іс жүзінде көптеген

экологиялықжүйелертұрақтықарым-қатынастарғаемес,жербетініңбасқа

бөліктеріненқаптап келетін түрлі ағындар мен отқа,найзағайға,дауылға,

жойқын желге, мұз көшкініне, су тасқынына, аязға, зілзалаға тәуелді.

Теңгерім мен тыныштық табиғаттың «қалыпты» жағдайына тән емес.

Мұндай оқиғалар көрінісін нақты зерттеушілердің өмірінен, зерттеу

бағдарламаларыныңмерзіміненәлдеқайдаұзаққасозылатынкеңқұлашты

кезеңдердіңбарысындағанакөругеболады.Оныңүстінетүрлердіңбасым

көпшілігініңпопуляциясыбірізділіктанытпайды;оларөрісжайғануақытта

тез көбейеді де, артынан сол күйінше, лезде жойылып кетеді. Қозғалыс

үстіндегі айнымалы өлшемдер немесе кірме мәліметтер аздаған

өзгерістерге ұшырағанымен, кері байланыстың ықпалымен ұлғайып,

сәйкеспейтіннәтижелергеапаруымүмкін;солсебепті,төтеншежағдайлар

күрделілікке тап болады. Үнсіз, тіл алғыш «табиғат» жоқ; бұл әсіресе

«мәдениеттің»жаңатүрлеріқақтығысқанкездебайқалады.Бүгінгікүрделі

әлем СПИД пен эбола, жаңа супербактериялар, приондар сынды ажал

төндіретін патогендер, туберкулездің, тырысқақтық пен без обасының

қайта көріністерітәріздібейімділігіжоғарывирустардықамтиды. Бәлкім,

мұндай медициналық ақырзаманның қаупіне жаһандық саяхат пен

сауданың жаңа үлгілері мен мықты «қарсылыққа» тап келетін

антибиотиктердіңбарыншатиімсіздігі,«медицинаның»сыртыменішіндегі

жаңақуатқаиеболғантәуекелшілдікмәдениетісебепкерболыпотыр(Van

Loon, 2002). Осы және басқа да процестер аралас (гибридті) жүйелердің

салыстырмалытүрденетабиғинеәлеуметтікемес,сондай-ақкүрделіліктің

жоғары деңгейін көрсететін не тәртіпті, не анархиялық емес жиынтығын

білдіреді. Сезімнің күрделілік құрылымы «себептер» мен «нәтижелер»

арасындағы айқын сәйкестіктің болмауынан аңғарылады. Бұл аралас

жүйелерді«күрделі»депсанауымыздыңсебебі–ХХғасырғылымындағы

бірқатарзерттеулердіңқорытындысыбойыншатуындапотыр.

Уақытпенкеңістік

ХХ ғасыр ғылымы Ньютон ілімінің қағидаларын бойына әбден сіңіріп

алды. Бұл күрделілікке қарай бетбұрысты әзірледі (Capra, 1996). ХХ

ғасырға дейінгі ғылым уақытқа ньютондық тұрғыдан қарады, яғни оны

өзгермейтін, кеңістікке ұқсайтын бірліктер ішінде шексіз бөлінетін,

ұзындығы өлшенетін, сан арқылы көрінетін «қайталанбалы» деп санады.

Бұлуақытшынмағынасындаұзынабойыілгеріәрікеріорынауыстыруы

тиісөзгермейтінөлшенбеліұзындықтарыбардекарттықкеңістікесебінде

қарастырылады. Объектілер абсолют уақыт пен кеңістіктің осындай

шекараларында орын алғандай пайымдалады. Ғалымдар мұндай түсінікті

жоққа шығарады (Coveney and Highfield, 1990). Эйнштейн өзі тиесілі

жүйегетәуелдіемес, бекітілген неабсолютуақытболмайтынынкөрсетті.

Уақыт – кез келген бақылау мен өлшеу жүйелерінің шектеулі, ішкі

ерекшелігі. Ол қай жерде, қалай өлшейтініне байланысты түрленеді. Ол

созылуыда,тарылуыдамүмкін.ӘріқарайЭйнштейнуақытпенкеңістіктің

бір-біріненбөлінбегенін,массаның(физикалықөлшем.–Ауд.)ықпалымен

иілген уақыттың төрт өлшемді кеңістігіне кірігіп кететінін дәлелдеді.

Уақыт пен кеңістікфизикалық, әлеуметтік әлем оларға қуат дарыту үшін

әрекет ететін процестің «ішінде» орналасады. Кеңістік пен уақыт енді

жанды сипат танытады. Дене қозғалғанда не күш ықпал жасағанда, бұл

уақытпенкеңістіктіңиінінеәсеретеді,алуақытпенкеңістіктіңқұрылымы

өзкезегіндеденелердіңқозғалысыменкүштіңықпалынаөзтарапынанәсер

жасайды. Ғаламның пайдаболуыбұрынболмағанбеймәлімкүйде жүзеге

асты;сөйтіп,оныңқалыптасуыныңөзісолсәттекеңістіктіде,уақыттыда

дүниегеәкелді.«Үлкенжарылысқа»дейін«уақытболғанжоқ»;ғаламтағы

бірайрықшажағдайғадушарболса,уақыт(кеңістік)тоқтайды.Уақытпен

кеңістіккенеттенжаралған;бұл–ғаламныңжүйелісипатыныңбіркөрінісі.

Оларпроцессішіндеқамтылған.

Кванттықтеорияәдеттебелгілібірқалыпқақұйылғанғадейіннешетүрлі

ықпалға ұшырайтын электронды қамтитын нақты күйді сипаттайды.

Кванттық әрекет шалт әрі іргелес, болжалсыз болып келеді. Бөліктердің

өздеріне қарағанда олардың өзара әрекеттестігі әлдеқайда орнықты. Бом

мұныбишілеріжоқбименсалыстырады.

Термодинамика уақыттың қайтымсыз ағыны бар екенін көрсетеді

(Prigogine, 1997). Мезгілдік симметрия мен уақыттың іс жүзінде

қайтымдылығының орнына, классикалық физикада тұжырымдалғандай,

болған оқиға мен келешекте орын алатын оқиғаның арасындағы айқын

өзгешеліксипатталады.Мезгілағыныашықжүйелердеуақытөткенсайын

құрылымды жойып, кездейсоқтық пен бейберекеттіктің көбеюіне әкеліп

соғады. Бұл бейберекеттіктің жиналуы, жағымды энтропия

термодинамиканың екінші заңына сәйкес жүзеге асады. Бірақ бейберекет

көбеймейді.Пригожин жаңа реттіліктің(тәртіптің) пайда болғанын, бірақ

тепе-теңдіктен алыс тұрғанын көрсетеді. Ол шашыраңқы (диссипативті)

құрылымдар деп атайтын нәрселер бар; олар бейберекеттік айдынында

жаңа реттіліктің аралдары сияқты пайда болып, жалпы ауқымы зор

энтропияның есебінен қолдау табады, тіпті қатарын көбейтеді.Пригожин

мұндай оқшау реттіліктің «бейберекеттік ішінде қалай жүзіп жүретінін»

сипаттайды.

Уақыттың қайтымсыздығын 15 миллиард жыл бұрынғы қайталанбас

«Үлкенжарылыс»оқиғасынансоң,ғаламныңедәуіркеңейгеніненаңғаруға

болады. «Үлкен жарылыстың» ғылыми тұрғыдан дәлелденуі физикалық

әлемніңуақытқайтымды,анықтауғаболатын,болжамды«құбылыстардың

қатарына кіреді» деп санайтын заңдарымен үйлесім табуы мүмкін емес.

«Үлкен жарылыс» –текбіррет қана орыналатын құбылыс; бізгебелгілі

ғаламның шегінде ондай нәрсе ертелі-кеш болған жоқ. Табиғат заңдары

жалпы емес, тарихи сипатқа ие (қоғамның даму заңдарына көбірек

ұқсайды).

Мезгіл ағыны не барысы тұрақсыз, салыстырмалы түрде болжалсыз

келешек ықпалдарға апарыптіреп, әртүрлімүмкіндіктермен сипатталады.

Уақыт алуан тұрпатты әрі болжалсыз. Пригожин (Prigogine, 1997)

«сенімділіктің ақыры» туралы сөз қозғайды, өйткені күрделілік туралы

ғылымдар ол детерминді (анықталатын) әлемнің шеттетілген бейнелері,

ықтиярсыз таза «кездейсоқтық әлемі» деп атаған нәрселерді игереді.

Күрделілік детерминизм мен кездейсоқтықты, сондай-ақ табиғат пен

қоғамды, болмыс пен жаралуды, тоқырау мен өзгерісті жоққа шығарады.

Кейін жүйелер «бейберекеттік шегінде» тұрғандай қабылданады. Реттілік

пенбейберекеттікбелгілібіртеңгерімхәліндеболады;ондакомпоненттер

толығымен бір жерде тұйықталып қалмаған, сонымен қатар тұтастай

анархияға құлаш ұрып кетпеген. Бейберекеттік – түгелдей дерлік

анархиялық кездейсоқтық емес; барлық мұндай жүйелерде белгілі бір

«реттелгенбейберекеттік»байқалады.

Уақыт келешекте жаппай ықпал жасауы ықтимал; өткен шақтағы

азғантай өзгерістерді өз бойында қалдырады. Мұндай кішкентай ғана

оқиғалар ешқашан «ұмытылмайды». Бейберекеттік теориясы тек себеп-

салдардағы үлкен өзгерістер ғана ықпалдағы зор өзгерістермен ғана

шектелмейді,яғнитазадетерминдіережелержиынтығынажүгінеотырып,

болжалсыз, қалыпқа түсірілген нәтижелерді кей кезде елеулі ықпалға

ұшырататыннекерісіншетиттейсебеп-салдарларменұштастыруғаболады.

Мұның классикалық үлгісі ретінде 1961 жылы Лоренц тапқан «көбелек

эффектісін»ұсынамыз.Бірорындағыазғантайөзгерістерөзарабайланысты

үш сызықтық емес теңдеулер арқылы қалыпқа түсірілсе (модельге

айналдырылса),әуелгіорынменсалыстырғандабасқаахуалдағыөтеүлкен

ықпалдардыңмүлдеөзгешеболатынынкөрсетіпберді.

Пайдаболу

Пайда болу идеясы – динамикалық жүйелі талдаудың басты бөлшегі

болып саналады. Мәселе – жиынтықтың өз бөлшектерінің өлшеміне

қарағанда үлкен болатынында ғана емес; өзінің құрама бөліктерінен

өзгешеленетінжүйеліықпалдардабар.Күрделілікжүйекомпоненттерінің

өзара әрекеттестік арқылы «ықтиярсыз түрде» ортақ белгілер мен

пішіндерді,тіптііштейжасырынемес,жекебөліктердеанықтанылмайтын

түс (бояу) тәрізді қарапайым сипаттарды қалай жетілдіретінін көрсетеді.

Қанттыңдәміөзқұрамындағыкөміртек,сутекнеоттектеболмайды.Бұл–

сызықтықемессалдарлар;оларосысияқтыәрекеттердіқамтитынөтекөп

компоненттердіңөнебойындаболмайды,қатыстылықкөрсетпейді.Мұндай

ауқымды заңдылықтар мен сипаттамалар қарастырылып отырған

құбылыстан туғанымен, оның микродинамикасына қатыссыз болады.

Газдар – біртекті нәрселер емес, бірақ олардың құрамында кванттық

механика заңдарына бағынатын айқыш-ұйқыш шатысқан атомдар

сабылысы бар. Газдарды реттейтін заңдар әр жеке атомның сипатынан

емес, олардың статикалық қалпынан пайда болады. Сондай-ақ жүйе

реттелетінайнымалылардыңөзгерісінеазырақорынберсе,басқажағдайға

көшіп, сұйық газға айналады немесе ауа райының жылылығына

қарамасатан,кенетмұздәуіріорнайқалады.Бұлкүтпегенқұрылымдармен

жағдайлардықалыптастыруыықтимал;алолардыңсипаттарыәуелбастағы

негізгіқарапайымзаңдарданмүлдеөзгешеболуымүмкін.

Нақты жүйедегі қалыптардың (пішіндердің, күйлердің) пайда болуы

«тартылыс күшіне» байланысты. Динамикалық жүйе уақыт өте келе

сатылыкеңістіктіңбарлықықтималбөліктеріарқылыорынауыстырмастан,

шектеуліжергежайғасыпалса,мұныңсебебін«тартылыскүшінен»көреді.

Қарапайым«тартылыскүші»–маятниктіңеркінтербелісікезіндегіаялдау

нүктесісынды.Барлықнәрсетепе-теңдіктіңжалғызнүктесіндетоғысады.

Күрделі мысалдың бірі – үйдің орталық жылу/ауа тазартқыш жүйесі;

«тартылыс күші» бір нүктеде емес, белгілі бір температура аралығында

орналасады.Байланыссызықтықемес,бірақолауытқудыазайтатынтеріс,

керібайланысмеханизмініскеқосады.Бұл–өзін-өзіреттейтінтұйықжүйе.

Кейбіржүйелерде«бөгдетартылыскүштер»,тұрақсызкеңістіктерболады;

оларға динамикалық жүйелердің траекториясы ұзақ уақыт мөлшерінде

жүзегеасатынмиллиардтағанқайталаулар,ыңғайлыкерібайланысарқылы

тартылады. Мұндай кеңістік шекаралар бойында айқындалмауы мүмкін

немесе Лоренцтің «көбелек» сипатты «тартылыс күші» сияқты әртүрлі

межелер жиынтығын иемденуі ықтимал. Мұндай «тартылыс күштері»

өздері тудыратын ықпалдарға, олардың бастапқы жағдайларына қатысты

өте сезімтал болып келеді. Көптеген ғылымдар топологияны бөгде

сипаттағы«тартылыскүш»ретіндесипаттауғаынталыболды.

Жүйежәнекерібайланыс

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Мэйси конференциялары (Macy

conferences) аясындағы әуелгі кибернетикалық зерттеулер қарастырылып

отырғанкезкелгенжүйеніңгомеостатикалыққызметінқалыпқакелтіретін

теріс-кері байланыс циклдарының маңызын атап өтті (Hayles, 1999).

Мұндай айналмалы себеп-салдар жүйелері теріс-кері байланыс есебінен

тепе-теңдік пен тұрақтылықты қалыпқа келтіретін ақпаратты өңдеумен

байланысты (бұл пайым Талкотт Парсонсқа айрықша ықпал етті).

Күрделілік немесе сызықтық емес сипат туралы бертінгі тұжырымдар

жүйесінде ыңғайлы кері байланыс желілері қарастырылған. Олар

соққылардысіңіріп, бастапқы тепе-теңдіктіқалпына келтіре алмаған соң,

жүйедегі бастапқы қысымды өршітетіндер ретінде қабылданады. Жүйе

бөліктерінің арасында өте қуатты өзара әрекеттестік жүзеге асады,

нәтижелерге «билік жүргізетін» орталық сатылы бағыныштылық жүйесі

болмайды. Ыңғайлы кері байланыс өзгеріс процестері теріс-кері

байланыстағы тәрізді әлсіреген кезде емес, күшейген уақытта пайда

болады.

Мұндай ыңғайлы кері байланыс әртүрлі экономикалық-технологиялық

жүйелерден (мысалы, технологиялық жағынан күшті Betamax жүйесін

ауыстырған VHS бейне жүйесінен) табылған тәсілдерге тәуелділікті

туғызатын үдемелі қайтарымдар талдаумен тікелей байланысты. Мұндай

қайтымсызтәуелдіккездейсоқоқиғаларБрайанАртур(BrianArthur,1994)

«құрсаулап тастау» деп қарастыратын детерминді сипаттары бар

институционалдық құрылымдарды, оқиғалар тізбегін уақыт өте келе

қозғалысқакелтіргендепайдаболады.

Күрделілік ғылымы уақыт аясында өздерінің дербес құрылымын

қалыптастырған сайын бейімделе дамуға мүмкіндігі бар жүйелерді

зерттейді. Мұндай күрделі әлеуметтік өзара әрекеттестік қабырғалары

ауысып отыратын, бір ғана сүрлеуі бар жықпыл дүниемен теңестіріледі.

Жықпылдүниеніңқабырғаларынаикемделіп,оныңиірімдеріарқылыжүріп

өту үшін жаңа қадамдар жасау қажет. Күрделілік қалыптасудан өтетін,

жанды сипаттағы және дербес құрылымы бар жүйелерді зерттейді. Олар

бірлеседамып,бейімделубарысындакейінболатыноқиғалардыңықтимал

белгілеріне қатты ықпал етеді. Матурана мен Валера түсіндіріп берген

автопоэзис (дербес туынды) жүйені құрайтын компоненттерді

қалыптастыру процесі арасындағы дербес дамуды қамтиды (Maturana,

1981).Оларөндіріспроцесінәртүрлікерібайланыстәсілдерініңкөмегімен

қайта жандандырып отырады. Бұл өзгерістерге ұшырауы мүмкін екеніне

қарамастан,құрылымныңөзсипатынсақтапқалуүшінжасалады.

Автопоэзисті–сызықтықемеслазерліктеорияаясындақарастырғанжөн;

қажетті шығарылымдарды үйлестіру дербес құрылым қалыптастыру

процесі арқылы лазерлік сәуленің көмегімен жүзеге асады. Автопоэзис

урбандану сипатынан да танылады; жеке адамдардың мүддесі үшін

ақырындап қана жасалған, мысалы, этностық жақындығы бар кісілермен

іргелес тұру сынды азғантай жергілікті талаптар Американың ірі

қалаларына тән жаппай оқшауланған аудандарды туғызуы ықтимал

(Krugman,1996).

Күрделіжүйелер

Капра(Capra,1996)табиғатболжануықиын,сыртқықоршағандүниенің

шағын тербелістерінің өзіне сезімтал адам болмысына ұқсайды деп

пайымдайды.Бұлфизикалық,әлеуметтікәлемдердіталдағанкездеолардың

арасындағы өзара орасан зор тәуелділікті, бағыттастықты, сәйкестік пен

ұқсастықты танытады. «Физикалық» пен «әлеуметтік» әлемдерді бөліп

тастаудың өзі әлеуметтік-тарихи ұйғарым болып саналады, бұл белгілі

мөлшердекүрделілікбетбұрысыныңықпалыменжойылыпкетеді.

Күрделілік ғылымдары – табиғат пен қоғам, сондай-ақ жаратылыстану/

физика мен әлеуметтік ғылымдар арасындағы мұндай айырмашылықты

жоюдыңнебірамалдарыарқылықамтамасызетеді.Бұлжүйелертақырыбы

мейлі халықтың экономикалық топтары, өсімдік шіркейлері, мейлі

халықаралық лаңкестер, мейлі өзен аңғарлары немесе ауа райының

жүйелері болсын, ештеңеге қарамастан, әлемдегі күрделілік туралы

талдамалы пайымдарды адамнан соңғы, сондай-ақ табиғаттан кейінгі

болып көрінетін кезең аясында насихаттағысы келетін тәрізді (Hayles,

1999).ӘрараласжүйегеКапра(Capra,2001)айтқандай,көпжағдайдатепе-

теңдік нүктелерінен болжалсыз, қайтымсыз сипатта жылжып таралатын

ұқсассызықтықемесжелілікқасиеттертәнсияқты.Алкүрделіліктіңөзі–

жершарынбойлапорынауыстыратын,әрекетүстіндегіортасынөзгертетін

басқа да қуатты жаһандық гибридтермен (қоспалармен) қоян-қолтық

бейімделе дамитын жаһандық жүйе (қараңыз: Urry, 2003, жаһандық

күрделіліктуралы).

Сілтеме

1. Arthur, B. (1994) Increasing Returns and Path Dependence in the Economy. Ann Arbor, MI:

UniversityofMichiganPress.

2. Capra,F.(1996)TheWebofLife.London:HarperCollins.

3. Capra, F. (2001) The Hidden Connections. A Science for Sustainable Living. London: Harper

Collins.

4. Coveney,P.andR.Highfield(1990)TheArrowofTime.London:Flamingo.

5. Davis,M.(2000)EcologyofFear.London:Picador.

6. Hayles,N.K.(1999)HowWeBecamePosthuman.Chicago,IL:UniversityofChicagoPress.

7. Krugman,P.(1996)TheSelf-OrganizingEconomy.Cambridge,MA:Blackwell.

8. Maturana, H. (1981) «Autopoeisis», in M. Zeleny (ed.) Autopoeisis: A Theory of Living

Organization.NewYork:NorthHolland.

9. Prigogine,I.(1997)TheEndofCertainty.NewYork:TheFreePress.

10. Thrift,N.(1999)«ThePlaceofComplexity»,Theory,Culture&Society16:31–70.

11. Urry,J.(2003)GlobalComplexity.Cambridge:Polity.

12. VanLoon,J.(2002)RiskandTechnologicalCulture:TowardsaSociologyofVirulence.London:

Routledge.

13. Waldrop,M.(1994)Complexity.London:Penguin.

ТӨРТІНШІТАРАУ

Əрекетшілжелітеориясы:бірқатартүсініктеме

БруноЛатур

БруноЛатурдыңғылымиеңбектерібірқатарпәндергетереңықпалынтигізді.Латурөзқызмет

жолын әлеуметтік қарым-қатынастар туралы зерттеулердің өзара байланысын парықтаудан

бастады.Өзініңтаяуда жазылғанеңбегіндеадам білімі жобасындаобъектілердіде,сондай-ақ

адамнан тысқары әрекетшілерге де ізетпен қарайтын заттардың жаңа құрылымына

(конституциясына), жиынтығына (парламентіне) қолдау көрсетті. Оның «Біз ешқашан заманға

сай болған емеспіз» (We Have Never Been Modern, 1993), «Лабораториялық өмір» (Laboratory

Life,1986)және«Әрекетүстіндегіғылым»(ScienceinAction,1988)аттыеңбектерібар.

Әрекетшілержелілердізерттеуміндетінғылымментехникасаласындағы

Париж зерттеу тобы 1980 жылдардың басында қолға алған болатын

(Callon/Law/Rip, 1986). Бірақ жұрт бұл теорияны көп жағдайда дұрыс

түсінбеді;солсебептіқаталсынғаұшыратты.Бұлмақаладаменжелілерге

тәнбірқатарсипаттардытүгендеп,кейбір түсінбестіктердіңсебебінашып

көрсеткімкеледі.Менбұларадасандықзерттеулерге,оныңішінде«іргелес

сөздерді талдау» тәсіліне жүгінбеймін, өйткені олардың өзі әрекетшіл

желіне апаратын әлеуметтік теория мен айрықша онтология пайымының

қиындығы себепті дұрыс түсіндірілмеген (қараңыз:

Callon/Courtial/Lavergne, 1989a; b). Бірінші түсінбестік желілік сөздің өзі

мен ол білдіретін қосымша мағыналарды жалпы пайдалануға қатысты.

Біріншіқателікоғанағынсу,пойыз,метронемесетелефон«желісі»сияқты

жалпытехникалықмағынажүктеуденкөрінеді.Кейінгітехнологияларкөп

жағдайдажеліліксипатқаие,яғнибір-біріненөтеалшақбөлшектердіңөзі

тығыз байланысқан. Бұл ретте тораптар арасындағы айналым олардың

бірқатарына стратегиялық сипат беретін айқын арналардың жиынтығы

арқылы міндетті түрде жүзеге асады. Компьютер желісінен артық тығыз

байланысқан, жырақтан ұштасқан, міндетті сипаты бар, стратегиялық

тұрғыдан жетік құрылымданған еш нәрсе жоқ. Бірақ бұл – әрекетшіл

желінің негізгі метафорасы емес. Инженерлік түсінік тұрғысынан

техникалық желі әрекетшіл желінің ықтимал ақырғы және тұрақтанған

күйін білдіреді. Әрекетшіл желі техникалық желінің барлық сипатын

қамтымастан міндетті арналарсыз, стратегиялық тұрғыда жайғасқан

торапсыз болуы мүмкін. Томаз Хьюздің «билік желілері» (1983) тарихи

тұрғыдан қарағанда, бәрінің бастауында тұрған әрекетшіл желі болып

саналады. Олардың кейбірі ғана ақыр соңында инженерлік сипаттағы

желіге,электржелісінеайналады.Тіптікейінгікезеңніңөзіндежелілердің

инженерлік анықтамасы әлі де әрекетшіл желі проекциясының бір бөлігі

болыпқалабереді.

Екіншітүсінбестіктіаңғаруоңай.Әрекетшілжелітеориясы(әріқарай–

ӘЖТ)–әлеуметтікжелілердізерттеуденмүлдебөлекнәрсе.Өтеқызықты

болуынақарамастан,бұлзерттеулержекеадамдарарасындағыәлеуметтік

қатынастарды – олардың жиілігін, бөлінісін, біртектілігін, өзара

жақындығынқамтиды.Ол–институттар,ұйымдар,мемлекеттерменелдер

сынды өте ауқымды жаһандық концепцияларға үн қату негізінде

қалыптасып, оларға көбіне шындыққа жақын әрі жиынтығы аз

ассоциацияларды үстейді. ӘЖТ – бұлдыр, жалпылама сипаттағы

әлеуметтанушылық ұғымға қатысты күмәнді көзқарасқа қосыла отырып,

қоғамныңөзтабиғатынсипаттауғабетбұрады.Бұлреттеолжекеәрекетші

адаммен шектелмей, әрекетші (актор, актант) сөзіне адамдық емес, жеке

тұлғалықемессипаттардыдарытады.Әлеуметтікжеліәлеуметтік,табиғи

әлемдегі адамдардың талдауға ұшырамаған қарым-қатынастары туралы

ақпаратты жүктесе, ӘЖТ қоғам мен табиғаттың ішкі мәнін ашуға

бағытталған. Ол әлеуметтік желілерді әлеуметтік теорияға қосқанды

қаламайды, керісінше, әлеуметтік желілерден әлеуметтік теория

шығарғысыкеледі.Әлеуметтануболатынысияқтыол–әріонтология,әрі

метафизика (Mol/Law, 1994). Әлбетте, сипаттамаға әлеуметтік желілер

қосылады,бірақолардыңешжеңілдіктеріменмаңызыболмайды(сандық

амалдардың азғантай бөлігі көбіне пайдалануға болатын сипатқа ие).

Мұндай түсінбестіктерге жол ашқандықтан, сөздержелісін пайдаланудың

не қажеті бар? Сөзді пайдалану Дидродан бастау алады. «Rеseau» сөзін

материяменденелердісипаттауүшінеңәуелі,Дидроқолданды;бұлоған

Декарттыңматерияменрухарасындағыайырмасынжоюмақсатындакерек

болды. Бұл сөзге әу баста онтологиялық компонент тән еді (Anderson,

1990). Қарапайым тілмен айтқанда, ӘЖТ – мәнді сипаттайтын

метафоралардың өзгерісі: жамылғының орнын талшықтар (Делөздің

сөзімен айтқанда, ризомалар: Deleuze/Guattari, 1980) басады. Дәлірек

айтқанда,бұл– топологияның өзгерісі.Екі өлшемдіжамылғы бетнемесе

үшөлшемдісфературалыойлағаннангөрі,қаншабайланысыболса,сонша

өлшемі бар тораптар жайында пікір қозғау ұсынылады. Алғаш танысқан

кезде ӘЖТ қазіргі қоғамды оның талшықты, сымды, ширақ, жіпшелі,

жабысқақ,түтікшелісипаттарынмойындамайынша,суреттейалмайтынын

айтады. Оларды деңгей, қыртыс, аумақ, сала, категория, құрылым, жүйе

ұғымдары ешқашан бейнелемейді. Ол бұл дәстүрлі сөздер тудыратын

ықпалдарды, оларға ілесіп жүретін онтология, топология мен саясатты

араластырмастан түсіндіруді мақсат етіп қояды. ӘЖТ-ны ғылым мен

технология зерттеушілеріойлаптапты;олжаратылыстанумен әлеуметтік

ғылымдар қорытқан деректер мен инженерлер жасап шығарған

бұйымдардыөзбеттеріншеқайтақарастырмайынша,қоғамдынебіріктіріп

тұрғанын түсіндіру мүмкін емес екенін дәлелдейді. Екінші жағынан

алғанда, ӘЖТ біздің әлеуметтік нәтижелер туралы түсінігімізді қайта

жаңғыртудың жалғыз жолы желілік онтология мен әлеуметтік теория

екеніносылайкөрсетіпбереді.

ҰдайынәзіктүйсікдеңгейіненкөрінетінӘЖТ–материялықарсылықтың

қарапайым айғағы. Күш ұйысудан, тазалық пен бірліктен емес,

таралымнан,сәйкессіздіктен,босаңөрімдімұқиятқайташиратыпшығудан

туындайды. Төзімділік, қайсарлық пен беріктік – тордың, баулықтың,

тоқыманың, босаң өрімді қайта ширатудың арқасында қалыптасатын

тәрізді. Әр өрім қаншама тығыздығына қарамастан, арқауы босаң

жіптерден өріліп, мысалы, Фуконың микродеңгейлерін, сондай-ақ

технологияның жаңа заманғы әлеуметтік ізденістерін көктей өтеді. ӘЖТ-

ны қабылдаудың терең түйсікті қажет етпейтін философиялық негізі –

көрініс аясындағы /маңдай шептегі орын ауыстыру: әлеуметтік,

жаратылыстықсипаттағыәмбебапзаңдарданбастаудыңорнына,жойылуы

немесе қорғалуы тиіс көптеген түсініксіз ерекшеліктер сияқты күтпеген

оқшау жағдайларды есепке ала отырып, қысқартылмайтын, өлшенбейтін,

байланыспайтын,бірақтүптіңтүбізоркүштіңарқасындакейкездешартты

өлшемді байланыстары пайда болатын бөліктер қолға алынады. Бұл

бетбұрыстың нәтижесінде ӘЖТ-ның көрініс аясы /маңдай шебі

бейберекеттік реттілігі немесе хаос философиясымен ұқсас (Serres, 1983;

Prigogine/Stengers, 1979) болып, этнометодологиямен көп тәжірибелік

байланыс орнатады (Гарфинкель мен Линч ұстанымы: Lynch, 1985).

Әмбебаптықнемесереттілік–ережеемес,ескерілетінерекшежағдайлар.

Бөліктерде орын алатын күтпеген жағдайлар не кластерлер қара жердің

төсінсуландырғанкөлдерденгөрі,теңізбетіндегіаралдартобынаұқсайды.

Метафорағакөпжүгінбейайтарболсақ,әмбебапшыларбүкілжамылғыны

реттілікпен не күтпеген жағдайлармен толтыратын болса, ӘЖТ

реттіліктің оқшау ұяшықтары мен күтпегенжағдайларды байланыстырып

тұрғанталшықтардыңарасынсықаптастауғатырыспайды.Бұл–ӘЖТ-ның

еңқайшылықтысипаты.Желілерденбасқатүкжоқ;олардыңарасындада

ештеңе жоқ, физика тарихынан метафоралық пайдалану үшін желілер

толтыруы тиіс эфир жоқ. ӘЖТ – редукциялық, релятивті теория, бірақ

менің көрсетіп беретінім сияқты, бұл – оңайлатылған қарым-қатынас

онтологиясынақарайжасалғанбіріншіқажеттіқадам.

ӘЖТжелілердіңбірнешееңқарапайымқасиетінпайдаланады.Содансоң,

оның қатарына кейбір жұмысты атқаратын әрекетшіні қосады. Мұндай

онтологиялық бөлшектің қосылуы оның сипатын түбегейлі өзгертеді.

Барлықжелілергетәнеңқарапайымқасиеттержайындасөзсабақтаймын.

Алыс/жақын: желілерге қатысты пайымның бірінші артықшылығы сол,

біз жақындық немесе «ара қашықтық үстемдігінен» құтыламыз.

Ажыратылған кезде жақын бөлшектер олардың байланысын талдаған

уақытта шексіз алыстауы мүмкін; керісінше, шексіз алыс көрінетін

бөлшектер арадағы байланысы қайта қалпына келген сәтте жақындасуы

ықтимал. Мен келесі телефон үйшігіндегі адамнан бір метр алшақ

тұрғаныма қарамастан, 6000 миль қашықтықтағы анаммен жақын

байланысқа шығуым мүмкін; Аляскадағы солтүстік бұғысы өзі тұқымдас

жануардан он метр жерде тұруы мүмкін, бірақ екеуінің арасын бөлген

ұзындығы 800 мильдік құбыр олардың жұптасу мүмкіндігін мәңгіге жоқ

етеді; менің ұлым мектепте өзімен құрдас араб баласымен бір қатарда

отырғанымен, алғашқы сыныптағы бұл жақындастыққа қарамастан,

кейіннен орасан кең әлемнің әр мүйісінде өз бетінше тіршілік кешуі

ықтимал; жер асты газ құбыры кабельді телевизияның шыны-талшықты

желісіменсуқұбырынажақынмаңнанөтседе,олардыңәрқайсысыөзіне

таяу тұрған іргелес әлеммен мүлде түйіспейді. Желілер тақырыбына

қатыстыбарлықассоциациялардыанықтағанда,бізгеографияғажүгінеміз.

Қиындықтыңбіркілтипаны–осында.Біздіңжақындықпенбайланыстарға

қарсы бола алатынымыз анық. Бірақ географиялық жақындық

географияның ғылым, кәсіп, картографиялық жүйе, өлшемдер жасау,

үшбұрышты жүйе құру (триангуляция) сияқты сипаттарының нәтижесі

болып саналады. Олардың жақындығы мен қашықтығы анықтамасының

ӘЖТүшінпайдасыжоқнеолбізтөмендекөретініміздей,бірбайланыстың

болмаса бір желінің түрі ретінде есепке алынуы тиіс. Жамылғы мен

аумаққа қатысты барлық терминдердің анықтамасы географтар сызып,

толтырған карталарды оқып-тануымызға байланысты. Географтар мен

географиядан тысқары олардың өз желілерінің «арасында» байланыстық

арқылы анықталмайтын жақындық не қашықтық жоқ. Географиялық

түсінік–метрикаменмасштабтыанықтайтынтормен(өрмекпен)арадағы

басқабіржайбайланыс(Jacob,1992).«Желі»ұғымыкеңістіктіанықтауда

географтардыңүстемдігінбайқауғакөмектеседі.Олбізгесипатыжағынан

әлеуметтік не «нақты» кеңістік емес, ассоциация болып табылатын

түсініктіұсынады.

Ұсақ/ірі масштаб: «желі» ұғымы бізге әлеуметтік теорияны әу бастан

қуалапкележатқанмикро,макроайырманыжоюғамүмкіндікбереді.Жеке

адамнан ұлттық мемлекетке, отбасына, туыстарға, топтарға, мекемелерге

қарай жылжитын күллі масштабтар метафорасы байланыстар

метафорасымен ауыстырылады. Желі ешқашан басқасынан үлкенірек

болмайды,олтекұзынырақнебайланысыбелсендірек.Ұсақ/ірімасштабты

модельдің әлеуметтік теорияға күйрете соққы берген үш функциясы бар.

Ол қоғамның жоғарысы мен төмені бар сияқты әсер қалдыратын,

жоғарыдан төмен, төменнен жоғары қарай жылжитын реттілік

қатынастарына таңылған. Бұл – ірі масштабты болып саналатын «ә»

бөлшегі басқа сипатта көрінеді деген сөз. Сондықтан ол кіші масштабты

болып саналатын «а» бөлшегіне қарағанда басқаша зерттелуі тиіс.

Бөлшектіңжеке«а-дан»ұжымдық«ә-ге»қалайөткеніменпроцесінаңғару

мүлде мүмкін емес. Желі түсінігі мүлде басқа әлеуметтік теорияны

меңзейді:оныңалдыналабелгіленгенреттілікқатынасыжоқ;олқоғамның

жоғарысы мен төмені туралы аксиологиялық мифпен байланысты емес;

нақты орын макро не микро сипатта екені жөнінде ешқандай долбар

жасамайды; «а» немесе «ә» бөлшегін зерттеу үшін амалдарды

ауыстырмайды.Әлсізбайланысқанбөлшектітығызбайланысқанбөлшекке

айналдыру яки керісінше жасау ешқандай қиындық туғызбайды. Желі

түсінігі масштабты өзгерту үшін өте ыңғайлы, өйткені талдаушының өз

әлемін алдын ала белгіленген шкаламен (уәзінмен) бөлшектегенін талап

етпейді. Масштабты-байланыстың түрін, санын және топографиясын

әрекетшінің өзі ұсынады. Желі түсінігі бізге әлеуметтік теоретиктерін

үстемдігінжойып,қоғамбөлшектері–оныңвертикалдыкеңістігі,сатылы

бағыныңқылы жүйесі, жіктелісі, макромасштабы, тұтастығы, жалпылық

сипаты арасындағы кейбірәрекет икемдігін,бұл функцияларға қалай қол

жеткізгенін, қандай нәрседен жасалғанын көруге мүмкіндік береді. Тар

ауқымдыжәнежаһандықкөзқарастарарасындағытаңдауғаденқойғаннан

гөрі,желітүсінігіжоғарыменбайланысқанғаламдықмәнтуралыойлануға

жол ашады; бірақ ол ұдайы тар ауқымды болып қала береді... Жеке

деңгейдің бұқараға не құрылым ықпалына қарсы тұруын саралаудың

орнына, біз нақты бөлшектің өзі үйлестіретін байланыстар саны арқылы

стратегиялық сипатқа ие болатыны мен сол байланыстарын жоғалтқан

кездемаңызынанайырылатынынкөреміз.

Іш/сырт: жүйе түсінігі алыс/жақын және ірі/ұсақ уәзіндерінен кейін

үшінші кеңістік өлшемінен бас тартуға мүмкіндік береді. Жамылғының

межеленгенішкіжәнесыртқыбөлігібар.Желіішкі,сыртқышекаралардың

бәрінқамтиды.Бұл ретте екібөлшектің арасында байланысбарма деген

сұрақ туындайды. Желілер «арасындағы» жамылғы іске жараса, желі

кеңейетүседінежоқболады.Сөзбе-сөзайтқанда,желініңсыртыжоқ.Бұл–

көрінісаясынанжоғарытұрғанмаңдайшепте,қаттытопырақбетінетүскен

жарық та емес, бір ғана соққы арқылы көрініс аясы мен маңдай шепті

жарататын Делөздің жайтартқышы сияқты (Deleuze, 1968). Желі түсінігі

арқылы қол жеткізілетін пайымның зор сыйымдылығы арқасында біз

байланыстарарасындағыкеңістіктітолтыруғаміндеттіемеспіз.Кеңістіктер

аралығынкомпьютерлікметафораныпайдаланып«толтыру»үшінMacPaint

қолданушыларына таныс азғантай бояудың қажеті жоқ. Желі – терістеуді

қажет етпейтін жағымды ұғым. Оның көлеңкесі жоқ. Ең тар ауқымды

топологиялық сипатында желі түсінігі бізге қоғам мен табиғатты зерттеу

ісін күрделендіріп жіберген – алыс-жақын, жоғары-төмен, тар ауқымды-

жаһандық,іш-сыртсындыкеңістікметафораларынқайтақарауғамүмкіндік

береді. Оларды ассоциациялар мен байланыстар ауыстырады (төменде

көрсететінімдей, ӘЖТ мұны әлеуметтік, жаратылыстық болмаса

техникалықдепбөлмеуітиіс).

Бұл«макроәлеуметтікқоғам»не«сыртқы»табиғатқаұқсайтыннәрсежоқ

дегенді білдірмейді; ара қашықтық, жақындық, сатылы бағыныңқылы

жүйе, байланыстық, бөгделік тұрғысынан ықпалға ие болу мен қосымша

зоржұмыстыжүктеуүшінӘЖТ-ғакінәкөптағылады(Latour,1996a).Біз

оны қаншалықты құйтырқы сипатта танытуғатырысқанымызбен, желінің

топологиялықтүсінігітарапынанескерусізқалады.Міне,солсебептіӘЖТ

желінің математикалық түсінігіне мүлде жат ұғымды, яғни әрекетшіні

таңады. Жаңа «әрекетші-желі» қоспасы (гибриді) бізді математикалық

сипаттан алыстатып, әлі айқындалып болмаған әлемге жетелейді. Бұл

сипаттардың нобайын анықтау үшін статикалық, топологиялық

қасиеттерден динамикалық және онтологиялық қасиеттерге көшуіміз

қажет.

III

Математика не инженерия саласындағы желі – өздерінің басқа

ерекшеліктері бар математикке, инженерге таңылатын немесе бекітілетін

нәрсе.«Әрекетшілжелі»–таңуменбекітудіжүзегеасыратыннысан.Ол–

басқалардың, әсіресе жоспарлаушы яки жобалаушы адамдардың

қолындағы баяу шешілетін мәселенің бір шеті емес, онтологиялық

анықтама. Бұл осы мәнді ерекшелікке «әрекетші» қосылғанын көрсету

үшін қажет.Енді «желі»(network) сөзі секілді, «әрекетші» (actor) сөзі де

түсінбестікке тап болып отыр. «Әрекетші» (Actor) сөзі ағылшын-саксон

дәстүрінде жеке адамдық мақсаты бар әрекет иесін білдіреді, көбіне жай

«мінез-құлыққа» (қарекетке) қарсы қойылады. Әрекетшінің бұл

мінездемесін желінің әлеуметтік анықтамасына қоссақ, түсінбестік пайда

болады.Биліккеұмтылғанжеке тұлға – әдетте ер адам одақтастар тобын

жасап, кейбір «желілерді құру» болмаса, америкалықтар айтпақшы,

«байланысорнату»(liaising)арқылыүстемдікаясынкеңейтеді...Өкінішке

қарай, бұл – «түнгі аспанның қара болатын себебі – астрофизиктер одан

үлкенқараүңгіртауыпберген»дегенсияқтыӘЖТтуралыеңкеңтараған

түсінік. ӘЖТ-дағы «әрекетші» – семиотикалық анықтама бойынша

«актант»,яғниықпалететінне басқаның тарапынан ұсынылатын қызмет.

Бұл жеке адамдардың немесе олардың жалпы топтарының айрықша

ұмтылыстарын меңземейді. Актант әрекет көзі ретінде танылуы мүмкін.

Бұл туралы сан рет қайталанып айтылса да, әлеуметтік ғылымдардағы

(әлеуметтік түсіндірмелер сынындағы) антропоцентризм мен

социоцентризмнің күштілігі соншалық, ӘЖТ жайында айтылған әр сөз

бұрмаланып,биліккеұмтылатын,қатыгезмақсатынажетуүшінөзжолында

ештеңеден тайынбайтын бірнеше тәңірі-тұлға (астам адам) хақында сөз

болып отырғандай қабылданады... Менің Пастерді желілік тұрғыдан

зерттеуімніңөзі(Latour,1988a),онтологияғаарналғанкөлеміүлкенекінші

бөлімінеқарамастан,көбінеғылымның«Мэдисонавеню»нұсқасысияқты

түсіндіріліпкелді;әрине,бұлмағанда«Мэдисонавенюға»дақатыстыәділ

пайымемес...

Сын ӘЖТ-ға бағытталса, керісінше, бұл адам біліктілігінің моделін

қамтамасызетугебайланыстытолықпарықсыздықболыпшығареді.ӘЖТ-

да белгіленуі тиіс әрекетші (адам) моделі немесе біліктіліктердің тірек

тізбесі жоқ, өйткені дәстүрлі әлеуметтік теорияның адамы, «мені» және

әлеуметтік субъект оның күн тәртібіне енгізілмеген. Сонымен, күн

тәртібіне не кіреді? Олар: адамдық, адамдық емес, адами болмыссыз,

адамдықтан тыс сипаттамалар; құрылымдық қасиеттердің өзара бөлінісі;

олардың арасында орнатылған байланыстар; қасиеттер, бөліністер және

байланыстарға қатысты айналым; айналымдағы көптеген бөлшектер

қасиеттерінің, бөліністері мен байланыстарының өзгерісі; олардың

азғантайарналары.

ӘЖТ-ны әу баста түсінудің қиындығы оның осыған дейін бір-бірімен

байланысыболмағанмынаүшмәселедентуындауынабайланысты:

қалыптасқанқұрылымныңсемиотикалықанықтамасы;

бұл – құрылымның біртексіздігін анықтаудың методологиялық

негізі;

актанттардың өздерінің «желілік» сипаты туралы онтологиялық

тұжырым.

ӘЖТ – бір-бірімен байланысы жоқ үш мәселе зерттеудің жинақталған

тәжірибесіндетоғысқанкездеғанамәмілегекелетінінкөрсетеді.

Семиотика бұл – іске қажетті қадам; сіз біліктілік пен өндірістің

әлеуметтік жағдайлары туралы мәселе қойған кезіңізде табиғат «ана

жақта», қоғам «одан жоғарыда» орналасады; ал қалатын нәрсенің бар

болғаны – алғаш танысқан кезде өндірістің не дискурс, не мәтін екенін

ажырату. Бұл – алпысыншы жылдардың ең зор жетістігі әрі сол кездегі

«лингвистикалық бетбұрыс» немесе «семиотикалық бетбұрыс».

Әрекетшілер мен табиғат арасындағы қарым-қатынастың құралына

айналудыңорнына,өндірістіңмәнін зерттеубірден-біреңмаңыздынәрсе

болып саналды. Олар проблеманы шешудің орнына, жабық күйге көшті.

Мәселе ашық қалыпқа шығаруда емес, оларды танып-білуде тығыз, бай,

көпқыртыстыәрікүрделіматерияғаәдеміүйлестірудеболды.Олараралық

дәнекер болудың орнына, жай дәнекерге айналды. Құрал тұрғысынан

алсақ, мағына ең соңғы болып өз ішінде жасалды. Жиырма жыл бойына

ақылдыадамдарқарым-қатынастыңосыеңаңғалмоделіненмейліншебас

тартудың зардаптарын зерттеумен шұғылданды. Олар жиі пайдаланатын

структуралистік түсіндірмелер тұғырдан тайып, орнын өндірістің мәнін

зерттеуге арналған құралдар жиынтығы басты. ӘЖТ бұл құралдардың

арасынан құрылымдар жасаудың мәнін түсіну үшін пайдалысын іріктеп

алды.Жеке«менді»,қоғамды,табиғатты,қарым-қатынасты,әрекеттіқоса

есептегендегіәрболмыстыойшақұрылымдар–актанттарданбастапнақты

құрылымдар – әрекетшілерге қарай орын ауыстыратын сезімтал

тармақтарын«таңдау»,«іріктеу»дептүсіндірушешушісәтболыпсаналды.

Осылайша қалыпқа келетін өнімді арна бұрын пайдаланылған, қазір де

сәнге айналып отырған танымал «әлеуметтік сөз қорымен» салыстырып

қарағандаталдаудыңғажайыперкіндігінежолашады.Бұлтаңдаулардың–

айырмашылықтардың, тармақтардың, дихотомиялардың құрылымдық

көрінісін ӘЖТ сақтамайды, бірақ семиотиканың негізгі белгілерінің ізі

жоғалмайды. Біріншіден, адамзатқа жеке әрекеттікті, ұжымдықты,

анонимдікпензооморфтыбейнені,формасыздықтынемесематериалдықты

ұсыну бірдей семиотикалық баға беруді талап етеді. Ықпалдар мен

жанрлар әртүрлі болады, бірақ айрықшалаумен, жүктеумен, әрекет

бөлінісімен, біліктілікпен, көрсетіліммен, қарым-қатынаспен байланысы

болмайды. Екіншіден, субъектілер – айқындалған болмыстар емес,

ағындар, сынаққа ұшырайтын айналмалы нысан ретінде қабылданады,

сондай-ақ олардың тұрақтығы, үздіксіздігі, ара салмағы басқа әрекеттер

мен өзге тәжірибелер арқылы анықталуы тиіс. Семиотикада сақталатын

нәрсе мәтіндер мен дискурстарды ұсынудың маңызды тәжірибесі болып

саналады. Бұл тәжірибе олардың контексін, мәтіндегі авторларды,

фабуладағы оқырмандарды, тіпті өзіндік бөлініс межесі мен метатілін

анықтауғасептеседі.Талдаушының алдындағыкүлліпроблема,тіптіоған

контекстежасырынуғамүмкіндікберілмегенімен,«мәтінніңөзіне»көшеді

(Greimas, 1976). Интерпретация жойылсын! Контекст құртылсын! 1960–

1970 жылдардың «барлық нәрсе – мәтін», «тек дискурс қана бар»,

«нарративтерөзбетіншеәрекететеді»,«бізнәтижелерденбасқаешнәрсеге

қол жеткізе алмаймыз» деген сынды ұрандары ӘЖТ-да сақталып қалған;

бірақолардыңонтологиялықзардаптарыосығандушаретіпотыр.Алайда

«еңақыры,олжақтаәлеуметтікконтекстпентабиғатбар»дейтінбаршаға

белгілі табиғатқа қарай семиотикалық бетбұрысты, көпке мәлім әлгі

контексті бірінші кезекте ерекшелейтін салиқалы пайымның

деконструкциясынан бұрынғы уақытқа шегініс жасағанмен де құтылып

шығудың жолы табыла қоймайды. Семиотика ӘЖТ арқылы ғылыми-

техникалықдискурсқа,әсіресеғылымимәтіндергебетбұрғануақыттабұл

ұрандар күрт өзгеріске ұшырады. Көркем әдебиет, мифтер, халықтар

мәдениеті, сән үлгілері, дін, саяси дискурс зерттеліп жатқан кезде

«семотикалық бетбұрысты» ұстанып, олардың бәрін көптеген «мәтіндер»

ретіндеқабылдаумүмкіндігіболды.Алайдағалымдароларғаасабірсенім

танытқан жоқ, сондықтан интеллектуалды алшақтық пен күдікшілдік

бойды оп-оңай билеп алып, «ғылымилық» пен «социализм» екеуінің бар

қазынасыолардыңкөңіліндеорнығыпқалды.Алендіғылымиақиқатпен

материалдар сыйымдылығын қайда қоямыз? Іргелі ғылыми мәтіндердегі

«анажақ»тақырыбытуралынедейміз?Бұлсемиотикаүшіннағызсынаққа

айналды;олмұндайтезденөткенімен,зардабынтартуытиісболды.Қазіргі

ғылымның «табиғи» қасиеттері мен технологияның «материалдық»

сипаттарын қоса есептегендегі кез келген гетерогенді объектілер

жиынтығын қадағалауға мүмкіндік беретін бос кеңістікті анықтау үшін

ӘЖТтәжірибесіндесемиотиканыңөрісікеңейді.ӘЖТ-ныңекіншіөріміне

жататындар:семиотикасияқтыассоциациялардыңтаралуынсипаттауәдісі;

кезкелгеннарративтіңшығармашылықарнасын сипаттауәдісі.Бұларада

қасиеттер мен әрекеттердің формалары туралы ештеңе айтылмайды; тек

қасиеттердіегжей-тегжейлісипаттауғамүмкіндікберетінқұрылғыныңнені

жазыпалуғатиісіекеніжайындағанасөзболады.ӘЖТтеорияныңсалмағы

жазылған белгілі бір пішінге емес, жазып алудың өзіне салады.

Әрекетшілер адамдық не адамнан тысқары сипатта болуы мүмкін, олар

шексіз икемді, әртекті, еркін ассоциациялы, масштабтың айырмасын

сезінбейтін,мүлде инерциялы емес, титтей реттілігіжоқ, өзінің мезгілдік

болмысынанықтайалатындәрежедекөрінуіықтималдепайту–кезкелген

нақты бақылаудағы әрекетшіні жіктеудің амалына жатпайды, бірақ іске

қатысыбарәрекетшілердібақылауменжазыпалуүшінқажеттішартболып

саналады. Әрекетші қалай қимылдауы тиістігін, күнібұрын қандай

ассоциацияларға жол берілетінін үнемі болжап біліп отыру үшін ӘЖТ

мүлде жорамал жасамайды; мұндай міндеткерліктен бос болуы үшін ол

шексіз икемдік пен абсолют еркіндікті талап ете отырып, өз құралын

орнатуы қажет. Өз бетінше алғанда, ӘЖТ – әрекет теориясы емес; ол

жағалаудың пішіндері мен терең теңіз жалдары туралы теория ретінде

картографиядан асып бара жатқан жоқ; ол жай ғана жағалаудың

қайталанбалы тамаша ұқсас өрнекті пішіндерін бақылаушы өз көңіліне

тұтып қалу үшін не істеу керекекенінанықтап береді.Бойлық пен ендік

арқылы мұқият кодталған болса, кез келген форманың қалыптасуы

ықтимал. Сол сияқты тасымалдар арқылы әртекті ассоциация түрінде

тәптіштелекодталғанболса,кезкелгенассоциацияныңтуындауыықтимал.

Бұл метатіл дегеннен гөрі, инфратіл дегенге келіңкірейді. Бұл –

сипаттамалықсөздікқорынандажұтаң;барлықалдын алақысқартуларға

қарсылық таныта отырып, ол қысқармайтындықты бейнелеу мүмкіндігін

жайғанаашыпкөрсетеді(Latour,1988a,part,II).Мұндайзаңғаркеңістікті

өрістетуүшін мықты теориялық міндеткерлікті жүзегеасыру тиістігі мен

әрекетшініңнеістейтінінеталдаушыныңбилікжүргізуінтыюмақсатында

буырқанған пікірсайыс ұстанымына табан тіреу қажеттігі, ӘЖТ –

қарадүрсін эмпирикалық сипатта болмайды. Қуатты теорияны жазба

үлгісінеосылайбөліпенгізуменсипаттамаүшінортадеңгейдіңжоқекені

декөптегентүсінбестіктердіңкөзінеайналыпотыр,себебі–ӘЖТ-ғабірде

догма, бірде қарапайым сипаттама тұрғысынан ұсынуда айып тағылып

келеді.Нақосысебепкесәйкес,әрекетшілер«шынмәнінде»шексізикемді,

еркін болады деген тұжырымға да қырын қарайды не керісінше, адам

бітіміндегі әрекетшінің іс жүзінде қандай екені жайында айтпайды

(Lee/Brown, 1994). Алғашқы екі – семиотикалық және методологиялық

өрімдер сын үшін өзінен-өзі ашық болады. Біріншіден, жетпісінші

жылдардыңқазірескіріпқалғанауқымыкеңтұжырымдарынақарамастан,

әлеуметтік контекст пен тұжырымдардан алынған пайымдамалар мағына

проблемасын шешіп беретінін қарастырудың ешқандай жолы жоқ;

екіншіден, ассоциация пішіндерінің жай қанат жаюы нәтижелі

сипаттамалықміндетболуымүмкін,бірақешқандайтүсіндірмежасапбере

алмайды. Тек алғашқы екі өрімге үшіншісі қосылып, желілерге қатысты

онтологиялық тұжырымдар жасалған кезде ғана ӘЖТ сыннан құтылады.

Алайда бұл талпыныстың құйтырқылығы сондай, ӘЖТ-ның көптеген

жақтастары оған көңіл бөлмеуге тырысты. Өкінішке қарай, жүзеге аса

бастағаннанбері,ӘЖТөзініңтүбегейлісипатынанайырылып,көпұзамай

біршама жалпылама кейіпке енді. Өндірістің мәнін болмыстың

табиғатынан жырақ қарастыру әркез семиотиканың осал тұсы болды;

семиотика табиғатқа бет бұрып, адамнан тысқары қасиеттер бейнеге

айналу мүмкіндігін иемденгенде, көп ұзамай «дискурс» немесе «мән»

сөздерін аңғал реализмге, аңғал натурализмге қайта оралу қаупін

тудырмастан, мүлде алып тастауға жол ашылды. Семиотика мамандары

мәтіндерді,сондай-ақәдебиеттізерттегендіктен,заттардыңорнына,өздерін

«мән»сөзіменшектеуміндетінсезінді.Ісжүзіндеоларғылымитұрғыдан

заттардың (қалаған уақытта кәдеге жарайтын, бұрыннан үйреншікті

әлеуметтік контекске сенімнің бар екенін айтпаған күннің өзінде) мәнге

қосымша болып даритынына сенді. Заттардың семиотикасы оңай, тек

семиотикадан туындайтын мәнді бөлшектен бас тарту қажет...

Семиотиканыжолсалу,реттілікжасау,бағыттудырутәсіліменбелгілейтін

болсақ, мұның талданып отырған тіл немесе объект екенін көрсетіп

жатудыңқажетіжоқ.Мұндайқадамтіляки«символдар»дағды,жұмыспен

мәселе туралы сөз қозғалған кезде әртүрлі сипатта көрінетін

тәжірибелердің жаңа сабақтастығын қалыптастырады. Бұл талпыныс

заттарды мәтіндер дәрежесіне, мәтіндерді заттардың онтологиялық

деңгейінедейінкөтереалатынынбайқатады.Маңыздысы,мұныңбәсеңсіту

емес,көтеруекенінде;жаңақосындымәртебебарлыққұрылымдарғамәтін

кейіпкерлерін зерттеуде айқындалған әрекет, әралуандық пен айналмалы

тіршілік біздің түсінігімізден «сыртқары» заттардан бой көрсеткен

нақтылық,орнықтылық,кейіптілікдарытады.Жоғалатынжайт–түсініктер

мен заттардың арасындағы абсолют айырмашылық; «Коперникке қарсы

төңкеріс» арқылы ӘЖТ қайта бөлгісі келетін нәрселерді білдіреді.

Семиотиканы мәнмен шектеудің орнына, заттарға тарату жөніндегі бұл

бірінші мәселені шешкен соң, осыған қатысты екінші мәселе –

сипаттамаларды тіркеу үшін бос методологиялық кеңістік (қуыс, кетік,

жақтау) жасау міндеті туындайды. «Әрекетші-желі» байланысы шын

мәніндесөзжоқорнайды;оларбір-біріменбайланысаотырып,барболғаны

ӘЖТүшінөздерінөздерітүсіндіреді.Түсіндірмедегенне?Ол–бірін-бірі

бақылайтыннеөзаракедергіжасайтынтәжірибелержиынтығы.Байланысы

жоқ бөлшектердің арасынақарым-қатынасорнатуданне бірбөлшектің өз

бойына басқа көп бөлшекті сыйғызып тұрғанын көрсетуден артық әрі

қуаттыешқандайтүсіндірмежоқ.Бұл–желіденөзгешеқасиетемес,оның

негізгі сипаттарының бірі ғана (Latour, 1988b). Олар қозғалыс үстінде

көрінгенкездеөзараәрекеттесусипатынабайланыстыазды-көптітүсінікті

болады; ал әрекетшілер өздерінің бейберекеттігінен арылады. Сіз оларға

барлықнәрсеніберсеңіз,олардаөзіңізбастартқантүсіндірмеөкілеттігін

керіқайтарады.Сипаттамаментүсіндірме,«қалай»мен«неліктен»,шолақ

эмпиризм мен терең ойшылдық арасындағы айырма ӘЖТ үшін

салыстырмалық теориясындағы бүкіләлемдік тартылыс пен кеңістіктің

арасындағы айырма сияқты зор маңызға ие емес. Әр желі ұлғая отырып,

айналасындағы түсіндірме ресурстарын өзіне «байлап» алады; ал оларды

мұның ұлғаюынан бөліп алудың ешқандай амалы жоқ. Олардың ешбірі

себеп, фактор, факторлар жиынтығы, сәйкестіктер қатары сынды

түсіндірмелердіқосуүшінжелініңсыртынашығыпкетпейді;текжелініәрі

қарай кеңейтеді. Әр желі өзін жеке санақ жүйесімен, ұлғаю тәртібімен,

сүйенішімен, қалыбымен, түсініктемесімен қоршайды. Мұндай процесс

барысында талдаушының санақ жүйесі Эйнштейн әлеміндегі физиктің

санақ жүйесімен салыстырғанда жоғала қоймайды; керісінше, ол түбінде

кеңеюі ықтимал; бірақ зардабы да бар: жалпы салыстырмалық

теориясындағы сияқты жеке галлилейік жақтаудың (фреймнің) орнын

«сілтеме моллюскісі» басатындықтан, әрбір нәтиже Лоренц өзгерісінің

ӘЖТ сәйкестігі арқылы қайта есептелуі тиіс (Latour, 1988c). Желі өз

бетінше таралмаса, түсіндірме жасау қиын. Бұл – түсініктеме беру мен

себеп-салдар жөніндегі ғылыми міндетке қайшы келмейді, өйткені біз

жаратылыстану ғылымдарының зерттеулерінен ешқандай ғылыми

құбылыстың, бірде-бір себеп-салдардың желіні кеңейтпейінше, алға

жылжымайтынын көрдік. Желінің өз түсініктемесін құрастыра отырып,

ӘЖТ ғылымның мақсатынан бас тартпайды, өйткені ол бұл мақсатқа,

түсіндірменің эпистемологиялық мифі арқылы да ешқашан қол

жеткізілмегенін көрсетеді. Эйнштейннің қисық кеңістігіндегі әлемдік

тартылыс жүйесі сияқты кең жайылған артық түсініктеменің қажеті жоқ;

оның әзірге ықпалы бар, бірақ енді желінің сипаттамасынан, таралу

жағдайынанайырғысыз.

Бұл – релятивистік көзқарас; бірақ салыстырмалық терминдерінің

ішіндегіжүктеліміазынтаңдағанләзім.Олкелесіекіпроблема:тарихилық

пенрефлекскеқатыстымәселенішешіпбереді.

Тарихиоқиғалардытүсіндіруменоларды«жай»құжаттаудыңарасындағы

релятивистік көзқарасқа дейінгі пікірталастардың іргесі сөгіліп барады.

Түсіндірме мен желінің өз-өзін жаңа ресурстармен қалай қоршайтыны

туралы әңгіме арасында ешқандай айырма жоқ. Сыншылар жиі

айтатындай, «әлеуметтік-тарихи жағдайлардан қашқақтайтын болса», бұл

ұзақмерзімді ресурстар жағдайлардың түп бастауының төңірегіне

топтасқанын білдіреді. Хьюз желілерінің үстемдігі артып келеді (Hughes,

1983); олар ұлғайған сайын өз-өзіне түсіндіре алатындай күй кешеді;

тарихи өрістеуінің жанында сіздерге олардың бетінде қалқып жүрген

түсіндірмелердіңқажетіболмайқалады;таралыпбаражатқанБраудельдің

желілері мен әлемдік экономика «үлкен себептер» болып саналады.

Желілердіңөздерініңбасқатүйіндемесін,тәптіштемесінесепкеалмағанда,

оларға Капитализмді не «Заман рухы» Zeitgeist-ті қосудың қажеті жоқ.

Себепсипатталғанжелігебайланыстытәжірибелержиынтығынбелгілейді,

бұл желі құралдарының көбейгенін көрсетеді не мұның еш қатысы жоқ

екенінанықталып,соданкейінсипаттамағажайүстелген«себеп»сөзіғана

бар болып шығады. Осы тұрғыдан қарағанда ӘЖТ өзінің заңды орнына

ірге тебеді; бұл – аса сақ тарихшылардың онтологиялық сауалдардың

қатерінен бой тасалайтын жер емес. Қаржылық желілерді жанама

сипаттағаннанартықсенімдіештеңежоқ.«Әдеттетапосылайболады».

Заттардыңөз сипаттамасы деп «саналмайтын»болса, мұндай түйіндеме

тарихилықретіндепайымдалады.Тарихилықпентүсіндірменемесетеория

арасындағы пікірталас – бір жағынан, адамдар тарихы, күтпеген

жағдайлар, «дәл уақытындағы»нәрселер, екінші жағынан, мезгілден тыс,

мәңгі, қажетті нәрселер туралы теория немесе ғылым бар кезде шешімін

таппақ емес. ӘЖТ үшін күтпеген жағдайлар туралы ғана ғылым бар;

қажетінеқарайоғантекжелініңұлғаюыарқылықолжеткізіледі.Заттардың

тарихыбарболса,сипаттамаментүсіндірме,тарихпентеорияарасындағы

пікірсайыс жойылып кетеді. ӘЖТ үшін бұл – оның түсіндірмелік қуаты

әлсіздігініңкөрінісіемес,өйткеніжеліүшінсипаттаунеесептеудегеніміз–

аңдатпа, түсіндірме болып шығады; ал ол нәрсе жаратылыстану

ғылымдарында,дәлірекайтқанда,«іргесінбірте-біртенығайтқанғылымдар

да»әрқашанорыналыпкелді(Latour,1996b).

Бұл ӘЖТ-ның негізгі мақсаты болмаса да, рефлекстік – сілтеме

қалыптарыәрекетшілергеқайтарылғаннанкейінәрекетшілергезаттармен

бейнелер арасындағы нәзік айырым межелерінен аттап өту мүмкіндігі

берілген сәтте – үстеме ретінде қосылады (Ashmore, 1989). Рефлекстік –

релятивистік теорияның проблемасы ретінде қарастырылады, өйткені

бақылаушыбасқалардытеріскешығаратынмәртебесұрауымүмкіннемесе

қандайдабіржеңілдетілгенмәртебеденқұрқалғанбасқаларсияқтытыныш

қалыпқа түседі. Бірақ «жай сипаттамаға» қосымша түсіндірме жасайтын

сыртқы бақылаушының эпистемологиялық мифі жоғалған сәтте бұл

«проблема»дакөзденғайыпболады.Бұданбылайешқандайжеңілдікжоқ,

бірақешқашаноныңқажеттігідеболғанемес.Бақылаушы,қалайболғанда

да,басқасанақжүйелеріментеңжағдайдақалады.Оныкүйзеліскенемесе

шарасыздыққа ұшыратпайды, себебі жеңілдетілген мәртебенің жоқ екені

кезкелгенәрекетшініңбелсенділігіменмәліметінешқашаншектегенемес.

Әлемді жасаушылардың бірі ретінде, галилейлік қалыптардан бас

тартқанынан мәліметтің күрт шектелісін көрмей, тек ресурстардың

тапшылығынаңғарады.Бірқалыптанекіншіқалыпқакөшуүшінолбасқа

да әрекетшілер сынды, мұның зардабын тартуы тиіс. Түсіндіру, есептеу,

бақылау, дәлелдеу, тұжырымдау, үстемдік ету мен көру үшін ол орын

ауыстыруыәріәрекететуіқажет(мұның«желілерге»тиесіліекенінайтқым

келеді). Сонымен қатар ешбір жеңілдік мәліметке алдын ала қойылған

шектеуді де білдірмейді. Әрекетшілер басқалар үшін есеп бергісі келсе,

олай етуіне болады. Қолынан келмеген жағдайда бәрібір талаптанып

көруінерұқсатетіледі.Тарих,тәуекелжәнебастамадабақылаушылардың

жеке желілерінің құрылымына кіреді. ӘЖТ-ның рефлекстікке қатысты

ұйғарымы осындай (Stengers, 1993). Рефлекстік – «проблема», білімге

апаратынжолдакесе-көлденеңжатқантасбөгетнемесебарлықбастаманы

тұншықтырыптастайтын қамашау емес; ол– primusinterpares (лат.«тең

дәрежелілер арасындағы үздік») болып саналатын яки басқалар сынды

теңдестікке, алдыңғы орынға ұмтылатын қатысушыларға арналған

мүмкіндіктералаңыболғандықтан,қайта-қайтақолдануғаболатынметатіл

жайына қалады; бірақ бұл аса зардап шектірмейді, өйткені өздерінің

құнарлы метатілін көрсеткен бақылаушылар ерекше орындармен,

кампустармен, студиялармен, корпоративті бөлмелермен шектелетін

азғантай нүктелерде шоғырланады. ӘЖТ бір орыннан екінші орынға

жылжыған кезде зиян шегеді, өйткені қаншалықты сілтеме қалыбы мол

болса, соншалықты көп метатіл көрініс береді; дәлірек айтқанда,

«инфратіл»депаталатын,талапетілетінжалғызметатіл(жоғарыдағы2-ші

өрімнен қараңыз) ӘЖТ-да «тасымал» делінетін Лоренц өзгерісінің

баламасысаналып,жұтаң,тұйық,қысқаәріқарадүрсінболуытиіс(Latour,

1988c). Бұл инфратіл бір желіден екінші желіге өту үшін жеткілікті

болғандықтан,нақтыаңдатпаәрқашанпроблеманытұтасшешугеарналған

(Линч қағидасы, Кэллонның «жалғыз реттік түсіндірмесі», Серрестің

«экспланандум /лат. «түсіндірілетін нәрсе». – Ауд./ мен эксплананс /лат.

«бірнәрсенітүсіндіретін».–Ауд./арасындағытоғысы»:Serres,1995).Бұл

жалпы қолданысқа жараса, онда ұлғайып келе жатқан желінің бойында

жылжыпбарадыдегенсөз.Әлемгеәрқашанесептеу,аңдатумендәлелдеу

телініпотыратынымақұлданса,бұлұйғарымсалиқалыпайымғаайналады;

ол әлемнен еш нәрсені шегеріп тастамайды. Рефлексшілдердің

релятивизмге дейінгі ашық қарсыластары заттардың өз ішінен мәліметті

шығарып тастауға тырысады. ӘЖТ әлемге заттарды қосуын жалғастыра

береді; оның таңдау ұстанымы енді есепке алу мен болмыс шындығы

арасында сәйкестік бар ма дегенге үйлеспейді; бір желіден екіншісіне

жылжуы немесе жылжымауына қарамастан, бұл екі жақты қиял елесі

жойылды. Ешқандай метатіл сенделіске түсуге мүмкіндік бермейді.

Эпистемологияның армандарын теріске шығара отырып, ӘЖТ моральды

релятивизмге бой ұрмайды, бірақ одан күштірек деонтологиялық

міндеткерлікті кері қайтарады, есептілік бізді басқа барлық есептілікке

жетелейді, бұл – жақсы немесе санақ жүйесін алыс және шет қалдыра

отырып,үнеміқозғалыстыүзіптастайды,мұнысы–жаман.Олкезкелген

екібөлшектіңарасындағыжанасымнүктелерінкөбейтеді,бұл–оңдыжағы

немесеолдәнекерлердіжойып, біріктіріпжібереді,мұнысы– теріс әсері.

Ол қысқарту түрінде ұшырасады, бұл – теріс не қысқартпайтын сипатта,

мұнысы – ӘЖТ үшін ең жоғары этикалық стандарт. Бұл сынама үлгісі

эпистемологиялықтазалықты,түпнегізді,моральдықнормалардыіздеуден

гөрі, әлдеқайда айырымды сипатта екенін көреміз. Межелі бөлініс

(демаркация) іс жүзінде жіктелістің қарсыласы болып саналады.

Семиотикалық бетбұрысқа сүйене отырып, ӘЖТ тек өндірістің мәнін

қарастыру үшін қоғам мен табиғатты қамтиды; семиотиканың

шекараларынан аттап өтіп, өз құралын жоғалтпастан, семиотикалық

әрекетшілерді қимылға келтіреді әрі оларды әлемді жасайтын жаңа

онтологиялық қоспаларға айналдырады; Коперникке қарсы осындай

төңкерістіжүзегеасыраотырып,кезкелгенқұрылымныңөзәлемінқалай

жасайтынын сипаттау үшін мүлде бос қалыпты ұсынады; ақырында

сипаттаужобасынансанақжүйелеріарасындажылжыпотыруғажеткілікті

азғантай терминдерді–оның инфратілін ғанасақтап, әрекетшілердіңбір-

біріне қатысты дәл есептілік жүргізу мүмкіндігін өздеріне береді. ӘЖТ

үшін жалпыны қамтитын түсіндірмені, яғни басқалардың бәрін ұстап

тұратын, ығыстырып жіберетін, ерекшелеп қоятын есептеу орталығын

құрудыңмақсатыаңдатпаныіздеуарқылыорнынанауыстырылды;метатіл

неғұрлым көп болған сайын бөлшектердің де санын соншалықты кең

таратумүмкіндігібарекенітүсіндіріледі.

Ендіжелілердіңнегізгітопологиялыққасиеттерініңнобайыайқындалып

(екінші бөлім), қатысушылардың басты онтологиялық ерекшеліктері

баяндалғансоң(жоғарыдағыбөлім),ӘЖТ-ныңжелілердібарламайтынын,

бірақжелілербойындатуатынбелсенділіктіқарастыратынынбайқауқиын

емес.Жоғарыдаайтқанымдай,желініорнықтыратын«желі-әрекетші»жоқ,

бірақәрекетшібар;оныңәлемгебергенанықтамасы«желі»депаталатын

траекторияны жобалайды, бойлайды, сызады, сипаттайды, жинақтайды,

тізімдейді, жазады, белгілейді болмаса таңбалайды. Бірде-бір желі оның

арнасыныңәрекетінетәуелсізкүйдеболмайды;ешбірарнаныжелідентыс

әрекетшіанықтамайды.Желі–затемес,заттыңжазыпалынғанқозғалысы.

ӘЖТ мәселелері енді өзгерді. Бұдан былай желі бейне болмаса зат па,

қоғамның не дискурстың, әлде табиғаттың бөлігі ме, бәрібір ненің

қозғалысқатүсіп,солқозғалыстыңқалайжазыпалынатыныайтылады.Біз

желілердің ішінде ақпарат жұрнақтары, гендер, көліктер, байттар,

сәлемдемелер, сөздер, құбылыстар, пікірлер, талаптар, денелер, энергия

т.с.сқозғалатынынайтаалмаймыз,өйткеніӘЖТдаіштеайналатыннәрсе

мен сырттан олардың жолын тежейтін нәрсенің арасындағы айырманы

көрсетпес бұрын, желілерді қайта құрғанды қалайды. Тағы да басында

айтқанымдай,желілердіңтехникалықметафорасы ӘЖТүшін кешіккендік

болып саналады; арнаның белсенділігін есепке алмайды. Айналымдағы

нәрсе өзінің осы сипатымен мәтіндер семиотикасында, әсіресе ғылыми

жазбалардаанықталуытиіс(Bastide, 1990).Ол өзінежүктелгенбіліктілік,

жолында кездесетін кедергілер, рұқсат етілген бейнелер көрсетілімі,

жүгінетін ассоциациялар, тағылатын кінәлар, айналысқа түсінетін көрініс

аясы арқылы анықталады. Оның изотопиясы – уақыт пен кеңістіктегі

жанкештілігі болмыстық сипаты емес, нарративті бағдарламалар мен

нарративті жолдар арқылы қабылданған шешімдердің нәтижесі. Алайда

мұндайклассикалықанықтамаӘЖТ-нымәтінмендискурсәлеміменғана

шектейтін еді. Айналып жүретін нысан мәтіннің шекарасынан аттап

шыққанданеболады?Дәстүрліжауап:мәтінменконтекстарасындаорасан

зор алшақтық бар. Өзара ықпал барысында айналымдағы нысандағы

бағалайтын драмалық сынақ кенеттен араласып, оның біліктілік

сәйкестігін, әлеуметтік мүддесін тексеруі тиіс. Барлық өнімдер үшін

өндірістің мәнін ұлғайтқандықтан, ӘЖТ бұл айырмаға сене қоймайды.

ӘЖТ үшін алшақтық желіге жасалған болмашы ғана соққы болып

саналады; ол – табиғат, қоғам мен дискурс арасында бұрын болған

алшақтықтантуындағаннәрсе.ӘЖТүшінкерісінше,үздіксіздік,мәтіндегі

айналыпжүретіннысандарарасындағытетіктердіңкөптігі,«әлеуметтікке»

қатысты мәтіннен тысқары талаптар, актанттардың өзі «табиғатта»

атқаратын нәрселер тән. Айналымдағы нысан осы қозғалысын

жалғастырып,басқаәрекетшілержасағаннәрселерденөзизотопиясынала

береді.Мәтіндерсияқты«қоғамның»дажеліліксипаттарыбар,сондықтан

«табиғат» қасиеттеріне де ие болады. Бірақ ӘЖТ үшін бұл үш

категорияның да үздіксіз әрекет барысында ықтиярсыз қиыс нүктесі

болатынын айту шындыққа сәйкес келеді; бұл категориялардың өздері

қандайдабірәрекетшінің«мәтіндік,«әлеуметтік»не«табиғи»сипаттарына

бараржолдыңбойында пайдаланылатынкөптеген сынақтардың,оқиғалар

мен қорлардың бір бөлігі болып саналатынын көрсету одан да гөрі тура

болады.Олтаралымдыжасайтыннәрсеніңемес,таралатыннәрсеніңбөлігі

болыпсаналады.Бұлжалпықозғалыстысипаттапбереалатындайын сөз

жоқ. Мұны жалпылама нарративті жол десек, дереу мәтіндер барлық

нәрсегетарайтындайдегенболыпшығады;олкүшті,энергияны,гендіне

мәдени текті білдіреді деп айтсақ, барлық нәрсе натуралданып, оның

қатарына қоғам мен дискурс та еніп кетеді; мұны қоғамдық мүдде,

әлеуметтік ықпал, еңбек деп атау қоғамды табиғат пен мәтіндерге

мінгестіріпқоюғаапарады.ӘЖТжалпыланғансимметрияменбайланысып

(Callon, 1986), бұрынғы орталардың бірінде белгіленген қандай сөздерді

басқалардысипаттауүшіндеқолданылутәсілінежүгінгенкездеосыелеулі

қиындықтан құтылудың мүмкіндігі туды; бұл желілердің үздіксіздігі мен

релятивизмге дейінгі дәлелдер арқылы енгізілген артефактілі

алшақтықтардытолықжоққашығарудыкөрсетеді.Бірақмұндайшешімнің

күрделі жақтары көп, өйткені барлық түсінбестіктерді қамтуы мүмкін;

ӘЖТ-ға қатысты осындай жағдай орын алды: оны біреулер қолма-қол

әлеуметтік конструктивтік дәлел, натурализмге қайта оралу не мәтіндерді

жалпытаратудыңәдепкіфранцуздықүлгісідеді.Белгілідәрежедеосындай,

бірақ бұл үшін ӘЖТ сол сәтінде натуралдандырудан, әлеуметтендіруден

жәнемәтіндендіруденбастартуытиіс.ӘЖТ«-дандыру,тендіру,-дендіру»

тезарадажойылуытиісдепсанайды; олардыңбіріүстемдікалса, немесе

үшеуібірдеймұқиятсипатталса,жұмысжақсармайды.Барлық«-дандыру,-

тендіру, -дендіру» желілер «арасындағы» нәрселерді толтыру болып

саналады;бұлтаңдаладынежоққашығарылады;ісжүзіндеайырмасыжоқ,

өйткені желілердің толтыру үшін «аралық орны» жоқ. Желі барысының

белсенділігіүшінсөзтаңдауқажетболса, квази-объектілер (Serres, 1987)

немесе токендер ең лайық үміткерлер саналады. Терминнің анықтамасы

айналымдағы нәрсені білдіргені аса маңызды, өйткені ол айналымды бір

сәттеәріайқын, әріөзгерістіетіп қарауғамүмкіндікбереді.Қолдан-қолға

өтетіндопұжымдықамтығанымен,квази-объектүшіннашармысалболып

саналады. Ойын командасы қозғалыс үстіндегі токенсіз өмір сүре

алмайтынына қарамастан, кейінгі нәрсе қимыл барысында өзгеріске

ұшырамайды.Керісінше, меніңғылымизерттеулерімнің біріншіқағидасы

депатағаннәрсем(Latour,1987),яғнисынақбасқалардыңқолындаболады

дегенімбірте-біртешындыққасайкеледі,өйткеніолардыңсыртынанқым-

қиғашөзгерістергеұшырап,талаптарынөздерініңқатысуынсызұсынатын

ұстайтынқолы,сөйлейтінаузыбарадамдартөбекөрсетеді.Әдеттеквази-

объект қозғалыс жасайтын нәрселерді өзгертетін жанды актант ретінде

қарастырылуы тиіс, өйткені ол жылжитын нысанды түрлентеді. Токен

тұрақты не қозғаушылар тыныш күйде қалса, бұл айрықша жағдайлар

ретінде ескерілуі тиіс. Бұл ненің қағида, ненің ерекше жағдай екенінің

көрсеткіші болыпсаналады; ӘЖТүшін коммуникацияныңбарлықмоделі

арасынан нақты айқындалған қозғаушылардан, қозғалыс үстіндегі

нысандардан, көптеген төтенше ерекшеліктерді түсіндіріп беретін ауыс-

түйіс қиындықтарынан бастаған жеткілікті. Бірақ басқа сипаттама ӘЖТ-

ның адамға, тілге не практикаға бағдарланған орталықтармен кез келген

шырмалған байланыстарына тыйым салады. Әдетте қозғалыс үстіндегі

нәрсе мен қозғалатын нәрсе айрықша біртекті морфизмге ие емес. Олар

антропоморфты, сондай-ақ зооморфты, физикаморфты, логоморфты,

техноморфты,яғникөптеген«морфты»болуыықтимал.Бәлкім,жаратқыш

жол адамның, механизмнің, таңбаның, идеяның немесе ұжымдық

әлеуметтікболмыстыңбіртектісипаттарынақатыстышектеуліактанттарға

ие болуы мүмкін; бірақ бұл төтенше ерекшеліктерді есепке алған жөн

(Latour,1996c).

ӘЖТ – сфералар мен домендерді жоюдың, біртексіздік сезімін қалпына

келтіру мен интеробъективтікке басты назарды қайта бұрудың қуатты

құралы (Latour, 1994). Бірақ ол ассоциацияларды жіктеуге келгенде өте

әлсіз.Олтүрлі-түсті,контрастықемес,ақ-қарабейнеұсынады.«Әрекетшіл

желі»қалайбарланатынытуралыайтылғансоң,алуантүрлідәнекерлердің

көмегіменалынғантраекториялардыңтүрлерінкөрсетуқажет.Бұл–ӘЖТ-

нызерттеушіғалымдардыбірнешежылалдыналажұмысқажегіпқоятын

басқамәселе.

Сілтеме

1. Anderson,Wilda(1990):Diderot’sDream,TheJohnsHopkin’sUniversityPress,Baltimore.

2. Ashmore, Malcolm (1989): The Reflexive Thesis. Wrighting (sic) Sociology of Scientific

Knowledge,ChicagoUniversityPress,Chicago.

3. Bastide, Françoise (1990): The Iconography of Scientific Texts: Principle of Analysis, in: M.

Lynch,S.Woolgar(Hrsg.),RepresentationinScientificPractice,MITPress,CambridgeMass.,S.

187–230.

4. Callon,Michel(1986):Someelementsofasociologyoftranslation:domesticationofthescallops

andthefishermenofStBrieuxBay,in:J.Law(Hrsg.),Power,ActionandBelief.ANewSociology

ofKnowledge?,RoutledgeandKeganPaul,London,S.196–229.

5. Callon, Michel, Law, John, Rip, Arie (Hrsg.) (1986): Mapping the Dynamics of Science and

Technology,Macmillan,London.

6. Callon, Michel, Courtial, Jean-Pierre (1989): Co-Word Analysis: A Tool for the Evaluation of

Public,ReportfortheNSFgrantPRAN8512982,Paris.

7. Callon,Michel,Courtial,Jean-Pierre,Lavergne,Franǫise(1989):LaMéthodedesmotsassociés.

Unoutilpourl’évaluationdesprogrammespublicsderecherche.EtudepourlaNationalScience

Foundation,EcoledesMines,Paris.

8. Deleuze,Gilles(1968):Différenceetrépétition,PUF,Paris.

9. Deleuze, Gilles, Guattari, Félix (1980): Mille plateaux. Capitalisme et schizophrénie, Minuit,

Paris.

10. Garfinkel,Harry(1967):StudiesinEthnomethodology,PrenticeHall,NewJersey.

11. Greimas,AlgirdasJulien(1976):OnMeaning.SelectedWritingsinSemioticTheory,Universityof

MinnesotaPress,Minneapolis.

12. Hughes,ThomasP.(1983):NetworksofPower.ElectricSupplySystemsIntheUS,Englandand

Germany,1880–1930,TheJohnHopkinsUniversityPress,Baltimore.

13. Jacob, Christian (1992): L’empire des cartes. Approche théorique de la cartographie à travers

l’histoire,AlbinMichel,Paris.

14. Latour,Bruno(1987):ScienceInAction.HowtoFollowScientistsandEngineersthroughSociety,

HarvardUniversityPress,CambridgeMass.

15. Latour,Bruno(1988a):ThePasteurizationofFrance,HarvardUniversityPress,CambridgeMass.

16. Latour, Bruno (1988b): The Politics of Explanation: An Alternative, in: S. Woolgar (Hrsg.),

KnowledgeandReflexivity.NewFrontiersintheSociologyofKnowledge,Sage,London,S.155–

177.

17. Latour,Bruno(1988c):ARelativistAccountofEinstein’sRelativity,SocialStudiesofScience18,

S.3–44.

18. Latour,Bruno(1994a):OnTechnicalMediation,CommonKnowledge3(2),S.29–64.

19. Latour,Bruno(1994b):Unesociologiesansobjet?Notethéoriquesurl’interobjectivité,Sociologie

dutravail36,S.587–607.

20. Latour, Bruno(1996a): Flat-Earthers and Social Theory, in: M. Power (Hrsg.), Accounting and

Science:NaturalInquiryandCommercialReason,CambridgeUniversityPress,CambridgeMass.,

S.xi-xviii.

21. Latour,Bruno(1996b):DoScientificObjectsHaveaHistory?PasteurandWhiteheadinaBathof

LacticAcid,CommonKnowledge5(1),S.76–91.

22. Latour, Bruno (1996c): Der Berliner Schlüssel. Erkundungen eines Liebhabers der

Wissenschaften,AkademieVerlag,Berlin(übersetztvonGustavRoßler).

23. Lee,Nick,Brown,Steve(1994):OthernessandtheActor-Network:TheUndiscoveredContinent,

AmericanBehavioralScientist37,S.772–790.

24. Lynch,Michael(1985):ArtandArtifactinLaboratoryScience.AStudyofShopWorkandShop

TalkinaResearchLaboratory,Routledge,London.

25. Mol, Annemarie, Law, John (1994): Regions, Networks, and Fluids: Anaemia and Social

Topology,SocialStudiesofScience,24,S.641–672.

26. Prigogine, Ilya, Stengers, Isabelle (1979): La nouvelle alliance, métamorphose de la science,

Gallimard/Bantam,Paris/NewYork.

27. Serres, Michel (1983): Hermes. Literature Science Philosophy, The John Hopkins University

Press,Baltimore.

28. Serres,Michel(1987):Statues,FrançoisBourin,Paris.

29. Serres, Michel (1995): Conversations on Science, Culture and Time with Bruno Latour, The

UniversityofMichiganPress,AnnArbor.

30. Stengers,Isabelle(1993):L’inventiondessciencesmodernes,LaDécouverte,Paris.

БЕСІНШІТАРАУ

Жануарларғабетбұрыс,əдебизерттеулержəнеакадемия

ДженниферМакДонелл

Адамғакөңілбөлінбегенкезде жануарлардыңмаңызыартады.Бұл–жануарларжайындағы

зерттеулердің, соған байланысты көбейгенін сипаттаудың бір амалы. Өйткені ғалымдар

мұнымен қатар адамнан соңғы (post-human) теориялық мүмкіндіктерді де зерттейді. Адам

болмысы 1960 жылдардан бастап таласты тақырыпқа айналды. Жануарлар жайындағы

зерттеулер әлемге солардың көзімен қарау арқылы гуманизмнің психологиялық және

философиялық алғышарттарының ішінен әдепкі деконструкцияға қарай басқа жолмен

жүргізіледі.ДженниферМакДонеллЖаңаАнглияуниверситетінде(Австралия)заманауитеория

менВикториямәдениетінендәрісбереді.

Адам мен жануарды зерттеу (АЖЗ)

 саласының күрт дамуы

методологиялық конвергенция (сәйкестік) мен дивергенцияның

(сәйкессіздіктің) жанды, алуан сипатты арнасын танытады; оларды адам

мен жануарлардың шым-шытырық өмірін зерттеуге деген ортақ ынта-

ықылас біріктіреді. Жануарларды өз тұрғысынан терең пайымдау үшін

адам мен жануарларға қатысты категориялар құрылымының теңдестігіне

күмән келтіру қажет, өйткені олардың негізінде адам болмысының

ерекшелігіне басымдық беру жатады. Дегенмен адам/жануар қосарын

ажыратуоңайшаруадепайтуғаболмайды:бұлқұрылым–тұрақсызғана

емес, сонымен қатар адам тілінің мүмкіндік шеңберінен шыға алмайтын

болғандықтан, біз талқыға салып отырмыз деп ойласақ та, оны қалпына

келтіргендей етіп қарастыруға бейімбіз. Бұл мақалада әдеби АЖЗ

саласындағымаңыздыпроцестерменөзектіжайттардыталдауұсынылады.

Осы орайда ең күрделі болып саналатын мәселелердің бірқатары АҚШ-

тағыБандитпенМайклВикоқиғаларынажәнеДж.М.Кутзеенің«Масқара»

(Disgrace) шығармасына, ондағы Дэвид Луридің жануарларға арналған

баспанадабұралқыиттерменкездесуінбейнелейтінкөрініскесілтемежасау

арқылықарастырылады.

ЖакДерриданыңайтуынша,жануарларпроблемасыбилікпендербестікті

«әйелдерге қарағанда ерлерге (homo and vir), жануардан гөрі әйелге

телитін» (1991: 114) гуманизм дискурсына анықтама мен тәжірибе

тұрғысынанқатертөндіреді.Адамныңеркіндігіұмытқалса,XVIIғасырдан

бері«авторлықтың»анықтаушысыболыпкележатқанбилікпендербестік

нендей күйде болар еді? Жануарлар туралы зерттеулердегі адамнан тыс

ықпал, субъект пен объект арасындағы қатынас, сезімнің түраралық

құрылымдары,эмоцияменаффект,жануарларметафорасыныңқызметімен

әдеби тарихнаманың олқылықтары сынды өткір мәселелер әдебиеттануда

онсыз да белгілі саналатын негізгі ұғымдарды түбірімен қайта қарауды

талап етеді. Мен Кэри Вулф пен Сьюзан МакХью сияқты басқа

түсіндірмешілердіңізімен әрі қарай тереңдей түсіп, жануарларды жүйелі,

философиялық тұрғыдан егжей-тегжейлі зерттеу пән ұғымының өзін

қамтамасыз ететін білгіш субъект нобайы мен оның антропоөзектік

негіздеріталқығатүсуітиісдепсанаймын(Wolfe,2009:568).

Жануарларды

зерттеудің болашағы туралы пікірталастарда пән ретінде әйелдер туралы

зерттеулерге кіріспе мен этнос жайындағы академиялық зерттеулер

арасындағы салыстырулар жиі кездеседі. Бұл әлеуметтік жіктердің толық

ұсынылмауы мен бұрмаланып көрсетілуін түзету үстінде әйелдер мен

азшылықтоптардыңісжүзіндебарбилікқұрылымдарындаөздерінсубъект

ретінде танытатыны жөніндегі стратегияның бірі қабылданды. Бұл

ұқсастық шектеулі әрі алдамшы болуы ықтимал: біріншіден, жануарлар

өздерін зерттеу нысаны ретінде ұсынатын мәтіндердің атынан сөйлей

алмайды.

 Жануарлар өздерін рационалды ойы мен тілі арқылы көрсете

алмаса, қалайшаоқу нетыңдаумүмкіндігіболады? КариУейлбылайдеп

жазады: «Жануарларды зерттеу кемеліне жетсе, бұл адамнан тысқары

жануарлардың өзгешелік, бөтендік пен қуат теориялары үшін шектеулі

межеге айналғаны себепті болар» (2012: 5). Жануарларды зерттеумен

шұғылдана отырып, осыған қатысты бетпе-бет келетін деректерден

әсерленбеу мүмкін емес. «Жануар туралы мәселенің» тіл мен зорлық-

зомбылық арасындағы өзара келісімді байланысты алдыңғы шепке

шығаруыосыныңбірсебебіболыпсаналады;оғанжануарлардыңөндірісті

шаруашылықта күшін танытуы, зертханалық сынақтар, хайуанаттың

тіршілік ететін орындарын жою мен үй жануарларын қолда ұстаудың

мәдени амалдары, сондай-ақ жануарларға адамның тіл тигізіп қорлауы

жатады.Дерриданыңпайымынша,«адам»(human)сөзіненжекешетүрдегі

«A» бас әрпі арқылы өзгешелене анықталатын «Жануар» (Animal) сөзі

жануар/адам дуализмін күшейтетін негізгі құрал болып саналады (2008:

400).

 «Жануар» айналадағы өзімізден басқа жүретін, жорғалайтын,

жүзетін, ұшатын мақұлықты білдіретін ұғым мен Деррида «Жақсы

қоректену» (Eating Well, 1991) мен «Жануар мен бармын (Әрі қарайғы

жалғастық)»(TheAnimalThatThereforeIamMoreToFollow)еңбектерінде

сөзжандыәлемніңәртектіалуандығыназорлықжасайтынынайтып,соған

сәйкесжануарды«қылмысқажатпайтынжолменөлтіруге»ерікберетін,өзі

«құрбандық құрылымы» деп атаған нәрсені енгізеді; бұл құрбандық –

өлтіруарқылы және кісініңтәни,материалды, жануарлық сипатынжоққа

шығара отырып, адамның трансценденттігіне жол ашады.

 Адамдар мен

олардыңтұтасбіртоптарын«қылмысқажатпайтынжолменөлтіру»,оларға

«мал» ретінде қарағанның нәтижесінде жүзеге асып, ақталынып алынды.

Әдебиет пен жануарлар тақырыбы бойынша оқу курсын әзірлеу немесе

мақалажазуменмәтіндікмүмкіндіктершексіз,себебі–адамдаркөптеген

мәдениеттер мен әдебиеттерде талайдан бері өздерін жануарлар арқылы

салыстыра пайымдап келеді. Мұндай курстың барлық мұғалімдер мен

әдебиетшілер үшін ең басты мәселелердің бірінен басталатыны түсінікті:

ол–бейне.Жануарларменолардыңтіршілігінекөңілбөлуәдебипішіннің,

мысалдың, метафораның, әңгіменің сипаттары туралы әртүрлі ойға

жетелейді. Оларды адамдық не жануарлық болмыс идеялары

қалыптастырдыма,жоқәлдебиологиялықтүрлерқисыныдүниегекелтірді

ме?Мәтіндерадамнантысқарыәріадамсипаттыжануарлардыңбойындағы

хайуани қасиеттерді қалай бейнелейді? Адамдар мен жануарлар

арасындағы аффектілі (эмоциялы), реляциялық (қатынастық)

байланыстардықалайсуреттейді?Басқанегізгіұғымдарантропоморфизм,

адамдардың жануарларды танып-білу тарихы, эволюциялық теорияның

жасалуы,биомедицина,климаттыңөзгеруі,зообақтар,түрлердіңжойылуы

мен сақталуы, мал шаруашылығы кешендері, биосаяси билік секілді осы

дәуірдіңең өзекті проблемаларын қамтиды. Жануарлардызерттеутуралы

оқыту мен жазудың ең басты түйткілі – оның генезисінен ажырағысыз

пәнаралық күрделі байланыс. АЖЗ курстары әдетте тарих пен феминизм

сияқты«туыстас»пәндердіғанаемес,соныменқатаркейінгіжылдарыосы

бағыттағы зерттеулерге қатты ықпалын тигізген философия, биология,

этология,экология,салыстырмалыпсихология,зоологияменприматология

сындыпәндердідеқамтиды.Жануарларғақатыстыәдебитүсініктертуралы

қазіргі заманғы зерттеулер сан алуан сипатта жүргізіліп, гуманитарлық

және әлеуметтік ғылымдардың әртүрлі іргелес салаларында 1980

жылдардыңөзіндекөріністапты(Ritvo,1987;Thomas,1983;Serpell, 1986;

Lansbury, 1985; Haraway, 1989). Солардың қатарында Кэрол Дж. Адамс,

Вал Плумвуд, Жозефина Донован, Брайан Люк, Конни Саламон, Марти

Хейл, Андре Коллард, Дин Кертин, Элис Уокер, Дебора Слиссер, Грета

Гаард,Лори Грюн, ЛиндаБирке менКаренУоррен бірнешеондағанжыл

бұрын гендер мен жануарлыққа қатысты әбден орнығып қалған

гуманитарлық жорамалдарға күмән келтіре бастады. Жил Делөз бен

Феликс Гуаттаридің «Мың жазық» (A Thousand Plateaus, 1987) құрлыққа

танымалтеориялықтуындысындаПитерСингердіңалғашрет1975жылы

жарияланған «Жануарлар азаттығы» (Animal Liberation) іргелі

философиялықшығармасыТомРеганның«Жануарқұқықтарытуралыіс»

(The Case for Animal Rights, 1983) еңбегін, сондай-ақ когнитивті

этиологиядағы Джейн Гудол, Дайан Фосси мен Дайан Пеппербургтің

көпшілікке танымал зерттеулері әдебиеттанушыларға жол көрсетті. 1990

жылдарыбұлсалатағыдабірнешеондағаніргеліеңбектерменбайытылды;

олардың ішінде Арнольд Арлюк пен Клинтон Сандерстің «Жануарлар

туралы» (Regarding Animals, 1996), Дженнифер Уолч пен Джоди Эмелдің

«Жануарлар географиясы: табиғат пен мәдениет шегіндегі орын, саясат

және бірегейлік» (Animal Geographies: Place, Politics, and Identity in the

Nature-CultureBorderlands,1998)кітабыбар.

Кейінгібірнешеонжылдықтанегізгіәдебикезеңдердіңкөбісінқамтитын

маңызды зерттеулердің тұрақты легі көрінеді. Джойс Солсбери «Іште

жайғасқан аң» (The Beast Within, 1994), Лесли Кордеки «Экофеминистік

субъектілер: Чосердің сөйлейтін құстары» (Ecofeminist Subjectivities:

Chaucer’sTalkingBirds,2011)жәнеСьюзанКрейн«Жануарларменкездесу»

(Animal Encounters, 2012) жануарлар мен ортағасырлық жазбалар

жиынтығытуралызерттеулердіжүзегеасырды;ЛориШэннон«Баспаналы

жануарлар» (Accommodated Animal, 2013), Эрика Фадж «Елгезек

жануарлар» (Perceiving Animals, 2002); «Хайуандық пайым» (Brutal

Reasoning,2006);«Ренессансаңдары»(RenaissanceBeasts,2004)жәнеБрюс

Борер«ЖануарларортасындағыШекспир»(ShakespeareAmongtheAnimals,

2002) қазіргі заманның ерте бастауларындағы әдебиетті қарастырды;

Кристин Кенион-Джонс «Ағайында Брюттер» (Kindred Brutes, 2001) мен

ЛораБраун«Қаңғыбаситтерменмұңдымаймылдар»(HomelessDogsand

Melancholy Apes, 2010) ХVІІІ ғасыр мен романтикалық дәуір әдебиетін

зерделеді; Тесс Косслет «Сөйлейтін жануарлар» (Talking Animals, 2006),

Дебора Денехольц Морзе мен Мартин Данахай «Жануарлар туралы

викториялық армандар» (Victorian Animal Dreams, 2007) XIX ғасырдағы

британ әдебиетін пайымдады; Марго Норрис «Қазіргі қиялдағы аңдар»

(BeastsoftheModernImagination,1985),КэриВулф«Жануарлықғұрыптар»

(AnimalRites,2003)менКэрриРохман«Субъектініңізінетүсу»(Stalkingthe

Subject, 2009) қазіргі заман әдебиетін талдады; Дженнифер Мейсон

«Өркениеттіжаратындылар»(CivilizedCreatures,2005)менКоллинГленни

Боггс «Америкалық жануартану» (Animalia Americana, 2013) Америка

әдебиетін байыптады; Алиса Кузниар «Мұңды ит» (Melancholia’s Dog,

2006), Сьюзан МакХью «Жануарлар туралы хикаялар» (Animal Stories,

2011)менАнатПик«Жандымақұлықпоэтикасы»(CreaturelyPoetics,2011)

заманауи әдебиетті саралады; Шеррил Винт «Құбылмалы жануарлар»

(Animal Alterity, 2010) ғылыми фантастиканы сөз етті; Венди Вудворд

«Жануар назары» (The Animal Gaze, 2008) Оңтүстік Африка әдебиетін

талқыға салды. Бұдан басқа, әр түрлі кезең межесіне жататын зерттеулер

бар,мысалы,ДженниферХэмменМютьюСеньордың«Жануарлықзаңдар:

Батыстарихындағыадамкөрінісі»(AnimalActs: ConfiguringtheHuman in

WesternHistory,1997),ДжонСаймонстың«Жануарқұқықтарыжәнеәдеби

бейнелеусаясаты»(AnimalRightsandthePoliticsofLiteraryRepresentation,

2002), Свифт, Дефо, Мелвилл мен Мэри Шеллидің, сондай-ақ Тимоти

Финдлидің «Саяхатқа ықылассыздық» (Not Wanted in the Voyage), Янн

Мартельдің«Пидіңөмірі»(TheLifeofPi),МаргаретЭтвудтың«Бөкенмен

шәукілдек» (Oryx and Crake) шығармаларын қарастыратын Филипп

Армстронгтың «Заманауи көркем әдебиеттегі жануарлар нені білдіреді»

(WhatAnimalsMeanintheFictionsofModernity,2008)еңбектеріосықатарға

кіреді. Бұлардың жанына Reaktion Books компаниясының Джонатан Берт

редакциясымен жарық көретін тамаша «Жануарлар» сериясын қосыңыз.

Осы уақытқа дейін бұл серия бойынша жеке жануарлар мен жәндіктерге

(мысалы, бақаға, құмырсқаға, қасқырға, жылқыға, кенгуруға, итке,

өрмекшіге,аюға,мысыққа,пілге,ұлуға,пингвингет.б)арналғанелужеке

том жарық көрді. Осы еңбектерде жан-жануарлардың жаратылыс төркіні

олардың адамзатқа тигізген тарихи және мәдени ықпалымен бірлікте

зерттеліп, басқалармен қатар әдеби түсініктерді де қамтыды. Бұл сүбелі

зерттеулер жануарлар тақырыбына арналған көптеген конференцияларда,

симпозиумдарда,түрлібасылымдардағыжарияланымдарда,журналдардың

арнайы шығарылымдарында талқыға түсті. Жануарларға арналған

«Параллакс» (Parallax, 2006), «Құрылымдар» (Configurations, 2006),

«Мозаика»(Mosaic,2006–2007),«Драмалықшолу:қойылымдардызерттеу»

журналы(TDR:TheJournalofPerformanceStudies,2007),«Оксфордәдеби

шолуы» (Oxford Literary Review, 2007), «Америка заманауи тіл

қауымдастығы» журналы (PMLA, 2009), «Миннесота шолуы» (The

Minnesota Review, 2009–2010), «Білім: Оңтүстік Африка және Америка

туралы зерттеулер» журналы (Safundi: The Journal of South African and

American Studies, 2010), «Үздік құрылымды журнал: риторика, мәдениет

және саясат» (JAC: Journal of Rhetoric, Culture, and Politics, 2011),

«Ортағасырдан соңғы зерттеулер: ортағасырлық мәдениет туралы

зерттеулер» журналы (Postmedieval Studies: a Journal of Medieval Cultural

Studies, 2011), «Жаңа пішіндер» (New Formations, 2012), «Гипатия»

(Hypatia,2012),«Викториямәдениетітуралыжурнал»(JournalofVictorian

Culture, 2012), «Ангелаки: теориялық гуманды зерттеулер» журналы

(Аngelaki: Journal of the Theoretical Humanities, 2013) сияқты арнайы

басылымдар жарық көрді; ал 2013 жылы «Қазіргі заманғы әдеби

зерттеулер»(ModernFictionStudies)және«Еуропаағылшынтілінзерттеу»

журналы(EuropeanJournalofEnglishStudies)журналдарындажарияланған

мақалаларға сәйкес жаңа мәселелер туындады. Сондай-ақ Австралияда

«Оңтүстік» (Southerly, 2009) және «Австралия әдеби зерттеулері»

(AustralianLiteraryStudies,2010)жануарлартуралыарнайышығарылымдар

ұйымдастырды; жануарларды зерттеуге байланысты 2009 жылы Ньюкасл

университетіндеөткізілген«Ойлыжануарлар»аттыосыуақытқадейінгіең

үлкен бірінші конференция нәтижелері бойынша жинақ шықты.

Жануарларды зерттеуге арнайы маманданған журналдар осы саламен

шұғылданатын ғалымдардың еңбектерін тұрақты түрде жариялап отыр:

«Қоғамжәнежануарлар»(SocietyandAnimals)(http://www.brill.com/society-

animals),«Жануарлардызерттеусыны»журналы(JournalforCriticalAnimal

Studies) (http://www.criticalanimalstudies.org/journal-for-critical-animal-

studies/),«Антенна»(Antennae)(http://www.antennae.org.uk)менАустралия

ЖЗАТ (Жануарларды зерттеу жөніндегі аустралиялық топ) ең бертінгі

уақытта қосылған, Мелисса Бойд пен Салли Борреллдің

(http://ro.uow.edu.au/asj/)редакциясыменжарықкөрген«Жануарлартуралы

зерттеулер» журналы (The Animal Studies Journal). Бұл тізім аздық етсе,

Марго ДеМеллоның «Адам мен жануарлар туралы зерттеулер:

библиография»(Human-AnimalStudies:ABibliography,2012)еңбегіменне

Линда Калоф, Севен Матти мен Эми Фицджеральдтің онлайн-

библиографиясымен (http://www.animalstudies.msu.edu/bibliography.php)

танысыңыздар.

Қосалқы әдебиет сынының қоймалары құнды деректер, оның ішінде

көрнекті әдебиет қайраткерлерінің жануарлар тақырыбына арналған

еңбектерінің жарық көрмеген тезистерін ұсынады: мысалы, Роберт

Браунинг поэзиясындағы ұсақ жәндіктер бейнесі, Д.Х. Лоуренс

романдарындағыжылқырәмізіЖануарлардызерттеудіңбірәдебимақсаты

– басқа мақұлықтардың тіршілігімен, сондай-ақ осы өзара ықпалдан

туындайтын философиялық, этикалық мәселелермен бейнелік әрі

эмпатиялық тұрғыдан сәйкестік табу. Жануарларды әдеби тұрғыдан

зерттеулерге қатысты методологиялық жұмыс жай әдеби, мифологиялық

кейіпкерлер (Derrida, 2002; Haraway, 2008) ретінде көрінетін

жануарлардыңсәйкесбейнелерінқайтақараудықамтиды,сондай-ақнақты

өмірдегі жануарларды олармен жақын араласпай бақылау процесін

сынайды. Кэри Вулф жануарлармен айналысатын зерттеулер «жай

тақырып» болғаннангөрі, үлкен деңгейге жетуге тиіс деп тұжырымдады,

өйткеніолар«білгішсубъектініңжоспарыменмәденизерттеулердің(әдеби

зерттеулерді айтпаған күннің өзінде) ағымдағы пәндік ұйғарымдары

арқылы қолдау тауып, қайта жаңғыратын антропоөзектік негіздері

түбегейлі түрде талқыға салынады (2009: 568–569). Жануарларды әдеби

тұрғыдан зерттеудің мұндай мақсаты әдеби тарихнаманың (оларда

жануарлар көрініс таппаған) олқылықтарын түзетіп әрі өзара ықпалды

сентименттідепойланбастанөзгешелеугежолбермей,сезімніңтүраралық

құрылымдарын салиқалықпен қабылдап, жануарларға жағымсыз сипатта

қарайтын сыншыл түсініктерді қамту болып саналады. Бұл еңбек

адамдардың белсенді, жоспарлы өміріндегі жануарларды енжар, ойсыз

кейіпте қарастыратын дәстүрден бас тартып, адамдар қалыптасады әрі

оларды жануарлар жасап шығарады дейтін түсінікке бет бұрады (Fudge,

2006a:1).

Үй жануарларының ең танымалы – итті адамдардың танып-білуі

пайдалануыменбейнелеуітуралытарихинақтымысалдарретіндемененді

Ч. Диккенстің «Оливер Твист» (Oliver Twist) романын қысқаша қамту

арқылы АҚШ-тағы «Бандит» пен Майкл Вик үлгілеріне жүгініп,

жануарлардызерттеудің кез келгенмәселесіне қатысты бірқатар маңызды

көзқарасты қарастырамын. «Жануар» категориясының шартты сипаты,

оның басымдық жағдайларына қарай өзгеріп отыратыны, сондай-ақ адам

құқықтарының жануарлар мәселесімен тығыз байланысты екені шешуші

мәселе; бұл адам мен жануар-адам категорияларының сектораралық

байланысын кез келген талданатын тақырыптың басты санақ нүктесіне

айналдырады. Әдебиет пен академияғақарым-қатынасыөте қайшылықты

бас кейіпкері бар Дж.М. Кутзеенің «Масқара» романына (1999b)

байланысты бірқатар түсіндірмелерді қорытамын. Басқа нәрселермен

қатар,романныңақырғыкөріністеріндеадамкейпіндегіжануарларөздерін

«үйреншікті» хайуанаттар өмірінен ірге ажырату үшін пайдаланатын

рационал ой межелері суреттеледі. 1987 жылы өлім жазасына кесілген

қылмыскерлермен абақтыда бірге болып, табиғи кем жаратылысы үшін

жазықсыз жаза тартқан Бандит атты «өмірде бар ит» туралы «шынайы»

оқиғаныбаяндауданбастаймын.Бұлжайттуралы2002жылыжарықкөрген

«Бандит: қауіпті ит туралы іс деректері» (Bandit: Dossier of a Dangerous

Dog)аттызерттеуінделингвист,ақынжәнежануарлардыүйретушімаман

Вики Хирн барынша толық әңгімелеп берген. Оның жалпы нобайы

мынадай: Коннектикут штатының Стамфорд қаласында тұратын

қаранәсілдіегдеадамЛамонРеддмырзаныңсерігі–Бандитоныңкөршісін

қауыпалажаздайды.КөршісіРеддмырзаныңменшігінебаса-көктепкіріп,

оның үйінде шабарманы болып жүрген Джонсон мырзаны сыпырғымен

ұрады. Бандитті оқшаулап әкетеді; бірақ одан түк шықпайды, өйткені

қайтып келген соң бәз баяғы қалпына түседі; үйдің кіреберісінде дәрет

сындырғаныүшінРеддонысоққығажығады.Итболсакеріыршиды.Бұл

жолы штаттың иттерді бақылау мекемесі Бандитті өлтірмекші болады.

Сарапшы ретінде шақырылған Вики Хирн Коннектикут штаты шығарған

«өкімге»қарсыболып,соттыңБандиттіңісінқайтақарауынақолжеткізеді.

Олсотбарысындаиттіңбұрынтәртіпкебағынғанұстамдымінезіболғанын

байқап,осыданкейінонықамқорлығынаалады.Бірақбұл2007жылыкітап

мұқабасындаайтылғандай«Өлімкамерасынанқұтқарылғанбіриттуралы

жүрек тебірентетін шынайы әңгіме» ғана болып қойған жоқ. Сотшешімі

Редд мырзаның наразылығын тудырды. Мінбеге көтерілген ол Хирнді

өзінің итін ұрлады деп айыптап: «Оңтүстікте қаранәсілді адам бір жақсы

нәрсетапса,ақнәсілдіадамонытартыпалатынысияқты»,–деді(Hearne,

2002: 293). Редд мырза Бандитті қорғап сөйлеген уақытта оның мына

сөздеріХирннің қытығынақаттытиді: «Көршіәйелдердіңбәрі осыкісіге

ұқсайды. Терісінің түсі басқа әйелдерге ұқсамайды. Ақ сары жүзді

әйелдердесолай»(Hearne,2002: 49). Хирн ескертпеде барлық жерде бар,

бірақ сот барысында мүлде айтылмайтын ашық нәсілшілдік бұғып

жатқанынатапөтеді(Hearne,2002:50).

«Бандиттің ісі бұқаралық ақпарат құралдарында түзеуге келмейтін

бұралқы иттер бола ма» деген сауал төңірегінде наразылықтың басты

тақырыбына айналды. Газеттер, иттерді бақылау мекемелері мен соттар

«Бандитті питбуль» (америкалық питбуль-терьер тұқымына жатады) деп

қателесті. Қазіргі заманның Бамбл мырзасы сынды, бір сарапшы сотқа

күдікшіл дауыспен былай деді: «Оның тегі бар. Бұл иттер текті

болғандықтан, үйрету – бұл тұқымға қажет нәрсенің бірі, ал мұның

нәтижесінде олар «ақылды» болып шығады» (Hearne, 2002: 1). Тексіздік

құбылысы мен Бандиттің ісін талқылай отырып, Гарвардтағы әдебиет

профессорыМарджориГарбер«питбульдің»ненәрсегеайналғанынбылай

сипаттайды: «белгілі бір жанрды бағалайтын әдебиет сыншылары заң

бойынша қаралау мақсатында іріктеп алынған, бірақ асыл тұқым ретінде

толық айқындалмаған «шешімі жоқ» кейіпкерді атап бере алады.

«Питбульдің»неекенін«барлығыбіледі»және«ешкімбілмейді».Олардың

қауіптіекенідебаршағамәлім,бірақбұлешкімгебелгіліемес(1996:194).

Ісжүзіндеадамныңаузынаншыққансөзбелгілібіржануарларүшінөмір

мен өлімнің мәселесіне айналады. Жоғарыдағы пікірталас түрлер туралы

мифтердің жануарлардың белгілі бір тұқымдарына қатысты зорлық-

зомбылықты өз бойына сіңіріп алуы мен жікке бөлгіш сөздер жеке

хайуанаттардың түрлеріне тән сипаттарды жоққа шығару үшін

пайдаланылуы мүмкін екенін көрсетіп береді. Мұндай тіл адамзат

қоғамындағы жыныс, нәсіл, тап құрылымдарымен сәйкестіктерді

танытады. Бүгінгі «жеккөрінішті нәрсе» (bete noire) ит «питбуль» болса,

Екіншідүниежүзіліксоғыстанкейіннемісовчаркаларымендобермандары

осындайкепкедушарболғанеді;ал1830 жылдардағыАнглияда«Оливер

Твисттегі» Бұқа Көз, Билл Сайкстың иті сондай сипатта. Бұқа Көз осы

уақытқа дейін Диккенстің шығармасындағы ең күрделі ит бейнесі болып

саналады;көпастарлыатыоныңәуелдебуллбейтинг(бұқаталату),спорт

жарыстарында пайдаланылған жауынгер тұқымдардан тараған Бұқа мен

Терьер тұқымдастарымен байланысы бар екенін меңзейді. «Оливер

Твисттің» 2017 жылы «Кемел классиканы іріктеу үйі» (Random House

VintageClassics)баспасынаншыққанбасылымыныңмұқабасындамойнына

тікенекті қарғыбау тағылған бультерьер бейнесі (Америка ит тұқымдары

қауымдастығыныңстандарттарыныңжіктелісібойынша)берілген.

Бандиттің «питбуль» емес екені сияқты, суретте берілген ит тұқымы

роман жарық көрген 1836–1837 жылдары болмаған. Бірақ үнсіз

мойындалатын негізгі нәрсе – иттің екі тұқымының да «қауіпті ит

дискурсы» деген ұғымға сәйкес келетінінде. Vintage басылымының

мұқабасында бультерьер бейнеленген,өйткенібұлиттұқымдарынесірткі

барондары мен көше бұзақылары ит төбелестерінде бойтұмар есебінде

пайдаланатын «питбульдермен» шатастырады. Қазіргі Америка

мәдениетінде америкалық питбульдер мен басқа төбелес иттері әдетте

афроамерикалық еркектермен байланыстырылады. Мейша Розенберг

«Алтынтүстіретриверлер–ақ,питбульдер–қаранәсілді,алчихуахуалар–

испантілді»аттыиттұқымдарыменқазіргікөпшілікқолдымәдениеттегі

нәсілшілдік туралы мақаласында оның атын бас тақырыпқа шығарған

(Rosenberg, 2011: 113). Ит тұқымы мен нәсілшілдіктің осы ерекше

тоғысына 2007 жылы идеологиялық бояу қосылды. Ұлттық футбол

лигасының 2001 жылғы жеңімпазы болған «Атланта Фэлконс» клубының

үздік қорғаушысы Майкл Вик «Bad Newz Баспаналары» деп аталатын

халықаралық жауынгерлік иттер қауымдастығының алты жылға созылған

қылмыстық істеріне қатыстыжауапқа тартылды. Баспана аты Вирджиния

штатының Ньюпорт-Ньюс қаласында афроамерикалықтар тұратын,

экономикасы артта қалған Ист-Энд бөлігінде жүргізілген Ридли тобы үй

құрылысы жобасына қатысты. Вик көше бұзақыларымен, есірткіге

байланыстызорлық-зомбылықпенатышыққанортадаөскенболатын.Вик

иттөбелестеріне,құмаройындарғатікелейқатысып,иттердіқатаңжазалау

шараларыныңбасы-қасындажүрдідегенайыптағылды.Иттердіасыпқою,

суға батыру, электр тоғымен азаптау, атып өлтіру туралы бұқаралық

ақпаратқұралдарыарқылыкеңауқымдатаратылғанақпаратжұртшылықты

дүр сілкіндірді. Виктің 15 акрлық иелігінде жергілікті, штаттық,

федералдық билік орындары жүргізген бірнеше тінтудің барысында

жетпістенастамит,негізінен,америкалықпитбульдерзаттайдеректерімен

біргетәркіленді. Көптегениттерден жарақат іздерікөрініп тұрды.Виктің

қорғаушылары итпен күрес ол өскен өңірдегі қаралар «мәдениетінің»

ажырамасбөлігіболдыдепдәлелдесе,Түстіадамдарғажәрдемдесуұлттық

қауымдастығының (ТАЖҰА) ықпалды тұлғалары Виктің ісін қарауды

АҚШ мәдениеті мен оның құрылымдарында бар жүйелі нәсілшілдіктің

көрінісі ретінде бағалады (Kim, 2009: 16–17). Екінші жағынан,

«Адамдардың жануарларға этикалық қатынасы үшін» (АЖЭҚ) ұйымы

Викті азаматтық қоғамға сыйымсыз әлеуметтік құбыжық деп мінездеді

(Broad, 2013: 780). Гарретт М.Брод: «Викті өз қауымдастығының иттері

арасындағы нағыз хайуан ретінде – аң кейіпті бейнеде насихаттау АҚШ

мәдениетінде қаранәсілді еркектерге адамшылықпен қарамау тарихында

белгілі міндет атқаратыны сөзсіз», – деп жазды (2013: 780: тағы да

қараңыз: Kim, 2009: 17–18). Бандит пен Майкл Виктің істері туралы

бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен өрістеген пікірталастарда

түршілдік пен нәсілшілдікке қарсы тарапаралық көзқарастарға сүйенген

балама саясат жетіспей тұрды.

 Мұндай пікірталастарда нәсілдік, мәдени

және түрлік айырмашылықтар қабылданбайтыны жөніндегі пайым ұмыт

қалады. Нәсілдік стереотиптер сынды «кемшін тұқым бейнесі» мен

«қауіптіитдискурсы»дамәдениетатаулыныбелгілібіртоптарменнақты

кеңістікаясындаанықбедерленген,айқындалған,біртектіобъектілердеген

пікірге бейім тұрады. Бұл пайымның үй жануарларына қатысты дұрыс

екенін ит асыраудың тарихы көрсетіп береді. Харриет Ритво тұқым

стандарты, әсіресе иттерге қатысты алғанда, Виктория дәуірінің орта тап

өкілдері үшін «өздері оның ішінен тұрақты орынды қалаған әлеуметтік

тәртіпті ынталы түрде қайта пайымдау мен қайта жасауға ерекше

дайындығыныңкөрсеткішіне»айналды(1987:115).1873жылыБаспаналар

клубы ашылғанға дейін иттердің негізінен атқарған қызметіне қарай

жіктелгенін көпшілігі ХVІ ғасырдың дереккөздеріне, атап айтқанда,

ЙоханнесКайдыңDeCanibusBritannicus(1570)еңбегінесүйенгенәртүрлі

таксономияларсипаттайды.Олар әдеттеиттердің«ең асылтұқымдарын»,

мысалы,аңшылықиттеріменізкесетін иттердіжоғарығаорналастырған,

әріқарайспаниельмен сәндік иттерденфермерлікшаруашылықиттеріне

дейінтөмендепбарып,қорашылиттер,көпекиттеретектежайғасқан.Бұл

ешкімніңбет-жүзінеқарамайтынтипологияданақтытұқымдардыңбағасы

олардың ілгері уақытта иесі болған адамдардың әлеуметтік мәртебесіне

тікелейбайланыстыайқындалатынәуелгіқызметтеріненбастауалады.

Әр

ит тұқымының ар жағында этнография мен әлеуметтік тарих, сондай-ақ

мәденишежіре–генеалогияменгенетикалықмұрагерліктұрады. Бандит

пенВикістеріндемәдениеткеқатыстыкөріністапқантүбегейлікөзқарасқа

қарсылық таныта отырып, біз түрлердің өзгешелігі әрдайым қалыптасу

үстіндеболыпқанақоймай,оныңкездейсоқжүзегеаспайтыныменкүштік

қарым-қатынастардыңнәтижесіретіндеіргетебетінінекөзжеткізеаламыз.

Батыс мәдениетінде күшті астыртын ағымдарды қалыптастыратын

қожайын/құл,әйел/еркек,адам/жануар,ақ/ақемес,ақыл/табиғат,мәдениет/

табиғат, өркениетті/жабайы, ой/дене, субъект/объект сияқты дуализмдер

«өзара тоғысқан құрылымды» жасайды (Plumwood, 1993: 43); оны

феминизм, шектеулі мүмкіндіктер, отарлықтан соңғы кезең, куир,

тұрғылықты жұрт, нәсілшілдік мәселелерімен шұғылданатын теоретиктер

зорлық-зорлықиерархиясыретінде мойындаған,өйткеніқосарлықтыңбір

терминіәрқашан екіншісінеқатыстықысымғаұшырап,осыарада аралық

терминжойылады.Сондықтанжануар–адам/жануардуализміғана емес,

басқажұптардандақұрастырылған(Adams,1994;Kappeler,1995;Haraway,

1989). Клэр Дж.Ким айтқандай: «Аң әуелде жануар ретінде ғана емес,

соныменқатаржабайы,табиғат,бөтен,дене,нысан,басқапланеталық,құл

ретіндежаралып,билікорнатументәртіпжасауүшінөлтірілген»(2009:3).

III

Бұл топшылауларды ескере отырып, мен жануарларды зерттеу туралы

әдебиеттің канондық мәтіні саналатын Дж.М. Кутзеенің «Масқара»

романын, атап айтқанда, Дэвид Луридің жануарларға арналған баспанада

бұралқы иттермен кездесуі бейнеленген көріністі қарастырғым келеді.

Дж.М.Кутзееніңромандажарықкөрген «Жануарлартіршілігі»(The Lives

ofAnimals)туындысынаүнқатаотырып,ПитерСингер«ұқсасмүдделер»

(«қалыпты»ересекадамдарға«ақыл-ойдеңгейі»сәйкесжануарлардыңтең

дәрежелі қатынасы) туралы өз стандартын сипаттап қана қоймайды,

сондай-ақ ол үшін жануарлық этика «әдебиет» емес, «философия»

саласының мәселесі екенін былай атап өтеді: «мен шындық пен ойдан

шығарылғаннәрсенімүлдебөліптастағандықалаймын»(1999:86).Оның

ұстанымы бойынша, жануарларды зерттеу қозғалысы радикалды сипатта

көрінуі мүмкін болғанымен, ол ең кемі Сингердің үлгісіне, рационалды

философия туралыКанттың пайымынажүгінуінжалғастырабереді.Даун

МакКэнс бұл тұжырымды кеңейте отырып, оны «тез арада «шындық»

өлшеуішіменақыл-ойқабілетініңстандарттыүлгісінеайналғанфилософы

бар... иерархиялық, философиялық құрылым болып саналатын зерттеу

университетінің жоспарына» қосқанды қалайды (McCance, 2011: v). Бұл

эсседе гуманитарлық ғылымдар мен әдеби зерттеулерде қарастырылатын

маңызды жануар міндетті түрде, атап айтқанда, философия мен әдебиет

тудырған«субъект»авторнежазушыантропоцентризмімәселесінеқозғау

салатыныкөрсетіледі.Жануарлартәріздіәдебимәтіндердеақылменсезім

шекараларына бас сұғуға бейім, ал «Масқара» романы, менің ойымша,

адам сипатты жануарлар өздерін хайуанаттар тіршілігінен оқшаулап алу

үшінпайдаланатынрационалдыоймежелерінсөзетеді.Роман«адам»мен

«жануар» арасындағы айырманы солардың көмегімен жануарларды

қылмыстық қудалаудан құтқаруға болатын технологияларды бейнелеу

арқылы айғақтап қана қоймайды, Кутзеенің флоберлік сипаттағы бедерлі

прозасы адамзаттың рационалды шындықты қамтитын орныққан сенім

жүйесініңжұбаныштарынасүйенгенқорғаныстықэтикаережелерінжоққа

шығарады.«Масқара»романыныңсоңындақұрбандықшалуменкүнәдан

арылу жөніндегі адамзат идеялары сыналатын сияқты: Кутзее бізді

стереотип қалыптар мен әрекеттердің арасымен алып жүріп, олардың о

бастан жүзегеаспайтыны менбосәурешілікекенін анықкөрсетіпбереді.

Лури ақырына дейін қысылып-қымтырылып жүреді; ол Агамбен

«антропологиялық машина» деп атайтын нәрсенің құрсауынан қашып

құтылаалмай,өзіненде,өзінжақсыкөріпқыңсылайтынмүгедекиттенде

бас тартуға мәжбүр. Дэвид Лури бір студентке қатысты істің себебімен

Кейптаундағы өзі дәріс беретін Техникалық университеттегі қызметінен

кетеді де, қызы Люсимен бірге Шығыс провинциядағы шағын иелігіне

көшіпбарып,гүлменкөкөнісөсіреді,көршілесГрахамстаунныңбазарына

апарыпсатады,сондай-ақолиттергеарналғанбаспаналарменайналысады.

Жергілікті жердегі жануарларға арналған баспанада ерікті болып жұмыс

істей жүріп, Дэвид мал дәрігері Бев Шоудың жануарларды, иттерді

ұйықтатыпөлтіруісіне(эвтаназия)көмектеседі.Бара-бараоныңосығанеті

өліп,жануарлардыңтіршілігінежалпыэмоциялықтұрғыданбойыүйреніп

кетеді. Мысалы, Дэвид әр иттің жерлеу орнының талапқа сай болуын

ойындатұтып,олардыңмүрделері«қайтаөңдеуүшіныңғайлыраққалыпқа

соғылмайтынына» кепілдік береді (Coetzee, 1999b: 143). Дэвидтің өз

жануарлық кейпіне бейімделуі мен байыпты антропоөзектік көзқарасты

ұстануынақарамастан,романдақұрбандыққисынынабасымдықберілетін

сияқты; соның нәтижесінде ол өзі баз кешудің ақырғы әрекеті ретінде

жақсыкөребастағанитініңерекшеәуездідаусынанбезінеді.Романқанды

жексенбілердің біріндегі көрініспен аяқталады; итті «құрбандыққа

шалынған қозыдай» көтеріп алып бара жатады. Кутзее Луридің өзі үшін

өлетінін білетін мүгедек итті құрбандыққа шалу жөніндегі шешіміне

рационалды түсіндірме бермейді (215). Кітаптың ең ақырғы жолдары

мынау:«Меноныкөзімқиыпберемін».

БіржолыБевШоужағдайдыңқиындапбаражатқанынайтады.Қиынәрі

оңай...Адамқиындыққауақытөтекөндігіп,олбұрынқиынболғаннәрсеге

енді таңдана қоймайды; одан да күрделі нәрсе күтіп тұруы мүмкін деп

санайды. Ол көңілі қалап тұрса, жас итті тағы бір апта аман-есен сақтай

алады. Бірақ ешқайда қашып құтыла алмайтын уақыт жетіп, оны Бев

Шоудың операция үстеліне жатқызуға тура келеді (бәлкім, өз қолымен

көтеріпәкеледінебұлміндеттіолүшіндәрігератқарады);денесінсипалап,

ине салуға тамырын табу үшін терісінің жүнін ұйпалап жиырып,

амалсызданаяғынқайыспенбайлағанкездеқұлағынажұбаныштысөздерін

сыбырлайды;албұданкейінмақұлықтыңжанышыққансоң,денесінқапқа

салыпәкетіп,ертеңінесолқабыменқосаотқатастап,қалайжаныпкеткенін

көзіменкөреді.

Мұның барлығын дәрігер сын мезеті жеткенде жасайды. Бұл түкке

тұрғысыз болмашы нәрсе, тіпті ештеңе де емес. Ол отаны тоқтатып

тастайды. «Бұл соңғы рет пе?» – дейді Бев Шоу. «Тағыбіррет».Дәрігер

тордың есігін ашады. «Келе ғой», – дейді еңкейіп, құшағын жайып.

Мүгедек ит құйрығын бұлғаңдатып, оның бет-аузын, құлағын жалап,

иіскелейді. Дәрігер мұнысына қарсылық танытпайды. «Келе ғой».

Құрбандық қозысы секілді қолымен көтеріп, операция бөлмесіне қайта

оралады. «Мен оны тағы бір апта аман қалдырғың келетін шығар деп

ойлағанмын»,–дейдіБевШоу.«Сеноныкөзіңқиыпбересіңбе?».–«Иә,

көзім қиып беремін» (Coetzee, 1999b: 220). Майкл О’Салливан пікірінше,

жануарлардысуреттейтінкезкелгенавторміндеттітүрде«бақылауданбас

тартуы»,оныңішінде XVIIғасырданбері«авторлық»болыпкележатқан

дербестікпенбиліктеніргесінаулақұстауытиіс.Бақылауданбастартудың

себебін әрі қарай жалғастыра түсіндіріп, оның адамдарға дәстүрлі түрде

жануарлар арқылы көрінетін «дәрменсіздік сәттерін қайта қарауға»

мүмкіндік беретінін, бұл «басқаларға жанашырлық сезімін оятуға түрткі

болуы ықтималын» айтады (2011: 119). О’Салливан үшін Луридің аты

аталмаған иттен бас тартуы Кутзеенің нарратив уақытының реттілігін

бұзуынанкөрінеді.ОлбіздіПолРикер«жақындапкележатқанның,қолда

бардың және қазіргіні жасайтынның бөлшектемелі бірлігі» деп атайтын

нәрсеге қайта оралтады. Бұл үзіндіде адам мен жануар уақыттары

мүмкіндіктерінің қосындысы көрініс табады (2011: 131). Ол Кутзее

адамдарменжануарлардыңтілалдыазаптарыныңқосылысынбейнелейтіні

туралыдәлелдердіңбірнұсқасыболыпсаналады.БірақменүшінДэвидтің

нақсолмезгілдежасағанәрекетініңанықсипаттамасыменсалыстырғанда

өлімаузындағыиттіңәуездіқыңсылын қалайқолдайтынытуралы сырқат

қиялыбірліктіемес,сансызсәтсіздіктерін,оныңішіндееңақырыиттіаман

алып қалуға шарасыз екенін көрсетіп береді. Соңғы сөйлемдегі «мен»,

«мен оны қиып беремін» деген сөз тіркестері қандай да бір жануардың

өмірі мен өлімін адамдардың нақты түрде қалай бақылайтыны туралы

Дэвидтіңақырғытүсінігіарқылыназараудартады.СолсәттеЛуриүшінит

кейіпкердің міндетін атқаратын сынды; ол иттің әуезді қыңсылынан бас

тарта отырып, өз бойындағы оңтүстікафрикалық болмыстан аулақтағысы

келген болар? Дэвид өзінің итпен қарым-қатынасының әртүрлі кезеңінде

жорамалды түрааралықжақындастықтықиялменшолады; бірақиттерді

қолға үйретудің тарихы бақылау мен қамқорлыққа қатысты адамшылық

қасиеттердің үйлесімін көрсететіні тәрізді, Луридың дағдыдан жай бас

тартуымүмкінемес.Бұлкөрінісодан«гумандықтансоңғыдіндарлықты»

іздейтін сыншыларға қарсы қойылатын екі викториялық мәтінге

жүгіндіреді(Weil,2012:127).Кутзееадамрухыныңтрансценденттігіүшін

орын қалдырмай, Деррида айтқандай, жануарды «қылмысқа жатпайтын

жолмен өлтіруге» мүмкіндік беретін «құрбандық құрылымын» жоққа

шығарады. Құрбандық рәсімінің орнын осы сияқты басқа масқара

әрекеттер басады. Дэвид ерекше әуезбен қыңсылаған итке «ауыз, мұрын,

құлақ»тұстарынжалауғарұқсатберіп,ажалғаәзірлегенкезінойлағансәтте

Дарвиннің «Адамның пайда болуы» (Descent of Man, 1871) еңбегіндегі

мынажолдардыескеалмайтынжанбармаекен:

«Иттіңқожайынынамахаббаты көңілгекірбің ұялататынымәлім;өлімаузында қиналыпжатып,

оныңөз иесінің үсті-басын жалайтыны белгілі,ғылымимақсатүшін пышаққа ілініпжатқаниттің

қасапшыныңқолынтіліменаймалағанытуралыоқиғаныжұрттыңбәрібіледі;бұладамныңжүрегі

тастанжаратылмаса,өмірініңсоңғысәттерінедейінөкініштенжаныкүйзеліпөтуітиіс»(1981:40).

БұрынөзінжалағаниттергежиіркенішпенқарайтынДэвидтіңбұлерекше

иттіңхайуандықмейірімдіқылықтарынақарсылықбілдірмеуіоныңбасқа

биологиялық түрлермен арадағы жанашырлық сезімін жетілдіргенін,

өзімшілдігін азайтқанын көрсетеді. Алайда сөйлемде «ол» жіктеу

есімдігінен «сол» сілтеу есімдігіне көшуі оның итті «қиып беруге» әзір

кезіндегі эмоциядан алшақ екенін көрсетеді. Итті «Жас жігіт» деп

атайтын Дебора Берд Роуз бұл көріністе талқыға салынған «құрбандық

құрылымы» туралы мәселеге қатысты мынадай өткір сауал қояды: «Жас

жігіттен бас тарту арқылы Дэвид не нәрсені сақтап қалды?». Бір

қарағанда, Дэвид итті құрбандыққа шалу арқылы адам мен жануар

арасындағышекараны,сондай-ақбұлшекараныадамныңбақылапотыруын

сақтап қалуды көздеген сияқты. Бұл таңдау оның жан дүниесін жұқпалы

дерттей меңдеп алды. Ол ең соңғы рет масқараға ұшырады... (2011: 38).

Иттіемханағажеткізгенкездебаяндаушы«оларкерексіз;біз шектен тыс

көппіз»дегенсөздердіайтады(146).ЕрекшеленгенсөздерТомасХардидің

«Елеусіз Джуд»(Jude theObscure,1895)романындағы кішкентайшалдың

жұмысшы табының өсімталдығының салдарын жоямын деген жалған

түсінігініңнәтижесіндеекібаланыажалғақиып, артынанөзін-өзі өлтірер

алдында жазып қалдырған «Бұлай жасаған себебім, біз шектен тыс

көппіз» (Hardy, 1974: 356; ерекшелеген өзі) деген жазбасына сілтеме

жасайды. Бұл әсіре сипаттағы интермәтінді сілтеме Хардидің мәтініндегі

сынды дарвиндік эволюцияны не мальтустік қисынды білдірмейді, ол

Луридың антропоөзектікпайымын аңғартады.Бәлкім,ол адамитұрғыдан

адам өмірі мен жануарлардың тіршілігі арасындағы жақындықты сезіне

алатын деңгейге жеткен болар, бірақ иттер шамадан тыс көп, сондықтан

жойылуы тиіс деп ойлайды. Бұл сияқты көріністер Сингердің

рационалдықтыңүстемдігітуралыоның«Жануарлартіршілігі»(TheLives

oftheAnimals)еңбегіндеайтылғансенімінеқаттыкүмәнкелтіреді,өйткені

Кутзеенің көркем әдеби шығармасы адамның рационалдық күйінің

амалдары мен шектеулеріне, сондай-ақ жануарлардың жаппай қолдан

өлтірілетінін айтатын тілді байлауға қарсы ойсырата соққы беретін зор

қуатын көрсетеді. Кутзее Луридің басы артық иттерге әуестігінің

рационалдытүсініктемесінберіпжатпайды.Луридіңөзіәрдүйсенбісайын

не үшін қоқыс өртейтін зауытқа баратынын түсінбейді. Бәлкім, Бев

Шоудың ауыртпалығын жеңілдету үшін шығар? Бұл үшін қаптарды

қоқысқа тастап, кете берсе де жеткілікті. Иттер үшін бе? Олай айтайын

десең,иттерөліпқалған;иттерабыройменмасқаратуралынебіледідеген

сауалды да ол өзіне-өзі қоятыны сөзсіз. Кутзеенің эмоциясыз, нақты

прозасы иттердің өлі денелерін кинестетикалық дәлдікпен сипаттайды

(1999b:144–45).Луридің мінезі бізгебіршама таныс болғандықтан, оның

жалтақтығы мен тайғанақтығы суреттемесіне түсіністікпен қарайтын

сияқтымыз; бұл әсіресе жануарлардың өлі денелерінің егжей-тегжейлі

сипаттамаларымен салыстырғанда айрықша көрінеді. Кора Даймондтың

жануарларды қолдан өлтірудің әртүрлі амалдары туралы пайдаланған

терминінқолдансақ,ЭлизабетКостеллосынды,Луриде«жарадар».Дэвид

Луридің бастан кешкен күйзелісіромандатілменжеткізугекелмейтіндеп

баяндалатын этикалық проблема болып саналады; бұл зауыт өндірісі мен

жануарларға арналған баспана тәрізді тәжірибе орындарына

хайуанаттардың қалай қарайтынын сөзбен жеткізе алмағандықтан ғана

емес,сондай-ақбұлөзойыныңшектеулішеңберіненшықпаушылыққа,«іс

жүзінде біздің ол туралы пайымымызға төзімділік көрсетуге тиіс немесе

түсіндірілмейтіні көңілге өте ауыр тиетін бір нәрсені» сезінудің жан

азабына (Даймондтың сөзімен айтқанда) қарсылықты тілмен жеткізу

қабілетініңжоқекенінде.

Сөзбенжеткізеалмаушылықсипатыадамдардың

«Масқарада» бейнеленген жануарлар азабын әр алуан тұрғыда

қабылдауына сәйкес, сыншыл пікірлерден қаншалықты алыс екені даулы

нәрсе. РомандаРаймонд Уильямс «сезімдерқұрылымы»деп атағаннәрсе

айқынтұжырымдалған.«Масқара»романындааффектілермидайараласып

жатыр; қамқорлық, жанашырлық, зорлық-зомбылық пен самарқаулық –

мұныңбарлығыДэвидтіңадамменадамнантысқарыбиологиялықтүрлер

арасындағы гуманды туыстықты құрметтеуге талпынысын сипаттайды.

ВикпенБандитоқиғаларыкөрсеткендей,мейірім,аянышпендоғалдықтың

ғажайып қоспасы – қазіргі Батыс қоғамында орын алған адамдар мен

адамнан тысқары жануарлар арасындағы, оның ішіне үй жануарларын

қосқандағықарым-қатынастарғатәнқұбылыс.

Аянышты әуенге салып қыңсылаған итке тіл бітсе, оның тағдыры не

болареді?ВитгенштейнніңкөмескітұжырымытуралыКариУейлмынадай

сауалтастайды:«Олсөйлейалғанда...бізонытүсінермеедік?»(Weil,2012:

127).

Қосымша

Жануар құқықтары: Адамнан тысқары жануарларға моральдық мәртебе сол арқылы негізгі

құқықтарберудіқолдайтынфилософиялыққағида,сондай-ақәлеуметтікқозғалыс.

Жануарлар туралы зерттеулер: медициналық зерттеулердегідей, ең кемі әдетте адамға

жатпайтын жануарларды, ғылыми зерттеу медициналық тұрғыдан қарастыруды білдіру үшін

жаратылыстану ғылымдарында пайдаланылады. Гуманитарлық ғылымдарда «адам мен жануарлар

туралызерттеулер»депатайтыннәрсеүшіносытерминқолайлы.

Антропозоология:Адамменжануарлардыңөзараықпалы,сондай-ақолардыңбайланысытуралы

ғылымизерттеу.

Жануарлар туралы сыншыл зерттеулер (ЖШС): Қанау, қысым жасау мен адамдардың

үстемдігінжоюғаарналғанакадемиялықзерттеусаласы.

Этология:Жануарлардыңмінез-құлқынғылымизерттеу.

Адамменжануарлартуралызерттеулер:Адамдықпенадамнантысқарыжануарларарасындағы

өзараықпалменқарым-қатынастуралызерттеу(DeMello,2012b:5).

Сілтеме

1. Adams,C.1994NeitherMannorBeast:FeminismandtheDefenseofAnimals,Continuum,New

York.

2. Angelaki: Journal of the Theoretical Humanities 2013, «We Have Never Been Human: From

TechnetoAnimality»(SpecialIssue),Broglio,R.&Young,F.(eds),18,1.

3. TheAnimalStudiesJournal,Boyde,M.(ed),UniversityofWollongong,<http://ro.uow.edu.au/asj>

4. Antennae:TheJournalofNatureinVisualCulture,Aloi,G.(ed),<http://www.antennae.org.uk>

5. Arluke,A.&Sanders,C.R.1996RegardingAnimals,TempleUniversityPress,Philadelphia.

6. Armstrong,P.2008WhatAnimalsMeanintheFictionofModernity,Routledge,NewYork.

7. Australian Literary Studies (ALS) 2010, «Minding Animals I» (Special Issue), Dale, L. and

McDonellJ.(eds),25,2.

8. Boehrer, B. 2002 Shakespeare Among the Animals: Nature and Society in the Drama of Early

ModernEngland,Palgrave,NewYork.

9. Broad, G. M. 2013 «Vegans for Vick: Dogfighting, Intersectional Politics, and the Limits of

MainstreamDiscourse»,InternationalJournalofCommunication,7,780–800.

10. Brown,L.2010HomelessDogsandMelancholyApes:HumansandOtherAnimalsintheModern

LiteraryImagination,CornellUP,Ithaca.

11. Caius,J.1570DeCanibusBritannicus,London.

12. Coetzee,J.M.1999aTheLivesoftheAnimals,PrincetonUniversityPress,Princeton.

13. Coetzee,J.M.1999bDisgrace,Penguin,London.

14. Configurations2006«ThinkingwithAnimals»(SpecialIssue),Nash,R.&Broglio,R.(eds),14,

1–2.

15. Cosslett,T.2006TalkingAnimalsinBritishChildren’sFiction,1786–1914,Ashgate,Aldershot.

16. Crane,S.2012AnimalEncounters:ContactsandConceptsinMedievalBritain(TheMiddleAges

Series),UniversityofPennsylvaniaPress,Philadelphia.

17. Daniel,W.1801RuralSports,3vols,Bunny&Gold,1801–13,vol.1,London.

18. Darwin,C.1981TheDescentofMan,andSelectioninRelationtoSex,1871,PrincetonUniversity

Press,Princeton,NJ.

19. Deleuze,G.&Guattari,F.1987AThousandPlateaus.Trans.BrianMassumi,vol.2ofCapitalism

andSchizophrenia,UniversityofMinnesotaPress,Minneapolis.

20. DeMello,M.2010TeachingtheAnimal:Human/AnimalStudiesAcrosstheDisciplines,Lantern

Books,NewYork.

21. DeMello,M.2012aHuman-AnimalStudies:ABibliography,LanternBooks,NewYork.

22. DeMello, M. 2012b Animals and Society: An Introduction to Human-Animal Studies, Columbia

UniversityPress,NewYork.

23. DenenholzMorse,D.&Danahay,M.2007VictorianAnimalDreams;RepresentationofAnimals

inVictorianLiteratureandCulture,Ashgate,Aldershot.

24. Derrida, J. 1991 «Eating Well»or The Calculation of the Subject: «An Interview with Jacques

Derrida», in E. Cadava, P. Connor & J. Nancy (eds), 1991 Who Comes after the Subject?,

Routledge,NewYork:96–119.

25. Derrida, J. 2002 «The Animal That Therefore I Am (More to Follow)», (trans. David Wills),

CriticalInquiry,28,2:369–418.

26. Derrida, J. 2008 The Animal That Therefore I Am: Moreto Follow, Fordham University Press,

NewYork.

27. TheDramaReview(TDR):TheJournalofPerformanceStudies2007,«AnimalsandPerformance»

(SpecialIssue),Chadhuri,U.(ed),51,1.

28. The European Journal of English Studies (EJES) 2015, «Modern Creatures» (Special Issue),

Richter,V.&Vermeulen,P.(eds),19.

29. Fraiman, S. 2012 «Pussy Panic versus Liking Animals: Tracking Gender in Animal Studies»,

CriticalInquiry,39,1:89–115.

30. Fudge, E. 2002 Perceiving Animals: Humans and Beasts in Early Modern English Culture,

UniversityofIllinoisPress,ChampaignIL.

31. Fudge, E. 2004 Renaissance Beasts: of Animals, Humans, and Other Wonderful Creatures,

UniversityofIllinoisPress,ChampaignIL.

32. Fudge,E.2006a«TheHistoryofAnimals»,H-Animal,22July2012<http://www.h-

net.org/~animal/ruminations_fudge.html>

33. Fudge,E.2006bBrutalReasoning:Animals,RationalityandHumanityinEarlyModernEngland,

CornellUniversityPress,IthacaNY.

34. Garber,M.1996DogLove,Simon&Schuster,NewYork.

35. Glenney Boggs, C. 2013 Animalia Americana: Animal Representations and Biopolitical

Subjectivity,ColumbiaUniversityPress,NewYork.

36. Guenther,L.2009«WhoFollowsWhom?Derrida,Animals,andWomen»,DerridaToday,2,2:

151–65.

37. Ham,J.&Senior,M.1997AnimalActs:ConfiguringtheHumaninWesternHistory,Routledge,

NewYork.

38. Haraway,D.1989PrimateVisions:Gender,Race,andNature in the World of Modern Science,

Routledge,NewYork.

39. Haraway,D.2008WhenSpeciesMeet,UniversityofMinnesotaPress,Minneapolis.

40. Hardy,T.1974JudetheObscure,1895,Macmillan,London.

41. Hearne,V.2002Bandit:DossierofaDangerousDog,TheAkadinePress,NewYork.

42. Humanimalia:AJournalofHuman/AnimalInterfaceStudies,DePauwUniversity,

http://www.depauw.edu/humanimalia/>

43. Hypatia2012,«AnimalOthers»(SpecialIssue),Gruen,L.&Weil,K.(eds),27,3.

44. JAC:AJournalofRhetoric,CultureandPolitics2011,32,1–2.

45. JournalforCriticalAnimalStudies,InstituteforCriticalAnimalStudies(ICAS),Johnson,L.&

Thomassusan,S.(eds),http://www.criticalanimalstudies.org/journal-for-critical-animal-studies

46. JournalofVictorianCulture,2012,McKechnie,C.C.&Miller,J.(eds),17,4.

47. Kalof, L, Mattes, S. & Fitzgerald, A. Animal Studies Bibliography

<http://www.animalstudies.msu.edu/bibliography.php>

48. Kappeler,S.1995«Speciesism,Racism,Nationalism…orthePowerofScientificSubjectivity»,

inC.Adams&Donovan,J.(eds),1995AnimalsandWomen:FeministTheoreticalExplorations,

DukeUniversityPress,Durham.

49. Kenyon-Jones,C.2001KindredBrutes:AnimalsinRomantic-PeriodWriting,Ashgate,Aldershot.

50. Kim,C.2009«SlayingtheBeast:ReflectionsonRace,Culture,andSpecies»,Kalfou,1,1:1–34.

51. Kordecki,L.2011.EcofeministSubjectivities:Chaucer’sTalkingBirds,PalgraveMacmillan,New

York.

52. Kuzniar,A.2006Melancholia’sDog:ReflectionsonOurAnimalKinship,UniversityofChicago

Press,Chicago.

53. Lansbury,C.1985.TheOldBrownDog:Women,Workers,andVivisectioninEdwardianEngland,

UniversityofWisconsinPress,Madison,WI.

54. Mason,J.2005CivilizedCreatures:UrbanAnimals,SentimentalCultureandAmericanLiterature,

1850–1900,JohnsHopkinsUniversityPress,Baltimore.

55. McCance,D.2011«Introduction»,Mosaic,44,2:v.

56. McHugh, S. 2006 «One or Several Literary Animal Studies?» H-Animal, 22 July 2012

<http://www.h-net.org/~animal/ruminations_mchugh.html>

57. McHugh,S.2011AnimalStories:NarratingAcrossSpeciesLines,UniversityofMinnesotaPress,

Minneapolis.

58. TheMinnesotaReview2009–10,«TheFeralIssue»(SpecialIssue),Steffen,H.(ed),73–74.

59. Modern Fiction Studies, «Animal Worldsin Modern Fiction» (Special Issue),Herman, D. (ed),

Forthcoming.

60. Mosaic2006,«TheAnimal–PartI»(SpecialIssue),McCance,D.(ed),39,4.

61. Mosaic2007,«TheAnimal–PartII»(SpecialIssue),McCance,D.(ed),40,1.

62. New Formations: A Journal of Culture, Theory & Politics 2012, «The Animals Turn» (Special

Issue),Wheeler,W.&Williams,L.(eds),76.

63. Norris, M. 1985 Beasts of the Modern Imagination: Darwin, Nietzsche, Kafka, Ernst and

Lawrence,JohnsHopkinsUniversityPress,Baltimore.

64. O’Sullivan,M.2011«GivingUpControl:NarrativeAuthorityandAnimalExperienceinCoetzee

andKafka»,Mosaic,44,2:119–136.

65. OxfordLiteraryReview2007,«DerridAnimals»(SpecialIssue),Badminton,N.(ed),29,1–2.

66. Parallax2006,«AnimalBeings»(SpecialIssue),Tyler,T.(ed),12,1:1–128.

67. Pick,A.2011CreaturelyPoetics:AnimalityandVulnerabilityinLiteratureandFilm, Columbia

UniversityPress,NewYork.

68. Plumwood,V.1993FeminismandtheMasteryofNature,Routledge,London.

69. PMLA2009,«SpecialSectiononAnimalStudies»,124,2.

70. Postmedieval:AJournalofMedievalCulturalStudies2011,«TheAnimalTurn»(SpecialIssue),

McCracken,P.&Steel,K.(eds),2,1.

71. Regan,T.1983TheCaseforAnimalRights,UniversityofCaliforniaPress,Berkeley.

72. Ritvo, H. 1987 Animal Estate: The English and Other Creaturesin the Victorian Age, Harvard

UniversityPress,Cambridge.

73. Rohman,C.2009StalkingtheSubject: Modernism andtheAnimal,ColumbiaUniversity Press,

NewYork.

74. Rose, D. 2011 Wild Dog Dreaming: Love and Extinction, University of Virginia Press,

Charlottesville.

75. Rosenberg, M. 2011 Golden Retrievers Are White. Pit Bulls Are Black, and Chihuahuas Are

Hispanic:«RepresentationsofBreedsofDogandIssuesofRaceinPopularCulture»,inKalof,L.

&Montgomery,G.(eds) 2011Making Animal Meaning, Michigan State University Press, East

Lansing.

76. Safundi: The Journal of South African and American Studies 2010, «Animal Studies and

Ecocriticism»(SpecialIssue),Phillips,D.&Zuzga,J.(eds),11,1–2.

77. Salisbury,J.1994TheBeastWithin:AnimalsintheMiddleAges,Routledge,NewYork.

78. Serpell, J. 1986 In the Company of Animals: A History of Human-Animal Relationships,

Blackwell,Oxford.

79. Shannon,L.2013TheAccommodatedAnimal:CosmopolityinShakespeareanLocales,University

ofChicagoPress,Chicago.

80. Simons,J.2002AnimalRightsandthePoliticsofLiteraryRepresentation,Palgrave,Basingstoke.

81. Singer, P. 1999 (first published 1975) Animal Liberation: A New Ethics for our Treatment of

Animals,Cape,London.

82. Society & Animals: Journal of Human-Animal Studies, Shapiro, K. (ed),

<http://www.brill.com/society-animals>

83. Southerly2009,«Animal»(SpecialIssue),Brooks,D.&McMahon,E.(eds),69,1.

84. Steel, K. 2011How to Make a Human: Animals and Violence in the Middle Ages, Ohio State

UniversityPress,Columbus,OH.

85. Taylor,N.2013Humans,AnimalsandSociety:AnIntroductiontoHuman-AnimalStudies,Lantern

Books,NewYork.

86. Thomas, K. 1983 Man and the Natural World: Changing Attitudes in England 1500–1800.

Penguin,Harmondsworth.

87. Vint, S. 2010 Animal Alterity: Science Fiction and the Question of the Animal, Liverpool

UniversityPress,Liverpool.

88. Weil, K. 2012 Thinking Animals: Why Animal Studies Now? Columbia University Press, New

York.

89. Williams,R.1977MarxismandLiterature,OxfordUniversityPress,Oxford.

90. Wolch,J.&Emel,J.(eds)1998AnimalGeographies:Place,PoliticsandIdentityintheNature-

CultureBorderlands,Verso,London.

91. Wolfe,C.2003AnimalRites:AmericanCultureandtheDiscourseofSpecies,andPosthumanist

Theory,UniversityofChicagoPress,Chicago.

92. Wolfe,C.2009Human,AllTooHuman:«AnimalStudies»andtheHumanities,PMLA,124,2:

564–576.

93. Wolfe,C.2010WhatisPosthumanism?MinnesotaUniversityPress,Minneapolis.

94. Woodward, W. 2008 The Animal Gaze: Animal Subjectivities in Southern African Narratives,

WitwatersrandUniversityPress,Johannesburg.

Менің осы мақаланы әзірлеуіме өлшеусіз көмек көрсеткен Саша Моррелге және Кутзеенің

«Масқара»романынталқылаубарысындаөзойыншабөліскенРобертДинглигеалғысайтқымкеледі.

Ескертпе

1. Мен әдетте түсінуге оңай болуы үшін «адамнан тысқары жануар» (non human animal)

дегеннің орнына «жануар» (animal) деп қолданамын. Мен сондай-ақ жануарлар туралы

зерттеулерді оның кең, заманауи мағынасында қолдана отырып, кейбіреулер адам мен

жануарлартуралы зерттеулер (АЖЗ),ара-тұра «антропозоология» деп атайтынкөп пәндік

саланы анықтаймын; оны жануарлардың қатысуымен өткізілетін лабораториялық

зерттеулерге жататын ғылыми қолданыспен шатастырмаған абзал. Кей кезде тақырыпқа

қатысты «жануарлар туралы сыншыл зерттеулер» атауы пайдаланылады, дегенмен ЖСЗ

насихаттық күн тәртібіне қатыстылығына байланысты адам мен жануарлар жөніндегі

көптеген зерттеулерден өзгешеленеді. Жануарлар туралы сыншыл зерттеулер, адам мен

жануарлартуралызерттеулерарасындағыөзарабайланыстыегжей-тегжейліталқылауүшін

(қараңыз: Taylor, 2013: 155–169). Терминдердің қысқаша анықтамасын эссенің аяғында

келтірілгенқосымшаданқараңыз.

2. (Қараңыз:SusanMcHugh,2011and2006).

3. (Қараңыз:KariWeil,2012:3–4).

4. Дерриданың «жануар туралы мәселе» деп атайтын еңбегі аса маңызды, бірақ оның сыны

соншалықты алысқа ұзамайды. Мен Донна Харауэйдің Деррида жануарды «кездестіре

алмай жүр» деген пікірімен келісемін. Дерриданың өз мысығымен суға түсетін бөлмедегі

қақтығысының көрінісін Харауэйдің талдауын (қараңыз: 2008: 19–23). Дерриданың

«Жануар, яғни мен бармын» (әрі қарайғы жалғастық) еңбегіндегі жыныстылық сыны,

сондай-ақтүрлерайырмасынақатыстысәтсіздіктерінжан-жақтыталқылауүшін(қараңыз:

Guenther, 2009). Жануарлартуралы зерттеулердегігуманизмсынына қатыстыДерриданың

жетекшірөлінтаразылауүшін(қараңыз:Fraiman,2012).

5. Бұл көзқарасқa Дерриданың ұстанымына байланысты егжей-тегжейлі пікірталасты

(қараңыз:2010:62–78).

6. Виктіңісінебайланыстыбұлмәселенітолықталқылауүшін(қараңыз:Broad,2013«Vegans

forVick:Dogfighting,IntersectionalPolitics,andtheLimitsofMainstreamDiscourse»,780–800.

Бандиттіңісінталқылауүшін(қараңыз:HearneBandit:DossierofaDangerousDog,2002.

7. Мысалүшінқараңыз:«ASynopsisofEnglishDogs»inRev.WilliamB.Daniel,RuralSports,

vol,1,p.15.

8. (Қараңыз:«TheDifficultyofReality»pp.45–46.CitedbyWolfein«Introduction,inPhilosophy

andAnimalLife.NewYork:ColumbiaUP,2008,p.3.

9. Раймонд Уильямс қоғамның әрекетіне жалпы эмоциялық диспозиция қалай әсер ететінін,

тарихтыңқалайжасалып,бастанкешірілетінінсипаттауүшін«сезімқұрылымы»терминін

ұсынады(Williams,1977:133).ФилиппАрмстронгбұлтерминдікәдесінежаратып,сезімнің

белгілібірқұрылымдарыныңпайдаболуыадамменжануарарасындағықарым-қатынаспен,

мысалы, симпатия, сентиментализм, табиғатты аңсау сияқты диспозициялармен

қаншалықтытығызбайланыстыекенінкөрсетті(Armstrong,2008).

АЛТЫНШЫТАРАУ

Адамдəрменсіздігініңэстетикасы

ТобинСиберс

Адамзат қоғамының толыққанды мүшесі болу үшін адамдар белгілі бір тұрғыдан өздерін

соған лайықтауы тиіс. Әсіресе дене кемістігі айқын көрініп тұратын мүгедектік қолданыстағы

басымнормаларғаүйлесеалмайды;соныңсалдарынанадамдардәрменсіздіккедушарболуға

мәжбүр. Тобин Сиберстің пікірінше, әсемдік мұраттарына қол созған эстетикалық талғам

дәрменсіздік ахуалына ықпалын тигізеді. Сиберс Мичиган университетінде ағылшын тілінен

дәріс берген. Оның «Медуза айнасы» (The Mirror of Medusa, 1983), «Мүгедектік эстетикасы»

(Disability Aesthetics, 2010), «Қырғиқабақ соғыс сыны» (Cold War Criticism) мен «Күмәншілдік

саясаты»(PoliticsofSkepticism,1993)аттыкітаптарыбар.

Таңдай жарығы бар балаларға қарасатын « пойызы» (Smile Train)

халықаралық ұйымы қай жағынан алып қарағанда да қайырымдылықтың

үлгісіне айналған сияқты. Ол жергілікті жерлердегі дәрігерлерді оқытып,

жұмысқа пайдаланады. Ота жасау үшін 100 % жарна салатынын айтады.

Сондай-ақ Smile Train қайырымдылықтың бір ғана амалымен шектеліп

қалмайды. Ол мүгедектіктің үйреншікті көріністерін ескере отырып,

адамдардың өз мүмкіндіктерін іске асыруына кең жол ашады; сондай-ақ

адамдардыңбіреуінжарамды,ендібірінжарамсыздеп табуғакүнібұрын

лайықталған эстетикалық модельдерді бағдар тұтады. «Таңдай жарығы

бойынша әлемдегі маңдайалды қайырымдылық» ұйымы «шарасыз

сәбилергеғанаемес,жаңаөмірсыйлауүшін»жасапшығарылған«заманауи

медициналық кереметті» сыйға тартуды қолдау мақсатында, негізінен,

қаранәсілді, Батыстық емес мүгедек балалардың бет-жүзі жақыннан

үлкейтіліп түсірілген суреттерін пайдаланады.

 Smile Train мүгедектікті

адамды өмірден айыратын қатерге теңестіріп, балаларды күнделікті

тіршіліктен оқшаулайды әрі оларды медициналық фотолар жиынтығы

қатарына қойып қарастырады. Жеке ерекшеліктер азаяды; балалар

табиғаттың медициналық үлгілері ретінде алдыңғы кезекке шығарылып,

аяныш,жеккөрінішпенмейірімділіксезімдеріноятады.Балаларденесінің

түсі, Батыстық емес тегі және мүгедек хәлі ақ сары жүзіне үйірілген,

қайырымды жандарды жомарттыққа шақырған Кэндис Берген сынды

танымалтұлғалардыңбейнесінемүлдекереғаркөрінеді.

Табиғиқолайсыз

кескіндерінен заманауи медициналық технологияларсиқырының күшімен

құтқару үшін Smile Train балаларды, Дэвид Хевидің сөзімен айтқанда

«әрлейді» (enfreaks).

 Дүниежүзі бойынша медициналық технологиялар

алмасуына, бай мемлекеттердің кедей елдерге жәрдем беруіне не

қайырымдылық ұйымдары мен нақты әлемдік проблемалармен

айналысатынүкіметтікемесұйымдарқұруынақарсыемесекенімдіайтқым

келеді. Қазіргі қысылтаяң заманда әлемдегі көптеген адамдар көмекке

мұқтаж. Мені бәрінен бұрын тұрғылықты халық пен жеке адамдардың

көмекке зәру екенін анықтап беретін символизм, сондай-ақ сол

символизмдегі мүгедектіктің жайы қызықтырады, өйткені ол ұзақ уақыт

бойынакемсітушілік,теңсіздікпензорлық-зомбылықтыңбодауындаболып

келді. Мен «адамзат дәрменсіздігінің эстетикасы» деп атайтын нәрсе

қанаушылықтың осы және басқа да түрлеріне сыртқы көрініс туралы

идеялардың қалай үлес қосатынын қарастырамын. Символизм әрі қарай

пайымдауды қажет ететін эстетикалық түсініктерге, әсіресе жеке

адамдарды жарлы, икемсіз, біліксіз, шалағай, мұқтаж, қабілетсіз, азғын,

сауатсыз, әлсіз, ұсқынсыз, кемтар, сырқат, қырсыз, әлжуаз, мәдениетсіз,

жарымжанетіпкөрсететінқарым-қатынастысынауғабайланыстыболады.

Түпкімақсатым тарихи жазбаларданалынған бірқатар талдамалыдеректі

шолыпшыққаннангөрі,бұлпроблеманыңтеориялықсипаттамасынжасау;

сондықтан зерттеуді өзімнің теориялық сөздігім мен жорамалдарымды

пысықтапалуданбастаймын.

Үшанықтама

Дәрменсіздік символдық процесс ретінде жеке тұлғаларды сапалы

адамдардың қатарынан шығарып тастап, оларға тең емес қатынас, дене

зақымы мен ажал қаупін төндіреді. Адамдар сапалық өлшемнің тиісті

деңгейіне жете алмаса, олардың әдетте ешкім тосқауыл бола алмайтын

әділетсіздікке, яғни зорлық-зомбылыққа ұшырау ықтималы артады. Іс

жүзінде мүлтіксіз адамдар кімдер екенін түсіну үшін тарихи тұрғыдан

үркердей топты ғана олардың қатарына қосу арқылы долбарлап айта

алғанымызбен, біз әлі күнге дейін кінәраты адамдардың кездесетініне

күмән келтірмейміз және мүлтіксіз адамдармен салыстырғанда оларға

басқаша қатынас болуы керек деп есептейміз. Харриет МакБрайд

Джонсонның Питер Сингермен пікірсайысы мүлтіксіз адамдардың

(Джонсон) бар екені туралы кең тараған сенімнің бергі уақыттағы

айғақтарының бірі саналады. Мүгедектік мәселесімен белсенді

айналысатын Джонсон: «Барлық мүгедектер басқалармен теңбе-тең

құқықтары бар тұлғалар санатына қосылады»,–деп тұжырымдайды.

Принстон университетінде істейтін адамгершілік философиясының

маманы – Сингер белгілі бір кемістіктері бар адамдарға, әсіресе олар

аурудан қатты азап шексе, адам қатарына қосылмайтындықтан, эвтаназия

жасау қажет деп санайды. Чикаго университетінің мораль философиясын

зерттейтін қызметкері Марта Нуссбаум да, бір шекті белгілеп, одан әрі

қарай«адамдықболмысқалайық,толыққандыөмірсүру»мүмкінемесдеп

есептейді(181).Олбелгілібіркемістіктердіңпайдаболуыадамдыалғашқы

(ежелгі) адам кейпіне енгізуі мүмкін деп ойлайды: «біз болмыстың хал-

жайы,атапайтқанда,(байырғы)адамныңтұрақтывегетативтікүйітуралы

сөз қозғасақ, мұны адам өміріне мүлде ұқсата алмаймыз» (181). Бір

ғажабы,кінәраттыадамдарбардегенсенімменталасқатүсетіной–әлсіз.

Бұлсенімніңорнығыпқалғанысоншалық,біздіңзаманымыздаүйреншікті

жағдайға айналған сорақылық, әділетсіздіктерге өріс ашып отыр. Қазіргі

уақытта дәрменсіздік кемсітушілікті, басыбайлы тәуелділікті, абақтыға

қамауды,еріксізоқшаулауды,эвтаназияны,күлліадамиқұқықтардыаяққа

таптауды, әскери басқыншылықты, күштеп зарарсыздандыруды,

полицияныңәрекетін,суицидті,өлімжазасыменкісіөлтірудіақтапалуға

негізболады.Дәрменсіздіктұрпаттардыңқалайпайдаболып,қандайнақты

көріністапқанынақарайқолдау табады,яғниолэстетикалыққағидаларға

сүйенген менталды немесе физикалық кемістіктер тұрғысынан

айыптауларға жол ашады. Дәрменсіздік тең емес қатынасты, зорлық-

зомбылықты,қанаушылықтыақтапалатынөзін-өзікемсінуарқылыпайда

болады. Снайдер мен Митчеллдің айтуынша, қазіргі дәуірде мүгедектік

«адам дәрменсіздігінің басты бейнесі» ретінде қызмет атқарады.

 Олар

«мүгедектік» адамдар арасындағы айырмашылықты ақылға сыйымды

немесе сапалық өзгерістер емес, қауіпті ауытқулар ретінде көрсететін

бөтендіктіңбелгісідепсанайды.ДугласБэйнтонXIXғасырдыңсоңымен

XXғасырдыңбасындаҚұрамаШтаттардамүгедектіктіңжыныс,нәсіл,тап

пен ұлт белгілері бойынша анықталатын басқа тұлғалардың дәрменсіз

екенін жоққа шығарғанын түсіндіре отырып, қазіргі заманнан дәлелді

мысалдар келтіреді. Әйелдер төмен саналды, өйткені олардың менталды

және физикалық кемістіктері болды. Басқаларға қарағанда, биологиялық

тұрғыдан төмен деп кінәрат тағылған қаранәсілді адамдардыңқұқықтары

шектелді. Кедей, сырқат болса не стандартты сынақтардан өтпей қалса,

иммигранттардың Құрама Штаттарға кіруіне тыйым салынды. Бұл ретте

бұрыннан тұрып келе жатқан халықтың кедей, сырқат әрі стандартты

сынақтардан өтпей қалатыны есепке алынбады. Әр жағдайда мүгедектік

дәрменсіздігі басқа азшылық топқа таңылған кемістік туралы идеяларды

күшейте отырып, қанаушылықты ақтап алды. Мүгедектік – осы басқа

азшылық топтың айқын кемістігін сипаттауға көмектесетін троп.

Менталды,физикалыққабілеттерініңкемістігіадамдардытөмендетешетке

ысырып, оларға жасалған қысымды негіздеп береді. Бэйнтон мен

басқалардың еңбектеріне сүйене отырып, енді мүгедектікті бірқатар

азшылықтоптыңкемістіктерінанықтауүшінпайдаланылатынтропретінде

қарастыруғаболады;бірақкемістіктіңменталдыжәнефизикалықбелгілері

мүгедектікті қанау қызметіне жегілген троптар болып саналатынын

түсіндіруқиын. Мүгедектік дәрменнен айырушыныңмүгедектігіесебінде

пайдаланбай тұрып, оны да дәрменнен айыру қажет. Мысалы, туабітті

жарамсыздық тәрізді қара түстілік тропының астарынан кемістік

сипатында мүгедектік тропы бой көрсетеді.Биологиялық кемістіксияқты

әйелдік тропының астарында ол да, кемістік боп саналатын мүгедектік

тропы жатыр. Мәдени емес, биологиялық сипаты бар көрінетін

дәрменсіздік процесі арқылы тұрпаттардың (ағзалардың, денелердің)

психикалық, физикалық қасиеттері кемістіктің табиғи символдарына

айналады; сондықтан мүгедектік бойынша кемсітушілік әлеуметтік

дегеннен гөрі, медициналық проблемаға көбірек келіңкірейді. Қазіргі

жағдайда адамдарды нәсілдік, жыныстық, гендерлік немесе таптық

сипаттамалары бойынша төмендетіп, дәрменсіз қылып шығарудың қиын

екенін ескерсек, біз адамдарды мүгедектігіне қарай жарамсыз етіп

өзгешелеудің дәл осындай ауырлығын сезінбестен бұрын, болашақта не

нәрсеге мән беруге тиіс екенімізді мойындауымыз ықтимал. Бүгінгі күні

нәсіл, жыныс, гендер мен тап мәселелері адамдарды физикалық не

менталды тұрғыдан кемсіте өзгешелеу үшін пайдаланылып жатқан

сәттерде мүгедектіктің қандай жүк арқалап отырғанын байыптай аламыз.

Осы заманда біз қоғамдағы кемсітушілікке байланысты көзқарастарды

емес,мүгедектердіңденесіноңалтуға,емдеугенеайықтыруғатырысамыз.

Мүгедектік проблемасы – әлеуметтік әділеттілік емес, медицина мен

қайырымдылық тұрғысынан қарастырылады, өйткені проблеманың түпкі

себебі–мүгедекадамныңөзіменбайланыстыдепесептеледі.Көпшіліктің

жаңсақпайымынша,мүгедектік–адамдардыбейшаралықпенөмірсүруге,

жекебақытсыздықнемесеқайғылыжағдайғадушаретуімүмкін.

Эстетика кейбір тұрпаттардың басқа тұрпаттар сезіміне қалай әсер

ететінін зерттейді. Дүниеге келген тұрпаттардың беретін мағлұматы аз.

Оларфизикалықкелбеттітанытады;«бұлжаратылысөзінфизикалықбейне

ретіндеайқындаймаәлде осыфизикалықбейненіңайрықшатүріретінде

көрініс бере ме» деген сауал туады. Менің түсінігімде тұрпаттар (bodies)

адам денесін, картиналарды, мүсіндерді, ғимараттарды, күллі адамзат

туындыларын,сондай-ақжануарларментабиғиәлемнысандарынқамтиды.

Эстетика бір тұрпаттың бойында басқа тұрпаттың әсерінен оянатын

сезімдер еріксіз сипатта болатынын әрдайым ескертіп келеді; бұған

қарағандаолартұрпаттарарасындағыбейсанақарым-қатынастыңпішінін,

сондай-ақ бір тұрпаттың екінші тұрпатты өзіне бірден үйіріп алуын

білдіреді. Эстетика – бөтендік сезімі өте қатты, тосын, үрейлі сипатта

бойды билеп алатын сала. Әсер – сұлулық пен ләззат, ұсқынсыздық пен

күйзеліс, асқақтық пен пасықтық арқылы жүзеге аса ма – бәрібір, бір

тұрпаттың екінші тұрпатқа эмоциялық әсері дербестікке қол сұғу мен

бөтеннің күш көрсетуі сияқты қабылданады. Эстетика – адам туралы

ғылым; ол көбіне бізді өзіміздің ықпалымыз, мүддеміз бен қиялымыз

жөнінде сезім кешуге, ой түюге шақырады. Әрине, денелер рахаттану не

ауырсыну сезімдерін түйсінген кезде олар да өздерінің адамзат

қоғамдастығында орын табатыны немесе шетке қағылатыны туралы

таласты пайымдарын алға тартады. Басқаларға қарағанда рахаттану мен

ауырсыну сезімдерін тереңірек түйсінетін не өзге денелерге айрықша

дәрежедерахаттануменауырсынусезімдеріндарытаалатындайсаналатын

адамдар ең көп кемсітуге ұшырайтын тұрпаттарға жатады; олар мейлі

мүгедек болсын, мейлі жыныстық, гендерлік немесе нәсілдік тұрпаттар

болсын, ағымдағы өмір сахнасында белсенді түрде шеттетіліп, қысымға

ұшырайды. Мүгедектер, жезөкшелер, гейлер, лесбиандар, бисексуалдар

мен транссексуалдар, сондай-ақ «түсі басқа» адамдар олардың рахаттану

мен ауырсынуға байланысты түсініктері үшін азапталып, өлтіріледі

(Siebers, 2009). Міне, сондықтан эстетикалық дәрменсіздік – тек

өнертанушылар мен музей директорлары айналысатын мәселе ғана емес,

бәрімізді толғандыратын саяси процесс. Эстетикалық түсінік шешуші

маңызға ие. Себебі – азшылық топты қанау үшін пайдаланылатын

дәрменсіздіктіңөзектіқағидаларынашыпкөрсетеді.

Қанау – бір топтың екінші топқа жүйелі түрде күш көрсетіп, тізе

батыруы. Ол – топаралық зорлық-зомбылықтың түрі. Қанау «жеке

адамдарды»емес,«топтарды»қамтитындықтан,бірегейлікке(сәйкестікке,

парапарлыққа)қатыстыболады;албұлөзкезегіндеқанаутұрпаттыңқалай

пайда болатынын, оның қоғамдық, физикалық болмысының, сондай-ақ

нақты әрі әр алуан бітімінің қандай сипатта көрінетінін әрдайым назарда

ұстайтынын көрсетеді. Қанау көбіне табиғи кемістікті нұсқап көрсету

арқылы жүзеге асады; оны кейбіреулер «туабітті» немесе «биологиялық»

кемістік деп атайды. Табиғи кемістік – әрқашан соматикалық сипатта

болып, топтың менталды және физикалық өзгешеліктерін танытып,

мүгедектік ретінде бой көрсетеді. Биологиялық кемістіктің баламасы –

мүгедектік. Кемістік түсінігі әркез тұрпаттың көрінісі мен ол тұрпаттың

басқатұрпаттарғатигізетінәсерінебарыптіреледі.Міне,сондықтанқанау

туралы зерттеу эстетикалық пайымды талап етеді; оның себебі, қанау

эстетикалықтұжырымдардытекөзініңықпалыүшінғанаемес,сондай-ақ

өнер тарихында тұрпаттардың пайда болуы мен бағалануы жайындағы

эстетикалық көзқарастар ашық талқыланған жерлерде қанаудың қалай

жүргізілгенінің мысалдары көзге ұрып тұрғандықтан да пайдаланады.

Тарихи жазба деректердегі талдамалы мысалдарды қарастырмас бұрын,

мен тағы екі ойымды ортаға салғым келеді. Біріншіден, мүгедектік енді

адамдәрменсіздігініңбастытропыретіндеқызмететедідепайтқаныммен,

мәселемүгедектікерекшелігінеқатыстыалғандағыбасқаазшылықтоптар

ерекшелігінің аздығында тұрған жоқ. Бұл – қанаушы жүйелерде

мүгедектіктіңатқаратынміндетінебайланыстынәрсе.Мүгедектіктіқанаған

кезде тұрпаттың физикалық және менталды қасиеттері дәрменсіздік

кемістіктері ретінде әлеуметтік тұрғыдан құрылымданған, бірақ қазіргі

уақытта әлеуметтік құрылымның бұл ерекше түрі қанаудың жалпы

символдық талаптарының ажырамас бөлшегі болып қалыптасты. Бүгінгі

заманның кез келген қанау жүйесінде езгіге ұшыраған адам белгілі бір

тұрғыда мүгедек есебінде қабылданады деп ойлаймын; бұл құбылысты

түсінуқиындесекте,мүгедектіктіңқаналушыбірліккеайналуыбарысында

дәлсолайболыпшығады.«Нәсілшілдік»терініңбелгілібіртүсінің,тектік

және физикалық ерекшеліктердің кемістіктерін негіздегенімен, нәсілдік

белгілер бойынша шеттетеді. «Жынысшылдық» өздері психикалық және

физикалық кемістіктер туралы тікелей мәлімет береді деп санайтын

жыныс/гендер белгілері бойынша аулақтатып тастайды. «Тапшылдық»

әулеттіңтегі мен әлеуметтік-экономикалық әлеуетінтөмен генеалогиялық

дәреженің дәлелі ретінде алға тартып, алысқа ығыстырады.

«Қабілетшілдік» менталды және физикалық айырмашылықтар бойынша

алалап,іріктеужүргізунегізінде«мүгедек»депайдартағады.Қанаужүйесі

әр жолы дәрменсіздік сипаты әлеуметтік тұрғыда құрылымданған

қарапайым шарттылық екенін атап өтеді; ол біліксіздік, әлсіздік пен

кемістікбелгілерінтабиғаттыңталассызжайттарыдепсанайды.Екіншіден,

интерсекторлық теорияның тағылымын ұмытпаған абзал. Ол қанау

жүйелерініңезілушіжекеадамтұлғасынақалайәсерететінінедұрысмән

беріп, мұны өзара сәйкес келетін көптеген ұқсастықтары бар адам

табиғатының күрделілігімен түсіндіреді; билік пен бақылауды нығайту

мақсатында адам бойындағы бір-екі сипатты ғана қалдыратын қанау

жүйелерінің алдында жұмыр басты пенде әлжуаздық танытады (Collins,

208).

 Интерсекторлық теория өкілдері тұлға туралы күрделі түсінікті

қалпына келтіріп, әртүрлі бірегейліктер арасында иерархия – сатылы

бағыныңқылық жүйесін жасауға қарсы күреседі. Мысалы, «қаранәсілді

адам немесе әйел болған жаман ба?» деген тақырып төңірегінде пікір

таластыру іріткі салу немесе өнімсіз тірлік болып есептеледі. Менің

тактикам осыған ұқсас. Тұлғаны қаналушы адам тұрғысынан емес, қанау

жүйелерішектейтінсияқтыкөрінетін, бірақшектегенсайынмаңызыарта

түсетін көзқарас аясында пайымдағанды қалаймын. Мүгедектік – адам

дәрменсіздігініңбастытропы;мұныңсебебімүгедектіктеориясынәсілден,

таптан немесе жыныстан/гендерден жоғары тұрғандықтан емес, барлық

қанау жүйелері адам мүмкіндіктерін менталды және физикалық деңгейде

анықталатын ауытқушылық пен кемістікке дейін құлдырату арқылы өмір

сүретіндіктентуындайды.Интерсекторлықталдаумүгедектіксипатыбасқа

азшылық топтардың сипаттары сәтсіздікке душар болған кезде

дәрменсіздікке негіз қалайтынын көрсетеді; өйткені олар билік мақсаты

үшін әлеуметтік жағынан құрылымданатыны белгілі. Қанауды сипаттау

үшін мүгедектіктің неліктен соншалық қолайлы троп болып шыққаны

түсініксіз;оныңбірсебебімүгедектіктіәлеуметтікнемесемәдениықпалға

біршамакөнбіс биологиялықкемістікретінде жорамалдайтынтабиғаттың

қателігінен ажырату өте қиынға соғатынына байланысты болса керек.

Қазіргідәуірдебұлқателіктіевгеникасипаттапбереді.Евгеникақанаудың

маңызын білді, өйткені ол медицина ғылымын психикалық және

физикалық әралуандықты жек көруге бағыттады; бірақ евгеника – жаңа

процесс емес, басқа топты билікке апару үшін әрекет ететін бір топты

дәрменінен айыру мақсатында ауру-сырқау, кемістік, зақым және

кемтарлық сынды нәрселерді өршітетін ескі процестерді ушықтыру ғана.

Нәсілшілдік,жынысшылдықпентапшылдықбірте-біртеадамкемістігінің

негіздемесі болудан қалып бара жатқандықтан және бұл жалған сенімді

сынға алу қанауды әлсіретудің қуатты үлгісі болып тұрғандықтан,

мүгедектікке қатысты жорамал өз күшін сақтап, адам кемістігі мен соған

сәйкес жасалған қанау жүйесіне сену үшін көкейге қонатын дәлелді

себептердіұсынатынсияқты.Қазірнәсілдің,таптың,гендерменжыныстың

әлеуметтік құрылымын неғұрлым көбірек білсек, қолданыс мүгедектіктің

әлеуметтік құрылымында соғұрлым мәлім болатын тарихи сәтке

жеткенімізге дейін жалғаса береді деп үміттенемін. Мүгедектік – бүгінгі

күнінегізделгенадамкемістігініңақырғышекарасы.

Үшталдамалымысал

Дәрменсіздікэстетикасыісжүзіндеадамбаласыныңықпалынаұшыраған

барлық салада көрініс тапқан; бірақ өнер әлемі эстетикалық пайымдар,

өнертануменолтуралыпікірталастарарқылыөркендейтінболғандықтан,

адам болмысы туралы, әлбетте, талғам деңгейіне сай жасалған қонымды

әріқонымсызтұжырымдарүшінарнайыорынқалдырылады.Бірқызығы,

эстетиканың өзі дәрменсіздіктің көзі болып саналмаса да, дәрменсіздік

амалдары көбіне эстетикалық контексте, музейлерде, көркем туындылар

көрмесінде, әдеби шығармаларда, музыкада, көркем каталогтарда,

журналдарменәртүрліойын-сауықтардакөріністабады.Меніңпайымым

заманауиөнердібелденбасаотырып,кесімдітүрдекейбірпопуляцияларды

ақауы бар деп түкке жаратпайтын медициналық және евгеникалық

жобаның бөлігі ретінде түсіндірген нацистік дәуір туралы әңгімеден

басталады. Соның ізінше Марк Куиннің қолынан шығып, Лондондағы

ТрафалгаралаңындақойылғанЭлисонЛаппермүсінінің2005жылғыдаулы

таныстырылымына бет бұрамын. Бұл арада мүгедектердің денелері өнер

туындысындабейнеленуіқажетпеәріоларкөпшілікорындардақойылуы

тиіс пе деген тақырыптағы пікірталастарды қарастырамын.

ФиладельфиядағыМюттермузейіненалынған,кемтарлардыңойын-сауығы

дәстүрінің аясындағы ишара-қимылдар бейнеленген медициналық

фотосуреттердіжариялағанNewsweekжурналының2008жылғысанындағы

бірэссегетоқталамын.Әрбірталдамалымысалэстетикалықпайымдардың

өнер дүниесі мен саясат әлемінің арасында әрлі-берлі ауысатынын

көрсетеді;бұлэстетика,дәрменсіздікпенқанауарасынаншыққанықпалды

қағидалардысалыстыруғамүмкіндікбереді.

Азғындағанөнерменкемтарадамдар.Нацистерадамдардыалалауүшін

мүгедектіктіпайдалануғаешқысылмасада,мұндайқатынастарөнерәлемі

туралытұжырымдардаодансайынашықкөрінетінболды.Гитлердіңөнерге

сүйіспеншілігі мен өзін суретшімін деп ойлауы ақылға қонымсыз

көрінгенімен,өнернацистікидеяларменфилософиянытаратудыңоңтайлы

құралыболғанынбілдіреді.Бұлсаладасондай-ақсапасызадамдартуралы

нацистікидеялардыңкөріністапқанынкөреміз.1937жылғыНемістіңұлы

көркемөнер көрмесі (Grosse Deutsche Kunstausstellung) мен «Азғындаған

өнер»(EntarteteKunst)көрмесіарасындағыбәсекеде«қанытаза»нацистер

эстетикалық дәрменсіздікті пайдаланып, оны адам түрлері туралы

жағымды, жағымсыз концепцияларға қарсы қойды. «Азғындаған өнер»

(Entartete Kunst) көрмесінде нацистер «кемтар» адамдарды бейнелегені

үшін заманауи өнергешүйлікті,ал соныңаясындаГитлер Неміс өнерінің

үйін ашқан (Grosse Deutsche Kunstausstellung) немістің тегі мен

эстетикалықталғамыныңартықшылығынкөрсетуітиісболды.Мақсаттары

әртүрлі, бірақ бір жылдың ішінде өткізілген екі көрмені

ұйымдастырушылардың адам болмысы жөніндегі жағымды, жағымсыз

көзқарастарынанэстетикалықдәрменсіздіктуралынацистікжүйеніңнақты

концепциясынқұрастырыпшығуғаболады.

Немістің ұлы көркемөнер көрмесі (Grosse Deutsche Kunstausstellung)

аясында ұсынылған жұмыстарда физикалық кемістік пен нәсілдік

әралуандықатыменжоқ.Нацистерсұлудасымбаттынемісденебітімінің

насихатынаденқойды,біраққазіргікүніқарасаң,олардыңталғамсыздығы

көзге ұрып тұрады. Көрменің көркемдік талабы тікелей Гитлердің өнер

туралы идеяларынан туындағанын жұртшылыққа арналған көптеген

мәлімдемелерайғақтапбереді.Гитлерденсаулықпеннәсілдікбіртектілікті

адам сапасының өлшемі деп білді. Ауру-сырқау мен мүгедектік ол үшін

дәрменсіздіктіңбастыбелгілеріболды.«Немісхалқы,–деплепірдіГитлер,

– өмірге өздерінің қайта оянған құштарлығы арқылы күш-қайрат пен

сұлулыққа таңданысты бағындырады, сол себепті дене бітімінің саулығы

пенқуатынқолдайды»(Adam, 149). «Біз өнерде тек сау дененің салтанат

құрғанынғанақалаймыз».Немісөнерініңүйімүгедектергеемес,теконекі

мүшесісауадамдарғағанаесікашты.Бұғанкерісінше,Гитлер«Азғындаған

өнер» (Entartete Kunst) көрмесіне қойылған өнер туындыларын айыптап,

оларды «азғындаған кемтарлар мен нақұрыстар, жиіркеніш сезімін

туғызатын әйелдер, жабайы аңдарға ұқсайтын адамдар, тіріліп кетсе,

Құдайдыңқарғысынаұшырағаннемелердепайтуғаболатынбалалар!»деп

тілдеді(Sax and Kuntz, 230). «Азғындаған өнер» (Entartete Kunst) көрмесі

үшін арнайы әзірленген каталогта заманауи өнерде бейнеленген

адамдардың биологиялық кемістігі туралы нацистік тұжырымдардың

дәлелі ретінде модерндік туындылар мен ұсқынсыз бет-әлпет бейнелері,

сондай-ақ сол кезең суретшілері мен психикалық сырқаты бар

пациенттердің шығармалары салыстырыла берілді. Каталогта, мысалы,

«жындыханада тұратын есуастың» салған суреті «Пол Клеенің сәтсіз

талпынысына қарағанда, әлдеқайда адами сипатта көрінеді» делінген

(Barron, 383). «Азғындаған өнер» (Entartete Kunst) көрмесін

тамашалаушыларғатекзаманауиөнердіңменталдыәлсізекенінкөрсететін

психологиялықнегіздергеназараударыпқанақоймай,сондай-ақмүмкіндігі

шектеуліадамдардыреалистіктұрғыдабейнелегенформалардымодерндік

эксперименттермен араластыра қарауға өтініш айтылды. Пол Шульце-

Наумбургтың1928 жылыжарыққашыққан«Өнержәненәсіл»(Kunst und

Rasse)еңбегі«Азғындағанөнер»(EntarteteKunst)көрмесізаманауиөнерді

қаралау үшін пайдаланған стратегияның әуелгі үлгісі болып саналады;

кітапта Модильянидің, Шмидт-Ротлуфтың және басқалардың портреттері

физикалық кемістігі бар адамдар мен өзге науқастардың медициналық

фотосуреттерімен салыстырылады.

 Осы сияқты «Азғындаған өнер»

(Entartete Kunst) көрмесінде де жұмыстар медициналық үлгілер ретінде

қойылды немесе медициналық фотосуреттермен, басқа туындылармен

салыстыра көрсетілді. Көрме немістер үшін мүгедектер мен түрлі нәсілді

адамдарғатәнболыпкелетінжағымсызмедициналықәсерлердіалғатарта

отырып, көпшіліктің санасына эстетиканың нацистік ұстанымын сіңіруге

тырысты. Көрмені тамашалаушылар «туабітті» кемістік мысалдарын,

мүгедектіктәжірибесінкөреотырып,«азғындағантуындылар»депаталған

жұмыстарға нацистік көзқараспен қарауы тиіс болды; ал бұл кейіннен

осындайсипаттамасыбар200000адамныңөлімінеәкепсоғады.

Азғындық(Degeneration) Макс Нордау оны өнерге қатысты қолданғанға

дейінмедициналықтерминретіндеқарастырылады.XIXғасырдыңекінші

жартысындаолгенетикалықөзгешелік,шектенартықжыныстықдағдыне

болмаса бұзылған жүйке салдарынан сау адамның нормаларынан

ауытқыған жандарды білдірді. Нацистер бұл өзгешеліктерді эстетикалық

әсемдіктің стандарттары есебінде қолданды. Олардың пікірінше,

азғындағанөнерөзатыналайықболды,себебі–жорамалбойыншанәсілдік

қанараласуданнемесезаманныңкүйзелістіықпалынантуындағанбарлық

жағымсыз жайттарды, дене кемістіктерін, қанталаған көздерді,

әлжуаздықтыболмасажүйкежүйесініңжұқарғансимптомдарынбайқатты.

Еврейлер, гомосексуалистер мен қылмыскерлер өзінен-өзі биологиялық

тұрғыдантөменжаратылыстарретіндеқарастырылды.Нацистерзаманауи

өнертуындыларындабұладамдарғаберілгенфизикалықсипаттамалардан

өзжорамалдарынрастайтынайғақтардытауыпалды.

Нацистер қолдау көрсеткен шығармалардан гөрі, олар «азғындық» деп

тыйым салған туындылар өзінің формасы мен мазмұны жағынан көбірек

танымал. Ең алдымен, «Ұлы неміс өнері» деп аталатын құбылысқа

тоқталғанжөн;неғұрлымтанымалшығармаларменөнерадамдарынабет

бұрған кезімізде күллі таным қуаты бізді қайран қалдыра алатынын

көреміз.Мәселеніңтүйіні қайсынысандардыңеңүздікөнертуындылары

болыпсаналатынынабағаберудеемес,адамдәрменсіздігініңэстетикасын

ұғынудажатыр.Бұлмақсатэстетиканыңқанауғақосқанүлесінеденқоюды

талап етеді; бұл топаралық не саяси зорлық-зомбылыққа қызмет жасау

барысында сыртқы көріністі таңдау сипатын білдіреді. Ұлы неміс өнері

жалған да болса, сау әрі қабілетті дене бітіміне негізделген нақты адам

тұрпатын сомдай отырып, неміс халқы үшін дәрменсіздіктің мәніне жету

мақсатынақызмететеді.Бұлтұрпатнормаретіндеұсынылып,оданауытқу

әдетте дәрменсіздік пен қанауға негіз болды. Алайда шындыққа мүлде

жанаспайтын жалған нәрселер қаншалықты дәрежеде адам дене бітімі

жөніндегі бұлжымас концепциялар бола алатыны эстетикаға қатысты

мүгедектік теориясы айқындаған көзқарастың бір қызық тұсы саналады.

Дене кемістіктерінің бәрін жойсаңыз, адамзат әлемінің көп жерінде жоқ

кемелдік кілтін тауып аласыз. Мүгедектік теоретиктері баламасы жоқ

денелер бір-біріне ұқсас келетінін, ал мүгедектіктің мыңдаған түрлі

қайталанбас формасы кездесетінін айтуға бейім. Адамның табиғи қуаты

оның әр алуан нұсқалары бар эволюциялық жиынтығында қордаланса,

нацистердің біртектілікке негізделген кемелдікке ұмтылысы эволюция

заңдарына қайшы келетін нәтижелерді ұсынады. Ұлы неміс өнері

әралуандықтан бас тартып, әсіреленген кемелдік пен ғажайып

бұлжымастық арқылы сипатталатын адам келбеті идеясына бой ұрады.

Арно Брекердің «Әзірлік» (Readiness) туындысы: «саулық пен қабілеттің

кемелүлгісінкөрсетеді,бірақшындыққамүлдежанаспайтын,шектентыс

талғамсыздыққа жол берген; нацистер классикалық үлгі» деп ойлаған

кейіпкердің бұлшықет толықсытыптұрған денесі мүсінші еліктейтінгрек

моделінен іс жүзінде алшақтап, оның сұлбасы мен формасы нақты

адамның ақылға сыйымды болмысынан аулақтап кеткен. «Гитлердің

Микеланджелосы» атанған Брекер өз мүсіндеріне спортшылардың

денелерін үлгі етіп алуды қалаған; бірақ оның туындылары көбіне

спортшыдан гөрі, еркек сымбатының күмәнді мысалы болып саналатын,

дене бітімін стероидтармен ширататын бодибилдерлерді (культуристерді)

ескесалады.«Денеүйлесіміндебірқызықауытқушылықұшыраспайынша,

ешқандай айрықша сұлулық болмайды», – депті Фрэнсис Бэкон. Бұл

тұрғыданқарағанда,ИвоЗалигердің«Диананыңдемалысы»(Diana’sRest)

туындысындағыжалғызкереметнәрсе–үшәйелдіңөтеұқсасекені.Бұл–

ұқсас үлгідегі бірнеше бейнеге негізделген кескіндеме өнерінің

шарттылығы;бірақбұлмысалдағышарттылықжекетұлғалықнұсқаларды

әріысырыпқойып,адамкемелдігінеқолжеткізудікөздейтінидеологиялық

талаптан туындаған. «Диананың демалысы» – кемелдікке ұмтылыс

нәтижесінде жеке өзгешеліктер мен әралуандық жойылатын, нацистер

іздеген сұрықсыз әлемнің мысалы. Йозеф Торактың «Жолдастық»

(Comradeship) туындысы осы шектен тыс бұлжымастықтың еркек

кейпіндегі нұсқасын көрсетеді. Бұлшықеті нығыздалған алып тұлғалар

адамсаулығыныңқолжетпескемелдігінбейнелеуүшінбір-біріменжақын

иықтаса қалған. Гитлердің Немістің ұлы көркемөнер көрмесі (Grosse

Deutsche Kunstausstellung) ашылуында жасаған мәлімдемесіне сәйкес,

нацистік евгеникалық жоба жаңа адам болмысын жасау жолындағы

алғашқы қадам ретінде сұлулық пен саулыққа айрықша көңіл бөлінуін

талапетті.«Жаңағасыржаңаадамболмысынжасайды»,–депатапөтеді

Гитлер,–Жұртшылықтыңеңсесінкөтеріп,еркектерді,жігіттерді,ұлдарды,

қыздар мен әйелдерді барынша сау, қуатты әрі сұлу болуға ынталандыру

үшін небір жұмыстар жүргізілуде. Шындығында қуат пен сұлулықтан

өмірдіңжаңа сезімі мен жаңа қуанышы туады. Адамзат баласы ешқашан

өзініңсыртқы келбетіментүсінігі жөніненежелгідүниегедәлбүгінгідей

жақындап көрген емес» (Sax and Kuntz, 230).

 Нацистік өнерде жеке

адамдардың денесіндегі не олардың арасындағы үйлесімділікке нұқсан

келтіретін нәрселер елеусізқалдырылады, өйткеніоныңмақсаты:дененің

ерекшеліктеріменбөліктерінің,тіптіәбескөрінетінбұлжымастығынаалып

баратын сұлулық пен саулықты бойына жиған жаңа адамның бейнесін

жасау. Ұлы неміс өнерінде табиғат бейнесі адам денесіне тұрпайы,

бұлжымас және әсіре кемелдікке мән бере отырып, қатынас жасауды

білдіреді. Немістің қаны нацистік өнердегі топырақ, шалғын, жайылым,

орман көріністерінен табиғат бейнесін іздейді; бұл неміс халқының

артықшылығыменмәңгілігіндәлелдейді-мыс.Нацистікөнердегітабиғат–

аста-төк молшылық; алайда жемістің пісіп-жетілуінің жасанды екені

соншалық,қауызжарып,тұқымшашпайтынсияқты.Нацистсуретшілері–

табиғат бейнелерін немістің романтикалық өнерінің дәстүрінен, әсіресе

КаспарДавидФридрихтыңкартиналарынаналдыдегенпікіржиіайтылды.

Бірақоныңықпалыасабайқалмайды.Фридрихтыңтабиғаткөріністерінде

босқаңырапжатқанкеңістіккөп;ондаайқыш,бірөзісопайғанадам,іргесі

құлағаншіркеу,солыпқалғанағашнеқисайыптұрғанбейітсынды,көбіне

ландшафттағы жалғыз белгі көзге түседі. Нацистердің жер төскейінде

қурағанталдар,үйінділернеқұлағанбейіттеркөрінбейді.Табиғаттыңәсем

бейнесінен кемшілік табатындар мен табуға тырысатындардың уақыт

таразысы да, өлім хақтығы да, тіпті ешқандай ишара жоқ. Керісінше,

табиғат – мәңгі бұлжымас нәрсе сынды; ол ыдырау мен өлімге

мойынсұнбайтын тәрізді. Мысалы, Оскар Мартин-Аморбахтың «Тұқым

шашушы» (The Sower) туындысында алқапта келе жатып, табанының

астындағы жерді емін-еркін басқанына шаттана күлген ақ сары шашты

шаруабейнеленген.Төбесінде–көгілдіраспан;көкжиекте–керіліптұрған

кемпірқосақ,айналасында–тұқымшашуғаәзіралқаптар.Мұныңбарлығы

нацистердіңтабиғатпенүйлесімтуралытүсініктерініңсипатынкөрсетеді.

Бүршікжарып,шешекатқысыкелмейтінбірде-бірқурағанағашнесолған

өсімдік жоқ. Гисберт Пальмидің «Еңбекке алғыс» (Rewards of Work)

туындысы табиғатқа осындай көзқарасты білдіреді. Жануарлардың

ортасында байырғы еңбек түрлерімен (айталық, айналмалы доңғалақпен

жіп иіру, себетке жеміс-жидек толтыру, бидай сабақтарының бумасын

жинау т.б) айналысып жатқан кейіпкерлер именіп жүрген еңбекқор

жұмыскерлергееңбекке әрі риза, әрі тәнті болып тұрған ақ сары шашты,

тұлабойынанжарықсәулесінұртөгілгенжалаңашкейіптегіәйелқұдайға

ықыласы ауа қарап қалады. Көрініс аясында гүлдей жайнаған әсем

табиғаттыңтамашасыкөзтойдырады:ашықаспан,ағындыөзен,малынған

тал-ағаш, жап-жасыл шалғын. Жер бетіндегі жыл маусымдарын

елемейтіндер нацистік өнерден табиғаттың тууы мен толысуы, өлуі мен

қайта тірілуі белгілерін таба алмайды. Керісінше, табиғат таусылмайтын

жаздың ішінде біржола тұрақтап қалғандай әсер қалдырады; ешқашан

күздің белгісі сезілмейді, қыстың өлі кезеңі туралы да ешқандай ишара

жоқ.Бұларқылыүшіншірейхмыңдағанжылдарбойыбұлжымастанжасай

бередідегеннацистікүмітөзкөрінісінтабады.

Ұлы неміс өнерімен салыстырғанда нацистер «азғындаған өнер» деп

атаған көркемдік құбылыс адамзат жаратылысының неше түрлі ғажайып

көріністерін ұсынады. Бірақ өте қайран қалдыратыны біріншіден, бұл –

әралуандықтың мүгедектікке назар аударудың арқасында ескеріле

бастағаны болса, екіншіден, нацистердің алғаш болып заманауи өнерге

маңызды дәрежеде мүгедектіктің эстетикалық қатынасы бар екеніне мән

беруі.Бұл–нацистердіңдадаизмнеэкспрессионизмгеқарағандареалистік

өнерді артық көруінен, сынық сызықтар мен табиғи емес бояу түстерін

ұнатпауынанғанабайқалатынжайтемес;оларсуретшілердіңәрқашантек

зор әдісқойлық шеберлікпен сурет салғанын болмаса мүсін соққанын

қалады. Олар өздерінің көңілінен шықпағанның бәрін «мүгедектіктің

белгілері» деп санағандықтан, осындай таңдаулар жасады. Дадаизм мен

экспрессионизмөздерішұғылданғанденелердіқалайболсасолайбұрмалап

шығарады,албұлмүмкіндігішектеуліадамдардыбейнелепбергендейәсер

туғызады-мыс.Модернизмпалитрасытүссіздіктіқамтиотырып,адамбетін

жасыл, сары және қызылкүрең түстермен бояйды, ал бұл соларға сәйкес

сырқаттарды еске түсіруі мүмкін. Кенептің бетін тегістеп, бояулардың

бейнелеусапасынаназар аударуғатырысатын модерндік батыл шешімдер

көбіне суреттелетін нысандарды иіп-ирелеңдетіп, шиырып-шимайлап,

мүгедектікнобайларынелестететінтәрізді.Оныңүстінезаманауиөнердің

жатсыну,зорлық-зомбылық,үрей,қысымшылық,сенсорлыауыртпалықпен

сананы тынықтыру сияқты тақырыптарға ден қоюы осы мәселелерді

айқын, дәл бейнелей алатын мүгедектік (жарымжандық) туралы ашық

айтылу қажеттігін талап етеді. Абыржып тыпыршыған, қорқыныштан

зарлаған үнсіз үрей құшағында ышқынған адамдардың бейнелері

модерндік туындыларды лық толтырды. Олар ақылға сыймайтын және

нацистерқауіптенгеноқиғаларменжағдайлардыашықтан-ашыққамтыды.

Нацистер заманауи өнерге қарсы күресті, өйткені сол заманауи өнерді

жарымжандық (мүгедектік) ретінде түсіндірді; шындығында – олардың

түсіндірмелері дұрыс. Қазіргі заманғы өнерді бұрын кемтар, сырқат,

жарадарнемүгедексаналған тұрпаттардан(ағзалардан,денелерден)іздеп

тауып отырған эстетикалық азғын қозғалыс деп атауға болады. Заманауи

өнер зор жетістіктерге бөленіп жатса, мұның себебі әсемдіктің жеке бір

нұсқасы ретінде мүгедектікті таңдағандығынан деп ойлаймыз. Нацистер

бұл эстетиканың табиғатын сезінді, бірақ әдейі жоққа шығарды; өнердің

болашақ даму бағдарын қате түсінді, өйткені олар адамзат мәдениетіне

қатысты көп мәселелерді қиғаш талдады. Олар заманауи өнердің адам

болмысын бейнелеу талпынысындағы шығармашылық пен

жасампаздықтың күшін танытатын қасиеттеріне жөнсіз тиісті; мейлі

формалықэксперименттерменжаңамазмұнарқылыадамзаттыңсезім,ой,

әрекетін пайымдау қабілеті болсын не табиғатқа жалаң еліктеуді кейінге

қалдырып, оның өз тылсымын жасыруы болмаса ашпауы мүмкін екеніне

сенімділігі болсын бұлардың қай-қайсысын да жақтырмады. Гитлердің

модерндікпалитратуралыпікірлерізаманауиөнердегіжаңалықтардыадам

бойындағы кемістіктермен байланыстыру үдерісін аңғартады. Гитлер

қиялындағы бояуларды пайдаланатын суретшілерді менсінбей, олардың

әлемгекөзқарасын«жарымжандық»депатайды:

«Көрмегеұсынылғансуреттергеқарайотырып,кейбірадамдардыңкөздерізаттардыдүниедегі

шынайы қалпынан басқаша етіп көре ме деп жорамалдаймын. Ол адамдар іс жүзінде біздің

халқымызды іріп-шіріген малғұндар кейпіне кіргізіп, олар: «шалғынды күлгін, аспанды жасыл,

бұлттарды сұрғылт сары етіп көреді» деп санайды... Мұндай көздерініңкемістігі бар бақытсыз

бейшараларды замандастарын өздерінің қате көрген нәрселеріне өзеуреген бос әңгімелерімен

иландырып,оларды«өнер»депкөрсетулеріненсақтандырамын»(SaxandKuntz,230).

Дегенмен жарымжандықтың модерндік әдістерін айыптағаннан гөрі,

нацистердің «азғындаған» деп атайтын адамдарды, процестер мен

жағдайларды сипаттау үшін заманауи өнерді қалай пайдаланғаны

маңыздырақ болып саналады. Бұл мәселені артық бағалауға болмайды.

Нацистер үшін заманауи өнердің ұсынған дәлелдері мүгедектікті

медициналық әрі евгеникалық тұрғыдан жоққа шығаруды қолдау

мақсатындақажетболды.Адамденесініңкемістіктеріменоныбейнелеудің

жаңаәдістерінемодерндікқұштарлықкісіболмысынақатыстынацистердің

назарына ұсынылған көзқараспен ұштаса отырып, қате көзқарастар

пәрмені, қазіргі заманның залалды ықпалы адамның жүйке жүйесіне

жағымсыз әсер ету ықтималын, мүмкіндігі шектеулі адамдар мен нәсілі

төменсаналатынжандардыңөзбетіншекөбеюқаупінтудырады.Долбарлап

айтсақ, бір кездері немістік емес нәрсенің барлығына жаппай соғыс

жариялап, жойып жіберуге тырысқан нацистік өмір салты қазіргі заман

өнеріндебейнеленгенәлемгешексізымырасыздықтанытқанболареді.

ЭмильНольденің«Мулат»(Mulatto),ЛюдвигМейднердің«Автопортрет»

(Self-Portrait) туындыларын қарастырайық. Нацизмнің жақтаушысы

болғанымен, Нольденің жұмыстары модерндік тақырыптар мен әдістерді

қамтығаны үшін «Азғындаған өнер» (Entartete Kunst) көрмесінен орын

алды. «Мулат» деген тақырыптың өзі-ақ нацистердің қып-қызыл

наразылығын туғызарлық, бірақ бұл айналып келгенде, Нольденің

«азғындаған» әйел портретін салған модерндік эстетикасын сипаттайды.

Нацистікмедициналықтұрғыданқарағанда,оныңшұбарденесі,шаршаңқы

жүзі, ұйпа-тұйпа шашы мен қысыңқы көзі жарымжан екенін аңғартатын

сыңайлы.Бұлнацистерүшіннәсілдердіңараласуыненәрсегеапаратынын

көрсетіп, немістің қанын таза сақтаудың қажет екенін дәлелдейді.

Алдымен,модерндіқаланыңжексұрынпейзаждарынсалыпатыншығарған

еврейдің экспрессионист суретшісі Людвиг Мейднер кейіннен табысты

автопортретшіге айналды. Нацистер оның «Автопортрет» туындысын

«Азғындаған өнер» (Entartete Kunst) көрмесінің «еврейлер бөлмесіне»

еврейхалқыныңкемістіктісипатыныңдәлеліретіндекіргізіп,картинаның

үстіне «еврейлік, шектен тыс еврейлік» деген кекесін сөздерді жазып

қойып,каталогта«еврейлердіңмүсінжәнебейнелеуөнерініңүшүлгісінің»

бірідепсілтемежасалды(Barron,298).Еврейбөлмесінетіркеуоларқылы

«Еврейдіңнәсілдікжанынашыпкөрсету»мақсатынкөздеді(Barron,194).

Нацистердің портреттен не көргенін, басқалардың не көруін қалағанын

долбарлап қана айта аламыз. Ұсқынсыз бет, құбыжық құлақ, кемтар қол

мен қисық дене – мұның барлығы табиғи емес түстермен боялған; олар

еврейлердіңбиологиялықкемістігінрастауытиіс.

«Азғындаған өнер» мен оның дәрменсіздік сипаты болып табылатын

мүгедектікке тәуелділігін анықтау үшін маңызы бар басқа категория

соғысқа қарсы өнермен байланысты. Жак Калло мен Франсиско Гойядан

басталып, фотографияның дамуымен бірге маңызы арта түскен жаралы

жауынгерлер,азапталғанқұрбандықтар,майыпболғаназаматтар,қаңырап

қалған қалалар бейнесі халық ішіндегі ашу-ызаны қоздыратын

сыншылдықта шешуші маңыз атқарды. Бұл дәстүр мүгедектікті соғыс

зұлматының өлшемі ретінде қарастырады; осы көзқарас жаралыларды

қанды майдан сұмдықтарының аллегориялық символы ретінде

белгілегенімен, ол мүгедектікті, жарақаттар мен сырқаттарды визуалды

мәдениеттің тарихына енгізу үшін маңызды үлес қосады. Аталған нәрсе

күні бүгінгедейінжалғасып, жақында ғана Абу Грейб түрмесінде болған

азаптаулардыңайғағынаайналғанфотосуреттердекөріністапты.Гитлердің

әскери қуаты бұл дәстүрге төтеп бере алатындай қауқарлы болды; соғыс

қимылдарын сынаған суретшілер көп ұзамай өзінше ат қойып, айдар

тағылған «азғындардың» қатарын толықтырды. Гитлер сияқты, Эрнст

Людвиг Кирхнер де Германияны қорғау үшін майданға аттанды, бірақ

Бірінші дүние жүзілік соғыстың жертасаларында (окоп) көргендерінің

зардабынан қайтыс болды. Ол қатты күйзеліске түсіп, майдангер ретінде

«Азғындаған өнер» (Entartete Kunst) көрмесіне соғыс сұрапылын

танытатын өткір де әсерлі «Жауынгердің автопортреті» (Self-Portrait as a

Soldier) туындысын ұсынды. Картинада кесіліп түскен оң қолынан аққан

қанды көбікті көрсетіп тұрған әскери киімді Кирхнер қып-қызыл етті

қасапхана мен жалаңаш әйелдің аясында бейнеленген. Кирхнерге

азғындаған суретші ретінде тағылған айыптар оны қатты қамықтырды,

өйткені600-денастамтуындысытәркіленді.1938жылдың15маусымында

ол өзіне-өзі қол жұмсады. Отто Дикс – әскери этиканың мықты

сыншыларыныңбірі.Оның«Соғыс»(War)топтамасы«азғындық»ретінде

сынғаұшырады,себебіолсоғысқақарсыжәнесоғыстыңжантүршігерлік

сипаттарын қанды майдан құрбандарының азапталған бейнесі арқылы

береді. «Ауыстырып салу» (Transplant) туындысында бет-аузы парша-

парша болып аурухана төсегінде жатқан, ашық зақымданған миы мұрын,

жақ пен маңдай терілерінің жұқаналарымен жамалып-жасқалған адам

бейнеленген.«Бассүйек»(Skull)картинасындақаңқасығанақалғанкешегі

тірі адамның басы мен аузынан ұйпалана шығып жатқан шаш пен қыл-

қыбыроныңмиыныңсарқыншақтарынбірте-біртежепжатқанқұрттармен

араласып, терісі сыдырылған бас сүйек арқылы суреттелген. Нацистердің

өз құрбандықтарына тиісу үшін пайдаланатын сөздік қоры заманауи

өнерден жағымсыз әрі дөрекі мақсат үшін ұрлап алынған нәрсе болып

саналады.Заманауиөнердебейнеленгенсоғысқұрбандарыадамныңжаны

мен тәні жомарттықтан жаралғанын көрсетеді; ал ұлтшылдар соғысты

емес, белгілібір популяциялармен нәсілдердіайыптауүшін пайдаланды,

бейнесіоныңадамзатәралуандығынаашықекенінкөрсетеді;дегенменбұл

нәрсеазғындыққаұшыраған,кемістігібар,нәсілінашарадамдар.Заманауи

суретшілердің өнеркәсіптендіру мен адам саны шектен тыс артып кеткен

қалалардан келетін қатерге ден қоюы өзге жұрттар неміс иеліктерінің

ежелгі жерлерінде бәрінен бетер жақсы өмір сүреді деген идеяны қолдау

үшінкерекболды.Қазіргіөнердекөрініс тапқанжержүзі халықтарының

әртүрлі бейнесі оның адамзат әралуандығына алшақ екенін көрсетеді.

Дегенмен бұл нәрсе азғындыққа ұшыраған, кемістігі бар, нәсілі нашар

адамдарды қамти отырып, Гитлердің жандайшаптарын қайран қалдырды.

Ұлтшылдар заманауи өнерден көріп-білген нәрселерін санасында қайта

қорытып, оларды адам дәрменсіздігі этикасына, әсіре модерн

суретшілердіңөзіешқашанкөзалдарынаелестетіпкөрмегенқаталдықпен

қанау мақсаттарын көздейтін бейнелер, формалар мен адам кейіптерін

жасауғажұмсады.Заманауиөнердіңбағытыменұмтылысыешбірдәрежеде

нацистердің жалған сенімдері мен жеккөрініш сезімдермен ымыраласқан

емес.Бірақұлтшылдарбәрінаяусызбұрмалайотырып,заманауиөнеріздеп

тапқан адам келбеттерін біржақты мүдделеріне пайдаланды да, өздеріне

сәйкеспейтіннің барлығын айыптап шыға келді. Олардың эстетикалық

ұстанымдары осы күнге дейін қанауды ақылға сыйымды нәрсе деп

санайтын қудалау мен геноцид жүйесін ақтап алуға қызмет ететін

дәрменсіздік қағидаларын әбден бұлжымастай етіп бекітіп берді. «Аяғы

ауыр ЭлисонЛаппер»(AlisonLapperPregnant): «Менің дене бітімім неге

өнер туындысы саналмауы тиіс?». Оны аралап шыққан нацистердің

сөздерінеқұлақтүрсек,«Азғындағанөнер»(EntarteteKunst)көрмесініңең

маңызды сипаттарының қатарына өшпенділік сезімі жатады; ол арқылы

суретшілер тамашалаушыларды әсерлендіруі тиіс болды. Бұл туындылар

жиіркенішсезіміноятады,өйткеніоларқазіргізамандағыөмірдіңазғындап

баражатқанынкөрсетуүшінмүгедектіккежүгінді.«Сіздер,айналамыздан

жаппай ессіздікке берілген, әдепсіздікке ұрынған, түкке жарамайтын әрі

сіңірі шыға азып-тозған құбыжық ұрпақты көресіздер...» делінген.

«Азғындаған өнер» (Entartete Kunst) каталогының кіріспесінде: Бұл

көрмеге қойылған дүниелер бәріміздің зәремізді алып, жиіркеніш

сезіміміздіқозғайтын» «Нацизмніңасыл қазынасы» (Nazi Treasure Trove).

Бірғажабы,мүмкіндігішектеуліадамдардыңэстетикалықдәрменсізекені

қанша уақыт өтсе де, еш өзгерместен XIX ғасырдың соңына қарай

евгениканың пайда болуы мен оның Ұлыбританияда, АҚШ пен нацистік

Германияда мешеулік пен ауытқушылық стереотиптеріне қатысты

қолданылуына ұласты. Бүгінде оның себеп-салдары денсаулық сақтау,

азаматтық құқықтар, неоанаталды тесттер, эвтаназия, заңсыз бала туу,

репродуктивтік қамқорлық, суицид, түсік пен өмір сапасы сияқты

мәселелертөңірегіндегіпікірталастардаәлікүнгедейінталқыланыпкеледі.

Біз белгілі бір дәрежеде кейбір нәсілдік, этностық, гендерлік және

жыныстық айқындамалар адам қасиеттерінің белгілі бір сапасын таныта

алады дегенұйғарымнантысқарыкеткенімізбен,әлікүнгедейін нәсіліне,

этностық тегіне, жыныстық айырмашылығына не қабілетіне қарамастан,

жеке адамдар жарақат, ауру-сырқау, мүгедектік, интеллект, генетикалық

белгілер тұрғысынан төмен саналуы мүмкін дейтін жалған сенімдерге

илану кең тараған. Алайда олар өнер туындыларына көшкен кезде жеке

адамдардыкемістігібарретінде шеттететінэстетикалық келбетпішіндері

мүлде басқа мағыналар мен эмоциялар жиынтығын туғызады. Заманауи

өнер мүгедектікті эстетикалық тұрғыдан өз алдына бір құндылыққа

айналған, кеңінен танылып келе жатқан оңтайлы сипат ретінде

қарастырады. Заманауи өнер адамдарды кемсіте бейнелегеннен гөрі,

мүгедектіккебетбұраотырып,эстетикалықәралуандыққа,қайтатүлеумен

әсемдікке жол ашады. Дегенмен эстетиканың жарымжан денелерге күрт

бетбұрысы интерпретация дилеммасын туғызады; себебі бүгінгі күнге

дейін өнер әлемін түгел жаулап алған оны алғаш рет ұлтшылдар ашқан

болатын.Заманауиөнеркемтарлыққабайланыстыөзініңболашақбағдарын

барынша айқындай түскен сайын суретшілер мүгедектердің денелеріне

эстетикалық нысан ретінде жиі көңіл бөле бастады, ал бұл нысандарды

тамашалаған адамдар жарымжандықтың күшті әсерлерін қабылдауы не

жоққа шығаруы тиіс. Бір жағынан, заманауи өнер мүгедектіктіөзалдына

бір эстетикалық құндылық ретінде қарастырып отырғандықтан,

мүгедектердің дене бітіміне қарағанда өнер туындылары болып саналуға

лайық,әлеуетібасымнысандаркөбірексияқты.Заманауиөнермүгедектік

сынды көрінеді, ал мүгедектердің денелері – жаңа, әр алуан әрі әдемі

сахналардың көркемдік сұраныстарын қанағаттандыратын тәрізді. Екінші

жағынан, мүгедектік символына айналған эстетикалық нысандардың

жеткіліктідәрежедетерісықпалыбар;сондықтанкейбірсұхбаттастарымыз

«сырқат», «кемтар» заманауи өнерді жоққа шығаруға тырысып, оның

орнына «бақуатты», «әсем» балама өнер түрлерін ұсынғысы келеді.

Заманауи өнер мен мүгедектік арасындағы ымыраластық жиіркеніштің,

шағым мен күмәннің себебіне айналып отыр; ал бұл – өнер әлеміне көз

тіккенмәденишайқастарғаапарады.Жалпыалғанда,өнердіңмүгедектікке

бетбұрысы оның ауру-сырқау мен азғындыққа жол ашқанын көрсетеді.

2004 жылдан бастап Марк Куинн бүгінгі күні мүгедектікке ден қоюды

шешуші эстетикалық ұстанымға айналдырғысы келген туындылар тобын

жинақтап ұсынуға кірісті; ал бұл – мүмкіндігі шектеулі денелердіңбасқа

денелерге күштірек әсер ететін жалған сенімдерін оятады. «Біртұтас

мәрмәр» (The Complete Marbles) туындысы бүгінгі күнге дейінгі

классикалық фрагментарлық мүсін өнерінің дәстүрін қайта қарап, дене

кемтарлығымен өмір сүріп жатқан адамдардың ұқсастықтарын танытады,

күйзелісті жағдайды сипаттауы арқылы әсем көрінетін өнер туындылары

менмүгедекхәліөздерінэстетикалықсұлулықкатегориясынажолатпайтын

сияқты адамдардың арасында қатты толқыныс пайда болады. Бір мәрмәр

мүсін «Төртінші тұғыр орналастыру тобы» (Fourth Plinth Commissioning

Group)өткізгенбәйгедежеңімпазатанып,ЛондондағыТрафалгаралаңына

орнатылды. Оныңаяғымұндай денелердікөпшіліктің алдына қоюғабола

ма деген мәселенің төңірегіндегі қызу дауға айналды. Корольмен, екі

генералмен, теңіз қаһарманы, адмирал Нелсонмен дәреже жарыстырып,

қатар тұрған «Аяғы ауыр Элисон Лаппер» – биіктігі үш жарым метр,

салмағы он үш тонна, аппақ каррар мәрмәрінен жасалған жалаңаш әйел

бейнесі.Оныңқұрсағындасегізайлықбалабар;аяғышолақ,қолдарыжоқ.

Куиннің айтуынша, Трафальгар алаңының үйлесім нүктесі саналатын

Нелсон колоннасы «еркек қуатын танытатын ескерткіш» болса, «бұл

аумақта әйелдік болмысты көрсететін нәрсе де орнауы тиіс» (Reynolds).

Көруге келгендердің кейбірі мүсінге риза болса, ол басқа біреулердің

наразылығын туғызды. Қайсыбір адамдар мүгедек бейнесінің көпшілік

жиналатын алаңда қойылғанын айыптаса, оларға қарсы дау айтушылар

адмирал Нелсонның да дене кемтарлығы болғанын алға тартты. Алайда

барлық тамашалаушылар мүгедектер туралы көкейіндегі сезімдерін

ақтаруға қиналды; бұл әсерлер көбіне жағымсыз сипатта болғандықтан,

мүгедек жандарды кемсіту жалғасып келе жатқанын айтпаған күннің

өзінде, мүсіннің өнер туындысы ретіндегі құндылығы мен ерекшелігіне

залалынтигізгеніанық.

Куинніңжұмысынажағымсызбағабергендердің

пікірлері, әсіре ашық сипатта, өйткені олар мүгедектікті өнерге

сыйыспайтын нәрсе ретінде қарап, олар туғызатын жиіркенішті басқа

амалдарменақтапалуғатырысады.Соныменқатар,пікірайтушыларкөбіне

мүгедектік жөніндегі сауатсыздықтарын көрсетіп алып, туындыда

бейнеленген адамдарға олардың кемтарлықтары үшін ғана мақтау айтып,

аяушылық танытады. «Британ өнері» журналы (British Art Journal)

редакторыРобертСимонЛапперді«өтебатыл»депбағалайотырып,бірақ

мүсін – «адамды кері тебетін туынды» деп қорытады (Lyall). Теодор

Далримпл «Қала» журналы (City Journal) басылымында Лапперге жеке

тиісуүшіноның«кереметбатылдығын»мадақтайды.ОлЛапперді«қулық

арқылы өзінің жарамсыздығын артықшылыққа айналдырып (және оның

ойынша, белгілі себептерге байланысты), «өз қолайына қарай спортпен

шұғылданатын жалғызбасты ана» деп жақтырмайтынын білдіреді.

Далримплмүгедектіктіңөнердебейнеленумүмкіндігінжоққашығармайды,

өйткені«барлықзамандарішіндегіеңкемеңгерсуретшілердіңбірі–Диего

Веласкестің ең ұлы картиналарының бірқатарында ергежейлілер

бейнеленген» деп атап көрсетеді; бірақ ол «нарциссизмге, жанаярлыққа

және менмендікке» жол берген Лаппердің бейнесі Веласкестің «өзінің

терең сезімдері туралы пайымдары мен шынайы адамшылығына» мүлде

теңесе алмайды. Куинн де, Лаппер де – адамзатқа тән жақсы мысал.

Хилтон Крамер New York Observer басылымында Куиннің мүсінін «бұл

үшін қарныңыз бар болса жеткілікті», «таң қалдыратын көрініс» деп

атайды да, суретшіге тамашалайтын жұрттың бәрін «еріксіз түрде

порнографияғаайрықшаұқсастығыбартәжірибеніескесалатынжекебас

уайымының жетегіне ерген саяхатшыларға айналдырмақшы» деген кінә

тағады. Брэндан О’Нил «Гардиан» (Guardian) газетінде мүсіннің үстінде

үймелегенкөгершіндердіңфотосуреттеріменбезендіріліп,жағымсызтүрде

«Көгершіндердің тырнақтары» деп ат қойылып шыққан пікірінде: «Аяғы

ауырЭлисонЛаппердің(назараударыңыздар,меніңсенімімше,суретшіде,

ана да болу үшін сан қиыншылықтарды жеңген Элисон Лаппердің өзін

емес) мүсінін жек көремін», – деп мойындады. О’Нил үшін «мүсін жаңа

Британияның жүрегінде шіріп жатқан нәрсенің көп бөлігін қамтиды...

«Аяғы ауыр Элисон Лаппер» – ескі іш киім сынды күрделі нәрсе... Бұл

біздіңадамдардыжетістіктеріемес,барболғаныүшінбағалайтынымызды

көрсетеді... Біз батырлардан гөрі, құрбандарды артық көреміз». Пікір

айтушылар көркем туындыны эстетикалық тұрғыдан пайымдауға күш

салғанымен, олардың жасаған ескертпелері мүсіннің көркемдік

қасиеттерінен гөрі, Лаппердің мүгедектігі жайындағы егжей-тегжейлі

әңгімелерге ауысып кетеді. Лаппердің физикалық кемістіктері, мейлі ол

мүсінде көрініс таппаған болса да, туындының өнер әлеміне

жатқызылмауының себебі ретінде қабылданады. Пікір иелері сондай-ақ

анық-қанығын біліп жатпастан, Лапперге психопатологиялық ауытқулары

бар әйел есебінде тиіседі.

 Ең маңыздысы, әр жолы заманауи өнер мен

мүгедектіктің арасындағы мәмілеге берілген баға, жалпы айтқанда, өнер

әлемінің құлдырап, іріп-шіріп, адамшылықтан алыстап не дертке бой

алдырып бара жатқанын куәландырады. Мүгедектіктің пайда болуы

заманауи өнер жобасының хәлі мүшкіл екендігі жөнінде айтылатын

тұжырымдыбелгілімөлшердерастайды.

Бірақ модерндік өнер мүгедектікті бұлай бағалауға жол бермейді. Мен

бүгінгі өнер мүгедектікті өзінің шешуші эстетикалық принциптерінің

біріне айналдырып, сол арқылы мүгедектікке тиісудің амалдарын тыйып

тастағанын, мұнымен қатар модерндік өнерді де жоққа шығармағанын

пайымдаған болатынмын. Нацистер, әлбетте соңғы пікірмен келіспеді.

Олар модерндік өнерге мүгедектік ретінде шүйлікті, ақырында күллі

заманауи өнер атаулыны дертке шалдыққан деп жоққа шығарды. «Аяғы

ауырЭлисонЛаппер»мүсінінеқатыстықайшыпікірлермодерндікөнерге

жылы қабақ танытатын не өшпенділікпен қарайтын көрермен

жұртшылықтыэстетикалықпайымныңсипатыретіндеадамдәрменсіздігіне

қарсы тұруға үндейтін осыған ұқсас дилемманы күшейтіп жібереді.

Көптеген пікір айтушылар мүгедектіктен бас тартқанды қалайды, бірақ

сондабасқаненітаңдамақ?«МилосстықВенераныңқолыболғанда,–дейді

Куинн, – онда ол мүсіннің мәнісі жоғалар еді» (4). Куиннің мүсіні өнер

туындысын күшейтетін қасиеттер, керісінше, оларға иелік ететін нақты

адамдардыдәрменсізететіні туралығажапидеяныорнықтырады; адамды

шатастыратыносыидея–бүгінгіөнергедесүйенішболыпотыр.Заманауи

өнер мүгедектіктің өзгешелігіне көз сала отырып, мұны шешуші

эстетикалық ұстанымдардың бірі деп санайды. «Біртұтас мәрмәр»

каталогына енгізілген сұхбат осы идеяға тоқтам жасайды. Куинн өз

туындыларының кейіпкерлерінен фрагментарлық классикалық мүсіндер

әсембе,олайболса,өзденелерідесондайтартымдымадепәлденешерет

сұрайды. Лаппердің қоятыны да сол сауал: «Менің денем неліктен өнер

туындысысаналмауытиіс?»(Freeman).Бұларадабіркездеріэстетикалық

көрініске айналып үлгерген Лаппер денесінің өнер туындысы ретінде

қабылдануы үшін мүмкіндік көбірек екенін мойындау шешуші мәселе

болып саналады; өйткені еш құқығы жоқ, мүгедек болғанымен,

эстетикалық контекстен тысқары қалып қойған денелер бұрынғысынша

жиіркенішті әрі ұсқынсыз саналып, жоққа шығарылады. Мүгедектік –

өнерге енгізілген саяси не басқа жағымсыз мазмұн ғана емес, уақыт өте

келе эстетиканың өзі сияқты барынша айқындала беретін көрініс тәсілі.

АнитаСильверстіңпікірінше,тәниөзгерістердінысанаетіпалғанзаманауи

өнер адамдардың мүгедектерді ұсқынсыз емес, тамаша жандар ретінде

қабылдауына ықпал жасайтын адамгершілік қазына болып саналады. Ол

Пикассоның «Қуыршақ ұстаған Майя» (Maya with a Doll) атты тамаша

кубтық портретін көрген сәтте адамдар жетілмеген остеогенезбен

(osteogenesis imperfecta) сырқаттанатын өмірде бар сәбиді еске алатынын

атап өтеді. Оның пайымынша, мәселенің шешімі күнделікті өміріміздегі

эстетикалықкөзқарастықабылетуімізүшінмүмкіндігішектеуліадамдарға

өнер туындыларына қарағандай, көз тастап дағдылануымызда жатыр.

Күмәнімболсада,мензаманауиөнердіңмүгедектіктібасқажағынанкөруге

көмек жасайтынына қарсы емеспін, бірақ өнерде бейнеленген мүгедектік

пен өмір шындығының арасына қатысты басқа көзқарасты ұсынамын.

Мүмкіндігі шектеулі адамдарды өнер туындылары ретінде қабылдаудың

қажетіжоқ;керісінше,өнертуындыларын «мүгедектікті бейнелеуші» деп

қарастыруғаболады.

Бұлкереметайырмашылықтыңмаңызызор,өйткені

көркем туындыға таңылатын өзгешеліктің мүгедектіктің өзгешелігіне

байланысты болатынын көрсетеді; ол мойындалмайынша, мүгедектік

адамдардыдәрменіненайыруменқанауүшінпайдаланылаберуіықтимал.

Өнердегі мүгедектік пен өмірдегі мүгедектіктің айырмашылығы адам

дәрменсіздігіэстетикасыныңфункциясыболыпесептеледі.

Медциналық фотосуреттер: оғаштық жасау өнері. Филадельфиядағы

Мюттер музейі өз веб-сайтында «алаңдататын ақпарат» деп атаған

қойылымдарды–медициналықүлгілерді,артефактілерменфотосуреттерді

жыл сайын 80000 адамға көрсетеді. «Азғындаған өнер» (Entartete Kunst)

көрмесінтамашалағанхалықсияқты,бұлмузейарқылытоп-тобыменағыла

өтіп жатқан жұрт та азғындық жөніндегі ашық жазуларды немесе

белгілердіұшыратпайды;дегенменолардыңөзкөздеріменкөргенжандары

мүгедектікті кейбір кісілердің басқалар алдындағы төменшіктігін көрсету

үшін пайдаланатын адам дәрменсіздігі эстетикасының салмағын

мойындарына салып алған. Фотография ойлап табылған соң, он жылдан

кейін ойластырылған Мюттер музейі бір қарағанда ескіден келе жатқан

көненің көзіндей көрінеді; мүмкіндігі шектеулі жандардың білім алуына,

рахатқа бөленуіне, пайда табуына қиғаш қарайтын заман аяқталғанша

сондай көзқарас қалыптасқандай көрініп келген. Бірақ 2008 жылы

Newsweekжурналыбұлтеорияныңжалғанекендігінәшкерелейтінкөрнекі

эссе жариялады. Эсседе «Мюттер музейі: тарихи медициналық

фотосуреттер» жаңа каталогында арнайы түрде мүгедектерді визуалды

ләззаталудыңнысаныретіндеұсынған200-денастамфотосуреттіңішінен

еңүлгіліонкөріністаңдапалынып,қайтажарияланған.Музейтарихымен

байланыстымедициналықғажайыптармен«құбыжықтарды»сенсациялық

тұрғыданұсынуғажолбермейтінкаталогтанайырмасы,Newsweekжурналы

медициналық фотосуреттерді өзгеше құндылығына сай әдейі мән бере

пайдаланып, бүгінгі заманда кемтарлар көрсетілімін (шоуын) қайта

жаңғырту үшін өздері таңдаған бейнелердің үстіне «Медициналық

оғаштықтар жүзжылдығы» деген тақырып қойды. Адам дәрменсіздігінің

эстетикасы туралы ой толғау үшін медициналық фотосуреттен артық

ештеңе жоқ. Медициналық фотосурет – өз алдына дербес, бірақ оқшау

қарастырылмауы тиіс эстетикалық жанр. Ол дененің толық бітімін қамту,

орныққанқалпынөзгерту,бірнысандыүздіксізқайта-қайтатүсіру,субъект

пеналдыңғыкөрінісарасындағысалыстырмалыанатомиясындыбірқатар

эстетикалық ережелерге бағынады; алайда оның ең басты эстетикалық

талабымедициналықаңдатпамендиагностикаүшінқажеттіобъективтілік

шарты болып саналады. Мұндағы көріністер – ләззат сыйлау үшін емес,

мағлұмат алу үшін қажет. Өнер емес, медициналық фотосуреттер –

мүгедектіктішынайықалпындасуреттейді,өйткеніондабейнеленгенғаріп

жандар бірінші кезекте медициналық үлгілер болып саналады,

жаратылыстану тарихының мысалдары ғылымды дамыту үшін сақталып

қалған. Медициналық фотосуреттегі бірде-бір адам саулықтың көрінісі

бола алмайды. Мұның бәрі медициналық фотосуреттерде дәрігердің

қарауына іліккендердің – аурулардың, мүгедектердің, жаралылардың,

зақымданғандардың, яғни емделуі қажет жандардың бейнеленгенін

көрсетеді. Медициналық фотосуреттердің айқын идеологиясы саламатты

әлемдіорнықтыруболыпсаналады.Оләлемдемедициналықфотосуреттер

ендігәрі болмауы тиіс не жанр ретінде ғана көрінуі мүмкін; өйткені

медицинағылымының үстемдігі орнағанда біз үшін қой үстіне бозторғай

жұмыртқалаған заман туады, ал дәрігердің алдына баратындар мүлде

болмайды.

 Алайда бұл ғажайып күндер келмейінше, біздің арамыздан

медициналық көмекке мұқтаж адамдар азаймайды. Олар кімдер, кескін-

келбеттеріқандай?Дәрігерлеролардыфотоғатүсіріп,музейлерде,архивтер

менжурналбеттеріндежинағанданеболады?«Newsweek»іріктеуарқылы

ішінде алыптар мен ергежейлілер, полиомелиттен, туберкулезден, бет

кемтарлығынан, паразитті жәндіктерден, рентген сәулелерінен, өңешке

тұрып қалған заттардан зардап шеккендер мен сүйектері кірігіп кеткен

егіздер бар, басқа медициналық топтамалардың көпшілігіне ұқсайтын

жиынтықты құрастырған; осы орайда неге кез келген адамды оғаштық

ретінде қарастыру мүмкін бола бермейді деген ой келеді. Әрине, мәселе,

мүгедектіктің тұрақты айқындамасының жоқ екенінде. Барлық адам

тағдыр-талайынабайланыстымүгедектіккеүшырап,мүгедектіктенайығуы

мүмкін;албіржағдайдамүгедекбопсаналатынжанкелесіжағдайдаолай

болмауы ықтимал. Іс жүзінде адам дәрменсіздігінің эстетикасы

салыстырмалы сипатта көрінеді. Медицинадағы әуелгі өлшем мүлтіксіз

саулық болса, медициналық фотосуреттер бастапқы жағдайлардан, мейлі

аз-кем болсын, кез келген теріс ауытқуды көрсетеді. Жеке болмысқа

негізделіп, оқшау алып қарастырылған адам дәрменсіздігінің мәні төмен;

ол белгілі бір жағдай мен эстетикалық әдіс ауқымындағы байланыстар

нәтижесінде пайда болады. Орыс формалистері өнерді эстетикалық әдіс

ретінде,оның өзіндеде, еңалдымен,оғаштық әдісіретінде қарастырады.

Оларүшін«Өзгешелеу»ұғымы«дефамилиризация»процесінбілдіреді;ол

бойынша таныс нәрсенің бәрі бейтаныс пен ғажайыпқа айналады

(Shklovsky).Пикассоныңкубтықбейнелерітамашаүлгілерболыпсаналады;

бірақ жасанды оғаштық пен мүгедектікті ажырату оңай емес, өйткені

заманауиөнерөзініңдамубарысындаэстетикалықәсерлердітудыруүшін

көбіне мүгедектіктің көлеңкесіне жүгініп келеді.

 Орыс формалистері

медициналық үлгілерді дефамилиризация (өзгешелеу) мысалы ретінде

атамайды, бірақ медициналық фотография керемет оғаштық жасау өнері

болыпсаналады.Адамдымедициналықоғаштықретіндебейнелеуқабілеті

көбіне фотографияның сыртқы келбетті өзгерту, ассоциациялар туғызу

немесе мағына жүктеу сынды өз тәсілдеріне жүгініп, медициналық

субъектіні дәрменсіз етеді. Кемтарлар көрсетілімінің (шоуының)

шарттылықтарына қосымша тіркелген оғаштық жасау өнері «Newsweek»

эссесінде әу бастан-ақ айқын көрсетіледі. Біз дисплейден медициналық

фотосуреттердің субъектілерді дәрменсіздендіру үшін пайдаланылатынын

көреміз. Эссе кебінге оралған екі бірдей қосақталған басты ашып

көрсетуден басталады; автор денелері кірігіп кеткен егіздердің екі бас

сүйегінің будандастығын алдыңғы кезекке шығара отырып, оны эссенің

медициналықоғаштықтуралы тақырыбымен салғастырады. Эссе тағы да

сол,теккішіреккөлемдегікөрініспенаяқталады;бірақегіздердіңжағдайы

«эктопаг» медициналық терминімен түсіндіріледі.

 Чанг пен Энг

Банкерден бастап, кейбірінің дене қалдықтары Мюттер музейінде

сақталған; кемтарлар көрсетілімі (шоуы) мен карнавалдары қосарлы

егіздердің америкалық махаббат оқиғаларынан пайда тапты (Wu).

Басқалардан гөрі, нақ осы бейне өте айқын көрсетіп тұрғандай,

«Newsweek» эссесі төмен саналатын адамдардың рахаты мен пайдасына

арналған кемтарлар шоуы мен көрме дәстүрін жалғастырғандай әсер

қалдырады.

КемдегендеүшбасқафотосуретNewsweekжурналыныңоқырмандарына

кемтарлар көрсетілімі туралы бірдей хабар таратқан. Екінші көрініс өз

субъектілерін өзгешелеу мен оғаштандыру үшін қысқасынан ұзынына

қарай тізілген төрт адамнан тұратын сап құрап, интермедия тәсілін

пайдаланады.ТүсініктемедеГенриМалиинстің«бойыныңбиіктігіжетіфут

жетідюйм,салмағы280фунтекені,оныңсахнадаөнеркөрсетіп,фильмға

түскені» айтылады; бірақ «Newsweek» бойы ең кішкене адам мен орта

бойлыларды, фотосуретте аттары жазылғанына қарамастан, сипаттамасыз

қалдырады.Келесімысалбастақырыптыңмедициналықсубъектілердіоғаш

етіпкөрсететінконтекстітуғызатынынкөрсетеді.ТөртіншікөрінісДиманш

ханымның«тарихтағыеңайрықшаоталардыңбірінжасатпастанбұрынғы»

балауызбейнесін ұсынады.Бұл париждікәйелдің76 жасындамаңдайына

«мүйіз»өсіпшығадыда,ұзындығышамаменондюймгедейінжетеді;араға

алтыжылсалып,оныдокторДжозефСубербейлотажасапалыптастайды.

Көріністе Диманш ханымның бетінде салбырап тұрған өсіндіні көрсету

үшін оның тақтайға қондырылған қара балауыз бейнесінің қырынан

түсірілгенсуретіберілген.Алтыншыкөрінісмедициналықоғаштықретінде

түсіндірілетін мәдени, нәсілдік айырмашылықтың мысалы болып

саналады. Онда қытай ақсүйегінің тұлғасы толық қамтылмай, ерекше

белгілерін егжей-тегжейлі сипаттау үшін сол қолы бейнеленген: оның

шиыршықталған тырнақтарының ұзындығы бес дюймнен алты жарым

дюймгедейінжетедіекен.

Медициналық фотосуреттер жиынтығына қосылған кез келген бейнені

тек белгілі бір контекст арқылы қарағанда ғана ол медициналық ауытқу

туралы адам түсінігінің әр алуан екенін ашып бере алады. Бірақ

«Newsweek» медициналық дефамилиризацияның шегіне жете алған деп

айтаалатынтұстардакездеседі.Шектіжағдайлармаңызды,өйткеніолар

тамашалайтын жұрттымедициналық фотосуреттердің барлық субъекттері

табиғи түрде медициналық нормалардан ауытқыған дейтін идеяны

қабылдаудан бас тартқызып, оғаштық категорияларын жасау үшін

міндеттелетін нормаларға күмән келтіреді. Үшінші көріністе кішкентай

қыздың өңешінде тұрып қалған иттің рентгендік «жалған» бейнесі

бедерленген. Фотосуретте қыздың өңешінің, өкпе қабы мен кеуде

қуысының тұсында тұмсығы төмен қараған «ойыншық көпек»

бейнеленген;зерттеунәтижесіндеойыншықтыңқарайғансұлбасынанбасқа

нақтыештеңекөрінбейді.Түсініктемедебұлфотосуреттің«пациенттердің

өңеші мен тыныс жолдарынан маман тұңғыш рет сәтті алып тастаған

заттарды бейнелеген рентген жазбаларының» жиынтығынан таңдалғаны

баяндалады. Қыздың тез айыққан жарақаты туралы мәліметтен басқа,

көрініс эстетикалық сипаты жөнінен айрықша көрінеді. Бұл –

фотографиялық әдіспен оғаштық жасаудың тамаша мысалы, өйткені

биологиялық оғаштық туралы көрсетілген дәнеме де жоқ. Полимелиттен

зардап шеккен кішкентай ұл бала бейнеленген сегізінші көріністе бүкіл

үлгіні қарап шығуға мән беріліп, медициналық фотографияның типтік

шартты белгілері қолданылған. Дегенмен басқа адамдардың

фотосуреттерінен табылғандай, мұнда физикалық кемістіктің ешқандай

нышаны жоқ; баланың жүзінен байқалатын үрейлі көзқарасты есепке

алмасақ, оғаш болып көрінетін жалғыз нәрсе – оның оң аяғының басы

ортопедиялық темір құрсау аяқ киімге бекітілгенінде. Фотосуретті жүз

жылдықтағымедициналықоғаштықтардыңқатарынақосутуралыұйғарым

«1920 жылдары Франклин Рузвельтке зардап шеккізген полиомелиттің

ҚұрамаШтаттардақазіржоққатәнекенін»растасакерек.XXғасырбойына

Құрама Штаттарды жайлаған полиомелит төңірегіндегі әбігерді есепке

алсақ, оның жоғалғаны той жасауға лайық екенітаңғаларлық емес; бірақ

фотосуреттің өзінен полиомелитке қатысты үрей сезілмейтін сияқты.

Қысқа шашты елеусіз ойнап жүрген баланың жүзінен ерсі оғаштық

көрінбейді. Есесіне жұмсақтық пен тазалық байқалады. Оған қатысты

адами оғаштықтың ілгері уақыттағы ұзақ тарихы бар, темір құрсаудың

жайысоныменбайланысты.

Тоғызыншы көрініс осы күнге дейін жойылмастан, жылқы малының

мазасын қашырып жүрген қышыма қотыр кенесінің 150 диаметрге

ұлғайтылған бейнесін көрсеткен медициналық фотосуреттің шартты

белгілерін берумен тоқталатын сияқты. Жәндіктерді жинаққа қосудың

жалғыз ғана себебі – медициналық технологияны көрсету; sarcoptes equi

жәндігінің денесін ұлғайту, оны дәу құбыжыққа ұқсатып

(«Уайымдамаңыздар, бұл шынайы өлшем емес» деп сендіреді

бастақырып), аурудың алыста емес екенін меңзейді. «Паразитті кене –

делінген түсініктемеде, – жылқы терісінің астындағы жасушада өмір

сүреді; ол қышыма инфекциясын таратады; шабандоздар оны жылқыдан

жұқтыруы мүмкін». Бірақ жәндіктің көрінісі белгілі бір дәрежеде

медициналық фотосуреттің астарын ашып береді. Адамның кемістігін

әлеуметтікортаданемес,өзбойынантабатынмүгедектіктіңмедициналық

моделіденісауемес,сырқатадамдардытөменгісатығажатқызады.Оларды

төменгі сатыға жататын басқалармен, жануарлар мен жәндіктер сияқты,

оңай топтауға болады.

 Жиынтықтағы ең соңғы болып саналатын

паразиттікененіңфотосуретіэволюциялықтізбектіңтөменгіжағындаөмір

сүретін, сыртқы түрлерінен оғаштығы білініп тұратын мақұлықтардың

үлгісі есебіндегі мүмкіндігі шектеулі адамдардың алдыңғы бейнелерін

егжей-тегжейлі қайта қарауды талап етеді. Заманауи өнер сипаты өзінде

мүгедектіктің бейнелену жұмбағын шешуді ойласа, медициналық

фотография жарымжандықтан өнер іздеудің құпиясын ашқысы келеді.

Адам дәрменсіздігінің эстетикасы екі танымды да тарылтып, мүгедектік

сипаттарын шектен тыс бейнелейтін өнерді жоққа шығару мен

медициналық фотосуреттердің өз субъектілерін дәрменсіз етуге

пайдаланатын көркемдік әдістеріне көз жұма қарауға шақырады. Екі

жағдайдан да мүгедектіктің эстетикалық құндылығын танып тұрған

көзқарасты табу қиын. Біз эстетикалық тұрғыдан мүгедектікті дәрменсіз

дегенненгөрі,дәрмендісубъектретіндебейнелеугеұмтылыстыңнегіздерін

таппайынша,көзқарастыңелеулімаңызыболмайды.

ФотосуреттерGettyImagesарқылыullsteinbild/ullsteinbildжиынтығынаналынды

Қорытынды

1998 жылдың ақпан айында New York Press Нора Винсенттің эссесін

жариялап,ондамүгедектіктізерттейтінжаңапәнге«тағыбіракадемиялық

әуестік» деп шабуыл жасалды (40). Дегенмен мүгедектік туралы

зерттеулердің пәнге сәйкес келмейтініоның кереметтігінен емес, біліксіз,

әлсізәріпасықадамдардыңараласқанынантуындапотыр.КамиллаПалья

мүгедектік туралы зерттеулерді «арамзалардың ең ақырғы паналайтын

орны» (40) деп атады; Винсентке сенер болсақ, мүгедектік туралы

зерттеулер деңгейі төмен ғалымдар мен зерттеушілерді есепке алмаған

күннің өзінде жай оңбағандардыңбассауғалайтын жеріболып саналады.

Мүгедектік туралы зерттеулер, моральдық тұрғыдан күдік туғызатын

адамдар – «академиялық шенқұмарлар» мен «жедел жәрдемдей ұшқыр

баспагерлер» үшін тартымды болар; олар су жаңа ермектен, сондай-ақ

қарадүрсін, шалағай ойлы «өлермендік құрбандарының», «екінші

сорттылардың», «психологиялық тәуелді» адамдардың есебінен пайда

табудыкөздейді(40).Винсентмүгедектіктуралызерттеулердіинтеллектісі

таяз, психологиясы бұзық ғалымдармен байланыстыра отырып, оның

құрдымғакеткенінеасақаттымүдделісияқтыкөрінеді;олсалағақатысты

еңөзектімәселелержайындасұхбатбергенкезіндеәлгілердіңмүгедектікті

зерттеуге қосқан үлестері туралы түпкі мәліметтерді қамтығаннан гөрі,

психологиялық осал тұстарына шүйліккенді дұрыс көреді. Винсенттің

айтуынша, мүгедектік туралы сөз етіле қалса, Леннард Дэвис «өзіне-өзі

тоқмейілсігеншешенге»айналыпшығакеледі,алМайклБерумүгедектік–

адам құқықтарын түсіну үшін қажетті идея деп тұжырым жасаған сәтте

«мінезі ұсақ әрі мейірімді» қалыпқа түседі (40). Мүгедектік туралы

зерттеулерге бірде-бір университетте табыла қоятын лайықты орын жоқ;

өзін-өзі сыйлайтын бірде-бір ғалымның бұған еш қатысы болмауы тиіс.

Винсенттің мүгедектікті физикалық кемістік, моральдық азғындық не

психологиялық бұзықтық деп теріске шығарғысы келетініне қандай бір

күмән болса, эссеге сүйемел көрсететін сурет оның мақсатын айқын

танытуы тиіс. Гэри Лейб салған суретте мейірбике желеңін киген әйел

итеріп бара жатқан мүгедектер арбасында отырған ер адам бейнеленген.

Лейбсуреткебірін-біріжоққашығаратынәралуанэстетикалықсипаттарды

жүктейді.Кейбіреулермүгедектердіфизикалықкемістікпен,интеллектілік

таяздықпен байланыстырады; ал енді басқалар бүкіл айғақтардың қайшы

келіптұрғанынақарамастан,мүгедектердіпайдаланатынартықшылықтары

бар, болмыстары айрықша, өмір салты бай жандар дейтін идеяны алға

тартуға тырысады. Мысалы, мүгедектер арбасындағы жарымжан кісі

маңдайынан тері тамшылап, қызыл иектеніп кеткен тістерінің арасына

қыстырылған темекісін қолымен қыса ұстап, айналасындағылардың

назарын мартини ішіп өзіне аударып отыр. Оның арбасын артынан

мейірбикесі итере қозғалтып тұр. Мейірбикенің көздерінде бір енжарлық

бар,омырауы денесінешақтаптігілгенжелеңіненсыртқатеуіптұр.Бірақ

еңжағымсызкөрінетінжайтсол,Лейбөзініңсалғансуретіндемүмкіндігі

шектеулі жандарды нацизм солдаттары сияқты әсіре бағалап жіберген.

Мүгедектер арбасындағы бір көзіне монокль таққан жарымжан адам СС

офицерін еске түсіреді. Суретшінің түпкі мақсаты – сананы сілкіп өтіп,

мүмкіндігішектеуліжандарғатиісудікөздейді;олмүгедектердіәйтеуірбір

амалдарменбасқаадамдарғаүстемдігінжүргізетінбайлықпенбиліккеқол

жеткізіп алған бишара, төмен әрі лайықсыз мақұлықтар ретінде

сипаттайды. Суретші өз тілеулестерін мүгедектердің топ ретінде

артықшылығы бар азшылыққа, үстем тапқа жататынына, геноцид пен

әскери экспансияның қайғылы тарихына сенуге шақырады; оны адамзат

тарихындағы еңзорқылмыскерлердің қатарынан табылатыннацистермен

салыстырғандалайықтыдепсанайды.

Қорыта келгенде, маған өзім жауап қайтаруға тырыспайтын үш сауал

қоюға рұқсат етіңіздер; мен бірақ Гэри Лейбтің суреті мен мүмкіндігі

шектеулі адамдарды дәрменсіздендіру үшін пайдаланылатын басқа

шығармаларғаарнапсүйемеләуенұсынамын.Адамдыдәрменсіздендірмей

тұрып, оны ауру десе, бұл нені білдіреді? Көркем шығарманы

дәрменсіздендірместен, дертке шалдыққан десе қалай болғаны? Бұл екі

сауалдың арасында қандай байланыс бар? Адам дәрменсіздігінің

эстетикасын әдепкі шаруаға сәйкес пайдалану бұл сауалдарға

қанағаттанарлық жауап тауып бере алмайды. Эстетика, дәрменсіздік пен

қанауарасындағыөзарабайланыстардытүбегейліқайтапарықтаудыілгері

бастырады; мүмкіндігі шектеулі адамдарды қанау жүйесі анық күйрейді,

өйткеніолбұданбылайтөменсаналатынадамсипаттарына,ерекшеліктері

менжағдайларынақатыстыболмайды.

Сілтеме

1. Adam,Peter.1992.ArtoftheThirdReich.NewYork:HarryN.Abrams.

2. Bacon,Francis.1627.TheEssays.London.

3. Barron,Stephanie,ed.1991.«DegenerateArt»:TheFateoftheAvant-GardeinNaziGermany.

NewYork:LosAngelesCountyMuseumofArtandHarryN.Abrams.

4. Baynton,DouglasC.2001.«DisabilityandtheJustificationofInequalityinAmericanHistory».

TheNewDisabilityHistory:AmericanPerspectives.Ed.P.LongmoreandL.Umansky.NewYork:

NYUPress,33–57.

5. «A Century of Medical Oddities». 2008. Newsweek (January 7): www.newsweek.com/id/77018

(accessedJuly23,2008).

6. Collins, Patricia Hill. 2003. «Some Group Matters: Intersectionality, Situated Standpoints, and

BlackFeministThought».ACompaniontoAfrican-AmericanPhilosophy.Ed.TommyL.Lottand

JohnP.Pittman.Malden,MA:Blackwell,205–29.

7. Dalrymple, Theodore. 2004. «Victimhood Equals Heroism». City Journal (Spring): www.city-

journal.org/html/14_2_sndgs05.html(accessedJuly7,2008).

8. Hevey, David. 1992. The Creatures That Time Forgot: Photography and Disability Imagery.

London:Routledge.

9. Johnson,HarrietMcBryde.2003.«ShouldIHaveBeenKilledatBirth?TheCaseforMyLife».

New York Times Magazine (February 16): http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?

res=9401EFDC113BF935A25751C0A9659C8B63(accessedJuly26,2008).

10. Lyall,Sarah.2005.«DisabilityonPedestalinLondon.»InternationalHeraldTribune(October8):

www.iht.com/articles/2005/10/07/news/statue.php(accessedJuly26,2008).

11. Nussbaum, Martha C. 2006. Frontiers of Justice: Disability, Nationality, Species Membership.

Cambridge:HarvardUniversityPress.

12. Quinn,Marc.2004.TheCompleteMarbles.NewYork:MaryBooneGallery.

13. Reynolds, Nigel.2004. «Disabled Mother Wins Battle of Trafalgar Square». Sidney Morning

Herald (March 18): www.smh.com.au/articles/2004/03/17/1079199293170.html? from=storyrhs

(accessedJuly26,2008).

14. Sax,Bejamin,andDieterKuntz,eds.1992.InsideHitler’sGermany:ADocumentaryHistoryof

LifeintheThirdReich.Lexington,Mass:D.C.Heath.

15. Shklovsky,Victor.1965.«ArtasTechnique.RussianFormalistCriticism:FourEssays.Ed.LeeT.

LemonandMarionJ.Reis.Lincoln:UniversityofNebraskaPress,3–24.

16. Siebers, Tobin. 2009. «In the Name of Pain». Against Health: Has Health Become the New

Morality? Ed. Anna Kirkland and Jonathan Metzl. New York: New York University Press,

forthcoming.

17. Snyder, Sharon L., and David T. Mitchell. 2006. Cultural Locations of Disability. Chicago:

UniversityofChicagoPress.

18. Vincent,Norah.1998.«DisabilityChic:YetAnotherAcademicFad».NewYorkPress,February

11–17,40–41.

19. Wu, Cynthia. 2004. «The Mystery of Their Union»: Cross-Cultural Legacies of the Original

SiameseTwins.»Ph.D.dissertation,UniversityofMichigan.

Ескертпе

1. Smile Train-нің веб-сайт мекенжайы: www.smiletrain.org (қолжетімді болған уақыты: 2008

жыл,19ақпан).

2. БатыстықатақтыдостардыңқатарындаКристиБринкли,ТомаБрокауменБеттМидлербар,

бірақолардыңішіндеқаранәсілдіадамжоқ.Тіптібалаларемделіпшығып,мүгедектікатауы

жойылған күннің өзінде олардың нәсілдік өзгешелігі алалауға жол ашатын, ізгі ниетті, ақ

сары жүзді модернизм өкілдерінің араласуына мүмкіндік беретін дәрменсіздіктің белгісі

болып қала береді. Қараңыз: http://www.smiletrain.org/site/PageServer?pagename=special

(қолжетімдіболғануақыты:2009жыл,19ақпан).

3. SmileTrainсондай-ақмүгедектікқаупіншалғайжерлердетұрмысынашаржағдайлардаөмір

сүріп жатқан сырқат адамдарды құтқару үшін эмоциялық себеп деп санайды. Ким мен

Джарманбұлпроцестіотарлықтансоңғызерттеулердіңконтексіндетамашаталдапбереді.

«Біздіңпікірімізше, – дейді олар, – Батысқа жатпайтынне «модернге дейінгі» жерлердегі

мүмкіндігі шектеулі адамдарды құтқару үшін батыстық болмаса заманауи әрекеттер

стратегиялықтұрғыданәртүрліқоғамдарменұлттарарасындаиерархияқұруүшінқызмет

етеді...Заманауиізгіниеттіліктіңбетпердесінжамылғанбұлиерархияларкөбінебіртоптың

«модернге дейінгілер» деп аталып, қанауға ұшыраған, қорлықта өмір сүрген, қоғамнан

шеттетілген мүмкіндігі шектеулі жандарды (яғни дамуындағы салыстырмалы «кемістігі»

арқылыөздігіненбелгісоғылғантоптарды)құтқаратын«кеңпейілділік»пен«жомарттық»

депаталатынқайырымдылықәрекеттеріненкөрінеді(53–54).

4. Мына тұжырымды Снайдер мен Митчеллден алдым: «Мүгедектік қазіргі әлемдегі

дәрменсіздіктің басты тропы ретінде «жарамсыз» денелердің эмпирикалық анықтамасын

ұсынаотырып,жүзегеаспайтыннәсілдік,этностықөзгешеліктертуралытүсінікбереді.Өз

кезегіндеабсолюттендірілгеннәсілдікайырмашылықтарғаүлесқосқандықолдайтынұлттық

өзгешеліктер дискурсы сияқты, мүгедектік белгілі бір жандарды адамның жарамды

нұсқасының қатарына қоспай қоятын дене сипаттарының дәрменсіздігіне негізделген

жіктелісжүйелерініңастарынашатынкілтболуыықтимал».(127–28).

5. Интерсекторлық қатынас туралы мүгедектікпен байланысты бірқатар маңызды мәтін

иелерініңқатарында Барби мен Литтл,Бил, Батлер менПарр, Фосетт, Хейманмен Левит,

Икемото,Джексон-БрабойменУильямс,Мартин,О’Тул,Зиберс(2008b)пенТижевскибар.

6. Entartete Kunst көрмесіне қатысушылар саны Grosse Deutsche Kunstausstellung

қатысушыларынақарағандаәлдеқайдакөп;осығанқарап-ақГитлердіңөнердегіталғамына

қатысты үлкен күдік туатыны анық. Entartete Kunst көрмесі 1937 мен 1941 жылдар

аралығында он екі қалаға сапар шегіп, үш миллионнан астам адам жинады. Екі көрме

туралықосымшамәліметалуүшінқараңыз:(BarronandSiebers,2000).

7. Шульце-НаумбургтуралыКэролПуроныңталдауысәттішыққан(53–55).Оныңмүгедектік

пен нацистік мәдени каталогтар туралы талдауында қолданыстың сан алуан түрлері

сипатталады;нацистеролардыңқатарынамүгедектікті(оныңішінденасихатыменбейнелік

мәнін)қосады(67–138).

8. 1939 жылдан 1945 жылға дейін Т-4 және басқа эвтаназия бағдарламалардың аясында

нацистік Германияда 200000-250000 шамасында психикалық, физикалық кемістіктері бар

адамдар өлтірілген. 300000-400000 шамалас адам зарарсыздандырылған. Бұл тарихтың

моральдық мұрасы түсік туралы заманауи пікірталастарға көлеңкесін түсіреді, суицидке,

адамгеномыжобасына,эвтаназияға,заңсызтууларғажәрдемдеседі.

9. Бұл арада Винкельманның сымбатты грек денесіне еліктеген классикалық өнер туралы

айтқан сөзінің ықпалын атап өткен жөн; Винкельманның тән кемелдігіне сүйіспеншілігі

«Бельведер дене бітімі» (Torso Belvedere) сияқты үзік-үзік, сынық мүсінді эстетикалық

сұлулықтыңбиікшыңыретіндеқарастыруғакедергіболғанжоқ;алнацистердіңқандайда

бір ауытқуды не кемістікті өнер аясында қабылдауға қабілеті жетпеді; (қараңыз: Siebers,

2008a).

10. Қарама-қайшылықтартуралытамашаталдаудықараңыз.ЭннМиллетт:«Қоғамдықкеңістік

пен оның ескерткіштері гендерлік тұрғыдан еркек кейіпті, дәстүрлі түрде ақ сары жүзді

болды;алқоғамдықкеңістікелеулідәрежедекөзқарасқаәсеретті,қолжетімдік(неоныңжоқ

екені)туралыайтпағанкүнніңөзінде»

11. Мысалы, Ким Левин Куиннің туындысын Village Voice басылымында жағымды тұрғыда

қарастырады,бірақмүгедектіктіжағымсызсипаттакөрсетеді:

Бір қарағанда, ол тура ежелгі дәуірдің заңғар ақ мәрмәр залы сияқты көрінеді... Бірақ сіз

кенеттенкөңілгеқонымсызжадағай, жайдақ әлденені сезінесіз... Кіре берістеқұшақтасып

тұрған жұпқа қараңыз. «Сүйісу» (Kiss) деп атқойылған туынды Роденнің, көркемөнердің

романтикалықтуындыларынескесалады. Ол сұлулықтың, кемелдікпен әсірелеудіңәбден

таптаурын болған көшірмелерін көріп тұрғандай әсерде қалдырады. Ескіріп кеткен

шеберлікке көз сала тұрыңыз, көп ұзамай оның орнын өмірдің қатал шындығы басады.

Еркектің дене бітімі талидомид ішкендердің зардабын жадыңызға оралтады. Әйелдің бір

қолы бүтін болғанымен, екіншісі жоқ. Басқаларға да назар аударып көріңіз. Олардың

денесіндегі кесілген не жетіспейтін бөліктер – уақыттың ықпалынан болған нәрсе емес,

апаттың, генетикалық кемістіктің, дәрігердің теріс емінің нәтижесі. Куинн ежелгі

классиканың романтикасына жүгінеді. Оны уақыт шайып, жад ұмыттырып, адам

жаратылысының өте нәзік әлжуаздығынан бойымызды ала қашатын әдетімізден түк

шықпайтынынкөрсетеді.

12. Веласкестің автопрортретімен не кішкентай адамдар бейнеленген картиналарымен

салыстырғанда – Куиннің қолынан шыққан Лаппердің мүсіні неліктен «нарциссизмге,

жанаярлықпенменмендікке»(Dalrymple)бейімтұратынытүсініксіз.«Азғындағанөнер»деп

аталатын құбылыстың мысалындағы сияқты түсіндірмешілер өздерінің жиіркеніш

сезімдерін өнер туындыларына, суретшіге болмаса шығарма кейіпкеріне көшіретін болса

керек.

13. Біржағынан,метафораныесепкеалмағанда,адамдыөнернысаныретіндесезінудіңнеекені

айқынемес;бірақменолобъективтендірутәсілінежүгініпотырмадепойланамын,өйткені

онда адам сұлулығының бір-біріне қарама-қарсы жақтан көрінетін сипаттарын оңай

қабылдауға болады. Екінші жағынан, көркем туындыда бейнеленген мүгедектікке

эстетикалықсұлулық ретінде жеңілдікпенқарауғажолашумүмкіндігішектеуліжандарды

олардыобъективтендірутәуекелінсіз-аққолдаупарадигмасынөзгертугеалыпкеледі.

14. Newsweek әр беттің жоғары жағына «Сіздің денсаулығыңыз үшін. Денсаулық өмір үшін»

деген жүгіртпе жолдарды орналастыра отырып, эсседегі медициналық идеология туралы

мәліметбереді.Оқырмандардыңэссетуралыпікірлері«ауруатаулыданадаалтынғасырға»

жүгініп,фармацевтикалықкомпаниялардыңсараңдығығанаоныңорнауынакедергіболып

тұрдепсанайды.

15. Майкл Дэвидсон мүгедектік іс жүзінде дефамилиризациямен байланыстырылуы тиіс деп

санайды, сонда мүгедектікті көрсететін танылмаған дене формалды әдістер ұсынатын

эстетикалықәсерлердітуғызады.

16. Мұндағы суреттер «Мюттер музейі: Тарихи медициналық фотосуреттер» каталогынан

алынған; егер Newsweek басылымындағы веб-бейнені пайдалансақ, онда сапа жағынан

әлдеқайдаұтылыпқаларедік.Қарапкөріңіз:

http://www.newsweek.com/id/77018?GT1=10755 (қолжетімді болған уақыты: 2009 жыл, 11

наурыз).

17. Бұлтәжірибе–медициналықевгеникағатән.Перниктіңайтуынша,АҚШ-тағыевгеникалық

трактаттар мен фильмдер «жарамсыздардың» «жиіркенішті кемтарлығына» мән бере

отырып,олардыіріқарамалменсалыстырады(94).Гитлерболса,«кемтарларды»«жабайы

аңдармен»салыстырғаныбелгілі(GHDI).

ЖЕТІНШІТАРАУ

Экокритицизм

ПиппаМарлэнд

Пиппа Марлэнд Вустер университетінің (Ұлыбритания) гуманитарлық ғылымдар мен

шығармашылықөнеринститутындадәрісбереді.Оныңеңбектерібіздіңкөркемқиялымыздағы

оқшаулық мәселесін қарастырады, атап айтқанда, оқшаулықты өзіміз бен әлем туралы

пайымдарымызға арналған оңаша кеңістік ретінде зерттейді. Тезистің пәнаралық негізі

оқшаулықты зерттеудің қалыптасып келе жатқан салаларын, мәдени географиядан алынған

жерлердің сипаттамасын, сыншыл және шығармашылық жазбалардағы архипелагтық

көзқарастарды қамтиды, сондай-ақ жалпы кең ауқымда постгуманизмнің экокритицизм

теорияларынасүйенеді.Бұлэсседеавторэкокритицизммен экологиялықзерттеулердіңпайда

болу тарихын 1960 жылғы зерттеулерден бастап қазіргі постгумандық жаңа материализмге

дейінгіаралықтықарастырады.

Кіріспе

«Экокритицизм» – адам мен адамнан тысқары әлемнің арасындағы

қатынастардың әдебиеттегі (және басқа мәдени формалардағы) көрінісін

адамзаттың биосфераға жасайтын зарарлы ықпалына алаңдаушылық

тұрғысынан зерттейтін бірқатар сыншыл көзқарастарды өз аясына

жинақтайтын термин. Бұл салаға қатысты «қоршаған орта сыны» мен

«мәдени жасыл зерттеулер» терминдері де бар; соңғы термин жергілікті

жерлерде қызмет аясының кеңейіп келе жатқанын көрсетеді. Кейінгі

уақытта фильмге, телевизияға, виртуалды әлем мен танымал музыкаға,

сондай-ақ қалалық ортаға қызығушылықтың артып отырғаны айғақ бола

алады. Бұл саламен айналысатын сыншылар өз міндеттерін қалай

айқындайды деген сауалға келсек, көп нәрсе олардың экологиялық

проблемаларға қатысты көзқарастары мен жекелеген терминдер туралы

түсініктерінебайланысты.«Эко»сөзалдықосымшасыкейбіреулергеоның

экологиялық реңкіне назар аудару үшін қолайлы. Олар Лоуренс Буэлл

«адамжәнеадамнантысқарыларинтерқатынасыныңжелілері»(TheFuture

of Environmental Criticism, glossary, 138, ерекшелеген) деп атаған нәрсеге

мән береді; ал енді басқалар үшін ол саяси белсенділікке бейімдікті

жақтайтын ғылымның нақты бағытына сәйкесетін жақындықты білдіреді

(Bergthaller, EASLCE website).

 Жоғарыда баяндалған көзқарастар мен

зерттеунысандарыныңалуантүрлілігікейбірғылымиортадасыншылдық

теориясы ретінде экокритицизмнің заңды құқығы не үйлесімі жоқ деген

тұрақтыпікірқалыптастырды.ПитерБарри«Бастаутеориясы»(Beginning

Theory) ықпалды еңбегінде оны «әлі де академиялық шекаралардан анық

өзгешелігі бар және бұрынғысынша кеңінен мәлім жорамалдар,

доктриналар болмаса процедуралар жиынтығы жоқ қозғалыс болып

саналатын» сала ретінде қарастырады (239). Белгілі дәрежеде бұл

тақырыптың ауқымдылығына байланысты. Тимоти Кларк айтқандай,

«қоршағанорта»–«барлықнәрсе»(203)өзіылғиөзгерісүстіндеболатын

зерттеудіңзор,ауқымдысаласы.Биосфераныңтазалығыменондағыбіздің

орнымызсияқтыалаңдатыпотырғанкүрделідежандымәсележорамалдар

мендоктриналардыкеңауқымдыамал-тәсілдерменмүмкіндіктерарқылы

ұдайысынғаалыпотырудықажететеді.ГрегГаррардтыңпайымынша,бұл

экокритицизмнің «экологиялық сауаттылықтың» белгілі бір деңгейіне

ұмтылуғатиіс»екенінбілдіреді(Ecocriticism,5);олэкологиялықтүсініктің

жаңа түрлеріне,

 сондай-ақ кең етек жая жалғасып, тереңдеп кеткен

экологиялық дағдарыс сезіміне болжамды әрі шартты жауап алуға

мүмкіндік іздестіреді. Кларк тағы да бұл проблеманың ауқымдылығына

былайшаназараударады:«планетаныңазып-тозуынаәсерететінкөптеген

факторлардыайқындау,оларменайналысуғатырысуқажет,бұлдегеніңіз–

оның қорларын пайдалану барысында керек болатын амалдарды қолдану

дегенсөз»(XIII).

Өлшемді көзқарастары экокритицизм үшін көп жағдайда әуелгі сынақ

боп саналатын Лоуренс Буэлл пікірлердің әр алуан екенін төмендегіше

мойындайды: «әдеби экодискурс іс жүзінде қолданысы артып, ғаламдық

желілермен тығыз байланысып, пәнаралық сипаты соған сәйкес тіпті

формасы түрленген сайын айналысушы адамдар қозғалыстың өзі үшін

әрекет етпей, оның ішіндегі не айналасындағы кейбір мәселелерді

тереңірек түйсінуі қажет» (Future, VIII). Мен бұл эссенің мақсаты үшін

«экокритицизм»терминінпайдаланамын;олбелгілібірдеңгейдесоңғы20

жылішіндедамығанқозғалыстыңішіндегінеайналасындағымәселелерді

қамтитын экологиялық «жер тағдырына алаңдайтын» әртүрлі сыншыл

көзқарастарды жеңіл талқылауға мүмкіндік береді. Келесі тараушаларда

экокритицизмнің АҚШ пен Ұлыбританияда алғаш пайда болған сәтінен

бастап қысқаша тарихын баяндаймын; экокритицизмнің теориялық

дамуыныңсабақтас«толқындары»менолардыңэкологиялықойдыңнегізгі

орнықтыбағыты–тұңғиық,әлеуметтікэкологияменбайланысықамтылып,

халықаралық ауқымға жайылуы мен жаһандық экокосмополиттік саясат

пен постгумандық материалдық экокритицизмнің салаға жаңа

парадигмалар енгізетін ықпалды заманауи тұжырымдарына дейін жетілу

жолдарықарастырылады.

Экокритицизмніңбастаулары

Ауқымыныңкеңдігінеқарамастан,экокритицизмбарысындаэкологиялық

дағдарыс заманында өмір сүріп жатырмыз. Ол бізден әлемде болмыс

амалдарын айқындап алатын тәсілдерді қайта қарауымызды талап етеді

деген жалпы пікір туындайды. Оның үстіне болмыс амалдары белгілі

дәрежеде мәденитұрғыда айқындалғандейтінортақпайым дабар. Буэлл

экокритицизмнің маңызы туралы бастапқы тұжырымында экологиялық

дағдарысты«сананыңдағдарысы,оданайығутабиғатпенадамзаттыңоған

қарым-қатынасын бейнелеудің үздік әдістерін іздестіруге байланысты

болады» деп санайды (The Environmental Imagination, 2). Оның ойынша,

біздіңқоршағанортадағыөзорнымызбеноныменқарым-қатынасымыздың

амалдарыпланетағатигізетінжойымпазәсерімізгесептеседідепсанайды.

Сондықтан Буэлл үшін экокритицизмнің міндеті жойғыш әсері күшті

болғаной-тұжырымдардыанықтап,сынғаалумен«бейнелеудіңбұлүздік

амалдарының» өзіміз тапқан іздерін айқындау екені шүбәсіз. Тіпті

қозғалыстыңкейінгітұжырымдарыныңөзіндебұлбірқатарэкокритицистер

үшін үлгі болып қалып отыр. 1960 жылдары басталған онжылдық

экокритицизмнің көрініс аясына айналған экологиялық сананың

қалыптасуынанегізболды;РейчелКарсонның1962жылғы«Үнсізкөктем»

(Silent Spring) жарияланымы «қазіргі заманғы экологизмнің» бастауы

ретінде қабылданады (Garrard, Ecocriticism, 1).

 1960 – 1970 жылдары

экокритицизмтәжірибесініңалғашқыкөріністеріретіндебасқадаеңбектер

жарық көргенімен, қозғалыстың өзін-өзі дәлелдеуі баяу жүрді.

 Тек 1992

жылығанаАҚШ-та экокритицизмніңтұңғышкәсіби ұйымы, әдебиет пен

қоршағанортанызерттеужөніндегіқауымдастыққұрылды,ал1993жылы

оның «Әдебиет пен қоршаған орта туралы пәнаралық зерттеулер» (ISLE:

Interdisciplinary Studies in Literature and Environment) атты журналы

ашылды. Еншілес ұйым 1998 жылы Ұлыбританияда құрылып (қазір ол

Ұлыбритания мен Ирландияны қамтиды), 2000 жылы «Жасыл жазулар»

(GreenLetters)аттыөзжурналыншығарды.Экокритицизмэсселерінің1996

жылыжарықкөрген«Экокритицизмоқырманы»(TheEcocriticism Reader)

атты әуелгі жинағының кіріспесінде Шерилл Глотфелти сол уақыттағы

экокритицизмніңкемшіліктерінетоқталады:

«Сізқоршағанортатуралыбіліміңіздіәдебишығармаларданалсаңыз,нәсіл,таппенгендерXX

ғасырдыңсоңындағыөткіртақырыптарболғанынкөресіз, ал Жердіңтіршілігінқамтамасызету

жүйесі елеусіз қалып бара жатқаны ойыңызға келмес те еді. Тіпті жердің бар екені есіңізден

шығып кетеді (XVI). Бұл баяу дамудың бір себебі гуманитарлық ғылымдарда орын алған

белгісіздік (яғни оның әдетте қоршаған орта туралы) – «ғылым» саласының проблемасы деп

қабылдануынабайланыстыболды».

Келесіпроблемажердіңөзітуралыәңгімеқозғаудыңқиындығыеді.1970

жылдары өрістей бастаған феминизм мен постотарлық сияқты

«бөтендіктің» саяси, әлеуметтік зардаптарын сынаған басқа теория

салалары үстем идеологиялар басып тастаған дауыстарды естірту үшін

кеңістіктің орналасуы мен оны қамтамасыз ету жолдарының айқынырақ

амалдарына ие болды. Бірақ белгілі дәрежеде әуелгі экокритицизм

еңбектерінен сыншылдық теориясының өзі олардың жерді қолдайтын

қандайдабірталпыныстарынатосқауылқойғанысезілетін.ДжонПархэм

теорияның экокритицизм «толқынына» «қаруланып қарсы шыққанын»

дұрысаңғартады(ThePovertyofEcocriticalTheory,25).Жалпытеорияның

өзіненміндеттітүрдебастартудыңорнына,

бұлтілдітұйықжүйеретінде

қарастырған 1970 – 1980 жылдардағы структурализм мен

постструктурализмде орын алған айрықша «лингвистикалық» бетбұрысқа

көңілітолмағандықтыңнәтижесіболғансияқты;еңкеміоғанВендиУилер

мен Хью Дюнкерли «құрлық теориясының ағылшынша нәзік

түсіндірмелері» (Introduction, New Formations, 7) деп атаған «қазіргі»

әлемдіталдаумүмкінемес,өйткенішынайыөміртілденкөрініп,«мәтіннен

тысқарыештеңежоқ»

дегенпайымжатады.ОсысындыЖаңатарихилық

контексінде Алан Лю мынадай өте даулы пікір ұсынды: «нақты басқару

әдісінен туындаған саяси ықпалсыз ешқандай да табиғат жоқ» (104). Бұл

мәлімдемегежауапқайтараотырып,ТерриГиффорд:«Лю«табиғат»сөзін

«дәнекерлік» деп дұрыс айқындағанымен, ол бұл дәнекерліктің бір қыры

болыпсаналатынжалпы физикалық барлықтыжоққашығарғанықате», –

деді(GreenVoices,15).«Табиғаттың»лингвистикалыққұрылымынміндетті

түрде терістемесе де, әуелгі экокритицизмнің маңызы көп жағдайда

дәнекерліктіңбұл басқа қырындағы адамзатнәсілінің көбеюі мен тұтыну

дағдыларына (төменде талқыланатындай, бұл тұтынудың жаһандық

деңгейде бірыңғай емесіне қарамастан) қауіп төндіретін «жалпы

физикалықбарлықты»талқылауғамүмкіндікберетінтеориялықкеңістікті

қалыптастыруданкөрінді.Кейт Ригби бұл ұмтылысты «нақты жағдайдың

экокритицизм тұрғысынан қалпына келуі» деп атайды (154) және

лингвистикалық бетбұрыстың артық қолданысы туралы жиі сілтеме

жасалатын пікірінде Кейт Сопер қаперімізге мынаны салады: «Бұл өзінің

озонқабатындақуысыбартілемес;«нақты»нәрсебізөзіміздіңсимволдық

дәрежедегі деконструктивті идеяларымызды жетілдірген күннің өзінде

бұрынғысыншабылғанып,азып-тозабереді»(151).

Біріншітолқын–«Шынайыболмысты»қалпынакелтіру

АҚШ-тағы экокритицизмнің бірінші толқыны әдебиетте мәтіннен

тысқары әлемнің көрініс табуына мән беріп, өзінің күш-жігерін

экологиялық мәліметті ойдағыдай жеткізе алатын әдеби бейнелеу

тәсілдерініздеугежұмсады.ЛоуренсБуэллөзінің«Экологиялыққиял»(The

Environmental Imagination) еңбегінде экологиялық бағдарлы жұмысқа

қатыстытөрт«құрамабөлшектен»тұратынбақылаутізімінтұжырымдады:

1. Адам тысқары тұратын қоршаған орта жинақтаушы құрылым есебінде бар

жағдайды емес, адамзат тарихы жаратылыс тарихымен байланысты деп

жорамалдайбастайтынбарлықтыбілдіреді.[…]

2. Адаммүддесібірден-бірзаңдымүддеболыпсаналмайды.[…]

3. Адамның қоршаған орта үшін жауапкершілігі мәтіннің этикалық бағдарының бір

бөлігіболыпесептеледі.[…]

4. Қоршаған ортаны тұрақты не кесіп-пішілген процесс ретінде біршама сезіну тым

болмағандамәтінніңішіндекездеседі.[…]

Буэллдыңөзі«қоршағанортанықорғауұмтылысыныңрухы»депатаған

мәтіннің«этикалықбағдары» туралымәселесіэкокритицизмніңмаңызды,

бірақ таласты бөлшегі болып келеді (Environmental, 430). Мәдениеттен

саясатқадейінгіаралықтықамтитынпроблемаларғанегізделгентеориялық

сала ретінде экокритицизм қалай болғанда да біздің адамнан тысқары

әлеммен ауқымды қарым-қатынасымызды жүзеге асыру үшін іс жүзінде

«шынайы болмыс» ықпалын иемденуге, дүниеде бар болу мен жасаудың

қазіргі заманның жанды тіршілігінде үстемдік етіп отырғаннан басқа

экологиялықтұрақты әдісінмодельдейдідеп саналатын «канонғақайшы»

мәтіндерді қалыптастыруға ұмтылады (Rigby, 159). Саяси араласушылық

сұраныстың жағымды нәтижесіне айналу мүмкіндігіне ие болса да,

басқалар үшін басты назар белсенділіктен гөрі, осы сұраныстың өзіне

аударылады.

 Шерилл Глотфелти де «Экокритицизм оқырманы»

(EcocriticismReader)еңбегінекіріспесіндебәрінжаппайқамтығанбақылау

тізімін ұсынды; бұл жолы америкалық экокритицизм қалай оқылатынын

көрсететін мәселелерге көңіл бөлінді. Буэллдің «құрама бөлшектерінің»

сипаттарын қамтығаннан басқа, ол сондай-ақ экокритицизмнің келесі

толқындарының көптеген проблемаларына жол ашып берді. Сол себепті

мен оның толық тізімін практикалық экокритицизммен айналысқысы

келетіндердің баршасына пайдалы бағдар болуы үшін 1-қосымшаға

енгіздім. Глотфелти сұранысының кең таралғанына қарамастан АҚШ-та

экокритицизмнің бірінші толқыны негізінен табиғат туралы көркем

әдебиетке жатпайтын жазбаларды қолдаумен байланысты болды. Генри

ДэвидТоро,ДжонМьюир,МэриОстин,ЭдуардАбби,ВенделлБерримен

Энни Диллард сынды жазушылар экологиялық қиял деңгейлері үшін

бағаланды. Олар бейнелеген жер бедерлері көбіне шөлді, шөлейтті

аймақтар болып келеді, ал шығармалары америкалық

трансцендентализмнің дәстүрі бойынша жабайы табиғаттың тәрбиелік

мәнінежәнеадамныңландшафтпенжекебелсендібайланысынаденқояды.

Бұлкөзқарас«мерекелік»депсипатталып(Head,EcocriticismandtheNovel,

236;Barry,242),«табиғаттың»салыстырмалытүрдесыншылеместүсінігін

ұсынды.

 Британдық экокритицизм де жазушылықтың әдістерін

қалыптастыруға қатысты болды; ол адамнан тысқары әлемге бағдар

ұстанды. Поэзияға басым көңіл бөлгенімен, экологиялық сезімталдыққа

септесті.КөштіңбасындатұрғанДжонатанБэйт«Романтикалықэкология:

Вордсворт және экологиялық дәстүр» (Romantic Ecology: Wordsworth and

theEnvironmentalTradition,1991),«Жертуралыжыр»(TheSongoftheEarth,

2000) атты ықпалды еңбектерінде романтизм ақындарын (оның ішінде

УильямВордсворттытабиғатжыршысыретінде)қайтажаңғыртқысыкелді.

Бэйттің пікірінше, романтикалық поэзия адамнан тысқары әлеммен

экологиялықжақындығымызбенортақәлжуаздығымыздықабылдап,біздің

«өткіншіліктуралыойлануымызға»мүмкіндікбереді(Song,112).

Бірақ экологиялық тәжірибе мәселесіне келген кезде Бэйт Буэллдан

іргесін аулақ салады. Хайдеггердің баспана (dwelling) туралы, яғни

табиғаттың өзі-өзі поэзия арқылы ашып көрсеткеніне бейім әлемде өмір

сүрутәсілі туралыидеяларынақатыстыдәлелдеріне сүйенеотырып,Бэйт

экопоэзияны біздіңжермен қарым-қатынасымыздыбелгілі дәрежедеоның

ырғақтары мен дыбыстарын анықтап жеткізу емес, «күнібұрын сезіну»

арқасында үйлестіретін феноменологиялық, саясатқа дейінгі форма деп

санайды. Оның пайымынша, маркстік не феминистік сыншылар өздерін

әлеуметтікөзгерістергеүлесқостықдепойлағанымен,«жасылсыншылар»

поэзияға «нақты экологиялық проблемалар бойынша болжамдар мен

ұсыныстар жиынтығы» деп емес, жермен туыстықта өмір сүру үшін

қажетті бейнелеу амалы деп қарайды (Song, 266). Бэйтке жүгінсек,

«Экопоэзия сана-сезім мәселесімен айналысуы тиіс. Тәжірибеге көшкен

кезде біз басқа дискурстарды пайдаланып сөйлеуіміз қажет» (266).

Дегенмен британдық пейзаж бен оның әдеби бейнелерінің әлеуметтік,

саяси құбылыстармен тығыз байланысып жатқанының мәні бар. Бэйт

«шаруа ақыны» Джон Клэрдің шығармаларын талдаған кезде «адам

құқығы» мен «табиғат құқығы» мәселелерінің өзара үйлесімді әрі бір-

біріне тәуелді екенін оның поэзиясындағы қауымдық жерді оқшаулау,

байырғы ата қонысты бүлдіру нәтижесінде жер мен тұрғылықты кедей

халық тартқан ортақ азап көріністері арқылы қарастыратын амал табады

(Song, 164). Питер Барри үшін британдық экокритицизм әрқашан

«миниатюралық сипатта», яғни «ол бізге үкіметтік, өнеркәсіптік,

коммерциялық пен жаңа отарлық күштер төндіретін қауіп-қатер жөнінде

ескертуге тырысады» (242). Үлкен аумақты қамтитын «игерілмеген

жерлердің» жоқ екені себепті ағылшын әдебиетінде «жабайы табиғат»

әдетте әрқайсысы жетекші өндіріс тәсілдерімен, әлеуметтік

құрылымдарменайқындалатынауылшаруашылығынеөнеркәсіпқызметі,

адам қоныстары, миграция мен демалыс түрлері аясында өзара бірлікте

көрініс табады» (Parham, Two-Ply, 113). Доминик Хед, мысалы, Томас

ХардименД.Х.ЛоуренсшығармаларыАмериканыңжабайытабиғатының

арасындағы айырмашылықты сөз ете отырып, былай дейді: «Біз олар

арқылы оқиға орнында болмаса жер бедерінде әлеуметтік тарих пен

жыныстықсаясатмәселелерікөріністабатын«табиғи»бейнелерменбетпе-

бет келеміз» (Ecocriticism and the Novel, 236). Экокритицизм өзіне жол

ашып алған кезде әлеуметтік-экономикалық тарих пен жыныстық

саясаттың бұл мәселелері Атлант мұхитының екі жағында да зор

өзектілікке ие бола бастады. Бірінші толқын «нақты жағдайды қалпына

келтіруге» қажетті әрекеттерді жасап көрді, бірақ бұл ойдағыдай жүзеге

аспады, ал экосыншылар қозғалыстың теориялық шектеулеріне қарсылық

білдіріп,осыарқылыэкокритицизмніңекіншікезеңікележатқанытуралы

хабардаретті.

Тұңғиықжәнеәлеуметтікэкология

Қалай болғанда да, екінші толқын туралы сөз етпес бұрын ойдың екі

арнасы экокритицизм аясында өмір сүріп, оның бүкіл даму барысының

өзегіне өріліп келе жатқан тұңғиық және әлеуметтік экология туралы

түсініктіңбасынашыпалғанабзал.

Тұңғиық экологтер адамзаттың планетадағы орнын түбегейлі қайта

қараудың қажет екенін айтады. Олар «биосфералық эгалитаризмді»

ұсынатынбиоөзектік/экоөзектіккөзқарастықабылдайды(Naess,95);оған

сәйкес жеке түрлердің, оның ішінде адамның мүддесі биосфера мүддесі

тұрғысынанқайтақаралады.Оларқұндылықтарғажекеадамдартарапынан

түзетулеренгізуарқылыэкологиялықсауаттылықтыарттыруғаболатынына

сенеді, сөйтіп біздің қоршаған ортамен қарым-қатынасымызды тек

«адамнан да әрі тұрған» әлеммен терең байланыстарымызды қайта ашу

үшін «өз болмысымыздың қараңғы түкпірлерінде жатқан негіздерге»

сүйену нәтижесінде ғана өзгертуге болатынын ойлайды.

 Тұңғиық

экология бүгінгі қоғамның «таяз экологиялық» көзқарастардың төріне

жайғасып алған, табиғат әлемін адамзаттың азық-түлік көзі ретінде ғана

қарастыратын, адамзаттың мұқтаждықтары мен талаптарын басқа

мақсаттардыңбәріненжоғарықоятынантропоцентризмгеқарсышығады.

Біз табиғат әлемімен иерархиялық қарым-қатынасымызды қарастырып,

өзіміздіңкеңкөлемдіжандынәрселерортасындағыорнымыздыайқындап

алсақ, әлеуметтік мәселелеріміз де шешімін таба алады.

 Әлеуметтік

экологтердіңпікірінше,«адамныңтабиғатқаүстемдігітуралытүсініктіңөзі

адамның адамға үстемдігінің нақты жағдайынан туындайды (Bookchin,

65).

Тұңғиықэкологияменкөзқарасықайшыкелетіноларбіздіңқоршаған

ортаменүйлесімсіздігіміздіжоймасбұрынәлеуметтіктеңсіздікпенезгінің

проблемаларын шешіп алу керек екенін айтады. Бұл екі қозғалыс та:

тұңғиық экология әлеуметтік өлшемдерінің болмауы ықтималы,

 ал

әлеуметтік экология қазір бар әлеуметтік жүйелердің тұрақтылығын

аңғалдықпен жеткілікті бағаламауы салдарынан қатты сынға ұшырады.

Дегенмен екі арнаның ешбірі туралы әңгімені қарадүрсін қалыпта қайта

баяндапжатудыңқажетіжоқ,

өйткеніоларкүрделілікаясындадамыпкеле

жатқан көзқарастар болып саналып, экокритицизм жайындағы ағымдағы

теориялықжорамалдарбарысынанхабардарететіндіктен,егжей-тегжейіне

дейінқамтитыннәтижелердіқабылдапотырады.Экокритицизмніңбірінші

толқыны табиғатпен жеке байланыс болмаса қайта байланыс тұрғысынан

тұңғиық экологияға бір табан жақын болса (өзіміз көргендей, британдық

экокритицизм арқылы танылған «қатерлі» сипат та күштірек әлеуметтік

ауытқуды меңзегеніне қарамастан), екінші толқыны көбіне әлеуметтік

экологиямен сабақтасып жатыр. Экокритицизмнің үшінші, төртінші

толқындарын талқылаған кезде ойдың екі арнасы бір нүктесіне тоғысып,

жақындайтүседі.

Екіншітолқын–талқыланатын«табиғат»

Экокритицизм «толқындары» туралы түсінікті өзі бастап енгізсе де,

ЛоуренсБуэллбұлұғымдардысаралапқарастырып,толқындарайқынемес

деп есептегендіктен, «палимпсест» метафорасын ең жақсы амал ретінде

ұсынады:

Әдеби зерттеулерде ешқашан экологиялық сынның ақырғы сызбасы

болмақ емес. Дегенмен экокритицизмнің «бірінші толқынынан» бастап

екінші не бүгінгі күні айқындалып отырған ең жаңа ревизионистік

толқындарына дейінгі дамупроцесін белгілейтінбірқатаржелініанықтап

көрсетуге болады. Бірақ бірінші, екінші толқындар арасындағы

айырмашылықтаза,айқынсабақтастықтыкөрсетедідепойлауғаболмайды.

Әуелгі экокритицизмнің нәтижесінде басталған көптеген ағымдар әлі де

қуатынан айырылған жоқ және екінші толқын ревизионизмінің басым

формаларыбұрынғыізашарларыменталасқатүсетінқұрылымдықамтиды

(Future,17).

Осы көмескі сабақтастық сезімі мен көзқарас сәйкестігі салдарынан әр

толқынныңшынмәніндегіерекшеліктеріжөніндеортақмәмілеболмайтұр.

Мысалы, Грета Гаард екінші толқын туралы әңгімелер феминистік

пайымның маңызын ескермейді деп санайды: «экокритицизмнің әуелгі

бастаулары мен көзқарастары жөнінде қайта баяндап беру феминистік,

сондай-ақ экофеминистік әдеби көзқарастардың бағасын түсіреді» (643).

Екінші толқын туралы әрі қарай кеңінен баяндалатын сөзімде мен

экокритицизмнің даму бағдарларындағы экофеминизмнің маңызын

көрсететін оған қатысты бірқатар жағдайлар туралы пікірталасты

келтіремін. Буэлл айтып бергендей, екінші толқын экокритицизмді қайта

қарастырғанымен, ол бірінші толқынның сипаттарын өзімен бірге ала

жүріп,«жалпыфизикалықбарлық»түсінігінсақтады,экологиялыққиялды

іздеужолдарын,оныңтүрлеріменөзараәрекеттестіктідамытыпжетілдірді.

Ол пікірі алшақтаған кезде әу баста өзі қарсы болған сыншылдық

теориясымен қайта қарым-қатынаста көрінді. Ұлыбританиялық философ

Кейт Сопер өзінің «Табиғат деген не?» (What is Nature?) еңбегінде

экокритицизмгетән«табиғаттықолдағыш»көзқарасүстемидеологияларды

нығайту үшін «табиғаттың» қалай жасалып, кеңейтілгені туралы

ойландыра алатын, бірақ ешқандай көзқарасқа басымдық берілмеуі тиіс

дейтін «табиғатқа күмәнданғыш» сезімталдықпен таразы басына тең

қойылуы қажет деп айтты. Іс жүзінде олар бір-бірімен ақпарат алмаса

қатысуы қажет. Лоуренс Купе өзінің «Жасыл зерттеулер оқырманы» (The

Green Studies Reader, 2000) еңбегіне кіріспесінде бұл екіұдай түсінікке:

«Жасыл зерттеулер табиғатты қорғау үшін «табиғатты» бөледі» (5) деген

естенкетпессөздеріарқылыайрықшаэкокритицизмшілмағынадарытты.

АҚШ-та Дана Филиппс сыншылдық теориясына қайта оралу үшін

экокритицизмгеөткірпікірсайысұсынып,былаймәлімдеді:

Экокритицизмнің бірінші толқыны әдеби зерттеудің нұсқаушылық үлгісіне ғана сүйеніп,

жақынырақтанысса,әкелетінартықшылықтарынкөреркөзгепайдаланбай,әдебиеттеориясынан

бастартты.Бұлэкокритицизмніңшектентысбіржақтысенімгеұрынып,интеллектігеөшболуына

апарыпсоқтырды.(IX)

 Филиппс те экологиялық әдебиет ізденістерін қайта қарауды ұсынып,

басым жағдайда еліктеу не тікелей бейнелеуге ден қоятын «әдеби» сынның қызметіне күмән

келтіретінін былай баяндады: «Біз ақылға сыйымды әрі даусыз деп бағалай алатын әлемнің

релистікбейнесіәдебиеттіңеңқарапайым,көркемдігіазырақсипатыболыпсаналады»(8).

Ұлыбританиялық Доминик Хед те форма туралы мәселе көтеріп,

нақтырақайтқанда,романғакөңілбөлугешақырды:«Экокритицизмөзінің

бүкіл әлеуетін жұмсаса, оған романдық форма табу қажет болады»

(Ecocriticism and the Novel, 236). Экокритицизмнің екінші толқыны

табиғаттың,«Табиғаттың»,әлеуметтік,жыныстықсаясаттыңөзаракүрделі

байланысын қарастыруға, сондай-ақ бұл байланыстың одан әрі шым-

шытырықтүсінігінкөрсететінөзбақылауынаіліккенформаларды(мысалы,

«постотарлық», «табиғат туралы жаңа жазба», «экопоэзия»)

 сынау мен

деконструкцияғамүмкіндікберетінрефлекстікөзқарастыашты.Ісжүзінде

әлемдік, әлеуметтік және экологиялық тарихтың өзімен қым-қиғаш

тоғысынсаналытүрдеқұрылғанмәтінарқылыбейнелейалатынамалдарды

зерттеуүшінроманға,ондадабұрынғыканондықүлгілергежаңақосымша

болатын романдық шығармаларға

 бет бұрды. Гендер, тап пен нәсіл

идеологияларының үстемдігін нығайту мақсатында «табиғаттың» қалай

жасалып,кеңейтілгенінтүсіндіріпберетінэкокритицизмдіқалыптастырған

мәденитеорияныңекісаласыорнығып,айналағажақсыбейімделіпүлгерді,

олар – экофеминизм мен постотарлық экокритицизм. Олар сондай-ақ

бұрын жаһан жұртшылығының арасында экологиялық пайда мен қатер

үлесінің әділ емес екенін аңғарып, ағылшын-америкалық (ақнәсілді, ер

жынысты) «экологиялық қиялды» іздеу амалына қарсылық танытқан

экологиялықәділдікұғымыналдыңғыкезеккешығарғанжалпыадамзаттық

қоршаған орта үшін жауапкершілік бөлінісіне тиісті түзетулер енгізді.

Экофеминист әйел Сильвия Майер осы екі әлеуметтік-экологиялық

көзқарастың арасындағы ортақтықты көрсете отырып, былай деп

мәлімдейді:

Экологиялықәділдіктізерттейтінғалымдарменбіргеэкофеминистерқоршағанортағатигізген

зияны үшін адамзаттың өзі жауапкершілік арқаламайды деген пікірді ұстанады. Ең басты

жауапкершілік әлеуметтік-экономикалық билік қатынастарындағы орны саяси шешімдер

қабылдап, соның нәтижесінде көптеген қоғамдарда елеулі дәрежеде тек топжарған еркектер

қауымында ғана емес пайда табу мүмкіндігіне ие болған адамдар мен әлеуметтік топтарға да

жүктеледі(118).

Бірқатар экофеминистер әйелдер мен қоршаған ортаға қатысты

патриархалдық үстемдікке қарсылығын жариялап, өздері қабылдаған

әйелдер идеясын«табиғатқажақынырақ»қарастырғанды жақтаса,

 басқа

біреулері бұл көзқарасқа тән биологиялық эссенциализм зардаптарына

наразылық білдіріп, оны «қоршаған ортаға аналық көзқарас /аналық

эйнвайронментализм/» (Sandilands, XIII) деп жанама түрде атағанды

қалайды.Соңғытопүшінеркек/әйел,мәдениет/табиғаттеңсіздігінжоюдың

амалдары қарама-қарсылықтың (дихотомияның) бір жағының

артықшылығынекіншісіне көшіру, Вэл Плумвуд айтқандай, «сынсыз кері

шегініс(31)арқылыемес,бұлқарама-қарсылықтыңбарекенінекөзжеткізу

– таласу жолымен жүзеге асады». Плумвуд дуалистік (екі жақты) ой

амалдарын, сондай-ақ олардың тарапынан мүмкіндік берілген үстем

қарым-қатынастарды заңдастыру үшін «табиғат» құрылымының қалай

пайдаланылғанын барынша жинақтап қорытады. Табиғат категориясы –

адамнантысқарылардыңғанаемес,адамдардыңәртүрлітоптарыменадам

өмірініңалуансипаттарыныңтабиғатбопқұйыласалғансанқилытыйымы

мен бақылауының саласы. Нәсілшілдік, отарлық пен жынысшылдық

өздерінің түпкілікті қуатын жануарлар мен тәнге барынша жақын,

адамдықтың толық дәрежеде рационалды не мәдени өлшемі жоқ төмен

сатысы деп түсіндіріліп, кемістіктер қатарына жатқызылатын нәсілдік,

этностық айырмашылықтарды аулаққа ысырып тастауға жұмсайды (4).

Плумвуд сияқты Донна Харауэй де «әркез әйелдер, түсі басқа адамдар,

табиғат, жұмысшылар, жануарлар үстемдігінің қисыны мен тәжірибесі

үшін жүйелі болған» (Haraway, 177) Батыс постағартушылығына тән

иерархиялардыанықтап,жоюдыңқажеттігінатапөтті.Ісжүзіндезаманауи

экокритицизмгефеминистік,экофеминистікойқосқаншешушіүлестердің

біріоныңмәдениет/табиғат,еркек/әйел,сана/тән,өркениет/жабайылық,өз/

өзге, ақыл/материя, табиғат/адам және тағы басқа қосарларға қатысты

алаңдаушылығы болып саналады. Қоршаған орта мен денені ортақ

зардаптыңкүрделітүйініретіндеқабылдауосыүрдістіңбасқабірмаңызды

мұрасыболыпсаналады.КаролинМерчантэкофеминизмменэкологиялық

әділдік мәселелері арасындағы байланысты көрсете отырып, тұрмысы

нашар адамдар тұратын аймақтардақоқыс тастайтын орын, қалдықтарды

өртейтін,улызаттардыауағатарататынзауытсияқтықоршағанортаүшін

қауіптіфакторлардыорналастырмаужағдайынабастыназараударады.Ол:

«Әйелдер улы шығарылымдардың әсерін өз денелерінен (түрдің көбею

орны), тұрғылықты жайларынан (күнделікті өмір сүру орны), сондай-ақ

өздері баратын қауымдар мен мектептерден (әлеуметтік араласу орны)

байқайды»,–депмәлімдейді(161).Бұлпікірсәйкестіксаясатынақатысты

Сандилендс сынының – «әйел өзінің экологиялық дағдарысы ахуалының

бастауында тұрады деген түсінік бар» тәрізді беймаза болжамының

(Sandilands, 5) – сипаттарын сақтағандай болып көрінгенімен, бәрібір

бірінші кезекке қоршаған орта мен дене арасындағы өзара қарым-

қатынасты шығарады; бұл тақырыпқа Стейси Алаймоның кейінгі

«транскорпореалдық» концепциясы мен экокритицизмнің төртінші

толқынының дамуы туралы пікірталасты қарастырғанда қайта ораламын

(төменнен қараңыз). Постотарлық сын да «табиғаттың» идеологиялық

құрылымдары, отарланған халықтарды қанау мен олардың қоршаған

ортасын езгіге салу арасындағы тұтас байланысты әлдеқашан түсінді:

«Постотарлық зерттеулер экологиялық проблемалардың еуропалық

басқыншылықпенжаһандықбилікжобаларыүшінғанаөзектіемесекенін,

сондай-ақ бұл жобалар тарихи тұрғыдан табанды түрде тәуелді болған

империализм мен нәсілшілдік идеологияларына да тән екенін түсінді

(Huggan and Tiffin, 6). «Табанды түрде» дегеннің бұл арада маңызы зор,

өйткені қазіргі жаңа либералдық дәуір «байлық көздеріне шабуылды

күшейтеді» (Nixon, 4), жаңа отарлықтың (неоколониализмнің) ұдайы

жетіліп отырған формаларының аясында әлемнің кедейшілікте тұрып

жатқан адамдарына шектірген экологиялық, әлеуметтік зарарды мәңгіге

созғысы келеді. Жаңа отарлық тәжірибесінің үлгілері экокритицизмге

үлкенәсерінтигізіп,энвайроментализмніңөзінқайтапарықтауқажеттігін

көрсетті. Рамачандра Гуха мен Хуан Мартинес Алиер өздерінің

«Энвайронментализмнің түрлері: Солтүстік пен Оңтүстік эсселері»

(Varieties of Environmentalism: Essays North and South, 1997) еңбегінде

Жердің солтүстік жартысындағы «байлардың энвайронментализмі» мен

жаһанныңоңтүстігіарасындағыайырмашылықтыкөрсетуүшін«кедейлер

энвайронментализмі»сөзтіркесінқолданады.Бұлэкологиялықдискурскөп

жағдайда «Жаһан оңтүстігіндегі кедейлердің байлық қорына қомағайлана

қарайтынжаңаотарлық,Батыстыққаскөйұмтылыстыбілдіреді»(Nixon,4).

Одан сайын алаңдатып отырған мәселе мынау: кедей елдердің қоршаған

ортасынәріқарайаздырып-тоздырубаймемлекеттердіңқалдықпенауаны

ластауға, өнеркәсіптің шайынды суларын «өздерінің артқы ауласына»

ағызып жіберуге қарсы науқан ұйымдастырып жүрген қоршаған орта

қорғаушыларын тыныштандыру үшін керек деген сөз бар. Роб Никсон

өзінің «Жымысқы зорлық және кедейлер энвайронментализмі» (Slow

Violenceand the Environmentalismof the Poor, 2011) кітабына кіріспесінде

Дүниежүзілік банктің қолға түскен бір құжатының мазмұнын келтіреді,

ондаулықалдықтарды«жалақысыеңтөменелдерге»апарыптөгудіңсаяси

тұрғыдан ойға қонымдылығы мен Дүниежүзілік банк «өнеркәсіптің лас

салаларыннашардамығанелдергекөбіреккөшіргендіқолдауы»тиісекені

айтылған (1). Бұл айғақтар экосыншылардың «мейлінше жаһанданған

терминдергежүгінуіне»қауіптөндіреді(DeLoughreyandHandley,9).

Жымысқызорлық–жаһандықэкокритицизмгеқарай

Никсонның кітабы жергілікті, жаһандық экологиялық күрделі қарым-

қатынастарға назар аударылуына қатты ықпал етті. «Климаттың өзгеруі,

криосфераның еруі, су ағысының улануы, биокүш, орманның құруы,

соғыстардың радиоактивті зардабы, теңіздің қышқылдануы» (2) сынды

экологиялық проблемаларды сипаттай отырып, Никсон көп жағдайда

олардың ықпалын бақылау мен сандық тұрғыдан бағалау қиын екенін

айтады. Ол мұны «жымысқызорлық», яғни «бірте-бірте байқамайжүзеге

асатын зорлық; уақыт пен кеңістік аясында жан-жаққа жайылып, кейінге

шегерілген бүліншіліктің зорлығы; әдетте зорлық деп қарастырылмайтын

зорлық»депсипаттайды(2);мұндайзорлықты«уақыт,тұрпатпен(денеге)

байланысты оқиғаларға бағдарланған» деп пайымдап, оны ақпарат пен

сенсацияның толассыз ағынына еті өліп кеткен жаһандық мәдениет

шеңберіндекөзгеқалайелестетуге болатыныжөніндесауалтастайды (3).

Лоуренс Буэлл сияқты ол да бұл жолы табиғаттың нақты, материалды

болмысының өзін емес, көзге көрінбесті қолға ұстатқандай етіп,

экологиялық ахуалды тиісінше жеткізе алатын жазба формаларды

іздестіреді.Никсонқалыптасқанжағдайдытүзетуүшінашумен,аштықпен

қуаттанған белсенді жазушы, авторлардың туындыларынан жауап

іздестіреді.Бұлардыңкөркемшығармалары«назарға ілінбестікөзалдыңа

келтіруге, толастамайтын қауіп-қатерді адам арқылы бейнелеп, оны

қолжетімдіәріайқынетуге,елеусізденелеуліетугекөмектесеалады»(15).

Кейбірпостотарлықэкосыншыларбұлкөзгекөрінбестіқолғаұстатқандай

етіпбейнелеуқабілетінмагиялықреализмәдебиәдісіменбайланыстырады.

Мысалы, Упаманю Пабло Мукерджи «Постотарлық қоршаған орта»

(Postcolonial Environments) еңбегінде Индра Синханың Бхопала апатына

негізделген «Хайуан адамдар» (Animal’s People) романынан

«стилистиканың үйреншікті шекараларынан қашып шығуға тырысатын

болмыс сұмдықтарын суреттеуге оңтайлы» магиялық реализмды көреді

(153). Жымысқы зорлық нәтижелерінің уақыт пен кеңістік тұрғысынан

кіріккенсипатыменадамныңқоршағанортаөзгерістерінеықпалмөлшерін

анықтайтын, бейресми түрде «антропоцен» (Crutzen and Stoermer) деп

аталатын геологиялық дәуірде өмір сүріп жатқанымыз тек ауқымды

дәрежеде ғана егжей-тегжейленген емес, жаһандық деңгейде қамтылған

экокритицизмнің қажеттігін растайды. Басқаша айтқанда, ол жергілікті

аумақтағыэкологиялықәділдікмәселелерінғанаемес,сондай-ақешқандай

зарар әрекеті не нәтижесі таза жергілікті сипатта қарастырылуы мүмкін

емес қоршаған орта әлеміндегі антропогенді бүліншіліктің мезгілдік,

планетарлық зардаптарын қаперде ұстауы тиіс. «Жаһандық, постотарлық

экологияға» арналған таяудағы «Жасыл жазулар» (Green Letters)

шығарылымында (2012 жылдың жазы), атап айтқанда, Джейсон Мурдың

«капиталистік әлем экономикасының өсімін көрсететін әлем

экологиясының кезеңдік қайта құрылуын» анықтайтын ғаламдық «әлем-

экология»(world-ecology)терминінталқылауүшінәлеуметтік-экологиялық

маркстік тұжырымдар кеңінен қолданылған (Niblett, 16). Бұл редактор

ШарэйДекардқа(SharaeDeckard)постотарлықәдебисынныңілкі«дүние

сезімін»қамтуғамүмкіндікберді.Ол:

«Көптегенұлттықдәстүрлердегіқоршағанортағаәдеби,сыншылкөзқарастардыңсаяси,мәдени

әрі эстетикалық айырмашылықтарын анықтап қана қоймайды, сондай-ақ әдебиет жаһандық

капиталдың әркелкі дамуы мен оның жергілікті қоршаған орта мен адамдарға ықпалын

сипаттаған кезде алаңдаушылық туғызатын құрылымдық гомология мен ұқсастықтарды

қарастырады»(Deckard,10–11,ерекшеленгенжерлер–түпнұсқағасәйкес).

Мысалы,МайклНиблетт«ирреализм»(жоғарыдаМукерджиталқылаған

магиялықреализмсоданшыққанформаболыпсаналады)әдебиәдісінжер

жүзі әдебиетінде айқындалатын гомология деп санап, оны басқаша

жағдайда көзге шалына қоймайтын жаһандық капиталдың кеңеюіне

байланысты туындаған экологиялық апатты сілкіністердің сипаттарын

білдіруүшінпайдаланады.

Экокосмосаясатжәнеүшіншітолқын

СкоттСловикпенДжониАдамсонбұлжаһандықықпалғажауапретінде

2009жылыэкокритицизмніңүшіншітолқыныпайдаболғанынайтып,бұл

оқиға «экологиялық тұрғыдан адам тәжірибесінің барлық сипаттарын»

зерттеунегізінде«этностық,ұлттықерекшеліктердімойындағанымен,сол

этностық, ұлттық шекаралардың сыртына шығып кетеді» деді (6–7). Кең

мағынасында алсақ, бұл экокосмосаясат парадигмасын білдіреді. Урсула

Хейс «Мекен сезімі мен планета сезімі: жаһанның экологиялық бейнесі»

(Sense of Place and Sense of Planet: The Environmental Imagination of the

Global, 2008) еңбегінде бұл ұғымның генезисін 1990 жылдардың соңына

таман теоретиктер «ұлт пен жаһаннан тысқары ұзап кететін мәдени қиял

мен түсініктің үлгілі формаларына» ұмтылған кезде бірқатар салада

«космополитизм» терминінің қайта жандануынан іздейді (6). Ол мұны

«аумақсыздандыру» тұрғысынан талқылап, «дүние жүзі бойынша

қоғамдардыңартыпбара жатқан өзара байланысыбұдан былай біржерге

байланып қалмайтын жаңа мәдени формалардың пайда болуына

апаратыны» жөнінде мәлімдейді (10). Оның пікірінше, қоршаған орта

бейнесінеқатыстыбұлаумақсыздандырудыңқоятынмәселесі:

«Адамнан тысқары әлемнің, зор әлеуметтік-энвайронменталдық әділдіктің атынан сөйлейтін

экологиялық негізінен тек жергілікті аймақтармен ғана емес, сондай-ақ планетаны тұтас

көмкергенаумақтармен,жүйелерменбайланысқанегізделгентерминдерарқылытүсіндіру»(10).

Оның ұсынып отырғаны – экологиялық тұрғыдан өзгермелі «әлем

азаматтығы»(10).Міне,осы әлемазаматтығырухынасәйкес, 2010жылы

Боливияның Кочабамбе қаласында өткен Әлем халықтарының климат

өзгерісі жөніндегі конференциясында жалпыға бірдей Жер-Ана құқығы

декларациясы қабылданды. Декларацияда «біз ортақ тағдыр біріктірген

өзарабайланыстыбір-бірінетәуелдіжаратындылардыңбөлінбейтін,жанды

мекені – Жер-Ананың бөлшегі болып саналамыз» делінген

(<http://pwccc.wordpress.com/programa/>). Ол жаһандық капитализм

келтіріпотырғаннұқсандымойындауғатырысып,әлеуметтік,экологиялық

әділдікке септігін тигізеді; мұның барлығын тұңғиық эколог Арне Наисс

насихаттағанбиосфералықэгалитаризмғаұқсасшеңбердежүзегеасырады.

Адамнан тысқары нәрсеге арналған бұл насихат экологиялық әділдік

(әдетте қоршаған ортаға қатысты адам проблемасын қарастыратын)

ұғымын қоршаған ортаның өзімен бірлікте алып, бұрын мүдделері бөлек

болыпкелген тараптардыбіріктіреді.Джони Адамсон 2006жылыПеруде

Аусангейт тауының етегінде орналасқан кен өндірісі орнының

концессиясына қарсы шыққан «жергілікті халықтар, экологтер мен

ғалымдар коалициясының» (148) қатысуымен өткен наразылық шарасы

туралы сөз етеді. Адамсон (де ла Каденге сілтеме жасай отырып) үшін

арасында бірқатарының жанды тау ұғымына жеке иланымдары

болмағанынақарамастан,бұлнаразылыққақатысушылардың«табиғаттың

өзсипаттамасынакеліспеушілікті»қамтыған«табиғатсаясаты»төңірегінде

топтасқаныелеуліоқиғаболды.

Табиғат/мәдениет қосарын, сондай-ақ адамдар арасындағы әлеуметтік

өзгешеліктердібұзатын«жымысқызорлықтың»кіріккенықпалдарыныңеш

айырмасыз адамнан да, адамнан тысқары құбылыстардан да көрініс

беретінінбайқаумұндайжаңаодақтардыңқұрылуыныңтағыбірсебебіеді.

Стейси Алаймо мен Сьюзан Хекманның «Материалдық феминизм»

(MaterialFeminisms) еңбегіне сілтеме жасай отырып, Адамсон былай деп

түсіндіреді:

«Мысалы,мұнайдыңтөгілуінекісаланыбір-біріненбөлмейтінмәдени-табиғитұрғыданзерттеу

улызаттыңоныөндіретінжұмысшыларға,олөндіріліпотырғанортаменсоныментыныстайтын

адамдарменжануарларға(қолғаүйретілгені,жабайысыбар)әсеретуімүмкінекенінкөрсетеді»

(Adamson,148).

Тұрпаттар арқылы әртүрлі шым-шытырық жолдармен өтетін материя

қозғалысыжайындағыбұлұғымменіэкокритицизмніңтөртіншітолқыны

туралыпікірталасқаалыпкеледі.

Төртіншітолқын–материалдықэкокритицизм:постадам

жәнепосттабиғат

Төртінші толқынды үшіншісін (тіпті экокритицизмнің басқа арналарын

да)ауыстырадыдепемес,оныменіргелесежасайдыдепқарастырғанабзал

және оның таяуда ғана айқындалғанын айтқан ләзім. Бұл жаңадан пайда

болғансаламатериалдықэкокритицизмдепаталады.СтейсиАлаймоның

«Материалдық феминизм» (Material Feminisms) еңбегіндегі

«транскорпореалдықты» талқылау Скотт Словичке «қазіргі заманғы

экокритицизмнің мүлде жаңа бағытын қалыптастыра бастауға

жәрдемдесті» (443). Бұл концепция экологиялық әділдіктің адам

болмысына ықпалы туралы әуелгі экофеминистік пікірлерден бірқатар

пәндербойыншаКаренБарад пен КлэрКоулбрук,сондай-ақ Алаймомен

Сьюзан Хекман сынды феминист ойшылдардың еңбектерінде зор қолдау

тапқан кейінгі уақыттағы «материалдық бетбұрыстан» дамып шықты.

Алаймо транскорпореалдықты «адам мен жануарлар денелері мен кең

ауқымды материалды әлемнің арасындағы заттай алмасуларға» қатысты

құрылымдепанықтады(States,476), ал бұл «қоршаған орта заттары мен

құбылыстары молшылығымен орнықты әрі тұрақты түрде өзара

байланысқан адамның жаңа материалистік және постгумандық сезімін

туғызды(States,476).

Алаймо үшін бұл байланыс «материалды, дискурсивті, табиғи, мәдени,

биологиялық және мәтіндік нәрселердің шиеленісті аумақтары арқылы

өтетінмол,күрделіталдауәдістерін»талапетеді(Trans-corporeal,238).Бұл

реттеолБруноЛатурдың«Бізешқашанзаманауиболғанемеспіз»(WeHave

NeverBeen Modern)еңбегіндегі түсінікпен ұштасып, мысалы: ғылым мен

саясат, «табиғи», әлеуметтік нәрселер әлемдері арасындағы жасанды

айырмашылықтар біздің әлемдегі өз болмысымыздың сипатын тиісінше

бағалау қабілетімізді шектейді деп санайды. Біздіңматериалдық бітіміміз

«бір мезгілде әрі экономикалық, әрі саяси, әрі мәдени, әрі ғылыми, әрі

заттайболыпсаналатынжелілерден»бөлектенеалмайды(Alaimo,«States»,

476). Бұл қым-қиғаштықтар деңгейі туралы түсінік бізді

эпистемологиялық,этикалықтұрғыданойғақалдырады:

«Адамның тәни сипатының адамнан тысқары әлеммен материалдық өзара байланысына ден

қою,соныменқатарматериалдықықпалдыңмейліншесыйымдыэпистемологияныталапететінін

мойындау бізге ХХ ғасыр соңы – ХХІ ғасыр басындағы бірқатарын ғана атасақ, «адам» мен

«қоршағанорта»бір-біріненешбөлекқарастырылаалмайтынэкологиялықсаулық,экологиялық

әділдік, улы заттар тасымалы мен генді инженерия сынды көптеген болмыс құбылыстарымен

тайталаса алатын этикалық, саяси ұстанымдарды қалыптастыруға мүмкіндік береді» (Alaimo,

Trans-corporeal,238).

Бұл тараушада материалдық экокритицизмнің үш шешуші мәселесі

қарастырылады. Біріншіден, бұл – адам әлемі мен адамнан тысқары

әлемнің арасында «табиғаттың» ауқымынан толық шығып кете отырып,

адам мен қоршаған ортаның бір-бірінен байырғы айырмашылықтарын

көрсетіп беретін ортақ материалдықтың бар екені туралы жорамал;

екіншіден, барлық ортақ материалдың ықпалы болатыны; үшіншіден,

этикалық, саяси проблемалар өзара байланысқан бұл материалдардың

күрделілігіменикемділігінболжапбілеалатыны.Төмендегітараушаларда

мен бұл мәселелердің әрқайсысын өз кезегінде олардың бүгінгі

экокритицизм теориясына тигізетін әсері тұрғысынан егжей-тегжейлі

сипаттай отырып, талқыға саламын. Тимоти Кларктың экокритицизмнің

қайсыбір проблемасына қатысты эссемнің кіріспесінде сілтеме жасалған

пікіріне қайта оралсақ, бұл парадигма «тіпті қолданыс үстінде қайта

жасалған»(ХІІІ)экокритицизмтәсілдерініңайқынмысалыболады.

Ортақматериалдықжәнепостгуманизм

Ортақ материалдық ұғымы экокритицизмде әуелгі бастан

постгуманизмнің кейбір экокритицизмдік тұжырымдарын тұңғиық

экологиялық рухпен кең ауқымда тарату мен дамыту үшін қолданылды.

Постгуманизм БолмыстыңҰлы Тізбегіконцепциясына күмәнкелтіріп,ол

бірінші қатарға қоятын адамды тағынан түсіргендей, тергеуге алғандай

болды.КэриВулфтыңпікірінше,«адам»ендібіліпотырғанымыздай,қазір

тіпті ешқашан өзі тәрізді болмаған»(Zoontologies, XIII). Осы сынды Жак

Деррида «жануар» ұғымына күмәнмен қарады. Оның «анимот» (animot)

неологизмі(французтіліндегі(maux),(animaux)[жануарлар]пен(mot)[сөз]

омофондарын ойнату арқылы жасалған) адам мен жануар арасындағы

дәстүрлі семантикалық шекараны бұзып, адамды көптеген биологиялық

түрдің бірі ғана деп есептейтін «жанды жаратылыстардың гетерогенді әр

алуанекенін»(399)білдіреді.Ісжүзінде«жануарлартуралызерттеулерге»

арналғанпостгумандықізденістертізбегібар;осыреттеадамнантысқары

жануарлардың сезімталдығын, субъективтігі мен құқықтарын зерттеудің

бұл арнасы экожүйеде өз бетінше биологиялық түр, тіпті жеке жануар

ретінде емес, тұтастықта өмір сүрудің маңызын көрсететін экологиялық

көзқарастардың арасында белгілі бір дәрежеде қарама-қайшылық орын

алады.ТимотиКларкүшін«бұлараданақты,шешіміжоқталасбар»(181),

әсіресе биоөзектік көзқарастардың өзі үйреншікті антропоцентризмді

бүркемелеуіықтималдегенқауіпжоқемес.

КэриВулфтұтастайалғанда

академиялық дискурс «түршілдіктің зерттелмеген құрылымының

шеңберінде тұйықтаулы» деп тұжырымдап (Animal Rites, 1, emphasis in

original),постгуманизмніңосалтұстарыныңбірінбылайкөрсетеді:«біздің

көпшілігімізгуманизмніңөзіменэпистемологиялықтұрғыданатқұйрығын

үзісетін сәт туғанда да, жүрек түкпірімізге дейін гуманист болып қала

береміз» (1). Постгумандық ойлардың экокритицизмге қатыстылығы

туралы әуелгі пікірталастар барысында Луиза Уэстлинг Дерриданың

терминіне жүгіне отырып, «постгуманизм анимоты» сөз тіркесін

қалыптастырды. Бұл арқылы адамды орталық тұғырынан айыру туралы

түсініктіжануарлардыңсубъективтілігінзерттеуменұштастырубіздің«жер

бетіндегі тіршілік аясында» үйреншікті қалыпта айрықша мән беру

көзделді(Literature,26).МорисМерло-ПонтименДэвидаАбрамнаналған

идеяларын дамыта отырып, Уэстлинг бұл бой таныту біздің әлемге

феноменологиялық тұрғыдан тереңдеуіміз арқылы жүзеге асатынын

пайымдады.Олсаналытүрдепостгуманизманимотыменөзіатынойлап

тапқантехнонепостгуманизмкиборгіарасындағыөзгешеліктікөрсетіп,

кейінгісінэкокритицизмүшінасамаңыздыемесдепжобалайды,өйткеніол

трансадам,яғниөзортасыменөзденесіненасыптүсугеқабілетті,әбден

жетіктехнологиялықадамконцепциясыменбайланысты.Албұлконцепция

дуалистікойтәсілінің зарарлыықпалынмәңгілікеткісікеледі.Серенелла

Иовино үшін адам мен адамнан тысқары нәрсенің арасындағы жаңа

материалистерұсынғанортақматериалдықтуралытүсінікУэстлингкөзбен

көріп, қолмен ұстауға болатындай етіп сипаттаған адам/табиғат қосарын

сіңіріпалатын,«экологиялықгоризонтализмменкеңейтілгенадамгершілік

қиялға»мүмкіндікберетін(Iovino,Material,52)өрнектіжасайды;басқаша

айтқанда,тұңғиықэкологияныңбиосфералықэгалитаризмінебіршамақол

жеткізеді.

Материяныңықпалы

Материалдық экокритицизмнің екінші шешуші тақырыбы материяның

ықпалды күш болып саналатыны туралы түсінікті қамтып, тағы да адам

мен адамнан тысқарының арасындағы дәстүрлі түрде айтылатын

айырмашылықтардыңбірінжойып,иерархияемес,горизонталдықидеясын

күшейтеді. Материя «жансыз болмысқа емес, жасампаз жаратылысқа

жататын» (Iovino, Material, 53) шығармашылық қуат пен өміршеңдіктің

көрінісіретіндеқарастырылып,«сезімталжәнесезімталемессипаттардың,

материалдық, рухани құбылыстардың арасында түбегейлі үзігі жоқ» деп

санайтын «көп сатылы онтологияны» орнықтырады (Coole and Frost, 10).

Философ,экосыншыВендиУилер«Бүтінжаратылыс»(TheWholeCreature

)пенэкофилософДэвидАбрам«Жаратылғанжануар»(TheWholeCreature)

биосемиотикалық,экосемиотикалықкөзқарастарындаматерияықпалының

бір амалы адамнан тысқары әлемді өз таңбалары мен мағыналары

жүйесімен бірге ұсынатын белгілерінің жасалуы мен бейнеленуі арқылы

көрінеді.Биосемиотикалықкөзқарастамәдениет/табиғатайырмашылығын

жоюға көмектеседі. Бұл парадигмада тіл сияқты мәдениет те біздің

материялық болмысымыздың жарыққа шығуы болып саналады. Уилер

мәдениетпентабиғатты«бір-біріменөзектесөрілген,өзаратәуелді,бірлесе

дамитын» деп сипаттайды (Whole Creature, 41), ал Иовино табиғат пен

мәдениетті«айналмалыжүйе»ретіндесөзетеді(Stories,454);мұны(Донна

Харауэйдің үлгісі бойынша) «табиғат-мәдениет» деп атаған ыңғайлы

(Stories, 454). Бұл әлі күнге дейін ауқымды тұңғиық экологияның өзара

қарым-қатынас пен ортақ қасиеттердің жеткілікті дәрежедегі үйлесімді

бейнесінтанытатын«ықпалдытуыстықты»білдіреді(Iovino,Material,66).

Алайда Иовино мен басқалардың бүгінгі теориялық зерттеулері анықтап

отырғандай, ортақ материалдықтың салдарлары да бағдардан

жаңылдыратын қоспаларға, мысалы, Алаймо еске салатын улы заттар

тасымалыменгендіинженерияғақатыстыболыпкеледі;мұндағыадаммен

адамнан тысқарының күрделі шиелінісі оның кіріктірушілік ықпалы

онтологиялық әрі этикалық дилемманы алға тартады. Бруно Латур үшін

адамменоғанқатыстытехнологиялардыңтоғысыықпалқуатыныңбірлесе

ұлғаюынқамтамасызетеді.Олжағдайдаадамдықта,адамдықтантысқары

да барлық бөлшектер – «актанттар» «бір-біріне жаңа мақсаттар, жаңа

мүмкіндіктер, жаңа функциялар ұсына отырып, біліктілік алмасу

процесіндеболады» (Pandora’sHope,182).Бірақбұлжаңа функцияларды

жорамалдау қиын, кейде тіпті «ауытқымалы ықпалдар» (Alaimo, Bodily,

139) дамиды, өйткені олар өздерінің шығармашылық қуатын танытып,

тұрпаттарменқоршағанортадатүйісіпжатады.

«Заттыңықпалы»:этикалықмәселелер

ДжейнБеннетт«Мазасызматерия:заттардыңсаясиэкологиясы»(Vibrant

Matter: a political ecology of things) еңбегінде ол ұсынған ортақ

материалдықтың «бірыңғай тарихы» (4) проблемасыз өзара қарым-

қатынастыңбірінежатпайтынынатапөтеді:«тұңғиықэкологияныңкейбір

нұсқаларына керісінше, менің монизмім бөліктердің жатық үйлесімін де,

ортақрухбіріктіргенәралуандықтыдабілдірмейді»(ІХ).Ісжүзіндеадам

менадамнантысқарынәрсенің,биологияменсаясаттыңкүрделішиелінісі,

«табиғат» сияқты тұңғиық пен әлеуметтік экология терминдерін де басы

артықетіпшығарады.Олөзі«заттыңықпалы»(2)депатағаннәрсеніңаса

жайсыз сипатын көрсету үшін Роберт Салливанның Манхэттен

сыртындағы «Нью-Джерси қоқыс төбесі» туралы суреттемесін мысалға

келтіреді. Бұл қоқыс тастайтын орындағы улы заттар бірігіп, әлі суып

үлгермеген күйінде жер асты суларына барып қосылу қаупін

төндіргендіктен, олардың физикалық ықпалы күшті болатын.

 Адамнан

тысқары бұл тұрақты ықпалдың түп-төркіні бәрібір адамның тұтыну

әрекетініңнәтижесіненпайдаболғанқалдықтардантабылады.

Сол сияқты төмендегі сурет «жымысқы зорлықтың» уақыт пен кеңістік

өлшемдері тұрғысынан қосымша дәлелдерін ұсынып қана қоймайды,

сондай-ақ іс жүзіндегі транскорпореалдықты айқын көрсетеді, өйткені

адамдардың қолынан шыққан заттар жаңа ықпал күшіне ие болады.

ФотографКрисДжорданмынадайтүсініктемебереді:

«Таяуқұрлықжағалауынан2000мильденастамқашықтықтаорналасқан

аралдар тобы – Мидуэй атоллында біздің жаппай тұтынушылығымыздың

қалдықтарытаңғаларлықорынғамыңдағанөліальбатросбалапандарының

асқазанына жиналған. Қанаттары қатайып үлгермей мерт болған

байғұстардыңаталықтарыменаналықтарыолардыңөлекселеріндегітажал

әкелетін қаптаған пластик қалдықтарын қорек етеді; өйткені бұл құстар

Тынық мұхитының кеңістігін жайлаған қоқыстан талғажау іздеуге

дағдыланыпкеткен.http://www.chrisjordan.com/gallery/midway/#about».

Иовино үшін транскорпореалдық шекаралар мен айырмашылықтарды

жоятын қоспаны білдіреді; соның салдарынан адамдық пен адамнан

тысқарыықпалдыңарасындағыөзгешеліктердіажыратумүмкіндігібарған

сайын азая береді. «Постгумандық перформативтілік» (Barad, 120)

терминін ойлап шығарған феминистік ғылым сыншысы Карен Барадтың

еңбегіне сүйене отырып, ол осы түсінікті «адамдық/адамнан тысқары

дуализмді «постгумандық» ауыстыратын, оны диалектикалық әрі күрделі

өлшемдер аясында ығыстырып шығаратын» процесс ретінде сипаттайды

(Stories,459).Мұныңосылайекенінесөзжоқ,өйткеніМидуэйкөрінісіде

кеңейіп келе жатқан ықпал мүмкіндігінің көп жағдайда адамның

техникалық жетістігінен басталатынын көрсетеді; бұл Уэстлинг жоққа

шығарған киборгтер постгуманизмін іске қосу қажеттігін жорамалдай

отырып, әрі қарай Кэри Вулф «адамның тек биологиялық қана емес,

сондай-ақ технологиялық болмыс әлемі арқылы танылатын кескін-

келбетін»сипаттаудыкөздейді(WhatisPosthumanism?XV).

Бұл көзқарас бойынша экокритицизм теориялық бағыт ұстанып, осы

әртүрлі кескін-келбеттіңонтологиялық, эпистемологиялықжәнеэтикалық

мағыналарын зерттейді. Беннет «бірыңғай тарих өзімізді қоршаған әрі

толықтырып тұрған адамнан тысқары әлемге икемділігімізді күшейте

береді. Тұрпаттар арасындағы үйлесімсіз байланыстардың күрделі желісі

туралынәзік түсініктіқалыптастырып, экологияғабарынша саналы түрде

араласуымызға мүмкіндік жасайды деп үміттенеді» (4). Ал енді мұндай

араласудыасақолдайбермейтінбасқаойшылдарэкологиялықпроблемалар

теория арқылы шешім табатынына күмәнмен қарайды. Джон М. Мейер

2001 жылы жарық көрген «Саяси табиғат: эйнвайронментализм және

Батыстық ойдың түсіндірмесі» (Political Nature: Environmentalism and the

InterpretationofWesternThought)еңбегіндеөзпікірінбілдіріп,экологиямен

айналысатынойшылдарменжазушылардың«адамзатпенбасқатабиғаттың

арасындағы қарым-қатынасқа» балама табуға негіз қалайтын жаңа

«дүниетаным»жасауғажаппайжәнежосықсызұмтылысынақарсыекенін

мәлімдеді (22). Ханнес Бергтхаллер бертінде жазылған эссесінде Никлас

Луманның әлеуметтік жүйелер теориясы мен екінші дәрежелі

кибернетикағасүйенеотырып,қазіргізаманғыадамзатқоғамыәрқайсысы

«өзіндік әлемін жасайтын», бірақ «ешбірі басқасының әрекетін бақылай

алмайтын» аутопоэтикалық қызметтік (құқық, саясат, ғылым, дін мен

экономикасияқты)бірліктергебөлініпкеткенінатапкөрсетеді(Cybernetics

and Social Systems Theory, 225). Экокритицизм өз ықпалы арқылы тұтас

қоғамды өзгертуге шамасы келмейтінін мойындап, тәжірибе тұрғысынан

шектеулі екенін білген соң, мұның орнына табиғат пен

эйнвайронментализмніңбеймәлімтұстарынзерттеугекүшжұмсайалады.

Керісінше, Тимоти Мортонның барлық заттардың күрделі өзара

байланысынан сақтандыруды көздейтін «экологиялық ойы»

 да бәрібір

тураосындай проблемағакезігеді. «Климаттыңкүйреу дағдарысысебепті

ұжымшылдықтың жаңа түрлерін жасауға ұмтылған саяси батыл

әрекеттерге»міндеттітүрдетерісқарамағанымен,Мортонәрқашан«біздің

қайдатұрғанымыз,осында бар екенімізтуралы санамызды шайдайашып

беретінбірбеткей,табандытеориялықшешімталдыққа»бетбұрғанымызды

талап етеді (The Ecological Thought, 104). Бұл әдейі қыжыртпалар мен

пайдалы ескертпелер экокритицизмнің «жер кіндігіне байланған»

зерттеулері барысында өз жорамалдары мен доктриналарына сыни

тұрғыданқараудыжалғастыраберуіқажеттігінмеңзейді.

Экокритицизмніңертеңі–шарасыздық,құштарлықжәне

«баяуоқылым»

Өзінің қысқаша тарихында экокритицизм табиғат туралы әуелгі

көркемдіктен тысқары салыстырмалы түрде сыни емес жазбаларынан

бастап осы күнгі кең ауқымды мәдени бітімдері, теориялық айшықтары

мен әр алуан форманы қалпына дейінгі даму жолынан өтті. Әдебиет пен

қоршағанортанызерттеужөніндегіқауымдастықтыңдүниежүзібойынша

қазір әлдеқайда көп талқыға түсетін он әріптес ұйымы қызмет істейді;

экокритицизм мен экология журналдарының мол қатары ішінде

«Экоаймақ» (Ecozon), «Экокритицизм» журналы (The Journal of

Ecocriticism), Үндістанның «Экокритицизм» журналы (Indian Journal of

Ecocriticism),«Экокритицизмзерттеулері»(StudiesinEcocriticism),сондай-

ақ «Әдебиет пен қоршаған орта пәнаралық зерттеулері» (Interdisciplinary

StudiesinLiteratureandEnvironment),«Жасылжазулар»(GreenLetters)бар;

сондай-ақэкокритицизмсанқилыхалықаралықконференциялардыңбасты

тақырыптарының біріне айналған. Дегенмен ол өз қызметіне күмән

келтіретін қозғалыс күйінде қалып отыр. «Экокритицизм» журналы

(Journal of Ecocriticism) басылымының таяудағы тізбекті сандарындағы

пікірталаста экокритицизмнің тиімділігі мен болашағы туралы екі түрлі

көзқарас орын алды. Уильям Мейджор мен Эндрью МакМурри біздің

биологиялық түріміздің «күрделі және ұзаққа созылған ойынының

ақырымен» (1) бетпе-бет жолығатын«шарасызоптимизм» (1) туралысөз

қозғайды. Олар өз еңбектерінің құндылығына (мағынасы тұрғысынан,

экокритицизмді тұтас алғанда) күмәнданып, қозғалыс құрылымдық

ауқымда шатысып қалды деп санайды. Әйтеуір бір жолы табылып,

қағидалы өлшемді қалпына келтіру жөніндегі әуелгі мақсат ұмытылды,

экологиялық тәжірибеге жақындық жойылды. «Әрине, біз тіпті болашақ

қиынболғанымен,беттепбарамыз.Түптепкелгендебіздіңтаңдауымызбар

ма?»(7).БірақжурналдыңкелесісанындаРоманБартошпенГрегГаррард

одан гөрі үмітті жағдайға қайта оралады. Мейджор мен МакМурридің

«ақырзаманына» (2) қарсылық таныта отырып, олар «тәуекелшіл,

толғанысты әрі теңдессіз болашақ» туралы айтады (5),

 сонымен қатар

қоршаған орта проблемаларына қатысты асығыстықты былайша мақұл

көрмейді: «Біз экокритицизмнің үлесі әлем, табиғат пен адам болмысты

жануар туралы қайта ойлануымызға бірте-бірте мәжбүрлейтінімен мәнді

әріқұндыдепесептейміз»(2).Оларөзметодологиясыретінде«әдебиеттің

сыншылар, тіпті тағдырдың соққысына дейін төзіммен куәлік етуі тиіс

ұстамды, қайсар да нәзіктігін» бейнелейтін(5) біздің ойымыздыңекпінін

бәсеңдетіп, «табиғат туралы үстем нормативті түсініктердің сипатына

қарсы шығатын, мұны қоршаған орта апаттарынан зардап шеккен жанды

мақұлықтардың игілігіне жарату мақсатында» қабылданатын пікірдегі

ауытқулар мен тосын жағдайларды қапысыз мұқияттылықпен айқындау

үшінМортонның«Табиғатсызэкология»әрекетінешақырғанұранын(кем

дегенде ішінара) жаңғыртатын егжей-тегжейлі, баяу оқылымды ұсынады

(12). Соңғы жиырма жыл көлемінде экокритицизм өзінің сыншылдық

теориясымен байланысты күрделі мәселелерге талап деңгейінен де биік

жауап қайтара алатын қабілеті бар екенін көрсетті. Ол гуманитарлық

ғылымның алдына «эйнвайронменталдықты» тұрақты проблема етіп

қойды; экологиялық жауапкершілік пен экологиялық әділдік туралы

түсініктің жаһандық деңгейде қанат жаюына септігін тигізді; бізді

«постадам», «посттабиғат» ретінде қамтитын материалдық әлемдегі

күрделіболмысымыздыатапөтіп, бұлкүйлердіңжай-жапсарынәрі қарай

тарқатаберуімізгеқұштарлықтыоятатынжағдайтуғызды.Түйсіккеқарсы

ойлансақ, қоршаған орта дағдарысының жылдамдығымен бетпе-бет

келгенде осылай көрінгенімен, бәлкім, Бартош пен Гаррардтың пікірлері

дұрыс та шығар. Мүмкін экологиялық тәжірибені қалыптастыру не таза

теориялықәдісаясындабаяужәнеегжей-тегжейліоқылымдықайтақолға

алудың заманы туған болар; ол біздің әлемдегі тіршілігіміздің бүгінгі

амалдарынкөрсетіп,оларғаәсерінтигізетін«бейнелеудің»барлықықтимал

қырларын зерттей отырып, бұл жаңа парадигмаларды мәдени үлгілермен

кеңауқымдаұштастырады.

Сілтеме

1. Abram,David.TheSpelloftheSensuous.NewYork:Vintage,1996.

2. Abram,David.BecomingAnimal:AnEarthlyCosmology.NewYork:PantheonBooks,2010.

3. Adamson, Joni. «Indigenous Literatures, Multinaturalism, and Avatar: The Emergence of

IndigenousCosmopolitics».AmericanLiteraryHistory24.1(2012):143–162.

4. Adamson,JoniandScottSlovic.«GuestEditors»Introduction.TheShouldersWeStandon:An

IntroductiontoEthnicityandEcocriticsm».MELUS34.2EthnicityandEcocriticism(2009):5–24.

5. Alaimo, Stacy. «Trans-corporeal Feminisms and the Ethical Space of Nature». Material

Feminisms.Eds. Stacy Alaimo and Susan Hekman. Bloomington, IN: Indiana University Press,

2008.237–264.

6. Alaimo, Stacy. Bodily Natures: Science, Environment, and the Material Self. Bloomington, IN:

IndianaUniversityPress,2010.

7. Alaimo, Stacy. «States of Suspension: Trans-corporeality at Sea» Interdisciplinary Studies in

LiteratureandEnvironment19.3(2012):476–493.

8. Alaimo,StacyandSusanHekman.Eds.MaterialFeminisms.Bloomington,IN:IndianaUniversity

Press,2008.

9. Barad,Karen.«PosthumanistPerformativity:TowardsanUnderstandingofHowMatterComesto

Matter».MaterialFeminisms.Eds.StacyAlaimo andSusanHekman.Bloomington,IN: Indiana

UniversityPress,2008.120–157.

10. Barry, Peter. Beginning Theory: An Introduction to Literary and Cultural Theory. 3rd ed.

Manchester:ManchesterUniversityPress,2009.

11. Bartosch,Romanand Greg Garrard.«TheFunctionofCriticism: AResponsetoWilliamMajor

andAndrewMcMurraysEditorial».JournalofEcocriticism5.1(2013):1–6.

12. Bate, Jonathan. Romantic Ecology: Wordsworth and the Environmental Tradition. London:

Routledge,1991.

13. Bate,Jonathan.TheSongoftheEarth.BasingstokeandOxford:Picador,2000.

14. Bennett, Jane. Vibrant Matter: a Political Ecology of Things. Durham, NC and London: Duke

UniversityPress,2010.

15. Bergthaller, Hannes. «Cybernetics and Social Systems Theory». Ecocritical Theory: New

European Approaches. Eds. Axel Goodbody and Kate Rigby. Charlottesville and London:

UniversityofVirginiaPress,2011.217–229.

16. Bergthaller, Hannes. «What is Ecocriticism?» 27 April 2013. [Online]. Retrieved from:

http://www.easlce.eu/about-us/what-is-ecocriticism/

17. Bookchin, Murray. The Ecology of Freedom: The Emergence and Dissolution of Hierarchy.

Oakland,CA:AKPress,2005.

18. Botkin, Daniel. Discordant Harmonies: A New Ecology for the Twenty-First Century. Oxford:

OxfordUniversityPress,1990.

19. Bryson,J.Scott.Ed.Ecopoetry:ACriticalIntroduction.SaltLakeCity:UniversityofUtahPress,

2002.

20. Buell,Lawrence.TheEnvironmentalImagination:Thoreau,NatureWriting,andtheFormationof

AmericanCulture.Cambridge,MA:HarvardUniversityPress,1995.

21. Buell, Lawrence. The Future of Environmental Criticism: Environmental Crisis and Literary

Imagination.Malden,OxfordandVictoria:BlackwellPublishing,2005.

22. Campbell, Sue Ellen. «The Land and Language of Desire: Where Deep Ecology and Post-

Structuralism Meet». The Ecocriticism Reader. Ed. Cheryl Glotfelty. Athens and London: The

UniversityofGeorgiaPress,1996.

23. Carson,Rachel.SilentSpring.London:PenguinBooks,2000.

24. Clark, John. «A Social Ecology». 2000. [Online]. Retrieved on 15 Feb. 2013 from:

http://theanarchistlibrary.org/pdfs/a4/John_Clark__A_Social_Ecology_a4.pdf

25. Clark, Timothy. The Cambridge Introduction to Literature and the Environment. Cambridge:

CambridgeUniversityPress,2011.

26. Cohen,MichaelP.«BluesintheGreen:EcocriticismunderCritique».EnvironmentalHistory9.1

(2004):9–36.

27. Coole, Diana and Samantha Frost. Eds. New Materialisms: Ontology, Agency, and Politics.

Durham,NC:DukeUniversityPress,2010.

28. Coupe,Lawrence.Ed.TheGreenStudiesReader:FromRomanticismtoEcocriticism.Londonand

NewYork:Routledge,2000.

29. Cowley,Jason. «Editors Letter:Thenewnaturewriting».The New NatureWriting,Granta102

(2008):7–12.

30. Crutzen,Paul J.,andEugene F. Stoermer.«The«Anthropocene».Global Change Newsletter 41

(2000):17–18.

31. Deckard,Sharae.«Editorial».GreenLetters:StudiesinEcocriticism16(2012):5–15.

32. DeLoughrey, Elizabeth and George B. Handley. Eds. Postcolonial Ecologies: Literatures of the

Environment.Oxford:OxfordUniversityPress,2011.

33. Denton,Ted.«DeepEcology».TheSageHandbookofEnvironmentandSociety.Eds.JulesPretty,

AndrewS.Ball,TedBenton,JuliaS.Guivant,DavidR.Lee,DavidOrr,MaxJ.PfefferandHugh

Ward.LondonandNewDelhi:SagePublicationsLtd.,2007.78–91.

34. Derrida,JacquesandDavidWills.«TheAnimalthatThereforeIam(MoretoFollow)».Critical

Inquiry28.2(2002):369–418.

35. Eckersley, Robyn. Environmentalism and Political Theory: Toward an Ecocentric Approach.

Albany,NY:StateUniversityofNewYorkPress,1992.

36. Gaard, Greta. «New Directions for Ecofeminism: Toward a More Feminist Ecocriticism».

InterdisciplinaryStudiesinLiteratureandEnvironment17.4(2010):643–665.

37. Garrard,Greg.Ecocriticism.2nded.LondonandNewYork:Routledge,2012.

38. Garrard, Greg. «Ecocriticism Review of 2010» 12 Feb. 2013. [Online]. Retrieved from:

http://www.academia.edu/1522099/Ecocriticism_Review_of_2010

39. Gifford, Terry. Green Voices: Understanding Contemporary Nature Poetry. Manchester:

ManchesterUniversityPress,1995.

40. Gifford,Terry.Pastoral.LondonandNewYork:Routledge,1999.

41. Glotfelty, Cheryll and Harold Fromm. Eds. The Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary

Ecology.Athens,GA:UniversityofGeorgiaPress,1996.

42. Goodbody, Axel and Kate Rigby. Eds. Ecocritical Theory: New European Approaches.

CharlottesvilleandLondon:UniversityofVirginiaPress,2011.

43. Grove,RichardH.GreenImperialism:ColonialExpansion,TropicalIslandEdensandtheOrigins

ofEnvironmentalism,1600–1860.Cambridge:CambridgeUniversityPress,1995.

44. Guha, Ramachandra and JuanMartinez-Alier.Varietiesof Environmentalism:Essays North and

South.LondonandNewYork:Routledge(Earthscan),1997.

45. Haraway, Donna. Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature. New York and

London:Routledge,1991.

46. Head,Dominic.«EcocriticismandtheNovel».TheGreenStudiesReader:FromRomanticismto

Ecocriticism.Ed.LaurenceCoupe.LondonandNewYork:Routledge,2000.235–242.

47. Head,Dominic.TheCambridgeIntroductiontoModernBritishFiction,1950–2000.Cambridge:

CambridgeUniversityPress,2002.

48. Heise, Ursula K. Sense of Place and Sense of Planet: The Environmental Imagination of the

Global.Oxford:OxfordUniversityPress,2008.

49. Huggan,GrahamandHelenTiffin.PostcolonialEcocriticism:Literature,Animals,Environment.

AbingdonandNewYork:Routledge,2010.

50. Iovino, Serenella. «Material Ecocriticism. Matter, Text, and Posthuman Ethics». Literature,

Ecology,Ethics.Eds.TimoMüllerandMichaelSauter.Heidelberg:WinterVerlag,2012a.

51. Iovino,Serenella.«StoriesfromtheThickofThings:IntroducingMaterialEcocriticism»[partof

Serenella Iovino and Serpil Oppermann «Theorizing Material Ecocriticism: A Diptych»]

InterdisciplinaryStudiesinLiteratureandEnvironment19.3(2012b):448–475.

52. Kerridge,Richard.«EcologicalHardy».Eds.KarlaArmbrusterandKathleenR.Wallace.Beyond

Nature Writing: Expanding the Boundaries of Ecocriticism. Virginia: The University Press of

Virginia,2001.126–143.

53. Kerridge,RichardandNeilSammells.Eds.WritingtheEnvironment.LondonandNewYork:Zed

BooksLtd.,1998.

54. Latour,Bruno.WeHaveNeverBeenModern.Trans.CatherinePorter.Cambridge,MA:Harvard

UniversityPress,1993.

55. Latour, Bruno. Pandoras Hope: Essays on the Reality of Science Studies. Cambridge, MA:

HarvardUniversityPress,1999.

56. Liu,Alan.Wordsworth:TheSenseofHistory.Stanford,CA:StanfordUniversityPress,1989.

57. Major, William and Andrew McMurry. «Introduction: The Function of Ecocriticism; or,

Ecocriticism,WhatIsItGoodFor?»TheJournalofEcocriticism4.2(2012):1–7.

58. Marx,Leo.TheMachineintheGarden:TechnologyandthePastoralIdealinAmericanCulture.

Oxford:OxfordUniversityPress,1964.

59. Mayer, Sylvia. «Ecofeminism, Literary Studies and the Humanities». Nature in Literary and

CulturalStudies: Transatlantic Conversations on Ecocriticism. Eds. Catrin Gersdorf and Sylvia

Mayer.Amsterdam:Rodopi,2006.113–128.

60. Mazel, David. American Literary Environmentalism. Athens, GA: University of Georgia Press,

2000.

61. Meeker,Joseph.TheComedyofSurvival:StudiesinLiteraryEcology.NewYork:Scribner,1974.

62. Merchant,Carolyn.Earthcare:WomenandtheEnvironment.NewYork:Routledge,1995.

63. Meyer, John M. Political Nature:Environmentalismand the InterpretationofWestern Thought.

Massachusetts:MITPress,2001.

64. Moore,JasonW.«TheModernWorldSystemasEnvironmentalHistory?EcologyandtheRiseof

Capitalism».TheoryandSociety32.3(2003):307–377.

65. Morton,Timothy.EcologyWithoutNature:RethinkingEnvironmentalAesthetics.Cambridge,MA:

HarvardUniversityPress,2007.

66. Morton,Timothy.TheEcologicalThought.Cambridge,MA:HarvardUniversityPress,2010.

67. Mukherjee,PabloUpamanyu.PostcolonialEnvironments:Nature,CultureandtheContemporary

IndianNovelinEnglish.BasingstokeandNewYork:PalgraveMacmillan,2010.

68. Naess, Arne. «The shallow and the deep, long-range ecology movement. A summary». Inquiry

16.1(1973):95–100.

69. Niblett,Michael.«World-Economy,World-Ecology,World-Literature».GreenLetters: Studies in

EcocriticismGlobalandPostcolonialEcologies16(2012):15–31.

70. Nixon,Rob.SlowViolenceandtheEnvironmentalismofthePoor.Harvard: Harvard University

Press,2011.

71. Parham,John.«ThePovertyofEcocriticalTheory:E.P.ThompsonandtheBritishPerspective».

NewFormations64(2008):25–38.

72. Parham,John.GreenManHopkins:PoetryandtheVictorianEcologicalImagination.Amsterdam

andNewYork:Rodopi,2010.

73. Parham, John. «Two-Ply»: Discordant Nature and English Landscape in Alice Oswald’s Dart.»

RevistaCanariadeEstudiosIngleses64(2012):111–129.

74. Phillips,Dana.TheTruthofEcology:Nature,Culture,andLiteratureinAmerica.Oxford:Oxford

UniversityPress,2003.

75. Plumwood,Val.FeminismandtheMasteryofNature.London:Routledge,1993.

76. Ramos-Pérez,Isabel.«InterviewwithRichardKerridge».Ecozon@3.2(2012):135–144.

77. Rigby, Kate. «Ecocriticism» Introducing Criticism at the 21st Century. Ed. Julian Wolfreys.

Edinburgh:EdinburghUniversityPress,2002.

78. Rueckert, William.«LiteratureandEcology: An Experiment inEcocriticism».The Ecocriticism

Reader:LandmarksinLiteraryEcology.Eds.CherylGlotfeltyandHaroldFromm.Athens,GA:

UniversityofGeorgiaPress,1996.105–123.

79. Sandilands, Catriona. The Good-Natured Feminist: Ecofeminism and the Quest for Democracy.

Minneapolis,MN:UniversityofMinnesotaPress,1999.

80. Slovic, Scott. «Editor’s Note». Interdisciplinary Studies in Literature and Environment 19.3

(Summer2012):443–4.

81. Snyder,Gary.ThePracticeoftheWild.Berkeley,CA:Counterpoint,1999.

82. Soper,Kate.WhatisNature?Culture,Politicsandthenon-Human.Oxford:Blackwell,1995.

83. UniversalDeclarationoftheRightsofMotherEarth.2010.[Online].Retrievedon15Feb.2013

from:http://pwccc.wordpress.com/programa/.

84. Waller,L.Elizabeth.«WritingtheReal:VirginiaWoolfandanEcologyofLanguage».NewEssays

inEcofeministLiteraryCriticism.Ed.GlynisCarr.Cranbury,NJ:AssociatedUniversityPresses,

2000.137–156.

85. Westling,Louise.TheGreenBreastoftheNewWorld:Landscape,Gender,andAmericanFiction.

Athens,GA:UniversityofGeorgiaPress,1996.

86. Westling, Louise. «Literature, the Environment and the Question of the Posthuman». Nature in

LiteraryandCulturalStudies:TransatlanticConversationsonEcocriticism.Eds.CatrinGersdorf

andSylviaMayer.Amsterdam:Rodopi,2006.25–49.

87. Wheeler, Wendy. The Whole Creature: Complexity, Biosemiotics and the Evolution of Culture.

London:LawrenceandWishart,2006.

88. Wheeler,WendyandHughDunkerly.«Introduction».NewFormations64(2008):7–15.

89. Williams,Raymond.TheCountryandtheCity.London:HogarthPress,1985.

90. Wolfe, Cary. Ed. Zoontologies: The Question of the Animal. Minneapolis, MN: University of

MinnesotaPress,2003a.

91. Wolfe,Cary.AnimalRites:AmericanCulture,theDiscourseofSpecies,andPosthumanistTheory.

Chicago:UniversityofChicagoPress,2003b.

92. Wolfe,Cary.WhatisPosthumanism?Minneapolis,MN:UniversityofMinnesotaPress,2010.

Ескертпе

1. Ричард Керридж өзі «экокритицизмге» басымдық бергенімен, кейбіреулердің тарапынан

«эйнвайронменталдықсын»қарастырылып,кеңауқымдыэкологиялыққозғалысқабіршама

жақынқашықтықтымеңзейтінінжобалайды(Рамос-Перескесілтемежасалды).

2. Мысалы, экокритицизмнің әуелгі анықтамалары экологиялық үйлесім мен тепе-теңдікке

негізделді, ал енді оларды «тепе-теңдіктен соңғы» көзқарастар ауыстырды. Даниэл

Боткиннің«Қайшылықтыүйлесім:ХХІғасырдағыжаңаэкология»(DiscordantHarmonies:A

NewEcologyfortheTwenty-FirstCentury)кітабыэкокритицизмніңқайшылықты,жандыжәне

өзгермелі үлгісінің енгізілуіне айрықша ықпал етті. Бұл тепе-теңдіктен соңғы экологияда

«Жернысанемес,процессретіндеоңайыраққабылданады»(Garrard,Ecocriticism,204).

3. Бастапқыкезеңдердегіэкологиялықойдыңтүп-тамырынтабубойыншамаңыздыжұмыстар

атқарылғанына, мысалы, Ричард Гроувтың «Жасыл империализм: отарлық жаулап

алушылық, тропиктік аралдар жұмағы және эйнвайронментализм төркіні, 1600–1860»

(Green Imperialism: Colonial Expansion, Tropical Island Edens and the Origins of

Environmentalism, 1600–1860) еңбегінде отарлық тәжірибеге қатысты экологиялық

мағлұматтарзерттелгенінеқарамастан:«Отарлықжаулапалушылықжалғасабергендіктен,

еуропалықтар мен отарлық түкпірде тұратын жергілікті халықтардың экологиялық

тәжірибесітабиғаттыеуропашажаңаданбағалаутұжырымдарындажәнееуропалықтардың

экономикалық әрекетінің жаңадан «ашылып», отарланған жерлердің халықтары мен

қоршаған ортасына зарарлы әсері туралы өрістеген түсініктерде ұдайы мейлінше үстем,

белсенді қызмет атқарды (3); Джонатан Бейттің (және басқалардың) романтик ақындар

шығармашылығындағы экологиялық ой туралы пікірталастары; Джон Пархам ақын

ДжерардМэнлиХопкинстуралы(GreenManHopkins)«Хопкинс– жасыл адам» еңбегінде

шұқшиязерттеп,Викториялықэкологиялықбейнетуралытеорияныжасады.

4. БұлілкіэкокритицизмеңбектерініңқатарынаЛеоМаркстің«Бақішіндегімашина:Америка

мәдениетіндегітехнологияжәнебақташылықмұрат»(TheMachineintheGarden:Technology

andthePastoralIdealinAmericanCulture,1964),РаймондУильямстың«Даламенқала»(The

Country and the City, 1973), Джозеф Микердің «Жан сақтау комедиясы» (The Comedy of

Survival,1974) және Уильям Рюкерттің1978 жылы жарық көрген«Әдебиет пен экология:

экокритицизмдегітәжірибе»(LiteratureandEcology:AnExperimentinEcocriticism)эссесі(ол

«экокритицизм»терминіналғашқолданғанеңбекретіндежиіаталады)жатады.

5. Ричард Керридж экокритицизмді «қоршаған ортаның жаратылыстану, география мен

әлеуметтанудантысқарыайналыпөтіп,«гуманитарлықғылымдарға»қарайкешігіпжасаған

қадамы»депсипаттайды(WritingtheEnvironment,5).

6. Аксел Гуддом мен Кейт Ригби өздерінің «Экокритицизм теориясы: жаңа еуропалық

көзқарастар» (Ecocritical Theory: New European Approaches) еңбегіне кіріспесінде әуелгі

экокритицизмнің сыншылдық теориясынан «бас тартуы» оның өзінің «теориялық мезеті»

болды(1).

7. Барриатапөткендей,Дерриданың«Грамматология»(Grammatology)еңбегіненалынғанбұл

үзінді«кезкелгенболмыслингвистикалықсипатта,сондықтантілдентысқарыөмірсүретін

«нақты»әлемтуралысөзетудіңмәнісіжоқдейтінтөтеншемәтіншілдіктіақтапалуүшін»

көпжағдайдаконтекстентысқаралады(68).

8. Геррард айтқандай, бұл сөз тіркесі әдейі емес түрде ең «қарадүрсін» ақпараттың өзінің

мәдени құрылымына меңзейді; іс жүзінде «озон тесігі» озонның сарқылу құбылысының

метафорасыболыпсаналады.

9. Мысалы,РоманБартошпенГрегГаррард«Экокритицизмәдебиеттіқұралдандыруғатіпті

өзмүддесіүшінқарсыболуғатиіс»деппайымдайды(түпнұсқағасәйкесерекшеленді).

10. Іс жүзінде кейбір бірінші толқын экосыншылары сыншыл дискурстың нақты

шарттылықтарынанбастартқанды,оныңорнынаөзеңбегінәдебиеткежауапретіндетабиғат

әлеміменарадағыбайланыстуралыөмірбаяндықәңгімелергекелетіннарративтізерттеу

түріндеұсынғандықалады.МұныМайклП.Коэнэкокритицизмнің«мадақжырмектебі»деп

сипаттады(21).

11. Бұл сөз тіркесін Дэвид Абрам өзінің «Сезім арбауы» (The Spell of the Sensuous)еңбегінде

адамды табиғаттан жоғары қоятын иерархиялық негіздемелерді жою мен адамнан

тысқарының ажырамас құндылығының терең экологиялық мәнін орнықтыру үшін ойлап

шығарғанболатын.

12. Тұңғиық экология қолдайтын экоцентризм: «біздің қалған табиғаттағы тиесілі орнымыз

туралы мәселені адамзат қауымдары үшін неғұрлым сәйкес келетін әлеуметтік, саяси

механизмдер жөніндегі мәселеден бұрын қарастырады. Бұл әлеуметтік және саяси

мәселелер осы әлдеқайда іргелі мәселенің сәйкес анықтамасынан тамыр тартуы ең

болмағандасоғансәйкесуітиіс»(Eckersley,28)

13. «Бостандық экологиясы» (The Ecology of Freedom) атты ықпалды еңбегінің 1991 жылы

жарық көрген басылымына кіріспесінде Мюррей Букчин біздің қоршаған ортада ірге

тебуіміздің негіздері туралы өз көзқарасын қысқаша түрде былай жеткізеді: «Мен бұл

проблемалартабиғатәлемінеадамныңөндіруіментұтынуынақажетті«ресурстардың»жай

жиынтығы ретінде қарайтын капитализмнің иерархиялық, таптық және қазіргі бәсекелі

жүйесіндепайдаболатынынкөрсеткімкелді.Бұләлеуметтікжүйеөтежыртқышмінезді.Ол

адамның адамға үстемдігін идеологияға айналдырып, соған сәйкес «адам» «табиғатқа»

билігінжүргізугетиісболды(65).

14. Оғанкейдеадамбаласынжеккөретінітуралыкінәтағылды.«Тұрғылықтыхалықтыңсанын

едәуір азайту» қажеттігі Арне Наисс пен Джордж Сешннің «Тұңғиық экология үшін

түпнегіз»(PlatformforDeepEcology,1984)еңбегініңсегізтармағыныңбіріболыпсаналады

(cited in Denton, 80). Бұл мәселе кейде адамшылыққа қайшы әрекеттермен түсіндіріледі.

Мысалы,«Бәріненбұрын–Жер»қозғалысыныңәуелгібелсенділеріхалықсанынреттеудің

амалыретіндежұқпалыауруларменаштықтымақұлдаған(Denton,87).Бірақбасқатұңғиық

экологтер антигуманизм жөніндегі айыптауларды мүлде жоққа шығарып, «басқа

биологиялық түрлер тәрізді адамдар да рахаттанып өмір сүруге, басқа адамдардың,

қауымдардың, мәдениеттердің және өзге жалпы тіршілік сипаттарының сұраныстарына

елгезектік танытып жатса, онда солай істеуге хақылы» деп атап көрсетеді (Eckersley, 56

түпнұсқаға сәйкес ерекшеленді), сондай-ақ адамдардың барлығы бірдей дәрежеде

экологиялық зардап шеге бермейтінін айтады. Грег Гаррард үшін халық санының шектен

тыскөптігіэкокритицизмніңәлідетиістідәрежеденазараудараберетінпроблемаларының

бірі(Reviewof,2010).

15. Атап айтқанда, Джон Кларк өзінің «Әлеуметтік экология» атты эссесінде әлеуметтік

экологияныңкүрделіәріегжей-тегжейлітүсінігінберді.

16. Бұлэкокритицизмніңбіріншітолқыныныңқаттықысқартылғантүсіндірмесі.Яғнимәдени

құрылыс ықпалын Буэллдің әу баста-ақ сезінгенін жоққа шығарып, кейбір әуелгі

экосыншылардың заманауи теориямен ерекше әуестенгенін, айталық, Сью-Эллен

Кэмпбеллдің «Экокритицизм оқырманы» (The Ecocriticism Reader) журналында жарық

көрген «Жер және тілек сөзі: тұңғиық экология мен поструктурализмнің кездесуі» эссесі

арқылыкөрсетеді.

17. Тағы да бұл жинақтау көркем әдебиетке жатпайтын жазба мысалдармен байланысқан

дауыстардиапазонын,күрделілікпеншынжасандылықтынегіздейалмайды.

18. ТерриГиффордқоршағанортаменәлеуметкеқатыстыбақташылықұғымынбелгілеуүшін

«постпасторалдық» терминін ойлап тапты. Гиффордтың постпасторалдығы үшін алты

аспект бар: біріншіден, табиғат әлеміне үн қатқандағы үрей; екіншіден, табиғатта

шығармашылық, жойғыш күштер іргелес тіршілік кешетінін мойындау; үшіншіден,

адамның ішкі табиғаты оның сыртқы табиғатпен қарым-қатынасы арқылы ашылатынын

сезіну;төртіншіден,табиғаттыңмәденижәнемәдениеттіңтабиғисипаттарынбірмезгілде

түйсіну; бесіншіден, адам санасы экологиялық ожданды оята алатынына сенім;

алтыншыдан, әлеуметтік езгіге алып келетіной экологиялық қанауды да тудырады (Head,

ModernBritishFiction,193).

19. Бұл проблемалар туындағанға дейін Атлант мұхитының екі жағында осы мәселелерді

қарастырған еңбек пайда болып, екінші толқынға екпін берді. Луиза Уэстлинг «Жаңа

Әлемніңжасылтөсі»(TheGreenBreastoftheNewWorld,1996)еңбегіндеХХғасыркөркем

әдебиетінделандшафтпенқоршағанортаныбаптаудағыгендердіңалатынорнынзерттейді;

Дэвид Мазел «Америка әдеби эйнвайронментализмі» (American Literary Environmentalism,

2000)зерттеуіндешөлдаланыңидеологиялықбітіміменоныңотарлықәрекеттердегімәніне

бойлайды;РичардКерридж«Хардиэкологиясы»(EcologicalHardy,2001)кітабындаТомас

Хардидің «адамдардың қоршаған ортаға материалдық, мәдени және эмоциялық

ықпалдарыныңәралуандығын»зерделеуәдістерінбайыптайды(126).

20. Тимоти Кларк бұл көзқарастың жай-жапсарынөзінің«Болмысжазбасы: ВирджинияВулф

пен тіл экологиясы» эссесінде Вирджиния Вулфтың «Толқындар» (The Waves)

шығармасындағы Л.Элизабет Уоллердің феминистік пайымы арқылы айқындап,

«Вирджиния Вулфтың композициялық әдісі әйел тәнінде орналасқан, жоғалған, бірақ

шеттетілмеген адам табиғатына әдетте жабық тұратын жолды ашып бергені көрінетінін»

айтады(Clark,116).

21. Том Риганның еңбегіне жүгіне отырып, Тимоти Кларк Галапагос аралдарындағы

нашарларының ішінен іріктеліп алынған жабайыланып кеткен ешкілерді қамтитын

экологиялық жаңғырту үлгісін мысалға келтіреді де, адам сипатты жануарлардың

жарамсызын таңдауды талап ететін осыған ұқсас жағдайларда экологтердің биоөзектік

жауапкершілігінеқатыстысауалқояды(181).

22. Ол Донна Харауэйді осы киборгтік постгуманизммен байланыстырғанда Харауэйдің өзі

мойындайтын«кекесіндісаясимиф»(Haraway,191)туралыкөзқарастыескермейді.Харауэй

киборгтің бейнесін пайдаланғанда бойында адам, жануар мен машина сипаттары

арасындағыайырмашылықжойылғантосынмақұлықтыалғашығараотырып,постадамдық

ой үшін тұжырым жасағысы келеді. Оның ойынша, киборг бейнесі арқылы біз адамды

дұрысзерттейаламыз.

23. РобертСалливанныңНью-Джерсидегіқоқыстастайтынорынтуралысипаттамасымынадай:

Кешежаңбыржауыпөткен,сондықтанменазғантайсушайындысыныңағынынтапқанша,

төбенің беткейінен төмен қарай жылжыған қара тұнбаның қоқыс екені көрінді. Бірнеше

сағаттансоңбұлағынМедоуленджерастысуларынабарыпқосылатынсаңылаутабады;ол

улызаттарменараласады.Бірақнақосыарадажаңаданпайдаболған,әбденласкішкентай

ағын таза бұқтырылған еттің майын, цианидті, мышьякты, кадмийді, хромды, мысты,

қорғасынды,никельді,күмісті,сынаппенмырыштыөзбойыментасымалдапбарады.Мен

бұл сұйыққа саусағымды батырып көріп ем, оның ұшы көгілжім қоңырқай түске боялып

шығакелді;сұйықжылыәріжұмсақкөрінеді(Sullivan,1998,citedinBennett,6).

24. Бертхаллербылайпайымдайды:Экокритицизмэкологиялыққозғалыстыңжайакадемиялық

шеңберіменшектеліпқалмай,одандабасқабірдеңгейгекөтерілгенкездебұлқозғалысты,

жалпысана-сезімдікөтерунежаңақызметкерлердітартудангөрі,әлдеқайдабағалықызмет

түрінеайналдыраалады(Cybernetics,227).

25. Мұның жаңа материализм туралы түсінікпен, Мортонның жоғарыда айтылған безендіру,

оның мазасыз ықпал мүмкіндігі мен адамдық/адамнан тысқары шиеленіс өнімдеріне

жасалатын «ақырын зорлықты» бейнелейтін (плутоний мен пенополистирол сынды)

«гиперобъектілерін»(19)қайтажаңғыртатын«тор»туралыидеясымен(Ecological,8)ортақ

тұстарыкөп.

26. Мортонүшінбұл–белгілідәрежедеқолжеткізіліпқойғанболашақ.Көптегенэкологиялық

жазбалардың мұңды сарынына түзету енгізетін үзіндіде ол былайша пайымдайды:

Эйнвайронментализмніңкөпжағдайдаақырзамандықбелгілерібар.Оләлемніңкүйрейтіні

туралы ескертіп, одан бас тартады. Рейчел Карсонның «Үнсіз көктем» (Silent Spring)

шығармасының атауы барлығын меңзеп тұр. Бірақ бәрі ойлағандай емес: ақырзаман өтіп

кетті. Біз айналамызға у шаштық. Ядролық бомба жардық. Климатты өзгерттік. Міне,

ақырзаманнан кейінгі жағдайымыз осы. Тарихтың соңғы нүктесі қойылған жоқ. Біз оның

бастауында тұрмыз. Экологиялық ой бәрінің алдын алады. Ол біздің ұйқыдан жаңа ғана

оянып,жан-жағымызғақарайбастағанымыздыбіледі(Ecological,98).

сегізіншіТАРАУ

Қоректікзаттар:ЛуисКэрроллдыңАлисатуралыкітаптарындағы

тағам,жануарларменөзгетіршіліктүрлері

МайклПэрришЛи

Майкл Пэрриш Ли Ноттингем университетінде ХІХ ғасыр әдебиеті, нарратив теориясы мен

жануарлар туралы зерттеулер бойынша дәріс береді. Бұл эссесінде ол «Алиса ғажайыптар

елінде» (Alice in Wonderland) ертегілік шығармасын зат теориясы, әрекетшіл желі теориясы,

жануарлардызерттеутеориясытұрғысынанталдайды.

Біз Луис Кэрроллдың «Алисаның ғажайыптар елінде басынан

кешкендері»(Alice’s Adventures in Wonderland, 1865) ертегісінің заттарды

жануарлармен, тағаммен теңдестіретін кейіпкері – Үйректен не біле

аламыз? Үйрек өзінің табанды «менін» мешкей ретінде бір мезгілде әрі

білгіштігі, әрі мәртебеcі арқылы айқындайды: «Мен затты тапқан кезде

«оның»жеткіліктідәрежедежақсыекенінажыратабілемін,–дейдіүйрек,–

оләдеттебақанемесеқұртболады».

Бірақжеугежарайтынжәндікретінде

үйректің «өзінің», «заттардың» тағамдық тізіміне ілінеді; оның

субъективтігі осыған негізделген. «Заттардың аздап адамдық сипаты бар

сияқты, ал адамдар заттарға біршама ұқсас сияқты көрінетін» «зат

теориясының» онтологиясына өзін және затты сәйкестендіру белгілі

дәрежедеадасушылықболғанымен,

 «Ғажайыптар еліндегі» бұл керемет

жануарлар зат теориясында жасырын жатқан антропоморфизмді

тұспалдайды. Үйректің пікірінше, заттар таңғажайып түрде адамдық

сипаттакөрінетінобъектілеремес,жеугежарайтын,өздерініңдетәбетібар

тіршілік бітімдері болып саналады (Alice’s Adventures in Wonderland, 75).

Әлбетте, зат теориясы заттардың жандылығы туралы бірқатар қызықты

пікірталас туғызды, бірақ бұл пікірталастың шеңберін қоректік заттарға

дейін кеңейтетін болсақ, онда заттардың «өмірін» сол қалпынша

қабылдауға, олардың тұрпаттылығы мен жан сақтауына салмақты түрде

назараударуғатиіспіз.Бізендізаттарәлеміадамнантысқарыжануарларды,

ықпалменнысанның,тірі менөлінің түйіскен жеріндеазыққаайналатын

нәрселердіқосып алып,кеңейіпкележатқанын көреміз.Заттардызерттеу

аясын адам/зат дихотомиясынан тысқары кеңейтуге талпынып, бұл эссе

Бруно Латурдың әрекетшіл желі теориясына (ӘЖТ) жүгінеді де, Луис

КэрроллдыңАлисатуралыкітаптарынданешетүрлікереметтердітуғызған

адамдар, заттар, жануарлар мен тәбеттер шиелінісін зерделейді. Бұл

мәтіндер «адам» мен «жануар» жеке категорияларының викториялық

тұрақсыздығынымыраластыруғатырысадыдепесептеймін;барғансайын

тауарланыпбаражатқан,барлықжанды,жансызнәрсесітұтынусипатында

болып көрінетін мәдениеті бар эволюциялық теория септігін тигізеді.

Кэрролл толығымен әлеуметтік сипатқа ие болған, түгелдей

заттандырылығанәлемдіалғатартады;адамдар,жануарларменнысандар

жеугежарайтынзаттардыңжелілеріндеөзорныүшінсаудаласады,бөлісіп,

таласады.

Мен Алиса туралы кітаптарды оқу барысында адамнан тысқары

жануарлардыңзорлықшыләлемінеқоректіпайдалануарқылыдендепеніп,

зат теориясын күрделендіре түсуге үміттенемін. Бұл үшін қазіргі әдеби

зерттеулер қамтып отырған заттар туралы ойдың екі негізгі арнасына

біршама көңіл бөлген абзал. Біріншіден, бұл – зат теориясының бәрінен

бұрынБиллБраунарқылытанылғанхайдеггерлікүлгісі.ДжонатанЛэмбтің

пікірінше,ойдыңбұларнасы«адаммақсатынақызметететіннысандармен

олай жасамайтын заттар арасындағы айырмашылыққа»

 байланысты.

Браунға сәйкес, бұл теория «бір жағынан қалай екенін байқап көру үшін

заттарға тұтыну нысандары ретінде арнайы қарайтын ойды құрбандыққа

шалса, екінші жағынан, біздің заттарға қатынасымызды капитализмнің

мәдениқисынытұрғысынантүсіндіреалмақемес»(ASenseofThings,pp.5–

6).Қарадүрсін«объектіні»одангөріғажайып,тіптіасқақкөрінетін«затты»

баламасынанажыратуүшінзаттеоретиктерікапиталистікнеадамисипатта

көрінетін кез келген айналымнан, айырбастан алып тастауға тырысады.

Браунныңсөздерібойынша:

«Біз тіршілігіміздің айналымында жүрген нысандарға олар тарих, қоғам, табиғат немесе

мәдениеттуралынеақпарбередіекендепкөзтастаймыз...Біздерүшінқызметінтоқтатқансәтте...

олардың өндіріс пен бөлініс, тұтыну мен ұсыну тізбегіндегі ағыны бұғауланған мезетте дереу

нысандардыңзаттылығынаназараударабастаймыз».

Заттардың белсенділігін тежегісі келетін капиталистік қисын зат

теориясы үшін тым таршылық еткенімен, таяуда Кэтрин Галлахер ХІХ

ғасырдағы капитализм концепциясы «органикалық, бейорганикалық

табиғатарқылыайналыстаболатынақырғыаңсарменқуатнекүш»ретінде

танылатын «органикалық өмірдің өзіне» негізделгені жөнінде тұжырым

жасады.

Мысалы,«Халықсаныныңнегіздерітуралыэссе»(AnEssayonthe

Principle of Population, 1798)

 еңбегінде дамытылып, тек «өндіріс пен

айырбас тәсілдеріне» ғана емес, сондай-ақ «популяциялар, азық-түлікпен

қамтамасыз ету арасындағы байланыс» пен «олардың жалпы тіршілік

формаларына тигізетін ықпалына» (Gallagher, The Body Economic, 3) мән

беретін «Томас Роберт Мальтустың ойынан туған» «өмір мен өлім

проблемасын»қамтыған(Gallagher,TheBodyEconomic,4,3)XIXғасырдың

экономикалық ауыртпалықтарынан тысқары заттар тіршілігіне мүмкіндік

беріп,жүзегеасатынВикториядәуірініңзаттарынзерттеудентапқанынан,

жоғалтатыны көп болуы ықтимал. Зат теориясы адамды артта қалдыру

үшін барлық күшін жұмылдырып, Стивен Коннор айтпақшы, «жасырын

антропоморфизм»жәрдеміменәрекететеді.

Адамныңқатысыбарсаладан

аулақкеткенжағдайдағаназаттарөзболмысынтанытабастайды;адамзат

тұқымы бейне бір жалғыз биологиялық түр болған сияқты. Бұл теория

заттардың даралығы мен айрықшалығына ден қойғандықтан, Чарльз

Дарвинніңтүраралыққатынастар«шиеленіскенжиынтығының»елесіқуып

жүрген

 Луис Кэрролл сынды орта Виктория дәуірінің тұлғалары жоққа

шығару қиын деп санаған формаларды, жүйелерді жасайтын арналарды

ұмытқалдыруғамәжбүретеді.Викториялықтауарлыкапитализмініңөрлеуі

эволюциялық теория дәуірінде жүзеге асқанын есте ұстаған маңызды; ол

кездеадам/объект қатынасыныңпроблемалары адамдарменөзгетіршілік

формаларыныңарасындағышиеленістергебайланыстықарастырылатын.

Эндрю Х.Миллердің пікірінше, XIX ғасырда капитализмнің салтанат

құруымен қатар, Виктория дәуірінің ортасына қарай «әлеуметтік,

адамгершілікөмірмүлікпентауардыңқоймасына,адамдардыңәрекеттері

менсенімдерібасқалардыңэкономикалықтәбетінтойдыруүшінкөпшілік

алдына қойылатын көрмегеайналып барады» дегеналаңдаушылықпайда

болды (Novels Behind Glass, 6). «Алисаның ғажайыптар елінде басынан

кешкендері» ертегісіндегі «объектілер», Нэнси Армстронг айтқандай,

«салғырт та, үнсіз де емес» (The Occidental Alice, 559). Бірақ Дарвин

пікірсайыстары қызып жатқан уақытта Кэрроллға бұл «экономикалық

тәбеттер әлемінің» тәжірибесі «табиғат шеңберінде алшақ, бірақ өзара

күрделі қатынастардың желісі арқылы байланысқан», «бір-бірімен

қоректенетін» мақұлықтар арасындағы биологиялық «тіршілік үшін

күрестің» тәни ашқарақтығынан бөлек болуы мүмкін емес еді (Darwin,

OriginofSpecies,648,101,102).

Кэрроллүшінкапиталистікайналымжай

иелік пен меншіктің мәселесі болып қана қойған жоқ; ол сондай-ақ

ғажайып түраралық байланыстар мен барлық тараптар субъект, объект,

жыртқыш әрі құрбандық кейпінде болудың арасында жылыстап жүре

алатын қатынастардан көрініс тапты. Алиса туралы кітаптарды зат болу

дегенайналымнан, өзара байланыстан не басқалардыңпайдалану, тұтыну

ықтималы жағдайынан қол үзіп шығу емес; мұндай желілер – адамның

ауқымынаншығыпкеткенкездесолардыңбөлшегінеайналуытиіс,Браун–

викторияшылемес;ісжүзіндеәдебизерттеулердегізаттартуралыекінші,

объекті мен айналымға қолайлы ой арнасында Джон Плоц пен Элейн

Фридгуд сынды ғалымдардың викториялық қолтаңбасы бар.

 Бұл

ойшылдарАрджунАппадурайдыңредакцияланған«Заттардыңәлеуметтік

өмірі» (The Social Life of Things, 1986) еңбегіне қарағанда Мартин

Хайдеггердің ықпалына азырақ ұшыраған барынша қарапайым

траекторияны ұстанады.

 Олар заттарға меншік есебінде тұтыну тауары

ретінде адамзат тарихы мен мәдениеті жөніндегі баян сипатында қарауға

мейлінше икемділік танытады. Алайда бұл ойшылдар Фридгуд «заттар

ішіндегіидеялар»(TheIdeasinThings,76)депатағаннәрсегебатылдықпен

үңіледі; ал олардың заттары – Лэмб пен Браун баяндаған тұрғыдан

келгенде, біршама адамдық сипатын ең кемі анықтамалармен, мән-

мағыналармен және олардың қолданыс белгілерімен шектелген көптеген

объектілердісақтаған.Біздіңөззатымызғаиеболуымызбенолардықорек

етуімізгемүмкіндікберместен,ЛуисКэрроллдыңАлисатуралыкітаптары

ойдың осы екі арнасын жемісті дәнекер ете алады. Олар бізге таңғалыс,

беймәлімдік, толассыз молшылық пен зат теориясының таңғажайып

«заттарының» субъектілері мен объектілері арасына өзара қым-қиғаш

байланыс ұсынады, бірақ айналым мен тұтынуды терезеден лақтырып

тастамайдынемесегуманитарлықобъектілергеқайтамойынбұрмайды.Зат

теориясы Хайдеггердің заттарды «тәуелсіз», «өзіне-өзі сүйенетін» деп

қарайтын көзқарасының аясында қалғанымен,

 Алиса туралы кітаптар

бізге заттарды желілердің ішінде көрсетеді; ал бұл желілер заттарды

ығыстырып шығаратындықтан, олардың адамнан тыс пайдасы болады.

Меніңше,қорек(ас,тамақ)осыжелілергебіздіңжолымыздыашыпбереді.

Қандай зат қорекке жатады? Э.М. Форстердің пайымынша, «көркем

әдебиетте астың, негізінен, әлеуметтік сипаты бар. Ол кейіпкерлерді

бірлікте көрсетеді,бірақолардың тамаққа физиологиялықсұранысы,оны

рахаттана тұтынуы сирек суреттеледі».

 Мен Форстердің мысалға

келтіргентұжырымындаХІХғасырдағыбританромандарында«тамақтың

тәбетке байланысты материалдық сипаты мен тоят сезімі көбіне

жасырылып,оныңорнынаастыңтүрінебасымдықберілетіні»айтылады,ал

бұл толығымен болмаса егжей-тегжейлі неке салтында «әлеуметтік

тұрғыдан»көріністабады.

БірақЛуисКэрроллХІХғасырромандарында

әдетте асқа тәбеттің қызық емес кезеңі ретінде мән берілмейтін балалық

шаққа ден қойды;

 қалыптасып келе жатқан тауарлы мәдениет туғызған

субъект/объект бірлігі мен эволюциялық теория меңзеген адам/жануар

ауысымынабарынтасыменықыласыауды;албұлбасқажағдайдакөрініс

аясы,символдарнеқұрылымдықамалдарретіндеғанақызмететеалатын

тағамдарменасішупроцесіжандандыратынәлемдісипаттауүшінәдепкі

әлеуметтік ортаны көркемдік тұрғыдан ашып берді. Алиса өзі жайғасқан

әлемде «бірдеңе жеген болмаса ішкен кезімде әрдайым... міндетті түрде

қызықты әлдебір нәрсе болады» деп сенеді (Alice’s Adventures in

Wonderland, 32; түпнұсқада ерекшеленген), оқырманды «үнемі шай ішу

уақыты» (р. 65), біреу немесе бірнәрсе үшін ұдайы тамақ жеу мезгілі

жайындабаяндаубарысынаназараударудысұрайды.Алисаныңөтінішіне

«құлақ асқан» Кэрролл мәтінінің сыншылары «әрқашан ішіп-жем

мәселелеріне аса зор көңіл бөліп келеді» (р. 65). Менің көзқарасым

«Ғажайыптар еліндегі» ас мәзірін жыртқыштық көрінісі деп санайтын

НинаАуэрбах,ДжеймсР.Кинкейд,МаргаретБоБирнс,РоузЛовелл-Смит

сынды сыншыларға жақын болса, Армстронг, Карина Гарланд пен Кэрол

Мавор сияқтылар оны билеп-төстеуге қатысты абыржудың белгісі деп

біледі.

МенАлисатуралыкітаптарарқылытамақтанурәсімінәлеуметтік

проза, жинақы әдеби кейіпкер мен Браун үшін «адамның іс-қимылдары,

оның ішінде ой әрекеті қанат жаятын кезеңді қамтитын» «заттары» бар

«адам»тұрғысынантүбегейліқайтақараудыұсынамын(ASenseofThings,

3). «Алисаның ғажайыптар елінде басынан кешкендері», «Айнаның арғы

бетінде және Алиса о жақтан не тапты» (1871) кітаптары тағам мен

тамақтанурәсімібұрынғыкезкелгенәлеуметтікболмысүшіноқиғаорны,

көрініс аясы, символ не бос ыдыс болғанды «қаламайтын» әлемді ашып

көрсетеді. Кэрролл әлеуметтік болмыстың өзін кем дегенде ішінара

басымызды қосып, біздің өзгелермен дәмдес болуымызға мүмкіндік

беретін,асарқылыбіріктіретіннәрседепқарастыруғаұсынысжасайды.

Алисатуралыкітаптардағытамақтанурәсімі–Форстеройлағандайемес,

әлеуметтік сипатта көрінеді. Джейн Беннеттің қоректі «ықпалдың»

формасы ретінде теориялық тұрғыдан қарастыруынан

 әлдеқайда бұрын

«Ғажайыптар елінің» тағамдары, Алисаның жорамалына сәйкес, адам

мінезінің қосалқысерігінеайналды:«Бәлкім, бұрышадамдардыкүйгелек

етіпжіберетінболар...сіркесуыкөңілсізкүйгетүсірсе,түймедаққаталетіп

шығарады;аларпақантыменсолсияқтызаттарбалалардысүйкімдіетеді

(Alice’s Adventures in Wonderland, 78). Кэрролл бізді субъект мен объект

арасындаөзгешелікжоқәлемгежетелегендіктен,жанды,жансызнәрсенің

барлығыасмәзірінеенугедаяр.Кэрроллүшінтағам–әлеуметтікзат;ол

байланыстырып, араластырады. Мысалы, «Ғажайыптар елі» басталар

тұста Алиса «мені іш» деген жазутаңбаланған шыныдан сусынішеді (р.

13), қарақат жемісінен терілген «мені же» деген әдемі жазуы бар торт

(балкүлше) жейді (р. 14). Бұл азық-түлік өнімдері ішінара объект әрі

субъект ретінде көрінеді. Оларды объект ретінде жинақтау мен тұтынуға

болады; бірақ сондай-ақ ақырында тағамды жұтып қою қажеттігін

туындататындықтан, олар өз тұтынымының ішінара ықпал көзіне

айналады. Менің«ішінара» ықпал депотырғансебебім–өнімдерді ішіп-

жейтінАлисаның(рр.13–15)өзідеолардыңтұтынымыныңішінараықпал

көзі болуы тиіс. Алисаның тұтынылатын объектілерден үстемдігі мен

оларға кереғарлығын білдіретін тұтынушы субъект ретіндегі мәртебесін

қамтамасызетеалатынжұтуактілерібұлкейіпкердіңөзінобъектігеұқсас

етіп, ол арқылы азық-түлік өнімдері өз тұтынымын жүзеге асыратын

құралға айналдырады. Мұндай жұту барысында Алиса да өзін объект

ретіндесезінугемәжбүрболады.«Телескопсияқтыжабылады!»(р.14),ал

содансоң«бұрын-соңдыболмағанеңүлкентелескопсияқтыашылады!»(р.

16 ). Алиса мен ішіп-жемнің (ас-судың) бірлігі субъект мен объект

кеңістігінәртоптыңбірмезеттетіршілікетуінежәнетолтыруынамәжбүр

етеді.Бұлтоптартаңғажайып«заттарға»айналғанымен,әрбірініңтәуелсіз

әрі толыққанды болуы екіталай. Олар қауымдасу мен ынтымақтасудың

салдарынан заттарға айналады, сөйтіп жартылай ықпал көзі жартылай

тұтыну желісін қалыптастыратын объект ретінде бірлескен түрде әрекет

етеді. Кэрролл үшін ауқат – бірнеше ықпал көзінің ерекше айқын өзара

тоғысы; бұл Бруно Латур ұсынған әрекетшіл желі теориясына ұқсайды.

Латурдыңайтуынша, әрекет «ашық емес», «сананың толық бақылауының

аясында жүзеге аспайды; оны көптеген таңғаларлық ықпал көздері

жүйесінің не өз желісін құрайтын әрекетшілердің түйіні, шоғыры мен

жиынтығы деп қабылдаған жөн».

 Жоғарыда келтірілген мысалда Алиса

келесіәрекетшілерменбіргежеліқұрыпалады:

1. Шыныменсұйықтантұратын,Алисаныөзінішументыжырынуғамәжбүрететін«мені

іш»сусыны(Алисасұйыққаауызтигізгенкезде,бізодандакөпәрекетшілерден–«шие

бәліштен, тәтті қайнатпадан, ананастан, қуырылған күркетауық етінен, тоффиден

(иристен)жәнемайғашыжғырылғанақнантілігінентұратын«араласдәмнің»нәтижесін

анықтайтынқосалқыжелігекезігеміз»[Alice’sAdventuresinWonderland,pp.13,14]).

2. Алисаны үстелдің астынан торттытауып алғанша қажетмөлшергедейін иіліп-бүгілуге,

оның бой түзеп өсуі үшін тортты жеуіне ықпал ететін сол «мені же» тортының

(балкүлшесінің)өзі.

Бірақ Алиса есейген сайын бұл желі кеңейіп, тағы басқа әрекетшілер

жұбынқатарғатартады:

3. Алисаның аяқтары. Торт жеген соң, бойы өскен Алиса өзінің аяқтарын бөлек әрекетші

ретіндесезініп,оларға:«Қошболыңдар»,–дегенсөздерайтады;«қымбаттыларым-ау,енді

сендерге шұлық пен аяқ киімді кім кигізеді?», – деп таңданыс білдіреді; «жақсы

қарамасам олар мен қалаған жаққа жүрмей қоя ма?», – деп уайымдап (р. 16), оларға

сыйлықжіберужөніндеқиялдайды(16–17).

«ЕржыныстыавтордыңАлисаныңықпалынбасыптастауменбақылауға

алужолындағызымиянталпынысы»туралыбеткетураайтудың(Garland,

CuriousAppetites,22)не«дененібақылауданшығыпкеткен,әрқашанреттеп

отыруды қажет ететін нәрсе» (Armstrong, The Occidental Alice, 551) деген

түсінікті қолдаудың бір шетінде болудың орнына, «МЕНІ ІШ» – «МЕНІ

ЖЕ»тұтынымпаздықкөзқарасышығарманыңбаскейіпкерініңастыжұтуы

мен қорытуы барысында өздерінің құрылымын өзгерткен басқа

әрекетшілермен араласуы арқылы Алисаның жинақтаушы, бөлуші мен

қайта құрушы әрекетші ретінде ширыға түсуіне себепші болады. Олар:

адамдарды,жануарларды,заттарды,ұғымдарды,алАлисаныңжағдайында

азық-түлікөнімдеріменденемүшелерінқамтиалады.Бірақмұндайжан-

жақтыәрекетшілербаржердежалпы«заттармен»айналысудыңқажетібар

ма? Мен, біріншіден, Кэрроллдың өзі шығармашылық тұрғыдан «зат»

сөзіне жиі жүгінетіндіктен, екіншіден, Алиса туралы кітаптар Латурдың

ықпалдыңәртүрлілігімен«ығыспалы»табиғатытуралыпікірлерініңалдын

алатындықтан қолдар едім (Reassembling the Social, 46; түпнұсқада

ерекшеленген); Кэрроллдың заттары объектілердің, адамдар мен

жануарлардың саудаланатын орындарының тарихи нақты бейнесінде

қамтылған, тағам арқылы жандандырылған дарвиндік тауарлардың

әлеуметтікжелісіндекөріністапқанәрекетшілерболыпсаналады.

Асішіп,аяқбосататынқұмарлыққақарсыболып,адаммінезініңтұңғиық

астарларынақтаруменнарративкеқызығушылықтыоятқанХІХғасырдың

дәстүрлі романдық үлгісін

 жаңғыртқан бұл сабақтастық Кэрроллдың

әдеби форманы қайта жетілдіргенін көрсетеді. Алисаның басқа

әрекетшілерді тұтынуы бір мезгілде тарихты орнынан жылжытып, оның

өзін мүлде өзгертіп жібереді. Ас ішу мен түсініктің арасындағы

айырмашылықтарды жоққа шығара отырып,

 сабақтастық та – ХІХ

ғасырдыңортасыменсоңындағыэстетикамен корпореалдықарасындағы

өзара байланысқа қатысты таяу кезең сыны талқылаған тәни тәжірибе

ретінде түсінікті концептілендіруге мәтіннің атсалысуының айрықша

дербес рефлексті мысалы болып саналады.

 Бірақ бейненің тағамдық

сипаттарын төмендетуге ұмтылған мұндай сыншыл процесс

 дәм айыру

талғамыныңКаролинКорсмейер«сезімдериерархиясы»депатаған,бүгінгі

заманның эстетикалық үлгілерінен хабардар ететін,

 XIX ғасыр

нарративтеріқаттыықпалынтигізген

нәрсеніңеңтөменгісатысынадейін

толассыз құлдырағанын көрсетеді. Кэрролл бұл үлгілермен айналыса

отырып, әдеби формаларды орнықтырып, жай ғана дененің өзіне емес,

оның ықтимал жануарлық тәни тәбетінің астарларына үңіледі. Алисаның

«меніже»–«менііш»дейтінзаттары,яғниішіндеобъектілер,кейіпкерлер,

тағамдар мен мәтіндер бар желісі әдеби қызығушылықты оятатын,

қалыптастыратын тәбетті көрсетеді; ол бұл арада терең ішкі дүниені

танытуға қызмет етпейді

, тек Кэрроллдың әлеуметтік кеңістігіндегі

әртекті заттармен байланысты тәни бағдарды аңғартады. «Айнаның арғы

бетінде» кітабының соңына қарай біз әлеуметтік өмірдегі тағамның

бірбеткей сипатын көреміз. Алисаның ресми түрде ханшайымның тәжін

киюі тиіс ұлықтау мерекесіне барған сәті сөз жоқ, «айнаның арғы

бетіндегі» тағам тізбегінде орын алатын – «бәрі шаттық, бәрі той!» ең

шырқау тұс болып саналады.

 Бірақ «мереке адамшылық пен

адамшылыққа жатпайтынның арасын жаппай бөліп тастайды»;

 ал

ықтимал тұтыну объектілері өздерінің ықтимал тұтынушыларымен орын

ауыстырады. Алисаның алдына оған «аздап иіліп ілтипат көрсеткендей

болған» қойдың сирағы «тартылды» (Through the Looking-Glass, р 229).

Алисақойдыңсирағынбөлшектегісікелетінінайтқанкездеоған«ендіғана

танысқанкезкелгенмақұлыққапышақалажүгірудіңәдепкежатпайтыны»

хабарланды (рр. 229–230). Кейіннен Алисаға бәліш ұсынылады. Ол «бір

тілік кесіп алу үшін» мұның «ұялшақ мінезін тежеуі тиіс»; бұдан кейін

бәліш«жуан,ақырындауыспен»:«Қандайәдепсіздік!..Сіздіңденеңізденет

кесіпалсам,қалайқараредіңіз,тіршілікиесі!..»,–деді(р.230).Көпұзамай

тұтынушылар мен тұтыну сауда орындарының объектілері – Ақ

ханшайымның орындығында отырған қойдың сирағы мен Ақ

ханшайымның өзі «сорпаға сіңіп жоғалды» (рр. 232–233), қонақтар

«ыдыстардыңішінежайғасты»,алсорпақұятыншөміш«үстелдіңбойымен

Алисаның орындығына қарай жылжып, оған жолынан былай тұруды

тағатсыздана ымдады» (233). Азық-түлік тағамдарының бүлігі Браунның

тұтыну мәдениетінің тарихына қарағанда, «мүліктердің иелігінде болу» –

«меншік» туралы «әңгіме», әлдеқайда тосын нәрсе сияқты көрінедідеген

тұжырымына қысым жасайды. Бұл әңгіме – тек заттар туралы ой толғау

ғана емес, сонымен қатар зат тәрізді пайымдауды жүзеге асыруға

бағытталған талпыныс (A Sense of Things, 5). Тұтынуды жалаң

экономикалық тұрғыдан қабылдасақ, Алиса бізге сол тұтынуға қарағанда

меншіктің қымбатырақ, бөтенірек екенін көрсетіп береді. Кэрролл

«тұтынуды» дене, мұқтаждық не қоректену мен жан сақтау жағдайынан

тағам тізбегінің бөлшегі болудан сөзсіз кесіп тастау немесе құрту

мәселесінен бөліп алмайтын болғандықтан, біз де осыны жасамасақ

қайтеді?Алисаекісубъективтіліктезатқаөтуімүмкінәлемгеұшырасады;

ал енді ол тұтынатын заттар субъектіге айналып үлгерген. Сондай-ақ

ұлықтау рәсімінде «объект» категориясын толтыратын тағамның

«заттылығы» кем дегенде ішінара өмір мен өлім шекарасындағы

жағдайына, тұтыну зорлығының көрінісіне байланысты болатыны

көрсетілген. Кэрроллдың пікірінше, тұтыну жануарларды қудалайды, ал

зорлықжануарларғақатыстыжасалады.СараГайератапөткендей,қойдың

сирағыменмайлыбәлішсәйкесінше«өлтірілген,пісірілгенжануарлардың»

қалдықтарыболыпсаналып, бойларындаолардыңжұрнақтарынсақтайды

(TheGirlwiththeOpenMouth,р.162).Тіптіүстелбасынажиналғандардың

ішіндегі еттілігі аз дейтіндердің бірқатары жануарлардың кейпіне кіріп

алған: «Бөтелкелерге келетін болсақ, олардың әрқайсысы жұп-жұптан

ұстаған тәрелкелерін жалма-жан өздерінің бүйірлеріне қанаттары сияқты

етіп қиыстырып, ал шанышқыларды жан-жаққа қарай аяқтары ретінде

созып тастаған; басталып кеткен сұмдық абыр-сабырдың ішінде басы

айналып қалғанына қарамастан, Өздері көріп жүрген құстарға қатты

ұқсайды деп ойлапүлгерді»(Through theLooking-Glass, р. 232). Алисаны

«ойынан» біршама жаңылдырып тастаған «абыр-сабыр» тағамдар ғана

емес, жануарлардың да бүлігі еді; жан-жануарлардан алынған өнімдер

ортаға қойылған, «аң-құстардың» қатысуымен өткен мерекенің шырайын

келтірген болар (р. 229). Луис Кэрроллдың заттары жай объект болудың

дәрежесінен тек субъектіге (адамға) ұқсау арқылы ғана емес, сондай-ақ

жануарларға айналу не солар сияқты болуға ұмтылу нәтижесінде жоғары

сатыға өтеді; бұл ретте «Ғажайыптар еліндегі» крокет алаңында болған

жағдайескетүседі–«тірікірпілеркрокетшарларының,алқоқиқазтаяқтың

орнынауыстырады»(Alice’s Adventures inWonderland,р. 73). Кэрроллдың

тірізаттарыВикториялықкапитализмықпалындағытауарлыадамзатәлемі

туғызғансубъект/объект«абыр-сабырының»ішіндежүрсе,оларбұл«абыр-

сабыр» жануарлардың тауарға айнала бастауы жөніндегі мәселемен де

ұштасып жатқанын аңғартады. Адамдар мен жануарлар арасындағы

шекараныжойғанэволюциялықтеорияныңайғақтарынанбасқа,XIXғасыр

«хайуанаттар бағының, тірі жануарларға ұқсайтын ойыншықтар мен

саудада кең тараған аралас кейіпті аң-құс бейнелерінің» пайда болуына

байланысты жануарлардың жылдам заттану үрдісін көрсетті;

 бұл

«көпшіліккеарналғанзоологияда,оныбейнелеп,сүзгіденөткізгенғылымда

жобасы байқалған [жануар] үстемдігінің абстрактілі үрдісімен қаз-қатар

жүзеге асты.

 Виктория дәуірі сондай-ақ ет қалбырлау өнеркәсібі мен

қасапшылықкәсібіарқылыжануарлардыңөкпе-бауыр,ішек-қарнынадейін

ақтарыпкөрсетті;

ДжедМайератапөткендей,Кэрроллдыңөзімұныашық

сынға алды.

 Алиса туралы кітаптарда жануарлар көбіне қолданыс пен

тұтыным заттары есебінде көрінеді; ал бұл жануарлардың сөз қуатына

сүйенген субъектілерге жиі үстемдік жүргізетін әлемде өздерінің нағыз

хайуандық болмысын танытқан объект ретіндегі маңызына күмән

туғызады. Біз көргендей, Үйрек сипаттаған «заттар» – жануарлар; ол өзі

тірі жәндік бола тұра басқа жануарларды жеуге жарайтындар деп

қарастырады. Жауыз ханшайым Жалған тасбақаны – «Жалған тасбақа

сорпасы қайнатылған зат» деп сипаттайды (Alice’s Adventures in

Wonderland, р. 81; арнайы ерекшеленді). Жалған Тасбақа өз кезегінде ән

айтып, оның негізгі кейіпкерінің бірі мерланг (теңіз балығы. – Ауд.)

болады.Тасбақамерлангтысипаттапберудіөтінгенкезде,Алисаонытағам

ретінде суреттеп: «ол құйрығының ұшын өз аузына салып жатады; үсті-

басынанныңқиқымысияқты»,–дейді(р.90).«Айнаныңарғыбетіндегі»

ұлықтау мерекесіне дейінгі астың үстінде сөйлейтін маса Алисаға денесі

«мейізді пудингпен», «падуб жапырағымен» көмкерілген, ал басы

«брендидіңішіндежанғаналхоры»сынды«айдаһаразулышыбынды»және

«қанаттары май жағылған нанның жұқа тіліктері тәрізді денесі

қабыршақты,басы шақпаққанттың түйіріндей»«майлытоқаш кейпіндегі

шыбынды»көрсетеді(Through the Looking-Glass, рр. 150, 151) – олардың

екеуі де әрі тірі жәндіктер, әрі жаңа тұтыну заттары ретінде суреттеледі.

Дегенмен бұл жануарлар әлемінің қой сауда жасайтын Айна дүкеніндегі

көзгетүспейтін,қолғаұстатпайтынзаттарыкөбірекмазасыздықтуғызатын

іспетті.Алисаныңкөргені:

Бірқарағандадүкенәртүрліқызықтызаттарментолтырылғансияқты;бірақеңқызығымынада:

ол мұнда не нәрсе бар екен деп көз тастаса болғаны, сол қатар дереу босап шыға келеді де,

қасындағы басқа сөрелер сықасып тұрған тауарларды белі опырылып кетердей әзер көтереді.

Біресеқуыршақтайкөрініп,ендібірсәттеқораптәріздіелестегенүлкенжарқырауықзаттыңізінен

бірминутбекергеқуыпәуреболғанол:«Заттармұндакөшіпжүр!»,–дедіжалыныштыдауыспен;

әлгізатәрмезетсайынолкөзтастағансөреніңжанындағықатарғажылжыпкетеберді.«Сіздерге

айтайындегенім,нағызқызықтыңкөкесіендіболады...»,–дедіол,аяқастынанбасынабіройсап

етеқалып: – Мен оның ізіненсонау ең жоғарысөреге дейін өкшелеп қуамын.Төбенітесіп әрі

қарай шығып кетсе, бұл бір бас қатыратын керемет болар деп ойлаймын!». Бірақ оның бұл

жоспары да сәтсіздікке ұшырады: «зат» төбеден қалай өтіп кеткенін білдірместен ізім-қайым

жоғалды»(ThroughtheLooking-Glass,р.176).

Меніңсілтемежасапотырғансебебім,бұлкөрінісХайдеггершезаттыөз

ішінентанытатыніспетті.Көпнәрсеойшылменүндестіктабатынсияқты.

Өйткені Алиса тұтынудың нақты айқындалған объектілері ретінде

жинақталып, ықшамдалған «заттардың» қарсылығымен бетпе-бет келіп

отыр.Заттар адамдардың сұрыптауы мен пайдалануына мойынсұнбастан,

әрі қарай Алисаны өздеріне ұқсатып алу қабілетін таң қаларлық

белсенділікпен көрсететін тәрізді. Алиса бұл заттарды көруге талпыныс

жасағандықтан,Қойоның«титотум»(р. 176)неұршықекенінсұрайды.

Біз бұл заттардың ұстатпайтын, метаморфтық қасиеттері олардың

капиталистікартықшылықтарынаемес,одангөрібейнелерінебайланысты

екенін көреміз. Қой Алисаға: «Таңдайтын нәрсе көп, өзіңіз ойланып

шешіңіз. Енді не сатып алғыңыз келеді?», – дейді (Through the Looking-

Glass, р. 178). Бірыңғай пішінде қозғалыссыз қалуды қаламайтын бұл

заттар пайымының қисыны жай заттық өзгешелікті бейнелегеннен гөрі,

тұтынушылық таңдау мен тілектің бас айналдыратын фантасмагориясын

көрсетеді.Алисазаттардыңсатылатынынбілгенбеттежеуүшін«жұмыртқа

сатып алғысы келеді» (р. 179). Бізді тәни тұтыным саласына қайта

оралтады; онда тұтынылатын «зат» жануардан алынған өнім (және

ықтимал қайнаркөз) болады. Алайда жұмыртқа оңайлықпен тұтынуға

келмейді. Алисаға «жұмыртқа алысқа ұзап бара жатқандай, одан гөрі өзі

соғанқарайқадамбасқандайкөрінеді»(р.180),содансоңжұмыртқа«адам

сияқтыбарғансайынүлкейіп,ұлғайып,зорайып»,еңақырындаопақ-сопақ

болыпшығакеледі(р.181).Кейінадамкейпінеенгенжұмыртқатағамның,

адамның, жануар мен сатып алынатын объектінің түйісіне жайғасады;

дарвиндік тұтыну мәдениеті Кэрроллдың осындай жарқын бейнесіне қол

жеткізуге мүмкіндік берді. Опақ-сопақтың сөздер мен олардың

мағыналарына«иелікеткісікелетін»ұмтылысы(р.186)онытабандытүрде

субъект/объект қосарының (дихотомиясының) субъект тарапына

жайғастыратындай көрінеді;бұл жерде оның «ауыр апат» (р. 193) сынды

ұсынылғанбелгіліәңгімесініңкүйрей«құлдырауы»«Ғажайыптарелінің»

субъект мен объект арасында сырғымалылығын, сондай-ақ Кэрроллдың–

мейліоладам,жануар,объектнеосыүшеуініңкезкелгенқиысуыболсын,

барлық әрекетшілерінің соңынан қалмайтын нәзік корпореалдықты

растайды. Соңында ұстатпайтын заттар дүкені Кэрроллдың объектілерін

жануарлардың қалай жасайтыны мен жандандыратынын көрсетеді.

Заттардыңжұмыртқатәріздікейіптенуіөзалдынадүкендіосындайтұтыну

тауарларын сатып, ұдайы тоқымашылықпен айналысып (рр. 175–178),

жануарларды заттандыру мақсатына жеткізетін бақылауда ұстайды. Бұл

Алиса туралы кітаптардағы барлық заттар (тіпті азық-түлік өнімдері)

жануарлардан алынған, жануарлардың қалдықтарын бойларында сақтаған

дегенді білдірмейді, керісінше, жануарлар тағам мәселесі төтесінен

қойылған кезде заттар желісін іске қосады. Ақ қоянды ініне дейін қуып

келген Алисаның алдынан «мені же» торты, «мені іш» шынысы күтіп

алады; әу баста оның бастан кешкен оқиғаларына қозғау салған (Alice’s

Adventures in Wonderland, p. 10) «ыстық» «қызығушылық» жануарларға

қатыстытуындап,олтағамдарменөзарақарым-қатынасжасағанкездетез

арада оянатын тәбеттен ажырағысыз күйде болады. Алисаның ақ қоянға

«қызығушылығын» оятатын нәрселер – оның күртешесінің қалтасы мен

сағаты (р. 10); адамның пайдалануына арналған бұл объектілер қоянды

жаңа затқа айналдырып, адам мен жануарлар арасындағы шекараны

жояды.

Алисаныңбұлнәрсегежауабыоныңбиологиялықтүрретіндеөз

шекараларын ашуынан, қоянды ініне қуып тыққанға дейінгі жануарлық

жыртқышәрекетіненбайқалады.

Өткен бөлімдебіз сөзеткенәрекетшілжеліендібұрынғыданкүрделене

түседі. Алиса «мені іш» сусынын ішкенге дейін өзінен, қояннан тұратын

желініқалыптастырыпүлгереді.Олтағамдармен,сусындарменәуреболып

жатқан кезде қоян көзден таса болғанымен, көп ұзамай қайта оралып,

әрекетшілердің санын әрі қарай көбейтуге көмектеседі. Біздің алдын ала

жасалған тізіміміздегі: 1. «мені іш» сусынына; 2. «мені же» тортына 3.

Алисаныңаяқтарынаендімынадайнәрселердіқосааламыз:

1. Ақ қоян. Алиса қоянның інін аңдыған жануар-затқа тағы қайтып оралады. Өзін ізінен

қуып, денесі тез арада зорайып шыға келген мақұлықтан зәресі ұшып, «жанталаса

бастаған», «қолғабы мен желпуішін тастай сала» «алды-артына қарамай қараңғылыққа

сүңгиқашқан»қоянғаАлисатілқатқысыкеледі(Alice’sAdventuresinWonderland,р.17).

2. Мейбл. Денесі зорайып, ақ қоянды қайта кездестірген соң Алиса өзінің кім екенінен

жаңылысыпқаладыда,әріқарай«менмін»депте,«басқабіреумін»дептеайтаалмайтын

күйгетүседі.Ол«түнішіндеөзгеріпкеттімбеекен»депойланады(р.17);ізінше:«Мен

бұләлемдекіммінөзі?Бұлбасымдықатырғанзорнәрсеболдығой!»,–дептүгесілесауал

тастайды(рр.17–18);соңынан«Мейблгеайналыпкеткенболдым»дептағыуайымдайды

(р.19).

3. Кішкентай қолтырауын. Мейблге айналып кеттім деп уайымдаған Алиса «бар білетінін

еске түсіруге»тырысады (р. 18). Ол Исаак Уоттстың 1715 жылы жазылған «Зерігу мен

ерігу» атты өлеңін жатқа оқығыс келеді,

 бірақ ол «кішкентай қолтырауын» туралы

жырғаайналыпкетеді(Alice’sAdventuresinWonderland,p.19;түпнұсқадаерекшеленген).

4. Майда балықтар. Өлеңде кішкентай қолтырауын «желбезегінен жұмсақ жымиған//

балықтарғасәлемжолдайды»(р.19,түпнұсқадаерекшеленген).

Алисаныңтағамдардытұтынуыбірлескенжеліқұрудыңмысалыболса,ақ

қоянныңқайтаоралуыбұлжелінікеңейтіп,оғанқолтырауынныңбалықты

әлдеқайда қатал түрде (әлеумет үшін күлімсірегендей болып) жем етуі

қосылады;бұл «меніже»–«менііш»заттарыныңАлисаныөздерінішіп-

жеугееліктіргенінөзгертеқайталаусияқты көрінеді.Алисаныңөзініңкім

екенін ажырата алмауы мен «білетін» «нәрселерін» анық есіне түсіруге

шамасы жетпеуі «Ғажайыптар еліндегі» заттардың тағы бір өлшемін

ашыпбереді.Соңырақорқоршегетіншылаушынтуралыайтқанда,Алиса

«өлшемісондайнәрсеніонминутбойыбіргеұстамағандықтан!»«өзін[өзі]

еместей» сезініп, «заттарды [өзінің] қалай пайдаланғаны мүлде есіне

түспей қояды»(Alice’s Adventures in Wonderland, pp. 41, 42; мәтіндегі сөз

ерекшеленді).Алисаныңөзболмысынсезінуізаттарғатәуелдіболады;сол

жеуге жарайтын заттар оның дене өлшемі мен ол есіне сақтай алмайтын

«заттарды» өзгертеді. Үйректің «затына» қатысты жағдайға ұқсас, кейін

көрсетілген бұл «заттар» да жануарларға айналып кетеді.

 Шылаушын

Алисадан:«Қандайзаттарекеніесіңдежоқпа?»,–депсұрағанкезде,ол:

«Мен неткен кішкентай тынымсыз ара деп айтқым келген, бірақ бәрі

басқаша болып шықты», – деп жауап қайтарады (Alice’s Adventures in

Wonderland, p. 42;түпнұсқадаерекшеленген). Алиса бұларадакішкентай

қолтырауын туралы өзінің бұрынғы айтқан («Неткен кішкентай

қолтырауын»депбасталатын)өлеңінежүгінгісікеледі(р.19).Оныңөзін-

өзіжоғалтуыақпараттыңдерексізсипаттарыннебелгілерінұмытуданемес,

«заттарды», тағамға өзіндік қатынастары бар нақты жануарларды естен

шығаруғабайланыстыорыналады.Алисаеңбекқор араныұмытып,оның

орнына жыртқыш,қомағайқолтырауынды ескеалады. Мәтін бірегейлікті

анықтау моделін тәжірибе жүзінде сынап көреді; ол қайталанбалы адам

болмысыне мәліметтержиынтығыемес, жадтыояту, мүшеліктіжаңғыру,

жануарлар мен тағамдарды қамтығандағы әртүрлі әрекетшіл жүйелерді

құруменқайтақұруғаатсалысу,Латурдыңдуалыаузынаншыққан«Заттар

парламентіне»қабылдауарқылыжүзегеасады.

Алисаөзініңтағыдабіреу

үшін«өзгертілгенін»сезеді(Alice’sAdventuresinWonderland,p.17),өйткені

ол ақ қоян мен «мені же» – «мені іш» заттарынан тұратын беймәлім

желіменбірлесіп,жадыарқылыжануар,«затпен»дұрыстізеқосаалмайды.

Ловелл-Смитайтқандай,«Ғажайыптареліндеадамдаржануарларкейпінде,

ал жануарлар адам кейпінде көрінеді» (Eggs and Serpents, p. 43). Бірақ

Алисаныңараныңорнына,балықжейтінқолтырауынменбірсапқатұруы

қателік емес пе? Түптеп келгенде Эдмунд Уилсон, Ауэрбах пен Кинкейд

сынды сыншылар Алисаны жыртқыш әрі озбыр деп есептеді.

 Бұл

кішкентайқолтырауынашқұрсақАлисаныңайнадағыкөшірмесіндейбола

алады. Бірақ оның тәбеті басқа бір балық жейтін жыртқыш, Алисаның

мысығы Динаны көбірек еске салады. Алиса туралы кітаптардағы ең

маңызды«заттар»оныңмысықтарыекенінайтқымкеледі.Алисаменбіріге

олар «Ғажайыптар еліндегі» желіні құрайтын негізгі әрекетшілер болып

саналады. Латур үшін «әрекет сырттан алынады, бөлінеді», «ықпалға

ұшырайды,басымдыққаиеболады»,«өзгертеді»(ReassemblingtheSocial,p.

46);Алисадаөзмысықтарыныңмешкейлікпенжыртқыштыққасиеттерін

өз бойына сіңіріп, түрлентеді. Бірқатар сыншы «Алисаның мысықтарға

көзге ұрып тұрған жақындығын» (Nicholson, Food and Power, p. 50),

«Ғажайыптар еліндегі» «Дина мен Чешир мысығының біршама астары

баршешушімаңызын»(Lovell-Smith,TheAnimalsofWonderland,p.408)сөз

еткен. Мысалы, Чешир мысығының «тырнағының ұзындығы мен тісінің

көптігін» атап өткен Эмпсон: «Алиса, әсіресе [Чешир мысығымен] етене

жақын;олтурасондайзат»,–дейді(SomeVersionsofPastoral,pp.273–74).

ЖилДелөзАлисатуралы«олөзінЧеширмысығыменсәйкестендіреді»деп

жазады(TheLogicofSense,p.235).АуэрбахЧеширмысығы«Ғажайыптар

елінде Алиса өзінің досы деп санайтын жалғыз мақұлық» екенін айтып,

оны «Алисадан басқаларды да түгел қамтитын бірден-бір кейіпкер» деп

жорамалдайды(AliceandWonderland,p.38).Ауэрбахсондай-ақмысықтың

«миығынан жымсиып күлу» қабілеті, аузын ақситқан қолтырауын мен

Алисаның ашқарақтығы арасындағы байланысты сөз қылады (Alice and

Wonderland, p. 39). Алисаның мысықтары туралы жол-жөнекей айтылған

сын пікірлер біздің мәселенің мәніне жақындата түседі. Флоренс Беккер

Леннон Алиса туралы кітаптардағы «шынайы» мысықтардың маңызы

жөнінде ойланып көруге мұрсат тауып, Чешир мысығы «Динаның өз

аңсары болды», сондай-ақ ол «екі әлем арасындағы қамқоршы мен

байланыс қызметкері» деген ұйғарым жасады.

 Кинкейд: «Алисаның екі

кітапта көрсетілген әлемінде Дина – жылы ұшырайтын достық ахуал

бейнесі, бірақ Ғажайыптар елінде ол – құбыжық», – деп жазады (Alice’s

InvasionofWonderland,p.97).ЖақындағанаМавормысықтарды«жадпен»

байланыстырып қарап, «Алиса аңсайтыны – ол Динаның кейпінде не

метаморфозаға ұшыраған Чешир мысығының тұрпатында, әйтпесе Дина

шешейден туған қара марғау мен ақ марғау формасында болсын, әйтеуір

бір мысық» дейді (For-getting to Eat, p. 101). Ең қайран қалдыратыны –

АуэрбахЧеширмысығыменДинаарасындағыЛеннонайтқанбайланысты

қолдайды, бірақ «Алиса мен Дина арасындағы сәйкестіктің өзгерісін»

қосымшатүрдеаңғартып,Динаның«Алисаәрқашаноныңұсақжәндікпен

қоректенетінінебайланыстыбірнешеретескеалатынжербетіндегіжалғыз

кейіпкер екенін» атап өтіп, Дина «соңында Алисаға тән елеусіз

каннибалдық ашқарақтықтың бейнесі ретінде әрекет ететінін» айтады

(AliceandWonderland,pp.38,36).БірақАуэрбахтыңөзі«Ғажайыптарелі»

әлемін құрылымдауда Алиса мысықтарының атқаратын жетекші рөлін

толық бағалай алмайды. Алиса мен Динаның арасында жеке түйістіктер

орыналғанынақарамастанмәтіндеДинаныадамкейпінекөшірмеген.Бұл

мақұлыққа адам сипатын дарытудың орнына, Кэрролл сәйкестіктің

түраралық моделін қарастырады; онда адамдар мен жануарлар өзара

байланыс аясындағы алу, өзгерту, қоректендіру, алмасу процесі арқылы

бірін-бірі қалыптастырып, толықтырады. «Алисаның Ғажайыптар елінде

басынан кешкендері» кітабының кіріспе бөлігінде Алисаны ақ қоянның

ізінен қууға мәжбүр еткен «қатты қызығушылық», өз мысығының (ол

қызыққыштығы жалпыға мәлім биологиялық түрге жатады) аңдығыштық

пен жыртқыштық инстинкттерін оның бойына көшіріп, сіңірген болса,

содан соң жер асты әлеміне түсуі – Динаны тамақпен қамтамасыз етуді

көздегенқамқорлықтыңбелгісі.ҚоянныңінінеқұлаптүскенАлисаөзіжоқ

кездекімболсада«шайдыңүстінде Динаныңыдысынасүтқұйыпберуді

ұмытпадымаекен»депуайымдап:«Дина,қымбаттым!Шіркін-ай,тапқазір

сен менің қасымда болғаныңда ғой! Бұл арада тышқан жоқ па деп

қорқамын, бірақ сен оның орнына жарқанатты ұстап алсаң болады. Өзің

білесің, ол тышқанға қатты ұқсайды», – деп ойша сөйлеседі (Alice’s

AdventuresinWonderland,p.11).Алисатышқанменсөйлеспекшіболып:фрт

«Меніңмысығымқайда?»(Oùestmachatte?),–дегенкезде,соларадажоқ

мысықтыңелесітәбетшақыражетіпкелгендейәсертуғызып,тышқан«аяқ

астынанзыпберіпсекірдіде»,«тұлабойықорқыныштанқалшылдапкетті»

(р. 21), – Алисадан ақ қоянның шошығанынан мұның түк айырмасы жоқ

еді. «Мен сенің мысықтарды жақтырмайтыныңды мүлде естен шығарып

алыппын» деген Алисаның сөздеріне жауап ретінде тышқан қолма-қол

айқын әлеуметтік мән жүктелген жыртқыштық ішіп-жем тізбегін меңзеп,

одан өзін осының бойында жайғасқан тышқанның орнына қойып көруді

сұрайды: «Мысықтарды ұнатпаймын!... Мен болсаң, сен мысықтарды

ұнатар ма едің?» (р. 21; түпнұсқада ерекшеленген). Бірақ Алиса өз

мысығының тәбетін дәріптеуді қоймайды. Неше түрлі мақұлықтардың

(ішінде құстар да бар) ортасында отырып, Алиса: «Дина – біздің

мысығымыз. Ол тышқандарды керемет аулайды, сендер мұны

білмейсіңдер! Ал құстарды қалай ұстайтынын көрсең ғой, шіркін!

Кішкентай құсты қас-қағым сәтте қарап үлгергем дегеніңше сүйек-

саяғымен қоса қылғыта салады! (р. 29); бұл сөздерді естіген байғұс

мақұлықтың бәрі жан-жаққа тым-тырақай қаша жөнеледі. Ловелл-Смит

«Дене өлшемі өзгерісібарысында Алиса ішіп-жемтізбегінде ұдайы орын

ауыстырып отырады (The Animals of Wonderland, p. 406), бірақ оның бұл

қатардағыжайғасатынжеріДинаменбайланысынадасәйкесанықталады.

Алисаның Динаға жүгінуі оның «Ғажайыптар елін» мекендейтін

мақұлықтармен әлеуметтік қарым-қатынасын өзгертіп, оларды ықтимал

ішіп-жемобъектілерініңсапынақосады.Бұдансоң,Алисаішіп-жеудіәбден

үйреніп,өздене өлшемінқолайынақарайреттепотырудымеңгергенсоң,

Динатуралысөздерін«Ғажайыптареліндегі»мақұлықтарменбиліккеталас

кезіндесаналы түрдекәдесінежарата бастайды. Алиса денесісыймай,ақ

қоянның үйшігіне қыстырылып қалған кезде қоян «үйді өртеп жіберуім

қажет»дегенұйғарымғакеледі;осысәттеАлиса:«Олайететінболсаң,мен

сағанДинаныайдапсаламын!»,–дейді(Alice’sAdventuresinWonderland,p.

36).ДегенменДинаАлисаның«Ғажайыптареліндегі»ішіп-жемтізбегінің

ең жоғары қауіпсіз тұғырында жайғасуына толық кепілдік бере алмайды;

мұны Алисаның денесі кішірейіп, салыстырмалы түрде «дәу» күшіктің

алдында құрбан болар мысықша діріл қаққанынан көреміз (р. 37).

Алисаның «Ғажайыптар еліндегі» саяхаты өзара қатынас пен тағамға

байланысты түрленіп отыратын ішіп-жем тізбегіндегі орынға қарағанда

белгіленген сәйкестіктің маңызы азырақ көрінетін болмыс моделін

дамытады. Күшікпен қақтығысынан кейін Алисаның ілгерідегі «Мен бұл

әлемде кіммінөзі?Бұл басымдықатырған зор нәрсе болдығой!»(рр.17–

18)дегенсөздерінкөпұзамай«Менөзімніңқайтаданөсуімкерегінұмытып

барадыекенмін!Сұрастырыпкөругерұқсатетіңіздер,мұнықалайреттеуге

болады?Менің бірдеңені ішіп-жеуім, болмаса басқа амал жасауым қажет

шығардепойлаймын.Бірақ«Нені?»дегенүлкенсұрақтұр»дегенпайымы

ауыстырады(рр.38–39).Шылаушынбергеназғантайсаңырауқұлақтыжеп,

бойы өсе бастаған Алисаға кезіккен көгершін одан әрі қарай белгіленген

сәйкестік мәселесінің немен және қалай қоректену мәселесіне қарағанда

кейінгі кезекте тұратынын сөз етеді. Көгершін Алисаны өзінің

жұмыртқасынұрлағысы келетін «жыланмен» сәйкестендіреді (рр. 47–48).

Алисаның мен жылан емеспін, «кішкентай қызбын» деген қарсылығын

көгершін оның «кішкентай қыздар жұмыртқаны жыландар тәрізді

рахаттанып жұтады», сонсоң, кішкентай қыздар «жыланның бір түрі

іспетті» дейтін өз сөздерімен тойтарып тастайды; бұл пайымның «Алиса

үшінжаңа идеяболғанысоншалық,оның шамаменбір-екіминутбойына

үнішықпайқалды»(р.48).Алисаныңүнсіздігіоныңбелгілібірдәрежеде

жануаржегіштігінмойындауданхабардаретсе,бізмұндайсипатАлисаны

тек жеке тұтынушы ғана емес, тұтынудың түраралық желісіндегі тоғыс

(дәнекер, түйін) ретінде қарастыруға болатынын мақұлдаймыз. Динаның

тәбеті мен аулағыштық дағдылары туралы Алисаның пікірлерін Дина

туралыжайестеліктернеАлисаашқарақтығын кейіптеудеп түсіндірмей,

Динамен байланыстың формаларын кеңейтуге ұмтылыс ретінде

бағалағанымыз абзал. Алиса Динаны «Ғажайыптар еліндегі» әлеуметтік

әлемаясындаөзінежолашуғакөмектесетінбірамалретіндеқарастырса,ол

сонымен қатар өзі де Динаның қолындағы құралға айналып, нәтижесінде

Дина«Алисаныхабар-ошарәкелуге»болмасатапсырмаорындауғажұмсай

бастайтынын» (оның ішінде «тышқанның інін» аңдытып қоя алатынын)

аңғарады(Alice’sAdventuresinWonderland,pp.31,32).Мұндайпайымбізге

адамдарды жануарлардың ішіп-жеміне лайық қызметшілер не құралдар

ретіндеелестетіп,Алисаның басынанкешкендерітек оныңбір өзінеғана

тиесіліемесекенін,сондай-ақ Динаменоныңмарғауларына«хабарлама»

ретіндеықпалететінінмеңзейді.Динаныңтәбетін«Ғажайыптареліндегі»

ішіп-жем тізбегіне ықпалын тигізу мақсатында пайдалана отырып,

Алисаның өзі де мысық кейпінде әрекет етеді; ол көз алдына

мысықтарыныңішіп-жемінелестетіп,олардықоректендіруүшінқиялында

қайтып оралады. Алисаның «Ғажайыптар еліне» төбеден түскен сапары

оның Динаға қашан қорек беріледі деген алаңдаушылығымен ұштасып

жатса(Alice’sAdventuresinWonderland,p.11),айнасыртынасаяхатыДина

шешейдің қара марғауымен сұхбатынан марғауды «Қызыл ханшайым»

түрінде елестетіп, мысықтың баласы айна сыртында сүт іше ала ма екен

деген қамқорлықтан туындаған (Through the Looking-Glass, pp. 124, 127).

Алисаайнаныңсыртынаөтіпкеткенсоң,«Қызылханшайым»оған«бірге

ханшайым болайық» деген ұсыныс жасайды; ал бұл жағдайды ол, біздің

жоғарыдакөргеніміздей,«бәрішаттық,бәрітой!»депқабылдайды(р.144).

Өзін ханшайым ретінде ұлықтау мерекесінде Алиса Қызыл ханшайымға:

«Мен[Ғажайыптарелінде]әрөлеңніңәйтеуірқалайболсада,балықтармен

байланыстыболыпкелетінітаңғаларлықнәрседепойлаймын»,–дейді(рр.

230–231; мәтіндегі сөз ерекшеленді); шынында, мұндай пікірді

«Ғажайыптареліндегі»өлеңдердікөбінеқатыстыдепайтааламыз.Алиса

Қызыл ханшайымнан: «Бұл жердегінің барлығы неліктен балықтарды

жақсы көретінін білесіз бе?», – деп сұрағанда, ол жауап сөзден біршама

жалтарып, бірақ салмақты түрде: «Балыққа қатысты айтсақ», – дейді де,

балықтар жөніндегі басқа бір өлеңді ұсынады (р. 231). Мереке

ханшайымдарға қарсы сипат ала бастаған кезде Алиса (өзі «бүкіл

бүліншіліктің себебі» деп санайтын; р. 234) Қызыл ханшайымды сілкіп

қаладыда,онықайтаданмарғауғаайналдырып,өзініңқиялынаншығады.

Жак Деррида: «Айна сыртында» кітабының соңғыдан бұрынғы тарауы

«жалғыз ғана [жарым-жартылай] деген сөйлемге тіреледі», – дейді, – ол

шын мәнінде марғауға қатысты болатын».

 Алиса туралы кітаптардың

сыншыларымарғаудыңболмысынақатыстыкөзгеашықкөрініптұрғаносы

түбегейлі жақындықты елеусіз қалдыруға бейім; тіпті Дерриданың өзі

бұған негізінен, Алисаның «мысықпен ол жауап қатпағаны не үнемі бір

нәрсеніқайталайбергеніүшінсөйлеспеугеболмайды»дегеннықсеніміне

сүйене отырып, оның жануарлар елгезектік көрсете алуы мүмкін деген

пайымына қарсылығын білдіру үшін назар аударады (Derrida, TheAnimal

That Therefore I Am, p. 8; see Carroll, Through the Looking-Glass, p. 238).

«Сіздер [марғауларға] не айтсаңыздар да, олар әрдайым пырылдайды да

қояды» деген реніші оның өз марғауымен сөйлесуіне кедергі жасамайды

(ThroughtheLooking-Glass,p.238;түпнұсқадаерекшеленген).Ұйқысынан

тұрғансоң,Алисамарғауға:«Менінегеоятыпжібердің!Қандайтамашатүс

көріпжатыредім!Айнаныңсыртындағыәлемдесендеменіңжанымдажүр

едің,Китти. Сен соны түсінесің бе, қымбаттым?», – дейді (р. 238). Бірақ

марғаутекоғанқараппырылдайдыдақояды;Алисасондадааузыаузына

жұқпай сөйлей бергенімен қоймай, ол тіл қатып, жауап берсе, сыйлық

ұсынатынын білдіреді: «Түсімде тек менімен бірге болғаныңда, сенің

жаныңбірнәрседенрахаттабареді,менбалықтарғаарналғансондайкөп

өлең білемін! Ертең таң атар-атпастан сен екеуміз нағыз ләззат сезіміне

белшемізденбатамыз.Таңертеңгілік тамағыңдыішіпотырғанкезіңде мен

сағанүнемі«Сойдақтіс(морж)пенағашұстасы»өлеңінқайталапайтамын;

сондасенолардыңұлуларекенінесенетінболасың,қымбаттым!»(р.239).

Марғаудың даусына қарап ештеңені ажырата алмағандықтан, екеуара

түсіністіктің қандай дәрежеде екенін білмейтін Алиса оған терең бас

қатырып жатпайды (Донна Дж. Харауэй айтқандай, Деррида өзінің

кішкентай қара мысығының ақырын тесіліп қараған көзінің бақылауында

жұмыс жасағаны сияқты),

 бұдан гөрі ол адам тіліндегі ұғымдарды

ұқпайтын марғаудың еркін күй кешуі үшін өз сөздерінің ишарасын соған

қарай орайластыруға тырысады. Сәйкестіктің ар жағында жасырынған

шындықты зерттей берудің орнына («Сенің өзгеріске түсіп енген кейпің

[Қызыл ханшайым] болғанын мойында!»; (Through the Looking-Glass, p.

238), Алиса өзінің мысығын қоректендіретін тағамға айналдырған азық-

түлікөнімітуралыәңгімесіналғатартады.

АлисатуралыкітаптардағыжануарларөздерініңәрекеттеріарқылыИван

Крейлкамптың «Алекс Волох анықтап бергендей, жануар кейіпкерлер

түптеп келгенде «түкке тұрғысыз»

, «олар басқа біреулердің қызметін

атқару үшін өз ауқымында шектелген бағынышты мақұлықтар»

 деген

пікірінемүлдекеліспейтінінкөрсетеді.Біржағынан,«Ғажайыптарелінің»

жануарлары Волохтың кей кезде зат пен ет болудан әріге ұзамайтын

қосалқы кейіпкерлеріне қарағанда белсенді бола алады. Екінші жағынан,

баяндаудыңбастыкейіпкеріболыпсаналатынАлисаөзіәрекетжасап,тек

сырттай қарағанда шектеліп жүретін мысықтарының мүмкіндіктерін

кеңейтугебарынсалады.ОныңмысықтарыВолохтыңқосалқыкейіпкерлер

туралы түсінігін тас-талқан етеді; баяндау кеңістігінде орын алмаса да,

олар «Ғажайыптар елінің» қиял әлемі мен Алисаның өз болмысын

түбірімен қайта құратыны соншалық, өздерінің қай жерде жоғалып,

Алисаның қай жерде көрінетінін ешқашан аңғара алмайтындай жағдайға

душар еткен. «Қандай да бір нақты жеке адамның оқшау бейнесін ойдан

шығарылғанжалғызғарыштыңаумағындағышектеулікеңістіккеиінтіресе

ұмтылған әртүрлі кейіпкерлерге баяндау барысында ұдайы ден қоюмен

өзара сабақтас бірлікте қарастыратын» «кейіпкерлер жүйесінің» немесе

«бөлінісматрицасының»орнына(Woloch,TheOnevs.theMany,pp.17,13),

Кэрролл адамдар, объектілер менжануарлар өзараалмасып,бөлісіпжәне

жаңа орындар жасап жататын, құрылатын әрі қайта құрылатын шым-

шытырық түраралық желілерді ұсынады. Бұл мәтіндердегі ойдан

шығарылған «кеңістік» адамға бағынышты болуы не адам бағдарлы

оқылым тәжірибелері арқылы дәлме-дәл салғастырылуы мүмкін емес;

оның орнына заттар мен жануарлардың адамнан тысқары аумақтары

оқырман назарының әдепкі кеңістіктерінің астарына, одан сырт созылып

жатуы мүмкін. Ғажайыптар елінің желілер жүйесі – біздің көңілімізді

оқырман есебінде ғана емес, ішіп-жем тізбегінде орныққан әлеуметтік

заттарретіндебаурайтынжануарлардыңтұрпаттарыментәбеттері.

Алисаның марғаумен қарым-қатынасы да бізді жануарлардың

әралуандығы мен адам/жануар ауысымы туралы Деррида қозғаған,

«жануарлар туралы зерттеулер»

 саласы үшін сынақ алаңына айналған

проблемалардантысқарыәкетіп,Харауэйдің«біргеқалыптасу»түсінігіне,

«серіктестер жолығысуды алдын ала көздемейтін; барлық биологиялық

түрлер,тірісі мейлі өлісі болсын, күтпеген кездесудің субъект пен объект

формалы тоғысының салдары болып саналады» деп қарастыратын

«түрлердіңөзаратәуелділігі»әдісінежақындататүседі(WhenSpeciesMeet,

рр. 3, 19, 4). Жил Делөз бен Феликс Гуаттаридің «қалыптасқан жануар»

туралы сүйінішке толы ұғымынан

 (бұл жөнінде Харауэй «нақты

жануарларға қатысты таңғалыстың болмаса құрметтің мүлде болмауы»

дейді) шалғай тұрған «бірге қалыптасу» түсінігі «оларға ешкім күтпеген

«біз» түрінде жауап қайтаратындардың басын қосып», «өзара тоғысқан»

түраралық мақұлықтарды» қамтитын (Haraway, When Species Meet, p. 5)

Латурдың әрекетшіл желілеріне ұқсайды. Алиса мен марғаудан құралған

«біз» – адам сөзі мысықтың пырылын оятқан кезде пайда болған

байланыстағы үзіктердің салдарынан әлсіреген не дағдарысқа ұшырған

емес, күшейе түскен желі. Алисаның марғауға «еліктеуі» ұлғайса да,

ұлғаймаса да, былайынша антропоморфты қиял болып саналады; бұл

ұлғаю–талапемес,ұсынысжәнеолАлисаныңмарғаудытамақтандыруға

артқанықыласыныңсалдары,сондай-ақАлисаныңқиялындағыжануарлар

жасампаздығынкөрсететінөміртуралыбаян(нарратив)қалыптастырудың

нәтижесі ретінде танылады. Алиса туралы екі кітаптағы теңізге қатысты

ішіп-жемтіршілігіадамсияқты,мысықтыңдақиялыболыпсаналады;бұл

қиял, тіпті мысықтардың ой-аңсары мен олардың адамдармен бірге өмір

сүруінәтижесіндедамығантағамментәбеттәжірибесінентуындапжатса

да – осылай. «Сойдақтіс пен ағаш ұстасындағы» аттас кейіпкерлер

ұлулардыөздерініңішіп-жемқазанынаалдап-арбаптүсіруүшін«көпнәрсе

туралы мәлімет береді»: /.../ Капуста мен корольдер туралы не әңгіме

бар?/Теңізнегеқайнапжатыр?/Доңыздардақанатбарма?»(Throughthe

Looking-Glass,p.161;түпнұсқадаерекшеленген);бірақадамментілбілетін

және«еліктейтін»жануарарасындағытүраралықодақтуралыәңгімебірге

қоректену үшін қажет пе? Қиял мен ойдан шығару – Кэрроллдың

түсінігінде жануарлардың қажеттіліктері туралы жазу үшін адамның

пайдаланатынамалдарығанаемес,соныменқатаржануарларменбірлескен

әрекеттер; түп негізі тәни мұқтаждықтар мен ләззат сезімдерінде жатқан,

сондай-ақ адам мен жануар жасампаздығының сәйкестігіне жол ашатын

«бірге қалыптасудың» тәсілдері. «Сойдақтіс пен ағаш ұстасын» қайталау

жөніндеөтінішбілдірілгеннен кейін Алиса әрі қарай біздіңназарымызды

еліктеу мен ойлап шығару мәселесіне аударып, марғаудан «Ғажайыптар

елінің»қалайпайдаболғанынтүсіндіружөніндекөмексұрайдыда:«Кел,

Китти, осының бәрін қиялдаған кім болды екен, соны қарастырып

көрейік»,–дейді(ThroughtheLooking-Glass,p.239).Алисабұлөлеңдіең

алғаш рет (рр. 158–163) Туидлдиге ұқсайтын «балық» іспеттінің аузынан

(р.167)естігенненкейінболғанжағдайдыескетүсіреді–олжолыТуидлди

Алисаны «[Қызыл корольдің] қиялындағы тек әлдебір нәрсе!» деген

болатын (р. 165). Мәтінде идея «Бұл – менің өз ойлап тапқаным» атты

тараудадамытылады;Алиса«Біздіңбәріміздіңбасымыздағыбірқиялма?»

деген сауал қояды да, әрі қарай: «Мұны Қызыл корольдің емес, менің

қиялым деп ойлаймын. Басқа адамның қиялына ортақ болғанды

қаламаймын», – дейді (205 р.; түпнұсқада ерекшеленген). Бірақ қиялдың

ықтимал иелері туралы Алисаның антропоөзектік дүниетанымын

шайқасып жатқан екі сарбаз бен олардың астындағы аттары «үзіп

тастайды» (р. 205). Жеңімпаз ақ сарбаз – жұртқа өзін-өзі әйгілеген,

«заттардыойлаптабатыншебер»(р.211);олАлисағаөзінің«ойлаптапқан

нәрселерін» көрсетіп, сипаттауға кіріседі. Бұл ойлап табылған нәрселер

негізінен адамдар мен жануарлардың түйіскен жерінде пайда болатын

«заттарды»қамтиды.Олардыңішінде«заттардан»«киімдерменсэндвич»

босап, төңкеріліп жатқан бірақ «кейбір аралар оған ұя салады», «бал

береді» деген үмітпен ағашқа бекітуге (р. 207), іліп қоюға лайықталған

қорап(р.208);сарбаз«акулалардыңшабуылынанқорғауүшін»астындағы

тұлпарының аяғын айналдыра орап қоятын «құрсау» (р. 211); сарбаз

атынанжығылғанжағдайдапайдағажарайтын«ұшысүйір»дулыға(р.211)

мен орындаушы «көбелектерді» «қой етінен жасалған бәлішке»,

«пикшаныңкөздерін»«күртешеніңтүймесіне»айналдыратынән(рр.215–

2016; түпнұсқада ерекшеленген) бар. «Айна сыртындағы саяхаты кезінде

Алиса көрген таңғаларлық нәрселердің ішінен» әлгі әнді айтатын

сарбаздың түрі мен «мойнынан салбырай түсіп сүйретілген шылбыры

шөптіңбетінсыдырып,ақырынаяңдапбаражатқанаттыңбейнесі»–міне,

«оның жадында әркез сайрап тұратын көріністер» екенін байқаймыз (р.

214). Басқаша айтқанда, мәселе Айна сыртының желілерін қайта құруға

тірелген кезде жануарлар үшін заттар ойлап тауып, Алисаның көңілінде

өшпесізқалдырғансарбазғанаемес,адамменаттың«таңғаларлықжұбы»

даойғаоралады(р.214).Қиялдыкімқиялдайдыдегенмәселеадам-жануар

бірлестігі туралы өлең мен оны басқаның тамашалауының арасында

жатады, Алиса марғаудан өлеңді қайталауды өтінген кезде ол тағы

туындайды.Мәтінбәріміздіңқиялда,ойлаптабылған«біргеқалыптасуда»

– «затқа» айналып, ал түраралық желіде бір-бірімізге тиесілі бола

алатынымыздымеңзейді.Алайда«Сойдақтіспенағашұстасының»қайтып

оралатын ұлулары «бірге қалыптасудың» өз құрбандары болатынын

есімізге салады; желілердің де өз олжасы бар. Басқа керемет жәндіктер

сияқтыұлулардабірмезгілдеәріішіп-жемөнімі,әріәлеуметтікзатболып

саналады; оларды қиял мен ойлап табу ешқашан толық қорыта алмайды.

Зат теориясы, Кэрролл сынды заттардың қарадүрсіндікке көнбейтініне

қайран қалады. Браун заттарды «объектілердің ішінде артық нәрсе» деп

елестетіп,әріқашыпқұтылаалмайтын,әріжадтыжаңғыртатынкөзқарасты

ұсынады (Thing Theory, p. 5). Бірақ Браун заттардың бұл артықтығын

«құмыра ішіндегі бостықтан», «Болмыстың қақ ортасындағы бостықтан»

іздеп(ASense ofThings, p. 7), ештеңенің тартымдылығынан бойын аулақ

салатыны соншалық, адамзат әлемінің ішін, бір қарағанда бос көрінетін

кеңістігінің сыртын молшылыққа бөлеп тұрған жанды заттарды аңсайды.

Заттардыескетүсірудіңбіржолы–жануарлардыұмыту;бірақбұлКэрролл

ойлағандай нәрсе туралы естелік емес. Өзім жорамалдағанымдай,

«Ғажайыптар елінің» заттары өздерінің басқа объектілермен, тіршілік

формаларыменбірлесіпжасағанжелілеріарқылытазақуаттыңқолжеткісіз

үнсізядросынжасырып,объектмәртебесіненаттапөтпейді.

«Айна сыртындағы» көзге көрінбейтін заттар дүкенінде әуелде

«қабылдайтын субъект тарапынан зат қалпына көшірілетін объектілердің

негізінқұрайтынқалыпсыздық»болыпкөрінетіннәрсеніңөзі(Brown,Thing

Theory, p. 5) қой жандандырған тұтыну тауарларының желісі болып

үлгереді,текАлисаныңғанаадамболғансоң,назарынаілікпейді,өйткені

олбұлжелігеқосылыпдағдыланбаған.Кэрроллүшін«заттарды»шамадан

тыс ететін негізгі заттар – жануарлар. «Ғажайыптар елінің» желілері –

мейлі тағам түрінде не соған жұптас формада олардың қандай да бір

араластығы сипатында болсын – тарқатыла бастағанда, жануарлар сол

күйінше қалады. «Алисаның ғажайыптар елінде басынан кешкендері»

кітабы аяқталар тұста ұрланған бәліш оқиғасы сотта қаралып (Alice’s

AdventuresinWonderland,p.96),оныңбарысындаЖауызханшайымөзінің

«Басыншауыптастаңдар!»дегенатақтыайқайынабасып,Алисағақатысты

осындайүкімшығарады(р.108).Картаойынынаншыққанханшайымның

бейнесі – адам-объект қоспасынан тұратын өзінше бір ғажайыптың түрі.

Оның өмір мен өлім мәселесін дербес шешетін билігі, тауарлы заттар

адамныңтіршілігінбақылауынаалғанәлемдікөрсетеді.

ДегенменАлиса

да өз кезегінде ханшайымды, оның карталас ер азамат достарын адамдар

пайдалана алатын көлемге дейін кішірейте алады. Алиса соттан қашып

құтылып, «Ғажайыптар әлемінен» тыс ұйқысынан оянған соң: «Сендер

ештеңе емессіңдер, бар болғаны карталардың жиынтығысыңдар!», – деп

мәлімдеп (Alice’s Adventures in Wonderland, p. 108), бұл субъект/объект

құрамын қарапайым объектілерге айналдырғандай объектілер әлемін

жандандыру мен бақылауда адам қиялының қуатын растағандай әсер

қалдырады.Ендікартадағыеразаматтаройынкарталарыныңжиынтығына

айналып,«әуегекөтеріледі»,Алисағақарай«төменқұлдырайды»(р.108);

ақырында еш зияны жоқ «өлі жапырақтардай» шашылған уақытта Алиса

әпкесініңалдындабасынтізесінеқойыпжатыпұйқысынаноянады(р.109).

Ақыр соңында адам қиялының үстемдігі де, Жауыз ханшайым сияқты

сәтсіздікке ұшырайды. Алиса әпкесіне өзінің «таңғаларлық түсі» туралы

хабарлап, оның «шәйін» ішу үшін баяндаудың ішінен шығады. Әпкесі

уайымға батады, өйткені «оның айналасының бәрі кішкентай сіңлісінің

қиялындағы адам таңғаларлық жанды мақұлықтарға толып кеткен»;

олардыңқатарында«аққоян»,«жалғантасбақа»,«үркектышқан»,«Наурыз

мысығы мен оның достары өздерінің түгесілмейтін тамағымен бөліскен

кездегішыныаяқтыңсылдыры»бар(р.109).«Ғажайыптарелінің»өміріне

қоян-қолтық араласып кеткеніне қарамастан, Алисаның әпкесі «ол көзін

қайта ашқан кезде барлығықарабайыр тіршіліккеауысып шыға келетінін

біледі» (р. 110). Мұндай «тіршілік» тек қана адам әлемінен тұрмайды:

«шыныаяқтың сылдырын шіркеу қоңырауының үні, ханшайымның

ышқынған айқайын бақташы баланың даусы ауыстырды... шаруаның

ауласындағы сапырылысқан абыр-дабырға басқа да біртүрлі дыбыстар

араласыпшығакелді(олосылайболатынынбілді),алалысырақжердегүрс

етіп жығылған сиырдың мөңірегені Жалған тасбақаның еңкілдеп

жылағанының орнын басты» (р. 110). «Ғажайыптар елінің» таңғаларлық

нәрселерінен естелік боп қалғаны – жануарлардың сипаттарынан, адам-

жануарбайланыстарынантүратынтіршілік.

Мұндай сипаттар «Айнаның сыртында» айқынырақ көрінеді; Алиса

тағамдардың бүлігінен оянып кетіп, Қызыл ханшайымды сілкіп-сілкіп,

шахматтақтасындағыкейіпкердіөзініңмарғауыныңбейнесінеайналдырып

жібереді» (Through the Looking Glass, pp. 234–37). Тағамдардың жоғалып

кеткенініңнәтижесіндеАлисаөзініңқалыпкеткенмақұлығына«Сойдақтіс

бенағашұстасындағы»жануарлартуралыәңгімесініңжұрнақтарынайтып,

марғаудан «бұл қиялды кім қиялдағанының» жұмбағын шешуге көмек

сұрайды:

«Бұл өте маңызды мәселе, қымбаттым! Таңертең Дина өзіңді бейне бір

жуындырмағандай, аяғыңды жалай бергенің жарамайды! Көріп отырсың,

бұлне мен,не Қызылкорольекеуіміздіңбірімізболуғатиіспіз.Әуелі,ол

меніңқиялымныңбірбөлшегіболса,кейінменоныңарманыныңсипатына

айналдым! Ол Қызыл король ме, Китти? Сен оның әйелі болдың,

сондықтанбілугетиіссің...ЖанымКитти,бұлжұмбақтыңшешімінтабуға

көмектесмаған!Аяғыңдыжалайбергеніңдіқоятұрсаң,ештеңеетпейдідеп

ойлаймын!»(рр.239–240).Бірақмарғауләм-мимдепдыбысшығармастан,

сабырлы қалпында «екінші аяғын жалауға кірісіп, түктіестімеген сияқты

мізбақпайотыраберді»(р.240).Содансоңмәтінавторықиял(түс)туралы

мәселеге бет бұрып, оқырманнан: «Сіз қалай ойлайсыз, сонда бұл не

болды?»,–депсұрайды(р.239).Менбұларадамәтінавторыоқырманды

марғаудыңорнынақойып,Алисаұсынғанадамтүсінігінентысжағдайлар

туралы ойланып көруге шақырып отыр деп ойлаймын. Ал «Ғажайыптар

елі» жайында кім қиялдады деген сауалға жауап іздесек, отырғандардың

барлығы да жеуге жарайтын, түгелімен әлеуметтік сипаты бар ішіп-жем

тізбегінің желісін құрайтын Алиса мен оның мысықтарының одағы деп

айтуғатәуекелетередім.

Ноттингемуниверситеті

Ескертпе

1. Луис Карролл,«Алисаның ғажайыптар елінде басынан кешкендері» (Lewis Carroll, Alice’s

Adventures in Wonderland), оның келесі кітаптарында: «Алисаның ғажайыптар елінде

басынанкешкендері»,«АйнаныңарғыбетіндежәнеАлисаожақтаннетапты»:жүзжылдық

басылым,ред.ХьюХотон,Лондон:Пингвин,1998,р.25.(«Alice’sAdventuresinWonderland»

and«ThroughtheLooking-GlassandWhatAliceFoundThere»:TheCentenaryEdition,ed.Hugh

Haughton (London: Penguin, 1998), p. 25 (түпнұсқада ерекшеленген). Бұл басылымның

беттерінеәріқарайғысілтемелермәтіндежақшаларішіндеберілген.

2. Билл Браун, «Заттардың мәні: Америка әдебиетінің зерттеу нысаны», Чикаго: Чикаго

университеті баспасы, 2003, р.13 (Bill Brown, A Sense of Things: The Object Matter of

AmericanLiterature(Chicago:Univ.ofChicagoPress,2003),p.13.)

3. ДжонатанЛэмб,«Заттарсөйлейді»,Принстон:Принстонуниверситеті.Баспасы,2011,р.11

(JonathanLamb,TheThingsSay(Princeton:PrincetonUniv.Press,2011),p.XI.

4. БиллБраун,«Заттеориясы»,Сыншылдықзерттеу,28(2001),4(BillBrown,«ThingTheory»

(CriticalInquiry,28,2001),4(түпнұсқадаерекшеленген).

5. КэтринГаллахер,«Экономикалықтұрпат:саясиэкономиядағыөмір,өлімжәнесенсациямен

Викториялық роман, Принстон: Принстон университеті баспасы, 2006, р.3 (Catherine

Gallagher,TheBodyEconomic:Life,Death,andSensationinPoliticalEconomyandtheVictorian

Novel(Princeton:PrincetonUniv.Press,2006),p.3.)

6. Қараңыз: Томас Роберт Мальтус, «Халық санының негіздері туралы эссе», ред. Джеффри

Гилберт,Нью-Йорк:Оксфордуниверситетібаспасы,2008(ThomasRobertMalthus,AnEssay

onthePrincipleofPopulation,ed.GeoffreyGilbert(NewYork:OxfordUniv.Press,2008).

7. СтивенКоннор,«Ойшылзаттар»,Мәтінтәжірибесі,24(2010),2.(StevenConnor,«Thinking

things»,TextualPractice,24(2010),2.)

8. Чарльз Дарвин, «Түрлердің табиғи сұрыптау жолымен шығу тегі туралы немесе тіршілік

үшінкүрестетаңдаулынәсілдердіңсақталуы»,Нью-Йорк:Заманауикітапхана,1998,р.648

(CharlesDarwin,OntheOriginofSpeciesbyMeansofNaturalSelectionorThePreservationof

FavoredRacesintheStruggleforLife(NewYork:ModernLibrary,1998),p.648)

9. Викториялық тауарлы капитализмнің өрлеуі туралы пікірталастар мысалын қараңыз:

У.ХамишФрэзер,«Бұқаралықнарықтыңпайдаболуы»,1850–1914,Хамден,Коннектикут:

Архонт кітаптары, 1981 (W. Hamish Fraser, The Coming of the Mass Market, 1850–1914

(Hamden, Connecticut: Archon Books, 1981); Томас Ричардс, «Викториялық Англияның

тауарлымәдениеті:жарнамаменқойылым,1851–1914»,Стэнфорд,Стэнфордуниверситеті

баспасы,1990(ThomasRichards,TheCommodityCultureofVictorianEngland:Advertisingand

Spectacle, 1851–1914 (Stanford: Stanford Univ. Press, 1990); Лори Энн Лоуб, «Тұтынушы

періштелер:жарнамаменВикториялықәйел», Нью-Йорк: Оксфордуниверситеті баспасы,

1994(LoriAnneLoeb,ConsumingAngels:AdvertisingandVictorianWomen(NewYork:Oxford

Univ.Press,1994);ЭндрюХ.Миллер,«Әйнектіңаржағындағыромандар:тауарлымәдениет

пенВикториялықнарратив»,Кэмбридж:Кэмбриджуниверситетібаспасы,1995(AndrewH.

Miller,NovelsBehindGlass:CommodityCultureandVictorianNarrative(Cambridge:Cambridge

Univ.Press,1995);РегениаГагниер,«Адамтілектерініңтұрақсыздығы:нарыққоғамындағы

экономикаменэстетика»,Чикаго:Чикагоуниверситетібаспасы,2000(RegeniaGagnier,The

Insatiability of Human Wants: Economics and Aesthetics in Market Society (Chicago: Univ. of

ChicagoPress,2000).НэнсиАрмстронг«Алисаныңғажайыптареліндебасынанкешкендері»

ертегісіндегі тұтыну мәдениетінің ықпалын тағам ішумен тығыз байланыстыра отырып,

«БатыстықАлиса»эссесіндеталқылады;оныңжарықкөргенорныменуақыты:Заманауи

әдебисын:әдебижәнемәденизерттеулер,төртіншібасылым,ред.РобертКонДэвисжәне

РоналдШлейфер,Нью-Йорк:Лонгмэн,1998,р.537–564(Contemporary Literary Criticism:

LiteraryandCulturalStudies,FourthEdition,ed.RobertConDavisandRonaldSchleifer(New

York:Longman,1998),pp.537–64.

10. Дарвиннің Кэрроллға әсерін талқылау үшін қараңыз: Мортон Н. Коэн, «Луис Кэрролл:

өмірбаян», Лондон мен Бейсингстоук: Макмиллан, 1995, р. 350 – 352 (Morton N. Cohen,

LewisCarroll: ABiography (London and Basingstoke: Macmillan, 1995), pp. 350–52; Уильям

Эмпсон,«Бақташылықтыңкейбірнұсқалары»,Лондон:ЧаттоменУиндус,1935,р.254–255

(William Empson, Some Versionsof Pastoral (London: Chattoand Windus, 1935), pp.254–55;

РоузЛовелл-Смит,«Ғажайыптарәлеміндегіжануарлар:Тенниэль–Кэрроллдыңоқырманы

ретінде»,Сын,45(2003),р.383–415(RoseLovell-Smith,«TheAnimalsofWonderland:Tenniel

as Carroll’s Reader», Criticism, 45 (2003),383–415; Роуз Ловелл-Смит, «Жұмыртқалар мен

жыландар: Луис Кэрроллдың Алиса көрінісіндегі жаратылыс тарихына анықтама мен

көгершін»,Балалар әдебиеті, 35 (2007), р. 27–53 (Rose Lovell-Smith, «Eggs and Serpents:

Natural History Reference in Lewis Carroll’s Scene of Alice and the Pigeon», Children’s

Literature, 35 (2007), 27–53; Акира Мицута Липпит, «Электрлі жануар: жабайы табиғат

риторикасынакөзқарас»,Миннеаполис:Миннесотауниверситетібаспасы,2000,р.137–139

(Akira Mizuta Lippit, Electric Animal: Toward a Rhetoric of Wildlife (Minneapolis: Univ. of

Minnesota Press, 2000), pp. 137–39; Мервин Николсон, «Тағам мен қуат: Гомер, Кэрролл,

Этвуд және басқалар, Мозаика, 20, 1987, 3-сан, р. 37– 55 (Mervyn Nicholson, «Food and

Power: Homer, Carroll, Atwood and Others», Mosaic, 20, no. 3 (1987), 37–55; Маргарет Бо

Бирнс,«Есуасқалпақшыжұмбағыныңшешімі»,Массачусетсшолуы,25 (1984),р.457–68.

(MargaretBoeBirns,«SolvingtheMadHatter’sRiddle»,MassachusettsReview,25(1984),457–

68.)

11. Қараңыз: Джон Плоц «Портативті меншік: қозғалыс үстіндегі Виктория мәдениеті»,

Принстон: Принстон университеті баспасы, 2008 (John Plotz, Portable Property: Victorian

Culture on the Move (Princeton: Princeton Univ. Press, 2008); Элейн Фридгуд, «Заттардағы

идея:Викторияроманындағыөткіншімағына»,Чикаго:Чикагоуниверситетібаспасы,2006

(ElaineFreedgood,TheIdeasinThings:FugitiveMeaningintheVictorianNovel(Chicago:Univ.

ofChicagoPress,2006).

12. Қараңыз: «Заттардың әлеуметтік өмірі: мәдени көзқарастағы тауарлар», ред. Арджун

Аппадурай, Кэмбридж: Кэмбридж университеті баспасы, 1986 «The Social Life of Things:

CommoditiesinCulturalPerspective,ed.ArjunAppadurai(Cambridge:CambridgeUniv.Press,

1986).

13. Қараңыз: Мартин Хайдеггер, «Поэзия, тіл, ой», ауд. Альберт Хостадтер, Нью-Йорк:

Перенниал, 1971, 2001, р. 164 (Martin Heidegger, Poetry, Language, Thought, trans. Albert

Hofstadter(NewYork:Perennial,1971,2001),p.164.

14. Э.М. Форстер, «Романның сипаттары мен соған қатысты жазбалар», Э.М. Форстердің

еңбектерітуралы«Абингер»басылымы,12-том,ред.ОливерСтэллибрасс,Лондон:Эдуард

Арнольд,1927,1974,р.37(E.M.Forster,AspectsoftheNovel,andRelatedWritings,Volume12

ofThe Abinger EditionoftheWorks ofE.M.Forster, ed. OliverStallybrass(London:Edward

Arnold,1927,1974),p.37.)

15. МайклПэрришЛи,«Романдағыжоқтық:ДжейнОстинментағамсюжеті»,Роман: көркем

әдебиетфорумы,45(2012),368(MichaelParrishLee,«TheNothingintheNovel:JaneAusten

andtheFoodPlot,»Novel:AForumonFiction,45(2012),368.

16. Қараңыз:Ли, «Романдағы жоқтық»,р. 379–380 (Lee, «The Nothing in the Novel», pp. 379–

380.)

17. Қараңыз: Нина Ауэрбах, «Алиса мен Ғажайыптар елі: білімқұмар бала», Викториялық

зерттеулер, 17 (1973), 31–47 (Nina Auerbach, «Alice and Wonderland: A Curious

Child,»VictorianStudies,17(1973),31–47);ДжеймсР.Кинкейд,«АлисаныңҒажайыптареліне

сапары», Америка замануи тіл қауымдастығының жарияланымдары, 88 (1973), 92–99

(JamesR.Kincaid,«Alice’sInvasionofWonderland»,PMLA,88(1973),92–99);Бирнс,«Есуас

қалпақшы жұмбағының шешімі» (Birns, «Solving the Mad Hatter’s Riddle»); Ловелл-Смит,

«Ғажайыптар еліндегі жануарлар» (Lovell-Smith, «The Animals of Wonderland»); Ловелл-

Смит, «Жұмыртқалар мен жыландар» (Lovell-Smith, «Eggs and Serpents»); Армстронг,

«Батыстық Алиса» (Armstrong, «The Occidental Alice»); Карина Гарланд, «Таңғаларлық

тәбеттер: Тағам, тілек, гендер мен Луис Кэрроллдың «Алиса» ертегісі мәтіндеріндегі

субъективтілік», Арыстан мен мүйізтұмсық, 32 (2008), 22–39 (Carina Garland, «Curious

Appetites:Food,Desire,Gender,andSubjectivityinLewisCarroll’sAliceTexts»,TheLionand

the Unicorn, 32 (2008), 22–39); Кэрол Мавор, «Тамақтану үшін: Алисаның ауыз

метонимиясы», XIX ғасыр балалығы мен тұтыну мәдениеті, ред. Деннисс Денисофф,

Альдершот: Ашгейт, 2008, р. 95–118 (Carol Mavor, «For-Getting to Eat: Alice’s Mouthing

Metonymy», in The Nineteenth-Century Child and Consumer Culture, ed. Dennis Denisoff

(Aldershot:Ashgate,2008),pp.95–118).

18. Джейн Беннетт, «Жарқын материя: заттардың саяси экологиясы», Дарем, Солтүстік

Каролина: Дюк университеті баспасы,2010, р. 41 (Jane Bennett, Vibrant Matter: A Political

EcologyofThings(Durham,N.C.:DukeUniv.Press,2010),p.41).

19. Бруно Латур, «Әлеуметтік қайта құру: әрекетшіл желі теориясына кіріспе», Нью-Йорк:

Оксфорд университеті баспасы, 2005, р. 44 (Bruno Latour, Reassembling the Social: An

IntroductiontoActor-Network-Theory(NewYork:OxfordUniv.Press,2005),p.44.

20. Қараңыз:Ли,«Романдағыжоқтық»(Lee,«TheNothingintheNovel»).

21. Қараңыз:Мавор,«Тамақтануүшін»,р.101(Mavor,«For-gettingtoEat»,p.101).

22. Мысал үшін қараңыз: Николас Дамес, «Роман психологиясы: оқу, нейроғылым мен

Викториялық әдебиеттің формасы», Нью-Йорк: Оксфорд университеті баспасы, 2007

(Nicholas Dames, The Physiology of the Novel: Reading, Neural Science, and the Form of

Victorian Fiction (New York: Oxford Univ. Press, 2007); Бенджамин Морган, «Сыншыл

эмпатия:ВернонЛидіңэстетикасыменегжей-тегжейліоқудыңтүп-төркіні»,Викториялық

зерттеулер,55(2012),31–56.)(BenjaminMorgan,«CriticalEmpathy:VernonLee’sAesthetics

andtheOriginsofCloseReading»,VictorianStudies,55(2012),31–56).

23. Әдеттентысболыпсаналатындарқатары:ДженниферЛ.Флейсснер,«ГенрДжеймстіңтағам

жеуөнері»,Ағылшынәдебиеттарихы,75(2008),27–62(JenniferL.Fleissner,«HenryJames’s

Art of Eating», ELH, 75 (2008), 27–62); Майкл Пэрриш Ли, «Х.Г.Уэллстің ет туралы

зерттеуі»,Романдағызерттеулер,42(2010),249–68(MichaelParrishLee,«ReadingMeatin

H. G. Wells,»Studies in the Novel, 42 (2010), 249–68); Мэтью Кайзер, «Әкейдің аузы»,

Виктория әдебиеті мен мәдениеті, 39 (2011), 47–64 (Matthew Kaiser, «Pater’s Mouth»,

VictorianLiteratureandCulture,39(2011),47–64.)

24. Каролин Корсмейер, «Дәмнің мағынасы: тағам мен философия», Итака: Корнелл

университеті баспасы, 1999, р. 5 (Carolyn Korsmeyer, Making Sense of Taste: Food and

Philosophy(Ithaca:CornellUniv.Press,1999),p.5.

25. Қараңыз: Ли, «Романдағы жоқтық»,р. 368, 376 (Lee, «The Nothing in the Novel», pp. 368,

376.)

26. Дейдре Шауна Линч XIX ғасыр барысында оқу тәжірибесі көбейгенін айтады; әдеби

кейіпкерлер«жекетұлғаболу,ішкісезімталдыққуатынкеңейтуүшіноқырмандарөздерінің

бейнесін енгізген шығармашылық қорларға айналды». Линч, «Мінез экономикасы:

романдар, нарық мәдениеті мен ішкі мәннің бизнесі (Lynch, The Economy of Character:

Novels, Market Culture,and the Business of Inner Meaning [Chicago: Univ. of Chicago Press,

1998],p.126).

27. Луис Кэрролл «Lewis Carroll», «Айнаның арғы бетінде және Алиса о жақтан не тапты»,

оның «Алисаның ғажайыптар елінде басынан кешкендері», «Айнаның арғы бетінде және

Алисаожақтаннетапты»,р.144.(ThroughtheLooking-GlassandWhatAliceFoundThere,in

his«Alice’s Adventuresin Wonderland»and«ThroughtheLooking-GlassandWhatAliceFound

There» p. 144.). Бұл басылымға жасалған барлық сілтемелер мәтінде жақшаның ішінде

берілді.

28. СараГайер,«Аузыашыққыз:Айнаныңарғыбетінде»,Ангелаки,9,no.1(2004),160(Sara

Guyer,«TheGirlwiththeOpenMouth:ThroughtheLookingGlass»,Angelaki,9,no.1(2004),

160.)

29. ДжонБергер,«Ізденістуралы»,Лондон:Блумсбери,1980,р.26(JohnBerger,About Looking

(London:Bloomsbury,1980),p.26.)

30. Харриет Ритво, «Жануар меншігі: Виктория дәуіріндегі ағылшындар мен басқа тіршілік

иелері», Кэмбридж, Массачусетс: Гарвардуниверситеті баспасы, 1987, р.11 (Harriet Ritvo,

The Animal Estate: The English and Other Creatures in the Victorian Age(Cambridge,Mass.:

HarvardUniv.Press,1987),p.11.

31. Ет қалбырлау өнеркәсібі туралы қараңыз: Колин Спенсер, «Британ тағамы: тарихтың

таңғажайыпмыңжылдығы»,Лондон:Грубстрит,2002,р.282(ColinSpencer,BritishFood:An

Extraordinary Thousand Years of History (London: Grub Street, 2002), p. 282; қасапшылық

туралықараңыз:Ритво,«Жануарменшігі»,р.158–163(Ritvo,TheAnimalEstate,pp.158–65.)

32. Қараңыз:ДжедМайер,«Снарктыңқасапшылығы»,Викториялықпоэзия,47(2009),429–48

(JedMayer,«TheVivisectionoftheSnark»,VictorianPoetry,47(2009),429–48.)

33. Қараңыз:ХьюХотон,«Айнаныңарғыбетінде»,р.343,н.10.(HughHaughton,notetoThrough

theLooking-Glass,p.343,n.10.

34. Тағықараңыз:ЛовеллСмит,«Ғажайыптареліндегіжануарлар»,р.384(Lovell-Smith,«The

AnimalsofWonderland»,p.384);оныңпікірінше,«ДжонТенниэльдіңкескіндемесіндеқоян

«адамменжануарарасындағыорындажайғасыпалып,бірмезгілдіңішіндеәріосызаттарға

айналады,әріолардыңешқайсысыдаболмайды».

35. Қараңыз: Хотон, «Айнаның арғы бетінде» кітабына ескертпе, р. 302 (Haughton, note to

ThroughtheLooking-Glass,p.302).

36. Жил Делөз Кэрроллдың шығармасындағы «белгіленген объектілерді» «әрқашан

тұтынылатын не тұтынуға қабылданған» деп түсіндіреді (Делөз «Мағына логикасы», ред.

Константин В. Боундэс, ауд. Марк Лестер мен Чарльз Стивал, Нью-Йорк: Колумбия

университетібаспасы, 1990, р. 26 //Deleuze, The Logic of Sense, ed. Constantin V. Boundas,

trans. Mark Lester with Charles Stivale [New York: Columbia Univ. Press, 1990], p. 26). Ол

Үйректің мұны «барлық заттар, істердің жай-күйі мен ықтимал сипаттарды белгілейтін

ортақ термин (индикатор)» деп «түсінетінін» көрсетеді. Ол, тіпті белгіленген заттың іс

жүзінде жеп қойылатынын(не жеп қойылуы мүмкін екенін) айтады. Белгіленген болмаса

белгіленуі мүмкін барлық нәрсе шын мәнінде, тұтынылатын әрі қолжетімді болып

саналады» («Мағына логикасы», р. 26 // The Logic of Sense, p. 26). Делөз Кэрроллдың

тұтынылатын әдетте жеуге жарайтын заттарының сипаттарына оң қарағанымен, олардың

Үйректалапеткенжануарлықөлшемдеріненазараудармайтынсияқты.

37. Қараңыз: Бруно Латур, «Біз ешқашан заманауи бола алмаймыз», ауд. Кэтрин Портер,

Кэмбридж,Массачусетс:Гарвардуниверситетібаспасы,1993,р.144(BrunoLatour,WeHave

NeverBeen Modern, trans. CatherinePorter(Cambridge,Mass.: Harvard Univ. Press, 1993), p.

144.

38. Қараңыз: Эдмунд Уилсон, «Жарық жағалауы: 20–30 жылдардың әдеби хроникасы», Нью-

Йорк: Фаррар, Страус энд Янг, 1952, р. 543–544 (Edmund Wilson, The Shores of Light: A

LiteraryChronicleoftheTwentiesandThirties(NewYork:Farrar,StrausandYoung,1952),pp.

543–44);Ауэрбах,«АлисаменҒажайыптарелі»,р.35–37(Auerbach,«AliceandWonderland»,

pp. 35–37); Кинкейд, «Алисаның ғажайыптар еліне сапары», р. 95–96 (Kincaid, «Alice’s

InvasionofWonderland»,pp.95–96.)

39. ФлоренсБеккерЛеннон,«ЛуисКэрролл»,Лондон:КассэллэндКо.,1947,р.121(Florence

BeckerLennon,LewisCarroll(London:CassellandCo.,1947),p.121.)

40. Жак Деррида, «Жануар, яғни мен бармын (әрі қарайғы жалғастық»), ред. Мари-Луиза

Маллет, ауд. Дэвид Уиллс, Нью-Йорк: Фордхэм университеті баспасы, 2008, р.7 (Jacques

Derrida,«TheAnimalThatThereforeIAm(MoretoFollow)»,inhisTheAnimalThatThereforeI

Am,ed.Marie-LouiseMallet,trans.DavidWills(NewYork:FordhamUniv.Press,2008),p.7);

Кэрролл,«Айнаныңарғыбетінде»,р.236(Carroll,ThroughtheLooking-Glass,p.236.)

41. Қараңыз: Донна Дж. Харауэй, «Түрлер жолыққанда», Миннеаполис: Миннесота

университетібаспасы,2008,р.20(DonnaJ.Haraway,WhenSpeciesMeet(Minneapolis:Univ.

ofMinnesotaPress,2008),p.20).ИванКрейлкамп,«Ұлыкүтудегі»итөлім»,«Викториялық

жануарлар қиялдары: Виктория әдебиеті мен мәдениетіндегі жануарлар бейнесі», ред.

ДебораДененхольцМорземенМартинА.Данахай,Альдершот:Ашгейт,2007,р.82(Ivan

Kreilkamp, «Dying Like a Dog in Great Expectations», in Victorian Animal Dreams:

RepresentationsofAnimalsinVictorianLiteratureandCulture,ed.DeborahDenenholzMorseand

MartinA.Danahay(Aldershot:Ashgate,2007),p.82.

42. Алекс Волох, «Көпке қарсы жалғыз: романдағы кіші кейіпкерлер және бас қаһарман

кеңістігі»,Принстон:Принстонуниверситетібаспасы,2003,р.27(AlexWoloch,TheOnevs.

theMany:MinorCharactersandtheSpaceoftheProtagonistintheNovel(Princeton:Princeton

Univ.Press,2003),p.27;СілтемеКлерикамптаналынды,«Итөлім»р.82.

43. Мысалүшінқараңыз:КэриВулф,«Зоонтология:жануартуралымәселе»кітабынакіріспе,

Миннеаполис:Миннесота университетібаспасы, 2003, р. 9–23 (Cary Wolfe, introduction to

Zoontologies: The Question of the Animal, ed. Wolfe (Minneapolis: Univ. of Minnesota Press,

2003), pp. IX–XXIII); Морзе мен Данахай, «Викториялық жануарлар қиялдары» кітабына

кіріспе,р.1–12(MorseandDanahay,introductiontoVictorianAnimalDreams,pp.1–12);Мэтью

Каларко, «Зоография: жануар туралы мәселе Хайдеггерден Дерридаға дейін», Нью-Йорк:

Колумбия университеті баспасы, 2008 (Matthew Calarco, Zoographies: The Question of the

AnimalfromHeideggertoDerrida(NewYork:ColumbiaUniv.Press,2008).

44. Қараңыз: Жил Делөз бен Феликс Гуаттари, «Мыңжылдық жазықтық: капитализм,

шизофрения»,ауд.БрайанМассуми,Миннеаполис:Миннесотауниверситетібаспасы,1987,

р.242.(GillesDeleuzeandFélixGuattari,AThousandPlateaus:CapitalismandSchizophrenia,

trans.BrianMassumi(Minneapolis:Univ.ofMinnesotaPress,1987),p.242.)

45. Тағы қараңыз: Алисаның «картамен қоштасуын» Армстронг «заттар арасындағы қатынас

адамдар арасындағы қатынасты анықтайтын кейінгі капитализм жағдайындағы» қоғамға

маркстіккөзқарастыңжаңғырығыдепқарауғаболадыдепұйғарады(«БатыстықАлиса»,р.

551//«TheOccidentalAlice»,p.551).

ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ

Тəжірибежүзіндегітеория.Корольдіңкүзгімаусымы:«Король

Лир»трагедиясындағыжербейнесі

ДжейнЭлизабетАрчер,РичардМаргграфТерли,

ХовардТомас

Джейн Элизабет Арчер алхимия, жаратылыстану ғылымдары мен қазіргі заман әдебиетінің

ерте бастауларындағы жалған ғылым мәселелерімен айналысады. Ричард Маргграф Терли

романтизмді зерттеп, Аберистуит университетінде дәріс береді. Ховард Томастың зерттеулері

генетиканы, эволюция теориясы мен тағамдық өсімдіктерді қарастырады. Бұл ғалымдардың

«Тағам жәнеәдебиқиял», (FoodandtheLiteraryImagination,2014) кітабында Чосерденбастап

ХІХғасырәдебиетінедейінгітағамдықөсімдіктертақырыбыныңкөріністерізерттелген.

Франциядан оралған соң, Корделия әкесі туралы былай деп мәлімет

береді:ч

Түйежапырақ, убалдырған, қалақай, шалғындық баймана, угүлжапырақ,

жалынгүл,

Онықазірқарсыалғанда,

Буырқанғантеңіздейаласұрып,өкіредауыстапәнайтты.

Басындағытәжі–біздіңжайқалғанжүгеріліктегі

сасықаранментанапарамшөптерінен,

түйежапырақтан,убалдырғаннан,қалақайдан,жалынгүлден

үйбидайықпенбарлықпайдасызарамшөптерденөрілген.

(18.2–6).

Корделияның сипаттамасы әдетте қайта тірілуге апаратын өлім туралы

басқамифтермен,аңыздарменжәнеғұрыптарменөзінқуаттайтынүндестік

табады: мысалы, тікенектен тәж кигізілетін Христос; жердің құнары мен

адамдардыңбақуаттылығынқамтамасызетуүшінжылсайынқұрбандыққа

шалынатын Жасыл адам немесе «жабайы адам»; Библиялық Иов.

 Бірақ

Шекспир мен оның алғашқы оқырмандары (көрермендері) үшін бұл

құбылыс Корделия егжей-тегжейлі, арнайы суреттеп берген «пайдасыз

арамшөптердің»сипаттарыменқасиеттерітуралымәліметтің,пьесаның2-

көрінісінде Эдмундтың «аштық» туралы көріпкелдік қасиетін жүзеге

асырып,қараусызқалғанегінбейнесіарқылыөрісінкеңейтіп,түрленеді.

ХVІғасырдыңсоңыменXVIIбасындағыазық-түліктапшылығынкөрген

халықтар піскен егінді және шіри бастаған астықты жинап алмаудың

өздерінеқауіптідезарарлыекенінжақсытүсінебастады.«КорольЛирді»

осындайтақырыптарменбайланыстыраотырыпталдаубізгеертеаграрлы

капитализмгеөтудіңэкологиялыққатынастардыңөзгерісінеөздәрежесінде

қаншалықтыықпалеткенінұғынуымызғамүмкіндікбереді.Экокритицизм

мен тарихилық методологияларының синтезіне жүгінген бұл эсседе

Шекспир осы басқа тарихи пьесаларында мәдени өсімдіктер сапасы

азуының бейнелерін сот пен ел, заңдылық пен басбұзарлық, ақсүйектер

билігі мен бұқара қарсылығы қарым-қатынастарына байланысты үздіксіз

алаңдаушылықтардыбаяндапжеткізуүшінпайдаланғанытұжырымдалады.

«Король Лир» пьесасында жерге жеке меншікті, табиғи байлық көздерін

игеруі, монархтың өз иелігіндегі жерге азық-түлікпен қамтамасыз ету

саясатынаденқоюменбүлдірутроптарыныңқайталанбалығынанкөрінеді.

Көп жағдайда тарихилық түсіндірмелерінен туындайтын экокритицизм

өлшемдеріне тоқтала отырып, біз Корделияның өз әкесіне берген

мінездемесінде арамшөптерді араластыруын көпшілігі драматургтың өзі

сияқты Уоркширден шыққан, Лондонға таяуда ғана астық өсіретін

өңірлерден қоныс аударған Шекспирдің оқырмандары үшін «Король

Лирдің»оларға жақсы мәлім саяси мәнін ашып көрсеткен деп ойлаймыз.

Эссенің бірінші бөлігінде мәтінді өңдеу мен қойылымдау дәстүрі

қарастырылады; ол пьесаның шарықтау шегінде бейнеленген жыртылған

жер көрінісін жоққа шығарады. Лирдің тәжіндегі арамшөптер үшін

мазмұндық контексті қамтамасыз ететін жыртылған жер көрінісінің

маңызы кейіннен өзара тығыз байланысқан «Король Лирде» ғана емес,

Шекспирдің басқа баяндары мен трагедияларында да ұшырасатын

ботаникалық, медициналық, саяси пікірсайыстарға сезімтал зерттеудің

барысында анықталады. Басына арамшөптерден өрілген тәж киіп, есінен

адасып,бармал-мүлкіненайырылғанкорольдіңбейнесікорольДжеймстің

таққа отырған сәтінде «жер қожасы» ретінде билеп-төстей бастауын әрі

ішіп-жемменазық-түлікбөлінісініңзаманауипроблемалары,Шекспирдің

ірі жер иесі, заңдық жауапқа тартылған астық сақтаушы кейпіндегі өз

әрекеті тұрғысынан сол кезең аясында қарастыру үшін пайдаланылады.

Шекспирдіңмәдени өсімдіктерзақымдануынәсерлібейнелеу мендабыра

етуге, сондай-ақ «таза» бидай ұғымын шамадан тыс айқындауға ынтасы

бидаймен көмкерілген герб арқылы бізді Жерар Легтің «Қаруға қосылу»

(AccedensofArmory)шығармасын(1562–1612жылдараралығындаалтырет

басылып шыққан), яғни король Лирдің ұмыт қалған дереккөзін қайта

бағалауға алып келді. Онда Шекспирдің жерге иелік ету, мұрагерлікке

қалдыру мен дербес билік жүргізу формаларының өзгерістерін суреттеуі

туралы айтылған. Ол материалдық мәдениетке (оның ішінде тұрмыстық

ауқымды қоршаған ортаға), қазіргі заманғы зерттеулердің ерте

бастауларындағы әдеби және медициналық дискурстарға, сондай-ақ

Шекспирдің тағамды өндіру мен тұтынуды сипаттауы кейінгі ғылыми

ізденістерге жол ашты.

 Бұл еңбек Шекспирдің өсімдіктерге жүгінуін

негізіненэстетикалық,фольклорлықбайланыстартұрғысынанқарастырып,

ең әуелгі сынға маңызды деп тапқан түзетулерді енгізеді. Ол азық-түлік

бүліктерінің (1707–1708 жж. Мидлендс көтерілісі) «Кориолан» сияқты

пьесалардағы астықпен қамтамасыз ету мен азаматтық соғыс

тақырыптарынаықпалытуралытарихилықтұрғысынанжаңаданжасалған

пайымдармен, сондай-ақ Шекспирге арналған кейінгі уақыттағы

экокритицизм байыптамаларымен ұштасып жатады.

 Дегенмен

академиялық ғылым Шекспир пьесаларының мазмұнында шешуші

маңызды рөл атқаратын экологиялық контекстерді әлі де болса жоққа

шығарып келеді. 18-көріністе Корделияның әкесіне берген мінездемесін

қарастырубұлконтекстіңмәтіндіктұрғыданда,қойылымдықжағынанда

бұрмаланғанынкөрсетіпбереді.

Суреттеудегі ең сорақы бұрмалаушылықтардың бір көрінісі – Питер

Бруктың 1962 жылы жарыққа шыққан «Король Лир» туындысы. 1970

жылы Пол Скофилд түсірген фильмде тақтан бас тартқан монарх

ақырзаманнанкейінгіқақағанқыстыңпейзажынбейнелеп,мұздайсірескен

жалаңаш ортада әрекет етеді. Бруктың қойылымы Екінші дүниежүзілік

соғыстан кейін Король Лирді ширыққан психологиялық драманың ішіне

салып қоюдың үйреншікті тәсілін көрсетті; ол «қырғи қабақ соғыстың»

есалаңахуалыменоныңжербедерінеқатыстыойменсезімкөріністерінен

хабарберді.БұлнигилистіккөзқарасДжанКоттың«Біздіңзаманымыздың

Шекспирі» (Shakespeare Our Contemporary, 1964) еңбегінде сыншылдық

тұрғыданқолдаутапты;олпьесаныабсурдтықдрама,Шекспирдің«ақырғы

сөзі»депбағалады.

Бруктыңықпалы(Бруктыңөзі,сондай-ақБрехт,Беккет

пен Котт) әлі күнге дейін сезіледі. Ол жасаған «Король Лир» әлемі көп

жағдайдабүгінгіаудиторияныңтүсінігінекөшіпкеткен.ЭйдрианНоблдың

1982жылғыКорольдікШекспиркомпаниясының1993жылғытуындылары,

ТреворНанныңКорольЛирдіИэнМакелленкереметсомдаған2007жылғы

«жарылыс нүктесіне» негізделген спектаклі сынды ең кейінгі уақыттағы

қойылымдарда – жансыз, құнарсыз ортада күйзелістен жапа шегіп,

жалғыздықта күн кешкен корольдің бейнесі көрініс табады. Шекспирдің

«Король Лир» драмасында мазмұндық контекст ретінде өңделген жер

бедері мүлде бейнеленбейді екен деп ойлаған бүгінгі оқырманға

(көрерменге)кешірімменқарауғаболареді.

Алайда тереңіне үңіліп қарасақ, Лир туралы пьеса әлемінің күйреген

көріністері әркім өз білгенінше жасаған бірқатар редакциялық түзетулер

нәтижесінде туындағаны анықталады. 18-көріністегі есінен адасқан,

дүниесінен айырылған, жанталаса аласұрған король туралы қате ой

түйгізген«ойрандалғандала»–Огденатапөткендей,«Лирге»тиесіліемес,

«Макбеттен» алынған бейне;

 Нахум Тейт 1681 жылы пьесаны өз

тарапынанөңдегенкезде3.8.әрекеттегісахналық безендірілімдісипаттау

үшін «жапан дала» сөз тіркесін қолданған болатын.

 Николас Роу мұны

1709 жылғы өз басылымында пайдаланды. Бірақ 1608 жылғы квартода

(Шекспиршығармаларыныңалғашқыбасылымдарыосылайаталады)анық

жазылғандай, пьесаның шарықтау шегі мен Лирдің есінен адасқан сәті

«жайқалған жүгеріге» толы «биік шалғынды далада» өтеді (18.7, 6).

Арамшөптерден (оның ішінде «танап арамшөптерінен», «сасық араннан»

және«үйбидайықтан»)жасалғанкорольтәжіөрімініңмәнітекжыртылған,

өңделген егістік жермен байланысты болғандықтан ғана ашылады.

ПьесаныңортасындағыдауылменлашықжағдайынанЛирдіңосышүйгін

де құнарлы топыраққа қарай орын ауыстыруы ақырғы көріністерден

күнәнің шайылуын (босқа үміттеніп) күткен оқырмандардың

(көрермендердің) көңіл күйлеріне әсер ететін драмалық шиеленісті

күшейтіп жібереді. «Жайқалған жүгеріні» еске алу – ХХІ ғасырда ұмыт

болғанымен, қазіргі заманның ерте бастауларындағы оқырмандар

(көрермендер) үшін екінші табиғатқа айналған танымды астарлайды.

Мәтіннің кейбір тұстары өз құпиясын ішінде бүгіп қалмауы үшін бұл

танымды қалпына келтірудің маңызы зор. Мысалы, қазіргі егіс

алқабындағы піскен бидай мен арпа сабағының биіктігі бір метрге

жетпейді.Бұл«ергежейлі»дәндідақылдарөсімдікшаруашылығыменХХ

ғасыр биотехнологиясының өнімдері болып саналады.

 Шекспир

заманындағы бидай алқабында, сіз бойы кем дегенде екі метрден асатын

мәдени өсімдіктердің (және олардың арамшөптерінің) арасында адасып

кеткенболаредіңіз.

БұлКорделиябарлаушысыныңнегекөзінежалтетіп

біркөрінгенЛирдідереуізіншетаппайқалатынынтүсіндіріпбереалады;

ол оның айтқан әнін естиді, бірақ бидайдың биік сабақтарының басын

қайыраұмтылыпіздегендекөретіні–корольдіңөзіемес,оның«пайдасыз

арамшөптерден»өрілгентәжіғана.

«Король Лирдегі» өзінің әсері әр алуан қыртыс-қабаттарымен көрінген

дала бейнесін психологиялықтұрғыданбос жатқанжерретінде қабылдау

алдамшы болып шығады. 18-көріністе жыртылған жер арамшөптерінің

тәжі анық, айрықша мәнерде сипатталғанына қарамастан, біз Тревор

Нанның 2007 жылғы туындысы мен «Арден2» басылымының тамаша

мұқабасындабейнеленгенісияқтыЛиржабайыөсімдіктерденөрілгентәж

киген болар деп ойлаймыз; олардағы тәж – түймедақ пен жоңышқадан

өрілгенәшекей.«Ойрандалғандала»жағдайындағысындыбұлқателікте

Шекспир пьесасының мәтінін редакциялық түзетулермен бұрмалап,басқа

трагедиясымен шатасып, араластырып жіберуден туындаған. XVII

ғасырдыңсоңындағықойылымдарда4-пердеге«жабайыгүлдерменкеремет

көмкеріле киіндірілген» Лир кіріп келе жатады; ал бұл сөз тіркесі

«Гамлеттен» алынған (4.7.140–141), Офелия «сарғалдақтан, қалақайдан,

қызылкүрең түсті ұзын гүлдерден» «ғажайып айшық» өреді.

 Мәтінді

осылай бұрмалау Корделияның жасаған «пайдасыз арамшөптер» тізімін

ұмыттырып, Лирдің ессіздігінің аса алаңдатарлық сипаты мен саяси

зардаптарынжұмсартады,өйткеніоныңбейнесібалаңәрібейкүнәОфелия

арқылықайтақабылданады.Шекспирдіңәуелгіаудиториясына«пайдасыз

арамшөптері» бар «биік шалғынды алқапты» ұмыту қиынға соғар еді.

Пьесадағы уақыт пен кеңістіктің алатын орнын түсіну үшін бұл

мәліметтердіқалпынакелтірудіңмаңызызор.Алқаптың«биікшалғынды»

болуы пьесаның шарықтау шегі жаздың аяғында не күздің басы мен

соңында жүзеге асқанын байқатады. Бұл уақыт аралығын «пайдасыз

арамшөптердің»өздеріайғақтапбереді:убалдырғанменүйбидайық,жүгері

тамыздың ортасы мен қыркүйектің ішінде жетіледі.

 Пьесаның ақырғы

көріністері егін жинау маусымына тұспа-тұс келеді деп тұжырымдауға

болады.«Барлығыпісіп-жетілді»(23.11)дегенЭдгардыңсөздерінәрісөзбе-

сөз, әрі бейнелі сипатта, сондай-ақ мысқыл түрінде түсінуге болады.

Фермерлер мен жұмысшылар алқаптың өнімін жинап, қыс қарсаңында

қамбағасалатынмезеттетуғанжер мен онықоныстанғанадамдаразамат

соғысы мен шетелдік басқыншылық құрсауына шырмалған; ал енді осы

қиын-қыстау кезеңде бұрынғы корольдің қолынан келгені улы

арамшөптердітаңдапалып,«жайқалғанжүгеріні»іріп-шірігенінеқарамай

тағдыртәлкегінетастайсалу.Өсімдіктердіәріарамшөп,әріәшекейретінде

«тәжді», саяси табиғи және ботаникалық атаулармен ойнақы бейнелейтін

каламбурдаЛирдіңбасы–«жайқалғанжүгерімен»емес,жерденжұлынып

алынасалған,атапайтқанда,«пайдасызарамшөптермен»айшықталған;ол

басына жердің символына айналған тәж киюі тиіс еді. 18-көріністе

бейнеленген Король Лирдің екі тұрпаты туралы мистикалық, саяси

доктриналарды, сондай-ақ саяси тұрпат пен табиғи тұрпаттың тоғысын

мазаққа айналдырады: жерді бөліп, өзінің жеке күз маусымын алға тарта

отырып,Лир елді мезгіл сергелдеңіне салып, оның қол астындағы халық

өздері жинай алмайтын егінді өсіріп, әуре-сарсаңға түсті. Бұл ұлттық

дағдарыс уақытында «жайқалған жүгерінің» тіршілігі тоқтап, олардың

арасындағы«пайдасызарамшөптер»қаулапөседі.

Бірақ «Гамлеттегі» сияқты уақыттың сәйкессіздігі сезімі күшейіп, жыл

маусымы көктемнің соңында көрінеді.

 Әкесіне көмектескісі кеп жаны

ышқынған Корделия «жарылқаушы құпиялар» мен «жердің жарыққа

шықпаған ізгіліктері» «менің көз жасым үшін көктемнің» қуатын берсін

деп тілейді (11–16; мәтіндегі сөз ерекшеленді); шынында да, Лирдің

тәжіндегі «пайдасыз арамшөптердің» бірі оның күнтізбенің кері

айналымынсұрағанжалыныштыдұғасынаорайжемісінұсынатынтәрізді

болады. «Жалынгүл» (Cuckooflowers) Джон Жерардың «Шөп» (1597)

еңбегінесәйкес,қыздардыңәшекейінеайналған,көктемдегүлдейтіннәзік

гүл ретінде танымал: «Бұл гүлдер көбіне сәуір мен мамыр айларында,

көкек өзінің әдемі дауысымен кідіріссіз шақыра бастаған кезде бүр

ашады».

Шекспиржалынгүлменкөктемарасындағыбелгілібайланысты

сипаттауүшінақырғыкөріністегі«Махаббаттыңбосәуресі»(Love’sLabor’s

Lost)әнінежүгінеді

Шекспирпьесасындакөкектіңөзжұмыртқасынбасқа

құстың ұясына салатын әдетін мысалға келтіреді; «Король Лирде»

сайқымазақГонерилдікөкекпенсалыстырады.

Бірақкүйеуініңкөзінешөп

салу, некесіз бала табу мен отбасын алдау сынды ішкі опасыздық

көріністері «Король Лир» пьесасына сәйкес келеді де, бұл гүлді Лирдің

тәжіндегібасқаарамшөптерментеңестіреді.Трагедияғаалыпбарған,тағы

да апаратын сатқындықтар қайталанып жатқан кезде жалынгүлдің болуы

көктемнің оралып, бәрінің сәтті аяқталатынынан үміттендіреді. Өлімнің

(немесе құрбандықтың) қайта тірілуге деген үмітпен жұптасуы және

Корделияныңсипаттауындағы«тәжкиген»Лирдіңқалпынакелуіжермен

оныңөсімдіктеріндеастарланғанмезгілсергелдеңіненхабарбереді.

Лирдіңжердібөліптастауысалдарынаноныңқұзырындағыхалықөзіне-

өзі не біріне-бірі қалай азық тауып беретінін білмейді. Паскаль Друэ

(Pascale Drouet) айтқандай, король Лирдің әлемі – ашаршылық.

Алқаптағыбидайжиналмайқалғандықтан,оныарамшөптербасыпкетеді;

сондықтан бұл жерлер «жабайы» (11.100) атанып, оны тек өртеу ғана

қалады. «Томның асқазанында екі майшабақ үшін жылап отырған»

«Хоппедэнс» үшін «тамақ жоқ» (13.26–27); 24-көріністе Капитан «кепкен

сұлыны... жей алмайды» (ll. 37–38); «ақ бидайды зең басып кеткен»

(11.105–6); Албани Эдмундпен шайқасу үшін «нан жеместен бұрын»

(24.91) деп өре түрегеліп, тамақ уақытын кейінге шегереді. Санасын

«жиіркенішті жауыз Флиббертигиббет» (11.103) ессіздік пен ашу-ыза

жаулапалғанхалықдұрыстамақемес,улыжәнеқалдықзаттардытұтынуға

мәжбүр: адамдар «салат орнына сиырдың жапасын асайды»; кәрі

егеуқұйрықтынеөлгениттіжейді;борсығансудыңжасылтұнбасынішеді

(ll.117–19).ТіптіЛирдіңөзіқыздарынан«киім,төсекпентамақ»сұрауға

мәжбүрболады(7.313);солзаманғыаудиторияныңЛир«ессізекенін»оның

ас қалдықтарын жеп қойғанымен, бәрібір сонымен тікелей

байланыстыратыны жөнінде дәлелдер ұшырасады: алғаш рет 1620 жылы

жарияланған«КорольЛиртуралыбаллада»(TheBalladofKingLear)атты

шығармада Лир «ыдыс жуатын балалардың бергенін» жейтіні,

«кедейлердіңтамағыменқоректенгенінериза»екеніайтылады.

Қандаймақсатпенжасалғанынақарамастан,ГонерилменРеганныңазық-

түлік тапшылығы кезінде әкесінің айналасындағы нөкерлерін азайтуды

көздегенісолкездегіоқырмандартарапынанақылғасыйымдышешімдеп

қабылданған болар. 1596 жылы жарық көрген («біздің қазіргі азық-түлік

жетіспеушілігіуақытымыз»)уағызғасәйкес«корольдерменханзадалар»

ашаршылықүшінбірқатар кінәнібөлісуітиіс,«оларжұмыскераралардай

халықтың игілігін ойлауға тиіс болса да... бұған көңіл бөлмеді... оның

орнына қара бастарының қамын ойлады... соның есебінен король соты

«аттарын, тазыларын, сұңқарларын, жезөкшелері мен ішіп-жемін ұстап

тұру үшін» елді салық пен қарыз ақшаға көміп тастады».

 Жиналмаған

жүгері алқабында арамшөптерден өрілген тәж киген Лирдің бейнесі

корольдік өндірістің, азық-түлікті бөлу мен тұтынудың біржола

құлдырауының апатты белгісі саналады. Бұл бейне мен оның әрекеті

пьесадағы саяси және отбасылық қақтығыстарға қаншалықты дәл өлшем

бола алатынын пайымдау үшін қазіргі заманның ерте бастауларындағы

аудиторияға осы «пайдасыз арамшөптердің» ішіндегі ең зияндылары мен

уыттыларының бірі – бидайға еліктегіш үйбидайықтың дәрежесі қандай

болғанынқарастырғанымызабзал.

Үйбидайықтың өсімдіктер тізімінде пайда болуы классикалық дәуірден

бар; мысал үшін Вергилий шығармасында кездеседі.

 «Жер туралы

жырдың»1-кітабындаүйбидайықпенбасқаарамшөптерАлтынғасырдың

ақырының белгісі: адам ашаршылық қаупінен сақтану үшін жер жыртуы

мен өз егінін арамшөптерден қорғауы тиіс. Бұл топосты христиан

жазушылары азған әлем туралы әңгімелерге бояу етіп жағып, қосымша

реңкқосуүшінпайдаланған.Мысалы,ДюБартас«күңіренгенЖер»«біздің

дәнді, дәмді бидайды/күйіп кеткен түйетікенге айналдырады», ал

үйбидайық,жалынгүл,жабайысұлы,құнарсызошаған,жүгерініаздыратын

сиыржоңышқа құтырып кетеді.

 Бұл ақырзаманнан кейінгі әлемде жаңа

тіршілік зор қиналыс пен беймәлім жағдайда пайда болады; Лир табиғат

«құдайын» Гонерилді қарғысқа ұшыратып, оны ұрпақсыз қалдыруға

шақырады (4.265–80). Алайда Шекспир пьесасында Корделияның

классикалық христиандық дәстүрді қайталауы аты-жөнсіз тарихтан

«Король Лирдің шынайы тарихи хроникасына» (1605) көшкен кезде

бұрмалануы әбден мүмкін. Өзінің сарайдағы адал нөкері Периллустың

(Шекспирдің Кенті) жанында Лир өз қыздары Гонорилл (Гонерил) мен

Раган (Реган) тарапынан көрген қайтарымсыз жақсылық пен опасыздық

туралыойғабатады:

ЛИР

Ізгілікалғысайтабілмеуденжапашекпейме?

Өшпенділікорыналғанжердемахаббатқайтатірілеме?

Меңдуанамитридатпенбірқатардаболама?

Немесеқантащыжусаннанөніпшығама?

Олайболуымүмкінемес,өйткенібәрібір-бірінекереғар:

Меніңдекезкелгенжақсылыққакөзқарасымосындайболды.

Ащыжусандықанттайтәттіжастыққақарайлақтырдым,

Меңдуанасияқтытұнықбастаудыуладым.

Перзенттікіңкәрліктіңмитридатытөгілгенкезде,

Жүрегімқызғаншақтікендейжиырылды,

Тәттіжүзімгеайналып,алхорыданбастарттым,

Қайырсызкеудемдіөртепбаражатқанбелгісізөрт,

Қылыштыңжүзіндетабиғатананыңдәмдісүтібар:

Меніңащысөздерімоныңтәттіойларыноятты,

Зұлымдықарамшөптерімейірімгүлдерінсолдырды

Іріп-шіру мен у метафораларын қолдана отырып, Лир пайдалы әрі

құнарлы нәрселерді ауру, қайғы мен өлім ұрығын себетін нәрселерге

айырбастапжібергеніүшінөзін-өзікінәлайды.ОлТабиғаттыңпәкқалпын

былғағаны үшін жауапкершілік арқалайды. Лирдің ботаникалық-

медициналық метафорасын дамыта отырып, Периллус (Perillus) «жақсы

жетік» үлгілерді (балды, сүтті, шырынды, қантты, құнарлы)

қалыптастыруды «жаман» үлгілердің («тікенек», «сортаң», «тұзды»,

меңдуана мен ащы жусан) болуы зақымдай алмайды деп ұйғарады.

«Король Лирдің» «пайдасыз арамшөптері» сияқты «Шынайы тарихи

хроника» (True Chronicle History) еңбегінің «өшпенді арамшөптері» де

корольдің жерді бөліске салып, нағыз жақсы қызын өзінен алыстатқан

«табиғатқашетін»шешімініңапаттызардаптарынмеңзейді.Екітізімдеде

«меңдуана»бар.Кейінгіпьесадаарамшөптердің«жақсыжетікүлгілерінің»

тізіміжасалған;олардыңәрқайсысықазіргізаманныңертебастауларында

нәрлі, шипалы қасиеттеріне («немесе ізгі сипаттарына») қарай тағамға

қосылып, саяси трактаттарда діннен безуге, іріткі салуға, бүлік жасауға

қарсы ем ретінде қолданылды.

 Мысалы, митридат обаға қарсы

қолданылатынайрықша әмбебап қасиеттерібар удызалалдандырғыш деп

есептеледі. Бірақ уағыз таратушы Томас Уайт үшін ол – «барлық

опасыздықтарға,бүліктерге,өзгерістерменжайсыздықтарғақарсы»ішірткі

болып саналды; Фрэнсис Тригге 1604 жылы оқшаулық нәтижесінде

фермерлер мен отбасылар шеккен зияннан тек қана митридат құтқара

алатыны туралы жазды».

 «Король Лирдің» ботаникалық, медициналық

әлемі мұнан әлдеқайда күрделі. Емші ұйқыны шипа ретінде ұсынады:

«Түсте көптеген қарапайым істерді/жүзеге асырса, оның қуаты/азаптың

көзін жоқ қылады» (18.14–16). Бірақ «жаман», «жақсы» үлгілердің

салыстырмалы түрде қарапайым ғана жиынтығы бар «Шынайы тарихи

хроникаға» қарағанда «Король Лирдің» 18-көрінісіндегі жердің әрі қарай

«пайдасыз арамшөптердің» ықпалына қарсы тұратын «жақсы үлгілерді»

өсіріпшығаруғашамасыжоқ.СоғанбайланыстыКорделия«жарылқаушы

құпиялары» мен «жердің жарыққа шықпаған ізгіліктерін» «менің көз

жасымүшінкөктемдікеріқайтарыңдар»депсұрайды(ll.17–19).Мұндай

«үлгілер»жаңаданөсіпшығуытиіс,өйткеніоларбұлқарғысатқанжердің

бетіненжойылған.

ҮйбидайықтыЛирдіңтәжінеқосуВергилийдіңишарасынахристиандық

бояударытады,албұл–бірғажабы,пьесадажоқнәрсе.Қазіргізаманның

ерте бастауларындағы діни түсіндірмелерде үйбидайық Христостың

бидайыныңарасынантабылған«сиыржоңышқамен»теңестірілді(Matt,13:

24–30, 36–43). Діни бөліністің екі жағында да бидай мен сиыржоңышқа

туралы тәмсіл шынайы доктрина мен дінбұзарлықты ажыратудың қиын

екенін меңзеді. Қарамықша мен үйбидайық туралы тарауда Левинус

Лемниус Інжілде Хритостың «зиянкес арамшөптердің сипаттары мен

қасиеттерін»«қауіпті,зиянды,зардапты,бұзықәріекіжүздідоктринаның»

метафорасы ретінде пайдаланады.

 Лемниус бұл тәмсіл жақсы реттелген

өлшемді білетін, парасатты билеушілердің қажеттігін христиандардың

есінесаладыдейді:«БірақШіркеудіңде,Қауымдастықтыңдабейбітөмірі

мен тыныштығына нұқсан келтіретін ең қауіпті адамдарды тиісті жазаға

тартуүшінол[Христос]магистраттыңбеделінебағыныпқанажүгінеді».

Сондықтан «Шіркеу мен Қауымдастықтың» басшысы саналатын король

үшін«ібіліс»әзәзілдігініңбелгісіретіндеүйбидайықтытағыпжүруіақылға

сыйымсыз.Эдмунд,ГонерилменРегансындыбүлікшіадамдардытекбилік

тұлғасы болумен, сұңғылалық арқылы ғана ажырату мүмкіндігі бар; Лир

егін жинау маусымы кезінде арамшөптерді жоюға әлсіз әрекет

жасағанымен,

 бұл жұмыс мүлде қолынан келмейді, оған қоса бұл өзі

тоқтатуға тиіс көтеріліс күштерімен байланысқан. Ол шипаның емес,

сырқаттыңбірбөлшегінеайналады.

Басқа жағынан алсақ, үйбидайықты «пайдасыз арамшөптердің» тәжіне

өруЛирдіңжағдайын бейнелеуге,сондай-ақ оныосыкүйгетірегенсаяси

пайым қателіктеріне қосымша реңк беретін жалпы естеліктер мен

тәжірибелерге сүйенеді. Үйбидайық тағамдар тізбегіне, көбіне нан не

сыраға қосылған кезде ессіздікке ұқсайтын зардаптарға алып баратын.

Мысалы, Жерард «мастарды» шақырып алып, «көздерін бұлдыратып,

үндерін шығармай тастайтынын» айтады; Томас Купер үйбидайықтың

loliumдегенлатыншаатауынпайдаланаотырып,оны«ыстықнанменбірге

жеу... адамның басын қатты ауыртатынын» сипаттайды; Дю Бартас мұны

«бас айналдырғыш үйбидайық» деп атайды (1-сурет).

 Т.Дж. Кинг

айтқандай, Корделияның үйбидайық туралы сөздері «пьесаның басқа

бөліктерінен табылатын ессіздік пен соқырлық тақырыбын нығайтуға

септесуі мүмкін» деп есептейді.

 Лирдің тәжіндегі үйбидайық пен басқа

«пайдасыз арамшөптердің» зиянды салдарларын Корделия мен Емші 18-

көріністеаңғартады; олар«жәрдем мен сауығу» қажет дейотырып,«жай

әсер еткенде, күші/азаптың көзін жоқ қылатын» есірткі шөптеріне қарсы

амал ойластырады (18.18, 15–16). Үйбидайықтан өрілген тәжді әзірлеген

кездеЛирпьесаныңбарлықтұсындабайқатыпотырғандене,ойменсезім

сергелдеңімен байланысты ғана емес (және көзінен айырылған Глостер

басқаша жолмен), тап осы мазасыздықты туғызған өсімдікті таңдады.

Дегенмен Лирдің өсімдікті таңдауы сыншылар осы уақытқа дейін айтып

келгенге қарағанда, әлдеқайда нәзік әрі күрделі. Денсаулығына зиянды

тамақты жеген кезде, жүрегін айнытатын жиіркенішті нәрсені байқамай

жұтыпқойғанжануартәріздіЛирдеөзініңауруынқоздыратын,емінежол

сілтейтін арамшөпті жұлады. Аурумен күресу үшін белгілі уларды

пайдаланудың Парацельс енгізген қағидасын еске салған «пайдасыз

арамшөптердің» тәжінің өрімінде ағзадан улы заттарды шығаратын

өсімдіктер бар: аран теріні, бауыр мен талақты тазалау үшін несеп

жолының жұмысын жақсартатын дәрі ретінде қолданылған; убалдырған

менүйбидайықішайдайтындәрілер есебінде болған,есірткілікқуаттары

кәдеге жаратылған; олардың тап осы қасиеттерін Корделия мен Емші

сипаттапбереді.

«КорольЛирдегі»Вергилийдіңәдебидәстүрлерізаманға

сай ботаника, жер шаруашылығы, саясат, дін мен медицина

пікірсайыстарменұштасакөріністауыпжатады.

1-сурет. Қызыл және ақ үйбидайық. Джон Жерард. Өсімдіктердің шөп ретіндегі жалпы тарихы

(Лондон,1597),71.Жалпыақпараттықтоптама.449.к.4.

Азық-түлікпен қамтамасыз етудің орнықсыздығына бізге қарағанда

жақсырақ бейімделген дәуірлер әдебиетінің арамшөптерге айрықша мән

беруі енді түсінікті болар. Тағамдар тізбегінің ласталуы қолайсыздық

тудыруы өз алдына кей кезде апат төндіруі де ықтимал еді. Бұл нәрсе

«Король Лир» арнап жазылған аудиторияның назарына ілікпей қалмауы

мүмкінемес-ті;үйлесімділік,бүліншілікпенопасыздықтуралыпьесаөне

бойында өзі зақымдаған бидайдан аумай қалған улы үйбидайыққа ұдайы

көңіл бөлу керек екенін меңзеп отырады. Заманауи ботаника мен

генетиканың тілі бұл құбылыстың неліктен, қалай жүзеге асатынын

түсіндіріп бере алғанымен, ерте кезеңдегі адамдардың астарлы өз

терминологиясыболды.Мысалы,Жерарддала өсімдіктерініңарасындағы

үш түрлі сипатты бөліп көрсетеді; «ақымақтар», «туыстар» (немесе

«мейірімділер») мен «жетесіздер». «Ақымақтар» өздерін бір-бірімен жиі

шатастыратынөсімдіктердібілдіреді;«туыстар»–өзаратығызбайланысты

өсімдіктер; «жетесіздер» еліктегіш, бірақ дәрежесі төмен, басқа

өсімдіктерді өз пайдасы үшін қысымға ұшырататын өсімдіктерді

сипаттайды. Терминология, әсіресе «Король Лирдің» контексінде ойға

қалдырады. Біз шын бидайды, «ақымақтық» бидайы мен үйбидайықты

білеміз.Эдгарбар,«ақымақтық»Эдгарыбар:ол–1608жылғыквартодан

бастап «Жетесіз» деп аталатын, осы сөзге лайық әрекет етіп, сөз

құбылтатын Эдмунд.

 Лирдің «пайдасыз арамшөптерден» өрілген тәжін

қысқаша сипаттап, корольдің «бидайдың» орнына «үйбидайықты»

таңдағанын көрсеткенде, Шекспир жеке, саяси проблемаларды өз

трагедиясының өзегіне айналдырады: әке сенімді, заңды ұлы Эдгарға

қарағандабәрінбүлдіргіш«жетесіз»балаЭдмундқабасымдықбереді;бұл

іштейбүлдіргішәрекеттіңпайдаболуынажол ашып, корольөзборышын

өмірінің күз маусымымен қорлау арқылы жанды пейзаж бен оның

аясындағы адамдарға қатерлі зардаптар төндіреді. 18-көріністегі «биік

шалғындыалқап»бізгеЛирдіңАнглиясынбірмезгілдемифтікәрітарихи,

символдықәрінақтысипаттақабылдауғамүмкіндікбереді.РичардДаттон

айтқандай, пьесаның «уақыт заңын жоққа шығаруы», оның «мифтен

тарихқақарайбайыппенғажайыпжылжуы»көрермендердіосыжерде,тап

осы мезгілде бір сілкіндіріп, өз заманынан қатарлас сәйкестіктер іздете

бастайды.

«КорольЛирдің»заманменүндестігі,Даттонныңпайымынша,

«оқшаулық саяси мәдениетінің түп-төркіні туралы аңсарлы

шындықтарды», сондай-ақ романтика мен қиял сипаттарын жанды түрде

бейнелейтінмифтер арасындағыәрлі-берлі ауытқуынанкөрінеді.«Король

Лирдегі» біз анықтап берген еліктеу мен іштей бүлдіру әрекеттеріне

ұмтылыстарменкүнкөрісдағдарысыШекспирдің1590жылдардағыТюдор

әулетінің жарыққа шығуы мен 1600 жылдардың басындағы қайғы-

қасіреттің елесін жаңғыртатын барлық тарихи пьесаларында орын алып,

Стюарт әулетінің заңдылығын әрқайсысы өзінше ежіктейтін «Гамлет»

(1600–1601)пен«Макбетте»(1606)ізқалдырған.«VIГенрих1»(1592)мен

«V Генрих»(1598–1599)пьесаларының ізінше «Король Лир» (1605–1606)

үйбидайыққажүгінетінүшінші,соңғышығармаболыпсаналады.Бірінші,

екінші тетралогиялардың алғашқы екі пьесасы үйбидайықты, сондай-ақ

оған қатысты бейнелерді, ауыл шаруашылығы мен үкімет арасындағы

сәйкестікті байқату, азық-түлікпен қамтамасыз ету мен ұлттық

қауіпсіздіктің заманауи проблемаларын зерделеу үшін пайдаланады. «VI

Генрих 1» пьесасында қара күйе жағылған Жанна д’Арк (La Pucelle)

үйбидайықтың опасыз сипаттарымен байланыстырылады. Ол Руанда

ағылшындардыкелемежетеді.

ЖАННАД’АРК

Қайырлытаң,мырзалар.Жүгерінанжейсіздерме?

Меніңше,Бургундиягерцогысоншалыққымбатбағаға,

Қайтасатыпалмасбұрынтезәрекететеді.

Мынаутүгеліменүйбидайық.Сізгедәміұнайма?

БУРГУНДИЯГЕРЦОГЫ

Дүниеденбезген,жексұрынсайтан,ұятсызжеңілтек,

Менсеніөзқолымменұзақбуындыратынымакүмәнімжоқ,

Сондасенбұлжүгерініңжемісінқарғайтынболасың.

ЧАРЛЬЗ

Мәртебеліқымбаттым,бәлкім,мерзіміненбұрынашығарсыз.

БЕДФОРД

Сөзбермеңдер,іскекірісіңдер,опасыздықтыңкегінқайтарыңдар.(3.5.1–9)

Бұл арада үйбидайықтың дәмі, негізінен айлакерлікпен қол жеткізілген

жеңілістің ащы дәмінің метафорасы. Француздардың әскери тобы қалаға

жүгері сатушылар кейпінде кіріп, гарнизонды жеңеді; бұл арқылы олар

тағамдар тізбегіне еніп кеткен үйбидайықтың әрекетіне дәлме-дәл

еліктейді. Руанды басып алу – Шекспирдің бұл пьесасындағы өз

дереккөздеріненауытқуыныңазғантаймысалдарыныңбірі;

мұныңсебебі,

оның1590жылдарысыртқашығарылатынжүгерініңбағасыментазалығы

туралы қоғамдық ортада дабыл қаққанынан туындаса керек. Мұндай

мазасыздық1590жылдыңмамырынантамызынадейінгіуақытаралығында

ІV Анри әскері қоршап алған Париж тұрғындарының «бұршақтан,

үйбидайықтан, сұлы мен емен жаңғағынан» жасалған нанмен, ағаш

үгінділерімен,тіптіөлекселердіңсүйектеріменқоректенгенітуралықауесет

тараған соң, әбден ушығып кетті.

 Бұл онжылдық ішінде егіннің

ойдағыдай шықпай қалуы елдің өзін-өзі азық-түлікпен қамтамасыз ету

мүмкіндігінің төмендеуінен көбіне ластанып, оның үстіне артық бағамен

сатылатын (нәтижесінде Жанна д’Арк айтқандай, «соншалық қымбат

бағаға сатып алу») шетелден келген тамақ өнімдеріне үміт артуынан

алаңдаушылық күшейіп кетті.

 Р.Б. Оутуейт айтқандай, «тапшылық» екі

мағынада болды: тамақтың жетіспеушілігі мен қымбаттығы «нан мен

сыраның... бағасының күрт өсуі» мен алынатын астық өнімі құнының

көтеріліпкетуі».

БірқатармәлімдемесіндеЕлизаветаханшайымжүгерінің

бағасын,тазалығыменбөлінісінбақылауғаалып,оныңсырттанәкелінуін

шектеугетырысты.

ФрэнсисТриггеүшінтаққакелетінкорольДжеймске

бағыштап айтқанда, адам санының аздығы әскер қатарының толмауына

ұшыратып, ұлтты шетел басқыншылығынан қорғануда дәрменсіз етеді:

«[Камден] Англия күллі Батыс империяда жүгері сақтайтын жалғыз

қоймаболды...депжазады.ОлкүндеріАнглияныңбасқаелдердіжүгерімен

басыпсалуғашамасыжететінеді:біраққазіркейкездеолөзіүшінжүгеріні

өзге жұрттан сатып алғанға мәз болады... Жер өңдеу барлық нәрсенің

алдында тұрады да… өз халқының қуатын азық-түлікпен күшейту,

уайымынжоқтайтынсайыпқыранжақтастарынкөбейтуарқылыпатшаның

төбесікөккежетеді»

.Соғыссебепболдыма,әлдеегінніңшықпайқалуы

зардабын тигізді ме, қалай десек те, әсіресе қалаларда азық-түлік

қорларыныңтапшылығыныңқаупіерекшееді,алолардыңтұрғындарыкөп

реттесатылғандәннің сапасымен тазалығына мұқиятзер салабермейтін

диірменшілерменастықәкелушілердіңқолынақарапқалды.

«VIГенрих

1» пьесасында сырттан әкелінген «былғанышты» жүгерінің салдарынан

абыройы қашқан Руан 1590 жылдардағы Англиямен (яғни, аштық

алдында), дәрменсіз аралға айналады. Сондықтан өзін-өзі азық-түлікпен

қамтамасы етуге шамасыжетпейтін,еңболмаса бейбітжолмен басқаруға

көнбейтін Лирдің Британиясы шетелдік күштердің қолымен тәртіп

орнағанынамұқтажболыпқалды.

Жақсыжолғақойылғанжершаруашылығыарқылыұлттыққауіпсіздікке

табанды түрдеұмтылыс Шекспирдің«V Генри»пьесасындағы Бургундия

герцогыныңсөзіненаңғарылады(5.2.33–62).«ҚұнарлыФранция»,–дейді

ол күрсініспен; таяудағы соғыс оны ойсыратып кетіп, жүгері алқаптарын

арамшөптер жүгенсіз қаптады. Оның бейнелі сөздері «Гамлеттің»

пайымына жол ашып береді. Онда дат принці дүниеге былай деп шағым

айтады: «Мынау егусіз қалған бақша/Бұл өсімдік – тұқым үшін; заттың

дәрежесіменірілігітабиғатында/оғантекиеболукерек»(1.2.135–37).Бұл

«ІІРичард»пьесасындағыбақшакөрінісімен(3.4)жәнеДжонГонттыңсол

пьесадағы сөзімен (2.1.31–68) үндеседі; сөйтіп, «әлемнің ең тамаша

бақшасын»«жарылқаушыбақшамен»және«өнер,молшылықпенқуаныш

сыйлайтын қымбатты қамқоршыны» «корольдің королінің аста-төк аялы

алақанымен»алмастырады.

Бірақ«КорольЛирдегі»сияқты«VГенрихте»

деарамшөптертекмемлекетметафорасыменғанаемес,«шалғындыалқап»

жыртылған жермен байланыстырылады. Тұрақты қақтығыс адамдарды

азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін жерді өңдеуге жол ашатын

«ғылымдардың»(5.2.58)ұмытболғанынкөрсетеді:

Өкінішкеқарай,олФранциядантымұзаққуғындалды,

Оныңөңделгенжерлеріүйме-жүймешашылыпжатыр,

Бүлінгіштіконыңөзқұнарында.

Оныңжүреккешаттықдарытатынжүзімсабағы,

Кеспегесінөледі;оныңқоршауы,тіптішайқатылыптұр,

Сақал-мұртықауғадайбопөскенқамаудағыадамдарсияқты.

Бұтақтарыойдақ-сойдақ;оныңшалғындыалқабында,

Үйбидайық,убалдырғанменсасықаран,

Тамыртартқан;алосыжабайылықтыжоямадеген,

Соқанытотбасып,шіріпжатыр.

Тіптібал–ешқашантәттісінұсынбайды,

Алабассиырлар,қарабасшөп,жасылжоңышқа,

Ұйпа-тұйпаболып,шалғыныкүтеді,қаз-қатар,

Самарқауойланады,молшылықнышаныжоқ,

Тексүйкімсізқымыздық,дөкіртүйетікен,

Сабағыныңішіқуысубалдырған,ошаған,

Олардансұлулықта,пайдадажоқ.(5.2.38–53)

«Үйбидайық, убалдырған мен сасық аран» «Король Лирдің» 18-

көрінісінде Корделиның әкесіне берген мінездемесінде қайта көрінеді; ал

Бургундия ханзадасының әңгімесіндегі «қымыздық», «ошаған»,

«жатыпішерлік» сөздері Корделияның кейінірек айтатын «түйжапырағы»

мен«пайдасызарамшөптеріне»негізқалапбереді.Шекспиржайғанаөзін-

өзіқайталамайдыболмасаілгерідегітуындыларынжаңаданөңдемейді.Ол

Англиядажалғасынтапқанауылшаруашылығықұлдырауыменазық-түлік

тапшылығы аясында өз пьесаларындағы бұрынғы көріністерді

салыстырмалы түрде мұқият жаңғыртады. «Енді жалға берілген...//ошағы

сөніп,иесізқалғанфермасынды»(2.1.59,60)ДжонГонттыңАнглиясыда

БургундиялықФранцияболыпсаналады;екіжердеЛирдіңБританиясында

бедерленеді.Өзініңжабайыескілігінеқарамастан,ақырғыәлем–Глостер

менЭдгардыДуврғабаражатқанжолдакездестіретін«Егдеадам»сияқты

«жалғаалушы»шаруаларқоныстанған(15.10)«азып-тозған//ашық-шашық

қараусыз қалған фермалар, қой қотандары мен диірмен» (7.182–183)

жайғасқан ғажайып үйреншікті мекен; басқаша айтқанда, Шекспирдің

әуелгіаудиториясынаетенежақынқоныс.

Шекспир аудиториясы мәдени өсімдіктерді терең білетінін көрсететін.

Бұл ботаникалық-саяси дискурс оның барлық пьесаларында кеңінен

көрініп, «Макбет» пен «Гамлет» туындыларындағы І және VI Джеймстің

әрекеттерінеәрқилысипатбереді.Мұндайдискурсбіздіңбұлпьесаларды

бір-бірінің аясында қайта қарауымызды талап етеді. Үйбидайық тәрізді

қарамықша (cockle) да – жүгері алқабында өсетін арамшөп, оның атауы

ағылшын-саксонның «тұншықтыру» деген мағына беретін ceocan сөзінен

шыққан, ол жүгерінің өмірін тұншықтырады.

 Левинус Лемний:

«Қарамықша (Cockle) мен үйбидайық (Darnell) дегенде жақсы жүгеріні

шырмап алып, өсуіне кедергі жасайтын зиянкес, сасық, жарамсыз

өсімдіктердітүсінеді;мұндайдажүгеріқысымғаұшырап,жайлыылғалдан

айырылып... ойдағыдай жеміс бере алмайды».

 Библияның дәстүрлі

аудармалары мен түсіндірмелері, ауыл шаруашылығына қатысты

нұсқаулықтар, жер өңдеу тәжірибесіне байланысты әдебиет

 қарамықша

мен үйбидайықтың көтеріліс, азаматтық алауыздық пен саяси

сыбайластықтың символына айналғанын көрсетеді. Кориолан жүгеріні

плебейлерге (қара халық) патрицийлермен (ақсүйектер) бірдей бөлу

арқылы билеуші тап «біздің сенатқа қарсы/ бүліктің, дөкірліктің,

анайылықтың қарамықшасына «қорек береді», ал біз оны өз қолымызбен

жыртқан жерге егіп, жан-жаққа тараттық».

 1608 жылы жазылған деп

есептелетін бұл Рим тақырыбындағы пьесада тағамдық заттардың

тазалығыменастықтыңбөлінісіқайғы-қасіретпеназаматтықтолқулардың

бірден-бір себебі ретінде көрсетіліп, іріп-шіріп азғындаған дәнді-дақыл

метафоралық тұрғыдан «таза» римдіктер мен «лас» римдіктердің

араласуын тұспалдайды. Осы секілді Лирдің жерге қатысты шаруадағы

қырсыздығыменсүйіспеншіліктіанықтаусынағындағықателігі«пайдасыз

арамшөптерді» қалдырып, олардың «жайқалған жүгерінің» тіршілігін

тұншықтыруға жол ашып берді; мұндағы айлакер бейнелер – Гонерил,

Реган мен Эдмунд болса, «ізгі» жандар – Корделия мен Сайқымазақты

демненайыратындарағашыкүтіптұрды.

«Тұншығу»сияқты«жарылу»да–дәндідақылдардыңтынысытарылудан

не ауа жетпеуден солып қалуын білдіретін жұқпалы ауру. «Тұншығу»

Шекспирүшініштенбаскөтерудіаңғартса,«жарылу»мұндайәрекеттердің

кең ауқымдағы жаппай зардаптарын танытады. Біз «Король Лирде»

«ойрандалған даланың» сипаттамасын көрмесек те, ол «Макбетте» бар

(1.3.77); Лир өзінің үлкен қызы Гонерилді қарғап, оған «ең жаман

жарылыстар мен тұманды» тілейді (4.290). Мәдени өсімдіктердің ауруын

білдіретін «жарылу» ең берісі1577 жылдан бастап қолданылады; Конрад

Хересбахтың «Ауыл шаруашылығының төрт кітабы» еңбегінің Барнабе

Гудж жасаған аудармасында жүгеріні «бос алқапқа егуге» кеңес береді;

осылайша оны жарылудан да, зең басудан да сақтауға болады».

«Ойрандалған дала» сөз тіркесі де ауа райының қолайсыздығынан зиян

шеккенжербедерінсипаттауымүмкін.Мұндайзарарлыәсерсоттыңішкі

ортасындағысаясисыбайластықтыңжерге,оданәріқарайтабиғитәртіпке

(табиғатциклына) тигізетінықпалының символыболыпсаналады.

 Гудж

«жарылуды» (blast) «зеңмен» (mildew) жұптастырады.

 Сонымен «зең»

mildew-дің (mil) (немесе қазіргі заманның ерте бастауларындағы

орфография бойынша) бөлігі балдан шығады (оны тәтті болады деп

есептейтіндіктен),«жарылу»сияқтызеңде(бұлжердеfungus–арамқұлақ/

саңырауқұлақ түрі/) дәнді-дақылдармен байланыстырылады (meal (тамақ)

мағынасынберетінmil-менбірлікте).Сондықтан«КорольЛирдегі»Бишара

Том сияқты Эдгар да өзінің ізінен қалмай жүрген гномдардың

(ергежейлілердің) үсті-басында ақ бидайдың «зеңі» бар деп ойлайды

(11.105–6).

 «Король Лирге» сүйеніп, сондай-ақ «Гамлеттен»

көргеніміздей, 1578 жылы Джон Лили «тамақ» (meal) не «бал» (mil)

«дымқылы»мен«жарылуды»бірүзіктепайдаланып,үйбидайықпенбидай

арасындағы айырмашылықты егіз ер адамның өзгешелігін білдіретін

метафора есебінде ұсынады. Табиғат қарама-қарсылықтардың жұбын

туғызады:«Арыстанныңдеміжыланменқұмырсқаныжарататынысияқты

жердіңдымқылқуатыүйбидайықпенбидайдыөсіріпшығарады:болмаса

шығыстан соққан жел бүршік жарып, шешек атқызса, осылайша құрсақ

ақылға қарамастан ұрықтанып, емізген сүт мінез-құлықты әртүрлі етіп,

табиғаттың алдында өзінше бір нәрсені дәлелдейді, мен бұдан артық

кереметті білмеймін, мен мұны ақылға сыймайды деп айта алмаймын».

«КорольЛирде»үйбидайықпенбидайарасындағыбайланыснекеліұлмен

оның«жетесіз»бауырыарасындағықарым-қатынастыңметафорасыболса,

Лилидеолтабиғатықарама-қарсыжаралғанегіздердібілдіреді.«Гамлетте»

ағайынды Үлкен Гамлет пен Клавдий арасындағы айырмашылық «дені

сау» бидайдың «зең басқан» туған бауырынан дерт жұқтырғанын

аңғартады.АнасынКлавдийдіңҮлкенГамлеттіауыстыруына(немесеоған

еліктеуіне)рұқсатеткеніүшінкінәлағанГамлет:«Міне,сеніңкүйеуің,зең

саңырауқұлағытәрізді/Өзініңденісаубауырынжарған(аздырған)»(3.4.63–

64).Зеңменжарылуұштасқанбұлжолдарда«жарылу»дәндідақылдардың

ауруын меңзеп, пьесада бейнеленетін оба мен опасыздық метафорасын

қайталайды.

 Гамлеттің өз әкесін бидайдың «зең саңырауқұлағы» деп

сипаттауыҮлкен Гамлеттің оны уберіп өлтіруітуралы айтқан сөзінеске

түсіреді: «Құтыдағы антұрған удың (хебенонның) шырыны,/Менің

құлағымныңкіреберісінтолтырды/Алапестіңағынысынды»(1.5.62–64).

Бұл у (хебенон) туралы Шекспирдің бір-ақ рет келтірген сөзінің нені

білдіретінін сыншылар әлі анықтай алмай келеді.

 Шекспирдің басқа

жерлердеулыөсімдіктердідәлсипаттағанынесепкеалаотырып,«хебенон»

атауын жұмбақ күйінде арнайы қолданған деп шамалауға болады. Үлкен

ГамлетпенVIДжеймстіңәкесініңөлімдеріарасындағысәйкестіккеорай,

анықталмаған У.Шекспирдің Дарнлиді ажал құштырған қаныпезердің кім

екеніне қатысты дипломатиялық тұрғыдан нақты пікірі болмағанынан

хабардар етсе керек.

 Бірақ үйбидайық пен «хебенон» арасындағы

сәйкестіктер,ДэнБрайтонайтпақшы,өзін«жерқожасы»депатағанжаңа

король І Джеймс туралы сол замандағы күрделі саяси қауесеттерді

астарлаған «Король Лирдің» 18-көрінісін оқып шығуды талап етеді.

Джеймстіңәкесі–ГенриСтюарт,ЛордДарнлиҮлкенГамлеттіңбейнесіне

көшірілсе,оныңесіміЛирдіңүйбидайығында(darnel)құпияланғанболып

шығады.

 Стюарттың Үйі Дарнли мен Стюарттың Үйі іспетті; бүгінгі

орфография бойынша стандартталғанымен, lea-ның не үйбидайық

алқабының(lea) басқа нұсқасы ley-мен берілген Дарнли (Darnley) мен (l)

(Үйбидайық) қазіргі заманның ерте бастауларындағы жазылымның

нұсқалары болды. Джон Стоудың «Хроникалар» (Chronicles, 1580)

еңбегінде оның есімі «Дарнли» (Darnley), «Дарнели» (Darneley) деп

жазылған; Рафаэль Холиншедтің «Хроникалар» (Chronicles, 1586)

шығармасының екінші томында «Дарнелей» (Darneleie) деп берілген.

«Гамлет» пен «Макбетте» Тюдорлар Үйін ығыстырған Стюарт Үйі пайда

болғанысияқтыТәждерОдағынсөзететін«КорольЛирде»арамшөптерден

өрілген тәж киіп, биік шалғынды алқапта тұрған бұрынғы корольдің

бейнесіненқатардыңбасжағындаекпінтүсіріліп,мәнберіліп,көзгеайқын

ерекшеленген үлкен «D» әрпі бар «Үйбидайық» (Darnel) көрінеді. Бұл

бейне Джеймсті өзінің мұрагерлік мәселелері мен жердің байлығын

игерудегі қазіргі және болашақ қызметі туралы толғандыруы тиіс. «VI

Генри І» пьесасының 2.4-көрінісінде Ғибадатхана бағындағы ақ және

қызылраушандардытаңдаусияқтыбұлсәтСтюарттыңАнглиякорольдер

Үйінеекіұштысипаттытелиді.Бидайтәріздіүйбидайықтыңдақызылжәне

ақ түрлері бар.

 Тюдорлар Үйінің азамат соғысында шыңдалып шыққан

қызыл және ақ раушандары король Лир тәжінің қызыл-ақ үйбидайығына

айналды.Халықтыңсаныназайту,азық-түліктапшылығы,діни,әлеуметтік

алауыздықтар, сарқылған қазына – Джеймстің мұрасы бұдан артық уға

бөккенболуымүмкінемес.

«КорольЛир»1604жылыкорольДжеймстіңтаққаотырып,тәжкиюүшін

Лондонға тым ұзаққа созылып кеткен сапары кезінде қолға алынды; нақ

осы уақытта көптен күткен келіссөздер жүргізіліп, нәтижесінде

корольдіктер бірігіп тынды. 1604 жылы Шекспир қырықты толтырды;

содан соң, демалысқа шығуы мүмкін екенін ойластыра бастады.

 Бірақ

бейбітшілік пен бақуаттылық кепілі бола ма деген жағдай ұзақмерзімге

ұласқан азаматтық, әлеуметтік толқуларға алып келді; оларды егіннің

шығымсыздығы, аштық пен тоя тамақтанбау әкелген ажал мен жер

қоршаулары туындатты. 1607– 1608 жылдары Мидлендсты жайлаған

бүліктер «Кориолан» (Coriolanus) трагедиясы үшін заманауи контекске

айналды.

Алайдабіздіңкөргеніміздей,XVIғасырдыңекіншіжартысында

астық пен оның шығымы, жеткізілім бағасы алаңдатарлық күйде қала

берді. Шекспирдің тек Рим тақырыбындағы ғана емес, 1590 жылдар мен

ХVІғасырдыңбасындағыбасқапьесаларыүшіндемаңыздыконтекскеие

болды. Астықты заңсыз түрде қамбаға жинау азық-түлік тапшылығының

мұндайкезеңдеріндежағдайдыушықтырғанжағдайлардыңбірінеайналды.

Шекспирдің өзі осындай әрекеті үшін айыпталды. Лондонда тұрғанына

қарамастан, ол Стратфорд пен оның төңірегінде біраз мүлік ұстап,

 сол

жерде 1590 жылдар мен XVII ғасырдың басындағы бір-екі жыл ішінде

жергілікті сыра қайнататын сауда мекемесіне тұқымды артық бағамен

сатты;

 ал 1605 жылдың шілдесінде «жүгері, астық, соқа мен пішенді»

жартылайжалғаалуүшін£440көлеміндеақшатөледі.

Шамаменалғанда,

осы уақытта Шекспир «Король Лир» әлеміне қосқан үлесін өз мұрасын

сақтапқалу үшінқолынан келгенінжасапбақты. 1596жылғы20 қазанда

Әскери колледж оның герб туралы сұранысын қанағаттандырды.

Шекспир сол замандағы таңбалар (геральдика) жөніндегі ең танымал

нұсқаулық – Жерард Легтің «Қару-жарақ палатасы» (The Accedens of

Armory) еңбегіне жүгінген сияқты.

 Шекспир «Қару-жарақ палатасына»

сілтемежасауыәбденмүмкін.ӨйткеніондаІшкіғибадатханада1561–1562

жылдары өткен салтанаттар туралы мағлұматтар бар; оған «Король

Лирдің» ақырғы дереккөзіне айналып, драматургтың опасыздық пен

бүліншілік бейнелерін жасауына шабыт берген Нортон мен Саквиллдің

«Гордобук» (Gorboduc, 1561–1562) еңбегі қосылды.

 Алайда ғалымдар

Легтің трактаты Король Лир тарихының дереккөзі екенін аңғармады.

ЛегтіңтүсінігіХолиншедкежолашады,сондықтанШекспирдіңпьесасына

осы аралықдереккөзарқылы мәліметұсынуы ықтимал.Негізінде,Легтің

мәліметтері Монмуттық Джеффридің «Британия патшалығының тарихы»

(HistoriaRegumBritanniæ)еңбегінің2-кітабындаберілгеннұсқағабіршама

жақын.

ЛегтіңЛир(leyr)меноныңқызыәрімұрагері(doughterandheire)

Корделиятуралытарихтыөзіжерқұнарыменбайланыстыратынәйелдердің

билікке араласу құқығын жақтау үшін пайдаланғаны оның нұсқасын

Шекспирдің пьесаларын экокритицизм тұрғысынан талдау мен король

Лирдің азық-түлікпен қамтамасыз ету саясатына араласуын зерттеуге

қолайлы мүмкіндік береді. Легтің гербі Корделияға, бидай бумасын

білдіретін басқа жер иеленуші әйелдерге сәйкеседі.

 «Гарб» (Garbe) деп

аталғанбұлгерб«Көгілдір алқаптағы»алтын«бидайбумасын»көрсетеді

(2-сурет).

Әкесінен мұрагерлік иемденіп отырған, билік құқығы бар әйел заты

ретінде Корделия әулет шежіресі сондай мүмкіндік беретін Элизабет

ханшайымның заңды тұғырын растап береді.

 Корделия мен Элизабет

сияқтыкорольәулетіненшыққан әйелзатыныңмистикалықмағынасында

гербпен бірігу арқылы символ тұрғысынан жерге ұқсау құқығы

болғандықтан, олар бидаймен байланыстырылатын ауыл шаруашылығы

мен құнарлылық құдайы Церераға телінеді. Легтің пікірінше, «Гарб»

(Garbe) гербін «мадақтаудың» қажеті жоқ, «өйткені барлық адам онсыз

өмірсүреалмайтынынайтыпжалбарынады».

Бұлгербтіиемденгенәйел

халық үшін күнделікті наны мен сырасы сияқты қымбат; оның маңайда

ұдайыжүруіжерқұнарлылығынқамтамасызетеді.

«Король Лирді» Легтің «Қару-жарақ палатасы» аясында қарастыру

Шекспирдіңпьесасыхорографиялықмәтінекенінрастайды,яғниоладам

кіндігі жермен байланысты болатынын, жалпыға бірдей жад пен білімді

хатқа түсіру мен таратуда жердің маңызы қандай екенін бейнелейді.

Шекспирдің пьесасында жердің маңызды орын алатынын 1.37-көріністе

Британиякартасыкуәландырады.ОсыпьесадағынеШекспирдіңкезкелген

пьесасында еске алынатын азғантай көріністік заттардың бірі ретінде

Лирдің картасы Уильям Камденнің 3-суреттегі «Британия» (Britannia)

фронтисписі сияқты көрініс тапқан. Сол жақта теңізді білдіретін Нептун

мен оң жақта жерді меңзейтін Церера бар карта «Король Лирдің» 18-

көрінісіндегі «шүйгін шалғынды алқаптың» символдық, саяси мәнін еске

салады. Майкл Брайтонның 1612 жылғы «Поли-Олбион» (Poly-Olbion)

фронтисписіндегі сияқты Британия жері Церера арқылы

бедерленген.Церера–Алтынғасырқұдайы,әділдіккепіліАстреяАрумен

байланыстырылып, айрықша белгісі бидай болды; Ару (Бикеш)

шоқжұлдызындағы «ең жарық жұлдыз» болып саналатын Спика

латыншада–«бидайдыңсабағы»дептүсіндіріледі.

Қазіргізаманныңерте

бастауларында жүгері мен бидай ұлттың өмірлік қуаты мен дара бітімін

білдірсе, егін жинау маусымы (тамыздың соңы, Күн Ару шоқжұлдызына

енетінуақыт)оныңболашағынайқындаудамаңызрөлатқарды.Бұлдәстүр

Шекспиргетек«Қару-жарақпалатасынан»ғанаемес,сондай-ақСпенсердің

«MutabilityCantos»шығармасыарқылыдатанысболды;тамызайы«бидай

сабағымен»әшекейленгенАстреяАруменсәйкестендіріледі:

БұлпәкАруеді,

Жербетіндеөмірсүріп,молшылықпенжарылқайтын;

Біраққателіктержайлап,әділшешіміздегенде,

Олессіздікәлемінтастап,уағызайтуғатиісболды.

Әділдік құдайы Астрея Арумен жиі теңдестірілетін Элизабет

ханшайымның өлімі

 Спенсер мен Шекспир үшін Алтын ғасыр

аяқталғанын, сонымен бірге Вергилийдің «жер туралы жырынан»

көргеніміздей, жиын-терінге қауіп төндіретін үйбидайық пен басқа

«пайдасыз арамшөптердің» пайда болғанын білдіреді.

 «Король Лирдің»

18-көріністегі күз маусымы шешуші сәт болып саналады, өйткені

ботаникалық-саяси бейнелеу тұрғысынан ол Элизабет ханшайымның

(бидайқұдайыретінде)сахнаданкетуіменкорольДжеймстің(үйбидайық

королі ретінде) ортаға келуін бір арнада тоғыстырады. Бұл көрініске куә

болған Джеймс үшін сауал түсінікті: ол елдің қазыналы қорларын

әділдікпен,жауапкершілікпен,еңбастысы,тұрақтылықпенбасқараалама?

«КорольЛирдің»1-көрінісіндеәкесіқыздарынанөзінедегенмахаббатын

дәлелдеуді сұрайды. Кім жеңседе«үлкенжомарттық»жасалатынболады

(1.46).Жербөлісінеқатыстыалғанда«жомарттық»табиғиқорларды(оның

ішінде азық-түлік өнімдерін) пайдалануға мүмкіндік береді. Лирдің

бағалауынша, Шотландияны иемденген Гонерил мен Уэльс, Батыс аймақ

үлесінетигенРеганекеуініңалғанжерлеріөтеұқсас,«көлеңкеліормандар

мен ұлан-байтақ шалғындықтар» (1.58).

 Ормандар мен жайылымдарда

жүгері егілмейді. Лир Корделияға орталық, оңтүстік Англияның жүгеріге

бай жерлерін бекітіп берді. Уильям Харрисон айтқандай, Британияның

топырағы «жер өңдеп, жүгері өсіргеннен гөрі мал жайып семірткенге

қолайлыболғанымен»УэльскеқарағандаАнглияжерінің«құнарыартық»,

албұлекеуініңШотландияменсалыстырғанда«қоңы»,әлдеқайдабасым.

ГонерилменРегандыпьесажелісіндежыландармен,қасқырларментеңеуі

тегінемес:олардыңегінегетінжерлеріжоқ.

Азық-түлік бүліктері мен ботаникалық-медициналық дискурс «Король

Лирді» жаңаша пайымдау әдістеріне жол ашады. Корделияның үлесі

жолындағы тартыс жүгері, сонымен бірге болатын азық, қауіпсіздік пен

заңдылықүшіншайқастыбілдіреді.ГонерилменРеганөздерініңжерүшін

күресінде Эдмундтың екіжүзділігін, арсыздығы мен сатқындығын

пайдаланғаныанықбайқалады;бұл–пьесада«заңдықұқығыбарлардың»

көзін байлап, демін тұншықтырғысы келетін үйбидайық пен басқа

«пайдасыз арамшөптердің» адам кейпіндегі көрінісі.

Интерпретациялықтың тарихилық әдістеріне қатысты экокритицизм

проблемаларынқайтажаңғыртуазық-түлікпенқамтамасызетусаясатының

маңыздылығытек«КорольЛир»ғанаемес,Шекспирдіңтарихипьесалары

мен трагедияларының жалпы барлығына қатысты алғанда да, зор екенін

айғақтап береді. Өсімдіктердің қасиеттері мен сипаттарына, олардың

ауруларына қатысты күрделі метафоралар жүйесін пайдалана отырып,

Шекспир өзінің 1590 жылдар мен XVI ғасырдың бас жағында жазған

пьесаларында саяси заңдылық, озбырлық, сатқындық пен монархтың

(гендерлік) болмысы, оның иелік ететін жері арасындағы қатынас

мәселелерін қамтыды. Бұл метафоралардың тек пьесаларда ғана емес,

сондай-ақ ауыл шаруашылығына қатысты нұсқаулықтарда, прозалық

шығармаларда, геральдика кітаптарында, діни трактаттар мен

жаратылыстану философиясы шығармаларында, сондай-ақ Тюдорлар мен

Стюарттар үйлерінің символикасында ұшырасуы қазіргі заманның ерте

бастауларындағы Британия дискурстарында азық-түлік қауіпсіздігі мен

ботаникалық-саяси троптар тереңірек орын алғанын көрсетеді. Мұндай

дискурстықайқын сипат 1590жылдар менXVI ғасырдыңбасжағындағы

дағдарыс сабақтастығы азық-түліктің қатты тапшылығы мен бүлікшілік

кезеңдежүзегеасуыментығызбайланысты.Шекспирпьесаларынантүскен

пайданыөзіне,сондай-ақөзініңотбасынаегінніңшықпайқалуынаннемесе

ашаршылық зардабынан сақтану үшін пайдалана отырып, екі жақты

дағдарысқаүнқатты.Қолжетімдіәрізияныжоқазық-түлікпенқамтамасыз

ету арқылы табиғи қорларды әділ де тұрақты игеру проблемаларын

қозғады. ХХІ ғасырдыңекіншіонжылдығындаөмірсүріпотырған біздер

сынды Шекспирдің пьесалары мен трагедияларында да азық-түлік

қауіпсіздігіұлттыққауіпсіздіктенажырағысызболды.

Ескертпе

1. «КорольЛирдіңтарихы»,ред.СтэнлиУэлсс,Оксфорд:Оксфордуниверситетібаспасы,2008

(TheHistoryofKingLear,ed.StanleyWells(Oxford: Oxford UP,2008); пьесаныңүзінділері

осы басылымнан алынып, мәтіннің пердесі, көрінісі мен жолыбойынша берілді. Мәтінде

«түйежапырақ»«[B]urdocks»атауытүзетіліпжазылды;1608жылғыквартода«hor-docks»,ал

1623жылғыфолиантта«Hardokes»ұшырасады,бірақолардыңешқайсысыөсімдікретінде

белгіліемес(18.4н).

2. Фрэнки Рубинштейн, «Құпиялар туралы ой: «Король Лирдегі» дін мен саясат»,

Ренессанстықзерттеулер,16 (2002): 235–62, әсіресе 259(FrankieRubinstein, «Speculating

onMysteries:ReligionandPoliticsinKingLear»,RenaissanceStudies,16(2002):235–62,esp.

259); Джой Кеннеди, Шекспирдің «Король Лирі», Түсіндірмеші 60 (2002): 60–62 (Joy

Kennedy, «Shakespeare’s King Lear», The Explicator 60 (2002): 60–62); Филиппа Берри,

«Пәктікпенбилік:Элизабетәдебиетіжәнетұрмысқұрмағанханшайым»,Лондон:Роутледж,

1989,р.90–92(PhilippaBerry,OfChastityandPower:ElizabethanLiteratureandtheUnmarried

Queen(London:Routledge,1989),90–92);СтивенМаркс,«ШекспирменБиблия»,Оксфорд:

Оксфорд университеті баспасы, 2000, р. 59–78 (Steven Marx, Shakespeare and the Bible

(Oxford: Oxford UP, 2000), 59–78). Сондай-ақ тағы да қараңыз: «Гамлет», 4.7.141, 144;

«Оксфорд Шеспирі: Толық шығармалар», жалып ред. Стэнли Уэллс пен Гари Тэйлор,

Оксфорд:Оксфордунив.баспасы,2005(Hamlet,4.7.141,144,inTheOxfordShakespeare:The

Complete Works, gen. ed. Stanley Wells and Gary Taylor (Oxford: Oxford UP, 2005). Басқа

ескертпе болмаса, «Король Лирден» өзге Шекспир шығармаларына сілтеме осы басылым

бойыншажасалады.

3. «Аштық» – Глостердің «Бұл – ақырдың белгілері» дейтін ықтимал нәтижелер тізіміне

Эдмундтың Аян кітабына (6:1–8) сүйене отырып жасаған қосымшасы. Бұл және басқа

библиялықүзінділерБиблияның«Ескі және жаңаөсиетте қамтылған Библиямен қасиетті

жазбалар»(TheBibleandHolyScripturesconteynedintheOldeandNeweTestament)«Женева»

басылымынан(1560)алынды.

4. Бұл академиялықзерттеулергемыналаржатады:ДжоанФитцпатрик,«Шекспирдегі тағам:

Қазіргі заманның ерте бастауларындағы диета және пьесалар», Альдершот, Біріккен

Корольдік:Ашгейт,2007 (JoanFitzpatrick,FoodinShakespeare:EarlyModernDietariesand

thePlays(Aldershot,UK:Ashgate,2007);«РабледенШекспиргедейінгіренессанстықтағам:

аспаздық тәжірибесі мен аспаздық тарихы, ред. Джоан Фитцпатрик, Альдершот, Біріккен

корольдік, 2010 (Renaissance Food from Rabelais to Shakespeare: Culinary Readings and

Culinary Histories, ed. Joan Fitzpatrick (Aldershot, UK: Ashgate, 2010); Роберт Аппелбаум,

«Агукектің сиыр еті, Белчтің кекірігі мен басқа гастрономиялық ғажайыптар: қазіргі

заманның ерте бастауларындағы адамдар арасындағы әдебиет, мәдениет және тағам»,

Чикаго: Чикаго университеті баспасы, 2006 (Robert Appelbaum, Aguecheek’s Beef, Belch’s

Hiccup and Other Gastronomic Interjections: Literature, Culture and Food among the Early

Moderns(Chicago:UofChicagoP,2006).

5. ЗерттеудіңмысалыретіндеГенриНиколсонның«ӨсімдіктертуралыбілімжәнеШекспирдің

бағбандық өнері» (The Plant-Lore and Garden-Craft of Shakespeare, Эксетер, Біріккен

Корольдік:жекебаспа,1878(Exeter,UK:privatelyprinted,[1878]).Шекспиртуралыкейінгі

экокритицизмзерттеулерінің қатарына Габриэль Иганның «Жасыл Шекспир: экосаясаттан

экокритицизмге дейін» (Green Shakespeare: From Ecopolitics to Ecocriticism, Абингдон,

БіріккенКорольдік:Роутледж,2006;Abingdon,UK:Routledge,2006),«Қазіргізаманныңерте

бастауларындағы экозерттеулер: Флоренция кодексінен Шекспирге дейін» (Early Modern

Ecostudies: From the Florentine Codex to Shakespeare, ред. Томас Халлок, Иво Кампс пен

Карен Л.Рабер, Басингстоук, Біріккен Корольдік: Палгрейв Макмиллан, 2008; ed. Thomas

Hallock,IvoKamps,andKarenL.Raber(Basingstoke,UK:PalgraveMacmillan,2008)еңбектері

жатады.

6. Джан Котт, «Біздің заманымыздың Шекспирі», ауд. Болеслав Таберски, Лондон: Метуэн,

1964,р.127–162(JanKott,ShakespeareOurContemporary,trans.BoleslawTaberski(London:

Methuen,1964),127–62.ПитерБрукбұлағылшыншабасылымныңалғысөзінжазған.

7. «Макбет»,1.3;«бұлойрандалғандалада»орыналады(1.3.77)(Macbeth,1.3,takesplaceon

«this blasted heath» (1.3.77). Қараңыз: Джеймс Одген, «Лирдің ойрандалған даласы»,

«ЗерттеуденсахнағадейінгіЛир:сынэсселері»еңбегіненалынды,ред.ДжеймсОдгенмен

Артур Х.Скаутен, Мэдисон, Нью-Джерси: Фээрли Дикинсон университеті баспасы, 1997,

р.135 – 145 (James Ogden, «Lear’s Blasted Heath», in Lear from Study to Stage: Essays in

Criticism,ed.JamesOgdenandArthurH.Scouten(Madison,NJ:FairleighDickinsonUP,1997),

135–45);ГенриС.Тернер,«КорольЛирсіз»:айдала,Ренессанстықдрама,28(1997):р.161–

183.(HenryS.Turner,«KingLearWithout:TheHeath,»RenaissanceDrama,28(1997):161–83).

8. «Н.Тейттің өзгерістерімен қайта жаңғыртылған Король Лир оқиғасының Герцог

театрындағы қойылымы» Лондон, 1681, 3.1, р. 24 (The History of King Lear Acted at the

Duke’s Theatre Reviv’d with Alterations by N. Tate (London, 1681), 3.1, p. 24). Тейт

Корделияның «пайдасыз арамшөптер» тізімін «пайдасыз гүлдерге» ауыстырады: Біздің

жайқалған жүгерілікте сасық аран мен танап арамшөптері/ жидектермен,

түйежапырақтармен,шегіргүлмен,түймедақпен,көкнәрмен/жәнебасқапайдасызгүлдермен

біргеөседі»(43).

9. «УилиямШекспирмырзаныңтуындылары»,ред.НиколасРоу,6томдық,Лондон,1709(The

Works of Mr. William Shakespear, ed. Nicholas Rowe, 6 vols. (London, 1709). Роудың

басылымында5.3.1«Жапандала»(2509),3.3«Жапандалақиыры»(2513),4.1.«Ашықел»

(2523)тарауларындаорналасқан.

10. Джон Жерардтың «Шөп» еңбегіне сәйкес, араның (жаман көктің, көгілдірдің) түрлері

«жүгерілік жерлерде арпамен, басқа дәнді дақылдармен», ал үйбидайық «бидай мен арпа

алқаптарында» араласып өседі; қараңыз: «Өсімдіктердің шөп ретіндегі және жалпы

тарихы»,Лондон,1597,р.929,71(TheHerballorGenerallHistorieofPlantes(London,1597),

929,71).

11. Шекспирдің Уорикширде тәрбиеленгені оған өсімдіктер мен қоршаған ортаның тигізген

әсері, сондай-ақ Корделияның өз әкесін мінездегенітуралы пікірлердіқараңыз:Джонатан

Бейт,«Заманарухы:УилиямШекспирдіңөмірі,ойыменәлемі»(Лондон,Викинг,2008,р.36

– 59; London: Viking, 2008), 36–59). Тіпті Шекспирдің жер өңдеу тәжірибесінен хабары

болмағанкүнніңөзіндеоныңайналасындамұныжақсыбілетінадамдарбареді:оныңәкесі

жағынантуысбопкелетінағайыРичардШекспир–фермер,анасыМэриАрден–ұсақжер

иеленушініңқызы,ЭннХэтэуйдіңәкесіРичардтақарапайымфермерболды.

12. Питер Хедден,«Жасылтөңкерістіңтүп-тамыры», Генетика процестері, 19 (2003): р.5–9.

(PeterHedden,«TheGenesoftheGreenRevolution»,TrendsinGenetics,19(2003):5–9.

13. «Шөп» еңбегінде Жерард убалдырғанның кейбір түрлерінің сабағының биіктігі «мұржаға

дейіннеалтыфутқадейінжетуімүмкін»дейді(903).

14. Тейттің редакциясындағы 4-перденің «Алқап көрінісінде» (1681) пайда болған Лирдің

«басына гүл тәжі кигізілген. Гүлдер өрімі мен әшекейі оның бітімін ашып тұрады» (47).

Тағы да қараңыз: «Король Лирдің тарихы... Ескі көшірмелері бойынша құрастырылып,

түзетілді; Теобалд мырзаның түсіндірмелерімен,сын-ескертпелерімен», Дублин 1739 (The

HistoryofKingLear…CollatedwiththeOldestCopies,andCorrected;WithNotesExplanatory

and Critical, by Mr. Theobald (Dublin, 1739), in which Lear is described «drest madly with

Flowers» Dublin, 1739); Лир «гүлдермен бірге есінен ауысып құтырған» деп сипатталады

(88). Офелияның «әшекейі» мен Лирдің «пайдасыз арамшөптерден» өрілген тәжінің мәні

туралы қараңыз: Фрэнк МакКомби, «Гамлет» пен «Король Лирдегі» әшекейлер»,

Ескертпелерменсауалдар,28 (1981):р.132–34(FrankMcCombie,«GarlandsinHamletand

KingLear»,NotesandQueries28(1981):132–34).

15. Жерард, 904, 71 (Gerard, 904, 71). Аран мамыр айының соңында гүлдейді, бірақ жаздың

соңына дейін солмайды; бұл – «нағыз оны жинайтын уақыт» (929). Қалақай «жазда

гүлдейді»(571).

16. «Гамлет», 1.5.89 (Hamlet, 1.5.189). Стив Сомер пьесаның шарықтау шегі «Шекспирдің

«Король Лиріндегі» ай күнтізбесінің» көктемінің аяғына сәйкес келеді» дейді; Қазіргі

заманның ерте бастауларындағы әдебиет туралы зерттеулер, 5.2 (1999): 2.1–17;

http://purl.oclc.org/emls/05–2/sohmlear.htm. 2011 жылдың 20 желтоқсанынан бастап

қолжетімді (Early Modern Literary Studies 5.2 (1999): 2.1–17; http://purl.oclc.org/emls/05–

2/sohmlear.htm(accessed20December2011).

17. Жерард,203(Gerard,203).

18. Бұл әндегі «жалынгүлдің» мәнін Мац Райден «Шекспирдің жалынгүлдері» (Жаңа

филологиялық зерттеулер, 49 (1977): р. 25–27; Studia Neophilologica, 49 (1977): 25–27),

«Шекспирдегіөсімдік атауларының контексттікмәні» (Жаңафилологиялықзерттеулер,56

(1984):р.155–62;StudiaNeophilologica56(1984):155–62)мақалаларындаталқылайды.

19. «Жылқышы құс көкекті өте ұзақ қоректендірді/ Оның жастығынан болар, себепсіз ұрсып

сөйледі»(«КорольЛирдіңтарихы,ред.Уэллс,4.207–8;HistoryofKingLear,ed.Wells,4.207–

8).Тағы қараңыз: «Антоний мен Клеопатра», «көкек өзі үшін ұя салмайды» (2.6.28);

«Лукрецийдің зорлығы», «Неге қыздыңбүйрегіне құрт түседі//Не жексұрынкөкектермен

торғайлардыңұясындажұмыртқажарыпшығады»(ll.847–48).

20. ПаскальДуэ,«Менмұнынанжоқбопқарынашқандаайтамын:Шекспирдің«КорольЛир»

мен«Кориолан»пьесаларындағыаштықтыңкөрінісіменқойылымы»,«Сахнадағыаштық»

еңбегінен,ред.ЭлизабетАнгел-ПереспенАлександраПулен,Кэмбридж:Кэмбриджғылыми

баспасы, 2008, р. 2–16 (Pascale Drouet, «I speak this in hunger for bread: Representing and

Staging Hunger in Shakespeare’s King Lear and Coriolanus», in Hunger on the Stage, ed.

Elisabeth Angel-Perez and Alexandra Poulain (Cambridge: Cambridge Scholars Publishing,

2008),2–16.

21. «КорольЛиртуралыбаллада»«КорольЛирдің»Уэллсредакциялағанбасылымындажарық

көрді(р.277–285;әсіресеll.р.120,127).

22. «Гельвециядағы Цюрихтің министрі Лодуике Лаутердің ашаршылық пен тамақтың

тапшылығытуралыүшхристиандықуағызы:біздіңазық-түлікжетіспеушілігіуақытымызға

сәйкес келгендіктен, ағылшын тіліне аударылды», ауд. Уильям Барлоу, Лондон, 1596, сиг.

C8r–v(ThreeChristianSermonsmadebyLodouikeLauatere,MinisterofZurickeinHeluetia,of

FamineandDearthofVictuals:AndtranslatedintoEnglish,asbeingveriefitforthistimeofour

Dearth,trans.W[illiam]Barlow(London,1596),sigs.C8r–v).

23. Вергилийдің (Virgil) «Жер туралы жыр» (Georgics) поэмасында «піспеген үйбидайық»

туралыайтылады,1.153;қараңыз:«Эклогаларменжертуралыжырлар»,ауд.С.ДэйЛуис,

кіріспе Р.О мен А.М. Лайн, Оксфорд: Оксфорд университеті баспасы, 2009, р. 56 (The

EcloguesandGeorgics,trans.C.DayLewis,intro.R.O.A.M.Lyne(Oxford:OxfordUP,2009),

56). Бұл топостың «Король Лир» мен «V Генри» пьесаларында пайдаланылуы туралы

қараңыз:Т.Дж.Кинг,«КорольЛирдегі»үйбидайық»,Ескертпелерменсауалдар,15(1968):

141);ДжонХ.Беттс,«Шекспирдің«VГенри»пьесасындағыВергилийгеарнайысілтемелері

барклассикалықишаралары»,ГрекияжәнеРим,2-шісерия,15(1968):р.147–63(T.J.King,

«Darnel’ in King Lear», Notes and Queries 15 (1968): 141; and John H. Betts, «Classical

AllusionsinShakespeare’sHenryVwithSpecialReferencetoVirgil»,Greece&Rome,2ndser.,

15(1968):147–63.

24. ГийомдеСаллустеДуБартас,«Оныңжарыққашыққан,аударылғанеңбектері»,ауд.Джосуа

Сильвестр, Лондон, 1605, р. 258 (Guillaume de Salluste Du Bartas, His Deuine Weekes and

WorkesTranslated,trans.JosuahSylvester(London,1605),258).

25. «Король Лир мен оның үш қызы – Гонерил, Реганмен Корделия туралы шынайы тарихи

хроника», Лондон, 1605, сиг. H1р (The True Chronicle History of King Leir, and his Three

Daughters,Gonorill,Ragan,andCordella(London,1605),sig.H1r).

26. КорольЛирдіңшынайытарихихроникасы,сиг.H1р(TrueChronicleHistoryofKingLeir,sig.

H1r).

27. Мысалүшінқараңыз:ТомасЭлео,«Денсаулыққамалы»,Лондон,1539,4-кітап,фолиант17в

(Thomas Elyot, The Castel of Helthe (London, 1539), bk. 4, fol. 17v; Джозеф Дю Чесне,

«Денсаулықты сақтау үшін химиялық тәжірибе мен герметикалық физика», ауд. Томас

Тимме,Лондон,1605,сиг.Aa1р(JosephDuChesne,ThePractiseofChymicall,andHermeticall

Physicke,forthePreseruationofHealth,trans.ThomasTymme(London,1605),sig.Aa1r).

28. Томас Уайт, «1576 жылғы 9 желтоқсан, сенбі күнгі Қасиетті Павел айқышындағы уағыз

рәсімі»,Лондон,1576,р.45(ThomasWhite,ASermonPreachedatPawlesCrosseonSundaythe

ninth of December, 1576 (London, 1578), 45; Фрэнсис Тригге, «Діндар екі әйелдің

кішіпейілдікпен мойынсұну петициясы; Шіркеу және ортақ байлық. Олардың кейінгі

Шектеулер бірте-бірте елді азайту арқылы алып қойып жатқан байырғы қауымдары мен

еркін ұйымдарын қалпына келтіру үшін», Лондон, 1604, сиг.А7в; (The Humble Petition of

TwoSisters;TheChurchandCommon-Wealth.Forthe restoring oftheirancientCommonsand

liberties,whichlateInclosurewithdepopulation,incharitably hathtakenaway (London, 1604),

sig.A7v);УильямБалдуин,«Бітімгерсоттарүшінайнаныңқалғанбірбөлігі»,Лондон,1578,

р.1578,фолиант121в(WilliamBaldwin,TheLastPartoftheMirourforMagistrates(London,

1578),fol.121v.

29. Левинус Лемниус, «Библияға арналған шөп», ауд. Томас Ньютон, Лондон, 1587, р.229

(LevinusLemnius,AnHerbalfortheBible,trans.ThomasNewton(London,1587),229.

30. Лемниус,229(Lemnius,229).

31. Тәмсілбойынша,бидайменүйбидайықегінжинаубасталғаншаараласөсебереді,одансоң

жериесіөз«орақшыларына»мынадайнұсқаубереді:«Әуеліүйбидайықтыжинапалыңдар

да, теріге байлап өртеп жіберіңдер, ал менің бидайымды қамбаға құйыңдар» («Женева

Библиясы», сиг. ББ4р; Geneva Bible, sig. BB4r ). 11-көріністе Сайқымазақ өртті күтетін

сияқты:«Ендіжабайыалқаптағыкішкентайоткәріемшініңжүрегінеұқсапаздағанұшқын

шашып тұрды, ал дененің қалған бөлігі сұп-суық. Қараңыздар, от жылжып келеді» (ll.

р.100–102).

32. Жерард, 72; Томас Купер, «Роман мен британ лингвистикалық сөздігі», Лондон, 1565,

беттері нөмірленбеген; Ду Бартас, р.630 (Gerard, 72; Thomas Cooper, Thesaurus Linguæ

Romanæ&Britannicæ(London,1565),n.pag.;andDuBartas,630).

33. Кинг,141(King,141);тағыдақараңыз:Ф.Г.Батлер,«Лирдіңарамшөптертәжі»,Ағылшын

зерттеулері,70(1989):р.395–406.(F.G.Butler,«Lear’sCrownofWeeds»,EnglishStudies70

(1989):395–406).

34. Жерар,930(Gerard,930).Үйбидайыққазіргізаманныңертебастауларындағыдәрі-дәрмектің

құрамында көбіне дәнекерлік (Пьер-де-ла-Примаудайе, «Француз академиясы», Лондон,

1618, р.807 //Pierre de La Primaudaye, The French Academie [London, 1618], 807) не іш

өткізетін («Құпиялардың үшінші және ақырғы бөлігі», Лондон, 1562, фолиант 50в//The

ThyrdeandLastParteoftheSecretes[London,1562],fol.50v)міндетатқарған.ТомасХилл,

«Бағбандаржықпылы»,Лондон,1577,р.10(ThomasHill,TheGardenersLabyrinth [London,

1577],10);ҮлкенПлиний,«Әлемтарихы»,Лондон,1634,р.139(PlinytheElder,TheHistorie

of the World [London, 1634], 139). Конрад Геснердің Джордж Бейкер аударған

«Денсаулықтың жаңа қазынасы» еңбегінде үйбидайық «ұйқыға шақыратын» үш судың

құрамынакіретініайтылады(Лондон,1576),сілтеме83в–84р.

35. «Король Лирдің өмірі мен өлімінің шынайы тарихи хроникасы» (Лондон, 1608) бойынша

Шекспирдешымылдықтыашарбетте«Кент,ГлостерменСайқымазақкірді»депоқылады

(сиг.Б1р).

36. РичардДаттон,«Шекспир,Холиншедпен«Британияісі»,Холиншедхроникасынаарналған

«Оксфорд» анықтамалығы, ред. Полина Кьюс, Сьюзан Доран мен Иэн Арчер,

Оксфорд:Оксфорд университеті баспасы, баспаға әзірлік үстінде (Richard Dutton,

«Shakespeare, Holinshed and The Matter of Britain», in The Oxford Handbook to Holinshed’s

Chronicles,ed.PaulinaKewes,SusanDoran,andIanArcher(Oxford:OxfordUP,forthcoming).

Авторлар бұл эссені жарияланбастан бұрын оқып шығуға мүмкіндік жасағаны үшін

профессорДаттонғаалғысайтады.

37. Қараңыз:ЭдуарХолл,«ЛаңкестерменЙорктағыекітекті,атақтыәулеттіңодағы»,Лондон

1548,фолиант152в(EdwardHall,TheVnionoftheTwoNobleandIllustreFameliesofLancastre

[and]Yorke(London,1548),fol.152v),ондаКорнуоллқамалындағыәрекетсуреттеледі.Бұл

әңгімеге кіріспе мыстандар тамақты былғап, егінді бүлдіреді деген кең тараған сенімнің

нәтижесіндеұсынылуыдамүмкін.Қараңыз:РеджиналдСкотт,«Мыстандықтыәшкерелеу»,

Лондон,1584,2-кітап,9-тарау,р.32–33;және12-кітап,7-тарау,р.227.

38. «Бір джентельменнің Францияның Сен-Дени қаласынан Лондонға жіберген хатының

көшірмесі»,Лондон,1590,р.18,20(TheCoppieofaLettersentintoEnglandbyaGentleman,

fromthetowneofSaintDenisinFrance(London,1590),18,20).

39. 1590 жылдардағы аграрлық дағдарыстың денсаулыққа, әлеуметтік тәртіп пен әдебиетке

(оның ішінде драмаға) тигізген әсері туралы қараңыз: Уильям К.Кэрролл, (William C.

Carroll, «Етжеңдікороль,Қайыршы Арыстан: Шекспирзаманындағы кедейшіліктуралы»,

Итака: Корнелл университеті баспасы, 1996 (Fat King, Lean Beggar: Representations of

PovertyintheAgeofShakespeare(Ithaca:CornellUP,1996);ЭндрюМакрей,«Құдайсоқаны

тездетеді:аграрлықАнглиятуралытүсінік,1550–1660»,Кэмбридж:Кэмбриджуниверситеті

баспасы,2002,р.51–90(AndrewMcRae,GodSpeedthePlough:TheRepresentationofAgrarian

England, 1550–1660 (Cambridge: Cambridge UP, 2002), 51–90; Джон Уолтер, «Қазіргі

заманныңертебастаулары Англиясындағыашаршылықтыңәлеуметтік экономикасы»,ред.

ДжонУолтерменРичардШофилд,Кэмбридж:Кэмбриджуниверситетібаспасы,1991,р.75–

128(JohnWalter,«TheSocialEconomyofDearthinEarlyModernEngland»,inFamine,Disease

andtheSocialOrderinEarlyModernSociety,ed.JohnWalterandRichardSchofield(Cambridge:

CambridgeUP,1991),75–128.

40. Р.Б. Оутуейт, «Англиядағы ашаршылық, қоғамдық саясат пен әлеуметтік толқулар, 1550–

1800»,Кэмбридж:Кэмбриджунив.баспасы,1991,р.3(R.B.Outhwaite,Dearth,PublicPolicy

andSocialDisturbanceinEngland,1550–1800(Cambridge:CambridgeUP,1991),3.

41. Мысал үшін қараңыз: Джон Пауэлл, «Жақында өзгертілген, көбейтілген нан бағасы

бидайдың төрттен бірі он екі пенстен үш фунт алты пенскедейін...», Лондон,1600 (John

Powel,The Assise of Bread, Newly corrected and enlarged, from twelue pence the quarter of

Wheat,vntothreepoundandsixepencethequarter…(London,1600);ДайанПуркисс,«Азапты

нанмен толтырылған: қазіргі заманның ерте бастауларындағы Англияның наубайшылары

менкедейлері»,Ренессанстықтағам,ред.Фитцпатрик,р.11–24(DianePurkiss,«Crammed

withDistressfulBread:BakersandthePoorinEarlyModernEngland»,inRenaissanceFood,ed.

Fitzpatrick, 11–24. Жыртпалы егіншіліктің есебінен қолайлы бақташылыққа ие болған

оқшаулықтарғаазық-түліктапшылығыменхалықсаныныңазаюынушықтырыпотырдеген

айып тағылды. Жайылым мен жүгерілік арасындағы қайшылық Эдгардың «Сенің қойың

жүгеріліктежүр»дегенсөздеріменбүркемеленген(13.38).

42. Қараңыз:Тригге,жоғарыда28-нөмірлісілтеме,4в–5о(Trigge,seen.28above),sigs.B4v–B5r.

43. Бағалармен,азық-түлікпен,оныңішіндеастықпенқамтамасызетугебайланыстыЛондонда

болған бүліктер мен тәртіпсіздіктер туралы қараңыз: Аарон Ландэу, «Батыл ойдың

көтерілісі: Венециялық саудагер 1590 жылдардағы әлеуметтік толқулар», Ренессанс

парақшалары, 2003, ред. Кристофер Кобб пен М.Томас Хестер, Нью-Йорк: Камден хоуз,

2004,р.119–147(AaronLandau,«Rouseupabravemind’:TheMerchantofVeniceandSocial

Uprisinginthe1590s»,inRenaissancePapers,2003,ed.ChristopherCobbandM.ThomasHester

(New York: Camden House, 2004), 119–47); Джоан Тирск, «Оқшаулық пен жалпылық»,

АнглияменУэльстіңаграрлықтарихы,1500–1640,ред.ДжоанТирск,Кембридж:Кембридж

университетібаспасы,1967,р.200–255,әсіресе228(JoanThirsk,«EnclosingandEngrossing»,

in The Agrarian History of England and Wales 1500–1640, ed. Joan Thirsk (Cambridge:

CambridgeUP,1967),200–255,esp.228.

44. «ІІРичардтағы»оқшаулықтарбойыншапікірсайыстартуралықараңыз:УильямО.Скотт,«ІІ

Ричардтағы» жерге меншік, жалға беру мен мұрагерлік», Ағылшын әдебиеті бойынша

зерттеулер, 1500–1900, 4 (2002): р. 275–92. (William O. Scott, «Landholding, Leasing, and

InheritanceinRichardII»,StudiesinEnglishLiterature1500–1900–4(2002):275–92.

45. «Оксфорд» ағылшын сөздігі, 2-басылымы, Дж.А. Симпсон мен Э.С. Уейнер, 20 том,

Оксфорд: Оксфорд университеті баспасы, 1989, «тұншықтыру», в.7. Өсімдікті ауа мен

жарықтан айырып өлтіру (немесе зақымдау)»; салыстырыңыз: «ІІ Ричард» кітабындағы

Джон Гонт «Қомағайлық тамаққа тұншықтырады» (2.1.37), «VI Генри» 1-бөлімінде

Бургундия, жоғарыда айтылғандай «өзінен-өзі қақалып-шашалады». «Махаббаттың бос

әуресінде» Беруне (Бирон): «Қолдан еккен қарамықша жүгері бола алмайды», – деп

айқайлайды(4.3.359)//(OxfordEnglishDictionary (OED), 2nded., J. A. Simpsonand E. S.C.

Weiner,prep.,20vols.(Oxford:OxfordUP,1989),s.v.«choke,v.7.Tokill(orinjuriouslyaffect)a

plant,bydeprivingitofairandlight».Cf.JohnofGaunt’sspeechinRichardII, «eager feeding

fooddothchokethefeeder»(2.1.37),andBurgundyin1HenryVI,«choketheewiththineown,»

discussedabove.Berowne(Biron),inLove’sLabour’sLost,cries,«Sowedcocklereapednocorn»

(4.3.359).

46. Лемниус,р.227(Lemnius,227).

47. Мысал үшін қараңыз: Эдуард Боннер, «Белгілі қосымшасы бар пайдалы әрі қажетті

доктрина», Лондон,1555, р. 10 (Edmund Bonner,A Profitableand Necessarye Doctrine with

CertayneAdionyedTherunto(London,1555),10);ДжорджГаскойн,«Барлықеңбектүрлері»,

Лондон,1587,сиг.3р(GeorgeGascoigne,TheWholeWoorkes(London,1587),sig.3r);Эдмунд

Спенсер, «Желтоқсан эклогасы», Бақташылық күнтізбесі, 1579; Қысқа өлеңдер, ред.

РичардМакКейб,Лондон:Пингвин,1999,р.152(EdmundSpenser,«DecemberEclogue»,in

TheShepheardesCalender(1579),inTheShorterPoems,ed.RichardMcCabe(London:Penguin,

1999),152.

48. «Кориолан трагедиясы», 3.1.69–72. (The Tragedy of Coriolanus, 3.1.69–72). Хиббард атап

көрсеткендей,бұл үзінді Плутархтың«Ақсүйек гректер мен римдіктердіңөмірі» (Лондон,

1579; р. 2452–46) еңбегінің Томас Норт жасаған аудармасынан алынған. Қараңыз: Г.Р.

Хиббард, ред., «Кориолан», Нью-Йорк: Пингвин букс, 1967, ХІІІ (G. R. Hibbard, ed.,

Coriolanus(NewYork:PenguinBooks,1967),XIII).

49. КонрадХересбах,«Ауылшаруашылығыныңтөрткітабы»,ауд.БарнабеГудж,Лондон1577,

фолиант29в (Conrad Heresbach,FoureBookesof Husbandry, trans. Barnabe Googe (London,

1577), fol. 29v). Тағы да қараңыз: Томас Наогеорг, «Папаның корольдігі не антихрист

патшалығы»,ауд.БарнабеГудж, Лондон,1570,фолиант,39(ThomasNaogeorg,The Popish

Kingdome, or Reigne of Antichrist, trans. Barnabe Googe (London, 1570), fol. 39r): «Иодокус

жүгерілікті жәндіктер мен зиянкестерден қорғады» («Iudocus doth defende the corne, from

myldeawesandfromblast»)

50. Оксфордағылшынсөздігі,арнайытом,«жарылу»,«6.Өсімдіктерболмасажануарларөмірін

аяқ астынан бұзатын инфекция (бұрын зиянды күштердің, лас ауаның әсерімен бөрту не

ісіну түрінде болатын). Жарылыс көбіне үйбидайық пен оның жақын туысы қарабидай

(жауша) тәрізді дәнді арамшөп дақылдарының жұқтырғыштығына байланысты таралады.

Қараңыз: Н.Дж. Талбот, «Дәнді дақылдарды өлтірушінің ізімен: «Күріш саңырауқұлағы»

биологиясынзерттеу»,Микробиологияныңжылдықшолуы,57(2003):177–202(N.J.Talbot,

«OntheTrailofaCerealKiller:ExploringtheBiologyofMagnaporthegrisea,»AnnualReviewof

Microbiology 57 (2003): 177–202); Л.Э. Треватан, М.А. Мосс пен Д.Бласингейм, «Райграс

жарылысы», Өсімдік ауруы, 78 (1994): 113–17 (L. E. Trevathan, M. A. Moss, and D.

Blasingame,«RyegrassBlast»,PlantDisease,78(1994):113–17).

51. Қараңыз:«Оксфорд»ағылшынсөздігі:арнайытом,«жарылу»,«1.зеңнентүзілетінжабысқақ

зат»,and«2.«а...өсімдіктіңбеткіқабатындасаңырауқұлақзеңіменоныңжіпшелері(ақшыл

жәнеүлпілдекмамықжабынды)жетілуі».

52. Марио Л. Д’Аванзо «зең» тек мәдениеттің күйреуіне ғана емес, сондай-ақ қара күйенің

(қастауыштың) «есалаңдықты, іріп-шіруді, құрысып-тырысу мен өлімді» өршіткен улы

зардаптарына да меңзейді. Қараңыз: «Ол ақ бидайды зеңдендіреді»: «Король Лир»,

III.IV.120–24,ТоқсансайынғыШекспир,28(1977):88–89,әсіресе88(KingLear,III.IV.120–

24»,Shakespeare Quarterly, 28 (1977): 88–89, esp. 88). Оксфорд ағылшын сөздігінде «қара

күйе»сөзініңеңалғашқолданылғанжылы–1863.

53. ДжонЛили,«ЭйфоспеноныңАнглиясы»,Лондон,1580,фол.6в(JohnLyly,EuphuesandHis

England(London,1580),fol.6v).

54. «Жарылудың» «зеңденуге» қатысы жөнінде қараңыз: Джон С.Кеньон, «Хат-хабар:

«Гамлет», III, IV, 64, Заманауи тіл жазбалары, 35 (1920): 50–52. (John S. Kenyon,

«Correspondence:Hamlet, III, IV, 64», Modern Language Notes, 35 (1920): 50–52). Оба мен

бүліншілік мысалдарын қараңыз: «Гамлет», 3.1.135, 4.7.13 (Hamlet, 3.1.135 and 4.7.13).

Қазіргізаманныңертебастауларындағы Англияда көптегенадамдардыңтікелейаштықтан

қырылғаныжөніндеешқандайдәлелжоқ;бірақұзаққасозылғанашаршылықпентоятамақ

ішпеуденобажәнебасқадажұқпалыаурутүрлерітаралып,өлім-жітімгеұрындыруқаупін

күшейтті; бұл сол замандағы ой-қиялда аштық пен обаны бір-бірімен тығыз

байланыстыруға алып келді. Қараңыз: Гарри А.Мискимин, «Еуропадағы ерте Ренессанс

экономикасы,1300–1460»,Кэмбридж:Кэмбриджуниверситетібаспасы,1975,р.27(Harry

A.Miskimin,TheEconomyofEarlyRenaissanceEurope,1300–1460(Cambridge:CambridgeUP,

1975),27).

55. «Уды» («hebenon»; Q1 мен Q2-де «hebona») «қарғыс атқыр нәрсе» деп сипаттау қазіргі

заманныңертебастауларындаарамшөптераналық шөптенемес,алғашқыкүнә менкүздің

нәтижесіретіндежерденөсіпшыққандегенсенімболғанынескесалады.Қараңыз:Сьюзан

Друри,«Өсімдіктержәне1400–1700жылдаршамасындағыАнглиядазиянкестерменкүрес:

алдыналазерттеулер»,Фольклор,103(1992):103–6(SusanDrury,«PlantsandPestControlin

Englandcirca 1400–1700:A Preliminary Study», Folklore103 (1992): 103–6).Арамшөптер –

бір-біріне қарама-қарсы бауырлардың әуелгі жұбы ретінде Қабылдың Әбілге қатысы

болғанысияқтыбіртұтасөсімдіктер.

56. Плинийдің «Жаратылыс тарихында» «хебенон» (hebenon) тұқымының майы – «құлаққа

тамған кезде миды айналдырып жіберетін», үйбидайық пен убалдырған әсерлерін еске

салатыну.Қараңыз:Плиний,«ӘдеттеҮлкенПлинийдің«Жаратылыстарихы»депаталатын

әлем тарихы», ауд. Филимон Голланд, Лондон, 1601, 25-кітап, 4–тарау, р. 215 (Pliny, The

Historie of the World Commonly Called, The Naturall Historie of C. Plinius Secundus, trans.

Philemon Holland (London, 1601), bk. 25, chapter 4, 215). [Жоғарыда көрсетілген басқа

басылымғаназараударыңыз].

57. Лорд Дарнли мен Гамлеттің әкесі ажалдарының ұқсас екені туралы қараңыз: Эндрю

Хэтфилд, «Шекспир мен Ренессанс саясаты», Лондон: Томсонзерттеулері, 2004, р. 87–88

(AndrewHatfield,ShakespeareandRenaissancePolitics(London:ThomsonLearning,2004),87–

88).

58. Дэн Брайтон, «Қараңғылық өзенінде балық аулау: «Король Лирдегі» иелік, меншіктен

айырылу мен ашылым саясаты», Ағылшын әдебиетінің тарихы, 70 (2003): 399–426 (Dan

Brayton, «Angling in the Lake of Darkness: Possession, Dispossession, and the Politics of

DiscoveryinKingLear»,EnglishLiteraryHistory70(2003):399–426).

59. 1565 жылдан бастап 1567 жылы дүниеден қайтқанға дейін Генри Стюарт та төртінші

буынның герцогы болды. Қараңыз: Элейн Финни Грейг, «Генри Стюарт – Албани

герцогы[ЛордДарнли](1545/6–1567)»,Ұлттық өмірбаянның«Оксфорд» сөздігі,Оксфорд:

Оксфорд универ.баспасы, 2004; онлайн басылым, 2008 жылғы қаңтар),

http://www.oxforddnb.com/view/article/26473 (2012 жылғы 12 қарашадан бастап қолжетімді)

//ElaineFinnieGreig,«Stewart,Henry,dukeofAlbany[LordDarnley](1545/6–1567),»inOxford

Dictionary of National Biography (Oxford: Oxford UP, 2004; online edition, January, 2008),

http://www.oxforddnb.com/view/article/26473(accessed,12November,2012).

60. Джон Стоу, «Англия хроникалары», Лондон, 1580, р.1131 (John Stow, The Chronicles of

England (London, 1580), 1131); Рафаэль Холиншед пен басқалар, «Хроникалардың екінші

томы»,(n.pl.:n.p.,1586),381(RaphaelHolinshedetal,TheSecondVolumeofChronicles(n.pl.:

n.p., 1586), 381). Тағыда қараңыз: Гарри Клайд Смит пен Авлин Додд Конли, «Дарналл,

Дарнеллотбасылары»,n.pl.:Американоффсетпринтерз,1954(HarryClydeSmithandAvlyn

DoddConley,TheDarnall,DarnellFamily(n.pl.:AmericanOffsetPrinters,1954).

61. Қызылжәнеақүйбидайықтуралымысалдардықараңыз:Жерард,р.717–2 (Gerard,71–72).

Қызылжәнеақбидайтуралымысалдардықараңыз:Хересбах,фолиант,29в(Heresbach,fol.

29v).

62. Гринблатт,«Әлемқуаты:ШекспирқалайШекспиратанды»,Лондон:Пимлико,2005,р.356–

390 (Greenblatt, Will in the World: How Shakespeare Became Shakespeare (London: Pimlico,

2005),356–90.

63. Эйвондағы Стратфорд жағдайы туралы қараңыз: Джермейн Гриа, «Шекспирдің өмірі»,

Лондон: Блумсбери паблишинг, 2007, р. 222–236 (Germaine Greer, Shakespeare’s Wife

(London: Bloomsbury Publishing, 2007), 222–36). Көтерілістің «Кориоланға» әсері туралы

араңыз:Эндрю Гарр,«Кориолан»мен саясимәдениет»,Шекспиршолуы,28(1975): 63–69

(AndrewGurr,«CoriolanusandtheBodyPolitic,»ShakespeareSurvey28(1975):63–69);Нейт

Истман,«Ашыққанқарынсаясаты:«Кориоландағы»метафоралықмекенменметафоралық

үкімет», Қазіргі заманның ерте бастауларындағы әдеби зерттеулер, 13.1, 2007 жылғы

мамыр: 2.1–39, http://purl.oclc.org/emls/13–1/eastcori.htm (2011 жылдың 20 желтоқсанынан

бастап қолжетімді)//(Nate Eastman, «The Rumbling Belly Politic: Metaphorical Location and

MetaphoricalGovernmentinCoriolanus,»EarlyModernLiteraryStudies13.1(May2007):2.1–

39,http://purl.oclc.org/emls/13–1/eastcori.htm(accessed,20December,2011).

64. Ұлттық архивтер,Кью, Жалпы тілек соты,айыппұл көшірмелері,CP25.2.237 (Майклмас;

Михайлкүні,1602);Шекспирдіңтуғанжерініңсенімберілгенесептербасқармасы(SBTRO)

MSER27/1(1мамыр,1602);MSER28/1(28шілде,1602).Тағыдақараңыз:SBTROMSER

27/3 (28 қазан, 1614), мұнда Шекспир өзінің және мұрагерлерінің атынан «оқшаулыққа

немесежерөңдеудіңбұзылуынабайланыстыөздесятинасыныңжылдықтабысынақатысты

барлықосындайжоғалтуларменкедергілерүшін»заңтұрғысынанқорғаудыөтінеді.Томас

Гриннің1614жылғы17қарашадағыкүнделікжазбасындаоқшаулықмәселесінебайланысты

У.Шекспирдің басынан кешкен қиындықтары туралы айтылады. (SBTRO Corporation

Records,Misc.Doc.XIII,26a,27–29).

65. SBTROMSER27/5.1604жылыУ.Шекспиржарманың20бушелінсырақайнататынорында

қосалқы жұмысы бар көршісі, дәріханашы Филипп Роджерске сатты. Біз бұл алыс-беріс

туралы У.Шекспирдің Роджерсті алған затының ақшасын төлемегені үшін ізінен

қудалағанынанбілеміз.Қараңыз: Гринблатт, «Әлем қуаты», 362–64 (Greenblatt, Will in the

World,362–64);Гриа,«Шекспирдіңөмірі»,р.228–229(Greer,Shakespeare’sWife,228–29).

66. SBTRO MS ER 27/2; Misc. Doc. II, 3 (24 шілде, 1605). Жалғабергенненжылына 60 фунт

стерлингтүсіптұрған.

67. У.Шекспиргеарналғангербкеқойылғанекіқылыш–Әскериколледж,Лондон,МСВинсент

157,23және24мақала.

68. КэтринДунканДжонсШекспирдіңгербкебайланыстымәлімдемесінталқылағандаЖерард

Легтің«Қару-жарақпалатасына»жүгінгенінайтады.ДегенменДункан-Джонсбұлмәтіннің

не1561–1562жылдардағыІшкіҒибадатхананыңсалтанаттарыесебіненемесе«КорольЛир»

оқиғасыныңнұсқасынақосылғаны жайында ләм-мим демейді.Қараңыз:«Нәзік Шекспир:

оның өмірінен көріністер», Лондон: Томсон оқулары, 2001, р. 93 Ungentle Shakespeare:

ScenesfromHisLife(London:ThomsonLearning,2001),93.

69. Мысал үшін «Горбодуктың» «Король Лирге» ықпалы туралы қараңыз: О.Б. Хардисон,

«КорольЛирдегі»мифпентарих»,ТоқсансайынғыШекспир,26(1975):227–42,227(O.B.

Hardison,«MythandHistoryinKingLear»,ShakespeareQuarterly26(1975):227–42,esp.227);

Барбара Хелиодора Карнейру де Мендонса, «Горбодуктың» «Король Лирге» ықпалы,

Шекспиршолуы,13(1966):41–48.(BarbaraHeliodoraCarneirodeMendonça,«TheInfluenceof

GorboduconKingLear»,ShakespeareSurvey13(1966):41–48).

70. Қараңыз:ДоротиФ.Аткинсон,«КорольЛир»–басқабірзаманауипайым,3(1936):63–66.

(DorothyF.Atkinson,«KingLear–AnotherContemporaryAccount»,EnglishLiteraryHistory3

(1936):63–66).

71. Монмуттық Джеффри, «Англия корольдарының тарихы», ауд. Луис Торп, Хармондсворт,

Біріккен Корольдік: Пингвин, 1973 (Geoffrey of Monmouth, The History of the Kings of

England,trans.LewisThorpe(Harmondsworth,UK:Penguin,1973).

72. ЖерардЛег,«Қару-жарақпалатасы»,Лондон,1562,фол.164в–166р,168р(GerardLegh,The

AccedensofArmory(London,1562),fols.164v–166r,168r.

73. Лег.,фол.168р(Legh,fol.168r).

74. Лег,фол.200в2–01р(Legh,fols.200v–201r).

75. 7Лег,фол.168р.ЦерераныБританияныңескіәйелқұдайыретіндеқараңыз:УильямКамден,

«БританиянемесеАнглия,ШотландияменИрландияеңгүлденгенкорольдіктерінің,сондай-

ақ оларға қосылған аралдардың географиялық сипаттамасы», ауд. Филимон Голланд,

Лондон,[1610],р.3(WilliamCamden,Britannia,orAChorographicallDescriptionoftheMost

Flourishing Kingdomes, England, Scotland, and Ireland, and the Ilands Adioyning, trans.

PhilemonHolland(London,[1610]),3).

76. Жерард«қызылүйбидайықтың»жоғарыбөлігінде«кішкентайсәндіжәненәзіксиректікені

бар»депатапкөрсетеді(71).

77. ЭдмундСпенсер,«Ғажайыпханшайым»,Лондон,1609,«Құбылмалылық»,7–жыр,37-бөлім,

р.361(EdmundSpenser,TheFaerieQveene,…(London,1609),Mutabilitie,canto7,stanza37,

p.361.

78. Қараңыз:ФрэнсисА.Йейтс,XVIғасырдағыимпериятақырыбы,Лондон:Taylor&Francis,

1975, р. 30–31 (.See Frances A. Yates, Astraea: The Imperial Theme in the Sixteenth Century

(London:Taylor&Francis,1975),30–31).

79. Корделиятуралы«архетиптікпәктікбейнесі»ретіндеқараңыз:КэтринС.Кокс,«Әйелгетән

керемет: «Король Лирдегі» ару мен албасты», Заманауи филология, 96 (1998): 143–57,

әсіресе143(CatherineS.Cox,«AnExcellentThinginWoman:VirgoandViragosinKingLear»,

ModernPhilology,96 (1998): 143–57, p. 143). Корделияны Церера/Деметра арқылы зерттеу

туралы қараңыз: Джанет Адельман, «Тұншықтырғыш аналар: Шекспирдің «Гамлеттен»

«Дауылға» дейінгі пьесаларындағы ана тегі туралы ойлар», Лондон: Роутледж, 1992, р.

3067–45 (Janet Adelman, Suffocating Mothers: Fantasies of Maternal Origin in Shakespeare’s

Plays,«Hamlet»to«TheTempest»(London:Routledge,1992),306–7n45).АдельманЦерераның

Сицилияда кек қайтаруы туралы Овидийдің баянын (Метаморфозалар, 5.485//

Metamorphoses,5.485)Шекспир18-көріністедереккөзретіндепайдаланғандепесептейді.

80. Реган«аумағы,сапасыпенқолайлылығытұрғысынан»кемемесжералды(1.75).

81. Уильям Харрисон, «Британия аралының тарихи сипаттамасы», Рафаэль Холиншед пен

басқалар, Англия, Шотландия мен Ирландия хроникасының бірінші томы, Лондон, 1577,

1:37 (William Harrison, An Historicall Description of the Islande of Britayne, in Raphael

Holinshedetal,TheFirstevolumeoftheChroniclesofEngland,Scotlande,andIrelande(London,

1577),1:37.

ОНЫНШЫТАРАУ

Тəжірибежүзіндегітеория.ЕлизабетБишоптың«Қызылит»

туындысы

КимФортуни

Елизабет Бишоп «Балық», «Бұлан» сияқты жан-жануарлар туралы жазған өлеңдерімен

көбірек танымал. Бұл өлеңдер адам мен жануарлар арасындағы байланыстың әсерлісәттерін

бейнелейді. Адамдар әр өлеңнен жануардың сұлулығы мен оны жақыннан көрудің керемет

әсеріне бөленеді. Ал «Қызыл ит» – өз алдына бөлек шығарма. Ким Фортуни Рио-де-Жанейро

көшелеріндеқаңғыпжүргентерісітүксіз,ұсқынсызмақұлықтыкелемеждеп,«иесізқаншық»деп

сипаттайды. Бұл қызықты өлең бір қарағанда тым ойнақы, жеңіл тілмен жазыла салғандай

көрінеді, бірақ Фортуни атап өткендей, Бишоп жануарларына тән нәрсе өлеңдегі қызыл ит

біздіңәлемгеадамиқасиетімізгежаткөзқараспенқарауымызға,екіаяқтыпендегетәниттікпен

басыбайлыменмендігімізденарылуғамәжбүрлейді.

Әдебибейнелеудіңеңкөнеформасыныңбірісаналатынхалықбалладасы

жанрыөзматериалынтарихиоқиғадан,қарапайыммәдениортаданалады.

Ол көбіне әлеуметтік жағдайы нашар, жалғыз басты, күнкөріс қамында

жүрген адамдардың мәселесін тілге тиек етеді. Сөйтіп, билікке қарсы

шығып, қоғамның шет түкпірлерінде жасырынған кейіпкерлер арасынан

халық антиқаһарманы дәрежесіне ие болады. Бұқараның негізгі бөлігі –

сауатсыз; тілі – тым қарапайым. «Саяхат мәселелерінде» (Questions of

Travel) жинақталған дәстүрлі Рио балладаларының қатарына жататын

«Бабылдық ұры» сияқты Елизабет Бишоптың бертінде жазылған «Қызыл

ит»өлеңібейшаралықхәлгетүскенсубъектінісипаттайды.Бірақбұларада

әлеуметтікбайғұсит(underdog)өркениеттіқоғамнаншетқақпайөмірсүріп

жатқан иттің (actual dog) кейпінде бейнеленген. Осылайша каламбур

(underdog,actual dog), яғни өлеңнің зілді әзілін қалыпқа салып, ащы

шындықтыастарлапжеткізеді.Байғұсит(underdog),тауқыметтітағдырға

ұшырағанныңметонимиялықбейнесі,әлеуметтікәділетсіздіктіңнеқуғын-

сүргіннің құрбаны өзінің әуелгі бастауына поэтикалық кейіпкер ретінде

қайтып оралады. Ит – бұл арада адам болмысының мәнін ашатын жай

әдебиқұралғана емес,өлеңнің өзбетіншедербес арқауы. Бабылдықұры

сынды Рионың түкпір-түкпірінен бейберекет сабылып ұшқан

«миллиондаған торғайдың» ішінде оның проблемасы «қалыпты» деп

есептеледі.

Қызыл ит ямб (өлең өлшемі) ырғағының ішінде әрлі-берлі асығыс

сенделіп жүргендей көрінеді. Терцет шумағы (стансы) бастапқы

тетраметрді, содан соң екі пентаметр жолын көмескілендірмей, ашық

көрсетеді. Сұрақтар мән-мағынасыз әрі лі көрінеді: «қышыма» (scabies)

сөзі «балалармен» (babies) ұйқастырылады (pp. 8–9). Әсіресе соңғы

ұйқастар бүгінгі қала тіршілігінің у-шуына үйренген тұрғындардың өзін

балаңдығымен қайран қалдырады. «Қызыл ит терцеттерінің жарқ еткен

ақырғы ұйқастары», – деп жазады К.К. Дорески. «Елизабет Бишоп: тіл

шектеулері»(ElizabethBishop:TheRestraintsofLanguage)еңбегінде:өлеңді

лі әрі талғамсыз еткеннен гөрі, оны ширықтырып, жұп-жұмыр жасауға

әуес».

 Ал танымал ән ретінде ұсыну үшін ерсілеу көрінген өлең

шумақтарын The New Yorker басылымының әуелде жарыққа шығаруға

екіұдайлықтанытуыныңбірсебебіосындаболсакерек.Өлеңкөпкүттіріп,

ақыры1979жылғы26ақпанда«Рио-де-Жанейро»дегенатпенжарияланды.

СолжылдыңқаңтарындаХовардМосс Бишопқажазғанхатында:«Олбір

жағынан–Карнавалсауығына,екіншіжағынан– КүлдіСәрсенбінің(Ash

Wednesday – христиандық діни ғұрып) тәубесіне жақын», – деп жазды.

Бізді сөздің ойнақылығымен, жарқ-жұрқ айшықтылығы, салмақты

қалжыңымен таң қалдырған өлең өзінің қауырсындай жеңілдігінен бір

сәттежоқболыпкетердейкөрінгенімен,көптегенпікіриелері,оныңішінде

Дорески айтқандай, осы мақалада талқыланатын себептерден

айырмашылығы болғанына қарамастан, бұл туынды тіпті де қарабайыр

дүние емес. Зерттеу барысында өлеңнің бағасын төмендетуге жол

бермейтін нәрселер бар. Қала көшесінде тентіреген үсті-басы лас ит

кейпіндегі хайуан өлеңнің мазмұнын қағаз бетінен әрі ұзатып, басқа

жырлардағы саяхат мәселелері сияқты парапарлық тақырыбына сәйкес

жағдайларға қозғау салады. Бірақ адам тұрпаты бұл арада міндетті түрде

қарастырылатын бірден-бір мәселе емес. Сөзді ойнату арқылы «байғұс

иттің»(underdog)астарынаүңілгенкездеиттіңбейтарихиқызметітекқана

адам ахуалын танытатын метонимия ретінде ішінара өз маңызын жояды.

Бейнелі итті қайтадан өзінің түпкі қалпына келтіре отырып, Бишоп

өлеңінде қаланың қаңғыбас мақұлығын тепкіге ұшыраған байғұс

адамдардан тысқары басқа нәрселерді пайымдау үшін пайдаланады.

Бишоптың жануарлар туралы не оларды мазмұнында қамтыған барлық,

оның ішінде ең үздік өлеңдерінің көбінде сол төрт аяқты мақұлықтар

баяндаушының санасын қысқа ғана уақытта шайдай ашып жіберетін

әлдебір нәрсеге жетелеген шығармашылық буырқаныстың көзіне

айналады.Келемежкейіптегі«сүттолыемшегісалбырағанқаншық»қызыл

ит Бишоптың пайда болып, ізінше жоғалатын жүн жамылған болмаса

қотыр қабыршаққа оранған, өлеңнің траекториясын бұлдыр сағымға

батырып жіберетін, қол жетпейтін жұмбақ мақұлықтарының тағы біріне

айналады(р. 10).Бірақбұлитоныңшығармашылығындакөрінетінбасқа

жануарларғажасалғанпародиясияқтыболыпкөрінеді.ОлБишоптыңкөп

жағдайдағы басқа жануарлары тәрізді тартымды да емес, не

жиіркендірмейдіде:бұлауруғашалдыққанкәдуілгіиткүнделіктібұйырған

жуынды-шайындымен қоректеніп, адамдарға жақын маңайда тіршілік

етеді.БізбұлиттіБишоптыңөлеңдеріндежұмбақжануарлардысуреттеуге

әуестігініңаясындаалыпқарайтынболсақ,мұндайазғындағанхайуанның

бойында қандай құпия болуы ықтимал екені жөнінде мәселе қоюымызға

жол ашылады. Ит бұл арада осы мақалада дәлелденетіндей, тек бейнелі

жануаресебінде ғана саналмаса, оның денотативті қызметіқандай болуы

мүмкін? Өлең түрлі-түсті күншатырлар «тұтынған» Рио жағажайының

көрінісіне күнге күйіп кеткен «жалаңаш әрі қызыл-шақа», әрлі-берлі

сенделген төңірегіндегі жарқыл-жұрқылға самарқау итті қарсы қойып

суреттеуденбасталады(рр.3–5):

Оларқұтыруауруынанөлердейқорқады.

Сізесуасемессіз;қышымаңызбар,

Бірақақылдыкөрінесіз.Балаларыңызқайда?(рр.7–9)

Қаланың лас түкпіріне тығып тастаған күшіктеріне азық іздеп, қоқыс

орнын тіміскілеп жүрген «ақылды», «өз пайымына сәйкес өмір сүретін»

қаншықитбәріненбұрынадамзатқауымынаншеттетілгенекіаяқтыларды

ескетүсіріп,тапсоларсияқтықауіп-қатергедушарболады(рр.9–12).

Білмеушімеедіңіз?Мұныңбәрігазеттешыққан,

Проблеманышешуүшінқайыршылардынеістейді?

Олардыұстайдыда,тасығанөзенгелақтырасалады.

Есіненауысқандар,салболыпқалғандар,биттеп-құрттағандар

Лайсаңсудашайқалақалқыпбарады,

Жарықжоқ,түнгіқалақұшағында.(рр.13–8)

Қала муниципалитеттері не олардың тапсырмасымен қоғамнан шеткері

өмірсүріпжатқанбейбақтардықадағалап,әлдеқайдаласжұмыстыатқарып

жатқандар ілгері даму үшін бұл жағдайды реттеуге сындарлы шешімдер

ұсынбайды.Психикалық,физикалықайықпасдерткешалдыққандарнемесе

әлеуметтік азғындыққа берілгендер сынды көшедегі бұралқы иттің де

жалпыалғандамәдениеткеешқатысыжоқ.Адамдарүшінитқауіпсіздігін

қамтамасыз ететін күзет, меншікті қорғау не қоғамдық тәртіпті сақтау

сияқтыміндеттердіжүзегеасыратынөзітақылеттесүйхайуанынанәртүрлі

бақылау мекемелерінің қызметшісінен айырмасы көшедегі бұралқы иттің

тіршілігінеталшықетеразығыжоқ.Қоғамғақажетіжоқбасқалартәріздіол

датәуекелгебелбуған:

Олармұнысұрағанныңбәріне–

Нашақорларға,маскүнемдерменсаламаттыларға,

Аяғыбарларменжоқтарғажасайберсе,

Ондатөртаяқтыауруиттердінеістейді?(рр.19–21)

Соңғы ұйқасты демеу үшін белгісіздік артиклін (a/n) деп мағынасыз

бөлініспен ұлғайтқан айтушының риторикалық сауалына зілді әзілмен

қайтаратынжауабыастарлысипаттакөрінеді.«Карнавалғасәнденіпкиініп,

топқа аралас: Іңір түскенде сен жай ғана көзге күйік (an eyesore) болып

қалмайсың» (рр. 29–30). Дорески бұл өлеңге «оспадарсыз әсірелеу

троптарының тізбегі» ретінде қарап, оны «бразилиялық самболардың аса

бір өткір емес саяси сатирасын жаңғырта алатын... бір мезгілде ит пен

дөрекібаяндаушытуралыүкімдіхатқатүсірген»,бірақақырсоңындаекеуі

арқылыда«қызығушылықты...оятаалмаған»депжоққашығарады(р.131).

Ол сондай-ақ өлеңді адамдардың қайғы-қасіретіне «мысқылды

немқұрайлықсарынында»жазылғаныүшінсынайды:«Әлбетте,ол(автор–

ауд.)итсияқтыбұлөлеңдібаяндаушыныңдақаталдәуірдіңқұрбаныекенін

мойындайды» (р. 131). Өлеңнің стилистикалық, сондай-ақ этикалық

тұрғыдан бақылаудағы субъектісі болып саналатын жануарды міндетті

түрде емес, адамды төменшік көруі «саяси баяндаудың өткірлігін жоқ

қылады» (р. 131). «Қызыл ит» туралы басқа ғылыми зерттеулерде

күшіктеген итті адамдардың әртүрлі күйлерін, әйелдердің жағдайларын

бейнелеу үшін пайдалануға мән берілді. Оны көбіне әсіреленген,

оқшауланған, бірақ еркектер үстемдігі мен гетеросексуалды нормаларға

қарсылығы кезінде сәтсіздікке ұшыраған әйел дене бітіміне балайды.

Таяуда ғана Кэтрин Кучинелла «Сәнденіп киін! Сәнденіп киін де,

карнавалдабибиле!»мақаласында:«ЕлизабетБишоптың«Қызылитінде»

дене бітімі өлеңдегі иттің көзге ұрып тұрған айқын көрінісінде бедер

тапқан; бұл «Қызыл иттегі» дене бітімінің бейнесі» әйелдің дене бітімін

күллі өрескел әсіреленген қалпында ашықтан-ашық жарыққа шығарып

қойған»,

5

– деп жазады. Мәдениеттен тыс, көзден таса жүретін ит

оспадарсыздықтан ұждансыздыққа ұласқан «қауіпті әйел

астамшылығының»бейнесісаналады.(р.74).Уақытшаболсада«мәдени,

әлеуметтіккелісімдердібелшеденбасып»,«әйелденесіменұрғашыиттің

денесі арасындағы метафоралық байланысты» ұсынатын бұл өлең

шетқақпайлық (елеусіздік) «әрқашан да қақ ортада тіршілік етеді» деп

жорамалдайды (р. 75–76). Өлеңдегі мақұлық көбіне Бишоптың өз

айналасындағы мәдениетті жатсыну сезімінің бейнесі не лесбиан,

жатжұрттық,суретші–осыүшеуініңбірдейкөрінісіболыпқабылданатыны

сынды Хелен Вендлер өлеңнің мәнін адамзат тілінде түсіндіру үшін

метафоралық пайымға шамадан тыс беріліп кеткен. Вендлер «Ақырғы

көзқарастар, ақырғы кітаптар» (Last Looks, Last Books) атты еңбегінде

Бишоптың «Бір өнер» виланелласын (италия лирикалық поэзиясының

жанры) егжей-тегжейлі талдай отырып, «Қызыл итке» қайтадан сілтеме

жасайды.

 Вендлер өлеңдегі карнавалдың уақытша бүркемесін өмір

жайсыздықтарынаалдамшы,үстіртуәжретіндеқарастырып,оны«Рионың

әлеуметтікқолайсыздықтардыайналып өтуге арналғанбетпердесі» болып

саналатын «әлеуметтік жағынан жалған» өнерде иттің бойында алып

жүруінеұсынылатынқиялғаұқсатады(р.110).«Қызыл иттің»«бірсәттік

қиялына»қарағанда«Бірөнерде»бейнеленген«жоғалтуөнері»«ұдайыөсу

үстіндегішеберліктіңформасын»танытады(р.110).

«Қызыл ит» – Бишоптың осы өлеңіне қатысты күні бүгінге дейінгі

зерттеулердіңбастыжелісінеайналғанадамбақытсыздықтарын,сондай-ақ

тұрмыстық, әлеуметтік, саяси жағдайларды қамтыған туынды; оның

риторикасында адамзат баласының көрінуі қажет болғанымен,

грамматикалық құрылымында басты орынды иемденуі міндеттелмеген.

Дүние-мүлкінен айырылған адамдарды тіленшілік еткен көше иттерімен

салыстырады; адамдар иттерге ұқсау үшін олардың сипаттарын бойына

сіңіріп әрекет етеді. Нақты ит шартты (абстрактілі) адамға ұқсайды.

Сондай-ақ балладасын ұсына отырып, ақын өз субъектісін тікелей «сіз»

арқылы қарастырады. Бой көрсететін басқа субъектілер иллюстрациялық

міндет атқарып, қосалқы сипатта көрінеді. Бұл өлеңнің басынан аяғына

дейінгісубъектісі–мақұлық.

Сөз ойнату мен иттің грамматикалық қызметін іске асыру нәтижесінде

пайда болған шығармашылық буырқанысты өлеңдегі иттің мәдени жай-

күйіоданәріқарайорнықтыратүседі.Солтүстікамерикалықаудиториямен

танысБишопсалыстырмалытүрдеоқырмандардыңөзсубъектісімен,яғни

қаланың қаңғыбас итімен бейтаныс болуы мүмкін екенін біледі. Өлең

туралы сын пікірлердің көпшілігінде иттің оспадарсыз әсіреленген

денесіне мән берілетіні осы жалғасып келе жатқан бейтаныстықты

растайды,сондай-ақшынымендеталайоқырманныңнеліктентуындыдағы

мақұлық адамның ахуалын аңғартатын метафоралық амал деп

жорамалдайтынын ішінара түсіндіріп береді. Бұл жорамал өлең негізінің

бір бөлігі болып саналады. 1979 жылы бұл өлең жарық көрген мезгілге

қарайСолтүстікЕуропаменСолтүстікАмерикақалаларыныңкөшелерінде

жабайыжануарларкүнделіктікүйбеңтіршіліктеұдайыжарқетіпкөзгетүсе

бермейтін. ХХ ғасырдың басында Бірінші Әлем (капиталистік өнеркәсібі

дамыған елдер) қалаларының көшелері мал ұстайтын жабайы, ұсақ

шаруашылықтардан тазартылған болатын. Иттер үйге алынып, қолға

үйретілді не далада тіршілік етіп қала берді; бұл екі жағдайға

көндікпегендеріәдетте жойылып тынатын.Иттерадамдардыңқол астына

кіргеналғашқыжануарлардыңбіріболса,ДоннаХарауэй«қасқырларитке

айналар жолда бағыныштылыққа мойынсұнғанды қалады» деген пікір

айтады,албұлорайдаиттерәрдайымадамзатбаласынақызмететпегенін,

әлі күнге дейін солай етпейтінін қаперде ұстау осы өлеңді оқыған

пайдалы.

 Иттер кемі он екі мың жыл бойы «жуынды-шайынды мен

қалдықтарды»қорекетіп,адамзатқауымыныңізіненқалмайілесіп,біразы

өз еркімен қолға үйретілгеніне қарамастан ХХ–ХХІ ғасырларда әлемнің

басым бөлігінде қала иттері көбіне үйдің емес, көшенің жабайы

жануарларының күйінкешуде(р.365).Рио-де-Жанейромен Бразилияның

басқақалаларындаболғанБишопкөшеиттерінкүнсайынжолықтыратын.

Сондықтан «өмірбаяндық» тұрғыдан алып қарағанда оның «байғұсы» –

метонимиялыққанаемес, нақтытірліктебар мақұлық.Жануарлардыңда,

адамдардың да күнделікті күйбең тіршілікте кешетін азабын сипаттауда

Бишопқатәнұстамдылықтанбейхабаржандарөлеңніңсарынынжеңіләрі

«енжар»,болмасаасақайғылыжайтдепқабылдауымүмкін.

Бишоптың барлық өлеңдеріндегі сияқты мұнда да жануарларды арқау

етуі адамның ақылына симайтын әлденені меңзейді. Өйткені оның

өлеңдеріндежануарларғаадамныңүстемдігінеқатыстыөзімізгеүйреншікті

болып кеткен жорамалдар сақтала бермейді. «Қызыл ит» тәрізді «ашық»

өлеңді оған қарағанда әлдеқайда күрделі саналатын «Бұлан» не «Балық»

сияқтыжануарлардыөздерінетиесілітабиғисипаттасуреттейтінөлеңдерге

сәйкес қарастыруға болады. Өлеңді иттің материалдық, тарихи сипатына

денқойыпоқығанда,бізБишоптыңтағыдатазабаламаүлгідеоқырманды

өзінің жеке адамдық өлшемінен тысқары шығып кетуге жетелейтінін

аңғарамыз.Итсияқтытіршілікетубұлжердеадамболудыңненәрсеекені

туралыжорамалдардытоқтататұрудыаңдатады;қалайадамболаалатыны

жайындазерттеужүргізууақытшаиткеайналудегендімеңзейді.

Бишоптыңбасқажануарлары

Иттіңтіленшілікпенталғажауіздеуарқылыжансақтауамалдарыөлеңде,

әсіресесоныңөзіменәлеуметтікжағынандеңгейлесбасқамақұлықтармен

байланыстырылады, Бишоптың дәл осы туындысындағы жануарлар

олардың адамдардан қандай айырмашылықтары бар екеніне ерекше мән

беріле суреттеледі. Әр алуан биологиялық түрлер оның өлеңдерінде

негізінен адамдарға жанасады, бірақ оларға дәлме-дәл ұқсамайды.

Жануарлар, тіпті метафоралық міндет атқарған жағдайдың өзінде

адамдарға ұқсауы сирек. Оның жануар бейнеленген ең танымал

туындыларының бірі – «Бұлан» өлеңінде ұрғашы бұлан ит тұмсығы

батпайтын «ну жынысты орманнан» шыға келеді. Оның бұл әрекеті

шығарманыңавтобуспенбатысқақарайсапаршегіпбаражатқанжергілікті

тұрғындардыңазғантайтобысуреттелетінақырғыбөлігінедөпкеледі.Бір

ғана даму заңдылығына бағынған біртұтас әлемде туу, өмір мен өлім

туралытұспалдарбір-біріненажыратылатындықтан,үзік-үзіккебөлінеді:

«Иә...»,біртүрлі

кесімдітүрдеайтылған.«Иә...»

Ішкекүрттартылғандем,

жартысыкүрсініс,жартысыбіртыныс,

яғни–«Өміросындай.

Бізоныбілеміз(сондай-ақөлімді)».(р.115–20)

Автобус жүрісін кенеттен тоқтатып, ал бұлан «анау жолдың ортасында

қасқайып тұрған, жо-жоқ, сол арада ауаға ілініп қалған» сәтте өлең

оқырманды адамдардың кездейсоқ әңгімесінің қызу гу-гуіне ұласады да,

біз бұл туынды туралы бұрынғы пікірлерде ежелден айтылып жүрген

оғаштауәрітосынкөңілкүйдібастанкешіреміз(р.141–2).

Өлеңде адамдар мен жануардың ұшырасуы туралы бертіндегі не нақты

постмодерндіктұжырымдарметафизикалықтүсіндірмелергеқайшыкеліп,

метафоралықпроцестердіашыпкөрсетеді.Бұланды«шырышыбұзылмаған

тұмса табиғаттың бейнесі», «табиғат туралы поэзияның күллі дәстүрін

бойына сіңірген... форма» деп бағамдай отырып, Уолт Уитмен, Роберт

Фрост, Харт Крейн, Мутлу Конак Бласинг сияқты «бірнеше америкалық

ақынды ашық еске салу арқылы» Бишоп жануардың кейіпкер ретіндегі

маңызын жаңғыртып, жария етеді.

 Бласинг «риторикалық, синтаксистік

процесстерді» зерттеп, солардың арқасында Элисия Острикердің «Тіл

ұрлығы: Америкада әйелдер поэзиясының пайда болуы» (Stealing the

Language: The Emergence of Women’s Poetry in America) еңбегіндегі

феминистік пікірталастарды «тану мүмкіндігіне ие болып», оларға қарсы

шығуға дәті барып, «бұланды табиғатпен әйелдік ерекше үйлесімнің

бейнесі...болмасажазушыәйелдергетәнпоэтикалықдереккөзортақтастық

белгісідепқараудыңқатеекенін»пайымдады(р.10).Бұланпайдаболады

да, лезде теңеулердің ішіне «өздері айшықтайтын нәрсеге билігін ашық

жүргізетін» «шіркеулер мен үйлер әлеміне» сіңіп жойылады (р. 19).

Бласинг Бишоптың дискурсты жануар тәжірибесін «поэзия тілі үшін

ортақ»жалпытарихи,дағдылыәрікөркеммағынағасәйкестендіреотырып,

«дұрыс»саналатын«риторикалықүрдістергеназараударуға»тырысуынан

постструктуралистік сана-сезімді аңғарады (р. 19–23, 18–23). Бишоптың

«Бұланы» туралы басқа пікір иелері өлеңдегі табиғат пен сана қарым-

қатынасына ден қойды. Пегги Сэмюэлс «Өлең терең жамылғы ретінде:

Елизабет Бишоптың жаңа поэтикасы, 1938–1939» (Verse as Deep Surface:

Elizabeth Bishop’s New Poetics, 1938–39) еңбегінде «Бұланға» тікелей

сілтеме жасамайды, бірақ оның Бишопты Джон Дьюидің эстетикалық

теориясы арқылы қабылдауы ақынның адам мен табиғат арасындағы

тоғысты суреттеуінде олардың бір-біріне үстемдік жасауына мүмкіндік

бермейтін «өзара ықпалдастық үшін кеңістік, тығыз қарым-қатынас үшін

үлкен орын» қалдыратынын пайымдайды.

 Табиғат мақұлықтары мен

адамдарарасындағықарым-қатынастыңосысияқтымәселелерін«Бұланға»

байланысты қарастырған Хизер Касс Уайт пен Уиллард Шпигельман

Бишоптың табиғат бейнелерін Уордсуортпен салыстырады; Бишоптың

Лоуэллге жазған хатында өзін «кәмелетке толмаған қыз Уордсуорт» деп

сипаттауына сілтеме жасайды.

 Уайт пен Шпигелман адам қиялы асқақ

сипатқа ұласатын сезім тәжірибесіне, Уордсуорт сынды Бишоптың да

ынтызарлық танытқанын атап өтеді. «Әлемнің жүрек дүрсілін жай өз

даусыңмен басып тастамай, оны тыңдай білу проблемасы «Саяхат

мәселелерінде»негізгіжайттардыңбірі»,–дейдіУайт,–Адамментабиғат

«нәзік,биязы,етене»болыпсуреттелетінөлеңдерде«біздің«шет-шек»не

аралықкөкжиектертуралыпайымымызұлғаятүседі»(р.11,4–34).Өлеңде

адамдардың жоғары саналы болмысының көріністерін өшіру, оқшаулау

өмірдіңбасқаформаларына,мән-мағынаныңөзгеамалдарынажолашады.

«Лирикалық балладалар» (Lyrical Ballads) кітабының кіріспесіне сілтеме

жасаған Шпигельман, Уордсуорт сынды Бишоптың да «сәйкессіздіктегі

сәйкестікті түйсінуден ақылдың алып шығатын ләззаты болатынын»

дәлелдейтінінбайыптайды.

Адамзаттыңтабиғатпенбірлігімойындалған,

бірақбұлөлеңдердесиреккөріністабады:«ОқшаулықУордсуортүшінде,

Бишоп үшін де сезім тәжірибесінің басты нәтижесі болып саналады» (р.

31).Табиғатәлеміндегібасқамақұлықтарнемесеоқиғалартәріздібұланда

бұл оқылымда адамға тарихи әрі риторикалық тұрғыдан кіріккен, ал

феноменологиялық жағынан, Бишоптың өлеңдеріндегідей емес, одан

іргесінаулақсалған.Бұлсыншылпікірталастарбізгебиологиялықтүрлер

арасындағы қарым-қатынастың бірқатар сипаттары туралы пайымның

күрделі, өткір әдістерін ұсынады. Бірақ ойшыл адам эпистемологиялық,

онтологиялық оқылым торабындағы гуманистік жорамалдарда әрі қарай

үстемдікете беретіндіктен,қарама-қайшылықтынеескіргенриторикалық

құралдардың заманауи сезімталдыққа қаншалықты әсер ете алатынына

қарамастанбұланантропоморфизмменадамкейпінеенубеталыстарының

көлеңкесіндеқалыпқояды.Бұл–Бишоптыңөзіжанталасаайналыпөтетін

процесс.

Бұланның әрекеті оның аралық (өтпелі) болмысын күшейтіп жібереді:

«Ол таяп келеді; автобустың ыстық алдыңғы қақпағын тұмсығымен

иіскелейді» (рр. 143– 144). Ол үшін ішінде отырған адамдар сияқты,

автобус та – бөтен жаратылыс. Адамдар оған: «Әлбетте, өте үлкен

мақұлық», – деп сөзбен баға беріп жатса, бұл «асықпастан» оларды

танауына келген иіс арқылы сынайды (р. 159, 162). Бишоп өлеңнің

соңындағы көріністе адамға қарағанда жануарға басымдық берген деп

айтуға болады. Бұлан автобусқа жақындап келе жатса, көліктегі адамдар

жануарға деген қатынасын бойындағы түсініксіз үрей арқылы білдіреді.

Басқалар сынды Уайт та бұланды «бойтұмар жануар» ретінде

қарастырғанымен, осы ретте «жауаптасқан әлемге ақынның сәтті үн

қосуын бейнелеу үшін» бұл пайым хайуанды адам пайдаланатын игілік

жолынабағындырады(р.24–34).Адамдармұнысипаттағандақолданатын

таптаурынтіркестерденсыртнетысқары,жануаролардыңорнынаөлеңде

өзінің «бұланға тән күлімсі иісін» қалдырады (р. 177– 178). «Бензиннің

жағымсыз иісі» – қысқа уақыт ішінде табиғаттағы әйтеуір бір жабайы

мақұлықпен байланысқа түсетін өнеркәсіптік мәдениеттің өз аумағына

тиесілі (рр. 178–179). Өлең жануардың өзіне тән қимыл-ишарасымен

аяқталады. Туындының соңғы жолында автобус жануарға ұқсатылған.

«Бұлан»тәріздіертеректе жазылған«Балық» өлеңідеадамныңжануарды

затқа айналдыруы туралы долбар айтатын сөздермен емес, мәдениет пен

табиғаттың қақтығысуы үлгісінде бітеді. «Трюмның табанындағы су

бетінде қалқыған май кемпірқосақ туғызып», шыныдай жалт-жұлт етіп

шағылысқанышынмәнінде«тілім-тілімторғылденесіескіалба-жұлбадай

салбырайілініптұрған»«үлкенбалыққа»қарағандаәлдеқайдаерекшеәсер

қалдырады (рр. 68–69, 1, 10–11). Үлкен балық өндірістік қалдықтардың

жолынбөгемейді;бірақбұлжөнелтужолдарыныңалдыналакесіп-пішіліп

қойғанын білдірмейді. Баяндаушы инедегі жемді асаймын дегенде

желбезегін қармақ қауып, қалтқыны суға батырып, шығырда айналған

жіппентартыпалып,қаз-қатартізілгенбалықтардыңқалайауланғанының

өзі куәсі болған хикаясын тамсана айтады. Ол балықтың нақты денесін

анатомиялықтұрғыдансипаттайды.Бұрынжемтігініңалдындасубъективті

кейіпте көрінуге тырысқан кезде ол өзінің гуманистік қимыл-ишарасын,

романтикалық тұспалдарын пародиялап, «оның» (his) тәуелдік есімдігіне

гендерлік тұрғыдан мән беріп, «көзді» көпше түрде (eyes) алады:

балықтардыңкөптеген түрлерініңекікөзінебір сәтте қатар қараумүмкін

емес, өйткені олар бастың қарама-қарсы қапталдарында орналасқан.

Өлеңнің антропоморфтыққа қарсы шектеулерін әрі қарай күшейту үшін

баяндаушыныңназарынбалықтыңкөздеріндегікөкшілшыныкіреукекері

қайтарып тастайды: «Олар болмашы қозғалды, бірақ менің тесіле

қарағанымды елеген жоқ» (р. 34, 41–42). Бишоптың поэзиясын

шығармашылық процесс туралы Бахтин теориясының аясында оның

«Эстетикалық қызметтегі автор мен қаһарман» еңбегіндегі «Мен басқа

этикалыққарым-қатынасының»тұрғысынанқарастыраотырып,Анастасия

Граф «Бөтеннің бейнесі: Михаил Бахтин, Елизабет Бишоп пен Вислава

Шимборска арасындағы сұхбат» мақаласында Бишоптың объективтілігі,

МарианнаМурақынөлеңдеріненбақылаған«белсендіаңғарымпаздықпен

өзін-өзі шектеу» – «оның өзі мен әлемнің арасындағы шалғайлық пен

эпистемологиялық өзін-өзі шектеуге негізделген қарым-қатынас» болып

саналады.

 Бишоптың «Балық» өлеңінің соңында Граф айтқандай,

баяндаушы «білуге құштарлығын» тоқтата тұрып, өз объектісіне «жіті

назар» салады (р. 12). Бишоптың өлеңі оқырманның мұқият көңіл бөліп,

«объектіге қатысты әсерді емес, оның өзін көру үшін үнсіз ғана іштей

дайын болуын» қалайды (р. 12). Бұл да оңай емес, себебі – мағынаны

қолдан таңып қою ұмтылысынан бас тартуды қажет етеді: «Қиыншылық

үздік әйтпесе дұрыс түсіндірмені табуда тұрған жоқ; түсіндіруге мүлде

икеміжоқдегендібілдіреді»(р.12).Эмпатиялыққатынастаболғаннангөрі,

субъектінітұрақтыназардаұстау,оның«ішіндеөмірсүру»процесітілдегі

«күтпегенжетістіктіңБөтенніңиелігінеайналыпкетпеуінекепілдікбереді»

(р.14).«Бұландағы»сияқты«Балықтың»даақырышиеленіскеқұрылады,

бірақсөзсаптауындаадамдыденқойыптыңдаумүлдемжоқ.Биологиялық

түрлер арасындағы тікелей байланыстың жоғына қарамастан, өлеңнің

соңында адам мен адамнан тысқарыны біріктіріп, көңіл көтеретін

«кемпірқосақ, кемпірқосақ, тағы да кемпірқосақ» деп қайталануы адам

тілінде оңай түсіндірілетін тұтастыққа апармайды (р. 75). Баяндаушы

балықты«паршаланған,ескірген/ұсқынсыз»,өзініңжасаған,жасапжатқан

тіршілік тарихы бар мақұлық ретінде қарастырады (р. 8–9). Соңында

ауланған балықты еркіндікке жібере салу – жеңістен кейінгі аяушылық

әрекеті емес, бас ию ишарасы. Ол «қабыршақты ақ денені» көріп

отырғанына қарамастан сөзбе-сөз не кейіптейтін метафора арқылы

бейнеленетін тірі қалған мақұлықтарды жей қоятындай соншалықты

ашқарақемес(р.27).«Жеңісолжасы»«жалғаалынғанкішкентайқайықты

толтырғанымен»,оладамбаласыныңжеңісіменғанабітпейді(рр.66–67).

Мұныңжеуменжелінугеқатыстыбалықтардыеркіндіккежібермесбұрын

оғанжанасқанәлдебірзортылсымменбайланысыбарынайтакеткенжөн.

Бишоптың өлеңдерінде жануарларға антропоморфты проекция жасаудың

мүлдеболмауыолардыңтекадамсанасынжетілдіруқызметіндеметафора

не метонимия ретінде пайдаланылуына жол бермейді. Көбіне

жануарлардың мінез-құлқы адамдардың мінез-құлқымен салыстырылады

да, кейінгісі жоққа шығарылады. Адамдар мен жануарлар байланысы

жалған аяушылықпен бұрмаланбайды. Жануарлардың бойынан адамдық

сезімдер не мінез-құлықтар байқалмаса, өлеңдерде де адамдарға тән

эмоцияларды бөлісуі тиіс емес. «Қожайынның «бағдар ұстан», «бес саты

жоғары», «сіздер ұялсаңыздар керек» деген даусы шыққан» кезде оның

ұждан азабының нысанасына айналған ит «жоғары-төмен секіріп,

көңілдене ойнақ салып жүрді» (рр. 16–17, 19). «Бәрі де айқын, – дейді

өлеңніңбаяндаушысы,–оныңұятыжоқ»(р.21).Ұят–адамғатәнкүйзеліс,

солсәтіндежануарлардыңқаперінекірмейтінтіршіліккілтипаны,өйткені

үй хайуандарының өзі, өлеңде айтылғандай, иелерінің уайымын бөлісе

алмайды. Жануарлар мен оларға тиесілі қасиеттер адамдардың

проблемаларын меңзейтін метафораларға оңайлықпен ойыса қоймайды.

Өлең романтикалық сипаттағы халық түсінігінде жануарлардың қызметін

әсірелей сипаттаудың жауыр болған дәстүрін қайта жаңғыртпайды.

Жануарлардың мәліметі иесінің, сондай-ақ баяндаушының білетінінен

өзгеше: «Ол құс бәрінің жауап бергенін/барлығының қамқорлыққа

алынғанынбіледі/қайталапсұраудыңқажетіжоқ»(рр.22–23).Бұлмәлімет

адамдардың басқа жануарлардың мінез-құлқын бақылау жөніндегі

ұмтылысынан басым түседі. Ақырғы жолдарда баяндаушының мойнына

кешегікүнніңауыртпалығытүседі,алол«мұнытіптікөтерумүмкінемес

сияқты»депшешеді(р.26).Оладамзаттанымыныңсипаттарынанзардап

шеккен. Төменгі сатыдағы хайуандардан адамның артықшылығын

көрсетеді деп жүрген нәрселер өлеңдегі жануарлардың жоғары тіршілік

қуатынан асып түсе алмайды. Бишоптың жануарлардың эмоциялық

самарқаулығына ғана емес, сондай-ақ адамның хайуандық табиғатын

мойындауынан туындайтын ләззаттарына қызығушылықпен ден қоюы

Винисиус ди Морайстың (Vinícius de Morcaes) өзі аударған, бірақ

жарияламаған«Сүйіспеншіліксонеттері»аттыөлеңіарқылыкөрінісбереді.

Баяндаушы «фермадағы түс қайтқан мезгілдің» рахатына бөлене отырып,

соңындакелесікөріністіұсынады:

Көңніңиісікеремет.

Сиырмағанбей-жайқарайды.

Мұндатосыннантасқынменкүркіртөнгенкезде,

Сабырлыкөзбенбәрінбіршолыпқойып,

Біздіңбәріміз–жануармыз,ешсезімгеберілместен,

Біргебөлісіңіздерсүйкімдізәрді.(р.1,9–14)

Бишоп өз аудармасында орынсыз, мән-мағынасыз деп оқшаулаған адам

эмоциясының жойылғанын білдіріп, қарама-қарсы мағынасына көшіру

үшінүстеугесөзалдыда,қосымшасынойнақытүрдетіркеп(unenviously),

сынесімніңалдынаонытерісмағынадаекіеселеп(notunmalicious)қояды.

Жануарларәлеміндеқызғанышпенкеккеорынжоқ;екіаяқтыпендегетән

осы қасиеттер өлеңде айқындалса және аласталса, адамдар өздерінің

жануардостарыменқоян-қолтықараласып,табиғи түрдееркінәрекетете

алады. Partake («дәм тату», «қатысу», «араласу», «ортақтасу») сөзінің

қосымшадінимағынасыәлдебірқасиеттінәрсенібөлісудегендімеңзейді.

Бірақ бұл жүзеге асу үшін адам өзінің жануарлық болмысын қалпына

келтіруі тиіс, ал ол өз кезегінде бойдағы күйбең тірліктен ада әлдебір

шынайылықты жаңғыртуы қажет. Өлең көңілді, жеңіл, біршама анайы

болуымүмкін,бірақжануарлардыңэмоциялықсамарқаулығыадамағзасы

меноныңтабиғиқызметтүрлерінтеп-теңкүйгетүсіреді.Баяндаушы–көп

жаратылысиесініңбірі.Ол–қарапайымадам.

Бишоптыңөлеңдеріндежануарларадамғатәнэмоциямүлдебілдірмейді.

Сондықтан олар өздерін қоршаған орта туралы адамдардың пікірлеріне,

онымен қарым-қатынасына жөн сілтеп, бағдар көрсететін жүйелерді жиі

тығырыққа тіреп отырады. Мысалы, адамдардың сенім жүйелері

жануарлардың тәжірибесімен салыстырғанда эстетикалық тұрғыдан

қиыншылыққа душар болады. «Теңіз көрінісі» өлеңінде тырналар мен

балық адалдықтың балама формаларының міндетін атқаратындай

бейнеленген:

«Бұлғажайыптеңізайдынындағыақтырналар-періштелерсияқты

Өзіұнатқанбиігіндесамғап,қалауыншакөлбепұшады,

Мінсізтазажетіқаткөкішінде».(р.1–3)

Балықтың «оқтын-оқтын шоршып секіргені» «жасанды су

шашыратқының астындағы/жабайы гүлге» ұқсайды» (р. 10). Жануарлар

мәнерлі қалыпта бейнеленгенімен, өлеңнің түпкілікті өрнегінде

жасандылық пен табиғилық арасындағы кереғарлық орын алған. «Қаңқа

сүйекті шырақ» қатаң теологияның не салт етістік сияқты сөзбе-сөз, не

сабақтыетістіктәріздіэмоциялықтұрғыданәрекететеалмайтынбейнесіне

айналады. Көк аспанды (жұмақты) елестететін табиғи сахнада ұшатын,

жүзетін жануарлардан айырмасы, шырақ «олар оның темір аяғының

астында буырқана қайнап жатқан тамұққа» өтетін құлдыраған әлемді

табиғиемесморальдықүкімшіесебіндеайыптайды(р.14,17).

Көкаспан(жұмақ)ұшатыннежүзетінорынғаұқсамайды,

Біраққаратүнекпенқаттыжарқыл-жұрқылғақатысыбар.(р.20–1)

Тіршіліктіңпуритандықмонотеистікнұсқасыжануарлардыңтүр-түсімен

бейнелеріне қарағанда тек тартымсыз ғана емес, сондай-ақ тәкаппар

сипаттакөрсетілген:

Шырақ

...анажақта

ақ-қарадінижамылғысынкиініп,

ұдайыүрейдіңқұшағындажүріп,

барлығынартықбілеміндепойлайды.(рр.13–6)

Дінисөздердіңжандылығы менжұмбақтығыөлеңгежеңіл,ойнақы әуез

дарытады: тырналардың су бетінде шағылысқан «бейнелері» ырғақтық

және синтактикалық тұрғыдан «мінсіз» (immaculate) сын есімінен

басталатын дәстүрлі зат есімді тіркестің «ұғымына» сәйкес келеді. Бірақ

өлең дәйегінің философиялық сипаты өткір. Құстар мен балықтардың

табиғи әрекеті – ұшу мен жүзу көк аспан (жұмақ) бейнесін жандандыра

түседі,өйткені оларнағыз физикалық, бірақ жансыз«теміраяқтары» бар

шырақпенсалыстырғанда белсендіәрі табиғи тартымдыетіп көрсетілген.

Бишоптыңбейнеліөлеңдерініңтрансценденттімағынасынаназараударған

Бонни Костелло «Елизабет Бишоптың көру аясы және шеберлігі» (Vision

and Mastery in Elizabeth Bishop) мақаласында пейзаждар көп жағдайда

«Тәңірі ісінің дидарын» қамтамасыз еткенімен, адамдар өлеңдегі теңіз

көріністерін басты орынға шығармайды.

 Жер бедерлерінің маңызы

«белгілі бір тұрғыдан жете айқындалғанымен, нақтыланғанымен

(көріністер, дыбыстар, иістер), бірақ мән-мағынасы салыстырмалы түрде

адамдық мазмұннан ада контексте көрсетілгендіктен, олар тұтастық үшін

кеңауқымдағыұсыныстармензормүмкіндіктердіалғақояалады»(р.352).

Өлең адам сезімдерін оятуға бағытталады, бірақ бейнеленген кеңістіктер

адамғажүктелгенмән-маңызданжоғарыболадынеоғанқарсытұрады.Дін

мен өнердің сөздік қорынан алынған бейнелі тілдің ашық қолданысы

«Теңіз көрінісі» өлеңінде жануарларды адамдардан биік қоюға мүмкіндік

береді.Адамдарөздерінсақтауүшінтағыдажануарларнегізіндеойлануға

тиісболады.

Бишоптың өлеңдерінде жануарлар кеңістікті адамдармен бірге бөлісуге

бейімдік танытады, сонымен қатар бір мезгілде адамға қатысы жоқ

аймақтарда да өмір сүре береді. Ортаға шыққанда бізбен бөліспейтін

нәрселері олардың бойындағы жұмбақ сипаттарды тұспалдайды.

Бишоптың шығарманың соңғы нүктесін қоюдағы шеберлігі туралы жиі

айтылып келеді. Оның туындыларының ақырғы сәттері оқырманды селт

еткізіп,тылсымбіркүйгебөлейді.Көбінеадамныңкөмегінежүгінуденбас

тартуы оның тұжырымдарын мүлде аяқсыз қалдырады; сондықтан

ақынның өлеңдеріндегі бейтаныс нәрселер жануарлар бейнесі арқылы

көріністабады.Оларберетінақпараттыңадамдардыңүйреншіктітіршілігі

үшін келіп-кетері жоқ. Алайда осы кәдесіздіктің өзі олардың маңызын

арттыратүседі.

«Қызылит»жәнеадамнантысқарыпайым

«Қызыл ит» – тұтыну құнына (бұл арада автор иттің адамдар пайдасы

үшін жарамдылығына баға беру үшін осы экономикалық терминді

қолданыпотыр.– Ауд.) қатыстызілді әзілі бар баянды мәтін. Бишоп бұл

жайтты өлең шумақтарында күшейтпелі шыраймен береді. Қайыршылар

мен құтқару кеудешелері туралы, ар жағында елеусіз, трагедияның

астарында жасырынып жатқан әзілді бір пысықтап алғаннан кейін,

баяндаушы өз тарапынан «терісі түксіз» иттің байғұс күйін көріп,

сайқымазақ шешімін ұсынады. Бұл қызмет жасауға сол күйінше мән-

мағынасызұмтылыстантуады.

Сізбұлкүйіңізбен,тіпті

Суғамалтидаалмайсыз,алитшежүзгенмүлдеболмайды.

Ендіқарапкөріңіз,іскелайық,ақылғасыйымды

Шешім–қиялғажүгіну.(р.25–8)

Қаланың қаңғыбас итінің ел білетін мәдени қызметі болмағандықтан,

баяндаушы оның өзін адам кейпінде жасыруын ұсынады. Бірақ ол

табиғатына сәйкес келетін орта, үстем таптардың, сондай-ақ

солтүстікамерикалықтуристердіңбейқамөмірінеқатертөндіретінадамдар

сипатында болмауы тиіс. Рионың бүкіл жарлы-жақыбайы сияқты, ол да

карнавалдыңуақытынтиімдіпайдаланып,өзініңсыртқыкелбетінжаңалап

алуықажет.Іскежарамды,тартымдыболуүшінөңінөзгертіп,карнавалдың

символы ретінде танылуы керек. Бәлкім, адамға ұқсас аллегориялық

хайуандары Марианна Мурдың кейбір туындыларын еске салатын

«Сенімен сөйлесу» өлеңін есепке алмағанда, Бишоптың жануарларды

бейнелейтін барлық поэзиялық шығармаларындағы сияқты, ит адамның

қолғанатыретінде көрінбейді.Оныңөлеңдегі түсіметафоралық тұрғыдан

емес, қышымадан қызарып кеткен. Өлең – адамдарға өнеге үйрету үшін

жануарларды пайдаланатын бестиарий не аллегория емес. Қаңғыбас

иттердің көрген күнін, шеккен азабын дамушы елдердегі қайыршы

адамдардың кешкен талай күйбең-тіршілігіне ұқсату, өлеңнің басты

тақырыбыболыпсаналады.Бірақиттердіңмаңызытуралысөзосыжерде

тоқталып қалмайды. Өлеңде тұтыну құнына (пайдаға жарамдылығына)

байланыстымазақ тудырғанпікірекіншідеңгейіосыныаңғартады. Иттің

қиялменкарнавалжамылғысынаоранып,қасы-көзінбояп(mаscara)алып,

самбобилегенін,басқашаайтқанда,жануардыңмаскарадқақатысатынәйел

сынды антропоморфты кейіпке енгенін әзіл-шыны аралас өлеңнің

мағынасыз (абсурдты) біржақтылыққа жол бергені көрінеді. Бұл өлеңдегі

пародияліәріжеңілкөрінгенімен,қалакөшесіндетентірегенқаңғыбаситті

адам бейнесінде тұлғаландыру үшін «пайдалану» астарлы әзілге мағына

жүктейді.Өлеңніңқорытындысындаиттіадамғатәнұғымдарменсипаттау

онсыздажапашеккенмақұлықтыоданәріқорлауғадейінапарады.

Өзінің басқа өлеңдеріндегі жануарлар сияқты Бишоп итті адамның

көзіменқарағандай,қызылтүстіетіпкөрсетпейді.Бүкілсыртқыұсқынына,

сондай-ақ өзін қалай киіндірілгеніне арналған төрт шумаққа қарамастан,

өлеңнің бастапқы бөлігінде ит тұрғысынан алғанда «ақылды» болып

сипатталады.«Ит»сөзіүзік-үзік,жолдан-жолғакөшіріліпберіледі.Олбір

шумақтыңішіндегіқатарларда«құтыру»(rabies),«қышыма»(scabies)және

«балалар» (babies) сөздерімен қарама-қайшылықта жолығып, өзіне назар

аудартады.Ит–адамныңөктемдігінбастанкешкенсоң,айлакерлікпенжан

баққанмақұлықіспетті.Өлеңдетымәсіреленгенантропоморфтыкескінін

жамылып, бейнелі түрде асығыс тентіреген оның «мені» күн сайын

қаланыңшиеленістіэкожүйесініңқалдықтарыныңарасынкезіпжүреді.Ол

біреулердің мейірімділікпен ұсынған қайыр-садақасының не адамдар

қоқысқа тастаған ішіп-жем қалдықтарының арқасында күн көреді. Қалай

болғанда да, дүниедегі күллі қаңғыбас жануар сынды бұл ит те адам

баласынан ауысқан нәрсені талғажау етеді. Бірақ ол «ақылды»; адам

тастаған қалдықтарды қорек ете жүріп, өзіне азық ұсынғандарды

торуылдауынтыймайды,бірақекіаяқтылартұратынаумаққабассұқпайды.

Ол күшіктерін лас шет түкпірлердегі қауіпсіз жерлерге жасырып қояды,

өйткені мұндай орындар қаланың тыныш аймақтарында қаңғыбастардан

тазалап отыратын шаралардан көбіне тысқары қалады. Бұл арада иттің

ақылдылығы адамдарды ажыратып, олардың әрекетіне қарсы амал

ойластырабілуіненкөрінеді.Адамдардыңтіршілікжағдайлары–оныңжан

сақтау үшін күн сайын ескеріп отыруға тиіс мәселесі. Сондықтан өлеңде

жануарменадамарасындағыалшақтықзор.

«Қызыл ит» Бишоптың жануарларының арасында поэтикалық тұрғыдан

әлсіз көрінуі ықтимал. Христос дүниеге келген уақытта жөргекке салу

рәсімі «үй жануарлары бар отбасында» кездейсоқ, бірақ арнайы

өткізілгенін суреттейтін «2000-нан астам бейне, толық үйлесім» атты

өлеңдегі бізге адамнан бөлек сипаттағы мақұлықтарды асқақ дәріптеу

арқылы арадағы айырманы жоюға тырысқандай әсер қалдыратын көрініс

бұл өлеңнің соңында кездеспейді (р.73). Қаланың қаңғыбас иті бұлан не

балық қол жеткізген тағылық дәрежесіне көтерілмеген. Дегенмен бұл

трагедиялықәрікомедиялықсипаттағымақұлықатБишопжануарларының

жалпы нобайын сипаттай алады. Діттеп қарасақ, тұрақты түрде азық

ұсынып, өз ұрпағының сақталып қалуын қамтамасыз ететін адамдармен

жанаса жүрсе де, ол бәрібір үй жануарына ұқсамайды. Оның көргені –

жоқшылық;бірақәсемқалалардатек«заңды»аядаөмірсүретіниттерден

айырмасы,пәтергеқамалыпотырмайды,қарғыбауменшынжырданбостан.

Бишоп қала жануарларының ірі оқиғаларын баяндауды мақсат етпейді,

бірақөлеңгеқосылмағанзоологиялықтарихмәліметтерібұлшығарманың

әлеуметтікпайымтұрғысындағыөткірлігінарттырыптұр.

Баяндаушыиттіңөзінсипаттайды,бірақоныңадамәрекетінеқалайжауап

қататынын бейнелеуге тырыспайды. Кейіпкердің көрініс аясының айқын

еместігідекөшеиттерініңадамсезімдерінеміндеттітүрдесәйкесіншеүн

қата бермейтінін аңғартады, өйткені олар өздерінің қолға үйретілген

мәртебесі жоғары тұқымдастары сияқты мұндай әдепке үйретілмеген.

Баяндаушыныңназарынелеусізқалдыратынтабиғиортадағыбалықтәрізді

бұралқы ит те өзіне үрке қарайтын айналасындағы адамдарға ықылас

танытпайды. Иттің самарқаулығы анау-мынау ілтипатқа не аяушылыққа

жолбермей,өлеңдеоған қуатдарытады.Олара қашықтықтысақтайды.

Адамның тиісті әрекетінен бөлек, оның өз жан сақтау жүйесі бар. Өз

болмысынан аттап шығу немесе мәдени қым-қиғаш ортаның құрсауында

уақытша өзге кейіпке ену адам баласының, оның ішінде әсіресе әйел

затының күнделікті күйбең тіршілік шырмауынан құтылуының ескі

амалдарыныңбіріболсакерек.Алайдамахаббатқанесоғысқанегізделген

адамзат дәстүрі мен тәжірибесі өлеңдерде көрініс тапқан жануарлар

арқылыкүмәнғатапболып,сынғаұшырайды.РобертЛоуэлл«Армадилло»

өлеңінен көріп қойған «әлжуаздықта бұғып жатқан бомба», яғни өзінің

«әлсіз жұдырығын» «заңсыз ауа шарларына» қарсы көтерген армадилло

(Америка құрлығын мекендейтін, сүтқоректілер тобына жататын сауытты

аң)сияқтыауруиттебізгеБахтинтанытқанкарнавалдыңтүбегейлікереғар

сипатына назар аудартады.

 Жергілікті жануарлар өміріне опа-далап пен

қысқа белдемше түрінде пайдаланылған жамылғы арқылы сипатталатын

карнавалдыәлемнің адамдаркедейшіліктекүн кешетін бөліктеріндеөтеді

деу–ліәрімағынасыз,соныменқатархайуандардыңнегізгісұраныстарын

бүркемелеген кезде жасырын нәрсе. Өлеңде орашолақ түрде болса да,

проблеманың шешімі дегенненгөрібірбөлігіретіндеСолтүстікАмерика

үлгісіндегіілгерілеубайқалады.

Оларкарнавалдыңкүйітайды–

радиолар,америкалықтарнетағыбірдеңелер,

онытолығыменқұрттыдейді.Оларжайбосқаайтады.

Карнаваләрдайымкеремет!(р.34–7)

Карнавалдың сауда-саттыққа салынуы уақытша жұмсартқысы келген

әлеуметтік жағдайларды ушықтырып жібереді. Бахиядағы құлдар

қауымының бұрынғы африкалық фестивалі түрінде басталған нәрсе енді

экономикалық пайдалы шараға айналды. Әлбетте жұрттың бәріне бірдей

емес. Корпоративті туризм жасап отырған байлықтан ит те, кедейлер де

ешқандайұзақмерзімдіболашақтапайдакөреалмайды.Мәселеніңтүбіне

үңілгенде, алдымен мейрамдар адамдардың еш бүркемесіз физикалық

тұрпаттарыарқылысұрықсызкедейшіліктерінкөрсетуінекедергіжасамауы

тиіс. Итті сәндеп киіндіру – әлеуметтік-саяси шиеленісті әріге жасырып

қою.БірақБишоптыңөлеңдеріндегібасқадажануарлартәріздібұлтарихи

мақұлық хайуандарға қатысты проблемалар жайында адамнан тысқары

пайымдау ол үшін оң «шешім» болыпсаналатынын көрсетеді. Тіпті қала

көшелеріндегіжануарлардыңөміріадамдарқұрғанжүйеменбіргенеоған

қатыссыз жалғаса береді. Туу мен өлу, мерекелеу мен шектелу циклдары

табиғи жаратылыс әлемінде қаз-қатар жүріп жатады. Өздерімен

географиясыортақмәдениеттербір-бірінеқолдаукөрсетсе,осылайжасала

береді. Әлемнің басқа қалалары сияқты Рио-де-Жанейроның да көше

иттерініңпроблемасыншешужөніненұзақтарихитәжірибесібар.Ласшет

түкпірлеркөбейгенсайынтекадамдарқауымыныңғанақонысауыстыруы,

жойылыпкетуіорыналмайды.Ілгеріадымдаудегенжелеуменкүлліәлемде

ұдайы көше жануарларын улап өлтіреді не басқа жолдармен олардың

жаппай көзін жояды. Дүние жүзінің ірі қалаларындағы бұқаралық

ұйымдар қаңғыбас қала жануарларының тарихи тіршілігін мойындайтын,

қорғайтын заң шығару үшін үгіт жұмыстарын жүргізеді.

 Бишоптың

өлеңіндегі ит халық балладасының дәстүрлеріне үйлесімді болса, бұл

автордыңиттісақтапқалужөніндегікеңауқымдытүсінігінбілдіреді.Итті

перзентібарәйелретіндебейнелейотырып,күрескешақырады;ақыноның

табиғи түйсіктерінің циклы қатты қысым көргенін біледі. Қызыл ит ел

ішіндегі дәстүрлі халық қаһарманының бейнесіне сәйкеседі, өйткені ол

ресми биліктің ережелері мен талаптарына бағынбайды, керісінше, жан

сақтау қамын іздейді. Ол – ешкімнің жеке меншік қаншығы емес. Әйел

сияқтыкиінбесе,қуыршақтәріздіермегіменүйжануарынаайналмаса,бұл

иттің өркениетті адам үшін бір кәдесіне жарайтындай пайдасы жоқ.

Бишоптың «хайуанаттар бағындағы» басқа жануарлар сияқты ол да

адамның санақ өлшемдерінен тысқары өмір сүреді. Оның басқа

өлеңдеріндегідей бұл алшақтық та жаңалыққа есік ашады. Тағдырдан

теперішкөргенбұлмақұлықбіздіқандаймәліметпенбайытуымүмкін?Ол

– тағы бір аралық жануар; адамдарға жақындамайды не олармен тығыз

қарым-қатынасқадабармайды.Ол–өзіненазараударудықажетететін,еш

қайтарымсыз әйтпесе пайдасыз қарым-қатынас жасауды тілейтін

мақұлықат; сонда ғана біз өз қалауымызшаоның адам туралытүсінігінің

әдепшекараларынаттапөтеаламыз. Астына «1918жыл баласына»деген

кішітақырыпқойылған«Әдеп»өлеңіндеатасыбаяндаушығасәбикүнінде

үйреткенөнегеніңадамдыжануарларданбөліптұрғанмежеденқалайасып

түсу керек екені көрсетіледі. Жабық күймеге бірге мініп саяхаттаған

кездерінде атасы немересінің бойына өнеге мен жақсы қылықтарды

сіңіреді.«Үлкенүйқарғасы»жақсы«тәрбиеленген»,өйткені«олсөйлеген

кезде//әдеміжауапбереді»(р.10,26–27).Атасыменнемересібұлардың

маңынан күймесін шаңға көміп өтіп жатқан автомобильдерге: «Қайырлы

күн!Қайырлыкүн!»,–депайқайлайды(р.27).Өлеңөнегеберетінізгілікті

насихаттайтынжақсылықпенаяқталады.

БізХастлерХиллгежеткенкезде,

олбиеқалжырадыдеді,

сондықтанбізкүймедентүсіп,жаяужүрдік,

өйткенібіздіңүлгіліәдепосыныталапетеді.(р.29–32)

Бізгетағыдажануарлықәдепжеп-жеңілөлеңөрнегінеөріліпұсынылған.

Бұл жануарлық әдеп ең шынайы діни қағидалардан алынған дәстүрлі

гуманистік этикадан алшақ кетпейді; ол өзгелердің абыройы мен

амандығынөзіңебасқаларқалайқарағанынқалағаныңдайетіпқұрметтеуге

үйретеді.Бірақбұлжерде«басқалар»терминітекбиологиялықмағынасы

тұрғысынаналынады.Бұлреттепостгуманизмжаңапосмодерндіккөзқарас

ретіндеқарастырылмауытиіс.Жануарлықәдеп,бұлонтологиятіршіліктің

басқа формаларының игілігіне зиянын тигізетін болса, болмысты

айқындаудың адамзаттық қана өлшемдерімен шектелмейтін гуманистік

этикадашешушімаңызғаие.

«Әдеп»–ащы-тұщысыаралас,айқай-шуданаулаққарапайымғанаөлең.

Ел ішіндегі адам уағыздайтын басты ізгілік автомобильдің лас

доңғалағының артындағы ізде қалып кеткен анахронизмдай сезіледі.

Немересі атасының өнегесін зердесіне тоқып алуға тырысса, кең байтақ

әлемдеөзжолынанадасыпқалуқаупініңалдындатұр.Олардыңбіріөлеңде

күйме саяхатқа ала кетпекші болып тоқтаған кезде баланың иығынан

көтерілеұшқанқарғадан:«Олқайжаққабаратынынқалайбіледі?»,–деп

сұрайды(р.16).Өнегеқарапайым;қарапайымболғандықтандаонытүсіну

қиын. «Қызыл ит» «Әдепте» қойылған міндеттерді жеңілдетпейді. Азулы

басты кейіпкер – ұсқынсыз; адамдар үшін қауіпті. «Құтыруды» (rabies),

«қышыманы» (scabies), «балаларды» (babies) келемежбенұйқастыру өлең

проблемасын фонетикалық қалжыңға айналдырады. Оқырман еш нәрсені

жүрегіне жақын қабылдауға міндетті емес. Бірақ адам жүрегіндегі толқу

жайдан-жай, басыла қоймайды. Өйткені мұндай толқудың ар жағында

сананыңсілкінісітұрады.Бірақ «адамнемесеаң–әдебімен үлгілі»дейді

баланың атасы (р. 23). Бишоптың жануарлары тұтыну құнымен (пайдаға

жарамдылығымен)маңыздыемес;олардыңартықшылығыдасонда.

Босфоруниверситеті

Ескертпе

1. Елизабет Бишоп, «Өлеңдер», Нью-Йорк: Фаррар, Страус және Жиру, 2011, рр. 6–7.

(ElizabethBishop,Poems(NewYork:Farrar,StrausandGiroux,2011),pp.6–7).

2. К.К. Дорески, Елизабет Бишоп: «Тілдік шектеулер», Нью-Йорк: Оксфордуниверситетінің

баспасы,1993,р.131(C.K.Doreski,ElizabethBishop:TheRestraintsofLanguage(New York:

OxfordUniversityPress,1993),p.131.

3. ДжоэлБиле(ред.),«ЕлизабетБишопжәнеНью-Йоркер:толықхаталмасулар»,Нью-Йорк:

Фаррар, Страус және Жиру, 2011, р. 392 (Joelle Biele (ed.), Elizabeth Bishop and the New

Yorker:TheCompleteCorrespondence(NewYork:Farrar,StrausandGiroux,2011),p.392).

4. Қараңыз: Марлин Ломбарди Костелло, «Тән мен ән: Елизабет Бишоптың поэтикасы,

Карбондейл, Иллинойс: Иллинойс университетінің баспасы, 1995 (Marilyn Lombardi

Costello, The Body and the Song: Elizabeth Bishop’s Poetics (Carbondale, IL: University of

Illinois Press, 1995); Сюзан Макгейб, «Елизабет Бишоп: Оның жоғалту философиясы»,

Юниверсити парк, Техас: Пенсильвания штаты университетінің баспасы, 1994 (Susan

McCabe, Elizabeth Bishop: Her Poetics of Loss (University Park, TX: Pennsylvania State

UniversityPress,1994).

5. Кэтрин Кучинелла, «Сәнденіп киін! Сәнденіп киін де, карнавалда би биле!: Елизабет

Бишоптың «Қызыл итіндегі» тұрпат», Жартасты Таулар тіл мен әдебиет шолуы, 56.1

(2002),р.73–83.Веб.2012жылғы11наурыз,р.74(CatherineCucinella,«Dressup!Dressup

andDanceatCarnival!»:TheBodyinElizabethBishop’s«PinkDog»,RockyMountainReviewof

LanguageandLiterature,56.1(2002),pp.73–83.Web.11March2012,p.74.

6. Хелен Вендлер, «Соңғы көзқарастар, соңғы кітаптар: Стивенс, Плат, Лоуэлл, Бишоп,

Меррилл;Принстон,Нью-Джерси:Принстонуниверситетініңбаспасы,2010(HelenVendler,

Last Looks, Last Books: Stevens, Plath, Lowell, Bishop, Merrill (Princeton, NJ: Princeton

UniversityPress,2010).

7. ДоннаХарауэй«Сәйкестүрлергебайланыстыкиборгтер:техноғылымдағықайтажаңғырған

туыстықтар»,ЛиндаКалуфпенЭмиФицджеральд(ред.),Жануарлароқырманы,Нью-Йорк:

Берг, 2007, р. 365 (Donna Haraway, Cyborgs to Companion Species: Refiguring Kinship in

Technoscience,inLindaKaloufandAmyFitzgerald(eds.),TheAnimalsReader(NewYork:Berg,

2007),p.365).

8. МутлуКонукБласинг,«Гендерденжанрғажәнекейінқарай:ЕлизабетБишоппен«Бұлан»,

Американыңәдебитарихы,6.2(1994),р.265–86.,Оксфордуниверситетініңбаспасы,Веб.,

2012жылғы6сәуір,р.10.(MutluKonukBlasing,FromGendertoGenreandBack:Elizabeth

Bishopand«TheMoose»,AmericanLiteraryHistory,6.2(1994),pp.265–86.OxfordUniversity

Press.Web.6April2012,p.10).

9. ПеггиСэмюэлс,«Өлеңтереңжамылғыретінде:ЕлизабетБишоптыңжаңапоэтикасы,1938–

1939»,XXғасырәдебиеті,52.3(2006),р.306–29.Хофстрауниверситеті.Веб.2012жылғы6

сәуір,рр.21–25.(PeggySamuels,VerseasDeepSurface:ElizabethBishop’sNewPoetics,1938–

39,TwentiethCenturyLiterature,52.3(2006),pp.306–29.HofstraUniversity.Web.6April2012,

pp.21–5.

10. ХизерКассУайт,«ЕлизабетБишоптыңүндеуі»,XXғасырәдебиеті,48.2(2002),р.117–49.

Хофстрауниверситеті.Веб.,2012жылғы6сәуір,рр.11–34.(HeatherCassWhite,«Elizabeth

Bishop’s Calling», Twentieth Century Literature, 48.2 (2002), pp. 117–49. Hofstra University.

Web.6April2012,pp.11–34.

11. Уиллард Шпигельман, «Бейнелі стенограммалар: таңдамалы әдеби эсселер», Нью-Йорк:

Оксфордуниверситетініңбаспасы,2009,р.31(WillardSpiegelman,ImaginativeTranscripts:

SelectedLiteraryEssays(NewYork:OxfordUniversityPress,2009),p.31.

12. Анастасия Граф, «Бөтеннің бейнесі: Михаил Бахтин, Елизабет Бишоп пен Вислава

Шимборска арасындағы сұхбат», Салыстырмалы әдебиеттану, 57.1 (2005), рр. 84–99.

ОрегонштатыныңатынанДюкуниверситетініңбаспасы.Веб.,2012жылғы11наурыз,рр.

12–13. (Anastasia Graf, «Representing the Other: A Conversation among Mikhail Bakhtin,

Elizabeth Bishop, and Wisława Szymborska, Comparative Literature, 57.1 (2005), pp. 84–99.

DukeUniversityPressonbehalfoftheUniversityofOregon.Web.11March2012,pp.12–13.

13. БонниКостелло,«ЕлизабетБишоптыңкөруаясыменшеберлігі»,XXғасырәдебиеті,28.4

(1982),рр.351–70.Хофстрауниверситеті.Веб.2012жылғы6сәуір(BonnieCostello,«Vision

andMasteryinElizabethBishop»,TwentiethCenturyLiterature,28.4(1982),pp.351–70.Hofstra

University.Web.6April2012.

14. Донна Харауэй «Сәйкес түрлердің манифесі» (The Companion Species Manifesto) соңғы

беттерінде(Chicago,IL:PricklyParadigmPress,2003//Чикаго,Иллинойс:ПриклиПарадигм

баспасы,2003)өзініңПуэрто-Рикокөшесіндеқаңғыбаситтерменкездесуінеашықтан-ашық

наразылықтанытады.Олөз«оқиғасын»«екітүрліпуритандықсын»,біржағынан,«отарлық

сезінгіштік», екінші жағынан, «тарихи құрылымдық талдаудың» нәтижесіздігі арқылы

«жоққа шығаруға» емес, керісінше, «толтыруға» тырысады (рр. 89–90). «Далалық жер

иттері, шағын қоныс иттері және қала иттері мен сияқты жандар ғана емес, өздері бірге

тіршілік ететін адамдар үшін де тиісінше маңызға ие» деп тұжырымдай отырып, ол өз

пайымдарында тарихтың өне бойына иттердің көшеде өмір сүруіне мүмкіндік беріп келе

жатқан жағдайларды қарастырмайды (р. 97). Харауэйдің осы мәселеге қатысты пікірлерін

әріқарайталқылауүшінменіңкелесімақаламдықараңыздар:«Ислам,батыстандыружәне

постгумандықорын:Ыстамбұлкөшесіндегіқаңғыбаситбастанкешкенжағдай»,Әдебиет

пенқоршағанортатуралыпәнаралықзерттеулер.

15. Роберт Лоуэлл, «Ауадағы сөздер: Елизабет Бишоп пен Роберт Лоуэллдың арасындағы

хаттардың толық жинағы», ред. Томас Трависано мен Саския Гамильтон, Нью-Йорк:

Фаррар, Страус пен Жиру, 2008, р. 591 (Robert Lowell, Words in Air: The Complete

CorrespondenceBetweenElizabethBishopandRobertLowell,eds.ThomasTravisanoandSaskia

Hamilton(NewYork:Farrar,StrausandGiroux,2008).p.591).

16. Бразилия мен басқа елдердегі жануарлар құқығы туралы қараңыз: Мичиган штаты

университетініңзаңколледжі,Жануарлардыңқұқықтықжәнетарихиорталығы,Веб.2012

жылғы 12 мамыр (Michigan State University College of Law, Animal Legal and Historical

Center.Web.12May2012).

ГЛОССАРИЙ

Автономия (autonomy) – Италияда жұмысшы табын капитализмнің

ықпалынан қорғау үшін құрылған қозғалыс. Радикал солшыл сипаттағы

бұл қозғалыстың стратегиясы капиталистер таңып отырған жұмыс

тәртібінен бас тарту, институционалды жұмысшы тап қозғалысының

реформа талап ететінін білдіру, сондай-ақ жұмысшылардың жұмыс

берушіден тәуелсіз,дербесболуынталапетуеді.КарлоТронти,Антонио

Негри сияқты ғалымдар ойлап тапқан «Автономия теориясында»

капитализмнің дамуы әр жұмысшының өз жұмысына шығармашылық

көзқараспен қарап, ыждаһаттылықпен орындауына байланысты десек,

тиісінше әрбір жұмысшының капиталда үлесі болуы тиіс деген.

Капиталистер олардың бұл үлесін мойындамаса, әр жұмысшы жұмыс

істеуден бас тартуға құқылы дейді. Қозғалыс стратегиясында

кәсіподақтардан қолдау таба алмаған «жабайы» ереуілдерді саботаж

ретінде тиімді қолдана білді. Анархистер автономия идеясын нарықтық

және капиталистік экономикаға жатпайтын автономды аймақ құру үшін

пайдаланған.

Айырмашылық (distinction) – мәдени талғамның адамдарды

экономикалық тап бойынша қалай ажырататыны туралы Пьер Бурдьенің

термині.

«Айна» кезеңі (mirror stage). Жак Лаканның тұжырымдауынша, біз

бәрімізкейінненбөлектенументұлғаланупроцесікезіндебұзылыпкететін

шат-шадыман бірліксәтін анамызбенбіргебастан кешеміз. Мұндай бірге

өткізетінкезеңерекшеліктерініңбірі–баланыңанасынаеліктейтін«айна»

процесі. Психологиялық бірегейлік имитация (ұқсату) мен импритинг

(көшіру)арқылықалыптанады.

Актант (actant) – нарратологиядағы көркем әдебиет кейіпкерлерінің

жолдаушы/қабылдаушы немесе көмекші/қарсылас сияқты қарама-қарсы

жұп рөлдерін білдіретін термин. Қазіргі кезде бұл терминді әлеуметтік

ғылымдардакезкелгенәрекетжасаушынысанныңатауыретіндедекеңінен

қолданыпжүр.

Аллегория, тұспалдау (allegory) – ежелгі әдеби формалардың бірі,

шығарма кейіпкерлері мен оқиғалары әбден қалыптасқан тұрақты

тұспалданғанмағынанымеңзейді(түлкі–қу,қасқыр–озбыр,қоян–қорқақ

т.б. – Ред.). Мысалы, Эдмунд Спенсердің «Ғажайып ханшайым»

туындысындағы«лі»,«аңқау»немесе«ержүрек»кейіпкерлерменоқиғалар

сияқты. Бұл термин, бұған қоса, мағынасы нақты тарихи жағдайлардан

емес,көпшіліккетаныстұғырнамадантуындайтынкезкелгенхикаяларды

сипаттауүшіндеқолданылады.

Аллитерация (alliteration) – поэзиядағы буындардың қайталануы (өлең

тармақтарыныңбірыңғайдауыссыздыбыстанбасталуы.–Ред.).

Аллюзия(allusion)–әдебишығармағасілтемежасау.Мысалы,Дантенің

«Құдіреттікомедиясында»Інжілгесілтемежасалады.

Апория(aporia)–oйдыңнемесеәрекеттіңшешімінтаппағандилеммасы;

мысалы,екіжолдыңбірінтаңдау,қалайболғандада,бірнәрсеніжоғалту.

Әуелдебұлтерминшешендікөнерденақтышешіміжоқахуалдыбілдірген

(«Адамдардыңбәріөтірікайтады,мендеадаммын»),алПолдеМаноны

бейнелітілдегімағынанықарапайымсөзбенашыпкөрсетудіңмүмкінемес

екенінбелгілеуүшінқолданған.

Аппарат (диспозитив) (apparatus (Dispositif)) – Мишель Фуконың

қоғамдағы билікті ұстап тұруға қолдау көрсететін әдістер, дискурстар,

институттар, заңдар, әкімшілік құрылымдар және т.б. жиынтығын атау

үшінпайдаланғантермині.

Археология (archaeology). Mишель Фуко бұл терминді өз

шығармаларында дискурстардың көмескі, тереңдегі болжамдарын ашып

көрсетуүшінметафораретіндепайдаланған.

Архетип(archetype).Қазіразқолданылатынбұлтерминмифологиямен

діннен таралған тозаққа түсу немесе өліп, қайта тірілу циклдері сияқты

нарративтіжәнетақырыптықтізбектіәрекеттергеқатысты.

Аффект (affect) – көп жағдайда адамның тікелей бақылауында бола

бермейтінқозғаусалуәсерінеағзаныңөзеркінентыстосынжауабы.Сол

себепті, аффект саналы және бейсаналы әрі әлдеқайда жеңіл реттелетін

эмоцияданөзгешеленеді.

Аффективті адасу (affective fallacy) – oқырманның эмоциялық әсері

әдеби шығарманың мағынасын береді деп ойлауға бейім тұруы. Жаңа

критицизмөкілдерімағынаәдебишығарманыңөзіндеболадыдепсанады.

Сондықтан шығармадағы тіл мен образдар оқырман мен көрерменнің

эмоциялық әсерінің нәтижесі емес, әдеби талдаудың тиісті объектісі мен

міндетіболыпесептеледі.

Әдейі қателесу (intentional fallacy) – әдеби шығарманың мағынасы

автордың ниетінен құралған деген идея. Сол ниет шығармадан тыс

айғақтарғасайайқындалған.

Әйел қолтаңбасы (ecriture, ecriture feminine). Бұл термин француздың

«жазу»дегенсөзінЖакДерридаақыл-ойдағыбарлықсаналытолғаныстың

негізі және оны қалаушы деп таныған кеңістік және уақыттық

дифференциация (differаnce) процесін атау үшін жазудың метафорасы

ретінде қолданған кезінен бастап танымал болды. Әсіресе Франциядағы

феминисттеоретиктербылайдепболжады:ерлердіңдәстүрліізденістерінің

барлығы айқын бірегейлікті қабылдауға негізделген абсолютті ақиқатқа

қатысты қателіктей көрінеді. Көбіне дифференциацияның осы үрейін

бойынасіңіргенәйелдерүміттіңшырмауындажүреді.Шындықтыңмұндай

модельдері ер адамның танымдық процестерін нығайтып, әйелдің

мәртебесін екінші қатарға ысырды. Ақыл әркез қарапайым сезім мен

эмоциядан асып түсіп отырды. Люс Иригарей мен Элен Сиксу сияқты

кейбір феминист теоретиктер бұл иерархияны жоққа шығарды. Олар ер

адамдардың абстрактілі, тұжырымдамалы, бірегей абсолютті идеалдарын

төмендететін, «әйелдік» һәм «аналық» сезімдерге, эмоция мен

дифференцияцияғаайрықшаденқояды.

«Әке еркі» (law of the father). Жак Лаканның патроөзектік психоанализ

теориясы бойынша, ұл бала анасының сексуалды объект ретінде тыйым

салынғанына мойынсұнуды үйренуі керек. Ол символдық әке еркіне

бағынуы тиіс. Лаканның пайымдауынша, бұл ұл баланың символдық

кастрацияны қабылдауын білдіреді. «Әке есімі» бейне бір адамзаттың

әлеуметтіктіршілігініңдіңгегінқұрайтынинцесткедегентабудыкөрсетеді.

Бұл табу (тыйым) некенің эндогамды емес, экзогамды болуы тиіс екенін

білдіреді. Патроөзектік психоанализде табу ұл баланың анасымен

жыныстықжақындыққабаруеркінебөгесінболатынәкебейнесіниеленеді.

Әлеуметтік құрылыс/мәдени құрылыс (social construction/cultural

construction). XIX ғасыр соңындағы прогрессивті дәуірден бастап,

прогресшілер мінезді қоршаған орта қалыптастыратынын мәлімдей

бастады. Бастапқыда олар мұны ХІХ ғасырдың ортасындағы кедей

адамдарда байларда бар моральдық қасиет жоқ, осы қадір-қасиет

байлардың бай болуына сеп болды деп есептеп, социал-дарвинизм

түсінігіне қарсы шығу үшін жасады. Мінез байларды кедейлерден

ажыратыптұрды.Прогресшілдерқоршағанортаадамдардыңтабысқажету

жолында маңызды рөл ойнайды деп есептеді. ХХ ғасырда қоршағанорта

теориясы адамдар өз мәдениетінен үйреніп, мәдени және білім беру

модельдерініңнегізіндеөмірденөзорнынтабадыдейтінантропологиялық

теориялармен толықты. Мысалы, феминистер 1950 жылдардан кейін

мәдениеттің әйелдерге лайықты, лайықсыз мінез-құлықты таңып беретін

нормаларынан хабардар болды. 1950 жылдары бажайлап қараса, расында

да,әйелдердіңбірегейлігі–еркектердіңигілігіүшінтынымтаппайтынүй

қызметшілеріретінде–еркекүстемдігісалтанатқұрғанмәдениетарқылы

«құрастырылып» шығарылған екен. Марксистер экономикалық таптың

жағдайы өмірдегі мүмкіндіктер шеңберін кеңейтті де, тарылтты да,

соңында қорытынды бірегейлігі қалыптастырды дей отырып, әлеуметтік

құрылым теориясына тағы да бір үлес қосты. Өз әлемінің мәдени

түсініктерін бойына сіңірген жұмысшы табы өкілдері, білім алу секілді

дүниелерге қатысты әртүрлі мәдени түсініктер үстемдік ететін жоғары

таптағы отбасылардың балаларымен салыстырғанда, өмірде жетістіктерге

жетуге барынша бейім болды. Гендерлік бағыттағы теоретиктербұдан да

арыкетті.Олардыңойынша,гендерлікбірегейлік–тектабиғисипатқана

емес, сырттан таңылған таңба. Гетеросексуалдық көптеген гендерлік

мүмкіндіктердің бірі ретінде қарастырылмай, негізгі норма болып

ұсынылып келеді. Көптеген куирлер осы нормаларға бағынуға өздерін

бұрынмәжбүрлісезінген.Олардыңгендерлікбірегейлігісырттантаңылды.

Әмбебаптық (universal). Жаңа критицизм өкілдері белгілі бір әдеби

шығармалардыңжержүзіндегікезкелгенжанғажәнебарлықгеографиялық

жағдайларға қолдануға болатын әмбебап қағидалар мен идеяларға қол

жеткізугемүмкіндікберетінінайтады.Өзгесыншылар,әсіресефеминистер

мен этностық критицизм өкілдері мұндай «әмбебаптыққа» қарсы шығып,

оны ақ нәсілді ер адамның үстемдігіне негізделген, империялық және

гетеросексуалдық менмендіктің симптомы деп бағалады. Осы

сыншылардыңпікірінше,әмбебаптық–әмбебаптықтыңжоқтығындажәне

әрбірнақтыжағдайөзінетәнбірегейсипаттарынасайқарастырылуытиіс.

Бұданазуақытбұрынкогнитивжәнеэволюциясыншыларыэмпирикалық

тұрғыданорныққанәріадамзатқатәнкогнитивті,эмоциялық,биологиялық

және эволюциялық қасиеттермен түсіндірілетін мәдениетаралық

қайталанушы нарративтер мен басқа да үлгілер бар дегенді алға тартқан

еді.

Әрекетшілжелітеориясы(actornetworktheory)–әлемүнемібір-бірімен

мәміле жасайтын агенттерден (адамдардан, сондай-ақ адамзатқа

жатпайтындардан) тұрады деп есептеген Бруно Латурдың теориясы.

Олардың бірде-біреуі өздері ерекше әрі имманентті (кіріккен, орныққан)

тәсілде өмір сүретін аймақты бұзып шығатындай (трансцедентті)

бірегейліккеиеемес.Бұлтеориябойыншамәдениеттабиғаттанбөлекемес

және адамның көбірек артықшылыққа ие болатындай белсенділік

(актанттар)иерархиясыжоқ.

Базис, қондырма (base, superstructure). Марксизм теориясы бойынша,

базисазық-түлікжәнетауарларсияқтыеңбекқатынастарындақаражұмыс

күшін пайдалану арқылы өндірілетін қоғамның материалдық негізіне

қатысты. Осы іргелі материалдық негіздің үстінде пайда болатын үкімет,

әлеуметтік қатынастар, мектеп, бұқаралық ақпарат құралдары, мәдениет

т.б. сияқты өмірдегі басқа да барлық институттық, жеке және мәдени

формаларқондырмағажатады.

Байырғы халықтар (indigenous pertaining) термині еуропалықтар

отарлағанға дейінгі Солтүстік және Оңтүстік Американың алғашқы

тұрғындарысекілдіежелгі,алғашқынемесебайырғыхалықтардыңөміріне

қатыстыайтылған.

Басқа, өзгешелік (other, alterity). Өзгешелік – француздың әйгілі екі

ойшылы Жак Лакан мен Жак Деррида пайдаланған термин. Лакан бұл

терминдіанадандаритынбірнешепсихоаналитикалыққұралдарды–бізді

айқындайтын бейсана және мәдени символдар «құдығын» – атау үшін

қолданған. Деррида болса бұл терминді заттардың бір-бірімен қатынас

желісінде қалай тіршілік ететінін сипаттау үшін қолданған. Сондай-ақ

метафизикалық философия соны, түпкі және абсолютті бірегейлікке ие

құндылықтарды көрінісіне қарай «сыртқы» деп сипаттайды. Осының

ықпалымен «бар болу» термині барынша күңгірт ойды жеткізу үшін

қолданылды.Барлықдаралықатаулығаміндеттітүрдеорнығатын«басқа»

термині«өзгешелік»болады.Мысалы,«барболу»ақиқатдепесептелетін

құбылыс үшін жағымды термин әрі ол әдетте «жоқ болуға», сол сияқты

«жоқболуға»жақынмәндегі«елестету»,«қайталау»мен«айырмашылық»

секілдікөптегентерминдергеқарама-қайшы.

Бірақ «бар болу» уақыт ішінде: егер ол тұрақты болып, осы шақта

қалғысы келсе, белгілі уақыт ішінде үнемі қайталанып, сәттен сәтке

жалғасып тұруы тиіс. Оның басқаша көрініс беруі – жағымсыз ұғым,

өйткеніоныңкөрінісетіпұсынғаны–шынайытүпкізатемес,қарапайым

қайталау ғана, бірақ қайталаудағы көріністің жағымсыз мәндегі сипаты

«бар болудың» өзіне тән. Оның «басқасы», былайша айтқанда, сыртқы

көрінісінің бір бөлшегі ғана. Деррида қозғалыс иллюзиясын көру үшін

біреу картаны тез сапыра араластырған кездегі (мысалы, ортасынан

ашылып жабылатын көпірдің әрбір бөлігінің жоғары-төмен қимылдағаны

секілді)көріністімысалретіндеалады. Көпірбейнесініңбарболуыойын

картасын епті қимылмен сыр еткізген кездегі қозғалыс әсерімен мүмкін

болды,«барболудың»әсерінеұласуүшінәрқайсысыбасқасынатәуелді.

Басымдық (dominant) – формализм мен лингвистикалық әдебиет

сынының белгілі бір көркемдік құрал не техниканың әдеби шығармаға

басымдықпен кірігетінін білдіретін термині. М.Бахтин Достоевскийде

авторитарлы бір әуездің үстемдігіне ырық бермейтін көп әуезділік

(полифония)басымболыпкелетінінайтады.

Безіну (disavowal). Зигмунд Фрейдтің айтуынша, анасында пенистің

болмауы ер баланы «кастрация» секілді жаңылыс түсінікке ұрындырып,

уайымға түсіреді және болуы мүмкін кастрациядан фетиш нысанына

ұмтылысарқылықұтылуғадегенқалауынтуғызады.

Бейімделу, бейімделген (adaptation, adaptive). Биологиялық эволюция

барысында ағзалар генетикалық мутация арқылы қоршаған ортада

тіршілігін жалғастыруға қажетті жаңа қасиеттерге ие болады. Мұндай

бейімделуағзаныңжаңажағдайғажерсінуінемүмкіндікбереді.

Білік(competence)–белгілібіртілдеайтылғанcөздітолықтүсіну.

Бинарлы оппозиция (binary opposition). Деконструктивті талдау

философияның иерархиялық тәртіпжүйесін қалай құрайтынын зерттейді.

Сөзболыпотырғаниерархиялық тәртіптебелгілібір терминаксиомалық,

түпкіәрінормативтікмәртебегеие.Алоныменбайланыстыжәнеоғанжиі

қарсы қойылатын терминдер бағынышты және туынды мәртебеге ие

болады.Мысалы,«барболу»–идеализмүшіншындықтыңөлшемі.Ақиқат

идеялар тіршілік иесі секілді ақыл-ойымызда толыққанды және бүтіндей

өмір сүреді. Тәртіптіңбұл түрі сыртқы көрініс сияқты көрінетін әрі «бар

болу» нормасына қайшы келетін «жоқ болу» секілді қасиеттерді, яғни

интервал, терминдер арасындағы артикуляция, жазу сияқты сапаны

сипаттайтын терминдердің бағынышты және негативті мәртебе иеленуіне

әкепсоқтырады.

Биокүш/биосаясат (biopower/biopolitics). Мишель Фуконың айтуынша,

егемендібиліккөпжағдайдақоғамдабиосқа–адамныңтіршілігімендене-

бітіміне – үстемдігін жүргізеді. Биосқа билік жүргізу тіршілікті, денені

зорлық-зомбылықпен жою арқылы (өмірлерін икемдеу және көндіктіру)

немесе модерн өмірде адамдарды бақылау үшін білімді пайдаланатын

ғылыми зерттеу немесе үкімет бақылауы сияқты барынша нәзік, ұтымды

формалар арқылы жүзеге асуы мүмкін. Оның ең кең тараған мысалы –

гомосексуализм сияқты жыныстық «азғындыққа» арнайы атау беріп,

өзіншекатегорияғажатқызу.Қазіргікуиртеоретиктерібиосаясатқақарама-

қарсы түрде гетеронормативті категорияларды жоққа шығарып, әсіре

гетеросексуалдықтан садомазохист сипатты байқап, денеге қатысты

прогрессивті,постнормативтісаясаттыалғатартуда.

Бұралаң биология (non-linear biology) – биологиядағы сызықсыздық

биологиялық объектілер динамикалық тұрақты және толассыз өзгерудің,

дамудыңжәнеэволюцияныңретсіз(стохастика)процесіндеболадыдегенді

білдіреді. Адам денесі сияқты күрделі ағзалар әртүрлі элементтер

арасындағы иерархиялық құрылымды білдіреді. Кез келген биологиялық

ағза–прогрестеалдыналаболжанатыннемесенобайланаалатынкөптеген

мүмкіндіктері бар жиынтық (мысалы, ДНҚ). Күрделілік

қарапайымдылықтан туындайды. Өйткені қарапайым заттар бірігеді де,

жаңа «ағза» пайда болады. Мұндай құрылым симметрияны бұзады және

термодинамикадағы секілді себептердің/ықпалдардың дәстүрлі сызықтық

моделі арқылы сипаттауға көнбейді. Биологиялық өмір әрі қарайғы

өзгеруге қауқарсыз гомологикалық тәртіптің көшірмесі емес.

Жаратылыстану ғылымдарындағы зерттеу объектілері біртекті болғаннан

гөріәртектіліккежақын.Білімніңмақсатыағашнемесекартасияқтызаттар

болаалмайды.Бұл,жеңілдетіпайтқанныңөзінде,ықтималматематикалық

модельғана.

Болжалды оқырман (implied reader). Жазушы шығарманы қабылдай

алуғабілігіжетедідепсанайтынбелгілібіроқырмантүрінайтыпотыр.

Бриколаж (bricolage). Антрополог Клод Леви-Стросс бұл ұғымды

логикалықтұжырымсекілдібарыншақатаңәдістіңорнына,білімдіәртүрлі

ұсақбөліктерденжинастыруәдісінсипаттауүшінойлаптапқан.

Гегемония(hegemony)–мәжбүрлеунемесекүштіңәсеріменемес,мектеп

пен шіркеулер арқылы жүзеге асатын «жұмсақ» күш (soft power).

ИталиялықмарксистА.Грамшидіңпікірінше,қоғамдағыбилеушітопүстем

жағдайынтікелейкүшкежүгінуарқылыемес,оныңорнынабіліммендін,

демократия (теңсіздікті қолдайтындарды таңдайтын), саяси механизмдер,

түрмеге экономикалық құрбандарды жабуды моральдық ұстаным көрінісі

ретіндеқарастыратынсотмеханизмдеріментабыстеңсіздігінтуындатып,

қоғамдағы үстем таптарды қалыптастыратын «еркін нарық» сияқты

экономикалық механизмдер арқылы сақтап қалды. Үстемдік жүргізу күш

қолданбастан, иландыру арқылы болады, яғни білімділер мен ақылдылар

өздерініңүстемекенінмойындатады.

Гейз(gaze). Кинотеориясындабұл гетеросексуал әйелдіңгетеросексуал

ер қалауының скопофилиялық (бақылауды ұнататын) объектісі

саналатынын сипаттайды.Гетеросексуал әйел гетеросексуалер үшін бала

кезіндегі анасына ұмтылу ниетінің, кастрацияға парапар үрейдің

қарымтасынтолтыратынфетишкеайналады.Скопофилиягетеросексуалды

ерлердіңкастрацияықтималдығынан«бастартуына»,яғнисексуалдыкүш

сезімін жоғалтуды болдырмауына мүмкіндік береді. Оның анасына деген

қалауыфетишкеорынбереді,бұланасыныңойсырағанорнынтолтырады

да,осыфетишэкрандағыгетеросексуалдыәйелбейнесіболады.

Генотип (genotype) – aғзаның тұқым қуалаған генетикалық құрамы. Ол

ағзаның қоршаған орта әсерінен және генотиптің даму барысындағы

өзгерістердіңнәтижесісаналатынсоңғыформасы–фенотиптенөзгеше.

Герменевтика(hermeneutics)–көнемәтінтілінқазіргітілментүсіндіріп,

қайтажүйелеудібілдіретінинтерпретацияныңөзгебіратауы.

Гетероглоссия (heteroglossia). Михаил Бахтиннің айтуынша,

диалогизммен байланысты тілдік қолданыстың көп түрлілігін білдіретін

бұлтерминромандықдискурстыпоэзиялықдискурстанажыратады.

Гетеронорматив,гетеронормативтік(heteronormative,heteronormativity)

– барлық мәдениет гетеросексуалдықты қалыпты жағдай әрі норма деп

есептейді. Мұндай пікірлер өмірдің, тілдің, мәдениет пен ойдың барлық

аспектілеріндекөріністапқан.

Гетеротопия (heterotopia) – Мишель Фуконың лагерь, казарма немесе

түрмелер сияқты әлеуметтік қатынастар мен тәжірибелердің алуан түрі

кездесетінқоғамнантыскеңістіккеқатыстықолданғантермині.

Гибридтік (hybridity) – диалогизм мен гетероглоссияның байланысы

дискурстардыңбір-біріменқалайастасып,өмірдеде,шығармададақандай

жолменбірігіпкететінінанықтайтынтермин.Гибридтідискурсдегеніміз–

дискурстыңбасқадискурстыөзінеқабылдап,оныменбірігуі.Оғанмысал

ретіндеадамныңойыменісінажуалайтынсатираныайтуғаболады.

Гиперреал (hyperreal) – музей немесе тақырыптық саябақтар сияқты

шынайыөміргеқаттыұқсайтынмәденимекемелердісипаттайтынтермин.

Гомосоциал (homosocial) – Ив Седжуиктің гомосексуал ер адамдар

арасындағыұйымдасқанқарым-қатынастыбілдіретінтермині.

Дазайн(dasein)–болмыстың(being)неsein-ніңжалпыкүйіненгөріжеке

адамның тұлғалық тіршілігінің ерекше халін білдіретін Мартин

Хайдеггердіңтермині.

Деконструкция(deconstruction)–ХХғасырдағыфранцузфилософыЖак

Деррида ойлап тапқан сыншылдық әдіс. Деррида метафизикалық

философияөкілдерішындықдепсенгенәртүрлібағыттарғаталдаужасады.

Ол метафизик философтардың мінсіз және алынбас шек немесе идеал

(мысалы, санадағы таза формалды идея) орнатып, осы мінсіз идеал

айналасындабір-бірінеықпалдасәрітәуелдітерминдершегіндегіэтикалық

жәнеонтологиялықайырмашылықтардантұратыниерархиялықаксиология

құрғанын анықтады. Сондықтан бар болу (presence) шындықтың өлшемі

ретінде оған дейінгіден жақсырақ және жоқ болудан (absence) жоғары

тұрады.МетафизикалықфилософияПлатоннанГуссерльгедейінадалдық,

бекзаттық, сергектік, табиғилық, толымдылық, мән, өздігінен анықталу,

адамгершілік,мейірімділік,ұстамдылықсекілдіжағымдықұндылықтарды

жәнесананыңақиқатқадегеншынайыұмтылысынаақиқатемесжағымсыз

құндылықтарды, яғни технология, көрініс, болмау, өлім, айла, қайталау,

айырмашылық, қойылым қою т.б. теліп қойды. Деррида бұл

иерархиялардыңсынипайымғатөтепбереалмайтынынаңғарды.Расымен

де, жағымсыз терминдер жағымды терминдерді терминдердің бірде-бір

иерархиясы мүмкін болмайтындай қамтиды. Мысалы, тіпті жалғаннан

(ақиқатеместен)өзгешеақиқаттуралыайтуүшіндеәуелідифференциация

жасауқажет.Сондықтанақиқаттыдифференциациядантыстүсінумүмкін

болмаса,айырмашылықтыақиқатқатәнеместерминдеугеболмайды.Дәл

осыған ұқсас, Деррида, Эдмунд Гуссерль сияқты философтар ақиқатты

тілдегімағынамеханикаларынақатысыжоқформалдымінсізидеяретінде

анықтаса да, әсіресе қайталау ақиқат идеясына соншалықты жағымсыз

сипат телісе де, ақиқатты кемел идея ретінде анықтауға қажетті деп

түсінгендерін аңғарды. Мінсіз ақиқат мәңгілікке ұласу керек. Яғни оны

қайталап отыру қажет. Ал әр қайталау санада жанды бар болу ретінде

алынған және белгінің кеңістіктегі қалыбынан жаттанған күйде болатын

толыққанды ақиқат идеясына, болмашы түрде болса да, кеңістіктік

айырмашылық енгізді. Метафизикалық дәстүрдегі ақиқатты анықтайтын

барлық мінсіз шектерді немесе трансцендентті құндылықтарды шығарып

тастауға болатынын көрсетуге болады. Олар өздері түсінуге және

сипаттауға ұмтылған күрделі һәм әмбебап қатынастардан тысқары өмір

сүреалмайды.

Дене (body) – гендерлік режимдегі перформативтің мәдени ықпалы

немесе адамзат мәдениетін қалыптастырушы биологиялық ағза. Немесе

осыекеуіде.

Денотация/коннотация, тура/ауыспалы мағына (denotation/

connotation). Денотация – тікелей сөзге телінген тура мағына, ал

коннотация – ауыспалы мағына. Журнал мұқабасындағы африкалық

сарбаздың «тағзым ету» ишарасы секілді айрықша әрекеті, бір жағынан,

французотарлықбилігіалдындағыафрикалықсарбаздыңқұрметкөрсетуі

болыптанылса,шынмәнінде,ол–отарлықөктемдіктіңкөрінісі.

Диалектика (dialectic). Георг Гегель анализдің диалектикалық әдісін

жасады. Классикалық грек диалектикасы нақты жағдайдан («Сократ –

адам»дегенсияқты)тұтаснемесеәмбебапбайламға(«өлмейтінадамжоқ»)

ұласатын, содан кейін оларды синтетикалық пайымға біріктіретін

(«Сондықтан Сократтыңдаөлімі – ақиқат») дәлелдер түрінен құралатын.

Тұжырымалдыңғыпайымдардыңқажеттілогикалықсалдарыболыпкеледі

және олар бір-бірімен әмбебаптығымен де, өзіндік ерекшеліктерімен де

үйлеседі. Гегель ақыл-ой да ақиқатты анықтау кезінде дәл солай жұмыс

істейді деп ойлаған және ол әлеуметтік тарих пен материалдық әлем де

логикаға сай деп түсінген. Философиялық ақиқат нақты әрі ерекше

(Гегельше, «анықталған») пікірлерден басталады да, одан әрі бастапқы

қарапайым сөйлемдерде айтылған жалпы немесе әмбебап идеялар

бағытымен қозғалады. Соңында, логикалық эволюция процесі арқылы

ерекшенақтыалғышарттардыжалпыжәнеәмбебапидеяларменбіріктіріп,

ақылсинтетикалықпайымғаұласады.

Мысалы, Гегельге дейін эмпириктер сезімдік қабылдаулар ақылға идея

құрудыңалғышартынжасайды деп есептеген. Олардыңойынша,еңәуелі

сезімкелген.АлИммануилКантақылдыңжанамарационалкатегориялары

оған сезімдік тәжірибені түсінуге көмектеседі деп қарсы шыққан. Бұл

жерде ақыл бірінші тұр. Гегель екеуін біріктірді. Гегель «Рух

феноменологиясын» сезім тәжірибесінен бастайды (біздің әлемді

күнделікті қабылдау әдісіміз). Оның ойынша, сезімдік тәжірибе

классикалық логикадағы нақты, ерекше пайымдауға ұқсайды. Бірақ

осындай қарапайым бақылаулар сияқты оған бір нәрсе жетпей тұрады;

жеке өзі толымды бола алмайды. Бұл олай еместігі (яғни оны жоққа

шығаратын)жайлыәмбебапидеяныңқажетекенінбілдіреді.Ерекшежәне

нақтыболуүшіноләмбебапжәнеабстрактіліболмауыкерек.Терістеукез

келген анықтамада, кез келген ерекше, нақты пайымдауда тұспалданады.

Сөйтіп,әмбебаптықақылменқабылданғаннақты,белгілі,ерекшеқабылдау

түрлерінбірегейлендірушімаңыздыкомпонентболады.Қабылдаусезіміөз

алдынатолымдыболаалмайды.Адамның когнитивтітәжірибеденжинап-

тергені тек бұл ғана емес. Ондай жағдайда әмбебаптық адыра қалар еді.

Бірақәмбебаптықтысаралапқарарболсақ,ондасоғанұқсастерістеупайда

болады: әмбебаптық тым абстрактілі; оған нақтылық пен ерекшелік

жетіспейді. Әділдік идеясы – оны қоғамда шынайы ететін нақты заңдар

мен сотсыз бос әңгіме. Сондықтан, Гегельдің айтуынша, ақиқат пен

білімніңмінсізидеясы–әмбебапабстрактіліидеяменнақты,айқындалған,

ерекше жағдайлардың бірігуі. Мысалы, әділдік шынайы ақиқаты

абстрактілі, әмбебап идеялардан және идеалды әрекетке айналдыратын

нақты,айқындалған,ерекшезаңдарменсотүкімдеріненқұралады.Олосы

идеяларды мәдениетте, қоғамда, эстетикада, саясатта және адамзат

тарихына қатысты қолдануды жалғастыра берді. Адамзат қоғамының

түзілуіқарапайым,нақтылогикалық пайымдардыңэквивалентінен бастау

алады. Бұл ас-ауқатпен және баспанамен байланысты. Бірақ дамуының

шегіне қарай адамзат қоғамы өз конституциясына әмбебап идеяларды

кіріктіругеқабілеттіболадыда,нақтылықпенәмбебаптықтыүйлестіретін

заңдарында үкімет және әділдік идеяларын дамытады, аталмыш заңдар

адамзатқоғамыныңтіршілікетуінемүмкіндікбереді.

Карл Маркс диалектикалық әдісті капитализмге талдау жасау үшін

пайдаланды. Олкапитализмде дәлсоллогикалыққажеттілікпайымымен

(қарапайым пайым түрлері міндетті түрде әмбебаптыққа ұласады дегенге

басымдық берді) сипатталады деп есептеді. Жұмысшылар мен

капиталистербір-бірінжобалапайқындайтынлогикалықпайымдаусекілді

(жұмысшы болу дегеніміз капиталист болу дегенді білдірмейді). Бірақ

Маркс қарым-қатынастың логикалық пайымға сай дамитынын және

соңында жұмысшылар жалдамалы еңбектің шектеуінен құтылып, байлық

барыншатеңәріәділбөлінетінжаңаәлеуметтікәмбебаптыққажетуіүшін

логикалықтұрғыдадамидыдепесептеді.Олбұлидеалды«коммунизм»деп

атады.

Диалогтік, диалогизм (dialogic, dialogism). Орыс сыншысы Михаил

Бахтин бұл терминді романдардағы әрқилы тілдесу, сұхбаттасу

ерекшеліктерін сипаттау үшін қолданған. Романдарда қоғамның әртүрлі

тобындағы кейіпкерлер болады және олардың әрқайсысы әртүрлі

диалектілерді, сөз саптауларды романның дискурсына енгізеді. Мысалы,

романда заңнама дискурстары, гендерлік дискурстар, шағын әлеуметтік

топтардың әртүрлі дискурстары сияқты сан алуан сөз қолданыстары

көрініс табады. Олардың әрқайсысы басқамен диалогке түседі:

сұхбаттасады, араласады, бетпе-бет келеді, өзара әрекетке түседі т.б.

Романның мазмұндық болмыс-бітімі осы тілдесулер барысындағы

диалогтік қарым-қатынастан құралады. Бахтин романның осы тілдік сан

алуандықтан тұратын мазмұндық ерекшелігін поэзияның лирикалық

қаһарманының жеке толғанысына, романтикалық-монологтік сипаттағы

поэзияғақарама-қарсықойды.

Диахрония/диахронды (diachrony, diachronic) – cөздің уақытша өзегін

сипаттайтынқұрылымдықлингвистикатермині.

Диегезис(diegesis)–әсіресекиноғақатыстыкөпқолданылатынинтерьер

хикаясы. Диегезис – ойдан шығарылған әлемнің ішкі интерьері мен сол

интерьердіңбейнесіне қатыстытермин. Көп жағдайда, фильмді талқылау

барысында сюжеттік оқиғалардан пайда болып, дыбыстық сүйемелдеуге

қажеттіәуенретіндеалынған(әйгілі«Касабланкадағы»фортепианолардың

әуен тізбегі сияқты) және «Біздің өміріміздің ең керемет жылдары»

фильміндегідей сюжеттік оқиғаларға сырттан қосылған музыка арасында

айырым жасалған кезде қолданылады. Бірі – интра-диегетик, екіншісі

экстра-диегетикболады.

Дезидентификация (disidentification) – экономикалық, идеологиялық

және гендерлік биліктің қазіргі тәртібі теліген субъективті бірегейліктен

бастартужәнеоныорнынантайдыру.

Дискурс (discourse) – заң, өнер немесе ессіздік сияқты көптеген

дүниелерге қатысты пікірлердің жиынтығы. Дискурстар қандай

ұйғарымның дискурста жоғары мәнге ие екенін анықтайтын аксиомалық

болжамдармен және жұмыс ережелерімен сипатталады. Дискурс ережесі

дискурстың заңды объектілерінің қандай екенін анықтайды. Мысалы,

Мишель Фуко ессіздіктің жылдар өткен сайын дискурста әртүрлі

анықталатынын көрсетеді.Бір дәуірлерде оләулиеліктіңбелгісі саналған.

Албасқабіржағдайдаауытқушылықдеп есептеліп,қоғамнаналасталып,

түрмеге қамалды. Фуко дискурстың ішіндегі мүмкін болатын

ұйғарымдардыреттейотырып,дискурстыңанықақиқатынсақтағанпікірді

қалыптастыруүшін ережелермен процедуралардыңжүйелі әрікелісілген

жинағынбілдіретін«дискурстыққұрылым»идеясыныңнегізінқалады.

Диспозитив(аппараттықараңыз).

Диссеминация (dissemination) – Жак Дерриданың әрбір әдеби

шығармадағы және кез келген тіл жүйесіндегі үздіксіз мағыналық

жалғастықты, таратуды білдіретін термині. Сондықтан мағынаның соңы

және мағынаның ең соңғы анықтамасына өту жайлы айту қиын, қалай

болғандада,келесібірмағынаға(белгіге)қатысты«із»қалады,бұлдаары

қарай жалғастырып алып кетуді немесе тағы бір тұжырымдауды күтеді.

Осылайшексізжалғасады.

Дифферанс, айырмашылық (différance, difference). Фердинанд де

Соссюр тілдердің бойында даралықтың жоқ екенін аңғарды. Тіл ішкі

бөліктерінің өзара қарым-қатынасынан құралады. Оның әрбір бөлігі тіл

жүйесіндегі өзге бөліктермен қаншалықты деңгейде байланысты

болғанынақарайбірегейліккеиеболады.Мұндайсалыстырмалыбірегейлік

түсінігі айырмашылықты нәсілдік және гендерлікдаралықтың өмірдебар

нормативті һәм иерархиялық идеалдарына қарсы балама ретінде қойған.

Бұл бағыныштылықтағы айырмашылықтың шығу тегін білмейтін

феминистерге, гендерлік, нәсілдік теоретиктерге қолайлы болды.

Айырмашылықтеориясытұрғысынаналғанда,«ақ»–сыртқатебу,кемсіту

сонымен бірге түсті жоққа шығарудың бәсең нормасы. Дәл солай,

айырмашылық тұрғысынан алғанда, «ақ» – түстің бір ғана реңкі

(өзгелерден спектр бойынша дараланатын) ал, негізінде, өзге кемшін

түстердің түрінің нормасын немесе стандартын жіктейтін абсолют жоқ.

Айырмашылық теориясына сәйкес, дәл осы секілді ұзақ уақыт бойы

жынысты түсінудің нормасы мен стандарты болған ер адамның

гетеросексуал даралығы адасу болады. Бұл – басқа гендерлік талғам мен

модуляциядан жоғары немесе бөлек тұратын норма, стандарт емес, бар

болғаны, түстердің спектрлері бойынша айырмасы жасалған

мүмкіндіктердіңбіріғана.

Жак Деррида философияның тұжырымдамалары мен идеялары біркелкі

дифференциаланады деп тұжырымдады: табиғат/мәдениет, физикалық/

технологиялық, бар болу/қайталау т.б. Әрбір негізгі тұжырым өзін

басқаның анықтауын талап етеді. Ол кеңістік пен уақыттың алғашқы

процесін анықтады, заттар бір-бірінен кеңістік тұрғысынан әркелкі

жағдайдаболса да, уақыттұрғысынан бір мезетте тіршілікетсе, олардың

толыққанды әрі тұтастай бар болуы солармен бір уақытта ақылдың

қабылдауын үнемі тежейді. Оның дифферанс дегені – белгілі бір

құбылыстыңақиқатынақатысты(түсініктіңсанадатолықжәнетұтастүрде

орнығуы)толыққандыжәнеақырғыанықтамажасауғамүмкіндікбермейтін

кеңістікпенуақыттағықозғалыс.

Жалған түсінік (misrecognition meconnaissance) – марксизмдегі

адамдардыңөздерітұрыпжатқаншынайыматериалдықжағдайдынеліктен

көрмейтінін сипаттайтын термин. Жұмысшы табының өмірін қолында

байлығыменкапиталыбарадамдартарапынанеңбектіқанаудыңформасы

ретіндекөрудіңорнына,осындайәлеуметтікжәнеэкономикалықахуалдағы

адамдарөмірлерін«еркіндік»дегенсипаттамаменқабылдайды.

Жалпы экономика (Шектелген экономикадан өзгеше) (general

economy) (as opposed to a restrained economy) – Джордж Батай ұсынған

терминдер.ЖакДеррида«Жазужәнеайырмашылық»еңбегіндедамытқан,

бұрын жабық боп келген (мәселен, бастапқы алғышарттары әдіс

түйіндерімен ақталған диалектика сияқты) және жүйелік философия

шектерінен философияның жүйелік сипатына күмән тудыратын (соңғы

түйіндер бастапқыалғышарттардыақтамайтындай)ерекшеліктерді табуға

болатынын зерттейтін Дерриданың деконструкциясы тәрізді

философиялықдискурстардықолданды.

Жанр (genre) – әдебиеттің комедия, трагедия немесе лирикалық өлең

сияқтыжалпысипаттамаларыменшарттарыарқылыанықталатынтүрі.

Жаңа критицизм (new criticism) – әдеби мәтіндерді әсіресе өлеңдерді,

олардың күрделі бейнелеу тәсілдерін, өлшемдерін т.с.с. егжей-тегжейлі

мұқиятталдауғамүмкіндікберетінұстаным.КлинсБруксжәнеУ.К.Уимсет

сияқты кейбір «жаңа сыншылдар» әдебиеттегі әлеуметтік әрі тарихи

мәселелерденгөрі«әдебишығарманыңөзімағынаныңбірден-біркөзіжәне

зерттеудің жалғыз нысаны» дегенді алға тартты. Олар әдеби

шығармалардың арнайы түрлері әсіресе өлеңдер, әдетте алдамшы рухани

бағыттасипатталатынжалпыламамағыналардыөзқалыбынасіңіріпалады

дептұжырымдады.

Жаттану эффектісі (verfremdungseffekt, ағыл. – allienation, effect) – ХХ

ғасырдағынемісдраматургіБертольдБрехтіңөзшығармаларыныңнегізгі

мақсатын сипаттау үшін ойлап тапқан термині. Дәстүрлі театр

көрермендерді кейіпкерлер және оқиғалармен етене жақындастыруға

тырысты.Ал,Брехт,керісінше,аудиторияныкейіпкерлерденаулақұстауға

тырысып, шығарманы кейіпкер әсерінен ада, оқиғаны объективті, тарихи

тұрғыданбағалапүйренугеүндеді.

Жаттану, реификация (entfremdung, ағыл. – allienation, reification) –

жұмысшы күшімен жасалған еңбек өнімін капитал қожайындарының

иеленуінбелгілеуүшінКарлМарксенгізгентермин.Жұмысшыларөздері

жасаған бұйымға бойындағы бар қуатын сарқа жұмсайды. Капиталистік

өндірістік қатынастарда бұл бұйымдар немесе тауарлар меншік иелеріне

тиесілі. Жұмысшылардың өмірлік энергиясы жаттанады, өзгенікі болады,

жаттың қолына өтеді. Өндірген сәтте олардан тартып алынып, меншік

иесініңнемесекапиталистіңменшігінеайналады.

Жаһандану (globalization). 1980 жылдары консерваторлар байлықтарын

ұлғайту үшін әлемдік сауданы шектеуді тоқтатуды қолдады. Жұмысшы

және отандық өнеркәсіп салаларын қорғайтын сауда ережелерінің алып

тасталуынәтижесіндетрансұлттықсауданыңжаңадәуірібасталды.Қазіргі

кезде тауарларды Мексика, Қытай және Вьетнам сияқты жерлерде өте аз

қаражатқа, жалақысы төмен жұмысшылардың күшімен өндіруге болады,

өйткені күнкөріс деңгейіндегі айырмашылық АҚШ сияқты өнеркәсібі

әлдеқайдадамығанелдерменсалыстырғанда,еңбекқұныныңосыелдерде

өте төмен екенін көрсетеді. АҚШ-тағы жағдайы бар адамдардың жұмыс

орындарын шетелге ауыстыруға, жұмыс күшіне әлдеқайда аз төлеуге,

сатылған заттардан соған сәйкес табыс тауып, әлдеқайда көп пайдаға

кенелугемүмкіндігітуды.ЖаһандануАҚШсияқтыелдердегіжұмысшылар

санының,табыстыңайтарлықтайазайып,күнкөрісдеңгейініңтөмендеуіне

себеп болды, сондай-ақ байлықты капитал ұстаушылардың аздаған

бөлігініңқолынашоғырландырды.Нәтижесіндетеңсіздікайтарлықтайөсті.

ДәлсолкездеҚытайсияқтыелдер«алғашретжәнедәлосысебептермен

жаңа халықаралық сауда жүйесінен көп нәрсені ұтқан жаңа тап, алпауыт

инвестор-өнеркәсіп иелерінің пайда болғанын» көрді. Қытай сияқты

елдерде жұмысшылардың күнкөріс деңгейі жақсарды, бірақ бұл АҚШ

сияқты елдердегі жұмысшылардың есебінен болды. Бұрын америкалық

жұмысшыларға төленіп келген жалақы енді қытай жұмысшыларына

төленетін болды. Байлықтың шығысқа қарай көшуі, сонымен қатар

байлықтыңқоғамныңжоғарғыбөлігінеқарайауқымдытүрдеауысуынада

себепболды.

Жеріну (abjection) – эгоның (тұлғалық «Меннің») тұтастық көрінісіне

қарама-қайшы жағдайда болатын дене тіршілігіне қатысты материалдық

құрсауды сана-сезімнен аластау әрекеті. «Жеріну» термині, сондай-ақ

тұлғалық менді (эго) қалыптастыру қажеттілігі туған кезде байланысты

үзудіталапететінанатәніненжерінугеқатыстыдақолданылады.

Жетіспеушілік (lack) – әуелгіде аталмыш термин объектілер қарым-

қатынасына арналған ағылшын психологиясында «басты олқылық» деген

атауды иеленді. Ал Жак Лаканбұл терминді(«manque a etre») тұлғалану

процесібарысындаананыңденесіненбөлінудіңнәтижесіндепайдаболатын

сезімдісипаттауүшінқолданды.

Идеализм(idealism)–қазіркөнерген,идеяларфизикалықәлемненбөлек

сферадаболадыдепсанағанфилософиямектебі.

Идентификация, бірегейлік (identification) – адамның «Мені» күшті

және еліктеуге лайық басқа адамдардың қасиеттерін ішінара өз бойына

дарытуарқылы қалыптасадыдегенФрейдтіңидеясы.Бірадам санасында

өзге бір тұлғаның мінсіз бейнесін жасап алады да, «өзін» осы идеалға

еліктеуарқылықалыптастырады.

Идеология(ideology)–КарлМарксүшінбилеушітаптыңбилікжүргізу

идеялары. Уақыт өте келе адамдардың экономикалық өмірінің өзгеруіне

қарай, байлық пен билікті әділетсіз бөлуді ақтап алатын идеялар да

өзгеріске ұшырады. Иерархия алдындағы борыштар сезімін мойындаған

ежелгі діни идеялар «ақсүйек» деп қабылданған әлеуметтік топтармен

бірігіп, қасиетті касталардың билігін заңдастырды. Кейін азаттық немесе

еркіндік идеялары саудагерлер мен өнеркәсіп иелерінің шағын тобына

байлықты шектен тыс жинауды заңдастырып берді. Француз философы

Луи Альтюссер идеологияны жеке даралық қасиеті деп сипаттады (адам

өзін капитализм ережелеріне бағындыратын мектеп, білім сияқты

институттар шеңберінде қоғам мен мәдениеттегі рөлдер мен тәртіп

ережелерін бойына сіңіруші етіп емес, иллюзияның арқасында барынша

еркінадамисубъектретіндесезінеді).

Икон (icon) – семиотик Чарльз Сандерс Пирстің таңбалық белгілерді

белгіленгензаттардыескетүсіруүшінқолданғантермині.Мысалы,карта

немесепортрет.

ИМҚнемесеидеологиялықмемлекеттікқұрылым(ISA orideological

state apparatus according). Луи Альтюссердің ойынша, идеология мектеп,

шіркеу және жұмыс орындары сияқты мекемелерге, адамдарға

капитализмнің үлгілі субъектісі болуды үйрететін инвестиция ретінде

құйылады.

Имманентті, трансцендентті (immanence, transcendence). Имманентті

болу деген бір нәрсенің ішінде болуды білдіреді. Философияда бұл –

материалдық әлемнің ішінде болу деген сөз. Трансцендентті дегеніміз –

тысқары немесе белгілі бір шектің ар жағында болу. Философияда бұл –

материалдықәлемніңсыртынданемесеоныңаржағындаболу.

Индекс,индекстік(index,indexicality)–істіңқандайдабіркүйінтікелей

көрсететін көрсеткіш. Мысалы, «қазір» деген сөз әңгімелесудің сәтін

білдіреді. Киім әлеуметтік топтың немесе мамандықтың көрсеткіші.

Соттыңкиімі–институттыбірегейліккөрсеткіші.

Интерпелляция(interpellation)–ЛуиАльтюссердіңтұлғаныңдаралығы

көбінесе экономикалық класс арқылы анықталатын капиталистік қоғамда

адамөзінжекетұлғаретіндеқалайсезінетінінсипаттайтынтермині.Жеке

тұлға ретінде мойындауға лайық «назар аударту» иллюзиясы, адамның

әлеуметтіктұрғыдананықталуытөменірекэкономикалықкластағырөлінің

айқындалуықтималдығыназайтады.Жекетұлғакедейболсада,өзінеркін

әрі бақытты сезінуі мүмкін. Сондықтан «жаңылыс танылған» біреу

капитализмніңқұрсауындатолымсызжекетұлғаәрідаралықрөліндеқала

береді. Адам тіршілігіндегі материалдық жағдайының шынайы орнын

байқамайды және оның орнына құлдықты жаңылыс түсініп, еркіндікке

балайды.

Канон (canon) – белгілі бір саланы таныту үшін көпшілік арасында

мойындалған әдеби туындылардың жиынтығы. Канон ұғымы

айналасындағыпікірталасәлітоластамағанмен,«КереметГэтсби»немесе

НеллаЛарсеннің«Жүріс»сияқтыбүгіндекөпоқылабермейтінсолдәуірдің

құнды кітаптары мен жоғары техникалық шеберлікпен әлеуметтік

мәселелерді көтеріп, философиялық өткір ойлар айта білген Джон Дос

Пассостың «Манхэттен трансфері» тәрізді қазір көп оқылатын және

кеңінен зерттелетін шығармалар арасындағы айырмашылық осы ұғым

аясындақарастырылады.

Капитал, капитализм (capital, capitalism) – иррационал тұлғалық

мүдденіадамзатісіндебіріншіорынғашығарып,қоғамресурстарыншағын

топтыңқолынажинақтауғамүмкіндіктуғызатынжәнекөпшіліктіңеңбегін

азшылықтың байлығын арттыруға ықпалдастыратын экономиканы енгізу

әдісі. Капитализм жұмысшыларды байлардың еркіне бағындыру

ұстанымына арқа сүйейді. Бұл бағынушылық идеология (нарықтың

бейберекет иррационалдығына ерік беретін «бостандық» сөзімен

бүркемеленгенидеология)сатылықайырмашылықтыкүшейтуүшінкәсіби

білім, формалды теңдік түріндегі теңсіздікті қалыптастыратын құқықтық

режим және полиция күші арқылы жүзеге асады. Капитализм «жеке

меншік», «бостандық», «жеке тұлға» сияқты әпсаналарға құрылған және

ақша, жол, тіл т.б. сияқты жеке экономикалық қызметтердің қоғамдық,

әлеуметтік, коммуналдық құрылымдарын жоюға мүдделі болады. Ал

антикапиталистік социалистер бақуатты өмірді қамтамасыз ету үшін

бағаныжүйеліжолғақою,еңбекақыныжеткілікті,жоғарыдеңгейгекөтеру,

экономикалыққарым-қатынасжариятүрдереттелетінжәнебасқарылатын

экономиканың өзгерісіне қол жеткізуге ұмтылады. Тұтастай алғанда,

экономиканың мақсаты – ат төбеліндей топты ғана байыту емес,

көпшіліктіңигілігіүшінеңбекету.

Карнавал, карнавалдық (carnival, carnivalesque). Әйгілі «Рабле және

оның әлемі» атты еңбегінде Михаил Бахтин Франсуа Рабленің

шығармаларындағы ортағасырлық мәдениетті жан-жақты зерделей

отырып, оның аяусыз ажуа мен ащы мысқылға толы «Гаргантюа және

Пантагрюэль» сияқты шығармаларының стиліне «карнавалдық» мәнерде

жазылған деген айдар тақты. Ол ортағасырлық карнавалдардың ажуалық

формалары мен троптарын имитациялайды. Ол дәуір мәдениетінде

ақыреттік өмірдің рақатына бөлену үшін тән ләззатынан бас тартуға

үндейтінкатоликшіркеуініңидеологиясыүстемболатын.Арғыдүниедегі

аспан патшалығында ләззатқа бөлену үшін сексуалды тән қажеттіліктері

тұсаулануы тиіс болды. Бірақ карнавал маусымында мұндай ресми қатаң

тыйымдар алынып тасталды. Адамдарға ойын түрінде болса да, тәндік

қалауларына шек қойылмады, шіркеу мәртебесін мазақ етуге және билік

құрып тұрған иерархияның бұғауын уақытша «сыпырып» тастауға

мүмкіндік берді. Рабле новеллаларында адам тәнінің материалды қыры

дәріптеліп, сол дәуірдегі билік өкілдерін аяусыз ажуаға айналдырды.

Сондықтан егер үстемдік құрып тұрған иерархияны ажуаласа, дене мен

тәнгесалынғантыйымдардыжоққашығарсажәнетабиғаттағыфизикалық

өмірдің циклды сипатын мерекелейтін болса, ондай әдеби шығармалар

«карнавалдық»элементтерденқұралғанболады.

Кастрация(castration).ЗигмундФрейдтіңайтуынша,барлықербаланың

есікірмегеншағындаанасыменжақындасуғадегенсезіміболадыжәнеол

адамзат қалыптастырған мәдени мәміле тезіне түскен кезде

тұншықтырылады, сол кезде бала зорлықпен кастрация жазасының

алдындатұрғандайүрейдібастанкешетінкөрінеді.ЖакЛаканбұлүрейді

семиотикалықтүсіндірмеменбұрыпәкетті.Олербаланыңбалиғаттықесею

рәсімдерімен бетпе-бет келуін біздің қазіргі өркениетте кім екенімізді

анықтайтын өмір сүру салтының рәсімдері (ат қою, рөлдер беру,

ережелергебойұсынут.б.)іспеттесмәденимәмілеменрәсімжоралғылар

патшалығынаөтуіменпарапарсанайды.Ербалаанасынадегенжақындасу

сезімінтұншықтырып,бейсанағаөтеді,ендіолсанағақолжетімсізболып,

симптомдар секілді белгі күйінде ғана қалады. s/S алгоритміндегі

белгілердің ортасындағы сызық (кіші s симптомға тең және үлкен S –

бейсананың эквиваленті) бейсананы түс секілді айқын симптомдардан

бөліп тұрғанға ұқсайды. Қалаулысының (анасы) жоқтығы – ер адамның

анасыменқиялындақайтажақындасудыіздеуінедейінгібарлыққалауының

мотиві.Символдықтәртіпкеенужәнетұншықтырылуғадегенқажеттілікті

қабылдау символдық түрде айқындалса да, кастрацияға жақын. Яғни ер

бала еркектік сексуалды қуаттың белгісі есептелетін фаллосқа қол

жеткізудіқұрбанетіп,мұныңәкеніңиелігіекенінмойындайды,«әкееркі»

еркек үстемдігі бағытындағы адамзат мәдениетінде оны анасынан

алшақтатады.

Конденсация (condensation). Бейнелі көріністер адам қиялында тұнба

тәрізді қоюланады немесе сезім мен ойдың әлденеше талшықтарын өріп

тұтастырады. Бір атау төңірегіне бірнеше бейсана себептер мен

референттердітоптастыруымүмкін.Фрейд бір кітаптағы құрғақжапырақ

жайлытүстеәйеладамныңесімі(«Флора»)меннемістің«бақ»сөзісияқты

көптегенреференттердіңқолданылғанынбайқаған.

Констатив (constative). Сөйлеу актісі теориясы бойынша, өмірдегі

өзгерісті көрсететін «сіздерді ерлі-зайыпты деп жариялаймын» деген

сияқтытілдікәрекеттер«перформативтісөйлеу»депаталады,алжайғана

белгілімағлұматтыжарияеткенмәлімдемелер(«Сіздерерлі-зайыптыларға

ұқсайсыздар»)«констативтісөйлеу»болады(Перформативтіқараңыз).

Констелляция (constellation). Вальтер Беньямин Барокко дәуіріндегі

немістрагедиясыжайлызерттеуіндесолдәуірфрагменттерінқазіргібіздің

жағдайымызғасайтұжырымдауғақарсышығып,дәуірфрагменттерінбір-

біріне қатысы тұрғысынан зерттейді. Бенжамин сол дәуірді анық

танытатын түсініктерге емес, оны түсінуге мүмкіндік беретін

фрагменттерге айрықша назар аударды. Сондықтан оның талдау әдістері

имманентті, тарихи және материалистік тұрғыда болды. Әдеби

шығармалардыдәуірдіңталқысынасалыпжіберудіңорнына(ДьёрдьЛукач

әдебиеттісараптаудатарихиматериалистікәдістіқолдануғабейімболған),

Беньямин біртұтас шоғырдың әрбір бірегей элементтерін жеке-жеке

зерттеді.

Контекст(context) – бір нәрсенің өмір сүретін және оның тұтас немесе

толық түсінігін қалыптастыруды қамтамасыз ететін айналасы немесе

қоршаған ортасы; көбінесе тарихи ортасы маңызды әдеби шығармалар

үшінқолданылады.

Контр-гегемондық (counter-hegemonic). Гегемония үстем жағдайға

қатысты қолданылады. Контр-гегемондық дегеніміз – үстемдікке немесе

биліккеқарсыәрекет.

Коэволюция (coevolution) – eкі ағза бір-бірінің эволюциялық дамуына

әсереткенкезде,паразитпенқожайынныңөзгеруінеқарай,біріекіншісін

өзараұтымдыжағдайдаэволюцияғаұшыратуы.

Көлемді нарративтер (grand narrative). Жан-Франсуа Лиотардың

«Постмодерн ахуалы» атты ұзақ баянынан бастап, бұл термин гуманизм

сияқтыадамзаттарихынхатқатүсірудеқолданатын«көлемді»баяндауларға

қатысты айтылады. Бұған қарама-қарсы шағын әңгімелер қатарына

жұртшылықтыңбелгілібіртобынбейнелейтін,гендерліказшылықнемесе

адамныңтүсінеқатысты,негізінен,ақгетеросексуалдыерлердібейнелейтін

шағынхикаяттаржатқызылады.

Куир(queer)–бастапқыда,1980жылдарыкуирсөзінкөпшіліккекеңінен

таныс гейлерден ажырату үшін қолданды. Ал қазір куир (queer) ұғымын

гендерлік «сұр түстің түрлі реңктеріне» (gray-scale variety) қатысты

қолданады.Куирдеп–гетеронормативтікәлемгежаткөрінетін,алолардың

өздерігетеронормативтікөмірсалтынакүмәнменқарайтынтоптыайтамыз.

Яғнисексуалдытәжірибеніңқұбылмалысипатыменгендерлікдаралыққа

қатысты олардың ұстанымы өзгеше. Куир теориясының негізгі идеясы

мынандай – куир азшылықтың жақтаушы мүшесі емес. Бұған қоса, куир

критицизмініңбіржобасы–гетеросексуалдымәдениеттіңоларүшінтеріс

саналатынгетеронормативтігінмансұқтау.Аләдебиеттегікуиркритицизмі

дегеніміз–баршаәдебимәтіндежасырынжатқан(барлықадамдаройында

да дәл солай) гетеросексуалды емес сексуалды және гендерлік болуы

мүмкін сипаттарды ашу. Психологиялық зерттеулер көрсеткендей, кейбір

адамдар белгілі бір деңгейге дейін куир және гетеросексуалды қалауға

қайшы келетін құштарлықты сезінеді. Дивергенцияны (алшақтықты)

шектейтінрепродуктивті нормалардысақтаудықамтамасызететінмәдени

заңдарды ұстанбаған кезде, гендерлік пен сексуалдық бұдан да еркін әрі

әртүрлі, көптүрлі және полисипатты болуы мүмкін. Қоршаған табиғат

әлемінде гетеросексуалды репродукция – азшылықтың формасы. Белгілі

бір деңгейде, куир – биологиялық норма, ал репродуктивті

гетеросексуалдық,керісінше,аберрация(ауытқу).

Кіші«а»объектісі(objetpetita)–ЖакЛаканныңбаланыңанақұшағында

болған кездегі нарцистік сезімін қайта қалпына келтіруге деген тілегін

сипаттау үшін ойлап тапқан термині. Мұндай тілек қашан да

метаформалық сипатта болады (қиялдағы объектінің орнында – анасы

немесе «үлкен А», анасы француз тілінде – аutre). Оның үстіне баланың

басқа қай тілегінің объектісі де дәл анасының құшағында болуға деген

ұмтылысына тең келе алмайды, сондықтан баланың тілегі әрдайым

қиялындағы бір-біріне ұқсас объектілерден құралған метонимия тәрізді

тізбекпен келесі метонимияға ауысып отырады (кеме «желкенге», бүтін

бөлшеккеайналғандай,«кішіа»(petita)объектісідетеканаға(аutre)деген

ұмтылыстыңбірбөлшегісекілдіғанаболады).

Қайтаанықтау,қайтаанықталған(overdetermination,overdetermined)–

санадағыоқиғаныңқалайшабірнешесебебіболатынынақатыстыЗигмунд

Фрейдтіңтермині.Фрейдтүстердісараптаукезіндетүскөрудіңсегменттері

әртүрлі қайнар көздерде келтірілгенін байқаған. Бұл термин, тұтастай

алғанда,«бірнешеретанықталған»дегенмағынадапайдаланылады.

Қалдық(remainder,incalculability).БұлтерминдіЖакДерридаалғашрет

«Глас»еңбегінде(1974)қолданды.Қалдықкезкелгенмәтінніңтолықжәне

тұтастай мағыналық есебінен тыс қалған семантикалық сілтемелеріне

қатысты. Өйткені мұндай есепке алынбай қалғандардың есепке алынбау

шегінде немесе шекарасында айырымы (дифференциация) жасалуы тиіс.

Бұл–«қалдық»құрылымдық,бірақоныигерумүмкінемес.Олесептентыс

қалады.

Қиялдағы, шынайы, символдық (imaginary, real, symbolic).

Психоаналитик Жак Лакан үшін эго (тұлғалық «Мен») деген – елес. Ол

өзінің шешімін бейсаналы түрде ұға алмайды. Дегенмен жат күштер

арқылы қалыптасқанына қарамастан, «эго» өзінің жеке жүріс-тұрысын

бейне бір тікелей бағыттап отырғандай көрінетін осы «даралық» деген

иллюзияны қолдайды. Лакан үшін мұндай иллюзия – «қиял». Өйткені

баршамыздың ішіміздегі «Менге» толықтай кірігіп кеткен иемденудің

алдамшы иллюзиясының күштілігі сонша – өмірімізді қалыптастырып,

қалауларымызды басқаратын бейсана күштердің «шынайы», терең

«құдығына» жанаса алмаймыз. Содан бері «қиял» термині кез келген

сандырақсекілдімәденижүйеніатауүшінжалпылықсипаталды.Мысалы,

«ұлттықмемлекетқиялы»сияқты.Лаканныңсөздікқорындағыкелесібір

негізгітермин–біздіңдаралығымыздықұрайтын жәнеөмірдегі рөлімізді

анықтап беретін әлеуметтік-мәдени саланың белгілеріне қатысты

«символдық» термині. Ер бала анасына қатысты қалауын әкесінің

кастрациясынан қорқып, анасымен сезінген одақты құрбандыққа шалуды

үйреніп, бейсана ерік-күшін тұншықтырып, оны белгімен алмастырған

кезде (әрдайым діттелген нысанның жоқтығын көрсететін белгіге

айналады) символдық тәртіп алаңына кіреді.Оның өмірі енді осы одаққа

қол жеткізуде ешқандай табысқа жетпеумен, белгіден белгіге дейін

метонимия және метафора айналасында өткен сағынышты мұңмен, яғни

белгіден шынайы объектіге ешқашан өтпеумен, jouissance немесе шат-

шадыман күйде анасымен қауышуға ұласуымен айқындалады (әйелдер

тәжірибесіне қатысты мұндай салыстыру моделін Лакан жасап шыққан

жоқ).ФрейдпенЛаканныңайтуларынша,символдықүлгі,соныменқатар,

бәріміз айналысып жүрген психикалық тұншықтырудың да моделі.

Әлеуметтікәлемдеқалыптыережелергебайланғанжүріс-тұрыстәртібімен

өмірсүруүшінбізләззаталуғадегентүйсігіміздіжәнезорлық-зомбылыққа

деген ниетімізді тұншықтыруға көніп, орындауға тиіспіз. Мұндай

тұншықтыру,Лаканныңойынша,символдық,өйткенібелгінемесесимвол

белгіленген нысанның жоқ екенін білдіреді. Белгі дегеніміз – сана мен

бейсана(психикамыздағытұншықтырылған элементтерорналасқанорын)

арасындағы айырмашылықты көрсететін модель. Сонымен қатар, бұл –

тұншықтыруды жүзеге асыратын механизм. Өйткені өмірімізде белгілер

менсимволдарғаназарымыздыбағыттапөтеміз.Оларбіздіңқалауымызды,

үрейімізді, сағынышты мұңымызды шағылыстырып көрсететін айна

іспеттес.Нақтыбіркөліктіменшіктеуәрекетініңөзібізсаналытүрдеқол

жеткізеалмайтын,солүшінтұншықтырылғанэлементтерменсипатталатын

эмоциялықкүйдіңсимволынаайналады.

Қоғамдық сала (public sphere). Юрген Хабермастың бұл термині

азаматтардың қоғамның саяси қимыл-қарекетіне ықпал ететіндей межеде

талқылауменпікіралмасуғақатысатынқоғамдықталқысаласынақатысты.

Хабермас мұның пайда болуын Батыс Еуропадағы жаңалықтарда, кофе-

мейрамханалар мен журналдарда т.б. орындарда қоғамдық талқылаулар

ерекшебелеңалғанХVІІІғасырдыңсоңынажатқызады.

Құзыреттіқауымдастық(interpretivecommunity)–белгілібірәдебиетті

түсінуге құзыреті жететін немесе ерекше біліктілігі бар және оқулары

мәтінді тиянақтауға көмектесетін оқырмандар тобы. Оған мысал ретінде

Милтонның «Жоғалған жұмағының» (Paradise Lost) алғашқы басылымын

алсаболады.

Құрама (assemblage). Жил Делөз бен Феликс Гуаттари бұл терминді

бірегей әртекті элементтер біріктіретін болмыс түрін атау үшін ұсынған.

Біздіңденеміздеақыл-ойымызсияқтықұрама(Assemblage).

Логоцентризм (logocentrism). Бұл терминді Жак Деррида

батысеуропалық философия дәстүрінде ақылды ақиқаттың өлшемі ету

үрдісін сипаттау үшін қолданған. Платоннан бастап Гуссерльге дейінгі

идеалистік дәстүрде ақыл немесе логос жаттанған ақиқатты таза идея

ретіндетануғақабілеттібопсуреттеледі.

Матерализм(materialism)–материалдықәлемнентысешнәрсе,әсіресе,

руханиәлемжоқдегенфилософиялықұстаным.

Мәдени капитал (cultural capital) – әртүрлі экономикалық таптарда

туындайтынсимволдықтауарларменартықшылықтар(мысалы,таңдаулы

білімтүрініңбірінигеругеқолжеткізусияқты).ПьерБурдьеніңайтуынша,

бұл тауарлар қаржылық капитал сияқты әркелкі дамиды және бір

әлеуметтік-экономикалық тапты, оның белгілі бір эстетикалық шешімді

қаншалықты жақсы қолданғандарына қарай, екіншісінен ажыратуға

көмектеседі.

Мәдени материализм (cultural materialism). Раймонд Уильямс бастаған

бұләдебизерттеулерқозғалысыбарлықназардынақтыәдебиеңбекпенол

өмірсүріпжатқанмәденитарихқааударды.Бұл–материалистікұстаным,

өйткені ол жұмыс, сондай-ақ экономикалық таптардыңшынайылығы мен

олардың өмірімізге әсері тәрізді іргелі физикалық элементтер және өмір

процестеріне қатысты марксистік ұстанымға жақын. Өзінің әйгілі

зерттеулеріндеУильямселдегіжағдайғабайланыстынемесесоғанқатысты

жазылған ағылшын әдебиеті мен қала өміріне қатысты әдебиеттердің

арасындағыайырмашылықтықарастырды.

Мәтін,мәтіндік(text,textuality).ЖакДерридаадамәдебиеттегімәтіннің

мағынасынаұласып,айтылғандүниеніңсоңынажеткенде,әдебимәтіннің

сөздік құрылымынан шығармадағы идеяға немесе шығарманың мәніне

немесе референтке (мысалы, автордың өміріне) өтер болса, фактілер

текстураның бір түрінен екіншісіне, референттің бірінен екіншісіне өтеді

дегенді алға тартты. Біз мағыналық процестер мен құрылымдар әдеби

шығарма шеңберінде ғана аяқталады деп ойлаймыз, ал оның сыртында

тұрған дүниелерді «шынайы», «мәнді», «материалды», «тарихи»,

«әлеуметтік»,«семантикалық»,«концептуалды»және«биографиялық»т.б.

деп ойлаймыз. Бірақ сыртқы әлемдегі бұл заттардың барлығының әдеби

мәтіндегі текстурадан ешқандай айырмасы жоқ өзіндік текстурасы бар.

Олардыңбарлығымәтіндегідейбір-біріменбайланыстыжәнеәрқайсысыөз

кезегінде сыртқы көрінісі үшін маңызы зор тағы бір бөлшекпен

байланысып тұрады. Әлем әдеби мәтіннен өзгеше емес. Оның

текстологиясы бар. Біз дифферанциалды қатынастан өте алшақ кейіпте

санамызда ғана өмір сүретін «шынайы» ақиқат бар деп ойлаймыз. Бірақ

бұл–жаңсақтүсінік.

Медиация (mediation) – диалектикаға сәйкес кез келген ақиқатты тану

үшін оны басқа бір ақиқатпен салыстыру. Адам санасы ақиқатты тек

шектелген түрінде қабылдайды (немесе өздігінен қабылдайды).

Диалектикалықталдауғасәйкес,ақиқатбасқабірақиқатпенсалыстырғанда

немесебасқабірақиқаттытерістегенкездеғанабірқасиетіненекіншібір

қасиетке ие болады (медиацияға түседі). Мәселен, сот отырысының

бөлмесі бір қарағанда қарапайым бөлме болып көрінуі мүмкін, бірақ,

шындығында, ол бөлмеде заң құжаттары бар, өзіндік қалыптасқан

принциптеріментұжырымдарыбар,солзаңдарментұжырымдардыжүзеге

асыратын өзіндік тұтастай қоғамы бар, яғни бөлме солар арқылы бір

қасиеттен екінші бір қасиетке ие болып отыр. Гегельдің ойынша, біз кез

келген ақиқатты тек жалпы әрі тұтастай сипатта түсінугеқабілеттіміз: ол

ақиқаттытекбірқасиетіненекіншібірқасиетінеөткендеғанатолықтүсіне

аламыз.

Металепсис (metalepsis) – себеп бойынша ықпалға берілу. Мысалы,

кедейліккөптегенадамдардыңкрахмалменқанттанжасалғантағамдарды

шектен тыс көп тұтынуға мәжбүрлеп, олардың толысып кетуіне себепші

болады. Ал бұдан соң консерваторлар кедейлерді парықсыз, жауапсыз,

құрдымға кетуіне өздері себепкер, кедейлікке лайық деп сипаттайды.

Олардың дене тұрқы моральдық ұстанымдарының жоқтығын көрсетеді.

Сөйтіп, кедейліктің салдары оны ақтап алушы себепке айналады.

Керісінше,байадамдаржоғарыбілімалып,көпнәрсегеқолжеткізедіжәне

капитализмніңәртүрлісалаларынбасқараалады.Оларөмірдежолыболған

жандар ретінде тілге тиек етіледі. Бұл сәттілік олардың байлығын ақтап

алатын ретроактивті ықпалға айналады. Жақсыбілім нәтижесінде жеткен

кәсібиартықшылықтыңықпалыбайлықтыақтапалатынсебепболады.

Метафизика (metaphysics) – «Болмыс» деген не?» деген сияқты басты,

өзекті мәселелерді қарастыратын философия. Бұл, сондай-ақ, идеялар

материядантысөмірсүредідегентұжырым.

Метис (mestizo, mestizaje) – испан тілді байырғы халық пен ақ нәсілді

халықтыңбірегейлікэлементтерінбойынасіңіргенараласэтностықтұлға.

Метонимия/метафора (metonymy/metaphor). Риторикалық метафора –

затты алмастыратын бейне. Лингвистикада ол кез келген терминді

лингвистикалық тізбектің кез келген нүктесінде ауыстыруға мүмкіндік

беретін вертикалды өзекпен байланып тұрады. Метонимия – жақын

терминдергесілтемежасауарқылыжасалғанбейне.Лингвистикадаонысөз

таптарын бір-бірімен тізбекарқылыбайланыстыратын горизонталды өзек

депатайды.

Мимесис (mimesis) – шынайы өмірді өнерде немесе әдебиетте

имитациялау.

Модерн,модерндік,модернизм(modern,modernity,modernism).Әдебиет

тарихында Ренессанс дәуірінен кейінгі, 1500 жылдан 1750 жылға дейінгі

кезеңдіқамтиды.Оныромантизмалмастырды.«Модернизм»ХХғасырдың

басындағы Еуропада бәрін «жаңаша» жасауға ұмтылған, түрі жағынан,

мазмұны жағынан ХІХ ғасыр әдебиетінен әсіресе «викториандық»

парадигмадан түбегейлі алыстаған әдебиетке және әдеби қозғалысқа тән.

Кейбіреулер үшін бұл «қарабайыр» тірлікті зерттеуді білдірсе, біреулер

үшін журналистикаға жақын дағдыны, ал тағы біреулер үшін сана-сезім

формасын бірінші жақтан зерттей отырып, ХІХ ғасыр «реализміндегі»

үшінші жақтан әңгімелеу парадигмасынан алыстау болды. «Модернизм»

орта ғасырдан бергі тарихи кезеңде пайда болды. Cондай-ақ бұл кезеңде

капитализм мен өкілетті демократия институттарының дамығандығын,

биліктіңдінүстемдігіненқолүзіп,ғылыммензайырлырационализмгебаса

көңілбөлгенөмірсалтынаауысқанынайрықшаатапайтқанжөн.

Нарратология (narratology). Нарративті зерттеу Владимир Пропптың

«Ертегіморфологиясынан»басталды.Проппхалықертегілерініңсюжеттік

құрылымын зерттей келіп, олардың баршасына «қаһарманның сапарға

аттануы»,«алғашқыерлігінкөрсетуі»,«тосынсыйғаиеболуы»т.б.сияқты

cюжеттікэлементтерортақболыпкеледідегенқорытындығакелді.Әдетте

оқиғаның элементтері немесе «қызметі» дәл осындай ретпен құрылады.

1960–1970 жылдары Цветан Тодоров, Жерар Генет және Клод Бремонд

сияқтыеуропалықструктурализмсыншылары(структурализмдіқараңыз)

шығармабаянынзерттеудіжәнетеориялықтұрғыданпайымдаудыоданәрі

жалғастырды.«Тыңдаушы»немесебаяндаушыәңгімелепотырғанкейіпкер

әрекетіарқылынарративтіңнақтыэлементтеріайқындалды.

Негативтідиалектика(negativedialectics).T.Адорнофилософияәлемнің

ақиқатын жүйелі түрде анықтап беретін әмбебап тұжырымдаманы табуға

болады деген бағытты ұстанып кетті деп есептейді. Осылайша заттар

әлемінде өзіне тән қалыпта тұжырымдық мәнгебайланбай-ақ, дөңгеленіп

тұрған тіршіліктің шартты, материалды, дифференциацияланған қыры

құрбандыққа шалынды. Олардың тіршілігі даралық ретінде тұжырымға

сыймайды,түсіндірілмейді.Aдорнофилософиязаттардыңшартты,негізсіз

әрі күрделі материалдық шындығын қандай да бір тұжырымдамалық

түйінге,ортақзаңдылыққа,жалпыламасипатқанемеседаралыққатіремей

қарастыруғаденқоюытиісдепсанады.

Неолиберализм (neoliberalism) – еркін сауданың немесе «еркіндіктің»

(liberty)экономикалықдоктринасы,тұңғышретХІХғасырдабасымдыққа

иеболған(сондықтан«nео»делінеді)бұлдоктринамеркантилизмгенемесе

мемлекет яки үкімет билігі арқылы монополияларды пайдалана отырып,

экономиканың бөлшектерін басқаруға қарсы қойылды. Абсолютті еркін

экономикалықнарықдоктринасы1970жылдарықайтажандандыжәнеол

капитализмдімемлекеттарапынанреттеудіқысқартуға,отандықсалаларды

ғана қорғайтын тарифтер қабылдауға жол бермейтін халықаралық сауда

келісімдерін жасауға, жұмысшылар мүддесін қорғайтын кәсіподақ

қызметіншектейтініс-шаралардыазайтуғамұрындықболды.

Новум (novum). Эрнст Блохтың бұл термині қазіргі қоғаммен

салыстырғанда мүлдем жаңа дүниені сипаттайды. Әдетте, ғылыми

фантастика саласындағы ғалымдардың шығармашылығындағы утопияны

бейнелеуүшінқолданылады.

Нысаналы қарым-қатынас (object relations) – инстинкттер мен

әрекеттердіңрөлін төмендетеотырып,мұның орнынатұлғаныңқоршаған

ортамен әсіресе анасы секілді алғашқы қамқоршылармен қарым-

қатынасынаденқоятынпсихологиялықмектеп.

Оқиға(event)құрылымнанбөлек.Оқиғатекбірретжалтетіпкөрінедіде,

жоғалып кетеді. Оның болуы – тосын және қайталанбас төлтума. Ол

тұрақты емес. Керісінше, құрылым өзінше жалғаса береді, қайталанады

және тұрақты дамиды. Бұл түсінік постструктурализмнің бар болуы –

табиғатынан тұрақсыз және субъекті мен белгілі бір объектіні тану

жөніндегі дәстүрлі философиялық түсінікке жанаспайды деген

тұжырымның бір бөлігі. Олардың пікірінше, шындықтың өзі бірден

танылатынбарболуқұбылысыретіндепайымдалуымүмкін.

Оқшауланған егемендік (sovereign exception) – Джорджо Агамбеннің

ерекше жағдайлардағы – лагерьлер, түрмелер тәрізді оқшауланған

аймақтардағы – қоғамнан аласталған босқындар, баспанасыздар, жазаға

кесілгендерсияқты,егемендіаймақөмірінеқатысуданбастартқандарүшін

құқықпен байланысты заңды әрекеттер аясын қарастыратын, егеменді

үкіметтер құрылымын сипаттау үшін қолданған термині. Мұндай

аймақтағылардыңешқандаймәртебесіде,жалпықоғамөмірінеқатысыда

жоқ. Олар мінез-құлық ережелеріне негізделетін әлеуметтік тәртіп

енгізілгенге дейінгі тіршіліктің табиғи жағдайында өмір сүреді, былайша

айтқанда,«лыпасызөмірге»(barelife)түскен.

Оқырман зердесі (reader response) – әдебиеттегі оқырманның мәтінді

қалай қабылдайтынына ден қоятын және оқырманға немесе болжанған

оқырмандарғаұсынылатынмәтіндердіңаспектілерітуралытеория.Стэнли

Фиштің айтуынша, Милтонның «Жоғалған жұмақ» деген ұзақ поэмасы

оқырманды кейіпкерлерімен және оқиға желісінің тартымдылығымен

баурап алған. Поэма ғибраты тек идея ретінде ғана емес, оқырмандарды

оқуға, ойлануға және өздерін белгілі бір бейнеде сезінуге мәжбүрлеген

мәтінмен индукция әрекеті ретінде де берілген. Фиш барлық әдеби

шығармалар мәтіндегі оқырмандарға арналған толғамдарға адекватты

жауап беруге қабілеті жеткілікті оқырмандардың сауатты қауымдастығын

меңзейді деген ұстанымнан танбаған. Уольфганг Яусс әдеби мәтіндердің

оқырмандар қойған сұрақтарға жауап беретін және олқылықтарды

толықтыруғақатыстысұрақтарқоятын«босорындары»боладыдеген.Оқу

–динамикалық,интерактивтіпроцесс.РоманИнгартен«оқырманоныоқу

зердесіне, қиялына салып «нақтыламайынша», шығарма толық игерілген

болмайды» деп пайымдаған. Джейн Томпкинс сияқты басқа сыншылар

оқырмандарға әлеуметтік және тарихи тұрғыдан қарастыруға талпыныс

жасап, белгілі бір тарихи сәттердегі әдеби мәтіндердің пайда болуына

байланыстыоқырманзердесініңқалыптасуынзерттеді.

Онтотеология (onto-theology) – Жак Дерриданың діни сана-сезімдегі

ақиқатты заттарда немесе идеяларда болады деп айқындайтын

философиялық түсінікке атау беру үшін ойлап тапқан сөзі. Мұндай

сенімнің ерекшелігі мынау – барша «бар болуды» тудырып, оны

деонтологияландыратын немесе өзінен бұрынғы ешқандай қолдау мен

анықтамаға ие емес өзіндік заттың тұрақты сипат табуына кедергі

келтіретінкеңістікпенуақытқозғалысынқабылдамайды.

Онтология (ontology) – болмыс философиясы. Бұл көбінесе

трансформация,пайдаболу, өзгеріст.с.с.құбылыстардықабылдаудангөрі

оларғақұрылым,тәртіпорнатуғатырысатынконсерваторлықұмтылыспен

байланысты философия. Әлеуметтік құрылым нысандарының табиғатына

гендерлік даралықты телитініміз тұрғысынан келгенде,

«Онтологияландыру» сыни пікірталас тұрғысынан қарағанда, жағымсыз

мағынағаие.

Ориентализм(orientalism)–ЭдуардСаидтыңАнглиятәріздіотарлаушы

елдердегі Үндістан сияқты отарланған елдерге қатысты зерттеулер

жиынтығына байланысты қолданған термині. Бұл, сонымен қоса, жат

біреуді стереотиптер қалыбына салып түсінуге бейім ғылыми қатынасқа

кіріккенұстанымдарғадақатыстықолданылады.

Отаршылдық (отарлық), постотаршылдық (постотарлық)

(colonialism,post-colonialism).Еуропаелдерініңөзгеелдерменхалықтарды

жаулап алып, олардан қант құрағы, какао, отын және жануарлар терісі

сияқты табиғи ресурстарды алу мақсатында отарларына айналдыруы XV

ғасырдан басталады. XX ғасырдың аяғына қарай көптеген бұрынғы отар

ұлттар мен елдер тәуелсіздікке қол жеткізді. Отарлықтан постотарлыққа

дейінгі мәдени өзгерістерді зерделеу «постотарлық зерттеулер» деп

аталады.

Өзгешелеу(остранение;ағыл.–demiliarization,estrangement)– орыстың

формалист сыншысы Виктор Шкловскийдің поэзияның қабылдау мен

ойдыңқарапайымқалыптыүлгісінқалайбұзатынынсипаттайтынтермині.

Поэзия біздің ырғағымызды немесе әлемді әдеттегі қабылдау үлгімізді

күшейтеді де, таныс заттарды бейтанысқа айналдырады. Шкловский

Толстойдыңоқиғаныаттыңкөзімен,ойыменбаяндаустратегиясынмысалға

келтіреді.

Өзгешелік(alterity).Сөзбе-сөзаударғанда«өзгешелік»дегенгекеледі.Бір

нәрсежекемағынағаиеболуүшінбасқанәрсеменбайланыстаболукерек

дегенидея.Олардыңұқсастығысалыстырмалыболады.

Өзек, өзексіздендіру (center, decentered). Жак Деррида сияқты

өзексізденген постструктуралист ойшылдар философияның құндылықтар

жүйесінде өзек немесе діңгек іспеттес қызмет атқаратын елеусіз

нормалардың бар екенін байқаған. Оның еңбектері мұндай құндылықтар

жүйесіныдыратты,сондықтаннормаларды«өзексіздендірді».Олкөбінесе

философиялық мәтіндердің ұшығынан елеусіз сияқты көрінген метафора

сияқты элементтер тауып отырды, бірақ ол нұсқаған элементтер, шын

мәнінде,айрықшамаңызғаиеболды.

Өндірістік тәсіл (mode of production). Марксистер үшін әр қоғам –

өндірістік тәсіл. Ол алғашқы тұтыну заттарын өндіруді ұйымдастырудың

белгілі бір амалдарынан тұрады. Өндірістің көне тәсілдері құл еңбегіне,

ортағасырлық экономика сенім мен жауапкершілікке негізделіп құрылды.

Ал капитализм байлықты әділетсіз бөлетін жалдамалы еңбекке арқа

сүйейді,сондықтандаөндірістәсілініңэкономикалықтаптықжүйесіөзін

ұлғайтып,тұрақтыбопқалаберетінсекілдікөрінеді.Әрбірөндірістіктәсіл

рөлдер мен сыйақыны әділетсіз бөлуге негізделген және олардың

әрқайсысы осы әлеуметтік өндірістік қатынастармен анықталатын өз

алдынатаптықсипатқаие.

Паноптикон (panopticon). М.Фуко азаматтар мінез-құлық нормаларын

үйренетін және капитализм талаптарын қалтқысыз сақтау үшін

полицияның араласуын қажет етпейтін қазіргі қоғамды сипаттау үшін

түрменіңосындайидеалмоделінқолданған.Үлгіліпаноптикалықтүрмеде

күзетшілердің бірі Джереми Бентама камералардың көмегімен, барлық

тұтқынды кезек-кезек бақылай алады. Тұтқындар өздерін қай мезетте

бақылайтынын білмегендіктен, өздерін бақылап тұрғандай жақсы ұстауға

тырысты.Капиталистікқоғамдадабіздәлсолайайналамыздағықоғамның

нормасынасәйкескелетінережелердіүйренеміз,өзіміздібақылаймыз.

Парадигма, парадигматика (paradigm, paradigmatic) – лингвистикада

бір-бірініңорнынажүретінсөздержиынтығы.

Перформатив, перформативтік (performative, performativity) –

британдық философ Джон Остиннің «Сіздерді ерлі-зайыпты деп

жариялаймын» деген сияқты дүниеге өзгеріс әкелетін мағынадағы

тіркестерді атау үшін ойлап тапқан термині. Сөздер әлеуметтік

институттарды құрады. Ол осындай сөздердің ауқымды топтамасын

«сөйлеу әрекеті» деп атады. Соған сүйенген Джудит Батлер гендерлік

бірегейлікмәденигендерлікидеалдыдаралауғанегізделгенінатапкөрсетті.

Гендер, бір жағынан, сөйлеу әрекетіндегі термин мағынасының,

перформативтіидеалдыңжүзеге асуы;гендерлікбірегейліккетәнәрекетті

жүзегеасырады.

Постмодернизм (postmodernism) – тарихи кезең әрі

постструктурализмнің басқаша атауы. Екінші дүниежүзілік соғыстан

кейінгі АҚШ-тағы мәдени дәуірде суретшілер мен жазушылар жоғары

және бұқаралық мәдениет арасындағы шекараны бұзып (мысалы, «сорпа

банкаларын»дасуреткесалды),әртүрлістильдерменжәнеөнердіңәрқилы

тұжырымдамалық түрлерімен еркін тәжірибелер жасады. Әдебиетте

постмодернистік жазбалар әдеби техникаларға, бұралаң (сызықтық емес)

баяндаулар мен пародиялық әсіре бейнелеулерімен көзге ұратын

өзгешеліктеріменкөрінді.ОғанмысалретіндеТомасПинчонның«Лот49-

дыңкөзжасы»,ДжонБарттың«СеркебалаДжайлс»жәнеДонДелиллоның

«Ақ шуыл» шығармаларын айтуға болады. Кейбір марксистер

постмодернизмтерминінАҚШсияқтыдамығанкапиталистікелдердегідей

жаппай өнім өндіруден қаржылық капитализмге өтуді сипаттайтын

капитализмкезеңінатауүшінқолданады.Олардыңойынша,мәдениетосы

бірөтпелікезеңменастасыпкеттіде,маңызытөмендеп,барыншабаянсыз

қалыпқатүсті.

Постструктурализм (post-structuralism) – 1960 жылдардың соңынан

басталып,ғасырсоңынадейінжалғасқан,бұрынғыфилософиядағыбеделді

ақиқатты танудың дәстүрлі жолына балама ретінде семантикалық

мүмкіндіктерді белсенді ыдырату, дәстүрлі бірегейлік түрлерін жоққа

шығару,иерархиянықұлату,айырмашылықпенажырауғанақтыанықтама

берген француз ойлау жүйесіндегі қозғалыс. Оның басты қозғаушысы –

Жак Деррида. Оның батысеуропалық философияның негізгі

тұжырымдарының тұрақсыздығына қатысты алға тартқан дәлелдері

айналасындағы Ю.Кристева, Люс Иригарей, Элен Сиксу, Жан-Франсуа

Лиотар,РоланБартжәнеЖилДелөзсияқтыойшылдарғаайтарлықтайәсер

етті.

Реификация (Жаттануды қараңыз) (reification) – жұмысшылардың

бойындағы күш-қуатының еңбек арқылы капиталистерге тиесілі тауарға

қалай айналатынын білдіретін марксизм термині. Осылайша

жұмысшылардың күш-қуаты объектіге (res – заттар мен объектілерге

қатыстылатынсөзі)айналадыжәнебасқаадамдардыңиелігінеберуүшін

олардантартыпалынады.Жұмысшылардыңөмірінақтызатқаайналады.

Ризома (rhizome) – жер бедерінің астыңғы қабатында көлбеу жатқан

тамырлы жүйе. Жил Делөз бен Феликс Гуаттари мұны материалдық

шындықтыңқалайәрекетететінінжәнежазуісіқалайжүретінінсипаттау

үшінметафора ретіндеқолданған. Жазушындықтыңдіттегенінжинақтап

бермейді, оның орнына семантикалық, эмоциялық және материалдық

әсердіөрнектептаратады.

Сектораралық (intersectional, intersectionality) – әйелдердің,

гомосексуалистерменгендерліказшылықтыңжәнетүсібөлекадамдардың

маңыздыпікірлерініңсингулярлықеместігінежәнеқажеттібайланысымен

күрделілігіне назар аударатын феминизм мен сыни нәсілдік теорияны

талдаутәсілі.

Семиология,семиотика(semiology,semiotics)–таңбаларжәнеолардың

қалайжұмысістейтінінзерттеу.

Символдық тәртіп (symbolic order). Жак Лакан ақылымыз жете

бермейтін сананың елес кеңістігіндегі нарцистік, эгоның тұтастық пен

кемелдік ауқымын тежеп отыратын сезімдік қабылдауларға сергектік

танытып, төзім беретін инстинктер мен қозғаушы күштерден

(невротикалықсимптомдарсекілдімінез-құлықбелгілеріарқылыбілінетін

бұлқозғаушыкүштерменинстинкттерөмірсалтымыздықалыптастырады)

тұратын нақты физиологиялық табиғатымыз бен ішкі әлеміміз сыртқы

көрінісін табатын дүниені айтады және бірегейлігіміз бен өмір

салтымыздағысырттантаңылатыншарттар,қағидалар,рөлдерменүміттер

арқылы қалыптасатын символдық патшалық арасын ажыратып көрсетті.

Көрсетілген тәртіп бойынша, біздің мінез-құлқымыз жоспармен әрі

тыйымдармен,инцесткеқарсықағидаларменсырттантаңылғангендерлік

даралық шарты секілді рұқсат және табулармен шектелген. «Символдық

тәртіп» термині көптеген жылдар бойы сыни еңбектерде «қоғам жеке

тұлғаларға қалай әсер етеді?» деген мәселеге қатысты марксистік әрі

гендерліктеорияныңмоделіретіндеайналыстажүрді.Бертінкеле,әлемдегі

ақ нәсілді және гетеросексуалдық қалыптарға айтарлықтай сай құрылған

прокапиталистік тұрғындардың арасында тұлғаның өз орнын анықтауын

экспрессивті жолмен жеңілдететін һәм репрессивті (тұншықтыру) түрде

қиындататынсыртқыәлемэлементтерінсипаттауғадейінұласты.

Симулякр (simulacrum)–көшірмедегенмағынаныбілдіретінгрексөзі.

Жан Бодриар қазіргі мәдениет шынайылықты образбен алмастырған,

сондықтан соғыстың қасіреті мен сұмдығы адамдардың жанын ауыртып,

үрей туғызбайды дегенді алға тартты. Керісінше, бейнелердің

шынайыланып кеткені сонша – біз соғысты бұқаралық ақпарат

құралдарындағы бейне арқылы жете танимыз және сол арқылы

«әсірешынайы»әлемтүсінігіндамытамыз.

Синтагма, синтагматикалық (syntagm, syntagmatic) – cинтагма тілдің

сызықтық немесе уақыттық өлшеміне қатысты термин. Синтагма –

синтаксистік жүйемен құрастырылған сөз таптарының қатары, ал

синтагматикалық сөздердің синтаксис ережелеріне сәйкес қиысуына

байланысты.

Синхрондылық, синхронды (synchrony, synchronic) – лингвистикадағы

тілдің кеңістіктік өлшемі. Кез келген мезетте тұтас тіл нақты сөйлеу

барысындакөріністабады.Бұлтерминдиахрондыcөйлеужағдайындакез

келгенфункцияныатқараалатынмүмкіндіктердиапазонынадақатысты.

Спектакль (ойын-сауық) қоғамы (society of the spectacle) – Ги

Дебордың тоғышар тұтынушы образында көретін, қоғамның шынайы

тұншықтырушы сипатын таңғалыс сезімін туғызу арқылы көлегейлейтін

заманауикапиталистікқоғамбейнесіүшінқолданғантермині.

Спектр,спектрология(specters,spectrology).ЖакДерридаөзгеміндетті

түрдеөздігінендараланғаннемеседәлсондайболуытиісдегендібілдіретін

әдісті атау үшін енгізді. Өткен шақ қазіргі шаққа орнығады немесе ізіне

түседі,алқазіргішақболашаққабағдарсілтейді.Өзгекоммуникативтіден

бастап, психологиялыққа дейінгі әртүрлі тәсілдермен орнығып алады. Ал

феминистер гендердің материалдық тұрақсыздығын зерттеу үшін

«спектрология»терминінойлаптапты.

Структурализм(structuralism) – швейцариялық лингвист Фердинанд де

Соссюрдің идеяларына негізделген критицизм мектебі. Құрылымдық

лингвистика сөздердің сөз таптары ретінде қызмет етуіне мүмкіндік

жасайтын тіл бөліктері арасындағы қарым-қатынасқа ден қойды.

Құрылымдық-әдеби сыншылар әдебиетті де тіл тәрізді бөлшектер

арасындағы қарым-қатынас арқылы әрекет ететін жүйе ретінде

қарастыруды жөн көрді. Мәселен, нарративті көркем шығарманың

диахрондынемесеуақыттықжәнесинхрондынемесекеңістіктікөзегібар.

Баяндаудың әр сәті мүмкіндіктердің біреуін таңдаудан тұрады (бұл

таңдауды, былайша айтқанда, парадигмалар жиынтығы деуге немесе

ықтималәрекеттерарасындағынұсқалартобыдеугедеболады).

Субалтерн(subaltern)–үндітанушығалымдардыңсолелдегібағынышты

халықтардың төменгі касталары мен әлеуметтік тап мүшелерінің

сипаттамасынжасауүшінойлаптапқантермині.

Таңба, таңбалаушы, таңбаланушы (sign, signifier, signified). Таңба –

мақсаты мен функциясы басқа бір дүниеге бағытталып тұратын

белгілеуші.Барлық тіл дыбыс пен жазу символдары секілді таңбалардан

тұрады. Швейцариялық лингвист Фердинанд де Соссюр вербальды

таңбалардыңекітүрліаспектісінажыратыпкөрсетеді:таңбалаушынемесе

дыбыстық бейне және таңбаланушы немесе менталды тұжырым. Тілдегі

барлық таңбалар еркін, бұл дыбыс кез келген дүниеге бағыттала алады

дегендібілдіреді.«Ағаш»(Tree)сөзімаңыраптұрған,жүнібартөртаяқты

мақұлықтыбілдіруідемүмкінеді.Сондықтанкезкелгенмағынашартты,

мәселе келісімде жатыр. Тілдегі барлық таңбаның функциясы мен

мағынасыболады.«Қой»(sheep)сөзініңмағынасыменқызметібасқаемес,

дәл осы жануарды білдіруге арналған. Басқа тілдердегі басқа таңбалар,

мысалы,французтіліндегі«mouton»сөзініңдеосындаймағынасыбаржәне

дәлосындайқызметатқарады.Барлықтаңбалаушыментаңбаланушыөзіне

жақын элементтерден айырмашылығы айқындалып, даралық сипатқа ие

шынжыр бойында өмір сүреді. «Тегіс» (flat), «егеуқұйрық» (rat) және

«мысық» (cat) тілде бір-бірінен айырмашылығына қарай даралыққа ие

болады. Олар жеке; даралық функционалды және мағыналық дарытатын

тілдік қатынастың тұтас жүйесінсіз мағынасыз болып қалады. Бұл –

«диакритикалыққағида».

Тарихи материализм (historical materialism) – адамзаттың өмірі тарихи

уақыттаөтіпжатқанфизикалықпроцессретіндежақсытүсіндіріледідеген

марксистікидея.Материалистіктүсінікадамзаттыңболмысынсипаттайтын

нақты әлеуметтік, саяси және экономикалық шарттарға басымдық береді.

Бұләдісадамзаттарихыменқоғамын«еркіндік»немесе«азаттық»сияқты

идеялардыңжүзегеасуыретіндекөрсететінидеалистікұстанымнанөзгеше.

Мұндай идеялар әлеуметтік болмыстың әсіресе марксистер үшін

жұмысшыларды еркіндігінен айыратын, жалақы құлдығының формасы

саналатынкапитализмкезіндеәлеуметтіктіршіліктіңнақтыформаларымен

қарама-қайшылыққатүседі.

Тауар (commodity) – Маркстің еңбекпен жасалатын өнімді белгілеген

термині. Мысалы, капитализм кезіндегі базарда сатылатын аяқ киім. Ол

шикізат тауарларын тек нарықтық айырбасқа негізделген пайданың

сиқырлыкөзідепесептеді.Ал,шынмәнінде,тауарлардыңадамеңбегімен

жасалған шынайы құндылығы жете бағаланбай, қалыс қалады. Пайда

жұмысшылардың сол еңбегін толық төлемеуден құралады. «Тауар

фетишизмін»қараңыз.

Тауар фетишизмі (fetishism of commodities) – Карл Маркстің

капитализмде байлық тауарлардың базарда сатылу сиқырынан пайда

болады деген сенім бар дейтін идеясы. Негізінде, тауарларға құндылық

беріптұрғанжұмысшылардыңеңбегіекенінеешкімназараудармайдыжәне

байлықсолөтелмегенеңбектенқұралады.Нарықбиржасыкезіндебайлық

көзіне айналатын «үстеме құн» дәл осы жұмысшылар еңбегі арқылы

жасалады.

Телос, телеология (telos, teleology). «Телос» әлдененің соңын немесе

діттеген мақсатты білдіреді, ал «телеология» белгілі бір істің соңы мен

мақсаттыңқалайорындалғанынбілдіреді.Көбінесежағымсызнемесесыни

тұрғыдан қолданылып, зерттеліп жатқан заттың бірегейлігіне құрметтің

жоқтығын,мысалы,оныңқандайекеніненмағынасытымалшақтерминдер

негізіндетанутенденциясынбілдіреді.

Территориализация (territorialization), (детерриториализация –

deterritorialization)–ЖилДелөзбенФеликсГуаттаридіңмемлекетсияқты

идеологиялық және институционалдық режимдердің адамдардың әлі

айқындалмағанқалауларыменөмірібарысынақалайбақылауорнататынын

сипаттайтын термині. Молекулярлық деңгейдегі қарымта қимылдар

осындай билік режимдерін детерриториализациялайды. Бұл процесс

ұшудыңазатетушіжолдарыарқылыжүзеге асады.ОсыжолдардыФрейд

көрсеткен Эдип драмасындағы сценарийіндегідей жаңа белгіленген

формалардаретерриториализациялауғаболады.

Терістеу (negation) – диалектикалық талдау термині. Терістеу идея мен

тіршілік иесінің логикалық дамуына байланысты. Қабылдау сезімі оның

терістеуісаналатынәмбебапидеялардыбілдіреді.«Менбелгілібірсезімдік

қабылдауларға ғана ден қоямын» деу «мен әмбебап идеяларға назар

аударамын» дегенмен бірдей. Гегель «әрбір анықтаманың өзіне тән

терістеуіболады»дейді.

Тұншықтыру (repression). Фрейдтің айтуынша, бала өркениетті өмірге

қадамбасушартыретіндеөзінкөрсетуінемүмкіндікберетінбірқалауынан

бас тартуы керек. Бұл қалау тұншықтырылады да, бейсананың құрамдас

бөлігінеайналады.

Тұрақты қайталаулар (repetition compulsion). З. Фрейдтің айтуынша,

бейсаналы қалау мен үрей ешқашан біржола жоғалып кетпейтіндіктен,

шешілмеген психологиялық қиындықтары бар біреу дәл сол бейсаналы

дүние көрініс табатын және үнемі қайталанатын жүріс-тұрыспен әрекет

етеді.

Тұтастық (totality) – нақты заттар «оларға соңғы мағынаны дарытушы

«тұтастық» арқылы толыққанды сипат табатын үлкенірек бір агрегаттың

бөлшегі ретінде қарастырар болсақ қана мәнге ие болады» дейтін

диалектикалық процестің нәтижесіне табан тіреуші марксизм термині.

Оноре де Бальзактың әрбір романы XIX ғасырдың басындағы француз

өмірінің белгілі бір ықшамдалған шағын картинасын береді, алайда ол

шығармаларшағынтұрпатыментұтасакеліп,солқоғамныңтолықкөрінісін

тануғажолашады.

Тұтыну құны/айырбас құны/үстеме құн (use value/exchange

value/surplus value). Карл Маркстің көзқарасы бойынша, нарықта

сатылатын тауарлардың тұтыну құны бар (мәселен, көлікті жүргізуге

болады), бірақ сонымен бірге олардың айырбас құны да бар. Оларды

ақшағаайырбастауғаболадыжәнебұлнарықайырбасыныңжүзегеасуына

көмектеседі. Тауарлардың айырбас құнына сай келетін ақшалай

эквиваленті болады. Үстеме құн, Маркстің пайымдауынша, еңбек өнімі

саналатынтауарларғақатыстыжәнекапитализмніңіскеасуыүшінтауарға

жұмсалатын еңбектің құны арзанға бағалануы тиіс. Жұмысшылардың

тауардағынемесесатылымғатүскентауардағырөліменеңбегініңқұнына

азтөлеуарқылыкапиталистерүстемеқұндыөздерінеалыпалады.Үстеме

құн – жұмыскерлерге еңбек құнын толық төлемеудің нәтижесінде пайда

болатын құн. Бұл – Маркстің «еңбек құны теориясы». Ол барынша

демократиялыжәнеэгалитарлыпосткапиталистікқоғамдажұмысшыларөз

еңбекқұныныңтолықтай пайдасынкөретіндейболадыдеп сезінді.Еңбек

құны оларға жеке мүлкі ретінде қайтарылып, капиталистердің меншігі

болудан қалады. Жеке меншіктің жойылуы ретінде қарастырылатын

коммунизм (кеңес дәуірінде Маркстің орысшаға сөзбе-сөз мағынада

аударуының нәтижесі), іс жүзінде, жекеменшікті оның иелеріне толықтай

дерлікқайтаорнатыпберереді.

Тылсым (uncanny) – Зигмунд Фрейдтің бейсананың адам ішінде екі

«Менді» қалыптастыратыны жайлы термині. Ішімізге орнығып алған,

жақын.Бізмұныөзіміздіаңдыпжүретінқорқыныштыелессекілдіұғамыз.

Оныңәсерініңсалдарынеріктентысбірәрекеттергеараласқанкезіміздебіз

басқабіреуменқайтасолбірқарым-қатынасқаоралып,дәлсоләрекетпен

жүріс-тұрысты қайталамай тұра алмаған кезімізде ұғамыз. Тылсым

(uncanny)–немістіңunheimlichдегенсөзініңаудармасы. Фрейдбұлнеміс

сөзініңішінде«үй»(home)немесеheimдегенсөзбардейді.Сондықтанбұл

сөздің екі түрлі коннотациясы бар: ол бізге ең жақын нәрсеге, біздің

үйімізгенемесеөзіміздің«Менімізге»қатысты.

Тіл/сөйлеу (langue/parole) – Соссюрдің лингвистикасындағы тіл жүйесі

менсөйлеутіліарасындағыайырмашылық.

Тілекмашинасы(desiringMachine)–ЖилДелөзбенФеликсГуаттаридің

адам психикасы айтарлықтай дәрежеде бейтұлғалық және саналы

«Меннің» немесе субъектінің бақылауында болмайды деген идеясы.

Санадантысмұндайтілекмашинасияқтыавтоматтыжұмысістейді.

Фабула/сюжет (сонымен бірге, дискурс/әңгіме) (fabula/syzuhet) (also

discourse/story).Нарративтізерттеудешынайыөміроқиғаларыменәңгімеге

(сюжет немесе әңгіме) өзек ету үшін таңдап алынған оқиғалар (фабула

немесе дискурс) өзара салыстырып сараланады. Шын мәнінде, өмірлік

оқиғаларонжылғасозылуымүмкін,алайдафабуланемесебаяндауоныөз

есебінелайықтап,бірнешеминутқасыйғызуымүмкін.

Фаллос (phallus). Кейбір феминизм мен гомосексуал теоретиктері үшін

дененің бірнеше тұтам еті ғана түкке тұрғысыз, ал Жак Лакан үшін ол

үлкен маңызға ие. Пенистің мәдени қалыбы саналатын фаллос –

патроөзектік жыныстық-гендерлік империумда гетеросексуал ерлердің

психологиялық даралығына қажетті сексуалды потенцияның символы.

Әкесімен даралық сипат табу жолымен фаллосқа қол жеткізу барша

гетеросексуал ер балалардың мақсаты саналады. Осылай әрекет ете

отырып, олар психоаналитиктер «факультатив» (phallicity) деп атаған,

эмоциялықәлсіздіктітерістеугеәріөзкүшінесенудіңидеалынаұмтылуға

қатыстыжүріс-тұрысынмоделдейді.

Феноменология (phenomenology) – білімнің түп негізі туралы

болжамдарға немесе сыртқы дүниеге сүйенбей-ақ, санадағы объектілер

жайлы танымға қол жеткізуге тырысатын философия. Феноменология

Германияда, Э.Гуссерльдің еңбектерінен бастау алды. Франция мен

ШвейцариядаолМорисМерло-ПонтидіңжәнеЖоржПуленіңеңбектерінде

қоршаған ортадан қалай тәжірибе жинайтынымызды зерттейтін сана

философиясы ретінде көрініс берді. Оны Альфонсо Лингис сияқты

философтаржалғастыруда.

Фенотип (phenotype) – гендердің айқындалуының қосындысы мен

қоршаған орта әсерінің нәтижесінде ағзаның қабылдайтын формасы.

Ағзаның генотипінен немесе тұқым қуалайтын генетикалық құрамынан

өзгешеболады.

Ферал (feral) – қолға үйретілген және жабайы түрлердің арасындағы

аралықжағдайғаарналғанбиоаймақтықкритицизмтермині.

Фетиш(fetish).Фрейдтіңтеориясыбойынша,құмарлықтыңбірнәрседен

беті қайтатын болса, басқасына ауысуы мүмкін. Сексуалды құмарлығын

қанағаттандыру ниеті негізгі құмарлық объектісінен фетиштің орнын

алмастырушығаайналатынкөршінысанғакөшеді.

Фордизм (fordism). Жаһандану дәуіріне дейін капитализм ұлттық

деңгейдегі ірі өндірістік өнеркәсіптің айналасында Генри Форд ойлап

тапқан «жинақтау конвейері» сияқты жинақтау әдістерін және кәсіби

біліксізжұмысшылардыңшоғырынпайдалануарқылыұйымдастырылды.

Формализм(formalism) – поэзиядағы метафора мен көркем әдебиеттегі

нарративтіңтехникалықаспектілерінзерттеу.

Форт/Да (fort/da). Зигмунд Фрейд жіптің ұшына байланатын затпен

ойнап жатқан балаларды бақылады. Бала затты алысқа қарай лақтырып,

«Форт!»(«Кет!»)депайқайлайдыда,онықайтадан«Да!»немесе«Қайт!»

депөзінетартыпалады.Фрейдбалаанасыжоқкездемұңнанарылуүшін

осыойындыойнадыдептопшылады.

Функция (function). Нарратив теориясында функция «қаһарманның

үйден кетуі» сияқты баяндауға тән қайталанып отыратын оқиғаны

білдіреді. Бұл терминді алғаш рет Владимир Пропп «Ертегі

морфологиясы»еңбегіндеқолданған.

Хронотоп (chronotope) – Mихаил Бахтиннің роман дискурсында роман

әлемініңкеңістікпенуақытөлшемдеріқандайжолменберілгенінбілдіретін

термині. Хронос – гректердің уақыт үшін пайдаланатын сөзі, ал топос

грекшеорындынемесекеңістіктегіорналасудыбілдіреді.

Һабитус(habitus).ПьерБурдьебұлсөздіқоғамныңматериалдықжағдайы

туындататын күнделікті өмір тәжірибесін сипаттау үшін ойлап тапты.

БастапқыдаБурдьеаспаздықпентоқымаөнерінемесеқоғамныңбұлыңғыр

иерархияларын және ондағы еңбек бөлінісін сипаттайтын тұрмыстық

тіршіліктің басқа салаларын зерттеді. Бұл тәжірибелер осы иерархиялар

мен бөліністің әлем текстурасының бөлігі ретінде қалыпты болып

көрінуіне әсер етті. Бұл, өз кезегінде, осы иерархиялар мен бөліктерді

қайтақұруғакөмектесті.Кейінірек,Бурдьедәлсолүлгініөзітаптықбөлініс

пентаптықмәденииерархиялардытудырушыдепсанағанбілімсаласына

дақолданғанеді.

Шектеулі экономика (restrained economy) («Жалпы экономиканы»

қараңыз).

Шешімсіздік(undecidability)–бастапқыдаесептеуматематикасында«иә/

жоқ» жауабын тікелей беретін алгоритмі жоқ есептер үшін қолданылған

термин. Бұл термин, сонымен бірге, ішкі және сыртқы жиынтықтардың

екеуінде де саналған, нәтижелері шексіз болып кете беретін есептер

жиынтығынадақатыстықолданылады.Сондықтанжиынтықтабиғатында

толыққандыемес.ЖакДерридабұлтерминдімағынаныңмағыналықактіге

айналу үшін тағы бір семантикалық логикаға қажеттілік сезінбестен, кез

келгенформалдысемантикалықлогикадаорыниеленеалмайтынынмеңзеу

үшіналған. Мәселен, көптегенфилософиялық дәстүркөбінеалғашқы әрі

негіз боларлық терминдерді құруға тырысып, терминдер мен

құндылықтардың аражігін ажыратуға тырысады. Мысалы, алғашқы әрі

негіз боларлық термин ретінде ақылды, қарапайым адам санасында орын

тепкен әрі айырмашылық атаулыдан жоғары тұратын даралық ретінде

сипаттайды,ал,негізінде,бұл–«барболу»мен«жоқболудың»тұрақсыз

ойыны ғана. Бірақ ешбір философия бірінші кезекте осындай

аксиологиялық айырмашылықтарды жасауға көмектесетін

дифференциация актісін ескермейді. Бұл философия – осындай

рекурсивтіңнәтижесі,табиғатындатолыққандыемес,шешілмегентүйінге

толы. Бірде-бір философия алгоритмі «айырмашылық философия

қарастыратын алаңның ішінде ме, сыртындама» дегенсұраққа тұшымды

жауапбереалмайды.

Дәл осылай санада жанды «бар болу» ретінде сезілетін идеяларға

қатысты қабылдау, елестету әдістері философияда маңызсыз, екінші

кезектегі туынды немесе жай ғана қосымша бір дүние т.б. секілді

сипатталады. Қабылдау техникалары – ешқашан тіршілік етуші ретінде

толыққандылыққа жете алмаса да, тіпті белгілі бір уақыт шегінде ғана

сезілсе де, қарапайым кеңістіктік қабылдаудан асып түсетін идеялар. Бұл

идеялар кеңістіктегі «бар болу» мен «жоқ болу» жөніндегі пайымдаудың

бос қайталаулары ғана. Бірақ бұл идеяларды қабылдау үшін қарапайым

қайталаубопесептелетінжазуқажетболады,ол–екіншікезектегітуынды

іс. Ешбір идея жазу таңбаларының бір нұсқасы саналатын техникалық,

графикалық қайта таныстыруларды қолданбастан жария бола алмайды.

Жазу–жандытіршілікиесіретіндеидеялардыңөмірсүруініңмүмкіндігі,

сондықтанфилософияныңішіндеде,сыртындадаоныңзаткүйіндешешімі

жоқ. Философия кемелді идея ретінде немесе идеялардың арнайы бір

қалыптаөмірсүретінзаткүйінеенбесе,өмірсүреалмайды,мұныңжалғыз

жолыосы–жазу.

Оның үстіне, санада идеялардың пайда болуы үшін кеңістіктік пен

артикуляцияның белгілі бір мөлшері керек. Кез келген идеяның

анықтамасы оны қандай да бір басқа идеядан өзгешелеп тұрады. Ойдың

мәнінен туындайтын сыртқы техникалық сипатының анықтамасы – оның

мүмкіндігінің шарты. Сондықтан өз пайымыңыздағы түпкі шешімін

таппағанмәселелердіалмай,санадаайқынжәнесенімдітүрдеқабылданған

идеяны ақиқаттың идеал моделі деп сенімді түрде мәлімдеуге болмайды.

«Бар болу» өзін «жоқ болудан» айырым жасау арқылы ғана, «жоқ болу»

«барболудан»өзінығыстыружолыменғанажүзегеасады.Дәлқазіргікезде

баржандыидеянышыныменжандыдепсанауүшінөлімдіаластатукерек.

Сондықтанекеуібірге.Бұлар–артикуляцияменайырмашылық.

Ығыстыру (displacement). Фрейд түс көрудің қызметін бейсананың

жүзеге асуының көрінісі деп сипаттады. Түс эгоның қорғаныс әрекеті

ығыстырған тікелей көріністің орнына сезімді жанама түрде бейнелеуден

тұрады.

Із(trace) –ЖакЛаканныңЭ. Левинастаналған,кезкелген тұлғағатән,

оның басқа дүниеге қатынасын білдіретін «өзге біреудің ізіне» қатысты

термині.

Экзистенциализм(existentialism)–пәлсапалықойкешудіәрбіртұлғаның

тіршілігі тұрғысынан қарастыру керек деген көзқарастан бастау алатын,

болмыс сияқты ауқымды категорияларға емес мейілінше шағын

мәселелергеденқоятынфилософиялықбағыт.Бастыназартаңдауеркімен

тіршіліктің ешқандай мәні мен мақсаты болмауы мүмкін деген мәселеге

аударылды.

Экспрессионизм (expressionism). Германиядағы бұл қозғалыс (өнерде,

театрда,киноменәдебиетте)реалистікұғым-түсінікқалыбынбұзып,оның

орнынаашықшендестірілгенайшықтытүстерменкөркемөнердіңажуалық

формаларын қолдану арқылы ойларын бейреалистік формалармен беруге

тырысты. Мәселен, көркем өнердегі әсірелеу фигураларын немесе

жемқорлық,иррационализммензұлымдықсияқтысипаттардыбадырайтып

көрсететін сахналар мен кинотаспаларды қолданды. Экспрессионистер

неміс қоғамының солшыл сыншылары болған және олардың еңбектері

капитализм мен өктем экономикалық тапты айтарлықтай жағымсыз

қырынан көрсетті. Мәселен, Фриц Лангтің «Метрополисі» мен Роберт

Виненің«ДокторКалигаридіңкабинетін»қараңыз.

Эпигенетика(epigenetics)–ДНҚ-данемес,ДНҚ-ғаоныңайқындылығын

өзгертетін сыртқы факторлардың әсер етуінен пайда болатын белгілерді

зерттеу. Гендер олардың қалай көрінетінін және ДНҚ ретін өзгертпестен

нені қабылдайтынын өзгертетін ДНҚ-ның нуклеотидті шегінен тыс

факторларға тәуелді болуы мүмкін. Мысалы, метильдену генді басып

тастайды да, оның өзін көрсетуіне мүмкіндік бермейтін метиль тізбегін

байланыстырады. Барлық органикалық дамулар негізгі бағаналы

жасушалардыңэпигенетикалықреттелуінталапетедіжәнеолардыағзаның

әрмүшесісияқтыәртүрлікөрсетеді.

Эпистема (épistémè). Мишель Фуконың айтуынша, әрбір тарихи дәуір

өзіне тән категориялары мен объектілерді қалыптау дағдыларына сәйкес

белгілі бір әлем бейнесін түзетін білім әдісімен сипатталады. Мысалы,

күмәнсіз діни мазмұнда болған ортағасырлық эпистема айтарлықтай

«рационалды» болған XVIII ғасырдан мүлдем өзгеше әлем бейнесін

жіктегенеді.

Эпистемология (epistemology) – философияның таныммен (білім)

айналысатынсаласы.

Эпифания(epiphany)–жандүниеніңнұрлануынемесеаянберілусәті.

Эпохе(epoché).ЭдмундГуссерльдіңфеноменологиялықфилософиясында

бұл термин барлық болжамдарды ысырып тастауға, тоқтатуға қатысты

қолданылады.Феноменологиялықфилософияаясындабұрынғыережелерді

«редукциялау» немесе жақшаға алу объектіні санада анық қабылдауға

мүмкіндікбереді.

Эссенциализм(essentialism).Эссенциализмніңекітүрібар:бірегейліктер

сырттан таңылмаған, көшірілмеген, ішкі өзекте нық орныққан деген

болжам және табиғатта немесе әлемде болатын ақиқат бар, әрі ол

әлеуметтік немесе мәдени құрылым әрекетінің нәтижесі емес деген

болжам.

Феминистерменгендерліктеоретиктерәйелдерменкуирлербасыбайлы,

маргиналды және мәртебесі үстем гетеросексуалды ер адамдарға

қарағанда, құны төмен ортақ бірегейлікті құрайды деген патриархаттық

ежелгі гетеросексуал ұстанымдарға қарсы уәж айтты. Патриархалды

дискурспенидеологиядаәйелдербелсенділігітөмен,тәуелді,әлсіз,екінші

сатыдағыжандар жәнеерадамдарғақызметшіғана, алкуирлер азғындар,

абберрантты,әдепсізжәнебұзылғанжандардепесептелді.Мұндайтүсінік

әлденеше ғасыр бойына үстем болып келді. Осы эссенциализм соңғы

онжылдықтардасынғаұшырады.Солсияқты,ақнәсілдіадамдардыңқара

нәсілді адамдарды екінші сатыға қоятын нормативті ұстанымдарын алып

тастаған және араластырып жіберген этностық немесе нәсілдік

эссенциализмдесынтезінетүсті.

Эссенциализм себеп пен салдарды жүйелеп, қайта орналастырады,

сыртқы көшірмені (импринтинг) айқын ішкі сапаға айналдыру арқылы

жүзегеасады.Олбұрынәйелдергепатриархалдыүстемдіккезіндесырттай

таңылған (тәуелділік, әрекетсіздік т.б.) психологиялық ахуалды зерделей

отырып, оның себебі мен салдарын ішкі сапаға айналдырып өзгертеді.

Басымдықтың ықпалы арқылы басымдықтың одан әрі қарай жалғасуын

ақтапалудыңтәсіліболады.

Жак Деррида 1960 жылдары метафизиканы сынай бастағанда, ол батыс

философиясының әлемді иерархиялық тұрғыдан бейнелегенін байқады.

Соған орай, олар ақиқатқа анықтама берген кезде, «бар болу» (presence)

сияқтыкейбіртерминдерпозитивқұндылықтарғажатқызылдыжәне«жоқ

болу» (absence), «қайталау» (repetition), «айырмашылық» (difference) т.б.

сияқты басқа терминдерді бағалаудың өзегі мен негізіне айналды. Олар

негатив мәнде сипатталып, философия құрылымындағы құндылықтар

жүйесінен ығыстырылды. Бұл негатив терминдер мән (essential), өзек

(central) немесе түпнегіз (foundational) болмады. Олардың шындықты

әлсірету немесе оған қауіп төндіру мен философияның құндылықтар

жүйесін бұзу ықтималдығы жоғары болды. Ақыр соңында, Деррида

жоғарыда аталған ақиқат үшін мейлінше өзек немесе мән қызметін

атқарғантерминдердімақұлдаудыақтапалумүмкінемесдегенкөзқарасқа

тоқтады. Мұнда орын тепкен өзек немесе мән жоқ, өзі тәуелді басқа

терминдермен байланысы арқылы бұзылмайтын (демек, ол жеке немесе

тәуелсіз күйде өзек немесе мән бола алмайды) немесе ол бақылайтын

құрылым арқылы анықталмайтын шындықтың негіз боларлықтай өлшемі

жоқ(демек,олтүпнегізболаалмайды,сондықтаноғандейінгінемесебасқа

нәрсеоғанқатыстыанықталуүстінде).Шынмәнінде,өзекте,мәнде,түп

негіз де жоқ. Бұл – (бар болу, даралық т.б.) шынайылықтың формалды

стандартын құруға талпыныс. Мұхиттың ортасын табуға тырысқан

әрекетке ұқсайды. Біздің философиялық жүйеміздің бірде-біреуі өзек

немесе мән бола алмайтын желіде немесе терминдер арасындағы

байланыстар желісінде жатыр. Олардың барлығы толықтай

дифференциялдыжәнеешнәрсегеқатыстыболмайтынбірегейліктіңпайда

болуын сақтау үшін басқалардың қолдауына тәуелді. Сондықтан бір

мезетте мәнді бірегейліктің мүмкіндігін бұзатын байланыстар желісінде

кемел«бірегейлікті»елестетумүмкінемес.

«Әйел» яки «адамның түсі» немесе «куирлер» сияқты бірегейлік

тұрғысынан билік құрылымына саяси сын айтуды үдету қажеттігі кейбір

теоретиктерді тұлғаның тұрақсыздығын, берік позициясының жоқтығын

сынауды жалғастыруға мүмкіндік беретін «стратегиялық эссенциализм»

керекдегенпікіргеалыпкелді.

Эстетика, эстетизм (aesthetics, aestheticism) – өнер туындысындағы

әдемілікті зерттейтін философиядағы сұлулық жайлы ілім. Гректің

«эстетика» (aesthetikos) сөзі ақылды немесе сезімтал деген мағынаны

білдіреді. Кейбіреулер үшін эстетика – өнердің техникасы мен түрі, ал

басқалар үшін бұл – өнерді бағалау ләззаты. Эстетизм Англиядағы ХІХ

ғасырдың соңында өнердегі және өмірдегі мінсіз әдемілікке ұмтылған

суретшілерментеоретиктерқозғалысыболды.УолтерПатердің«Ренессанс

дәуіріндегізерттеулер»еңбегінқараңыз.

Алғыс.ГрегориКастлменПатрикКолмХоганғаглоссарийдіжинақтауға

қолғабысжасағандарыүшінризашылықбілдіремін.

ҚРБІЛІМЖӘНЕҒЫЛЫММИНИСТРЛІГІНІҢТАПСЫРЫСЫ

БОЙЫНШААУДАРЫЛЫПБАСЫЛДЫ

ДжулиРивкинменМайклРайанныңредакциясымен

ӘДЕБИЕТТЕОРИЯСЫ

АНТОЛОГИЯ

РедакторыА.Шәріп

КорректорыЖ.Әбіл

Дизайнынәзірлеп,беттегенН.Үмбеталиев

Басуға05.01.2019ж.қолқойылды.Пішімі70х100

1/16

Қаріптүрі«TimesNewRoman».Офсеттікбасылым.

Көлемі28,25б.т.Таралымы10000дана.

Тапсырыс211